FELIKS KONECZNY

CYWILIZACJA YDOWSKA

Komitet Wydawniczy Padziernik 1974 Wydanie drugie ISBN 83 - 86449 - 05 - 5 Nakadem Komitetu Wydawniczego. W skad Komitetu Wydawniczego wchodz: ks. kanonik. Stanisaw Bartczak (Fryburg Bryzgowijski, Niemcy), Stefan Czapliski (Kurytyba, Brazylia), Roman Galiski (East Berlin, Connecticut, Stany Zjednoczone), Jdrzej Giertych (Londyn, Anglia), Juliusz Grzdziel (Lembach, Austria), Katharina Hilckman (wdowa po profesorze Antonim Hilckmanie, Moguncja, Niemcy), dr Stanisaw Kozanecki (Ohain, Belgia), ojciec dr Zygfryd Lenik, O. Cist. (Wiener Neustadt, Austria), Ewa Maliska (Chicago, Stany Zjedn.), Kazimierz Musielak (Chicago), ks. Kanonik, postulator przy Kongregacji od Spraw witych, Piotr Naruszewicz (Rzym), Kazimierz Petrykiewicz (New Britain, Connecticut, Stany Zjedn.), ks. prof. dr Micha Poradowski (Santiago, Chile), Stanisaw Pyka (Chicago), ks. kanonik Piotr Rogiski (Birmingham, Anglia), Klemens Sdzicki (Szwecja), prof. Stanisaw Smoleski (Chicago), prof. dr Zygmunt Tkocz (Odense, Dania), Janusz Wasiak (Chicago) i Antoni Wawro (Chicago). Sekretariat Komitetu Wydawniczego i skad gwny ksiki: Jdrzej Giertych, 16 Belmont Road, Londyn N15 3LT

Wydawnictwo OJCZYZNA 00 - 511 Warszawa, ul. Nowogrodzka 25/35 tel. 628 55 22

Spis treci

Przedmowa 3 UWAGA WSTPNA 10 TOM I 11

I. O RDACH BIBLIJNYCH 11 II. POMIDZY MONOLATRI A MONOTEIZMEM 16 III. SAKRALNO CYWILIZACJI 31 IV. STRUKTURA SPOECZNA 44 V. GOLUS STAROYTNOCI 63 VI. TALMUD I KARAIMSTWO 79 VII. SZULCHAN ARUCH 91 VIII. KABAA 107 IX. PYLPUL i CHASYDYZM 119 X. WOBEC ISLAMU I CHRZECIJASTWA 130

TOM II 141
XI. RASA 141 XII. JZYKI YDOWSKIE 150 XIII. OCALENIE W ROZPROSZENIU 164 XIV. NASTPSTWA WYBRASTWA 173 XV. PRAWNICZO 181 XVI. BRAK HISTORYZMU 191 XVII. OKOO BONICY 201 XVIII. NIEUCHRONNE NIEPOROZUMIENIA 209 XIX. ROSSICA 224 XX. UWIELBIENIE IZRAELA 234 XXI. NEOJUDAIZM 247 XXII. NEORABINIZM 256 XXIII. CIEMNA SYNTEZA 262

TOM III 275

XXIV. WALKA O BYT UMYSOWY 275 XXV. O BYT MATERIALNY DO WIEKU XIII 284 XXVI. EKONOMIA YDOWSKA 294 XXVII. O BYT MATERIALNY OD WIEKU XIV 306 XXVIII. PASTWO I PASTWOWO 319 XXIX. PASTWOWO KAHALNA 327 XXX. SEKTA FRANKISTW 349 XXXI. PIERWSI EMANCYPOWANI" 366 XXXII. UWAGA O MORDZIE RYTUALNYM 376 XXXIII. EMANCYPACJA I ASYMILACJA 379 XXXIV. JUDEOPOLONIA 391 XXXV. SYONIZM 404 XXXVI. ZAYDZENIE 414 XXXVII. HITLERYZM ZAYDZONY 433 XXXVIII. YD ODYDZONY 439 XXXIX. JAK ZAATWI KWESTI YDOWSK 452

Przedmowa
napisa Jdrzej Giertych Niniejsza przedmowa jest tylko uzupenieniem do mojej przedmowy do ksiki Konecznego Cywilizacja bizantyska". Obie ksiki, niniejsza i tamta, stanowi jedn cao, a raczej dwie czci jeszcze wikszej caoci i dlatego wiele rzeczy, ktre mona byo powiedzie o jednej, odnosz si take i do drugiej. Co wicej, okolicznoci wydania obu ksiek, po tylu latach od ich napisania, s te same i nie ma potrzeby powtarza tu tego, co ju byo na ten temat powiedziane. Ograniczam si wic w niniejszej przedmowie do poruszenia spraw, dotyczcych wycznie niniejszego tomu, albo co najmniej, wymagajcych szczeglnego podkrelenia. Tom niniejszy naley do wielkiego cyklu dzie profesora Feliksa Konecznego, znakomitego polskiego filozofa historii, powiconych istocie cywilizacji i rnolitoci cywilizacji. Podstawowym jego dzieem z tej dziedziny jest O wieloci cywilizacyj" (Krakw 1935, Gebethner i Wolff), znane take w przekadzie angielskim jako On the Plurality of Civilisations" (Londyn 1963, Polonica Publications, ze wstpem Anton Hilckmana i przedmowami Arnolda Taynbee i moj). Bardzo dobrze ujtym streszczeniem tego dziea i wykadem zawartej w nich doktryny jest wstp do wymienionego wyej, angielskiego wydania, pira Hilckmana, nieyjcego ju dzi profesora uniwersytetu w Moguncji i byego kierownika Instytutu bada porwnawczych nad cywilizacjami tego uniwersytetu. Uzupeniajcymi pracami Konecznego z tej samej dziedziny s jego Rozwj moralnoci" (Lublin 1938, Tow. Wiedzy Chrzecijaskiej KUL) i O ad w historii" (ukoczone w czerwcu 1948 roku, dotd nie drukowane). Istnieje ponadto informacja, e Koneczny pozostawi po sobie rkopisy ksiek pt. Prawa dziejowe" (500 stronic) i Pastwo w cywilizacji aciskiej" (245 stronic). Nie zdoalimy natrafi na lad, gdzie si te rkopisy mog znajdowa. Ksiki Cywilizacja bizantyska" i Cywilizacja ydowska" s rozwiniciem jego O wieloci cywilizacyj" i stanowi z tego powodu w pewnym sensie jedn cao. Powinny w istocie by czytane cznie. Niestety, jest to cao niekompletna. Radzibymy mie ksik Konecznego o cywilizacji aciskiej, ale, niestety, Koneczny ksiki takiej napisa nie zdy, cho, jak mi w 1945 roku powiedzia, tyle o cywilizacji aciskiej mwi przez przeciwstawienie w ksikach o cywilizacjach bizantyskiej i ydowskiej, e waciwie gwny zrb swego na ni pogldu ju wyoy. Radzibymy take mie ksik Konecznego o cywilizacji turaskiej, trzeciej z owych trzech cywilizacji, ktre jego zdaniem cywilizacj acisk (europejsk) podmywaj i niszcz. Take i tej ksiki nie zdy on napisa. Osobicie, auj tego moe wicej, ni czego innego. Koneczny by jako historyk wyjtkowo wybitnym znawc turaszczyzny i by take bardzo przenikliwym obserwatorem wpyww psychicznych i politycznych turaskich w Europie. Jest to szkoda niepowetowana, e swoj wiedze w tej dziedzinie zabra ze sob, do grobu. Koneczny by wielbicielem cywilizacji aciskiej, to znaczy zachodnioeuropejskiej (tych narodw rwnie i Polski, a moe nawet wicej Polski, ni niektrych innych ktre posugiway si ongi acin w swej liturgii kocielnej i take i w innych dziedzinach ycia). Uwaa on j za najwyszy szczyt osigni cywilizacyjnych ludzkoci i pragnie obroni ja przed mogcym jej zagrozi upadkiem. Jest zreszt peen wiary i optymizmu; mimo wszystkich nieszcz i katastrof, uwaa on, e cywilizacja ta ma wszelkie dane po temu, by si osta i w yciu duchowym, moralnym i kulturalnym ludzkoci zwyciy.

Ale ma wybitnie wyostrzony such na to wszystko, co zapowiada mogce jej grozi niebezipieczestwa. Uwaa on, e cywilizacja ta jest przez cay cig swoich dziejw atakowana i podgryzana przez wpyw trzech cywilizacji obcych jej, mianowicie bizantyskiej, ydowskiej i turaskiej. I e w epoce dzisiejszej niebezpieczestwa te groz jej wicej jeszcze, ni w innych okresach dziejowych. Jakie niebezpieczestwa gro cywilizacji aciskiej ze strony cywilizacji bizantyskiej i w jaki sposb ta ostatnia wpywem swoim ycie cywilizacji aciskiej dezorganizuje, Koneczny wyoy w swoim tomie pt. Cywilizacja bizantyska". (Kwintesencj tego, co ten tom jako ocen pod tym wzgldem zawiera, staraem si wyuszczy na ostatniej stronicy mej przedmowy do niego). Naley tu podkreli, e Cywilizacja bizantyska" nie jest przejawem jakiej niechci Konecznego do wschodniego chrzecijastwa. Take i w wiecie wschodniochrzecijaskim obecnych jest wiele pierwiastkw, ktre mona by okreli nazw aciskich. Walcz one z bizantyskimi (w rozumieniu koneczniaskim) nieraz w sposb bardzo skuteczny. Koneczny uwaa, ze tak jak cywilizacja aciska wyrosa na podou cywilizacyjnym staroytnego Rzymu, oczywicie, rozwijajc si przez zaszczepienie na tym gruncie chrzecijastwa, tak cywilizacja bizantyska wyrosa na podou staroytnego Wschodu, a wic raczej na podstawach hellenistycznych, ni helleskich. To tam jest rdo tego, co Koneczny widzi w bizantynizmie jako pierwiastek ujemny. Niniejszy tom powicony jest cywilizacji ydowskiej. Take i jej wpyw na ycie narodw, nalecych do cywilizacji aciskiej, jest zdaniem Konecznego bardzo znaczny i na og ujemny. Gminy ydowskie yy przez dwa tysiclecia pord chrzecijan jako ciao odrbne, zachowujc w sposb mniej wicej nienaruszony swe cechy swoiste i z natury rzeczy, zwaszcza od czasu swej emancypacji, potrafiy, umylnie lub mimowoli, wywrze i nadal wywiera wpyw na sposb mylenia, kultur i moralno wiata aciskiego. Wpyw ten by w taki sam sposb jak wpyw pierwiastkw bizantyskich, dezorganizujcy. Jeli mi wolno pokusi si o streszczenie w kilku zdaniach tego, co Koneczny uwaa za gwn odrbno cywilizacji ydowskiej, oraz za pierwiastek jej wpywu ujemnego na ycie narodw, nalecych do wiata cywilizacji aciskiej, to po pierwsze, rysem szczeglnym tej cywilizacji jest jej aprioryczno a wic skonno do naginania ycia do teorii, powzitych z gry i czsto najzupeniej utopijnych i z yciem realnym nie dajcych si pogodzi. (Od siebie dodabym, e owo pojcie teorii obmylonych a priori" mona by zastpi o wiele bardziej wyrazistym terminem teorii prokrustowych", od mitycznego bohatera starogreckiego, Prokrusta, ktry kad swoich goci na prokrustowym ou" i potem dopasowywa ich wzrost do rozmiarw tego oa, bd obcinajc im za dugie nogi, bd wycigajc ich ciao do waciwej dugoci). Po wtre, rysem cywilizacji ydowskiej jest wedle Konecznego jej sakralno", a wic sztywne skostnienie ycia religijnego i sprowadzenie go do bezdusznego formalizmu, z ktrego tre duchowa uleciaa. Po trzecie, etyka ydowska jest odmienna od aciskiej: jest to etyka podwjna, inna dla swoich i inna dla obcych. Po czwarte, cech cywilizacji ydowskiej jest jej sucha i formalistyczna prawniczo: litera prawa jest waniejsza od ycia, mona co najwyej t liter nagina sztuczn i obudn interpretacj. Zdaniem Konecznego, marksizm, z caym swym aprioryzmem" i prokrustow dnoci do dostosowywania ycia do wymaga utopii, jest produktem cywilizacji ydowskiej. Rzecz jeszcze ciekawsza: zdaniem Konecznego, rwnie i hitleryzm, mimo swej postawy antysemickiej, jest owocem wpywu poj cywilizacji ydowskiej na postaw rodowiska europejskiego, zbuntowanego przeciwko chrzecijastwu i przeciwko cywilizacji aciskiej; do elementw wiatopogldu hitlerowskiego naley przecie pojcie narodu wybranego, wyszego nad inne, oraz pojcie moralnoci, odmiennej w zastosowaniu do swoich i obcych *). Przy okazji swko o cywilizacji turaskiej, o ktrej Koneczny ksiki nie napisa. Zdaniem Konecznego, cywilizacj t cechuje samowola i osobisty, nieodpowiedzialny charakter wadzy pastwowej i w ogle wszelkiej wadzy. Wedle niego, Rosja, ktrej pastwowo zastaa uksztatowana przez wpyw systemu rzdw Dengis-chana i jego nastpcw na Moskw, ma charakter cywilizacyjnie turaski, mimo e rosyjskie ycie cerkiewne miao zawsze charakter bizantyski i e bizantyskie wpywy na nowoytn pastwowo rosyjsk przenikay take i z Niemiec, a ponadto, e nie brak jest w Rosji te i

pierwiastkw aciskich. Koneczny by rwnie zdania, e wpywy turaskie, pochodzce od Poowcw i Pieczyngw, obecne byy take i w starej Rusi Kijowskiej, a po niej odziedziczone zostay przez Ru poudniow czasw nowych. Rwnie i dawna Litwa bya silnie zaprawiona wpywem turaskim. A co wicej: Koneczny dostrzega obecno wpywu turaskiego take i w Polsce, zarwno przedrozbiorowej, mianowicie gwnie w wieku osiemnastym, jak w czasach najnowszych, mianowicie w systemie rzdw sanacyjnych". Do powyszego dodabym od siebie co, co mogoby Konecznego zadziwi: uwaam, e obecno wpywu turaskiego mona by dostrzec i w Anglii. Koneczny uwaa Angli i susznie za jedn z najmocniejszych twierdz cywilizacji aciskiej. Wedle Konecznego, tylko cywilizacja ydowska nieco acisko Anglii podwaa, dziaajc poprzez protestantyzm, zwaszcza w jego odmianie kalwiskiej, oraz poprzez pojcia i metody kapitalistyczne. Koneczny moe troch nie docenia wpywu bizantyskiego w Anglii, widocznego zwaszcza w roli kocioa pastwowego (anglikaskiego). Niewtpliwie ma jednak racj, uwaajc e Anglia jest wybitnie aciska, co si wyraa w niezalenoci i aktywnoci spoeczestwa, w jej praworzdnoci, w jej duchu wolnoci. Ale mimo bezsprzecznej, imponujcej praworzdnoci ycia angielskiego jest w zakamarkach tego ycia te najzupeniej turaski element samowoli i bezprawia. Przejawia si on w zakulisowej dziaalnoci niektrych organw jej aparatu pastwowego, mianowicie przede wszystkim jej suby wywiadowczej; nie tyle w samej Anglii, co po za jej granicami. Wystarczy przeczyta ksik Caldera o dziaalnoci Maughana w 1917/ roku jako agenta wywiadu **), a zwaszcza czyta powieci Grahama Greene'a, ktre s wprawdzie tylko literackim zmyleniem, ale oparte s na osobistym dowiadczeniu autora i zawieraj wiele prawdy, by zrozumie, e suba wywiadowcza brytyjska potrafi od czasu do czasu robi rzeczy, ani troch nie mieszczce si w granicach prawa. O tym samym wiadcz niewtpliwe dowody udziau brytyjskiego w organizowaniu zamachw na ycie Napoleona, Hitlera i niektrych innych osobistoci nie brytyjskich, a wic dziaalnoci, ktra zdaje si przypomina czyny redniowiecznej, syryjskiej sekty assasinw. (W czasach nowszych, to samo zjawisko zakulisowej samowoli rozszerzyo si na aparaty wywiadowcze take i innych krajw). Pierwiastek turaski, ktry Koneczny dostrzega w metodach rzdw sanacyjnych w Polsce, mia rdo nie tylko we wpywie Rosji, lecz take i w niewtpliwym wpywie na obz Pisudskiego aparatu wywiadowczego angielskiego. Skd mogy si wzi wpywy turaskie w Anglii? Stawiam hipotez: z Indii. Jako wadczyni podkontynentu indyjskiego, Wielka Brytania bya spadkobierczyni imperium Moguw. A wadcy tego imperium byli bezporednimi, w prostej linii, potomkami, po mieczu i kdzieli, zarwno Tamerlana, jak Dengis-chana we wasnych osobach. Dynastia Moguw nominalnie panowaa w Delhi pod faktycznym protektoratem Brytyjskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej a do roku 1858. Jak rol odgrywaa w rzdach brytyjskich w Indiach suba wywiadowcza, dowiadujemy si choby z powieci Kiplinga. Trudno wtpi, ze symbioza rzdw Kompanii angielskiej i rzdw Moguw w stoecznym Delhi, musiaa oznacza wpywy nie jednostronne tylko, lecz dwustronne. Cywilizacja ydowska" zostaa przez Konecznego w zasadniczym zrbie napisana jeszcze przed wybuchem drugiej wojny wiatowej: w jednym z przypiskw do swego O wieloci cywilizacyj", wydanego w roku 1935 (w wydaniu angielskim na str. 313), pisze on, e ju prawie ukoczyem opis cywilizacji ydowskiej i bizantyskiej". Wiemy jednak skdind, e Koneczny podaje jako rok ukoczenia tej ksiki rok 1943. W samym tekcie znajdujemy take i zupenie nieznaczne uzupenienia pniejsze, z podan dat ich dopisania. wiadcz one jednak, e Koneczny swej ksiki po roku 1943 nie przerabia, tylko j w kilku miejscach uzupeni drobiazgami. Jest to wic w istocie dzieo z roku 1943, zaczte o wiele wczeniej, ale wtedy wykoczone. Troch to ambarasujce wydawa w roku 1974 ksik, bdc w niemaym stopniu histori narodu ydowskiego, napisan w roku 1943. Ile rzeczy si w cigu tych 31 lat w yciu tego narodu zmienio! Ale nie czujemy si upowanieni do robienia w tym dziele przerbek, ani do uzupeniania go nowymi rozdziaami.

Wydajemy t ksik z caym pietyzmem, bez adnych zmian, jako pomnik tego, co Koneczny myla w czasach, gdy y i dziaa. Oczywicie, warto wymieni, co si w cigu tych 31 lat stao. Stay si przede wszystkim dwie rzeczy: ydzi w rodkowowschodniej Europie, take i w Polsce, zostali przez Niemcy hitlerowskie wymordowani; oraz narodzia si w Ziemi witej republika Izraelska, w ktrej granicach zgromadzio si par milionw ydowskiej ludnoci i w ktrej skrystalizowao si ycie ydowskie na nowych cakiem podstawach, z jzykiem hebrajskim jako yw mow potoczn, oraz ze wszystkimi przejawami nowoczesnego ycia pastwowego, z aparatem urzdniczym i rzdowym, potn armi, marynark wojenn (take i handlow) i lotnictwem, ktre zday swj egzamin bojowy w trzech zwyciskich i jednej prawie e zwyciskiej wojnie, z dyplomacj, parlamentem, wasnymi uniwersytetami, rolnictwem i przemysem, ze wszystkimi kopotami i napiciami sporw spoecznych, politycznych i ideowych wewntrznych. Ale to nie wszystko. W latach 1939-41 pojawia si wrd ydw, oraz w Niemczech i w Anglii, myl skoncentrowania polskiego i w ogle rodkowoeuropejskiego ydostwa w Lubelszczynie i powoania tam do ycia ydowskiego pastewka; pocztki akcji kolonizacyjnej ydowskiej w Lubelszczynie zostay ju w owych latach zrobione. W latach 1939-1943 Niemcy przeprowadzili akcj koncentrowania ludnoci ydowskiej w Polsce w wielkich gettach, z gettem warszawskim na czele i gettom tym nadali samorzd wewntrzny, z ydowsk administracj (Judenraty"), sdownictwem i policj. W roku 1943 w getcie warszawskim, a potem w kilku mniejszych gettach we wschodniej Polsce, wybuchy ydowskie powstania, krwawo stumione. Po roku 1945 Stalin posuy si gwnie komunistami ydami (obok zruszczonych Polakw, takich jak marszaek Rokossowski i genera Papawski), do rzdzenia Polsk i przelotnie, przez kilka lat, mona powiedzie, e Polska bya pod panowaniem ydowskim, W latach nastpnych, Rosja, w ktrej aparacie rzdzcym ydzi od roku 1917 odgrywali ogromn rol, wesza w konflikt z narodem ydowskim i staa si w wiecie jedn z czoowych potg, nieprzyjaznych ydom. Natomiast wpyw ydowski w innych krajach wiata bardzo wzrs. Wszystko to jest w dziele Konecznego nieobecne. Koneczny nie mg w tym dziele opisa funkcjonowania republiki Izraelskiej, ani jej osigni politycznych i gospodarczych, oraz jej zwyciskich wojen, zwaywszy, e narodzia si ona w roku 1948, a wic w 5 lat po ukoczeniu przez Konecznego pisania tej ksiki (1943) i na niecay rok przed jego mierci (luty 1949). Nie mg take ledzi ycia w gettach, takich jak warszawskie, gdy cho jeszcze w owym czasie y i pisa, nie mia z yciem gett adnego kontaktu, ani nie mg jeszcze mie o nim adnej dokumentacji. Nawet rze ydw usza na og jego uwagi: jej kulminacyjnym punktem by rok ukoczenia ksiki Konecznego (1943), a zacza si na wielk skal w roku poprzednim (1942). Trudno si temu dziwi, zwaywszy, e mia w roku 1943 lat 81, oraz e y (na przedmieciu Krakowa) yciem mao ruchliwym i mao si z ludmi styka, a w gazetach byo o tej sprawie gucho. Oczywicie, studium Konecznego o cywilizacji ydowskiej zasuguje na uzupenienie, powicone wszystkim powyszym punktom. Jak ydzi umierali w czasie hitlerowskiej rzezi, jak si przed t mierci chronili, jak sobie wzajemnie pomagali, jak szukali pomocy u nie-ydw, jak si w obliczu mierci zachowywali; take: jaki by rejestr tych mierci i jakie rozmiary rzezi, oraz jak inne narody, Polacy, Rosjanie, Ukraicy, Litwini, Biaorusini, nie mwic ju o Wgrach, Rumunach, Wochach, Francuzach i Holendrach, a take i niektrych Niemcach, usioway (lub nie usioway) im przeciwdziaa. Jak funkcjonoway malekie orodki autonomiczne pod wewntrzn ydowsk administracj, w rodzaju warszawskiego getta. (Jest ju dzi na temat ycia w gettach obfita, udokumentowane literatura). A przede wszystkim: jak yje i dziaa Republika Izraelska, oraz formujce si w jej granicach nowe, ju nie w diasporze przebywajce ydowskie spoeczestwa. C to za pasjonujce widowisko owe sabry", ju na wasnej ziemi urodzone, uprawiajce rol, wbrew dawnej opinii o nieprzydatnoci ydw do suby wojskowej, umiejce broni jej po bohatersku na ldzie, morzu i w powietrzu, dumnie proklamujce sw ydowsko i nie chcce si

z nikim asymilowa! Czy nie pojawiaj si tam wpywy cywilizacji aciskiej? Czy nie wida ich w opuszczaniu kibucw" przez mode pokolenie, nie chcce przebywa w kolektywach i pragnce y w normalniej zorganizowanym yciu rodzinnym? I czy nie s one obecne w atmosferze i duchu sil zbrojnych? I w majcym przecie bardzo europejskie cechy patriotyzmie? Albo w tym, e pojawiaj si w Izraelu ydzichrzecijanie, jak owi karmelici w Haifie, jeden z Polski, a drugi z Afryki Poudniowej? Sprawy te studiowa kiedy bd, ze stanowiska aciskiego, cakiem inni ludzie. Ksika Konecznego nie jest ksik aktualn. W swej dokumentacji i wnioskach nie jest doprowadzona a do dzisiejszego dnia. Ale to nie umniejsza ani troch jej wielkiej wartoci i przydatnoci take i dla dzisiejszego czytelnika. Ksika wyraa pogldy Konecznego, wydawcy wic, rzecz prosta, nie musz si z tymi pogldami w kadym punkcie zgadza, ani ponosi za nie odpowiedzialnoci. Wymienibym tu zwaszcza jedno zagadnienie. Osobicie mam troch uczucia, e moe zbyt jaskrawo ujta jest w tej ksice krytyka Starego Testamentu. Koneczny byt katolikiem wierzcym i nie wydaje mi si nie jestem zreszt znawc biblistyki i nie umiem tego w jego interpretacji Starego Testamentu w sposb kompetentny oceni by byy jakiekolwiek punkty o treci nieortodoksyjnej. Ale gdy si czyta rozdziay starotestamentowe tej ksiki, ma si mimo wszystko uczucie (cho jest to tylko wraenie pozorne), jakby ni obecnoci i wpywu Ducha witego i w samym Starym Testamencie i w opisywanych w nim dawnych, ydowskich dziejach, troch si w wykadzie Konecznego gubia. Oczywicie, zadaniem Konecznego nie byo ledzi ni monoteizmu, biegnc przez dzieje narodu wybranego ju po przyjcie Chrystusa; nie pisa on ksiki o Objawieniu i o rdach wiekuistej prawdy. W ksice swej szuka on czego innego, mianowicie rde judaizmu, tego judaizmu, ktry odrzuci Chrystusa i o ktrego przedstawicielach (synach Abrahama") sam Chrystus powiedzia: Bo nie moecie sucha mowy mojej. Wy z ojca diaba jestecie i podania ojca waszego czyni chcecie. (...). Kto z Boga jest, sw Boych sucha; dlatego wy nie suchajcie, e z Boga nie jestecie". (w. Jan. 8, 43-47). rda pocztkw judaizmu, przeciwstawnego chrzecijastwu, znale mona nie tylko w Nowym Testamencie, opisujcym rozam midzy chrzecijastwem a judaizmem w sposb ostateczny, ale i w Starym Testamencie. Nie tylko chrzecijastwo, ale take i judaizm, cznie z Talmudem, wywodz si ze Starego Testamentu i ze spoecznoci, w ktrej ten ostatni powsta. Stary Testament opisuje nieustann walk prawowiernoci monoteistycznej, reprezentowanej zarwno przez Mojesza, jak przez pniejszych prorokw, ze skonnociami politeistycznymi ydowskiego ludu. Koneczny zwraca uwag na to, e dostrzec mona w Starym Testamencie i inn jeszcze walk, bardziej utajon i z bardziej nieuchwytnym prdem nieortodoksyjnym, mianowicie z monolatri, skonnoci do uwaania Boga nie za Pana Wszechwiata i Ojca wszystkich narodw, ale za boga plemiennego, opiekujcego si tylko ydami. Myl, e temu spostrzeeniu nic z punktu widzenia katolickiej prawowiernoci nie mona zarzuci. Gdyby teologowie-biblici byli innego zdania i gdyby kompetentne wadze kocielne to ich zdanie potwierdziy, rzecz prosta, z gry podporzdkowuj si orzeczeniu tych wadz i ich decyzj przyjmuj. Myl, e jestem w tym wyrazicielem pogldu take i innych czonkw komitetu wydawniczego. Usiujemy t ksik wyda tak starannie, jak to tylko moliwe. Nie jest to zadanie atwe. Zarwno niedoskonao posiadanego przez nas maszynopisu, pochodzcego nie z pierwszej rki, jak i braki i niedostatki naszego wasnego aparatu wydawniczego sprawiaj, ze dzieo ukae si z pewnoci z wielk

iloci usterek i uchybie. Pisaem ju o tym wszystkim w przedmowie do Cywilizacji bizantyskiej". Ale robimy z najlepsz wol to, co moemy i jak umiemy. Pisowni stosujemy now; posiadany przez nas maszynopis jest pod wzgldem pisowni peen niekonsekwencji; co si za tyczy samego Konecznego, pisa on w sposb oczywisty pisowni nie star, lecz bardzo star, ktrej odtwarza nie sposb i nie ma powodu. Ale w wielu wypadkach stoimy wobec wtpliwoci ortograficznych bezradni. Czy na przykad w imionach wasnych (i nie tylko wasnych) stosowa formy spolszczone, czy nie spolszczone? Nie powzilimy w tej sprawie decyzji stanowczej i na ogl trzymamy si maszynopisu. Powoduje to niejednokrotnie brak konsekwencji. Np. piszemy to Arystoteles, to Aristoteles; to Tora, to, Thora; to Majzels, to Meisels, to Mojmon, to Maimon, to Marx, to Marks. Nazwy hebrajskie Koneczny podaje w wymowie aszkenazyjskiej", a nie w przyjtej w Izraelu sefardyjskiej". Np. cyces", a nie cycoth". Trzymamy si wymowy, przyjtej przez Konecznego. Polszczyzna Konecznego zdradza osobliwoci, ktre szanujemy. Najbardziej uderzajc z nich jest waciwe mu, swoiste zastosowanie wyrazu jako". W tekcie atwo dostrzec szereg bdw. Bdw tych nie poprawiamy, nie chcc samowolnie oddala si od przekazanej nam wersji. Czytelnicy rwnie dobrze jak my mog sobie porobi poprawki takie, jakie wydaj si suszne; a moe ci, co maj dostp do lepszych maszynopisw, albo i do rkopisu, porobi i udostpni nam Errata", ktre bdziemy kiedy mogli ogosi. Np. cudzysowy s czasem nie zamknite, lub nie otwarte, a wic nie wiadomo, gdzie si cytata koczy, lub zaczyna. Miejscami brak jest nie", cho naleao by si go domyla. Brak jest niektrych przypisw. Albo te trafiaj si takie zdania, jak na str. 42: jadalnym jest (...) w wodach wszystkich to, co ma skrzele i usk". Domylamy si, e powinno by wszystko", nie wszystkich", ale nie poprawiamy tego, nie chcc zmienia tekstu, jaki otrzymalimy. Daj si rwnie miejscami zauway jakby nieporadnoci stylistyczne; przypisujemy je omyce w przepisywaniu i nie prbujemy zgadywa, co autor chcia powiedzie. Ale obok wszystkich tych usterek i uchybie, ktre powtarzamy za posiadanym przez nas maszynopisem, nie wtpimy, e zakradn si do tekstu ksiki take i liczne nasze bdy, o charakterze zecerskim i korektorskim. Nie moemy ich unikn: zrobilimy cztery korekty; wicej korekt robi nie moemy; a to w takim dziele za mao. Za wszystkie braki i usterki przepraszamy Czytelnikw. Wyraamy take pomiertne ubolewanie wobec .p. Autora. Korekta niniejszej ksiki robiona bya przez wiele osb, ale lwi cz roboty wykonaa moja ona, Maria Giertychowa. Take i indeks nazwisk i miejscowoci wykonaa ona. W imieniu komitetu wydawniczego skadam jej za t ogromn, bezinteresown prac podzikowanie. Wiele osb przyczynio si do przechowania w kraju maszynopisu tej ksiki i do udostpnienia go nam. Z koniecznoci musz oni pozosta bezimienni. Take i im naley si gorce podzikowanie.

*) Warto zauway, e niezmiernie podobny pogld wyrazi filozof angielski, Bertrand Russell, w ksice, wydanej po raz pierwszy w r. 1946, a wic w trzy lata po ukoczeniu przez Konecznego pisania niniejszej ksiki, ale z pewnoci bez adnego zwizku z Konecznym. Pisze on: By zrozumie Marksa psychologicznie, trzeba uywa nastpujcego sownika:

Jahwe = Materializm dialektyczny Mesjasz = Marx Nard wybrany = Proletariat Koci = Partia komunistyczna Powtrne przyjcie (Mesjasza) = Rewolucja Pieko = Kara na kapitalistw Tysiclecie = Rzeczpospolita komunistyczna. Terminy podane z lewej strony oddaj uczuciow tre terminw podanych z prawej strony , a to ta uczuciowa tre, bliska tym, ktrzy otrzymali wychowanie chrzecijaskie i ydowskie, czyni eschatologi Marksa wiarogodn. Taki sam sownik mgby by zrobiony dla hitlerowcw (Nazis), ale ich pojcia s czyciej starotestamentowe i mniej chrzecijaskie ni pojcia Marksa, a ich Mesjasz jest podobniejszy do Machabeuszy, ni do Chrystusa. (Bertrand Russell, History of Western Philosophy". Wydanie drugie, przedruk szsty, 1971 broszurowy, str. 361, Londyn, George Allen & Unwin Ltd.). Mwic o wychowaniu chrzecijaskim Russel, oczywicie ma na myli protestantyzm. wiadczy o tym take i operowanie takimi raczej protestanckimi terminami, jak powtrne przyjcie" czy tysiclecie". **) Robert Lovin Calder W. Somerset Maugham and the Quest for Freedom", Londyn, 1972, Heinemann.

UWAGA WSTPNA
Kwestia ydowska wrd narodw nie jest rasow, ni wyznaniow, ydostwo - to sprawa caej osobnej cywilizacji, czyli odrbnej metody ycia zbiorowego. ydzi posiadaj wasn cywilizacj i w tym wanie tkwi rozlego zagadnienia. Studium niniejsze rozstrzsa sprawy li tylko naukowo, mianowicie ze stanowiska nauki o cywilizacji. Badaniami w tej dziedzinie zajmuj si od roku 1917. Doszedem w nich do wasnej metody, ktrej trafno poddawaem czstym prbom. Dugo nie wykaczaem do druku zasadniczej swej pracy O wieloci cywilizacji" pragnc najpierw sprawdzi jej wyniki na badaniach szczegowych, poszczeglnych cywilizacji. W r. 1938 ju miaem szkice opisw cywilizacji ydowskiej i bizantyjskiej i dopiero, przekonawszy si na nich, e metoda dopisuje, wykoczyem by ostatecznie prac O wieloci cywilizacji" Krakw, 1935, ktra musiaa najpierw wyj drukiem, jako fundamentalna. (I po czym nastpi Rozwj moralnoci" Lublin 1938). Tymczasem przez lata cae uzupeniay si Cywilizacja bizantyska" i niniejsza Cywilizacja ydowska". Wypuszczam tedy w wiat owoc prac niemal trzydziestoletnich. Gdy nadesza kolej na redagowanie, gdy wreszcie z notat powsta miaa ksika, trzymaem si zasady, eby publikowa to tylko, co naley do zagadnienia cywilizacji i tylko tyle, o ile jest niezbdnym, eby wykaza pewne objawy i udowodni pewne twierdzenia. Dokadaem wszelkich stara, by dzieu nada cech krtkoci. Tu z kadego rozdziau monaby zrobi ksik! O ile bdzie trzeba niechaj to robi moi nastpcy; mym obowizkiem byo da przede wszystkim przegld caoci przedmiotu, a to nie moe by zbyt dugie. Nie jest te to studium ani podrcznikiem dziejw ydowskich, ani te jakimkolwiek encyklopedycznym kompendium rzeczy ydowskich. Rozczaruje si, kto przystpi do lektury z nadziej, e bdzie tu mowa po trosze o wszystkim co ydostwa tyczy. Znajdzie luk a nazbyt, albowiem ksika nie traktuje o ydostwie w ogle, lecz o cywilizacji ydowskiej. Niewtpliwie pracy tej daleko do doskonaoci; wszake to pierwsza prba ujcia now metod tematu i duego i wielkiego. Powiem otwarcie, e ksice tej nawet daleko do tego, by autor by z niej zupenie zadowolony. Postpi tym razem po myli Hugona Kotaja, ktrego sowa dziaaj jak pobudka: Zacznijmy nie baczc, kto nas potem poprawia bdzie." Feliks Koneczny W Krakowie w listopadzie 1945.

TOM I
CZTERY RELIGIE

I. O RDACH BIBLIJNYCH Badanie cywilizacji ydowskiej musi si zacz od Biblii, traktowanej jako rdo i to nie teologiczne, lecz w celach wieckich i wieckimi metodami. Czy mona jednak przystpowa do tego, nie zdawszy sobie przedtem sprawy ze stanu krytyki teologicznej w kwestii Biblii, jako Pisma witego? Nie bdc do tego kompetentnym, poprzestan na cytowaniu powag, sam niczego nie przydajc ni ujmujc. Stwierdz tylko, jaki jest w tej materii dzisiejszy stan nauki. Zacznijmy od zagadnienia pocztkw Biblii. Da si o tym powiedzie tyle tylko. e Ksigi zwane PRAWEM (Thora) zoone byy w wityni jerozolimskiej, ale zbir ksig ustalono dopiero po niewoli babiloskiej za Ezdrasza i Nehemiasza; potem restytuowano go za Judasza Machabejczyka, wobec zrujnowania przez Antiocha IV syryjskiego ydowskiej organizacji religijnej. Tej pracy restytucyjnej dokonano w r. 164 przed Chrystusem. Przekady greckie zaczy si wczeniej o wiek cay (przeszo), ju okoo roku 250 przed Chrystusem, a przed rokiem 132 dokoczono tak zwane septuaginty. Biblia hebrajska bez reszty zostaa wcielona w Bibli greck, a potem chrzecijask. Z czasem odmwili ydzi kanonicznoci kilku ksigom... Sirah czyli Ecclesiasta, Judyt, Tobias, dalsze Machabejskie, Ksigi Mdroci (s to tak zwane ksigi deuterokanoniczne). Ot Biblia grecka obja i te ksigi i nadto pewne dodatki do niektrych ksig bezspornie kanonicznych. (Ester, Danie1. (Tote ydzi uznaj tylko 39 ksig Starego Testamentu, podczas gdy katolicy licz ich 46, a czc (jak niektrzy czyni) treny Jeremiaszowe i ksig Borucha z proroctwem Jeremiasza, wypadnie 44 ksig2. W pierwszych wiekach chrzecijastwa wyzyskiwano t niezgodno przeciw Kocioowi, a zwaszcza w wieku IV. Ojcowie i pisarze kocielni ograniczali si tedy i odwoywali tylko do ksig uznawanych oboplnie. Zasadniczo atoli uznawa Koci wszystkie ksigi biblii greckiej.3 aciski pierwszy przekad (tak zwana Itala) podleg w roku 389 i nastpnych gruntownej rewizji przez w. Hieronima, z czego powstaa tak zwana Vulgata. Zawiera ona ksigi, ktrych brak biblii hebrajskiej i sam w. Hieronim doda z przekadu staroaciskiego i aramejskiego pewne ustpy ksig Estery, Daniela, Judyty i Tobiasza. A przekady te starsze byy od ustalonego tekstu hebrajskiego. Albowiem dopiero w wieku VI zjawiaj si w pimie hebrajskim hebrajskie samogoski, ktre zastosowywano w wyrazach, aeby ujednostajni czytanie i wymawianie tekstu. Cae generacje uczonych, teologw i filologw ydowskich, Palestyny szczeglniej, nazywanych oglnie masoretami... wypracoway skomplikowany system znaczkw i zaopatrzyy nim Bibli. Wielkiego tego dziea dokonano w wiekach VIVIII, tak, i wszystkie obecnie przez nas posiadane rkopisy Biblii hebrajskiej s zaopatrzone w punktacj masoreck, czyli tradycyjn. Masora jest nieocenionym dokumentem, uatwiajcym czytanie, zrozumienie i tumaczenie Pisma w." Dodajmy, e najstarsze dochowane rkopisy hebrajskie nie wychodz poza wiek IX po Chr.4.
1 2 3 4

MiW 39-44. Kr 35, 36. MiW 45, 46. Ki 199, 200; MiW 55, 57.

Masora jest bd co bd dzieem doby pniejszej, gdy tymczasem Vulgata zawiera tekst w szacie starszej, krytycznie lepszej. Powane studia wieku XVII wykazay te potem, jako teksty grecki i aciski s znacznie starsze od hebrajskiego, masoreckiego. A zatem oparcie si o Vulgat stanowi prosty postulat naukowej krytyki tekstw.5 Krytyka wykazaa te, jako znaczne rnice tekstu midzy masoret a septuagint dadz si wyjani tym tylko, e obecny tekst hebrajski przedstawia inn zgoa recenzj biblii, ni tekst hebrajski, ktry by podkadem starego tumaczenia greckiego.6 W zewntrznym ukadzie Biblii nastpiy potem dwie reformy: podzia na rozdziay w pierwszej poowie w. XIII, a na wiersze dopiero w roku 15487. Ale i Vulgata wymaga rwnie naukowego opracowywania krytycznego. Pracowano ju okoo tego w wiekach rednich; zwaszcza due zasugi pooya Sorbona paryska, a tak zwane corectorium parisiense stao si podstaw dla wszelkich wyda Vulgaty, a do tak zwanego klementyny, tekstu wydanego z rozkazu Klemensa VIII w roku 15928. Nowa praca krytyczno-edytorska zaczyna si a dopiero w w. XIX. W kocu ustanowi Pius XI sta Komisj benedyktysk, ktra od roku 1907 zbiera i opracowuje cay materia rkopimienny. Cae rzesze uczonych klasyfikuj olbrzymi zasb odmian tekstu Vulgaty, aby na tej podstawie naukowo opracowa jej tekst, ktryby by moliwie identyczny z tekstem, ktry w wieku VI wszed w uywanie Kocioa, co byo dezyderatem soboru trydenckiego, gdy ogasza Vulgat autentycznym tekstem Biblii." Badania benedyktyskie posuny si na tyle, e niebawem zapewne ukae si zapowiedziany przez komisj benedyktysk Oktoteuch, zawierajcy pi ksig Mojesza oraz Jozuego, Sdziw i ksig Rut, oparty ju cakowicie na materiale rkopimiennym"9. Co za trudnoci pitrz si przed biblist, chccym sprosta wymaganiom krytyki, choby tylko fizjologicznym... warunkom, niechaj pouczy o tym kilka przykadw, pouczajc zarazem o wyszoci tekstu septuaginty, a za ni Vulgaty. Ksigi Jozuego tekst hebrajski nie doszed do nas w caoci, a ulega powanym zmianom dawniej i pniej, ju po przekadzie na grecki jzyk; a wic septuaginta stanowi tu lekcj starsz10. Tekst hebrajski ksigi Hioba jest w wielu miejscach trudny do zrozumienia. Pochodzi to z niedokadnego zachowania tekstu, jak rwnie ze sposobu pisania i z jzyka, w ktrym sporo jest wyrazw rzadko uywanych", a septuaginta znacznie odstpuje od tekstu masoryckiego, w wielu ustpach zdaje si by parafraz, a nie przekadem" i tekst grecki jest o pit prawie cz krtszy od hebrajskiego", ale Vulgata jest dobrym przekadem z hebrajskiego". Jeszcze trudniej z psalmami: Tekst hebrajski psaterza w znacznym stopniu ucierpia zarwno z powodu czstego przepisywania i uywania, jako te z powodu rozmylnych zmian, ktre wprowadzili zbieracze, aby tekst psalmw starszych dostosowa do potrzeb i warunkw pniejszych". Pochodz bowiem rne psalmy z czasw niewoli i po niewoli babiloskiej, a u wielu nie sposb rozezna czasu powstania ich. Uoony za jest psaterz na podstawie kilku mniejszych zbiorw11.

5 6 7 8 9 10 11

MiW 65. MiW 65 Kr 39, 40 MiW 69, 71 ArW 83 ArW 83 i MiW 70, 72 ArW 208, 218, 221, 224

A jakie trudnoci z ksig Daniela, ktr znamy z trzech tekstw, a kady z nich inny, a przy tym zachodzi niejednolito jzykowa: pocztek i koniec s po hebrajaku, rodek po aramejsku, nadto ustpy deuterokanoniczne po grecku". Wiele te zawioci ma rozstrzyga krytyka tekstu ksigi Tobiasza. Tekst pierwotny zagin od dawna. Prawdopodobnie by hebrajski, bo zawiera liczne hebraizmy; lecz nie jest wykluczone, e orygina mg by aramejski; wity Hieronim przekada z aramejskiego. Dzisiejsze teksty hebrajski i aramejski s pochodzenia pniejszego i bez wtpienia s tylko przekadami. A z dwch ksig machabejskich, pochodzcych od dwch rnych autorw, jedna napisana bya moe po hebrajsku a moe po aramejsku, druga po grecku i ta jest skrtem z dziea piciotomowego greckiego, napisanego przez Jazona z Cyreny, yda helenist. Obie s wtrokanoniczne, a znajduj si tylko w kanonie aleksandryjskim", sobr trydencki uzna je, lecz protestanci cakowicie je odrzucili". Podobnie ma si rzecz z ksig Tobiasza, ksig Judyty za, ktrej najstarszy tekst jest aramejski, uwaaj ydzi i protestanci za apokryf. Z licznych trudnoci, zwizanych z ksig Ester, wybawia tekst grecki a nie hebrajski, ktry obecn form otrzyma dopiero w I wieku po Chrystusie12. Orzekajc autentyczno Vulgaty, orzek tedy sobr trydencki na rzecz tekstu opartego na redakcjach starszych. Tymczasem protestanci przyznali wyczn autentyczno tekstowi masoryckiemu, twierdzc zarazem jako tekst ten posiada obecn form bez zmiany w cigu wiekw od Ezdrasza poczwszy. W roku 1675 na konferencji zwanej Consensus helveticus uznano tekst masorycki oficjalnie za absolutnie autentyczny i cakowity"13. Czytamy tam: Zatrzymujemy Stary Testament tak co do spgosek jako te samogosek, czy te samych znaczkw, tudzie choby monoci znaczkw, i to tak co do rzeczy, jakote co do sw, jako natchnionych przez Boga"14. A tymczasem badania w tyme wieku XVII wykazay, i to coraz dobitniej, jako masorycki tekst jest genezy pniejszej, zwaszcza, gdy Oratorianin Jan Morin dowid, e tekst hebrajski jest skaony15. Skupio si na protestantyzmie, i nie umia odgraniczy kompetencji wiary a rozumu w studiowaniu Biblii". Powstay te dziwaczne teorie o rodzaju unii hipostatycznej midzy Bibli a Duchem witym, o dziaaniu Biblii na ksztat sakramentw i inne jeszcze dziwaczniejsze16. Uparli si te w sprawie ksig deuterokanonicznych do tego stopnia, i chocia tekst oryginalny niektrych ksig, np. Ecclesiasty, niedawno zosta odnaleziony, pomimo to protestanccy biblici tej ksigi nie uwzgldniaj17. Rnica tak zasadnicza w pojmowaniu ksig Starego Testamentu musiaa pogbia coraz bardziej rozam religijny, gdy protestantyzm wid do rejudaizacji, katolicki za kierunek myli do krytyki judaizmu. Dawniejsi ydzi (kabaa, gematria), jak rwnie pierwsi reformatorowie protestanccy - (luteranie, kalwini), postawiwszy zasad o Pimie witym, jako o jedynym rdle objawienia Boego i jedynej normie wiary, przesadnie nauczali o jego powstaniu i charakterze natchnienia. Gosili oni, e Bg poddawa i jakby dyktowa poszczeglne zdania i wyrazy autorom ksig witych. Autor natchniony nic od siebie nie dawa, w rku Boga by on biernym i bezwiednym narzdziem, ktre wypeniao tylko to, co Bg chcia przeze powiedzie, podyktowa. Niektrzy nawet rozcigali wpyw Boy na wszystkie punkty i znaki pisarskie, jak to czytamy w w confessio helvetica z roku 1675. Rola wic autora czowieka ograniczaa si tylko do roli kopisty lub piszcego wyraz po wyrazie, jakby pod dyktandem. Pogldy te s zbyt przesadne; naley je odrzuci jako nieuzasadnione. Jest to formalna tak zwana Bibliolatria ............". Nie mona wic powiedzie, e Bg myla (dyktowa), a, czowiek tylko pisa mechanicznie, ale e Bg i czowiek razem myleli i pisali, a przez to i czowiek musia przy pisaniu wyraa swoje myli18.
12 13 14 15 16 17 18

ArW 158, 161, 162, 179, 180, 183-185. 188, 340, 341 Kr 200 Ar 14 Kr 201 ...... 12-14 ArW 4 Ar 43, 44

Nie uwzgldniajc tego, niejednokrotnie dawniej o Pimie witym i jego natchnieniu wypowiadano zbyt przesadne zdania. Goszono, e Pismo wite jest sowem Boym w cisym znaczeniu, to jest objawieniem, e wszystko bez wyjtku jest w nim nauk Bo podyktowan pisarzom biblijnym; utrzymywano, e Bg jest jedynym i waciwym autorem ksig witych, ludzie za autorowie byli tylko lepym i bierny narzdziem w rku Boga19. Temu Koci stanowczo przeczy i dla wielu powodw nie przyjmuje tak zwanego natchnienia wyrazowego20. ,Sowa dyktowane przez Ducha witego odnosi sobr trydencki tylko do tradycji apostolskich, pod wpywem dyktanda Ducha witego otrzymanych; a zatem nie mona tych sw tak cienia, by uczy, e Pismo wite w tym sensie od Boga pochodzi, jakoby kade poszczeglne sowo zostao podyktowane przez Boga21. Sobr trydencki rzek, e ksigi Pisma witego, a wic take Starego Zakonu powstay pod dyktandem Ducha witego". Vulgata za jest autentyczna, ale nie inspirowana22. Wyjaniajc za tez, soboru watykaskiego, ktra brzmi: Spiriti sanctoinspirante conscripti (libri). Deum habent auctorem zwraca uwag znakomity biblista, jako mona by autorem jakiej ksiki, a niekoniecznie jej inspiratorem... Ksigi wite nie dlatego s natchnione, e Bg jest ich autorem, ale raczej dlatego twierdzimy, e Bg jest ich autorem, gdy jest ich inspiratorem23. Podobnie zrozumie naley, e co innego natchnienie, a co innego objawienie. Nie wszystkie prawdy zawarte w ksigach witych byy w cisym znaczeniu objawione autorom, jakkolwiek wszystkie s natchnione24. Wedug nauki Kocioa wpyw Boy nie wyklucza u autorw pobudek ludzkich, czysto przyrodzonych". Sami te oni zaznaczaj nieraz, e to o czym pisz, poznali z wasnego dowiadczenia, ze wiadectw lub dokumentw pisanych, a wic nie z objawienia25. Mieszcz tedy ksigi wite wyrane znamiona indywidualne autorw - ludzi, tj. ich kultury umysowej, usposobienia etc.26. Wemy na przykad Prorokw. W nauczaniu zachowywali Prorocy swe osobiste przymioty... Prorok, chocia natchniony przez Boga, dziaa, myla, mwi jak inni ludzie. Zdawa on sobie spraw, e otrzyma od Boga objawienie, ale goszc je, ujmowa wedug swojego sposobu mylenia i wypowiada je, jakby one byo osobistym jego przekonaniem. W przemwieniach swych, odpowiednio do indywidualnego usposobienia kultury, rodowiska, prorocy wyraali si wedug wczesnych pogldw, mwili i przedstawiali obrazy zapoyczone z wczesnych warunkw; sowem byli oni dziemi swego czasu i rodowiska. Jake wic mona zgodzi si z protestanckim ujmowaniem kwestii i przyjmowa natchnienie literalne. Nadto zway naley, jako bezwzgldna prawdziwo Pisma witego rozumiana jest w tekcie oryginalnym, nieskaonych odpisach i wiernych przekadach27. Koci rozumie i wie, e czas wyry swe pitno na tekcie i brzmieniu Biblii, e adna z obecnych jej postaci nie zawiera tekstu zupenie identycznego z tekstem, jaki istnia w autografach28. Tote wobec tekstw Biblii nie tylko dopuszczalna jest caa skala metod tzw. krytyki rde, znana filologom i historykom, ale Koci sam j propaguje, a wydziay teologiczne uprawiaj j systematycznie. Ile w tym mozou. Na przykad w Ksidze Jeremiasza (R. XXXVI) mamy opowiadanie o dziaalnoci literackiej tego proroka, tj. jako on po 20 latach nauczania podyktowa Baruchowi dawne swe mowy, a gdy

19 20 21 22 23 24 25 26 27 28

Ar 42 Kr 67 MiW 8 MiW 13 Ar 51 Kr 45 MiW 16, 17 Ar II ArW 280 Ar 83

ta ksiga bya spalona przez Joakima, Baruch pod dyktando Jeremiasza napisa drug, w ktrej przydano mw daleko wicej, nili pierwej byo (36-62)29. Jake tu doj tekstu pierwotnego? Albo innego rodzaju szkopuy przy Ezechielu, ktry dziaa w Babilonii w latach 594-570 przed Chrystusem, a ktrego ksiga prorocza jest najtrudniejsza do zrozumienia". Bujna wyobrania, najywsze usposobienie, temperament, a w tekcie widzenia, alegorie, czynnoci symboliczne" a tyle tego, i niektrzy krytycy przypisuj to wszystko chorobliwemu i nerwowemu usposobieniu proroka, mwic o paraliu, katalepsji, a nawet chorobie umysowej. Za daleko zapdzaj si, ale to pewne, e tekst hebrajski jest znacznie skaony". ydom nie wolno byo czyta pocztku i koca Ezechiela przed skoczonym 30 rokiem ycia30. Podobnie Pieni nad pieniami nie pozwalali Rabini czyta przed skoczonym 30 rokiem ycia; a oto sowa Originesa w tej sprawie: Oto moje zdanie i rada, ktr daj kademu kto nie jest bezpieczny od napaci ciaa i krwi, i kto nie wyrzek si mioci charakteru materialnego, niech si powstrzyma cakowicie od czytania tej ksigi i tego co w niej jest powiedziane31. Teraz zrozumie nietrudno twierdzenie, e natchnienie pochodzce od Ducha witego nie ujmowao autorom nic z indywidualnoci ich; obok takich ywioowych wybuchw dwch co dopiero zacytowanych ksig, mamy arcyspokojne rady i prawida roztropnoci yciowej" w Przypowieciach, albo taki zbir uwag i refleksyj o szczciu czowieka", jaki stanowi sowa Koheleta", czyli Ecclesiastes, chocia w ukadzie tych rozwaa brak jest systematycznego porzdku nie ma logicznego rozwoju myli32. Nie sposb tu nie dotkn faktu, jako niektre miejsca Starego Zakonu wywouj zgorszenie. Naprzykad postpowanie niektrych sdziw lub Judyty. Ale autor ksig Sdziw przedstawia rzeczy jak one si miay w rzeczywistoci, bynajmniej za ich nie pochwala ... Pamita naley, e nie wszystko, co mamy opowiedziane w Pimie witym jest przez autorw biblijnych potwierdzone i pochwalone. .. Nie jest ona (Judyta) przedstawiona, jako cakowicie bezgrzeszna i niewinna33. Tote w interpretacji Starego Zakonu przez Koci chodzi nie o wszystek tekst. Koci autentyczn interpretacj Biblii cienia do rzeczy wiary i obyczajw, dotyczcych rozbudowy doktryny chrzecijaskiej. Tylko do tych ustpw, ktre dotycz dogmatu doktryny34. Jeszcze kilka wskazwek co do pentateuchu, gdy z ksigami Mojeszowymi bdziemy mieli z natury rzeczy najwicej do czynienia. O ksigach Mojeszowych orzeka sama papieska Komisja Biblijna z 27-go czerwca 1906 roku co nastpuje: Mojesz niekoniecznie sam bezporednio ani praw przez siebie nadanych nie spisa, ani te komu dosownie nie dyktowa; owszem jest moliwe, e dzieo, przez si pomylane, innemu zredagowa poleci, tak jednak, e to uczyniono cile wedug myli Jego, tak, i Mojesz je potem zaaprobowa i pod swym imieniem ogosi. Nie sprzeciwia si te autentyczno pentateuchu, e Mojesz uy do jego redakcji rde czy pisanych czy te poda ustnych, i e pod wpywem natchnienia Boego takowe albo bez zmiany do swego dziea wcieli, albo te odpowiednio do swego celu skrci lub uzupeni. Rwnie nie uchybia autentycznoci pentateuchu ta okoliczno, jeeli po mierci Mojesza jaki inny autor natchniony niektre rzeczy doda; jakote, e pniej z biegiem czasu zakrad si do tekstu szereg glos lub objanie, lub te e przestarzae formy i wyraenia odpowiednio zmodernizowano, a wreszcie e wiele bdnych lekcji pooy naley na karb pniejszych odpisw35. Pentateuch powsta pomidzy wyjciem z Egiptu a. wejciem do Chanaanu. I widoczne jest jako autor lepiej zna rzeczy egipskie, ni chananejskie, a zwaszcza posiada znajomo spraw z czasw Remeszydw.
29 30 31 32 33 34 35

ArW 283, 284 ArW 333-336 ArW 244 ArW 227-245 ArW 92-170 MiW 16-17 MiS 397-398

To co nazywamy prawem Mojeszowym, zostao niezawodnie ogoszone przez Mojesza ale niekoniecznie napisane". By moe, e napisa niektre czci picioksigu dzisiejszego, a przede wszystkim ksig Deuteronomion lub przynajmniej jej cz prawodawcz36. Oglnie te jest przyjte przez krytykw, e pentateuch oprcz praw pochodzcych niezawodnie od Mojesza, zawiera take prawdopodobnie prawa, ktre pniej powstay. Zreszt pentateuch sam zawiera w sobie wskazwki, e niektre jego czci s pniejsze... Dzisiejszy tekst pentateuchu zawiera niejedn sprzeczno; mamy take szereg anachronizmw. Nie da si take zaprzeczy, e w pentateuchu s szczegy wskazujce na epok pniejsz, ni Mojesz37. A dalej dowiadujemy si od tego biblisty, jako nikt nie twierdzi eby pentateuch w wiekowym swym pochodzie ku nam nie uleg niejednej zmianie i przeksztaceniu". Ile w nim prawa wieckiego, zmiennego, stosownie do miejsca i czasu". Tote nieraz zapewne wstawiano nowe przepisy, nie wykrelajc starych38. Tak tedy sam Koci uprawia i uprawia rozlege dociekania krytyczne, skadajce si na ogrom biblistyki. Trafnie za okreli spraw t polski biblista: Kto tylko czyta Pismo wite, a nie przykada si, aby zrozumie dokadnie, co przeczyta, aby wyjani rne trudnoci, ten podobny jest do astronoma, ktryby chcia bada niebo tylko goym okiem39. W dziedzinie Starego Testamentu wiele jest jeszcze spraw niewyjanionych i zagadnie zawiych, co do ktrych nie tylko midzy katolickimi i radykalnymi, ale nawet wrd katolickich biblistw panuje wielka rozbieno pogldw. Dotychczasowe orzeczenia papieskiej Komisji Biblijnej zaledwie w czci je usuny, a niektre day nawet powd do nowych dyskusji. Nastpnie, w katolickiej literaturze biblijnej nie mamy dotychczas opracowanych wszystkich Ksig w. Starego Testamentu w sposb monograficzny i odpowiednio do wymaga dzisiejszej biblistyki40.

II. POMIDZY MONOLATRI A MONOTEIZMEM Nie o religii ydowskiej w dawnej Palestynie mwi trzeba, lecz o ydowskich religiach. Byo ich trzy: monoteizm (religia objawiona), monolatri i politeizm. Potem przybya kabalistyka i wreszcie hasydyzm. Razem tedy jest religii ydowskich pi. Politeizm nie stanowi wasnego wytworu myli ydowskiej, bywa tylko przejmowany od obcych i ostatecznie zanik w pierwszym wieku przed Chrystusem. Nie naley tedy wielobstwo do cywilizacji ydowskiej i dlatego ograniczam si do roztrzsania religii czterech. Wszyscy godz si na to, e ydzi wczenie wypaczyli waciwy monoteizm, ale panuje odraza do wyrazu monolatria; rozprawiaj tedy biblici o monoteizmie cisym i niecisym. Ale aut-aut! Niecisy" nie jest wogle monoteizmem! Ile cierpi ciso naukowa na braku cisego wyrazownictwa! Monoteizm niecisy" jest po prostu monolatri. Dobrze bdzie przywrci to oznaczenie, uyte w polskim pimiennictwie ju w roku 1902 przez Juliana wicickego41, a przyjte przez niego z nauki francuskiej. Bg prawdziwy musi by uniwersalnym; nie ma Go przeto w religiach ni lokalnych ni plemiennych. Badania prymityww stwierdziy, jako na pocztku panowa wszdzie monoteizm; lecz faktem jest, e nigdzie nie trwa dugo, wyradzajc si w monolatri. Nikt nie zaprzecza, ani nie zaprzecza, e wrd ydw monoteizm istnia, e w Palestynie bywali ydzi, bdcy monoteistami. Chodzi o to, czy monoteizm by regu? A to pytanie rozstrzygaj teksty biblijne jak najwyraniej. Wszystkie ludy semickie oznaczay bstwo ogln nazw EL, ILU, IL, bardzo staroytn nazw, tkwic w najstarszych pokadach jzyka prasemickiego42.
36 37 38 39 40 41

42

Kr 97 MiS 358, 383, 392. MiS 394, 396 Kr 30 ArW ...... V Historia literatury ydowskiej" tom I, cz I, strona 95 i kilkakrotnie dalej. Warszawa 1902. (Myli si Te 69, jakoby Delitsch uy by pierwszy tego wyraenia) ArK 90

Wskazwk sama nazwa Babilonu Bab el, tj. Brama Boga. U Arabw imiona wasne s takie same, jak w pentateuchu, a podobne sigaj w Babilonii epoki Abrahama; powtarzaj si za zwaszcza w czasach mojeszowych i wystpuj mniej wicej rwnoczenie w poudniowej Arabii. Wiemy, e Mojesz mieszka wrd Arabw przez 40 lat i e znaczny wpyw na niego wywar jego te, Jetro-Reguel kapan medynicki. Imiona te stanowi cae zdania, zazwyczaj wyraajc co o Bogu. Jeelibymy wic setki tych imion rozebrali i traktowali jako zdania, otrzymalibymy cay traktat o Bogu i Jego przymiotach". Do wszystkich za tych imion wchodzi pierwiastek EL, z czego wysnua nauka wniosek, jako u wszystkich ludw semickich w czasach pierwotnych czczony by Bg pod nazw EL. A podobiestwo imion stwierdzi atwo w ksigach Exodus i Numeri, gdzie te s wiadectwa stosunkw z Arabami, a z niektrymi plemionami arabskimi stwierdzone pokrewiestwo43. Protoplaci Izraelitw Habiri nazywali te swoje bstwo... eloch" bez adnej specjalnej nazwy, a tak cze Boga bez nazwy mona przyj za dowd monoteizmu. Chrzecijastwo nie nadaje Bogu adnej nazwy; owe za 99 nazw muzumaskich oznaczaj przymioty Boskie. Babiloskie pojcia wiadome byy oczywicie druynie Abrahama, koczujcej po poudniowo-zachodniej, a stepowej krainie Mezopotamii. A obok tego atoli w centrum jego koczowisk, w chaldejskim Ur (El-Mugheir) na prawym brzegu rzeki Eufratu, niedaleko ju zatoki Perskiej, czczono ksiyc i przypuszcza si, e Abraham rwnie wyznawa ten kult lokalny, o czym tradycja trwaa dugo, skoro jeszcze Jozue daje jej wiadectwo44. Czy nie ograniczao si to jednake do tego, co przechowao si w Judaimie przez wszystkie wieki i co przyj take Islam, nie oddajc ksiycowi wcale czci boskiej? Zacznijmy od Abrahama. W poprzednim pokoleniu hyperkrytyka zaprzeczaa herosom praszczurw istnienia osobowego. Salomon Reinach, gony swego czasu autor Orpheusa" uwaa Abrahama za posta mityczn, jak emanacj pojciow nieba gwiadzistego. Obecnie Abraham yje w nauce jako czowiek z misa i koci". W ksidze Jozuego czytamy, jako przodkowie Abrahama suyli Bogom cudzym"; uycie liczby mnogiej wskazuje politeizm. Ojciec Abrahama, Tare, mieszka w Ur i stamtd ruszy na poudnie, dochodzc do krainy Haranu45. Tak samo Haran" nazywa si najmodszy syn Tatego, ojciec Lota. Tam rd ten doszed do zamonoci; nabyli dusze" (zapewne niewolnikw). Abraham ruszy dalej na poudnie, do ziemi Chananejskiej46. Stwierdzono w ksidze Judyty, e owi przodkowie byli w Mezopotamii bawochwalcami i dodano, e wywdrowali, poniewa przyjli wiar w jednego Boga47. Byaby to tedy emigracja religijna, dla utrzymania monoteizmu. Lecz nie dla czci Elch. W Babilonii znane byo take imi Jahu, wzgldnie Jahwe, lecz nie znamy tam ani jednego Boga o nazwie podobnej48. Rwnie tedy mona domyli si w tym monoteizmu. Hebrajczykom znana bya przed Mojeszem forma Jah, Jahu49. Wymawianie Jehowa na pewno nie jest prawdziwe. W Elephantynie egipskiej w V wieku przed Chrystusem wymawiano Jahu. Nowsi semitologowie pisz: Hahweh. Zdajemy sobie z tego spraw, lecz zapewne nie wyrugujemy ju brzmienia potocznego Jehowa50. Czasw Abrahamowych nie umiemy jeszcze oznaczy cile, gdy midzy datami tekstu hebrajskiego a Septuagint zachodzi rnica niemal trzystu lat. W roku 1908 oznaczono wyjcie Abrahamas z Ur na okoo 2046 przed Chrystusem, oczywicie w przyblieniu51.

43 44 45 46 47 48 49 50 51

MiS 308-311 ArM 73 Gen XI 27, 28, 31 Gen XII Jos XXIV 48 ArM 47 ArM 48 ArM 192 ArM 197 w nocie 197.

Przenoszc si daleko na poudnie, pozostali towarzysze Abrahama i potomkowie ich w krgu cywilizacji babiloskiej, do ktrego naleaa Palestyna, chocia politycznie podlegaa Egiptowi52. I tam take wszystkim okolicznym ludom znan bya nazwa, ktr wyraano nastpnie czteroma literami IHWH53. W picioksigu, ktry powsta po wyjciu z Egiptu, a przed wejciem do Palestyny, natrafiamy atoli na szczeglniejsze uywanie obu tych wyrazw. Wspomnijmy epokowe odkrycie biblistyki, dokonane przez Jana Astrua, nawrconego kalwina, lekarza nadwornego Augusta II Sasa, a ktry liczc ju 70 lat, wieku swego, wyda w roku 1753 w Brukseli dzieo o rdach pantateuchu Conjectures. Zwrci uwag na odrbno tych ustpw picioksigu, w ktrych Bg nazywany jest Jahwe, od tych, gdzie zwan jest Elohim. Dalsze rozstrzsania sprawy pozwalaj stwierdzi, jako Jahwe" kadzie biblia wycznie w usta Izraelitw, a ilekro mwi o Bogu do pogan, czy te ci Go wzywaj, to zawsze dzieje si to pod imieniem Elohim54. Stoimy wobec szeregu zagadek. ydzi tedy przyjwszy nazw Jahwe, zatracili tradycj wyrazownictwa EL i osdzili, e to jest pogaskie? Nie przybywa do Egiptu Abraham, ani pniej Jakub, politeist; lecz czy monoteista, czy te tylko monolatryst? Kupni niewolnicy, kupowani zewszd i gdziekolwiek, przynosili z sob kulty bogw lokalnych swych stron rodzinnych. Przyj naley, e w orszaku Abrahama byy wierzenia rozmaite, jakkolwiek sam Abraham mg by monoteist. Podobnie w licznej gromadzie Jakuba, ktry samych rodowcw swych mia z sob siedemdziesit osb55. W drodze w Betel (gdzie wystawi otarz) kae domownikom swym wyda sobie wszystkie bawanki, jakie tedy wozili z sob i zakopa je56. Miejmy na uwadze, e monoteizm wymaga wyszego poziomu umysowego; nawet objawiony mg by zatraca si. Wiemy, e Izraelici przyswajali sobie kulty egipskie, a w Egipcie przy oglnym politeimie nie brako rwnie na szczytach spoecznych monoteizmu. Monolatria za moe by dwojakiej genezy; moe by skaonym monoteizmem, ktry nie i upad a do politeizmu, lub te udoskonalonym politeizmem. ktry nie zdy wznie si do monoteizmu. Tkwi jednak w monolatrii zasadniczo pierwiastki raczej politeistyczne, ni monoteistyczne. Skoro bowiem kraj jaki czy lud (lokalny lub plemienny) twierdzi, e posiada swego osobnego Boga, jedynego, uznaje tym samym istnienie innych bogw u innych ludw. Sowem: nie moe by monolatrii bez ustroju politeistycznego. Jeeli lud monolatryczny nawie stosunki z innymi rwnie monolatrycznymi, otwiera si tym samym droga do politeizmu. O ile z sob wojuj, nie dadz czci obcemu Bogu, bo to ich wrg; lecz w poyciu wzajemnym, pokojowym, czci si czsto wzajemnie bogw zaprzyjanionych. Nastrj politeistyczny staje si czym nieuniknionym. Tym si te tumaczy, e u ydw gwatowny pocig do bawochwalstwa" jest przez histori stwierdzony57. Ze wszystkich studiw biblistycznych jest rzecz widoczn, e monoteizm utkwi w umysach najwybitniejszych, ..... rozszczepi si na dwa obozy: ktrzy nie pogryli si w politeimie bogw lokalnych, popadli w monolatri plemienn. Wyraz Jehowa sta si imieniem wasnym, nazw szczegow ydowskiego bstwa plemiennego. I sta si Jehowa podobny do wszelkich bogw, czy lokalnych czy plemiennych w tym, i od tego by bogiem, by wyznawcw swych popiera w walkach z innymi; tego tedy, eby by nieprzyjacielem wielu ludw, choby wszystkich, dla przyjani jednego. Tkwio w tym kategoryczne zaprzeczenie uniwersalizmu religijnego, a bez niego nie ma wiary w Boga, nie ma monoteizmu.
52 53 54 55 56 57

52 Mis 20. ArM 34, 38 MiS 364-378. Deut X. 22 Gen XXXV 2, 4; Ex I 5 Te 255

Zaczynajc od pocztku, stwierdzamy, jako ze stycznoci z Babilonem wynieli ydzi tydzie siedmiodniowy, tudzie angelologi, a take pewne wiadomoci astronomiczne i astrologiczne. Angelologia przesza take do Persw58. By moe, e dwoisto angelologii (anioy i szatany) wysza z iraskiej teorii dualistycznej, pniej za od ydw do chrzecijan. ydzi rozwinli j wielce, ale w czasach nowoytnych zaniedbali. Natomiast uczyniwszy dzie sidmy tygodnia dniem witecznym, zrobili z teorii szabatu osobn rozleg nauk, pielgnowan zawsze i chtnie. Od nich przeszed cotygodniowy dzie wypoczynkowy do chrzecijan i muzumanw. Trzeba w tym uzna zasug cywilizacyjn najwyszej miary. W Babilonii podlegali kodeksowi Hammurabbiego. Starszy on jest od Mojesza o kilkaset lat, przynajmniej o 500. Wyraano przypuszczenie, e prawdopodobnie biblijny Amrefel, wspczesny Abrahama, oznacza wanie wielkiego babiloskiego wadc i prawodawc59. Lecz wypada cofn sobie kodyfikacj babilosk jeszcze bardziej o kilka pokole wstecz, skoro kodeks ten mia czas zary si w Hebrew, a wszake ju ojciec Abrahama emigrowa. Wryo si prawo babiloskie gboko, skoro s tak liczne analogie midzy Pismem witym, a kodeksem Hammurabbiego, a w okresie patriarchw prawo maeskie Hammurabbiego jest cile przestrzegane"60. Mona to krok po kroku stwierdzi na caym przebiegu stosunkw midzy Abrahamem, Sar i Hagar z Izraelem; kady szczeg tych dramatycznych wydarze wynikn z zastosowania przepisw Kodeksu Hammurabbiego61. Gd zapdzi godujcych Izraelitw dwa razy do Egiptu, za Abrahama i za Jakuba. Droga wioda przez ziemie pobratymcw arabskich. Czy od nich nabrali, czy te sami ju przed tym mieli obyczaj, eby ustawia kamienie bstwu na siedzib? Powszechne to nie tylko u wszystkich ludw arabskich, lecz waciwe jest take niektrym innym Semitom. Np. Kybele syryjska (sprowadzona do Rzymu) bya zmaterializowana w witym kamieniu. W osiem wiekw pniej ograniczy Mahomet ten kult kamieni sakralnych do jednego jedynego: do Kaaby w Mekce. Izraelici i przed Mojeszem i po nim ustawiaj take kamienie Jehowie, o czym s wzmianki w Picioksigu. Nie wolno ociosywa takiego kamienia, a sakralizuje si go, polewajc oliw; bdzie on Domem Boym62. Z monolatri przeszli ydzi do Egiptu, gdzie podlegli nowym wpywom. W Biblii s liczne wzmianki o czci bogw egipskich, co ledzi mona od Jozuego do Ezechiela63. Zna wpywy egipskie na instytucjach, na urzdzeniach spoecznych i w kulcie religijnym. Sama arka przymierza podobna bya do skrzy (naos), w ktrych noszono bstwa egipskie; sposb te noszenia jej, jaki by przepisany w prawodawstwie mojeszowym, jest taki sam, jaki mona oglda na obrazach egipskich. Przybytek przymierza podobny pod wzgldem rozkadu by do wity egipskich, rnice za wyjani mona warunkami ycia osiadego w Egipcie, a koczowniczego Hebrew. Naramiennik Aarona, jak rwnie strj kapaski, byy podobne do egipskich; przepisy dla kapanw o goleniu, powstrzymywania si od picia wina, obowizyway rwnie kapanw egipskich. Niektre ceremonie kultu, jak np. ofiara kadzida, ofiara gobi, bardzo przypominaj podobne ofiary u Egipcjan64 Palestyskie prawo agrarne przejto z Egiptu; ziemia nie jest wasnoci prywatn, lecz stanowi dziedziczn uywalno, pozostajc w teorii wasnoci publiczn (krla, wityni). Z Egiptu wyniesiono pewn drobnostk, mianowicie pejsy. Ten rodzaj uczesania przysugiwa tylko kapanom, tudzie osobom urodzonym w paacu krlewskim. Zwyka to rzecz naladowa strj osb stanu wyszego, nawet jak najwyszego; ydzi ograniczyli si tu do fryzury. Pozostaje to w zwizku z nazywaniem Izraela narodem kapaskim, krlewskim. Pejsy przetrway niemal do naszych czasw u ydw wschodnich", cenicych t dekoracj krlewiczowsk, zwaszcza w Polsce. Spotka j take mona w niektrych krajach
58 59 60 61 62 63 64

Brak przypisu Mi S 297-298 Mi S 346, 347, 349, 356 MiS 319-321 Geh XXVIII; 18, 22; XXXI 30 63 Jos XXIV 14, Ezech XX 7-10 i XXIII 3, 19; ArM 68, 69 ArW 37

Azji Centralnej, obok innych przeytkw cywilizacji staroegipskiej, przechowywanych tam dotychczas (przede wszystkim w Kandzucie); ale tam przysuguj tylko osobom sfer najwyszych. Dotychczas jest to w uyciu u ydw marokaskich. Mamy wiadomo z Marokka francuskiego, e icki" (nowader) spywaj im a na barki65. Podobnie u resztek Beduinw egipskich warkoczyki mskie spadaj przez policzki a do grzbietu66. Beduini przybywali do Egiptu od VII w.; jeszcze okoo r. 1930 liczono w Dolinie Nilu 22,000 zdatnych do broni Beduinw67. Wielki podrnik genera Grbczewski, zapisa jako brat chana kandzuckiego ma misternie zaplecione pejsy"68. Niemiecki podrnik notuje, jako na dzisiejszym szlaku karawanowym z Egiptu do Eufratu kobiety arabskie nosz loki spuszczone po obu policzkach69. Pejsy stanowi tedy lad ekspansji cywilizacji egipskiej. Pejsy noszono na wzr kapanw egipskich i orzeczono, e cay lud izraelski jest kapaskim, witym70. Wobec praw egipskich byy pejsy uzurpacj niczym nie usprawiedliwion. Przyczyniao to jeszcze bardziej niechci przeciwko Izraelowi. Sami przyznaj, e Egipcjanie brzydzili si nimi, jako pasterzami byda i nie mog z nimi je chleba"71, a ci pogardzeni ludzie niskiej kondycji mi nosi oznak krlewskoci. Ju to samo wystarczao, eby ich wygna z Egiptu. Biblici twierdz, e ydzi przyswoili sobie obrzezanie w Egipcie. Byo ono jednak przyjtym w caej Azji zachodniej i u wszystkich Arabw; jest to cecha semicka. Nie mniej przeto nie da si udowodni, e Hebreowie nie stanowili wyjtku i e dopiero w Egipcie zdecydowali si. Jeeli prawd jest, e obrzezanie obowizywao tylko kapanw i wojownikw egipskich, pochodzioby rwnie z pychy, eby si wywyszy. Wiadomo o obrzezaniu Abrahama i Izraela umieszczona jest w pierwszej ksidze Mojeszowej daleko po opisie pobytu patriarchy w Egipcie, lecz to nie dowodzi niczego wobec chaotycznoci w ukadzie Ksig. Tam ju znajdujemy przepis, jako ma by obrzezany take kady mczyzna, kupiony za pienidze od jakiegokolwiek cudzoziemca72. Daje da mylenia fakt, e wyszedszy z Egiptu, zaniechano obrzezania, i e Josue musia zmusza do tego grob, e inaczej nie wnijd do Ziemi Obiecanej. Zarzucono obrzezanie skoro tylko wyszli z Egiptu. Cae pokolenie zrodzone w wdrwce po pustyni, nie byo obrzezane. A dziao si to, kiedy Mojesz dowodzi Izraelem, w picioksigu za nie ma wzmianki o tym zaniedbaniu. Bd co bd dopiero z Ksigi Josuego dowiadujemy si, e Izrael nie jest obrzezany. Stare pokolenie ju wymaro; zaznaczono kilka razy, e nie wszed do Palestyny nikt z tych, ktrzy wyszli z Egiptu; a nowe pokolenie zrodzone na pustyni, poddaje si operacji dopiero pod Jerychem. Dokonywano jej tedy nie tylko na dzieciach, lecz tym razem gwnie na dorosych, do 40 roku ycia73. Jak wobec tego zrozumie wydany na pustyni przez Mojesza nakaz, e nawet kupiony suga" (niewolnik) ma by obrzezany i kady przechodzie, chccy, eby go w Pasch dopuci do stou?74. Czy nakaz, e syn ma by obrzezany smego dnia po narodzeniu75, wydano rzeczywicie na pustyni? czy tez wpisano go pniej w Picioksig, eby mu doda wikszej powagi? Czy te moe wydano nakaz, majcy si tyczy dopiero pobytu w Palestynie, jak tyle innych nakazw? Zrobi si tedy znak przymierza". Gdyby atoli Przymierze od tego miao by zawisym uczestniczyliby take w nim potomkowie Izraela (Arabowie)76. Syryjczycy Egipcjanie, w pniejszych czasach Kopci, Abisyczycy, muzumanie tak Turcy, jako te Persowie, a nadto szereg ludw afrykaskich, Kafrowie i
65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76

Bz 296 Kl 90 Tame 50 Gb II 101 Kl 77 Pniej w Ex XIX 6: Bdziecie mi krlestwem kapaskim i narodem witym" Gen XLII 32 i XLVI 34 Gen XVII 10-13, 23-27 Jos V 2, 3, 5, 7. 40 lat koczowania na pustyni. Ex XII 44-48 Lew XII 3 Kl 214 opisuje uroczyste obrzezanie u Beduinw

ludno wielu wysp na morzu Poudniowym. Izraelici przesadzili, nadajc sprawie pierwszorzdn donioso sakraln, jakoby ich Jahwe nie mg ich inaczej uzna swym ludem. Trudno byoby przypisywa t wanie formalistyk (jake grubo cielesn) Bogu pojmowanemu monoteistycznie i uniwersalnie. Caa ta sprawa mieci si raczej w monolatrii. Co za skania Josuego, e ten zabieg uczyni obowizkowym, nie wiadomo. Obrzezanie stao si jednak w oczach nastpnych pokole jakim fundamentem caej religii, znakiem przymierza i warunkiem. W pniejszych wiekach, za czasw Talmudu, a jeszcze bardziej kabay, ogarnia uczonych ydowskich istny sza zachwytu nad t operacj sakraln. Doszo do upatrywania jednego z imion boskich w pewnych czonkach ciaa ludzkiego. W dziele Jona Buxtorfa (monaby go nazywa Janem III", gdy Buxtorfowie, to dynastia synnych orientalistw zoona z pradziada (1564-1629), dziadka, ojca, stryja wzgldnie i jego bratanka (1663-1732), a trzem z nich byo na imi Jan i wszyscy byli profesorami hebrajszczyzny w Bazylei) Synagoga Judaica" (Bazylea 1712) znajdujemy ciekaw informacj, ktr powtarzam sowy ksidza Pranajtisa: Przez obrzezanie zaznacza si i spenia imi Boga Szadaj na ciele obrzezanego yda: w nozdrzach przedstawiony jest ksztat litery Szim; w ramieniu litery dalet; w obrzezaniu litery jod. U narodw wic nieobrzezanych, jak u chrzecijan, pozostaj tylko dwie litery szed diabe. S przeto synami Szeda77. Mojesz nie we wszystkim dziaa twrczo, a nikt nie twierdzi, jakoby on by jakim wynalazc i twrc monoteizmu. Uwaa si go za twrc religii Izraelskiej w tym znaczeniu, e on w owej Wielkiej i historycznej chwili dla narodu, uj t religi w systematyczn cao i cakowicie j zorganizowali78. Ale musia Mojesz znia si do poziomu ogu, aeby Izraela uchroni przynajmniej od bawochwalstwa. Obnienie to stwierdzaj najlepsi biblici. Pojcie uniwersalnoci Jahwy w czasach Mojeszowych nie byo specjalnie podkrelane i na pierwszy plan wysuwane... Mojesz dla susznych i zrozumiaych powodw naucza przede wszystkim, e Jahwe jest Bogiem narodu izraelskiego, e w sposb specjalny zajmuje si i opiekuje tylko Izraelitami, ale nie wyklucza on przez to ani nie zaprzecza jego wadzy i opieki na innymi narodami79. A u drugiego biblisty czytamy: Mojesz chcc uratowa monoteizm, zczy go z jednym narodem, ale uczy, e to jest etap przejciowy, rodek tylko, a nie cel, a nowa religia ydowska zrobia z tego zasad. Std te jedynie autentycznym wykadem Biblii jest Nowy Testament, a ydzi dziki zasklepieniu w swej religii narodowej zrozumie Biblii nie s w stanie"80. Tamten znw biblista w innym miejscu powiada: Pojcie Boga Jahwy byo wprawdzie monoteistyczne, ale zawierao jeszcze pewn niedoskonao. Warunki wczesne narodu izraelskiego wymagay, by go groz i potg majestatu Boego przestraszy i zobowiza do wypeniania przykaza i warunkw przymierza", aby strach jego by w nas i abycie nie grzeszyli" i dlatego Jahwe w pojciu wczesnych Izraelitw, obok przymiotw wzniosych i etycznych by wadc gronym i surowym", Pan Bg Twj jest to ogie trawicy, Bg zawistny", std te stosunek Boga do narodu, unormowany przez przepisy przymierza mona susznie nazwa L e x t i m o r s"81. Posuchajmy jeszcze innego badacza polskiego w tej materii: Religia Izraela tego okresu odpowiednio do poj ludu ma jakie zabarwienie materialne; celem utrwalenia tej wary przejawia si pewna surowo i bezwzgldno, szerzca postrach wrd ludu... Bg Izraela w pierwszym okresie jest w pojciu ludu Bogiem narodowym w tym znaczeniu, e interesuje si przewanie losami swego ludu na sposb bstw pogaskich, chocia tyche nie uznaje za bstwa prawdziwe"82.

77 78 79 80 81 82

Pi 122. ArM 31 ArM 58. 59 MiW 127 ArM 98 J 282

Ta religia nisza, z objawieniem niezgodna (a przynajmniej niezupenie zgodna i to bardzo niezupenie) wyznawana w imi wasnych interesw, wycznie ydowskich, moe te by religi wycznie ydowsk, a wyznawstwem Boga wycznie ydowskiego. Brak jej zasadniczego warunku nietylko religii prawdziwej, lecz monoteizmu w ogle: uniwersalizmu. Czy to monoteizm, czy tylko plemienna monolatria? A Mojesz musia pogodzi si z takim etapem przejciowym", nie chcc mie bawochwalstwa . W caym pentateuchu mwi si o Jehowie z reguy z dodatkiem zaimka dzierawczego. Jest to Bg mj, twj, nasz, wasz, Bg ojcw naszych, waszych, ich; wyranie Bg Abrahama, Jakuba itd. Nie mona tego tumaczy poetyzowaniem jzyka, gdy jest to formua staa. Jehowa sam zgasza si (Jakubowi) jako Bg ojca twojego"83, a innym razem mwi: I bd wam za Boga i poznacie, em Pan, Bg wasz"84. Faraon przyznaje najzupeniej istnienie tego ydowskiego boga monolatrycznego, zastrzegajc si tylko, e on Go nad sob nie uznaje; delegaci za izraelscy nazywaj Go wyranie: Bg Hebrajczykw"85. Wedug Picioksigu sam Jahwe nie uwaa si bynajmniej za Boga jedynego" lecz za najpotniejszego. Nad wszystkimi bogi egipskimi wykonam sdy, ja Pan"86. Mojesz wysawia Jahwe w te sowa: Kto podobien Tobie midzy Bogami"87, i sam Jahwe wyraa si czsto o sobie w podobny sposb. Std zaszczyt na Izraela najwikszy, bo ktry nard tak wielki, aby mu byli bogowie tak bliscy, jak Pan, Bg nasz, we wszystkim, ilekro Go wzywamy" 88, albowiem Pan, Bg nasz, jest Bogiem bogw i Panem panw"89. Liczby mnogiej uyto zaraz przy opisie grzechu pierworodnego: a bdziecie jako bogowie znajcy dobre i ze" i nieco niej: Tedy rzek Pan Bg: oto Adam sta si jako jeden z nas, wiedzcy dobre i ze"90. Gdy czytamy: Suchaj Izraelu: Pan Bg nasz, Pan jeden jest91, radzibymy uzna w tym gos monoteizmu, lecz czytajc w nastpnym rozdziale o obietnicy wytracenia narodw, spostrzegamy si, e ten Jahwe nie jest Bogiem uniwersalnym. W caym Picioksigu jest (prcz opisu aktu stworzenia) tylko sze miejsc monoteistycznych, a te s: Melchizedech jest kapanem Boga najwyszego, wadcy nieba i ziemi", a zatem wadcy wszystkiego i wszystkich92. Nastpnie klasyczny zaiste werset: Czemu si pytasz o imieniu moim?", zapytanie surowe, skierowane do Jakuba. Podobnie, gdy potem Mojesz zapytuje Boga o imi, otrzymuje te tylko sowa: Bd, ktry bd"93. Raz jeden objawia si i rozmawia: Bg Wszechmogcy" nie oznaczony bliej, a wic zaznaczony prawdziwie po monoteistycznemu94. Tu naley rwnie werset: Ode dnia ktrego stworzy Bg czowieka na ziemi"95. Najwyraniej jednak stwierdzono monoteizm w pieni Mojesza" (przedmiertnej) Obaczcie teraz em ja jest sam i e nie masz oprcz mnie"96. Religia Izraela jest czym wyjtkowym w Azji Mniejszej przez to, ze opiera si na kreatymie wrd krajw i ludw, stanowicych klasyczny teren emanatyzmu. Jake przypisywa kilku bogom stworzenie jednej i tej samej rzeczy (choby caego wszechwiata)? Silnym monoteizmem tchnie sam pocztek ksig Mojeszowych, lecz potem pojcie Boga kurczy si, a ydzi skadaj ofiary swemu bogowi specjalnemu, plemiennemu i z nim zawieraj przymierze".

83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96

Gen XL. VI, 3 Ex V 7 Ex V 2, 3; VIII 25 Ex XII 12 Ex XV II Deuth IV 7 Deuth X 17 Gen III 5, 22 Deuth VI 4 Gen XIV 18, 19 Gen XXIII. Ex III 13. 14. XLVIII 3 Dcuth IV 32 Deuth XXXII 39

Stosunek do Jehowy jest od pocztku szczeglny. O ile go si nie lkaj, nie znaj go. Na pustyni bywao, e cho widzieli Boga, przecie jedli i pili" (podczas, gdy im si objawia)97. Co zwaywszy, zrozumiemy, czemu Mojesz chcia mie Pana przede wszystkim gronym. Wymagania Jehowy s wci dziwnie skromne, a jednak musi i za to paci bez miary. Pierwotne przyrzeczenie obejmuje Ziemi Obiecan od Nilu do Eufratu (potem coraz cianiej), zrazu tylko od morza wielkiego na zachodzie" po Eufrat, potem sam tylko Palestyn; lecz jeszcze u Jozuego wspomina si rzek egipsk"98. A co za przywileje wobec ludzi innej wiary: w ogle wobec obcych wolno wszystko. Na wychodnym z Egiptu wolno okra Egipcjanki z naczy srebrnych i zotych99, a do opisw tego przeniewierstwa dopisano dwa razy, jakby chwalb: I zupili Egipt100. Wicej o tym w nastpnym rozdziale; a jednak bd wyznawcy Jehowy krlestwem kapaskim i narodem witych"101. To naley do warunkw kontraktu pomidzy Jehow a Izraelem. Jest to religia kontraktowa. Jehowa zoy Izraelowi przysig (Jedyny bg tego rodzaju), e obietnic dotrzyma. Co podobnego moebne tylko w monolatrii. Monolatria wszelka jest z natury rzeczy kontraktow i nie moe by inaczej; spostrzeenie to tyczy nie tylko Izraela102. Przysig im tedy, e osign wielki dobrobyt, a drog atw, bo Jehowa odbierze innym, a obdarzy cudz, wasnoci ydw: A gdy si wprowadzi Bg Twj do ziemi, o ktrej przysig ojcom twym Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi, e j tobie da; miasta wielkie i dobre, ktrych e nie budowa; przy tym domy pene dbr wszelakich, ktryche nie naprzta i studnie wykopane, ktryche nie kopa; winnice i oliwnice, ktryche nie sadzi a bdziesz jad i najesz si"103. Pomimo to ani nawet monolatria nie staa si powszechn, lecz bawochwalstwo znajdowao grunt podatny i wdzierao si zewszd od ociennych104. Jeszcze za ycia Mojesza zdarzyy si dwukrotnie odstpstwa ludu, a po jego mierci cofnito si do religii lokalnych i rozpowszechnio si mniemanie jako naleao si kania baalowi chananejskiemu, jako bogu miejscowemu, a nie Jahwie, ktry by bogiem obcym". A kade miasto, kada gra i dolina miay swego baala, ktry by ich wadc i panem"105. Ju po zdobyciu znacznej czci Palestyny kae Jahwe swym wspwyznawcom: Teraz e zniecie bogi cudze, ktre s porodku was"! Z niechci odzywa si do nich, e mog sobie obra bogw, jakich chc, choby dawnych mezopotaskich, lecz on Jozue, pozostanie przy Jehowie106. Okoo 200 lat trwa okres waha tj. odstpstw i nawrce". Przez cay IX wiek toczy si walka wewntrzna u ydw, ju nie o to, kogo wybra: Jahwe czy Baala, ale oto, czy obok Jahwe czci take Baala"107. Stwierdzono, jako od IX do VI wieku upadek ycia religijnego by zjawiskiem prawie oglnym w Izraelu" i wielki to cud, e w okresie Sdziw jahwizm nie upad na zawsze wrd powodzi bdw i zepsucia"108. Wszake nawet w domu rodzinnym Gedeona panowa kult Baalw109. Wszake zdarzao si, e nawet lewita przysta do kultu pogaskiego110. Skoro og rzuca nawet monolatri, garnc si do bawochwalstwa, trzeba byo obwarowywa kult Jehowy liturgi jak najbardziej formalistyczn; nie tylko w sprawach takich, jak spoywanie baranka paschalnego, jak
97 98 99 100 101 102

103 104 105 106 107 108 109 110

Ex XXIV II Gen XV 18, Ex XXIII 31, Num XXXIV 1-12, Deut I 7, XI 24, Jos I 4 XV 4 Ex III 21, 22 XI 2 XII 35 Gen III 22 Ex XIX 6 W politeizmie zdarzaj si te kontrakty religijne, lecz zawsze tylko z jednym bokiem oznaczonym wyranie; np. synny kontrakt Rzymian z Marsem w roku 237 (o czym zob. w Genezie cywilizacji bizantyskiej") Deut VI 10, II; Jos XXIV, 13 Ex XXXII, Num XXV, I-2 i niemal kady rozdzia Deut. ArM 25, 26, 110, 180 Jos XXIV 15, 23 To 91 ArM 26, 98, 99, 180 Iud VI 25 Iud XVII 7-13

rnica znaczenia chleba kwaszonego a niekwaszonego, jak liczne ofiary i lubowania (i od razu koszta zwolnienia od lubu)111, ale take specyficzne oczyszczenia z grzechw sposobami zmysowymi, jak np. kozio odpuszczenia, ruda krowa itp.112. Szczup bya teologia ydowska; ale studium akcesoriw religijnych tworzyo od pocztku nauk niema i nieatw. A skomplikowao si to wszystko jeszcze bardziej, gdy namiot przymierza zmieniono w wielki gmach wityni. Bawochwalstwo za nie znikao ani za czasw wityni Salomonowej, ani potem Zorobobelowej. Przecie sam Salomon stawia na staro kaplice" Astarcie i Molochowi113. Czy za Sdziw114, czy za krlw. Bawochwalcami s od pocztku krlowie izraelscy, pierwszy zaraz Jaroboam i Ochozyasz, a ulega temu i judzki krl Achaz i drugi jego nastpca Manasse; ani nawet pobony krl judzki Jozafat nie zdoa wypleni politeizmu115. Przez cay okres po mierci Salomona, a do niewoli babiloskiej stan religijny Izraela podlega rozmaitym i ustawicznym zmianom. Nigdzie na wiecie, w adnym innym narodzie historia religii nie notuje co podobnego, eby byy takie czste przejcia od monoteizmu do bawochwalstwa i odwrotnie"116. Nastaje zupene skaenie jahwizmu, ktry zlewa si z religi Baala w horendalny w skutkach synkretyzm, w jaskrawych obrazach opowiedziany przez Ozeasza"...117. W najwzniolejszym pomniku tej epoki, w Psaterzu Dawidowym, ile miejsc przysowiowych niemal dla chrzecijanina, penych ducha monoteistycznego. Ale obok tego spotykamy si z inwokacj: Boe pomst! Panie pomst!" Fakt w obrabowania Egipcjan na odchodnym, wasnych gospodarzy, u ktrych mieszkali i przyrzdzali baranka paschalnego, wspominano z chlub. Tedy ich wywid ze srebrem i zotem". Powtrzono z dum jak Jehowa poda im ziemi pogan, a posiedli prace narodw". Co najbardziej uderza, e gdy wyznaj grzechy, wypomina im si dotkliwie, e niecile wypeniali wol bo, gdy nie wytracili onych narodw, o ktrych im by Pan powiedzia". A co za mciwiec z psalmisty! Jakimi przeklestwami miota nie tylko na swych oszczercw i zdrajcw, ale te na ich potomstwo. Nigdy chyba i nigdzie nie napisano takich przeklestw118. Jak widzimy stykaj si wci ze sob dwie koncepcje religijne, a trudno si obroni przykremu wraeniu monolatrii. Trudno! Skoro tyle byo pord ydw bawochwalstwa, i nawet utrzymanie monolatrii byo zagroone!. Prorocy walcz z politeizmem, na ktrego tle pojcia i obyczaje staczaj si do poziomu tak niskiego, i zapewne ani w czasach przedpatriarszych nie byo stanu tak barbarzyskiego. Za najniszypunkt czelnoci tego upadku wypada uzna pewien fakt za panowania Ahaba, krla izraelskiego (875-863), ktry suy Baalowi i kania mu si wystawi mu nawet wityni w Samarii. Ot za dni jego zbudowa (tj. odnawia) Hijel, Betelczyk, miasto Jerycho. Na Abiramie, pierworodnym swoim, zaoy je, a na Segubie, najmodszym synu swym wystawi bramy jego, wedug sowa Paskiego, ktre powiedzia przez Jozuego, syna Nunowego"119. Zwyczaj zakopywania ywcem dzieci przy budowie znamy take w dawnym Meksyku i u ludw Sahary francuskiej istnia u Chanaanitw. Wszdzie w kananejskich miastach i w Gezar i w Mogiddo, w Tanaak byy cae cmentarze dzieci zabijanych na ofiary120. C za upadek, skoro a takie przyjmowano obyczaje. W latach 740-720 przed Narodzeniem Chrystusa, za proroka Ozeasza w Betel czci si cielca, w Gilgach, na Toborze i Micpa dziej si rzeczy straszne" wszdzie peno otarzy, przy kadym boisku, przy kadej kufie i
111 112 113 114 115 116 117 118 119 120

Ex XII 43, XIII 3, Num XXX, Iev XXVII. Iev XVI 21, Num XIX. III Reg XI 4-8 114 Jud II 11-13, III 6, X, 6, XVII 4-6, XVIII 30-31 peno wyrzeka na bawochwalstwo III Reg XII 28-33, XXII 54, IV Reg I 2, 3, XVII 8-12, XXI 2-7, Paralip wtry XX 35, XXV 14, XVIII 1-4, XXXIII 2-7. ArM 29 117 Mo 2 Psalmi XCCIV, I, CV 37, 44, CVI 34, CIX 8-13. III Reg XVI 31-34. 120 ArM 53; MiS 58, 75; por. Rozwj moralnoci 10.

toczni wina, pod kadym drzewem zielonym", a obok szaasy, gdzie nierzdnice i publiczni modziecy" ... nawet kapani jawnie sprzyjaj demoralizacji, cignc z tego zyski grzeszne" ... szajka kapanw rozbija po drodze do Sychem ... wszdzie krzywoprzysistwo, kamstwo, rozbj, rabunek, wamywanie si do domw i rozlew krwi niewinnej"121. Wyrzekania na skonno ydw do bawochwalstwa nie ustaj, zwaszcza w pnocnym krlestwie izraelskim; peno ich u Ozeasza, Amona, Micheasa122. w ogle ksigi Prorokw wiadcz dobitnie jak niewiele byo monoteizmu w Izraelu. Niektrzy twierdz, jakoby monoteizm wywodzi si u ydw, w ogle dopiero od Prorokw; wszyscy za uczeni zgodni s w tym, jako dziaalno Prorokw wioda na wyszy szczebel poj religijnych. Rzeczywicie czytamy w tych ksigach okrelenia monoteistyczne tak wysokiej miary, jak nigdy przedtem, a nie nisze od chrzecijaskich; Lecz czy to u wszystkich Prorokw? Czy nie wypada wyzna, jako prorocy bywali nie bardzo jednacy i prorok prorokowi nie rwny? Jest u nich caa skala od cech monolatrii do monoteizmu. Ogniwo porednie stanowi Izaias. Skala za ta nie jest cile chronologiczna, miewa zaamania, cofnicia i nagle wzloty. Jehowa obowizuje nawet u prorokw, eby traktowa ydw, jako uprzywilejowanych, eby mao wymaga, a duo dawa, gdy zwizany jest umow. U Habakuka, ktry dziaa w latach 626-612, lud izraelski pomimo swoich wykrocze w oczach proroka jest sprawiedliwym, gdy on jest wasnoci Jahwy"123. (Za dni krla Jowiasa 640-609 odezwie si Nahum: Pan jest Bg zapalczywy i mciwy; mciwy jest Pan a gniewliwy; Pan, ktry si mci nad przeciwnikami swymi i chowa gniew przeciwko nieprzyjacioom swym"124. A Zephania (Sophonias) powtarza po staremu: I bdzie mu (Izraelowi) si kania kady z miejsca swego, wszystkie wyspy narodw, bo Izrael pjdzie wreszcie drog cnoty, wic w nagrod ydzi pa si bda i odpoczywa, a nie bdzie kto by je odstraszy125. Ostatni dwaj prorocy zasklepieni s bezwzgldnie w religii plemiennej. Zachariasz przypuszcza moliwo nawrcenia obcych narodw: Przyczy si wiele narodw do Pana i bd ludem moim", ale rozumie to w taki sposb, e opierajce si czci Jehowy narody bd wytpione, a tylko pozostali z narodw, resztki ktre przyjm judaizm, bd przybywa corocznie do Jerozolimy na wito kuczek; ktrzyby za tego nie uczynili, na tych deszcz pada nie bdzie"126. Speni si wiec, e ydzi panowa bd nad narodami, ale to nie stanowi uniwersalnoci religii. Ostatni z Prorokw, Malachiasz (Malemchi) rzuca cikie obwinienia na kapanw wityni127, po czym odzywa si w te sowa: Izali nie jeden ojciec jest nas wszystkich? Izali nie jeden Bg stworzy nas? Wznosi si serce czytajc to zdanie, lecz na krtko, bo dalszy cig wersetu brzmi tak: Czemu tedy brat zdradza brata swego, gwacc przymierze ojcw naszych?" A wiemy, e przez brata naley rozumie tylko yda, a zreszt rozwiewa wszelk wtpliwo wspomnienie przymierza" ojcw naszych. Ktrzy si od tych ojcw nie wywodz, tych nie tycz si sowa poprzednie. Tak tedy zwyciy prd religii plemiennej. Niebawem zwycistwo miao sta si plemiennym, nie tylko w pimie lecz w czynach. Jak ju powiedziano przsem porednim na tym mocie wiodcym ponad przepaci monolatrii ku monoteizmowi, jest Izaiasz. Zacznijmy od jego tonw niszych: Doczytawszy si u Izaiasza, jako przysig
121 122 123 124 125 126 127

121 Mi 5. 122 Ozeas III, IV; Amos V, 26; Micheas V, 13. ArW 367 Nahum I 2. Soph II, II, III-13. Zach II, II, VIII 22, XIV 16. 17. Mal I, II.

Pan przez prawic swoj i przez rami mocy swojej. . ."128, a wic znw ta religia, kontraktowa. Walczy za z bawochwalstwem, przekadaniem korzyci materialnych, oczekujcych Izraela za wierno Jehowie: Nard ten i krlestwo, ktreby nie suyo, zginie; narody takie do szcztu spustoszone bd", . . . Bo ssa bdziesz mleko narodw i piersiami krlw karmiona bdziesz" . . . Najmniejszy rozmnoy si na tysice, a maluczki poczet w nard niezliczony" ... Stawi si cudzoziemcy, a pa bd stada wasze, a synowie cudzoziemcw oraczami waszymi i winiarzami waszymi bd"... majtno pogan uywa bdziecie" ... z dziau ich i w ziemi ich dwojakie (tj. podwjne) dziedzictwo posidziecie"129, (jako dzia pierworodnych wedug prawa ydowskiego). To wszystko waciwe by moe tylko Bogu etnograficznemu, plemiennemu, popierajcemu swych czcicieli na niekorzy caej ludzkoci. Ten Bg jest nieprzyjacielem wszystkich nieydw a wic znw monolatria? Nieatwo si wyzna w tym splocie, zawioci; to pewne, e nie mogaby by uniwersalna taka religia, a prawdziwa nie moe nie by uniwersaln. Izaiasz siga dziaalnoci sw poza rok 700. W kilkadziesit lat pniej wystpuje wielki prorok Jeremiasz, czynny w latach 626-586. Z bawochwalstwem coraz gorzej. Aczkolwiek ile jest miast twoich, tyle bogw twoich, o Judo! A ile ulic jeruzalemskich, tylecie nastawili otarzw obrzydliwoci, otarzw do kadzenia Baalowi"130. I znw ta sama argumentacja: A podaem im t ziemi, o ktr przysig ojcom, ich e im mia da ziemi opywajc mlekiem i miodem" ... Ty, mwi, Jakubie, sugo mj! Nie bj si, mwi Pan, bom ja z Tob. Uczyni koniec zaiste wszystkim narodom, do ktrych ci wypdz; lecz tobie nie uczyni koca, ale ci miernie kara bd" ... Motem-e ty moim kruszcym, orem wojennym, abym pokruszy przez ci narody i poburzy przez ci krlestwa131. Wraca tedy pojcie Boga przysigajcego, wraca kontrakt. Prorok nie szczdzi wprawdzie przepowiedni najsroszych za grzechy, nie wykluczajc niewoli u obcych, ale rwnoczenie przepowiada, e ci chwilowi panowie zgin i przepadn; chwilowa za kara na ydw bdzie umiarkowana. Wic Jakubie nie bj si". A w innym miejscu jeszcze wyraniej: Karz si Panie, ale askawie, nie w gniewie swym, by si sna w niwecz nie obrci. Wylej popdliwo tw na te narody, ktre ci nie znaj i na rodzaje, ktre Imienia twego nie wzywaj; bo jedz Jakuba i poeraj go, aby go wszystkiego strawili i mieszkanie Jego w pustki obrcili"132. To znaczy, e za grzechy Izraela ma Jehowa wywrze gniew na narody". Tragiczn zaiste postaci jest Jeremiasz. Doczeka si wizienia i w wizieniu wanie doczeka si, przeby oblenie i zdobycie Jerozolimy przez Nebukadnezara, a przyszo mu zawdzicza uwizienie Babilonczykw. Wola pozosta pord ruin Jerozolimy, ni towarzyszy rodakom, majcym odcierpie miern" kar w niewoli babiloskiej" (597-537). Jeszcze przez dziesi lat prbowa dziaa w Palestynie wyludnionej, ale bez skutku. Jedni wysiedleni do Babilonii, drudzy dobrowolnie tumnie emigrowali do Egiptu. A Mojesz zakaza wraca do Egiptu. Walczy te Jeremiasz z t emigracj z caych si133, ale wreszcie sam w Egipcie poszuka schronienia. Tam zgin podobno od ukamieniowania z rk rodakw i wspwyznawcw. Tymczasem nad rzekami Babilonu" wysowi si okoo roku 573 Ezechiel. I tam w niewoli" przerasta bawochwalstwo i na nic woa na Izraela w imieniu Jehowy: I obowizaem ci si przysig". Sam prorok zniewolony jest stwierdzi, e gdyby kaza wrd niewiernych, posuchaliby go, a ydzi nie chc sucha; a jednak mimo wszystko bdzie im si dobrze na kocu dziao134.

128 129 130 131 132 133 134

Is L XII 8. Is LX 12, 16, 22; LXI 5-7. 130 Jer II 8, 20, 28; III 13 itd. w kadym rozdziale; XI 13. Jar XXXII 22, XLVI 28. Li 20. Jer X 24, 25. Jer XLIII 1-13; XI, IV 12-15, 26-28. Ezech III 6, V-VI 2-7, 13, VIII 5, 10, XIV, 6, 7 XXIII, 37, 39.

Ale przejdmy ju do szczytu dziejw religii w Palestynie, do pojcia Boga uniwersalnego. Uniwersalno stanowi tu kryterium monoteizmu. Susznie pisze nasz biblista, na ktrego zdaniu polegajc, tak czsto na nim si opieram: Dziaalno prorokw tylko w maej czci uwieczona skutkiem ... Jednake nauczanie prorokw wnosio do pojcia Boga nowe wiato ..., a wic gosili najpierw uniwersalno pojcia Boga"135. Prd monoteistyczny, ywiony star tradycj, tli si choby pod popioem, wyrzeka si czasem kompromisu plemiennego i wychodzi na jaw z ca bezwzgldnoci. Ju w pierwszej poowie wieku VIII u Jonasza auje Bg Niniwy i cofa swj gniew, skoro tylko pokutuj136, a. zatem Jehowa przestaje tu by wycznie ydowskim. Micheas woa okoo roku 720 w pocztkach krla Hiskiasa (728-697), eby stosunku do Pana nie bra formalistycznie: Izali si kocha Pan w tysicach baranw i w tysicu tysicy strumieni oliwy? Izali dam pierworodnego swego za przestpstwo moje? albo owoc ywota mego za grzech duszy mojej137. Gruje nad wszystkimi Amos. U niego religia ma swj sens tylko w etyce; religia i pobono bez zachowania mioci bliniego i sprawiedliwoci spoecznej nie jest religi, jest tylko kultem zewntrznym. By religijnym, to u niego czyni dobrze, a unika za; tak samo szuka Boga, to kocha to co jest dobre, nie w znaczeniu egoistycznym, a nienawidzie wszystkiego co ze. Nie byy to rzeczy nowe, bo ju objawienie Mojeszowe uczy tego, ale nowe jest u Amosa to, e on wprowadza te zasady w czyn i w praktyk z nieubagan konsekwencj, e pod tym ktem widzenia patrzy na wszystkie sprawy. I wanie ten kt patrzenia sprawi, e w jego wizji prorockiej gin granice narodw; patrze na religi z tej strony, znaczy podnie j ponad narody, ponad interesy osobiste. Tote w etyce Amosa widzi si w pierwszej kolejnoci jej uniwersalno"138. U Amosa nie ma miejsca na ide mesjanistyczn w znaczeniu narodowym wycznie. On j pojmuje uniwersalnie, a jako najwysz misj narodu izraelskiego poczytuje przykazanie ludom wszystkim i kademu czowiekowi z osobna prawdziwej znajomoci boej; na tym tle jest dopiero jasnym posannictwo dziejowe Izraela". Amos jednak dlatego nie zyska zrozumienia u swoich wspczesnych. Izrael nie rozumia religii duchowej, pojtej ponadnarodowo, jako zczonej istotnie z etyk, polegajcej na pielgnowaniu mioci ku Bogu i zachowaniu mioci i sprawiedliwoci dla innych. Tego jeszcze dzisiaj nard ydowski nie rozumie i bodaj czy kiedykolwiek zrozumie"139. Nie kady z prorokw jest taki stanowczy i wyrany. Cik mieli prac przed sob i ostatecznie dziaali kompromisem jakim, czy to, e sami nie dochodzili do ostatnich konsekwencji monoteizmu, czy te ze smutnego przewiadczenia, e inaczej Ulic zbior adnych w ogle wynikw. Znamiennym przykadem jest Izajasz, o ktrego porednim stanowisku bya ju mowa, borykajcy si z bawochwalstwem rozpaczliwie i jak widzielimy afirmujcy w pewnych wersetach boga plemiennego. Ten sam Izajasz porywa nas intonacj monoteistyczn, kiedy si odezwie: Ty, Ty sam jest Bg wszystkich krlestw na ziemi, Ty stworzy ziemi"140. Tu wystpuje pojcie Boga ludzi caej ziemi, a wic pojcie religii uniwersalnej141. Przez 40 lat dziaa Izajasz byo wic do czasu na doskonalenie si jego poj, by kroczy do wyszych od..... niszych. Ostateczne zapatrywania proroka na Izraela kulminuj w przekonaniu, jako z niewiernego Bogu ludu ocaleje tylko resztka" i ta stanie si nasieniem witym w przyszym odrodzeniu narodu", a Jahwe zawrze z ni nowe przymierze", ktrego dobrodziejstwa rozcign si na wszystkie narody ... Czasy mesjaskie przedstawia prorok w nader barwnych obrazach a dobrodziejstwa krlestwa mesjaskiego maj by dostpne
135 136 137 138 139 140 141

ArM 98, 99. Ionas III 5-10. Michaes VI 7. MiA 6-7. MiA 7-12 Is XLIV, XLVI, XXXVII 16. Warunkowym jest tylko uniwersalizm Boga jedynego w stosunku do Asyryjczykw i Egipcjan i w wersecie Is XIX 24-25 (na ktry powouje si Te 293) nastpi to ma dopiero po nawrceniu tych ludw na judaizm.

dla wszystkich ludw142. A zatem Izajasz w pocztku tak pogrony w religii plemiennej, sta si nastpnie heroldem uniwersalnej. Odczucie dwoistoci religijnej w jahwimie jest powszechne, wsplne wszystkim badaczom; rni si tylko w wyjanieniach tego stanu rzeczy. Wszyscy zgadzaj si w tym, e prorocy gosili religi szczytniejsz od wyznawanej przedtem. Sama Biblia podkrela silnie, e dopiero po niewoli babiloska wysza religia proroka... obja cay lud Izraela"143. Nauka prorokw stanowi epok; czysty kult Jahwy a do niewoli babiloskiej by w posiadaniu ograniczonego koa prorokw, gdy cay nard tylko zewntrznie by z Jahw zwizany"144. A kult Jahwy nieczysty". Niemiecki biblista J. Hahn w dziele Biblische und babylonische Gottesidee (Lipsk 1913) twierdzi wprost, e przez kilka wiekw pobytu w Palestynie ydzi nie wyznawali monoteizmu, lecz mieli religi naturystyczn", ktra wycza monoteizm. Te dwa systemy nie wi si ze sob. Przyjmujc te wyniki badacza niemieckiego, uywa polski biblista na oznaczenie monoteizmu, przeciwstawionego naturyzmowi, wyraenia etyczny monoteizm", a wyraenie to przyjo si ju145. Lecz czyby istnia jaki monoteizm nieetyczny"? Czy te raczej uznajemy, jako monoteizm nie moe by etycznym; religia za, choby tylko jednego uznajca Jahwe, jeli nie jest etyczn, nie jest monoteizmem. Uywanie dodatku ,etyczny" przy monoteizmie myli, gdy jakby wskazywao, e zachodzi tu jaka nieciso, e mianowicie bierze si za monoteizm co, co nim nie jest, bdc nieetycznym. Snujc dalej wtek wnioskw, nabywa X. prof. Archutowski przekonania, jako moemy w wczesnej religii Hebrew rozrni dwie religie: jedn oficjaln, drug ludow. Oficjaln wyznawali lewici, kapani, prorocy i ,pewna cz spoeczestwa bardziej zbliona do wity". Ci stale byli monoteistami w cisym tego sowa znaczeniu". Przy ludowej za religii lud nie trzyma si mocno wiary w jednego Boga146. A wic pado wakie sowo: dwie religie. To jest teza gwna, zasadnicza. Jedn z nich monoteizm, bo jedna z nich wywodzi si z Objawienia; czym bya tamta druga, o tym wolno dyskutowa. W innym miejscu poucza tene biblista: Wiara w jednego Boga nie jest (u ydw) wytworem ludu caego, rezultatem jego pogldw lub aspiracji, ale jest dzieem jednostek"... Lud hebrajski odgrywa rol biern i negatywn, tj. stale zrzuca z siebie niewygodne jarzmo monoteizmu wraz z jego wymaganiami etycznymi"147. Nie mona owej religii hebrajskiej, nieetycznej szuka tylko w bawochwalstwie, w skonnoci do pogastwa; albowiem sama biblia nasuwa przykadw a nazbyt, e wyznawano religi nieetyczn w jednego boga obok bawochwalstw. A zatem monolatria. Wstawmy ten czon, a cae pasmo dziejw religijnych ydw w Palestynie wyjani si, widne w wielkim uproszczeniu logicznej konsekwencji. Biblia stwierdza po stokro, e ydzi od monoteizmu uciekali do monolatrii, a raczej powiedzmy, e monoteizm przekrcili w monolatri. Dla. wielu nawet monolatria nie bya do przystpna, popadali wic w bawochwalstwo. Byy tedy pord ydw zawsze przynajmniej trzy religie, ale nam tu chodzi tylko o dwie. Jedna z nich oparta o kult jednego Boga (plemiennego) druga o kult jednego Boga uniwersalnego. A zrozumie atwo, e monoteici woleli tolerowa monolatri wrd ogu ni patrze na bawany. Niejeden monoteista prbowa propagowa monoteizm rozumowaniem plemiennym, monolatrycznym. Stan religijny poniekd poredni mia sta si norm dla ydostwa w Palestynie i nastpnie w caym wiecie.

142 143 144 145 146 147

ArW 302. MiW 92. ArM 30. ArM 29, 30. ArM 30. ArM 182, 188.

Nauka teologiczna dosza w swych dociekaniach rwnie do stwierdzenia, jako istnia stan religijny poredni, a moe nawet kilka stanw porednich, niejako szczebli ku monoteizmowi. Chodzio o cilejsze okrelenie tych stanw. Oto w cytowanej ju najnowszej pracy z tego zakresu czytamy w interpretacji listu w. Pawa do ydw, I, co nastpuje: Bg nie od razu objawi si w caej peni wiata i prawdy, ale objawi si stopniowo z uwzgldnieniem zdolnoci pojmowania objawionych prawd przez czynnik ludzki". W pewnym okresie religia Izraela odpowiednio do poj ludu ma jakie zabarwienie materialne; celem utrwalenia tej wiary przejawia si pewna surowo, szerzca postrach wrd ludu" i dopiero z czasem ... nastpuje uduchowienie religii ,i umoralnienie ludu izraelskiego". By czas, e wczesny monoteizm Izraela wnosi w koncepcj bstwa"... pewne ujemne cechy"148. To stopniowe udoskonalenie religii Izraela, ta celowo, ktra objawia si ju w jej pierwszych fazach rozwoju, ktra zmierza do czasw mesjaskich, nie wystpuje w adnej innej religii149. To znaczy, e stopniowe udoskonalenie" stanowi cech zasadnicz religii w Izraelu. A zatem s fazy, s szczeble, s stany porednie. Czy jednym z nich nie jest monolatria? To przyjwszy, obejdziemy si bez wszelkich omwie religii ludowej, czy naturyzmu, czy monoteizmu pozbawionego etyki itp., majc nomenklatur prost i cis, wyraajc rzeczywisto w jednym sowie. Biblia maluje dokadnie, nawet dosadnie te stany porednie. Susznie zwrcono uwag, e biblia tworzy si na tle przeszo tysicletnim" a od Mojesza do Ezechiela mamy pene osiem wiekw. Sam te Stary Zakon" wskazuje wci na charakter przejciowy swych instytucji religijnych150. I tak wikaj si w Izraelu cigle dwie religie monolatria z monoteizmem, czy te kto wola by nazywa je czynnikiem narodu" a religi duszy i serca". Ostateczny rezultat tak dla ydw ujemny, opisuje nam biblista jdrnie a wietnie w te sowa: W roku 142 stali si ydzi znw wolnym, niezalenym narodem. Niestety, to odzyskanie wolnoci miao si przyczyni do spaczenia idei religijnych. Biblia miaa sta si teraz kopalni nowych hase. Zapomniano, o co walczyli Prorocy, e walczyli o religi duszy i serca, o religi dla wszystkich narodw; teraz zwrcono si do ideaw ju napitnowanych, jako zudne, przez Amosa, ktry uczy, e Izrael nie powinien si chepi, i jest pierwszym narodem. Zwrcono si do idei Izraela, jako uprzywilejowanego narodu. Religia znowu miaa sta si czynnikiem narodu i polityki. Powstaa nowa religia, ktra tak silny wyraz znalaza w hasach narodowych Judei w epoce Jezusa Chrystusa, z ktrymi Chrystus musi walczy. W tej walce o ideay religii proroczej ginie On z rk wasnego narodu"151. Mieli wic ydzi religi nie jedn. Ktra wic staa si podoem cywilizacji ydowskiej? Niestety, monolatria! Jehowa bywa czciej bogiem, ni Bogiem. Miuje tylko Izraela, popiera go z krzywd, choby caego wiata, udziela mu przywilejw, nie dbajc o sprawiedliwo wzgldem ludw ziemi. Takiego tylko Jehow ydzi znali i czcili. Uprzywilejowanie narodu wybranego", rozcigajc na wszystkie warunki i przejawy ycia, nie pominito ani sprawy klimatu w Palestynie. Albowiem ,kraj Izraela najsampierw stworzony, a potem dopiero wiat cay... Kraj Izraela nawadnia deszczem Sam wity (Pan Bg), reszt za wiata, jego posaniec ... Kraj Izraela otrzymuje wod deszczow wprost, cay za wiat dopiero reszt... bywa najpierw nawadniany, potem dopiero wiat cay... podobnie, jak gdy kto ser gniecie, wyjmuje on czci jadalne, a odpadki wyrzuca152.

148 149 150 151 152

J 281, 282. J 286. MiW 34. MiW 127 Tr 55.

Wielkie tedy panuje nieporozumienie co do stosunku ydostwa do Starego Testamentu. ydzi wyjtkowo, kiedy pozostawali w zgodzie ze swoim Pismem witym. Tote suszn zrobiono uwag, jako Stary Testament jest ksik najbardziej antysemick153. Za symbol moe suy los proroka Jeremiasza, ktry wygasza przemwienia swe przez przeszo 40 lat, spdzajc cae ycie w przeciwiestwach z ziomkami, ukamieniowany w kocu przez nich. Ani te nie mogo by mowy o jakimi instynkcie religijnym u ydw. Historia potwierdza wymownie stanowisko Biblii, e Jahwe... by czym, stale obcym dla instynktu religijnego narodu, ktry si nazywa ludem Jahwe"154. By czym stale obcym". Bo te z reguy obcym by ydom monoteizm, ktry spaczywszy, przerobili sobie na plemienn monolatri. Rozkwitna, gdy trwa stale nastrj politeistyczny, a potem zbyt bya zakorzeniona, by ustpi, chocia politeistyczny nastrj przemin w czasach helenistycznych. Nikoci ydowskiego monoteizmu dowd take w tym, i nigdy nie stal si religi pozytywn, nie wydal takiego zrzeszenia wiernych, ktre byoby uwizane wspln dogmatyk, etyk i urzdzeniami kocielnymi. Monoteici nie utworzyli nigdy w Izraelu Kocioa. Przypado to wycznie monolatrii i w tym tkwia jej sia. Sabym punktem religii ydowskiej by i jest brak eschatologii; nie rozwinli jej ani monoteici. Jest to religia defektowna.

153 154

Te 349. MiW 95.

III. SAKRALNO CYWILIZACJI Cywilizacje s sakralne i niesakralne, wedug tego czy metoda ycia zbiorowego wynika z bezporedniego nakazu religijnego, czy te rozwija si tylko rwnolegle do religii. aciska cywilizacja sakraln nie jest, albowiem aden dzia ycia zbiorowego nie natrafia na przepisy religijne co do swej metody; s za sakralnymi cywilizacje bramiska i ydowska, w ktrych cay ksztat ycia podlega przepisom religijnym. Wiele jest punktw stycznych pomidzy tymi dwiema cywilizacjami, jakkolwiek nie byo midzy nimi nigdy stycznoci bezporedniej. Nie ma zgoa danych, by mc mwi o wpywach historycznych, ani te nie spotykamy si w caej historii nigdzie adnym ogniwem porednim, poredniczcym. Brak ten wskazywaby, e cywilizacje sakralne maj z samej natury rzeczy pewne cechy wsplne. Takich cech jest cztery: aprioryzm, ekskluzywno, pojcie grzechu nieczystoci i podejrzliwoci wzgldem nauki wieckiej". Sakralno cywilizacji nie moe wytwarza si ewolucyjnie, krok po kroku, bo w takim razie kade pokolenie musiaoby zastanowi si nad nowo przybywajcymi przejawami ycia, co z nich i w nich uzna za sakralne, a co nie; w kadym przeto pokoleniu trzeba by ukada na nowo normy sakralizmu. Byo by to przeciwne samej naturze rzeczy. Sakralizm musi by stay, ustalony, niewzruszony, a nie dopuszczajcy dyskusji. Nie da go si budowa w czasie i z czasem, lecz musi by danym z gry na wszystkie czasy. Dlatego wanie sakralno cywilizacji wiedzie do zastoju, bo na nowe stosunki i nowe pojcia nie ma waciwie w niej miejsca, a prby wcignicia rzeczy nowych w formuy stare czsto zawodz. Sakralizmu nie wytwarza si, lecz bywa z gry obmylany i narzucony jest nastpnym pokoleniom bez wzgldu na moliwe w przyszoci okolicznoci. Aprioryzm jest przeto nieodczny od sakralnoci. O sakralnoci cywilizacji mona by powiedzie, e stanowi dogmatyk, przeduon na sprawy niereligijne. Im rozoystszym stanie si to drzewo, im wicej stron ycia zmieci si w jego cieniu, tym wicej pola do aprioryzmu w stosunkach ycia zbiorowego. Trzeba si jednak bardzo mie na bacznoci, eby nie pomienia z sob i nie pomiesza tych dwch spraw; nie kady bowiem aprioryzm jest sakralnoci. Nawet w cywilizacji sakralnej s aprioryzmy genezy wcale nie sakralnej. O Hindusie powiedzia swego czasu najwikszy znawca Indii, Le Bon, jako Hindus chodzi, siada, pije i jada, pracuje i pi religijnie155. Dosownie to samo mona powtrzy o ydach. Oto sowa ydowskiego filozofa, Salomona Majmona z koca XVIII wieku: yd nie moe ani je, ani pi, ani spa przy cianie, ni zaatwia potrzeb naturalnych156, eby przy tym nie musia przestrzega niezmiernej iloci praw"157. Majmon nic a nic nie przesadzi, lecz elephantiasis przepisw rozrosa si przez Talmud. By moe, e w braminizmie, jest ich jeszcze wicej. Warto by obliczy, np. gdzie wicej kopotw z ubojami. Podobnie i ci i tamci spdzaj ycie w cigej trosce o nieczysto. Analogie bramiskie miay si mnoy, a przy tym pogbia w pniejszych wiekach dziejw judaizmu. Na przykad doszo do tego, i yd mg zupenie legalnie zrzuca z siebie obowizki, uniewaniajc je z pomoc odpowiednich formalnoci sakralnych. W roztrzsaniach religijnych wysuno si tu i tam na pierwszy plan, studium przymiotw Boskich. Jednakowo ni ydzi ni braminici nie przyznaj witoci nikomu i niczemu w yciu; witym moe by tylko Pan. Wzmogy si te podobiestwa pniej, w wiekach talmudu i kabay, a zwizku jakiegokolwiek z Indiami ni ladu. Nowa wskazwka, jako mamy do czynienia z objawami przynalenymi do cywilizacji sakralnych w ogle. Biblici zastrzegaj sobie co do Izraela, e ustawa Przymierza ukadana jest dla ludu, pozostajcego jeszcze na niskim stopniu kultury, a przy tym Prawo przymierza nie jest ustaw wyczerpujc caoksztat ycia narodowego; brak tu przepisw odnoszcych si do prawa maeskiego, postpowania w sdzie, stosunku do
155 156 157

La 642. Poczwszy od Deuth XXIII 12-14: rozbudowane" nastpnie w Talmudzie. Mai I 164.

wadcy etc.". Niczego takiego nie ma w samym Prawie Przymierza; te dziay przybyway pentateuchowi dopiero pniej, w miar rozwoju stosunkw. O to wanie chodzi, eby odrni to, co pochodzi z prawa boskiego od tego, co jest genezy ludzkiej i przez ludzi do prawa boskiego zostao doczepione. Nasze monoteistyczne pojcia wzdragaj si na myl, e na przykad prawo agrarne moe by promulgowane, jako przykaz Boski. To jednak stao si w Izraelu. Odrnienie spraw cile i bezwzgldnie religijnych od pseudoreligijnych naley do teologii; lecz historykowi chodzi wanie o to, co dany lud uwaa za religijne bez wzgldu na to, czy to naprawd jest religijne. Niewtpliwie przepisy prawa maeskiego, przewodu sdowego itp. stanowi dzieo ludzkie i zasadniczo nie mog nalee do samego Prawa Przymierza"; lecz podszyy si pod Przymierze tak dokadnie, e w praktyce ycia nie wyrniano ich nigdy od Przymierza. Co wicej w redakcjach Tory zmieszano jedno z drugim tak dokadnie, i trzeba caych wiekw mozolnych studiw teologicznych, aeby zrekonstruowa na nowo oddzielnie to i tamto. Ksika niniejsza powicona jest sprawie czysto ludzkiej, mianowicie cywilizacji. Dotyka religii jako najwikszego przejawu cywilizacji i na ujciu tego wzajemnego zwizku koczy si kompetencja wieckiego autora. Rozczytujc si jednak w Biblii, trudno nie widzie, jak ju sam pentateuch jest dziwnie wielostronnym poza materiami religijnymi. Tam jest cae trjprawo, cay przewd sdowy, tak okrelano stosunek do wadzy itd. Czeg tam nie ma? Caa cywilizacja ydowska jest tam opisana; to jest opisano jak by ma i powinna, jeeli Izrael nie ma si sprzeniewierzy Jehowie. To ostrzeenie wypisane jest setki razy. Bez koca powtarza si, e wszystko to pochodzi z Boego nakazu. I tak si przyjo. W ten sposb cywilizacja ydowska staa si sakraln. Religi rozszerzono dogmatycznie na sprawy niereligijne, spisano to, wcielono do ksig witych i nigdy nikt nie sprzeciwi si temu. Czy wszystko w Pentateuchu samym nawet, cokolwiek tam wypisane, stanowi zomek religii? Dla historyka atoli wszystko to jest sakralnym, bo sam Izrael nada wszystkiemu cech sakraloci. Przedstawione te jest z reguy wszystko, jako pochodzce od Pana Boga naszego"; Mojesz jest tylko narzdziem woli Boej. Jeeli gdzie nie jest powiedziane od razu, jako ,,tak rzecze Pan" lub, e Pan pokierowa myl Mojesza (lub Aarona), a czsto wprost mu si zjawi i nakaz objawi w tych nielicznych wypadkach znajdzie si dalej w tekcie (i to nie raz) orzeczenie, e to wszystko a wszystko pochodzi z woli Jehowy. Sakralnym jest tedy wszystko, co okrelone jest tekstami Biblii; a okrelone jest z gry, za wszystkie wieki, apriorycznie. Jest to T h o r a, tj. prawo wite, religijne, pynce bezporednio z boego przykazu. Wszystko co w Torze opisane przepisami, choby najbardziej drobiazgowymi, odbywa si musi tak, a nie inaczej, pod kar grzechu, bo podano jako nakaz Boski wszystko, co Tora mieci. W dobie Mojesza i Aarona wytwarza si tedy cywilizacja sakralna, a gdy spisywano pentateuch zaznaczono t sakralno setki razy dobitnymi sowy wrd tekstu ,,Prawa". My jednak odrnimy, to co jest sakralnym skutkiem zwizku z kultem, od tego wszystkiego, ,co nie z sakralnoci wcale wypyno, a co podano za sakralne dlatego, eby sprawom zapewni sankcje srogiego Jehowy. Chciano ubezpieczy posuszestwo Izraela w wielu sprawach, wliczajc je do powinnoci religijnych. Nie moe by wszystko apriorycznym w historii jakiegokolwiek spoeczestwa. Naturalny bieg rzeczy nie da si we wszystkim wstrzyma lub zmieni. To wanie zwraca uwag w picioksigu, e podcignito pod sakralizm wszystko a wszystko, aeby nad wszystkim grzmia gniew Jehowy. Niezliczonych przepisw zawartych w Pimie w. nakazano przestrzega pod groz najsurowszych kar. Jehowa jest grony, a wprawia nieposusznych w takie przeraenie, i ,,goni ich bdzie chrzst licia padajcego"158. Dugi jest szereg niesychanych przeklestw, miotanych przez Jehow159. Nigdy, ani przedtem ani potem nie syszano o moliwoci kary takiej, jak Jehowa zapowiedzia w razie nieposuszestwa
158 159

Lev XXXV 29. Deuth XXVII 15-23; XXVIII 15-68.

przepisom: I bdziecie je ciao synw waszych i ciao crek waszych"160. A gdy grozi Izraelowi w danym razie wytraceniem, dodano: Radowa si bdzie Pan nad Wami, tracc was i wygadzajc was161. Bdzie si radowa! Tak daleko posun si mg tylko bg monolatryczny. Jehowa jest w ogle mciwy. Na wychodnym z Egiptu przedstawionym jest jako ,,nawiedzajcy nieprawo ojcowsk w synach i w synach synw ich do trzeciego i czwartego pokolenia"162. Paradoksalnym jest fakt, e Izraelici w tym wypadku wyprzedzili nastpnie boga swego. Albowiem na pustyni jeszcze nieco przed wkroczeniem do Ziemi Obiecanej wpisano w Tor: ,,Nie mcij si a nie chowaj gniewu przeciw synom ludu twego"163, a jeszcze pniej odkryto prawo wrcz przeciwne temu, co powyej powiedziano o Jehowie: Nie umr ojcowie za syny, a synowie nie umr za ojce; kady za grzech swj umrze"164. W zestawieniu tym mamy dowd, e jednak doskonaliy si pojcia i dokonywa si rozwj religijny, jakkolwiek powolny. Sakralnym jest oczywicie i naley do przepisw religijnych wszystko, co dotyczy kultu. Krwawe i niekrwawe ofiary, cielce, caopalenia, wite ceremonie, wywicenia kapaskie, wszystko, co tyczy ich i lewitw, porzdek naboestw, ksztaty i rozmiary wszelkich przedmiotw religijnych, wszystko to naley niewtpliwie do spraw liturgicznych, jakkolwiek tylko do zewntrznej strony religijnej. Nie dziwi nas gdy kady szczeg spisany jest arcydrobiazgowo; nie tylko sama Arka Przymierza", lecz choby nawet opony w witym namiocie z tak szczegow dokadnoci, i dzisiejsi rzemielnicy mogliby bez trudnoci sporzdza kopie na podstawie tekstu picioksigu165. To wszystko jest atwo zrozumie. Sakralnym jest ustanowienie stanu kapaskiego i witnikw. Tych zaszczytw nie dostpuje si, trzeba si z nimi urodzi. Kapanami mog by tylko Aaronici, potomkowie Aarona, brata Mojeszowego; witnikami li tylko lewici, potomkowie syna Jakubowego Lewiego. Choby si nie chciao by kapanem lub witnikiem, musi si tym by, gdy jest si tym z urodzenia, bez jakichkolwiek innych warunkw. S to godnoci dziedziczne. Potomstwo ich posiada dotychczas godno stanu swych przodkw. Nazywaj si cohen, cahan i rozmaitymi wariantami tych nazw. Funkcji witecznych wykonywa nie mog gdy wityni nie ma. Jeeli chc korzysta ze swego pochodzenia, zajmuj w bonicy stanowisko uprzywilejowane. Podobnie Bramini stanowi kast dziedziczn. Poprzez wieki rozwoju zrnicowali si na przerne szczeble. Rozrodzili si take nadzwyczajnie. Jest ich za duo, by wszyscy mieli by kapanami; zreszt nie kady tego pragnie. Bramin nie musi by kapanem, lecz by kapanem moe tylko bramin. Gdyby ydzi odbudowali wityni, kapanami mogliby by tylko cohenowie. I ci i tamci eni si. Zdumiewa za pewien szczeg stroju. Bramini nosz jako oznak zewntrzn swego stanu, ma doszywk z nitek lnianych, zoonych w skony krzy166. Kapani za ydowscy doszywali sobie nitki biae do czterech rogw swej szaty (pniej tasiemki, co w kocu przywaszczyli sobie wszyscy chasydzi). aden inny zawd nie by w Izraelu sakralnym; kastowo ydowska nie signa dalej. Istnienie i utrzymanie tych dwch odrbnych kast w Izraelu oparte jest na sakralnym obowizku, eby skada w darze Jehowie (wityni) wszystko, co jest pierworodnym; syna czy owc, czy owoc z pierwszego owocobrania167. Syna mona wykupi, a danina ta przeznaczona jest na lewitw. Na pustyni dokonywano rozmaitych spisw ludnoci; rwnie zliczono raz wszystkich synw pierworodnych w wieku od miesica wyej168. Lewici zastpuj tedy i wyrczaj pierworodnych169. Mojesz wyznaczy im w Palestynie 48 miast" obwiedzionych
160 161 162 163 164 165 166 167 168 169

Lev XXVI 29; powtrzono w Deut XXVIII 53. Deut XXVIII 63. Ex XXXIV 7. Ex XXXIV 7. Deut XXIV 16. Ex XXIII-XXX, Lev I-V, VIII, XVI. Sn 35 Lev XIX-19, XXX 23-25; XXIII 10; Deut XXII 6, 10-12. Num 40-43. Num III 12, 45-47; wyranie VIII 18.

murami, a za murami wokoo po 2 tysice okci ziemi170. S osobne podatki na wityni, z reguy za naley odda arcykapanowi wszystko zoto i srebro z upu wojennego. O dziesicinach i innych dochodach traktuje osobny rozdzia picioksigu171. Prace okoo Przybytku wykonywali lewici, w wieku 30-50 lat, wedug familij" (rodw)172, majc sobie wyznaczone zajcia z najwiksz drobiazgowoci. Pniej tak si rozrodzili, e przybywali do Jerozolimy kolejno oddziaami rodowymi, gdy do kadego zajcia byo ich dziewiciokrotnie ponad potrzeb. Ani jednak nie pomniejszono ich liczby, ani nie obmylono nowych zaj, to wszystko byo bowiem raz na zawsze sakralizowane wersetami Tory. Wan cz kultu stanowi wicenie szabatu i wysnuwane z tego nastpstwa, niektre dalekosine. Sabat jest prawdopodobnie starszy od Mojesza, lecz dopiero picioksig obwarowa wicenie dnia wypoczynkowego najsurowszymi sankcjami, a za zgwacenie sabatu naznaczono zaraz po wyjciu z Egiptu kar mierci173. Przestrzegao si tego najsurowiej w koczowniczym obozie pustyni. Ukamieniowano czowieka zbierajcego drwa w sobot174. Z nadmiaru gorliwoci o cze sabatu wysnuto wniosek, e w Palestynie, do ktrej si ju zbliano, winna te ziemia, rola i winnice, co sidmego roku sabatowa, lee zupenie odogiem, a to tym bardziej, e stanowi bdzie wasno Jehowy. Jak cae ich prawo agrarne, podobnie ten doczepek do niego by posunity apriorycznie, zanim ktokolwiek z ydw j si puga. Suszn zrobiono uwag, e ogoszenie takich praw byo moliwe w warunkach ycia nierealnego, tj. pustynnego"175, Aprioryzm typowy. Spotykamy si za z tym nakazem bardzo wczenie, zaraz niemal po wyjciu z Egiptu176. Trwonych o wyywienie ludnoci uspokaja Tora, e roku szstego bdzie urodzaj na trzy lata, eby starczyo a do roku dziewitego177. Mamy tu wic do czynienia z typowym przypadkiem sakralizmu. czy si to z t kwesti, e ziemia w Palestynie moe by tylko uywalnoci, gdy wacicielem jest Jehowa. A zatem nie mona gruntw sprzedawa, bo jake kupczy rzecz Jehowy? Zasadnicze prawo orzekao, e ziemi nie mona sprzedawa na wieczno. Gdyby kto zuboawszy (co wyranie zastrzeono), sprzeda nieco z majtnoci swojej" bdzie to waciwie zastawem, a sprzeda tylko niw. Goel (najbliszy krewny, gwny spadkobierca) ma prawo wykupi tak ziemi kadej chwili; co gdyby nie nastpio, grunt wrci i tak do pierwotnego waciciela w roku sabatowym. Tak postanowiono pierwotnie i w roku sabatowym miay ustawa wszelkie w ogle zobowizania. Nawet czas najemnictwa ogranicza Tora do lat szeciu, a sidmego roku trzeba najemnika puci wolno i to obdarowawszy go. Ani nawet od kupionego (jako niewolnika) nie wolno wymaga suby duszej ni sze lat", a sidmego wynijdzie wolny darmo". Przewidziano te szczegowo wszelkie moliwoci tyczce si rodziny takiego byego niewolnika178. Rozumiao si samo przez si, e gdy najemnik-przechodzie czy to zaprzedajcy si, czy te kupiony, doczeka roku jubileuszowego przed upywem swego szeciolecia wolny jest od razu; natenczas bowiem on sam czy jego spadkobierca odzyskuje ca posiado swych ojcw i moe sta si w jednej chwili nawet zamoniejszym od swego pana". Lecz przestano trzyma si nakazu, eby w rok sabatowy zwalnia przechodniw-najmitw. Przypomniano sobie to prawo pod wraeniem grb Jeremiaszowych, lecz niebawem odwoali zwolnionych, a nowych przy drugim roku sabatowym przytrzymali, a prorok jednak zmusi ich, ecie ogosili wolno kademu
170 171 172 173 174 175 176 177 178

Num XXXV 1-5. Deut XXVI. Num IV 3, 23, 30, 35, 39, 43, 47. Ex XVI 25 n, XXI 14, XXXV 3. Num XV 32-36. KrE 39. Tx XXIII 10, 11. Lev XXV 21. Ex XXI 2, Deut XV 12-17.

bliniemu swemu'' i abycie ogosi wolno kady bratu swemu i kady bliniemu swemu". Nawiasem mwic, nie mona wersetw tych naduywa do niewaciwego wyjaniania wyrazu ,blini", bo wiemy z wywodw picioksigu, e to byli ydzi, e stosunki i pojmowanie sprawy nie zmienio si, wiadczy za Jeremiasz, dajc nie wicej ponadto, czego dano dawniej: aby kady wolno puci sug swego i kady suebnic sw, yda i ydwk, aby sobie nikt nie zniewala yda brata swego179 Albowiem pniej ograniczono te wolnoci do roku siedm razy sidmego; co pidziesity wic rok, jubileuszowy, wity rok, miay wszystkie stosunki wynikajce z prawa majtkowego, z kredytu, zastawu (prcz kupna domu w miecie nielewickim, a murowanym" tj. otoczonym murami) powraca in statum pristinum. Mona byo tedy wchodzi w zobowizania na tyle tylko lat, ile ich w danej chwili brakowao do roku jubileuszowego; cena za sprzedanych niw zaleaa od dalekoci lub bliskoci roku witego. Nie obowizywa tylko rok taki, co do domw mieszkalnych, o jakich powyej mowa, ktrym przysugiwao prawo wykupu tylko przez rok jeden180. Rok sabatowy, wzgldnie przynajmniej jubileuszowy, kasowa rwnie dugi181. Od czasu Michaelisa (1775) powstao odmienne mniemanie, jakoby rok taki stanowi tylko milczc prolongat, i nie wolno byo dugu egzekwowa, lecz dug pozostawa dugiem na dalsze lata. Wystpiono w imi roztropnoci, ktrej Mojeszowi odmawia nie godzi si. Lecz mamy tekst, ktry mwi wyranie o odpuszczeniu dugu i podarowaniu kapitau182. Potem u Nehemiasza V 4-12 stwierdzony jest wypadek zniesienia dugw wcale nie w sabatowym nawet roku (by moe, dlatego, e w sabatowych nie chciano speni Zakonu?). Co wicej, przyznano wyranie, e nie wolno odmawia wspwyznawcom kredytu z powodu bliskoci roku sidmego183. Czy mona przypuci, e prawo tak radykalne powstao dopiero w czasach Ezdrasza i Nehemiasza? Nie ma powodu mniema, jakoby Zakonowi dopiero pno dorobiono takie nadzwyczajne obostrzenie, ktre trwao dugo, skoro sam Michaelis przyznawa, e obowizywao za Jzefa Flaviusa; lecz przeczy, jakoby znajdowao si w prawie mojeszowym184. O talmudycznej prawniczoci mona sdzi rozmaicie, lecz skdeby ni std ni zowd mia wystpi z takim prawem samowolnie traktat Szebit w Misznie? Skd nagle od pierwszego wieku po Chrystusie taki zamach na majtek ruchomy, jeli to nie przechodzio tradycj, z dawnego Zakonu? ydzi radzi zapominali o przykazaniu lat witych. Po powrocie z Babilonu lubowano uroczycie Nehemiaszowi: Zaniechamy roku sidmego siania roli i wycigania wszelakiego dugu"185. Pojawia si wic rygor cilejszy, nawrt do roku sidmego, chocia przed tym przeniesiono ju te obowizki a na rok pidziesity. Kt wie, czy nie ta przesada odwracaa umysy od religii tak cikiej w sprawach majtkowych. Faktem za jest, e nigdzie w Biblii nie ma wzmianki o roku sabatowym lub jlubileuszowym rzeczywicie odprawionym. Zwraca te uwag fakt inny, e mianowicie ydzi nie liczyli wedug cyklw 50-letnlch, co byoby musiao im narzuci si samo przez si, gdyby lata jubileuszowe byy dochodziy do skutku (lata oznaczano wg lat panowania krlw, swoich i obcych). Ze sw jedynej pniejszej wzmianki o sabatach ziemi" obliczaj uczeni w pimie, jak dugo nie wykonywano tych przepisw prawa mojeszowego, przez lat 476, czy 490, czy te przez penych lat 500186. Tak tedy Tora sakralizowaa nawet narzdzia rolnicze (nietykalne w sabat), nawet skrypta dune, bez wzgldu na suszno i rozsdek, wedug pomysw apriorycznych. Nie tylko sabat wkracza na rol i do winnic; obrzezanie otrzymao rwnie ekspansj. Skoro nie sposb zastosowa je do zwierzt domowych, wic przynajmniej do drzew owocowych. Kade otrzyma obrzezk, a owoce wolno zebra dopiero czwartego roku.
179 180 181 182 183 184 185 186

Jer XXX IV 9-17. Lev XXV 1-4, 6, 10-17, 21, 23-24. Deut XV 2, 9. Deut XV 2, 9. Deut XV 9, 10. McH III, 76-84. Neh X 31, 35-37. Il Paral XXXVI 21; Mch 49.

Sakralno wkracza w sam struktur spoeczn ydw: ponad rodem wznosi si wszdzie plemi w polskich przekadach Pisma witego zwane pokoleniem". Nastpnie jednak wyraz ten ustali si na oznaczenie potomnych, genetycznie jednakowo odlegych od wsplnego przodka: pokolenie pierwsze, drugie, pite itd. i w tym znaczeniu przeszed do nauki), jako zrzeszenie pokrewnych rodw. Od czasw Gosen jest ich, raz na zawsze dwanacie. Pochodz od jedenastu synw Jakubowych, przy czym potomstwu Jzefa pozwolono rozszczepi si na dwa plemiona, wedug dwch synw Jzefowych. adne inne plemi nie otrzymao nigdy tego wielkiego udogodnienia. Kiedy potem plemi Manasse rozszczepio si na dwa, jedno pasterskie, a drugie rolnicze i zamieszkao daleko od siebie, pomimo to uznawano ich za jedno tylko plemi. Sama ilo plemion staa si bowiem sakraln i adne okolicznoci nie mogy ju wpyn na zmian w tym podziale Izraela. Z plemienia nazbyt rozrosego nigdy pewna ilo rodw nie moga utworzy plemienia nowego, a najdrobniejsze nie mogo si przyczy do liczniejszego. Kiedy plemi Benjamitw zeszczuplao do 600 mczyzn, a kobiety ich cakiem zostay wygadzone (w wojnie domowej), inne plemiona zajy si dostarczaniem kobiet pokonanym, bo religia wymagaa, eby Benjamitw utrzyma, aeby byo dwanacie plemion w Izraelu187. Ilo i sama instytucja plemienia jest sakraln. Mojesz, umierajc nie bogosawi caemu ludowi naraz, lecz kademu plemieniu z osobna188. Plemi stanowi fundament organizacji religijnej, spoecznej (i pniej) pastwowej. Sakralizm nie posun si wyej. Izrael pozosta w Palestynie na plemiona nie tylko podzielony, lecz rozdzielony, nigdy bowiem te plemiona nie zczyy si w lud jeden. Rozwj ycia zbiorowego, ydowskiego utkn, zatrzyma si na ustroju plemiennym. Sakralizm sprowadzi zastj w rozwoju spoecznym i potem pastwowym. Struktura spoeczna Izraela, pozostaa chor od tej ingerencji sakralizmu. Nawet majtkowo byy plemiona sakralizowane, raz na zawsze ustalone. Nie tylko nie mogy by zmieniane granice dziaw plemiennych (choby ktre z nich zeszo do 600 gw, a drugie rozrodzio si w liczne tysice), ale ani nawet majtek rodzinny nie mg by przenoszony z jednego plemienia do drugiego. Samemu Mojeszowi przypisuje si prawo ograniczajce zamcie tylko do tego samego plemienia. Byo to endogami plemienn, z zachowaniem egzogamii rodowej, co do ydwek i nieograniczonej egzogamii, co do on obcego pochodzenia (pki wolno byo polubia cudzoziemki). Tylko w dom pokolenia ojcw swoich niech id za m, i aby nie byo przenoszone dziedzictwo synw Izraelskich z pokolenia na pokolenie189, co znaczy: do obcego plemienia. Niektrzy sdz atoli, jako przepis ten tyczy tylko dziedziczek, a wic crek, nie majcych braci. Bardzo nierwnym byo pole egzogamii rodowej w tym samym plemieniu, zachodziy bowiem znaczne rnice co do liczebnoci plemion i iloci rodw w nich. cienianie w wyborze on ydwek pociga musiao za sob przyjmowanie maonek obcych, a jeszcze bardziej obcych naronic. Natomiast same tylko dobre skutki wydala sakralizacja msty. Ten zwyczaj prawny nieodczny jest na caym wiecie od ustroju rodowego i plemiennego. Izrael nie stanowi w tym wzgldzie wyjtku. Istniaa msta za patriarchw i zapewne jeszcze przed tym, ale przyjrze si temu moemy bliej dopiero w czasach opisywanych w pentateuchu. Msta jest obowizkiem, jest obowizkiem sakralnym, gdy nakaz jej wliczono do spraw, o ktrych rzek Pan do Mojesza na polach moabickich"190. Mojesz mst uzna i uoono jej prawida191. Jak wszdzie, podobnie w Torze, spada obowizek msty na najbliszego krewnego dorosego. Szczeglnym w zakonie jest to, e na oznaczenie tej osoby istnieje osobny termin prawniczy: Goel". Jest to ten krewny, ktremu przysuguj prawa (np. spadkowe) i obowizku najbliszego zwizku krwi wraz z obowizkiem wykonania
187 188 189 190 191

Iud XX 48, XXXI 3, 6-11, 14, 16-21. Deut XXXIII 6-25. Num XXXVI 1-12, zwaszcza 6, 7. Num XXXV I, 19, 21. Num XXXV II-34.

msty192. W ydowskim rodzie kady ma swojego goela i kady komu jest goelem. Istnienie takiej odrbnej nazwy wiadczy oczywicie o tym, e przywizywano tym wiksz wag do samej instytucji. Wysokie mniemanie o samym obowizku msty pogbione jest zakazem, e od zabjcy nie wolno przyjmowa okupu193. Zabjca mg korzysta z asylum w szeciu z miast lewickich, lecz morderca nie. Kto umylnie przeciw bliniemu swemu zasadziwszy si zdrad zabi go, taki bdzie wydany goelowi, choby si schroni przed sam otarz wityni. Potem obostrzono jeszcze prawo msty, wyznaczajc tylko trzy miasta na asylum dla przygodnego mobjcy i dodano kilka przepisw nowych, kodyfikujcych zapewne prawo zwyczajowe, wytworzone dowiadczeniem; sam za zasad msty utwierdzono na nowo194. Jako istniaa przez cay czas palestyski pod kar wzgardy publicznej, gdyby goel nie wykona jej195. Krl Dawid przekazuje na ou mierci synowi Salomonowi dwa zalege obowizki msty. Jeden z nich nie speniony dlatego, e zbiegiem okolicznoci Dawid przysig by wrogowi (Semejowi) nie zabija go196, ale Salomon nie przysiga, wic msty dokona, na wyrane zlecenie ojca, a zlecenie to nie uwacza widocznie wcale przysidze Dawidowej. Co za sia obowizku msty. Wiadomo z dowiadczenia historycznego wszystkich krajw, jako msta wyradza si w kocu w powszechny bandytyzm i w anarchi bez koca, wobec czego przepada bezpieczestwo publiczne i trwao stosunkw. Tote dopki nie wytworzy si organizacja pastwowa i pki pastwo jako takie, nie przejmie obowizku msty na siebie, wykluczone s ustroje wyszego typu. Tych wyszych szczebli Izrael palestyski nigdy nie osign, w czym walnie przeszkadzaa mu sakralno plemion, lecz nie doszo te tam do powszechnej walki wszystkich ze wszystkimi, do anarchii pochodzcej z uprawiania msty, bo temu zapobiega wanie sakralizacja msty. Ujta w cise prawida197, dozorowana przez kapanw i lewitw, nie tylko nie wzmagaa si, ale stopniowo malaa, a wreszcie zdoano j opanowa. Wiadomo, e msta wynikaa wszdzie z poczucia obowizku, jako obrona susznoci i karanie za; msta wynikaa z poczucia etycznego etyki naturalnej. Nie ma za innej etyki naturalnej, jak tylko rodowa. Tote poruszona tu kwestia msty stanowi pomost do oglniejszej, do zagadnienia o stosunek etyki a prawa198. Prawo jest przymusowe, a etyka dobrowolna. Etyka jest wczeniejsza od prawa. Towarzyszy najprymitywniejszym zawizkom ludzkich zrzesze. Jest najdawniejszym abstraktem. Etyka wyprzedza prawo, a prawo winno by li tylko pieczci na postulatach etycznych. Gdyby prawo gdzie lub w czym nie szo ladami etyki, powstanie dwoisto, ktrej nie zniesie na dusz met adne zrzeszenie, lecz skae si tym samym na upadek w rozkadzie. Nie da si te zamienia prawa w etyk. Etyka nie moe by zawis od prawa, jakie w danych okolicznociach obowizuje; albo jest prawa przodowniczk, albo cakiem jej nie ma. Dla postpu za moralnoci trzeba tylko, eby kade pokolenie co z etyki zamienio w prawo. Pierwotne prawo byo wszdzie aposterioryczne, wysnuwane z dowiadczenia, a dostosowywane do poj etycznych. Lecz z biegiem wiekw powstawao tu i wdzie prawo aprioryczne. Udziela ono sankcji nie stosunkom istniejcym lub tworzcym si w sposb naturalny, lecz wyimaginowanym, wymylonym; a wic nie stosunkom, lecz pomysom, majcym urzdza stosunki wedug planu z gry powzitego. Prawo Mojeszowe byo prototypem prawa apriorycznego Tora jest prawem, a sakralizowanym. Nie wszystko w niej (powtrzmy) jest naprawd (z samej swej istoty) religijnym; wicej jest takich rzeczy, ktre tendencyjnie wcignito do religii; s to sprawy pseudoreligijne, lecz bywaj sakralizowane z ca usilnoci. Dopiero Rzymianie wykryli i udoskonalili wysoko prawodawstwo, oddzielone cakiem od sakralnoci. W picioksigu tkwi jednak zawizek tego szczegowego przejawu, e u ydw prawo jest wszystkim. Rozwino si tu potem a do tego stopnia, i wszyscy najwybitniejsi uczeni ydowscy stwierdzaj, jako judaizm nie jest religi objawion, lecz objawionym prawem. Wytwarza si zasadnicza cecha cywilizacji ydowskiej; jej prawniczo (czemu powicimy niej osobny rozdzia).
192 193 194 195 196 197 198

Mch I 9. Num XXXV 31. Deut XIX 2-7 i 10-13. Mch I 20. III Regum II 5, 6, 8, 9. Num XXXV 19-31. O wieloci cywilizacji 294-300. Rozwj moralnoci 136-168, 200-237.

U ydw nie opierao si tedy prawo na etyce, lecz wrcz przeciwnie: etyka na prawie. Prawo sakralizowane stao si regulatorem jedynym ycia, kierownikiem myli, dozorc uczu. Prawo ydowskie tak si rozparo w ich cywilizacji, i nie pozostao ju miejsca na rozwj etyki. Dla ydw kwestia etyki uprocia si nadzwyczajnie; to jest etycznym, czego wymaga prawo; czego za nie ma w prawie, to jest moralnie obojtnym i moe by zupenie ignorowane. Elephantiasis prawa sprawia, e yd moe si nie troszczy o etyk, pewny, e znajdzie j ca w prawie. Tote mylenie prawnicze we wszystkich a wszystkich materiach stao si specjalnoci umysu ydowskiego. Niebo i ziemi o-garna u nich nie religia, nie etyka, lecz prawo. Nasuwaj si z dziejw moralnoci dwa wielkie fakty: Etyka prymitywna ma t skonno, iby odnosi si tylko do swoich" tudzie t osobliwo, e moe przestrzega bacznie wielu wzgldw, lecz obok tego zezwala na rzeczy wprost ohydne (np. prawo mordu nad wasnymi dziemi). Drugim za faktem jest, e etyki naturalne, tj. historyczne, powstae w sposb naturalny (a nie ksikowy) byy i s wszdzie i zawsze etykami rodowymi i tumacz si rodzajami ustroju rodowego. adne obowizki nie sigay pierwotnie poza rd; etyka pierwotna jest cile i wycznie rodow. Jedyny przedmiot etyczny stanowi wsprodowiec. Cech zasadnicz moralnoci rodowej jest solidarno bezwzgldna. Odpowiedzialnoci wobec caego rodu obciona jest nie tylko osoba kadego rodowca, lecz cae jego mienie, wraz z dziemi, czsto te wraz z on. Nawzajem rd cay solidaryzuje si z kadym ze swych czonkw i odpowiada za kadego ze swoich". Takie pojcia utrzymuj si dugo, nawet na wysokich szczeblach rozwoju spoecznego. Pojcie uprzywilejowanych swoich" utrzymuje si na wyszych szczeblach cywilizacyjnych, bo stopie nagany i kary zawis czsto od tego, kto to zrobi i komu. W Indiach etyka rodowa przesza w kastow, ominwszy zrzeszenie plemienne; w Izraelu przeciwnie, rozwina si w plemienn. Byo to take nastpstwem sakralizowania plemion. Solidarno ydowska obejmowaa tedy zrzeszenia wiksze, ni zazwyczaj bywao u ludw mao rozwinitych. Trzeba tedy przyzna etyce ydowskiej co do tego wyszo nad zwykymi etykami rodowymi, ogarniaa bowiem znaczniejszy zakres. Zna w pentateuchu czsto t plemienno (a nie tylko rodowo) etyki. Zdarzaj si za sprawy takie, i etyka wyranie koczy si i przestaje obowizywa, gdzie si koczy wspplemienno. Zasig etyki rozszerzy si jednak jeszcze bardziej. Ju w picioksigu duo jest miejsc wskazujcych na obowizki moralne wzgldem wszystkich wspwyznawcw, w stosunku do wszystkich czcicieli Jehowy. Mona t kwesti traktowa z dwch stron: ubolewa, e etyka ydowska tyczya tylko wspwyznawcw, ale te z drugiej strony wysawia j, e signa daleko poza rd. Obydwa punkty obserwacyjne bd prawdziwe. Wynik z nich oglny da si streci w twierdzeniu, e dziki sakralizmowi ydzi odznaczali si etyk wrd ludw prymitywnych, lecz dziki temu sakralizmowi etyka ich nie wybrna z prymitywnoci, stosowana zawsze i wycznie wzgldem swoich". Co wicej ju w pentateuchu pozaznaczano nieraz, jako nie obowizuje adna moralno wzgldem nie swoich, e wobec obcych wolno si nie krpowa niczym. Picioksig dozwala postpowa niemoralnie z kadym, kto nie jest obrzezanym i kto nie wyznaje Jahwego. Jest to etyka wycznoci wyznaniowej. To samo pojawi si potem u muzumanw dziau turaskiego. Jest to najwyszy szczebel rozwinitej etyki rodowej. W braminizmie obowizki etyczne ograniczyy si do wasnej kasty. Nie trzeba zapewne adnych wywodw, eby tak etyk ydowsk odnie do monolatrii. Jest ona wrcz zaprzeczeniem monoteizmu, idei Boga bdcego jednakowo dobrotliwym ojcem wszystkich ludw. Sakralno monolatryczna musi prowadzi do ekskluzywnoci. Jeeli przyznaje si, e istnieje wicej bogw, lecz spord nich wyznaje si tylko jednego swojego", a wszystkich innych ignoruje si, natenczas musi nastpi religijne odgrodzenie si od wszystkich innych ludw. Poniewa za Jehowa sprzyja tylko ydom, a jest wrogiem wszystkich innych ludw, a zatem ydzi, idc w lad za swym Bogiem, musieli

stosunek swj do obcych doprowadzi do takiego stanu, i ju w staroytnoci nazywano ich nieprzyjacimi rodzaju ludzkiego". Ekskluzywno rodzi pych, a dla obcych najpierw wzgard, nastpnie nienawi. W caej historii powszechnej, ydzi rozwinli nienawi do stopnia najwyszego, do stopnia takiego, i czsto nie mona wyj z podziwu, jak moe si w piersi ludzkiej zmieci nienawici a tyle199. Byo to czym niemoliwym, gdyby nie sakralno tej nienawici. Rozbudzano j podczas wyprawy na Palestyn i sakralizowano, tj. naznaczono, e pochodzi od Boga z woli Boej, a nawet z nakazu Pana. Palestyna nie bya bezludziem, ani te ydzi nie wybierali si tam, by by pionierami; ruszali na zdobycie cudzej ziemi. Zwyczajne przedsiwzicie zaborcze. Nie mona bra powanie tumaczenia, e zesa Pan na Palestyczykw kar za ich grzechy, albowiem lektura Pisma w. starczy a nazbyt, by nabra przekonania, e ydzi grzeszyli najciej ze wszystkich. Maj by pomimo to ulubiecami Pana? Rozumowanie przewrotne, wyjania si pojciami monolatrycznymi. Ile razy kierownicy Izraela zwracali uwag Jehowie, e musi ydom dopomc do zwycistwa w swym wasnym interesie, bo gdyby ich nie stao, kt bdzie skada mu ofiary? Czyime bdzie Bogiem? Religia kontraktowa, spka ludu z Bogiem plemiennym na zdobycie Palestyny. Podczas pochodu do Ziemi Obiecanej mieszaj si te w najdziwaczniejszy sposb pojcia boga i Boga. Przyszli zaoyciele wielkiego pastwa, majcego siga od Nilu do Eufratu mieli zadanie nadzwyczaj uatwione. Czterdzieci dwa razy osiadali i wypoczywali200; wypada wic rok cay na jedno dugie obozowanie. Miejsca na obz wyznaczy im sam Pan, ktry stale szed przed nimi, a nawet walczy za nich201. Wobec tego nawet ilo onierza jest obojtna. Przed bitw hetman wzywa lkliwych, eby wracali do domu202. Gedeonowi zdarzyo si, e na taki apel 22 tysice opucio szeregi, a pozostao tylko 10 tysicy203. Zwalniano ze suby wojskowej nowoeca na cay rok po zawarciu maestwa. Potem w Palestynie rozszerzono to take na stawiajcych nowy dom i zakadajcych now winnic. Zwolnieni byli nadto od wszelkich wiadcze publicznych204. Bardzo atwo wic byo zwolni si od wojska w sposb zupenie legalny. Na liczbie do tego stopnia nie zaleao, e popisywano si tym uprzywilejowaniem przez Pana. Potniej Gedeon pozwoli sobie na tak brawur, i umylnie zmniejszy sw si zbrojn z 3.000 do 300 wojownikw205. Takimi zapewnieniami ubezpieczeni ruszyli na Palestyn. Bya to wyprawa sakralna, wynikajca z kontraktu. Krl edomski zabrania przejcia, krl chananejski sam ich zaczepia, lecz niebawem Izrael zaczyna zwycia i zagarnli krain amoresk i bazask206. Po pomylnej walce z Moabitami wybito wszystkich mczyzn, kobiety za i dzieci zabrano w niewol, lecz Mojesz (sic! sam Mojesz) kaza pozabija take kobiety, lecz zachowa sobie ,,dzieweczki", ktrymi podzielono si207 , to samo robio si jeszcze w okresie sdziw208. Lud mia atoli wtpliwoci co do wartoci caej wyprawy i trzeba byo ponownego rozkazu Pana by si przeprawiali na zachodni brzeg Jordanu i do Ziemi Chananejskiej209. Urzdzali istne rzezie. W Hesebonie wyrnli i niewiasty i dzieci, tylko bydo sobie zabrali; podobnie wytracono ca ludno basask210. Robi to na wyrany rozkaz Pana: wytracisz je do szcztku, nie bdziesz bra z nimi przymierza, ani si zlitujesz nad
199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210

Drugi podobny wypadek w historii bdzie omwiony w rozdziale XXXVII. Num XXXIII 1-49. Deut 130, 133. Deut XX 8. Iud VII 3. Deut XX 5-7. Iud XII 7. Num XX 14-21; XXI 1-4, 21-35. Num XXXI 1-35. Iud V 30. Num XXXIII 50-56. Deut II 34-35, III 1-7.

nimi"211. Miano ch, eby wszystkie niewiasty i dzieci bra upem", lecz Jehowa przeciwi si i przykaza ponownie: adnej duszy ywi nie bdziesz". Jeeli jednak miasto jakie podda si dobrowolnie, lud taki bdzie hodowa i suy"212. Wytracili wic ca ludno Jerycha i podpalili miasto213. Podpalanie byo zreszt regu. Josue uczyni Haj ,,mogi wieczn i pustyni" i nadto wynalaz now oznak tryumfu: krla Haj powiesi. Wkrtce powieszono piciu krlw, depczc ich przedtem nogami na szyj. Nastpnie nie zostawiono ywej duszy jeszcze w siedmiu miastach, a to wszystko z wyranego, ponownego rozkazu Jahwe214. Zdaje si, e ydzi nauczyli si niejednego barbarzystwa od ludw, z ktrymi si zetknli. Tak na przykad krl Bezeku mia zwyczaj, e pokonanym przeciwnikom obcina kciuki na rkach i nogach, a si doczeka, e ydzi zrobili jemu to samo215. Chocia chepili si, jako wytracili wszystkie narody a do morza wielkiego na zachodzie soca", bo tak przykaza Pan, ktry sam walczy za nich, a obecnie ziemie te daje Izraelowi w dziedzictwo216 jednake wynik dugich, a zaciekych walk by stosunkowo nieznaczny. Wypdzono i wytracono tubylcw ledwie w czci Palestyny, a po wikszej czci trzeba byo poprzesta na tym, e ich tolerowano i pozwolono mieszka na wyznaczonych miejscach. Poowa plemion mieszkaa wrd tubylcw217. W pewnym miejscu Palestyny zmienia si sytuacja, gdy ydzi natrafili na konie i elazne rydwany bojowe; na konie obmylili sposoby, lecz nie mogli da rady wozom elaznym"218. Bd co bd kontraktu dotrzyma Jehowa zaledwie w mniejszej poowie. Tote odpadano od niego gromadnie, przyjmujc kulty bogw lokalnych219. Popadaj te w niewol u krlw syrskiego, moabskiego, chananejskiego (ktry mia 900 wozw elaznych) (przed Madanitami kryli si w lochach po grach)220. Odzyskiwali niepodlego i na nowo popadali w niewol. Zamachy skrytobjcze, a dokonywane nawet przez kobiety, (Jaela)221, nie zmieniay pooenia. Mimo tedy zaciekoci i tpienia tubylcw, musieli szuka z pozostaymi kompromisu. Lecz wedug nakazu nie-mogo by midzy nimi pokoju na prawd; zawierane pokoje s waciwie tylko zawieszeniami broni i wojny wybuchaj na nowo. Doktryna sakralna wyjania tak kolej wydarze tym, e Pan oddaje Palestyn ydom stopniowo, w miar jak Izrael rozradza si i a ludnoci ydowskiej przybdzie w naleytym stopniu; inaczej bowiem wypado by im panowa w znacznej czci nad krainami pustymi222. Nareszcie Dawid zdobywa Jerozolim. Im bardziej Izrael czuje si zwyciskim, tym bardziej nienawidzi zwycionego, gardzi nim i lubuje si w tym, eby go ponia. A wszystko to z nakazu Jehowy. Kto nie jest jego czcicielem, ten wyjty jest spod prawa. Kiedy w pniejszych czasach jeden z pokonanych krlw" ociennych prosi zwyciskiego krla izraelskiego Achaba o ask i otrzyma j, Achab ma o to spraw z Jehow, i sprzeciwi si woli boej; powinien by bowiem zgadzi go. Odpowie wraz ze swym ludem za uaskawienie Benanada223. Czy taki Jehowa nie by tylko fikcj monolatryczn? Religia taka odgrodzia yda od nie-yda nieprzebyt przepaci etyki odwrconej. Na przykad cudzoziemcowi wolno sprzeda padlin i na lichw dawa moesz, ale przenigdy bratu swemu224. Nie bdziesz je adnej zdechliny; przychodniowi w bramach twoich dasz to, a je to bdzie, albo sprzedasz
211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224

Deut VII 1-2. Deut XX 10-17. Josue VI 21. Josue VIII 3, 8, 25, 28, 29; X 24, 26, 28, 29, 32, 35, 37, 39; XI 15. Iud I 5..7. Kos XXIII 3-5. Ind. I 19-34. Deut XX i Jos XI 6, 9 i XVII 6; Iud I 19, IV 3. Iud II 11-13, III 7, IX 27, X 6. Iud III 8-29; IV 2, 3, VI l, 3. Iud III 15-25, IV 21. Ex XXIII 29. III Reg XX 31-43. Deut XXIII 20.

cudzoziemcowi"225. Dozwolone jest nawet gromadne skrytobjstwo. Krl miasta Sychem, Nemor, ofiaruje im przymierze, ius connubii et commercii". I bdziecie z nami mieszka i ziemia przed wami; mieszkajcie i handlujcie w niej i osadzajcie si w niej". ydzi przymierze przyjli, lecz pod warunkiem obrzezania; a gdy tamci warunek ten spenili, natenczas" ,,dnia trzeciego, gdy byli w najwikszym blu", zostali podstpnie wymordowani. Patryarcha Jakub zgani to, poniewa obawia si zemsty miast okolicznych, ale te tylko dlatego; Jehowa za wcale Izraela nie ukara226. Wobec tego wyraz blini", powtarzajcy si kilkakrotnie w pimie odnosi si da tylko do wspwyznawcw. Czemu przykazania nie brzmi po prostu: Nie oszukujcie aden, nie uciskajcie gwatem sprawiedliwy bd", lecz za kadym razem dodano te dwa wyrazy: ,,bliniego twego". Przykazanie Nie bdziesz sta o krew bliniego twego" (nalece do tego samego kontekstu) niekoniecznie tedy ma si odnosi do wszystkich ludzi. Usuwaj zreszt wszelk wtpliwo dwa wersety: Nie bdziesz chodzi jako obmwca midzy ludem twoim; nie bdziesz sta o krew bliniego twego". Tu bliniego naley szuka midzy ludem twoim", wic wycznie midzy ydami. Indziej czytamy: Nie mcij si i nie chowaj gniewu twego przeciw synom ludu twego; ale miuj bliniego twego jak siebie samego". Tu blini jest wyranie synem ludu twego"227. Najgorliwszy w obronie Izraela polski autor koczy jednak swe rozwaanie wnioskiem: Blini wic ostatecznie to jest yd"228. W taki sposb doszli ydzi do odwrcenia pierwotnego monoteizmu. W starym Zakonie czytamy, jako czowiek stworzony jest aa, obraz i podobiestwo Boe. Chocia jest to werset Starego Testamentu, nie da si z niego zrobi pola do wsplnego rozumowania, skoro oni nie uznaj, jako wszyscy ludzie s jednakowo stworzeni na to podobiestwo, a nie sami, tylko obrzezani, czciciele Jahwego, jedynie wyznawcy tylko jego sakralnej cywilizacji monolatrycznej. Pniej nazwano nawet reszt" rodzaju ludzkiego pogardliwie goje", co znaczy: bydo. Tak dalece zapdzi si ekskluzywizm sakralny. W Indiach doszo si w ekskluzywimie do tego, i wszelkie zetknicie si z kast nisz zanieczyszcza. Nie posiadamy dokadniejszych wiadomoci o tej czci przekona religijnych w Egipcie. To jednak wiadomo, e tak w Indiach, jako te w Egipcie i u Izraela istniao (i dotychczas istnieje) zanieczyszczanie religijne wewntrznie, nie pochodzce ze stycznoci z drugim czowiekiem, lecz niewaciwego obchodzenia si z samym sob, albo te z przestpnego wprowadzenia we wasny organizm materiaw nieczystych". W picioksigu sporo jest przepisw higienicznych, w ogle do naleytego utrzymania ciaa w najrozmaitszych okolicznociach ycia, take pciowych229. Ujta jest te dokadnie w przepisy walka z trdem230. Obok tego wskazano szczegowo, co wolno jada, a co dla ydw nie jest jadalnym. S potrawy czyste i nieczyste; zaley to od samych materiaw, ale te od sposobu uboju i przyrzdzenia potrawy. Jadalnym jest miso z przeuwaczy rozdzielnokopytnych, w wodach wszystkich co ma skrzele i usk; wyliczono dokadnie ptaki niejadalne231. Ile w tym wszystkim kryje si zdradliwych przygd nieczystoci! Od kar sdowych odrni naley pokuty sakralne, ktrych celem zmazanie grzechw nieczystoci, choby mimowolnie popenionego, yd zagroony jest nieustannie niebezpieczestwami rozlicznymi, e popadnie w ten grzech; pod tym wzgldem judaizm jakby wspzawodniczy z braminizmem. Ile kopotu z samego przepisu, e nie wolno spoywa tuszczu z wou, ani z owiec, ni z kozy, ani te krwi ni z ptakw, ni z bydlt232, w innych miejscach czytamy, e nie wolno spoywa adnej tustoci" ani adnej krwi233. Grzech
225 226 227 228

229 230 231 232 233

Deut XIV 21, XXIII 20. Gen XXXIV 9, 19, 14-29. Lev XIX 11, 13, 15, 16. Lev XIX 16, 18; u Sombarta pi stronic druku o tym, jako blinim czy bratem nie moe by obcy i przykady, jako prawo ydowskie odmiennie traktuje stosunki z obcymi. Sm 240-244, Anatol Leroy Beaulieu pozwoli sobie zatai w tym miejscu kontekst. Le 22. Lev XII 2, XV. Lev XII i XIV. Lev XI, Deut XIV 3-21. Lev VII 23-26. Lev III 17, XIX 26.

nieczystoci moe si zdarzy kademu (np. dotknwszy umarego), nawet ksiciu, nawet kapanowi. Odczyszczanie nastpuje przez koza ofiarnego, ktry mia nastpnie wej w przysowie u narodw", u posplstwa przez koz234. Kobieta oczyszcza si po urodzeniu syna przez dni siedem i potem jeszcze 33; urodziwszy crk przez dni 14 i 66235. Kto popad w nieczysto a nie oczyszcza si, (ceremoniaami obmylanymi szczegowo), bdzie wyrzucony z obozu, oddany na pastw ywiow. Zwrmy uwag na jeszcze jeden skutek sakralistycznej ekskluzywnoci. ydowska religia mieci w sobie pewien objaw (powtrzony nastpnie w czci protestantyzmu), mianowicie predestynacj gromadn. Chocia wcale nie celuj posuszestwem Jehowie, nic to; na pewno bdzie im wybaczon" zatwardziao serc" i nie przestan by narodem wybranym. Moe si zdarzy, e Pan bdzie i karci i smaga, lecz to tylko na jaki czas, poczem na pewno wrc stosunki przyjazne (w myl kontraktu). Ten stosunek ydw do Jehowy jest przywilejem ydowskiego urodzenia. Gdyby yd zechcia na jedn tylko chwil abstrahowa od tego, e jest ydem, nie byo by dla niego miejsca w religii ydowskiej. Ucho Jehowy otwarte jest tylko dla yda, jako takiego. aden yd nie potrafiby sobie wyobrazi goja" modlcego si do jego Jehowy. Mieci si w tym stosunek gromadny do Boga, za czym idzie zasada wycznej gromadnoci w yciu zbiorowym. Wytwarza si metoda nie dopuszczajca do personalizmu. Zupenie tak samo maj si rzeczy w cywilizacji brahmiskiej i w tej czci islamu, ktra pozostaa w cywilizacji turaskiej. Bez personalizmu nie ma twrczoci. Oto wyjanienie zagadki, czemu ydzi nie byli nigdy pionierami i nigdy do tego nie mieli ochoty. Cywilizacja jest to metoda ustroju ycia zbiorowego. Co tu powiedziano dotychczas o judaizmie, jest ju wystarczajcym, by wykaza, jako ydzi maj sw wasn metod w urzdzaniu ycia zbiorowego, a zatem posiadaj te wasn cywilizacj, ktra jest sakraln. Poniewa do ycia zbiorowego nale rwnie nauka i sztuka, wic nie moemy ich tu pomin. Nie ma w picioksigu nauki innej, jak prawo. Jest prywatne, karne, przewd karny i to wcale nie prymitywne. Poza tym atoli nic. Spoeczno pentateuchu nie zna Nauki, jako monoci dociekania Prawdy, ani te abstrakt Prawdy nigdzie niczym nie jest naznaczony. Ignorowanie, a raczej wyrane przeczenie Nauce pogbia si coraz bardziej. W Paralipomenach wtrych jest nagana dla krla Asy, ktry bdc chory na nogi, w onej chorobie swej nie szuka Pana, ale lekarzy"236. Zagwodono tedy drog medycynie. W kategorii pikna spotykamy w picioksigu tylko muzyk liturgiczn, piew przy lutni i taniec liturgiczny. S take wzmianki o rzebiarstwie, mianowicie negacja, zakazy sporzdzania posgw i obrazw rytych"237. O malarstwie nie ma wzmianki nawet negatywnej. Widocznie nie wiedziano o istnieniu tej sztuki, z czego wniosek, e ocienni te jej nie znali, ani ze sychu. Obraz" moe by ze zota, moe mierzy 60 okci wysokoci i wystawi si" jak budynek238. I tak cywilizacja ydowska stawszy si sakraln jeszcze przed zdobyciem Palestyny, cech t nie tylko zachowaa, lecz pogbiaa j coraz bardziej. Lecz bya to cywilizacja niekompletna, defektowna, nie mieszczca w sobie wszystkich kategorii bytu, bez Prawdy i Pikna. Nastawao przesilenie, bo Izrael pragn wytworzy ze swoich dwunastu plemion zrzeszenie wiksze, cao nie tylko religijn, ale take polityczn. Przykazano w Pentateuchu, eby w Palestynie wybra sobie krla.
234 235 236 237 238

Lev IV 22. Lev XII 4, 5. II Paral XVI 12. Lev XXVI i Deut IV 16, VII 25. Daniel III 1-3; Obrazem nazwany jest posg Nabuchodonozora.

Speniono ten nakaz Jehowy z wielkim opnieniem, gdy a w roku 1055 uznali wszyscy wadz krlewsk. W sto lat potem (963) ju si rozdzielono na dwa krlestwa: judzkie i izraelskie, a bawochwalstwo poczo wypiera Tor. Izraelskie popado w niewol asyryjsk w roku 712. Wrd cigych wojen i rozruchw wewntrznych, ulegao pastwo judzkie ju to Asyrii, ju to Egiptowi. czy w kocu ulego Babilonii (w roku 586). Nastpuje przesiedlenie i nastaje niewola babiloska. A kiedy w 50 lat potem Cyrus pozwala ydom wraca, korzysta z tego zaledwie 42.000 osb. W roku 516 powicono odbudowan wityni. Dopiero w roku 458 nastpia druga emigracja, a od roku 444 poczyna si dziaalno Nehemiasza. Reformy jego polegay na tym, eby si zbliy jak najbardziej do Tory. Stara sakralno zanikaa nieraz, gdy zwyciao bawochwalstwo, lecz nigdy nie znikna cakowicie. Za Nehemiasza tryumfuje na nowo tak dalece, i powstaje pastwowo cile teokratyczna. Ten zapa do teokracji jake jest znamienny dla nowego spoeczestwa palestyskiego. Ci, ktrzy porzucili babiloski i perski dobrobyt, ktrzy nie emigrowali na nowo do Egiptu, lecz woleli siedzie w zniszczonej Palestynie, uczynili ten wybr ze strat materialn, wycznie dla idei Zakonu, kierujc si sam wiar, nie rozumujc. Urzdzili nad sob teokracj, bynajmniej nie odstpujc tej formy rzdw z powodw wiadomych powszechnie, a nie drobnych wad w stanie kapaskim. Prorocy nie mwili o kapanach niestety ani jednego sowa dodatniego"; wszake zdarzao si midzy nimi nawet opilstwo. Sam arcykapan nie musia by uczonym, mg nie umie czyta; oczywicie chodzi tu o lektur Pisma, a zatem mg nie zna jzyka hebrajskiego. Skomplikowan tedy bya owa teokracja, wcale nie przy samej osobie arcykapana; jako wiemy, e wytwarzaa si wadza kolegialna i zarysowywa si ju wyranie podzia wadz (na przykad sdownictwo zorganizowano wcale szczegowo). To nie naley do naszego tematu. Wypada tu tylko zwrci uwag, jako stan kapaski mimo wszystko jest szanowany, arcykapan za otoczony na kadym kroku najstaranniejsz opiek, bo w nim (mimo wszystko) symbolizowano samo ycie Izraela. Kiedy w wito Pojednania (Nowy Rok) musia przebywa w wityni przez siedem dni i nocy, wyznaczano mu drug on, od wszelkiego wypadku, gdyby owdowia nagle. Albowiem w takim razie nie mgby skada ofiary za ,,swj dom", jak brzmia tekst liturgiczny, bo jake dom bez ony?239. Lecz Palestyna przestaa by ju gwn siedzib Izraela. Bez porwnania wicej ich pozostao ,,nad rzekami babiloskimi", ni wraca zechciao do Ziemi Obiecanej na ycie niemal ascetyczne. Grozi by Jehowa rozproszeniem, a oto Babilonia i Egipt stay si dla ydw prawdziwie ziemiami ,,pyncymi mlekiem i miodem". Ten stan rzeczy pogbi si jeszcze bardziej, dziki wielkiemu prdowi historycznemu, wszcztemu przez Aleksandra Wielkiego, a przeciw ktremu Izrael wystawi Talmud. Zanim posuniemy si w te wieki za ladami cywilizacji ydowskiej, musimy pozna j jeszcze bliej z innej strony; trzeba si przyjrze ydowskiej strukturze spoecznej.

239

TR L II 95, 96, 158, 162.

IV. STRUKTURA SPOECZNA

Z czynnikw stanowicych o istnieniu wikszego zrzeszenia najsilniejszym, najtrwalszym, najodporniejszym na zmiany, nawet na katastrofy, jest struktura spoeczna. Poniewa spoeczestwo ydowskie przechodzio przez najwicej zmian, temat struktury spoecznej ydowskiej jest tym bardziej zajmujcym, a pouczajcym niezmiernie. Czyby to miao by nawet sakralnym? Struktura spoeczna, aprioryczna jest zasadniczo czym absurdalnym, bo ona wytwarza si i wyrabia na tle stosunkw rzeczywistych; nie powstanie spoeczno rybacka na pustyni, ani pasterska w puszczy. Struktura nabiera ksztatw w walce o byt i ustala si historycznie w sposb naturalny, ydzi nie mogli stanowi wyjtku. Ich rozwj spoeczny dokonywa si te cakiem normalnie a do czasu wielkiej wdrwki na pustyni arabskiej. Wtedy dopiero nastao pooenie tak wyjtkowe i mg si zrodzi pomyl sztucznej struktury spoecznej, obmylanej z gry przez twrc apriorycznego prawa agrarnego, przez Mojesza, pierwszego w historii mistrza aprioryzmu. Obok tego rzeczywisto zawsze robia swoje i wyaniaa si struktura mimo wszystko naturalna, ktrej nie brako zwolennikw. Badania naukowe naleaoby kierowa ku roztrzsaniu zagadnienia, czy walka dwch koncepcji struktur spoecznych nie stawaa si podoem walk religijnych i czy skonno do pogastwa nie pochodzia z opozycji przeciw przymusowej strukturze sakralnej? Na pocztku by wszdzie rd i najstarsz organizacj jest ustrj rodowy. Trwa on dotychczas na obszarze 4/5 kuli ziemskiej, a, ledwie pita cz zdoaa si wyemancypowa z tej pierwotnoci; ale te ta cz rzdzi dlatego wanie wiatem, e zdoaa uskuteczni emancypacj rodziny240. Najstarszym znanym z imienia praszczurem Izraela jest Tar, ojciec Abrahama. Pierwszym pewnym pokoleniem s dwaj jego synowie: Abraham i Nacher. Panuje jeszcze rodzina swoista. Abraham eni si ze sw siostr przyrodni z tego samego ojca, Sar. Mia potem Abraham szeciu synw z drugiej ony241, lecz Izrael liczy si tylko z potomkw Sary. Syn z tego maestwa Izaak, ma znw za on wnuczk Nachora, Rebek242. Wnuk Abrahama, Jakub; poj za ony rwnoczenie dwie prawnuczki Nachora, Lij i Rachel243. Oenki pokrewnych s zalecane; posya si po ony umylnie do ziemi potomkw Nachora. Ezaw za polubia krewn jeszcze blisz, bo wnuczk Abrahama, crk Izmaela (po Hagarze)244. Ten stan iuris connubi stanowi postp wobec rodziny swoistej, zwyczajnej poprzednio, a nawet by moe, e zdarzay si jeszcze wypadki swoistoci rwnoczenie z wymienionymi tu maestwami, u innych czonkw rodu. Zakazuje si tylko tego, o czym si przypuszcza, e moe si zdarzy. Jeszcze w wdrwce po Synaju zdarzaj si incesty z rodzonym ojcem i teciem (inicjatywa za do najgorszych wszeteczestw wychodzi od strony niewieciej245. Prawodawstwo Mojeszowe tpi naduycia karami drakoskimi; ale bo te musi pamita o pederastii, nawet o sodomii246. Po pewnym czasie uznano za incest takie maestwo, jakie zawiera by Abraham.247 Zdarzao si to jednak jeszcze midzy synami Dawida (z rnego oa), czego ofiar pada ich siostra Tanara248. Zakazano te: Nie
240 241 242 243 244 245 246 247 248

Obszernie o tym zobacz O wieloci cywilizacji". Gen XXV l, 2. Gen XXIV 15, 48. Gen XXIX. 23-28. Gen XXVIII 9. Gen XIX 31, 36; XXXVIII 18. 27. Ex XXIII 9, Lev XVIII 23. Lev XVIII 11. II Reg. XIII.

pojmie nikt ony ojca swego" (wzgldnej macochy)249. Za incest uznano stosunek z macoch lub z wiekr, nawet z ciotk250. Drobnostk jest wobec tego uwiedzenie naonicy ojcowej (chocia legalizowanej251. Wyliczanie przeszkd do zawarcia maestwa, stanowio potem rejestr wcale nie krtki252. Nareszcie wzbroniono poj rwnoczenie dwie siostry253. Mona studiowa na pentateuchu, jak stopniowo oddalano si od rodziny swoistej, choby nawet drugorzdnej, jak zaegnywano si od tej tradycji. Jestemy wiadkami postpu etyki rodzinnej. Niemniej przeto widzimy, e tradycja za jeszcze istniaa w pne lata; tym silniejsz tedy musiaa by za czasw Mojeszowych; picioksig wtajemnicza nas w pierwociny tych spraw, wyuszcz nam je ab ovo. A jednak nigdzie najmniejszej aluzji do matriarchatu. Podobnie jak brak jakiejkolwiek wzmianki, ktraby upowaniaa do hipotezy o totemizmie. rda ydowskie wnikajce w najstarsze stosunki, nie dopuszczaj tych niefortunnych, pomylonych domysw. (Nowa wskazwka, e miaem suszno, gdy w roku 1936, zarzuciem cakiem t koncepcj w ksice O wieloci cywilizacyj"). Z pocztku musiaa istnie w Izraelu, jak u wszystkich ludw monogamia. Lecz w najstarszych rdach nie ma ju ani ladu tego stanu rzeczy. Abraham jest poligamist, a Ezaw ma ju pi on legalnych254 i nadto yje w wieloestwie zgoa nieograniczonym. Jakubowi obok dwch on wolno trzyma dowoln ilo naonic, zazwyczaj z dziewek" suebnych. Ma on z dwiema onami siedem synw, lecz nadto czterech z dwiema naonicami. Wszyscy ci synowie s u niego rwnouprawnieni. Nie wszyscy ograniczaj si w wyborze on do potomstwa Tarego, Ezaw ma ju trzy ony egzogamiczne255. Nie krpowano si odmiennoci religii. Caa linia Nachora, bya pogaska. Rachela opuszczajc dom ojcowski wykrada ojcu swemu (Labanowi) bawanki, zabierajc je z sob, zapewne na szczcie". W linii Abrahama nie tolerowano jednak tego i bawanki zniszczono256. Przybyli do Egiptu wieloecami, a zatem musieli przedtem wojowa. Wieloestwo moe si bowiem ustali tylko przy egzogamii, ta za zaczyna si od branek wojennych; naley tedy odnie pocztki wieloestwa do czasw koczowania wrd napadw nieprzyjacielskich. Nie zawsze jednak wre walka, bywa rozejmy i sojusze i wtedy dokonuje si egzogamii przez kupno ony, a w braku gotwki (odpowiedniej iloci byda itp.) mona suy u ojca narzeczonej i on sobie wysuy. Te sposoby pojmowania on znane byy Izraelowi ju przed Jzefem, ona kupna wstpowaa na miejsce branki, a jeeliby znalazy si gdzie ony obu rodzajw, kupiona stoi ponad wzit na wyprawie wojennej. Z czasem branka schodzi do stanowiska niewolnego. Kupno i sprzeda niewolnika znane byy ju Abrahamowi, bo znane byy w Mezopotamii. Poligamia uatwia wyodrbnianie si nowych rodw, gdy trzymaj si razem synowie tylko jednej matki. Objaw spotykany wszdzie wrd koczowniczych wieloecw. Tote ju za Abrahama rozdzielali si przodkowie ydw w nowe zrzeszenia rodowe. Wszyscy byli koczownikami, a u koczownikw atwiej o przeludnienie. Rozchodziy si rody, bo im bardziej nabyway dobrobytu, tj. im bardziej przybywao im trzd tym dotkliwiej nie dostawao pastwisk i trzeba byo szuka nowych. Czytamy to o gazi Nachora (ktra pozostawaa pogask). Potem Jakub oddzieli si od szeciu swych braci; moe te pomidzy tamtymi szecioma nastaway podobne rozdziay? Z picioksigu da si wysnu caa tabela genetyczna rodw i plemion, wywodzcych si z bocznych gazi protoplastw Izraela. Koczowanie tych rodw byo cig walk z przeciwnociami wrd napaci i rabunkw innych koczownikw, jakote ludw osiadych w pobliu koczowniczych pochodw. Tym tumaczy si wczesno
249 250 251 252 253 254 255 256

Deut XXII 30. Lev XVIII 12; Deut XXVII 22. Gen XXXV 22. Gen XX 12, Lev XVIII 9; XX 17. Lev XVIII 18. Gen XXVI 34; XXVIII 9. Gen XXXVI 2, 3. Gen XXXI 19.

zwartego ustroju ponadrodowego, plemiennego, ktry wytwarza si wszdzie, jako wstp do organizacji wojennej. Dowiadczenie historyczne poucza nas, jako ustrj plemienny bywa najdokadniej urzdzony i najcilej przestrzegany u koczownikw. Dopiero w ziemi Gosen odetchnli sobie Izraelici. Ziemia to urodzajna, gdy przecinaj j dwa ramiona delty Nilu. Nie bya te ludna; czego dowd choby w tym, e pniej na odchodnym mona byo wykra podstpnie zoto i srebro egipskim ssiadkom". Widocznie atoli ludno egipska bya w tej zewntrznej prowincji rzadka, skoro mona byo tam wpuci obcych i do tego koczownikw, rozsiadajcych si szeroko. Nasuwa si jeszcze inna uwaga: egipska ludno bya rolnicza, pasterstwem brzydzca si. Utrzyma w tej samej krainie rolnikw i pasterzy da si tylko w ten sposb, e koczowiska pozostaj jednak cile oddzielone od osiedli ludnoci rolniczej w ogle osiadej. Tak jest obecnie w Afryce, gdzie ludno staa tworzy miasta, lub te trzyma si oaz, nawiedzana periodycznie przez koczownikw (dla handlu). Gdyby jednak tak bywao w Gosen, jake wyjani sobie zupienie ssiadek" przez kad rodzin ydowsk? Ten ustp ksigi mojeszowej stanowi istn zagadk dla etnologa, Niestety, podobnych miejsc, nie bardzo zrozumiaych, jest peno w ksigach Starego Zakonu. Od czasu Ebersa, niesusznie zapomnianego egiptologa na wielk skal (Durch Gosen zum Sinai" 1872), ile przeylimy hipotez co do Izraela w Gosenie. Bd co bd w tej krainie rozrodzili si nadzwyczaj i wzbogacili; widocznie tedy dugo mieli tam zupeny spokj i nikt im nie przeszkadza. Dlatego siedzieli tam za dugo, rozradzajc si w dwanacie plemion. Przestrzegano za tego ustroju, aeby utrzyma ad, niezbdny w koczowaniu. Kady musia si trzyma swego plemienia, aeby korzysta prawnie z danego koczowiska w danym czasie, krc z caym plemieniem w sposb umwiony, szlakiem przewidywanym, ruszajc si i zatrzymujc na przemian, stosownie do warunkw przyrody. Ktoby wypad z plemiennego zrzeszenia, znalazby si poza spoeczestwem, nie miaby si gdzie ywi i traciby majtno. Ale i w ziemi Gosen musia nadej czas, i trzeba byo albo zmniejszy ilo pasterzy, albo szuka rozleglejszych pastwisk. Wybrano zrazu tamto pierwsze. Wszystkich dusz domu Jakubowego, ktre weszy do Egiptu, byo 70!! Majc ich wszystkich wyliczonych257 sprawdzamy i stwierdzamy, e byo samych mczyzn (synw, wnukw i prawnukw Jakuba). Kobiety nie s duszami"; wymieniono zaledwie siedem, przygodnie. Gdyby panowaa monogamia, trzeba by liczy na 70 mczyzn przynajmniej 50 kobiet (przypuszczajc, e 20 najmodszych nie zawaro jeszcze lubw maeskich); wiedzc atoli, e to byli wieloecy, musimy powikszy ilo on przypuszczalnie przynajmniej na sto. Nie rodziy samych synw; liczc po jednej tylko crce otrzymamy drug setk kobiet najmodszego pokolenia. Dodajmy suebnikw i suebnice, choby osb 50, otrzymamy liczb 320, jako przypuszczaln, najmniejsza ilo osb domu Jakubowego. Liczba nie jest tu obojtna; po tej poprawce bdziemy si piciokrotnie mniej dziwowa wielkiemu rozrodzeniu si Jakubowiczw. Niebawem potomstwo jedenastu synw Jakuba rozrodzio si w dwanacie plemion. Rodw przybywao tak dalece, i powstaby chaos, gdyby nie organizacja ponadrodowa. Naczelnik plemienia zowie si ksiciem. Godno ta powstaa w Gosen. Nie potrzebowa jej orszak Jakuba, a potem zwierzchnikami plemion byli jego synowie i dwaj wnukowie. Ksit ustanowiono nie wczeniej jak w trzy pokolenia po Jakubie; raczej nawet mona przypuci dat jeszcze pniejsz. W jaki sposb ich ustanowiono, nie wiemy. Wiemy atoli, e wytworzy si stan ksicy, gdy wszyscy synowie ksicia stawali si z urodzenia ksitami. Gdy ziemia Gosen staa si za szczupa dla ich pasterskiego koczowania, zdecydowano, e cz ludnoci musi porzuci pasterstwo i hodowl, a szuka nowych sposobw do ycia. Nie myleli o rolnictwie, nie szli na sub pomidzy egipskich rolnikw; udali si czci do wojska faraonw jako procarze, czci do kopal pastwowych, do kamienioomw i do robt okoo rzdowych budowli, take przy murze obronnym wzniesionym na wschodniej ziemi Gosen, Archeologia, wykrya jedn z takich staych osad robotniczych, gdzie ydzi pracowali okoo roku 1250 przed Chrystusem, wielkie cegielnie w Wady Wasb i w ruinach Per
257

Gen XL, VI 8-27.

Atum258. Przy zajciach tumnych i przy braku szacunku dla roboty fizycznej, na pewno nie obchodzono si z robotnikiem poczciwie, a naduycia ze strony przedsibiorcw i kierownikw mogy by nader liczne. Tyczyy si jednak zapewne wszystkich, a nie specjalnie ydw. Sytuacja stawaa si kopotliw z innych wzgldw, a cakiem naturalnych. Pastwisk w Gosen nie przybywao, a wic koczowa tam moga tylko pewna ilo ludnoci, ilo mniej wicej staa, maksymalna; co ponad to, musiao i do robt, ktre wszystkie rzeczywicie byy cikie. Poniewa ludnoci wci przybywao, wic coraz wicej Izraela wychodzio ciko zarabia na ycie i wreszcie musia nadej czas, i wikszo znalaza si poza namiotami. Gdyby stosunki nie ulegy zmianie, wzrastaaby ta wikszo do rozmiarw coraz znaczniejszych. Przyszo zapowiadaa si w ten sposb, i pasterze gosescy stanowiliby ledwie czstk ludu izraelskiego, og za skazanym byby na poniewierk wczesnego ycia robotniczego czy onierskiego bez jakichkolwiek widokw poprawy losu. Program, eby sobie radzi, zmniejszajc liczb pasterzy, dobry by tylko na krtko, a potem stawa si gronym. Trzeba byo zastanowi si nad sposobem drugim, eby poszuka obszerniejszych koczowisk. Wyprowadza lud z Egiptu Mojesz. On sam nalea do tych, dla ktrych nie byo ju miejsca w namiotach, lecz wola emigrowa i sam dla siebie poszuka nowej ziemi pasterskiej. Zwrci si do klasycznej ziemi koczownikw do Arabii, znanej Abrahamowi, znanej Jakubowi i jego synom, bo tamtdy wioda ich droga do Egiptu. Mojesz przysta tam do ludu Madianitw, koczujcego po wschodniej stronie pwyspu synajskiego, nad zatok Akaba. Oeni si z crk tamtejszego kapana Jetry (innym razem nazwanym Raguelem) imieniem Zefora (Zepora, Zipora), z ktr mia dwch synw: Garsona i Eliezera259. By moe, e tam w ziemi Midian, powsta plan, by ydw wprowadzi na pwysep synajski. Madianici byliby sprzymierzonymi ssiadami od pnocnego wschodu, dalej ku poudniowi oddzieleni nader wsk zatok akabsk. Po wielu latach powraca Mojesz do Egiptu z gotowym planem wielkiej emigracji. Wraca sam, on z synami zostawiwszy u tecia, lecz nie oddalajc jej. Z Jetrem stosunki pozostaj nadal dobre. Mojesz postpowa widocznie w zgodzie z teciem, wykonujc plan wsplnie powzity, Madianitom zaleao na, tym, by Synaj opanowany by przez lud im yczliwy. Opuszczaj Egipt ydzi wszyscy, najchtniej zapewne ci, ktrzy musieli szuka zarobkw poza pasterstwem; na Synaju stan si znw niezawisymi wacicielami trzd. Wracaj wic wszyscy na czas oznaczony do Gosen, do swych rodw i plemion. Wychodz i wdruj dalej wedug dwunastu plemion, odtd ju na zawsze sakralizowanych. Spoeczno izraelska wytwarza si od tego czasu odwrotnie ni inne. Wszdzie pozostawiona bya rodom zupena swoboda rozwoju; kady moe rd zakada i przycza go do ktregokolwiek z pokrewnych plemion; wszdzie powsta plemiona z rodw wedug ich woli i uznania, a proces ten cigle si przewija, nigdy nie ustalony ostatecznie. W Izraelu stao si odwrotnie; plemi wyznaczone byo z gry, nie odwrotnie i adn miar nie mogo powsta nowe; skutkiem czego nie istniaa ruchliwo rodw i nie moga si rozwija przedsibiorczo. Plemi dzieli si na familie, a te na domy skadajce si z osb"260. Przy sposobnoci pewnego procesu karnego dowiadujemy si, e w plemieniu Judy istnieje familia Zarego, a w niej trzechpokoleniowy dom Zabdy. Dziadek Zabda (syn Zarego), Charmi ojciec i poszukiwany przestpca, syn jego, Achan, tamtych wnuk i prawnuk261. Waciwie rodzina jest czteropokoleniowa, gdy w Achan jest ju take ojcem rodziny, ma synw i crki, lecz widocznie poniej 20 lat wieku, bo nie s wyliczeni. Trudno przypuci, eby Zabda, Charni i Achan byli jedynakami; bracia ich Achana stryjowie naleeli oczywicie do tego samego rodu Zarego, lecz wymieniono tylko bezporednich przodkw Achana. Nie yli ju Zabda i Chari, skoro Achan posiada majtek wasny262.

258 259 260 261 262

Kl 28, 72. Ex II 16-28, III 1. 260 Sownictwo Vulgaty; moe kto signie gbiej i okrelenia hebrajskie zestawi z ustrojami Arabw? Tudzie przekady tych miejsc w rozlicznych jzykach. Jos VII l, 16-18. Tame 24.

Trudno zrzeszenie czteropokoleniowe nazywa rodzin", zwaszcza, gdy w kadym pokoleniu jest po kilka gazi. To jest rd zoony z nieograniczonej iloci rodzin. Szereg podobnych rodw, czyli domw", rwnie nieograniczony, tworzy famili". Kiedy w miesicu wtrym roku wtrego po wyjciu z ziemi egipskiej", wic na pwyspie synajskim, przeprowadzono spis ludnoci mskiej, zdatnej do broni, poczynajc od 20 roku ycia, Izraelici wtedy na rozkaz Mojesza i Aarona skupili si wedug swego pochodzenia; przyznali si do rodzajw swych, wedug domw ojcw swych i wedug liczby imion, od dwudziestu lat wyej, wedug osb swych"263. Wystpuj znw familie i domy. Posiadamy szereg spisw, pochodzcych z czasw, kiedy po twrcach plemion, po synach Jakuba, yo ju dorose pokolenie trzecie, wnukowie, a tam i wdzie znalaz si i prawnuk. Nie jednakowo oznacza si domy i familie. Wnukw Lewiego wymienia si wedug domw, drugim razem dodajc te s familie Lewiego wedug domw ojcw ich". Za trzecim razem wymienia si dwie familie, zoone z wnukw264. W rozmaitych gaziach tego samego rodu mogy si to ukada rozmaicie, jak rozgranicza domy od familii. Nie byo na to reguy; rzecz zaleaa od yczenia rodowcw, od ich stosunkw gospodarczych, od wieloci i wielkoci namiotw itp. W rodzie Kaata, drugiego syna Lewiego, id familie od wnukw Lewiego. Tak samo w potomstwie trzeciego z braci, Merarego265. Lecz u Rubenitw wyliczone s cztery domy wedug synw Rubena i tak samo przy synach Symeona266. Za kadym ich imieniem powtrzono wyranie wyraz dom". Moe nie byo ich jeszcze na tylu, by tworzy familie" rodowe, czy te nie chcieli ich wwczas ustanawia? Podobna okoliczno uderza nas przy innych plemionach267, lecz przy Judzie domy" licz si wyranie wedug wnukw; podobnie przy szeciu wnukach Menazaego, dwch Penjanina i dwch Acera268, W plemieniu za Efraima znalaz ale jeden tylko wnuk i wymieniono jeden dom269. Wynika z tego, e przy pewnym rozrocie plemienia, zarzdzono w nim plemiona porednie, pomidzy rodem a plemieniem i nazywano je w sposb. ktry w starym jzyku polskim uznano za stosowne tumaczy przez familia". Przekad na pewno niestosowny. Nad wspplemiennymi ustanowieni s ksita". W pewnym miejscu czytamy o dwunastu laskach od wszystkich ksit, a laski te s dziedziczne270. Wynikao by z tego, e ksit byo dwunastu, wedug dwunastu plemion i e bya to godno dziedziczna. Byliby to tedy ksita plemienni, dziedziczni, rodu ksicego. W innych jednak miejscach dowiadujemy si o ksitach familij271. Prawdopodobnie tedy w miar rozrostu plemion otrzymywaa kada familia swego ksicia. Czy go sobie sami wybierali spord osb stanu ksicego, czy Mojesz wybiera spord nich (prawdopodobnie jest to drugie przypuszczenie), a potem nastpcy Mojesza posiadali t wadz? Niektrzy wic z ksit byli tylko urzdujcymi", reszta poprzesta musiaa na zaszczycie samym. Czsto te jest mowa o ksitach pewnego plemienia w liczbie mnogiej. W czasach pniejszych ilo ta dochodzi do setek, nawet do tysica i wicej. Czytamy o dwustu ksitach w plemieniu Izaschary, w Neftalin o tysicu. Po powrocie z pierwszej niewoli babiloskiej naliczono ksit 1762272. O naczelnym ksiciu caego plemienia dowiadujemy si u Lewitw. By tam ksiciem nad ksity" syn Aarona, Eleazar273. O takim naczelniku w innych plemionach nic nie sycha: zastpili ich zapewne hetmani" (o ktrych niej). Stawa si przeto ksiciem familii kto z rodu ksicego. A dom" nie mg by bez przeoonego, bez gowy, rodu starosty rodowego. By nim z pocztku kady twrca rodu; oczywicie; lecz po jego mierci?
263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273

Num I 1-3, 18, 19. Num III 17-21. Num III 20, 27, 33. Num - XXVI 5-7, 12, 13. Num XXVI 15-50. Tame 21, 29-33, 40, 45. Tame 36. Num XXVII 2. Num III 30, 35. I Chr IX 13, XII 32, 34. Num II 32.

Syn nie by penoletnim, pki yje ojciec. Pod tym wzgldem nie byo rnicy pomidzy Izraelem a jakimkolwiek ustrojem rodowym. Nie mg te za ycia ojca posiada adnego majtku. Gdyby by swawolny i krnbrny", czekao go ukamieniowanie274. Po mierci ojca syn pierworodny bierze sched podwjn. Tego nie moe go ojciec pozbawi ani natenczas, gdyby by synem ony obmierzej". Zastrzeono wyranie, jako" nie bdzie mg da pierwordztwa, synowi miej przed synem pierworodnym obmierzej; ale pierwordztwo synowi obmierzej przyzna, dawszy mu podwjn cz wszystkiego"275. Modzi bracia dziel si reszt spadku w rwnych czciach. Takie samo uprzywilejowanie pierworodnego zachodzi u Hindusw braministycznych. Wszyscy synowie ydowscy staj si po zgonie ojca wolnymi osobicie i rzeczowo. Kady z nich mgby zaoy rd odrbny, wasny. Mienie rodu dzieli si na tyle czci, ilu jest braci biorcych spadek. Kady z nich staje si tedy indywidualnym wacicielem swego dziau, podobnie jak indywidualnym wacicielem wszystkiego by ich ojciec. W nastpnym pokoleniu, wrd wnukw protoplasty domu", moe by tych dziaw kilkanacie. Jeeli warunki i okolicznoci skoni tych nowych wacicieli by si nie rozchodzili i nie zakadali oddzielnych gospodarstw, powstaje spka wacicieli indywidualnych; spka rodowa. Jeeli warunki gospodarowania bd wymagay, by mie wsplnego kierownika, wspwaciciele oddaj swe majtnoci pod zawiadywanie najstarszego z braci, ktry staje si zwierzchnikiem wszystkiego, lecz nie wacicielem. Zachodzi atoli ta okoliczno, e zaoenie nowego rodu jest niemal niemoliwoci w ustroju ydowskim wobec przewagi plemienia. U koczownikw plemi cae jest blisko siebie razem, a to z powodu wsplnoci koczowiska. U rolnikw plemi moe by wielce rozrzucone, lecz znw z wyjtkiem ydw, bo u nich granice posiadoci plemion s sakralnie utrwalone. Dokd wic ma si uda pragncy zaoy nowy rd? Chyba zerwie z Izraelem! Kto stanby poza plemieniem, wystpuje w ogle z organizacji ydowskiej. Wobec tego bracia musz gospodarowa wsplnie, a zawiadowca ich gospodarstwa jest pewny, e pozostanie nim, jak dugo zechce, bo bracia mu si nie rozejd. Zazwyczaj bywa zawiadowc najstarszy z braci. W ydowskim rodzie nadaje mu znaczn przewag podwjna scheda. Tym atwiej mu rozszerza sw wadz i naduywa jej. Nie atwo jest trzyma si rnicy pomidzy wasnoci a zawiadywaniem, gdy si posiada wadz zwierzchni nad wszystkim. O naduywanie wadzy tym atwiej, a nieprawny stan rzeczy przechodzi stopniowo w tolerowany, wreszcie stawa si stanem uznawanym. U ydw atwo byo o to, by spka rodowa przemieniaa si w despocj rodow. Ich ustrj rodowy waha si tedy midzy tymi dwoma typami. Zachodzi jednak inna okoliczno, czynica ten rd typem odrbnym i nie nalecych do adnego z okrelonych dotychczas rodzajw276 typem szstym. Nawrmy do kwestii kto ma by gow rodu po mierci protoplasty. W tej sprawie wyodrbnia si rd izraelski; oto gowa rodu wyznacza swego nastpc; czy brata, czy syna, czy dalszego krewnego, to zaley od jego woli. Wyjaniaj si tedy owe ustpy z historii biblijnej" o zabiegach czsto przebiegych, eby otrzyma przedmiertne bogosawiestwo" od starosty rodowego. To nastpstwo nie ma nic do dziedzictwa ojcowizny. Syn pierworodny moe nie zosta gow rodu, lecz spadek podwjny otrzyma. Przechodzenie wadzy na nastpc mianowanego przez poprzednika, naley w ogle do cech cywilizacji ydowskiej. Spotykamy si z tym a do najnowszych czasw. Wszake sam Mojesz mia dwch synw, a mianowa nastpc Josuego. Czy wykluczonym jest, e godno ksicia sprawujcego wadz przechodzia rwnie przez tak nominacj, z ograniczeniem jednak do osb ze stanu ksicego?

274 275 276

Deut XXI 18-21. Num XXVII 2.11; Deut XXI 15-17. Picioraki ustrj rodowy'' w ksice O wieloci cywilizacji" str. 97-109.

Taki ustrj rodowy i plemienny obowizywa wszystkich ydw bez wzgldu na struktur ekonomiczn, tak koczownikw, jakote osiadych, w ziemi Gosen, na wdrwce w pustyni" i potem w Palestynie, tak pasterzy jakote rolnikw. Opuszczajc Egipt, wszyscy mieli to samo zajcie, wszyscy byli pasterzami. Wobec zupenego braku zrniczkowania nie mona ich uzna za spoeczestwo; byli tylko spoecznoci i to wcale prymitywn. Nie mona uwaa za zrniczkowanie wedug podziau na wolnych i niewolnych; zwaszcza, gdy niewolnicy mieli zajcie takie samo, jak ich panowie, okoo hodowli trzd. W kilka tygodni po wyjciu z ziemi Gosen pitnastego dnia miesica wtrego" na pustyni Zym, zwouje Mojesz ksit na narad (z powodu jarzbkw i manny)277, w kilka wic tygodni zaledwie po exodusie" szemrao wszystko zgromadzenie synw izraelskich przeciw Mojeszowi i Aaronowi278. Znaczna cz ju wtenczas chciaa wraca, motywujc to penymi garnkami" w Egipcie, a zatem stwierdzili, e si im tam dziao dobrze. Zdania byy rozdzielone, lecz ani jedno plemi nie byo w caoci swej za powrotem. Gdyby by zaszed taki wypadek, plemi to byoby si wrcio, nie baczc na inne plemiona, bo kade posiadao moc stanowienia o sobie. Dotarli do pwyspu synajskiego, gdzie przebywali przeszo rok. Tam przyby powita nowych ssiadw Jetro Mediaski, przywoc Mojeszowi jego on z synami. Widocznie Zefora zostaa ju przy mu, gdy stosunki z teciem s nadal dobre. Sam musia wraca, lecz pozostawi Izraelowi syna swego Hobaba, ktry celowa znajomoci pustyni i mg by przewodnikiem wyznaczajcym koczowiska i postoje279. Od Jetry wysza rada jak urzdzi now administracj. Widocznie ksita nie nadawali si do codziennego zaatwiania mnstwa spraw z ludem, albo te Mojesz nie mia do nich zaufania, skoro sam po caych dniach zajty by kopotami, z ktrymi lud do niego przychodzi. Jetro doradzi, eby mianowa dziesitnikw, pidziesitnikw, setnikw i tysicznikw, a dopiero gdy kto bdzie niezadowolony ze wszystkich tych instancji, lub gdy instancje (cztery) uznaj, e sprawa jest za trudna", przedstawi si j do rozstrzygnicia samemu Mojeszowi280. Nie wiemy, niestety, czy dziesitnik by nad dziesicioma namiotami, czy te mia pod sob dziesiciu mczyzn wasnowolnych, tj. takich, ktrych ojcowie ju nie yli? Ustanowieni byli wprawdzie do dziaania na danie czyje, aeby poucza i usuwa wtpliwoci, lecz atwo ich byo uy rwnie do obwieszczania rozporzdze zwierzchnoci, a w konsekwencji take do pilnowana, czy lud stosuje si do nakazw; w takim za dozorze mieci si ju zalek wadzy. Jako wystpuj niebawem jako przeoeni" i rzdcy"281. Ksita, nie mogli by z tego zadowoleni. Niebawem stawali przeciw Mojeszowi. Bunt Korego zwrcony by przeciwko objciu wadzy przez Mojesza i Aarona; goszono hasa ludowe", e wszystek ten lud, wszyscy s wici", skd wic taka uzurpacja? Ale midzy buntownikami byli ksita282. Cztery razy wybuchay bunty; bunt Korego by ju trzecim z rzdu. Chodzio jeszcze o co wicej, ni o ambicje ksit: pwysep synajski zawid; chcc koczowa trzeba byo walczy z innymi koczownikami. Sielanka goseska ju si nie powtrzy. Wtedy Mojesz i Aaron postanowili zerwa z koczownictwem. Skoro wojowa trzeba lepiej zawojowa jak ziemi na stae osiedlenie i przej z pasterstwa do rolnictwa. Nigdy wszyscy Izraelici nie przyjli tego programu. Z pocztku opozycja bya gwatowna. Rzucono nawet pomidzy lud haso, eby ze Synaju wraca do Egiptu283. Lecz Mojesz umia osabia opornych. Ze stronnikw swoich wytwarza coraz to dokadniejsz administracj i trzyma lud coraz bardziej w ryzach. Do pionierstwa nie czuli ydzi nigdy pocigu. Nie bd prbowa zamieni jakiej czci stepu na kraj rolniczy. Izrael chce dosta wszystko gotowe, miast, ktrych nie budowa". Najbliszym krajem osiadym,
277 278 279 280 281 282 283

Ex XVI l. 22. Tame 2 n. Ex XVIII, 2-6, 27; Num X 31. Ex XVIII 21-22, 25, 26. Deut I 15. Num XVI 2, 3. Num XIV 4.

zagospodarowanym rolniczo bya Palestyna. Od przystani Akaba wynosi odlego a do Jerozolimy okoo 250 km. Rwnoczenie psuj si stosunki z Madianitami. Habab odmawia towarzyszy Izraelowi w pochodzie przez pustyni do Palestyny, nie chce wskazywa im drg i postojw, lecz wraca do domu284. Wkrtce wybuchaj spory i walki z wczorajszym sojusznikiem285. Hipoteza: Madianici chcieli zdoby Synaj z pomoc Izraela. Prbowali wic zatrzyma go. Pniej Gedeonowi przyniesiono gowy dwch ksit madiasklch286. Czy tedy rozszerzyli swe koczowiska a po poudniowe kresy Palestyny? Mojesz pojmuje drug on, ktr zwano murzynk". Znamy imi jej ojca, Geni; rd jej szed w pochodzie z plemieniem Juda287, a zatem byli to ydzi. Murzynka" jest tylko przezwiskiem. Skdby si wzia w Arabii murzynka? Mojesz umacnia coraz bardziej swoje stronnictwo. Zaraz po pierwszym buncie urzdza rodzaj wadzy powszechnej nad caym ludem, siedemdziesiciu starszych, a wrd nich take ksit288. Stara si rozdwoi stan ksicy i powiodo mu si znale take ksicych zwolennikw. Wkrtce za miay powsta nowe godnoci, do ktrych powoano ksit przede wszystkim. Majc rusza na podbj trzeba byo urzdzi si militarnie. Obmylano, jak t now organizacj oprze na plemiennej i obie zczy. Kade plemi otrzymuje wodza, hetmana ze stanu ksicego. Jest ich dwunastu wymienionych imiennie289. Obmylono obozowanie: Kady z synw izraelskich ka si bdzie obozem pod chorgwi swoj wedug znakw ojcw swego pokolenia", jak to bywao w caym wiecie wedug przynalenoci rodowej pod chorgwiami i oznakami rodowymi, w tym wypadku plemiennymi. Szczeglnym tylko byo to, e ydzi wieli z sob namiot zgromadzenia,", sw przenon wityk. Ustawiwszy j na postoju, ukadali si z czterech stron witego namiotu na wschd, zachd, poudnie i pnoc, a z kadej strony po trzy pokolenia, we cztery obozy", noszce nazwy obozu Judowego, Efrainowego, Danowego, wedug pierwszego plemienia ydowskiego kadcych si" po danej stronie witej arki przymierza290. Zaczyna si aprioryczne ukadanie prawa majtkowego dla Ziemi Obiecanej, pierwszy eksperymentator w historii, wydaje prawo agrarne dla ludzi, ktrzy roli nie posiadali291. (Mojesz przyj egipski pogld na wasno gruntow, z t poprawk, e krlem, wacicielem ziemi jest Jehowa. Wszyscy rolnicy siedz. na roli swej dziedzicznie, ale tylko jako uywalnicy. Wasnoci ich bd tylko pody ziemi, ziemi sam nie mog za rozporzdza, mianowicie nie wolno jej sprzedawa. To samo tyczy si budynkw gospodarskich i domw mieszkalnych rolnikw. Miejska nieruchomo, o ile nie zaley Lewitom, stanowi wasno bezwzgldn, sprzedan. Co za aprioryzm! Znakomity badacz tych spraw pisze: Nie ma ani w prawodawstwie, ani w opowiadaniach nic takiego, coby pozwalao przypuszcza, e Hebreowie ju mieszkali w domach, po miastach. Przeciwnie, prawodawstwo, szczeglnie tyczce si religii ydowskiej, ma tak cech pustynn ..."292. Powstay wic teraz prawa, tyczce si domw, istniejcych dopiero w wyobrani. Moc prawodawstwa apriorycznego stan tedy w ydowskiej Palestynie obok siebie dwa systemy wasnoci nieruchomej; indywidualna, i pastwowa. Jakkolwiek indywidualna ograniczona bya do bardzo nieznacznej czci nieruchomoci, jednake samo dopuszczenie jej do istnienia miecio w sobie nieuchronnie pierwiastek wspzawodnictwa i propagandy przeciw systemowi uywalnoci.

284 285 286 287 288 289 290 291 292

Num X 29-32. Num XXV 6-18 i XXXI cay. Iud VII 25. Num XII i Iud I 16. Num XI 16, 24; Ex XXIV l. Num I 4, 16, 44. Num I 52, II 2-31. Uderzyo to ju Michaelisa w wieku XVIII. Mch II 19. KrE 38.

Podzielono sobie Palestyn, chocia daleko byo jeszcze do niej. Kade plemi miao przyrzeczon sobie krain, ktrej obszar stosowa si do iloci gw (mskich) wedug liczebnoci imion", co naley bra dosownie: imion jest tyle ile osb (zaraz te nastpny wiersz podaje tak interpretacj). W obrbie za nalenej krainy przypadn gowom rodw dziaki rwne, wic ju bez wzgldu na ilo gw. Wszystko bdzie rwne i bdzie si losowa, gdzie kto ma si osiedli293. Niestety, nie wiemy, jaki by rozmiar dziaki. Wiemy tylko, e mierzono grunt na sznury"294. Zastanawia nas fakt, e rwnie sznurami" mierzono we wszystkich tych krajach europejskich, w ktrych odegrali rol eglarze skandynawscy (francuskie ligue, angielskie rop, holenderskie reep, ruskie wzgldnie rosyjskie warw, warewka). Prawdopodobnie sznur" oznaczao wszdzie dzia rodu jednego295. Skd nazwa sznura czy liny na oznaczenie rodu i gdzie rdo wsplne, nie wiadomo. Niezmierna rozlego zasigu rzeczy godn jest bliszej uwagi etnologw. By moe, e do odmierzenia gruntu uywano liny lub sznura, lecz jakiej gdzie dugoci? Uywa si dotychczas sznura, mierniczego. Nie brakowao takich, ktrym nie umiechay si choby najlepsze nadania, dziay i sznury, ktrzy ani myleli sta si rolnikami. Gdyby nie to, e trzeba byo we wszystkim chadza uwiconymi plemionami, konserwatyzm koczowniczy byby wici jeszcze wiksze tryumfy. I tak mimo wszelkiego nacisku znalazo si ptrzecia plemienia wiernych namiotom. Zgodne byy co do tego dwa plemiona w caoci: Rubin i Gad, a plemi Manassesa rozdwoio si o t kwesti. Poowa zdecydowaa si chwyci puga, lecz druga poowa odmwia zmieni tryb ycia. O mao co nie zerwali zwizku religijnego z ludem Izraela i z kultem Jahwe. Takie decyzje nie powstaj na poczekaniu; trudno przypuci, e dopiero u wrt Palestyny, ju nad Jordanem powstao takie postanowienie. Mojesz przyrzek nada te pastwiska na wschd od Jordanu, byle nie opuszczali ludu, byle weszli z innymi do Palestyny i dopomogli j zdoby. Rodziny swe mog od razu pozostawi na lewym brzegu Jordanu296. Ci pozostali przy pasterstwie z wasnej woli; lecz wielu innych musiao dugo jeszcze pozostawa koczownikami z koniecznoci. Bd co bd rozporzdza Mojesz olbrzymi wikszoci, skoro siedem i p plemion przyjo jego program. Zlecenia Mojesza, tak aprioryczne, okazay si niewykonalnymi. Mojesz wyobraa sobie, e caa Palestyna bdzie zdobyta jednym zamachem, a tymczasem Josue musia zdobywa ja krok po kroku i ledwie co zdoa naby, pozostawiajc nastpnym pokoleniom wykonanie planu Mojeszowego. Wielk to byo ulg, e ptrzecia plemion obrao sobie koczowiska na wschd Jordanu, przed Palestyn tedy. Josue zdoa osiedli ledwie drugie ptrzecia plemion: Jud na pnocy, a od poudnia Efraima i drug poow plemienia Menassego297. Siedem miao czeka, jak si rozwin dalsze walki z tubylcami. Aeby jednak uczyni zado zleceniu Mojesza, sakralizowanemu, przystpiono do dalszego podziau Palestyny, tj. wyznaczono co ktre plemi ma dla siebie zdoby. Nie sposb byo wyznacza dziaki, skoro si ziemi nie posiadao. Nawet oglne zarysy planu Mojesza z wyznaczeniem dziaw plemionom okazay si niewykonalne. Trzeba, byo zbada, opisa, oszacowa na nowo Palestyn, czego dokona komitet, do ktrego kade plemi delegowao po trzech mw. Dziay trzeba byo wyznacza na nowo, dzielc skr ywego i zdrowego jeszcze zwierzcia. Oznaczono siedem dziaw. Byy one rozmaitej wielkoci, postanowiono jednak je rozlosowa bez wzgldu na nierwno tak obszaru dziaw, jako te liczebnoci plemion. Miao to wszystko znaczenie tylko teoretyczne. Chodzio widocznie o to, eby uczyni zado postanowieniu, niegdy sakralizowanemu, ktre tedy musiao by wykonanym, chociaby zudnie. Odnosi si wraenie, e chodzio o zachowanie pozorw, o utrzymanie

293 294 295 296 297

Num XXVI 53-56. Jos XVII 5. 14. Por. dzieje Rosji tom I 84. Num XXXII 1-33; XXXIV 13-15; Jos XXII. Jos XVI-XVIII.

powagi sakralizmu. Przykazane byo losowa, wic losowano, jakkolwiek wcale odmiennie. Juda otrzyma za duo, Jzefowicze i Dan za mao, wic robio si poprawki298. Plemiona, otrzymawszy prawo robienia zdobyczy, miay przed sob trudw i zawika na cae wieki, lecz nie mona si byo cofa, musiay walczy dalej. Josue sam, umierajc, zdaje sobie spraw, jak wiele pozostaje jeszcze do zdobycia. Charakterystycznym jest szczeg, e trwa przy tym, e panowanie ydw ma si zaczyna od Nilu299. Zatem naleao by odzyska Gosen i zaj kraje arabskie pomidzy Egiptem i Palestyn. Trwajce przez kilka wiekw zdobywanie Ziemi Obiecanej dokonywao si powolnie; bya to nieustanna wojna, leniwa, bez wikszych przedsiwzi wojennych. Obie strony pozostaway w organizacji plemiennej i po obu stronach dziaao kade plemi na wasn rk. ydowscy najedcy nie wystpuj nigdy w znaczniejszym zjednoczeniu wojennym, albowiem kade plemi zdobywa wasnymi wycznie siami wyznaczony sobie w Palestynie los", majc przeciw sobie ludno tej jednej krainy. Tylko jednemu plemieniu Jzefa, powiodo si od razu zdoby wyznaczon sobie krain; sze innych plemion w Palestynie nie zdoao wygna tubylcw cakowicie i dugo zamieszkiwali te krainy razem z tubylcami300. By to niekoczcy si szereg drobnych wojen lokalnych. Kiedy plemiona wywodzce si od dwch synw Jzefa krzywduj sobie, e wyznaczono im na spk los jeden", Josue przyda im ziemie ferezejsk i refaimska, tj. zezwoli, eby oni je sobie zdobyli301. Wszystkie tego rodzaju zezwolenia mieciy w sobie zarazem zakaz, eby adne inne plemi nie robio tam zdobyczy. Przez przeszo 200 lat snuli si Izraelici pomidzy tubylcami, zamieniajc si w rolnikw w miar zajmowania kraju, mieszkajc obok tych, ktrzy pragnli wydrze reszt, czasem porywajc si na nowe boje, czasem sami zaczepiani, a czsto yjc w rozejmach, tolerujc si wzajemnie, zawierajc wzajemne maestwa. Przybywao rolnikw, lecz nader powoli. Znaczna cz Izraela musiaa koczowa nadal, lecz w warunkach gorszych ni przedtem, gdy wrd ludnoci osiadej. Plemi Da nie zdyo opanowa sobie wyznaczonego losu", tj. krainy nalenej sobie sakralnie. Dopiero pniej w okresie sdziw zdobyli sobie cakiem gdzie indziej Lais302. Jeszcze znacznie pniej za Jeremiasza, rd Rehabitw nie stawia domw, nie posiada rl ni winnic, mieszka w namiotach i utrzymywa si wycznie z hodowli trzd303. Moe niejedna familia" sama chtnie przeduaa swj stan koczowniczy? Z tamtej za strony Jordanu kwitno ptrzecia plemion pasterskich. Struktura spoeczna ydw palestyskich skadaa si z trzech zawodw: koczownikw, rolnikw i lewitw; tudzie z trzech warstw spoecznych: z ksit, ktrzy istniej nadal tak pomidzy pasterzami, jakote midzy rolnikami; z rzeszy wacicieli pl czy trzd i z najmitw. Zrnicowanie postpio, gdy przybyli rolnicy. Mieszczastwa nie ma. C to za miasta", skoro mona byo zostawi ich w spadku synom choby trzydzieci?304 Gdyby zliczy wszystkie miejsca, zwane w Pimie miastami, nie starczyo by na ich pomieszczenie ani dziesiciu Palestyn. Podczas owych cigych wojen zniszczy na jednej wyprawie miast kilkanacie, a samym zaoy potem od razu tuzin nowych to drobnostka! Zadziwia za ta okoliczno, e autorowie tych ksig nie pisz nic o wsiach. Widocznie miastem jest u nich wszelkie osiedle ludnoci stae. Oni maj jeszcze wci horyzont koczowniczy a dla koczownika miastem jest wszystko, co nie jest z namiotw zoone. Osobno wyrniaj miasta murowane". Znaczy to zapewne opasane murem. Zaledwie te osady mona by uwaa za miasta; a po wikszej czci nale one do lewitw. Mieszczastwa nie ma. Zajcia rzemielnicze uwaa si za co niszego (co zostao w Izraelu do dzi dnia). Wyrnieni s tylko dwaj majstrowie, ktrzy sporzdzili Ark Przymierza i namiot wity305. Zreszt gucho o
298 299 300 301 302 303 304 305

Jos XVIII 2, 3, 5, 9, 10; XIX 1-48. JOS XIII 1-3. Jud 22-34. Jos XVII 14-18. Jud XVIII 9, 27-29. Jer XXXV 7-20. Iud X 4. Ex XXXI 2-16; XXXV 30-34.

rkodzieach. Salomon musia potem sprowadza majstrw obcych. Pod tym. wzgldem ydzi stali niej od wszystkich innych ludw palestyskich. Zupen ruin rzemios wprowadzio panowanie filistyskie. Ci bowiem zakazali ydom broni i nie byo ani jednego kowala ydowskiego. Z kad robot tego rodzaju trzeba si byo udawa do rzemielnika filistyskiego. Handlem ydzi palestyscy nie zajmowali si. Tym trudnili si najblisi im pokrewni Izmaelici, zawoc do Egiptu kadzida, mirr i korzenie. Powodzio im si. Nosili (mczyni) nausznice zote. Jest rwnie mowa o kupcach mediaskich, tak bogatych, i wieszali klejnoty na szyjach swoich wielbdw. ydzi maj na sprzeda tylko bydo, owce i kozy, osy, winne grona, ziarno i oliwki, a przedmioty kopalne i przemysowe kupuj od karawan kupieckich w zamian za swe produkty. Sami nigdzie z towarem swym nie jed; a karawan przybdzie do nich odpowiedni kupiec. I taki handel zanika jednak, ydzi uboej w Palestynie. Z pocztku take ich synowie i crki nosz kolczyki zote, potem ju tego nie ma. Zreszt wszystko zoto i srebro jakie uda im si zupi na tubylcach, zagarnia skarbiec wityni306. Zdarzao si potem kilka razy w historii, te ludno pewnego kraju nie chciaa zajmowa si handlem (Rzymianie, Turcy, Polacy). Poniewa za aden kraj nie moe obej si bez handlu, wic prnia w konstrukcji spoecznej musi by wypeniona przez obcych. W Palestynie obmylono na jaki czas sposb inny. Chwycono si handlu pastwowego. Krl Salomon handlowa sam z Tyrem nadmiarem podw ziemskich. Ilo ogniw poredniczcych bya minimalna, gdy nie liczyli si dostawcy Salomona, zbieracze lokalni, bo mieli pracowa darmo. Dla Tyru stanowi pierwsze ogniwo handlowe sam krl i dlatego produkty palestyskie posiaday warto tym wiksz, tym wicej dajc dochodw. Gdy pniej wadza krlewska osaba i centrala handlowa na dworze krlewskim przestaa funkcjonowa sprawnie, przybyli do Palestyny kupcy feniccy i cay handel w wikszym stylu znalaz si i pozosta w ich rku. Handel pastwowy zjawia si czciej na Wschodzie. Istnieje za naszych czasw w Persji i w Afganistanie. Niegdy prowadzony by w Moskwie; kozaczynie; obecnie rozsiad si w pastwie ydowskim w Bolszewii. Nie byo tedy mieszczastwa wrd ydw palestyskich. Trudno uwaa za zajcia mieszczaskie udzielanie poyczek. Byo u nich to jedyne zajcie, jakby przemysowe. Nie wolno bra procentw, ale wolno bra na zastaw, ktry w danym razie przepada. Nie wolno bra w zastaw odziey (zwaszcza szat wdowich), ani kamieni myskich307. Spoeczno ydowska przemienia si tedy w spoeczestwo nieznacznie tylko, a staje si spoeczestwem defektownym. Samo rolnictwo nie podnosi automatycznie szczebla cywilizacyjnego, jak si mniema do powszechnie. Moe si ono przyj na wszelkim szczeblu. Na bardzo niskich szczeblach zaczyna si geneza rolnictwa zbieraniem kosw trawiastych. Papk mczn i ciasto plackowate zna si od dawnych epok prehistorii, lecz chleb nasta od jakich dwch tysicy lat. To co w przekadach Biblii tumacze nazywaj chlebem, byo plackiem prymitywnym. Zreszt aden produkt rolniczy, czy adne narzdzie rolnicze nie mieszcz w sobie rkojmi wyszego stopnia rozwoju. Rolnictwo samo nie podniesie czowieka. Trzeba do tego przyczyn innych; pochodzi to skdind, a moe si udzieli take rolnictwu. Omylono si, biorc skutek za przyczyn308. Nie podnis si te poziom cywilizacyjny ydowski. Zna to na trjprawie, na splocie praw familijnego i maeskiego, majtkowego i spadkowego. Pozostali nadal poligamistami i nie uznawali nada1 kobiety za rwn mczynie. Cae Pismo w. Starego Zakonu, nigdzie ani swkiem nie zaleca monogamii. Nie miecio si te w umysowoci ydowskiej uznanie i

306 307 308

Gp XXXVII 25, 28; Ex XXXII 2; Jud XIII 21, 24. Ex XXII 25, 26;, eut XXIV 6, 10, 11, 17. Por. Ekonomia prehistoryczna" w ksice O wieloci cywilizacji" 84-94.

cze dla dziewictwa, gdy mnoenie si stanowi wypenienie nakazu Jehowy. Dziewczyna ydowska byaby najbardziej pohabion, gdyby nie wysza za m. ona, czy te branka, czy te kupiona (wysuona) staje si wasnoci ma. W zasadzie przetrwao to pno w wieki rednie, lecz zelao w prawodawstwie mojeszowym o tyle, i ony nie wolno byo sprzeda. Panoway dugo pojcia babiloskie. Tam wolno byo zastawia on i dzieci na trzy lata, a ydzi przeduali ten termin na ppita lat309. W czasach patriarchw byo jednak prawo wasnoci co do ony bezwzgldnym, tak dalece, i m mia prawo nakaza jej, eby obcowaa z kim obcym. Robi to Abraham dwa razy, korzysta z tego prawa rwnie Izaak. Oddaj swe ony wadcom krajw, eby mie dostp do ich osb i aski. Poniewa za cudzostwo uwaane jest wszdzie w tej stronie wiata za grzech ciki, robi to podstpnie, podajc ony swe za siostry310. A gniew Jehowy spada nie na Abrahama i Izaaka, lecz na tych, ktrych oni wywodzili w pole. Cudzostwo cigane jest coraz sroej. Z pocztku czekao za to ukamieniowanie i pomie stosu dla trupa sam tylko kobiet. Pniej kar mierci rozcignito rwnie na mczyzn311. Bezkarnie uszo to krlowi Dawidowi, tylko mu wytknito w Pimie: ale to bya za rzecz"312. Zrazu powiedziano jednak tylko z on bliniego swego obcowa nie bdziesz", a wic nie tyczy ten zakaz nieydwek. Pniej atoli (ze wzgldw rasowych) wszelkie obcowanie z cudzoziemk zostao wzbronione. Nieograniczone zrazu prawo wasnoci wzgldem ony, ulegao potem ograniczeniu. Tora zawiera sporo przepisw na korzy matek, lecz nigdy m nie przesta by zasadniczo wacicielem (baal), a ona wasnoci (baalem). Gdyby w zasadzie nie uznawano jej wasnoci, nie byo by zakazu sprzeday. Pniej ani nawet branki wojennej sprzeda nie wolno, skoro bya choby naonic, a uznawano je nawet maonkami prawnymi313. Dowodem, e ona bya wasnoci ma, pozostaje instytucja tzw. lewiratu. Jest to obowizkowe polubienie wdowy po bracie314. Towarzyszy mu symbol prawny, ten sam, jaki przyjty by w prawie spadkowym. Przy wszelkim przenoszeniu wasnoci obowizywa symbol, jak to bywa we wszystkich prawodawstwach do pewnego stopnia rozwoju. Symbol jest w tym wypadku nader swoisty. A by to starodawny zwyczaj w Izraelu przy wykupie i przy zamianie, aby warowniejsza bya kada sprawa. Tedy zzuwa jeden z nich trzewik swj i dawa go bliniemu swemu; a to byo na wiadectwo ustpowania dbr w Izraelu315. Niektrzy mniemaj, jakoby Ksiga Ruth przytaczaa przeytek. Zobaczymy przy innej sposobnoci e praktykuje si to dotychczas. W symbolu tym wytworzyo si kilka wariantw, a zrzucenie trzewika z nogi nowonabywcy uniewaniao nabyty ju tytu wasnoci. Drobiazg ten nabywa wielkiego znaczenia std, e symbol stosowano potem przy zwalnianiu obowizkw lewiratu co take wiadczy, e ona bya wasnoci ma i stanowia przedmiot ustpowania dbr". Rzeczywicie ona stanowia przedmiot spadku, ktry mona byo odstpi drugiemu (Bocz w ksidze Ruth jest takim nabywc), ale lewirat cay ograniczono do wdowy bezdzietnej. Polubia j Goel, aby wzbudzi Imi zmarego w dziedzictwie jego, iby nie zgino Imi owego zmarego midzy braci jego". Chodzi wic o to eby mie syna, choby z nastpnego zwizku lewirackiego; taki syn jest bowiem wobec prawa synem nieboszczyka316, o lewirat mona si prawowa, na co s szczegowe przepisy317.
309 310 311 312 313 314

315 316 317

Szo II154. Gen XII 11-20; X 2, 13, 16; XX 9 XXVI 7, 10. Gen XXXVIII 24; Lev XVII 10, 20, XX 10; Deut XXII 22-24. II Reg XI 27. Deut VII 3, XXI 10-14. Lewirat obowizuje dotychczas u Beduinw i bywa zazwyczaj speniany; w kadym razie nie moe wyj powtrnie za m bez zezwolenia brata nieboszczyka. K I 220. Czy levirat by waciwy Semitom w ogle? Ruth IV 7, 8. Ruth IV 5, 6, 10. Deut XXV 5-10.

Kiedy powsta obowizek moralny, eby mie syna, nie ma z czego dochodzi. Wiemy tylko, e stanowi to waciwo cywilizacji azjatyckich; obowizuje to dotychczas w cywilizacjach bramiskiej i chiskiej. O pojciach najstarszych ludw Azji Mniejszej c wiemy? By moe, e obowizek ten istnia u Hebrew, jako powszechny w tamtych stronach wiata; ale rwnie by moe, e zostao to przyjte od innych ludw podczas wdrwek po Azji Mniejszej i zachodniej czci rodkowej. Aeby naprawi niesprawiedliwo losu, ktry odmwi potomstwa mskiego obmylono pomocnicz bigami w Indiach, w Chinach, w cywilizacji arabskiej i turaskiej. W oczekiwaniu ony, zdolnej powi syna, doszo si dalej: do pomocniczego naonictwa. W tym obowizku pocztki legalnego konkubinatu (istniejcego dotychczas w Chinach, podczas gdy Hindus poprzestaje na drugiej onie). W picioksigu spotykamy to samo wytumaczenie i usprawiedliwienie; ony bezdzietne same legalizuj potomstwo naonic i jest na to przepisana formalno symboliczna: ona bierze na swe kolana rodzc naonic. Ale te dzieci takie staje si wobec prawa potomkiem ony, ktra aktem tym przestaje by bezdzietn. Prawo wasnoci dziecka przechodzi tu z naonicy na on318. Nigdzie za ani ladu, eby ona moga przeciwi si przyjciu naonicy, w czym Izrael znw podobny jest do caego Wschodu. Dalej jednak od innych zapdzi si Izrael w tym, e przyznano mom prawo oddalenia ony, nie rodzcej syna. yd moe zreszt najlegalniej on porzuci, udzielajc jej rozwodu, w czym kieruje si li tylko sw zachciank. Jest to prawo jednostronne, przysugujce tylko mowi. W razie braku syna prawo to nabywa cech obowizku. Bezwzgldnym jest prawo wasnoci na dzieciach. Rd ydowski nie wyrnia si pod tym wzgldem w etnologii. Izaak jest wasnoci Abrahama, wic ten ma prawo zabi go na ofiar Jehowie. Kiedy Achana karcono za witokradztwo, skazano go na ukamienowanie i nastpnie na spalenie nie tylko jego samego, ale te wszystko co jego jest"; zabito Achana i syny jego i crki jego", obok caego dobytku, jako cz wasnoci skazaca na rwni z innym dobytkiem, ony jego jednak nie tknito319. Ojciec ma prawo narzuci synowi on, a w adnym wypadku nie mona wprowadzi do rodu synowej bez zezwolenia ojcowskiego. Z reguy ojciec nie tylko sam zabiega o synow, ale nawet naonic dobiera synowi320. Syn prosi ojca: wezwij mi t dzieweczk za on"321. Samson, pragncy polubi Filistynk, prosi rodzicw: wemijcie mi j za on"322. Ojciec moe z wasnej woli polubi synowi swemu" sw niewolnic (lecz ydwk)323. Za uwiedzenie kary srogie, ktrych mona unikn jedynie przez polubienie z nadaniem odpowiedniego wiana; lecz ojciec uwiedzionej, jej waciciel, moe spraw zaatwi, kac sobie zoy okup (odway srebro")324. Uwiedzenie jest przede wszystkim poszkodowaniem waciciela uwiedzionej. Ojciec ma prawo zaprzeda potomka swego w niewol. Zastawi wolno i synw i crki325. W razie sdowego odbierania komu majtku, mog dzieci stanowi rwnie cz konfiskaty. Najbezwzgldniej rozporzdza ojciec crkami. Prawo gocinnoci idzie przed wzgldami na wasn crk. Byle napastnicy gociom nie zrobili nic zego, gotw Lot odda dobrowolnie na pastw obie crki326, a takie pojcia o hierarchii obowizkw miay przetrwa dugo. W ksidze Sdziw zapisano wypadek, jako gospodarz ydowski odda zbjcom naonic i crki gocia, byle gocia samego nie wyda327.

318 319 320 321 322 323 324 325 326 327

318 Gen XVI 2, XXV 6, XXX 3 i dalej 24. Jos VII 24-26. Gen XXIV, Ex XXI 9, 10; Mcb II 73, 75. Gen XXXIV 4 Jud XIV 2 Ex XXI 9. Ex XXII. Ex XXI 7; Neh V 2 Gen XIX 8 Jud XIX 24

Gwat karany by srogo, ale dobrowolna utrata dziewictwa naraaa te na kar mierci. Z uwiedzion trzeba byo pogodzi si albo maestwem, albo ugodzi si co do odszkodowania pieninego. Jeeli m oskary wieo polubion, e przed lubem nie bya dziewic, a oskarenie potwierdza si dowiadczeniem, ktrego przebieg opisany dokadnie w Prawie, winn czeka ukamieniowanie328. Jeli jednak zarzut okae si niesusznym, w takim razie m za kar traci prawo udzielania rozwodu" i nie bdzie jej mg opuci po wszystkie dni swoje". Podobnie w maestwie z przymusu prawnego po zgwaceniu329. Dla matek obmylono naiwn a wielce barbarzysk prb wiernoci maeskiej, prb gorzkiej wody", z uczestnictwem kapanw, a wic sakraln. Swobody przyznawanej mczynie, dowodem istnienie prostytucji, procederu zakazanego nastpnie ydwkom, uprawianego przez kobiety obce, ktrym tedy opaca si pobyt midzy Izraelem330. W ostatnim roku wdrwki, ju w pochodzie ku moabskim polom, jest mowa o bigamii, jako o sprawie zalenej cakowicie od woli mczyzny331. Gdyby chodzio tylko o bigami! ydowskie prawo maeskie robi si coraz swobodniejszym. Nie ma adnych ogranicze co do iloci on i to z zupen wolnoci trzymania sobie naonic332. Jakiego trzeba haremu, eby mie 30-70 dzieci? Naczelnicy Izraela, sdziowie celuj. Sdzia Abedon Parateczyk mia 40 synw i 30 wnukw. Sdzia Abesan z Betleem ma 30 synw i 30 crek333. Gedeon ma samych synw 70, Jeir tylko 30334. Zapewne s to cyfry chepliwe, lecz w bajkach tych jest co prawdy. Naonice, ktrych stanowisko mona by nazwa oficjalnym, istniej nadal, naonice legalne, a miewaj je take lewici335. Ksigi krlewskie zaczynaj si od stwierdzenia bigamii, legalizowanej przez kapana; a zatem polubienie dwch on (nie naonic) jest religijnie legalne336. Dawidowi ona nawet si nie liczy; zapisano, jako zdobywszy Jerozolim, krl, ju przedtem poligamiczny pozwoli sobie na wicej jeszcze: I napojmowa sobie Dawid jeszcze wicej naonic i on w Jeruzalem". A w Torze zastrzeono, e krlowi nie wolno mie wiele on337. Salomon za mia on krlowych 700 a naonic 300", w czym przypuszczajc dwudziestokrotn przesad stylistyczn, zostanie i tak niemao. A krl Roboam mia on osiemnacie i naonic szedziesit; Abija za skromnie on tylko czternacie338. Niemao podobiestw wykazuje stosunek pci obojej u Hindusw. Jak u ydw m jest bal tj. pan, a ona jego wasnoci, zupenie tak samo w bramiskim tekcie sakralnym ,on wacicielem, ona wasnoci" ... nie ma dla kobiety innego boga, na ziemi, jak jej m ... Ona moe je tylko wtedy, gdy si nasyci jej m". O przybytku crki sdz bramini tak samo zupenie, jak rabini. Istnieje taka na przykad piosenka ludowa: Niech drzewo wyronie w lesie, byle si w domu nie urodzia dziewczyna. Niech mno si zwierzta i ptaki, byle si w domu nie urodzia dziewczyna ... Niech si skay gromadz na grach, byle itd.". Zadaniem ycia ony jest wszdzie na Wschodzie obsugiwanie ma, tote podobiestwa co do tego atwo zrozumie. Maestwa nie kojarz si z mioci, ani tu ani tam. Nawet postpowi Hindusi uwaaj maestwa z naznaczenia za chlubn waciwo" rasy; albowiem mio w kraju tym jest nastpstwem maestwa". Celem maestwa jest tu i tam posiadanie syna. Gdy brak mskiego potomka, braminista moe poj drug on, obok pierwszej. Izrael podobniejszy jest co do tego do Chiczyka, gdzie rwnie istnieje legalny konkubinat.
328 329 330 331 332 333 334 335 336 337 338

Ex XXII 16, Gen XXXIV; Deut XXII 13-21, 25. Deut XXII 19, 29, XXIV 1-4. Gen XXXVIII 15, 24; Deut XXIII 17. Deut XXI 15. np. Gen XX I 23, 24; XXXV 22-26. Iud XII 8, 9, 13, 14. Iud VIII 30, X 4 II Reg III 7 Reg XI, 3, Iud XIX. I Reg I 2. Deut XVII 17. II Reg IV 13; I Par XIV 3, II Par XI 21, XIII 21.

Takie rozptanie wieloestwa musiao si te odbi na stanowisku crek w rodzinie. Dorastajca dziewczyna wiedziaa, e ma si sta czyj on, nie wiedzc ktr z rzdu i e moe by kadej chwili rozwiedzion. Crki nie miay uczestnictwa w dziedziczeniu po ojcu; pniej dopiero otrzymyway spadek w takim razie, jeeli nie miay braci339. O prawie pierwordztwa bya mowa powyej. Obowizuje nieodczne od ustroju rodowego prawo bliszoci stryjw rodowych, tj. e posiado jak wolno sprzeda poza rd natenczas dopiero, gdy nie znajdzie si nabywcy pomidzy rodowcami. W braku braci rodzonych brat stryjeczny ma prawo wykupu nieruchomoci zastawionych (sprzedanych niw), co stwierdzono ponownie za dni Jeremiaszowych (626-580 przed Chrystusem)340. Zachodzi atoli zwyczaj prawny, jakiego nigdzie indziej nie stwierdzono: prawo bliszoci wolno odsprzeda. Nawet wdow odziedziczon prawem lewiratu mona odstpi drugiemu341. Opisujc prawo spadkowe Izraela trzeba sobie zda spraw, e nie tyczyo ono posiadania ziemi, bo tej w Palestynie nie mona byo mie na wasno. Dziedziczyo si tylko uywalno,. czyli prawo zbierania podw i tym prawem dzielono si. Na wasno mona byo odziedziczy tylko dom mieszkalny w miecie" nielewickim, Z tamtej strony Jordanu dziedziczyo si trzody; ziemia stepowa, pastwiskowa stanowia wspln wasno plemienia. Szczupe jest prawo majtkowe ydw, jak szczupe s ich majtki. W okresie przedhelenistycznym jest to lud ubogi. Nie mona w rdach stwierdzi ani jednego bogacza. Kontentuj si czymkolwiek i nie maj wikszych potrzeb. Byt plemienny nie jest stosowny dla rolnikw. Do wzgldnego dobrobytu mog przy tej strukturze spoecznej doj tylko koczujcy pasterze. Historia ydw w Staroytnoci potwierdza za ten fakt o doniosoci powszechno-dziejowej, e spoeczestwa poligamiczne nie wzniosy si nigdy i nigdzie ponad ustrj rodowy, wzgldnie plemienny. Grzzn w nim na wieki. Izrael w Palestynie skazany by na nieuleczalny niedorozwj ekonomiczny, na rolnictwo karykaturalne, pki trwaa poligamia, utrwalajca ustrj rodowy, a do tego sakralizowany w plemionach. Wszdzie bywa obok niewolnika zdobytego, tj. obok jeca wojennego i kupionego (rwnie niegdy jeca), take niewolnik z niewypacalnoci, odrabiajcy swj dug przymusowo, a zatem niewolnik czasowy tylko. To rdo niewoli byo atoli nikym, czym wyjtkowym. Nie tam u ydw owego okresu. Niekoniecznie bowiem za dugi, lecz w ogle z ndzy popadao si w niewol, oddajc si w ni dobrowolnie, sprzedajc si nawet z prawem dalszej odsprzeday. W Palestynie zaczyna si z ndzy ydowskiej handel ydowskim niewolnikiem. Czytamy bowiem: Jeliby si zaprzeda tobie brat twj ydowin albo ydwka"342, a w innym miejscu: Jeli kupisz niewolnika Hebrajczyka."343. Widocznie przestawao to by czym wyjtkowym, skoro prawodawca uwaa za potrzebne zabra si do tego radykalnie. Ogasza si zasad, e yd u yda w niewoli by nie moe; niewolnik kupny moe by tylko z narodw344. yd zuboay, nie mogcy si utrzyma na swoim, musia jednak stanowi zjawisko zwyczajne wrd wczorajszych koczownikw, nie umiejcych si jeszcze obchodzi z ziemi, a czsto moe zajciu temu niechtnych. Przy prymitywnej strukturze spoecznej nie byo atoli innej rady dla zuboaych, jak pj na sub do zamonego. Zastrzega si tedy Tora, e taki nie ma by niewolnikiem, lecz jako najemnik, jako przychodzie"345. Miejsce to dla nas bardzo wane, bo rozstrzygajce, jako przez przychodnia", o ktrym sporo w picioksigu pisano rozumie naley ydowskiego najmit, odrabiajcego prac rk swoich jak
339 340 341 342 343 344 345

Num XXVII 8. Jer XXII 7-14. Ruth IV 4-6, 10. Deut XV 12. Ex XXI 2-3. Lew XXV 44. Lev XXV 40, 42, 44, 46; Ex XXI.

naleyto, lub te potrzebujcego t drog powrci z czasem do rwnowagi finansowej. Jest to wspwyznawca, naley go przeto miowa" i traktowa na prawach rwnych z wasn rodzin346. Gdyby atoli taki przechodzie spodzi syna podczas pobytu na cudzym gospodarstwie, syn ten bdzie wasnoci dziedziczn pana gruntu na wieki"347. Wolno tedy i mona mie niewolnikw ydowskich, byle nie kupnych. Przychodniowie" zdarzaj si wycznie przy gospodarstwach, co wiadczy, e w miastach nie znajdywao si kawaka chleba, lecz trzeba byo go szuka u rolnikw lub pasterzy. Rolnictwu i wszelkiemu gospodarstwu brako rodzimych rk roboczych. Kryterium do tej kwestii, stao si bez wzgldu na miejsce i czas, a, niezawodne, mamy w tej dziwnej liczebnoci niewolnikw i w popycie na nich. Spoecznoci ekonomicznie nierozwinite nie potrzebuj cigego przybytku rk do pracy; starczy im naturalny przyrost ludnoci, a i ten nieraz staje si kopotliwym i trzeba urzdza emigracje. Tote spoecznoci takie morduj jecw, nie chcc ich ywi. Drugim w tej sprawie etapem bywa rze jecw mskich, ale uprowadzanie kobiet. Spotykamy si z tym przejawem po caym wiecie i taki wanie stan tej sprawy znajdujemy w picioksigu: mski" niewolnik trafia si rzadko, niewolnic i branek mnstwo, a za duo. Powd tego nadmiaru w dziwnym w ogle u ydw nadmiarze seksualnoci. Mojesz, aeby ograniczy to, nie tylko wywysza stanowisko branek, ale kaza nadto niewiasty pojmane take zabija, z wyjtkiem tylko dziewic, ktre pozwala uprowadza, co pozostao potem jakby staym u ydw prawem wojennym348. W Palestynie byli zrazu po wikszej czci niewolnicy ydowscy. Powicono duo szczegowych przepisw stosunkom ich. Jeeli mu pan da on", ona ta i dzieci pozostaj wasnoci pana, a zwolnienia z sidmego roku, jego samego tylko dotyczy; gdyby nie chcia korzysta z tego, aeby nie rozstawa si z rodzin, pozostanie niewolnikiem na wieki", na znak czego przekole mu pan ucho jego szydem" (wyranie mowa o Hebrajczyku"), Natomiast mog odej wolno oboje, jeeli niewolnik onaty kupiony by z on. Charakterystyczne s przepisy co do bliszych stosunkw z niewolnicami349. Z tego wszystkiego wynika, e zakaz niewolnictwa ydw mg wyj dopiero znacznie pniej, ju bliej okresu krlewskiego. Na takim tle ekonomicznym utrwala si miaa aprioryczna administracja sakralna. Josue raz jeszcze w obozie pod Jerychem sprawdza przynaleno plemienn; a potem po latach, czujc, e mier si zblia, zwouje jeszcze raz wszystkie plemiona do Sychem tj. ich reprezentacje: starszych z Izraela i przedniejszych z nich i sdziw ich i przeoonych ich350. W innym miejscu Ksigi Josuego jest mowa o ksitach, jako majcych rozpatrzy spraw majtkow crek Salfaada (nie majcych braci, praprawnuczek Manassego w szstym pokoleniu). Rozpatrz je, rozejrz si w granicach dziaek a wstecz do Manassesa i Efraima351. Nie zapisano na czym si dochodzenia skoczyy, lecz widocznie ksita badaj spraw po to, by j rozsdzi. S wic sdziami w sprawie cywilnej. Jako sdziw poznajemy ich na samym wstpie historii zwizanej z osob Mojesza. Gdy karci yda, ktry wszcz bjk, ten stawia mu si hardo i powiada Kt Ci postanowi ksiciem i sdzi nad nami?"352. Obok tego byli wojskowymi przywdcami w swych plemionach. Zakres ich dziaania jest tedy wielostronny i rozlegy. Trudno si dziwi, e w owych czasach nie by oznaczony cile. Sdownictwo stanowi kryterium pastwowoci; wtedy istnieje zrzeszenie pastwowe wyszego szczebla, gdy sdy publiczne dziaaj w imieniu pastwa, a sdownictwo tak jest zorganizowane, i nie trzeba sobie robi sprawiedliwoci samemu. Nie atwo doj do takiego szczebla rozwoju. Trzeba, eby ustaa msta, eby na miejsce ustroju rodowego weszo tzw. emancypowanie rodziny i eby moga dziaa sia niezbdna do egzekwowania wyrokw. U Izraela palestyskiego msta kwitnie; istnieje sdownictwo radowe wzgldnie plemienne. Do sdw publicznych udaj si coraz czciej, lecz tylko w sprawach nie mogcych si zaliczy do msty.
346 347 348 349 350 351 352

Lev XIX 33. 34, XXIV 22. Lev XXV 45. Num XXVII 8; Jos VI 21; Jud XXI 11, 12, 23. Ex XXI 2, 10; Deut XV 12, 17. Jos XXIV 1 Tame 5-18. Ex II 13, 14.

Prawo karne obejmuje mst i nie-mst. Zasada karalnoci brzmi: ..Gardo za gardo, oko za oko, zb za zb, rka za rk, noga za nog bdzie"353. Nie mona stwierdzi, e prawo karne Tory jest prymitywne. Rozrnia si doskonale mobjstwo od zabjstwa, a kazuistyka zabjstwa przeprowadzona jest subtelnie i roztropnie. Jeeli za zabjstwo pochodzi od msty rodowej, zabjca ma zapewnione azylum w szeciu umylnie do tego wyznaczonych miastach354. Zwykego morderc wolno natomiast oderwa choby od otarza. Jest w uyciu kara cielesna, a do czterdziestu razw, wymierzonych od razu przed sdem355. Najsrosze s kary wymierzane za przestpstwa przeciwko Jehowie. Bawochwalstwo karze si zawsze mierci. Za kult zotego cielca wybito okoo trzech tysicy mw356. Kiedy za Achan przywaszczy sobie cz upu wojennego, nalenego namiotowi witemu, zostaje ukamieniowany, potem ciao jego spalone, a szcztki nakryte stert kamieni357. Uderza nieznaczny poczet przestpstw, za ktre mona by powoanym przed sdziw. Szczegowe rozprowadzenie wypadku, jeeli kogo ubodzie cudzy w (wietne w kazuistyce)358, jest czym wyjtkowym i nie znajdujemy ju nic analogicznego. Widocznie dziaao przewanie sdownictwo rodowe. Przewd sdowy stan w Izraelu dziwnie wysoko; jest wyksztacony ponad oglny stan cywilizacyjny; oni pierwsi wprowadzili nakaz, e powd musi wpierw jawnie ostrzec przeciwnika359. Nawet wiadkowie musz obwinionemu zwrci wpierw uwag, na co si naraa. Szczegln a nieznan indziej instytucj ydowskiego procesu s wiadkowie, bdcy zarazem oskarycielami360. Z tym wszystkim bardzo trudno jest orientowa si w sdownictwie palestyskim. Trudno przypuci, eby tylko ksita mogli by sdziami, bo wyrazy te cz si wprawdzie czasem, lecz po wikszej czci nie. Zdaje si, e ksi sdzi by mg, lecz nie musia. Wzmianka o bramie sdowej miejsca onego"361, naprowadza na domys, jako w kadym miejscu by sd. Inny werset mwi o oddzieleniu sdownictwa wedug plemion: Sdzie i urzdniki postanowisz sobie we wszystkich bramach twoich, ktre Pan Bg twj da tobie w kadym pokoleniu362. Jedno nie uwacza drugiemu: sdownictwo plemienne, wykonywane w imieniu plemienia, z sdem i sdzi w kadym znaczniejszym miejscu. W jaki sposb zostawao si sdzi? Kto ich ustanawia? Czy naczelny ksi plemienia? Domylamy si natomiast innego, a szczeglnego sposobu, jak si zostaje sdzi; sposobu swoistego, nieznanego nigdzie indziej. Gdyby go okreli dzisiejszym sownictwem prawniczym, orzekoby si o tym, e sstwo u ydw byo wolnym zawodem. Byy osoby, zajmujce si bliej prawem i sdownictwem, znawcy Tory i zwyczaju, zdatni tedy na sdziw. Chccy odwoa si do prawa poszukiwali takiego ma (dzi powiedzielibymy prawnika) i oddawali mu spraw do osdzenia. Mona by si wyrazi nowoczesnym jzykiem: zapisywali si na sd polubowny. Sdownik taki posiad znaczenie o tyle, o ile posiad klientel; mg jej cakowicie nie mie, ale te mg wsawi si na ca Palestyn. Spord nich wyszukiwaa te wadza plemienna sdziw urzdowych, zasiadujcych w bramach" sdowych. Podaj hipotez, bo skpe rda kwestii nie przedstawiaj jasno. W ten sposb zrozumiemy te owych sdziw", od ktrych nazwany jest cay okres historii ydowskiej: sdownicy wolnego zawodu, zdolni i ambitni, posiadajcy zaufanie ogu i stajcy na jego czele. Nie pomijaj organizacji oficjalnej, ani jej nie przecz. Lecz osobistym wpywem spychaj j na drugi plan. Zapisane jest,
353 354 355 356 357 358 359 360 361 362

Ex XXI IZ, 23. 24; Deut XIX 21 Ex XXI 15, 14; Deut IV 41-43; XIX 7 13; Jos. XX 9 Deut XXV 2-3. Ex XXII 28 Jos VII 24-26 Ex XXI 28-32 Lev XIX 17 Wi 126, 151, 264 Deut XXI 18-21. Deut XVI 18

jako Tobi sdzi Izraela przez 23 lata, nastpca jego Jair, przez lat 22363. Wedug mej hipotezy oznaczao by to, e tak dugo mia bezustannie liczn klientel z caego kraju i skutkiem tego stanowi powag. Powaga staa si na zawsze kryterium wadzy w Izraelu, o owych sdziach historycznych wyraa si Pismo: I powsta w Izraelu". Nikt go nie zamianowa, on wasn si, powsta", zjawi si na horyzoncie, zabysn. Sta ale powag i lud odwoywa si do jego powagi. Nigdy jednak aden sdzia nie przewodzi caemu ludowi364. Ksiga sdziw przechowaa pami kobiety sdziny, Dobory, do ktrej chodzono z daleka, na sdy. Czasy owe stanowi jednak okres anarchii. W owe dni nie byo krla w Izraelu i kady co byo dobrego w oczach Jego czyni"365. Zdarzyo si nawet, e lud sam wedug wasnego upodobania wybra sobie hetmana i ksicia nad sob" (Jeftego)366. Zastanawiajcym jest fakt, e po Judzie (nastpcy Josuego) nie ma adnej wadzy naczelnej nad caym Izraelem. Mia starczy arcykapan, jedyny dostojnik oglno-ydowski. Prbowano teokracji, a prba wydaa wyniki fatalne. Izrael rozbi si na pastewka plemienne. Po zgonie Josuego zawary plemiona Judy i Symeona umow o wzajemne posiki i wspln akcj wojenn367, a samo zawarcie takiej umowy wiadczy o odrbnoci pastwowej. Wojn z Jabinem i Hasoru prowadz plemiona Naftalego i Zebuloga368. Potem niewyposaone jeszcze plemiona, same sobie wynajduj teren zdobyczy. Tak plemi Dana sobie wynajduje krain Lais i samo j zdobywa369. Krain Chamw wynajduje sobie i ujarzmia plemi Symeona, rwnie samo370. Rubenczycy walcz zrazu sami z Agureczykami, nastpnie zawieraj sojusz wojenny z plemieniem Gad i z poow Manassejczykw371. Przy Gedeonie walczyy 4 plemiona: Manasze (p, ktrzy byli rolniczymi w Palestynie), Aser, Zabulon, Neftali372. O jednej tylko wsplnej czytamy wyprawie wszystkich plemion: Na wypraw przeciw Benjaminitom wyruszy co dziesity ze wszystkich jedenastu plemion. Uznano spraw za wspln caemu Izraelowi; bya to wyprawa karna za gromadne gwacenie lewickiej naonicy w miecie Gabon373. Dziaay jakie siy, ktre przeciwiy si poczeniu wszystkich plemion w jedno pastwo. Wybr krla nakazany by przez Tor374, a jednak zwlekano z tym, jakby nie chcc nawet do tego dopuci. Jake pno wyania si posta Dawida. Dawid by pierwotnie krlem tylko Judy, uznany nastpnie przez plemi Benjamina, potem przez inne plemiona stopniowo375. Dopiero po zdobyciu krainy Jebuzytw, ktrych stolic uczyni wasn, jako stolic caego pastwa, stolic wspln wszystkim plemionom i przezwa je Jerozolima (Jeruzalem przybytek pokoju) uzyska uznanie caego Izraela, chocia nie brako potem buntw. Uregulowano wwczas ostatecznie daniny publiczne. Z rl pacio si a trzy dziesite (3/10) zbiorw lub ich wartoci, z czego wypado 1/10 na lewitw, 1/10 na ofiary wityni, a krlowi trzecia 1/10. Przez zaprowadzenie krlestwa powikszyy si podatki z podwojonej dziesiciny do potrjnej376. Z czasw te Dawidowych posiadamy imienny rejestr ksit plemiennych, lecz obok tego wiadomo o tworzeniu si wojska staego, krlewskiego. Co miesica przybywa na sub do krla inny huf, liczcy
363 364 365 366 367 368 369 370 371 372 373 374 375 376

Iud X l, 3 Stwierdzi to ju Mch I 171 Iud XVII 6; XXI 25 Iud XVII 6; XXI 25 Iud I 1-3 Iud IV 6-10 Iud XVIII 1-2, 26-29 I Chr IV 39-43 I Chr V 10, 18, 19 Iud VI 35 Iud XX 10; mieszkacy Gauba uprawiali te homoseksualizm; tame 22, 23 Deut XVII 14. I Chr XII. Mch I 18

zawsze 24 tysice zbrojnych. Wojsko to zoone byo z plemion rozmaitych, bo nie dowodzi nim aden ksi, lecz przedniejszy nad wszystkimi przeoonymi w wojsku" tj. przeoony pukownikw i rotmistrzw", wic piastujcy nad nimi urzd wyszy, cile i wycznie wojskowy. Urzd ten sprawowa w najwyszy przeoony rok rocznie w tym samym miesicu. W razie potrzeby mona byo powoa inne hufy, z innych miesicznych". A Joal by hetmanem wojska krlewskiego" wodzem tedy najwyszym nad tamtymi wszystkimi377. Widoczna to prba przeciwdziaania rozlunieniu Izraela w pastwach plemiennych, a jednoczenia caego ludu w jednym pastwie. W opisie armii Dawidowej uderza pewien szczeg: A nad podziaem wtrego miesica by Dodaj Achechytczyk po nim Michlot ksi378. Nie znajdujemy go w rejestrze wspczesnych ksit plemiennych379. Czyby z nominacji Dawida? Pniej w krlestwie Izraelskim (za Achaba) spotykamy si z nowym rodzajem ksit, zwanych powiatowymi380. By moe, e anarchii rodowo-plemiennej prbowano przeciwstawi jak administracj terytorialn? Zarzdzenia Dawidowe co do armii staej nie utrzymyway si. Krtkotrwae byo w ogle pastwo jednolite, obejmujce w sposb niewtpliwy ca Palestyn. Wiadomo, jako wytworzyy si pastwa dwa, oba sabe, wojujce coraz niepomylniej, a nigdy si wzajemnie nie wspomagajce. To z dwch krlestw, ktre zatrzymao tytu Izraela, oddalao si wielce od Tory; a w judzkim wzmaga si kierunek obniajcy stanowisko arcykapana, lekcewacy stan kapaski. cile teokratyczny ustrj wprowadza Nehemiasz, zwolniwszy si od obowizkw dostojnika dworu perskiego i przebywajc w Palestynie pitnacie lat (445-430 p. Chr.). Arcykapaskie rzdy pozostaway nawet po zdobyciu kraju przez Aleksandra Wielkiego, ktry w roku 382 skada w wityni Jerozolimskiej uroczyste luby.

377 378 379 380

I Chr XXVII 1-22 i 34 Tame 41. Tame 16-22 III Reg XX 14, 15. 17, 19

V. GOLUS STAROYTNOCI

Rozdzia na dwa pastwa ydowskie siga do gbi zapatrywa i uczu. Dwie trzecie czci Izraela decydowao obej si bez wityni. Opozycja przeciw duchowi Mojesza dosza a do zaprzeczenia Torze. Patrzc na dzieje dwch krlestw ze stanowiska czysto historycznego widzi si walk przeciwko sakralnoci cywilizacji i o emancypacj ycia od apriorycznych pomysw. Walka ta odbywaa si ywioowo, a zatem czsto bez wiadomoci gbszej, na lepo i rodkami wielce nieraz niewaciwymi. ycie woao o reformy. Zabrano si do obalania zamiast poprawiania i wywoywano chaos, w ktrym nikt nie zdoa si orientowa. To, co si dziao midzy ydami w okresie krlewskim nosi bardzo czsto znamiona rewolucji. Nie zawahano si nawet przed przyjmowaniem politeizmu, byle i przeciwko Torze; wobec czego druga strona dziaaa niemniej radykalnie i bronia Tory rwnie rodkami rewolucyjnymi. Wynik? Zamiast reform wzajemna nienawi, nieustanne dziaanie na wzajemn szkod i nic pozytywnego. Dwa plemiona Judy i Benjamina, tworzyy krlestwo judejskie ze stolic Jerozolim. Poniewa w ich rku pozostaa witynia, przyczyo si do nich plemi lewitw. Dziewi innych plemion zaoyo osobne krlestwo, zwane izraelskim, ze stolic w Sychem, nastpnie w Samarii. Zerwa z Jehow krl izraelski Jeroboam I (953-927), a osawiony Achab (875-853), oeniony z Fenicjank Izabel wprowadzi kult Baala i Astarty. Wytpiono tych kapanw i wymordowano ca rodzin krlewsk z pocztkiem IX wieku. Pastwo chylio ale jednak coraz bardziej ku upadkowi, a ulego w roku 734 Asyryjczykom. Znaczn cz ludnoci zabrano do niewoli, reszta prbowaa pniej oporu; sama stolica Samaria, wytrzymywaa oblenie przez trzy lata lecz na prno. Salamanassar asyryjski rozsiedla ydw od roku 719 po Medii i Persji. Przy Persach zetknli si ydzi ze spoecznoci kupieck. Fenicjanie do Palestyny tylko dojedali; teraz oni z Persami nie tylko musieli obcowa stale, lecz starano si u nich o chleb powszedni. Ziemi wasnej take nie posiadali i posiada nie mogli; rzemios nie znali, pozostawao im tylko najmictwo przy zajciach handlowych. Taka bya ich pierwsza szkoa. kupiecka. Krlestwo Judy utrzymao niepodlego a do roku 536, a wic o 136 lat duej. Zaraz pod pierwszym krlem Rechabeanem (953-952) zupili Egipcjanie Jerozolim i wityni. Dwa nastpne panowania zeszy na obronie od najazdw plemion arabskich. Wojny z krlestwem Izraela i zamieszki dynastyczne osabiy pastwo. Mordowano potomkw Dawida, ocala jednak jeden i ten mia osign tron, jako Joas I (837-797). Uleg z czasem pogastwu. Na krtko Jerozolima bya zdobyta przez Izraelitw. Jednoci mimo to nie przywrcono, a sami krlowie judejscy opacali danin ssiednim pastwom. Nawrci do kultu Jehowy krl Hiskias (728-697), lecz syn jego Manasse (697-642) powraca do Astarty, Baala i Molocha. Popad na kilka lat w niewol babilosk. Za Jozjasza (640-609) usunito kulty pogaskie i wznowiono przymierze" z Jahwe. Krl ten poleg w wojnie z Nechonem egipskim. Od tego czasu nie ustaway wojny z potnymi ssiadami, a w roku 586 krlestwo Judy stao si prowincj pastwa babiloskiego. Nebukdnezar zburzy wityni i uprowadzi ca niemal ludno, pozostawiajc w Palestynie nieco prostego ludu; pewna cz zbiega do Egiptu. Niewola babiloska (597-537) bya przymusowym osiedleniem, lecz nie tylko bez jakiegokolwiek przeladowania, ale z pozostawieniem zupenej swobody. ydzi bogacili si i dochodzili nawet do zaszczytnych stanowisk. Tam zapoznali si z wielkim handlem midzynarodowym. Druga ta szkoa kupiecka Izraela bya zaiste pierwszorzdna pod kadym wzgldem, a ydzi okazali si pojtnymi uczniami. Podobnie jak przedtem w niewoli asyryjskiej nie mieli innego sposobu, aeby zarabia na ycie. Tym razem nabrali

jednak samodzielnoci i umieli ju uprawia handel na wasn rk. Dochodzili do zamonoci, co nie wymaga adnych specjalnych wyjanie, bo handlem z reguy powiksza si dobrobyt. Krl Cyrus star pastwo babiloskie, a ydw wezwa, by wracali do Palestyny, skorzystao z tego tylko 42 tysice ydw z plemion Judy i Benjamina. Znaczna wikszo woaa zosta w niewoli, tj. w babiloskim dobrobycie. Wracali tacy, ktrzy nie chcieli zajmowa si handlem; wracali gorliwcy Zakonu, ktrzy przenosili posuszestwo Torze nad dostatki. W roku 515 powicono odbudowan wityni. Powtrna reemigracja dosza do skutku w roku 458. Nastpi nawrt do cisego uprawiania kultu Jehowy, cile wedug Tory, a zwaszcza odkd w roku 444 na czele tego ruchu stan Nehemiasz (podczaszy Antakserksesa). Palestyna bya satrapi Syrii, rzdzona przez arcykapanw. Bezwzgldne stosowanie Zakonu (prbowano nawet wprowadzi lata sabatowe) odstraszao ydw coraz wicej od Palestyny. Przybywa na wszystkie strony osad emigrantw ydowskich, a zwaszcza w zakazanym Egipcie. Ju w V wieku przed Chrystusem obsadzili wany punkt handlowy na poudniu, usadowiwszy si na wyspie nilowej, Elefantynie, tu za katarakt, naprzeciw miasta Assuan. Stamtd dotar judaizm do Nubii i Abisynii (falasjanie, falasze). W okresie krlewskim zaczyna si emigracja ydw ciga, bezustanna, zrazu tylko przymusowa, nastpnie take dobrowolna. Powstaje osadnictwo ydowskie w Persji, w Babilonii (Chaldei), tudzie w Egipcie. Zwamy, e do Egiptu nikt ich nie wprowadza: caa tamtejsza imigracja jest dobrowolna. Dzieje si to wbrew Torze, ktra w kilkunastu miejscach srogo zakazuje wraca do Egiptu. Tam jednak wanie osadnictwo ydowskie byo najliczniejsze. Na pniejsze losy Izraela wywara najsilniejszy atoli wpyw kolonia, pozostaa nad rzekami Babilonu" i tam rozrastajca si potnie. Kraj nad Eufratem by dugo centrum handlu midzynarodowego. Pierwsz uniwersalnoci jak sobie przyswoili ci ydzi, ktrzy nie zrozumieli nigdy uniwersalnoci religijnej, bya handlowa. Cay te dalszy tok ich dziejw mia si obraca wrd uniwersalizmw handlu powszechnego. Do przejmowania si cywilizacj babilosk byli tym skonniejsi, e posiadali jej tradycje od czasw Abrahama. Nie tylko stosowali si do kodeksu Hamurabbiego, ale dugo jeszcze potem yli w krgu cywilizacji babiloskiej, nie wyzbywajc si tego, ani wobec wpyww cywilizacji egipskiej. Po wszystkie wieki wspomina powinni Babel z najwiksz wdzicznoci, bo tam pozbyli si palestyskiej zaciankowoci i nabrali rozmachu na widnokrgu uniwersalnym. Sta si te jzyk chaldejski dla nich witym, drugim obok hebrajskiego. Przypado im nastpnie jeszcze trzy razy spywa z wielkimi nurtami historii powszechnej. Po Babilonie przeszli pod skrzyda cywilizacji hellenistycznej, potem arabskiej, wreszcie w XIX wieku schronili si pod dachy postpu" europejskiego. Cech najbardziej charakterystyczn ydw stao si ich wszdobylstwo, przymiot jak najcenniejszy. Dziki temu doprowadzili do tego, i na caym wiecie nic si dzia nie moe bez nich. Aeby jednak mc si rozszerza tak dalece, trzeba by do tego w odpowiedniej liczbie. Byliby zniknli jako trzeciorzdny lud w trzeciorzdnym kramiku, gdyby nie posuchali Tory, w tym, i mnoyli si jako gwiazdy na niebie i jako ziarnka piasku na pustyni". Byo ich za duo na Palestyn i ju za czasw krlewskich emigracja staa si koniecznoci. Nastpuje zdumiewajcy zaiste rozwj osadnictwa ydowskiego (co przedstawimy dokadniej pod koniec rozdziau).

Przebywajc wrd wszystkich a wszystkich narodw mieli i maj najwicej sposobnoci sta si tym, co w czasach tzw. wiatego absolutyzmu nazwano w jzyku niemieckim Weltbrger" i zdaj si by predysponowanymi do tego, by ze wszech ktw ziemi pozbiera, co gdzie jest najlepszego i uoy to w syntez wszechludzkiego wszechdobra, a odkrywszy j sobie samym przynajmniej j przyswoi. Nie robili tego nigdy, chocia duo o tym pisali w jzykach narodw" i innych do tego bardzo zachcali. Pynli natomiast chtnie z prdami uniwersalnymi, powstajcymi wskutek rozszerzania si jakiego czynnika cywilizacyjnego w wielkiej ekspansji poza rodzinne oyska. Towarzyszyli chtnie kademu prdowi zdobywczemu, zdobywajcemu sobie uniwersalizm i tak si z nim czyli, i powstawao zudzenie, jakoby zlewali si w jedno, wyzbywajc si cywilizacji wasnej. Zudzenie powstawao std, i ydzi zrzucali w znacznej czci jarzmo sakralnoci. Inaczej zagwodony byby ich rozwj ekonomiczny; po prostu nie mieli by y z czego. Zrzucono wic te okowy i za kadym razem pojawiao si mniemanie, jako nastaje koniec odrbnoci ydowskich. Nie tylko nie-ydzi gotowi byli przypuszcza w tych trzech okresach, e dokona si asymilacja ydostwa, ale nawet pord samyche ydw pojawiy si gosy tego rodzaju. Jedni si cieszyli, drudzy obawiali, e golus" (tj. rozproszenie) zaleje Izraela lub stopniowo wsiknie go w siebie. Nadzieje byy zudne, obawy ponne, i to i tamto oparte byo na omyce, bo dano si uwie pozorom zewntrznym. Nie da si traktowa rwnomiernie wszystkich czterech, ydowskich uniwersalizmw na czterokrotn, wysok fal ydowskiego pochodu dziejowego; musiaoby si doda osobny tom. Poprzestaniemy tedy na hellenistycznoci i europejskoci". Epokowym dla ydw by zaiste rok 332 przed Chrystusem, gdy Aleksander Wielki zoy ofiary w wityni jerozolimskiej. W dziwnie szybkim rozwoju stosunkw mia Izrael podnie si wysoko. Palestyna przypada z pocztku Lagidom egipskim. Ci zastali ju w Egipcie niemao osad ydowskich we wszystkich niemal waniejszych miastach. Zachowywali si wobec nich yczliwie, co pocigao za sob napyw nowych przybyszw. ydowska kolonizacja Egiptu przybieraa rozmiary powane. Wyoniy si uniwersalizmu trojakie przejawy: Mimo cigych wojen Diadochw midzy sob, wytwarza si w krajach spucizny Aleksandra Wielkiego znaczny stopie uniwersalizmu ekonomicznego, a zwaszcza handel obejmujcy stopniowo ca sie pastw hellenistycznych. Nastaway te same wietne warunki dla ywiou wszdzie obecnego od Eufratu po Nil i wszdzie zadomowionego. Kroczy wic wielki handel midzynarodowy osadami ydowskimi, wszdzie mogc zaczepi o osoby zaufane. Wszdobylstwem swym stanowili ydzi ywio najsposobniejszy do handlu uniwersalnego. Okolicznoci same si wpraszay a poniewa niemal kady, kto handlowi si powici dostarcza zachcajcego przykadu odkrytej do zamonoci drogi, wic ydzi stali si szybko spoecznoci typowo handlow. W II poowie II wieku przed Chrystusem wcignite ju jest i rzymskie pastwo w ten uniwersalny wir ekonomiczny, a ydom byo najatwiej orientowa si w nim. Osadnictwo za ydowskie rozszerza si w tym okresie nadzwyczajnie i niebawem ydzi bd stanowi sm cz ludnoci Egiptu. Rwnoczenie wytwarza si uniwersalizm drugi, intelektualny, mianowicie kultura hellenistyczna, na kategoriach Prawdy i Pikna oparta na attycyzmie. Powszechnym staje si jzyk grecki tak zwane kojne", otwierajcy dostp do skarbca kultury ateskiej i aleksandryjskiej. Wszystkie spoecznoci pastw diadochw upodabniaj si (zewntrznie przynajmniej) do Grekw, a ydzi moe najbardziej ze wszystkich. Ten wiat hellenistyczny, uywajcy mowy greckiej, skada si w olbrzymiej wikszoci wcale nie z Grekw. ydzi zarzucili nawet imiona hebrajskie, a poprzybierali greckie, ale od tego daleko jeszcze do zhellenizowania si. Stawali si za ydzi warstw zamon, a im skuteczniej wspzawodniczyli w handlu z rodzimymi Grekami, tym usilniej dbali o to, by si na zewntrz rni od nich jak najmniej. Zwikszajca si za zamono budzia pragnienie, by nabywa poloru i wyksztacenia. Tote radziby uchodzi za Grekw, ale przyjmujc zewntrznie hellenistyczno, nie przejmowali si ni bynajmniej, a tym mniej helleskoci.

Wkroczyli nawet do pimiennictwa greckiego. Porzucili cakiem sakraln podejrzliwo wzgldem nauk wieckich; owszem sami udawali autorw, pisujcych po grecku, coraz liczniejszych, a z przydawk ydowskich pogldw i myli"381. Ale wyoni si jeszcze trzeci uniwersalizm, mianowicie religijny. Rodem by z Grecji, ze starej i nowej, z Aten i z Aleksandrii. Filozofia grecka wznosia si ku pojciu Boga wszystkich ludzi i dla wszystkich jednakowego. Monoteizm przyznaj Aristotelesowi i Platonowi nawet najwiksi sceptycy hellenizmu382. O Sokratesie twierdzi si to od dawien dawna. Czy brako im uczniw? wita monoteizm i w konsekwencji uniwersalizm religijny. Uniwersalno jzyka i obyczaju torowaa drog koncepcjom religijnym helleskim pomidzy mwicych po grecku pseudogrekw. Ten zaszczytny, wzniosy prd monoteizmu zosta niestety okaleczony ingerencj pastwa; niezdarna apa pastwa zaciya na nim, a chcc pomc, ubia go. Zrazu marzono w cywilizacji hellenistycznej o syntezie religii w kierunku monoteistycznym. Kuszono si o religi sztuczn, by w niej jednoczy ludy. Zawid jednak eksperyment Ptolomeusza I egipskiego i Lisymacha trackiego. Przyzwawszy z Hellady Tymoteusza Eumolpid z Eleusis, reformatora kultw Isydy i Attsa, przerabiano Zeusa na Serapisa i prbowano syntezy wierze greckich z azjatyckimi. Mieli j wyznawa poddani diadochowie i pozornie przyja si. Posgami Serapisa zapenili Azj i Afryk. Ale kult jego wzmaga si coraz dalszymi dodatkami, czerpanymi zewszd (w imi syntezy) tak dalece, i ta religia oficjalna dosza do absurdu, obniajcego wielce hellenistyczno383, Nie osignito ani nawet monolatrii. Serapis pomnaa tylko wszdzie ilo bokw. Wbrew niefortunnym zakusom rzdw szerzya si idea monoteistyczna szkoami i ksikami, wymian myli. Propaganda monoteistyczna uprawiana wrd inteligencji wiata hellenistycznego, dotarszy do yda, spotykaa si z odparciem, e zgoa to niepotrzebne, gdy ydzi wierz wanie w jednego boga. Odkryto tedy w ydostwie religi jak mniemano monoteistyczn; znaleziono gotowym to do czego zmierzano. Judaizm nabiera powagi i uwaania, religia ich budzia ciekawo, podziw, nieraz takie wprost uwielbienie, i zwolennicy monoteizmu przyjmowali j. Monoteici z caego obszaru kojne" byli zdumieni, a zarazem peni zachwytu, e oto od dwch tysicy lat istnieje to, co stanowi ich marzenie. Schlebiao ydom oczywicie takie odkrycie, napaway ich dum widoki, e religia ich moe si sta uniwersaln. Nikt nie twierdzi zreszt, eby wrd nich samych nie miao by zgoa monoteistw, pojmujcych spraw tak samo jak greccy filozofowie. Uwzgldni tu trzeba, e Zakon wanie stawa si wyznawcom swym coraz mniej znanym. Spisany po hebrajsku, dostpnym by wyjtkowym tylko i nielicznym ydom palestyskim, uczonym w Pimie, gdy jzyk hebrajski sta si ju martwym. ydzi zarzucili ju cakiem swj jzyk wity; w Palestynie lud uywa mowy syryjskiej, inteligencja za palestyska i wszyscy w rozproszeniu" znali tylko kojne", jzyk powszechny. Jak wiemy, Pismo zapowiadao, e religia Jehowy stanie si powszechn, lecz z zastrzeeniem, e stolic religijn bdzie Jeruzalem, a reszty narodw" zjeda si bd, pod wityni na wito kuczek. Hegemonia wyznaniowa czya si wedug kontraktu z Jehow z hegemoni polityczn. Dla ogu ydw prozelityzm, naga popularno ich wiary, wydaway si podanym krokiem wstpnym, a wyran zapowiedzi, e obietnice Pisma zaczynaj si spenia i bliska jest doba Mesjasza, ktry uczyni ydw panami wiata. Poczto tedy propagowa i popiera prozelityzm; a e obrzezanie zniechcao, zwalniano wic od niego. Wiedzieli oczywicie, e kto nie jest obrzezany, ten wedug wyranego brzmienia Zakonu nie ma Przymierza z Panem", a zatem nie naley do narodu wybranego; dyspensa stawaa si przeto podejciem by zyska przyjaci, chtnych dopomc do hegemonii Izraela. Ale okoo tej dyspensy poczy si kbi wtpliwoci
381 382 383

Mo 104 Nawet Te 326, jakkolwiek w sprzecznoci z Te 70 Z. S.; por. O wieloci cywilizacyj" 273, 274

religijne, ktre staway si z czasem lawin powsta z grudki niegu. Zaczyna si sekciarstwo ydowskie. Trzeba byo stwierdzi, e nieobrzezani Jehowici s ydami niepewnymi, drugorzdnymi, jakby kandydatami dopiero na ydw. Gorliwcy prawowiernoci zabrali si do zasypywania rda odstpstw. Susznie poczytywali za takie rdo nieznajomo Pisma, zwaszcza Tory. W III wieku przed Chrystusem pojawiaj si przekady rozmaitych ustpw Pentateuchu, a zebraa si cao Tory w jzyku kojne", jeszcze przed kocem III stulecia. Godnym uwagi jest fakt, e ydzi z Palestyny, szerzcy judaizm pord Nubijczykw, obdarzali ich przekadami z Biblii dopiero na podstawie tekstu greckiego384. Hebrajskiego jzyka nie znali. Przed rokiem 198, przed zajciem Palestyny przez Seleucydw, sforsowana ju bya legenda septuaginty, jakoby 72 tumaczy byo cae Pismo przeoyo na yczenie i prob Ptolomeusza II Philadelphosa (284-247). Spisa i uoy po literacku legend yd egipski nieznanego imienia, we formie listu rzekomego posa krlewskiego, Aristeasa, do rzekomego swego przyjaciela Philokratesa. Popieraa legend powaga w. Justyna, ktry na wasne oczy widzia" szczyty schronisk, urzdzonych dla tumaczy na wyspie Pharos. A do XVI wieku uwaano utwory rzekomego Aristeasa, za list prawdziwy, Aristeasa i Philokratesa za autentycznych385. Wany to dokument dla naszego zagadnienia, gdy Aristeas wywodzi swemu przyjacielowi, e Jehowa a Dzeus to jedno, a zatem tego samego jedynego Boga czcz wszyscy, Grecy i pseudo-Grecy i ydzi. y tedy midzy ydami aleksandryjskimi pod koniec III wieku przed Chrystusem jaki pisarz monoteistyczny. Poniewa przyjcie tosamoci z Dzeusem godzio w pojcie narodu wybranego, godzio tedy w samo Przymierze". Prozelityzm grozi rozsadzeniem prawowiernoci religii kontraktowej. Tam przeciw prozelityzmowi stana septuaginta. Nie kwapili si zapewne ydzi z udzielaniem ksig witych niewiernym, ale nie sposb byo zapobiec, eby Grecy nie zapoznali si z przekadem. A skoro tylko to nastpio, gdziekolwiek i u kogokolwiek, musiao nastpi rozczarowanie co do religii ydowskiej. A kiedy Antioch III Wielki w roku 198 wprowadzi Grekw i Grekw" do samego matecznika ydostwa, do Jerozolimy, gdy z bliska przyjrzano si rzeczy, poznano pomyk. Zreszt wok wityni monoteici hellenistyczni, ani nie napotykali dusz bratnich, ani te sami nie brali si do braterstwa. Wkrtce zrozumiano, jako tu nie ma wcale pola do monoteizmu uniwersalnego. Po ydowskiej stronie wzi te gr prd przeciwny jakiemu religijnemu brataniu si z hellenistycznymi narodami" i z samymi Grekami. Stawiano si oporem nawet wobec kultury aleksandryjskiej, do ktrej ydzi zewntrznie tak si przyczali. Ruch sekciarski doszed z Palestyny, a pomidzy ydw egipskich. Kiedy w roku 180 arcykapan Onias IV musia uchodzi z Jerozolimy, zwrci si do Egiptu, do ziemi przez Tor zakazanej. Ilu byo ydw wwczas w krainach delty nilowej i jak byli bogaci, poznano z tego, i Onias mg wznie wspania wityni z alabastrowymi cianami dziaowymi, w Leontopolis (w delcie pod Busiris)386, Ptolomeusz IV dopomaga mu. Kult witynny wprowadza atoli ozibienie stosunkw. Okoo wityni zapanowa oczywicie ruch ofiarniczy, ruch krwawy, niezrozumiay ju dla Grekw okrgu aleksandryjskiego. Wystawieniem za tej wityni zaznaczali ydzi sw duchow odrbno od hellenizmu. Hasem stao si: adnych ustpstw. Zamiowanie do greckiego pimiennictwa wydawao si podejrzanym, a dla podziwiajcych uczono hellesk obmylono w poowie II w. przed Chrystusem arcyciekawe wyjanienie: wszystko, co w Helladzie byo mdrego, zostao przyjte z Pisma. Bya to wiedza wykradziona niegdy przez jakiego poganina u naszego krla Salomona". Rwnoczenie w cigu tego samego pokolenia, wystpio trzech pisarzy ydowskich z jednak tendencj. Eupolenos (prawdziwego imienia hebrajskiego nie znamy) przypisuje sam wynalazek pisma Mojeszowi; od ydw nauczyli si pisa Fenicjanie, od tych Grecy. Uczono egipska? Ale Abraham uczy ich astrologii.
384 385 386

Rn 158 TrL I 103-108, 110 Ostatni zwiedza jej szcztki Klippel. Miejsce po Leontopolis zwane jest znamiennie Tell Yahudieh, to jest wzgrkiem ydowskim. Kl. 81

Drugi ydowski pisarz, Artepanas, wywodzi od Abrahama eglug, machiny, bro, przyrzdy do czerpania wody i kanalizacj w Egipcie. On te, nauczy Egipcjan pisma hieroglificznego i zaoy fundamenty filozofii. Nastpnie Mojesz urzdzi w Egipcie administracj i by wodzem naczelnym w wojnach z Etiopami, ktrych pokona, a oni obrzezali si. On te wywoa w sposb cudowny wylew Nilu. Z drugiej strony by te Mojesz nauczycielem Orfeusza. Trzeci z tych pisarzy, zwcy si imieniem rwnie greckim, Aristobulas, pisze wykad judaizmu, rzekomo dla Ptolomeusza Philometera (170-150). Jest to manifest do inteligencji ydowskiej, czujcej pocig do hellenizmu; wyjaniajc Pismo allegorycznie, twierdzc, jakoby jeszcze przed Cyrusem Pismo byo tumaczone na grecki fasz zupeny! wywodzi, e Pitagoras, Plato i Aristoteles nie tylko opierali si na Pimie, ale wiele z niego do swych pism wcielili387. A zatem... wszyscy trzej radz filozofi greck lekceway i uwaaj j za cakiem zbdn dla ydw. Wszyscy trzej stoj na stanowisku Tory z ca bezwzgldnoci a zatem uniwersalizm religijny rozumiej wycznie wedug Tory i Prorokw. Ich Jehowa nie moe by Bogiem wszystkich ludzi jednakowo. Pisma ich nie nadaj si zgoa na dowody zhellenizowania ydw. Greckie przyjli imiona i pisali dla ydw po grecku, ale pod t szata zewntrzn gdzie choby lad helleskich poj? Ani nawet w Aleksandrii nie byo zgoa hellenizacji, a stanowicy tam 40% ludnoci ydzi, pozostali wiernymi ydowskim pojciom o sobie i o Grekach. Jeeli znaleli si tacy, ktrzy dali si porwa greckim ideaom Prawdy i Pikna, uznajc rda poznania naukowego take poza Zakonem przepadli gdzie bez ladu; nie dochowao si ani jedno imi takiego pokroju. Ci, ktrzy wystarali si o skompletowanie greckiego przekadu Pisma, eby byo czytywane przez ydw, wadajcych tylko jzykiem kojne"; ci, ktrzy zaoyli wityni w Leontopolis, eby nie by bez kultu religijnego wyranie ydowskiego, ci pragnli oczywicie, eby religia i cywilizacja ydowska sakralna byy... dochowane pord narodw". Kwiat inteligencji ydowskiej stan tedy na tym stanowisku, e z nauki helleskiej mona by przyj to i owo, jeli si to da powiza jako z Zakonem. Ale w Zakonie nie ma filozofii, ani matematyki, ani gramatyki! Wic trzeba bra pewne ustpy Pisma allegorycznie, a wtedy moe si jako powie Aristotelesa z Mojeszem i rzeczywicie dokonywano prb tego rodzaju. Stanowisko takie jest zupenie zrozumiae w cywilizacji tak sakralnej, jak ydowska. Wszystkie moliwe kombinacje bytu ludzkiego, nauki nie wyczajc, maj by u czowieka sprawiedliwego" urzdzane sakralnie, wedug Pisma i Prorokw. Jeeli powiedzie si sakralizacja Aristotelesa, mog go ydzi studiowa; jeeli jednak ten czy inny Grek nie zostanie w jaki przemylny sposb przyczepiony do historii biblijnej, w takim razie obcowanie z ni bdzie nieczyste". Czasy hellenistyczne wywoay to zagadnienie na ostro, a uczeni ydowscy udzielili te odpowiedzi bardzo stanowczej. Eupolenos, Artopanas, Aristobulos nie tylko nie stanowi przykadw zhellenizowania, ale dali ydom przykad, jak naley wiat zmieszcza w judaizmie; co si nie zmieci, to dla yda nie istnieje388. Prysny zudzenia, lecz sama religia ydowska odniosa niezmiern korzy ze stosunkw z hellenistycznoci. Rodzaj i stopie helleskiego wpywu religijnego oznacza kompetentny teolog-biblista tymi sowy: Prcz Objawienia, tradycj przekazywanego, przysza take z pomoc myl grecka, wskazujca, e religia musi by monoteistyczna i e monoteizm musi si czy z naleytym pojciem duszy ludzkiej, musi by przesiknity ideaami etycznymi", albowiem idea Boa, analogiczna do idei w Biblii, rozwina si najwspanialej w Grecji", jakkolwiek nie z religijnego instynktu ludu greckiego, tylko z wysiku mylowego jej najwikszych geniuszw"389. Na pewnym dziale myli religijnej zna zwaszcza te wpywy. Badajc jak religi, pytamy o jej eschatologi. Ot u Izraela eschatologia, czyli nauka o yciu czowieka w wiecie przyszym, bya czym nie
387 388 389

TrL 78-81, 111-114 Tu rozchodz si z profesorem Tadeuszem Zieliskim, ktry uwaa, e ydzi, rzeczywicie hellenizowali si. Mi W 92

rozwinitym"... Izraelici nie mieli zdolnoci filozoficznych, byli w tym wzgldzie bardzo konserwatywni. Wpierw w Biblii zjawia si idea zmartwychwstania ciaa, ni idea duszy, cieszcej si poza ciaem penoci poznania Boga i Jego mioci. Objawienie znacznie pniej dopiero ten dogmat rozwino; dopiero w ksidze Mdroci, po licznych wysikach, o ktrych mowa jest w pismach prorokw i psalmach na tle rozwaa o yciu w ogle, jak to ju by podj Ezechiel i pod wpywem myli greckiej ostatecznie autor Mdroci doszed do cakowitego zrozumienia prawdy o yciu duszy po mierci. Stary Testament mia doskonale wyrobion ide bstwa ale korelatywne pojcie, idea o istocie duszy ludzkiej, nie wyrobia si u Izraelitw dostatecznie, a dopiero po zetkniciu si z myl greck. Objawienie to zagadnienie wyjanio"390. Izrael pierwotnie i przewanie nie uznawa wiary w niemiertelno, a dla swoich zmarych zna tylko ciemn przysta marnych cieniw, w Scheol, ostp martwoty; zacz snu w ostatnich stuleciach przed Chrystusem, jakie rojenia eschatologiczne, marzce o bogoci pozagrobowej dla tych przynajmniej, ktrzy cnotliwym yciem sobie zasuyli, aby szczcia tego zay poza grobem, lub zmartwychwstajc, skosztowa go mogli jeszcze na ziemi391. Wpywy hellenistyczne wywary za skutek jeszcze wikszy, gbszy i wywoay postp wielki i trway w zakresie religii ydowskich. Obok monoteizmu i monolatrii bywa przecie kierunek trzeci: bawochwalstwo. Bywao, e pomidzy bawochwalstwem a monolatri najwybitniejsi przewodnicy duchowi Izraela decydowali si podsyca monolatri, byle nie dopuci do zwycistwa bawochwalstwa. Ot Grekom zawdziczaj ydzi, e przynajmniej politeistami ju by przestali. Wiemy z Pisma, jak atwo ulegali ydzi wszelkiemu bawochwalstwu, na jakie si tylko natknli na swych drogach dziejowych. Ale nigdzie w rdach ni ladu politeizmu helleskiego, bo go ju nie wiele byo, ale nie zaraali si te syryjskim. Dla ludzi choby na p wyksztaconych bawochwalstwo byo przeytkiem, ponad ktrym growa Dzeus, jako Bg uniwersalny, jedyny, prawdziwy. Temu ydzi si oparli, ale przynajmniej z tamtego wyroli nareszcie. Odtd nigdy ju o politeizmie u ydw nie sycha. Prysny zudzenia z obu stron. Grecy przestali uwaa ydw za sprzymierzecw w walce z politeizmem, spostrzegszy si na ich monolatrii. Sprawa wydawaa si tym gorsz, gdy Grecy mieli sposobno przyjrze si jej na miejscu w Jerozolimie. ydowski kult Jehowy nabiera wszelkich cech religii lokalnej, zwaszcza, gdy si przekonano, e tylko w Palestynie bywa wykonywany dokadnie. Hellenistyczni propagatorzy monoteizmu, a przynajmniej uniwersalnoci religijnej, upatrywali ju w ydach przeszkod do speniania swych planw. Antioch IV, wadncy Palestyn, mianuje i zrzuca arcykapanw, poszukuje sobie dogodnego narzdzia w organizacji teokracji ydowskiej. Nie mogc zama ich oporu, prbowa przemocy; zakaza wici sabat i co wicej zabroni obrzezania. W kocu, mniemajc e zapewnia tryumf monoteizmowi, kae w roku 168 wnie do wityni posg Dzeusa. Tak mao rzdw przemijajcych wdaje si w sprawy zbyt wielkie, a gdy wadza pastwowa tknie si czego wyszego, chociaby najyczliwsz doni, rka rzdu przemienia si z reguy w ap niezdarn, niezdatn do dziaania; ani nawet naprawi nie potrafi szkd, jakie wyrzdza. Jest to prawda historyczna, tyczca wszystkich czasw, wszystkich ludw i krajw. W rok potem w roku 167, wybucha w Palestynie powstanie pod sdziwym Matatyssem z rodu Hasmonejczykw, a po jego rychej mierci (166) pod synem jego Jud z przydomkiem Machabeusz (Makkabi znaczy mot). Posg Dzeusa wycofano, przestano ciga sabatujcych, lecz pomimo to powstaa gboka niech przeciwko Seleucydom. Wyzyskiwali to usposobienie agenci rzymscy. W Palestynie wybuchaj nowe rozruchy, a ydzi zostaj amici populi romani". Po upadku Judy w roku 160 dowodz ruchem dwaj modsi bracia (jego), Jonatan i Szymon, popierani przez Rzym. Po mierci Antiocha IV popada pastwo syryjskie w
390 391

Mi W 96 Mo 87

zamt, pord ktrego Hasmonejczycy usunli w roku 141 zaog krlewsk z Jerozolimy i od tego roku licz ydzi powrt do niepodlegoci. W roku 136 zmar Szymon, a nastpi po nim syn Johannes Hyrkan (135-105), czc nadal godno arcykapansk z wadz wieck. Antioch VII zdoby wprawdzie Jerozolim, lecz skoczyo si na zburzeniu murw obronnych. Hyrkan usun si jednak podwadnym, zobowizywa si paci danin i dostarcza posikw wojennych. Pastwo Seleucydw, pene zamieszek, nie znalazo jednak rady, gdy Hyrkan mury odbudowa; dodajmy, e przez Rzymian by ju uznany, jako socius". Syn i drugi z kolei nastpca Hyrkana, Aleksander (imi greckie) Jannai (104-75) przyj nawet tytu krla. Rozpocz wojny o przywrcenie dawnych granic palestyskich. Majc poparcie Rzymu przeciw Antiochowi IX odzyskali ydzi niemal wszystkie miasta wybrzene, Samari, cz Zajordanii i Idume392. Pod rzdami Jannai odradzaa si Judea we wcale znaczn potg polityczn", lecz gwatowne spory wewntrzne podkopyway od razu byt tego pastwa. Czonkowie dynastii zwalczali si ostro, jawnie i skrycie, orem i intryg, naduywajc przy tym rozmaitego sekciarstwa do swoich celw, jakkolwiek sami bywali indyferentni religijnie. Przybieraj imiona greckie: Aristobul, Antigon, Aleksander, kobiety s Berenikami itp. Wstrzsay ydostwem gwnie dwa obozy: faryzeusze byli zwolennikami teokracji, podczas gdy sadyceusze radziby oddziela wadz krlewsk od arcykapaskicj i wzmocni j zarazem. Jonnai czu si bardziej krlem ni arcykapanem. Doszo do tego, i z broni w rku musia poskramia dnoci opozycyjne faryzeuszw". Syn jego Hyrkan II, czy nadal obie godnoci, lecz straci go brat modszy, Arystobul. Wybucha wojna domowa393. Rostrzygnli j Rzymianie. Zrazu przekupiony legat rzymski, stan po stronie Aristobula, lecz odwrciy si losy, gdy w roku 63 Pompeius przyby do Syrii, zdobywszy Jerozolim, uwizi Aristobula, Hirkanusa za potwierdzi, jako arcykapana i etnarch, to jest ksicia pod rzymskim zwierzchnictwem, ktrego wadza nie rozcigaa si jednak poza waciw Jude. Potem cesarz rozdzieli te godnoci, pozostawiajc Hirkanosa na arcykaplastwie, etnarch za mianujc jego brata, Antipatrosa. Dosiga Palestyny i krajw hellenistycznych coraz bardziej nowy uniwersalizm rzymski, ktry atoli posiada na Wschodzie cech wycznie polityczn. Imperium dobiera si do Wschodu, ale o jzyk aciski dugo jeszcze potem nikt na Wschodzie nie dba. Nie uczyli si te ydzi aciny. Pord jzykw, ktre z kolei wiekw staway si jzykami uniwersalnymi, aciski jzyk jest jedynym, ktrego ydzi sobie nie przyswoili. Poznali si jednak na ekonomicznej doniosoci miasta Rzymu i napywali do stolicy wiata wczeniej. Ju w I wieku przed Chrystusem bya ich w Rzymie spora osada. Zaraz te spotykamy si z objawami antysemityzmu. Pierwszym lub jednym z najdawniejszych antysemitw w literaturze" jest Apollonius Milon, nauczyciel Cicerona, autor pamfletu na ydw394. W cztery lata po pierwszym zdobyciu Jerozolimy mia Cicero w 59 r. sposobno mwi o ydach i wspomina tum ydowski burzliwy niekiedy na wiecach"395. Byo ich ju w Rzymie wwczas na tylu, i odbywali swoje publiczne zgromadzenia. Zachowywali si na nich w ten sposb, i tracili te sympatie, jakie ich pierwotnie otaczay. Dotara bowiem i do Rzymu chwaa ich rzekomego monoteizmu. W oparciu o judaizm tworz si koa monoteistw, meteuntes Deum", lub po grecku sebomenoi". Pojawiaj si sabbatisantes", zachowujcy take niektre posty ydowskie. Uchodzio za co wyszego i lepszego iudeam vivere vitam"396. Dotaro to wszystko pno do Rzymu, o ile pniej ni do Aleksandrii, ale te miao trwa nader krtko.

392 393 394 395 396

Pi 275-80 Pi 403-404 Mo 109. Mo 106 Mo 126

Jeeli w Rzymie ydzi stanowili przedmiot zajcia, interesowano si tym samym nowinami z Palestyny; to atoli nie wychodzio im na dobre. W myli prawowiernych ydw tak jzykowy uniwersalizm hellenistyczny, jakote polityczny rzymski, nadaway si wybornie na cieki, majce w istocie rzeczy wie do uniwersalizmu ydowskiego. Ju upatrywali, jako wykluwa si a woli Jehowy z uniwersalizmw obcych ich przyobiecany (i zaprzysiony przez Pana) ydowski imperializm, kiedy nastaje w Palestynie smutnej pamici dynastia Herodw. Dwie gazie dynastii Hasmonejczykw wojuj w sob dalej. Faktycznym rzdc Judei by w tych latach wielkorzdca Hyrkana, Antypater Idumejczyk (wic yd poowiczny). Zasada jego polityki bya nader prosta: eby stawa zawsze po stronie silniejszego. Bya wic Judea kolejno za Pompejuszem, nastpnie za Cezarem i potem po stronie jego mordercy Cassiusa. Syn Antypatra Herod, wielkorzdca od roku 42, umia wyzyska kopoty finansowe Antoniusza i uzyska od niego nawet tytu krlewski w roku 40. Rzymianie sami wprowadzili go na tron przeciwko drugiej gazi Hasmonejczykw i sami zdobyli dla niego w roku 27 Jerozolim397. Wpatrzony w gwiazd Antoniusza, straci Herod wch polityczny i sta zbyt dugo po jego stronie; ale uzyska w 30 roku przebaczenie od Oktawiana, gdy stawi si przed jego obliczem na wyspie Rodos pokornie, lecz z dobrze napenion kas". Jako nowy wierny poddany nowego pana wiata, by pomocny pochodowi wojska rzymskiego na Egipt. Trzykrotnie otrzymywa od Oktawiana Augusta w latach 29-20 znaczne rozszerzenie granic swego pastwa398. Ten Herod nosi przydomek Okrutnego. Panowanie jego, to 30 lat (37-4 przed Chrystusem) wojen i zamieszek domowych. Nie byo za w nim nic z yda, ani pod wzgldem religijnym ni w ogle cywilizacyjnym. Szed za prdem, powszechnie jeszcze w Azji Przedniej przyjtym i sta si epigonem hellenistycznoci. Ambitny niezmiernie, chcia znaczy co w wiecie, nie tylko w jerozolimskim kcie. Aeby zrwna si ze wietnymi nowymi budowlami Antiochii i Aleksandrii, podj budow nowej wityni, mylc przy tym nie o chwale Jehowy, lecz o swojej. Chcc si wsawi u Grekw i zyska ich uznanie ustanowi fundacje na podniesienie igrzysk olimpijskich. Wysawi go za to potem ydowski pisarz, piszcy po grecku Joseph FIavius, zwc go dobrodziejem ludzkoci, ktrego imi nie bdzie nigdy zatarte399. Pewny poparcia Rzymu nie dba o opini u swoich poddanych. Syn jego Archelas wywoa cikie zgorszenie, pojmujc w maestwo wdow po bracie Aleksandrze, Grafir, chocia miaa dzieci i bya ju powtrnie zamna za Jub, wadc maurytaskim400. Augustus podzieli jego dziedzictwo pomidzy trzech synw, lecz w roku 6 po Chrystusie rozmyli si inaczej, gdy najwiksz dzielnic, ktra obejmowaa Jude, Samari i Idume, wcieli do prowincji syryjskiej, oddajc zarzd prokuratorowi", podlegajcemu namiestnikowi Syrii. Pniej w roku 34 wcielono do imperium Zajordani401. Gasny widocznie w Rzymie sympatie dla ydw. C im zarzucano? Przede wszystkim razio opini publiczn (ktra istniaa jeszcze za Augusta i ktrej on nie lekceway), e kaniaj si zawsze temu, kto gr wedug powiewu wiatru". Zapoznano si ju widocznie, (jak przedtem Grecy) z ich monolatri i wysnuto z niej wniosek, e s ekskluzywni, pozbawieni uczucia wzgldem ludzi poza swymi ziomkami. Zarzucano im wprost nienawi do rodu ludzkiego, stwierdzono, e nie zdziaali niczego dla kultury, e nie dokonali ani jednego odkrycia naukowego. Spostrzeono ju, e si uchylaj od podatkw i stroni od wojska, a za to szerz

397 398 399 400 401

Pi 497 Pi 509-511 Tr S 36-37 Tr S 77 Pi 572, 575, 584

przekupstwo pord urzdnikw. To wszystko zarzucano im za cesarza Augusta, przed dziewitnastu i p wiekami402. Wspczesny wielki" geograf Strabon zwraca uwag, jako nieatwo znale miejsce na ziemi, ktreby nie byo przyjo tego ludu i nie doznao jego przewagi403. Za Tyberiusza odwrcia si fortuna ydowska, gdy wielkorzdc by Sejan, jawny ich wrg. Podzielajc obawy Strabona przed ich liczebnoci i pogldy antysemity Aniona, skaza ich w roku 19 na wygnanie z Italii; wywieziono wwczas na Sardyni cztery tysice ydw404. Za Caliguli (37-41) tumne nieporozumienia pomidzy ydami a Grekami stay si w Aleksandrii czym powszednim. Zaszed jednak wypadek zasadniczej opozycji ze strony ydw; gdy dali od nich, eby w bonicach umiecili popiersie cesarskie. Rozkaz tyczy take (czy raczej przede wszystkim), wityni jerozolimskiej, lecz tam namiestnik Syrii nie wykona go, przewidujc ze nastpstwa. Chodzio tedy o domy modlitwy i zebra w samej Aleksandrii.405 Istniay w Aleksandrii bonice, owe domy modlitwy, nie bdce jednak przybytkami Pana", obchodzce si bez obrzdkw kapaskich. Wyprawiano delegacj do Rzymu, stawiajc na jej czele najwybitniejszego uczonego, Philona z Aleksandrii (y od mniej wicej 20 r. przed Chrystusem do 55 r. po Chrystusie). Philo uchodzi za najbardziej zhellenizowanego spord ydw. Wielka to pomyka. Nie ma w nim nic helleskiego prcz jzyka. Oddawa si naukom wieckim i filozofowa, lecz robi to prawowiernie, w niczym nie wykraczajc poza ydowski sakralizm. Interpretujc i Homera i Zakon alegorycznie, potwierdzi dokonane ju dawniej odkrycie, jako caa filozofia grecka wyprowadza si z Tory, a Platon czerpie z Mojesza406. Skoro ma sowa uznania dla filozofii greckiej za to i dlatego, i uwaa j za ga z pnia ydowskiego, z Tory, a zatem mieci si w tym teza, jako nie ma nauki poza Tor, ni bez Tory. Mamy tu tylko nowy ydowski objaw sakralizacji nauki. Philo jest umysem na wskro orientalnym. wiatopogld jego polega na obmyleniu nowej odmiany w zapatrywaniach, jakoby czowiek nie mg pozostawa w stosunku bezporednim z Bogiem, lecz e porednicz szeregi istot o naturze wyszej od czowieka. Rozwija angelologi ydowska, przyjt od Persw, kombinujc j z hipotez wcielonych platoskich idei. Mona uwaa go za przedsannika neoplatonizmu. Ujmujc to ze stanowiska historii religii trudno oprze si wraeniu, e Philo zbacza do semantyzmu, a zatem wychyla si poza podstawy judaizmu. Nie tylko nie zdawa sobie z tego sprawy, lecz przywizywa wag do tego, by pozosta w szrankach prawowiernoci (ten brak konsekwencji mia si pniej sta cech caego ydostwa). Nie bardzo zhellenizowani byli ydzi aleksandryjscy, skoro w roku 36 wybuchy tam krwawe rozruchy antyydowskie. Na takim te tle nabywa nakaz umieszczenia posgu cesarskiego w bnicy, tym bardziej znaczenia zasadniczego. Nie o cesarskie popiersie chodzio, lecz w ogle o jakkolwiek rzeb lub obraz. Wyprawiano wic powane i dobrze przygotowane poselstwo do Rzymu. Philon mia by rzecznikiem. Przybyli do Rzymu w roku 42, po zgonie Caliguli, lecz nastpca jego, Claudius (41-54) nie by mniej nieprzyjemnym dla Izraela. Spotkali si z brutaln odmow, a co gorsza z edyktem cesarskim, w ktrym s nazwani chorob wszechwiatow407. Uwaano ich tedy za ciao obce, pozostajce poza wiatem hellenistycznym, chocia posugiwali si w mowie i w pimie jzykiem kojne".

402 403 404 405 406 407

Mo 108. 114 Mo 110 Mo 127, 178 405 Pi 592. Tr L II 150; Zi II 106-109 Zi II 95

W memoriale, jaki Philon przywiz do Rzymu, stwierdza on, e nie wolno adnemu rzebiarzowi ni malarzowi, mieszka midzy ydami i solidaryzuje si z tym zakazem, jako z przepisem religijnym408. Jake uwaa tych ydw i samego Philona za zhellenizowanych?", skoro nie przejednaa ich ani sztuka grecka? Rzekoma asymilacja" nie sigaa poza jzyk i obyczaj. Charakterystycznym to jest dla stosunkw palestyskich, e dynastia Herodw umiaa dopilnowa swych interesw nawet wtedy, gdy lud ydowski przeladowano. Ten sam cezar Claudius odda cae dziedzictwo po Herodzie I jego wnukowi, Agrypie I. Syn tego atoli, Agrypa II nie zdoa utrzyma aski dworskiej i w roku 53 otrzyma tylko nieca Zajordani. Utrzyma si przy niej a do roku 100 dziki siostrze, Berenice, ktra bya kochank Tytusa409. Za Nerona cieszyli si ydzi protekcj Poppei, lecz wanie za tego cesarza wybucha wojna ydowska". Naduycia urzdnikw rzymskich wywoay w roku 66 zaburzenia w Cezarei, za czym poruszya si Jerozolima. Wybucho powstanie, ktre przybierao grone rozmiary. Namiestnik Syrii nie da rady ruchowi, zosta nawet pobity. Wtedy wyprawi Nero do Judei pierwszorzdnego wodza Wespazjana (wsawionego czynami wojennymi w Brytanii), W cigu lat 66 i 67 podbi Wespazjan cay kraj; pozostawao zdoby tylko sam stolic. Nadchodzi wie o usuniciu Nerona, od ktrego Wespazjan otrzyma swe penomocnictwo. Nie przystpuje tedy do oblenia Jerozolimy, lecz wyczekuje toku wydarze (Galba Otho, Vitelius); a gdy w roku 69 legiony obwoay go cesarzem, porucza to oblenie synowi swemu Tytusowi410. Niektrzy ydzi sami jednak przyzwali Wespazjana. W Palestynie trwaa bowiem niemal ciga wojna domowa sekciarska, coraz okrutniejsza, ktrej okrutny przebieg przewyszy nawet srogo rewolucji francuskiej" (jak si wyraa badacz, sigajcy po porwnanie a w tak dalek przyszo). Do tego doszo w Jeruzalem, i zbiedzy bagali Wespazjana, by si ulitowa i uwolni ich od tyranii wasnych wspbraci". Wystpuje wtedy druga, najwybitniejsza posta wrd ydw tego okresu, Josephus Flavius (37-93), modszy o 50 lat od Philona (mia lat 17, gdy Philon koczy ycie). Mieszka dugo w Rzymie, gdzie pozna si ze synnym aktorem Aliturusem, rwnie ydem411, zachowa tam dobre stosunki z czasw Nerona, a powrci do kraju niedawno przed wybuchem powstania. Przeciwi mu si z pocztku, lecz nastpnie zmieni zdanie i sam przyj dowdztwo w Galilei. Dostawszy si do niewoli, schlebia Wespazjanowi, a nastpnie pozyskiwa sobie aski Tytusa. Tymczasem zacietrzewienie stronnictw sekciarskich, doszo do tego stopnia, i wzajemnie mordowali si jeszcze wtedy, gdy Tytus sta z wojskiem ju za murami miasta". A najwybitniejszym doradc Tytusa przy obleniu Jerozolimy" by Tiberius Aleksander, yd apostata, ktry pniej zosta namiestnikiem Egiptu. Z murw miasta, przemawia czsto do obleganych Josephus Flavius, nakaniajc by si poddali. W uroczystociach za urzdzonych przez Tytusa po zburzeniu Jerozolimy, uczestniczy syn panujcego wwczas Heroda Agrypy I, ktry otrzyma za to rozszerzenie granic swego panowania. Josephus za otrzyma na nowo obywatelstwo rzymskie i przenis si na nowo do Rzymu412. Tam spisa po chaldejsku opis ostatniej wojny, ktry nastpnie przetumaczy na greckie dla uytku Rzymian (jak sam zaznacza413. Od razu za po grecku wyda podrcznik historii ydowskiej, od pocztku do r. 66 po Chr. Przyjo si wymienia oba te dziea wedug tytuw aciskich: De bello Judaico i Antiquitates. Jerozolim zburzono w roku 70 tak dokadnie, i literalnie nie zosta kamie na kamieniu. A stao si to podczas, gdy fanatyczni sekciarze wierzyli mocno, e nawet nie warto im si broni, bo Jehowa bdzie walczy za nich, a kopoty i trudnoci zakocz si wnet, bo ju Mesjasz nadchodzi, by rzuci ydom cay wiat pod nogi. Wysnuwano takie wnioski z niektrych pism Philona aleksandryjskiego. A gdy Mesjasz nadejdzie niwa bd bez przerwy, ustawicznie bdzie si zasiewa i zbiera". Co za najwaniejsze wszyscy bd si cieszyli licznym potomstwem; nikt nie bdzie bezdzietnym. Kady do pnej staroci zachowa peni i wieo caego organizmu". Oczywicie tyczy si to tylko ydw.
408 409 410 411 412 413

Tr L II 17 Pi 600, 618 Pi 604 Mo 152 TrS 112, 116-143, 146, 150 Inny historyk tej wojny 66-67 r. Iustus z Tiberias (take wspczesny) przedstawia j cakiem odmiennie

Nie zachwiao t wiar zburzenie Jerozolimy. Wytumaczono je jako kar za grzechy, przyjcie Mesjasza odoono, a og ydw celowa bdzie cnotami wymaganymi przez Jehow. Warunek ten znajdujemy zreszt z naciskiem zaznaczony take u Philona. On nie y ju od 20 lat, gdy Jeruzalem ulego zemu losowi, ale dziaa dalej pismami swymi i porednio wpywem ich na dalszych piszcych. Sam te Philo zapowiada, jako Mesjasz cudownym sposobem sprowadzi wszystkich z rozproszenia,", a za ich powrotem odbuduj si znowu zburzone miasta, pustynia bdzie zamieszkaa na powrt, a kraj nieurodzajny przemieni si w urodzajny"414. Tak wierzono i czekano. Apokalipsa" Barucha zapowiadaa niebawem upadek pastwa rzymskiego, a ziemia wydawa bdzie dziesiciokrotny plon" i manna bdzie spada z gry" a kobiety bd rodzi znw bez boleci" itp. itp. oczywicie tylko ydwki415. Nie dziwi si tedy, e stawali si przedmiotem szyderstw. Szyderstwa przemieniay si w urgowisko, bo rozbrzmiewao za nimi tacytowskie taeterrima gens". Urgano, brzydzono si i nienawidzono, ale wzajemnie. Pod koniec okresu hellenistycznego wyznawali wic ydzi religi jednakowo plemienn, jak przedtem. Oparli si wpywom uniwersalistyczno-monoteistycznym, a religia ich pozostawaa te nadal kontraktowa. Zbliay si czasy coraz cisze. Podczas powstania w Mezopotamii przeciwko Rzymowi przypuszczali, e Jahwe bdzie im tym razem nis pomoc. Zaczynaj si rozruchy w krajach o wikszym skupieniu ludnoci" z czego w roku 116 wytwarza si formalne powstanie skierowane przeciwko greckim wspmieszkacom i rzymskiemu panowaniu". Rozruchy zajy kilka prowincji. Ruch wyszed z Cyreny, rozszerzy si wkrtce na ssiedni Egipt, a w kocu i na Cypr, pograjc te kraje w zamcie straszliwych walk, okruciestw i zniszczenia. Dopiero po dugich walkach pokonano powstanie". Z jak zaciekoci wystpowano przeciw powstacom, dowodzi najlepiej postanowienie, pod kar mierci wzbraniajce ydom ldowania na Cyprze nawet w razie rozbicia okrtu"416. Wyrnito te ich w Aleksandrii powtrnie za Trajana (98-117), a za Hadriana (117-138) przeladowano ich w caym Imperium. Na gruzach Jerozolimy zaczto stawia nowe miasto greckie w roku 130. Wywoao to nowe rozruchy, a od roku 132 otwarte powstanie. Na czele jego stan Szymon z przydomkiem Bar Kochba (syn gwiazdy; std godo gwiazdy picioramiennej), uwaany za obiecywanego przez prorokw mesjasza. Beznadziejna cho z fanatyczn zaciekoci prowadzona walka, trwaa do roku 135, pochaniajc wicej ofiar nieli wojna za Wespazjana". Kraj zamieni si w pustyni, a zgino 580.000 ludzi. Na miejscu Jerozolimy utworzono osad weteranw rzymskich, Aelia Capitollna, do ktrej ydom nawet sam wstp by wzbroniony417. Stumiwszy to ostatnie powstanie ydowskie, zakazano obrzezania. Nastpny Imperator, sawiony za rzdy spokojne Antonius Pius (136-161) zakaz cofn, lecz z zastrzeeniem, e wolno im obrzezywa tylko swoje wasne dzieci. Poniewa za bez tej operacji nie ma przymierza", wic wychodzio to na koniec prozelityzmu418. Ale sami ydzi przestali si zajmowa prozelityzmem. Marzenia o ydowskiej uniwersalnoci, bliskiej jakoby, rozwiay si; sprawa ydowskiej hegemonii sakralnej odsuna si na czas niewiadomy, nieograniczony. Po zburzeniu Jerozolimy powstaje modlitwa codzienna, obowizujca take kobiety i domownikw, szmone-szre, zwana te krtko szema,. Skada si z ustpw Deut VI 4, 91; XI 13, 21; Num XV 37, 41. Jest to
414 415 416 417 418

414 Tri II 364-356 TrL II 357-359 Pi 661 Pi 672 Zi II 165

modlitwa bagajca, by Jehowa sprowadzi ich na nowo do Jerozolimy z czterech ktw wiata". Okoo roku 110 dodano ustp wyklinajcy i przeklinajcy ciko .haminim", przez ktr to nazw rozumiano chrzecijan419. Prozelici przechodzili gromadnie na chrzecijastwo; pozyskiwani ide monoteizmu, zraeni waciwociami ydowskiego boga, wycznie ydowskiego, znajdywali upragnion dla si drog w prawdziwym monoteizmie chrzecijaskim. To masowe odpadanie prozelitw dostarczyo przyczyny do owych przeklestw na haminim, co znaczy wanie odpadli" a co wkrtce przeniesiono na chrzecijan w ogle. Porzucanie Jehowy przez prozelitw i zakaz Antoniusa Piusa ograniczay ydostwo do masy"; odtd byo si ydem tylko z urodzenia. Wkrtce, gdy dostrzegli, jak szybko si mno i bogac, a zamono wiedzie ich do znaczenia, zarzekali si sami wszelkiego prozelityzmu i nabrali przekonania, jako prozelityzm, to wrzd na ciele ydostwa". Waciwy okres hellenistycznoci przemin ju u Rzymian przynajmniej od trzech pokole. Vergiliusz go wyczerpa do reszty. Przeduali go ydzi zapnieni, tkwicy cigle w kojne", nie uczcy si aciny, ani nawet w Rzymie. Grecki jzyk wystarcza zupenie, eby si w Rzymie znale wszdzie. O ydach mona by powiedzie, e byli epigonami hellenistycznoci, Jakkolwiek przywizani tylko do jej cech zewntrznych. Ju Machabeusze zabraniali studiw jzyka greckiego, ale zakaz mg by wykonany tylko w Palestynie, w maym tedy tylko zomku osadnictwa ydowskiego. Kto za stamtd chcia ruszy w wiat, musia si przede wszystkim nauczy jzyka greckiego. Greka zostaa si do koca imperium rzymskiego jzykiem potocznym i handlowym ydw rozproszonych rwnie po zachodniej czci cesarstwa; nigdy nie przyjli aciny za swj jzyk. Pisarze ydowscy zarzucili jednak grek. Wyprzedzajca og inteligencja pocza si sprzeciwia greczynie ju na pocztku III wieku. Z biegiem okolicznoci skupiaa si za ta inteligencja na Wschodzie, w tych samych krajach, w ktrych jzyk grecki sta si kocielnym jzykiem chrzecijastwa. Ostatnim dzieem ydowskim pisanym po grecku s piewy sybiliskie". S to sfabrykowane bez skrupuu faszywe wyrocznie sybiliskie. Kazali Sybilli gosi przyjcie Mesjasza i chwa Izraela, a upadek wszelkiego bawochwalstwa, to znaczy wszystkich religii z wyjtkiem kultu Jahwy, a przede wszystkim upadek chrzecijastwa. Gosi si jako caa nauka jest dzieem Izraela. Mojesz, po grecku Musmios, Pitagoras i Heraklit s uczniami Izraela w Mogadzie. Jzef jest wynalazc geometrii, bo dzieli Egipt na parcele, Mojesz jest wynalazc abecada. Byy sfabrykowane wiersze i ustpy synnych poetw i prozaikw greckich, udowadniajce ich zaleno od Mojesza"420. W marzeniach przyszoci widzi Sybilla komunizm caej ziemi; nie bdzie granic, ani murw, ebrakw ni bogaczy, pana ni niewolnika; nie bdzie ani maych, ani wielkich, krlw ni adnych zwierzchnikw. Wszystko bdzie wasnoci wszystkich. Obok tego s piewy sybiliskie, pene nieprzyjani przeciwko Rzymowi. Cigle zapowiada si straszliwy upadek Rzymu i gosi si z zaciek radoci421. Rzymskiego uniwersalizmu pozostali do koca najzacieklejszymi wrogami. Jednym uniwersalizmem poczli celowa w zamierzchej jeszcze staroytnoci i celuj dotychczas; w uniwersalnoci swego osadnictwa. Byy ju o tym wzmianki; aeby nie przerywa wtku wywodw, zachowaem osobno na koniec rozdziau wyliczenie ich fal osadniczych w staroytnoci. Bajk bowiem jest rozpowszechnione mniemanie, jakoby rozproszenie" byo nastpstwem dopiero zburzenia Jerozolimy przez Tytusa w roku 70 po Chrystusie422. O ile ono dawniejsze; na dugo przedtem
419 420 421 422

TrL 176; ArM 90 Zi II 114 Boi II 20-23 Reinah odnosi to a do roku 136 po Chrystusie, po upadku Bar-Kochby. Niepojte to wprost, jak mg napisa, e wtedy nastpio rozproszenie Re 224

diaspora" staa si dzieem ydostwa gwnym, liczebnie i materialnie; ci za, ktrzy pozostali w Palestynie, stanowili coraz bardziej jakby co dodatkowego, nieliczni i ubodzy. T poprawk" naley koniecznie wprowadzi do historii ydowskiej. Jeszcze przed perskim podbojem znajduje si ydw na poudniowych kresach Egiptu i na wyspie nilowej Elefantynie. Na drugim kocu wczesnego wiata", z niewoli babiloskiej powrciy zaledwie dwa plemiona, Judy i Benjamina. Tam w Mezopotamii cae krainy stay si wycznie ydowskimi, bardziej moe, ni w samej Palestynie423. Znad Eufratu rozchodzia si za emigracja na ca Azj i niemao na Afryk. Ju w VI wieku przed Chrystusem znajdowali si w wojsku syryjskim. Do Egiptu wtargna za Psametycha druga ju fala emigracyjna, a potem nastpia imigracja ydw babiloskich. W kocu Ptolomeusz I, podbiwszy Jerozolim, uprowadzi ich tysice do Egiptu i wwczas wzmoga si tak bardzo kolonia ydowska, w Aleksandrii424. Sigali ju od Aleksandrii a po Etiopi. Ju w I wieku przed Chrystusem stanowili przeszo 1/8 cz ludnoci egipskiej. W wielkiej bnicy aleksandryjskiej, byy osobne miejsca dla kultu rzemios: zotnicy, tkacze i trzy rodzaje kowali: od podkw, gwodzi i igie mieli swoje przedziay425. Wskazuje to na znaczne zrniczkowanie tamtejszego spoeczestwa ydowskiego. W poowie IV wieku przed Chrystusem spotykamy ydowskie osadnictwo nad Kaspikiem. ydzi kaukascy twierdz o sobie, e s potomkami przymusowych osiedlecw, wysiedlonych z Judei przez krlw asyryjskich od koca VIII w. do poowy VII wieku przed Chrystusem. Modszymi osadniczo s ydzi w guberniach kutajskiej i tyfliskiej pord Gruzinw, w grach Dagestanu i w Baku, ktrzy twierdz, jako siedz tam od pocztku ery chrzecijaskiej426. O Yemenie wiemy, e istniao tam pastwo ydowskie, nader wrogo zachowujce si wobec chrzecijan, tpic ich wprost. Dochowaa si tradycja o Dunaanie, ydowskim wadcy Arabii Szczliwej w VI wieku, ktry nie tylko sam w swym pastwie urzdza rzezie chrzecijan, lecz podnieca przeciwko chrzecijanom wszystkich dokoa ksit i dalej krla perskiego; a pooy koniec jego okruciestwom krl chrzecijaski (monofizycki) Abisynii, Elezbaan. Z Yemen przybyli prawdopodobnie na wysepk Marii Panny tu przy pnocnej czci wschodniego Madagaskaru, skd wysali dalsz osad na wybrzee wielkiej wyspy i osiedlili si nieco na poudnie swej wysepki, koo miasta Fenerivo. Zczyli si z tubylcami, dostarczajc im wodzw; stali si warstw wysz. Wobec pierwszych europejskich przybyszw zaznaczali z dum swe pochodzenie i odrbno. Obyczaje ich byy w wielu sprawach zdumiewajco podobne do dawnych ydowskich. W XVIII wieku powstay tam drobne pastewka korsarskie a ci korsarze wytpili wszelki lad ydostwa. Dzi przypominaj ich chyba rysy twarzy u niektrych Malgaszw427. Kwitny gminy ydowskie w Cyrenajce, na Cyprze, na Krecie, Eubei i mniejszych wyspach Morza rdziemnego; liczne byy w Macedonii, w Grecji (gdzie trudnili si przewanie rzemiosami). W Italii osiedlaj si od pocztku I stulecia przed Chrystusem najpierw w Rzymie, trans Tiberim". Przybyli nastpnie jecy Pompeiusza428. Mwi i pisze o nich Cicero, a Cezar utrzymuje z nimi stosunki pienine. W ruinach Pompei znaleziono naczynie z napisem porczajcym, e zawarto jego koszerna429. Szerzy si coraz dalej kolonizacja ydowska w coraz gbsze strony trzech czci wiata, czasem przymusowo. We Frygii i Lydii osiedli najpierw Antioch Wielki przymusowo dwa tysice rodzin ydowskich,
423 424 425 426 427 428 429

Ca 9, 28 Zi I 31 Ca 27, 30 417-424 Wedug Grenadiera Fi 21 Zi I 35 Ca 9, 27

a w I wieku przed Chrystusem peno ich ju byo we wszystkich miastach Anatolii, skd emigrowano dalej na pnocne wybrzee Euxynu, zwaszcza do krlestwa Bosporaskiego w Taurydzie430. W pastwie Partw stanowili znaczny odsetek zaludnienia, a nie jest to nieprawdopodobnym, jako w pniejszym okresie cesarstwa rzymskiego najdalsze odgazienia diaspory" signy do Indii i Chin. Na Zachodzie spotykamy w IV wieku po Chrystusie w Hiszpanii, Belgii, Brytanii, w Panonii Dolnej, w prowincji Germanii (w Kolonii). O gminie w Kolonii wiadczy cesarz Konstantyn a zapewne nie bya jedyna. Nad Renem byli ydzi wczeniej ni Germanie przeszli na drug stron rzeki (ale waciwa historia ydw w Niemczech zaczyna si od X wieku)431. Pnocna Afryka posiadaa ydw ju za rzymskich czasw, nie tylko w delcie nilowej. Niektre osady w Tripolisie datuj si od roku 300 przed Chrystusem; w Tunisie, Algierze i Maroku od I poowy III wieku przed Chrystusem. Marokascy ydzi uwaaj si za najwiksz arystokracj", i pochodz wprost od emigrantw, ktrzy opucili Palestyn tu po zburzeniu Jerozolimy, a tymczasem s genezy starszej, ni sami o sobie opowiadaj. Ptolomeusz egipski przesiedla ydw do Tripolisu okoo roku 300 przed Chrystusem, a gdy urzdzili powstanie potem przeciw Rzymianom w r. 215 przed Chrystusem, pokonani, emigrowali dalej na zachd, gdzie potomkowie ich yj dotychczas w Tunisie, Algierze i Maroku432. Josephus Flavius przechwala si, e adne miasto caego wiata cywilizowanego nie jest bez ydw, a to samo stwierdza, lecz z ubolewaniem Strabo. Dugi jest katalog kolonii ydowskich u Filona, a obejmuje kompletny rejestr krajw caego wczesnego wiata, dostpnego Rzymianom. Za dni Chrystusa Pana wiat rdziemnomorski mia ich obfito wielk, a w poowie II wieku po Chrystusie mona byo bra cakiem dosownie wyraenie wspczesnej ksigi Sybillii erytrejskiej" (waciwie judejskiej) jako peen ich jest wszelki ld, pene wszelkie morze"433. A c dopiero w wieku IV. Nie tylko, e gminy ich liczne byy we wszystkich miastach dookoa morza rdziemnego, ale zacz si znaczny prozelityzm. Tote stali si bardzo powanym czynnikiem ycia spoecznego i politycznego owych czasw"434. Wiemy ju jak si ta sprawa prozelityzmu rozwina i zerwaa, jak czciciele Dzeusa odwrcili si od Izraela, a, przyjmowali chrzest. Do sw Jzefa Flaviusa, jako nie ma w wiecie cywilizowanym miasta, ktre by nie posiadao czci naszego narodu", dodaje suszny komentarz Tadeusz Zieliski: Znamienne jest tu sowo: wiata cywilizowanego. Pionierami wrd dzikich, jak Fenicjanie, Hellenowie, Rzymianie Judejczycy nigdy nie bywali; siedlili si tylko tam, gdzie przedtem przez innych byy wytworzone warunki ycia kulturalnego"435. Monoteizm za uniwersalny uderza fal bez porwnania silniejsz, ni przedtem od wyniesionego na szczyty jedynobstwa Dzeusa. Ale te ydzi jeszcze silniej oparli si Chrystusowi i odgrodzili si od chrzecijastwa. Wyznawcy Dzeusa jedynego przyjli chrzest, a potem nawet imperium rzymskie i acina poszy na usugi Kocioa. Wzgldem uniwersalizmu rzymskiego zaj Izrael stanowisko bezwzgldnej nieprzyjani. Stolica wiata, Rzym, nie cieszya si ich sympati, gdy tam zatknito Krzy, a gdy chrzecijan przeladowano, mylono ich z ydami, a ydw z chrzecijanami. Stolic duchow ydostwa sta si Babilon, a przeciw cywilizacji rzymskiej i pochodowi chrzecijastwa opancerza si judaizm nowym rdem swej religii: talmudem. Zakoczyy si tedy dzieje golusa, w staroytnoci nawrotem do sakralizmu i monolatrii. Tym razem nie ograniczyo si to do nieznacznej mniejszoci, jak za czasw Ezdrasza i Nehemiasza. Talmud ogarnia od razu wielk cz Izraela, a w kocu ogarn go caego.

430 431 432 433 434 435

Zi I 34 Ca I 27, 28, 159 P 421 TrK 2-7, 11, 12, 18, 22. 24, 27 Zi I 30, 34 Zi II 183

Ale te Talmud nie nawoywa, by wraca do Palestyny. By ukadny dla golusa". Umiano ju oceni zdobycze rozproszenia" i nie zamylano likwidowa arcyrozlegego ydowskiego osadnictwa. Dziki staroytnemu okresowi golusa ydzi stali si czynnikiem na scenie historii powszechnej. Niezmierzone s zasugi greckiej kojne" wobec Izraela. Kiedy ju nikt (prcz garstki uczonych) Biblii po hebrajsku nie czyta, kiedy przetumaczono j na greckie, aeby mogli czytywa j ydzi, ocalia kojne" nie tylko Tor dla wyznawcw Jehowy, lecz ca ich cywilizacj od zamarcia. Bez kojne byliby ydzi bez ksiki, staliby poza ruchem umysowym wiata. Utrzymali si na powierzchni tylko dziki przyjciu jzyka greckiego. Dziki temu przechowali sw cywilizacj w golusie i rozwijali j dalej. Golusowi staroytnemu zawdziczaj dobrobyt przez to, e stali si spoecznoci handlow. Bez rozproszenia" byliby zaginli w przeludnionej Palestynie, jako najubosi z ubogich, nic nie znaczcy i nic nie mogcy. Gdyby nie handel, byliby musieli dobrowolnie oddawa si handlarzom niewolnikw, aeby nie umiera z godu. Dziki golusowi stali si sami handlarzami niewolnikw. Najwaniejszym za nabytkiem golusa byo cakowite zerwanie z politeizmem. Odtd yd, ktry zatraci sw monolatr, mia przed sob dwie drogi: ateizm lub panteizm. Dylemat ten mia dojrze w XVII wieku przez Spinoz. Po nim zwikszay si zastpy nie panteistw, lecz ateistw a w XIX wieku ateizm sta si pospolitym wrd ydw o rednim i wyszym wyksztaceniu.

VI. TALMUD I KARAIMSTWO

Pord zmieniajcych si gruntownie stosunkw musiay wytwarza si obok Starego Testamentu dodatki, uzupenienia, ktre przekazywane tradycyjnie staway si prawem zwyczajowym nowej formacji. Ju w I wieku przed Chrystusem pojawia si twierdzenie, jako Jehowa nie poda Mojeszowi do spisania wszystkiego, lecz nadto powierzy mu wiele przepisw, ktre nie pismem, lecz ustnym przekazem utrwaliy si z pokolenia w pokolenie. Odkd nie byo wityni i ustay ofiary krwawe, odkd trzeba byo poprzestawa na modlitwie w bnicy, przeniesiono formalistyk rytualn na modlitwy. Oddawano si temu coraz bardziej, wytwarzajc now liturgi, ktra stawaa si koniecznoci, a musiaa by wielce uproszczona. Wieki miay nad tym pracowa. Pierwsze ogniwo nowych zwyczajw siga podobno poowy V wieku przed Chrystusem, kiedy Ezdrasz, a potem Nehemiasz, zakadali nowe pastwo. Utworzono wtedy collegium wielkiej synagogi" by pilnowa zakonu, aeby nowe dodatkowe przepisy nie staway w sprzecznoci z dawnymi. Postanowienia tych mw, tudzie nastpnych szk egzegezy w Cezarei i Tyberiadzie przechodziy ustn tradycj z pokolenia, na pokolenie, zanim powstawa poczy krtkie przygodne notatki uczonych w Pimie. Stopniowo wytwarzay si z tego materiau formy szczegowe w formie wyranej i ustalonej, przyjtej przez wiernych. Tak na przykad w II w. po Chr. rabbi Ismael opracowa nowych trzynacie, praktycznych, prawie rzemielniczych prawide, tak zwanych Middoch", ktre zastosowano nastpnie do modlitw porannych. Prawo zwyczajowe, wzbogacane coraz nowymi przyczynkami, nabierajc powagi, zakrawao z czasem na drugi Zakon, wobec czego musiaa si wyoni kwestia, czy to jest uprawnione czy te sakralno ogranicza si do Pisma. Rodzi si spr o warto i znaczenie tradycji. Wcielali j w religi faryzeusze, jako drugie obok Tory i Pisma rdo religii, gdy tymczasem Sadyceusze tradycji nie uznawali. A chodzio gwnie o komentatorstwo Tory. Do spisywania tej tradycji przystpiono pod koniec I wieku przed Chrystusem, ale dopiero w II wieku po Chrystusie zaczto pracowa okoo tego systematycznie. Oglnie przyjto komentatorski zbir Miszna", uoony przez Jehud-ha-Nasi, zwanego te Kadosz (wity), ukoczony w roku 189 po Chrystusie. Ju wczeniej poczto spisywa nauki wygaszane w bnicach gdy pochodziy od wybitnych rabinw. Jest to tytu uczonych w Pimie, bez zwizku z godnoci kapask. Aaronidzi i wszyscy lewici nie mieli nic do roboty, odkd nie byo wityni, a prawo wyrane Tory ograniczao kapastwa i posugi koo rytuau do tego plemienia. Nie ma kapastwa czynnego bez wityni. Faktycznie utracili wtedy ydzi kapanw i nigdy ju ich nie przywracano. Pozostali w pracach okoo ycia religijnego tylko uczeni w Pimie i z natury rzeczy wybijali si coraz bardziej, jako przodownicy i przewodnicy ycia wszelakiego, skoro cae ycie ydw byo sakralnym, w Pimie opisanym. Interpretatorowie Pisma przyswoili sobie Miszn i na niej gwnie polegali, ale krtka wzowato jej ustpw nie nadawaa si dla kadego a budzia coraz wicej wtpliwoci w miar coraz wikszej rozlewnoci ycia ydowskiego. Powstaje wtedy komentatorstwo Miszny, tak zwana Gemara. Nauki owe udzielone w bnicach, targumim" i midraszim" (im kocwka pluralis), wygaszano po aramejsku (hebrajski by jzykiem martwym), ktre spisywane poczy wytwarza pimiennictwo teologiczne. Dzielio si niemal od pocztku na dwa dziay: komentarze do wersetw historycznych i treci moralnej, zwane Haggada tudzie wywody prawnicze, Halacha, co znaczy Ogrodzenie (okoo Zakonu), pene nadzwyczajnej drobiazgowoci436.
436

TrL I 207, 263

Komentowanie Pisma i Miszny, czyli tworzenie Gemary, dokonywao si w Palestynie i w Babilonii. Zbieraniem Gemary zaj si ju ucze rabbi Jehudy, rabbi Johannan, a wic wnet po zaoeniu Miszny. Miszna i Gemara razem stanowi Talmud. W Palestynie powstawa Talmud zwany jerozolimskim, nad ktrym prace ukoczono w ostatniej trzeciej czci trzeciego wieku po Chrystusie437. Istniao drugie uczone ognisko ydostwa, nad Eufratem. Dawne tamtejsze osady ydowskie powoane zostay do nowego ycia, i zyskiway na znaczeniu moralnym, odkd ydzi stanli w ostrej opozycji przeciwko pastwu rzymskiemu (chrystianizujcemu si coraz bardziej). Poza granicami imperium, pod nominalnym zwierzchnictwem wrogiej Rzymowi Persji, utworzyo si nad Eufratem w poowie III wieku po Chrystusie ydowskie pastwo teokratyczne. Gow jego by ksi wygnania" roszgalatha, naczelnik duchowy i wiecki zarazem, rezydujcy zazwyczaj w Nehardei nad Eufratem. Przedtem tam bya jeszcze szkoa uczonoci w Pimie, podobnie w Surze (pniej w Punbadithe). Szkoy te rozkwitny i zasyny na nowo w okresie powstania Miszny. Cay szereg rabinw palestyskich przenosi si na lepsze warunki, do Babilonii, ludnej i bogatej, a spragnionej wykadu Zakonu. Redagowano te Talmud oddzielnie w Babilonii, niezalenie od Palestyny. Pierwszymi redaktorami byli rabini Aszni i Abina, a po nich nastpowa dugi szereg autorw i redaktorw, gdy prace nad Talmudem babiloskim trway a do koca V wieku po Chrystusie438. Niektrzy przeduaj ten termin a do wieku VI. Oba Talmudy rni si gemarami, gdy miszna jest im wsplna i zachodz tylko rnice drobne wariantw. Czy w Jerozolimie, czy w Surze, Nehardei lub Pumbaditha, czy te w Seleucji pisano jednakowo po chaldejsku. W Seleucji powstaa w I wieku po Chrystusie osobna szkoa, w ktrej dziaa i naucza synny rabin Hillel, przenisszy si znad Jordanu nad Tygrys. Jerozolimski Talmud nie pozyska wikszej powagi, gdy babiloski jest wszechstronnie j opracowany"439. Z czasem ca gemar w ogle, jako Talmud cilejszy, zwano talmudem Bibli, tj. babiloskim440. Tu nie od rzeczy bdzie przytoczy nastpujc uwag wydawcy i tumacza Szulchan Aruchu, Loewego. Babiloska gemara jest o wiele obszerniejsza od palestyskiej, a przewysza j znacznie sztuczn dialektyk, cudacznymi pomysami i legendami, absurdami i obscenami. W babiloskiej wanie gemarze uwidacznia si ochota, by si nurza w brudach zdeprawowanej wyobrani, by igra wymysami i rojeniami. Przegldajc ten tuzin woliantw odnosi si wraenie, jak gdyby jaki chr stu tysicy optacw, tknity niesamowitym askotaniem, wydawa oguszajcy miech szalecw. Pomimo to zyska talmud babiloski powszechne uznanie, a gdzie zachodzi sprzeczno dwch gemar, babiloskiej i jerozolimskiej (miszna jest w obu ta sama z nieznacznymi wariantami), przewaa powaga babiloskieja441. Nie posiadali ydzi babiloscy wicej uczonoci od palestyskich, ale tam wicej wytworzyo si warunkw do rozwoju studiw, wicej byo zamonoci, atwiej byo zdoby si na otium potrzebne do hagad i halach, atwiej dostarczy uczonym naleytego utrzymania i stanowiska. Zadecydoway te owe szkoy babiloskie o dalszym rozwoju ydostwa442. Gdy kierownik szkoy w Sura przybra tytu gaona, naladowano to zaraz w Pumbaditha; std okres uczonoci ydowskiej zwany gaoskim", a sigajcy a do poowy XI wieku443. Gaonowie (geonim) nie zmieniali talmudu, lecz robili wci dodatki. Komentowao si poprzednie komentarze, a komentarz taki suy jako tekst nastpnemu komentatorowi. Powaga za gaonw rozcigaa si na cay wiat ydowski. Posyano do nich po opinie i rozstrzygnicia spraw wtpliwych a z Hiszpanii i Francji.
437 438 439 440 441 442

443

S przedmowa XXIX S XXX TrL 268, 270, 271 An 111 S I w przedmowie XXX Spengler odnosi mylnie sam genez prawa ydowskiego prywatnego do tych szk babiloskich. I w tej kwestii zna niedostateczne przygotowanie rzeczowe Spenglera. ydowskie prawo prywatne jest ju w pentateuchu. Au 104, 106, 119.

Musiaa powsta piecza o zgodno spisywanej starej, czy nowo wytwarzanej tradycji" z Pismem, a przede wszystkim z Tor. Od tego byli Rabini, eby poddawa t tradycj badaniu krytycznemu z tego wanie stanowiska, a wic musieli zaj si badaniem Biblii, eby mc orzec, co z nowych przepisw, czy te tylko z nowych szczegw daje si uzgodni z Pismem. Powstaa nowa sztuka tak zwana drasza, ktra wyrobia sobie wasne prawida, cile ujte, wasn tedy metod444. Nie wszystko otrzymao uznanie jako ksigi kanoniczne; tak na przykad wany zbir dodatkowy do Miszny, zwany Tojefta, ukoczony z kocem IV wieku po Chrystusie nie posiada znaczenia kanonicznego445. Ostatecznie zbudowano Talmud, ogrom zajmujcy w druku dwanacie tomw folio. Dzieli si na sze sedarw, te na traktaty, a te za na rozdziay. Wykaz samych tylko traktatw z lapidarnym podaniem treci zajmuje pczwarta stronic petitu wikszej semki446. Rozdziaw jest 529, traktatw 63. W wydaniu amsterdamskim dodano do traktatu Saphedrin (czwarty traktat czwartego sederu, seder Noskin) jeszcze pi traktatw nie zawsze uznawanych za kanoniczne; a zawieraj one 981 rozdziaw447. W zasadzieTalmud nie wytwarza nic nowego; chwyta si tylko Pisma, zwaszcza Tory, eby j wyjani i nauczy wiernych, jak maj stosowa Zakon w praktyce ycia. Nagina si wszelki krok do Przymierza z Panem, wymyla si sposobnoci, eby co byo zrobione pobonie, nie przepuci si ni kroku ni minuty bez myli o Zakonie. Widzielimy, jak sam picioksig starczy by wytworzy ca cywilizacj, z dokadnym okreleniem stosunku do kadej kategorii bytu. Dla Talmudu mao tego. Okoo gwnego gmachu, Pisma stawiao si przez pi stuleci przybudwki i czsto do dawniejszych jeszcze nowsze przybudwki, a wreszcie gmachu waciwego nie wida. Talmud Tor przysoni, nawet zami. Rozwakowa kad literk Pisma, narobi z wyrazw traktaty, ze zda ksigi, szukajc na wszystkie strony, jakby co zastosowa i nie spocznie, a wynajdzie, uywajc amacw logiki i naciga penych skrtw. Uczeni talmudyci, kady z poszczeglnych przepisw Zakonu rozwinli kazuistycznym sposobem do nieskoczonoci. Wytworzyli z tego ca sie praw nowych, surowo obowizujcych. Opasali nimi czowieka od stp do gw, od najpierwszej modoci a do koca jego ycia, we wszystkich najdrobniejszych szczegach codziennego ycia"448. Nie ma takiej rzeczy, o ktrej nie byo by mowy w Talmudzie, a zawsze w imi Zakonu i pod rygorem grzechu. Na kade wydarzenie ycia jest przepis, do ktrego stosowa si naley: czy krla spotka, czy zobaczy karw albo murzynw, czy przejedzie koo ruin, czy zayje lekarstwo, czy wemie kpiel, czy zblia si burza, czy usyszy z daleka bijce pioruny, czy wstaje, czy si ubiera, czy zaatwia potrzeb, czy zasidzie do jedzenia, czy wchodzi do domu, czy te go opuszcza, czy wita przyjaciela, czy spotka wroga"449. Talmud jako cao, jest czym jedynym w swoim rodzaju, jako kodeks ycia i praw ydostwa, w swej niezmiernoci a zarazem absurdalnoci"450. Z pentateuchu wyowiono 613 nakazw i zakazw, mianowicie nakazw 248, a to ze wzgldu na 248 czonkw ciaa ludzkiego i 365 zakazw ze wzgldu na 365 y w ciele ludzkim451. Ksigi Talmudu stay si zbiorem przepisw i regulatorem caego ycia, prywatnego i zbiorowego, obowizujc pod grzechem. Gdy w ustpie smym codziennej modlitwy, zawierajcej wyznanie wiary, mwi si: Wierz wiar zupen, e caa Tora, znajdujca si obecnie w naszym rku, dana bya Mojeszowi, nauczycielowi naszemu"; rabini ka rozumie przez ca Tor" take tradycj" spisan w Talmudzie.
444 445 446 447 448 449 450 451

Au 34-42. TrL 268 S I XXXI - XXXV. S I XXXV TrL II 240 Sm 224 S XV S XIV

Niejedno za miejsce Talmudu poucza, eby dawa mu pierwszestwo przed Pismem. Wyszo Talmudu ponad Pismo w. zaznaczaj rabini w upomnieniach stosowanych do modziey: Synu mj, uwaaj wicej na sowa uczonych w Pimie, nie na sowa Tory". A w wielkim komentarzu halachy Symeona Kihary z Basr w Babilonii, pisanym okoo roku 900 czytamy: Orzeczenia uczonych przekazujcych tradycj s waniejsze od sw Pisma; albowiem powiedziano o orzeczeniach soferim; masz trzyma si nauki jakiej nauczaj, nawet choby powiadali, e prawe lewym, a lewe jest prawym, masz ich sucha!"452. Tote coraz mniej pojawiao si komentarzy Pisma, a cale pimiennictwo stawao si na dugi czas komentowaniem Talmudu; wybitniejsze za komentarze niedugo za czekay na komentarze nad sob i to liczne. Uczono talmudyczna polegaa na ukadaniu komentarza do komentarza. Praca, umysowa Izraela polegaa na tym, by krci si w kko w kazuistyce formalistycznej kontynuatorw i komentatorw Talmudu. Bya to praca jaowa, dla zdolnoci zabjcza. Rozwj myli religijnej mia polega na tym, aeby komentujc poprzednika, obmyle nowe szczegy, jeszcze bardziej drobiazgowe, jakie szczeglne okolicznoci ycia powszedniego i osdzi je wedug przepisw Talmudu, czy i o ile s zgodne, czy nie zgodne z wymaganiami prawowiernoci. Tym szlakiem sakralizm wdziera si w coraz dalsze zakamarki ycia, w coraz pytsze atoli sprawy. Od gbi myli i powagi ycia sakralizm ten, wznoszony nad wszelk miar, oddala coraz bardziej. Sama metoda talmudycznej uczonoci sprowadzaa obnianie poziomu umysowego uczonych". Nic tylko komentowanie i komentowanie komentowania, zapierajce drog do wszelkiej inicjatywy myli. Nie znajcy jzyka chaldejskiego mog si zapozna z t metod dosownego przekadu pierwszego rozdziau traktatu Beschoth, traktujcego o modach codziennych niekapaskich, przekadania Henryka Jerzego F. Loewego sen. Na temat wymieniony jest rozdziaw dziewi, ale wystarcza exempli gratia ten jeden, pierwszy w traktacie. Tumaczenie zajmuje stronic wikszej 8-ki 70, z czego znaczna cz petitem453. Najpierw tedy podaje si miszn, w tym wypadku ustpy miszny pi razy, pooznaczane liczbami porzdkowymi: pierwsza miszna itd. do pitej. Prcz tego atoli pomidzy gemar do pierwszej a drug miszn znajduje si ustp bardzo dugi, gdy zajmujcy 35 stronnic druku (a wic a poow caego rozdziau) pt. miszna do koca pierwszej stray nocnej". Rozwaania o tej porze nocnej trafiay si w sam raz liczne, rnych sawnych rabinw, a zbieracz miszny nie chcia adnego pomin. Do kadej miszny doczona gemara zmienia niejako tekst miszny na drobne i w tym tkwi wanie ambicja uczonoci talmudycznej, eby nawet do najrozwleklejszej gemary jeszcze umie co doda. A komentuje si nie tylko nasuwajcym si logicznym tokom myli, ale wicej jeszcze asocjacj, skutkiem czego spotykamy si w cigu wywodw z rzeczami pozbawionymi jakiegokolwiek zwizku rzeczowego, a majcymi suy za dowody i wyjanienia. Idzie o to, kiedy i w jaki sposb odmawia codzienn modlitw szma Izrael"; czy godzi si j odkada od poranku a do pierwszej stray nocnej (ktra w rozmaitych porach roku wypadaa, nierwno), czy moe a do pnocy? a moe nawet do brzasku dnia nastpnego? Miszna przytacza dwie opinie, a gemara wciga w dyskusj dziewiciu rabinw, komponujc czsto ich wymian myli, jakoby osobist, nawet wtedy, kiedy yli nierwnoczenie. Komentujc miszn swko po swku i nacigajc swe spostrzeenia i przypomnienia, do zasadniczego pytania zadanego na czele rozdziau, dochodz do przerozmaitych argumentw pomocniczych. Na przykad midzy innymi trzeba ustali por gwnego posiku i czy wszyscy ludzie jadaj wtenczas, a zwaszcza, czy kapani take? A czy na pocztek sabatu nie zmienia si wszystko? I kiedy waciwie koczy si dzie, czy po zmierzchu, czy a wzejd gwiazdy itd., itd. I dyskutuje si nie wedug zjawisk przyrody, nie podug wasnego odczucia i dowiadczenia, lecz wycznie tylko wedug tradycji o opiniach rabinw. Ich argumenty way si i ocenia, ale wasnych si nie miewa.

452 453

TrL I 289; Ft 10 S I 329-400

Przy tych dociekaniach dowiadujemy si, jak to rabbi Eliezer orzek, e noc skada si z trzech stray (nie czterech), a z pocztkiem kadej Bg siada i ryczy jak lew"454. Inny rabi Izaak przytacza, co Bg sobie przy tym mwi, a indziej jest o tym cae obszerne opowiadanie455. Ale niektrzy uczeni uznaj cztery strae" podczas nocy, wic trzeba to znw przedyskutowa z szeregiem rabinw, a potem dociekania, kiedy jest rodek nocy? Moe o pnocy? a kiedy ta pnoc? itd. Okae si, e ani Mojesz nie wiedzia na pewno, kiedy rodek nocy, ale pnoc poznawa dokadnie Dawid, bo mia harf, ktra, itd.456. W dalekim dalszym cigu roztrzsania natkniemy si na ciekawe pytania (cigle w zwizku z kwesti, dopki mona odoy odmwienie modlitwy szma"?) o jakiej porze dnia gniewa si Bg? W pierwszych trzech godzinach, kiedy kogut stoi na jednej nodze, a grzebie mu zbieleje. Czy nie bywa to rwnie o kadej innej porze? (odp.): O kadej innej porze mona dostrzec w grzebieniu jeszcze kilka czerwonych kresek, ale o tej porze (kiedy mianowicie Bg gniewa si) jest grzebie cakiem biay". Nastpuje dowd z wydarzenia, jakie si przytrafio pewnemu rabinowi itd.457. W gemarze do drugiej miszny dowiemy si cudw istnych o Dawidzie. Ot w krl ydowski mieszka kolejno w piciu wiatach, a w kadym z nich wypiewa pie pochwaln. Po pierwsze we wntrznociach matki swojej wiersz I. psalm 103: Chwal duszo moja Pana i wntrze moje bogosawi imi Jego wite!" Podobnie psalmowa Dawid przy nastpujcych chwilach swego piciowiatowego ycia: kiedy przyszed na wiat i zoczy gwiazdy i planety"; po trzecie, gdy lea na piersi matki i patrza w jej piersi"; tu caa dysputa, czemu w sam raz na piersiach i zdanie rabbi Abuha: Bo Pan da jej (kobiecie) piersi na miejsce rozumu", a dalej nie bardzo przyzwoicie; ale dalej po czwarte psalmowa Dawid, widzc upadek bezbonych w duchu na tamtym wiecie i wreszcie po pite, gdy widzia w duchu dzie mierci po czym nastpuj dugie interpretacje tych wierszy psalmw, ktre Dawid w owych momentach wypiewywa, a ktre to teksty wolaem opuci (bo to chyba profanacja wedug naszych poj?)458. W podobny sposb opracowanych jest pi miszn i pi gemar do nich. Dociekanie, dlaczego ustp o Absalonie (psalm 3) znajduje si tu obok ustpu o gogu-magogu jest zajmujce dlatego, e dowiemy si przy tej sposobnoci, e rabbi Saadias Haggaon kaza przez gog-magoga rozumie pastwo rzymskie459. Z dalszych przykadw zrezygnujemy, nie rozporzdzajc ni czasem, ni miejscem na cytaty, z ktrych si ju nie dowiemy niczego nowego. Dodam tylko, e po piciokrotnej gemarze czeka czytelnika Berachothu jeszcze suszny aneks miejsc paralelnych z talmudu jerozolimskiego. A rezultat? Kiedy tedy ostatnia minuta na odmwienie szma"? Co do tego, wiemy na kocu w sam raz tyle i to samo, co na pocztku. I tak przez wielkie dwanacie tomw folio. Mia Talmud zawsze przeciwnikw, ale nie mona za przeciwnikw uwaa wszystkich, ktrzy go nie uznawali; byli bowiem (i s), tacy, ktrzy nie maj z Talmudem nic do czynienia, poniewa go nie znaj, nie wiedzc ani o jego istnieniu. Kiedy Mojesz Majmonides przebywa na dworze Saladyna w Kairze, zbiera wiadomoci o swych wspwyznawcach w Oriencie. Wedug jego informacji, w Arabii nie wiele wiedz o Talmudzie, a w Abisynii ledwie wiedz o Torze; pod Turkami i Tatarami" maj rwnie tylko Bibli. Osobno mwi o karaimach, wyrniajc ich doskonale, na przykad gdy zapisuje, e w Damaszku yje setka Karaimw i 400 Samarytan460; Tyczy si to trzeciej wierci wieku XII. Wwczas Turcy i Tatarzy ograniczeni byli do czci Azji centralnej i nie byo jeszcze adnej imigracji pod panowanie tureckie z Zachodu. S to wszystko ydzi dawnych, przymusowych przesiedle asyryjskich, babiloskich, perskich, a nieco take z ruchu osiedleczego w pastwach diadochw. Nieznajomo cakowita Talmudu stanowi waln legitymacj ich staroytnoci w tych krajach. Mieszkaj tam od czasw przedtalmudycznych, ale zarazem wiadczy to o
454 455 456 457 458 459 460

S I 332 S I 333 i przypisek 27 S I 335, 336 S I 356. S I 372 Ibidem Ca I 271

izolowaniu ich. Zatracili w tych krajach czno ze wiatem, nawet ze wpwyznawcami z szerokiego wiata i Talmud do nich nie trafi. Mona o nich powiedzie, e byli i s niewiadomymi Karaimami. Nam tu chodzi o wiadomych przeciwnikw Talmudu, nie chccych uzna tradycji. Kierunek saducejski, eby nie uznawa tradycji, wije si poprzez wieki, jakkolwiek dugo nader nik ciek. Dopiero w poowie VIII wieku zorganizowa si w wyran sekt i to w Babilonii, siedzibie talmudycznych gaonw. Twrca jej Anan Ben Dawid i od niego zwano sekt przez kilka pokole ananitami. Potem wystpuje nazwa karejczykw lub karaitw, w Polsce karaimw. Ta odmiana nazwy jest najwaciwsza, gdy nazwa pochodzi od hebrajskiego wyrazu: kara, co oznacza czytelnika Biblii; z czego liczba mnoga karaim. Z czasem rozpadli si i oni na kilka sekt, ale rozprawka niniejsza tym si zajmowa nie moe. Rozrnimy tylko sprawy wane od bahych, szkicujc walk rabinitw z karaimami. Saduceizm i nastpnie tradycja saducejska rzeczywista, czy rzekoma, kt dzi dojdzie do tego? wyrniay si pewnymi pogldami na istot duszy, na stosunek duszy a ciaa, na wymiar sprawiedliwoci Boej w tym a przyszym yciu461; lecz widocznie nic z tego nie byo okrelone cile, nie majc z czego. Brak cisoci sprawia i sprawi musia, e kady wybitniejszy pisarz karaimski rozumowa po swojemu. W zakresie ycia zbiorowego niesie tradycja saducejska, przyjta przez karaimw, postulat rwnouprawnienia crek przy spadkach462, ale nie wiadomo, czy odrzucali take podwjny dzia spadkowy syna pierworodnego. (Jakie to znamienne dla stanu bada!). Jakkolwiek byo, to pewne, e uprawnienie crek w prawie spadkowym (choby tylko po odjciu podwjnego udziau najstarszego brata) miecio w sobie dno do rwnouprawnienia kobiety w caym prawie familijnym, z czego w dalszej konsekwencji nie moga nie powsta dno do rwnouprawnienia kobiety w ogle; a zatem karaimstwo miecio w sobie monogami, jako nieuchronny wynik podnoszenia stanowiska kobiety przez nadawanie jej praw rwnych w rodzinie. Mogo to by zrazu niewiadomym, ale musiao si ujawni po pewnym czasie. To wydaje mi si w karaimstwie spraw najwaniejsz, zasadnicz. Polemika karaimska powicaa si atoli najbardziej sprawom innego zgoa rodzaju. Mnstwo pism o ciso znaczenia pocztku pierwszej kadry po nowiu (wszyscy ydzi obchodzili pojawienie si nowego ksiyca"), o wita podwjne i tym podobne sprawy kalendarzowe463 nie razi nas, bo calendarium fundamentem rytuau, a w tym musi by porzdek, ktry musi si oprze czasem na pedantyzmie. Ale ze zdziwieniem dowiadujemy si, jako Ananowi wydawao si niedostatecznym wicenie sabatu przez talmudystw i e od niego pochodzi zakaz ognia i wiata w soboty, a choby utrzymywania roznieconego przed sabatem; od niego rwnie przykazy co do przygotowywania potraw z pitku na sobot; wielce go zajy szczegy, jak sporzdza i wkada na siebie tefilim modlitewne itp.464. W tych kwestiach karaimi wygrali spraw, gdy wszystko to wsikno w talmudyzm. Podobnie przyjo si odbywanie aoby w Jerozolimie pod wityni ruinami i na Syonie, co jest pomysem karaimskim465. w krtkim czasie zdoby karaimizm Jerozolim dla siebie, zakadajc tam stowarzyszenia pokutnicze466. A potem nastpcy Anana nie ustpowali w wymylaniu bahostek rytualnych najzacieklejszym talmudystom; wszake powany skdind El Bakir polemizuje o rodzaj wody, mogcej oczyszcza ludzi i naczynia; bierze udzia w osawionym sporze o naczynia bez pokrywek; o to, czy spoywanie mac przez tydzie wit paschy jest prawem tylko, czy te obowizkiem467. Synny propagator karaimstwa Sahl, oburza si na rabinw, e zezwalali na pewne rodzaje oliwy, podejrzanej mu co do rytualnej czystoci. W sprawach o czysto karaimi byli w ogle skonni do przesady jeszcze wikszej ni rabinici468. Podobnie przesadnie walczyli z maestwem pomidzy krewnymi, mnoc rzekome pokrewiestwa, a doszli do ... szwagrowej szwagra, co jednak naprawi potem Jzef el461 462 463 464 465 466 467 468

Ft 27, 44 Ft 58. Ft 11 n. 96 Ft 32, 35, 46 Ft 95 Ft 125 Ft 58, 60 Ft 29, 94

Bazir, usuwajc wykombinowane" stopnie pokrewiestwa469. Obfita te jest literatura o ubj rytualny; obfita obustronnie470. Polemizowano atoli cho mniej na ilo w sprawach waniejszych. Pozostawiajc na pniej wymysy, z ktrych wyr miaa kiedy Kabaa tu ogranicz si do zagadnie zasadniczych w kwestii uznawania lub odrzucania tradycji, ujtej w Talmudzie. Zrazu karaimi byli gr, a mniej wicej do koca IX wieku. Wedug niektrych (za Juliuszem Fuerstem) szybkie pozyskiwanie zwolennikw zawdziczali wikszej uczonoci, i oni pierwsi uprawiali nauki wieckie, a rabinici" potem dopiero naladowali ich przykad; oni te lepiej znali jzyk hebrajski, w ktrym spisane jest niemal cae Pismo. Zyskali przewag w caym ydostwie Azji i Afryki, tak dalece, i powaga Talmudu zdawaa si zachwian. Rejestr gmin stanowczo karaimskich zawiera okoo setki pozycji. atwo zrozumie, e nie marnujcy czasu na talmudyczne kazuistyki i nie przytpiajcy sobie na tym umysu, zabierali si raczej od tamtych do matematyki, astronomii, filozofii i medycyny, czerpic wiedz z cywilizacji arabskiej471. Mnie atoli powd pierwotnej przewagi karaimw wydaje si prostszym. Oto oni pierwsi poczli pisywa po arabsku, w powszechnym jzyku pimiennym wiata islamu, coraz rozleglejszego. Zmara kojne" a na jej miejsce wstpia arabszczyzna; karaimi przyjwszy j za swj jzyk pimienniczy, uczynili pimiennictwo swe dostpnym ogowi wspwyznawcw, bo ydzi rycho sobie przyswoili jzyk arabski i uczynili go swym potocznym, jak niegdy grecki, Literatura karaimska staa si dostpniejsza i dopki talmudyci nie naladowali tego przykadu, pki trwali przy jzyku aramejskim (syryjskim lub chaldejskim), dopty karaimi byli jakby bez konkurencji, (o jzykach ydowskich bdzie dalej osobny rozdzia). Uwzgldni trzeba, jako niebawem po ukoczeniu Talmudu dostao si ydostwo w wir nowego uniwersalizmu, arabskiego. I ten, jak niegdy hellenistyczny, skada si z trzech prdw: ekonomicznego, jzykowego i religijnego. Z atwoci opanowali ydzi handel wiata muzumaskiego. Kultura materialna niektrych kalifatw przewyszya bizantyskie zbytki, a ydzi stali si najbogatsz spoecznoci wiata. W niektrych kalifatach stali si ydzi panami sytuacji, faktycznymi wsprzdcami obok ywiou islamickiego. Wiadomo, jak wiele wpyww ydowskich mieci w sobie pierwotny mahometanizm, potem za czsto ulegao ydostwo wierzeniom tudzie obyczajowi islamickiemu. Jzykowy uniwersalizm obj i ich mocno, przynajmniej rwnie silnie, jak niegdy w greckiej kojne". Okres arabski jest zotym pimiennictwa ydowskiego. Pierwszym wybitnym talmudyst ktry zrwna si z uczonymi karaimskimi, by Saadia okoo roku 900. Tu przedtem, w roku 880, wystpi Chawi el Balkhi z dwustu zarzutami przeciw rabinom; ale zarazem, nabywszy z pimiennictwa arabskiego racjonalizmu, przeholowa i szydzi z cudownych opowieci w samym picioksigu. Przetumaczywszy niektre dziay Pisma na arabski, podawa komentarze racjonalistyczne i tak metod uoy podrcznik szkolny, ktry uywany by w szkoach Persji, Iraku i Egiptu. Wystpi wprost przeciw boskoci genezy wewntrznej pentateuchu. Charakterystyczne na jakiej to uczyni podstawie, jakie przytacza potem argumenty? Ot zarzuca, e jest tam mowa o mieszkaniu" Pana wrd cherubinw co stanowi pojcie materialistyczne, a przecie Bg nie moe mieszka". Co za brak fantazji, co za pedanteria sucha! Nadto wystpi Chawi przeciw rozmaitym ceremoniom, przeciw niektrym przepisom czystoci, co wszystko niewielkiego jest kalibru; ale przeciwi si take obrzezaniu, co byo spraw grub, niemal na rwni z odmwieniem Torze genezy boskiej. Chawi sta si tedy blunierc i wywoa sprzeciwy nawet midzy karaimami. Uatwi zadanie Saadiemu, gaonowi w Sura (892-941), talmudycie o wielkim talencie polemicznym, ktry podj walk z karaimami ich wasnym orem. Tumaczy rwnie na arabski ustpy z Pisma, pisywa po arabsku komentarze wprost do Pisma, a nie do Talmudu, i uoy wasny podrcznik

469 470 471

Ft 27, 35, 54, 190 Ft 98 Ft 27, 44

szkolny, ktry wypar niebawem podrcznik Chawiego. I zaczyna si od Saadiego reakcja przeciw karaimom472. Gwna teza karaimska ustalia si w tym, e Bibli wolno wyjania tylko w Biblii, podczas gdy Saadia broni tezy, jako Biblia nie zawiera prawa kompletnego, a uzupenienia s w tradycji, to jest w Talmudzie. Gwne za spory filozoficzno-religijne tyczyy dwch zagadnie. Karaim Ibn-el Dawendi uwaa wiat za wieczny, Saadia za za stworzony w czasie. Tamten gosi, jako dusza jest funkcj ciaa; na co odpar Saadi, e dusza stanowi odrbny czynnik wietlany, ktrego narzdziem jest ciao; jest za dusza niemiertelna. Polemizujc w sprawie antropomorficznych okrele osoby Boskiej, jako to: gowa Pana, oko, ucho, itp. radzi interpretowa to jako boskie przymioty473. Rozszerzy te Saadia i uoy systematyczniej angellologi; aniow uwaa za stworzenia wiata"474. Potem wystpi na pierwszy plan synny El-Bakir, prawodawca karaimw, ktry uzna rwnouprawnienie crek w prawie spadkowym. W swym filozofowaniu o Bogu (na sposb arabski) jest czysto monoteistyczny; obok niego zasyn Salmon ben Jerochim, urodzony w Egipcie, w roku 858, metod tamtemu przeciwny, gdy zarzuca filozofi, okazujc nawet wzgard nauce wieckiej. Nawraca do filozofii karaim Dawid ben Merwan, ktry pierwszy przyjmuje od Arabw studia aristotelesowskie475. Powstaj sekty. Karaim Jefet polemizuje z dwiema nowymi: z judanitami, ktrzy odrzucali wiar w odpat bosk za dobre i ze uczynki, tudzie z szadganitami, ktrzy pierwsi wystpili z geograficzn wzgldnoci religii, jako na wygnaniu" (tj. w caym wiecie prcz Palestyny) nie obowizuj przepisy o witach, o potrawach i czystoci. Byy te sekty odrzucajce wiar w zmartwychwstanie, a nawet przeczce Przejrzeniu Boemu476. Z tym wszystkim szed zmierzch na karaimstwo. Przyczyna prosta, skoro zwolennicy Talmudu byli zjednoczeni, jednomylni, a karaimi w otoczeniu sekt rnorodnych, zczonych tylko opozycj przeciw Talmudowi, lecz z ktrymi nie byo wsplnym nic pozytywnego. Nie atwo nawet odrni karaimw od tego otoczenia i trudno si orientowa, co w walkach religijnych jest prawdziwie karaimskiego, co za przygodnie do karaimw przystao na chwilowych przyjaci z posikami przeciw rabinom. W poowie X wieku wprowadzono studium Talmudu babiloskiego w Kordowie, za czym poszy potem inne gminy477. Zdaje si, e ze towarzystwo sekt zaszkodzio karaimom. Pod koniec XI wieku s tak osabieni, i ulegaj przeladowaniu wadz ydowskich. Jeszwa ben Jehuda (ur. w r. 1050) stwierdza, jako karaimi coraz czciej kryj si ze swymi przekonaniami i udaj talmudystw. Wydano te okoo roku 1100 zakaz, jako w sabat nie wolno czyta rkopisw pisanych pismem arabskim (bez wzgldu na jzyk tekstu). Poniewa czytywao si w ogle tylko w soboty (o ile kto nie by zawodowym uczonym), zakaz ten ogranicza ogromnie propagand karaimsk, a jednak oni sami przyczyli si do tego zakazu478. Okoo roku 1150 wybucho przeladowanie karaimw w Hiszpanii, gdzie ydzi byli prawdziwie wsprzdcami obok Maurw; a zatem urzdzili je rabini. Podupada te karaimizm coraz bardziej na Wschodzie i w poowie XII wieku gwnym jego ogniskiem staje si pastwo bizantyskie (nastpnie Turcja). W Egipcie cae gminy przechodziy do rabinw, a z pocztkiem XIV wieku zagino tam ju niemal cakiem karaimstwo. Wielu pochon Islam479. Bd co bd sprawili karaimi tyle, e rabini musieli zabra si do studiw Pisma bezporednio a to jest niemao; jake upado by ydostwo, gdyby uczono ich ograniczya si bya do samego Talmudu! Gdy za
472 473 474 475 476 477 478 479

40 Ft 42 Ft 43, 44, 58, 59 Et 62, 63, 65, 83, 105 Ft 131 Ca II 225 Ft 163, 168 Ft 196, 218, 224, 226

zwolennicy tradycji poczli sami celowa take w studiach biblijnych, zwaszcza za pentateuchu, skoro zrwnali si w uczonoci Tory z karaimami, wytrcili z ich rk najwaniejsz bro. Ale rabini nie tylko zrwnali si pod tym wzgldem z karaimami, lecz przewyszyli ich, pozostawili za sob daleko w tyle. Od poowy XII w. nale filary wiedzy ydowskie wcale nie do karaimw, ktrzy wielce si zaniedbali, lecz do talmudystw i w tym ostateczna przyczyna zwycistwa Talmudu. Na dugi okres zapewni Talmudowi zwycistwo Mojesz ben Mamon Majmonides (1135-1204), zwan orem synagogi". Pochodzi z Hiszpanii, przebywa w Palestynie, nastpnie od roku 1165 w Kairze, gdzie by lekarzem Saladyna, tego sutana, ktry zdoby Jerozolim. Przeszed tam na Islam, czego jednak nie bra mu nikt za ze ze wspczesnych, ni te nie zgani mu tego dotychczas nikt z biografw, albowiem on tylko" udawa. Saladyn zrobi go Hagidem to jest gow wszystkich w swym pastwie ydw rabinistw i przedstawicielem ich na dworze. Karaimi mieli swego nagida osobno. Majmonides uywa swego wielkiego wpywu na dworze do tego, by usuwa karaimw i szkodzi im wedug monoci. Wspzawodnictwo dwch gwnych kierunkw ydostwa przyczyniao si do ruchu umysowego, czego brak byo Azji Przedniej i przodujcym niegdy krajom, od Persji ku Babilonii. Jak powiadcza sam Majmonides, w caej Syrii w samym tylko Halabie znajdowao si kilku ydw, zajmujcych si nauk; w Iraku znalazo si ledwie dwch czy trzech480. Sam Majmonides rozwin w Kairze wielk czynno pisarsk, dugo w jzyku arabskim. Tu powstay trzy gwce jego dziea: w roku 1168 komentarz do miszny, a w roku 1190 Przewodnik zbkanych" (Dalalat-alHairin), pniej dopiero tumaczony na hebrajskie (More Newochim). Po hebrajsku uoy Miszne-Tora" to jest powtrzenie prawa, podrcznik caego materiau religijno-cywilizacyjnego ydw, dzieo stanowice dotychczas kodeks obowizujcy. Sawa jego nie doznaa dotychczas uszczerbku. Nie samym ydom j zawdzicza, wrd ktrych mia wielu przeciwnikw. Przez dwa pokolenia trway polemiki gwatowne, prowadzone gwnie w Hiszpanii i Prowansji, wrd czego nie brako nawet kltw. Ale zaja si Majmonidesem nauka chrzecijaska, jako filozofem, i to zapewnio Majmonidesowi stanowisko w historii filozofii i saw uniwersaln. Tendencj jego byo, by rozumienie Zakonu oprze na Aristotelesie, a poniewa nasta renesans filozofii helleskiej, niektre pisma Majmonidesa nabieray znaczenia powszechnego. O tej stronie dziaalnoci Majmonidesa bdzie mowa gdzie indziej, tu za zastanowimy si tylko nad stosunkiem jego do Talmudu. Talmud za obszerny by i powikany w ukadzie, eby go mg uywa og wiernych; ale trzeba byo duo walki o to, czy godzi si t wit ksig skraca, robic z niej wycigi i porzdkujc materia w sposb bardziej przejrzysty; czy nie jest profanacj witoci nadawanie jej nowych ksztatw? Gdzie kady wiersz jest wity, czy godzi si przerabia? Burz cign na si Izaak ben Jakub z Fezu, zwany Alfassi (zm. 1135 r.), ktry pierwszy sporzdzi halagot, kompedium z Talmudu do powszechnego uytku. Spraw rozstrzygn niemal w 100 lat pniej Majmonides swoj Miszne-Tor", skrtem Talmudu, dostosowanym do owych czasw, sporzdzonym rwnie tylko dla uczonych. Przyj si tedy tamten podrcznik Izaaka ben Jakuba, przepisywany wci i popularyzowany pod tytuami Alfassi" lub Rif". W nastpnych pokoleniach przybyway coraz to nowe kompendia, ktrych liczba legion. Przy sporzdzaniu ich obowizuje autorw, eby si opierali na Majmonidesowej Miszne-Torze". Uznano, e trzeba pomija w nauczaniu to, co w Talmudzie posiada ju tylko warto historyczn. Sam Majmonides nie przeczy bynajmniej tradycji rabiskiej co do 613 przepisw danych przez samego Jehow Mojeszowi, ale poco przepisywa i zajmowa og przepisami, tyczcymi pastwa palestyskiego, prawa agrarnego w Palestynie, lub przepisami suby w wityni? Tradycj dawn akceptuje Majmonides w zupenoci. Pisze w przedmowie do pierwszego dziau Miszny, seder seraim (o nasionach i siejbie), co nastpuje :
480

Ca I 271

Wiedz, e Bg udzielajc Mojeszowi nakazy i zakazy, przyda zarazem potrzebne do kadego wyjanienia a to wedug miejsca w Talmudzie, w traktacie Erubin, fol. 55: Przyby Mojesz do Pana i uda si do namiotu. Aaron przyszed wnet do niego i Mojesz nauczy go przykazw wraz z otrzymanymi od Boga objanieniami. Stan tedy Aaron po prawicy mojeszowej, a potem przyszli dwaj synowie Aarona, z ktrymi Mojesz postpi te, jak z ojcem. Nastpnie jeden ze synw ustawi si po lewicy mojeszowej, a drugi po prawicy Aaronowej. Przyszo potem 70 starszych ludu, z ktrymi Mojesz postpi w taki sam sposb, a na koniec przybyo wielu z ludu w tym samym zamiarze, a Mojesz naucza ich. Tak (stao si i) Aaron wysucha lekcji cztery razy, synowie jego trzy razy, siedemdziesiciu starszych dwa razy, a lud raz jeden. Wtedy Mojesz oddali si, Aaron za powtrzy teraz wszystko, poczem odszed. Tak samo postpili synowie Aarona i starsi, tak, i obecnie take i lud wysucha wszystkiego cztery razy. Ci z ludu, ktrzy jeszcze w tym nie uczestniczyli, otrzymali pouczenie od innych"481. W przedmowie za do objanie Miszny pisze Majmonides: Sabemu naszemu rozumowi musimy przypisa wszystko, co w Talmudzie znajdziemy niezrozumiaego" (S XVI). A zatem nie narusza Talmudu w niczym i ani wiersza ze nie ujmowa, przyjmujc wszystko, jako niewtpliwie sakralne. W ukadzie swego dziea ogranicza si atoli do tego, co byo wykonalnym dla jego wspczesnych w golusie" i jego zdaniem nadal wykonywanym by powinno. Zebrao si tego przepisw 369, w czym 126 nakazw, a zakazw 243 i siedem przepisw rabinowskich, nie opartych na jakim miejscu Pisma bezporednio. Zbir Miszne-Tora posiada do dnia dzisiejszego moc obowizujc i uchodzi jakby za ksig kanoniczn. Wygra wic spraw zbir Miszna-Tora, ale przegra spraw Majmonides co do propagowanego przez si ta filozoficznego. Aristotelizm nie przyj si w komentowaniu Tory, Pisma i Talmudu. Gwny po Majmonidesie przedstawiciel nauki ydowskiej, Mojesz Nachman (1195-1270) uoy wykad Tory z podkadem neoplatoskim482 i niebawem zagino u ydw zamiowanie do Arystotelesa. Przetrwao duej u karaimw. Ci topnieli jednak z kadym pokoleniem. Znaczniejsze ich osady utrzymay si najduej na Krymie. Stamtd pochodzi jeden z najwybitniejszych karaimskich uczonych Mibchar (ur. ok. roku 1250), przeoony gminy karaimskiej w Carogrodzie483. Karaimem by te ostatni arystotelik, Aaron ben Elija, autor Ec Chcyjim (Drzewo ywota), systemu filozofii religijnej, ktry pisa w latach 1340-1346484. Czy upadek arystotelizmu nie by ocaleniem talmudyzmu? Czy byyby mu przyjaznymi prostota i ciso Stagiryfy? Do wywodw i alegorii talmudycznych mg si dostosowa doskonale neoplatonizm. Z zachowaniem metod talmudycznych nastpia w poowie XIV w. kodyfikacja caego prawa ydowskiego przez Jakuba ben Aszera (z Toledo), ktr wykoczy ju pod koniec ycia swego, pt. Arbaa Turim" (supy), od czego zw autora Baalhaturim. Jest to wycig z Talmudu w czterech ksigach. Pierwsze dwie tycz kwestii religijnych: Orach chojim (Droga ywota.) i Jore Dea (nauczanie wiedzy), a dalsze dwie s treci cywilnej: Choszem pamiszpat i Eben haszer (S XXXVI). Powiedziano o tym dziele, jako podnosi drobiazgowo prawnicz kodeksu Majmonidesa o kilka stopni"485. Komentatorstwo talmudyczne zajmowao cae setki rabinw w Hiszpanii, Francji, w Niemczech, we Woszech, pniej (od wieku XVI) i w Polsce. Pord tego istnego roju opracowywa odznaczy si komentarz do Turim pt. Beth Joseph (Dom Jzefa), przez Jzefa ben, Ephraim w Kairze. Ale Turim byo dzieem zbyt rozlegym, a komentarz Beth Joseph jeszcze obszerniejszy i rozwleklejszy. Posuy atoli za podstaw dzieu krtszemu (cho bynajmniej nie krtkiemu) Szulchan-Aruchowi, ktre miao sta si podstaw nowoczesnego
481 482 483 484 485

L XXXI Ft 221 Ft 239 Ft 261-265 Sm 197

ycia ydowskiego, religijnego i cywilnego, a ktremu powicimy osobny rozdzia. Jest to dzieo jerozolimsko-krakowskie, ukadu rabina jerozolimskiego, Jakuba Karo (1488-1575), wykoczone w roku 1565, a uzupenione nastpnie przez rabina krakowskiego Mojesza ben Izraela, zwanego Isserles (1525-1572): Darkhe Mosze. Popularyzoway si skrty, pojawiay si te mae encyklopedie i kompedia dla szerszych k wyznawcw, dla nieuczonych. Stanowi to dowd e roso znaczenie Talmudu, e przyznawano mu donioso coraz bardziej zasadnicz. Wypisy talmudyczne staway si obowizkow ksik szkoln, jak np. uywany dotychczas przez litwakw raszi" rabina Szalomona Jarchi. W XVIII wieku pomylano nawet o skrcie, majcym suy w podry, a uywanym dotychczas Hok Izrael486. Swoj drog skrty rozmaitego rodzaju, a swoj drog rosy wci istne sterty komentarzy, wymylajce rozmaite dodatki. Tak na przykad do raszi" dopisa dodatki wnuk autora nazwawszy je tesephot, t j. Rozmnoenie487. Wszystko to mog studiowa tylko znawcy hebrajszczyzny i chaldejszczyzny, orientalici w dziedzinie filologii. A mamy 70 wyda Talmudu od koca XV wieku do dni naszych, obok Talmudu, grube tomy zawieraj materia bio- i bibliograficzny mnstwa autorw ydowskich, osiadych od Kairu po Amsterdam i czsto wdrujcych po caym wiecie. Ilo ogromna, wprawiajca w zdumienie, bo pochona ogrom pracy, a czsto take wiele zapau bez czego byo by nie sposb poj te istne gry najcierpliwszej pilnoci i najpracowitszej cierpliwoci. Przekadw z Talmudu niewiele, cho zaczynaj si od wieku X, mianowicie najstarszy przekad miszny na jzyk arabski, za czym nastpiy nader liczne tumaczenia arabskie gdy jzyk ten by dugo uniwersalnym jzykiem ydostwa; tumaczyli ydzi dla ydw, nie znajcych ni hebrajskiego, ni aramejskiego jzyka. O tumaczeniu caego Talmudu, nie byo mowy; poprzestawano na pewnych traktatach. Z treci Talmudu zapoznali si chrzecijanie a dopiero w roku 1238, a to przez nawrconego yda, Mikoaja Donina. Od wieku XIII tedy zaczynaj si przekady aciskie, rwnie uamkowe, czciowe, a zdarzay si bez porwnania rzadziej, ni przedtem arabskie. Przyczyna prosta w tym, e acina nie bya nigdy jzykiem ydowskim; dokonywano tedy tumacze tylko dla uytku uczonych chrzecijaskich. Z Polakw pierwszy zetkn si z Talmudem Stanisaw Grski znakomity zbieracz Tomicianw". Przywiz z Woch dzieo Dominikanina Sykstusa sieneskiego, wychrzty, Biblia Sancta", wydane w Genui w r. 1569, w ktrym wydawca poda w dodatkach przekad niektrych ustpw Talmudu. Na tej podstawie opar nastpnie Grski swj Index errorum". Bardziej szczegowy opis Talmudu poda pniej arianin Marian Czechowicz488. Pierwszy znaczniejszy przekad wyszed w roku 1610, mianowicie Christiana Gersona traktaty o sdownictwie i szkodach. Tene Gerson wyda w roku 1569 pierwszy opis caego Talmudu, cho tylko oglnikowy, zbijajc jego nauki; nowe wydanie tego dziea sporzdzi w roku 1895 ks. dr Decket w Wiedniu: Des jdischen Talmud Auslegung und Widerlegung. Cay przekad Miszny wyda Rabe dopiero w roku 1760489. Tumaczenia lunych traktatw, nawet tylko rozdziaw, pojawiy si przez ten czas kilkanacie razy, na jzyki: aciski, francuski, niemiecki. Trzy razy porywano si na przekad caego Talmudu: na rosyjski (Pereferkowiez i Goldschmidt), francuski (Moise Schwab) i niemiecki zdywszy wyda zaledwie pocztkowe traktaty. Tymczasem opozycja przeciw Talmudowi saba coraz bardziej. Ostatnim wybitniejszym uczonym ydowskim, odrzucajcym Talmud (wraz z kaba, o ktrej w nastpnym rozdziale), by Juda Avia Modena (1571-1648); wypadek tym powaniejszy, i Juda by przedtem pisarzem talmudycznym. A gdy potem chwia
486 487 488 489

S XIV; As 38, 135 S XIV; wyraz raszi", skrt nazwiskowy, o czym bliej dalej w ustpie o nazwiskach ydowskich. Br 29, 31-39 S XIII

si pocza inteligencja ydowska, porwana prdem owiecenia", ustawi na nowo stanowisko Talmudu rabin dessawski, Dawid Frnckel (1708-1762), nie obcy wcale naukom wieckim. Karaimstwo wypierane zewszd, utrzymao si ju tylko w pastwie polskim, na Litwie i na Rusi Czerwonej. Pochodz z Krymu, a jzykiem ich tatarski. Sprowadzi ich Witold. Utrzymujca si o tym dotychczas tradycja w Trokach ma suszno, gdy podrujcy w roku 1415 tamtdy Galbert de Lannoy zapisuje przejazd przez Troki, miasto ydowskie"490. Karaimi s rolnikami, warzywnikami, sadownikami; handlem si nie trudni i std zapewne chrzecijanom sympatyczni. Osobiste zetknicie z nimi jest mie; stwierdzaj to wszyscy i ja chtnie przyczam si do tego chru. Ale mylnym jest mniemanie, jakoby porzucenie Talmudu czynio karaimw tym samym bliszymi chrzecijastwu. Jedno z najzacieklejszych pism przeciw chrzecijastwu, Chizuk Emuna, (tj. wznowienie wiary), pochodzi z koca wieku XVI od Izaaka ben Abrahama (1533-1594), karaima trockiego491. Pisarz ten atakuje dogmaty religii chrzecijaskiej i analizuje je z wielk bezwzgldnoci". Dzieo to zredagowa ostatecznie" po mierci autora jego ucze Jzef ben Mordechaj Malinowski. Potem kopici tekst korrumpowali, rozszerzajc go dodatkami talmudystycznymi, gdy rabinici" (to jest zwolennicy rabinw, talmudyci) zajmowali si t prac karaimw gorco ze wzgldu na jej tendencj. Pouzupeniane wywodami z Talmudu wyszo Chizuk w Wenecji w 1621 r. Wkrtce przetumaczono je na jzyk hiszpaski. W roku 1681 wyszed ponownie tekst hebrajski z tumaczeniem aciskim pt. Tela ignis Satanae, drukowane w Altdorf. Trzecie wydanie hebrajskie wyszo w Amsterdamie w roku 1705, a wkrtce potem w roku 1717 pojawio si tumaczenie na argon. Ostatnie dwa wydania wyszy w orach na lsku; drugie z nich w roku 1873 z tumaczeniem niemieckim. Mylnie te uwaa si karaimw za jakich liberaw ydostwa i bliszych owiacie chrzecijaskiego otoczenia przez to samo, i odrzucaj Talmud. w Mordechaj Malinowski pisa traktaty o uboju rytualnym tak samo, jak najzacieklejsi talmudyci, a literatur uprawia nie inaczej, ni tamci: na przykad uoy modlitw z tysica wyrazw, z ktrych kady zaczyna si od litery H492. Dzi karaimi gin, a Talmudowi nic nie stawia tam. Szulchan Aruch (znaczy st zastawiony") zapanowa powszechnie.

490 491 492

Wydaa biblioteka inostrannych pisatielej w t. I N V 187; ... 81. Ba 81-85

VII. SZULCHAN ARUCH

Cay Talmud potrzebny jest tylko specjalistom pewnego rodzaju, na przykad badaczom dziejw ydowskiej myli religijnej w golusie" (rozproszeniu) w pierwszej poowie wiekw rednich, podobnie dziejw ydowskiej organizacji, sdownictwa, genezy i rozwoju rabinatu itp. docieka szczegowych; specjalici tacy i tak si nie obejd bez studiw jzyka chaldejskiego (aramejskiego). Do uytku historykw w ogle wystarczy przekad skrtu, Szulchan Aruchu, obowizujcego dotychczas. A skrt ten nie jest bynajmniej krtki, chocia krtszy od poprzednich. Naprzykad spraw trzech nakazw tyczcych si codziennych modlitw rozwakowa by Majmonides w swej Miszne-Tora na 28 rozdziaw z 436 paragrafami; w Szulchanie oryginalnym zawiera ten sam przedmiot tylko" 124 stronic folio493. Kwestia uboju rytualnego zajmuje ustpw 86 z 652 paragrafami. Nawet w skrcie Loevego jest tylko 68 ustpw na 25 stronicach wikszej 8-ki494. Duchowo jest Szulchan identyczny z Talmudem jak najbardziej, czasem mona by nawet powiedzie, e jest bardziej talmudyczny od samego Talmudu. W istnym skostnieniu religijno-prawniczym zapdza si Szulchan dalej od Majmonidesa i Aszera; dochodzi w tym kierunku a do granic ostatecznych495. Podzia na cztery ksigi przej Szulchan od supw" Turima, a s to: Droga ywota, Orach Chaim, Nauka mdroci, Jore Dea; Tarcza prawa, Chszen hamiszpat; Kamie pomocy, Eben haezer. Pierwsza obejmuje gwnie sprawy kultu, trzecia zawiera prawo cywilne, czwarta maeskie i te s wcale systematycznie uoone, jakkolwiek nie cile; lecz druga nie przestaa by typowym echem chaosu talmudycznego; powicona w pierwszej czci sprawom, e tak powiem, religijnego karmienia si, przechodzi nastpnie do spraw niewiecich, do przysig i lubowa, czarw i wrb, obok czego znajdziemy rozdziay o obrzezaniu i prozelitach, a take o obowizkach wzgldem rodzicw i nauczycieli, tudzie o rozmaitych innych jeszcze rzeczach, nie pozostajcych w adnym zwizku z tamtymi. Nie chcc naladowa chaotycznoci treci, chcc jako tako wystawi systematycznie najgoniejsze przedmioty Szulchanu, wol popa w nieuniknion w takim razie chaotyczno formaln, przerzucajc si z ksigi do ksigi. Zrazu zdarzaa si opozycja przeciw Szulchanowi, chcca go poprawia, a wychodzia od ydw z Polski, ktrzy niedawno zdobyli sobie opini najlepszych znawcw Talmudu. Tak na przykad nie zawsze pozostawali w zgodzie z wielkim rabinem krakowskim, Isserlessem, rabini lubelscy Salomon Lurie (1515-1573) i pniejszy Mejer; podobnie rabin grodzieski, Mordechaj Jeffe, nastpnie kierownik jeszuby (wyszej szkoy talmudycznej) w Lublinie i w Krzemiecu496. Ale ostatecznie kodeks Kara i Isserlessa odnis cakowite zwycistwo i sta si podstaw podrcznikw, uywanych powszechnie. Ilo wyda Szulchanu od roku 1567 znaczna; ostatnie w Wilnie przez J.B. Lebnera (S. A. 1928). Z podrcznikw na nim osnutych najcelniejszy podobno Stoerna: Die Vorschriften der Thora, welche Israel In der Zerstreung zu beobachten hat. Ein Lehrbuch der Religion fr Schule und Familie. Wydanie czwarte 1904 (sam tej ksiki nie znam). W 340 lat po napisaniu Szulchanu twierdzi Stoern, jako Szulchan jest to ksiga do ktrej powinnimy stosowa nasze ycie rytualne"497. Wida w tym przykadzie, jak powag sta si SzulchanAruch; jako nie tylko obowizuje dotychczas, lecz obowizuje bezwzgldnie498.

493 494 495 496 497 498

S I XIV S I 163-178 Sm 198 N V 183, 184 Sm 201 i przypisek 439 TrL 288; N V. 183

Cztery ksigi Szulchan-Aruchu zawieraj wycig z Talmudu, rozporzdze gaonw i pniejszych rabinw, z opuszczeniem atoli dyskusji, dysput, agadoth (mitw itp.) i tego, co od zburzenia wityni nie da si stosowa"499. Jakkolwiek okreli to w taki sposb najlepszy znawca Szulchanu, wymaga to pewnego wyjanienia. Opuszczono to, co wwczas w poowie XVI wieku w samej Jerozolimie (tam przebywa Karo) uznawano za nie dajce si ju stosowa. O ile oglne zapoznanie si z Szulchanem zezwala niespecjalicie na wnioski, odnosi si wraenie, e Darkhe-mosze Iszerlesa uznawaa wicej przepisw za ju przepade, ni to uczyni Karo, bliszy nadziejom odbudowania wityni i samemu terenowi, na ktrym miao by to nastpi. A my dzi uznajemy z tego co tamci zostawili, jeszcze niejedno za rzeczy przebrzmiae i przepade im bardziej oddalamy si historycznie od zburzenia wityni. Kompletnego przekadu Szulchan-Aruchu, od deski do deski i od litery do litery, nie ma. Jest w ogle jeden tylko przekad, na jzyk niemiecki, w Hamburgu w latach 1837-1840, dokonany przez H.G.F. Loevego. Wkrtce sta si dostpnym tylko w antykwarniach i to nader rzadko. Tumacz by wychrzt, niegdy ksztacony na rabina. Przekad czciowo tylko dosowny, gdy ma mnstwo skrtw, a mianowicie poskraca i ponaznacza tylko takie miejsca, ktre s bez znaczenia tak dla ydw, jako te dla chrzecijan, a gubi si w rozwakowaniach i matokowatej kazuistyce, wywoujc wprost znuenie z obrzydzeniem; da atoli nieco prbek tej kazuistyki, eby nie pozostawi czytelnika w wtpliwoci co do charakteru ksigi. Za tego rodzaju skrty mona by tumaczowi tylko wdzicznym500. Ale praca ta ulegaa jako zapomnieniu, a w roku 1887 dr Jean Pavly ogosi w Bazylei prospekt na niemiecki przekad Szulchan-Aruchu, zapowiadajc wydanie go w caoci i w 25 zeszytach w cigu lat dziesiciu. Wyszy tylko cztery zeszyty. W sze lat potem niespodzianie wyszed przekad trzeciej ksigi Szulchanu (Choszen hamiszpat), lecz by to ju przekad wolny, bardzo wolny i w skrtach z opuszczeniem niemal wszystkich miejsc, ktre mogyby by niemie ydostwu"501. Tymczasem odkry" zapomniane tumaczenie Loevego na nowo G. Paasch, a ponownego wydania podj si ks. dr Jzef Leckert, proboszcz wiedeski. Jako wyszed Szulchan Loevego powtrnie w Wiedniu 1896 r. w dwch pokanych tomach (XLV, 402 i 754 wikszej semki502. A teraz otwrzmy Drog ywota": zaczyna si seder ten od przepisw, jak wstawa rano, jak si modli i ubiera. Nie wolno wdziewa koszuli na wspak, szwami na zewntrz. Bucik wdziej najpierw na stop praw, ale go nie zawizuj; nastpnie wdziewaj bucik na lew nog i zawi, a potem zawizuj bucik take na prawej nodze; przy rozzuwaniu trzeba zdj najpierw lewy bucik"503. Potem nastpuj przepisy drobiazgowe o zachowaniu si na... wychodku504. Naturalia non sunt turpia, szkoda tylko, e bywaj obscoena. Te pomijajc, zwrc uwag na jeden tylko fakt, e yd prawowierny wchodzi tam z... modlitewk. Oto jej brzmienie: Uczczeni bdcie, o najczcigodniejsi (anioowie stre czowieka), wy wici, wy sudzy Najwyszego, pomcie mi, czekajcie, a wejd i znowu wyjd, bo to ju tak czowiekowi waciwe". Wychodzc za naley mwi: Bd pochwalony itd., ktry mdrze stworzy czowieka, stwarzajc go z dziurami i otworami". W pewnej sytuacji naley odmwi dwa razy inn modlitewk, tzw. Aszer Jaczar505. Potem sporo przepisw o myciu rk; chcc uwolni je od zych duchw, trzeba kad rk pola trzykrotnie (S I 5). Po czym odziewa si prawowierny paszczem, zwanym talith, o ktrym duo jest do powiedzenia, bo zajmuje to 17 rozdziaw (8-25); o cztery wicej powicono tefilom, rzemieniom modlitewnym (26-46).
499 500 501 502 503 504 505

S XXXVI. 500 S VIII. S VII S VIII - IX S I, 2, 5. S I 3, 4. S I 3, 4, 7.

Dowiadujemy si o rnicach zda, co do ci, wyci, zoe, przeoe w tefilim, a to pomidzy Majmonidesem, Jarchi (paszi) i rabinem Tamm; widzimy, jak to gowiy si nad tym nie lada gowy506. Prawowierny modli si bez ustanku. Skoro si z rana zbudzi, trzeba powiedzie: Boe mj, czysta jest dusza, ktr mi dae itd. Gdy si syszy pianie koguta, mwi si: Pochwalony bd itd., ktry dae kogutowi rozum, eby odrnia dzie od nocy. Podczas ubierania mwi: Pochwalony bd itd., ktry odziewasz nagich. A gdy si rce pooy na oczy, ktry lepych czynisz widzcymi; a gdy si siada: ktry zwalniasz zwizanych; powstajc: ktry prostujesz pochylonych, stawiajc nogi na ziemi ponad wodami; obuwajc si: ktry mnie zaopatrzy we wszystkie moje potrzeby; odchodzc: ktry przygotowae kroki czowiecze; opasujc si: ktry opasujesz Izraela moc; wkadajc czapk lub kapelusz: ktry uwieczasz Izraela wspaniaoci; przy myciu twarzy: ktry zdejmujesz sen z oczu mych" itd. O modlitewkach przy myciu rk ustp osobny, a o innych porannych czynnociach rozdziaw jedenacie (46-57). Kady yd winien odmwi codziennie przynajmniej setk modlitewek"507. Albowiem w Talmudzie (a wic i w Szulchanie, ktry jest skrtem tylko) okrelono, jakie modlitwy ma si odmawia przy owocach, przy podach ziemi, przy warzywach, ale i tu zrobiono jeszcze wyjtek, oznaczajc osobno modlitwy przy piciu wina i osobne przy jedzeniu chleba". A trzeba wiedzie, jak modlitw odmawia, stojc, czy lec itp. Rozmaicie o tym sdzio si ju od czasw wielkich rabinw Hillela i Szamaja z II wieku po Chrystusie508. Po krtkich specjalnych modlitewkach i nabonych wezwaniach nastpuje dopiero waciwa modlitwa ranna Szma Izrael" (Suchaj Izraelu), ktr odmawia si take wieczorem. Odmawianie tej modlitwy w rnych okolicznociach ycia powszedniego stanowi tre trzydziestu rozdziaw (58-88) pierwszej ksigi Szulchanu; bo ciso religijna wymaga, eby to i owo wymawia w sposb wyznaczony, akcentowa, robi pauzy, pochylajc si lub prostowa, kiedy krzycze, a w ktrym miejscu przycichn, bo to nie wszystko jedno; a tym bardziej, nie wszystko jedno czy si spao w ku samemu, czy nie samemu, bo to pociga za sob warianty w technice Szma; nie brak te przepisw co przy ktrym ustpie naley myle509. Potem nastpuje duga modlitwa zoona z 18 ustpw Szemonech essrech, zwana te tefill, tj. po prostu modlitw par excellance. Trzeci z najwaniejszych jest modlitwa zwana wit (kadisz), ktr odmawia si tylko w bnicy, gdy wymaga piewu przewodnika i responsw gminy510. Do najpowaniejszej sprawy musi Talmud wzgldnie Szulchan-Aruch domiesza nieco miesznoci. A wic kadisz odmawia si po chaldejsku, albowiem Za kadym razem, gdy gmina wpada w sowa przewodnika, przerywajc sowy: Niech bdzie wielbione wielkie Jego Imi itd. porusza Pan Bg gow i powiada: biada dzieciom, odpdzonym od stou ojca swego i biada ojcu, ktrego tak si wysawia, a ktry jednak dzieci swe odpdzi od stou. Ot poniewa anioowie dsaliby si na nas, gdyby widzieli jak si Bg martwi, dlatego odmawia si kadisz po chaldejsku, gdy tego jzyka anioowie nie rozumiej"511. Albo taki przykad z modlitw piewanych: piewy maj by wygaszane powoli. Psalm setny ma by recytowany piewnie, albowiem w dobie, kiedy si zjawi mesjasz, ustan wszelkie piewy, tylko ten jeden zostanie"512. Jest jeszcze dalszych 38 rozdziaw o modleniu si w ogle, a tak drobiazgowo dokadne s przepisy, i przewiduj, co pocz gdy zjawi si wesz; regulaminowo te jest ujte plucie w synagodze. Dowiemy si te, jako wzdcia od dou podczas modlitwy stanowi zy znak, ale dobry, gdy z gry id"513.
506 507 508 509 510 511 512 513

S I 7-17; rnice 16 S I 4, 6, 17, 18. TrL 217. 218. S I 20-26. S I 19. S I 20 S I 18 S I 27, 28, 30.

A ile formalistyki przy modlitwach szabasowych i w wita uroczyste! Zwrc uwag na jeden tylko szczeg. Pentateuch podzielono na 52 sederotw tygodniowych (cakiem mechanicznie) i kady z nich ma siedem parschasw, na co dzie. Bardzo to chwalebne. Ale tygodniowe sedrah moemy odczyta dwa razy po hebrajsku i raz po chaldejsku, aeby... oswaja si ze witymi jzykami514. Nie szkodzi, e nie rozumiej ani swka. Wielk trosk przejmuje mistrzw talmudycznych sabat. Gdyby cho raz wszystko ydostwo obchodzio jeden tylko sabat, jak naley, z caym rygorem i obserwacj, pobono taka bya by nagrodzona przyjciem mesjasza. Ubezpieczenie sabatu stanowi te gwne dzieo Miszny. Okrelono tam 39 czynnoci, zakazanych w dzie sobotni, ale komentarze w gemarze uznay te czynnoci za gwne", tylko za ojcw", z ktrych kady ma znw 39 crek, a zatem czynnoci niedopuszczalnych w soboty jest 1521. Kt je spamita? Jak tu nie dopuci si zgwacenia sabatu? Nie dziwmy si, gdy doprowadzeni do rozpaczy czyhajcymi zewszd sabatowymi grzechami sekciarze samarytascy, zbudziwszy si w sobot rano, ani si poruszyli przez dzie cay! Ale ktry zjazd rabinw (nie oznaczony bliej w Talmudzie) orzek, e to istna niemoliwo, eby dopeni wszelkich przepisw515. Gdy yd sprawowa si dobrze w bnicy w wieczr pitkowy (ju sabatowy), towarzysz mu do domu dwaj anioowie i gosz przebaczenie grzechw, kadc mu donie na gow. Niektrzy uwaaj aniow tych za dwa gwiazdozbiory niebieskie, niedwiadka i marsa, ktre panuj w sabatowe wieczory, a z nich jeden stoi na niebie na bogosawiestwo, drugi za ku przeklestwu"516. Gdy yd wraca z bnicy, w izbie mieszkalnej zastawiono ju do pierwszej uczty sabatowej (druga bdzie w sobot w poudnie, trzecia znw pod wieczr), a ona przygotowaa wiata szabasowe. Jej to obowizkiem w ekspiacji za to, e Ewa zgasia wiato wiata, zaniedbanie lamp szabasowych (w Szulchanie olej i knoty dzi wiece) sprowadza mier przy porodzie. Czas zapalenia wiate szabasowych przypada w pitek przed zmierzchem; ale podczas zmierzchu, po zachodzie soca tak dugo, ile trzeba czasu, by przej trzy wierci mili, ptora tysica okci, lub te 29/90 czci godziny", nie wolno ju wykonywa pewnych czynnoci517. W sabat ma prawowierny uywa godziwych przyjemnoci; wic cieszy si on, a zwaszcza uczeni s do tego zobowizani w pitki wieczorem; wolno nawet zay uciechy z dziewic narzeczon; nie wolno atoli zbliy si po raz pierwszy do polubionej wdowy. Dozwolona drzemka poobiednia, a osoby udoskonalone w pobonoci zwyky poci w pitki, eby mie na sabat wicej apetytu"518. Interesy wszelkie spoczywaj. W Sabat nie wolno nawet powiedzie: jutro zamierzam zrobi to i owo, albo zakupi towar taki owaki itp. Chodzi naley wolno; nie godzi si robi krokw wikszych ponad okie. Przez wski strumyk wolno przeskoczy, ale przej w brd nie; bo nie wolno ubioru wyyma, krci, skada, suszy". Jeli jednak chodzi o wykonanie jakiego zlecenia, na przykad eby i na przeciw swego nauczyciela lub w ogle jakiego sawnego nauczyciela, wtedy wolno i w brd; ale trzeba zrobi w ubiorze jak zmian, albo znak, eby pamita, e mokrego odzienia nie mona wy z wody. Nie wolno te brodzi w pantoflach, tylko w butach, bo pantofle mogyby opa, szo by si po nie i miao by si grzech"519. Czy jest gdzie na wiecie prawodawstwo rwnie przewidujce i pieczoowite? Ale, bo przewidziano nawet, jak czyci si mimo sabatu... w pewnym miejscu; powicony jest temu rozdzia 312, ksigi pierwszej Szulchanu Orach Chaim520. adnych robt nie wolno przedsibra, ani te nosi ciarw. Nie wolno mie na sobie niczego takiego, co nie jest czci odziey, ani nie suy do ozdoby; niewiecie ozdoby takie tylko, ktrych nie da si zdejmowa
514 515 516 517 518 519 520

S I 55. S I 18, 80. S I 81 S I 49, 50. S I 54, 47, 80 S I 64, 61. S I 64.

osobno. Szulchan-Aruch przechodzi szczegowo wszystkie czci odziey z niezliczonymi wariacjami i przypadociami, nie szczdzc znowu obscoenw521. Przepisy co wolno, a czego nie wolno zakada w sabat na bydo, mieszcz si osobno w 23 rozdziaach522. Nie wolno obcina paznokci, ani strzyc wosw ani sobie, ani drugiemu (wszystko musi by wyranie powiedziane) choby tylko dwa wosy, a biaego ani jednego. Nie wolno si drapa. Poniewa nie wolno pisa, wic nie uchodzi rozama piernika, na ktrym byy wypieczone litery523. Zakazano wazi na drzewa, puka koatk do drzwi, nie wolno much apa, ani pche. Wolno zabi wesz z gowy, ale z reszty ciaa nie, tylko mona j wrzuci do wody. Jaja, ktre kura zniosa w sabat, nie wolno nawet dotyka. My mona tylko twarz, rce i nogi. Zakazano gra na jakimkolwiek instrumencie524. Obszerniejsz cz przepisw sabatowych stanowi mukce, tj. rejestr tego, czego w dzie witeczny nie wolno porusza, wymieniajc obok tego wszelkie wyjtki (na przykad owoce). Tote osobny rozdzia (313) wyjania, jak otwiera drzwi, okna, zamki, osobno ustanowionym sposobem szabasowym525. Koczy si sabat w bnicy modlitw habdalah. Przewodnik modw trzyma w prawym rku kubek z winem, w lewym puszk z korzeniami, a przed nim trzyma kto woskow wiec, skrcon, zawiecon. Wygasza gono kilka przepisanych wersetw z Izajasza, Estery, psalmw, poczem bogosawi wino, przerzuca puszk do prawej rki, wcha i wygasza bogosawiestwo drugie. Nastpnie wygina rce ku wiatu, oglda paznokcie i mwi: Bd pochwalony itd., ktry z ognia wytworzy wiato! A potem jeszcze: Bogosawiony bd, ktry zrobi rnice pomidzy witem a powszednioci, pomidzy wiatem a ciemnoci, pomidzy Izraelem a innymi ludami, pomidzy dniem sidmym tygodnia a szeciu innymi. Po czym bierze wiec, pochyla j ku ziemi, skrapia nieco winem, eby zgasa; z kubka z winem daje dzieciom do picia. W tym momencie skoczy si sabat526. Zwyczaj wymaga, eby przy tej sposobnoci wspomina proroka Eliasza, eby przybywa i zwiastowa wybawienie (mesjasza). Albowiem wedug Talmudu (Erubin fol. 40 i 44, i Pessachim fol. 13) Eliasz przybywa tylko w dnie powszednie, a nie w sabat ni w wito, ani te w wigili wieczorem, gdy w te dnie nie mie rusza poza przepisan przestrze (dwa tysice okci). Habdalah przywraca tedy Eliaszowi swobod ruchu. Jest pewna czynno, ktr mona wykonywa w sabat; obrzezanie. Czternastu zaledwie byo szczliwcw, ktrym dane byo urodzi si ju obrzezanymi: Adam, Set, Noe, Sem, Melchizedech, Jakub, Jzef, Job, Mojesz, Bileam, Samuel, Dawid, Jeremiasz i Zerobabel jak nam zarcza Talmud w traktacie Sota w pierwszym rozdziale527. Reszta musiaa i musi by obrzezywana smego dnia po przyjciu na wiat, choby w sabat, z wyjtkiem dzieci urodzonych nieszczliwie, z mankamentami ciaa528. Duo subtelnych docieka podjli uczeni talmudyci co do niewolnikw, przyjmowanych do ydostwa; ktry by obrzeza si nie chcia, takiego nie wolno duej trzyma roku, lecz trzeba go sprzeda jakiemu nieydowi. Nie brak te przepisw co robi z dziemi niewolnic i sug, a zwaszcza, gdy si kupio niewolnic brzemienn529. W dozwolonych czynnociach nawet na sabat, widzimy najdosadniej, co za wag przywizywano do obrzezania; bo te wedug Talmudu nie byby Bg stworzy dnia i nocy, niebios i ziemi, gdyby nie byo obrzezania530. S atoli jeszcze innego rodzaju wyjtki od przykazania cakowitej bezczynnoci w soboty i w dnie witeczne:

521 522 523 524 525 526 527 528 529 530

S I 61. 62 Si 63. S I 80. Si 78, 79, 65, 67, 48. S I 61 S I 60. S I 293. S I 72, 73. S I 294, 295 S I 297.

Mylnym jest mniemanie, jakoby w sabat nie godzio si ratowa bliniego, tj. wspwyznawc. Talmud zna dyspensy od wicenia sabatu; choroba niebezpieczna, rana miertelna, bl zbw (ale wyrwa zb ydowi, musi nie-yd), poar, take w ssiedztwie. Niewspwyznawcw to nie tyczy; ani nawet rodzcej nie-ydwce w sabat dopomc nie wolno531. Na tym poprzestaniemy. Mona by bez koca wybiera w 117 rozdziaach Schulchan-Aruchu o sabacie (242-359) i o witach, ktre w skrcie Loevego zabieraj 60 bitych stron wikszej semki (91-151). Przechodzimy do drugiej zmory rabinw, do kwestii nieczystoci, grocej licznymi grzechami na kadym kroku. Powstaje nieczysto od dotknicia martwego ciaa ludzkiego lub zwierzcego, a czasem od mimowolnego spojrzenia. Miszna podaje w dwunastu kocowych traktatach cay zbir najbardziej drobiazgowych i kazuistycznych przepisw, okrelajcych kiedy, w jakich warunkach, o ile jakie rzeczy s czyste lub nieczyste; nadto czym i w jaki sposb nieczysto usun lub si ni zarazi"532. Nie powinno si jada razem (przy tym samym posiku) misa i ryb, bo moe powsta z tego trd; a przynajmniej trzeba midzy tymi daniami umy rce i przeksi zmoczonym chlebem533. Trzeba si mie na bacznoci przed wszelkim potem czowieka, bo ludzki pot jest trucizn, prcz potu twarzy, ktry jest nieszkodliwy", skoro w Pimie powiedziano: w pocie oblicza twego bdziesz chleb jada"534. Miso i mleko musz by zawsze trzymane oddzielnie, tak dalece, i kuchnia Izraelity musi obejmowa dwa komplety naczy, osobne do potraw misnych, osobne do mlecznych. A ser pochodzi z mleka, tote rozdzia 91 pouczy nas, jako miso i ser, ktre dotykay si siebie, mona wprawdzie je, ale te miejsca, gdzie dotknicie nastpio trzeba wpierw umy; mona atoli umywa tym samym kawakiem sukna. ..." Trzeba w ogle mie si na bacznoci, eby nie dopuszcza do zetknicia chleba z misem lub ze serem, aeby mc je (z tego chleba) w sposb dozwolony i do tego i do tamtego"535. Co za kopoty, gdy kawaek misa choby nie wikszy od oliwki" wpadnie do kocioka gorcego mleka! Rozdzia 92 nie auje paragrafw, dajc osobne ustpy nawet na wypadek, jeli choby kropla mleka spada choby tylko na brzeg garnka stojcego na ognisku z misem, albo kropla ze wieczki ojowej. Wszystko drobiazgowo jest najbardziej wyuszczone" zarcza Loeve, pomijajcy ten balast536. Bardzo duo kopotu sprawia krew; z jej powodu wytworzya si odrbna metoda uboju rytualnego i o ni przeraliwy prawdziwie spr o mord rytualny (o czym w osobnym rozdziale). Religijnie czystym lub grzesznie nieczystym moe by wszelki pokarm. Miso na przykad musi pochodzi ze zwierzcia ubitego rytualnie, eby nie przela krwi. Jest o tym w Misznie osobny traktat (Chullin), peen przepisw ogromnie skomplikowanego ceremoniau"537. Ju w pantateuchu orzeczono, jako ze ssakw jadalnie czystymi s tylko przeuwacze wielokopytne (rozdwojone kopyta")538. Ale zwierz jadalne musi posiada cae mnstwo warunkw w drobiazgowych szczeglikach swej budowy itd., a take pewne warunki w wypadkach cakiem przygodnych. Na przykad kade ubite bydl jest trefne, jeeli si w nim znajdzie ig gdziekolwiek. Jeeli ptak ma zamane skrzydo lub pewn stron skrzyda, a cz zamana jest ku pucom, jest trefny"539. Ubj rytualny, kwestie tuszczw, krwi, solenie misa, oznaki czystoci i nieczystoci czworonogw, ptakw, ryb, nawet szaraczy, naczynia do jada i napojw, koszer i tref, wtpliwoci co do potraw i wina, gdy
531 532 533 534 535 536 537 538 539

S I 54, 88, 71, 72, 73. TrL II 240. S I 199 ibidem. S I 187; i II 747 przypisek. S I 188, 189. Zi 179. Lev XI 3. S I 174.

s sporzdzane przez nieydw to wszystko stanowi waln cz wiedzy ydowskiej. W Szulchan-Aruchu zajmuje to rozdziaw 138, w skrcie Loevego stronic 57. Na pocztku rozdziau 65 drugiej ksigi Szulchan-Aruchu, Joredea, czytamy, nastpujcy skrt pira Henryka Jerzego Loewego sen.: Wedug opinii Talmudu spoywanie krwi zakazane jest w prawie mojeszowym o tyle tylko, o ile krew znajduje si w stanie takim, eby mona byo (w czasach wityni) skropi ni otarz, a wic eby nie bya ani gotowana, ani staa, w ktrym to stanie zakazywana bywa przez talmudystw tylko z racji ogrodzenia". (Ogrodzeniem Zakonu nazywa si gemara, bo celem jej ubezpieczy nieprzekraczanie go; w Pimie w. zawarte s nakazy i zakazy gwne, gemara zawiera wydedukowane tamtych pochodne" zoone ku ogrodzeniu" tamtych). Prcz tego rozrnia Talmud pomidzy krwi krc w yach, a zawart w poszczeglnych czonkach. Tej ostatniej zakazuje natenczas tylko, gdy si oddzielia od misa, ale nie, gdy jeszcze tkwi w czonkach. Jeeli tedy miso piecze si na ronie, nie trzeba go przedtem pozbawi krwi, gdy krew wypywajca podczas pieczenia si nie wchodzi z powrotem. Ale przy gotowaniu w garnku, skoro wypywajca krew moe ponownie wej z powrotem w miso, trzeba je przed gotowaniem oczyci z krwi przez solenie"540, przynajmniej godzin trzymajc w soli. A rozdzia 67 poucza, jako kara wytpienia za spoywanie krwi bydlcej zachodzi tylko natenczas, jeeli spoyje si krew zwierzcia wypywajc z niego w wypadku miertelnym; krew bowiem stanowi ycie, wic uchodzi przez to dusza. Z powodu krwi w czonkach nie ma kary wytpienia, a tylko, jak po kadym wykroczeniu, malkus (39 razw) i to w takim razie, jeeli krew oddzielia si od czonkw; jeli atoli jeszcze si w czonkach mieci, mona je spoywa. Tote wolno jada miso surowe, niesolone, ale trzeba je przedtem obmy; lecz w takim misie nie moe by adnej yy krwistej, gdy krew w yle krwistej znajdujca si uwaa si tak, jak gdyby bya zebrana w jakim naczyniu"541. Talmudyczna dokadno, wiodca do wtpliwoci. Na kadym kroku czyha na yda niebezpieczestwo, e si stanie nieczystym z powodu potraw, kuchni, stou, jadalni, obsugi przy stole, z winy kucharki, gospodarza, ale take wasnej, dla nieostronoci lub niedbaoci. Ale s okazje jeszcze gorsze i jeszcze niebezpieczniejsze : rdem nieczystoci" jest kobieta. Wie o tym kade dziecko ydowskie! Warto zapisa co o tym wspomina z wasnego dziecistwa Jakub Fromer, autor ksiki Vom Ghetto zur modernen Kultur": Dotychczas znaem kobiet jako uosobienie grzechu. Wystpkiem byo dotyka si jej, przyglda, sucha jej piewu, a myl o niej plamia dusz. Jako dziecko picioletnie nie chciaem przestpi progu, na ktrym siedziay kobiety, w obawie, e ich dotkn". A potem... znalazem jednak rad, jak mona unikn takich grzechw. Gdy przeladuje kogo myl o kobiecie, niech wyobrazi sobie, jak obrzydliw byaby, gdyby j odarto ze skry"542. U skrupulantw nieowieconych i teraz jeszcze nie wolno chopcu do szstego roku ycia rozmawia z dziewczynk; wmawia si chopcom, e spojrzenie na may palec kobiety jest aktem rozpusty543. A e kobieta jest rdem nieczystoci, orzeczono w Misznie w II wieku po Chrystusie i sam twrca tej nowej witej ksigi, Jehuda-ha-Nasi woa: Nieszczsny, komu rodz si crki! W tyme stuleciu wprowadzi rabbi Maiz do modlitwy codziennej sowa, powtarzane dotychczas przez prawowiernych: Bd pochwalony wiekuisty Boe nasz, wadco wiata, e mnie nie stworzy kobiet". M jest w Talmudzie boal, tj. pan, a ona boulah, tj. wasno. Nieczystoci kobiet powicony jest osobny traktat Nidda. Z prawdziwym przeraeniem czytamy, jakie szczegy wspycia maeskiego interesoway rabinw"544. Uczeni w Pimie nie omieszkali nawet oznaczy,
540 541 542 543 544

S I 176. S I 178. Sm 229 i przypisek 478. Th 114. Zi I 179, 183.

jak czsto m, stosownie do swego stanowiska spoecznego (czy robotnik rolny, czy uczony lub lewita) winien spenia powinno maesk. O prawie familijnym, a zwaszcza maeskim, tudzie o pooeniu kobiety, informuje czwarta ksiga Szulchan-Aruchu, Eben haezer. Zawrze maestwo, aby rozmnoy rd, jest dla kadego Izraelity obowizkiem nieuchronnym! Tak zaczyna si pierwszy paragraf pierwszego rozdziau tej ksigi... Obowizek ten zaczyna si z 18 rokiem ycia, a jeszcze lepiej jest oeni si w 15 roku ycia, ale nie wczeniej, gdy byo by to naonictwem"545. W tym miejscu zrobi jednak uwag do Szulchan, albowiem z pamitnika Salomona Majmona, Filozofa" z drugiej poowy XVIII wieku, wiemy, jako eni si, czy raczej oeniono go, kiedy liczy lat 11 (jedenacie), raz od wiekry dosta w skr i sta si ojcem w 14 (czternastym) roku ycia; a nie dodaje, eby to miao by czym wyjtkowym; dziao si to za nie w centralnej Afryce, nawet nie w Palestynie, lecz na naszej mronej Litwie546. I druga uwaga: Talmud wymaga od modziey czystoci i utrudnia modym nawet zwyke niewinne robienie znajomoci. Ale c rozumie przez modzie" wobec tak wczesnego enienia si? I czy surowe zakazy i wyjanianie chopczykom, jako kobieta rozsiewa grzech, bo jest istot nieczyst, czy nie musz wanie podnieca niezdrowej wyobrani? Ale wracajmy do Eben haezer: Nikt jednak nie powinien czeka duej (z eniaczk), jak do 20 roku ycia, bo inaczej moe by do tego zmuszony drog sdow (tak za dawniejszych czasw) ... Obowizek rozmnoenia rodu speniono, skoro komu urodziy si syn i crka. Ale syn nie moe mie adnych brakw na czonie rodnym, ani te crka oznak bezpodnoci". Podawano za takie: gos bezdwiczny, i e pewne miejsce ciaa nie wystaje i e piersi nie s takie jak u innych dziewczt". Hagaha do powyszych ustpw dodaje: Kto jest bez ony nie ma bogosawiestwa, jest poza prawem, a nawet nie zasuguje nosi miana czowieka; a kto si eni, temu wkrtce bd odpuszczone grzechy"547. Szulchan-Aruch uznaje trzy sposoby polubienia niewiasty; dochowany z prawieku zwyczaj maestwa przez kupno wymaga, eby wobec dwch wiadkw wrczy wybranej monet, choby to bya tylko perutah" (okoo ptora feniga"), lub te warto perutah, wymawiajc przepisan formuk. Drugim sposobem jest dorczenie na pimie (na papierze lub na skorupce) wypisanych wyrazw: ty mi polubiona", przy czym materia takiego dokumentu nie musi by wart perutah. Jeeli nie napisano go naleycie, szacuje si atrament, czy wart ptora feniga, a w takim razie lub jednak jest wany; jeeli atrament nie posiada tej wartoci, wypadek pozostaje wtpliwym". A trzeci sposb prosty: przez spenienie aktu. Trzeba atoli czyn ten zapowiedzie wobec dwch wiadkw i w ich przytomnoci uda si z ni samemu natychmiast na osobno. Od pewnych subtelnoci zaley, czy bdzie si to uwaa tylko za zarczyny, czy te zalubiny548. Nie jest to ani gwat ani uwiedzenie, bo dzieje si to za zgod strony niewieciej. Na skrzywdzenia kobiety, podaje kary osobny rozdzia, 170, dziwnie krtki, bo zoony zaledwie z piciu ustpw. Jeli zostaa uwiedziona w stanie dziewiczym, pomidzy skoczonym trzecim rokiem ycia, a laty 12 i p, zapaci uwodziciel 50 seklw srebra; jeeli uy gwatu zapaci nadto za bl wyrzdzony. Zwolniony bdzie jeli j polubi. W obu wypadkach rozstrzyga sd, zoony z trzech sdziw, o ile sprawa wydarzya si nie daleko Ziemi Obiecanej"; w rozproszeniu obecnie" (1567) pozostaje sprawa pod kltw dopty, a si wypaci. Polubionej takiej nie mona dawa rozwodu; przez konsekwencj nie trzeba jej zapisywa kethauby. Jeeli si okae, e bya to osoba lekkich obyczajw, mczyzna z reguy nie podlega karze. Jeeli oskarono go tylko na podstawie pogosek, a take w wypadku zdaniem niektrych rabinw nie powinien jej zalubia dla zych

545 546 547 548

S II 551 Mai I. S II 552. S II 588-590.

plotek, bo przez to potwierdziby pogoski; ale niektrzy powiadaj. e susznie bdzie polubi j. Rabbi Isserles doda tu hagad subteln, ktr pominiemy549. Wychowanie talmudyczne nie uczy szacunku dla kobiet. May synek wie ju, e matka jego jest niecaym czowiekiem. Jako twr niszy, kobieta nadal nie uczestniczy w przymierzu z Panem" i nie ma tory. Wrd rozmaitych modlitewek (bogosawiestwa), jakie prawowierny yd winien odmawia codziennie, jest i taka: Bd pochwalony Panie Boe nasz, Boe ojcw naszych, Boe Abrahama, Boe Izaaka, Boe Jakuba, Boe Wielki, mocny i straszliwy550, e mnie nie stworzy kobiet551. A jeeli kobieta uczy si Zakonu, moe wprawdzie spodziewa si (od Boga) nagrody, ale nie tyle, co mczyzna, bo nie jest przez Boga do tego powoana". A zreszt mdrcy talmudyci zakazali, eby nikt nie uczy swej crki Prawa. Dlatego te orzekli mdrcy: kto crk sw naucza prawa, postpuje tak, jakby naucza j rzeczy grzesznych, W adnym razie nie wolno jej uczy prawa pisanego, ale trzeba nauczy j tych przepisw, ktre jej si tycz i ktre zna musi" itd. Odmiennie sdzi o tym zbir Tor": wolno uczy pisanego Zakonu, ale nie wolno Talmudu552. Nie jest te ona rwna mowi swemu, bo on tylko ma prawo da jej rozwd, ona za moe odej od niego w takim tylko razie, jeli bya mu polubiona przez rodzicw w dobie swej nieletnoci, tj. przed skoczonym 13-tym rokiem ycia, a przekonaa si nastpnie, e go znie nie moe553. Oznaki niszego jej stanowiska w maestwie s niewtpliwe, a w Szulchan-Aruchu wyranie zaznaczone, a zatem obowizujce dotychczas, przynajmniej w zasadzie. Kada ona musi obmywa mowi twarz, rce i nogi, musi mu nalewa kubek (miesza wino z wod) i musi mu sa oe. Niektrzy rabini twierdz jakoby musiaa sa wszystkie ka w domu. Musi sta przed mem i obsugiwa go, podawa mu naczynie z wod i znw je odnosi"554. Mimo zasadniczego ponienia posiada ona praw niemao, lecz tylko (rzecz znamienna) w dziedzinie materialnej. Prawo majtkowe orzeka wiele i wiele na korzy on, wdw i crek. Kady powinien spenia wzgldem ony dziesi obowizkw, a nabywa natomiast czworo praw przez to samo, choby nie byy pisane. Dziesicioro obowizkw jak nastpuje: l) on musi j ywi; 2) dawa jej suknie; 3) dokonywa obowizku maeskiego; 4) da jej kathub (wiano, odpraw) zasadnicz; 5) leczy kaza, gdy chora; 6) wykupi z niewoli; 7) pogrzeb sprawi; 8) wdowie zapewni mieszkanie i straw w swoim domu; 9) crkom w razie swej mierci da utrzymanie a do zamcia; 10) synowie dziedzicz po matce kathub. Cztery za prawa mowskie s nastpujce: l) mowi przypada dochd z pracy jej rk; 2) wszystko co ona znajdzie; 3) dochody z jej dbr; 4) m dziedziczy po onie.

549 550 551 552 553 554

S II 717, 718. Jedna z najczstszych inwokacji, zazwyczaj zaznaczona tylko Bd" pochwalony itd. W caoci S I 325. S I 18. S I 271. S II 640. w tytule rozdziau 88. S II 633.

Objanienie w osobnym paragrafie: jej praca rczna idzie na jej wyywienie; tote ona moe powiedzie: Nie chc pracowa i nie chc by ywion"555. Dokadniej wyjani nam to pocztek rozdziau 80: Zarobek onin naley do ma, a stosuje si to do zwyczajw krajowych, jak gdzie kobiety pracuj, duo, czy mao za pienidze i jak robot musz wykonywa za pienidze; a co zarobi pilnoci sw wicej jeszcze ni jej potrzeba, to niemniej naley mowi". Wszystko zaley od jej stanu majtkowego. Zamony m nie bdzie czyha, czy czego nie znalaza, ani te ona posana nie bdzie zarabia prac rk swoich. Pord przysowiowej drobiazgowoci wywodw talmudycznych naczelne co do tego miejsce naley si opracowaniu stosunkw majtkowych pomidzy maonkami, z kazuistyk przewidujc wszystko, nawet wypadki najcudaczniejsze. W skrcie Loevego zajmuje to 78 stron (616-694). ona posiada wasny majtek i sama nim zarzdza; mowi przypadaj dochody z jej dbr, lecz nie zostaje on ich wacicielem. Na przykad dzieci jej niewolnikw stanowi wasno jego; ale on nie moe sprzeda jej niewolnika bez jej zezwolenia. Rozwdka i w ogle odchodzca od ma zabiera sobie wszystkie swe dobra556. Odej od ma moe taka, ktr wydano za m nieletni, nastpnie owdowiaa lub otrzymaa rozwd i powtrnie jeszcze w nieletnioci polubion zostaa. Jeeli jest jeszcze tak maa, e nie rozumie nawet rzeczy na tyle, eby zachowa dowd zalubin (monet, czy kartk), w takim razie nie trzeba nawet, eby nie odmawiaa". Odmwienie nie polega na tym, eby wobec dwch wiadkw powiedziaa: Ja tego ma ju nie chc", albo te Nie uznaj wartoci zalubin, jakimi zalubili mnie matka moja, lub bracia". A gdyby w nieletnioci powtrnie si zalubia, bdzie to oznacza odmwiny wzgldem pierwszego ma. Nieletnia, chcca odmwi si, musi liczy ponad sze lat; poniej tego wieku nie musi ogasza odmwin, lecz moe odej bez tego". Potem kilka ustpw traktuje o dojrzaoci fizycznej dziewczt i penoletnioci, ktra liczy si z reguy gdy ma lat dwanacie i jeden dzie. W 22 ustpie rozdziau 155 stwierdzono wszystkich docieka i bada rezultat taki, e po 12 latach nie moe ju bezwarunkowo odmawia si, lecz poniej tego wieku owszem" 557 . Sprawy rozwodu obejmuj w Szulchanie 35 rozdziaw (119-154), z ktrych niektre bardzo dugie, ani jeden za nie jest krtki. Formalnoci wrczenia listu rozwodowego (get) opisane w 101 ustpach. Sam akt musi by spisany przez specjalnego pisarza, znajcego sw sztuk, bo w razie najmniejszego uchybienia najdrobniejszej formalnoci bdzie niewany". Trzeba nakreli 15 linii: 12 na waciwy get, a trzynasta na dwie mniejsze rozdzielone, na podpisy wiadkw, jeden pod drugim... Get musi by napisany na misistej stronie pergaminu nie na wosistej... Wedug niektrych nie wolno pisa getu pirem gsim, ani adnym ptasim... Kada litera musi sta osobno i jeli w gecie s litery dotykajce si, trzeba je porozdziela558. Isserles w swej hagadzie do tego rozdziau podaje formularz getu, wedug zwyczaju w tych krajach, szczeglniej w tym miecie", mianowicie w Kazimierzu pod Krakowem, miecie nad Wis i Wilg559. Ze spraw o cudzostwo kopot w rozproszeniu", gdy bez wityni nie mona urzdza rozstrzygajcej prby grskiej wody" (czego lepiej nie opisywa). Musi wystarczy stwierdzenie faktu, e mimo upomnienia mowskiego bya sam na sam z kim podejrzanym. Taka traci kethub. A taki jest nakaz mdrcw, e Izraelici powinni by zazdroni o swoje ony"560. O karach dalszych (poza rozwodem bez kethuby) Szulchan milczy. Dawniejsze kamieniowanie niemoliwe pord narodw". Spoeczno Szulchan-Aruchu nie jest bynajmniej monogamiczna. Jeeli wyznawca Szulchanu ma jedn tylko on, ogranicza si wbrew ksidze, ustpujc pod naciskiem zwyczaju krajowego" to jest pod
555 556 557 558 559 560

S II 621; a szczegy 622-625, 632, 633, 635, 643-648. S II 638, 640. S II 710, 711. S II 705. Wydawca zrobi w przypisku z Wilgi Wog! Po tej wanie Wildze poznaje si, ktry to Kazimierz. Do dawnej topografii Krakowa wany przyczynek. S II 709. S II 719, 721.

przymusem stosowania si do zakazu choby bigamii w krajach chrzecijaskich; pod panowaniem muzumaskim (a powsta Szulchan w Jerozolimie) mona byo uprawia jawnie choby poligami. Wiemy z rozdziaw poprzednich, e waciw judaizmowi, rodzimo-ydowsk, jest poligamia; ot Szulchan-Aruch tego nie zmienia. W traktacie o obowizkowym wykupie wszystkiego pierworodnego (ludzi i byda), a co winno by ofiarowane Panu, peno kazuistyki co do najrozmaitszych niezwykych wypadkw, a midzy innymi take na wypadek, gdyby dwom matkom zamieniono dzieci. Czytamy tam wyranie po kilka razy: Jeli kto mia dwie ony i obie porodziy chopca po raz pierwszy" ... Jeeli dwie ony jednego mczyzny porodziy chopcw dwch, kada jednego, ale jedna z nich rodzia ju poprzednio, a druga nie"... Osobno jest mowa o dwch kobietach rodzcych z dwch mw, a zatem nie ma adnej wtpliwoci, e w tamtych dwch miejscach mowa o bigamii561. Zasadniczo spraw okrela ustp 9 pierwszego rozdziau ksigi Eben haezer: Pierwotnie dozwolonym jest kademu ydowi mie rwnoczenie on tyle, ile ich moe wyywi. Mdrcy udzielili jednake dobrej rady, eby nie posiada naraz wicej on, jak cztery, aeby obowizek maeski przypada na kad przynajmniej raz na miesic". Takie minimum obowizuje uczonego562. Gdzie atoli panuje zwyczaj, eby mie tylko jedn on, tam nie wolno mie wicej. Rabbi Gerszon z Metzu (o ktrym bdzie mowa w rozdziale XIII) w roku 4830 (1069), oboy to cik kltw (jak powiadaj, majc ku pomocy stu rabinw), eby nie polubia on wicej, jak jedn; mona przy tym polubi jeszcze jedn wdow po bracie. Ani te nie rozpowszechnio si to rozporzdzenie na wszystkie kraje, a rabbi w nie rzuci kltwy na duej, jak do roku 5000. Tak tedy kltwa ta ju bardzo dawno ustaa. To dodano w ustpie dziesitym, e poligamia bya w zasadzie uznawana. Moe kto polubi rwnoczenie kilka kobiet, ale jedna z nich musi otrzyma perutah lub co odpowiedniej wartoci, a w takim razie moe jedna z nich za zgod innych przyj zalubiny za tamte". Wolno polubi jak ju wiemy niepenoletnie, to jest poniej 12 i p lat; powiadcza to na nowo ustp 1 rozdziau 63563. W rozdziale 75 czytamy: Jeeli kto polubi on w miecie obcym, a w swym miejscu urodzenia ma ju on w takim razie druga ona musi uda si z nim do jego miasta"564. Rozdzia 76 w ustpach 7 i 8 zezwala ponownie (gdzie zwyczaj to dopuszcza) sprawi sobie on tyle, ile ich mona utrzyma, i wyznacza obowizek maeski dla kadej z on wedug ich iloci i rodzaju zajcia ma, tudzie, e ony nie musz przebywa razem w jednym mieszkaniu"565. W rozdziale 85 postanowiono w ustpie 19: M moe wymaga od parobkw i dziewek swej ony, eby obsugiwali take inn jego on w tym samym domu... ale nie moe ich zmusi, eby bez wiedzy oninej udali si do innego miasta"566. Ustp 22 rozdzia,u 93 postanawia: Jeeli m pozostawi po sobie wicej on, choby polubionych niejednoczenie, naley si utrzymanie wszystkim". W powyszych siedmiu ustpach jest mowa nie o drugiej, trzeciej itd. onie polubionej po mierci lub rozwodzie poprzedniczek, lecz o onach sobie rwnoczesnych. Nie wcignem tu ustpw, ktrych kontekst nie mgby suy za dowd niewtpliwy poligamii. W ostatnim z przytoczonych przepisw jest mowa oczywicie o onach yjcych, skoro trzeba dostarczy im utrzymania. Wyraenie polubionych nie jednoczenie" nie odnosi si do rozwdek, gdy sprawy majtkowe z rozwdk zaatwiao si zaraz po rozwodzie. Skoro yj a nie s rozwdkami, wic byy onami przez jaki czas rwnoczenie chocia polubione nie jednoczenie.
561 562 563 564 565 566

S I 303, 304. S II 552. S I 614. S II 628 S II 630. S II 639.

Otrzymujemy tu wskazwk, e mona byo polubi wicej on naraz, jednym ryczatowym obrzdkiem. Wyranie stwierdza to cytowany powyej rozdzia 41, dozwalajcy nawet, eby jedna z polubionych zaatwiaa formalnoci za wszystkie. Wystpuje tedy ta przyjmujc zalubiny", jakby dziaajc per procuram w imieniu tamtych. Jako prawo ydowskie zna lub maeski per procuram, o czym w Szulchan-Aruchu s dwa rozdziay 35 i 36. Na moliwo zalubienia, e tak powiem gromadnego naprowadza jeszcze pewien ciekawy ustp, mianowicie pierwszy rozdziau 49 Eben haezera: Jeeli kto polubia jedn kobiet z piciu i zapisa jej kethub (zapis na wypadek wdowiestwa lub rozwodu), a potem nie wie, ktra to bya z piciu, a kada z nich powiada: ja byam ta, ktr polubie w takim razie nie wolno mu polubi adnej krewnej wszystkich piciu i musi da kadej z nich list rozwodowy. Jeeli za pooy na st pienidze na jedn kethub i odejdzie, a polubi jedn z piciu przez dokonany akt maeski, w takim wypadku mdrcy nakadaj kar, i kadej z nich musi wypaci kethub". Tu Szulchan-Aruch staje na stanowisku, jakgdyby wszystkie pi byy onami, skoro nie chcc ich mie, trzeba kadej udzieli rozwodu, a wypaci kethub pi nie mgby prawodawca kaza uwaa wszystkich za ony, gdyby takie gromadne polubienie sprzeciwiao si prawu. I fikcja prawna musi by z prawem zgodna567. O brak dziewiczoci, o drzwi otwarte" mona prawowa si ze wieo polubion natenczas tylko, jeeli si z ni nigdy przedtem nie byo samemu i jeeli m przyznawa jej wiana 200 guldenw. Gdzie zwyczaj wymaga, eby byli wiadkowie przy pierwszym akcie maeskim, nie mona skary, jeli wiadkw nie byo. Jest atoli jeszcze jeden warunek: eby panna moda bya modsz ni 12 i 1/2 lat. Niektrzy przyznaj prawo wnoszenia skargi tego rodzaju tylko tym, ktrzy ju bywali onaci, lecz nigdy modziecowi;" przeciwnie, modzieniec otrzyma kar chosty, jeli, wystpi z tak skarg, bo zapytaj go susznie, a skde on taki dowiadczony w tych sprawach"? Po wniesieniu skargi kobieta moe jednak w pewnych wypadkach pozosta w domu mowskim; ale bezwarunkowo musi opuci zaraz dom ma jeli ojciec jej przyj w jej imieniu jej zalubiny, kiedy nie liczya jeszcze lat trzech i jeden dzie". Zawiera ten rozdzia take pouczenie o cechach dziewictwa, o wypadkach, kiedy mona utraci cech, nie tracc samego dziewictwa itd.568. Z czwartego rozdziau dowiadujemy si co znaczy bastard. Z rozmaitych przypadkw i kombinacji wybieram jedn, z ustpu czternastego: Jeeli m uda si w podr zamorsk i bawi za domem duej jak 12 miesicy, a ona jego po 12 miesicach ksiycowych porodzia, wic dziecko jej jest mamser (bastard), gdy adna kobieta nie moe dziecicia utrzyma duej jak przez 12 miesicy. Pewien rabin jednak nie chce si zgodzi z tym orzeczeniem, gdy moe si zdarzy, e m w owym czasie przyby by do domu potajemnie, a pobywszy z on odjecha znw potajemnie bo to zdarzyo si raz naprawd a zatem zachodzi wypadek wtpliwy. Zreszt o tym wypadku duo jest dysputacji midzy rabinami". A hagada do tego ustpu poucza nas: Ale przed kocem 12 miesicy nie trzeba si kopota, bo mwi si potem, e dziecko byo tak dugo w onie matki" itd., dusze roztrzsanie o mdroci rabiskiej wiadczce569. A dalej ile wymysw kazuistycznych, gdy chodzi o potomka niezamnej, bo to mogo by i tak i owak i jeszcze inaczej; a przepisy i domysy co do znajdw, a na kocu rozdziau znajdziemy dodatek, e wszyscy karaimi maj by uwaani, jako podejrzani o nieprawe pochodzenie i nie wolno ich przyj do gminy, ani nawet wtenczas, gdyby si chcieli nawrci570. Osobny rozdzia informuje w 14 ustpach o mankamentach ciaa, z opisami dugimi szczegw, od ktrych nawet specjalist medyka zabolaaby gowa i kilka rozdziaw o kobietach wykolejonych, o rozwdkach i o 31
567 568 569 570

S II 590-594, 602. S II 619-621. S II 555. S II 556-558.

przeszkodach maeskich. A dalej 58 ustpw rozdziau 17, eby wiedzie, kiedy wdowa moe wyj powtrnie za m, o rozwdkach lub o maestwie nieformalnym lub przez omyk; a ktoby si zmwi z kobiet, jakiej mu prawo zakazuje, niechaj bdzie kamieniowany. Hagada do rozdziau 20 wyjania, e kara mierci nie dotyczy kobiety dorosej, ktra uwiedzie chopca poniej dziewiciu lat wieku; nie podlega te adnej w ogle karze mczyzna, ktry uy dziewczynki, nie liczcej jeszcze trzech lat ycia swego. Ale zakazano", eby kobiety, igrajc miay si wzajemnie echta lub ociera, jak to czyni Egipcjanki; takie musz by wysmagane571. Kapanowi wolno obcowa tylko z kobietami z warstw do tego uprzywilejowanych; inne trac cze w takim wypadku, ale kapan musi liczy wicej, ni dziewi i jeden dzie, ona za ponad trzy lata i jeden dzie"572. A zatem wolno wdawa si z chopcem omioletnim; dziewicy wolno udzieli si narzeczonemu w sabatowy wieczr; wolno jej dochodzi do stanu maeskiego anticipando, wzywajc na ten moment wiadkw; godzi si dziwnie wiele dziewczynie i matce ale jest co, czego wybaczy nie mona; ale traci prawo nawet do kethuby, gdyby period nie bywa regularny; traci nawet prawo do ma573. Przepisw tu sporo, ale cytaty chyba sobie darujemy. O periodzie jest w Talmudzie babiloskim 10 rozdziaw (w jerozolimskim tylko 5), ale Szulchan rozszerzy to (stanowic we wszystkim innym skrcenia) na rozdziaw 18 i komentarze do nich na 26 stronicach folio574. O kpieli rytualnej jeden tylko wprawdzie rozdzia (201), ale zoony z paragrafw 75, z czego Loeve poda skrt na jednej tylko stronicy575. Talmudyci w ogle maj pocig do kobieciarstwa w kiepskim gatunku. Pod tym wzgldem podobni s do hinduskich fakirw576. Nawiasem dodam, e w pewnym miejscu wyjem i zniszczyem trzy stronice rkopisu, zawierajce nieco przykadw z przepisw talmudycznych; jestem pisarzem starej szkoy i wiartki te wyday mi si pornografi, a sdz, e tych perfum nie trzeba rozpyla, poza jak wyjtkow koniecznoci i w iloci minimalnej, niezbdnej czasem w dyskusji w celach naukowych. I nie robibym o tym wzmianki, bo po co wywoywa szyderczy zarzut udanej pruderii", gdyby nie to, e nie ja jeden urzdzaem tak cenzur nad wasnym rkopisem. Oto czytamy w Sombarta: W rkopisie opracowaem ten przedmiot (o stosunkach maeskich u ydw) obszerniej; na widok jednak wydrukowanych sw doznaem takiego obrzydzenia, i ze wzgldu na czytelnika ustpy te usuwam z druku"577. Ale i Loeve, tumacz i wydawca Szulchan-Aruchu, z ktrego tu czerpi, cho od modoci obyty z Talmudem, nie do wszystkiego zdoa przywykn, a czsto oszczdza nam tumaczenia, oszczdzajc samego siebie. Kiedy ma informowa, kiedy pord jakich okolicznoci pewnego rodzaju nie wolno odmawia modlitwy Szmy Izrael poprzestaje na kilku wyrazach, a w przypisku powiada: Niemoebne tumaczy dalej tej sterty obrzydliwoci, ktra rozwakowana co si zowie niezliczonymi kazuistycznymi kolizjami, zajmuje kilka arkuszy, bo to obraa przyzwoito do najwyszego stopnia, a take nuy"578. W traktacie dalszym o modach, kiedy Talmud zajmuje si wypadkiem wzd podczas modlitwy, czytamy w przypisku: Jak si ma zachowa (modlcy si), to nie tylko jest, jak zwykle, rozwakowane, ale przechodzi w paskudztwo, damy wic spokj tumaczeniu"579. A kiedy wypada mu kolej na Niddah, traktat o niewieciej nieczystoci, opuszcza go cakiem, owiadczajc: bo to dla mnie niemoliwe, ebym mg tumaczy t paskudn rozpraw, ani nawet tytuy ustpw"580. Albo przy rozdziale 33, o lubie anticipendo",
571 572 573 574 575 576 577 578 579 580

S II 582, 583. S II 561. S II 689-691. S I 333 przypisek. S I 233, 234. i 284 Sm 230. S I 26. S I 30. S I 233 przypisek.

przetumaczywszy ustp pierwszy, cofn si przed drugim, robic tylko w przypisku uwag krtk a wzowat: Troch to za mocne, eby to tumaczy"581. Ale nie wszystko w Talmudzie jest ze, wzgldnie w Szulchan-Aruchu; nie bdmy jednostronni. Prawo familijne oparte jest na bezwzgldnym uznaniu ojcostwa i jego wadzy. Dzieci rodzicw izraelskich, wolnych i zwizanych maestwem legalnym, idzie za ojcem, tj. zalicza si do stanu ojca swego. A zatem jeeli kapan polubi lewitk dzieci naley do stanu kapaskiego itd.; jeli prozelita lub wyzwoleniec oeni si z lewitk lub Izraelitk, lub ze shabion (przez kapana), dzieci naley w zupenoci do ydostwa". A zatem zaliczone bdzie do stanu ojcowskiego, w tym wypadku zapewne niszego od lewickiego. Ale wprost przeciwnie w zwizkach nielegalnych; Dzieci z maestwa zakazanego staje si zawsze tym, co stanowi stopie najgorszy rodzicw", tj. naley do stanu niszego jednego z rodzicw. Dzieci nieydwki lub niewolnicy staje si zawsze, czym jest matka, bez wzgldu na to, od kogo bya brzemienn"582. Tak zasadniczo odmienne traktowanie nie-ydwek i ich potomstwa stanowi ciekawy przyczynek do zagadnienia, co znaczy dla ydw wyraz blini". Obowizek czci wzgldem rodzicw okrelony jest z najwiksz surowoci. Oddawanie czci rodzicom posunite jest do tego stopnia, e jeeli syn, jako starszy gminy, siedzi wspaniale ubrany na czele gminy, a przyjd rodzice jego i rozedr mu szaty, nabij go, splun przed nim, synowi jednake nie wolno zawstydza ich, lecz musi milcze i ba si krla wszystkich krlw (Boga), ktry tak przykaza". Dosadny przykad, dobrany sztucznie umylnie dla jak najsilniejszego podkrelenia rzeczy. Ojcu naley si w razie niedostatku utrzymanie, a zarazem musi si wykonywa ojcu wszelkie usugi, jakie musi sprawowa sucy swemu panu"583. Zachodzi jednak zawsze midzy rodzicami hierarchia na korzy ojca: Jeeli ojciec mu co rozkae, a matka chce tego samego dla siebie, musi obsuy wpierw ojca"584. W jednym tylko wypadku cze powinna rodzicom ma granice, gdyby odwodzili syna od ksig witych. Studiowa Zakon jest przykazaniem waniejszym od czci wzgldem ojca i matki". (ibidem). Z Szulchanem spotkamy si jeszcze w dalszych czciach ksiki, gdzie wypadnie nieraz powoywa si na prawo cywilne, objte trzeci jego ksig, tu dotychczas nietknit. Ale starcz te ksigi trzy, z ktrych tu czerpano, eby wykaza, jak normowanie ycia, w imi przepisw religjnych wkroczyo a w drobiazgi alkowy, w szczegy jada, napitku, ubioru, porzdkw domowych, podarkw, uczt, zachowania si w domu i w podry, normy zarobkowania itd, itd., sowem we wszystko, a wszystko. Tyczy to Talmudu i jego skrtu, jakim jest Szulchan-Aruch; zasadniczo jest to jedno i to samo. Tysic lat przegradza duy Talmud od maego, tj. od Szulchanu, cae tysic lat! A wic w imi religii wymagano, eby y wedug przepisw wydawanych przez talmudystw sprzed tysica lat, wedug ich prawa cywilnego, wedug ich prawa wieckiego, ktremu przyznawano moc sakraln. A wanie to co tyczyo naprawd kultu religijnego, zostao niemal w caoci usunite! Kult wymaga wityni i ofiar krwawych, a to przepado; tym bardziej obstawano przy sakralnoci postanowie w sprawach wieckich.

581 582 583 584

S II 590. S II 561; rozdzia smy; w poprzedzajcym ustpie 12 rozdziau sidmego wyjaniono, co znaczy zhabienie. S I 253, 254. S I 255.

Warto sobie zada trud, eby obliczy, ile z nakazw i zakazw ydowskiej wiary da si stosowa obecnie, skoro Szulchan obowizuje do dzi dnia. Za podstaw moe posuy rejestr dokonany przez Majmonidesa, a przetumaczony i przedrukowany przez Henryka Jerzego Loevego sen., na kocu drugiego tomu jego wydania Szulchan-Aruchu w niemieckim przekadzie. Jest przykazw 613, w czym nakazw 365. Majmonides wypisa z pentateuchu wszystko, co tylko ma cech przepisu, nie opuszczajc ani spraw witynnych. Loeve doda do spisu nakazw uwag, ktre z nich dadz si jeszcze stosowa (w roku 1837) i wyliczy ich 111585. Przegldajc z napit ciekawoci rejestr ten w wiek cay po Loevem (1933), przekonaem si, e takich pozycji ubyo zaledwie cztery (110, 135, 161, 162), pozostaje przeto 107 nakazw, do ktrych yd dzisiejszy stosowa si moe, a yd wschodni" prawowierny, stosuje si; zwaszcza, e w tej czci Europy zachowali jeszcze swoje sdownictwo wyznaniowe. Przy zakazach Loeve zaniecha podobnego obliczenia, poprzesta wic musz na wasnym; wypado mi 188 zakazw, dajcych si obecnie stosowa. Razem byoby tedy 295 przepisw, jeszcze ywych" a pochodzcych wprost z pentateuchu, z samej Tory. Ale czy obliczy kto, czy cho ktry rabin obliczy, ile jest do tego mojeszowego kodeksu ogrodzenia", ile przepisw zawiera Talmud? Ale nie setki, lecz tysice! Niechby kto podj si trudu, zliczy pod tym wzgldem Szulchan-Aruch, chociaby w skrcie Loewego, ktry opuci przynajmniej poow! Ma si ochot uwierzy w prawdziwo pewnego wielce znamiennego opowiadania w Talmudzie; Talmudyci naradzali si razu pewnego na wielkim zgromadzeniu, czy to dobrze, e czowiek w ogle stworzony zosta. Uradzili, e byoby lepiej, gdyby czowiek nie by stworzony, a mianowicie z tej przyczyny, bo to przecie niemoebne dla niego, eby zachowa wszystkie te prawa i czowiek i tak nie zdoa ustrzec si od kary"586. Na zakoczenie przegldu Szulchan-Aruchu, ukadanego w tysic lat po swym pierwowzorze, Talmudzie oryginalnym, jake nie zada sobie pytania, jakiego to Boga czci prawowierny wedug Szulchanu; monoteizm czy monolatria, Bg czy bg? Bg Talmudu skada przysigi, ktre komentowane s zaraz w Berachoth w pierwszym traktacie i okazuje si, e Jehowa nakada sobie rzemienie modlitewne, tefilim, w ktrych pudeku wypisano: Gdzie jaki lud na ziemi, jak twj lud izraelski, lud jedyny na ziemi. Powiedzia by Pan do Izraela: Wycie urzdzili mi na ziemi jedyn chwa, a ja urzdz wam jedyn na ziemi chwa". Ten Bg modli si i wiadomy jest tekst jego modlitwy; Oby mi si spodobao, aeby miosierdzie moje przewayo mj gniew, eby moja lito wzia gr nad innymi mymi przymiotami, ebym postpowa z dziemi mymi wedug miosierdzia mego i ebym na korzy ich ogranicza si w sdach. Kiedy Rabbi Ismael, arcykapan wszed raz na sdny dzie do miejsca najwitszego, eby zapali kadzida, ujrza Akasriela .. . (Boga) na wysokim tronie i usysza danie, by on Boga pobogosawi. Odmwi wic nad Akasrielem modlitw, t jego wasn, zamieniajc tylko na pocztku: Oby mi si spodobao wyrzek: oby spodobao si tobie itd. Wtedy kiwn mi gow (Bg), e mu si to podoba"587. Akasrielem zowie arcykapan Boga, bo waciwego imienia wymwi nie wolno; gdy jest wypisane Jahwe, czyta si Adonai. Sam tylko arcykapan mia prawo wymwi; Jahwe, gdy raz w roku wstpowa w owo miejsce najwitsze; a zatem Ismael je wwczas wymwi, ale spisa tego wydarzenia z t nazw Bosk nie mona, wic napisa autor Berachothu: Akasrisel588. Jehowa modlcy si z tefilim na gowie, to wci po staremu Bg plemienny, miosierny i litociwy dla ydw, bez ktrych nie moe si obej, bo kt urzdzaby mu chwa"?

585 586 587 588

S II 635-652; siedemnacie stronic petitu. S I 18. S I 333, 351, 352, 355. S I 6.

Nie nabieraa wzniosoci monoteistycznej religia ydowska ni z Talmudu pierwotnego, ni z adnego z jego odgazie; a tymczasem pojcie Boga miao si kurczy jeszcze bardziej przez nastpn ksig wit, Zohar i jej system: kaba.

VIII. KABAA Pord judeologw trafia si mniemanie, jakoby religia ydowska, jako taka, nie miaa historii, stanowic co bezwzgldnie staego i niezmiennego w pochodzie wiekw od pocztku wiata. Aeby taki pogld mg si utrzyma, trzeba wierzy, e Talmud zawiera tradycj istniejc obok Tory od dnia, kiedy Mojesz zeszed z gry synajskiej, tudzie, e zasadnicza ksiga kabay Zohar (Zohar", tak jak w polskiej wymowie, a nie Sohar z niemiecka, bo Niemcy inaczej wymawiaj Z. Wyjaniono to i rozstrzygnito Pj. 10: W wyrazach hebrajskich podanych w transkrypcji litery c, s, z, naley czyta jak polskie c, s, z a nie jak k, z, c; np. Nocri, a nie Nokri; Tosefta, a nie Tozefta; Zohar, a nie Cohar") pochodzi od Abrahama. Zmieniaa si sama istota religii u ydw, sama najgbsza jej tre. Dwie pierwsze religie ydowskie, jak monoteizm, jakote nawet monolatria, oparte s na kreatyzmie, podczas gdy kabaa wnosi emanatyzm. Jest to typowy pogld azjatycki. Izrael staroytny stanowi dugo dziwny wyjtek, tym szczeglniejszy, i geograficznie by tak blisko Syrii, tego matecznika emanatyzmu. Za praojca pniejszego kierunku emanatycznego wrd ydw mona uwaa owego wielkiego Filona aleksandryjskiego, ktry by poprzednikiem neoplatonizmu. Nastpnie splata si neoplatonizm historycznie czsto z ydostwem; tak na przykad u Juliana Apostaty czya si z neoplatonizmem sabo do ydw, ktr powodowany zabra si nawet do odbudowy wityni jerozolimskiej. Zrazu bardziej oddziaywali ydzi na neoplatonizm, ni wiatopogld ten na nich. Pniej dopiero idee emanatyczne rozpowszechniy si w religijnej uczonoci ydowskiej, a w kocu doprowadziy do wytworzenia nowej religii ydowskiej. Nachylenie wprost ku emanatyzmowi zaczyna si na przeomie IX i X wieku, a pierwszym wyranym gosicielem nowych dla ydw pogldw by karaim ibn-el-Dawendi ze sw tez o wiecznoci wiata (wieczny, wic nie stworzony w czasie), podczas gdy Saadi talmudysta trwa przy kreatyzmie (jak o tym wspomniano ju). Nie wszyscy uczeni w Pimie filozofowali. Zajmoway ich inne zagadnienia. Takie, ktre czyy rabbich wprost i bezporednio z caym ogem, z najszerszymi warstwami ydowskiej spoecznoci. Na pierwszym miejscu staa (i stoi) sprawa mesjasza, wci oczekiwanego. Kabaa nie rozwijaa si te potem filozoficznie, bynajmniej! Posza na wysug mesjanizmowi. Nard wybrany przeznaczony jest przez Jehow do panowania nad caym wiatem, a otrzyma to bez wysikw, gdy nadejdzie pora przeznaczenia; Bg zele mesjasza, ktry wyposaony przez Boga moc cudown, sam zrobi wszystko, co trzeba; kadego yda zamieni w bogacza, dysponujcego wszystkimi rozkoszami ycia, a wszystkie narody ziemi bd Izraelowi usugiwa. Byle ydzi penili przykazania Tory i Talmudu, nie potrzebuj zatem ni palcem ruszy, a musi nadej dzie, w ktrym wiat stanie si ich podnkiem. Lecz... kiedy? Niektrzy rabini twierdzili, e mogoby sta si to zaraz, gdyby ydzi uszanowali naleycie przynajmniej jeden szabat, ale tak, iby adnemu ydowi nie mona byo niczego pod tym wzgldem zarzuci. Widocznie jest to trudne do niemoliwoci, skoro mesjasz nie przybywa. Jake skontrolowa ydw rozproszonych po caej ziemi? Kwestia ta musiaa niepokoi umysy. Wiara w mesjasza byaby zagroona, poczym musiaoby si zachwia przewiadczenie, czy si jest narodem wybranym gdyby tego nie podsyci jak realizacj. Mesjanizm ydowski musia przybra formy popularne, widoczne, namacalne; oczywicie musia si zarazem obniy. Rozbi si na czci drobniejsze i duchowo nie wysokie, ale istniejce w rzeczywistoci, a tym samym mona byo w nich upatrywa dowd, e prawdziwa jest rwnie cao, od ktrej si wywodz, to jest idea wielkiego mesjasza. Idea ta ma si speni czciowo, a w kocu wypeni si caa. Oto nowo religijna, przyniesiona ydom przez nowe rda ich religii, kabalistyk i pniejszy chasydyzm.

Jak Talmud nie stawa nigdy przeciwko Torze, a tylko uzupenia j pragn, lecz dokona tego w taki sposb, i zesza na drugi plan podobnie Kabaa nie usuwaa Talmudu, nie przeczya mu, nie tworzya nowego karaimstwa, a jednak zepchna Talmud w ty. Nowe rdo religii ydowskiej pozyskao sobie zmysy i serca tumw w pniejszym dopiero czasie czciowymi realizacjami mesjasza. Wpierw przypado do myli i wyobrani szczupych gron uczonych, jako pontna filozofia, wiodca yda do opanowania przyrody, do wydawania jej rozkazw. Kabaa ma zajmujc histori, niestety nie ujt dotychczas w aden sens. Dopatruj si go w konsekwentnym rozwoju zasadniczej tezy. Gdy wiara w moliwo opanowania wiata zewntrznego spopularyzowaa si i dosza do mas, i skoro opanowanie to miao by osignite rodkami religijnymi, a wic przystpne tylko dla ydw, do czego mia prawowierny yd uywa tej cudownej wadzy, gdy j osignie, jeli nie do tego, by przyspieszy przyjcie mesjasza? Cay ten tok myli byby niemoebnym bez gbokiej wiary w powszednio cudownoci. Pospolicie jest to cecha ydostwa od wiekw rednich a do naszych czasw; czy nie doszo do tego, i co kilka mil mamy ydowskiego cudotwrc? W przeciwiestwie do chrzecijastwa, uwaajcego cud za wyjtek, doprowadzio ydostwo do cudownoci dnia powszedniego i spraw najpowaniejszych. Cudowno jest ywioem, w ktrym spdzaj ycie miliony ydw, oczekujc cudu najwikszego, mesjanicznego. Pocztkowych objaww dopatrze si mona w wierze w ze demony, rozpowszechnionej wrd uczonych talmudystw ju w w. X. Nie chodzio o upadych aniow, o wielkich szatanw, lecz o liczny drobiazg zych duchw, wacych wszdzie i zawadzajcych na kadym kroku prawowiernemu wyznawcy. Jake mogaby nie powsta myl, ze trzeba wymyli jakie rodki, by nad demonami zapanowa? Zaczo si od formu, czynicych ich nieszkodliwymi, a c prostszego, e nastpnie posuwano si dalej, do prb, jakby ich uczyni poytecznymi? Tote odpowiednim zaklinaniem odpowiednich demonw nabywao si mocy do przeskakiwania najwikszych przestrzeni, a rwnie mona byo sta si niewidzialnym589. Wierzenia tego rodzaju szerzyy si tym rczej, im byy milsze; szy wic z ydami i za ydami z kraju do kraju, z Hiszpanii do Turcji, z Francji poudniowej do Niemiec i Polski, zasilane i rozwijane przez coraz liczniejsze grona uczonych talmudystw, a przyjmowane przez coraz ciemniejsze masy. Jeszcze w poowie XVIII wieku znalaz Salomon Majmon na Litwie znachora religii, ktry wskaza modemu adeptowi kabay rodki, jak posi niewidzialno590. A czy zarczy kto, e obecnie ju takich ydw nie ma? Rozszerzajc wci przypuszczalny zakres moliwoci, by otrzymywa cudowne wyniki nad materi, doszo si wreszcie do tego, i spodziewano si podda ca przyrod woli rozmodlonego wyznawcy Jehowy i tak wyrosa filozoficzna" podstawa kabay. Talmud zawiera drug jeszcze furtk dla zawiych wywodw, wiodcych ostatecznie rwnie do urojenia, jakby daa si przyroda opanowa za pomoc cudownych formuek. Talmudyci lubieli mianowicie uprawia szczegln nauk, do ktrej przywizywali nadzwyczajn wag; nauk o imionach Boych. Uznawa j sam nawet Majmonides, lecz przestrzega przed przesad, zwaszcza przed wymylaniem mnstwa imion bez istotnego znaczenia591. Niektrzy posuwali si do twierdzenia, jako Pismo skada si waciwie z samych przernych nazw Boga. Nkaa rabinw wtpliwo, jak wymawia gwne imi Boga zoone z czterech liter J.H.W.H. Jahwe, czy Jehowah, czy moe jeszcze inaczej? Poniewa litera H powtarza si w tym wyrazie dwa razy, mona byo twierdzi z zupen susznoci, e skada si on z trzech tylko liter, z ktrych jedna powtrzona dwukrotnie, wic staje si przez to czwart.
589 590 591

Ft 7. Mai I 136, 137. Mai II 59.

Poniewa w jzyku hebrajskim nie wypisywao si samogosek, mona byo wymawia w wyraz pisany trzema czy czterema spgoskami rozmaicie, stosownie do tego, jakich kto w nim domyla si samogosek i w ktre miejsca je wstawia. Mogo to by greckie tetragramma", lub trjca kabalistyczna". ydzi unikali wymawiania gwnego imienia boskiego, tote gdy pokonawszy powstanie Bar-Kochby Rzymianie wydali cay wczesny synchedrion na stracenie, moga bya zagin autorytatywna tradycja, jak wymawia wite trzy, czy cztery litery. Interpretacja samogoskowa wymowy witego imienia, ktre tylko pisa umiano na pewno, dokonaa si w ten sposb, i powsuwano tam samogoski z wyrazu Adonai, co znaczy pan" i w taki sposb otrzymywao si wyraz Jehowah , lub Jahwe"592. I przetrwao to w spokoju a do kabalistyki. W kabale porzucono znw dawne wtpliwoci, a interpretacja czterech liter staa si powanym dziaem nauki kabalistw. Jest to tak zwane poszukiwanie zagubionego sowa" znane rwnie z rytw wolnomularskich. Od studium nazw boych wiedzie logiczny pomost do studium przymiotw Boga, z ktrych kady posiada oddzieln nazw zawsze sakraln. Z przymiotw swych skada si Bg, a zatem dociekanie ich stanowi najpeniejsz peni znawstwa i wyznawstwa Boga. Kombinowano owe przymioty w sposoby najrozmaitsze, obmylajc bezlik stosunkw midzy pojciami, a podsuwajc nazwy jakby teologiczne. Systematyczny ukad boskich przymiotw zowie si Olan Ecybot lub Sefirot. Potem nazywano sefirotami personifikacje przymiotw boskich. W rozwoju myli religijnej ydowskiej natrafia si na dziwne niekonsekwencje; tak na przykad kabaa miaa przyczyni si do podtrzymania Talmudu, zwaszcza hagady. Ten sam Mojesz Nachman (1195-1270)593, ktry uoy wykad Tory z podkadem neoplatoskim (jak o tym wspomniano w rozdziale VI) nie zawaha si stwierdzi, jako w hagadzie jest wiele niedorzecznoci. Ocali atoli sw prawowierno odkrywszy, e nie naley tego bra dosownie, lecz wyjania kabalistycznie, a wtedy okae si wszystko rozumnym i witym. Tote gosi, e kabaa jest nauk najwitsz. Jest za jeszcze trzecie rdo kabay. W wieku VIII lub IX po Chrystusie powstaa nowa nauka o tajemnych mocach liter abecada hebrajskiego (bo to litery wite, a zwaszcza za gdy one oznaczaj liczby). Szerzya si ta nauka liniami wcale zygzakowatymi, a skrystalizowaa si w wieku XIII. Nauk o cudownych waciwociach hebrajskiego abecada rozwijali w pniejszych wiekach przewanie rabini aszkenazim. Z pokolenia w pokolenie przydawao si to i owo, a stao si powszechnie wiadomym zwolennikom Zoharu, jako Bg porozcina wszechwiat w litery tego abecada, oddzielajc kadej z nich czstk swej mocy594. Przyswoili sobie za liczni talmudyci tradycje greckie, tak zwanej gematrii, polegajcej na rozmaitych dziaaniach liczbami, wyraonymi rwnie u nich przez litery; sumujc je w pewnych wyrazach, zwaszcza w imionach wasnych, odejmujc, przestawiajc itp. U Hellenw i Hellenistw byo to rodzajem rozrywki umysowej" (jak nasze dzisiejsze po tygodnikach popularnych), ale liczny odam uczonych ydowskich potraktowa to jak najpowaniej. Najlepszej informacji udzieli nam przedni znawca rzeczy ydowskich, specjalista spraw starotestameotowych: Gematria polega na wydobywaniu z liter alfabetu hebrajskiego, branych jako cyfry, pewnych znacze, okrelajcych rne wiadomoci ukryte. Nadto gematria takie wyrazy lub zdania, ktre pod wzgldem alfabetycznym rni si pomidzy sob, lecz liczbowo oznaczaj jedno i to samo, czy, czyli utosamia i stosuje do rnych rzeczy lub te osb". Na przykad wyraz hebrajski mila, obrzezanie, rwna si pod wzgldem liczebnym ne, usta, a zatem wedug zasad gematrii zdanie: e wysucha sw ust moich" naley tumaczy, e Pan Bg wysuchuje modlitw pochodzc z ust tych ludzi, na ktrych dokonano mila. W
592 593 594

Rc 197. Mai I 253, 254. Th 19.

pierwszym wierszu Pisma w. (Gen I, 1/1) i w ostatnim wedug ukadu ksig w kanonie hebrajskim (II Fad XXXVI 23) po sze razy znajduje si litera alef i na tej podstawie wnosz kabalici, e wiat bdzie istnia lat sze tysicy. W Talmudzie Aerakoth 8 a, jest mowa o tym, e istnieje 903 rodzajw mierci; kabalici wniosek taki wyprowadzaj std, e wyraz hebrajski tocaoth, zejcie, mier, oznacza arytmetycznie 903 itp.". Obok gematrii istniej jeszcze dwie inne metody kabalistyczne wydobywania tajemniczego sensu z Pisma w.". Notarykon polega na rozoeniu wyrazu w ten sposb, i kada litera jest skrtem jakiego wyrazu. Kabalici bior take po kilka liter z jednego wyrazu, lub tylko litery kocowe i w ten sposb tworz potrzebne im zdania. Na przykad imi Pana Jezusa pisano w skrceniu Joszu, rabini (talm. jer.) czytaj: innach saemo verigro, to znaczy: niechaj zginie imi jego i pami jego. Na pytanie (w jzyku hebrajskim): kt zaprowadzi nas do nieba? rabini, czc pocztkowe litery w jeden wyraz, odpowiadaj: obrzezanie". Trzecia jeszcze metoda kabay: Temura, zamiana, przemiana, polega na przestawianiu liter i tworzeniu w ten sposb nowych wyrazw. Np. wyraz, anio, mw" przez przestawienie liter zamieniaj na Mikhael; std twierdz, e w anio by Micha"595. .......... wymawiano skombinowane z liter i cyfr sowa przy odpowiednich ruchach caego ciaa. Kombinacje polegay na tym, e pewne sowa objaniano innym sowem, z takiej samej liczby liter zoonym. Albo te pocztkowe i kocowe litery ustpu ukadano w wyraz, bdcy wyjanieniem odpowiedniego przedmiotu; wreszcie przestawiano litery w wyrazie dla wyjanienia jego znaczenia"596. Obok tego wszystkiego wyonia si jeszcze nauka o pomiarach Boga. Wyraano mianowicie Boskie przymioty w orientalnych przenoniach, przypisujc Jehowie rozmaite miary bstwa, ujtego poetycznoantropomorficznie, miary olbrzymie. Uczeni ydowscy rzadko celowali wyobrani, tote przenonie te staway si czsto powodem zgorszenia. Tak np. karaim Ben Jerochim wytyka Talmudowi materialistyczne pojmowanie Boga o to, e tam w pewnych soferach Jehowa woa gosem lwa, gow kiwa itp. Dugie i namitne byy spory z powodu ogldania Boga"597. Tak tworzy si stopniowo nowy kierunek myli ydowskiej pord gmatwaniny szk od Pumpadity do Narbony, Toledo i Moguncji. Karykaturalny swoisty ydowski neoplatonizm dopomaga niemao; istne dziczki neoplatonizmu, mieszanina niezrozumienia i nieporozumienia, zmita do ostatecznoci, a przystosowana w sposb naiwnie cudaczny do potrzeb egzegezy. Daleki rodowd tych roje siga niewtpliwie a do gnosis, lecz rozwj ich u ydw mieci w sobie tylko zomki nie skoordynowane gnostyki. Spotyka si czsto echa kierunku Basilidesa, zwaszcza wystpuje czsto abraxas" basiliadynw. Wicej atoli jest wpyww Jamblichosa, mistrza demonologii i theurgii, ktry operowa dobitnie mistycznymi wyrazami, symbolami i liczbami. Kabaa ydowska przeja si te tez Jamblichosa, jako mona przez odpowiednie zaklcia sprowadzi na ziemi duchy i bstwa, a nawet opanowa je598. Ten przesd mia stanowi nastpnie fundament tanasydyzmu, ktry stanowi ostatnie przeduenie gnostyki. Wiele z tego co kbio si w chaotycznych gowach, doczekao si opracowania w jaki taki zwizek, dziki dwom ksigom witym kabay. Geneza starszej z nich, Sefer Jesirah, stanowi problem jeszcze nie rozwizany. Gorliwcy przypisuj j Abrahamowi. Dugo uwaany za autora by Ben Akiba, najsynniejszy uczony ydowski z II stulecia po Chrystusie. Faktem jest, e w Talmudzie wspomniana jest ksika pt. Jestrah; czy to ta sama, krytyka wtpi, a
595 596 597 598

Kr 389, 390. Ma 121. Ft 36-38. Obszerniej o tym w genezie cywilizacji bizantyskiej.

nawet og uczonych ydowskich odrzuci to przypuszczenie. Z drugiej atoli strony wiadomo, e najstarszy komentarz do Jesirahu pochodzi od Saadia, gaona w Surze pod Babilonem, ktry y w latach 892-941. Mimo to przyjo si, e Sefirah pochodzi a z koca XIII wieku, spod pira Abrahama Abulafii (1240-1291), ktry zaj si gwnie trzecim wiatem", skadajcym si z czynnikw mylowych, poza jakkolwiek materi599. Jednake Julius Fuerst, badacz niepoledni, owiadczy si za Ben Akib, jeszcze w roku 1865600. Sefer Jesirah znaczy dosownie: Ksiga stworzenia. Tre opiera si na symbolicznych kombinacjach dziesiciu cyfr i 22 liter abecada hebrajskiego, z czego powstaje 32 drg mdroci" i 50 bram inteligencji". Wyjania te stosunek trzech liczb szczeglnych: trjki, sidemki i dwunastki do czowieka i uniwersum. Z liter najcenniejsze s: pierwsza aef, trzynasta mem i dwudziesta pierwsza szin. S to trzy matki". Obok nich jest siedem podwjnych" i 12 pojedynczych"601. Ogoszono drukiem Sefirah dopiero w roku 1642 w Amsterdamie, powtrnie w Lipsku w 1850 r. z tumaczeniem niemieckim Meyera; francuskiego tumaczenia dokona Encausse w r. 1887. Nastpnie w roku 1891 wyszo drugie, poprawione wydanie Meyera, po czym Encausse ogosi ostateczny tekst swego, rwnie poprawionego przekadu, a to w swej Kabale", z czego Nestler sporzdzi tumaczenie niemieckie. Ksiga" Sefirah okazuje si ma ksieczk, zajmujc zaledwie 21 stronic druku w 8-ce602. Druga wita ksiga kabay Zohar tj. Blask, zajmuje si bardziej samym bstwem i jego przejawami, stanowic jakby histori niebiaskiego wozu". Mniemania o jego powstaniu rni si o autorstwo Simonsowi ben Johni z poowy II w. po Chrystusie (do tych naley Encausse), wikszo za uwaa za autora Zoharu rabina po rozmaitych miastach Hiszpanii w drugiej poowie XIII wieku, Mojesza ben Szentoba de Leon (1250-1305). wity, kabalistyczny Blask" liczy duo wyda w zachodniej i we wschodniej Europie, poczynajc od pierwszego roku 1558 (w Kremonie i w Mantui). Na acin przetumaczy Zohar Knorr von Rosenroth: Kabbala denudata; na angielski M.A. Mathers: Kabbala unveiled. Kabaa przedostaa si do chrzecijan. Pierwszym kabalist-gojem by Raimundus Lullus (w roku 1253). Jego Arbor Scientiae ceniony by jeszcze w XVII wieku (drukowany w roku 1636), a potem Pico Mirandola (1465-1494) poszukujcy syntezy platonizmu z aristotelizmem i przypuszczajcy, e dopomoe do tego neoplatonizm i kabaa. W roku 1486 ogosi w Rzymie Conclusiones philosophicae, cabalisticae et theologicae", jako tezy, ktrych zamierza broni wobec uczonych wszystkich nacji. Wydania jego dzie zaczynaj si od roku 1496, Cabalistarum selectiora dogmati" wyszy w Wenecji w 1569 r. Najwczeniej ukazao si w druku dzieo Jana Reuchlina: De arte Cabbalistica, mianowicie w r. 1517 w Hadze603. Kiedy w roku 1509 cesarz kaza pali wszelkie pisma hebrajskie, nie tyczce bezporednio Biblii, Reuchlln zaprotestowa, przez co wywoa polemiki z dominikanami z Kolonii i owiadczenia, przeciwko sobie uniwersytetw Parya, Lowanium, Erfurtu i Moguncji. Stolica apostolska zwolnia go jednak od zarzutw o nieprawowierno. Reuchlinowi zdawao si, e kabaa bliska jest uznania chrzecijaskiej Trjcy Przenajwitszej, a zatem kaba trzeba studiowa, bo moe da si z niej zrobi cenne narzdzie do nawrcenia Izraela. Nie dziwmy si tej myce. Wszeke to samo wznowili frankici w ptrzecia wieku potem u biskupa kamienieckiego i u arcybiskupa lwowskiego! Trjca kabalistyczna" jest pierwowzorem trichotomii, ktr lubiaa si potem posugiwa filozofia niemiecka. Spekulacje Zoharu pyn troicie, trjkami; tylko emanacji wylicza Zohar cztery, gdy tymczasem
599 600 601 602 603

Ma 121. Ft 8. E 67, 176, 179, 201, 204, 206; M 121. E 178-198. E 319, 322.

Jesira mwi o trzech wielkich emanacjach604. Istota ludzka skada si z trzech pierwiastkw: z ciaa, duszy i z ducha, przy czym to ostatnie pojcie jest syntez poprzednich i czy w jedno trjc organiczn". Ciao fizyczne to szkielet, minie i organy trawienia czci drug; orodkiem jama brzuszna. Oywia je ciao astralne z narzdami oddychania i krenia; orodkiem klatka piersiowa. Istota psychiczna, z orodkiem w tylnej, niszej czci gowy, rozlunia lub zgszcza ciao astralne i wada narzdami systemu nerwowego, gruczoowego". Wreszcie to, co rzdzi ca istot ludzk, co czuje, myli i chce, sprowadzajc trjc organiczn do jednoci wiadomej to nazywamy Duchem niemiertelnym", a ktry posiada orodek akcji w gowie"... Ciao fizyczne dostarcza duchowi organw dotykania i smaku; ciao astralne organ powonienia; istota fizyczna organw suchu i wzroku605. Jedno przedstawia si przede wszystkim w trjcy". Dugim byby szereg, gdyby wylicza, gdzie wszdzie zachodzi trjca w jednoci lub trjjedno okultyzmu"606. Znane byy kabalistom formuy ja" i nieja" i dociekano wzajemnego midzy nimi stosunku. Ten stosunek wyraaa litera van, podczas gdy tamte pojcia reprezentowane s przez litery he i jud, a ktre oznaczaj zarazem bierno i czynno. Wytwarza si przeto troisto, ktr kabalici nazywaj trjc. Mieci si ona ju w praistocie wszelkiego stworzenia". Na trjcy polegaj wszystkie nauki i trzymaj si jej wszelkie religie. Przykady: Soce, Ksiyc, Ziemia; Brahma, Wisznu, Sziwa; Osiris, Isis, Horus; Osirus, Ammon, Phta; Jupiter, Juno, Vulcan". I po tym, naiwno miaym naciganiu jeszcze nie koniec: Ojciec, Syn, Duch w. co kabaa oznacza: Choema, Bina, Kether"607. Albowiem w kabale Ojcem zwie si pierwiastek boski, kierujcy ruchem oglnym wszechwiata; Synem pierwiastek ycia ludzkoci, za Duchem witym pierwiastek ycia przyrody"608. A za wszechwiat pojty jako oywiona cao skada si z trzech pierwiastkw: przyroda, czowiek i Bg, lub mwic jzykiem hermetystw: makrokosmos, mikrokosmos i archityp"609. Wszystko si tworzy najpierw w wiecie boskim w zasadzie, tj. potencjalnie, jak myl ludzka. Ta zasada przechodzi nastpnie w plan astralny"... Plan poredni midzy zasad rzeczy a sam rzecz, zwie si w okultyzmie planem astralnym". Forma astralna, dziaajc na materi, rodzi form fizyczn, tak jak z formy modelu powstaj kopie"... Plan boski, plan astralny i plan fizyczny posiadaj po trzy sfery czynne, po trzy sfery bierne i po jednej rwnowacej, tj. trzy razy po siedem sfer, plus jedna syntetyzujca, oglna, razem 22"610. Przed stworzeniem naszego wiata stworzy Bg wiele innych wiatw na prb, a potem je niszczy. Obecny wiat pierwszej emanacji"611 tworzy dziesitka sefirot612. Kada sephiro" odpowiada jednej z dziesiciu nazw Boych i opiera si na jakim Boym atrybucie; tych atoli jest 12, a wedug innego systemu 42613. W t dogmatyk" kabay, nie wchodzc tu bliej (blisze wiadomoci o systemach emanatycznych w Cywilizacji bizantyskiej") dodaj tylko, e kabaa wprowadza pciowo do pojcia bstwa, a posta Boga wysya z siebie 13 promieni. Uznaje si te metampsychoz i reinkarnacj, przy czym wikszo uczonych kabalistw twierdzi, e reinkarnacja moliwa jest tylko z jednego ciaa ludzkiego w drugie, mniejszo przypuszczaj rwnie w zwierzta, nawet w roliny614. Dodajmy egzystencj istot androginicznych, powstaych w planie boskim z poczenia si dusz siostrzanych, teori obrazw astralnych, pierwotniakw i ewokacji, dodajmy, e czowiek", podnoszc si tylko do planu astralnego (trans dzisiejszy) nabiera wadz proroczych". Wadza ta nie jest darem jakim nadprzyrodzonym, lecz rozwijaa si przez dugotrwae i powane praktyki". Praktyka kabay siga daleko; leczenie z odlegoci i fotografia myli615. Rzeczy mog by poruszane na odlego i bez dotykania. Wszyscy alchemicy s kabalistami. Kabaa jest take rodzajem magii.
604 605 606 607 608 609 610 611

612 613 614 615

E 47. Ea 24-28. Ea 22, 23. E 82. 83, 93, 148. Ea 44. Ea 45. Ea 55-57. Mwi si tedy tu obok siebie o kreatyzmie i emanatyzmie; Encausse (i inni) uywa wyrazu stworzy" oczywicie w tym znaczeniu, e nastpio to przez emanacj. E 16, 17. E 85-91, 107, 241. E 16, 18, 226. Ea 91, 85.

Mona wywoywa 72 geniuszw, lecz trzeba to robi w porze roku odpowiedniej ich ywioowi, i w odpowiednim kierunku ku niebu. Istnieje dokadny kalendarz od wywoywania. Opublikowa go Papus" wraz ze szczegowym ceremoniaem zakl616. Za pomoc za specjalnego wiczenia duchowego, moe czowiek skupi w sobie dynamizm nerwowy"617. Kabaa przycigna do siebie mnstwo umysw spoza ydw; tote nie wszystko jest ydowskie, co mieci si w kabale nowoytnej. W dalszej czci niniejszego rozdziau ograniczymy si do kabay cile ydowskiej wiekw nowoytnych, pozostawiajc rozgazienie jej pozaydowskie do rozdziau o uwielbieniu Izraela". Kabaa teoretyczna nie bya dla kadego yda; Zohar jest peen spekulacji, wymagajcych jakiej gimnastyki umysowej. Wykadano te zawioci w Barcelonie, w Toledo, w Leonie, ale tylko w nielicznych zebraniach. Tumaczc sobie wiele miejsc Pisma odmiennie ni og talmudyczny, obawiali si kabalici wywoywa zgorszenie, bo to mogo by sprowadzi nastpstwa grone wprost dla ich osb. Nie moga kabaa pomin kwestii mesjasza. Zajmowaa si tym nawet bardzo, a kabalici z pomoc swej tajnej wiedzy" zaczynali oznacza nawet dat, odkd nastpi panowanie Izraela nad caym wiatem. Poczynaa si realizacja rozdrabnianego na czci mesjanizmu. Z reguy trzymano si tego, co obowizywao ju za czasw imperium rzymskiego i czego trzymaj si dotychczas; Sybilii tzw. erytrejskiej (a waciwie ydowskiej), przepowiadajcej, e Mesjasz przyjdzie po zburzeniu Rzymu, a gdy potem, po upadku imperium i po zniszczeniu Rzymu przez Alaryka wyrs jednak Rzym na nowo i do tego znienawidzony jeszcze bardziej, bo chrzecijaski poczto wyczekiwa na nowo jego upadku. Trudno orzec, czy odnie do kabalistyki, czy nie, epizod ciekawy z Dawidem Alrui z Amadii okoo roku 1160, uczonym ydem bagdadzkim, biegym w naukach ydowskich i arabskich. ydowska osada w Bagdadzie liczya wwczas ju 16.000 gw (podawana przez niektrych liczba 40.000 jest przesadna)618. Alrui wystpi jako wysany przez Boga na zdobycie Jerozolimy i wyzwolenie ydw, a przez zwolennikw uwaany by za mesjasza. Urzdzi powstanie, chocia nie na wiksz skal, cign na siebie za ruch niefortunny kltw exilarchy, w kocu zamordowany w zamieszkach619. Kabaa przemawiaa ju wielkim gosem. Z pokolenia na pokolenie rosa powaga kabalistw, a tzw. reformacja wyniosa j na piedesta, gdy traktowali j powanie tacy uczeni, jak Reuchlin. Nic dziwnego, e w tych wanie latach zjawi si taki Dawid Reuben, ktry przedstawia si monarchom i papieowi, jako wysannik olbrzymiego pastwa ze Wschodu, w Arabii nad morzem Czerwonym, pastwa zaginionego plemienia izraelskiego Ruben. A wanie mesjasz mia si zjawi po odnalezieniu plemion, w ktrych zaginienie wierzono nawet po stronie chrzecijaskiej; ydowsko-kabalistyczne za przepowiednie czyy odnalezienie" z upadkiem Rzymu. Tote ydzi i marrani hiszpascy uznawali Reubena mesjaszem. By on w roku 1524 w Rzymie i proponowa tam w imieniu swego fikcyjnego pastwa (a ktre czono ideowo i geograficznie z legendarnym pastwem Jana Kapana") sojusz, celem odzyskania Jerozolimy620. By gociem krla portugalskiego, lecz zakoczy swe ycie awanturnicze w wizieniu hiszpaskim. W dwa lata nastpio sacco di Roma, ale to nie wystarczao kabalistom; spodziewali si rychej, ponownej, a ciszej i jeszcze skuteczniejszej klski wieczystego miasta, skazanego na zburzenie dla dobra Izraela. Zapowiedziano to zrazu na rok 1531, lecz uwzgldniajc potem jakie wymagania gematrii, poprawiono dat zguby Rzymu na rok 1540. Zawd mg nastpi zawsze, choby na przykad z powodu niedostatecznego
616 617 618 619 620

E 55, 254; Ea 75, 106. Ca I 126. Ca I 182. Rl 108, 112.

wicenia sabatu, a tymczasem rozgaszana blisko mesjasza gorczkowaa tumy i jednaa kabale fanatycznych zwolennikw. Pod koniec XVI wieku bya te kabaa ju znacznie spopularyzowana. Jedno kabalistyczne wyjanienie weszo w wczesne podrczniki, a nawet do Szulchan-Aruchu. Dozwolono w Szulchanie, a wic talmudystom, robi zaklcia izraelskiego za. I nie ma tu adnego odstpstwa od talmudyzmu, gdy zaklinanie (oczarowywanie za pomoc zakl) znane byo samemu Talmudowi, np. zaklinanie wy itp. Szulchan, przejmujc od kabay rozszerzenie tego dziau, napawa czytelnika jeszcze wiksz wiar w moliwo i skuteczno zakl; jeeli za czasw Kara jerozolimskiego i krakowskiego Isserlesa rzadko mona byo to stwierdzi, przyczyna tkwi w braku mw odpowiedniej witoci. (Dugo jednak trwaa potem w Poznaniu tradycja rabina Akiby, ok. roku 1750, ktry umia zaklina kaba kady poar)621. Zapisuje Szulchan kabalistyczn nauk o duszy piciorakiej: jedna zczona jest z ciaem, druga stanowi istot ycia, trzecia jest dusz rozumu, czwarta wsplna zwierzciu i czowiekowi, pita suy ku zczeniu z Bogiem. W sabat ma kady yd dwie dusze: nadliczbowa druga, specjalnie sabatowa dusza, suy do powikszenia apetytu na sabat622. Przyjto z Zoharu zalecenie potraw mlecznych na pierwszy dzie Zielonych wit, z tej racji, poniewa wita te przypadaj w siedem tygodni po drugim wicie paschy, a te siedem tygodni s jak siedem dni oczyszczenia u niewiasty (krew zamienia si w mleko). A kto ca ostatni przed tymi witami noc spdzi na czytaniu Pisma, bdzie na nowo y do nastpnych wit, i przez cay ten rok nie zazna nieszczcia623. Kabaa przysporzya mnstwo miesznoci. Z najwiksz powag wydaje przepisy, jak zachowa dokadny (jakoby sakralny) porzdek poczyna w sprawie, np. obcinania paznokci: naley je obcina w pitek wieczorem, tu przed pocztkiem sabatu. Kabaa przepisuje nastpujcy porzdek: najpierw na lewym rku, na palcu zotym (czwarty, piercieniowy), wskazujcym, maym, rodkowym i kciuku. yd na prawd pobony spala obrzynki paznokci zmieszane nieco z obrzynkami drzewnymi; mniej pobony zakopuje to; ale kto to wyrzuca, jest raszah, czowiekiem zym"624. Z kabay wszed te do Szulchanu przepis rabbi Mardohaja, e chleb na niadanie powinien by sporzdzony z yta, sianego daleko od miejsc zamieszkaych, gdzie kur nigdy jeszcze nie pia625. Zamiowanie do gry liczb udzielio si rwnie Szulchan-Aruchowi. Kiedy Talmud zaleca przy habdale wspomnie Eliasza, kabaa dodaje, eby zrobi to 70 razy (wedug niektrych uczonych 130 razy), eby prorok przyby i zwiastowa mesjasza626. Pewne obowizki kobiet pochodz std, i w wyrazie naszin (kobiety) tkwi liczba 400, ktra zachodzi take w odpowiednim wersecie Thory itd.627. podlega u kabalistw 83 chorobom, co wiadome std, e w sowie mechla (choroba) mieci si liczba 83; wszystkim za tym chorobom zapobiega picie wody na czczo i spoywanie na niadanie chleba ze sol628. Te przykady wystarcz do charakterystyki tego pomieszania cudacznej spekulacji z praktyk prawdziwie jak najgrubszego zabobonu. Tem kabay wyznawanej w Polsce i na Litwie pod koniec XVIII wieku, pozostawa niezmiennie pogld neoplatoski, e powstanie kadego rodzaju istot tudzie stosunek do wszystkich innych rodzajw, wywodzi si z osobna, z pewnego przymiotu Boego. Bg, jako ostatni podmiot i ostatnia przyczyna wszelkich tworw,
621 622 623 624 625 626 627 628

S I 230. S I 90. S I 111. S I 49. S I 37. S I 60 S I 68. I 37.

zowie si Enzof (Nieskoczono) o czym niczego nie da si orzec, uwaajc rzecz sam w sobie. W stosunku do istot nieskoczonych przypisuje mu si atoli przymioty pozytywne, ktre kabalici redukuj do dziesiciu, zwanych seferot629. Ten wywd Salomona Majmona (pniejszego twrcy filozofii transcedentalnej) zgadza si z podstawami kabay redniowiecznej. Bdziemy ledzi dalej studia kabalistyczne, przez ktre przechodzi Majmon na Litwie, aeby stwierdzi, jak si rozwina kabaa niewtpliwie czysto ydowska. Przed stworzeniem wiata bstwo wypeniao sob ca przestrze. Aeby objawi przymioty swe w stosunku do innych istot, postanowi Bg stworzy wiat. W tym celu ograniczy siebie do samego punktu centralnego swej doskonaoci, w oprnion za w ten sposb przestrze spuci dziesi krgw wietlnych wsprodkowych, z czego potem powstay przerne przejawy i stopniowania a do niniejszego wiata zmysowego630. Rabbi Mojesz Cordovera w swym dziele Pardes" (raj) roztrzsa zagadnienie, azali sefirot naley uwaa za samo bstwo, czy te nie631. Praktyczn kaba" masziit obmyli Izaak Luria (1534-1572) w Palestynie. Chodzi o to, by przyspieszy przyjcie mesjasza. Przyjmujc dawn tez, e mesjasz bdzie z rodu Dawidowego, dodaje Luria, e tego waciwego, wielkiego, ostatecznego mesjasza poprzedzi mesjasz mniejszy, ktry moe by innego rodu. Bdzie to jaki zadatek mesjanistycznej przyszoci. Dla uniknicia nieporozumienia, nazwijmy takich mw opatrznociowych, w odrnieniu od waciwego mesjasza, mami mesjanicznymi. Sam Luria podawa si za takiego mesjasza z rodu Jzefowego". Luria pozostawi ledwie kilka pism lunych, lecz ucze jego, rabbi Chajm Wital, spisa jego nauk i wykad swj do niej w wielkim dziele En Chaiim (drzewo ywota). Ksik t uwaaj ydzi za tak wit, i nie dopuszczaj jej do druku"632. Era mesjaska miaa nasta tym razem od roku 1568. Potem przepowiedziany by mesjasz na rok 1648. Przepowiada go Manasse ben Izrael (1604-1657), yd z Portugalii, lecz osiady w Amsterdamie. Zjedna sobie mnstwo zwolennikw w rnych krajach, a do zachodnich granic Polski, na lsku i w Prusiech. Nawizywa stosunki z chrzecijaskimi millenariuszami, take w Gdasku. Tam przywdca ich, Frankenberg, gosi, jako prawdziwe wiato wyjdzie od ydw; ich czas ju niedaleki"633. Jako w roku 1648 zjawi si w Smyrnie nowy m mesjanistyczny, Sabbataj Cewi (1626-1676). Dziaa nastpnie w Carogrodzie, w Salonikach, Kairze i Jerozolimie, ogosiwszy si z czasem wcieleniem Tory". Rwnoczenie znalaza si w Amsterdamie ydwka, ktra uwaaa siebie za przeznaczon na maonk dla mesjasza. Znaleziono j na Rusi, podczas rzezi, urzdzanych przez kozakw Chmielnickiego, jako szecioletni, bezdomn dziewczynk. Oddano j na wychowanie do klasztoru (prawosawnego zapewne), skd atoli ydzi j uprowadzili i wywieli do Amsterdamu. Pniej zamieszkaa w Livorno, i stamtd sprowadzi j sobie Sabbataj do Kairu. Poniewa uznaway go coraz liczniejsze rzesze, a z mesjanizmem ydowskim czy si zapowied upadku wszystkich pastw gojw", a wic take sutanatu tureckiego (wwczas u szczytu potgi) i Sabbatajczycy" zaczli si zachowywa podejrzanie wobec wadz tureckich, uwiziono Sabbataja. Nie zawaha si pj ladem Majmonidesa Mojesza i przyj Islam wraz z gronem swych najbliszych, co przywrcio mu wolno. Gdy atoli wydawa si nadal niebezpiecznym politycznie, uwiziono go powtrnie i w wizieniu dokona ycia w 1676 roku. Na cztery lata przed jego mierci w roku 1670 wysza w Polsce spniona o nim broszura pt. Mesjasz prawdziwy . . . maorosyjskim, polskim i aciskim dialektem". Autorem by Jeremiasz Galatowski, archimandryta czernihowski. Nazw Sabbataj pisze Sabath Sebi. Donosi, jako ydzi raduj si, e w Smyrnie urodzi si mesjasz prawdziwy" i podaje jego histori, lecz do mylnie". Ciekawa jest jego informacja, jako w roku 1666 wyszy trzy broszury o nowym krlu ydowskim" i podaje tytuy ich w polskim jzyku. Broszury byy dla ydw, prawdopodobnie te po hebrajsku pisane. Dodaje, e jego zachcali do wydania tej broszury
629 630 631 632 633

Mai 141. Mai I 139. Mai 142. Mai I 128, 129. Rl 167-169.

teolodzy katoliccy i prawosawni, a take Sammuel rabin ydowski i Micha, yd ochrzczony "634. By moe, e Galatowski swoj broszur uoy z powodu tamtych i na ich podstawie. Tym razem m mesjanistyczny mia sta si czynnikiem staym. Chwycono si dawnego prawa rodowego o nastpstwie z czasw jeszcze picioksigu, jako kady dziercy wadz ma prawo sam wyznaczy swego nastpc. Przyjto, jako wcielenie Tory" moe si wciela dalej w nastpc, wywiconego przez poprzednika. W ten sposb zyskaoby si nieprzerwany cig mw mesjanistycznych. Wcieleniem Sabbataja zosta syn jego, Jakub (1676-1725) i nastpnie wnuk Berachia (1725-1740) w Salonikach, a potem Jakub Lejbowicz, znany w historii pod imieniem Franka. Za Berachii prbowano wznowi synhedrion, oczywicie wycznie ze zwolennikw czasowego mesjasza. Frank piastowa tam pniej godno chachama, trzeci z rzdu w hierarchii synhedrionu. Frank rozwin potem wielk dziaalno w Polsce (o czym bdzie w rozdziale XIX), lecz upad w walce z talmudystami. Nie mia nastpcy, lecz pozostao po nim przekonanie (zwaszcza w Polsce), e sprawa przyjcia mesjasza jest aktualna, zwizana z dziejami wspczesnymi. Czy yd prawowierny mg mie cel wyszy w yciu, jak powici ycie, aeby przyspieszy przyjcie mesjasza? Nie zabrako mw witobliwych, ktrzy spodziewali si surow pokut przybliy czas mesjanistyczny, czas, kiedy Izrael obejmie panowanie nad caym wiatem, otrzymujc to darem od mesjasza. Jedynym, ale to zupenie jedynym wysikiem ydowskim miay by dobrowolne pokuty arliwych jednostek. Przytocz dwa przykady z drugiej poowy XVII w., zawiadczone przez Salomona Majmona, ktry sam patrza na to, co opisuje. On sam gorliwym bywszy kabalist, gotowa si odprawi pokut wymyln na intencj rychlejszego przyjcia mesjasza. Sawny Szymon z Lubczy, spenia pokut hakana (krtko: kana), eby w cigu dnia nie jada nic, a wieczorem nic takiego, coby pochodzio z istoty, a choby od istoty ywej. Robi to przez sze lat. Oprcz tego spenia tak zwany golat. Jest to ciga wdrwka, podczas ktrej nie wolno przebywa dwch dni na jednym miejscu. I wosienic nosi na goym ciele, jak to widzia Majmon na wasne oczy. Pragn sobie Szymon przybra jeszcze jedn pokut, czubat hmiszkal, to jest pokut odwaania. Znaczy to, e si bdzie czyni pokut nie generaln, lecz za kady grzech osobno, odwaon" we waciwym stosunku. Obliczywszy atoli Szymon, e grzechw ma za duo, postanowi zagodzi si. Znaleziono go omdlaego w szopie rodzicw Majmona z zoharem w rku. Posiku nie przyj, uciek i niedaleko za wsi skona. Joel z Klecka poci, czuwa po nocach, tarza si po niegu. Za kadym razem mniema, jako zadaje klsk legionowi zych duchw", pilnujcych mesjasza i stawiajcych przeszkody jego przyjciu. Joel ten dosta w kocu pomieszania zmysw635. Ale czy tu nie mamy do czynienia z obdem religijnym? Podobno nie brak dotychczas na ziemiach polskich pokutnikw ydowskich tego rodzaju. Miesza si ich czsto z chassydami" jak najmylniej. Mona by ich nazywa mesjanistycznymi pokutnikami, bo czyni to dla przyjcia mesjasza. Z tego pokolenia co powysze dwa przykady, i z tego samego rda, jak najkompetentniejszego, mona by zapozna si z teoretyczn stron kabay, wczesnej kabay na Litwie. Ostatecznie bowiem kabaa znalaza w Polsce i na Litwie najarliwszych zwolennikw, do ktrych nalea take Majmon, ktry cikim mozoem zdoa dotrze do jej nauczycieli. Salomon Majmon (1754-1800) pochodzi z dbr radziwiowskich, potem wyrwa si do Niemiec, przebywa duej w Altonie, a najduej w Berlinie i nalea do otoczenia owego Mojesza Mendelsohna, ktrego nazwano trzecim Mojeszem Zakonu"636. (Drugim by Majmonides XIII wieku). Samouk, dosign
634 635 636

Br 139, 140. Mai I 182-185. Obszerniej o nim w rozdziale Neojudaizm".

tego, e wspczeni uwaali go za wybitnego filozofa. Wychodzi z zaoe kantowskich, opracowa filozofi transcendentaln" i sownik filozoficzny; jest te autorem prac z zakresu judaistyki. Dzieo o filozofii transcendentalnej jak pisze powiciem, jako rodowity Polak, krlowi polskiemu i dorczyem te egzemplarz rezydentowi polskiemu (w Berlinie), lecz go nie wysano, a moje zwczono pod rozmaitymi pozorami, od terminu do terminu. Sapienti sat"!637. Prawdopodobnie pije tu do zazdrosnej niechci ydw ortodoksyjnych, niechtnych wieckim naukom w szatach filozofii niewiernych". Wykadowi kabay przez Salomona Majmona warto si przyjrze, bo odsania si widok, jak w cigu dwch wiekw, od poowy XVI do poowy XVIII stulecia, rozwina si ta wiedza tajemna". Zrb ten sam, jeszcze od dawniejszych czasw, ale w szczegach takie zmiany i przemiany, i nawet w liniach zasadniczego zarysu zna tu i wdzie ju to pewne zaamania, ju to inne nachylenie kierunku. Informacje jego posiadaj przeto wielk warto. Wedug tego informatora uczono tedy, jako kabaa praktyczna" wychodzi z zaoenia, e rozmaite nazwy Boga wyobraaj pewne szczeglne rodzaje oddziaywania na przedmioty przyrody i na stosunki czowieka z nimi; a zatem dadz si z tego wysnu sposoby, eby dowolnie oddziaywa na nie". Tych witych nazw nie uwaa si za konwencjonalne znaki sowne, lecz za przyrodzone, tak, i wszystko, cokolwiek przedsibierze si z nimi, musi wywiera wpyw na same przedmioty, przez nie wyraane"638. Majmon studiowa midzy innymi dzieami kabalistycznymi ksig pt. Szarej Osa. W ksice tej wylicza si przerne imiona kadej z dziesiciu sefirot, a co stanowi przedmiot gwny kabay (tak, i kada z nich posiada imion setk, lub wicej). W Biblii, w kadym sowie kadego wersetu, rwnie w kadym miejscu Talmudu, odnajdywaem tedy imi jakiej sefirah. A poniewa znany mi by przymiot kadej sefirah i stosunek jej do innych, atwo tedy mogem z kombinacji imion wysnu sum ich oddziaywa. Aeby to wyjani na krtkim przykadzie: Znalazem tedy w onej ksidze, jako imi Jehowah przedstawia sze najwyszych sefirot, nie wliczajc trzech, (a zatem) osob bosk generis masculini; a wyraz Koh oznacza shekin, czyli osob bosk generis femini; wyraz za Amar wskazuje na zwizek pciowy. Wytumaczyem sobie tedy wyrazy: Koh amar Jehowa w nastpujcy sposb: Jehowa czy si ze shechin, co jest arcykabalistyczne itp. Czytajc przeto to miejsce w Biblii, nie mylaem nic innego, jak tylko wymawiajc sowa i majc na uwadze ich znaczenie tajne e midzy tymi boskimi maonkami zachodzi zwizek rzeczywisty, z ktrego cay wiat ma oczekiwa bogosawiestwa. A kt zdoa powstrzyma wybryki wyobrani, jeli ni nie kieruje rozum"639. Wprawi si w wyjanianiu i po pewnym czasie nie byo takiego miejsca w Pimie witym lub Talmudzie, z "ktrego nie umiabym wykrci tajemnego sensu wedug zasad kabay i to z najwiksz wpraw". Mona byo nabiera ducha z pomoc ichudim; za to kabalistyczne formuki modlitewne, ktrych tajny sens zmierza do tego, aeby w wiecie intelektualnym wywoywa poczenia pciowe, poprzez ktre osiga si pewne skutki w wiecie fizycznym". Odnajdowao si zapa do witej nauki, w przekonaniu, jako dusze zwykych talmudystw wywodz si z Olan Jecyre (ze wiata stworze), ale kabalistw z Olan Acylot (z bezporedniej emanacji bstwa)640. Mimo najwikszej wprawy byway trudnoci. Zwaszcza dwa wyobraenia sprawiay mi najcisze mozoy. Jednym byo Drzewo, czyli wyobraenia emanacji boskich w przernych krzywiznach i powikaniach. A drugim bya Boa Broda, ktrej wosy rozdzielone s w przerne klasy, a kada z nich ma w sobie co sobie waciwego, a kady wos stanowi oddzielny przewd (Ableitung) aski Boej"641.

637 638 639 640 641

Mai II 258. Mai I 216, 217. Mai I 134, 135. Mai I 133, 134, 136, 131. Mai I 132.

Sowem kabaa wyrodzia si w sztuk, eby szalestwo uprawia z pomoc rozumowania (mit Vernuft zu rasen), lub te w nauk systematyczn, polegajc na przywidzeniach (Grillen)". A zyskuje poplecznikw, bo jake to mio oddziaywa dowolnie na ca przyrod"642. Mamy wic wiadectwo pierworzdnej wartoci z drugiej poowy XVIII wieku, jako na Litwie kabaa uchodzia za umiejtno szczytn, z pomoc ktrej mona nie tylko zaspokoi dz wiedzy, ale te wydoskonali si nadzwyczajnie i zbliy ku Bogu. ... Nauki tej nie naucza si publicznie, a to dla jej witoci, lecz musi by udzielana tajemnie". Tak informuje nas dugoletni kabay adept643. Kryto si te z uprawianiem astrologii, do ktrej wybitni kabalici chtnie si garnli. Mezopotamia jest kolebk astronomii i astrologii (nie odrniano ich) i przez cale tysiclecie pozostawaa gwnym ogniskiem gwiadziarstwa (w Rzymie zwano ich Chaldaei). W krgu cywilizacji babiloskiej zdarzali si sudzy gwiazd i planet" od pocztkw Izraela i potem za czasw palestyskich, zwalczani zawsze i wykluczani ze spoecznoci prawowiernej. Obawiano si z wielk podejrzliwoci, czy nie zachodzi w tym wypadku bawochwalstwo przez ubstwianie cia niebieskich. W okresie, kiedy powstawa Talmud, zetknli si powtrnie z gwiadziarstwem, znw w Babilonii. Talmud to wykl i specjalnie zakaza malowa soca, ksiyca i planet". Sam sposb wyraania si znamiennie astrologiczny644. Nastpnie znalazszy si w krgu cywilizacji arabskiej zajmowali si ydzi wanie wiele astronomi i astrologi, tak w Hiszpanii, jakote w kalifacie bagdadzkim. Sza za stamtd nieustanna emigracja handlowa poprzez Azj Mniejsz, nad morze Czarne i dalej ku Rusi, Litwie, a znalaza si w Moskiewszczynie. Trzech gwiadziarzy ydowskich przybyo w roku 1470 do Nowogrodu Wielkiego. Od tego zacza si sekta idowstwujuszczich" o ktrej bdzie obszerniej w rozdziale Rossica). Wszyscy ci ydzi w Moskiewszczynie byli kabalistami-astrologami. Jake ich wywie od kabay hiszpaskiej XIII stulecia, skoro nie byo jeszcze na Bakanie sefardim szpanioli? (Rnica caego pokolenia: 1470-1492). Mamy wic do czynienia z odgazieniem mezopotamskim, bagdadzkim; odamki i resztki rozproszonej uczonoci bagdadzkiej (Bagdad zniszczony w roku 1401 przez Timurlenga). W kilkadziesit lat potem powsta w Jerozolimie Szulchan-Aruch, pod tureckim panowaniem. Oczywicie rabbi Karo pragn odgrodzi ydostwo jak najbardziej od Islamu. Powtrzy z Talmudu zakaz gwiadziarstwa, tym bardziej, e cay wiat muzumaski, uywajcy za godo pksiyc z gwiazd, skada si jakby w sam raz ze sug gwiazd i planet". Brzmi to po chaldejsku aobde kochabin umasuloth", a w skrcie akrostychowym a-k-um: a-kum. W caym Talmudzie s kltwy akumw". O znaczeniu tego wyrazu s cae polemiki, zwaszcza, e ydzi pragnli zatai rzecz przed gojami. Uywa wic Karo tego wyraenia na oznaczenie wyznawcw proroka, alegorycznie, a dogodnie, bo unika w ten sposb wytykania ich wprost co mogoby by niebezpieczne. Ale krakowski rabin Isserles nie mia koo siebie muzumanw, stosowa tedy wyraz akum" do chrzecijan. I tak rozszerzao si znaczenie wyrazu, a rozszerzyo si na wszystkich nie-ydw w ogle. Susznie Loeve tumaczy w swym wydaniu Szulchanu wyraz akum" przez: Nicht-juden". Namitne byy polemiki o znaczenie tego wyrazu, gdy ydzi przeczyli, jakoby odnosi si do chrzecijan, powoujc si na jego znaczenie dosowne. Wszyscy chrzecijanie stali si dla ydw akumami", tym bardziej, e z czasem astrologia przesza cakowicie do chrzecijan, ydzi przestali j uprawia. ydowskie gwiadziarstwo w Moskwie wytpia Cerkiew w pierwszej wierci XVI wieku, a ydzi zachodniej Europy zarzucili je skutkiem nacisku talmudycznego. Jakkolwiek bowiem wszyscy kabalici uznali Talmud, nie wszyscy jednak talmudyci uznali kaba. Zwyciyo za w kabalistyce to, co w niej byo niszego, z cakowitym oddaleniem si od nauki. Czy bowiem astrologia nie stanowia pomostu do powanej astronomii? Ale miao si wyoni co jeszcze niszego: chasydyzm.
642 643 644

Mai I 128. Mai I 125. S I 214.

IX. PYLPUL i CHASYDYZM

Zdarza si czyta w ksikach judeologicznych o wskrzeszeniu chasydyzmu" w Polsce. Polega to na powtarzaniu si wyrazu chassid", co znaczy pobony". Tak lubili si nazywa nabonisiowie w rozmaitych czasach, nawet jeszcze za czasw palestyskich; tacy jak wiadomo uznaj pobonymi tylko samych siebie, a kto nie jest z nimi, uchodzi w ich oczach za bezbonika. witoszkostwo znane w dziejach kadej religii! Byli wic zawsze mienicy si chasydami", ale nie naley z tego wysnuwa wniosku, jakoby zachodzi w tym jaki zwizek historyczny. W Polsce za w pierwszej poowie XVIII wieku nazwali si pobonymi" ci, ktrzy zarzucili uprawiane dotychczas formy pobonoci i propagowali wanie wrcz przeciwne. Tosamo nazwy nic tu nie znaczy. Nazwa pochodzi od Judy Chasida z Siedlec, wdrownego sekciarza z koca XVII wieku. Chasydyzm jest najdalszym odgazieniem gnozy, oparszy si na chci opanowywania czynnikw wiata nadprzyrodzonego, a dochodzc a do mniemania, jako czowiek moe Bogu narzuci sw wol. W znacznej czci jest tedy nastpstwem kabay. Kabaa tak zwana praktyczna znana bya ju przedtem na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej. Do tego co opowiedziano o tym w poprzednim rozdziale, dodajmy, e kierunek ten wyda now godno z religijnym odcieniem, a mona by rwnie powiedzie, e nowy zawd, mianowicie tak zwanych baalszemw (dosownie cudotwrcw). Ci zajmowali si kabalistycznym zaklinaniem duchw i wypisywaniem amuletw, do czego uywali imion boskich. Takim baalszemem by na przykad rabbi Joel, znany Majmonowi, klasycznemu wiadkowi z drugiej poowy XVIII wieku645. Zadaniem kabay praktycznej stao si obmylanie nowych rodkw, eby przyspieszy przyjcie mesjasza, a choby tymczasem ma mesjanistycznego. Praktyki baalszemw miay si wkrtce oprze na nowej metodzie studiowania pism witych i nowym sposobie zanoszenia modw do Jehowy. Kabaa miaa wprawdzie sposoby, jak uczyni sobie Jehow powolnym, ale widocznie nie do skuteczne: dopiero pylpul dostarczy rkojmi. Wynalazek siga schyku XVI lub pocztku XVII wieku, a stanowi dzieo rabbi Jakuba, najsynniejszego z uczniw krakowskiego Isserlesa, wspautora Szulchan-Aruchu. W Krakowie si uczy, w Krakowie pierwsze stawia kroki w uczonoci talmudycznej, po czym przenis si do Pragi i tam zasyn, jako Jakub Polak (w pisowni niemieckiej Pollack). Jest autorem komentarza do Szulchanu pt. Melrath Enaim (Owieciciel oczu), wydanego w Pradze w 1614 roku (przedruk w Berlinie 1727)646. Pozosta w Pradze a do koca dni swoich w roku 1630 i tam skupia okoo siebie licznych uczniw647. Take z Polski przyjedano do niego po nauk. Czy wpad na pomys pylpulu w Krakowie, czy potem w Pradze, nie wiadomo. Ale to pewne, e dopiero uczniowie jego now metod spopularyzowali pord ydowskich szk w Polsce. Pylpul, czyli dyskurs talmudyczny w zawikanej kwestii", jest metod, w ktrej zarwno umys, jak ciao ywy bior udzia; pierwszy przez natenie wszystkich wadz ku wyczerpaniu wszelkiego rodzaju pogldw, za, albo przeciw, drugie, przez yw mimik caego ciaa, w ktrej charakterystyczne jest zwaszcza wywijanie praw rk z zamknit pici i wielkim palcem ukonie wypronym648. Troch ekscentrycznoci ruchw znajdzie si ju w Talmudzie. Ju tam kiekuje wiara, jako pewne ruchy zwizane z czynnociami, choby nader drobnymi, mog wpyn na to i owo w stosunku ze wiatem nadprzyrodzonym. Musi wic by okrelone cile, na czym polega sakralno tych ruchw, a zarazem skuteczno ich. Loeve opisuje, jak okoo roku 1825 widywa w bnicy w Altonie modlcego si starego
645 646 647

648

Mai I 217. S XXXIX. Czyby byo dwch Jakubw z przydomkiem Polak; chronologiczna ich rnica wynosi cae stulecie i pomieszano ich? Starszy by podobno rabinem krakowskim w roku 1503. Wtpliwoci, czy przebywa w Pradze, musz upac, bo przydomku Polaka" mg naby tylko za granic. Zob. Sl 121. N t. V 45. (Autor bez uzasadnienia cofa powstanie pylpulu a do wieku XIII) i 405.

rabina Rafaa Ochan: wrzeszcza i uderza koo siebie za kadym razem, kiedy nachodziy go myli wieckie aeby je przepdzi)649. Szulchan przechowuje to i zaleca. Modlcemu si kae nogi trzyma mocno razem przy sobie, jak gdyby si miao jedn tylko nog, jako anioowie, o ktrych powiedziano: nogi ich proste, jakby noga prosta (Ezech. I 7). A podczas pierwszej kwadry ksiyca, ktr obchodzi si witecznie, odmawiajc bogosawiestwo ksiyca", naley baczy, by nogi byy zestawione razem, w pewnym miejscu modlitwy podskoczy trzykrotnie, ng nie rozluniajc, a odmawiajc trzy razy te sowa: Cho do Ciebie podskakuj, a jednak nie mog dosign, podobnie niechaj nie dotknie mnie aden nieprzyjaciel", itd.650. ywo ruchw nie jest wcale wrodzona ludom Wschodu, ani te si w nich nie lubuj; przeciwnie, powaga nieodczna jest tam od powolnoci. Zsunicie ng stanowi niejako zapewnienie, e nie nastpi aden ruch, a podskakiwanie jest, bd co bd, czym wyjtkowym w caym Szulchanie. Nie da si przeto wyprowadzi pylpulu z Talmudu; jest to nowy nabytek, zupenie oryginalny. Raczej pozostanie ruchliwo ta w zwizku z t gazi kabay, ktra nawet wiat nadprzyrodzony wyjania odmiennoci pciow. Jako znajdziemy dowody, e tak nie jest w istocie. Nie mamy atoli danych, by osdzi, czy tak byo od samego pocztku pylpulu, czy te wytworzya si ta filozofia" dopiero w dalszym rozwoju, gdy ta metoda nabonoci zostaa przyjta przez chasydyzm ktry jest od niego modszy o cae stulecie. Rzadko kto zdaje sobie z tego spraw; tak dalece pylpul zrs si z chasydyzmem, i powierzchowniejsi obserwatorowie nie odrniaj jednego od drugiego. Najwicej zwolennikw pozyska pylpul w Polsce i tu najbardziej si rozwin; opanowa bowiem jeszuby, tj. wysze szkoy talmudyczne. Pierwsza z nich, zaoona przez jednego z uczni Jakuba Polaka", Szaloma Szachme w Lublinie, staa si wzorem dla caego szeregu dalszych. Przez cay wiek rozwijano pylpul, motywowano go, obmylano do niego coraz mielsz teori. Rwnoczenie rozwijay si w jeszubach i poza nimi pomysy kabalistyczne, ktre ukada sobie kady wybitniejszy rabin po swojemu, raz wraz z nowymi dodatkami. Takim wymysem ydw litewskich by bolszewizm651. Niektrzy uwaaj za pierwszego bolszewika owego Jud Chasida i towarzysza jego wdrwek Chaim Maacha. Posugiwali si rytuaem, ktry nie zawsze by zgodny z ydowskim". Nie brako w tej sekcie uczonych mw". Nie tylko zwalczaj wadz rabinw i nauk talmudyczn", ale przeciwstawiali si ascezie i radowali yciem"652. Wywiza si z tego, jak wnet zobaczymy, odrbny cakiem rodzaj naboestwa. O pierwszym baalszemie Joelu bya ju mowa. Mia on zosta atoli tak dalece zamionym przez drugiego z rzdu, i pami jego niemal zagina, a ten drugi uchodzi nawet powszechnie za pierwszego. By nim rabin midzyboecki z Woynia, Izrael ben Eliezer, urodzony w roku 1700 w Okopach w. Trjcy. Ksztaci si w Brodach, mieszka na przemian tam i w Kosowie, wreszcie osiedli si w Midzyrzeczu woyskim653. Ten sta si baalszemem nad baalszemy, baalszemem par excellence, tak, i tytu ten sta si jego przydomkiem (przestano go ju potem udziela). W skrcie zwyczajem hebrajszczyzny zwano go beszt". W dziejach religii ydowskiej synie, jako mistrz cudownego imienia boskiego"654. Jemu przypisa naley zorganizowanie chasydyzmu.

649 650 651 652 653 654

S I 28 przypisek. S I 28, 95. Tak w maszynopisie. Czy to nie bd w przepisywaniu? Moe baalszemizm"? (Przyp. wydawcy). S I 140, 141. Sl 141, 142. Bb w przedmowie I.

Doktryna jego scharakteryzowana jest w zbiorze Bubera: sam wielki baalszem odzywa si do reb. Dawida, chccego przyspieszy przyjcie mesjasza, w te sowa: O rabbi Dawidzie! Czy mniemasz, e moc twa mogaby obj rzeczy nieobjte? A choby dotara do samego rodka nieba, choby obja mocarnymi ramionami tron mesjasza, czy sdzisz, e trzymaby go, jak rka moja trzyma si twego grzbietu? Ponad socami i ziemiami kroczy mesjasz w tysicznych postaciach, a soce i ziemia sun ku niemu"655. Czy w tysicznych postaciach", czy te w dziesiciu krgach wietlnych itp., mieci si w tym jednak roztrzsanie przymiotw boskich. Teori kabalistyczn, jako modlitw mona wywrze wpyw na przyrod, rozwinito w jeszubach do mniemania, jako czowiek moe poczy si z Bogiem w taki sposb, i zdoa wpywa skutecznie na jego postanowienia"656. Growaa nad ca kaba nauka o szechinie, niewiecim pierwiastku wrd przymiotw boskich. Szechina, gloria, czyli wspaniao Boga, bdzi na wygnaniu poprzez nieskoczono, rozczona ze swym Panem i dopiero w godzinie zbawienia czy si z nim na nowo"657. Sam Beszt nie waha si gosi, jakoby modlitwa bya rodzajem maeskiego zwizku (zywug) midzy czowiekiem i bstwem i dlatego musi si odbywa przy silnych ruchach cielesnych"658. Spekulacje te nie miay uwacza gematrii: Swoista teoria liter, jako pierwiastkw wiata, traktuje mieszanie ich jakby wewntrzn cz rzeczywistoci"659. Spekulacja, jak zwykle, dostpne byy mniej licznym, ale te za to zewntrzna strona chasydyzmu, metoda naboestw, nie tylko bya przystpna kademu, ale te nader mia; powstaa bowiem religia na wesoo. O ile za spekulacja bd co bd da si wyprowadzi z dawniejszej kabay, naboestwo ich stanowi istn rewolucj, bez zwizku z przeszoci. Nic to, e chasydzi porzucili uywany modlitewnik (sydum) wedle powszechnie przyjtego rytuau niemieckiego (mynhag aszkenazi) i zaprowadzili u siebie modlitewnik wielkiego kabalisty Izaaka Lurie, wedug rytuau portugalskiego (mynhag-sefard) uoony"660. Ale w jaki sposb oni uywali i uywaj tego modlitewnika! Albowiem tracili w oczach chasydw wszelkie znaczenie owi witobliwi mowie, umartwiajcy si na intencj przyjcia mesjasza; a nawet samo lczenie nad Talmudem tracio warto. Lepiej zataczy, ni usycha, bo te zajdzie si dalej i wyej z obliczem wesoym, ni w ponurej nabonoci. Pogld ten podniesiono do godnoci zasady. Nie s przez to bynajmniej mniej naboni od innych ydw. Wspczesny prawowierny chasyd przy kadym kieliszku wdki odmawia odpowiedni modlitewk jak to stwierdza pisarz ydowski661. Mody na wesoo" budziy zgorszenie talmudystw. Zarzucano im, e w rytuale swym uprawiaj rozpust i wyklto w r. 1722. Zanim jeszcze chasydzi zdoali naleycie si zorganizowa, zagrozio im niebezpieczestwo od frankistw, przedstawicieli kabay dawnej, ju uznanej, typu sefardim. Poczyli si tedy chasydzi z talmudystami przeciw Frankowi, a go pognbili (sprawie Franka powicono osobny rozdzia niej). Po zgonie Izraela ben Eliezera w roku 1761, kierownictwo chasydyzmu obj towarzysz Beszta Berysz (Beriasz) z Midzyrzecza, sprawujc je przez lat dziesi, w latach 1761-1771662. po jego zgonie przodowali chasydom syn baalszema, imieniem rwnie Izrael, i wnuk Baruch z Tulczyna663. Z czasw Beriasza posiadamy wiadomoci o chasydach, od cytowanego tu czsto Salomona Majmona, ktry by wiadkiem, jak nowa sekta szerzya si na Litwie. Jest to wanie ostatnie dziesiciolecie pobytu Majmona

655 656 657 658 659 660 661 662 663

Bb 245. Phi III 8. Bb 8. N V 287. Bb 29. N V 291. Ot 119 w przypisku. N V 289. Bb 4, 96;Phi III 82.

w ziemiach litewskich, przed jego wyjazdem do Niemiec. Pisze za w pamitniku swym o chasydach, co nastpuje: Twierdzili, e prawdziwa pobono nie polega bynajmniej na ciemieniu ciaa, bo przez to osabia si zarazem siy duchowe, a niszczy si spokj duszy i wesoe usposobienie, potrzebne do poznania i umiowania Boga. Przeciwnie, trzeba zaspokoi wszelkie potrzeby cielesne, i stara si uy wszystkich przyjemnoci zmysowych, o ile tylko potrzeba do rozwoju naszych uczu. Albowiem Bg stworzy wszystko dla wikszej swojej chway". Prawowierny wyznawca nie ma si tedy uznawa za indywidualno; nie za istot istniejc i dziaajc za siebie, lecz tylko za organ Boga. Zamiast tedy, eby ycie cae przepdza w odosobnieniu od wiata, na tumieniu uczu przyrodzonych i wyniszczaniu swych si, uwaaj za celowe znacznie bardziej i stosowniejsze, kiedy rozwija bd si przyrodzone uczucia, o ile tylko zdoaj, a siy swe wprowadz w uycie i bd si starali rozszerza coraz bardziej krgi ich dziaania". Ten polski" chasydyzm popularyzowa si bardzo szybko, poniewa nowa nauka miaa uatwia drog do zbawienia, uwaajc nie tylko za bezpoyteczne posty, czuwania nocne, i cige studium Talmudu, lecz wrcz za szkodliwe dla pogody umysu, potrzebnej do prawdziwej pobonoci"664. O rodzaju i rozwoju ich naboestwa pisze w te sowa: Naboestwo ich polegao na dobrowolnym wyzbywaniu si cielesnoci, to jest, eby myli abstrahoway si od wszystkiego prcz Boga, bo nawet od ich wasnej indywidualnoci, a na zjednoczeniu si z Bogiem; z czego powstawa u nich rodzaj zaparcia si siebie, tak dalece, i wszelkie przedsibrane w tym stanie czynnoci przypisywali nie sobie, lecz Bogu. Polegao to tedy na pewnego rodzaju naboestwie spekulatywnym. Nie uwaali za konieczne do tego adnego oznaczonego czasu ni formuy, pozostawiajc kademu, eby sobie to wyznacza sam wedug stopnia wasnego uznania; wybierali jednak do tego gwnie godziny przeznaczone na publiczne naboestwa. Na swoich naboestwach publicznych uywali przede wszystkim wspomnianego wyzbywania si cielesnoci, to jest zatapiali si tak dalece w wyobraaniu boskiej doskonaoci, i przez to zatracili wyobraenia wszelkich innych rzeczy, nawet wasnego ciaa, tak dalece, i wedug tego, co mwi, ciao winne by w tym czasie cakiem bez czucia. Poniewa jednak z takimi abstraktami sprawa cika bya, wic zadawali sobie trud, aeby z pomoc najrozmaitszych mechanicznych zabiegw (ruchw i krzykw) wprowadzi si na nowo w ten stan, jak gdyby zostali wyrwani z niego przez inne wyobraenia, i eby si w nim utrzyma przez cae naboestwo bez przerwy. Zabawny to by widok, jak przerywali czsto swe mody najrozmaitszymi szczeglnymi gosami i zabawnymi ruchami, ktre naleao mie za pogrki i ajania przeciwko przeciwnikowi, zoliwemu szatanowi, starajcemu si zaburzy ich naboestwa; zmachali si przy tym do tego stopnia, i przy kocu modw saniali si powszechnie w omdleniu"665. Polega tedy pobono chasydzka na ekstazie; przynajmniej tak jest w zasadzie. Przejawia si moe ta ekstaza podczas modw rozmaicie. Kt podczas modw gminy sta niemy i bez ruchu, a potem sam modli si zaczyna, podobnie jak pokolenie Dan cigno na kocu obozu i zbierao wszystko, co zgubiono". Drugi musia podczas zachwytu patrze na zegarek, eby si utrzyma w tym wiecie. Inny musia wkada okulary, eby rozrnia przedmioty wbrew swemu wzrokowi duchowemu; bo inaczej widzia wszystko jako jedno20)666. Takich legend o Baalszemie" s cae cykle. Obrzdki chasydzkie wznowiy jedn rzecz star, staroytn, mianowicie tace rytualne. Rzecz jest waciwa wszystkim niemal religiom orientalnym, u ydw rozwina si nie najbardziej, ale zawsze bya praktykowana. Taczy krl Dawid okoo arki przymierza, w wityni odbywano pochody rytualne itp. Zgodnie z duchem caego Orientu sami tylko mczyni wykonywali te tace; kobiety taczyy take same, lecz ich tace miay znaczenie tylko zabawy, zabawy dla mczyzn. Nigdzie kobieta nie bywa dopuszczona do taca rytualnego i nigdzie na Wschodzie nie znaj taca pci obojej, ani nawet dla zabawy.

664 665 666

Mai I 208, 209, 211, 212. Mai I 221, 222. Bb 4, 6, 16.

W Talmudzie taniec rytualny uleg zaniedbaniu; w kocu ograniczy si do obrzdw weselnych; wznowia go sekta chasydzka. Czy nastpio to w imi tradycji i Starego Testamentu, czy te w konsekwencji, i kazano chasydom y bez umartwie i zachowywa umys wesoy nawet podczas modlitwy, a dla tym wikszego podkrelenia tej zasady wprowadzono wasn inicjatyw tace do naboestwa, nie troszczc si o Dawida? Moe nawet o jego tacach nie wiedzc? Do, e biao ubrany cadyk barwa aski w kabale (Mai I, I 232); nawet obuwie i tabakierka biae taczy publicznie. Jedna z opowieci chasydzkich rozpowiada o tacu pewnego cadyka w opracowaniu literackim Bubera w te sowa: Noga jego lekka bya jakby czteroletniego dziecka. A wszyscy, ktrzy widzieli jego wity taniec niejeden zwraca si w siebie samego, bo taniec wywoywa w sercach wszystkich, ktrzy to widzieli, jedno i drugie; pacz i rozkosz naraz"667. Nie dziwmy si tedy, e ubogi krawczyk, nie majcy nic na wieczerz sabatow, gdy niespodziewanie znalaz na ni rodki, trzy razy przetaczy z on wok izby, zanim dosiedli do ubogiego stou668. Na nic sprzeciwy talmudycznych ortodoksw. Rabin ze Szarogrodu zgorszony by radosnym witowaniem, z tacami i piewem; na prno gorszy go taniec modw haaliwych z gestami669. Coraz wicej ydw opowiadao si po stronie baalszema, a wreszcie wyparto ortodoksw z caych prowincji. A taniec przechodzi od rytuau w ycie powszednie i w kocu chasydzi przejli od gojw" taniec pci obojej, jako zabaw zgodn najzupeniej ze wskazaniami baalszema". Ale nie zmieniay si, ani na jot zapatrywania na warto kobiety. Jak one zostay po staremu, ilustruje zdarzenie, jakiego wiadkiem by Salomon Majmon, kiedy nalea do uczniw i dworzan jednego z chasydzkich starszych" (cadykw): Zebralimy si razu pewnego w godzin modlitw w domu starszego. Jeden z nas spni si nieco; inni pytali go o przyczyn. w odpar, e spnienie nastpio dlatego, poniewa ona jego powia tej nocy crk. Skoro to usyszeli, poczli mu gratulowa haaliwie. Starszy zwierzchnik nadszedszy ze swego gabinetu zapytuje o powd haasu. Odpowiadaj mu, e skadamy yczenia P., ktrego ona wydaa na wiat crk; na to on z wielk niechci: Dziewczyna! Trzeba go wychosta. Biedak P. protestuje. Nie mg poj, czemu ma odpowiada za to, e ona jego powia dziewczynk. Ale nie pomogo nic, chwycono go, uoono na progu i wychostano co si zowie. Wszyscy, prcz samej ofiary, popadli od tego w dobry humor, poczem starszy wezwa ich na modlitw w te sowa: Nue bracia, sucie Bogu w radoci"!670. Wzgard dla pci niewieciej, najgbsze przekonanie o jej niszoci, przej chasydyzm z Talmudu bez poprawek. Rzecz tym dziwniejsza, e kabalistyczna teoria chasydyzmu przesycona jest poszukiwaniem kobiecoci szechiny w nadprzyrodzonym porzdku wiata i sam pylpul stanowi wyraz nieustajcego ani podczas modw poczucia pciowego. Majmon nazywa swego mistrza i przeoonego w przytoczonym cytacie po prostu starszym". Chasydyzm nie by jeszcze zorganizowany na Litwie, a tytuu cadyk" Majmon nie zna wcale. Widocznie nastpio to dopiero po roku 1772, moe nawet znacznie pniej. czy si ta sprawa z dalszym rozdrobnieniem idei mesjanizmu. Nie uznajc mesjasza, czy ma mesjanistycznego oglnoydowskiego Franka, czy innego wprowadzi chasydyzm koncepcj mw mesjanistycznych lokalnych, uczonych w Pimie, a jeszcze bardziej w Zoharze i przy tym nader bogobojnych. S to cadycy, mowie uwiceni, zjednoczeni kabalistycznie z Jehow i umiejcy wywiera wpyw na sprawy ludzkie, tudzie na przyrod. Cadykiem jest potomek beszta". Gdy jednak chasydyzm wielce rozszerza si terytorialnie, a nie uznawa ma mesjanistycznego powszechnego, jak sabbataje a do frankistw, nie mg im starczy jeden cadyk. Ilo ich nieograniczona. Cadykiem jest ten z uczonych, kto sobie zjedna lub wywalczy
667 668 669 670

Bb 6. Bb 226. Bb 175. Mai I 234, 235.

uznanie tej godnoci na swej osobie. Trzeba albo by potomkiem uznanego cadyka, lub te wylegitymowa si czym cudownym. Wanie za Barucha z Tulczyna, za jego przyczynieniem si i z pomoc Elimelecha z ysianki rozwina si teoria, jako cadycy czy rebbes mog modami swymi wyprosi u Boga spenianie ycze kadego prawowiernego chasyda671. Chasydyzm natrafi na duy opr, ale mia te od pocztku fanatycznych wielbicieli; czsto rodzeni bracia byli rozdwojeni o baalszema, czy jego nastpcw. Z dwch synw prezesa zjazdu czterech ziem", Chaimsa, ktry urzdza we Lwowie opozycj przeciw Frankowi, jeden Jakub Izaak zwan Horowitz, kad podwaliny pod chasydyzm", podczas gdy drugi Izrael, Horowitz sta si mem z elazn gow, o ktr rozbijay si zakusy cadykw polskich672. Syn baalszema, Izrael, mia zaartego przeciwnika w rabinie z Kosowa. Powiedziano o nich, e tamten nosi w modoci w sobie dusz Dawida, w tego za wcielia si dusza Saula673. Ale wszyscy Saulowie" razem nie zdoali zapobiec rozszerzaniu si chasydyzmu. Obok gwnego strumienia, wypywajcego z Midzyrzecza, pojawi si drugi z mieciny Karlina pod Piskiem; std pochodzi Aron Karliner, ubstwiony przez chasydw jako wity". Uczniowie jego, karlinczycy", dotarli do Miska i Wilna674. Inna organizacja chasydzka, zwca si kabalistycznie chabadzistami", obja Witebszczyzn. Zwalcza j rabin mohylewski, Izrael Loebel675. Na opr skuteczny natrafili jednak tylko w samym Wilnie. Tam mieszka Eliasz, najwikszy znawca Pisma, Tory i Talmudu, starszy sdzia kahalny z tytuem gaona (1720-1797). Tytuy wszdzie przechodz z wiekiem do stanowisk niszych, deprecjonuj si, ale Eliasz wileski mia sta si naprawd gaonem w dawnym babiloskim znaczeniu wyrazu; przy kahalnym bet-hamidraszu mia szko, w ktrej naucza wasn metod, nie majc nic wsplnego z pylpulem. Trzyma si zasady, e odnie korzy ze studium Talmudu moe tylko taki, kto posiad przedtem gruntown znajomo Biblii, a zatem przede wszystkim jzyka hebrajskiego. Jako zrobi Eliasz z Wilna ognisko odrodzonej hebrajszczyzny. Wychodzcy z jego szkoy talmudyci byli prawdziwymi zachowawcami religii mojeszowej i do adnej sekty nie naleeli. Do dzi dnia ydzi litewscy przewyszaj innych wspwiercw nauk talmudyczn, a gwnie znajomoci jzyka hebrajskiego, ktry w Wilnie si odrodzi i da pocztek nowoczesnej literaturze hebrajskiej. Eliasz nie tylko zagbia si w obszarach Talmudu, ale bada krytycznie Bibli, studiowa matematyk i astronomi. Zachca Eliasz swych suchaczy i przyjaci do zajmowania si naukami wieckimi, objawiajc swoje przekonanie, e przez nie judaizm tylko zyska moe"676. Za spraw tedy Eliasza rzucono w Wilnie w roku 1772 wielk kltw na przywdcw chasydyzmu, a mniejsz na wszystkich chasydw. Nakazano pali ich wszelkie pisma i druki. O tym wszystkim zawiadomiono wszystkie waniejsze gminy ydowskie, zzywajc, by postpiy tak samo677. Jako w Wilnie i bezporednio koo Wilna chasydw wkrtce nie byo i nie pojawili si tam a dopiero okoo roku 1925. Utrat Wileszczyzny odbi sobie chasydyzm ekspansj ku zachodowi. Z Podola spod zaboru rosyjskiego wyruszy wkrtce na Podole zaboru austriackiego, a w drugim kierunku wykonano pomylny atak na Lublin, ognisko wielkiej jeszuby pylpulu, poczem caa ekspansja ku Wile i na drugi jej brzeg, w Radomskie. Dla tej propagandy granice polityczne byy niczym; wnet zaczto zatacza nabone tany w ziemi krakowskiej i signito po bnice krakowskie.
671 672 673 674 675 676 677

Phi III 82. Ba 102. Bb 95. N V 295, 297. N V 299. N V 295, 296. N V 297.

Najpierw sta si chasydem rabin Elimelech w Leajsku, a z uczniw jego zabysnli i nowe ogniska wytworzyli Jakub-Jzef Hurwicz w Lublinie, zwany krtko Lublinerem, z ktrego szkoy wielu byo cadykw, midzy innymi synny reb Mendel w Kocku. Inny ucze Elimelecha, Izrael z Kozienic w Radomskiem (17751815) zdobywa Ksistwo Warszawskie. Znalaz pomocnika w Jakubie Icchaku z Przysuchy (1814), ubstwianym wprost przez swych zwolennikw przysecherw". Stamtd rwnie pochodzi najsynniejszy z jego uczniw, Bynem (1817). Ten obok nauk kabalistycznych, uprawia te nauk Talmudu i studiowanie Talmudu gorco swym uczniom zaleca". Jakby przewidywa przyszo, e talmudyzm kiedy pogodzi si z chasydyzmem678. Robi chasydyzm widocznie wczenie wycieczki zdobywcze w Krakowskie, skoro rabini kazimierscy uwaali za wskazane ju w roku 1786 rzuci kltw na chasydw679. Nie odnioso to skutku. Na pnocy odwoali si talmudyci najpierw do pomocy wadzy rzdowej. Rabin Lebl zwrci uwag Petersburga i uzyska, e zakazano pod najsurowsz kar wszelkich schadzek tej sekcie. Byo to po roku 1797, a ju w roku 1804 rzd rosyjski uzna organizacje chasydzkie680. Wadze polskie chasydom nie sprzyjay. Jeszcze w roku 1824 wydaa Komisja rzdowa spraw wewntrznych i Policji w Kongreswce szereg rozporzdze majcych na celu przeciwdziaanie rozszerzaniu si chasydyzmu"681, a wic po myli misnagdim", jak zwali si obrocy wycznoci talmudycznej, i zapewne nie bez zabiegw tego obozu ale zmienia si sytuacja, gdy po upadku powstania wadze przechodziy stopniowo w rce Rosjan i staway si coraz cilej zalenymi od Petersburga. Trzeba byo utrzymywa blisze stosunki z wadzami. Natenczas reb (tytu chasydzki) Icchak z Warki specjalizowa si do stosunkw z wadzami i dlatego w Warszawie czsto przesiadywa". Poza tym rezydowa w Warce, otoczony licznym sztabem, gdzie przyjmowa tysice interesantw, szukajcych u niego pomocy w rnorodnych dolegliwociach fizycznych i materialnych". Zmar w roku 1848. Modszy od niego reb Dendel z Kocka (1859) przez dwadziecia lat nie opuszcza progw swego domu, pracujc nieustannie nad wydoskonaleniem si w kabale, jak i w Talmudzie". Ucze obu tamtych, reb Itsze Majer z Gry Kalwarii (1866), zwany Alter, mieszka w Warszawie, a do swej mieciny zjeda tylko na wita. W Warszawie utrzymywa wasn szko kabalistyczno-talmudyczn i sam stan w rzdzie najwikszych talmudystw, wzbogacajc literatur rabiniczn kilkoma dzieami". By boyszczem swoich chasydw, stanowicych znakomity zastp i liczcych w szeregach swoich wielu ludzi znacznych i powanych". On te przyczyni si do ostatecznego schasydzenia Warszawy. Dopilnowa skutecznie, eby chasydyzm dosta si do zarzdu gwnej bnicy warszawskiej, co nastpio w roku 1840; on sam zosta wtenczas drugim starszym rabinem682. Widzielimy, jak chasydzi zwracali si z powrotem do studiowania Talmudu. Nie wypierali si kabay! Obchodz dotychczas uroczycie rocznice mierci Szymona ben Johaj, postaci mitycznej, jako rzekomego autora Zoharu683. Zrobi si chaotyczny splot Talmudu, zwaszcza gemary z kaba now, a nawet dalekim odgazieniem Zoharu z wesoym obrzdkiem, nieznanym innym kabalistom i wprost dla nich niezrozumiaym. Dopiero dzisiejsze pokolenie ydw zachodnich zaczyna godzi si z chasydyzmem. Og widzi chasydyzm w miechu, jako rodku przypodobania si Jehowie, tudzie w pylpulu. Ten jest najbardziej zwyciski i udzieli si nawet polskim misnagdim (talmudystom cisym). Na prno ydowscy autorowie prbuj wyjani to tym, e pylpul stanowi rodek mnemotechniczny, albo e hybkie gesty zamknitej pici z odchylonym kciukiem itp. maj by symbolem mozou inteligencji, przewiercajcej cik ska Talmudu itp. Pozosta pylpul i zdobywa coraz nowych zwolennikw. I nigdy moe Talmud nie rozbudza takiego fanatycznego przywizania, jak obrzdek chasydzki.

678 679 680 681 682 683

Ba 169; N V 301. Ba 165. N V 299. N V 392. N V 301-304; H 207. Rl 42.

Zajto nawet stanowisko wyzywajce wobec misnagdim, pysznic si chasydyzmem i zwracajc na siebie, jakby umylnie, uwag odmiennoci ubioru. Dugi chaat, pluszowy okrgy kapelusz i wstka atasowa (zamiast krawatki) nadaway cech ulicom miast w Polsce; nie tak dawno jeszcze w samym Krakowie wyjtkowo ktry yd by inaczej ubrany, a c dopiero w Warszawie! A chasydzki dom modlitwy czasu pierwszej wojny powszechnej opisuje Szalom Asz w te sowa: ... Chasydzkie melodie w charakterystycznym pomieszaniu smutku z wesooci, z klaskaniem w rce i suwaniem w tacu do taktu nogami ... Szereg ydw w czarnych chaatach, trzymajc si za plecy, porusza si w tacu. W wietle poncych wiec pochylali si nad otwartymi foliaami Talmudu. Niektrzy czytali pilnie, inni spali. Jaki mczyzna o twardych kocistych rkach chodzi midzy picymi, budzi ich i dawa im wdk i pieczywo684. Tora, Talmud, kabaa, chasydyzm zmieszane mechanicznie wyday swoist jakby syntez, znan Europie pod nazw yda polskiego". Przyjrzymy si temu bliej w rozdziale o ciemnej syntezie". Tu na zakoczenie przegldu rde religii i cywilizacji ydowskiej jedna jeszcze uwaga oglna: ] Gdyby ydzi posiadali teologi, gdyby religia ich si daa jakkolwiek ujmowa naukowo, musiaby z niej wytworzy si rozam jak najgbszy, gbszy bez porwnania od rozamw zachodzcych w innych religiach. Talmud snuje z Tory, chocia czsto bez sensu; kabaa i chasydyzm wyrosy z podstaw lecych poza Tor, jakby co rwnolegego; odnosz si do niej ze czci teoretyczn, gdy w wywodach swych i rozumowaniach mog si bez niej wcale obej; lekcewa za Talmud, czsto mu si przeciwiajc, jakby jaka nowa odmiana karaimstwa; a jednak Talmud pozosta czym by, kabaa yje dalej, a chasydyzm z Talmudem pogodzi si, kabay nie opuci, a Tor uznaje Instancj najwysz z t czci, jaka przypada zazwyczaj czemu nieznanemu. A z drugiej strony nie brak studiujcych j gorliwie i biegych w niej, ktrzy pomimo to mog wyrywa si ku kabale, lub by wybitnymi chasydami. Nieatwo to zrozumie, chyba e przypucimy, jako ci wyznawcy Jehowy nie docieraj do dna rzeczy, przelizgujc si po powierzchni. aciskie metody teologiczne nie nadaj si tu absolutnie i doprowadziyby nas do wnioskw sprzecznych cakiem z rzeczywistoci. Na tym polu widzi si dobitnie, e mamy do czynienia z inn cywilizacj, do ktrej nie sposb podchodzi z racjami aciskiej. Zdarzyo si nam ju kilka razy zwrci uwag na szczeglne analogie pomidzy judaizmem a braminizmem. Mno si one przy kabale i chasydymie, wic w wiekach nowszych. Przekraczaj za znacznie stopie, ktry mona by wyjani jako nastpstwo sakralizmu, bez wzgldu na odlegoci geograficzne i etniczne. Samo wyobraenie wszechwiata, jakie stwierdza Majmon u kabalistw litewskich z poowy XVIII wieku, trci wielce braminizmem. Uderza nadto seksualizacja bstwa, jakie wynoszenie pierwiastkw pciowych jakby do kategorii boskoci (Szechina, zywug). Te wyobraenia tkwi w braminizmie; lecz rwnie w gnostycyzmie. By moe, e gnoza czerpaa to z Indii. Wiemy, e wpywy jej przeszy do Cerkwi685. Czy bya take poredniczk do judaizmu? Do stwierdzonego w poprzednim rozdziale emanatyzmu przybywa atoli w chasydyzmie jeszcze co nowego; wdrwka dusz. Z odnowionej kabay przesza do ciemnych mas dzisiejszego ydostwa wiara, jako duchy zmarych ludzi przechodz w zwierzta, czsto do drobiu, ale znajd si te w suchych drzewach, nawet w kamieniach686.
684 685 686

AsW 256, 260, 48. Doktryna wiatoj poti" - Jas 151. InC I 79.

Wszystkie opowiadania w Bubera zbiorze legend chasydzkich maj za temat wdrwk dusz! Przytocz dwa przykady wyrazistsze: Proszcej o rad, ciko strapionej kobiecie zadaje pytanie cadyk: czy moesz mi powiedzie w jakim ciele dusza twoja przebywaa i jak si w nim sprawowaa, zanim na drodze wdrwki zesza do twego ciaa?" Inny za cadyk modli si w te sowa: Racz, Panie, zezwoli, bymy raz jeszcze zstpili na ziemi, zezwl duszom naszym zrodzi si z nowymi ciaami, z czyst powok ziemskiej rzeczywistoci. Pozwl mu jeszcze raz decydowa samemu o drodze swej duszy"687. Przypomnijmy sobie te system sefirotw. Dodajmy, e za naszych dni najwikszy szperacz redniowiecznej religii ydowskiej Neumark wywodzi, jako nauka o atrybutach stanowi o duchow ydostwa. Stwierdza, jakoby kady atrybut oznacza form zjawiania si Boga. Podobnie redniowieczna poezja hebrajska bardzo jest skonna czerpa tematy z rozwaania motyww o atrybutach boskich. A ile z Plotina wsikno w rozmylania ydowskie! Gdy za przez pewien czas stano na 13 najwaniejszych przymiotach boskich, niektrzy uwaali kady z tych 13 atrybutw za nazw Boga, rwn tetragramatowi688. Od tego krok tylko do hipostaz, to jest personifikacji przymiotw boskich. W Indiach zowie si to awatarami, a z kadej awatary wytwarza si nowe bstwo. Zatapianie si w atrybutach zrobio z braminizmu gruby politeizm. Pogodzili si z tym bramini, zastrzegajc tylko, eby nie ubstwia samych wyobrae bstw. Izrael zatrzyma si tu jakby w przedsionku. Bd co bd bardzo znamienna jest ta wsplno zagbiania si w atrybuty. Ta cz roztrzsa religijnych zajmuje w braminizmie i ydostwie duo miejsca, bez porwnania wicej ni w chrzecijastwie. Podobiestwo zachodzi jeszcze w tym, e yd nie chce wymienia imienia Jehowy, chasyd w razie koniecznoci zasania sobie twarz, a Hindus nie odwouje si do Brahmy i nie stawia mu wity. Podobiestwa z braminizmem nie ulegaj wtpliwoci. Historycznie dao by si (przy dzisiejszym stanie bada), wskaza jedn tylko drog dla tych wpyww, bardzo porednich. Jeeli Filon jest przedsannikiem neoplatonizmu, kierunek ten (a raczej zbir wielostronnych kierunkw) znajdowa grunt przygotowany w Izraelu. Hinduskie nabytki szerzyy si na tle ydowskiego neoplatonizmu, ktry wrd ydw dotychczas jeszcze nie zanikn, ydowska powszednio cudownoci dopomaga mu do cudacznoci. Przypuszczam wic drog dalek i okln tych szczeglnych objaww: braminizm gnosis neoplatonizm niewiele w Talmudzie, niemao u kabay jeszcze wicej w chasydyzmie. Przypuszczenie domaga si krytyki, puka wic do judeologw kompetentniejszych ode mnie689. Odkryto atoli jeszcze inne podobiestwo: Perski bahaizm (babizm) w wielu twierdzeniach przypomina mocno literatur kabalistyczn redniowiecza ydowskiego". Etyka bahaizmu jest atoli wysza, pouczajc o braterstwie i mioci ludzi, o jednoci rodzaju ludzkiego; obiecuje pokj i braterstwo powszechne. Obchodzi si te babizm bez uciliwych przepisw"690. Istniej tedy przynajmniej cztery religie ydowskie; cztery na pewno, jako gwne, nie mwic o pobocznych i podrzdnych sektach. Za naszych dni powstaa jeszcze jedna religia ydowska, zrodzona z nowych interpretacji prawa mojeszowego: socjalizm, bolszewizm, komunizm. Nie wszyscy ydzi godz si na nadawanie temu ruchowi ydowskiej cechy religijnej. Ten problem nie jest jeszcze zaatwiony, jako problem religijny. Pozostawiajc t
687 688 689 690

Bb 198, 208. Ne II B 65, 82. prof. Zieliski twierdzi, e kabalistyka redniowieczna powstaa z poczenia demonologii Platona z judejsk angellologi. Zi 65. Szc F 171

spraw do dalszych czci naszych roztrzsa, przyjmuj wic cztery religie i z tym materiaem przystpuj do rekapitulacji. Z krtkiego powyszego przegldu rde religii i cywilizacji ydowskiej wynika podzia ydw nastpujcy: Wszyscy ydzi uznaj Tor i Stary Testament w ogle i czerpi z tych ksig witych fundamenty swej cywilizacji sakralnej. Sama Tora tj. picioksig mojeszowy wysuwa si na pierwszy plan tak dalece, i reszta Starego Testamentu znajduje ju niewielkie uwzgldnienie. (Chrzecijanie zajmuj si dalszymi ksigami Starego Zakonu bardziej od ydw). Nie posiada te wikszego znaczenia dla naszych studiw, gdy defektowna cywilizacja ydowska czasw staroytnych mieci si dokadnie w samej Torze. Wyznawca Tory i Starego Testamentu moe na tym poprzesta, nie snujc dalszego wtku cywilizacji ni z Talmudu ni z kabay. S cae ludy ydowskie, nie wiedzce nawet o istnieniu tych dwch pniejszych rde swej religii, albowiem poszy w rozproszenie" przed powstaniem Talmudu (np. abisyscy), a potem utraciy zwizek z gwnym trzonem ydostwa w Babilonii. S atoli tacy, ktrzy wiedzc o Talmudzie i kabale, odrzucaj te rda, poprzestajc na samej Biblii Starego Zakonu (karaimi ). Krtko mwic, s dwa dziay ydostwa: ydw z Talmudem i bez Talmudu. Przyjcie i uznawanie Talmudu nie pociga za sob koniecznie uznawania kabay, ydzi talmudyci mog by z kaba i bez kabay. Nadto niektrzy jeszcze kabalici s chassydami. Tak powstay cztery gwne dziay ydostwa Tora bez talmudu I. bez kabay II. z kaba z talmudem III. bez kabay z talmudem i z kaba IV. kabaa stara V. chasydyzm

Czy linia od I do V na tej tabeli ma przedstawia rozwj? Czy nie mona by uwaa tego pochodu raczej za upadek, za cofanie si. Czy to religia jedna? Czy cztery? Pytanie takie narzuca si. Jedyny w caej historii powszechnej wypadek a czterech religii w tej samej spoecznoci, religii zmieszanych a odmiennych, gdy nawet sprzecznych (kreatyzm a emanatyzm). Objawiony monoteizm nie jest t sam religi, co monolatria; ani te religia osnuta na kabale nie jest identyczna ze staroytn monolatri; ani te chasydyzm nie jest religi t sam, co monolatria pierwotna, ni pierwotna kabaa; a zestawia go z monoteizmem zakrawaoby na blunierstwo. Mamy wic wprawdzie w dziejach ydostwa do czynienia z monoteizmem, lecz tak niewiele, i historycznie nie wchodzi on niemal w rachub; natomiast liczy si musimy z monolatriami, i to a z trzema, odmiennymi, z ktrych staroytna uznaje kreatyzm, redniowieczna za i nowoytna zasadzaj si na emanatyzmie. W ksice niniejszej chodzi tylko o opis cywilizacji ydowskiej, lecz poniewa jest to cywilizacja sakralna, odmiany jej powstay skutkiem odmian w religii, byyby tedy niezrozumiaymi, gdyby si nie przestudiowao tych przemian religijnych. Wybrastwo miao polega na tym, e Bg naoy na Izraela misj wyznawania i szerzenia monoteizmu. Izrael zrzuci to z siebie, a natomiast wymyli sobie predestynacj ziemsk, zapewniajc mu jak najwiksz przewag fizyczn nad ca ludzkoci. Og ydowski zarzuci monoteizm ju w odlegej staroytnoci. Niestety, w cigu tak dugich wiekw ydzi nie dostrzegli wcale argumentw, eby ich uwaa za monoteistw. Grubymi warstwami monolatrii przysypane s iskierki monoteizmu, ledwie tlejce, tak dalece, i rozpatrywanie ydowskiego monoteizmu stanowi kwesti wycznie strictissime teologiczn, lecz nie istnieje dla nauk historycznych.

Cztery historyczne dziay ydostwa wytworzyy szereg kultur, w ktre obfituje cywilizacja ydowska, podobna w tym do kadej cywilizacji nowoytnej. Jake zajmujcym byoby ich studium. Tu ledwie zdoam dotkn niektrych. Religia ydowska polega li tylko na prawie. Nie s ydzi jedynymi pod tym wzgldem. Tak samo jak w Indiach, w rozlicznych religiach cywilizacji bramiskiej. Tym bardziej zadziwia nas rnica rozwoju tu a tam. W Indiach doprowadzio to do politeizmu, w ydostwie jednak nie. Wielobstwo dochodzio do Izraela z zewntrz, tylko z zewntrz, nie wytwarzane nigdy samym duchem ydostwa samodzielnie; potem za zagino, dziki wpywom helleskim. Obok prawniczoci sakralnej s nadto inne podobiestwa z braminizmem. W toku naszych rozdziaw zwrcono i zwrci si jeszcze uwag na gar szczegw. S to atoli disiecta membra. Moe kiedy powiedzie si komu zbada t spraw bliej i wykry jaki cznik tych szczegw, przynajmniej na tyle, aeby mona byo nabra o kwestii janiejszego pojcia. Na razie ledwie mog si zdoby na to, eby zwrci uwag, e istnieje problem tego rodzaju. Historyk ciekaw jest przede wszystkim rda problemu. O jakiejkolwiek obecnoci ydw staroytnych w Indiach nie ma mowy; bezporednie wpywy hinduskie s przeto wykluczone. Stwierdzono natomiast znaczny wpyw Egiptu. Czy za Indie wywieray wpywy religijne na staroytny Egipt, czy te byo przeciwnie? Nie wiadomo. Gdy bdzie mona orzec co z tej materii, wyoni si te zagadnienie, czy zachodzia w religii, wzgldnie w religiach egipskich prawniczo sakralna i jaki stopie osigna ta cecha? Jakieje skromnoci uczy nas historia rozwoju jakiejkolwiek nauki! Jake mao umie ten, kogo sta zaledwie na wskazanie niewiadomych!

X. WOBEC ISLAMU I CHRZECIJASTWA Cztery religie ydowskie, ogarniajc przestrzenie wszystkich czci wiata, stykay si tym samym ze wszystkimi innymi religiami. Nie obeszo si bez wzajemnych wpyww, jakkolwiek nader nierwnych, zalenie od rodzaju religii. Zagadnienie o stosunek judaizmu a pierwotnego chrzecijastwa poruszya niedawno ca inteligencj polsk. Sprawa ujta zostaa w pytania: czy nauka Chrystusowa czy si bardziej z ydostwem, czy z hellenizmem. Prof. Tadeusz Zieliski naley do tych, ktrzy widz powinowactwo raczej z Hellad, ni z Jude, ale nie przeczy (bo kt by przeczy?), jako chrzecijastwu danym byo zrodzi si u ydw i na ydowskim tle. Twierdzenie swe okreli cile w wyranych sowach, jako chrzecijastwo czy si ze wiatem klasycznym psychologicznie, nastrojowo; jako wiadomo, e poganie greccy i rzymscy atwiej przekonywali si do Krzya, ni ydzi, pord ktrych nie wytworzy si nigdy a nigdy nastrj korzystny dla chrzecijastwa czemu rwnie nikt nie zaprzeczy. A jednak powstao nieporozumienie, jakoby T. Zieliski wywodzi chrzecijastwo z hellenizmu. Nie zamierzam zajmowa si zmierzeniem stopnia tego nieporozumienia, poniewa sdz zreszt, poniewa rzecz caa polega na pomieszaniu Judei z judaizmem, a podoa z nastrojami. Wiemy, jako z Judei pochodzi chrzecijastwo, ale od ydw tylko takich, ktrzy Zakon Stary porzucili dla Nowego, a ci nie byli liczni. Dopiero gdy greccy prozelici porzucali judaizm dla chrzecijastwa, nabierao ono liczebnoci. Niemniej przeto pozostanie to pewnym, e chrzecijastwo kiekowao na tle etnograficznym ydowskim, ale, co waniejsze, (a o to wanie chodzi), na tle religii ydowskiej. Dowodw na to peno, nawet w genezie najwaniejszych sakramentw; Chrystus Pan zwyk by nie szuka daleko punktw zaczepienia; zaczepia o to, co byo pod rk, o obyczaj religijny ydowski. Wszake obchodzimy wita obrzezania Dziecitka Jezus (w dzie noworoczny) i Oczyszczenia Najw. Maryi Panny ( Gromnice"). Ze Starego Zakonu pochodzi symbolika popiou we rod popielcow691. A w liturgii odczytuje si niemao tekstw z Biblii Starego Testamentu. Rozliczne punkty styczne byyby uatwiay ydom powoanie, ktrym byo przyjcie i szerzenie Nowego Zakonu, co jednak odrzucili i zdeklarowali si wrogami chrzecijastwa od samego pocztku. Pozwol sobie wymieni punkty styczne i to zewntrzne, ktre posuyo chrzecijastwu w ydostwie: s to podobiestwa czysto formalne, kryjce sprzecznoci istotne. Powtarzam, e chodzi tu tylko o obyczaj religijny, a wcale nie o wiar. Zacznijmy od chrztu. Nie stanowi on wynalazku w. Jana Chrzciciela, lecz by stosowany zawsze od prozelitw i wszed do Talmudu i do Szulchan-Aruchu. Kto z nie-ydw przechodzi na ydowsk wiar, musia prcz obrzezania podda si ceremonii chrztu, co polegao na zanurzeniu caego ciaa w wodzie. Czasem sd nakazywa chrzest, np. nad znajd, przygarnitym przez ydw w miecie, gdzie mieszkali take nie-ydzi692. Posiadamy opis takiego chrztu, dokonywanego na niewolniku (zdaje si, e przed obrzezaniem): Niewolnika kupnego, gdy doronie, naley zapyta, czy chce przej na judaizm i by midzy sprawiedliwymi; jeli si zgadza, kae mu si kpa, wej do wody i podczas gdy stoi w wodzie, zapoznaje si go z gwnymi zasadami Prawa, take z kilku atwymi przykazaniami i z kilku trudnymi, z karami i nagrodami w zwizku z nimi; jeeli nie zmieni zdania, kae mu si zanurzy i odmawia modlitewk do tego, zupenie tak samo, jak przy prozelicie wolnym"693.
691 692 693

Gu IV 210. S II 557. S I 275.

W innym miejscu mamy wyuszczone obszerniej pouczenie o wierze ydowskiej, jakiego naley udzieli kandydatowi, po czym nastpuje obrzezanie a potem chrzest: Wykpa go porzdnie, zanurzy, eby woda dotykaa wszdzie bezporednio. Wedug niektrych rabinw trzeba mu przed kpiel postrzyc wosy i obci paznokcie na rkach i nogach. Przy kpieli musz by obecni trzej uczeni, a podczas gdy on znajduje si w wodzie, uczeni musz go zapozna powtrnie z kilku przykazaniami atwymi i kilku trudnymi; po czym on si zanurza, a skoro si podnosi z wody, musi odmwi modlitewk", itd.694. Dodano uwag: Jeeli kpiel odbya si przed obrzezaniem, nie szkodzi. Niektrzy rabini s atoli temu przeciwni"695. Jeeli przybd obcy do jakiego miasta i owiadcz, e indziej wobec sdu zostali przyjci do ydostwa, musz poda wiadkw; jeeli tego nie mog zrobi, musz zosta zanurzeni696. Teraz wiemy dlaczego anabaptyci dali chrztu przez zanurzenie. Jak w wielu innych sprawach, dokonywano i w tym szczegle nawrotu do Starego Zakonu. Rnica z chrztem chrzecijaskim polega tu nie tylko na tym, e chrzeniaka polewa si wod tylko na gow; ale jest zasadnicza w tym, e ydzi nie chrzcz dziecicia ydowskich rodzicw, lecz tylko prozelitw. U nas kady ochrzczony by musi i dla naszych dzieci zwolnienia nie ma. yd rodzi si jakby ochrzczonym i potrzebuje tylko samego obrzezania, ktre stanowi u nich istot zawarcia przymierza. U nas chrzest starczy nam na wszystko i stanowi istot rzeczy. Nigdy za aden chrzest nie moe by nakazany sdownie, przez aden sd duchowny, przez adn wadz. Sprawa chrztw nabraa u ydw znaczenia dopiero w zetkniciu si z chrzecijastwem i mitraizmem. Filon i Jzef milcz o nim. Dopiero okoo roku 100 po Chrystusie powstaje polemika o chrzest. W Talmudzie podzielone s opinie co do chrztu obok obrzezania. Jeden rabbi twierdzi, e konieczne jest obrzezanie i ono samo wystarcza; drugi wywodzi, e zostaje si prozelit przez sam chrzest, choby bez obrzezania; domagaj si spenienia obu warunkw697. Przejdmy do sprawy najdoniolejszej, do genezy ustanowienia Najwitszego Sakramentu. W nauce francuskiej pisze si od dawna o tym, jako forma wysza z obyczaju religijnego podczas wit Paschy i nikogo to nie gorszy; lecz u nas kt o tym wie, prcz teologw zawodowych? Na obu wieczerzach paschy obowizuje picie wina, po cztery kubki na gow (take dla niewiast i dziewczt). Ubogi, otrzymujcy wsparcie od gminy, musi sprzeda ubranie, albo poyczy sobie pienidze, lub nawet wynaj si komu, aeby zebra pienidze na te cztery kubki wina. Na kubek liczy si czwarta cz butelki, a zatem ojciec rodziny potrzebuje na obchd paschy tyle butelek wina, ile gw liczy jego rodzina. Przymus jest bezwzgldny. Kto wina nie znosi musi si wyjtkowo przez te dwa wieczory przymusi. Kademu kubkowi towarzyszy osobny ceremonia, przepisany drobiazgowo. Chleb jada si niekwaszony, wszystkie w ogle dania i sposb podawania do stou ujte s dokadnie w przepisy sakralne698. Jeden kubek wina musi by wypity podczas kadej wieczerzy szabatowej, choby kady z czonkw rodziny mia zrobi z niego tylko yczek. Gowa rodziny odmawia nad kubkiem tzw. kiddusz. Polega to na tym, i najpierw recytuje si pierwsze trzy wiersze drugiego rozdziau pierwszej ksigi mojeszowej, nastpnie odmawia si specjaln modlitewk (bogosawiestwo") nad winem i na koniec nastpujc modlitw :

694 695 696 697 698

S I 296. S I 295. S I 297. Bt I 14, 15. S I 101, 103.

Pochwalony niechaj bdzie... ktry nas sobie upodoba; nam przekaza w dziedzictwo wity swj dzie wypoczynku z mioci i upodobania, jako pamitk dziea stworzenia; albowiem dzie ten jest pierwszym, kiedy wici (poboni) zbieraj si na pamitk wyjcia z Egiptu; nas bowiem wybrae sobie i nas uwicie pord wszystkich ludw; wity Twj dzie wypoczynku dae nam w dziedzictwo z mioci i upodobania; pochwalony bd wiekuisty, ktry uwicie szabat"699. W zasadzie kiddusz moe by odmawiany tylko w tej samej izbie, w ktrej odbywa si wieczerza szabatowa. Ze wzgldu atoli na ubogich przyjezdnych, ktrzy ju adn miar wina sobie sprawi nie mog, odbywa si bowiem pewien surogat kidduszu w synagodze: mianowicie piewak przodujcy piewem odmawia bogosawiestwo nad winem, lecz sam go nie pije, a daje skosztowa jakiemu nieletniemu700. Miejscowym ubogim nie robi si adnych ulg, ci musz bowiem odprawia wieczerz szabatow. Ale gdzie wina nie mona dosta, wolno odmwi kiddusz nad piwem, ale nie nad wod; a gdzie ani piwa dosta nie mona, trzeba odmwi kiddusz nad chlebem". Tak poucza rozdzia 272 ksigi Orash Chaim, pierwszej ksigi Szulchan-Aruchu701. Nas zajmuje atoli najbardziej inna jeszcze modlitwa, zwana habdalah, przypisana do rozgraniczenia czasu pomidzy szabatem, a dniem powszednim, a zatem ostatnia modlitwa szabatu: Pocztek musi by odmwiony gono. Modlcy si trzyma w prawym rku kubek z winem, puszk z korzeniami w lewym, a kto inny musi trzyma przed nim splatan wiec woskow, zawiecon; mwi: Bg moje zbawienie, jestem bezpieczny, nie mam obawy, gdy Bg i Pan si moj i chwa, i zbawieniem moim". Nastpuje szereg cytatw z Pisma, ujtych w cao modlitewn: Bdziecie czerpa z radoci wod ze studni zbawienia. U Pana znajdzie si pomoc i bogosawiestwo Jego nad ludem swoim; Pan Zebaoth jest z nami, Pan nasza obrona. Wezm kielich zbawienia i bd gosi imi Paskie (to ostatnie z psalmu CXVI 13). A na ydw spady rado i wiato, rozkosz i zaszczyty". Nastpnie odmawia modlitewk nad winem, po czym bierze puszk z korzeniami do rki prawej, wcha i odmawia nad ni bogosawiestwo. Potem trzyma rce wygite ku wiatu, oglda paznokcie i odmawia bogosawiestwo: Ktry stworzy z ognia wiato". Teraz nastpuje waciwe bogosawiestwo z poegnaniem szabatu, ktre brzmi tak: Pochwalony ktry uczyni rnice pomidzy witoci a powszechnoci, pomidzy wiatem a ciemnoci, pomidzy Izraelem a innymi ludami, pomidzy dniem sidmym a innymi szeciu dniami powszednimi. Bd pochwalony, Panie, ktry sprawiasz rnic pomidzy tym, co wite, a co powszednie". Nastpnie bierze wiec woskow, obraca j, zlewa nieco winem, aeby zagasa; z wina w kubku daje pi dzieciom. Teraz dopiero skoczy si szabat i wolno znw pracowa"702. Na tle takich przepisw trzeba sobie wyobrazi ostatni wieczerz, podczas ktrej ustanawia Zbawiciel Sakrament Otarza. Nie zabieram czasu kwesti rnic, bo tu wystarczy may katechizm. Chocia wic wiadomo i nikt nie myli przeczy, jako kalendarz chrzecijaski zaczerpn niejedno z rzymskiego, jak na przykad Boe Narodzenie wstawiono umylnie w dzie wita Natalis Solis Invicti, a Gromniczn" w dzie wit Amburbaliw703, jednak rwnie nie ulega wtpliwoci i nikt zaprzeczy nie moe, jako niejedno oparo si na ydowskim obyczaju religijnym i z niego powzio genez. Wiadomo rwnie, jako angelologia nie w chrzecijastwie powstaa; przesza za do wierze chrzecijaskich nie od Persw, lecz od ydw, skoro w Palestynie bya zadomowiona midzy ydami. Kady miesic ma swego archanioa i kady dzie w tygodniu swego anioa; s te archanioowie na cztery pory roku. A Bg w niebie siedzi na cherubinach Archanio Micha zajmuje stanowisko wielkiego wodza"704. Nawiasem
699 700 701 702 703 704

S I 53. S I 52. S I 54. S I 59, 60. Gu III 363. Bf 90, 91.

dodam, e w prawosawiu zwano go tak samo; weykyj archistratyg. Michaa wspomina si take w formule choremu705. Anioa stra nad dziemi ydzi nie znaj. Spotykamy si jednak czsto ze wzmiankami o anioach towarzyszcych przy rozmaitych sposobnociach dorosym prawowiernym. Grecy twierdzili, jako kady czlowiek ma swego demona, ktry mu towarzyszy od pierwszego do ostatniego dnia jego ycia". Judaizm uznaje osobnych aniow mierci, Jeremiela, Istraela, ktry przedosta si do Islamu, jako Azrael706. Angelologia naley do zawiych dziaw teologii, a laikom najlepiej si trzyma od niej z daleka, zwaszcza, e najwiksza nawet ignorancja w tym dziale nic nie zaszkodzi. Nie wolno natomiast chrzecijaninowi by ignorantem w sprawach eschatologii. Budzi si te nadzwyczajna ciekawo, czy religia ydowska nie skorzystaa w tej dziedzinie wiary od chrzecijastwa. Bo oparo si wprawdzie chrzecijastwo pierwotnie w tym i owym na ydostwie, ale czerpao te i ydostwo od chrzecijastwa. A kto wicej wzi, kto wicej da to zagadnienie nie stanowio jeszcze przedmiotu specjalnych dochodze; a szkoda! Przypomnijmy sobie jak Chrystus Pan w Ewangelii odpowiada na zarzuty, e uzdrawia chorych w szabat; widocznie tedy za Jego czasw leczenie chorego stanowio naruszenie szabatu. A w Talmudzie wyranie jest dozwolone, a raczej nawet jest nakazane jak o tym bya ju mowa; a zatem widocznie pogld na t spraw nowy, chrzecijaski, przedosta si do ydostwa, przyj si wbrew dzisiejszym pogldom. Nasuwa si te domniemanie, jako eschatologia ydowska ksztacia si pod wpywem chrzecijastwa. Powszechnie przyjo si, jako ydzi pierwotnie nie znali idei ycia przyszego, e dopiero od Endrasza zaczyna si wiara w ywot niemiertelny duszy i w zmartwychwstanie cia, lecz tylko sprawiedliwych, tj. prawowiernych ydw. A w poowie wieku XVIII owiadczy Salomon Majmon: Uwaaem za niemiertelnikw, za uczestnikw tej niemiertelnoci tylko tych, ktrzy si zajmowali poznawaniem prawd wieczystych; w takim stopniu (owa niemiertelno), w jakim si tym (prawdami wieczystymi) zajmowali"707. Ograniczenie zaley tedy od ... uczonoci, ale ju bez wzgldu na religie. Pogldw podobnie swoistych mona by zebra wicej, a nad tym wszystkim gruje przekonanie, jako religia ydowska dogmatw nie ma i chodzi w niej waciwie nie o wierzenia, lecz o prawa i o zachowywanie ich. To pewna, e za czasw Chrystusowych w sameje Jerozolimie rozmaite kierunki ydostwa rozmaicie nauczay eschatologii; i rwnie faktem jest, e dotychczas spotka si mona z twierdzeniem jako ydzi eschatologii wcale nie posiadaj. A jednak w Szulchan-Aruchu jest sporo miejsc, w ktrych mowa jest najwyraniej o yciu przyszym, o karach i nagrodach pozagrobowych, i to nie w alegoriach, nie w domylnikach, lecz w sowach prostych, stanowczych, usuwajcych wszelkie wtpliwoci. Co wicej Eschatologia znana mi z Szulchanu w skrcie Loevego jest bardzo a bardzo bliska chrzecijaskiej708. Szulchan wypisuje z Talmudu; skd wic w Talmudzie pewna cz chrzecijastwa? T sam drog, co przepisy o leczeniu obowizkowym w soboty. Kto od kogo przyj nazywanie tygodni roku podug legendy Pisma w., przypadajcej na ten tydzie, w kocioach, w Ewangelii, w bnicach z pentateuchu? Nazwy te utrzymay si w bnicach ziem polskich a daleko w wiek XIX709; w Kociele trwaj dotychczas i zapewne nigdy nie bd zmienione. Przejdmy do zwyczajw bardziej zewntrznych. Skoro Szulchan kae na ydowskie Zielone witki" rozrzuca w bnicy i po domach zielone gazie i kwiaty, a przy drzwiach bnic ustawia cae drzewa710;

705 706 707 708 709 710

Bf 90. Zi 66 Mai II 179 Nie rozpisuj si o tym, bo ksika powicona jest cywilizacji ydowskiej a nie religii ich. Bf 95. S I 111.

widocznie zwyczaj ten opisany jest w Talmudzie, a zatem starszy jest od zupenie takiego samego zwyczaju chrzecijaskiego. Wkadanie rk symbolicznie, ze skutkiem prawnym, znane byo ydom od najdawniejszych czasw711; prawdopodobnie pochodzi z Babilonii. Podobnie uywanym byo przez ydw bicie si w piersi; w Szulchanie wspomniane jest dwa razy przy opisie wit noworocznych a do sdnego dnia. ydzi odmawiaj wtedy 22 formuki z wyliczaniem grzechw wedug 22 liter hebrajskiego abecada, to znw wymieniaj 44 rodzaje domniemanych grzechw (ryczat na wszelki wypadek), bijc si przy tym w piersi712. Protestanci z tego zapoyczyli sw spowied jawn" wielkopitkow. Nazywaj nawet W. Pitek tak samo, jak ydzi po niemiecku Sdny dzie: Vershnungstag. Drobiazgw do tej rubryki nasuwa si sporo. Na przykad koatki uywane w post Estery w marcu713. Dowiadujemy si o nich ze rda polskiego; czy tedy ydzi w Polsce przejli to z polskich zwyczajw wielkotygodniowych, czy te przywieli to ze sob z Niemiec, a lud polski miejski przej to od ydw? Najbardziej atoli zadziwia nas wiadomo jakoby zwyczaj rzucania grudek ziemi na trumn spuszczan do mogiy ... mia by wzitym od ydw. A jednak Gazeta Narodowa i obca" z dnia 11 stycznia 1782 roku opisuje pogrzeb Franka (w Offenbachu) pisze: Wszyscy przytomni, podug zwyczaju ydowskiego, rzucili gar ziemi na grb, ktry potem zupenie zasypano"714. Przynajmniej w Warszawie nie byo wwczas tego zwyczaju. Wielkie budz zaciekawienie dwie wiadomoci, majce si tyczy twrcy chasydyzmu. Ley baalszem w Midzybou na pocztek szabatu na pododze twarz w d, z ramionami od siebie a wic krzyem"!' A pewnego razu mwi w te sowa: Wiesz, co za potny wz stoi w najwyszym krgu grnego wiata?" Na czterech jego rogach znajduje si po gowie jednego stworzenia: czowieka, byka, lwa i ora715. Ale to symbole czterech ewangelistw, tylko zamiast anioa figuruje czowiek". Ale to i tamto znajdujemy w opracowaniu literackim legend o pierwszym baalszemie, wic nie wiadomo, jak do tego przywizywa wag. Bd co bd, skd Buber to wzi? Jakimi drogami szo to, nim do niego doszo? ydzi nie lubi przyznawa, e skd co zaczerpnli. Ciekawego przykadu dostarczy Mendelsohn. W swoim kodeksie (o ktrym bdzie mowa w rozdziale o neojudaizmie) wyjania w pewnym miejscu, jako przy zalubinach bardzo uywane s obrczki (piercienie bez kamieni"). Tumaczy to jak najpowaniej, e pochodzi to ze stosowania przepisw o zalubinach przez ofiarowanie narzeczonej wobec dwch wiadkw przedmiotu wacego prutach", o wartoci przynajmniej ptora feniga, co wwczas, kiedy zbir ten tumaczono na polskie, czynio okoo 3/4 grosza polskiego716. Czyta si wprost zabawnie. Annulus" znany jest z obyczaju rzymskiego tak wielostronnie, a nastpnie tyle otrzyma znacze w obyczaju kocielnym katolickim; obrczka lubna przesza stanowczo z Kocioa do bnicy. Gdyby dobrze poszpera, znalazo by si podobnych przykadw wicej. Mimo wszystko podlega judaizm wpywom chrzecijaskim, ydostwo wywierao na chrzecijastwo wpyw li tylko w zakresie obrzdowym, lecz podlegao wpywom chrzecijaskim w sprawach zasadniczych, np. przyjmujc od nich monogami. Wpywy ydowskie ograniczyy si natomiast do samej tylko strony zewntrznej, do form. Co do treci, nie tylko ydostwo nie wywierao adnego wpywu na pierwotne chrzecijastwo, lecz szybko nastpi zupeny
711 712 713 714 715 716

Bt I 140. S I 127, 133. B. Po 240-242. Bb 80, 236. Md 73.

rozam. Ani nawet geograficznie nie kroczyo chrzecijastwo ladami ydostwa, a to stanowi argument wielkiej wagi. Pierwsza ekspansja chrzecijastwa nie pokrywa si z ekspansj ydowsk. Nie dotaro wwczas chrzecijastwo do Palmiry, Seleucji, ni do Ktesyfonu, ani na wybrzee czarnomorskie, ani do Afryki (prowincji), ni do Egiptu rodkowego ni poudniowego, gdzie wszdzie byo osadnictwo ydowskie. Wiemy z drugiej strony, e w Rzymie od roku 64 odrniano ju chrzecijan od ydw, widocznie tedy og chrzecijaski nie by pochodzenia ydowskiego. Ju w pierwszym pokoleniu chrzecijastwo oddzielio si od ydw. Jake to charakterystyczne, e nie tylko ustanowiono sobie inny dzie witeczny w tygodniu (niedziela na miejsce soboty), ale nawet post przeniesiono na pitek, bo ydzi pocili w poniedziaki lub w czwartki717. A do diakona Filipa nawracano wycznie tylko ydw i w. Piotr przebywa wwczas stale w Jerozolimie718. w. Pawe zwraca si do pogan. Ju w. Pawe odrywa si od ydowskiego przymierza z Panem", a takich, ktrzy od nawracajcych si pogan wymagali obrzezania nazywa faszywymi apostoami Kiedy okoo roku 50 w. Pawe by w Jerozolimie z Tytusem, ktry by Grekiem, nie wymagano od niego obrzezania719. Pod koniec II wieku wybuch wielki spr o dat Wielkiejnocy. Azja prowincja i Azja prokonsularna obchodziy j, rwnoczenie z ydowsk pasch 14 dnia miesica nisam (pierwszy miesic ydowskiego roku) bez wzgldu na dzie tygodnia. W innych krajach niemal wszdzie i w samym Rzymie obchodzono jednak Wielkanoc w niedziel najblisz po 14 nizana. Dla Azjatw pascha" chrzecijaska bya rocznic mierci Chrystusowej, dla innych rocznic zmartwychwstania. Papie Wiktor okoo roku 190 posun si do tego, i wyczy z Kocioa obchodzcych Wielkanoc po azjatycku i dopiero Ireneusz, biskup Lyonu, wpyn na cofnicie przesadnie srogiego postanowienia720. Poprzestano na propagandzie zwyczaju rzymskiego i wyrugowano rzeczywicie zwyczaj azjatycki, pochodzcy od ydw. Judeochrystianizm by zawad w rozwoju Kocioa, lecz nie mniej radykalny antyjudaizm, ktry wytwarza si jakby przez analogi. Judeochrzecijanie, rodowici ydzi, uwaali, e prawo Starego Zakonu obowizuje nadal, przyjmowali wic tylko obrzezanych. Grupy te uyway wasnej ewangelii hebrajskiej", a waciwie aramejskiej, niezalenej czciowo od synoptykw. Gminy ich, coraz bardziej izolowane zanikny w cigu IV wieku721. Zanim judeochrzecijanizm zanikn w IV wieku, narobi zamtu niemao. Koci zachowa sw pobaliwo, lecz z wyranym antysemityzmem wystpia szczeglna sekta marcjonistw. Marcjon ze Smyrny obmyli wyznanie posklecane z gnostycyzmu, dualizmu i chrzecijastwa. Z Kocioem zerwa zupenie w roku 144. Osobicie by fanatykiem i ascet; wymaga te od swych zwolennikw, eby nie jadali misa, poprzestajc na rybie i jarzynach. Wymaga nadto abstynencji pciowej. Udziela chrztu tylko wyrzekajcym si maestwa. Inaczej trzeba byo chrzest odoy a do dnia, kiedy uznano, e kandydat do chrztu jest tak chory, i zblia si dzie jego zgonu. Propagowa tedy koniec ludzkoci. Dogmatyka jego gosi dwch Bogw: jednego, ktry oddany jest wycznie sprawiedliwoci, (a zatem take karaniu) i drugiego, przejtego wycznie dobroci. Tak poprawiwszy dualizm Iraski, uwaa Chrystusa za przejaw Boga dobrego, lecz ten jego Chrystus zstpuje z nieba niespodzianie (bez urodzin ni dziecistwa), i niespodzianie tam powraca. Marcjonizm uznawa tylko chrzest i Eucharysti, tudzie zatrzymywa organizacj episkopaln. Ale apostoowie s dla niego iudaisantes". Pismo wite okrawa radykalnie, gdy z Nowego Testamentu uznaje tylko Ewangeli w. ukasza (ktr tu i wdzie poprawi"), a opiera si na listach w. Pawa, ktre ceni
717 718 719 720 721

Bt I 3, 4, 35, l27 Pt 42. Bt I 74, 116. Bt I 267, 272, 273. Bt 286, 289, 296.

ponad wszystko, komentujc je po swojemu. Stary Testament odrzuca, cakowicie, uwaajc go za dzieo Boga sprawiedliwoci", z ktrym Bg dobra nie ma nic wsplnego. Marcjon zmar okoo r. 170, a z pocztkiem wieku III sekta jego grasowaa ju po caym cesarstwie. Pod koniec IV wieku marcjonizm by w Rzymie, w caej Italii, w Egipcie i w Palestynie, w Arabii, Syrii, na Cyprze, w Thebaidzie, w Persji i gdzie indziej722. Szerzy si wic nadzwyczajnie pomimo to, e propagowa koniec ludzkoci. Jak mia przynt, czy nie antysemityzm? Zwamy, e ju za Augusta ydzi wynosili sidm cz ludnoci cesarstwa rzymskiego. By moe, e zjednywa marcjonizmowi popularno sam fanatyzm: nadzwyczajno jego wymaga. Faktem jest, e ju od koca II wieku marcjonanie chepili si, e licz wicej mczennikw, ni Wielki Koci"723. Jako reakcja przeciw marcjonizmowi, powsta drugi judeo-chrystianizm, ktry sign do obydwch stolic ruchu chrzecijaskiego, do Aleksandrii i Rzymu. Dla nich przetumaczono ewangelie Hebrew" na greckie. Do tego kierunku nalea Symnach, ktry za Marka Aurelego tumaczy na greckie niektre ksigi Starego Zakonu (pochodzi ze Samarii). Utworzyli formaln sekt. Odrzucali z przeciwiestwa przeciwko marcjonom wszystko, co pochodzi od w. Pawa, uznajc natomiast rozmaite apokryfy724. Wszystko to rozwiao si i zanikno w IV wieku, adnych wpyww istotnych, ktreby tyczyy materii wiary, ydostwo na chrzecijastwo nie wywaro. Byway prby, lecz adna nie wywara trwalszych skutkw. Po wikszej czci wpywy ydowskie dziaay porednio, na przykad przez neoplatonizm potem przez kaba. Neoplatonizm Juliana Apostaty by mu pomostem do jego sympatii ydowskich (odbudowywanie wityni jerozolimskiej). O marnych prbach syntezy religijnej" bdzie mowa w dalszych czciach ksiki. Zdaje si, e najwiksze niebezpieczestwo grozio od Origenesa, ktry szerzy mniemanie o rzekomym ezoretyzmie i egzoretyzmie w chrzecijastwie, a Bibli interpretowa alegorycznie na wzr ydowski725. W dziejach sekciarstwa odgrywali ydzi pewn rol o tyle, e od samego pocztku sympatyzowali w Europie z arianami726, a protestantyzm cieszy si dotychczas ich sympati. Stawali zawsze przeciw katolicyzmowi, lecz wpyww waciwych we waciwym tego sowa znaczeniu tego wyrazu nie wywierali. Religijne wpywy ydowskie wryy si natomiast gboko w muzumastwo. W wiecie muzumaskim ydzi nie poprzestali na walce obronnej, ale w dwch kalifatach, bagdadzkim i kordowaskim, wystpili nawet do zaczepnej. Niestety, dziejowe pisarstwo Izraela, znajduje si jeszcze na stopniu jakby przygotowawczym, bo jeszcze nie doszo si do okrelenia problemw, dzieje te stanowicych. Problem historycznego stosunku Izraela do Islamu znany jest zaledwie dopiero od pocztkw Islamu, ale na czasy nastpne zignorowany, jakby przesta istnie. Bdzie to kiedy nader wdziczny temat historyczny, a jeeli cywilizacja aciska wytrzyma napierajce na ni obecnie wichury, znajdzie na pewno to zagadnienie swego pisarza, ydzi sami nie bardzo zgbiaj swe dzieje, tote trudno przypuci, iby badacz tych stosunkw znalaz si midzy nimi. Zaznaczywszy t uwag zarazem wielk luk bada wasnych, przechodz do okruchw, jakie mi si udao zebra przy najrozmaitszych sposobnociach. Rozpowszechnionym jest na Wschodzie przekonanie, e do Boga nie mona zblia si w stanie normalnym, lecz wymaga to stanu nadzwyczajnego, niezwykego. Niezwykle ruchy ciaa wiadcz, e si taki stan osigno; przez wnioskowanie odwrotne, mona nabra mniemania, jako przez wykonywanie pewnych ruchw, ktrym przypisuje si warto w ekonomice spraw nadprzyrodzonych nastpi zblienie do bstwa np. derwisze taczcy, a w staroytnoci rozmaite skoki i amace w wityniach azjatyckich. Jaka sekta turecka w Soluniu modlc si, porusza miarowo kadubem tak dugo, a rozmodlony wyznawca popada w
722 723

724 725 726

Bt I 279-284. Bt I 281 Batifol, stwierdzajc, jako marcjonizm, montanizm, nowocjanizm i donatyzm byy bardziej wymagajce ni Koci, dodaje suszn uwag, e wszelki purytanizm pochodzi z roszcze do przewyszenia Kocioa. Bt 290, 291. Obszerniej w Cywilizacji bizantyskiej. T. I. r. VIII. Kt I 193

skurcze, a nawet traci przytomno727. Przypomina si ydowskie kiwanie", ktre doprowadzono potem do szczytu w pylpulu. Kiwanie" zdaje si by wsplnym caej Azji zachodniej od czasw staroytnych. Prawdopodobnie nie uczyli si ruchw majcych posiada moc cudown muzumanie od ydw (a tym mniej przeciwnie), lecz podobiestwa pochodz z jakiego wsplnego starszego rda, a na dnie tkwi przekonanie o potrzebie anormalnoci, jako podnoszcej ducha ku wyynom nadprzyrodzonym. Jest wicej takich podobiestw zewntrznych, ktre same z siebie byyby bez znaczenia, gdyby im nie towarzyszyy podobiestwa gbsze, o cechach wewntrznych. Tales i turban s w zasadzie tym samym. Tales, zwan take talet, to chusta, zwykle kaszmirowa, z czarnymi pasami na obu kocach, podarunek lubny od ony; suy do modw, a w kocu do pogrzebu, gdy Izraelita ma by owinity w ni do grobu. Rwnie turban jest zarazem koszul mierteln muzumanina; rygor ciki, skoro trzeba j nosi cigle na gow. W nowszych czasach fez zwolni wyznawcw Proroka od tego nieustannego memento mori, ale te uchodzi zrazu za objaw kacersko-rewolucyjny. Podobnie czsto zewntrznym przejawem jest umieszczenie honoru w brodzie. Najwiksz obelg dla yda i Araba jest targanie za brod. To wsplne jest znacznej czci rasy semickiej, tudzie wiatu prawosawnemu. Czy geneza tego nie tkwi w kulturze assyryjskiej? Mona by si spiera o to, czy zasanianie twarzy u niewiast przeszo od ydw do czci Islamitw, czy te odwrotnie? Z zakryt twarz chodz prawowierne Izraelki w Algierze i Bagdadzie728. Wsplne z islamem jest zwracanie si przy modlitwie twarz ku wschodowi. Talmud kae zwraca si ku Jerozolimie. Rabbi Nezah Izrael (Nezah tytu dziea, od czego nazwisko), wspomniany u Majmona (bez dat i bliszego oznaczenia miejsca, tylko oglnikowo w Polsce"), uy podobno a trygonometrii sferycznej (Sic!) eby doj dokadnie w ktrym kierunku ley Jerozolima i kaza, susznie zwraca si ku poudniowemu wschodowi729. Karaimi rozmaicie o tym sdzili. Niektrzy przekazywali kibl ku zachodowi, bo ich zdaniem kibla w wityni jerozolimskiej znajdowaa si przy cianie zachodniej. Co najciekawsze, s wiadomoci, jakoby karaimi Maghrebu i Egiptu w przeciwiestwie do oglnego zwyczaju karaimskiego, obracali si plecami ku wschodowi730. Nakrywanie gowy na znak szacunku, chwalebne mycie rk przed posikiem i przed modlitw, a take obserwowanie postw do zachodu soca, wsplne s ydom i muzumanom. To ostatnie pojawia si rwnie w pierwotnym kociele731. Wsplnym te jest wyczekiwanie nowego ksiyca", tj. chwili, kiedy ksiyc pojawia si na pierwsz kwadr po nowiu. Ile ydzi powicali temu oblicze! W tym wanie rdo ich zamiowa matematycznych. Prowadzili swe obliczenia tak cile i drobiazgowo, i wyliczali rnic czasu pojawienia si ksiyca w Jerozolimie i na okolicznych wzgrzach i potem w dalszych okolicach Palestyny. Bardzo to zajmujce sprawy, ktrymi atoli nie zajmuj si bliej, nie piszc monografii kultu religijnego ydowskiego, lecz ograniczajc si tylko do ich cywilizacji. Islam nie bada tej rzeczy nigdy naukowo, ale otacza zawsze nowy ksiyc" nabon czci nie mniejsz, ni ydzi. Plastycznie opisa polski podrnik, jak w dalekim Delhi tum muzumanw wyczekuje tej chwili: w pewnej chwili cay ten jarmark haaliwy przycich i skamienia, widzc ledwoznaczny, cieniuchny rbek ksiycowej tarczy i czczc go krtk jak westchnienie modlitw"732. W bizantyskich rdach natrafiamy na lad, e ydzi obchodzili radonie i mniej wicej uroczycie nowy ksiyc". Sobr bizantyski w roku 692 zakazuje pali ognie i taczy koo nich przy pojawieniu si nowego

727 728 729 730 731 732

Ri 219. R 80; Ca I 226. Mai II 169. Ft 113. Gu IV 230. Gt 137.

ksiyca733. Przy tej dacie nie moe by jeszcze mowy o wpywach muzumaskich, a zatem chodzi o ydw i chrzecijan, naladujcych ich. Dodajmy nawiasowo, e kult ksiyca spotyka si u licznych ludw Azji i Afryki. Napotkano to a u murzynw w Kongo, bbnicych i wrzeszczcych do nowiu734. U jednego z ludw Cejlonu, w paacu (dogaba") byy dwa pawilony, gdzie krl i krlowa, kade osobno, o godzie spdzali peni ksiyca na 24godilnnej medytacji735. Przechodzc do dalszych cech wsplnych islamowi i judaizmowi, stwierdzamy, jako niszo zasadnicza kobiety wypisana jest jednakowo w Koranie i w Torze. Muzumanin nie siada z on do stou, co atoli wsplnym jest caemu Wschodowi, nie wyjmujc Japonii. ydzi stoj pod tym wzgldem wyej, bo mowi wolno wprawdzie w dnie powszednie jada samemu, ale nie jest to bynajmniej powszechnym zwyczajem, jak w islamie niemal obowizujcym; dotychczas przynajmniej aden podrnik nie natrafi na prawowiernych muzumanw, jadajcych z onami rwnoczenie przy wsplnym stole. To datuje si dopiero od powojennych reform modotureckich i ogranicza si te do nieduego stosunkowo pastwa tureckiego. Tak bywao w kalifacie kordowskim. Musi atoli yd siada bezwarunkowo z on do stou w pitek wieczorem. Znamienne za jest to, e w Europie przyjo si stae zasiadanie wsplnie do posikw domowych. Podczas gdy twrca Szulchan-Aruchu w Jerozolimie, rabin Karo, zapisuje obowizek wsplnego stou tylko przy uczcie sabatowej, wsptwrca tego kodeksu, krakowski rabbi Isserles zwraca w swej hagah do tego miejsca uwag, jako niektrzy rabini twierdz, e to wsplne zasiadanie obowizuje ma zawsze, chyba e ona zezwala mu na osobne obiadowanie736. Ci niektrzy rabini", to zachodni, europejscy. Na podstawie wielu miejsc Talmudu wyrabiay si pojcia o maestwie lekcewace, czysto formalistyczne; nie brak tego samego muzumanom. Jake znamienn jest tradycja o rabinach Abbe-Aricha i Nachmanie, dziaajcych okoo roku 200 po Chr., ktrzy jakoby w kadym odwiedzanym miecie pojmowali ony na jeden dzie", udzielajc im z rana rozwodu737. Jake to przypomina stosunki w Kaszgarii, pord Islamu turaskiego, gdzie uprawia si prostytucj przybran w formy maestwa; wieczorem lub, rano rozwd, i tego samego jeszcze dnia mona wyj za m w innej dzielnicy miasta. Genera Grbczewski (jeden z najznakomitszych podrnikw) opisuje bardzo barwnie charakterystyczn scen udzielania rozwodu na poczekaniu, na ulicy738. W islamie i w ydostwie poligamia jest dozwolona; europejscy ydzi od XI wieku przechodz do monogamii, i obecnie olbrzymia wikszo muzumanw yje te w jednoestwie. Cudzoon on wolno byo tu i tam kara mierci. Rozwodu udziela tu i tam tylko m onie. Przechodzc do objaww ycia religijnego, spotykamy po obu stronach pielgrzymki do grobw witych cudotwrcw. Wnoszc z tego, e niejeden zwyczaj, ograniczony dzi do wschodniej ydowskiej ciemnej syntezy", istnia na pewno w Niemczech i w Alzacji, i w dawniejszych pokoleniach, wolno mniema, jako i te pielgrzymki odbyway si niegdy take u ydw na zachodzie Europy. Gdyby si okazao przy specjalnych studiach, e nie, w takim razie musielibymy przypuci oddziaywanie islamu na ydw w Polsce, a mwic cile, na Litwie i na Rusi. Czy przez porednictwo Tatarw litewskich? Podobiestwo to istniao w Azji od dawien dawna. Karaim Sahl wytyka rabinistom zabobonno, a midzy dowodami przytoczy nastpujcy: chorzy i uomni siadaj na grobie Galileusza Jose" (Chrystusa) i bagaj o zdrowie w jzyku arabskim; bezpodne ony robi to na grobie jakiego innego witego; na grobach pon wiata, spalaj kadzida; odbywaj do nich procesje ze piewami i modami739. A gdzie na granicy perskiej ma
733 734 735 736 737 738 739

DM 233. Co 116 Ta 100. S II 622 Zi I 147, 149, 183; II 80, 216. Gb I 77. Ft 95.

by grb Ezdrasza, nad rzek Samara", dokd pielgrzymuj i ydzi i muzumanie740. Takich pielgrzymek mnstwo. Pord drobnego ydostwa na Litwie utrzymay si pielgrzymki podobne dotychczas. Zdarzaj si te w Koronie i w samym Krakowie kilka staroytnych grobw doznaje czci powszechnej; odbywaj si pielgrzymki, chocia nie tak gromadne. Szczeglniejszym przykadem wsplnego muzumanom i ydom kultu jest Sidi Jahija. Tym i tamtym jednako brak historyzmu i jednakowo miewaj wtpliwoci chronologiczne, po kilkaset lat zawierajce. Niektrzy historycy arabscy zapisuj, jako w Jahija by wspczesnym Chrystusowi, sucha jego nauk i przyj chrzest wraz z imieniem Jana; ale uwaa chrzecijastwo za etap przejciowy i przepowiedzia, e po 500 latach zjawi si wielki prorok Mahomet; zaliczaj go przeto muzumanie do swoich witych, marabutw". Ale tego Jahij czcz ydzi marokascy i twierdz, e to by yd, ale znacznie pniej yjcy, w wiekach rednich, w Kastylii, skd skutkiem przeladowa przenis si w roku 1395 do Afryki pnocnej. Inni znw uwaaj go wprost za biblijnego Jana Chrzciciela. Ot w Jahija zmar w Uddzie, prowincji marokaskiej i tam ma by jego grb. Pielgrzymuj tam wyznawcy Mahometa i Mojesza. Z czasem wzbroniono ydom dostpu do witego grobu, przeto zadawalaj si paleniem oliwy na jego cze w synagogach, a niekiedy skadaj nawet przy rdle (obok grobu) ofiary, ktre przesyaj na miejsce potajemnie przez przekupionych muzumanw"741. W Afryce tak si czsto mieszaj te kulty, i uyto nawet muzumaskiego wyrazu kubba", na oznaczenie grobu witego cudotwrcy, take do grobowcw ydowskich, zowic takich witych" ydowskimi marabutami. Tak na przykad dowiadujemy si, jako kubba" izraelickiego marabuta rabbi Aukana suy jako cel pielgrzymek ydw afrykaskich do Tlemsenu" (gb Algieru)742. Gbsze podobiestwo nastao skutkiem tego, i kapani ydowscy stali si bezczynnymi po upadku Jerozolimy. Islam kapanw nie posiada, a to samo zachodzi faktycznie w ydostwie. W islamie s tylko przodownicy modw zbiorowych, imamowie. Imamem by sam Mahomet i za nim wszyscy kalifowie w imieniu wszystkich wiernych, a przy kadym meczecie kto umiejcy czyta. Ta sama instytucja przodownikw modw zjawia si w Bagdadzie, gdzie za czasw kalifatu mieszkao 46.000 ydw i rezydowa egzilarcha z rodu Dawidowego. Ten ustanawia swych przodownikw743. Nie bywao tego nigdy przedtem, a wic przejto to z islamu. Pniej godno ta zamienia si na przodownikw piewu bniczego, kantorw. Mona snu analogie midzy karaimami i rabinistami, midzy sunitami i szyitami, lecz to tylko przygodne podobiestwo i wcale nieistotne; karaimstwo bowiem powstao samodzielnie, bez wpyww islamu. Tu zwizku adnego nie byo. Rwnie nie poszed Izrael za przykadem uczonych muzumaskich, ktrzy wobec naporu nauki wieckiej orzekli, jako dozwolonym jest wszystko, co w Koranie wyranie jest zakazane. redniowieczny orze synagogi Majmonides, (ktry y u sutana Egiptu i przeszed na islam), nawrci do metody Philona, tumaczc na nowo, jako wszystkie nauki wywodz si wanie z pentateuchu. Uprawianie nauk wieckich stawao si tedy jakoby komentatorstwem Tory. Obie te religie zajmoway si wielce kwesti atrybutw boskich, ale islam z czasem nauk t zaniedba, a nawet zarzuci, gdy tymczasem ydzi przy niej wytrwali. Pod wyranym wpywem islamu powstaa sekta aszarytw, skonnych wywodzi dogmaty z przymiotw boskich. Po pewnym czasie wzili jednak w islamie gr mutacylici, ktrzy zaprzeczali wrcz atrybutom. Chodzio im o to, eby zapobiec pluralnoci; trzymali si zasady, e kto podaje jakie pojcie i jaki przymiot za wieczny, ustanawia dwch bogw", ydowska
740 741 742 743

Ca I 278. Jg 82, 84; Os 91. Os 83. Ca I 275.

uczono nie doznawaa tych obaw, przynajmniej nie w takim stopniu; zachowywanie pewnych ostronoci zdaje si jednak zawdzicza mutacylistom744. Wreszcie jedno podobiestwo, a wane. Dom modlitwy nie jest wityni, nie jest przybytkiem Pana". U ydw posiadaa to znaczenie sama tylko witynia jerozolimska; u muzumanw aden meczet, choby najwspanialszy. Wznosi wspaniae budowle dla kultu religijnego nauczyli si muzumanie od Bizantycw i bizantyscy budowniczowie pracowali nawet w Bagdadzie. Zwyke meczety s jak ydowskie bnice. Znajduj si w kadej waniejszej osadzie, lecz mona w nich spa i mieszka; nie uwacza im to wcale, e ubodzy podrni znajduj w nich schronienie745. Oddzieliwszy religijn stron przedmiotu i tu j przydzieliwszy, przyjrzymy si obecnie, jak rozwijaa si cywilizacja ydowska pord innych cywilizacji, a zwaszcza w golusie" pord chrzecijan, i jak urosa dziki rozproszeniu". Bdziemy rozwaa t kwesti pod wielu wzgldami ju nie religijnymi; czasem moe si atoli poruszy w tym lub w owym szczegle take strun religijn: nieumylnie, lecz nieuchronnie, albowiem ... wszystko ma zwizek ze wszystkim.

744 745

Ft 267; Ne 127, 129, 130. Bz 52.

TOM II
NABYTKI GOLUSA WRD CHRZECIJAN

XI. RASA

Jake silna musi by wi cywilizacji ydowskiej, skoro odrbno jej utrzymaa si mimo otoczenia przez ywioy obce i w najrozmaitszych warunkach! Powszechnie przypisuje si to rasie, ale to przesd; sama rasa bowiem nigdy nie stanowi o cywilizacji: moe tylko uatwia przetrwanie cywilizacji zrodzonej skd ind. Bdnym jest popularne mniemanie o odwiecznej czystoci rasy ydowskiej. Przede wszystkim ras czystych" nie ma; powiedziano susznie, e ju troglodyci byli mieszacami746. Krzyowanie nie zawsze jednak bywa tak wydatne, iby wpywao na wytwarzanie lub przetwarzanie rasy, ktra jest po prostu somatologiczn odmian gatunku. Krzyowanie moe te by w pewnym okresie nader silne, w drugim za wielce nike, pozbawione znaczenia; moe by raz fal potn; innym razem przysowiow kropl w morzu. Jeeli ograniczone jest przez kilka pokole do tych samych jednakich czynnikw etnicznych i dokonuje si stale w tym samym mniej wicej stosunku, wytworzy si po piciu (mniej wicej) pokoleniach nowa rasa; a jeli potem dalsze mieszanie zostanie wstrzymane i nie nastpuje ju przybieranie czynnikw nowych, rasa taka moe si utrwali, a przekazujc nastpnym pokoleniom uprzednio wytworzon mieszanin, lecz nowej ju nie dopuszczajc, staje si ras wzgldnie czyst". Tak wanie s ydzi. Palestyn zamieszkiwa ju okoo r. 5.000 czowiek rasy niewiadomej; dopiero w poowie trzeciego tysiclecia osiedlaj si tam Semici, mianowicie Karmanici i Amoryci biblijni. Ludno ta mwia jzykiem kananejskim, zwanym pniej hebrajskim. Tamtych" pierwotnych mieszkacw Palestyny nazwaa Biblia Horytami; resztki ich jeszcze yj w epoce Mojesza. Potem w poowie wieku XV zjawiaj si tzw. Habiri tekstw babiloskich, a Ibrim tekstw biblijnych, s to protoplaci Izraelitw. S za Izraelici jednym z ludw hebrajskich midzy Jordanem a Eufratem. Praojcami ich s Hebrowie (Habir) z okolic miasta Ur w poudniowej Mezopotamii. Najstarsze wzmianki o nich pochodz z czasu pomidzy r. 2750 a 2600 przed Chr. Bywali procarzami w wojsku babiloskim, nastpnie w pastwie Hetytw. Pniej, w poowie drugiego tysiclecia podbili Palestyn. Ju Tacyt i Plinius wiedzieli, e to w Palestynie tylko przybysze. Nie osiedli te tam na stae, lecz wywdrowali do Egiptu. rda egipskie wspominaj o ludzie Hebirw w XIII i w XII wieku przed Chrystusem, ktrzy byli ucznikami, tudzie pracowali przy robotach kamiennych, przy budowie miast, pozostajc na utrzymaniu faraona. Wracajc po tylu wiekach, spdzonych w subie rnych pastw, nie byli ju Hebreowie czyci rasowo, teraz za w Palestynie odbywao si dalsze krzyowanie. Przede wszystkim czyli si w jedn spoeczno z pokrewnymi Izraelitami747. W wdrwkach owych po czci Azji centralnej, po Syrii, Kanaanie, wreszcie Egipcie, ile nastrczao si krzyowania z ludnoci niszego Pamiru z jednej i z Armenii z drugiej strony, oraz z turaskimi plemionami Mezopotamii, ktre same ju byy skrzyowane z Kuszytami. W Egipcie za dynastii Hyksonw, pochodzenia semickiego, nastay dla nich warunki, sprzyjajce wielce skrzyowaniu, kiedy sam dwr faraonw otoczony
746 747

M IV 155 Od 34-37

by Kanaanejczykami"748. Ani te w Starym Testamencie nie mieci si bynajmniej teza o czystoci rasy. Suchajmy sw znawcw z dziedziny biblistyki: Nieprawd jest, jakoby Biblia twierdzia, e cay nard Izraelski, to synowie krwi Abrahama, Izaaka i Jakuba. Istotnie oni s ojcami narodu, ale z opowiadania biblijnego wynika, e zanim Izrael sta si narodem, wchon w siebie cay szereg innych szczepw. Ju kiedy Abraham przyby do Palestyny, nie przybywa sam ze Sar, ale na czele licznego plemienia. Jeeli potrafi potdze Hodorlahomora przeciwstawi 318 swoich sug, zdolnych do boju, to widzimy, e Abraham jest raczej naczelnikiem, szejkiem caego klanu. Mwi Pismo w. wyranie, e Haran zabra ze sob dusze, ktre tam zdoby: animas, quos fecit. Izaak i Jakub mieli ony spoza Izraela. W koczowaniu po pustyni arabskiej towarzyszy rodowitym Izraelitom gmin pospolity niezliczony", niekoniecznie czystej krwi. Wzmagaa si mieszanka etniczna nastpnie przez stosunki z ludnoci Chanaanu. Wszake prababka Dawida bya Moabitk. Tote z dalszych dziejw izraelskich, stosownie do relacji Pisma w. okazuje si, e z biegiem czasu przyczaj si i wchodz w skad szczepw Izraelskich rne plemiona semickie, jak szczepy Kenizytw, Kenitw, Rehabitw itd. Zreszt prawo Deuteronomium, zakazujce zupenie Amonitw i Moabitw przypuszcza do gminy izraelskiej, daje tym samym pozna, e inne ludy wolno byo przyjmowa do niej. Istotnie Deut XXIII, 7 nie stosuje tego zakazu do Edomitw, a Egipcjan mona tyo w trzeciej generacji ju zupenie przypuci do gminy749. Istotnie Biblia nie stwierdza bynajmniej czystoci rasy w Izraelu. Niemniej przeto widocznym jest, e Mojesz i Aaron starali si czysto t utrzyma, starania te spezy atoli na niczym. Pentateuch jest pod tym wzgldem pedantyczny, bo nie dopuszcza adnej mieszaniny w ogle. Powiedziano: Szaty z rnych rzeczy utkanej, jako z weny i ze lnu, nie obucz na si". Nie posiewaj winnicy rnym nasieniem". Nie wolno ora pospou woem i osem750. Nie brako zakazw mieszania si z obcymi. Ponowi je Josue751. Obok tego jednak wolno zadawa si z dziewkami", ktre byy obcego pochodzenia i wolno brank wojenn poj za on (do czego przepisano osobny ceremonia)752. Za sdziw przyznano niektrym ludom obcym ius connubi753. Zmys rasowy budzi si czsto. Zna go i w tym, e wyrniaj te plemiona, ju dla nich wprawdzie obce, lecz ktre pochodz rwnie od Abrahama, np. synw Ezawowych lub Lotowych754. Pomimo wszystko atoli wytwarzaj sami coraz wiksz mieszanin. Mieszanina ta, z trzonem hebrajsko-izraelskim, miesza si dalej z pierwotnymi mieszkacami Palestyny. Ci za ze swej strony stanowili nie mniejsz mieszanin aryjsko - semicko hetejsk"755. Jeli przyj z Weissenbergiem, e autochtonowie palestyscy byli dugogowcami, w takim razie wypada uzna za pierwotn ludno tej krainy Fallabw i Samarytan. ydzi byli za ju zmieszani midzy innymi take z krtkogowcami Hetytami, z blondynami Amorytami itd. Co za rnica panuje dzi pomidzy ydami Damaszku, a z Aleppo! Nad Jordanem za i stamtd ku Morzu rdziemnemu mieszkaj dzi potomkowie mieszaniny staroytnych ydw i Fenicjan756. Jeszcze przed upadkiem pastwa ydowskiego skadaa si ludno ydowska w Palestynie z czterech ras: przednio-azjatyckiej, orientalnej, nordyjskiej i rdziemnomorskiej. Trzonem bya pierwsza z nich, lecz mieszaa si cigle z otoczeniem na wszystkie strony, czego dowodem cige zakazy prorokw. Luschan stara
748 749 750 751 752 753 754 755 756

Ju 83, 85. MiS 289, 2909; Ko 41, 95 Lev XIX 19; Deut XXII 9-11 Deut VII 3; Jos XXIII 7, 12. Deut XXI 11-13. Iud III 6. Deut II 4, 5, 9. SzcP 162. P 413, 414

si wykaza, e owi ydzi palestyscy naleeli gwnie do typu alpejskiego, za ktrego ga naley uwaa typ hetycki, stanowicy jego zdaniem trzon antropologiczny ydw. Domiesza si do tego odam semicki rasy rdziemnomorskiej i (w mniejszej iloci) nordyjski (Filistyni, Amoryci), tudzie drobne domieszki negryjskie co stwierdza take i Alfred Ploetz757. Mieszczastwu sprzyjao wielce prawo zwyczajowe wojenne (obserwowane w rozmaitych stronach wiata), e na wojnie zabijano mczyzn, lecz kobiety zagarniano dla siebie (w r. 1932 stwierdzi to samo u dawnych Letuwinw H. owmiaski w Studiach nad pocztkami spoeczestwa i pastwa litewskiego"). Tubylcy palestyscy nie zniknli te nagle, od gwatownej katastrofy, lecz zanikali stopniowo. W Biblii peno dowodw cigego krzyowania, tym obfitszego, e panowaa poligamia. Dopiero w roku 457 przed Chr. wyszed zakaz zwizkw z kobietami obcymi. Bardzo dugo tedy, przez kilkanacie wiekw odbywao si w Palestynie stapianie rnorodnych ywiow", a we wczesnym ju okresie palestyskiej samodzielnoci pastwowej nastpio skutkiem tego odchylanie fizycznego typu ydowskiego od formy pierwotnej semickiej"; ju wtedy zachodziy kontrastowe cechy antropologiczne": dugogowo obok krtkogowoci, wosy jasne i ciemne i podobnie take oczy niebieski758. Doszo do tego, i ydw z ludami semickimi wie tylko jzyk pokrewny, gdy pod wzgldem fizycznym zachodzi ogromna rnica". Tak tedy zasadnicze momenty w ksztatowaniu rasy ydowskiej nale do okresu staroytnego ich dziejw759. W poowie V wieku Ezdrasz, a potem Nechemiasz postawili spraw cudzoziemek ostro i zmusili porzuci wszystkie takie ony, choby nawet miay synw. To za porzucanie wasnych dzieci nastpio wedug rady Paskiej", byle odczyo si nasienie izraelskie od wszystkich cudzoziemcw"760. Synowie ci s obrzezani (gdyby tak nie byo, wytknito by im ten brak), ani te ich matkom nie zarzuca si bawochwalstwa. Chodzi wic o ras. Nie wiemy, czy dugo suchano tego zakazu w Palestynie; lecz jakime drobiazgiem bya ju wwczas Palestyna wobec golusa"! Nieatwo przypuci, iby zakaz mg by utrzymany wobec tak rozlegego osadnictwa, a zwaszcza gdy bigamia bya rzecz powszedni, a wieloestwo dopuszczone. Wnet wyrobio si przekonanie, e tylko w Palestynie samej obowizuje cise przestrzeganie Zakonu, lecz w rozproszeniu" dyspensa jest regu. Ale zjawi si hamulec przeciwko krzyowaniu, utrudniajcy je coraz bardziej: antysemityzm. Od drugiej poowy IV wieku przed Chr. zaczyna si niech do ydw coraz wyraniejsza, a Grecy i Rzymianie zajmuj si zagadnieniem o pochodzenie ydw, niekoniecznie obiektywnie. Kiedy za Plutarch wywodzi ich od bstwa egipskigo Tyfona, tchnie to ju wyranym antysemityzmem, gdy Tyfon w, to bg za, szatan761. Imperium rzymskie dostarczyo osadnictwu ydowskiemu warunkw nie mniej wietnych, jak przedtem pastwa diadochw. Dziki pokojowi rzymskiemu" posuwali si ydzi daleko na zachd. Ale zaraz w pierwszym okresie cesarstwa uatwieniom kolonizacji samej towarzyszyy wzgarda i wstrt do osadnikw ydowskich, wobec czego trudno sobie wyobrazi dobr maestw mieszanych. Ju w pierwszym wieku naszej ery wszczli Rzymianie szereg przeladowa. Rwnoczenie ze zburzeniem Jerozolimy wyrnito (wedug Jzefa Flaviusa) 50 tysicy ydw w Aleksandrii, a Cezarei 20 tysicy, w Scithopolis 13 tysicy, w Damaszku 10 tysicy. Powstanie Bar-Kochby wywoao mciwe odwety. Wedug Diona wymordowano wwczas na Cyprze 240 tysicy ydw, a Cyrenaika afrykaska opustoszaa cakiem. Ocalaa jedynie kolonia ydowska w Antiochii762. (Wysokie te liczby wydaj si wszystkim przesadnymi). Wobec antysemityzmu zmniejszao si krzyowanie rasowe pokolenia w pokolenie, nawet raptownie, skutkiem czego ydzi staj si w pastwie rzymskim ustalon ras. Odkd za chrzecijastwo stao si religi
757 758 759 760 761 762

Ant 173, 592, 595, 606 Ju 87, 90, 92, 93, 94, 113. Ju 174, 175. Prov cay V, Esdra X 3-44, Neh IX 2-4, X 30, XIII 23, 30. Dd 5. Ju 124, 125.

pastwow w Rzymie i w Bizancjum, samo ustawodawstwo przeciwio si zwizkom mieszanym, ydowskochrzecijaskim a opinia publiczna nie dopuszczaa ich. Wyrazem tego s obelywe przezwiska miotane na ydw. Spotykamy si z tym nawet u wielkiego Cassiodora (468 - po 562 po Chr.), ktry przezywa ich: skorpionami, psami, dzikimi osami763. Jak dalece krzyowanie ustao, wymownymi s wyniki dochodze, przedsibranych co do pisarzy Talmudu. Z pomidzy dwustu rabinw i Miszny w II wieku po Chr. zaledwie omiu jest obcego pochodzenia; spord za dwch tysicy uczonych Gemary, nauczajcych i pisujcych w okresie pomidzy rokiem 200 a 600 po Chr., ledwie jeden znalaz si prozelit764. W nowych chrzecijaskich pastwach Zachodu maestwo mieszane wszdzie byo czym niedopuszczalnym. Katolickie prawo maeskie nie zna nawet formuy na zwizek lubny z ydem czy z ydwk. Maestwa mieszane moliwe byy tylko w Hiszpanii za rzdw ariaskich kiedy to ydzi piastowali nawet urzdy publiczne a raz si przyjwszy, nie wywoyway ju ani potem takiego oburzenia, jak w krajach stale wycznie katolickich nawet nielegalne, nieprawe zwizki. W Hiszpanii trzeba byo potem zwizkw mieszanych wyranie osobno zakazywa; jako czynio to ustawodawstwo kocielne i wieckie, ale nie bardzo skutecznie, skoro przechowa si z r. 589 nakaz, eby dzieci z takich zwizkw ochrzci, choby wypado uy przymusu. Musiay to by zwizki naonicze (gdy lub kocielny wykluczony), lecz widocznie nie naleay do rzadkoci. A gdy panowanie nad lwi czci pwyspu przeszo do Maurw, nastay w przeciwiestwie jaskrawym do caej reszty wiata muzumaskiego czasy silnego krzyowania maurytaskoydowskiego. Byo ono tak silnym, i powstaje nowa odmiana etniczna ydw i rwnie Maurw, nastpczo za porednio samyche Hiszpanw765. Suszn zrobiono uwag, e skoro ludno Hiszpanii skadaa si z mieszaniny rasowej Iberw, Celtw, Fenicjan, Rzymian, Gotw, Arabw, Berberw czy sami ydzi jedyni mogliby utrzyma tam czysto rasy?766. Nie ma natomiast mowy o nowych amalgamatach rasowych we Francji ani w Niemczech, ani na wyspach brytyjskich, ani te wrd Sowian. A chocia potem Luter zezwoli na wszelkie maestwa religijnie mieszane, ydw nie wyczajc, jednake niech i wstrt staway nadal na przeszkodzie takiemu krzyowaniu. Wszystko przywiadcza tedy susznoci twierdzeniu Judta: amalgamacja w Palestynie, a rasowa czysto na ogromnym terenie rozproszenia w Europie" byle doda: z wyjtkiem Hiszpanii. Dawny palestyski i niepalestyski amalgamat stawa si coraz bardziej ras. Waciwoci jej wzmacniay si coraz bardziej. Wzrastaa intensywno dziedziczenia"767. A chocia gwne pierwiastki fizyczne ydw europejskich wykazuj silne odchylenia od domieszanych cech rasy semickiej", jednakowo nie ma fizycznej analogii pomidzy ydami a rdzenn ludnoci poszczeglnych krajw Europy768. Tworzy si wic znw rasa. Z czasem atoli w krajach protestanckich sabn wzajemne niechci, zwaszcza gdy ydzi crkom swym zezwalali chrzci si, eby zalubiay chrzecijan, czego dalsz nieuchronn konsekwencj musiao sta si coraz czstsze przechodzenie na protestantyzm take mskich krewnych ydowskich i zalubianie wychrztw przez chrzecijanki. Malaa szybko ilo ydw, pozostaych przy Zakonie. Jeeli statystyka wykazuje, e np. w r. 1877, w caych Prusiech zaledwie nie cae 4% ydw byo oenionych z chrzecijankami, naley z tego wnosi nie o rzadkoci maestw mieszanych (jak to czyni Jud,. mylc ten szczeg), lecz domyla si znacznie wikszego procentu ydw, niedostpnych statystyce, bo przyjli protestantyzm. A z maestw wyznaniowo mieszanych 3/4 potomstwa zostawao chrzecijanami. e za w katolickiej Bawarii doliczono si w roku 1876 zaledwie 15 takich maestw, to atwo zrozumie769.
763 764 765 766 767 768 769

Ju 128. Ju 162, 163 Ju 131, 133. Ca II 223. Wyraenie Sombarta; Sm 362. Ju 137-141, 163, 166 i 54 Ju 164, 165

Doszo wreszcie do stanu, stwierdzonego przez judeologa Theilhabera, ktry mwi wprost o Untergang der deutschen Juden" i podobnie dziao si na caym Zachodzie 770, rwnie w Ameryce, bo wikszo porzuca judaizm (przynajmniej oficjalnie). Nawet na Antylach wielu Jankesw jest ydowskiego pochodzenia; niektrzy nawet maj znajomych i krewnych w Krlestwie (Kongreswce) i cesarstwie (rosyjskim)771. Bd co bd coraz czciej mona spotka si z zapatrywaniem, jako ydzi zachodni zbliaj si ku zupenemu zanikowi772. Gdziekolwiek ydzi przestaj by sob religijnie, poczynaj wymiera, tj. nie, iby stawali si bezpotomnymi, lecz e potomstwo ich wsika gdzie indziej. Podtrzymuje w tamtych krajach ydostwo tylko imigracja ze wschodnioeuropejskich krajw, z Polski, z Wgier, z Rumunii, lecz gwnie z Polski. W zachodniej Europie zaginy niemal doszcztnie poprzednie cechy rasowe przodkw ydowskich, a wiey napyw ydw z Polski zwraca uwag tamtejszych wspwyznawcw cechami dla nich zgoa nowymi, nieznanymi a dziwnymi dla ich wzroku. Docza si i ten wzgld wielce waki, e niemal wszdzie a wszdzie ydzi krajw zachodnich wzbogacili si; yd ubogi stanowi tam wprost rzadko. A stwierdzi susznie znakomity antropolog Pittard, e im wicej dostatkw, tym atwiej o napyw obcej krwi: ce sont les pauvres diables qui ont la plus grande noblesse thnique"773. Ot ydzi polscy" wybawiaj ich od zaniku, przywoc z sob owe szlachectwo starej krwi. S atoli przykady jednoci fizycznej ydw z nieydowskim otoczeniem, jakkolwiek nie zanosi si im na wymieranie". Falasze z Abisynii podobni s do rdzennych Abisyczykw; trudno odrni od innej ludnoci miejscowej ydw na wschodnim wybrzeu Madagaskaru, tzw. Zafy-Ibrahim (tj. potomstwo Abrahama); na wybrzeu Loanego ydzi zwani Mawambu maj cer i rysy murzyskie; na malabarskim za wybrzeu KalaIzrael tj. ydzi czarni" podobni s do miejscowych Hindusw; ydowska osada w Kaifung-fu w chiskiej prowincji Honan (w rodku Chin pnocnych) podobna jest do Chiczykw nie tylko z warkocza, lecz z cery tawej i z caego wyg1du774. A krzyowanie w zwizku z prozelityzmem? Wiemy na pewno, e istnia prozelityzm pord autochtonw Azji i Afryki, ale odbywa si wszdy w pewnym okresie, wcale nie dugim. W wieku I po Chr. nastpio nawrcenie dynastii Adjabeny, pastewka na wschd rzeki Tygrysu (przysano nawet stamtd posiki dla powstania w latach 66-70 po Chr.). Rozpowszechniony by judaizm na pwyspie arabskim w V i VI wieku po Chr. W Afryce jeszcze w III w. liczne plemiona saharskie wyznaway judaizm, bo ydzi uciekali w II w. na poudnie przed wadzami bizantyskimi775. W wieku VIII mnstwo Berberw wyznawao judaizm. W poudniowym Hindustanie plemi Famulw pochodzi z prozelitw. Indziej natrafiamy na wzmiank o jakich pamitnikach z XVI czy XVII wieku, pisanych po hebrajsku i tybetasku. Niektrzy podrnicy upatruj lady wpyww Starego Testamentu w wierzeniach i obyczajach Massajw, ludu pasterskiego w rodkowej Afryce776. Lecz rasowe nastpstwa okazay si tylko pord Berberw. Ponowna immigracja, i to masowa, nastaa po wypdzeniu ydw z Hiszpanii na przeomie XV i XVI wieku, kiedy-to cz ich udaa si na Bakan (szpaniole" serbscy) i na wyspy morza Egejskiego. Na wyspie Naxos yd Nasi stal si ksiciem panujcym, a nawiza stosunki handlowe take z Polsk, dokd wysya ajentw swoich777. Niejeden z nich osiedli si i std owe typy sefardim, spotykane u nas i budzce zazwyczaj wraenie, jako ,,nie podobne do ydw".
770 771 772 773 774 775 776 777

Gr II 104. Szy I 66. der volligen Auflsung" Sp II 399. P 16 JU 10, 11 Do tego szczegu por. Cywilizacja bizantyska", tom I rozdzia XI. Ju 133, R 276, Sz 94, Ms 1925, Ja 225. S 1 55.

Cz ydw hiszpaskich udaa si na przeciwlege wybrzee afrykaskie. I tu i tam wnosili nowe pierwiastki antropologiczne do mieszaniny, istniejcej ju z dawna i tu i tam. yd maurytaski i algierski sta si odrbnym w judaizmie typem rasowym, nie ulegajcym ju dalszemu mieszaniu, z wyjtkiem nader rzadkich wypadkw. O ile bowiem niegdy Maurowie hiszpascy sprzyjali wprost krzyowaniu z ydami, o tyle potomkowie ich w Afryce stanli okoniem przeciwko temu, przejwszy si na wskro fanatyczn nienawici do Izraela, waciw dawniejszym miejscowym wyznawcom islamu. Wiadomo, jako ydom od do dawna nie wolno przechodzi wprost na islam lecz musz przej faz poredni, mianowicie przyj wpierw chrzecijastwo. Wzgarda ta udzielia si te miejscowym Francuzom, pomimo zrwnania obywatelskiego ydw, nadanego im po roku 1870. W caej Algerii na 25 tysicy maestw zawartych w latach 1830-1877, zdarzyo si zaledwie 30 zwizkw ydowsko-chrzecijaskich778. Ustalia si przeto nowa odmiana rasowa. Istnieje jeszcze odmiana ydw kaukaskich. Ci maj si za najczystszych rasowo, i nie utrzymuj adnych stosunkw z pogardzanymi wspwyznawcami z Zachodu. Uwaaj si za potomkw najstarszych wysiedlecw, osadzanych przymusowo przez Asyryjczykw. Obecnie mona obserwowa ydw kaukaskich na przedmieciu Tel Awiwu, gdzie trudni si przewanie fiakierstwem779. Rozmaite, przerozmaite s wic cechy antropologiczne typw ydowskich; o typie jednym nie moe by mowy. Czytamy te w starym podrczniku Krzywickiego, e skad rasowy ydw omioraki". W Europie uchodz za cechy grujce (dominanty w mendlizmie) wos czarny, i u zachodnioeuropejskich take nos wypuky; ale u wschodnioeuropejskich nos szeroki, nad ktrym dominuje" znw przy krzyowaniu nos ostry, wysoki, nordyjski780. Ale w innych stronach wiata wystpuj cechy cakiem inne! Najbardziej obchodzi nas fakt, e sami ydzi odrniaj midzy sob typ zachodnioeuropejski i wschodnioeuropejski, kadc czsto bardzo silny nacisk na te dziay. Nazywaj si aszkenazim i sefardim, a znaczy to po prostu: yd niemiecki i hiszpaski. Nazwa Aszkenaz wystpuje w samej Genesis. Tak si zwa jeden z wnukw Jafeta, prawnuk Noego781. Ludu, jaki wytworzy si z jego potomstwa, dopatrywano si gdzie w Armenii lub okoo niej, a potem przesza ta nazwa w jaki sposb na Niemcy, i w nastpstwie na tamtejszych ydw i dalsze ich emigracje (np. do Polski). Prawdopodobnie caa ta sprawa nie ma wcale zwizku z wnukiem Jafetowym. Podobnie nie wiadomo, gdzie szuka krainy sepharad, o ktrej jest wzmianka u proroka Abdiasza, jakby pogranicznej Chanaanitw782, ani te nie s zbadane koleje tej nazwy; a w rednich wiekach odnieli j ydzi do pwyspu Iberyjskiego. Po wygnaniu 1492 r. przenieli si gwnie na Bakan; utrzymaa si tradycja, jako jedyni Turcy okazali si yczliwymi Izraelowi i przyjmowali wygnacw chtnie. W Serbii nazywaj si ydzi dotychczas szpaniolami". Sefardim s dumni ze swego pochodzenia, uwaaj si za rasowo czystych, tamtych za aszkenazim za mieszacw. Myl si, gdy rzecz ma si wanie przeciwnie! Ale wiemy, jak aszkenazim take daleko do rasowoci staroytnej; jest to rasa moda, jaka wytworzya si dopiero pod koniec staroytnoci, raczej nawet z pocztkiem wiekw rednich. Wszystko to bardzo dalekie od jakiej rzekomej starej" rasy ydowskiej. Aeby z wikszym prawdopodobiestwem dotrze do pierwotnoci" ydowskiej, przedsibrano pomiary antropologiczne na samych tylko lewitach i aaronidach, ktrzy enili si tytko pomidzy sob. Dokona tego Weissenberg i domierzy si tyle, e ci arcyydzi okazali si w mniejszym procencie dolichocefalnymi od otaczajcej ich ludnoci tubylczej, a procent blondynw midzy nimi taki sam, jak midzy tubylcami783.

778 779 780 781 782 783

Ju 164. Zm 500. Gr I 118. Gen X 3 Abdiae 20 P 418

Wobec tego wszystkiego czy nie przyzna susznoci Renanowi, jako nie ma typu ydowskiego, a tylko s typy? Czy nie uzna skadu omiorakiego" u Krzywickiego? Z nowszych uczonych owiadcza Fischer, e Nie ma co mwi o rasie ydowskiej". Posiadaj najrozleglejsz skal cech somatycznych" i ju w Palestynie byli od samego pocztku mieszacami784. Zapewne, od szpaniola" do yda chiskiego, od algierskiego do naszych chasydw tyle jest odmian somatycznych, e acniej mwi o rasach ydowskich, ni o jednej rasie. Nie ulega atoli wtpliwoci, e wrd ydw utworzyy si tu i wdzie wybitne rasy ale adna z nich nie jest cigiem dalszym jakiej antropologicznej protoydowszczyzny i adna nie powstaa z pierwiastkw wycznie ydowskich. Co za najbardziej znamienne, e te rasy ydowskie, nie majce pomidzy sob adnego cilejszego zwizku antropologicznego, nie stanowi bynajmniej odmian jakiej rasy ydowskiej w ogle, gdy rasa oglno-ydowska nie istnieje. ydzi przyczyniali si wielce do wzmoenia zrniczkowania rasowego pord rodzaju ludzkiego, gdy kilka ich mieszanin utrwalio si i wytworzyo odmiany somatyczne ustalone wiekami, a zatem nowe rasy. A te rasy ydowskie nie krzyoway si i nie krzyuj pomidzy sob; nie powstaa przeto adna mieszanka antropologiczna oglno-ydowska, ani te nie zanosi si na jej wytworzenie. Dlatego te nie ma jednej jedynej jednakowej rasy ydowskiej. Jakiche trzeba by studiw, by okreli choby w przyblieniu, ile w cigu czterech tysicleci powstao odmian somatycznych wrd wyznawcw religii ydowskiej. ydzi przyczyniali si wielce do wywoywania najrozmaitszych mieszanin somatycznych. Ludnoci europejskiej wszczepiali tu i wdzie niejedn cech przednioazjatyck i orientaln785, ale te ulegali niemao wpywowi antropologicznemu we wszystkich niemal krajach europejskich. Ostatecznie nawet ten tak rasowy yd polski" ma w budowle czaszki czsto wicej pierwiastka rasowego polskiego, ni prahebrajskiego786 zanikego od tak dawna. Najrozmaitsze takie mieszaniny, nieznaczne iloci, nie rozwiny si w istotne rasy. Nie kade osadnictwo ydowskie zakorzenia si i rozplenia odpowiednio, tj. jak ziarnka piasku". Bd co bd ydowskie wszdobylstwo dokonuje prb coraz rozleglejszych i mielszych, a ktre nie mog pozostawa bez wpywu na wytwarzanie nowych ras ydowskich. Nabieraj ydowskiego osiedlenia takie kraje, ktre uwaano dotychczas za niedostpne dla ich immigracji. Olbrzymia rzesza chiska uchodzia za wyjtek od ydowskiego wszdobylstwa. Wedug napisu na synagodze w Kai-fung-fu z roku 1489 przywdrowao pierwotnie w wieku XII 70 rodzin ydowskich z zachodu drog ldow; prawdopodobnie tedy z Persji. Przynieli cesarzowi w darze szaty baweniane, trudnili si za gwnie rolnictwem i tkactwem jedwabniczym. Synagog wystawili sobie w roku 1163 za rabinatu Lie-wei (Lewi), odnawiali j potem kilkakrotnie. W roku 1421 otrzyma lekarz ydowski Yen-czeng w darze od cesarza kadzido i pozwolenie na odnowienie bnicy. Drugim razem trzeba byo pozwolenia wedug innej inskrypcji w roku 1653, a otrzyma je Ciao-yng-Czeng, ydowski mandaryn prowincji Chen-si. O przeladowaniach ydw w Chinach nic nie wiadomo, a jednak teren nie jest tam dla nich pomylny. Podczas powstania tajpingw po roku 1850 rozwizaa si gmina ydowska w Kai-fung-fu, liczca wwczas zaledwie 140 czonkw; yj jeszcze rozproszone resztki ich potomstwa, trudnic si po staremu tkactwem jedwabiu. Tylko u tych ydw z Kai-fung-fu dochoway si niektre cechy antropologiczne; ale zeszli na tak garstk, i byli bez najmniejszego znaczenia. Obecnie zagin ju lad po nich. Drugie osadnictwo ydowskie na pnocnym zachodzie Chin przyjo islam, aeby nie zatraca swej odrbnoci od Chiczykw. Chiczyk muzumaski, to yd, raczej Chiczyk pochodzenia ydowskiego. O innej gminie posiadamy wiadomoci z dziejw miasta Hanghan, niegdy Kinsay. Byo to miasto w wieku XIV bardzo handlowe i wtedy istniaa osobna dzielnica, mieszczca Persw, chrzecijan i ydw, kupcw
784 785 786

K 83, Ant 174, 505; P 413-415, 418 Ant 168. K 83

zamonych: lecz losy tamtejszych ydw s cakiem nieznane. Zaginli. Tak wic do zagadnienia rasy ydowskiej otrzymujemy z Chin przyczynki tylko negatywne. Mieszanek rasowych nietrwaych znamy w historii powszechnej niemao. Nie kada mieszanka utrwala si w ras, a znacznie wicej bywa takich, ktre nie przetrwaj ni piciu pokole: efemeryda" rasowoci. Prawido to tyczy wszystkiego zaludnienia ziemi i dla ydw nie bdzie wyjtku. ydostwo jest od rasy niezalene i w tym ogromna jego potga. Ich odmiany somatyczne mog si cigle odmienia, zatraca si, czy te przechodzi w nowe bez najmniejszego uszczerbku dla ydostwa. A zatem nie rasa stanowi wi ydostwa. Nie o ras tu chodzi. Cywilizacja ydowska nie na rasie, ni na rasach, polega. Ale bo te adna cywilizacja nie stanowi ani wytworu rasy, ni jej przynalenoci nieuchronnej. Uznaje si te dzi powszechnie, e nie rasy tworz histori, lecz historia wytwarza je. Czy tedy nie ma adnego zwizku pomidzy ras a cywilizacj? Owszem, jest zwizek. Kwestia ta przypomina zagadnienie z medycyny, czy grulica jest dziedziczna. Nauka odpara kategorycznie, e nie; grulica nie jest dziedziczna, ale zaraliwa. Tu za wkracza w naukowe dociekanie prosty rozsdek i zapytuje a gdzie atwiej o zaraenie, jak pomidzy rodzicami a dziemi. W praktyce tedy nabycie grulicy zawise jest wielce od urodzenia, chocia choroba ta stanowczo nie jest dziedziczna. W taki wanie sposb rasa uatwia przechowywanie danej cywilizacji, chocia nie stanowi jej wizi. Koci pacierzow wszelkiej cywilizacji jest tradycja, a ta trzyma si najatwiej dziedzicznoci z ojca na syna. Rasa stanowi podoe stae cywilizacji; takim jest stan faktyczny rzeczy, jakkolwiek kada jednostka z osobna moe opuci cywilizacj odziedziczon. Mona pozosta w rasie ydowskiej lub dosta si do niej, (pochodzc z maestwa mieszanego), a nie wyznawa religii ydowskiej, ani te nie mie w sobie cywilizacji ydowskiej. Rasy nie da si zrzuci z siebie, lecz czy ona wpywa na porzucenie religii przy zachowaniu cywilizacji? Wreszcie mona nalee do cywilizacji ydowskiej, nie bdc ydem ni z pochodzenia, ni z religii, jak przekonamy si w dalszej czci ksiki. Istnienie ras ydowskich przyczynia si jednak znakomicie do niezmoonego trwania ydowskiej metody ustroju ycia zbiorowego. Wobec czego wypadnie stwierdzi, e rozproszenie", wytworzywszy rasy, wzmocnio wanie byt tej cywilizacji. Nasuwa si nawet wtpliwo, czy bez rozproszenia cywilizacja ydowska byaby si w ogle utrzymaa ktre to spostrzeenie nasunie si nam jeszcze przy dalszych rozwaaniach. Golusowi" zawdzicza Izrael wszystko, przede wszystkim rasowo. * Dopiszmy sowo ostrzeenia dla tych, ktrzy chcieliby w dzisiejszej Palestynie poszukiwa jakichkolwiek ladw dawnych ydw. W wieku XIII ydw tam nie byo, a nastpni pochodz od immigracji pniejszej, pochodzcej od ydw rozmaitych ras. Z Betlejem sprowadza si (na przeomie XIX i XX wieku), suce do Jerozolimy, zwaszcza piastunki do dzieci; lecz nie s to ydwki, ale Arabki chrzecijanki. Betlejem dzisiejsze nie jest ydowskie, lecz arabskie. Jerozolima jest kosmopolityczna i rojowiskiem rozmaitych wyzna, z ktrych kade zajmuje si gorliwie nawracaniem. Wytworzy si z tego may przemys; kady nawrcony dostaje ,,biszlik", tj. zawinitko, w ktrym znajdzie kilka okci perkalu, tuzin jaj na czerwono pomalowanych i sze bochenkw czarnego chleba. Od biedy mona y z cigego ,,nawracania si"787.
787

Hy 14

Natomiast ydw staroytnego pochodzenia wykryto w zapadym kcie Arabii w nieznanej ogowi geografw pustyni, dokd trafi mona tylko ciekami wielbdzimi"; tam stoi miasto Sana, stolica krlowej Saby, z domami szeciopitrowymi i szybami alabastrowymi, zamieszkae wycznie przez ydw, mwicych jzykiem jak si domyla francuski autor hymiaryckim788. Hymiarycki jzyk pokrewny jest staroetiopskiemu.

788

Hy 10, 15, 77.

XII. JZYKI YDOWSKIE Ogowi wci jeszcze jest powszechnie wiadomym", jako ojczystym jzykiem ydw jest hebrajski; wedug judeocentryzmu historycznego Adam i Ewa byli ydami, rozmawiali ze sob w raju po hebrajsku, a zatem i Pan Bg przemawia do nich tym jzykiem. Ot to wszystko naley midzy bajki woy". Poszukujc pierwotnego jzyka ydw, nie mona cofn si dalej wstecz jak do Abrahama. Jest to najdawniejszy wiadomy praszczur ydowski. Pochodzi z Ur w Mezopotamii, nastpnie przebywa w Haramie. A zatem by Chaldejczykiem i chaldejski jzyk by jego rodzinnym". Jest to jeden z jzykw semickich grupy aramejskiej, ktra dzieli si na dwa odamy: zachodnio-aramejski czyli syryjski i wschodnio-aramejski, czyli chaldejski789. Aeby nie wraca ju potem do tego przedmiotu, zaznaczmy od razu, e mamy do czynienia zawsze tylko z pnocn grup jzykw semickich, a ta dzieli si na trzy czci: asyryjsko-babilosk, (jzyk pisma klinowego naley tutaj), hebrajsko-fenick i aramejsk, Wszystkie te jzyki s wprawdzie pokrewne ale z tego nie wynika, eby miay by zrozumiae wzajemnie dla ludw nimi mwicych. W grupie hebrajsko-fenickiej mieszcz si nastpujce jzyki: fenicki, moabicki, edomicki, amonicki i hebrajski, a ktre s raczej narzeczami jednego jzyka, ni rnymi jzykami". Hebrajski jzyk by samodzielnym ju na 15 wiekw przed Chrystusem, uywany przez zamieszkae tam ludy semickie790. Gdy Abraham okoo roku 2000 przed Chrystusem przyby do ziemi Chanaan, tutaj rozmawiano po hebrajsku", albowiem jzyk hebrajski jest dialektem chananejskim". By tedy jzyk hebrajski obcym, nabytym, przyswojonym w ziemi Chanaan przeze (Abrahama) i przez jego potomkw. Jzyk ten Abraham i jego potomkowie przyjli za swj wasny, w tym te jzyku zostay spisane ksigi wite"791. Samo te Pismo w. stwierdza, e jzyk przyswoili sobie od Kana"792. Przyjrzyjmy si pewnym waciwociom hebrajszczyzny. Gwn z nich oznaczono teoretycznie bardzo pno, gdy dopiero w wieku XI po Chr. okreli j Juda Chajud, zwan ojcem gramatyki hebrajskiej; trjspgoskowe zespoy znaczeniowe (zwane po niemiecku w szpetnym argonie naukowym: Dreiwurzelbuchstabensystem). Na czym to polega ? W jzykach indoeuropejskich zmienia si znaczenie wyrazu, a raczej powstaje nowy wyraz, gdy pomidzy te same spgoski wsuniemy odmienne samogoski. Np. z trzech spgosek k. r. l. powstan wyrazy o zgoa odmiennym znaczeniu: krl, Karol, koral ze spgosek p. s. m. wyrazy nie pozostajce z sob w adnym zwizku znaczeniowym: psem, pasem, pasmo, pismo. W hebrajszczynie za zasadnicze znaczenie mieci si w pierwiastkach wyrazowych, skadajcych si ze spgosek. Ktrkolwiek ze samogosek dodawalibymy do pierwiastka bdzie w nim tkwio jedno i to samo pojcie pierwotne". Np. z trzech spgosek k, t, b, oznaczajcych pojcie pisania: katab znaczy napisa, katob pisa, koteb piszcy, katub napisany, ketab pismo itp. Dziki tej waciwoci, alfabet hebrajski dotd, dopki jzyk by ywym, mg istnie bez samogosek. Skoro bowiem samogoski nie wpywaj na zmian zasadniczego pojcia, tedy czytelnik znajcy dobrze jzyk nie mia wtpliwoci w jakim sensie ten lub w wyraz uyty jest w zdaniu, czyli innymi sowy: jakie jest znaczenie caego zdania. Przypadkowanie, zarwno jak i odmiana czasownikw polega na dodawaniu do pierwiastka wyrazowego pewnych i ustalonych partyku, skadajcych si po wikszej czci z zaimkw, natomiast pierwiastek pozostaje nieodmiennym793. Jzyk hebrajski, podobnie jak inne jzyki semickie, nie potrzebuje odrbnych znakw na oznaczenie
789 790 791 792 793

KrJ 15, 21. Kr 312. Kr 312, 313; KrJ 21 Mi S II 83; SzcP 162. KrJ 12, 13.

samogosek, bo w jzykach semickich samogoski inn odgrywaj rol, ni w jzykach indoeuropejskich. Charakterystyczn cech jzykw semickich jest okoliczno, e o sposobie wymawiania danego wyrazu, sowa czy rzeczownika, decyduje charakter spgosek, klasa, do jakiej dane sowo czy rzeczownik naley; kady, kto zna jzyki semickie, jak piewak z nut, z budowy i grupy spgosek od razu odgadnie, jak ten zesp spgosek czyta, czyli jakie im podoy samogoski. Tote jeszcze dzisiaj Arabowie, ydzi i Chaldejczycy w literaturze drukowanej w dziennikach, o ile nie chodzi o historyczne teksty lub dokumenty religijne, nie pisuj nigdy samogosek; posuguj si co najwyej na oznaczenie dugoci zgoski i samogosek kocowych, tzw. spgoskam sabymi". Ale gdy potem znajomo jzyka hebrajskiego nabywao si wycznie w szkoach ... wprowadzono bardzo skomplikowany system kresek, punktw, wykw, ogem 60 znaczkw. Wiele tych znaczkw, szczeglniej akcentowanych, jest dzisiaj jeszcze tajemnic nawet dla specjalistw". Bo te dzisiaj taka jest w wymowie przy czytaniu Biblii rnica midzy ydami inaczej wymawiaj aszkenazim, inaczej sefardim, inaczej wreszcie czyta si te znaki po szkoach i uniwersytetach"794. Ciy tedy nad jzykiem hebrajskim nieudolno pisma. Co gorsza, towarzyszy temu nieudolno i znaczne ograniczenie w wyraaniu myli. Jest to jzyk nieurobiony do wyraania myli abstrakcyjnej ... na wskro konkretny nie majcy sw: byt, istno, duch, materia, bstwo, duchowo itd"795. Z tego wynikny pewne waciwo stylu. Brak abstrakcyjnych wyrae usposabia do miaych, niespodzianych wyrazistych obrazw; nie byo w tym jzyku partyku okrelajcych zwizek zda logicznych (na ten niedostatek cierpi wicej jzykw wschodnich; take japoski). O logik cis nie dbano te w tych wybuchowych wynurzeniach. Zdania stay obok siebie rwnolegle, jedno wyraao przyczyn, drugie okolicznoci lub nastpstwa796. Takim jzykiem posugiwa si mona tylko do pewnego stopnia rozwoju cywilizacyjnego, poza ktrym staje si on hamulcem wyszego rozwoju. Nastpuje wtedy albo zastj, albo przyjmowanie nowego jzyka. Poza epok wasnego pastwa palestyskiego (i to nie do koca) nie zyska sobie jzyk hebrajski stanowiska jzyka ojczystego ydw, tj. takiego jzyka, ktryby od lat dziecicych znany by kademu ydowi z domu rodzicielskiego, bez umylnej do tego nauki. Nigdy ju potem adna z matek ydowskich nie piecia si ze swym niemowlciem po hebrajsku. Formy wysowienia si s cikie. Ju wic przez to samo nie nadawa si ten jzyk do ycia potocznego, skoro tylko poczo ono pulsowa w nurcie nieco bardziej wartkim. Sownictwo ubosze ni w jzyku arabskim ludowym, a skadnia prymitywna, nie umiejca uj wzajemnego zwizku myli. Nie uwacza to poziomowi poezji, ktra moe sta wysoko nawet przy nie dogodnym wyraaniu si, jakkolwiek w krgu ograniczonym. Hebrajska poezja znaa tylko niektre formy liryki, jak pie, hymn, elegi i tren, tudzie dydaktyczne wierszowanie. Jak zwykle, forma wierszowania wyprzedzia proz waciw. Wiersz, hasuk, skada si z 2-4 zda, czonych na zasadzie tzw. paralelizmu. Jest to symetria myli"; chodzi o to, eby obie poowy hasuka, pozostaway w cisym zwizku mylowym. By to wic rytm myli, idei; na dalszym planie by rytm wyrazw". Rozrnia si cztery rodzaje paralelizmu. Moe by synomiczny, tj. powtarzajcy t sam zupenie myl innymi sowy; antytetyczny, dziaajcy na wyobrani przez przytaczanie przeciwiestw; syntetyczny, cigy, uzupeniajcy myl w drugim czonie hasuka; wreszcie klimatyczny, wyraajcy si stopniowaniem. Rytm za tworzy si, z podwyszenia kilku akcentowanych zgosek przy nieokrelonej iloci nieakcentowanych"797. Obok tego znano w pniejszym okresie biblijnej hebrajszczyzny asonacje, tj. powtarzanie si tej samej
794 795 796 797

MiW 56, 57 MiW 31, 32 Mo 81. ArW 191, 192, 194

samogoski wrd wyrazw wiersza: tak np. w pewnym miejscu Jeremiasza powtarza si zgoska nu 35 razy. Zapoznano si rwnie z aliteracj, polegajc na powtarzaniu tego samego brzmieniu na pocztku wyrazw. Wczenie stosunkowo zapanowao zamiowanie do akrostychu, ktry ukadano w obu kierunkach, z gry na d i z dou do gry wierszy. Cztery lamentacje" Jeremiaszowe (treny) uoone s akrostychowo, mianowicie e kada zwrotka zaczyna si od kolejnej litery abecada798. Wystarczyo to prawdziwemu natchnieniu. Tak np. Izaiasa stawia wielu na rwni z Demostenesem i Ciceronem, a Nahum uchodzi za arcydzieo poetyczne799, nie mwic o znanych powszechnie dzieach, jak ksiga Joba lub Salomonowi przypisywana Pie nad Pieniami. Wszystko to spisane byo oryginalnie po hebrajsku, z jednym wyjtkiem Ksigi Mdroci. Ta pochodzi od niewiadomego yda aleksandryjskiego, ktry napisa j po grecku w czasie pomidzy laty 145-120 przed Chr. Jzyk jego posiada pewien koloryt semicki, s te hebraizmy, a pod wzgldem formy zachowany jest paralelizm czonw, waciwy poezji hebrajskiej"800. Znaczne zmiany co do jzyka wprowadzia niewola babiloska. Nastpuje nawrt do pierwotnego jzyka przodkw, chaldejskiego. Podczas niewoli assyryjskiej i babiloskiej osiedlili si w Palestynie Aramejczycy, lud pochodzenia semickiego, z odrbnym jzykiem semickim. Narzucili swj jzyk stopniowo caej Palestynie tak dalece, i wracajcy za Cyrusa ydzi, w czci ju sami lingwistycznie zarameizowani w Babilonii, przyjli ostatecznie za swj jzyk codzienny jzyk aramejski i pismo aramejskie. Hebrajski zosta jzykiem witym, jzykiem religii i uczonych rabinw"801. Kiedy Daniel modli si gono, a chcia, eby go Babiloczycy rozumieli, modli si po aramejsku; ale z tego nie wynikao, eby miao by zawsze wolno modli si w jakimkolwiek jzyku. Hebrajski tylko jest czysty". Kiedy w przyszoci wszystkie narody maj w nim wzywa Jehowy802. Skonili si za ydzi, powracajcy z Babilonii, ku drugiemu jzykowi aramejskiemu, ku zachodniemu, tj. syryjskiemu. Niebawem nasta istny zalew arameizmu", bo wszystkie rynki pracy zalene od Babiloczykw", a pod koniec niewoli jzykiem potocznym w Palestynie by ju prawie cakowicie aramejski", lecz zarazem z coraz wiksz przewag zachodniego t j. syryjskiego, z ktrym, z natury rzeczy mieli mieszkacy Palestyny coraz wicej stycznoci. Ten bowiem jzyk sta si oglnym na wielkim obszarze od gr Armeskich na pnocy i Eufratu na wschodzie a do Morza rdziemnego na poudniu"803. W Pimie w. rozumie si te przez jzyk chaldejski" wanie ten syryjski, podobnie i druga nazwa jzyk aramejski" (od Aram pnocna Syria) w ksigach witych jest rwnoznaczny z syryjskim"804. Przechowa si dotychczas w niektrych wioskach na Libanie i w kilku miejscowociach w Persji nad jeziorem Urmia"805. W yciu potocznym Izraela odzyway si jeszcze nadto tu i wdzie w Palestynie inne jzyki, lokalne, a to skutkiem maestw mieszanych. Wyrzeka Nehemiasz: Pojli ony azotyckie, ammonickie, moabskie. A synowie ich na poy mwili po azotycku, nie umiejc mwi po ydowsku, ale wedug jzyka swego narodu806. Autorowie ksig witych z czasw niewoli babiloskiej ulegaj arameizmom", np. Ezechiel, Ezdrasz. Pomimo stara Nehemiasza jzyk hebrajski zanik na swym dawniejszym terytorium historycznym; w Samarii zosta zastpiony przez dialekt samarytaski, bardzo zbliony do jzyka aramejskiego"807. Hebrajski cofn si na stanowisko jzyka wycznie liturgicznego, znanego tylko uczonym.
798 799 800 801 802 803 804 805 806 807

ArW 196, 317. ArW 283, 286. ArW 258-260. Szc P 163. Ft 275 KrJ 24, 15 Kr 323 Kr 324 Neh XIII 23, 24 Kr 315.

Mwiono i pisano po hebrajsku tylko do II wieku przed Chr. a potem sta si jzykiem martwym. Og ydw zapomnia go cakowicie. Jzykiem Chrystusa Pana i Apostow by syryjski, wczesny palestyski jzyk ludowy. Ani jeden, ani drugi z jzykw aramejskich nie uczyni jednake zado wyszym potrzebom umysowym. ydzi sami adnego z nich nie wyksztacili, przyjli natomiast hellenistyczn kojn za swj jzyk literacki. Ale jeszcze Josephus Flavius spisuje swe dzieo o wojnie ydowskiej oryginalnie po chaldejsku. Oba bowiem jzyki aramejskie zostay przyswojone, oba nazwane przez ydw chaldejskim", co powodowao i powoduje wiele pomyek. Zazwyczaj bywa to jzyk syryjski, rzadziej chaldejski. Na syryjskie mamy przekad caego Starego Zakonu, ktrego ostatnie wydanie wyszo w Warszawie w latach 1875-77. Zdarzao si atoli take uywanie w Pimie jzyka chaldejskiego i to a do w. X po Chrystusie, obok syryjskiego. Dotychczas uwaa si chaldejski" za drugi obok hebrajskiego jzyk wity; bywa to z reguy jzyk syryjski. Syryjski przekad Biblii powstawa stopniowo skutkiem tego, e ludowi, nie znajcemu hebrajszczyzny, trzeba byo w synagogach tumaczy tekst Pisma zdanie po zdaniu na syryjskie. W sposb powstaway targumim", ktre stopniowo skaday si na przekad caoci, tudzie objanienia do tekstw midraszim"'. Spisywano je, jako podrczne Pismo w. do uytku w bnicy i w domu. Byy to w syryjskim jzyku, z wyjtkiem synnych targumim" Onkelosa, spisanych w I wieku po Chr. w chaldejskim808. Po grecku przestawano pisywa. W I i II w. naszej ery chrzecijastwobyo niemal wycznie greckie. Tylko grecki jzyk by wwczas kocielnym. W Azji Mniejszej hellenizm stawa si jakby synonimem chrzecijastwa i tylko tubylcy nie byli chrzecijanami. A do koca II wieku szerzy gdzie chrzecijastwo, znaczyo wwczas to samo, co helenizm"809, a zatem ydzi usunli si od hellenistycznoci i zarzucili kojne. Aramejskie jzyki nie rozszerzay si atoli poza Azj Mniejsz. Przyjmujc je za swoje odgrodzili si ydzi od nowego jzyka uniwersalnego, od aciny. Wobec ywioowej nienawici do Rzymian, mogo to by wiadomie umylne. Moe w zachodnich krajach rozproszenia wada kto acin, ze wzgldu na stosunki handlowe; ale nigdy acina nie staa si u ydw jzykiem potocznym, ni literackim. Nawet w wiekach rednich natrafia si acin w bibliografii ydowskiej tylko wyjtkowo. Wnet po przyjciu jzykw aramejskich poczyna si nowy okres pimiennictwa ydowskiego, nastaj bowiem czasy tworzenia Talmudu. Uczeni ydowscy, uczeni w Pimie radziby byli wrci od aramejszczyzny do jzyka hebrajskiego, ale sama tylko Miszna spisana jest po hebrajsku. Daleko jednak temu jzykowi do pierwotnej czystoci. Przyswoili sobie rabinowie wiele wyrazw chaldejskich i greckich, bo sownicttwo hebrajskie okazao si jak z tego wida od razu niewystarczajcym. Z syryjskiego za wzito fleksj, derywacj i konstrukcj z mnstwem zarazem neologizmw i taki to jzyk hebrajski pozosta wzorem dla przyszoci. Zwaszcza wyrazy na abstracta czerpane s z kojne. W takime jzyku spisano jeszcze niektre inne czci Talmudu, tosefta i midraszim. Druga cz Talmudu a bez porwnania obszerniejsza Gemara, pisana jest ju wycznie po chaldejsku. Mona tedy na Talmudzie obserwowa, jak psu si, miesza z innymi jzykami, a w kocu ustpowa ponownie jzyk hebrajski. Ciko byo utrzyma go wobec tylu nowych poj abstrakcyjnych, wyniesionych z hellenizmu. Nie nadawao si rozwinitym potrzebom uczonoci ydowskiej skrajne ubstwo hebrajskiej skadni"810, a stylistyce nie mg wystarcza paralelizm. A wic jzykiem Talmudu nawet w partiach hebrajskich jest jzyk nowohebrajski, tj. wyrazy hebrajskie z fleksj aramejsk, syryjsk. Posuguje si atoli w zwrotach dialektycznych staych i wyraeniach na wstpach ustpw rwnie formuami czysto chaldejskimi"811.
808 809 810 811

Kr 315. Kr 315. Zi II 157 Au 113.

Pracowali talmudyci nad popraw tekstu i poprawnoci jzyka, jak si dao, bo nie mona odmawia im mionictwa hebrajszczyzny. Nasta potem okres tzw. masorecki, w wiekach VI-X, peen studiw filologicznych i leksykograficznych; mimo to masoreci nie zdoali zaszczepi hebrajszczyzny na nowo"812. Utrzymywaa si zreszt znajomo tego jzyka tylko w szczupych gronach i wycznie drog tradycji; o nauce jzyka we waciwym sowa tego znaczeniu dugo nie byo mowy. O masoretach bya wzmianka na pocztku rozdziau I. Przypomn, e w pimie hebrajskim nie zaznaczao si samogosek, a dopiero w wieku VI, gdy rodziy si wtpliwoci, jakie samogoski wymawia i gdzie midzy spgoskami, gdy tradycja wymowy zachwiaa si; widocznie z pokolenia w pokolenie ubywao osb, pielgnujcych t tradycj. W drugiej poowie wieku VIII znaki samozgoskowe oraz znaki zastpujce akcenty zyskay cakowite uznanie"813, ale wymawiano je niejednakowo. Inna bya wymowa na pwyspie iberyjskim, zwana portugalsk, nastpnie dopiero hiszpask, wymowa sefardim; inna za wymowa aszkenazim, ydw w Niemczech, pniej w Polsce i zwana potem polsk.814 Studia filologiczne byy powane. Pojawiaj si sowniki rabbi Saadii, synnego przeciwnika karaimw (+ 942) i Menahem ben Saruka z Tortony (+ 950); ten ogoszony drukiem przez Filipowskiego w roku 1850. W wieku XI wystpuj gramatycy coraz lepsi, jak synny komentator Talmudu rabbi Salomon ben Izaak, zwan w skrcie Raszi (+ 1105), rabbi Samuel ben Meir w skrcie Raszbaum (+ 1150), lub r. Jakub ben Meir, a w skrcie zwan Tam (+ 1171) i wielu innych, ale mozolne ich prace i starania nie zdoay uczyni jzyka hebrajskiego na nowo ywym. W wieku VII pojawia si w wierszowaniu neohebrajskim rym, i niebawem rozwija si nowa poezja religijna. Ale nie stoi wysoko artystycznie, jest tylko rymotwrstwem. Zaczyna ten korowd okoo roku 600 Pinchas. Zasyn utwr ben Jerochima, polemiczno-dogmatyczny, uoony w 331 strof, a rymowanych wierszy 1329, poczem coraz czciej pojawiaj si wierszowane polemiki, zwaszcza z powodu karaimw. Najdalej zapdzi si w ambicjach uczono-rymotwrczych sawny Hadassi, karaim, ktry obj w swym wielkim (najwikszym) poemacie" ca wiedz religijn, tudzie wszystkie znane sobie nauki wieckie w strofach rymowanych, ukadanych w akrostychy, wijce si na przemian w gr i w d. Skada si tylko z 379 poematw", liczcych razem okoo dziewiciu tysicy zwrotek815. Ten ruch naukowy wierszowany odbywa si w Hiszpanii przewanie pod sympatycznym dla ydw panowaniem arabskim, na tle arabskiej kultury kalifatw pirenejskich, gwnie kordowaskiego. I oto znowu zmiany jzykowe! Pisuje si wprawdzie po neohebrajsku, ale bez porwnania wicej po arabsku. Nowy jzyk uniwersalny Wschodu, wrzynajcy si przez Hiszpani klinem poza Pireneje ku Prowansji, jzyk imponujcej i Zachodowi literatury i nauki, pocign ydw. Moe poowa, a moe wicej, wszelkiej w ogle pimiennoci ydowskiej w wiekach rednich spisana jest po arabsku. W przeciwiestwie do neohebrajskiego by za jzyk arabski nie tylko drugim jzykiem ksikowym, lecz ydowskim jzykiem potocznym, ywym ich wasnym jzykiem domowym, jak przedtem grecki i syryjski. Autorowie ydowscy tego okresu, pisujcy po nowohebrajsku, myleli jednak po arabsku, czego widoczne lady nosi ich neohehrajszczyzna. Wymieniony powyej ben Jerochim pisywa w obu jzykach, i pociga za sob cay legion autorw. Ale w arabskim byli wszyscy bieglejsi, ni w hebrajskim, tote piszc po hebrajsku, opanowani s przez arabszczyzn. Taki Jzef Bacir wsuwa wyrazy arabskie, nawet cae frazesy816. Psu si jzyk coraz bardziej i zamienia zwolna w argon, pomimo e wychodziy coraz ulepszone sowniki, np. Salomona Parchona z Salerno w roku 1160, i e powicano si cennym badaniom gramatycznym (tu celowa Samuel Hanagid, starszy rabin Kordowy i wezyr kalifa). Mona by arkusz druku wypeni nazwiskami prozaikw i rymotwrcw obojga jzykw. W XIV wieku pojawio si nawet neohebrajskie naladowanie Boskiej Komedii.
812 813 814 815 816

KrJ 32, 33 KrJ 33. 814 Kr J. 34 Ft 85, 126, 213, 214 Ft 51, 75, 84, 85

Pisywano po arabsku coraz wicej. Pwysep pirenejski sta si gwnym krajem i trzonem Izraela, a okres arabski uchodzi dotychczas za zoty literatury ydowskiej. Ostatecznie wytworzya si skadnia na tej samej zasadzie, i sens zawisa od miejsca wyrazu w zdaniu w stosunku do innych wyrazw. Posunito si te poza prymitywizm paralelizmu, wprowadzajc spjniki do czenia zda. Bardzo duo zawdzicza przeto neohebrajszczyzna jzykowi arabskiemu, ale te popada nazbyt w zawiso od niego, bo nawet frazeologia caa ukadaa si wedug arabskiego. Ale ukad zdania wedug arabszczyzny nie jest najgorszy, co stwierdza znawca pierwszorzdny wszelkiej hebrajszczyzny i zarazem znawca arabszczyzny817. Arabski jzyk sta si naczelnym jzykiem ydowskim, bo nawet calendaria ukadano w tym jzyku. Odgradzao to ydw hiszpaskich i portugalskich sefardim od caej reszty ydostwa. Aeby temu zapobiec, tumaczyo si z arabskiego na hebrajskie i w ten sposb wyniki kultury arabsko-ydowskiej dochodziy do wiadomoci innych osiedli ydowskich. Tumaczenia te zapewniay dla sefardim uznanie ich prymatu intelektualnego, a zarazem pobudzay do naladowania i co najwaniejsza burzyy przesd, jakoby yd prawowierny mia trzyma si z dala od nauk akumw. W tumaczeniach peno neologizmw, nowotworw dziwacznych, czsto wasnego pomysu tumacza, indziej ju nie spotykanych. Dowodzi to znacznej niszoci jzyka hebrajskiego wobec arabskiego, ale take, e hebrajski mniej by opanowany. Bd co bd na tych tumaczeniach ksztaci si jzyk nowohebrajski do uytku w filozofii, medycynie i w matematyce. Wyksztaci mia si atoli w pnocnej Europie818. Gdyby stan na stanowisku bewzgldnej czystoci gramatycznej jzyka hebrajskiego, musiao by si potpi arabizowanie, jako pod wielu wzgldami wrcz sprzeczne z duchem hebrajszczyzny; ale gdyby si ydzi byli tego trzymali, nigdy by jzyk hebrajski nie by mg sta si pimienniczym pord narodw o wyszej kulturze. To co hebrajszczyzna wyniosa z Palestyny, nie nadawao si wprost do uytku jakiejkolwiek kultury wyszej ponad miszn; o uprawianiu nauk nie mogo by by mowy. Jeeli neohebrajski szwankuje, i w czasach nowszych nie dopisuje, c dopiero starohebrajski?! Bardzo czsto uywa si wyraenia neohebrajski" ju do jzyka miszny, midraszw i orzecze gaonw, a zatem kiedy jeszcze dalekim on by od wpyww arabskich. Pozostawiajc specjalistom kwesti, czy mona jednakowo oznaczy jzyk talmudyczny i sefardim, czy to nie s dwie rzeczy cakiem inne zwrc uwag na badania dokonane nad dalszym rozwojem jzyka miszny, jaki dokonywa si w pastwie bizantyskim, gdzie autorowie nowsi innych wzorw nie posiadali, jak hebrajskie czci Talmudu. Tam rwnie pojawi si musiay nowe konstrukcje jzykowe, nowe formy koniugacji i nowotwory, dzi trudno zrozumiae (a czy zawsze zrozumiae dla wspczesych ?); istne wywroty gramatyczne dochodziy tam do anarchii, do zarzucenia wszelkiej gramatyki. W Bizancjum miesza si hebrajski jzyk Talmudu z drugim jzykiem talmudycznym, z chaldejskim. Powstaa z tego bezdenna mieszanina, istny argon. Ledwie poezja religijna tzw. pijjuth, dbaa jako tako o form819. A zatem popadanie w argon byo nieuchronne, czy tu, czy tam, jeeli mia dokonywa si jakikolwiek rozwj mylowy, choby nawet bez wdawania si w nauki gojw. A zdaje si, e argonowanie na podstawie arabskiej byo dla hebrajszczyzny najlepszym ze wszystkich. Skoczyo si to pod koniec XV wieku a szpaniole", przenisszy si najbardziej zwart gromad na pwysep bakaski, kontynuowali, zwaszcza w Soluniu, nauk ydowsk zatracajc do szybko wszystkie dodatnie cechy okresu arabskiego. W XVI wieku studia okoo jzyka hebrajskiego przechodz do chrzecijan. Prace ydowskie nie przynosz nic nowego nauce, cay postp bada filologicznych jest dzieem gojw. Od Reuchlina (+ 1522) a
817 818 819

Ft 197 Ft 126, 197, 198, 206 Ft 208, 209

do Renana trwa nieprzerwane studium chrzecijan w tej dziedzinie. Sama ydowska uczono kwitnie za wwczas w Polsce i we Woszech. W Krakowie w roku 1534 wychodzi sownik hebrajsko-niemiecki820, znacznie pniej pojawia si sownik hebrajsko-woski Judy Aria Modena (1571-1648), a gramatyk Elia Levita naucza hebrajszczyzny po miastach woskich. W dziejach pimiennictwa ydowskiego wystpuje coraz wicej autorw o nazwiskach woskich, i nie brak poetw. Pisarze ci utrzymuj czsto zwizki z Palestyn; np. synny Moses Chaim Luzatto, poeta przenosi si z Woch do Palestyny i tam umiera w roku 1747. Nigdy jednak jzyk woski nie rozpowszechni si midzy ydami poza Wochy. Podobnie holenderski pozosta dla nich jzykiem lokalnym, chocia studia okoo hebrajszczyzny rozkwity wrd ydw holenderskich w XVII wieku wcale nie mniej, ni pord tamtejszych chrzecijan. W Holandii te nastpio najwiksze zblienie uczonych ydowskich do aciny, co atoli nie oddziaalo wcale na og ydostwa w Europie. acina pozostaa dla nich zawsze czym egzotycznym. Z pocztkiem XVIII wieku naczelne miejsce w studiach, hebrajskich przechodzi do Niemiec, czego pocztkiem cztery tomy Bibliotheca hebraica, wydana przez Jana Krzysztofa Wolfa w latach 1715-1733. Wczeniej atoli dokonao si w Niemczech co wicej; tam powsta nowy argon, ydowsko-niemiecki, ktry mia potem przeniesiony do Polski sta si jzykiem ponad wszystkie inne ydowskie, bo z roszczeniami do tego, by wznie si na stanowisko jzyka oglnoydowskiego. Wytworzyli go niemieccy aszkenazim w Niemczech poudniowych. Waciwie naleaoby mwi w liczbie mnogiej, bo byo tych argonw kilka; zazwyczaj filologowie rozrniaj ich cztery; jeden z nich, alzacki, rozszerzy si do zachodniej Francji. Nie badano jeszcze kwestii, od ktrego z nich wywodzi si rozkwite nastpnie w Polsce jiddisch". Przeniesione do Polski ju w wieku XIII, rozroso si w XV wieku, gdy ydzi zbiegali z Niemiec do Polski tumnie przed przeladowaniami. Ten argon oparty jest o ostmitteldeutsch" i liczy w sobie kilka narzeczy. Zawiera 70% wyrazw niemieckich, 20% z rozmaitych jzykw, a zaledwie 10% wyrazw sowiaskich.821 argon wprowadzili ydzi wczenie do swych szk. Ju w I poowie XVI wieku rozporzdzali ydzi niemieccy pimiennictwem religijnym w argonie, popularyzujc wiele dzie hebrajskich w jzyku dostpnym ogowi. Powstao argonowe tumaczenie Biblii z komentarzem, zwane Beet-Mosze, dzieo Mosze Sertela. Wcignito je nastpnie do planu naukowego szk niszych w Polsce, bo pisane jest jzykiem, ktrym my mwimy". Obowizkowym byo czytanie dzie argonowych i nauka pisania w tym jzyku. O uywaniu argonu w pimie w Polsce XVI w. (przynajmniej pod koniec stulecia) wiadcz rwnie responsa"' wielkich rabinw Polski. Z procesw cytowane zeznania zoone s czsto w argonie822. Nie tylko jzyk, ale te zwyczaje aszkenazim wyrobiy si w Niemczech, a wic przed wielk emigracj z Niemiec, przed polow XV wieku. S tego na kadym kroku dowody jzykowe. Z guberni miskiej mamy wiadomo, jako smego dnia po powiciu dziecicia urzdzano w pokoju matki wachnacht" uywajc do tego klauznerw" (byli nimi ubodzy studenci Talmudu); przy obrzezaniu za wystpuj kwater" i kwatermin" (Gewatter-kum)823. Deska do zatkania na szabas otworu w piecu chlebowym zowie si czotenbreten". Spopularyzowane belfer" wywodzi si z behelfer (pomocnik maameda)824; ucze jest bocher. Mnstwo szczegw obrzdowych ma dotychczas nazwy argonowo-niemieckie. Ten argon znanym by dobrze Mendelsohnowi, twrcy rzekomego neojudaizmu. Widocznie za jego modoci (ur. w r. 1729 w Dessawie) by jeszcze jzykiem potocznym, ale przestawano go pielgnowa w cigu XVIII wieku. W drugiej poowie tego stulecia Salomon Maimon, pochodzcy z Litwy, nie mg si ju porozumiewa w tym jzyku w Niemczech pnocnych (Altona, Hamburg, Berlin).
820 821 822 823 824

Sl 119 Sl 118, 119 Sch 35 Bf 135 Tame 106, 121

Do nieocenionych pamitnikw Maimona warto sign take w jzykowej sprawie. Jego modo przypada na pocztki krlowania Stanisawa Augusta (ur. r. 1754 vel circa). W pewnym miejscu mwi o ignorancie", ktry nie zna jzyka ydowskiego, wadajc tylko ruskim (biaoruskim). O jakim jzyku ydowskim tu mowa, co Maimon rozumia przez jzyk ydowski, pozna mona z innego miejsca, gdzie wyraa si tymi sowy: nie zna nie tylko hebrajskiego, lecz ani nawet swka po ydowsku, tylko po rusku, w prostym jzyku chopskim". A zatem jzykiem ydowskim nie jest ani hebrajski, ani lokalny ludowy; jest tedy nim argon. Mow t zowie w pewnym miejscu: russisch-juedisch, bo uywa si jej wrd ydw osiadych na Rusi. Ale jest to Ru litewska; tote jest przekonany, e w Poznaniu odezwa si w szkole in meiner littaunische Sprache". Nazywano u nas, tak w Koronie, jako te na Litwie, take w aktach urzdowych litewskim" jzyk biaoruski, ale tu odnosi si ta nazwa do uywanego na Rusi litewskiej argonu. Mody Maimon nie by przecie ignorantem, eby posugiwa si jzykiem chopskim, a zreszt do kogo ? Po biaorusku do ydw poznaskich? Bardzo zajmujce i to, e odezwawszy si, wywoa miech. Tam tedy argonu nie uywano, nie znano825. Ale s widocznie w pastwie polskim argony dwa. Opisujc, jak Mendelsohn dobrze umie dogada si z ydami polskimi, wyranie polskimi, dodaje uwag: deren Sprache ein unverstndlicher Jargon ist826. Istniej tedy dwa gwne argony: uywany w Koronie, i drugi, oparty na biaoruskim jzyku, a uywany na Litwie, przynajmniej w pnocnej czci Wielkiego Ksistwa, skd Maimon pochodzi. Dwa te argony nie s wzajemnie zrozumiaymi. Czyby to byo moe jakim dalszym cigiem po pimiennictwie cerkiewnym biaorusko-ydowskim wieku XV? (Zob. niej rozdzia Rossica). Widzimy tedy, ile kwestii kryje w sobie zagadnienie zasigu argonu, wzgldnie argonw u ydw wschodnich, zasigu w czasie i przestrzeni. Z yciowych dowiadcze Maimona zapiszemy tu jeszcze, jak pisywa na pocztku po niemiecku literami ydowskimi, tj. oczywicie hebrajskimi. Niejeden zapewne robi tak samo, nabywszy jakiej takiej znajomoci niemczyzny praktycznie, mow, a bez pisma, i potem dopiero to uzupeniajc. Litery hebrajskie zna kady, ale nie jzyk. Nawet rabinom wytyka, e ich wykad Pisma polega zazwyczaj na ... niezjomoci jzyka hebrajskiego. Bo te jzyk ten coraz mniej znajduje adeptw. Maimon zamierzy uoy po hebrajsku podrcznik matematyki, ale nie znajduje w Niemczech wydawcy. Tumacz mu, jako owieceni ydzi naucz si podrcznikw niemieckich, a zreszt hebrajszczyzna do wykadu nauk wenigsten geschickt ist827. Zwamy, e sam Mendelsohn napisa rzecz swoj o niemiertelnoci duszy po niemiecku, a potem dopiero po hebrajsku rozpraw na ten sam temat. Wyda j w roku 1787 Dawid Friedlander z przedmow, w ktrej nie czytajcym po niemiecku wspwyznawca udzieli pewnych wiadomoci o treci wikszego dziea828, tj. tamtego niemieckiego. A rzecz pisana jest wycznie dla czytelnikw o wyszym v ksztaceniu; a zatem pod koniec XV wieku byli jeszcze w Niemczech inteligenci ydowscy, znajcy tylko z praktyki mow niemieck, lecz nie czytajacy ksiek w tym jzyku, a czytaj po neohebrajsku. Zreszt zapewne Friedlander nie wyklucza czytelnikw ydowskich spoza Niemiec. Niemcy byy gwn siedzib literatury neohebrajskiej w latach 1783-1815; potem atoli zdarzao si, e to i owo wyjdzie po hebrajsku; ale jakie to rari nantes in gurgite vasto innych jzykw ydowskich. Nie zabrako gorliwcw. Meier Letteris przerobi na jzyk nowohebrajski Fausta Gthego i Melodie Byrona829, ale ju odnosi nad hebrajszczyzn zwycistwo argon niemiecko-ydowski. W samych Niemczech (chocia stamtd rodem) uleg wprawdzie zanikowi zupenemu, ustpujc miejsca czystej niemczynie, ale zyska za to w dziesicioro na wschodzie. Z kocem wieku XIX, w r. 1897 uywao argonu 97% ydw w pastwie rosyjskim, a na jzyk polski, rosyjski i niemiecki wypadao zaledwie 3%830.
825 826 827 828 829 830

Mai I 53, 198, 250, 278 Mai II 173 Mi II 216, 236, 238, 266. Md XXIX Sl 206 Phi III 166

Co najciekawsze, e argon wywar wpyw na neohehrajszczyzn. Ksztatowa si tedy jzyk nowohebrajski po raz trzeci; pod wpywem jzykw aramejskich, arabskiego i w XIX wieku z pomoc" argonu modernizowa si jeszcze raz, przystosowujc si do potrzeb nowoczesnoci. Nie tylko znalazy si w neohebrajskim obok arabskich wyrazy niemieckie, ale nawet rosyjskie, lecz co waniejsza, nastpia zmiana w budowie zda831. Tymczasem Jiddisz" staje si jzykiem literackim od pierwszej poowy wieku XVII. Jomtow Lipman Haller, rabin praski, a nastpnie krakowski, wielki talmudysta i autor sawnego komentarza do miszny pt. Tosefos-Jomtow, napisa w Krakowie w argonie Orchas-Chaim (Drogi ycia) i Brys Melach (Przepisy koszerowania misa). Wiemy o nim, e by wiziony w Wiedniu w r. 1629, podobno w zwizku z wybuchem wojny832, a wic wadze cesarskie zarzucay mu co z racji jego dziaalnoci w Pradze, a (zbiegszy z wizienia?) dosta si potem dopiero do Polski, a zatem pisa swe rozprawy w argonie po roku 1630. Rozwijao si za pimiennictwo niosce ksik do czytania gwnie dziki (jak wszdzie) kobietom: zbiory legend, pieni i romanse, tumaczone z niemieckiego na argon. Zaczyna si ten ruch pimienniczy rwnie w XVII wieku833. Nie utrzymaa si atoli tradycja literacka. Przerway j zapewne nastpstwa wojen kozackich. O ile wiem, zaczyna si a w r. 1842 ponowna literatura argonowa, tym razem nie doznajca ju przerwy i literatura naprawd. a nie tylko pimiennictwo ..obrzdkowe". Polakw zaznajamia z tym stanem rzeczy pierwszy Konstanty Szaniawski (Klemens Junosza), podajc w skrcie w polskim tumaczeniu opowie o Don Kichocie ydowskim" przez Abramowicza, uywajcego pseudonimu Mendeli mejcher sforim, a ktry pocz pisa w r. 1859. Przekad zaopatrzy przedmow, wyjaniajc wiele i stanowic epok w dziejach judeologii w Polsce834. Niedugo potem, w r. 1876 powsta pierwszy teatr argonowy835. Dzi powszechnie znane s ju nazwiska ydowskich powieciopisarzy, jak Opatoszu (pierwotnie Opatowski od Opatowa w Lipowickich lasach koo Pocka836, Szoem Rabinowicz (pseudonim Szolem Alejchem), Szalom Asz, i innych, a jest ich dugi szereg. Sporo tumacz na jzyk polski. argon rozpowszechni si na drugiej pkuli dziki emigracji yda polskiego". W Ameryce zabrano si te do tumacze na Jiddisz" wybitnych dziel literatury powszechnej. O ile miaem sposobno zapozna si z dzieami autorw argonowych, mog tylko powtrzy, co powiedzia Szaniawski w roku 1899: Ci pisarze (argonowi) bynajmniej nie ukrywaj wad swego plemienia; mwi z ca swobod o kadej podoci i zym czynie, przedstawiaj w jaskrawym owietleniu denuncjantw, szachrai, lichwiarzy i wszelkich wyzyskiwaczy ndzy ludzkiej, rzucajc im w twarz cikie oskarenia, a zestawiajc ich drobiazgowo wykonywane praktyki religijne z postpkami zymi opowiadaj im bez ceremonii: wy jestecie naboni zbjnicy, koszerni" zdziercy i zodzieje!"837. Zdawaoby si, e w Anglii nie ma pola dla argonu. Ju go tam przeniosa immigracja yda wschodniego". Na londyskich przedmieciach istniej teatry argonowe i wychodz tam cztery dzienniki argonowe, z ktrych najstarszy The Daily Jewish Express liczy ju przeszo 20 lat. A wic zanosi si na zalew wiata przez argon, w ktrym zyskaliby ydzi nareszcie wsplny jzyk? Ale ydostwo zajmuje na wiecie tyle miejsca, i nawet przy bardzo wielkim czego rozpowszechnieniu moe
831 832 833 834 835 836 837

Phi II 171 N. tom V 185, 186; prawdopodobnie powinno by 1630" Sl 116. JnD 8 i przypisek na s. 13 Phi II 172. Ba 167 JnD 239

rwnie bardzo jeszcze wiele brakowa do powszechnoci. Nie zagin te jzyk neohebrajski, po raz trzeci nowy". Reformatorem pimiennictwa hebrajskiego zowi Pereca Smoleskiego (1842-1885), a w rok po jego zgonie poczto w Petersburgu wydawa po hebrajsku dziennik polityczny Hajom" (Dzie)838. Studia hebrajskie wskrzesi w Niemczech Julius Frst (1805-1873), najwyej za stan w tej dziedzinie Salomon Jehuda Rappaport, ur. we Lwowie r. 1790, od roku 1837 rabin w Tarnopolu, w roku 1840 powoany do Pragi839, zaoyciel dynastii Rappaportw, osiedlonej ju w wielu krajach. Zanikaa neohebrajszczyzna w Niemczech, a waciw twierdz hebraizmu stay si Wilno i Lww, tudzie Krakw, bo hebraici wilescy i galicyjscy, przodujcy mistrzowskim pirem caemu wiatu ydowskiemu, wprowadzili literatur hebrajsk na nowe tory". Literatura za neohebrajska, beletrystyczna stana najwyej take w Galicji, obok niej za i w Kongreswce, powanymi studiami nie celujcej840. W latach 1840-1850 tumaczy na hebrajskie wyjtki z Eneidy Jzef Lebensohn w Wilnie841. Pojawia si te beletria neohebrajska. Ponowny rozkwit pimiennictwa neohebrajskiego doszed do tego stopnia, i ostatecznie nie ma dzi w Europie takiego kraju, w ktrym by nie wydawano czego po neohebrajsku, a mow wizan bodaj wicej, ni proz. Prbowano take hebrajskiej powieci historycznej. Z wielk usilnoci a nadzwyczajnym prawdziwie wysikiem chce si wykaza, jako hebrajszczyzna staa si na nowo jzykiem ywym i e da si w niej wszystko wyrazi, e mona w tym jzyku i filozofowa i znale rozrywk. Pose do sejmu polskiego, syonista Grnbaum, zaznacza, e dzisiaj rozgrywa si walka w onie samego ydostwa pomidzy historycznym jzykiem hebrajskim a argonem"842. Nad horoskopami tej walki nie chc si tu zastanawia, bo to zawloko by si w niemae aktualnoci". Ale sama kwestia, samo jej istnienie, naley do charakterystyki cywilizacji ydowskiej. A wic mona sobie wybiera jzyk ojczysty"? Lecz zwrc uwag, e gdyby uznano ojczystym argon wynikaoby z tego, jako ydzi istniej dopiero co najduej od wieku XIV po Chrystusie a pochodz z Niemiec. Wkracza to w absurdy i jest to nieuniknionym, albowiem absurdem jest punkt wyjcia, jakoby ydzi posiadali jzyk ojczysty. Ale na tym nie wyczerpuje si lista jzykw ydowskich! W wieku XIX poprzejmowali ydzi wszystkie bez wyjtku jzyki europejskie do swego uytku, nie tylko w mowie, ale te w pimie. Kady z mych czytelnikw wie o tym doskonale sam beze mnie; nie bd si tedy zatrzymywa przy tym punkcie. Uczyni tylko uwag, e ydzi polubili najbardziej jzyk niemiecki i e Niemcy zawdziczaj gwnie ydom to, i jzyk ich sta si eine Weltsprache". Bez ydw nie byo by tego. Przyczyniaa si do tego niezawodnie ta okoliczno, e jzyk niemiecki by pierwszym z jzykw nowoczesnej Europy, ktry ydzi przejli, i przyjli go za swj tak dalece, i wytworzyli w nim nowe narzecze, swe wasne dzieo, w argon. Gdy potem Mendelsohn powzi myl, eby pisa w niemczynie literackiej, a nawet wprowadzi j do bnic, obraca si wci w obrbie jzyka niemieckiego, tego samego, ktrym mwili jego przodkowie aszkenazim niemieccy, a tylko z narzecza przechodzi do jzyka ksikowego. Poniewa argon istnia na tle niemieckim, najatwiej byo ydom przej niemczyzn za jzyk wasny, ni jakikolwiek inny. Mendelsohn wcieli niemczyzn literack do szeregu jzykw ydowskich, a za tym przykadem poszo uywanie innych jzykw europejskich, a doszo do tego, i ydzi wytwarzali swoje pimiennictwo w jzyku kraju, w ktrym mieszkali. Oto znaczenie historyczne Mendelsohna: wszechjzyczno Izraela autorska; przez to stanowi on epok w jzykowych dziejach ydostwa. A nie przejmowanoby dalej jzykw europejskich do ydowskiego pimiennictwa, gdyby nie bya si udaa sprawa w Niemczech i gdyby nie spyny byy z tego tam na ydw korzyci; a Niemczech za nie byo by tego, gdyby
838 839 840 841 842

Phi II 167 N t. V 432 Phi I 194 Si 241. KrJ 46

poprzednio nie byo argonu. Tak tedy dzieje argonu i jego nastpstw s bardzo wielostronne i sigaj gboko w zagadnienia historyczne. Przyjcie jzykw europejskich gojw za swoje posuno si dalej, niby pragnli najwiksi nawet wielbiciele Mendelsohna. Cz inteligencji ydowskiej pocza wychowywa swoje dzieci wycznie w jzyku danego kraju. Wyrastaa modzie nie znajca ni hebrajskiego, ni argonu, nie znajca ogle adnego jzyka prcz pewnego europejskiego, ktry by od dziecistwa ich jzykiem domowym, tym, w ktrym piewano im koysanki. Np. tu, w Krakowie, pamitam za lat modych jak pokazywano na Kazimierzu ydw witych", zajtych wycznie Talmudem i nigdy nie wychodzcych poza swe przedmiecie, do miasta akumw, a nie umiejcym ani swka polsku; a obok nich byli ju tacy, ktrych wychowywano umylnie z dala od argonu, ktrzy nie mieli pojcia o hebrajszczynie ni starej ni nowej, a znajc tylko polski jzyk, przechodzc przez polskie szkoy, uwaali si i uwaani byli za zasymilowanych". I podobnie byo w caej Europie, nawet w Rosji. Przejmowanie jzykw nigdy nie ograniczao si do Europy, ale z dwoma wyjtkami hebrajskiego i arabskiego z adnego z przyjmowanych obcych jzykw azjatyckich nie zrobiono sobie jzyka pimiennictwa ydowskiego (o chaldejsko-aramejskim nie mwic dlatego, e to by naprawd jzyk wasny, rodowy, Abrahama). Staway si te jzyki tylko potocznymi (a to z przyczyn, o ktrych w rozdziale ,,O byt umysowy"). Prbowano pimiennoci w jzykach etiopskim i chiskim. Apokryfy, spisane po hebrajsku albo po aramejsku, a na etiopskie tumaczone, kiedy, przez togo, w jakim celu? Etiopska tzw. ksiga Henocha, umieszczona jest w kodeksie kanonicznym Etiopw chrzecijaskich (monofizytw) tu przed ksig Jozuego. W poowie za wieku XIX odnaleziono hagadystyczne objanienie Genezy w jzyku etiopskim, tzw. Ksig Jubileuszw, lub Ma Genez". ydowskie pochodzenie i ydowsk tendencj zna choby z obietnicy w ksidze Henocha, jako po sdzie ostatecznym (koncepcja chrzecijaska) wszyscy sprawiedliwi bd y jeszcze yciem ziemskim (to niechrzecijaskie) tak dugo, a kady z nich spodzi po tysic dzieci (to czysto ydowskie)843. Nauka spodziewa si cennych przyczynkw po bliszym zbadaniu kwestii ydowskiej" w Abisynii, bo tam widocznie wytworzya si oddzielna kultura ydowska. Takim kulturom sprzyjaj w ogle kraje afrykaskie, lecz one nie maj si w sobie, by si rozwin. Cech ich zastj. Pord Kabylw przyjli strj i jzyk kabylski, a nawet wrd Mzabcw znajduje si kilkuset w podobnym pooeniu"844. Przyjmowanie jzyka obcego bywa czasem tak gruntowne, i nawet w zmienionych warunkach jzykowych otoczenia ydzi pozostaj przy jzyku poprzednio nabytym. Tak np. ydzi Dagestanu i okolic Baku utrzymali wrd siebie dotychczas jzyk Tatw z wybrzey Kaspiku845. Najbardziej atoli znamiennym jest przykad z Maghrebu (Maroka). Tam potomkowie ydw przybyych z Hiszpanii, modlc si po hebrajsku (z czego nie rozumiej ani swka) wzywaj pod koniec po arabsku Boga zemsty, aby wywar swj gniew na Hiszpanach, na Izmalea (Arabw), Kedara (wszystkich muzumanw) i Edona (chrzecijan), ktr to formu powtarzaj i kobiety846. Tam bowiem jest jzyk arabski ich wasnym jzykiem. Wygnani z Hiszpanii zachowali jzyk arabski tylko w Maroku, zapewne dlatego, e znaleli si w otoczeniu, gdzie warstwy wysze jzyk ten posiaday. Nieznaczna tylko cz schronia si do Niemiec pnocno-zachodnich, wicej do Niderlandw. Ci zachowali po wikszej czci nazwiska hiszpaskie, lecz zatracili cakowicie jzyk czy to arabski, czy hiszpaski, na rzecz holenderskiego i niemieckiego. Garstka tylko powdrowaa dalej ku wschodowi, do Polski, gdzie potomkowie ich odznaczaj si dotychczas korzystnie
843 844 845 846

TrL I 53-158 R 281 P 424 R 276

wrd ydostwa, tak antropologicznie, jako te duchowo; ci wszyscy ulegli germanizacji, a potem dopiero porzucali niemczyzn na rzecz polszczyzny. Cz znaczniejsza osiada we Woszech. Gwny prd emigracji hiszpaskiej zwrci si jednakowo do Turcji. Widocznie nie wszdzie chciano ich przyj, a masowej immigracji przeciwiono si; co do Polski, widocznie oni sami uwaali j ju za przeludnion ywioem ydowskim (a ydzi hiszpascy przywykli do wysokiego dobrobytu). Na Bakanie ydw przybywao jeszcze stosunkowo niewielu, gdy tamtejsze poprzednie rzdy chrzecijaskie przeladoway ich. Turcja przyja ich z wielk yczliwoci i oto zaszed tam drugi obok Polski wyjtek, i ydzi dugo nie przyjli jzyka krajowego. A do ostatniej wierci XIX wieku nie byo ydw pisujcych po turecku, a w mowie wadali nim i uywali go zaledwie tyle, ile zmuszaa niezbdna konieczno. Cho byli tu pod rzdami muzumaskimi, jednake nie arabski jzyk uwaali za swj, lecz hiszpaski. Turcja ta Beocja islamu arabskiej cywilizacji zgoa nie znaa, jzyka za arabskiego ledwie co nieco uczyli si ci, ktrzy z urzdu mieli do czynienia z koranem. Turcja naley do cywilizacji turaskiej, ktrej cechami obozowo i niepopularno ksiki. Miao si to zmienia dopiero za Modoturkw, ktrych przynajmniej poow stanowili ydzi. Zachowali w Turcji ten jzyk, z ktrym przybyli, tj. argon hiszpasko-ydowski i pozostali do ostatka szpaniolami". Najlepszy to dowd, e gdy Hiszpanie odzyskiwali na Maurach kraj i rzdy, ydzi porzucali jzyk arabski, a przechodzili do hiszpaskiego. W tym ich szpaniolstwie" jest wad argonowych bez porwnania mniej, ni w niemieckim. Dotychczas mona studiowa pord nich archaizmy hiszpaskiego jzyka wieku XV, wyrazw za tureckich i arabskich niewiele mieszaj, zachowujc hiszpask gramatyk. W Carogrodzie wychodziy ydowskie gazety po hiszpasku, lecz goskami hebrajskimi; od roku dopiero 1910 przyjto abecado aciskie. Najwiksz osad by Solu, gdzie przebywao ich 60.000847. Jak wiem z relacji naocznego wiadka, uczonego polskiego, ktry tam jedzi na badania lingwistyczne 1933 roku, nie zna dzi w Soluniu ydostwa; wyemigrowali, i znowu do (okrojonej) Turcji; natomiast po domach i sklepach widniej w Soluniu wszdzie trzy e (epsilon), stanowice skrt okrzyku, wzywajcego ydw do emigracji. Na zakoczenie tego arcysumarycznego pogldu dajmy upust ciekawoci i zapytajmy si, a jake przedstawia si kwestia jzykowa midzy ydami w Chinach? Byy niegdy gminy i w Nankinie i w Hang-ho-fu. Ci zapominali jzyka hebrajskiego, zmieszali si z Chiczykami i zuboeli. Bibli maj po chisku (czy ca?), chocia pisana abecadem hebrajskim. Od pocztku wieku XIX nie mieli ju rabina, zachowawszy ledwie kilka ceremonii i wspomnienie wit. Inne gminy przepady jeszcze przed wiekiem XVIII. Osiedlio si te nieco ydw w Japonii, w Tokio i w kilku innych przystaniach848. Za naszych czasw jzykiem panujcym u chiskich ydw sta si angielski. Pozostaje to w zwizku z trzeci fal ydowskiego osadnictwa w Chinach. Zaczo si to okoo roku 1935. Z tygodnika ydowskiego Sobota" z dnia 31 grudnia 1937 roku dowiadujemy si z informacji Bertrama Jonasza, e w cigu dziesiciolecia po pierwszej wojnie powszechnej, powstao w Chinach siedem gmin ydowskich; w Szanghaju liczono w owym roku 7.500 ydw, w Tsientsinie 6.500 i drobne jeszcze grupy ydw w Pekinie w Nankinie, Kantonie, w Hankau i w Hongkongu. Przewana ich cz pochodzi z Rosji. Najnowsza ta ekspansja geograficzna finansowana bya przez ydowsk rodzin Sasoon, magnatw przemysu angielskiego w Indiach, ktrzy pozakadali te niemal wszdzie loe ydowskiego wolnomularstwa Bnei-Brith. Trzynacie dziennikw ydowskich zdono zaoy w Chinach, z czego dziesi w jzyku rosyjskim, a trzy w angielskim. Dowiadujemy si z artykuu Jonasza ciekawych rzeczy; e wczesnym
847 848

Phi II 313, Re 229 Ca 279, 280; Phi II 349, 350.

wodzem zakonspirowanym armii chiskiej by genera Abraham Cohen (Ma Cohen), e przy Czang-Kai-Szeku dziaa osawiony Trebisch Lincoln, fascynujcy dugo sw zagadkowoci, a ktry by ydem; e Borodinem nazwa si yd Krusenberg i wielu jeszcze ciekawych szczegw, a wrd nich take tego, e jedna z najgwniejszych powieciopisarek w Chinach, podpisujca si Ko-ko-So jest ydwk polsk", Rosental849. Czy tym razem utrzymaj si w Chinach, jeszcze nie wiadomo. Zastanawiajcym jest fakt, e nie zdoali w cigu tych wiekw rozmieci si w Indiach, w kraju drugiej cywilizacji sakralnej, ani te w areligijnych Chinach. Sasoonowie, dla ktrych Indie s finansow podstaw, robi prb, czy nie mogliby jej rozszerzy na Chiny. Nie powiody si tedy dwie dawniejsze prby osadnictwa ydowskiego w Chinach; nie zdoay si ustali. Jeeli wyday jaki wynik rasowy, jest on ograniczony do nieduej przestrzeni, jak np. owi muzumanie chiscy pochodzenia ydowskiego. Czy usiowania Sasoonw dadz wynik trwalszy, okae przyszo. Znamiennym jest bd co bd fakt, e zdyli pozajmowa w Chinach stanowiska wpywowe; ale to nie rasowa sprawa, lecz jzykowa owszem. S to ydzi angielscy". Nie uywaj innego jzyka, jak angielski, w domu i w interesach. Czy wykonuj tam w Chinach swoj religi i w jakim to czyni jzyku, nie ma wiadomoci; bardzo to znamienne, e uczeni ydowscy, ktrzy zbierali te informacje, sami luki tej nie dostrzegli. Wzmianka o kupcach ydowsko-angielskich nadaje si tu doskonale, gdy podziwiamy wszdobylstwo ydw, od XII ju wieku docierajcych a miedzy Chiczyki. Rwna si z nimi pod tym wzgldem mog tylko wszdobylscy Anglicy. Przy tym podobiestwie co za rnica jednak! Czy sysza kto kiedy, eby Anglik zapomnia swego jzyka, eby cudzy przyjmowa za swj, eby w rozmaitych czasach i w rozmaitych krajach rozmawia w rodzinie i pisywa ksiki dla swych rodakw rozmaitymi jzykami? Anglik jest jednojzyczny, a yd nieskoczenie wielojzyczny. Albowiemjak mi to wyjaniono w Wilnie Jzyk jest rzecz okolicznoci ycia". Jzyka ojczystego nie posiadaj i nie rozumiej po prostu cakiem, jak mona upiera si" przy jakim jzyku. Ani nawet nie maj jzyka powszechnego dla caego ydostwa (argonowi daleko jeszcze do powszechnoci); i bez tego take si obchodz. Na zakoczenie tego rozdziau wypada mi znowu zwrci uwag na pewne podobiestwo z Indiami i z Persj redniowieczn. Oryginalny jzyk zendavesty, jzyk zend" od dawna nie jest znany ani nawet kapanom Parsw; ksigi wite czytywane bywaj w tumaczeniu na jzyk pehlevi, powszechny za Sassanidw, kiedy organizowano na nowo religijne sprawy; zowi te jzyk ten rednio-perskim. Potem muzumanie wytpili dualizm iraski, a zwaszcza wyznanie Zoroastra. Reszta wyznawcw wywdrowaa do Gudaratu w pnocnych Indiach i przyja tamtejszy jzyk; nastpnie posunli si dalej ku poudniowi, do Bombaju, gdzie zarzucaj jzyk guda na rzecz angielskiego. Jzykiem witym sta si jzyk parsi (przez Persw zwany pazend), w ktrym ukadano komentarze do przekadu zendavesty w jzyku pehlevi. Kolejno wszystkie te jzyki staway si wycznie witymi", znanymi coraz mniejszej iloci uczonych w Pimie. Do pazendu uywa si dwch abecade, z zendu i pahlewi. Jzykiem potocznym jest ju sam tylko angielski; aden atoli Pers nie uwaa si za Anglika. Zupenie podobnie, jak jzyk zend, znany jest jzyk Wed hinduskich tylko specjalistom uczonym, Europejczykom; i pniejsze odmiany sanskrytu od dawnych wiekw s ju jzykami martwymi. Cywilizacja bramiska nie posiada cakiem jzyka powszechnego, a wyznawcy braminizmu stanowi istny potop jzykowy, w ktrym zatopiono nawet mono porozumiewania si. Zdarzaj si dzi jeszcze bramini, umiejcy na pami ten lub w traktat z Wed, przekazany im w dziecistwie przez ojca, przekazywany w pewnym rodzie od niewiedzie ilu pokole ale coraz mniej rozumiany.
849

Gos Narodu" Nr 185 z 7 lipca 1939, artyku podpisany Ende".

Czy drobne ju obecnie zrzeszenie Parsw, czy ogromnie rozgazione spoeczestwo ydowskie, czy najliczniejsze bramiskie jednakowo obywaj si bez wasnego jzyka, czynic uywanie danej mowy zalenym od okolicznoci historycznych i spoecznych. W zasadzie kady jzyk moe sta si ich jzykiem. Moe te przemin i argon dzisiejszy, jako epizod, jeden z epizodw. Spjrzmy na t kwesti jzykw jeszcze z innej strony; jak stwierdza jak najkompetentniejszy w tej sprawie Dawid Neumark, ydzi-talmudyci nie rozwinli jzyka hebrajskiego, ani aramejskiego ,,do tego wydoskonalenia, jakie jest niezbdne do wyraania myli prawdziwie filozoficznych. To za stanowio bezsprzecznie nie mae ograniczenie w rozwoju samej myli filozoficznej"850. Od razu tumaczy si, dlaczego uczeni ydowscy pozatalmudyczni nie przestali uywa jzyka greckiego, musieli posugiwa si obcym jzykiem i przyj go za wasny literacki, bo tamte oba nie dopisyway, gdy chodzio o dokadno i subtelno myli. Zwaszcza hebrajski jzyk pozosta wwczas ju w tyle poza rozwojem ycia, choby powszedniego, skoro ani nawet palestyskim ydom nie nadawa si na jzyk potoczny, chocia w Palestynie stosunki spoeczne byy bardziej prymitywne, ni w golusie. Niewyrobienie jzyka hebrajskiego skazywao cywilizacj ydowsk na zamarcie. Staliby si ciemnymi na zawsze barbarzycami, gdyby nie kojne. Z chwil gdy jzyk hebrajski sta si martwym, ogowi nieznanym, a nie wystarcza ani nawet uczonym, ktrzy go znali z obowizku z t chwil byaby si musiaa sama tradycja religijna tradycja Tory, ograniczy do antykwarskiej roli zabytku minionej epoki, bez znaczenia dla wspczesnych. Tym samym cywilizacja ydowska, tak wybitnie sakralna, byaby skazana na zanik. Ocalia j greczyzna. Rabini talmudyczni wyklinali j i zakazywali jej uczy, eby oywi hebrajszczyzn; na szczcie powiedziano sobie, e zakaz tyczy samej tylko Palestyny. Rwnie dobroczynn misj speni wobec ydw jzyk chaldejski, a w samej Palestynie syryjski. Oba jzyki aramejskie, przeduyy byt cywilizacji ydowskiej a do czasu, w ktrym wprowadzono szereg ulepsze do jzyka hebrajskiego, aeby mg sta si na nowo przynajmniej jzykiem ksikowym. Dostatecznie ulepszony nie by nigdy. Toczyo si to powolnie mimo najgorliwszych nawet i najmozolniejszych studiw hebrajskich. Zrozumiemy teraz, jak obojtn byo rzecz, czy ten jzyk poprawiany wedug aramejskich, a potem wedug arabskiego, bdzie czystym"; czy uzupeniana now gramatyk i skadni bdzie ta coraz nowsza neohebrajszczyzna zgodna z duchem starej hebrajszczyzny. Byle posi wasne narzdzie jzykowe, byle nawiza tradycje, byle naniza jaki zwizek z jzykiem pentateuchu, a zwizek jakikolwiek i jakkolwiek urzdzony! Gdyby nie przejmowanie jzykw, byliby ydzi musieli pozosta ludem prymitywnym. Ale nawet najbardziej poprawiana i uzupeniana hebrajszczyzna stajc si niemal sztucznym jzykiem nie moga dotrzyma kroku rozwojowi myli ani arabskiej, ani aciskiej. Chcc wkroczy w coraz wysze krgi mylenia abstrakcyjnego, musieli ydzi przej jzyk arabski, a nastpnie zachodnioeuropejskie jzyki gojw. Co wicej,, neohebrajszczyzna nigdy nie staa si jzykiem potocznym i std przybieranie rozmaitych jzykw, stosownie do okolicznoci ycia". Nawiasem mwic, to losy neohebrajskiego jzyka, tak nadzwyczajnie pielgnowanego, a jednak nie uywanego poza pewnym typem pimiennictwa, nie mieszcz w sobie dobrych horoskopw dla jzykw sztucznych.

850

Ne II B 7

XIII. OCALENIE W ROZPROSZENIU

Mylnym jest powszechne mniemanie o ydach, jakoby wiecznie mieli by tacy sami. Uchodz za najwikszych w wiecie konserwatystw, i nie brak naiwnych, ktrym si zdaje, jako nasze ydki" w Pacanowie i w Chrzanowie s dokadnymi kopiami Izraelitw staropalestyskich. Zostao wprawdzie z dawnej staroytnoci wiele (a przede wszystkim mesjanizm), lecz nie mao cech nabrao si dopiero w golusie" Cywilizacja ydowska doznaa zmian znacznych pord narodw", a co najciekawsze, e nastpiy zmiany na lepsze: uzupenienia defektownej cywilizacji w wielu kierunkach a podniesienie jej na wyszy szczebel pod kadym wzgldem. Kiedy Izrael z ciasnej i niedogodnej Palestyny pocz emigrowa na wszystkie strony, wymawia si w rozproszeniu" tym bardziej od takich przepisw, ktrych nie chciao mu si dochowa w samej Palestynie; a odmienne stosunki na emigracji sprawiay i niejeden przepis stawa si rzeczywicie niewykonalnym. Emigracja dawaa dyspens od wielu uciliwoci i ydowi lej byo, gdy si znalaz dalej od praw mojeszowych. Okoliczno ta nie jest uwzgldniona w judeologii; a jednak szybko i niesychany rozrost tej emigracji wiadcz jakby o gromadnych ucieczkach spod panowania picioksigu. Albowiem w obcych krajach suchano Tory tyle, ile si dao. Nigdzie poza Palestyn nie obowizywaa caa. Nastaje co nieznanego wiatu poza ydostwem: geograficzna wzgldno religii. Nie chodzi tu o rozmaito sam, bo jake nie ma jej by wobec rozprzestrzenienia si po caym globie! Jeeli ydzi anatolscy, przesiedliwszy si do Indii przed wiekami, skupieni obecnie gwnie na zachodnim wybrzeu prezydentury bombajskiej (jest ich ledwie okoo 20.000) mieli cakiem odmienne zwyczaje a nawet wita, pniej dopiero przyjwszy obrzdy sefardyjskie nie pochodzi to ze wzgldnoci geograficznej, lecz wyjania si histori, wprost chronologi: oto oddzielili si od ydowskiego trzonu, zanim Izrael zdoa si zorganizowa i utracili czno na dugie wieki. Podobnie abisyscy falasze", nie wiedzcy o istnieniu Talmudu, znaleli si w rozproszeniu" jeszcze nawet przed ustaleniem kanonu Biblii, gdy szanuj apokryfy na rwni z ksigami kanonicznymi; nie obchodz chanuki ni purimu, bo utracili czno z caym Izraelem przed ustanowieniem tych wit. To ydzi kaukascy dowiedzieli si o istnieniu Talmudu dopiero w poowie XVIII wieku, gdy dotarli tam ydzi rosyjscy. Ani te nie zdziwmy si, e wrd grali kaukaskich we wschodnim Kaukazie utrzymaa si u tamtejszych ydw poligamia; nie przechodzili ewolucji jaka skonia ich wspwyznawcw indziej do przyjcia monogamii, nie zaznali okolicznoci, stanowicych przeszkod do wieloestwa. Mwic o wzgldnoci geograficznej, chodzio o te zmiany, ktre przeprowadzili ydzi sami, wol swoj wasn, komentujc Tor stosownie do nowych okolicznoci w jakich si znaleli, albo te chcc si wprost zwolni od tego, co byo dla nich zbyt uciliwe. Pierwszy wiadomy nam wypadek rozmaitoci geograficznej w sprawach ydowskich zaszed, gdy podczas powstania Machabeuszw851 synhedrion zakaza uczy si jzyka greckiego. Czy mogli byli stosowa si do tego ydzi osiedli pord Grekw, ktrzy po wikszej czci od dawien dawna nie znali ju innego jzyka, jak kojne"? Tego zakazu absolutnie nie dao si wykona poza Palestyn, wic tacito consensu musiano interpretowa go w ten sam sposb, e dotyczy tylko nauczania greczyzny w samej Palestynie. Nieroztropny zakaz synhedrionu wywoa tedy kwesti wzgldnoci geograficznej religii ydowskiej. Droga bya utorowana. Wzgldno geograficzn uprawiao si pod koniec czasw palestyskich na nieznacznej przestrzeni, targujc si z Tor o kad mil, czy to jeszcze ley w Ziemi Obiecanej, objtej Przymierzem. Przykad szed z gry, od samej dynastii, od samej wityni. Na dworach arcykapaskich i krlewskich zrobiono odkrycie, jako
851

167-164 a. Chr.

Przymierze tyczy si cile Palestyny, cile w granicach Jozuego; a okrelenie tej granicy pozostawiao duo sposobnoci do dogodzenia sobie, gdy si byo krlem. Przyzna atoli trzeba, e og ydw nie tylko nie pochwala tego kruczkarstwa, ale nawet stawia opr z naraeniem ycia. I wrd najwyszej inteligencji ydowskiej nie brako osb, ktre sprzeciwiay si wzgldnoci geograficznej, nawet przebywajc o setki mil od Palestyny i nigdzie nie uwaay oddalenia za przyczyn dyspens. Lecz zacznijmy od pocztku, ktry przypada w sam raz na czasy, kiedy wadcy Palestyny musz wysugiwa si rzymskim rzdom i schlebia im, aeby utrzyma si chocia przy godnoci etnarchw. Nastay czasy prokuratorw rzymskich i cakowitego usunicia arcykapana od wadzy wieckiej. Syn Heroda I. Herod Antipas852, nie otrzyma ju u Rzymian godnoci krlewskiej, chocia przyznano mu zapisan testamentem ojcowskim tetrarchi Galilei i Perei. Popadszy w nieask Rzymu, strcony w roku 39, zmar na wygnaniu w Hiszpanii. Trzymajc si przepisw Zakonu, zakazujcych wizerunkw stworze ywych, nie umieszcza na swych monetach obrazu cesarza. Protestowa te, kiedy Piat sprowadziwszy wojsko do Jerozolimy, wywiesi w paacu jerozolimskim sztandary i tarcze z popiersiami ku czci cesarza. Tumy ydw, rzuciwszy si na ziemi, obnaajc piersi, woay, e wol umrze, ni dopuci do takiego zgwacenia Zakonu. Flavius donosi o wypadku, jak tum zrzuci i porba zotego ora. Piat poinformowawszy si co do tego tak dziwnego dla niego dania, uczyni mu zado i popiersia kaza przenie do . . .Cezarei853. Ten sam Herod Antipas w paacu swym w Tiberias sam umieci malowida zwierzt854. Miasto to ley na zachodnim wybrzeu jeziora Genezaret, a wic niewtpliwie w Galilei, w obrbie tedy samej Ziemi Obiecanej, gdzie obowizuj wszystkie szczegy Zakonu, ktry Antipas radby ju ograniczy do samej Jerozolimy. Tiberias, nazwane tak na cze cesarza Tiberiusa, stawiane byo w stylu greckim, posiadao amfiteatr igrzyskowy itp.; tote byo szczeglnie nienawistne prawowiernym. Wzgldno wadz rzymskich zmienia si u Caliguli, ktry wanie w ostatnim roku Antipasa kaza w wityni jerozolimskiej ustawi swj wasny posg855. Zacz si od tego dnia nowy okres zaburze, w kocu powsta. Godno krlewsk otrzyma po wielu wielce znamiennych kolejach losu syn Arystobulosa, Herod Agryppa I, panujcy od r. 41 nad caym pastwem swego dziada, Heroda I, a to z aski cesarza Claudiusa856. Trzechletnie zaledwie rzdy tego Heroda cechowaa szczeglna dwoisto. Bi monety podwjnie, w Jerozolimie bez wizerunku jakiegokolwiek, a poza Jerozolim z wizerunkiem swym lub cesarzowym857. W Cezarei umieci w paacu statuy swych crek858. Syn jego, Herod Agrippa II, po wielu przygodach krl powikszonego przez Nerona pastwa, naznacza i strca dowolnie arcykapanw i pogra w ogle kraj w chaos wani, nienawici i w kocu wojny domowej, prowadzonej zaciekle. Rzymianie zachowywali si znw wzgldnie; tak dalece, i Vitelius w pochodzie z Antiochii do Petra w roku 69 kaza okra Palestyn, eby ydw nie razi wizerunkami orw i cesarzy859. Poselstwo Philona w r. 42 po Chr. z Aleksandrii do Kaliguli z powodu posgw cesarza, wiadczy, jako ydzi aleksandryjscy uwaali, e przykazania obowizuj w Aleksandrii tak samo, jak w Jerozolimie. Uywajc jzyka greckiego, nie uronili nic a nic z ydostwa. O ile w prawodastwie ydowskim odrniano spraw w Palestynie od takiej samej, ale poza Palestyn, dziao si to zawsze z przywilejem dla Palestyny. Ciekawsze pod tym wzgldem przepisy znajdujemy w prawie maeskim. Istniay pewne zastrzeenia na korzy ony, kiedy obowizana jest i za mem, zmieniajcym miejsce pobytu, a kiedy nie ma tego obowizku. Jeeli jednak m przenosi si z golusa do Palestyny, ona
852 853 854 855 856 857 858 859

Antipatros, 4 a. 391 TrS 93, 94 Tr S 80, 81; Ar M 4. TrS 100 41-54. TrS 106 TrS 102

Ar M4

musi mu towarzyszy bezwarunkowo, choby na gorsze warunki; inaczej otrzyma rozwd bez zwrotu wiana i bez odprawy. Jeeli za ona chce si przenie do Palestyny, on za nie ma tego zamiaru, otrzymuje rozwd, ktrego jej m odmwi nie moe, a musi jej wypaci wiano i opraw (dodatek")860. Obowizywao to od pocztkw rozproszenia", tj. rozpraszania si w najrozleglejsze osadnictwo. Szulchan-Aruch powtarza to, obowizywao tedy w poowie wieku XVI i obowizuje dotychczas. Inne byo prawo co do pewnych zwierzt domowych w Palestynie a indziej. W Ziemi Obiecanej wolno byo trzyma psa tylko w pewnych okolicznociach, (ktre pomijam), w golusie za zawsze bez ogranicze861. Nie wolno byo niegdy w Palestynie trzyma kz, bo na nieznacznych posiadociach trudno byo dopilnowa je, co do uszanowania granic ssiedzkich. Ale ju w ssiedniej Syrii nie byo tego zakazu. Przyjmijmy to za wskazwk, e posiadoci ydowskie byy w Syrii wiksze. Potem ydw byo w Palestynie coraz mniej, a przestali cakiem by wacicielami ziemi; tote dodaje rabbi Karo do swego Szulchanu, e teraz" wolno kozy trzyma nawet w samej Palestynie862. Oto przykad, jak wzgldno geograficzna miewa moga swoje zmiany. Nastpn wiadomo mamy dopiero z czasw Mojesza Majmonidesa; mianowicie w formalnociach co do stwierdzenia prozelityzmu odrnia postpowanie dowodowe w Palestynie, a poza ni863. Bardzo wstecz cofniemy si jednak w wielkiej sprawie roku sabatowego i jubileuszowego (7 x 7), co narzucao ydom istne przewroty ekonomiczne. Jak ju bya o tym mowa, ani za palestyskich czasw przykazania te nie zjednay sobie ulegych wyznawcw. W Biblii nie ma zgoa adnej wzmianki o dotrzymanym jakim roku sabatowym, s tylko yczenia, polecenia, groby; ale sprawa sama unosia si gdzie w chmurach i tak dalece zamglona, i nie wiemy nawet na pewno, kiedyby owe lata wypaday. Dopiero golus" mia kwesti postawi jasno. Haso wyszo od emigracji babiloskiej. Tam ydzi przeszli przez najwiksz zmian swej struktury spoecznej; z rolnikw stali si kupcami. Majtek nieruchomy stanowi o wszystkim, a handel wymaga nieustannego ruchu wzajemnych wierzytelnoci i dugw; tote bezpieczestwo kredytu stao si kwesti bytu. Utrzymanie roku sabatowego cikie byo w Palestynie, gdzie chodzio o wierzytelnoci i dugi drobnych rolnikw, ale w handlowej spoecznoci babiloskiego osadnictwa byo to ju wrcz absurdem. Rabbi Hilel, uwaany przez ydw za jedn z najwikszych postaci Izraela, rabbi babiloski, przenisszy si nastpnie do Jerozolimy, orzek, jako przywilej roku sabatowego tyczy si tylko poyczek bezterminowych. A czy handel zna takie poyczki?! Prawdopodobnie babiloscy ydzi obmylili dawno przedtem t norm, znoszc faktycznie moc roku sabatowego nad tokiem interesw handlowych. Hilel propagowa tylko zwyczaj handlowy osad babiloskich. Palestyskim rabbim to nie wystarczao, obmyli wic Hilel formalno, majc jak przypuszcza zadowoli gorliwcw. Poleca zawiera ukad o poyczk przed sdem, a wierzycielowi kaza zoy tam na pimie owiadczenie, jako poycza pod tym warunkiem, e moe ciga zalege dugi w kadym dowolnym czasie. Ten rodek prawny nazwano prozbul. Wszystko zaleao od tego, czy sd przyjmie takie zastrzeenie do wiadomoci. Dziao si to w ostatnich latach przed Chrystusem, kiedy Palestyna nie celowaa rolnictwem, a handlu uprawiaa niewiele. Kraj uboa i wyludnia si, a mieszkacy coraz mniej byli sposobnymi, by rozstrzyga sprawy ekonomiczne. ydzi z golusa" nabierali w tej dziedzinie coraz wicej znawstwa; ju nie tylko babiloscy, ale syryjscy, egipscy, w kocu rzymscy. Przez jakie fazy przechodziy wtpliwoci co do prozbulu, mona si tylko domyla z tego, co ostatecznie wcignito do Szulchanu. Opinie uczonych rabinw co do prozbulw byy i pozostay podzielone. Jeszcze w pocztkach wieku XIII na prno toczy walk z rokiem sabatowym rabbi Aszer (Resz)864, a w poowie XVI wieku mogli byli jeszcze autorowie Szulchanu pisa o krajach", gdzie jeszcze jest w zwyczaju rok sabatowy"865. Obydwaj, Karo i Isserles, pragn ograniczy lata sabatowe do Palestyny. Obliczaj, kiedy takie lata wypadaj, robi studia
860 861 862 863 864 865

S II 627-629 S II 532. S II 531 S I 297 S II 95 S II 98

chronologiczne i rni si o rok. Karo oznajmia, e sabatowym by rok 1567 i bdzie 1574; Isserles przyjmuje rok 1575 (od stycznia do sierpnia, od wrzenia naley doda jednostk). Obydwaj wierz, e kiedy nastpi odnowienie wityni jerozolimskiej, a Isserles radzi ze wzgldu na to liczy lata sabatowe na nowo od proponowanej przez siebie daty. Skoro jego zdaniem zachodzi zwizek midzy odbudowaniem wityni, a wic odnowieniem pastwa ydowskiego w Palestynie, a latami sabatowymi, widocznie ogranicza je do Ziemi Obiecanej. Sympatyczne za stanowisko Kara wzgldem Aszera jest do wymowne. W Krakowie oczywicie dodano uwag, jako niektrzy rabini chc, eby teraz (rok 1576) nie byo lat sabatowych na pienidze i e w Polsce stosowano si do ich opinii866. W Palestynie atwo byo sakralnie eksperymentowa. ydzi opuszczali j tak dalece, i w XII wieku mieszkao ich tam zaledwie dwustu (jak wiadczy podrnik Benjamin z Tudeli). Nieruchomoci przeszy w rce obce, a nowi nastpni osadnicy ydowscy nie byli rolnikami. ydzi niemal wcale nie posiadali tam ziemi, kiedy Szulchan powstawa. atwo tedy byo zrzuci na palestyskich wspwyznawcw obowizek zwracania obduonych gruntw poprzedniemu wacicielowi bez odszkodowania; ale i w tym zachowano t ostrono, e ograniczono to do takich miast, gdzie panuje zwyczaj, eby wierzyciel zwraca (zastawiony sobie) grunt, skoro tylko dunik spaci mu dug"867. Oczywicie nie byo nigdzie zwyczaju, eby nie zwraca gruntu mimo spacenia dugu! Czytamy dalej: Ale gdzie dunik musi czeka, a minie czas, na jaki si umwili, tam rok sabatowy nie zwalnia go"868. Jeeli kto udzieli poyczki na kilka lat, a w tym okresie wypadnie rok sabatowy, nie zwalnia od dunika, gdy w roku tym nie nadszed jeszcze jego termin. Do reszty ogranicza prawa sabatowego roku przepis, e nie zwalnia on od dugu w razie poyczki na zastaw869. To atwo byo obej, dajc na zastaw cokolwiek. Sam za Szulchan uczy nastpujcego kruczka: Nie mona wymawia sobie, eby rok sabatowy nie mia znaczenia, bo warunek przeciwny prawu jest niewany ale mona w skrypcie napisa, jako dunik wzi pienidze od wierzyciela w przechowanie, a takich spraw rok sabatowy nie ogarnia wcale870. W pewnych za warunkach i okolicznociach moe rok sabatowy zwalnia od przysigi. Jeli kto przysig, e zapaci wszystko bez wzgldu na przywilej takiego roku, a termin jego dugu by przed owym rokiem, on za nie zapaci, w takim razie przysig zama. ale rok sabatowy zwolni go od zapaty; lecz jeli przysiga po roku sabatowym, musi paci871. Zawiy ten przepis nie atwo rozumie; ktrdy tu wiedzie drka, ktr prawodawca chce wskaza, nie orientuj si; ale przytaczam to miejsce, jako znamienne dla bdnika formalnego, jakim okrano rok sabatowy. Obydwaj twrcy Szulchan - Aruchu przyznaj, e wedug prawa (tj. wedug Thory) prozbul nie ma znaczenia i pochodzi dopiero od talmudystw. Karo uznaje go, jeli spisanym zosta przed jakim sdem sawnym, specjalnym w znawstwie tej rzeczy; lecz zdaniem Isserlesa mona zdeklarowa prozbul przed kadym sdem i naley w tej sprawie postpowa w ogle agodnie tj. ogranicza prawa sabatowych lat. Skoro kady sd ydowski, a wic kada bnica, moe rejestrowa zastrzeenia, jako dug patny w kadym czasie, staje si take patnym w roku sabatowym872 ktby naraa si na skutki takiego roku? Chociaby go tedy nigdy nie znoszono, zanik, a Lwe stwierdza okoo r. 1830, e nigdzie go ju nie ma873. A jednak sprawa istnie nie przestaa! Majtek ruchomy zrzuci z siebie cakowicie zmor sabatow", ale nieruchomy pozosta w jej mocy w Palestynie. Zwolniono ziemie od przewrotw gospodarczych, dokonawszy odkrycia, e przepisy lat sabatowych obowizuj wacicieli ziemskich dlatego, poniewa prawniczo nie s oni wacicielami, a tylko uywalnikami, wacicielem bowiem jedynym jest Jehowa sam ale oczywicie tylko tej ziemi, co do ktrej zawarte byo Przymierze (kontrakt!), a zatem tylko gruntw w
866 867 868 869 870 871 872 873

S II 95 S II 96 S II 96 S II 97 S II 97 S II 96 Md 104, S. 12 S II 98 przypisek

Palestynie. Tam ydowskich wacicieli od dawien dawna ju nie byo, nieche sobie tam obowizuj srogie przepisy sakralne! W golusie ziemia wasnoci Jehowy nie bya ni nie jest, a zatem w rozproszeniu" moe yd posiada ziemi na wasno osobist, dziedziczn, nieograniczon, zupenie tak samo, jak goj" danego kraju. Dopiero za naszych dni yd sta si na nowo wacicielem ziemskim w Palestynie, chocia nie odbudowuje wityni; i kwestia lat sabatowych wyonia si na nowo. Ale to ju nie naley do tego rozdziau. Tu chodzi tylko o to, eby stwierdzonym byo, jako w golusie ydzi stali si kupcami, a zrzucili z siebie jarzmo krtkookresowego, siedmioletniego gospodarstwa spoecznego, obmyliwszy sposoby legalne przeciwko temu. Tzw. golus", niby aosne wygnanie" sta si dla ydw czym zgoa innym, ni chcieliby wyrazi w tej nazwie; golusowi zawdziczaj majtek i ocalenie swej cywilizacji, dziki wydoskonaleniu struktury spoecznej, do czego teraz przejdziemy. Geograficzna wzgldno religii wzmagaa si w miar, jak osadnictwo obejmowao coraz wicej krajw, tudzie w miar, jak golus stawa si prawdziw siedzib Izraela, a Palestyna tylko teoretycznym przyczepkiem. Najdawniejsze emigracje ydowskie, dobrowolne czy przymusowe, do krajw Azji i Afryki, byy gromadnymi. Byo to wysiedlanie lub przesiedlanie si, a jedno i drugie dokonywao si caymi zrzeszeniami, dziaami plemienia, rodami przynajmniej. Tak bywao u wszystkich ludw i tak bywa dotychczas u spoeczestw zmieniajcych siedziby, podobnie byo u ydw; zawsze przy tych przesiedlaniach i wysiedlaniach wyruszaj cae zwizki krwi. Tote w ustroju spoecznym ydowskim zasadniczo nic nie zmienio si skutkiem emigracji assyryjskiej, czy pierwszej babiloskiej: zostaa plemienno i rodowo wraz z nieoddzieln mst rodow. Te rodzaje emigracji, urzdzane przez wadze pastwowe, przecigaj si wprawdzie a do okresu hellenistycznego, ale ju obok nich wystpuje w coraz wikszym zakresie emigracja prywatna. Przesiedlaj si, szukajc poprawy bytu, na wasn rk, nie ulegajc ani przymusowi wadz, ani te nie korzystajc z pomocy pastwowej. Taka emigracja nie odbywa si nigdy caymi rzeszami, lecz tylko gronami osb; duo ich, gdy si zbierze setka caa, zazwyczaj za zjeda na miejsce nowego pobytu osb kilkanacie, nawet kilka tylko. Nie rodami, lecz tylko rodzinami rozjedaj si tacy emigranci. Do krajw rzymskiego Imperium wyjtkowo ju tylko wkraczali ydzi caymi przesiedleniami; z reguy by to napyw z inicjatywy prywatnej, rodzinami. A potem znaj dzieje dwie tylko due fale przesiedle, mianowicie po przymusowym wysiedleniu z Hiszpanii i po ucieczce przed przeladowaniami w Niemczech. Zreszt cae nasycenie ywioem ydowskim odbywao si przez napyw rodzin ydowskich, nieduy, ale cigy, stay, z roku na rok wzmagajcy si. W Azji i w Afryce w wiekach rednich przesiedlenia nie byo, immigracja za ustaa zupenie. Nastpio ustalenie ludnoci w tamtych czciach wiata; emigracja sza tylko do Europy i potem z Europy do Ameryki. Ani nawet w amerykaskiej emigracji ydzi azjatyccy ni afrykascy nie uczestniczyli. Zajmiemy si bliej okolicznociami emigracji prywatnej, rodzinnej, gdy tylko ten rodzaj przenosin geograficznych posiada wiksze znaczenie w historii cywilizacji ydowskiej. yd nie emigruje w pojedynk, bo eni si bardzo wczenie; nie ma yda dorosego, a nie onatego nie ma ani dzi, chyba, e porzuca sw religi. Jeeli przybdzie dokd yd samotny, przyby on tylko na zwiady, czy mona-by tu sprowadzi rodzin. Emigracja rodzinami, dorana i pochodzca z rnych stron, mieci w sobie zerwanie z ustrojem rodowym, jako co nieuchronnego. Rozsypuje si rd po wiecie, przechodzi naprawd w rozproszenie, z

ktrego nikt i nic nie zoy go ju nigdy na nowo w cao rodowego zrzeszenia. W takich warunkach trudno nawet utrzyma w pamici ludzkiej jakkolwiek tradycj rodow. Ustrj rodowy przepada przez sam fakt cigego ruchu we wszdobylstwie. Wraz z nim nastaje koniec msty rodowej. Wystpuje tedy potrzeba sdownictwa publicznego, karnego, wyposaonego w sankcje. Jeeli ydzi w golusie" nie chcieli rezygnowa z sadownictwa karnego wedug Zakonu, jeeli nie chcieli podlega sadom niewiernych" i pogan" musieli uczyni krok naprzd w swej pastwowoci, tj. w swych urzdzeniach pastwowych, chocia pastwa terytorialnie nie majc. Wysoka atrybucja pastwowa, jak jest publiczne sdownictwo karne, nie tylko przez emigracj nie stracia na znaczeniu, lecz owszem, zyskiwaa. Chocia bez pastwa, pastwowo narzucaa si ydom z koniecznoci nieprzepart (trzymam si cile jzyka polskiego: wyrazy pastwo a pastwowo nie s bynajmniej synonimami! Pastwowo" oznacza urzdzenia pastwowe). Teraz prbujmy ledzi ycie pierwszej ydowskiej rodziny w jakim nowym miejscu osiedlenia, nie uczszczanym dotychczas przez ydw. Oto narodzi im si dzieci, ktre musi by obrzezane, jeeli nie ma utraci Przymierza z Panem. Do wykonania zabiegu rytualnego trzeba przyrzdw, przygotowa rytualnych, ktrymi wadaj tylko pewne osoby; co wicej, aeby odby rytua, trzeba zebra minion, tj. przynajmniej dziesiciu mczyzn dorosych. Gdyby nie wdrowali obrzenicy, ydzi nie mogliby w ogle wdrowa. Jaki obrzenik musi znajdowa ale stosunkowo niezbyt daleko, w miejscu wiadomym i dostpnym bo inaczej przepadoby obrzezanie. Aeby je wykona, trzeba si zjecha w dziesitek! Musi tedy ydowski osadnik dy do tego, aeby jak najrychlej sprowadzi w to samo miejsce przynajmniej tylu wspwyznawcw, ilu ich brakuje do minionu. A dziesiciu dorosych mczyzn, to dziesiciu ojcw rodzin, a wic chtnie osiedli si midzy nimi wasny obrzenik. Nie chcc szuka go za kadym razem po wiecie, trzeba si zdoby na liczniejsz osad. yd yda musi cign za sob". Cay szereg modw wymaga dziesitka dorosych mczyzn. Ale s dalsze i trudniejsze wymagania rytuau. Zachodzi potrzeba uboju wedug przepisw Zakonu, kwestia wasnej rzeni i wasnych jatek, sprawa koszer i tref. Temu tylko gromada moe sprosta. Staje si tedy obowizkiem wrcz religijnym dla yda, aeby cign" ku sobie wspwyznawcw, aeby osad powiksza liczebnie. Lepiej mniej osad, ale niech bd ludniejsze. Z czasem dzieci podrastay, trzeba stara si o ziciw i synowe; pamitajmy, e wczesne wchodzenie w zwizki maeskie stanowi obowizek religijny. Trzeba tedy rozglda si po innych osadach ydowskich. Ten jeden wzgld starczy, by wyjani nam t niesychan ruchliwo ydowsk, cige jazdy, odwiedziny, stay kontakt od osady do osady. Byo to od pocztku koniecznoci golusa" i stao si drug natur. Prcz Hiszpanii nie mg yd utrzymywa zwizkw z chrzecijankami (ani z muzumankami) nigdzie, (oprcz znw jednej Hiszpanii), bo nie byo chtnych do tego niewiast chrzecijaskich. O maestwie nie powstaa nawet myl ni z tej ni z owej strony, a zreszt byo to oboplnie religijnie niewykonalne; ale nawet naonictwo stawao si choby dla upadych dziewczt chrzecijaskich, dla upadych ju przedtem, czym poczonym z cakowitym wyrzuceniem poza nawias spoeczestwa, ze strceniem do rzdu prostytutek. Decydoway si tylko takie, ktrychby porzdny yd nie chcia. Tote yd redniowieczny w Europie i podobnie w caym niemal wiecie muzumaskim przechodzi przez nadzwyczajn szko wstrzemiliwoci, i przycicha w owe czasy popd do kobieciarstwa. Prawo ydowskie dozwalao poligamii, a tymczasem rzeczywisto nie dopuszczaa nawet konkubinatw. Poligamia, choby nawet tylko dwuestwo, wymaga napywu kobiet z zewntrz, w ogle kobiet obcych, yd ograniczony do ydwek, musia z koniecznoci poprzestawa na jednej onie. (Nakaz Nehemiasza, eby opuci ony cudze", zblia ydw niewtpliwie ju wwczas do monogamii). W innych spoecznociach bywa tak, i bogacz miewa po kilka on spord wasnego nawet ludu, bo kilku ubogich mczyzn nie moe sobie natomiast kupi adnej ony, pozostaj przeto dziewczta wolne; ale u ydw to niemoliwe wobec pospiesznego zawierania maestw. Ani chopcu, ani dziewczynie nie godzio si zwleka; eni si wic mczyzna zbyt mody, eby mie na utrzymanie choby jednej ony, a wychodzia za m dziewczyna tak moda, i nie moga mie ani pojcia o moliwoci, eby robi karier ze swej urody. Mode

maestwo pozostawao zazwyczaj przez 2 do 3 lat na utrzymaniu rodzicw. Wobec braku kobiet do poligamii i do stosunkw pozamaeskich nastaje monogamia i wielka czysto poycia maeskiego u ydw. Podniesienie etyczne mimowolne wbrew Prawu" przechodzc z pokolenia na pokolenie, staje si wreszcie jakby prawem zwyczajowym. Monogamia za, nie zanieczyszczana konkubinatami, stawaa si doywotni. Wreszcie okoo poowy XI wieku ogoszono za spraw rabbi Gerszona z Metzu, e podpada pod kltw m, ktryby da onie rozwd bez jej zgody i przyzwolenia i e nie mona mie dwch on rwnoczenie. Bya to rada rabinacka (tekanot) oparta na tym, e Pismo zezwala na wieloestwo, lecz go nie nakazuje, a jednoestwa nie zakazuje. Og rabinw przyj rad" Gerszona. Przystosowano si do rzeczywistoci, a nadto nie chciano wieloestwem oburza przeciwko ydostwu wadz w pastwach europejskich. Reforma nie przyja si od jednego razu, wymagaa czasu; popieray j nastpne zjazdy rabinw i oboenie wieloecw surowymi karami. Na razie nakazano monogami do roku 5.000 (1239); lecz po tym terminie nie zmienio si nic w pooeniu oglnym ydw w Europie i rada rabina Gerszona utrzymaa si prawomocn dotychczas, jakkolwiek Szulchan-Aruch przyznaje zawsze prawo do wieloestwa. (Chronologia tego ma nie ustalona. Niektrzy podaj daty jego ycia 960-1028; inni za oznaczaj dat zakazu poligamii a na rok 4830, tj. 1069. Identyczno z Gersonem ben Juda, twrc pieni synagogalnych (+ 1040) wtpliwa). W cywilizacji ydowskiej dokonaa si zmiana zasadnicza, skoro odtd wszyscy ydzi w Europie, nie tylko karaimi, przechodzili na monogami i to doywotni. Jake rzadkimi wypadkami staway si rozwody za zgod obopln! W takich okolicznociach musiaa dokona si emancypacja rodziny z rodu, nastpnie za emancypacja syna spod wadzy ojcowskiej. Gdy syn oeniony, wyczerpawszy okres czasu, podczas ktrego pozostawa jeszcze na utrzymaniu ojca wraz z on, przenosi si indziej w poszukiwaniu chleba, stawa si tym samym niezalenym majtkowo; mg posiada wasny majtek za ycia ojca. Przestawa by wasnoci ojca. Czemu by tedy mieli by czym niszym tacy synowie, ktrzy mogli sobie zapewni kawaek chleba w pobliu ojca? Emancypacja synw nie daa si przywiza do warunkw opuszczenia ojcowskiej siedziby, lecz musiaa sta si powszechn. Nigdy atoli nie nastpia cakowita emancypacja kobiet. Spod wadzy ojcowskiej przechodziy pod mowsk. Zyskiwaa wiele, i m nie mg jej oddali; przestawaa stanowi wasno ma. Ale na tym koniec; rwna mu nie moga si sta, albowiem kobieta do dnia dzisiejszego nie ma Tory"; jest czowiekiem niszego rzdu wobec Boga. A tego czowiek nie zdoa zmieni! W pi wiekw pniej nastay w drugiej stronie wiata rwnie okolicznoci zmuszajce ydw do monogamii, w wiecie muzumaskim; tym dziwniejsze to, e w wiat sam by poligamiczny. Potomkowie dawnych osad syryjskich, babiloskich, afrykaskich, przyjli pod panowaniem islamu jzyk arabski i starali si wej w ycie zbiorowe islamitw, czsto przyjmujc pozornie islam. Z drugiej strony, na pirenejskim pwyspie, zyli si z muzumanami tym bardziej, e mogli wchodzi w zwizki maeskie (jak o tym bya mowa w rozdziale o rasie). Ius connubii istniao te dugo faktycznie z chrzecijanami hiszpaskimi, jedynym w wiecie chrzecijaskim wyjtkiem. Potem stosunki zmieniy si zasadniczo, a gdy wiksza cz hiszpaskich wygnacw ydowskich schronia si pod bero Turcji, znalaza wprawdzie gocinno, lecz wypado wkrtce przekona si, e zanikny cakowicie dawne sympatie muzumaskie u ydw. Turek gardzi Izraelem i nie dopuszcza zwizkw rodzinnych z ydami, konkubinat za by utrudniony, niemal niemoliwy, wobec tureckich zwyczajw i systemu haremowego. Pozostaway niewolnice, kosztowny zbytek dostpny tylko najmajtniejszemu, a utrudniony tym, e nie wolno byo nawraca na ydowsk wiar. Muzumanin wkrtce przesta odsprzedawa niewolnika, czy niewolnice ydowi, bo by to mogo by z uszczerbkiem islamu. W poligamicznym wiecie muzumaskim, w spoeczestwie opartym na niewolnictwie, zabrako ydom

kobiet podobnie, jak przed piciu wiekami w Niemczech. Skutek by taki sam. Rol rabbi Gerszona obj na pwyspie bakaskim m mesjaniczny, Sabataj Cwi. Zwolennicy jego (sabatianie, w Polsce frankici) yli w monogamii doywotniej, gdy Sabataj zakaza poligamii i rozwodw. W ten sposb monogamia i to doywotnia, zaszczepia si pord Izraela od zachodu i wschodu. Posiadamy do tej sprawy bardzo charakterystyczne dane z roku 1778. Wtedy Mojesz Mendelsohn wyda zbir praw, obowizujcych ydw, do uytku wadz i sdw krlewskich pruskich (o czym obszerniej w rozdziale o neojudaizmie). Midzy innymi jest tam paragraf omawiajcy spraw kosztw leczenia chorej ony. Jeeli bowiem koszta s zbyt wielkie, musi je ponie ona z posagu swego, albo rozwd. Lecz tu dodaje nowoczesny kodyfikator: Podug niektrych rabinw mg m mie dawniej to prawo, gdy mu jeszcze wolno byo przymusi on do rozwodu; ale gdy od czasu kltwy rabbi Gerszona odjta zostaa mowi wolno opuszczenia ony, nie moe si wyej wzmiankowanym sposobem od leczenia jej uwalnia". Samo brzmienie tego paragrafu u Mendelsohna jest jednak dziwne. Najpierw przepis wyrany, a dla on niekorzystny, a potem dodatek: podug niektrych rabinw", a zatem nie wedug wszystkich. Tam Talmud, stanowicy niewtpliwie cz prawa", a tu tylko pniejszy przepis rabinw. Rabini byli tedy ju dawniej w tej sprawie rozdzieleni, a zatem nie wszyscy zgodzili si na reform Gerszona i Gerszon naley rwnie do niektrych" rabinw, tylko po drugiej stronie. Przepisy jego nabray znaczenia nowego prawa zwyczajowego, ale czy mieci si w nich zakaz poligamii, czy mieci si moe? Jako nie wszdzie uznano wieloestwo za niedopuszczalne, a monogami za przymusowo doywotni. W Polsce dotychczas m ma prawo narzuci onie rozwd, a zatem monogamia nie jest doywotni, jakkolwiek inteligencja ydowska z prawa tego niemal nigdy nie korzysta. Pord chasydw jest to atoli czym zwykym. We Francji panowao a do pocztku XIX w. przekonanie, e poligamia jest ydom dozwolona. Kiedy rzd Napoleona I zwoa w r. 1806 ydowskich notablw", uwaa za wskazane zapyta ich wprost o to. Odpowiedzieli, ze poligamia jest zakazana, a rozwody wymagaj sankcji prawa francuskiego874. Odpowiedzieli tedy, e co do tego pozostaj w zgodzie z prawem francuskim, czyli poddali si kodeksowi napoleoskiemu, uznajc go swym prawem wieckim". Ile w tym okreleniu tkwio zastrzee, wiemy, skoro Talmud traktuje surowo stosunki ydw z wszelkim prawem nieydowskim, dopuszczajc tylko pozornego posuszestwa dla spokoju". Bo te notable owi nie posiadali najmniejszego prawa, eby cokolwiek nakaza lub zakaza w imi religii. Monogamia nastaa tedy via facti. Gdy wyrugowano z ydostwa pojcie, jako ona stanowi wasno ma, znikny take dawne symbole tego stanu rzeczy. Wrd rozmaitych formalnoci towarzyszcych obrzdkowi zalubin, byo take zalubienie przez grosz" jakie przeytkowe wspomnienie kupna ony. W XVII wieku nie wiedziano ju, co to waciwie znaczy i skd si to wzio; zostaa tylko tradycyjna, lecz niezrozumiaa ceremonia. Istniaa w Niemczech jeszcze w wieku XVIII, znana dobrze Michaelisowi875. w Polsce istnieje dotychczas. Skoro ona przestawaa by wasnoci ma, musia znikn lewirat. Nie zniesiono go, lecz przesta istnie faktycznie, bo bracia nieboszczyka zwalniali zawsze wdow od obowizku oddania si w maestwo gwnemu nieboszczyka dziedzicowi. W XVIII wieku nawet najubosi bracia podarowywali wdowie swe prawo gratis876. Nabywaa wic kobieta ydowska coraz wicej praw, dziki wpywom chrzecijaskiego otoczenia. Doywotnia monogamia zmieniaa do gruntu urzdzenia familijne, nadawaa onie stanowisko trwae, a co
874 875 876

Phi I 15 Mch II 89 Mch II 148

wicej, otwieraa drog do rwnouprawnienia. Tak bywao w historii ustrojw spoecznych zawsze i wszdzie, i doywotnie jednoestwo stanowio jakby wstp do rwnouprawnienia kobiety; to nastpowao po tamtym, jako skutek nieuchronny, niezawodny. W ydowskiej cywilizacji byoby to jeszcze atwiejsze, skoro ona nie przestawaa by wacicielk i zarzdczyni swego panieskiego majtku, wniesionego posagiem; pod tym wzgldem prawo ydowskie byo liberalniejsze od pniejszego (o ile pniejszego!) kodeksu napoleoskiego, z tym zastrzeeniem, e liberalno ta tyczya wycznie kobiet majcych posag, zamonych. Ktra bowiem zmuszona bya zarabia, nie posiadaa prawa dysponowania swym zarobkiem, lecz musiaa oddawa go mowi. Ale najbogatsze nawet kobiety nie mogy doj do tego, by z monogamii doywotniej wysnute byy wszystkie konsekwencje, albowiem staa temu na przeszkodzie sakralno ycia zbiorowego. Ona nie ma Thory a wic nigdy nie bdzie cakowicie rwna mowi. Wytwarzaa si tedy pewna subtelna rnica midzy pozycj ony ydowskiej a chrzecijaskiej, rnica nie dajca si usun dotychczas. Nie zagina te wiadomo, e monogamia doywotnia powstaa ze zbiegu okolicznoci, a nie z prawa", i e w imi prawa moe by cofnita. Ale czas nam przej do dalszych jeszcze nastpstw golusa". A s na rejestrze sprawy, najpowaniejsze, sigajce do gbi kultu religijnego, bo chodzi o modlitw, o stan kapaski, o domy Boe. Wielka jest gbia wpyww chrzecijaskich, siga a do szpiku ydostwa a jednak nie wyonia si nowa religia i ydzi pozostali wbrew wszystkiemu przy Talmudzie i kabale. Sakralizm cywilizacji nie dopuszcza wpyww golusa poza pewne granice. Zobaczymy w dalszym cigu ksiki, jak najwiksze nawet zmiany okazyway si zawsze tylko zewntrznymi, pozornymi, szat zwierzchni, pod ktr istota rzeczy pozostawaa niezmienna. Golus sprowadzi jeszcze inne zmiany, o ktrych w nastpnych rozdziaach. Zasadniczymi byy jednak trzy: geograficzna wzgldno religii, zanik ustroju rodowego (tym bardziej plemiennego), a wic zanik msty i emancypacja rodziny i dorosego syna, tudzie monogamia. ydzi podnieli metod ustroju swego ycia zbiorowego wyej, bez porwnania wyej, ponad normy palestyskie i dziki golusowi ocalili sw cywilizacj. Nadto ... rozmnoyli si niesychanie. Harnack oblicza, e za Augusta stanowili ok. 7% ludnoci cesarstwa rzymskiego. W samym Rzymie byo ponad 10.000 mczyzn (Tyberiusz wywiz 4.000 na Sardyni877. Po golusie staroytnym odziedziczy redniowieczny wszdobylstwa ydowskie, rozwijane jeszcze bardziej w czasach nowoytnych. Do czego ono doszo, pouczy si mona z wielkiej ksigi spoeczestwa ydowskiego, z The Jewish Encyclopedia878, podajcej tysice biografii. Dla przykadu wemy np. Adlerw. Urodzony w Poznaniu Jerzy Adler wsawi si studiami ekonomicznymi i zosta profesorem ekonomii politycznej w Heidelbergu. Nathan Adler by naczelnym rabinem Wielkiej Brytanii, pozostawiwszy to stanowisko w spadku synowi. Feliks Adler zaoy w N. Yorku rozgone towarzystwo dla kultury etycznej'*. Drugi tego imienia Adler by redaktorem wiedeskiej socjalistycznej Arbeiter-Zeitung'" itd. Encyklopedia wylicza 22 zasuonych Adlerw. Historia jednej tedy wspczesnej rodziny obejmuje Pozna, Wiede, Heidelberg, Londyn i New York. I tak bywa z reguy. Encyklopedia poucza nas take, e setki rodw dziel si na dwie gazie, ydowsk i chrzecijask i podaje cae genealogie, oparte na dowodach archiwalnych879.

877 878 879

877 Bt 3. N. York 1902 sq. Referat ks. prof. Stefana Pawlickiego w Sprawozdaniach z posiedze Wydziau historyczno - filozoficznego Akademii Umiejtnoci, Krakw 1902

XIV. NASTPSTWA WYBRASTWA Rozwaania rde ydowskiej religii i cywilizacji nasuwaj tyle rozmaitych kwestii, i nie objby ich grubymi tomami aden, ani nawet niemiecki Handbuch ni Grundriss. Zawsze zostaoby jeszcze niejedno do Ergnzngsbandu w kilku czciach. C dopiero, jeeli mamy zabra si do roztrzsania spraw ydowskich pord narodw! Ogrom i do tego labirynt! Izrael w golusie dopiero wyrs, a majc zetknicie wzajemne ze wszystkimi ludami wiata, ociera si o wszystkich i wszystko, ma do czynienia ze wszystkim i wszystkimi, z czego powstaje taki bezlik kwestii i zagadnie i objaww, i o wyczerpaniu tematu nie moe by nigdy mowy. Dotkniemy w tym miejscu kwestii moe najciekawszej ze wszystkich: czym zakonserwowaa si cywilizacja ydowska? Co dopiero (w poprzednim rozdziale) wyuszczylimy, jak bardzo a bardzo zmienia si ydowska metoda ustroju ycia zbiorowego i to w sprawach zasadniczych jake tedy wytumaczy, e ta cywilizacja jednak wci istnieje? Wszake w golusie ograniczano nawet jej sakralno! Lecz w sakralnoci tej mieci si jeden punkt decydujcy, ktrego nigdy nie porzucono, ani nie zacieniono: wybrastwo. Zapytajmy, czy jest na caym wiecie choby jeden yd, ktryby zarzuci doktryn o narodzie wybranym, a gojw" mia take za blinich? I czy jest gdzie na caym wiecie yd prawowierny, ktry wyrzeka si by uprzywilejowanym wrd narodw, ktryby nie sdzi, e ydom naley panowanie nad wiatem? W tym bowiem tkwi esencja Tory, spopularyzowana dzie w dzie bez ustanku przez talmudystw. Co umieszczono w mowie rabina Reichhorna w roku 1869 w Pradze na pogrzebie rabina Jehudy (w mowie rzekomej czy prawdziwej?). (Mowa" jest rodzajem literackim; autor mowy" moe nawet nie mie zamiaru wygoszenia jej. Byoby dziwnym, gdyby Reichhorn nie by przemawia na pogrzebie kolegi, lecz czy przemawia tak jak podaje tradycja? Jake doj tekstu autentycznego? Nie bada nikt tej sprawy cile metod historyczn. By moe, e mow rzekom napisano pod wpywem i wraeniem faktycznej biorc z niej asumpt. W kadym razie, mowa" ta pochodzi z pira ydowskiego. Podobny wypadek, a na wiksz skal, zaszed pniej przy tzw. Protokoach mdrcw Syjonu "). To mieci si w kadej ydowskiej gowie, pki yd pozostaje prawowiernym; albowiem dza obrcenia wszystkich w suki Izraela wywodzi si istotnie z ksig witych. To jest sakralne. Kto z ydw przestaje w to wierzy, ten si odydza. Nie trzeba si dziwi, e rysem najbardziej znamiennym umysu ydowskiego jest pycha, albowiem z rozwaania spraw ydostwa pord narodw narzuca si wniosek, jako jeden nard powstaje, inny ginie, ale Izrael jest wieczny". To samo mogliby powiedzie o sobie niezliczeni Chiczycy i nieliczni Parsowie, tudzie fellachowie egipscy, gdyby posiadali nieco wyksztacenia; i ci bowiem trwaj ponad trwanie wielu narodw", a nadto nie s wcale modsi od Izraela, lecz raczej starsi od Abrahama nawet. Nie zrobili atoli nawet tego spostrzeenia, bo brak im specjalnego do tego zainteresowania, ktre powstao u ydw dziki teoriom wybrastwa i mesjanizmu. Chiczyk zdaje sobie spraw ze swej najwikszej staroytnoci, a wiedzc o odrbnoci swej cywilizacji ma wszystkich innych za barbarzycw, nie wykluczajc ani Amerykanw; ale jest areligijnym, nie mg przeto zdoby si na koncepcj, jakoby by z gry uprzywilejowanym. Nigdy te nie przynio si chiskiemu filozofowi adnemu, iby Chiny przeznaczone byy do panowania nad wiatem caym; poprzestawali na obronnoci swego chiskiego muru przeciw ludom spoza ich cywilizacji, a gdy to nie starczyo, Chiczycy prawdziwi (poudniowi) kontentowali si zachiszczaniem Mandurw, Tatarw, Mongow, kryjc w sercu marzenie, eby jednak odzyska niepodlego od tych barbarzycw", (ktrych w Europie uwaa si za autentycznych Chiczykw!!!) ale nigdy nie marzyli o tym, by inne ludy miay im suy i by im podnkiem". Egipcjanie nie wyginli, istniej do dnia dzisiejszego w fellachach; ale zgina cywilizacja egipska: poniewa nauka staroegipska odgrodzia si od wiata i staa si wycznoci kapaskiego cechu. Egipscy

uczeni nie spopularyzowali nauki, lecz zatrzymywali j w tajemnicy. Nauka nie przerabiaa si w owiat. Kiedy nadeszy przewroty stosunkw takie, i nie dao si utrzyma kapastwo z podwjn religi, ezoteryczn egzoteryczn osobno, gdy zostay tylko strzpy z egzoteryzmu, a zgina wszelka tradycja tajemnego ezoteryzmu nie zostao nic, oprcz zdolnoci rozrodczej; zgin i przepad duch, zostaa sama materia. Sama bdc, staa si niezdatn do niczego. Fakt to wielkiej wagi do stwierdzenia, jako duch rzdzi materi, a nie odwrotnie; tudzie e nie ma historycznoci innej, jak tylko z aski ducha. I nie ma narodu bez historyzmu; kt fellachw poczyta za nard? Jeli i ydzi nim nie s, c dopiero oni! Parsowie stanowi obok ydw najbardziej religijn spoeczno wiata z cywilizacj rwnie sakraln; i co ciekawe, walk o byt materialny tocz take gwnie handlem i bankierstwem. A nie danym im byo rozmnoy si i wedug wszelkiego prawdopodobiestwa zanikaj; jest ich coraz mniej. Chocia to bogacze i z reguy ludzie o wyszym wyksztaceniu, nigdy nie przynio im si uwaa si za powoanych, by panowa nad caym wiatem. Religia ich, jedyna w swoim rodzaju, zakonserwowana dla resztek wyznawcw, nie nakazywaa nigdy uwaa czcicieli Ognia za wybracw bstwa. Nie wyrniaj si tedy ydzi ni staroytnoci, ni monolatri. Chiczycy i Egipcjanie starsi od nich, a Parsowie wyznaj take monolatri. Ani nawet sakralizm cywilizacji nie stanowi cechy wycznie ydowskiej. Braminizm jest tak samo sakralny na wskro, ycie powszednie prawowiernego Hindusa obwiedzione jest take czsto koem przepisw religijnych, wcale nie mniej, ni u ydw a jednak co za rnica? Nie staroytno, nie monolatria, ani nie sakralizm wyrniaj ydostwo od caego wiata, lecz wybrastwo i mesjanizm. Te cechy posiada tylko yd. Sw wieczno Izraela" uwaa za wynik woli Boej; on jeden zosta do tego wybrany przez Boga i on sam tylko uwaany jest przez Boga za czowieka zupenego. Inni w sam raz za podnek dla niego! Std ta pycha. Ten twr wyobrani stanowi wi ydostwa. Trwaj, poniewa czekaj na mesjasza, ktry uczyni ich panami ludzkoci caej, zamienionej w niewolnikw Izraela. A dorw si do tej mocy, wikszej nad wszelkie pastwa uniwersalne, bez najmniejszego ze swej strony trudu ni mozou, byle tylko zachowali Zakon; nie trzeba im walczy, pastwa tworzy i czy, odkrywa i zjednywa nowe kraje, ksztaci umys i pracowa bardziej nad innych, nie trzeba ni odkry ni wynalazkw bo panowanie nad wiatem bdzie im dane po prostu dlatego, e si im naley, a bdzie dane sposobem cudownym, bez dorabiania si z ich strony; gdy nadejdzie czas waciwy, dostan wszystko gotowe. Od tego mesjasz, eby si sami nie musieli trudzi. Tote nie ma u nich pionierstwa, jak ju o tym bya mowa. Zwrmy si ku dalszym nastpstwom ich teorii o wybrastwie. Skoro zachodzi przepastne przeciwiestwo wybrastwa a odtrcenia z ramienia Jehowy, z samego tedy religijnego porzdku rzeczy, czy ponad tak przepaci moe obowizywa jednaka etyka wobec swoich a obcych? Czy nie byoby to obraz dla Izraela a uraz dla Jehowy, ktry w Torze wyranie nakazuje dwojak miark jak o tym bya ju mowa. I szkoda byoby doprawdy czasu przytacza znw dowody, zbierane ju tylokrotnie i atwo dostpne, jako goj" nie jest blinim. Nie ma ju co dyskutowa na ten temat! A stosunek Talmudu do chrzecijan kulminuje w zdaniu, jako nawet najlepszy z gojw zasuguje na to, eby by zabity"880. Ju w Palestynie obowizuje etyka dwojaka, Talmud za pogbi to jeszcze bardziej. Jake bowiem traktowa rwno w etyce ludzi, gdy sam Jehowa im wrogiem, jake ma by przyjacielem ktrego z nich wierny wyznawca Jehowy? Czy ma Jehow poprawia? Tak wic dwojaka etyka wypywa z wybrastwa, a yd uznaje t dwojako dopki jest konsekwentnym w swej prawowiernoci.
880

Cay rejestr dowodw, choby TRL I 301-313. Cytowane na kocu zdanie pochodzi od Simona ben Iahai. Usiowano ograniczy to znaczenie wyrazu goj". W tekcie Berlinera zmieniono to na najlepszy z Egipcjan"; a zdaniem Leroy-Beaulieau, tyczyo to Rzymian po Aelia Capitolina Le 29, 30

Zajrzyjmy do samych tekstw. Pierszestwo daj ks. prof. Archutowskiemu, ktry zwrci uwag na pewne teksty Talmudu, nienawistne wzgldem chrzecijan. Duo miejsc usunli sami ydzi, odkd chrzecijanie zaczli Talmud kontrolowa. Np. u nas konferencja rabinw w Piotrkowie w r. 1631 polecia, eby wzmianki o Chrystusie usun, i zastpowa je kkami. Rabini i nauczyciele bd wiedzie, jak modzie ustnie pouczy". Tylko w starych rkopisach zachowa si np. nastpujcy tekst: W Wigili sabatu i paschy powieszono Jezusa z Nazaretu, a herold wychodzi przed nim przez 40 dni, mwic: naley ukamieniowa Jezusa z Nazaretu, poniewa jest to czarownik i uwodziciel; on oszuka Izraela. Ktokolwiek wiedziaby, e jest niewinny, niech przyjdzie i niech zaprotestuje na jego korzy. I nikt nie opowiedzia si za jego niewinnoci i powieszono go w wigili sabatu i paschy". Wyrazem nienawici jest modlitwa Szemoneh esreh (18 bogosawiestw). Dwunaste bogosawiestwo" brzmi w te sowa: Przeladowcom niech nie bdzie adna nadzieja, a krlestwo pychy wykorze szybko za naszych dni. Nazarejczycy (tj. chrzecijanie) i odstpcy niechaj szybko przepadn, niech bd wymazani z ksigi yjcych i niech nie bd zapisani razem ze sprawiedliwymi. Bogosawiony bd Jeja, ktry zginasz zuchwaych". Modlitwa ta powstaa w I wieku po Chr. Nakazano w Misznie881 odmawia j trzy razy dziennie. Wiem (mwi ks. prof. Archutowski), e ydzi holenderscy, ktrzy wyemancypowali si od Talmudu, usunli j w roku 1796 ze swych modlitw, ale za to cignli na siebie gniew wielki ortodoksw". S te w Talmudzie ohydne miejsca przeciw Chrystusowi i Matce Boej882 i wstrtne przepisy, nie nadajce si do powtrzenia883. (Wywiad z ks. prof. Archutowskim w Gosie Narodu" z dnia 3 czerwca 1934 z powodu procesu w Katowicach przeciw redakcji Byskawicy" o cytaty z Talmudu). Z wasnych studiw przytocz kilka przykadw ze Szulchan-Aruchu, do jakiego stopnia odwraca si caa etyka ydowska, gdy ma do czynienia z nie-ydem. Nie darmo woaj do Jehowy w wieczr pierwszego wita paschy:Wylej swj gniew na ludy, ktre Ci nie uznaj i na krlestwa, ktre nie wzywaj twego imienia"884. A nienawici towarzyszy wzgarda niesychana. Kto nie jest ydem, nie jest w ogle czowiekiem, lecz bydlakiem. Wszelkie dzieci w ywocie niewolnicy lub nie-ydwki nie jest niczym lepszym od byda". Rwnie pomidzy bydo naley wlicza kadego, ktrego choby jedno z rodzicw w chwili poczcia nie pozostawao w witoci" (tj. nie wyznawao religii ydowskiej6)885. A jeli nawrci si na ydostwo dwje nieydowskich maonkw ... mog si rozej bez listu rozwodowego, bo poprzednie ich poycie uwaa si tylko za naonictwo"886. Co do bezpieczestwa ycia, znajdujemy przepisy pozbawione jakiejkolwiek dwuznacznoci: nie-ydw, oddanych bawochwalstwu, nie wolno zabija wprost, ale nie wolno te ratowa ich, gdy znajduj si w niebezpieczestwie ycia; np. gdy kto z nich wpadnie do wody, nie wolno go ratowa, ani nawet za zapat. Nie wolno leczy ich z choroby miertelnej, ani za zapat, chyba gdyby si tak skadao, eby zapobiec nieprzyjani pomidzy nami a nimi; natenczas wolno i bez zapaty ratowa i take leczy z choroby"887. Kocowy ten dodatek rwnajcy si odwoaniu, znajduje si w Talmudzie czsto: eby unikn nieprzyjani", przeladowania, dla zachowania pokoju", gdyby to miao by niebezpieczne" itp. A zatem, gdyby to nie grozio ydom niczym, jak si naley zachowa? Niektrzy wywodz, e dotyczy to wszystko tylko oddanych bawochwalstwu", a wic chrzecijan nie. Gdyby to nawet odnosio si tylko do pogan w naszym (chrzecijaskim) znaczeniu tego wyrazu, c wic z tego? Stosowanie dwojakiej etyki byoby nieco
881 882 883 884 885 886 887

Berakoth III, 3 Berakoth III, 3 Miszna Middah V 4 S I 104 S I 258 S II 587 S I 222

ograniczone, ale dwojako nie byaby usunita; a nam, chrzecijanom, nasza etyka nie dozwala, bymy uwaali za dobro takie zo, ktre nie tyczy nas, lecz innych. Ale wiemy, e bawochwalstwem jest w Talmudzie cae chrzecijastwo; maj nas za pogan tak samo, jak fetyszystw. Zostao to u kabalistw i zostao u chasydw. Chasydka moda z Poocka, wnuczka cadyka, przewieziona do Ameryki, tam wyksztaciwszy si, literatka angielska i niemiecka pisze w roku 1913: Niewierni twierdzili, jakobymy zabili byli ich Boga. Byo to mieszne, bo oni w ogle nie mieli adnego Boga, lecz tylko wizerunki jego"888. W najnowszych czasach pojawiy si wprawdzie interpretacje, wyczajce chrzecijan z bawochwalstwa"; ale czy nie dla pokoju"? Bd co bd, interpretacje te, moe i szczere, s jednak sprzeczne ze Szulchan-Aruchem i stanowi dowolno. Charakterystyczne jest miejsce, w ktrym mowa o ydach bezbonych, nie-ydach za jakby dodatkowo: Takiego apikorosza, ktry nie uznaje Prawa ni prorokw, zabi i to publicznie, jeli to moebne, jest dzieem miym Bogu; jeli si tak nie da, trzeba stara si, eby go sprowadzi ze wiata podstpnie, np. wpadnie taki do jamy, a stoi w niej drabina, wic si j zabiera, obiecujc, e si j zaraz odniesie, i daje mu si w tej jamie zgin itp. Ale wobec nie-ydw, z ktrymi yjemy nie w zwadzie, wobec takich naley si zachowa tak, e si na nich ani nie sprowadza mierci, ani te nie ocala si ich przed mierci"889. Wzgldem apikoroszw miy jest Bogu mord religijny; wzgldem nie-ydw z ktrymi pozostaje si na stopie pokojowej nie obowizuje najmniejsza yczliwo i nie wolno nie im pomocy, choby ycie mieli zagroone. Monaby doprawdy mwi o czynnym i biernym udziale w zabjstwach. Przykad jamy i drabiny spotykamy w innym jeszcze miejscu Szulchanu, mianowicie powtrzono go na kocu owego ustpu, gdzie mowa o leczeniu nie-yda. I znw tyczy si to apikorsim, ktrzy su bawanowi" lub zapieraj si prawa i prorokw" a wic wychrztw przede wszystkim. Gdy powstawa Szulchan, nie zdarzali si ju pord ydw inni bawochwalcy", jak przechodzcy na islam lub chrzecijastwo. Wiemy, e ju za Majmonidesa wolno byo udawa, e si przyjmuje islam; tote pierwotne znaczenie wyrazu akum" zatracio si, a poczto stosowa go do chrzecijan. Dochodzimy do wanego wniosku, jako w czasie powstawania Szulchan Aruchu ani fikcyjne przyjmowanie chrztu nie byo dozwolone. Z marranami w Hiszpanii rzecz bya ju skoczona od lat osiemdziesiciu, nowych kandydatw do chrztu nie mogo by ju na pwyspie pirenejskim; w innych za krajach nie nasta w roku 1576 i w najbliszych potem pokoleniach czas na udawane przyjmowanie chrztu. Zdarzajce si tedy w wiekach XVI i XVII chrzty naleaoby uzna jako prawdziwe nawrcenia. Wychrzta wszelki naraa si wwczas na to, e moe by zgadzony przez kogokolwiek. Rozdzia 425 trzeciej ksigi Szulchanu, Choszen hamiszpat, poucza wyranie, jak mona kara mierci pomimo, e w golusie" sdy ydowskie nie mog wydawa wyrokw mierci; kar mierci moe bowiem wykona ktokolwiek, kady gorliwiec". Odgrodzenie za ydostwa od chrzecijan byo tak surowe i cise, i w pewnych okolicznociach Szulchan zaleca zada mier ydowi obcujcemu z nie-ydwk890. Zamordowanie yda z powodu stosunkw jego do chrzecijan dozwolone (a raczej zalecone) jest w Szulchanie jeszcze w innych wypadkach: Rozdzia 388 teje ksigi trzeciej zajmuje si midzy innymi kwesti, o ile wolno si udawa do sdw nieydowskich, a zatem o ile zdrajc jest yd, wydajcy wspwyznawc wadzom nie-ydowskim. Albowiem dozwolono zdrajc zabi, gdziekolwiek si znajdzie, nawet w obecnych czasach ... Byle kto winien takiego zabi, a zrobi dobry uczynek". Niektrzy rabini sdz, e mona poprzesta na tym, eby mu wyrn jzyk, albo olepi. Wrd rozmaitej kazuistyki przytoczono tame w dalszym cigu taki wypadek: Jeli kto chce uciec i
888 889 890

An 31 S II 549 S I 223; S II 548-9

nie zapaci dugu nie-ydowi, a drugi jaki yd zdradzi to, nie naley go wprawdzie uwaa za zdrajc, ale bd co bd dopuci si czynu bardzo zego. S wic wypadki, w ktrych nie godzi si zdrajcy zabi bezporednio, ale wolno go np. wrzuci do gbokiej jamy (przykad symboliczny), skd yw nie wyjdzie; w ogle wolno go zgadzi wszelkimi sposobami. Jeeli w jakiej sprawie wyda ca gmin ydowsk, czonkowie gminy pokryj wsplnie koszta zwizane ze zgadzeniem zdrajcy891. W sprawie bezpieczestwa mienia nie brak te wiadectw etyki podwjnej, odwrconej, gdy chodzi o nie-yda. W rozdziale 156 (ksigi tej samej Choszen hamiszpat) w ustpie pitym jest mowa o pewnych wypadkach moliwej konkurencji pomidzy rzemielnikami i (w dalszym cigu) kupcami take w stosunkach z kupcami chrzecijaskimi (muzumaskimi na wschodzie), przy czym pod koniec ustpu powiedziano: dobra nie-yda s jakby czym porzuconym, a kto pierwszy przyjdzie, ma do nich prawo"892. A wic res nullius, res primi occupantis, ale pierwszego yda! Wielce znamienne zarzdzenie znajdujemy w rozdziale 183, w ustpie sidmym, ktre brzmi w caoci jak nastpuje: Jeli kto wyprawi posaca, eby przyj pienidze od nie-yda, w za pomyli si i da mu za duo, wszystko naley do posaca; jeli jednak posaniec nie wiedzia o tej pomyce, a pienidze doszy do rk tego, ktry go wyprawi, temu si to naley. Jeli kto uprawia interes z nie-ydem, a drugi yd nadszed i pomaga mu, a oszuka nie-yda na mierze, iloci lub wadze, w takim razie dziel si zyskiem, choby nawet pomocnik otrzymywa zapat za swj trud"893. Rozdzia 348 zajmuje si pewnymi wypadkami kradziey. Kra bezwarunkowo nie wolno, ale s wtpliwoci, czy przewini ten, kto drugiego do kradziey namwi lub wyprawi na kradzie; albowiem zlecenia tego rodzaju s niewane, wic taki, ktry drugiego posya, moe si wymwi, jako nie przypuszcza, eby tamten podj si sprawy zakazanej. Podobnie nie zawini, kto zodziejowi pomoe odnie przedmiot ukradziony. A co do nie-ydw, wtpliwoci rozstrzygnite s w sposb nastpujcy: Nie-yda wolno okra porednio, tj. oszuka go w rachunkach itp., ale on nie moe o tym wiedzie, eby nie sprofanowa imienia Boego". Niektrzy rabini pozwalaj pozostawi w bdzie nie-yda, jeeli sam si pomyli na swoj niekorzy, lecz nie wolno go oszukiwa umylnie894. Rozdzia 369 zakazuje jednak kupowa cokolwiek od rabusi (zodzieje jawni zaliczeni s do tej kategorii), a w dalszym cigu zajmuje si niektrymi wypadkami z kwestii, o ile prawa gojw obowizuj yda. Np. ydowski poborca nie powinien stawia przeszkd ydowi, chccemu obej opat ca. Nie obowizuj te yda prawa wydane przeciw udzielajcym poyczek procentowych na zastaw895. W czwartej ksidze Szulchan-Aruchu powiconej prawu maeskiemu, Eben haezer, w rozdziale 28, mowa jest o potrzebnej do formalnoci zalubin monecie lub w ogle jakim przedmiocie cennym; a przy tej sposobnoci dowiemy si, jako nie wolno odbywa obrzdu zalubin, uywajc przy tym jakiego przedmiotu, ktry si zrabowao, ale ktry ma si w przechowaniu, lub wypoyczyo si go, lub te gdy uywanie go zakazane jest w Torze lub Talmudzie. Jeli atoli ukrado si co przedtem jakiemu nie-ydowi, mona z tym odbywa zalubiny"896. Ani te prozelityzm nie dziaa wstecz ani w tym dziale spraw: Jeeli kto poyczy pienidzy od
891 892 893 894 895 896

S II 523 S II 287 S II 333 S II 507 S II 513, 514 S II 588

prozelity, ktrego dzieci wraz z nim przeszy na ydostwo, a prozelita w zmar, dunik nie potrzebuje oddawa tych pienidzy jego dzieciom; jeli to jednak zrobi, nie jest to zgodne z myl mdrcw (mdrcy nie doznaj przyjemnoci z takiego postpowania dosownie za oryginaem); to znaczy, jeeli brzemienno i narodziny dzieci nie s w witoci (jeeli zrodzone zostay jako nie-ydzi); ale jeli ojciec by ju ydem, gdy dzieci si urodziy, w takim razie jest to po myli mdrcw, jeeli zwrci dzieciom pienidze poyczone od ojca"897. Do przykadw by wykaza, jako etyka podwjna przyjta jest za zasad w Szulchanie, nowoczesnej obowizujcej ksidze prawa talmudycznego (ktrej wydania przypadaj na okres 1567-1928), e zatem w krajach golusa" odbywa si dalszy rozwj tej waciwoci rodzimej, wniesionej pomidzy narody z palestyskiej siedziby. Przejdmy do dalszych nastpstw doktryny o wybrastwie; sigaj one a do gbi ducha ydostwa, a wybujay jeszcze bardziej pord narodw". Teza o wybrastwie rozstrzyga o rodzaju stosunku do Boga, czy mianowicie ma by indywidualny, czy gromadny. Jest to fundamentalna zaiste sprawa religijna i cywilizacyjna. Katolik np. czerpie otuch i siy moralne do przetrzymania choby pieka na ziemi" z indywidualnego stosunku do Boga. Kady z nas odpowiada sam za siebie, jako oddzielna jednostka ludzka, bez wzgldu na zrzeszenie do ktrego nalea za ycia. Ta za przynaleno nakada na kadego tzw. obowizki stanu. Wolno jednostki zaley od dwch skadnikw ycia moralnego: od zalet wsplnych wszystkim ludziom dobrym, sprawiedliwym, wymaganych jednako wszdzie i zawsze przez etyk katolick; tudzie od zalet wymaganych od prawego czonka danego zrzeszenia, a wic zawodu, warstwy spoecznej, od prawego syna Ojczyzny i prawego obywatela pastwa, wedug rozumienia etyki katolickiej. Wrd odmiennych okolicznoci mog by inne obowizki Francuza np. a Polaka: Polak czy Francuz dwiga rozmaite obowizki w rozmaitych okresach dziejw swego kraju. Ale nie jest si wobec Boga ni Polakiem ni Francuzem, lecz po prostu czowiekiem, ktry ma zda spraw z obowizkw spenianych wobec Polski czy Francji. Bo te okolicznoci ycia stanowi tylko to dla rozwoju personalnego i wartoci personalnej. Nie pada jednak na szal fakt, e si jest Polakiem lub Francuzem, bomy wszyscy rwni wobec grobu i zawiata. Katolicyzm odrzuca jakkolwiek predestynad, a wic odrzuciby rwnie wszelki pomys predestynacji z powodu przynalenoci do jakiego zrzeszenia. W religii ydowskiej mieci si predestynacja gromadna. Tak wanie predestynacj jest ydowskie wybrastwo. Stosunek yda do Jehowy polega na ydostwie i ydostwem swym zasoni si on przed Panem, a zatem gromadnoci zrzeszenia. W bnicy modli si yd wycznie jako yd i wycznie w imi ydostwa odziewa si talesem. Gdyby na jedn chwil chcia abstrahowa od tego, e jest ydem, nie byoby dla niego zgoa miejsca w tej religii. Stosunek yda do Boga jest przywilejem urodzenia. Czyme wobec tego wszelkie wysiki indywidualne? Zwamy, e yd nie pozostaje pod opiek Bosk, jako czowiek, jako indywidualno czowiecza, lecz tylko jako yd i tylko dlatego, e jest ydem. Z tego wycznie wzgldu otwarte dla niego ucho Jehowy, wycznie jako dla czowieka zrzeszenia ydowskiego. Gdyby utraci wobec Jehowy t cech swej gromadnoci, nie miaby si po co do niego zwraca. Zachodzi przeto niemoliwo personalnego stosunku do Boga. Tote w caym bycie ydw zna zamiowanie szczeglne do gromadnoci, jakiego nie spotyka si w takim stopniu nigdzie indziej, ani nawet w przyblieniu. Dodaje im to nieraz siy, ale czsto amie j, a nawet nieraz nie dopuszcza do wytworzenia pewnych si. Wiekowe wahania ydostwa w golusie wobec katolickich narodw, a zatem do XVI wieku wobec caej zachodniej i rodkowej Europy, pochodz ze zmaga, czsto doprawdy tragicznych, by wyj ze szablonu gromadnoci, by si indywidualizowa. Historia ydw przejawia si janiej, zrozumialej, gdy si uwzgldni wybuchajce kiedykolwiek walki gromadnoci z personalizmem,
897

S II 229

ktrym przejmowano si od gojw. Czy i dzi nie widzi si tego? Czy za ydostwo wicej zyskao i zyskuje na gromadnoci, czy te wicej na niej traci, niechaj si tym zagadnieniem zajm historycy ydowscy. Gromadny stosunek do Boga odbija si w przymusowej gromadnoci obrzdkw religijnych, wykluczajcych jednostkowo. Tyczy si to wanie najwaniejszych. Do naboestwa betlamin w bnicy, rwnie z odmwieniem modlitwy Szma-Izrael lub tzw. modlitwy witej (Kadisz), trzeba przynajmniej dziesiciu mczyzn ponad 13 lat wieku. Gdy w gminie nie ma przez duszy czas takich dziesiciu uczszczajcych stale do bnicy, zamyka si j, jako nieprzydatn. Bywa tedy, e opacano dziesiciu mczyzn (kobieta nie ma Tory"), aeby byli zawsze obecnymi w synagodze, gdy wypada to naboestwo. Zwano ich batlamin. Dzi obowizuje to z reguy sub bnicz i szkoln". Do najprzykrzejszych wspomnie z ostatniego oblenia Jerozolimy z lipca roku 70 po Chr. naley fakt, jako ustaa codzienna ofiara z powodu braku odpowiedniej iloci obecnych mczyzn. Ani tez nie wolno byo spoywa baranka Paschalnego we mniej ni dziesi osb. Tylu penoletnich mczyzn musi by obecnych przy obrzezaniu. Taki komplet dziesitki zowie si minionim. Potrzebny jest nawet w podry, w wagonie kolejowym, bo i tam wolno odmawia owe mody898. Znaczenie i caa donioso nastpstw tej przymusowej gromadnoci okazuje si wybitnie w antytezie, gdy mianowicie uprzytomnimy sobie, jako do odprawienia zasadniczego naboestwa katolickiego, tj. mszy w., nie trzeba nikogo prcz samego celebranta. Wska na dwa przykady godne pamici: Sven Hedin spotka w swych podrach w Azji rodkowej kapana katolickiego, Holendra Henricksa, ktry spdziwszy w Azji 25 lat znalaz si przez duszy czas w takich okolicznociach, i sam odprawia codziennie msz w., nie majc ani jednego suchacza"899. Gdyby synny podrnik by katolikiem, wcale by si temu nie dziwi. A drugi przykad z dziejw dnia dzisiejszego: do wymiennych winiw bolszewickich i polskich, nalea ksidz biskup Bolesaw Sloskan, wydostany stamtd w zamian za jak grubsz ryb bolszewick, uwizion w Polsce. Oto w drodze powrotnej w Rydze, biskup przemawiajc po naboestwie w seminarium duchownym, pokazywa srebrny kieliszek, dajcy si ukry w doni, ktry podczas przeladowa suy mu za kielich do odprawiania mszy w. w lochach i kryjwkach, gdzie innej postawy nie mona byo przybra, jak zgarbion lub klczc, a ministrantami suchajcymi byli sami tylko wici anioowie"900. W tej antytezie zastanwmy si teraz nad koniecznoci gromadnoci w bnicy, a zrozumiemy istot ydowskiej gromadnoci i zamiowanie do niej. Wytumaczy sie jasno niemiecko-ydowskie przysowie: Ein Jud is kein Jud; viel Jud ist Jud! Jeszcze dobitniej a popularniej wyoono to w bani pouczajcej i przestrzegajcej, e kto sam jeden pi w pokoju, podpada pod wadze diabw i diablicy Lilis"901. Ze wzgldw religijnych pragn by w dziesitk, choby w ciasnym przedziale kolejowym. Chcc nie chcc musz czsto si zgromadza przynajmniej w t dziesitk, choby w najcianiejszej izdebce ndzarza, obchodzcego obrzezanie syna. Przyzwyczajenie nabyte od lat najmodszych dziaa potem, zwaszcza, e dziaa w imi obowizku religijnego i religijnymi przypomnieniami. Dum yda jest, by wznie si przy waciwych okazjach ponad minimum minionu, ktre obowizuje nawet ndzarzy; im liczniejsza gromada, tym wicej zaszczytu, i tym bliej ucha Jehowy. Religijnymi wzgldami wyjania si spraw wiele w kadej cywilizacji, tym wicej tedy tam, gdzie cywilizacja jest sakralna. Wytwarza si kanon spoeczny, polityczny, caa socjologia religijna, sakralna, a zatem niezmienna, uwicona raz na zawsze. Doprawdy, zwolennicy mniemania, jakoby religia bya spraw prywatn, powinniby robi wyjtek przynajmniej dla cywilizacji sakralnych. Banalnoci zreszt byoby udowadnia, jako religia stanowi czynnik cywilizacyjny wszdzie, e wpywy religijne zachodz w kadej cywilizacji; nie o to te chodzi, e one s, lecz o to jakimi s.
898 899 900 901

Tr 202; TrL II 71, 180; TrS 152; Bf 135; Szo 179; Ot 55. 117 przypisek; S I 20 Hd 47 Gos Narodu (Krakw) z 1 lutego 1933 Bf 195

Wpywy sakralnoci ydowskiej byy tego rodzaju, i ydzi byliby si stoczyli w defektywnoci cywilizacyjnej do poziomu zaiste barbarzyskiego, gdyby nie rozproszenie. Do cech sakralizmu naleca aprioryczno nigdzie nie wybujaa w stopniu tak wysokim, jak w ydowskiej cywilizacji. Wpywy rozproszenia" cechy tej nie stary, nawet nie zmniejszyy. Nie tylko ydzi nie nauczyli si od gojw aposteriorycznoci, lecz zarazili ich swoj apriorycznoci. Na szerzeniu tej metody polega gwnie wpyw ydw na narody". Pozostaje to w zwizku z inn cech umysowoci ydowskiej: z ich prawniczoci.

XV. PRAWNICZO Wszyscy judeologowie zgodni s co do tego, e religia ydowska posiada charakter prawniczy, a stosunek do Jehowy jest kontraktowy. Sami ydzi uwaaj to za co cakiem naturalnego. Czy nie tkwi to w samej naturze monolatrii? (Kontrakt z bstwem zdarzy si raz (jeden raz tylko) w historii rzymskiej. W r. 217 (po klsce trazymeskiej) pontifex maximus spisa przy wiadkach kontrakt z Marsem o ver sacrum, patne po piciu latach a zatem pod warunkiem, jeeli Rzym pozostanie nienaruszonym w cigu tych piciu lat). Religia jest to pakt (Paktum), zawarty pomidzy czowiekiem a inn duchow istot wyszego rzdu. Przypuszcza si tedy pewien stosunek naturalny midzy czowiekiem a t wysz istot duchow, wobec czego przez wzajemne wypenianie paktu popieraj wzajemnie swe interesy (so dass durch die wechselseitige Erfrlung dieses Paktums sie wechselseitig ihr Interesse befrdern) Judaizm by z pocztku kontraktem takim, zawartym za Abrahama, nastpnie Mojesza co jednako wywodzi filozof Majmon, jak kady inny yd902. I w najnowszej judeologii stwierdza si, jako stosunek z Jehow jest prawniczym dwustronnym" i e religia staa si prawem cywilnym i duchowym" a przy takim stanie rzeczy jest to cakiem naturalnym, jako na zewntrzno kadzie si coraz wikszy nacisk: rabini robi coraz mniejsz rnic midzy maym a wielkim w prawie"903. Inny badacz wyraa si w te sowa: Nard ydowski zrozumia przymierze wite jako najzwyklejszy kontrakt midzy dwoma osobami, gdzie obie strony zobowizane s cile do wypeniania przyjtych warunkw"904. Takie pojmowanie religii trwa dotychczas. Chasydka z Poocka, wnuczka cadyka, wyksztacona nastpnie w Ameryce, pisaa o tym krtko a wzowato niedawno w r. 1913: Bg potrzebowa mnie, a ja potrzebowaam jego. Wsplnym byo dzieo nasze wedug obietnicy Starego Przymierza"905. Obecnie zastanowimy si nad pewn blisz konsekwencj kontraktu przymusowego. Bd co bd Jehowa silniejszy od Izraela. Zawiera kontrakt, ale czy nie grozi, jeeli go si nie zawrze? Czy mona byo usun si od kontraktu, gdy z jednej strony wiata panowanie nad caym wiatem, a z drugiej nagromadzenie wszelkiego za? A zreszt tendencja do szukania ulgi w kontrakcie jest tak naturalna! Strona" kontraktem zwizana gowi si tedy, bada tekst, obraca go i odwraca, spekuluje", czy nie da si wymaca czego, coby ulyo, uatwio, eby kontraktu nie mona nie doprowadzi do targw i kruczkw prawniczych. Chodzi o to, jakby prawo obej, a mimo to kary na siebie nie cign, ani zasugi nie straci. Uczeni rabini dopomagali w tym Izraelowi wiernie, a raczej nauczyli go tak wygodnego sposobu ycia"906. Zapewne na woowej skrze nie spisaby kruczkw prawniczych przeciw Jehowie, jak ydzi umiej i jak im wolno obchodzi Zakon cakiem legalnie. Zebraby si z tego atwo gruby tom; poprzestaniemy oczywicie na kilku przykadach dla charakterystyki. Najwaniejsz spraw religijn yda jest wicenie szabatu. Nie wolno w ten dzie ani uci gazki, ni zerwa kwiatu, ni owocu. Osobno przepisano jak w szabat plu, eby to nie byo robot zniewaajc wito907. Paznokcie obcina naley nie we czwartek lub dni powszednich, ale w pitek; mdro rabiska podpatrzya bowiem, jako paznokcie zaczynaj odrasta na trzeci dzie, gdyby przeto obci je we czwartek, rosyby na nowo w sobot, a zatem ciao yda wykonywao by prac rosnc908. Nie wolno pali tytoniu; surowi talmudyci przygotowuj sobie na szabat butelk dymu tytoniowego i poprzestaj na wdychiwaniu go. Nie wolno przenosi rzeczy z domu do domu; ale jeli dwa domy jedz wsplny chleb, czy nie stanowi w takim razie
902 903 904 905 906 907 908

Mai I 244, 245 Sm 218, 220 TrL II 24 An 67 TrL II 28 TrL II 43, 44. Bf 199

jednego domu? Daje si wic ssiadowi kawaek ze swego chleba i przenosi si przedmioty od niego i do niego (gdy tego wymaga handel)909. W pitki nie wolno oddala si od domu ponad siedem parasas" (jedna parsa liczy si 4.000 krokw), aeby mc zdy na szabat z powrotem do domu, wzgldnie od granicy osady, tylko na 2.000 okci. Ale s sposoby! Po pierwsze mona urzdzi pomieszanie granic", uwzgldniajc cztery rodzaje wasnoci gruntowej (prywatnej, publicznej itd.), w co tu ju nie wchodzimy bliej; przechodzc z jednego rodzaju na drugi w sposb trafny, mona si wyplta poza granice wszystkich. Drugi sposb jest prostszy: wieczorem, tu przed sabatem trzeba przy kocu pierwszych dwu okci zoy kawaek pieczeni, lub cay bochen chleba, odmawiajc stosown modlitewk, po czym wolno od tego miejsca posuwa si o dalsze dwa tysice okci we wszystkich kierunkach. Mona to wykona za innego, nawet za kilku, byle wymwi imiona ich i spoy nieco z potrawy podoonej, bo to jakby si jado w domu. Takim sposobem mona te dwa tysice okci przedua wci dalej910. Skoro si w pierwszym obranym w taki sposb miejscu spoyo co z szabasowej wieczerzy, a wic szabasowao si tam, zadomowiono si; prawnie przeto liczy si od tego miejsca dalszych dwa tysice okci. Nazywa si to ojryw tchimin. W ogle mona z pomoc ojryww zrobi jeden dom choby z caej dzielnicy911. Podobnie dziaa fikcyjne dzielenie si mac w wigili paschy (tzw. pomieszanie chleba") przeciw zakazowi przenoszenia rzeczy w sabat. Obrzdek przy tym do dugi pomin. Mac tak przechowuje si w bnicy, a gdyby si popsua, naley da now i obrzd powtrzy912. Ale jest znw sposb prostszy: powiedziano jest, jako nie wolno przenosi, ale nie zakazano rzuca, a zatem szeregiem rzutw wolno przenosi wszystko. Mona nawet wynie potrawy lub rzeczy, niosc je wprawdzie przed siebie, ale cofajc si co chwil nieco wstecz. Wolno te wynosi, niosc na odwrconej doni, w obuwiu, we wosach itp.913. Podaje Szulchan jeszcze dwa inne sposoby na ruch w sabat, ktre pomijam. Warto atoli zapisa rad dla pyncych okrtem: jeli jedzie si dla spenienia jakiego nakazu religijnego, mona uda si na statek w pitek o zmierzchu, ale trzeba z nawigatorem zawrze pozorn umow, eby nie pyn w soboty; ale jeli on si tego nie trzyma, nie szkodzi. Podrujc w interesach trzeba jednak wsi na statek przynajmniej na trzy dni przed sabatem"914. Trzeba tedy tylko uregulowa pocztek podry. Wszystkie te kruczki obmylone s szczegowo. Do jakiego stopnia siga pedanteria w szczegach, przypuszczeniach, wymylaniach i przewidywaniach wszelkich moliwoci, niechaj pouczy ustp nastpujcy, ktry przytocz ze skrtu (wyranie: ze skrtu) Lwego dla przykadu: Jeeli kto znajdzie si w podry, a zacz si sabat, a ma przy sobie pienidze, osa lub nie-yda, niechaj pienidzy nie wkada na osa, lecz niech da je nie-ydowi na sabat, gdy nakazany mu jest take wypoczynek dla osa w sabat. (Zwierzta sabatuj u ydw take). Jeliby za co znalaz, nie moe da tego nie-ydowi, nie mogc tego wcale dotkn. Gdyby za nie mia przy sobie nie-yda, albo jeli mu nie ufa, moe pienidze swe woy na osa, lecz nie moe go prowadzi, a tylko woy na niego pienidze, skoro osio zacznie i, a gdy stanie, zdejmie z niego pienidze itd. Nie wolno te pobudza osa do chodu gono, dopki pienidze na nim le; nie wolno te jecha na ole, lecz musi i pieszo, z wyjtkiem gdy zachodzi niebezpieczestwo dla ycia; w takim razie moe przekroczy granic, do ktrej wolno doj w sabat. Jeeli ma przy sobie osa i czowieka guchoniemego, matoka albo nieletniego, wic raczej niech pienidze woy na osa, niby je mia da jednemu z tych. Majc za przy sobie guchoniemego i drugiego matoka, niechaj da pienidze matokowi; majc za przy sobie matoka i nieletniego, take matokowi; wobec guchoniemego i nieletniego ma wolny wybr itd. A jeli kto w sabat znalaz sakiewk z pienidzmi, nie moe jej podj, choby zachodzia obawa, e uprzedzi go w tym inny"915.
909 910 911 912 913 914 915

Bf 200 S I 47, 74, 75 Bf 200 S I 75 TrL 60 S I 47 S I 52

Widzimy jak Talmud umie by przewidujcym; dziki temu kruczek si zawsze jaki wymyli w tej bogatej kazuistyce, i ani osio, ani yd sabatu nie zamie, chocia osio bdzie nosi, a yd przenosi, wkadajc. Ale nasuwa si co jeszcze lepszego na przykad klasyczny: W szabat nie wolno napisa dwch liter, choby jedn rano, a drug wieczorem, chyba, e na materiale takim, na ktrym pismo nie pozostaje; (na piasku, na rozlanym soku). Rwnie nie bdzie grzechu, gdy napisze si nog lub ustami. Wolno te wypisa jedn literk na ziemi, a drug na cianie, albo na dwch cianach lub na dwch kartkach ksiki, albo tak, e te dwie litery nie mog by razem czytane. Gdyby znajdoway si na dwch cianach, tworzcych kt i mogy by razem odczytane, grzech byby niewtpliwy916. Gorsza sprawa, e nie z t sam finezj, uniewania si luby i przysigi. Jeeli kto, czynic lub, uy wyrazu: herem, kltwa, wic ta rzecz jest dla niego zaklta". Ale tym samym brzmieniem (cherem) oznacza si niewd na ryby morskie! Podobnie mona powoa si na drugie znaczenie wyrazu oznaczajcego ofiar w wityni: gdy si siebie samego ofiaruje, mog zachodzie wtpliwoci, czy ofiarujcy i przysigajcy nie mia na myli jakiej koci a jeli kto wyrzeka si przyjemnoci z on, czy nie mg mie na myli nieboszczki pierwszej swej ony itp. W takich wypadkach cherem staje si bez znaczenia a zreszt wystarcza okaza al przed jakim uczonym; uczeni za nie potrzebuj adnych formu ni obrzdw, eby by zwolnionym od lubw, a nieuczeni waciwie dlatego tylko, eby zbyt lekkomylnie nie czynili lubowa917. Jak zwalnia od lubowa, o tym jest w Szulchanie dugi ustp ... Jeeli kto uczyni lub, a al mu tego, moe si da zwolni od niego, choby nawet i przysiga by na Boga. Pjdzie mianowicie do uznawanego uczonego, a jeli takiego nie ma, wic pjdzie do trzech mczyzn, choby idiotw, ktrzy jednak musz rozumie przynajmniej, czego ich uczono i ktrzy zdoaj wymyli na pozr, dlaczego auje lubu; ci zwolni go od lubu, mwic do niego trzykrotnie: Matko, miej si, teraz ci wolno. A poniewa teraz nie ma ju uznanych uczonych, wic trzeba da si zwalnia od lubu zawsze przez trzech mw. Nikt nie moe zwolni bliniego swego od lubu w takim miejscu, gdzie znajduje si rabin, lub w ogle kto uczeszy od niego samego, chyba e otrzyma od tego uczeszego pozwolenie. Mona zwolni kogo od kilku zoonych przez niego lubw naraz i rwnoczenie (powysz formu) i rwnie kilku mczyzn naraz, ktrzy uczynili lub pewien, a wtedy formua brzmi: teraz wam wolno. Niekoniecznie musi si wymwi sowa: matko, miej si, bo mona take uy innego sowa hebrajskiego o tym samym znaczeniu. Czynno ta moe by wykonana stojco, wzgldem krewnych, w nocy i take w soboty, jeeli nie dao si wczeniej". Nastpuj pouczenia szczegowe, obfite jak zawsze, kazuistyka, kiedy i jak zaatwia na stojco, kiedy trzeba poda powd, a kiedy obejdzie si bez tego; o lubach nierozumnych, o pomykach, o modziey co-dopiero ledwie dojrzaej, o uniewanieniu lubu crki przez ojca, oninego lubu przez ma itd., itd. a 51 ustpw skrconych przez Lwego na piciu stronicach bitego druku918. Mona zwolni si (samemu) nawet od najsurowszych przepisw. Do takich naley obowizek codziennego odmawiania modlitwy: Szma Izrael. Ale ju u Majmonidesa czyta si: Czyje serce stroskane jest i pene obaw o wykonanie jakiego nakazu, ten wolny jest od wszelkich przepisw i nawet od modlitwy szma. Dlatego te zwolniony jest od tego pan mody, ktry poj dziewic, a do spenienia aktu, bo a do tego momentu myl jego nie jest swobodna, bo on ma trosk, gdy ona mogaby bya by ju zbeszczeszczon. Ale kto poj wdow, ten chocia rwnie zajtym jest wykonaniem nakazu (religijnego), musi odmwi szma, bo nie zachodzi nic takiego, coby mogo mci jego myl"919. Ze zdumieniem widzi si, e przy pewnych formalnociach moe prawowierny yd zrzuci z siebie wszelkie zobowizania. Istnieje rzeczywicie obrzd sucy do tego generalnie, na cay rok, uniewaniajcy nawet przysigi. Dzieje si to przy zmianie roku. Jest to uroczysto dziesiciodniowa. (W Chinach zmian roku wituje si rwnie przez dziesi dni). W wigili nowego roku post surowy, obowizujcy nawet dzieci. Do zwykych modlitw dodane jest wezwanie o wytpienie wrogw Izraela. Dziesity dzie tzw. Jom-Kipur,
916 917 918 919

TrL II 58 S I 241 S I 247-251 S I 377

czyli dzie sdny, powicony jest obrachunkowi moralnemu z ubiegego roku, co odbywa si wedug formuek, cakiem bezmylnie, bez jakiegokolwiek aktu ycia wewntrznego. ydzi wierz literalnie, jako Bg robi tego dnia formalne obliczenie dla kadego Izraelity, co do uczynkw dobrych i zych z ubiegego roku. Od Nowego Roku do dnia Sdnego ma kady yd czas nawrci si, jeeli uczynki ze przewaaj nad dobrymi. W dzie sdny nastpuje ostateczne rozliczenie"920. W pierwszy dzie tych wit idzie si po poudniu nad rzek, wywraca si wszystkie kieszenie i wysypuje do wody okruszyny, mwic: Wrzu, Panie, wszystkie nasze grzechy w gbiny morza. W sam dzie noworoczny odmawia si modlitw pokutnicz (al-chet) z wymienieniem 44 grzechw, tudzie (pod koniec modlitwy) tych 13 grzechw, za ktre Tora nakada kary najcisze (naga mier, bezdzietno921. Dwunastokrotne trbienie na rogu zwanym szofar, odbywa si wedug cisych drobiazgowych przepisw; oznacza to zwracanie si po kolei do pewnych aniow, porednikw midzy ludmi a tronem Jehowy. Przez oba pierwsze dni i dnia dziesitego odbywaj si te specjalne obrzdy. Rnica w te dni z reguy pena. Kady w biaej miertelnej koszuli, w czapce, z szarf i w talicie jak najkosztowniejszym, co wszystko otrzyma darem od narzeczonej przy lubie. Nazajutrz po Nowym Roku znowu cisy post, ale najcilejszy w sdny dzie; tote w wigili chwalebna jest je duo i dobrze"922. Wigilia zaczyna si od zarzynania kur i kogutw, na ktrych przerzucono swoje; (grzechy?) powinny by upierzenia biaego. Odwiedza si cmentarz i udziela jamun szczodrze. Naley przeprosi wszystkich, ktrym si wyrzdzio krzywd lub obraz; trzy razy trzeba prbowa, eby skrzywdzony wybaczy, biorc zawsze z sob trzech wiadkw. Wieczorem w przeddzie sdnego dnia odmawia si widdu". Jest to wyznanie grzechw specyficzne; zawiera 22 formuek wedug 22 liter abecada; kada formuka zaczyna si od innej litery po kolei. Znajduje si w ydowskich modlitewnikach. Wymieni dokadniej grzechy wasne wolno, byle nie glono; na gos odmawia si dopiero wyznanie (al-chet) wsplne i oglne caej gminy synagogalnej. Potem nastpuje wzajemne bicie rzemykiem z cielcej skry trzy razy po trzynacie uderze wrd przepisanych modlitewek. Zapala si te w bnicy wieczki woskowe, ktre mona powici pamici zmarych923. Na koniec piewak bniczy odpiewuje trzy razy po chaldejsku modlitw zwan kol-nidre, ktrej tekst jest nastpujacy: Wszystkie lubowania i zobowizania i zaklinania i wyklinania i przysigi, jakie od obecnego dnia pojednania a do nastpnego, ktry oby zasta nas szczliwych, bdziemy lubowa, przysiga i obiecywa i nimi si wiza, wywouj w nas al i niechaj bd zniesione, rozwizane, uniewanione, zniszczone, odwoane, bez znaczenia i wanoci. lubowania nasze niechaj nie bd lubowaniami, ani przysigi przysigami". Kol-nidre piewa si ju pniejszym wieczorem, jest to wic ju pocztek waciwego dnia pojednania", czyli sdnego". Nazajutrz odmawia si szereg modlitw specjalnych, z ktrych ostatnia przypada tu przed zachodem soca, kiedy wida jeszcze soce na koronach drzew"924. Do zagadnienia o prawniczo religii ydowskiej doniosy to materia, skoro istniej formalnoci legalne, w bnicy, dziki ktrym mona na cay rok z gry pozrzuca z siebie zobowizania, choby poparte przysig. Jest to kruczek najgrubszy, a tym ciekawszy, e umieszczony w uroczystym naboestwie. Chaldejszczyzna w kol-nidre wskazuje, e do pierwotnego judaizmu sprawa ta nie naley; terminus a quo zdaje si przypada na niewol babilosk"; niektre za zwyczaje, wskazujc niski rozwj osad i ycia spoecznego w nich, zdaj si wiadczy, e obrzdkw tych nie sposb odnie do szerokiego ycia w
920 921 922 923 924

S I 126 przypisek S I 127 S I 128, 129, 131,132 S I 132, 133 S I 136, 137

golusie", do duych miast i rozgazionych stosunkw. Prawdopodobnie tedy geneza rzeczy mieci si w dobie drugiej wityni". Ale czy kady szczeg jom-kipuru tkwi w nim od samego pocztku? Opisuj tu wedug Szulchanu Aruchu, a wic tak byo w drugiej poowie wieku XVI, tak byo w Jerozolimie czy te w Krakowie, tak byo wszdzie, dokd Szulchan dotar. A zatem zasadnicza myl tego wita: pojednanie, odpuszczanie wstecz i odpuszczanie z gry, to wszystko istniao okoo roku 1567; a czy mona przypuci, eby rabbi Karo mg by wprowadzi co nowego, a tak doniosego? Tylko szczegy mogy narasta z wiekami, a zdumiewa si musimy, e pomys uniewanienia przysig z gry rok w rok, wytrzyma prb czasu i e w r. 1567 by na czasie". A potem nastpoway jeszcze uproszczenia, uatwienia. Posiadamy dokadne wiadectwa z wieku XVIII i z pierwszej poowy XIX. Gotowy formularz grzechw w porzdku alfabetycznym uatwia przegld roku przeszego i wgld w rok przyszy. Nie uleg te zmianie kaporet"; opisuje go autor Bdw talmudycznych", i Maimon, Brafman i Lwe; zarzynali tedy drb na odpuszczenie grzechw niemieccy ydzi po roku 1830, a e polscy czyni to dotychczas, kt zaprzeczy? Stwierdza te Lwe uytek rogu szofara i wrzucania grzechw do rzeki; byy wic trbki" przynajmniej do poowy XIX wieku w Niemczech, i odpiewywao si obok tego kolnidre. Maimon zna doskonale ceremoni chostania si rzemykiem po 39 razw; nazywa si to w jego pamitnikach malket", a widzia to nie tylko na zacofanej Litwie, ale take w synagogach konserwatywnych wiatego" Berlina. Pisze szczegowo o kol-nidrze, a przydaje wiadomo o ceremoniale zwanym hasoratandorim, ktry opisuje Maimon w ten sposb: Zbieraj si trjkami, jeden wyznaje przed dwoma innymi, jakie zobowizania mu dolegaj, prosi o zwolnienie, uznajc tych dwch za swoich sdziw; oddala si nieco, zzuwa obuwie, i siada na goej ziemi, co ma by symbolem, jako sam skazuje siebie na dobrowolne wygnanie. Przez jaki czas modli si w odosobnieniu od tamtych, a go przywoaj znw przed siebie i odezw si do niego w te sowa: Bracie, ty nasz brat! Nie ma lubw, nie ma przysig, nie ma ju wygnania, skoro poddae si sdowi. Powsta z ziemi i przyjd do nas! Trzykrotnie to powtarzaj i ju pokutnik zwolniony jest choby z najsurowszych zobowiza925. Cay traktat w misznie Sebuoth przedstawia najdokadniej zwyrodnienie i naduycie przysigi". Przy sdowej nawet przysidze byy rozmaite wybiegi, ktrymi mona byo przywaszczy sobie cudze mienie. Bez znaczenia jest przysiga kobiet. W sdach gojw wolno wyzyska sposobno" (zysku) i nie ma krzywoprzysistwa, jeeli si zachowa obrzdki i fortele getarat-nedorim i messirat-medua926. Jeeli yd okrad nie-yda, a ten spowodowa go do przysigi wobec innych ydw, e go nie okrad, a inni ydzi wiedz, e krzywo przysiga, natenczas musz go zmusi, eby si ugodzi z nie-ydem, a nie przysiga, choby by do przysigi zmuszony, gdy od krzywej przysigi imi Boskie profanuje si; jeli jednak nie zachodzi taki wypadek, a on przysic musi, bo inaczej yciu jego grozi niebezpieczestwo, w takim razie moe w sercu swym uzna przysig za niewan". Lekcewaenie przysigi wobec nie-ydw musiao osabi j w ogle, rwnie w stosunku do swoich. Zaprowadzenie trzech stopni przysigi nie mogo nie wywoa wraenia, jakoby waciw przysig bya tylko najsurowsza z nich. Wysilano si tedy, eby zrobi z niej co potwornie straszliwego, eby mie pewno. Nie imponoway zapewne przysigi odbierane w przedsionku synagogi (pulisz). Jeeli chodzio o mniej, ni 50 grzywien, przysigano na wrzecidze synagogi", tj. przy wejciu do szkoy ydowskiej, nad acuchem, czyli kolcze", tame wiszcym (na noc acuch opuszczano, we dnie wisia przytwierdzony z jednej strony do muru. Drugiego stopnia przysiga, w sprawach ponad 50 grzywien. Odbywa si nad rodaem" dziesiciu przykaza927. Ponad tymi przysigami, lekkimi niejako, unosi si atoli rodzaj trzeci, przysiga wielka rytualna. Samo istnienie przysig maych, a wielkich podwaa oczywicie sam instytucj przysigi.
925 926 927

Mai I 186; Bf 183, 184 TrL II 248-250; Bf 185 Sch 10; Sl 72, 104. Rozprawy sdowe w puliszu" przypominaj te liczne miejsca Starego Testamentu, w ktrych jest mowa o sdach w bramach"

Tote przysiga ydowska rytualna stanowi dugi a straszliwy obrzdek, eby odstraszy od wszelkich fortelw. S trojakie przysigi: wedug Tory, wedug Talmudu i pod heremem, tj. pod kltw. Samo zadanie takiej przysigi przez wadz ydowsk jest ubliajcym dla yda, bo da si jej tylko wtedy, gdy zachodzi podejrzenie, e mniejsza przysiga mogaby nie starczy. Jest to tzw. przysiga more iudaico, jakiej wymagay od ydw take sdy pastwowe chrzecijaskie. Wzmianek o niej peno, gdy obowizywaa w sdach koronnych a do r. 1848 (we Francji zniesiona o rok wczeniej), ale na czym jej obrzdek polega, nie wiedziabym, gdyby nie opis jej u Brafmana, skd przepisuj: Jeeli chcecie naznaczy komu przysig, wydobdcie zwitek Tory i wskacie mu wszystkie w tym prawie zawarte zaklcia; przyniecie nosze, ktre s uywane dla trupw, nakryjcie je caunem, ktry suy do okrywania trupw; przyniecie z sob rg, w jaki si trbi w dzie Nowego Roku; przyprowadcie mae dziatki ze szk, przyniecie nadte pcherze i rzucie je przed noszami (a bet-din podwczas powinien przemawia do przysigajcego, e on bdzie jutro zupenie tak samo porzucony, jak te pcherze). Przyniecie koguta, zapalcie wiece, przyniecie ziemi i postawcie przysigajcego na t ziemi, zatrbcie w rg i objawcie mu gono te sowa: suchaj czowieku, jeeli ty uczynisz faszyw przysig, to wszystkie przeklestwa zawarte w prawach spadn na ciebie. Poczem czyta mu wypada ca formu heremu i kiedy zatrbi w rg, wszyscy przytomni, a nawet i dzieci tam si znajdujce, powinni odpowiedzie: amen"928. Przybory znoszone do aktu przysigi i caa makabryczno aktu wywieraj wraenie przeraliwe i wcale si nie dziwimy, e kady yd woli ponie raczej najdotkliwsze straty, anieli stan do przysigi z rozkazu betdinu"929 (tj. sdu staego przy kadym kahale). A jednak moe by co jeszcze gorszego! mianowicie okrutna formua heremu, icie wymylna w okruciestwie. Nie przytaczam jej w caoci, bo zajaby przynajmniej trzy strony druku. Poprzestan na zacytowaniu pewnych wyrae, tak silnych, e chyba silniejszego nie wymylono nigdy: ... niszczymy, przeklinamy, unicestwiamy, habimy ... w imi 613 praw Boych . .. wszystkimi heremami, przeklestwami, zaklinaniami, wypdzaniami i unicestwieniami jakie tylko byy uywane od czasw Mojesza a po dzisiejszy dzie". Wymieniwszy liczne nazwy Boga z odpowiednimi komentarzami i wpltszy w to analogi, powtarza si nastpnie dziesi razy przeklestwo od kadej z tych istot boskich z osobna, co sprawia wraenie tym groniejsze, im mniej jest zrozumiae z powodu zagadkowych dla niewtajemniczonego wyrae kabalistycznych. Nie starczy jednak dziesicioro przeklestw; nastpi ich jeszcze dwanacie, za kady miesic w roku, od 12 archaniow, panujcych nad poszczeglnymi miesicami wraz z orszakami swych aniow. Dodaje si jeszcze przeklestwa od siedmiu archaniow dni tygodnia i czterech zarzdzajcych czterema porami roku i jeszcze przeklestwo przez siedem wity". Ale to wszystko stanowi dopiero wstp! Teraz dopiero zabrzmi waciwe przeklestwa: Niech on bdzie przekltym od wszystkich pocztkw prawa, imieniem korony i pieczci! Niech on bdzie przeklty ustami Boga wielkiego, silnego i strasznego! Niechaj do niego pospieszy nieszczcie! Boe Stwrco, wytp i wyniszcz go ... Gniew Boy niechaj rozpiorunuje si w caej grozie nad gow jego! Diabli niech id na spotkanie jego! ... eby ani jednego miesica nie doy! Niechaj ukarze go Bg suchotami, gorczk, zapaleniem puc i mieczem, wrzodami i taczk.. . Droga jego niech bdzie niebezpieczn, pokryta czarn ciemnoci ... niech ze wiata strconym zostanie! Niech wasnymi oczami patrzy na wszystkie ciosy, uderzajce w niego ... Przeklestwem jako szat on cay si owinie. Sam siebie on zniszczy, a Bg rozgromi i zniszczy go na wieki. Nie przebaczy mu Bg; przeciwnie, gniew i zemsta boa zlej si i spyn na takiego czowieka i wpij si i wsikn wszystkie przeklestwa w niego. Imi jego bdzie zatarte w podniebieskiej przestrzeni i skae go Bg na przeklestwa poza pokoleniami Izraela wedug kltwy i sojuszu napisanego w prawach"930.

928 929 930

928 Bf 94, 95 Bf 93 Bf 89-92

A to wszystko dzieje si w obecnoci wszystkich, majcych ch przyj i sucha, wobec dziatwy szkolnej! Tradycja faktu zapewniona na lat kilkadziesit! Tekst heremu i przysigi godzien jest specjalnych studiw judeologw. Widoczne, jako nie jest on jednolity i nie powsta od razu. Kabalistyka wywara tu silne pitno, w dawnym jeszcze swym okresie, kiedy kwitna nauka o imionach Boych i fantastyczna angelologia, a wic stosunkowo pno, ju w wiekach rednich, jakkolwiek prawdopodobnie w pierwszej ich poowie. Do przyjcia tak monstrualnych zaiste tekstw i aparatw skoni moga tylko jaka przewraliwiona zaiste potrzeba; jake lekkimi musiay bywa takie przysigi ydowskie wobec wasnych sdw, skoro naleao a tak obostrzy je! Wynikaoby z tego, e krzywoprzysistwo (anulowane kruczkami) nie byo jeszcze czym pospolitym w czasach dawniejszych, kiedy uoy si ydowski przewd sdowy. Proces ustali si wczeniej znacznie, nim samo prawo cywilne i karne. Koci katolicki recypowa przewd sdowy od ydw, co najpniej z lat 50-70 po Chr. (gdy potem usun si zupenie spod wpyww ydowskich) prawo za cywilne i karne spisywane jest dopiero w czwartym sedarze miszny931. O ile sama kodyfikacja prawa pozostaa na zawsze chaotyczna, proces jest jasny, konsekwentny, i stoi w ogle wysoko. Przewd ydowski jest oryginalny. Oto kilka jego cech: wiadkowie musz obwinionemu wpierw zwrci uwag, na co si naraa instytucja wielce humanitarna. W pewnym zwizku z owym koniecznym przestrzeganiem znajduje si rwnie niespotykane gdzie indziej darowanie kary przestpcy, gdy si na przewodzie sdowym do popenionego przestpstwa sam przyzna. Jako skutek konieczny owego przyznania jest darowanie kary" czego nigdzie indziej nie ma. Nastpnie instytucj dla ydowskiego prawa procesowego wysoce charakterystyczn i w tej formie nigdzie poza tym nie spotykan, jest instytucja wiadkw oskarycieli. To jest specjalne znami procesu ydowskiego". (Przej to take Koci pierwotny). Z ydowskiego prawa wysza kara najcisza: kltwa. Stamtd te pochodzi i chosta, stosowana do ludzi wolnych (zwykle do 39 razw), a co spotyka si w prawie kocielnym a do VII wieku932. Dodam, e w prawosawiu byo pospolite jeszcze w wieku XV. W ustawodawstwach kociow wschodnich znajdujemy do liczne lady prawa ydowskiego". Ormiaskie prawo procesowe jest wprost identyczne z ydowskim" albowiem jest to pierwotne prawo procesowe kocielne, jeszcze bez wpyww zachodnich prawa rzymskiego. Kodeks Jesubochta z w. VIII wykazuje rwnie liczne wpywy ydowskie933. Wpywy te zastanawiaj tym bardziej, e element ydowski ... pozostawa gdzie na uboczu, nie wywierajc jakiego wikszego wpywu na to, co si w onie chrzecijastwa nowego rodzio" i e spord rodowitych ydw chrzecijanami zostawali tylko bardzo nieliczni"934. Z prawa zostao ydom celowanie w kazuistyce, ale ich przewd sdowy zawsze bdzie stanowi tytu do sawy". I suum cuique: ydowski proces karny ma opini u prawnikw jak najlepsz, uchodzi za humanitarny, i o zasadach wzniosych935. Co do kruczkarstwa zaznaczmy e literalne pojmowanie prawa musi wszdzie do tego prowadzi. yd nie potrafi jednak pojmowa prawa inaczej. Kruczkarstwo stanowi jakby wykwit myli prawniczej rwnie u Beduinw. Nastpujcy przykad wiadczy, e metoda talmudystyczna" zdarza si nie tylko u wyznawcw Talmudu!
931 932 933 934 935

Wi I 120, 121. Wi I 126, 128, 151, 156, 159 Wi I 378, 380, 381 Wi I 13 D 94

U Beduinw istnieje prawo, e jeeli przestpca dotknie czyjego ciaa, ten dotknity ma by jego obroc. Podrnik Klippel widzia, jak matka wizionego zodzieja wetkna jeden koniec sznura w usta syna, a noc przeniosa drugi koniec do ssiedniego namiotu i rzucia na piersi picego waciciela namiotu, ktry zosta okradziony; i byby musia sam poszkodowany broni zodzieja, gdyby nie przypadek. Przypadkowo, nie wiedzc o niczym, wyrwa okradziony sznur z zbw zodzieja, a wic nie mia obowizku broni go936. Zupenie jak z Talmudu, chocia bez Talmudu! Prawniczo religii staa si u ydw cech dominujc, gdy wkroczya nawet w dziedzin religii najbardziej, e tak powiem suwerenn, na pole etyki. Nawet etyka ydowska jest prawnicz! Jake znamienne jest owiadczenie Maimona z XVIII wieku: Moralici mog nam przypisywa tylko prawida roztropnoci, tj. uywanie rodkw do osignicia danych celw, lecz nie cele same"937. A z pocztkiem wieku XV czytamy w monografii ydowskiego uczonego na ten temat, co nastpuje: ycie zgodne z przepisami religijnymi staje si rdem nauki etycznej i wychowania. Przede wszystkim wplata si w ycie ludzkie porzdek prawny, wypenianie przepisw, ktre towarzysz wszelkiej pracy i wszelkiemu uyciu ycia. Gdy rabinizm otacza ycie jednostki i ogu czynami religijno-prawnymi, gdy kada godzina dnia i roku, wszystkie zjawiska w przyrodzie, wypadki i wydarzenia czowieka, otoczone s przepisami prawnymi, gdy wszystko to i kada rzecz z osobna uwicone zostaj przez bogosawiestwo, czyn symboliczny lub wypenienie jakiego obyczaju natenczas dziaanie, wola i czyny ksztatuj si jako jedno skupiona i jednorodna938. Czy mona si zdoby na wiksz apoteoz prawa? W drobiazgowoci przepisw chodzi oczywicie o rodki, nie o cele. Jeli tedy wszystkie zjawiska, wypadki i wydarzenia" podpadaj przepisom, wyrabia si zmys prawniczy w doborze rodkw dziaania. Nie wolno narusza przepisanych form. Formalizmem czci si Jehow i syci si sumienie! Moralno polega na posuszestwie prawu; moralnym jest wszystko, co da si podcign jakkolwiek pod jakkolwiek liter prawa. W zakresie swej wasnej religii i cywilizacji nie rozrnia yd etyki od prawa; nawet inteligencja ydowska nie ma najczciej pojcia o tym, e to a tamto nie to samo, e istnieje etyka ponad prawem, e prawo moe by godnym potpienia ze stanowiska etyki, a w takim razie etyce naley si pierwszestwo. yd uwaa si za moralnego, gdy nie wchodzi w kolizj z prawem. Trudno nie przyzna susznoci nastpujcej uwadze: Prawo istotnie nie wymaga nic wicej, jak tylko zadouczynienia swym przepisom ... Prawo nie wymaga wyszych pobudek dziaania, jak tylko zewntrzne; dlatego te wrd tych poj caa religia, cay zakres dobrych uczynkw zeszy do czczej formy zewntrznej. Caa warto dobra moralnego zanika zupenie, bo powodem czynienia dobrze by przymus, bya martwa litera prawa. Byo to zatem zatrucie religii i wszelkiej moralnoci ju w samych ich zarodkach"939. Jeeli yd uwaa, e ani Tora, ani Talmud nie zakazuj mu wyranie, w danym wypadku dziaa na szkod nie-yda, nie przejdzie mu przez myl, i w tym miao by co zdronego. Ma do dyspozycji peno cytat, upowaniajcych by by w sumieniu swym czystym, gdy nie peni nic zakazanego. Bardzo znamiennie wyrazi si w tej materii ydowski apologeta pod sam koniec XVIII wieku: Na nieszczcie Talmud ukra tylko zakazuje (nacri) cudzoziemcowi, ale pozwala z bdu jego korzysta; widoczna za rzecz jest, e midzy korzystaniem z bdu a wprowadzeniem w bd rnica jest niezbyt wielka" ... po czym dodaje: nacri znaczy waciwie bawochwalc"940, a wic nie-yda.
936 937 938 939 940

K1 212 Mai II 197 M. Lazarus: Die Ethik des Judentums, 1904, u Sm 224 TrL II 26 H 2-2

Wobec tego c si dziwi, e wszdzie pord narodw", stwierdza si jako przestpczo jest u ydw znacznie wiksza, ni u nie-ydw? W niektrych wypadkach dochodzi to a do dwudziestokrotnoci !941. Nie prno ydzi wystarali si, aeby w statystykach sdowych zniesiono rubryk wyznanie". Oczywicie, e jeeli przez dugi szereg pokole prawo zezwala na tego rodzaju licencje przestpcze wobec nie-ydw, jeeli ukarany przez sdy gojw" nie traci czci wobec swoich, jeeli nabdzie si wprawy na nie-ydach, da si to potem we znaki take stosunkom pomidzy ydami. Obycie si ze zbrodniczoci musi wpywa na rozszerzanie si jej. Jakime dziwnym wyjtkiem musia by by yd, ktryby oszukiwa cile samych tylko chrzecijan! Czy to wykonalne w umysowoci ludzkiej, eby on nie pocz oszukiwa po pewnym czasie take swoich? A ktry yd postpuje uczciwie wzgldem swoich z poczucia etycznego, a nie tylko z prawa, taki pozostanie uczciwym rwnie wzgldem nie-ydw. Nauka ydowska nie zna wprawdzie etyki, ale yd moe j odczu sam i jeeli odczuje, zastosuje j take wzgldem chrzecijanina. Wracam jeszcze do spostrzeenia, jako yd uwaa si za moralnego, gdy nie wchodzi w kolizj z prawem swoim. Skutkiem tego musi wymaga od prawa, by go pouczao w kadej okazji ycia, nigdy go nie opuszczajc, nie pozostawiajc bez opieki. Celem i obowizkiem prawa wobec prawowiernych jest, eby wszystko byo przewidziane i wyranie wypisane, co jest zakazane, a co prawu obojtne. Prawo ma by wszechwiedzcym, ograniczajcym wszelkie moliwoci ycia. A zatem: im wicej prawa, tym lepiej! Oto zasada ydowskiej metody ustroju ycia zbiorowego! Musi z tego wytworzy si elephantiasis prawa (ustaw, rozporzdze, przepisw itp.). Jest to choroba typowo ydowska, ktr zarazi si ju kontynent europejski. Sprbujmy znowu prby przez antytez. My acinnicy, powtarzamy za Rzymianami: Quid leges sine moribus i Corruptissima respublica, plurimae leges. Czy to nie dwa odrbne wiaty? Odmienna filozofia prawa wydaje z siebie odrbny wiat moralny. Biorc spraw cile, z ydowskiego prawodawstwa nie da si wysnu ladw adnej filozofii prawa. Prawo ydowskie jest afilozoficzne. Przed 60 przeszo laty zapragn by Leopold Auerbach dotrze do filozoficznego gruntu, marzc, e mu si powiedzie, uoy filozofi prawa ydowskiego, Tory i Talmudu. Zrobi sobie z tego zadanie ycia i wyda tylko Zarys dziejw rozwoju" tego prawa, jako tom I dziea o ydowskim prawie obligacyjnym. Radowa si, e pracuje w dziedzinie, w ktrej jak sam wyranie zaznacza nie mia wzoru, gdy nie mia poprzednika. I skoczy na tym wstpie, nie zdoawszy wykry jakiej osi tego historycznego rozwoju". Dalej nie zaszed w ogle, o filozofii prawa ydowskiego nikt ju po nim nie myla, a natomiast przyjto jako Izrael wasnego prawa obligacyjnego nie posiada; ani wic ta cz prac Auerbacha wyniku nie dala. Prawo ydowskie nie moe by ujte w jaki system dla tej przyczyny, i skada si niemal wycznie z kazuistyki. W zamcie szczegw, ktrych cz nieproporcjonalnie dua powstaa z kruczkarstwa, z jakiego istnego prawowania si z Jehow, nie sposb uj zasady w system. Kazuistyka, to quantitas, nie qualitas. Dum i deniem kazuistyki c innego, jak przymnaanie przypadkw", posiadajcych prawnicz klasyfikacj; a z tego musz si rodzi przepisy, nakazy i zakazy, plurimae leges. ydzi byli i s istnymi pasjonatami przysparzania ustaw, bo s tego zdania, e im bardziej wszystko ujte w kluby prawa pisanego, tym wicej adu w yciu, a zatem walory ycia znajduj wicej pola do rozwoju. Wedug nich prawodawcza ingerencja potrzebna jest we wszystkim dla dobra obywatela; tote jake atwo, bo konsekwentnie, wyania si z tego entuzjazm dla ingerencji pastwa. Niemal wszyscy ydzi dumni s z tego, e posiadaj prawo pisane, przewidujce tyle szczegw, drobiazgowych nawet, z kazuistyk jak najwielostronniejsz. Ten przedmiot ich prawa stanowi w najgbszym ich przewiadczeniu zalet, wynoszc ich wysoko ponad narody". Wierz mocno w cudown moc prawa pisanego. S przekonani, jakoby prawodawstwo nadawao tre i form pastwu, spoeczestwu, rodzinie, obywatelowi a odkd tylko
941

An 626, Ro 286, Phi II 239

rwnouprawnienie polityczne zapewnio im wpywy na pastwowo w Europie, dyli i d do tego, by byo jak najwicej praw. ydowskie pomysy prawodawcze nosz na sobie niemal zawsze pitno apriorycznoci. O ile wdaj si w rozleglejsze koncepcje poza kazuistyk i kruczkarstwem lubi uproszczenia dedukcyjne, eby z jednego zaoenia wydedukowa ca rozmaito ycia zbiorowego. Przyjwszy jak tez co do tego, jak na wiecie by powinno", pragn ten wymylony stan rzeczy uskuteczni za pomoc . . . odpowiednich ustaw. Ustawodawczy aprioryzm stanowi cech ydostwa. W taki sposb gotowi s urzdza gojom pastwa; w taki bowiem sposb urzdzili wasne pastwo w Palestynie. Susznie wyrazi si Zieliski w aksjomacie: Najpierw byo prawo, potem pastwo". Zupen prawd powiada apologeta judaizmu, Maurycy Friedlaender, jako wszystkie inne narody utworzyy prawo zgodne ze swymi pastwami, lecz jeden tylko Izrael utworzy pastwo zgodne ze swoim prawem". Przepisuj tu Zieliskiego, ktry dodaje: Myli si tylko Friedlaender, uwaajc to za zalet942. Obok aprioryzmu wnosz ydzi w ycie zbiorowe gojw", z ktrymi s rwnouprawnieni, drug sw cech: gromadno, niech do personalizmu. Im wicej gdzie wpyww ydowskich, tym wicej uciemienia osobowoci. A wszystko ma by prawem opisane, caa cywilizacja niechby zamienia si na prawnicz! Jeli religia ydowska jest prawnicz, widocznie naley urzdzi prawniczo wszystko, co czowieka dotyczy tak rozumuje yd. Jeeli co nie jest w porzdku, wynika z tego, e nie zostao obmylone i urzdzone naleycie prawniczo, lub e nie zastosowano dostatecznego przymusu, by ycie stao si takim, jak mu przepisuje aprioryczne prawo. Trzeba tedy wedug ydowskiego rozumienia uzupeni luki prawnicze nakazw i zakazw i obmyle skuteczne sankcje a bdzie dobrze. To wszystko wymaga stosw ustaw i nieustannej czujnoci ustawodawczej. Nigdy ustaw dosy! Etyka stanowi czynnik ycia zbiorowego niszego rzdu, a waciwie zbdny wobec prawa mniema yd. Bo uczeni jego stwierdzili nieraz (Maimon, Mendelsohn, Lazarus, Philippson), jako judaizm nie jest objawion religi, lecz objawionym prawem; niektrzy s nawet tego zdania, e wolno ydowi wierzy, w co mu si podoba byle sucha prawa. Etyka jest dla nich czym penym waha, a wic niepewnym, gdy tymczasem prawo pisane jest wyrane, ich zdaniem bezpieczniejsze. Religia, etyka, ycie zbiorowe, wszystko u ydw jest prawnicze; caa cywilizacja jest prawnicz, jednostronnie prawnicz. Nie poprzestali na prawa uwielbieniu, lecz wyznaczyli mu w ustroju ycia zbiorowego tyle miejsca, i wytworzyli istn elephantiasis prawodawcz. Czy to w Torze, czy nastpnie w Talmudzie, czy wreszcie w ustawodastwie kahalnym, wszdzie uderza ta elephantiasis, w nadzwyczajny rozrost prawniczoci i prawodawstwa. T skonno wnieli w golus, a w zetkniciu z publicznym yciem gojw nadali jej znaczny impet. Przerost ten wybuja w golusie do rozmiarw nadzwyczajnych, powsta by ju za pierwszych wiekw palestyskich (por. Etyka i praw rozdzia VIII w Rozwoju Moralnoci).

942

Zi I l.

XVI. BRAK HISTORYZMU

Wielkie zamiowanie i choby najwiksza biego w prawie, lecz bez systemu, bez filozofii prawa, pozostanie zawsze czym powierzchownym, nie wyaniajc z siebie adnej oglniejszej idei. Prawniczo umysu moe dodawa bystroci, lecz gdy pozbawiona jest filozofowania, a przez to cznoci z innymi naukami, nie pogbi go. Nie prowadzi ani nawet do znajomoci warunkw bytu wasnego spoeczestwa. Prawniczo ydowska stanowi jakby magazyn kamuszkw mozaikowych, z ktrych atoli nie umiej zrobi obrazu. Prawo traktowane jako zbir przepisw i studia kazuistyki koczy swj rozwj na przewodzie sdowym; gdy tymczasem prawo filozoficznie ujmowane tam si dopiero zaczyna w najlepsze. Wkracza w dziedzin nauk historycznych, stanowic niezrwnane wprost narzdzie przy roztrzsaniu zagadnie dziejowych. Tak pojte prawo stanowi w parze z histori jedn nauk, wiodc do historyzmu. Historyzm stanowi najwyszy szczebel opanowania czasu. Nie sposb tutaj nad tym rozwodzi si bliej. Zagadnienie to, jedno z najdoniolejszych w historii okrelam w ksice O wieloci cywilizacji", tu za poprzestan na stwierdzeniu, e ydzi, majc przeszoci wicej od innych, historyzmu nie posiadaj wcale. O sam zmys historyczny bardzo bardzo u nich trudno. Z wasnego wiem dowiadczenia, jak studentowi ydowskiemu trudno naby tego zmysu, trudno zrozumie historyczno osb i rzeczy; nie bardzo te rozumie, po co si histori uprawia, i wystarcza mu kronikarstwo. Histori wasn nie zajmowali si. A dopiero w roku 1769 uoy najstarsze dzieo o historii ydw rabin miski, Jechiel Halpern, piszc je po hebrajsku943. Ile wiekw istnienia liczy sobie wwczas Izrael! Nie tak staroytni goje europejscy zajli si tym o 60 lat wczeniej. Kalwin francuski, Jacques Basnage, yjcy w Holandii (po cofniciu edyktu nantejskiego), i piszcy po francusku, wyda piciotomow Histoire de la rligion des Juifs Jesus Christ jusqu' a prsent" w roku 1707. Pierwsze naukowe wydanie dziejw ydowskich przez yda zaczo wychodzi dopiero w roku 1820, pira Izaaka Aha Mordechaja Josta (1793-1860), dziewiciotomowa Geschichte der Israeliten" (1820-1829), trzy tomy Neuere Geschichte", doprowadzone do roku 1845, wydane w latach 1846-47. Obok tego dwutomowa Allgemeine Geschichte des jdischen Volkes" wysza w latach 1832-34. Jake to dziwnie pno, przeraliwie pno, bo chrzecijaskim narodom wystarczyo co najwyej pi wiekw istnienia, by wyda wasnych historykw! Nasuwaj si wtpliwoci, czy byliby ydzi w ogle zajli si wasn histori, gdyby nie nacisk od gojw". Lubi ydzi wysawia wysoki stan swojej cywilizacji palestyskiej. Ale nie zdobyli si nawet na jak tak chronologi, nie mwic ju o erze! Liczenie lat od pocztku wiata zjawia si dopiero u Jzefa Flaviusa (37-95 po Chr. mniej wicej) w jego dziele Antiquitatum judaicarum libri XX. Dedukowano t er z Biblii przerozmaicie, tak, i od stworzenia wiata do Chrystusa Pana obliczano lat 3483 do 6984. Od I wieku po Chr. brali udzia w tych mudnych obliczeniach uczeni chrzecijascy a do Keplera, ydowscy stali na boku. Wedug obecnie obowizujcego kalendarza licz sobie w aciskim roku 1934 (kiedy ten ustp pisz) rozpoczty 5694. Albowiem Biblia za rzecz zgoa drugorzdn ma tak wany czynnik, jak chronologi" ... zagadnienia chronologiczne w znacznej mierze do tekstu biblijnego weszy raczej przypadkowo", a obecna chronologia Biblii nie istniaa w jej tekcie oryginalnym" ... Biblia nie zwracaa uwagi na chronologi, w obliczenia chronologiczne z zasady si nie wdawaa; o ile w rdach, skd czerpaa swe opowiadania, znajdowaa gotowe obliczenia chronologiczne, wczaa je w swe dziea. A wszystko to std, i Izraelici nie mieli adnej ery944.
943 944

N. V. 396 MiW 28, 102, 112

Bardzo te prymitywnie radzono sobie z pojciem roku, gdy podobnie jak u innych ludw uywajcych roku ksiycowego naturalny obieg czasu wedug faz ksiyca kci si z rwnie naturalnym obiegiem ycia rolinnego. Radzono sobie na sposb babiloski: Obliczenia chronologiczne Biblii oparte o lata soneczne, a nie o ksiycowe. Mimo to w praktyce wci trzymano si lat ksiycowych, uzupeniajc je i dostrajajc do lat sonecznych. Wynikao to z potrzeb liturgicznych, bo dwa gone wita doroczne, Pascha i wito Namiotw, obok tego, e byy witami powiconymi dwom najwaniejszym wypadkom dziejw religijnych Izraela: wyjciu z Egiptu, oraz pamitce 40-letniego pobytu na pustyni, byy zarazem witami, zwizanymi z gwnymi wypadkami codziennego ycia Izraelitw. Albowiem w czasie wit wielkanocnych, w drugi dzie Paschy, skadano w ofierze dwa snopy zboa wieego, a wito namiotw byo dzikczynieniem za dokonane zbiory i niwa. Zatem wito Paschy musiao przypa na taki okres czasu, gdzie ju zboe dojrzewao. Dlatego to musiano stosowa lata i dugo roku do tej okolicznoci. Jeeli dnia I Nisan wegetacja bya bardzo opniona, wstawiano jeszcze jeden miesic i Nisan zaczyna si o miesic pniej. Tym sposobem utrzymywano rwnowag midzy rokiem sonecznym i ksiycowym. Babiloczycy czynili to ju w bardzo odlegej staroytnoci945. Trudnoci dla biblistw std wynikajce s wprost bez miary. Okres od Abrahama do Dawida nie da si, mimo tylu dat chronologicznych Biblii, adn miar dokadnie obliczy946. Samego patriarchy Abrahama nie umiemy osadzi chronologicznie. Na podstawie Pisma w. nie mona dokadnie oznaczy epoki Abrahama, gdy midzy datami tekstu hebrajskiego a septuaginty istnieje prawie 300 lat rnicy". Jeszcze cisze kopoty zachodz co do pobytu Izraelitw w Egipcie. Tu daty chronologiczne w Pimie w. nastrczaj egzegetom bardzo powane trudnoci... W obliczeniu nastpuj rnice, ktrych rozwizanie jest niepodobiestwem bez uciekania si do przypuszcze". W Biblii spotykamy czsto daty szablonowe, zaokrglane sztucznie, np. pobytu patriarchw w Chanaan lat 215 i znowu rwno 215 na pobyt w Egipcie. Podobnie szablonem czterdziestki, ktra jest liczb okrg" u Persw, pomylona jest biografia Mojesza, w ktrej maj by trzy okresy po 40 lat; potem natrafia si t miar lat czsto w ksidze Sdziw947. Pobyt w Egipcie przyjmuje si w chronologii rozmaitej, zalenie od tego, czy za ciemiyciela ydw uwaa si Ramzesa II, czy Thutmosego III. Synny Petrie przyjmuje wic przybycie do Egiptu na rok 1622, a wyjcie na 1232948. Polscy biblici rozmaicie o tym sdz. Jeden z nich mniema, jako nie ulega wtpliwoci, e Izraelici wyszli z Egiptu w czasie, gdy tam panoway dynastie XVIII i XIX, czyli midzy rokiem 1450-1220 przed Chr. Bardzo prawdopodobnie ju okoo roku 1250 zajmuj Palestyn949. Drugi oznacza exodus na rok 1437, a wkroczenie do Palestyny na czas okoo roku 1390950. Trzeci wywodzi, jako pozostawali w Egipcie jeszcze przez dwa pokolenia po wypdzeniu hyksosw, a ydzi stali si podejrzanymi politycznie, gdy za Thutmosesa III powstaa koalicja przeciwko Egiptowi i wtedy dopiero skazano ich na roboty przymusowe w Pithom i Rameses, i wysnuwa wniosek, e przybycie do Egiptu nastpio w roku 1875, exodus w drugim roku Amenhotepa II, wic w 1445951. A kto cho z grubsza, choby z najgrubsza, mia sposobno przyjrze si trudnociom chronologii egipskiej, nie bdzie si dziwi rozbienociom w dociekaniach ydowskiej. W ksidze Sdziw autor podaje zwykle lata niewoli narodu, potem lata rzdw poszczeglnych sdziw (oprcz Samgara) i pokoju w kraju", co wszystko nie zda si na nic przy poszukiwaniach cilejszych dat. Autor ksigi Samuela nie stara si o podanie dokadnych dat chronologicznych, tak, i nie wiemy, ile lat rzdzili Samuel i jego synowie, ile lat panowa Saul952. Albo wemy dla przykadu proroctwa Ozeasza: Sam nagwek podaje zwyczajem wschodnim surogat chronologii: Sowo Jahwe, ktre si zicio u Ozeasza, syna Beeri, za dni Ozeasza, Jotama, Achaza, Ezechiasza krlw Judei i za dni Jeroboama, syna Joasa, krla
945 946 947 948 949 950 951 952

MiW 101, 102 MiW 109 KrE 24, 25, 45, 55-57 KrE 29. 30 MiW 79 Ko 66 KrE 53, 65 KrE 53, 65

Izraelowego"953. A prorok Amos oznacza czas sowy: dwa lata przed trzsieniem ziemi"954. Tote wybawieniem jest to dla uczonych, gdy czas oznaczony jest gdzie zamieniem soca, bo tu przynajmniej obliczenia astronomiczne dostarcz daty niewtpliwej. A do epoki Salomona i Dawida nie masz w Biblii, wrd tak licznych dat chronologicznych, adnych pewnych i zupenie niewtpliwych danych, iby na ich podstawie mona oprze chronologi prawdziwie naukow ... Dopiero ksigi Krlewskie dostarcz materiau chronologicznego w istotnych zarysach, zupenie zgodnego z rzeczywistoci dziejow955. Tyle dobrego tedy, e jest cho prawdziwy materia chronologiczny", ale jake prymitywny; W Ksigach Krlewskich przekazano dokadny schemat chronologiczny, oparty na okresach panowania poszczeglnych krlw; to wszystko! A potem chronologia okresu nastpnego, po roku 538 do czasw Aleksandra Wielkiego uwzgldniona zostaa w ksigach Ezdrasza, Nehemiasza i Daniela. Po dzi dzie nauka nie moe sobie da rady z zawi chronologi tych ksig" .. . Po dzi dzie nie jest np. naukowo udowodnione, czy Ezdrasz przyby do Artakserksesa I czy II, czy moe nawet III-go; czy Dariusz, o ktrym mwi te dokumenty, oraz pisma Ageusza i Zacharyasza, to Dariusz I Hystaspes czy Dariusz II?956. I do dnia dzisiejszego nie nabrali ydzi wikszej starannoci co do chronologii! Zdawaoby si, jako nie sposb pisa pamitniki bez dat; ale ydzi to potrafi. Nieche kto dojdzie z cytowanych tu czsto pamitnikw Salomona Majmona, kiedy autor ich przyszed na wiat, kiedy Polsk opuci, kiedy przebywa w Altonie czy w Berlinie? Gdyby nie przygodna wzmianka o Stanisawie Augucie, nie dowiedzielibymy si z jego tekstu kiedy y! Dwa tomy pamitnikw bez dat! Podobnie ani jednej daty nie znajdziemy w autobiografii poockiej chasydki, Vollbltjudin"957, wnuczki cadyka, wyksztaconej nastpnie w Ameryce (na ateistk). Pamitnik jej jest bardziej ciekawy, istny dokument do wielu spraw i stosunkw; ale nie datowany. Naley do przeomu wiekw XIX i XX, ale od autorki o tym si dowiadujemy tylko z poredniego wnioskowania.. Ze sawnych w nowoczesnej kabalistyce dziesiciu listw Eliphasa Levi'ego de Montanta ani jeden nie jest datowany958. Podobnych przykadw peno! W naszych oczach wyglda ta ydowska nieczuo wobec chronologii na nieporzdek i to w sam raz w rzeczy takiej, w brak ydw, podzielajcych wraz z nami pedanteri datowania; ale to maj oni od nas, gdy nie naley to do rodzimych przymiotw ydostwa. A zatem co tu nie jest w porzdku. Zachodzi jaki mankament wedug naszych poj. W nieporzdku jest u nich kwestia tradycji. Tradycja jest koci pacierzow wszelkiej kultury, bo ta z tamtej rodzi si i ni si ywi. Ale nie wszystko, co z przeszoci pochodzi, wchodzi w tradycj, bo niejedno ulega zanikowi i zapomnieniu. S rzeczy dobre i ze; errare humanum est, a tradycja winna by krytyczn, przesiewajc i wybierajc. Chronologia tj. badanie kolejnoci pokole, zastanawianie si cilejsze nad nastpstwem objaww ycia zbiorowego, wzmaga wiadomo co do pochodu pokole, pomaga tedy wielce do owego krytycyzmu wzgldem tradycji, tak dalece, i bez ery i chronologii nie moe wzbudzi si historyzm. Historyzm polega wprawdzie na krpowaniu wspczesnoci przez przeszo, ale ujmowan krytycznie, przez tradycj krytycyzmem przesian. Bez tego warunku tradycja staje si biern, gdy tymczasem winna by czynn sterowniczk w zmiennoci czasw, pobudk do czynw twrczych, posuwajcych rozwj cywilizacyjny. Jake to moliwe w cywilizacji sakralnej, ktra obja wszystko we wszystkich dziedzinach ycia?
953 954 955 956 957 958

Mi l, 25 Amos 41 MiW 106 MiW 110 An 12 E 25-40. Czas ich poznajemy tylko std, e ogaszane byy w czasopimie L'initiation" z roku 1891

Jake pogodzi ze sakralnoci caego ycia zbiorowego krytyczne przebieranie w spucinie zwyczajw, urzdze, praw? Jake przy sakralnoci wszystkiego a wszystkiego, wciela pewne objawy ycia zbiorowego do tradycji, ale wyrzuca z niej inne? Jest za ydowska spoeczno tak, i w niej jak powiada cytowana co dopiero ydwka z Poocka krok kady, czy w przd czy w ty, czynno i bierno, ycie i mier, wszystko a do ostatniej kruszyny i na zewntrz dzieje si wedug przepisw"959. Gdzie wszystko od samego pocztku, tam sakralna jest caa spucizna, a zatem nie godzi si niczego ni dodawa ni ujmowa. Skoro wszystko pozostaje nietknite przez synw, stosujcych si we wszystkim do ojcw, zaciera si rnica pokole, nic si nie zmienia, a zatem nie ma historii, nie moe tedy by historyzmu" (Polskie Logos i Ethos", Pozna 1921, tom I, str. 36. Por. tame rozdzia: Historyzm a podkad ludowy). Tym si tumaczy ydowskie zobojtnienie na historyczno, sabe opanowywanie czasu i w ogle pewien ich defekt wyobrani, rozstrzygajcy spraw historyzmu negatywnie. Zmian w ydostwie nie brak wprawdzie, s nawet znaczne, niektre zasadnicze, jak np. przejcie z poligamii do monogamii ale nie wyszy ze ydowskiego ducha, lecz od gojw, akumw, nakrich, od nieydw, jako oddziaywanie golusa". ydzi sami trzymali si tradycji biernej i o ile tylko si dao, starali si niczego ni zmienia. Gdyby nie wpyw narodw", ktremu ulec w niektrych rzeczach musieli, (w niektrych ulegali stopniowo, a ulegli), nie istniayby dla cywilizacji ydowskiej stulecia. Skoczmy jednak z tym, gdy trzeba przyjrze si historyzmowi jeszcze z innej strony. Czynno historyczna skada si z inicjatywy i z wykonania, z teorii i praktyki, z Logosu i Ethosu, z rozumu i woli (mwi si oczywicie o ludziach normalnych); tamto jest personalne, to za gromadne. Nie powstanie nic historycznie dodatniego, nic trwaego, a korzystnego dla rozwoju cywilizacji, jeli si skrpuje osobowo; ale te najwikszy personalizm nie zdziaa nic, jeli nie pocignie za sob gromady, (w czym jednak inni musz go wyrczy). Historyzm stanowi syntez gromadnoci z personalizmem. Zrozumie go i przejmie si nim tylko osobowo, lecz majca zarazem poczucie zrzeszeniowe; mona by wyrazi si, e jest to personalistyczna zdolno zrzeszania si bez gromadnoci. Na pozr paradoks, a w rzeczy samej rzeczywisto historyczna, ale ogldana na historyczn miar. Nie zrozumie si historyzmu od razu w zrzeszeniach zbyt wielkich. Trzeba zacz od zrzesze drobniejszych, trzeba kroczy po szczeblach niszych, wstpnych, zanim si myl wzniesie na wyyny, skd wida wszystkie pokolenia wedug ich prac w doli i niedoli. Najpierw trzeba utwierdzi sobie historyzm na ma skal we wasnym rodzie. Oznak tego nazwisko wsplne z przodkami i potomnymi. Nazwiskiem wyrnia si jednostka indywidualnie spord towarzyszy wspczesnoci, a im wybitniejsza indywidualno, tym bardziej dba o wasne nazwisko; tyme nazwiskiem zahacza o przeszo i przyszo, uznajc si ogniwem w pamie zrzeszeniowym. Dla tych przyczyn naley tu do naszego tematu kwestia nazwisk. Nie ma ich w ustroju plemiennym (a takim by ydowski w Palestynie); w rodowym za powstaj wtedy, gdy on si ju rozlunia, bo nastpuje emancypacja rodziny. W staroytnoci sama tylko cywilizacja rzymska wydaa nazwiska, co po niej odziedziczyy cywilizacje aciska i bizantyska. Zreszt nigdzie na wiecie caym nazwisk nie ma. Rozumiem za przez nazwisko nazw osobow dziedziczn. Tej dziedzicznoci brak poza wymienionymi dwiema cywilizacjami, w ktrych dziedziczno nazwisk podlegaa w czasach nowszych nawet rygorowi przymusu ze strony pastwa. Zreszt caa reszta wiata, tj. w tym wypadku olbrzymia wikszo oznacza osob przez patronymika, dodajc czasem przydomek osobisty. Do tej wikszoci naley Izrael. Nazywali si i nazywaj imionami ojcw i dziadw: Abraham syn
959

An 143 Miejsce trudne do przetumaczenia, a w niemieckim jzyku wyraone przepyszme: eine Gemeinschaft, derer Kommen und Gehen, Tun und Lassen, Leben und Sterben, bis auf das letzte Titelchen nach aussen und ihnen vorschriftsmssig geschah"

Mojesza, syna Jakuba. Ale nie bardzo trzymali si imion hebrajskich. Za czasw hellenistycznych nazywali si Aristobulami itp. Czsto uywali podwjnego imiennictwa, nazywajc siebie i swoich hebrajskimi imionami w domu, a helleskimi poza domem. W pastwach muzumaskich lubowali si w Sulejmanach i Sulejkach, a potem przysza kolej na Annie, Annette, Anita, Aennchen itd. a do Wandy. Proste patronymikon: Jakub syn Abrahama, nabierao z czasem dodatkw, majcych jednego z takich Jakubw odrnia od drugiego i powstaway nazwy tyczce si wycznie pewnej tylko osoby. Hebrajszczyzna i zwyczaj ydowski wykazay w tej dziedzinie niewtpliw oryginalno. Nie sposb byo poprzesta na patronymikach, zwaszcza gdy chodzio o wybitn osob. Prorok Sofonias pochodzi z rodu krlewskiego i czytamy w tytule ksigi jego imienia, co nastpuje; Sowo Paskie, ktre si stao do Sofoniasza, syna Chusego, syna Godoliaszowego, syna Amariazowego, syna Ezechiaszowego, za dni Jozjasza, syna Amonowego, krla judzkiego". Siga tu szereg imion wstecz a do prapradziada, ktrym by judzki krl Ezechiasz. Dziwne, e Sofoniasz nie posiada jakiego przydomka, ktryby uatwi oznacza jego osob. Te pojawiy si znacznie pniej, nadawano je uczonym mom czsto z tytuw ich gwnego dziea; widocznie powstaway rzadziej za ycia, czciej po mierci pisarza, jakby nadawanie tytuu honorowego. Najciekawsze s za przydomki utworzone akrostychowo z pierwszych gosek wyrazw, stanowicych nazw osobow. Np. synny komentator Talmudu, rabbi Szlomo ben Izaak, otrzyma nazw zoon z ra+sz+i - razem Raszi; tak si go zwie, a co jeszcze ciekawsze, dzieo jego, uywane dotychczas, w ten sam sposb si cytuje. Krewny jego, rabbi Szmuel ben Meir (zmary po r. 1150) zowie si krtko ra+sz+be+m, tj. Raszbem. W taki sposb Majmonidesa nazwali ydzi Rambam, a Isserlesa Rem, czasem Rme it. Nawiasem mwic, w tworzeniu skrtw t metod pozostawili ydzi po sobie lad wieczysty w pastwie Sowietw; tylko oni to umieli i nauczyli tego towarzyszw nieydowskich. Najprostszym przydomkiem jest geograficzny, zazwyczaj od miejsca pochodzenia. Pod koniec XII wieku zasyn pord ydw Francji i Hiszpanii komentator Pentateuchu, rabbi Mojesz ben Nachman, ktry dziaa poredniczco w sporze o nauk rabbi Mojesza ben Majmona. Chrzecijascy uczeni nazwali sobie z grecka tego Majmonidesem, tamtego Nachmanidesem; ale po ydowsku zowie si tamten Rambam (ra+m+b+am zamiast ma), a ten, poniewa pochodzi z Gerony, zwan jest Gerundi. Gdzie nie ma nazwisk geograficznych? W znacznej czci pochodz nazwiska osobowe od nazw geograficznych, ale conditio sine qua non, eby stay si dziedziczne. Tu i wdzie spotykamy si z nazwami osobowymi dziedziczonymi przez dwa i trzy pokolenia, czyli zanosio si na powstanie nazwiska. Np. narboska uczona rodzina Kimchi. Jzef Kimchi koo lat 1150-1170 by pierwszym autorem gramatyki hebrajskiej w diasporze. Syn jego Mojesz Kimchi, rwnie gramatyk; i najsynniejszy z nich, wnuk pierwszego, rabbi Dawid Kimchi, gramatyk i sownikarz, ur. take w Narbonie okoo r. 1160, zwan krtko Rdak (r+da+k), gramatyk i komentator Pisma. Akrostychowe przezwisko wyrugowao nazw ojcowsk i dziadowsk i wytworzyo si nazwisko Kimchi, nie przechodzc ju na czwarte pokolenie (a pokolenia ydowskie nie mog by liczone po lat 30, jak to przyjte u historykw aciskich, lecz co najwyej po lat 20!). Widzimy na przykadzie, jak nie byo inklinacji" do tworzenia nazwisk. Skrty akrostychowe przeszkadzay niewtpliwie, dostajc si jednostkom najwybitniejszym, na ktrych skutkiem tego wanie przerwaa si tradycja nazwiska; wic wrcz przeciwnie, ni w cywilizacji aciskiej!, gdzie taka osoba wybitna rozstrzyga wanie o trwaoci nazwiska. A przydomkw akrostychowych jest mnstwo; otrzymywali je te czsto karaimscy poeci religijni960. Dodajmy, e nazwiska geograficzne wyaniay si czsto w Prowansji XIII wieku, lecz si nie ustaliy. Dugie nazwy, pene nadmiaru wyrazw, powstaway w Hiszpanii, gdy tam wystpuj imiona
960

Ft 237

podwjne, hebrajskie z hiszpaskimi lub arabskimi razem. Frst w swym dziele o uczonych karaimskich przytacza nazwisko" lekarza karaimskiego, zoone z 20 wyrazw, nie liczc piciu el" i trzech ben"961. Tam, w Hiszpanii, powstay nazwiska ydw, lecz nie hebrajskie, a hiszpaskie, utrzymywane dziedzicznie ... po opuszczeniu Hiszpanii. By mianowicie w Hiszpanii zwyczaj, e ojcowie chrzestni przyjmowali wychrztw jakoby do swych rodw, nadajc im swe nazwiska. W taki sposb trafiali bogacze ydowscy do arystokratycznych nazwisk hiszpaskich, ktrych nie zrzekali si wcale ich potomkowie, gdy potem, opuciwszy pwysep pirenejski, przenosili si do Holandii i Hamburga, a tam zrzucali z siebie wyznawane pozornie chrzecijastwo i wracali jawnie do judaizmu. Dumni zawsze ze swego pochodzenia sefardim, gdy w XIX wieku nasta powszechny przymus nazwiskowy, wystpili z nazwiskami starej szlachty hiszpaskiej i portugalskiej. Na domach Amsterdamu wida nawet herby historycznych rodw hiszpaskich, ju wygasych a w caej Holandii i Hamburgu spotyka si ydw o nazwiskach takich, jak Mendoza, de Castro, Numez, Alvarez, d'Almeida, de Lemos, de Silva, de Souza962. Maj wic fata sua nie tylko ksiki, ale take nazwiska. Ale to tylko przygoda golusa", gdy nie tkwi to wcale w umysowoci ydowskiej. Gdzie indziej porzucano nazwiska noszone na poudniu Pirenejw. Np. byo w Portugalii dwch braci, zwcych si tam Castel Bianco. Chrzest przyjwszy, otrzymali imiona jeden Joac Rodrigo, drugi Felix. Pierwszy z nich przebywa nastpnie w Antwerpii, w Ferrarze, w Rzymie i od roku 1549 w Ankonie. Tam jawnie wrciwszy do ydostwa, nazwa si po hebrajsku Chawiw, po acinie Amatus, z przydomkiem geograficznym Lusitanus. Przebywa jeszcze potem w Pesaro, a w kocu przenis si do Salonik. Tymczasem brat modszy, Felix, zamieszka w Liworno, nazywajc si p po ydowsku, p po wosku, Elia Montalto. Wkrtce przenis si do Francji, gdzie sprzyjao mu szczcie, albowiem znalaz dostp do dworw Henryka IV i Ludwika XIII. Zmar w Tours, pozostawiajc syna, Mojesza, z ktrym spotykamy si nastpnie w Lublinie; jego za syn zowie si Vitalis Felix Mojsenaki963. Mamy tu przykad osobistych przydomkw niejako, zmiennych w kadym pokoleniu. Geograficzne przydomki nie utrzymyway si wobec wielkiej ruchliwoci ywiou, przenoszcego si atwo nie tylko z miasta do miasta, ale z kraju do kraju; nie byo za tendencji, eby uwaa je za nazwiska dziedziczne, a niezmienne. Np. najwaniejszy z karaimskich uczonych wieku X, Jefet, mia po hebrajsku nazw zoon z siedmiu wyrazw, po arabsku za z pitnastu w obu zaznacza pochodzenie miasta Bazri, wic ha-Bazri po hebrajsku, el-Bazri po arabsku. Ale dodatek ten trwa tylko przez trzy pokolenia i znikn964. Zmieniali nazwy i przydomki wraz ze zmian pobytu. yd mieszkajcy kolejno w piciu krajach mgby nosi w rozmaitym czasie pi niby-nazwisk, nie upatrujc w tym nic zdronego i nie majc na myli niczego zego; dla nich to rzecz zupenie naturalna, bo istoty nazwisk nie rozumiej, a potrzeby ich nie odczuwaj. ydzi polscy" zdobyli si na szczegln oryginalno, dodajc do swego imienia hebrajskiego przymiotnik utworzony z imienia ony, np. Majer Cyreles, Boruch Fajges, tj. Majer Cyrelowy, Baruch Fajgowy965. Ostatecznie pord chasydw uformoway si nazwy osobowe, uwzgldniajce patronymikon wasne, tudzie onine. W argonowej powieci don Kichot ydowski" w tumaczeniu nieocenionego folklorysty naszych ydw" miasteczkowych, Klemensa Junoszy (Szaniawskiego), wystpuje Rebe Ajzyk Dawid ben reb Aron Jejselis Sore Zates co znaczy: reb (tytu chasydzki) Ajzyk Dawid, syn reb Arona, zwanego Jejseli od imienia ony, Zaty, crki Sory966. Geograficznego dodatku tu nie ma. Jest on w Polsce pospolitszy moe, ni gdziekolwiek: Rawer, Posner, Krakauer, Warszauer, Sonimski, Wilicki, Sieradzki etc. Sami od siebie nie nadawali tym nazwom mocy niezmiennych dziedzicznych nazwisk. Do jakiego stopnia pojcie to jest im obce, wida z nastpujcego przykadu: merwiski rabin ... we wszystkich gminach
961 962 963 964 965 966

Ft 225 Le 374 Ba 108-111 Ft 124 Hi 54 JnD 38

Krlestwa (Kongresowego) wiedli rej, jako duchowi luminarze967. Czemu tedy rabin ten zowie si po prostu Nachman ben Ruben, a nie nosi nazwiska Nachman Pinkas? Trzeba byo dopiero przymusu ze strony pastwa, eby ydzi pogodzili si z pojciem nazwisk. Kazano im mie nazwiska, wic uywaj ich dla spokoju". Ale bez najmniejszej trudnoci urzdzaj z tymi nazwiskami rozmaite kombinacje, gdy zmieniaj otoczenie. Herr Simon z Niemiec przedzierzgnie si pord Madziarw na Symonyi, a w Rumunii na Domu Simionescu; Wolf zmienia si w Lupescu, a we Francji Lwe pocz si pisa Lion i Lyon, Hirsch za Cerf itp.968. Jakie wic nazwisko bierze na serio? Niedawno powany wychrzta w autobiografii swej chepi si tym, e przysuguje mu prawo do trzech nazwisk, z ktrych najstarsze ydowskie ksice brzmi: Gabriel Jebuda Ibn Ezra. Dwch innych, nieydowskiej genezy, nie przytacza, to za umieci na tytule ksiki969. Zachodzi tu widocznie jaka niedokadno, bo ibn Ezra znaczy syn Ezdrasza; czy zawsze wszyscy w tym rodzie byli synami Ezry? Sam autor nie zdaje sobie sprawy, e to nie jest nazwisko, a co ciekawsze, e nie zdaje sobie sprawy z tego, jako rwnoczenie nie mona mie trzech nazwisk. Przymus nazwiskowy zdublowa tedy nazwy osobowe ydw, nie wpoiwszy w nich kultu nazwiska, bo to nie mieci si w cywilizacji ydowskiej. Ledwie jaka cz inteligencji ydowskiej traktuje powanie jako nazwisko, to, ktrym si pisze wobec wadz pastwowych. Pochodz te nazwiska bd co bd z przymusu. Przymus ten tyczy wprawdzie i nas rwnie, a w naszych warstwach ludowych nastpio ustalenie nazwisk take przymusowo i po wsiach polskich syszy si czsto o dwch nazwiskach: tak mi nazywaj, a tak si pisz" ale u narodw aciskiej cywilizacji byo to jakby wysnuciem konsekwencji prawnych z pewnej normy spoecznej, obowizujcej od dawien w warstwach wyszych, ku ktrej poday nisze; sztucznym nieco przyspieszeniem rozwoju naturalnego byo to tylko dla prostego ludu. Inaczej dla ydw, bo dla nich byo to cakowicie i dla wszystkich jednakowo sztuczne. Nie mona zgodzi si z ydowskim uczonym, co pisze o pruskim nakazie nazwisk z roku 1797, jakoby byo tylko usankcjonowaniem formalnym istniejcego ju w rzeczywistoci stanu rzeczy, ydzi bowiem posiadali ju co w rodzaju nazwisk", mianowicie owe przydomki geograficzne lub przymiotnik utworzony z imienia ony"970. Gdyby to byy nazwiska, gdyby byy uwaane przez samych ydw za nazwiska, nie byliby sobie wybierali nowych dla pruskich urzdnikw, byliby pozostali przy starych. A jednak wyjtkowo ktry tak postpi i utrwali w swym rodzie dziedziczne to przezwisko, ktre nosi w roku 1797. Tene historyk ydowski pisze w bezporednim cigu dalszym swych uwag: Nazwiska niemieckie, jakie nosi wiksza cz ydw polskich, przypisa naley z jednej strony temu, i ydzi posugiwali si w yciu jzykiem potocznym ydowsko-niemieckim argonem, a z drugiej, poniewa pruscy magistratsraty chtniej nadawali ydom nazwiska o brzmieniu niemieckim". Dodabym, ydzi zawsze i wszdzie przybierali nazwy na podobiestwo wadcw. Pniej od krla pruskiego, bo dopiero w roku 1809 narzucono we Francji ydom przymus nazwisk dziedzicznych971 po czym naladowano to w caej Europie. Ludno chrzecijaska uwaaa to za rzecz cakiem prost, ktra w ich pojciach rozumiaa si niejako sama przez si. Wielk niech wywoyway i wywouj zawsze przybierane przez ydw samowolne imiona (nasze chrzestne) chrzecijaskie. Zakazywano tego tyle razy! Najwczeniej zdaje si Henryk Kastylski (13691379), ostatni za Fryderyk Wilhelm III pruski (1787-1840) ale w rok po jego mierci, w roku 1841, zakaz ten zniesiono972. Z ca wic swobod Jacob sam si przemianowuje na Jacques i James; Salomon wedug znaczenia wyrazu tumaczy si na Friedrich; z Racheli robi si Ra; Abigail brzmi w wolnym" przekadzie Adela, Adelajda; przez podobiestwo za brzmienia wyania si z Izajasza Izydor, z Mojesza Maurice, Moritz,
967 968 969 970 971 972

Z 448 Le 377, 378; na str. 375 auje bardzo, e naturalizujc" ydw algierskich w r. 1871, nie dopilnowano", eby przybrali nazwiska francuskie Je Hi 54 Phi I 21 Phi I 265

Maurycy, a czy Baruch Spinoza nie pisa si Benedyktem?973. W Ameryce Haje rwna si Annie, Deborah Frydzie, a Maszke Mary 974. U nas Mieczysaww i Wand jest midzy ydami nie mniej, ni bywao niegdy Ariatydesw i Aristobulw wrd Hellenw, Selimw i Jessy midzy muzumanami. A co to ma by: Jzef Kirszort Prawnicki. Wyjania nam ydowski uczony: przydomek ... ogonek ... nie ma znaczenia prawnego, lecz robi jeszcze jeden krok ku zblieniu ... obywatelski pseudonim975. My za umiechamy si na to, bo w naszych gowach nie mieci si, jak mona traktowa spraw nazwiska tak niepowanie. Jednak bd co bd bywaj nazwiska traktowane przez coraz liczniejszych ydw podobnie, jak si je traktuje w cywilizacji aciskiej, a tym samym wnosi si w psyche ydowsk coraz wicej personalizmu. Byoby to wielkim darem ydom od akumw, sdzc ze stanowiska zwolennika cywilizacji aciskiej. Ale czy te walka personalizmu z gromadnoci, toczona bd co bd w onie ydostwa przez dugie ju wieki, nie jest walk o utrzymanie a podkopanie cywilizacji ydowskiej, choby niewiadomie? Czy cywilizacja ydowska mogaby si utrzyma bez gromadnoci? Czy ydzi mogliby pracowa poytecznie okoo rozwoju swej cywilizacji, bdc personalistami? Czy yd z poczuciem personalizmu nie zaczyna si tym samym odydza? Mona doprawdy mie wielkie wtpliwoci, czy prd personalistyczny nie wywoaby w cywilizacji ydowskiej takiego rozamu, i personalici znaleliby si waciwie poza ydostwem. Jakim jakby instynktem wiedzeni przodownicy ydostwa owiadczaj si przeciwko personalizmowi, a staj w obronie gromadnoci. Ci z nich, ktrzy korzystajc z rwnouprawnienia, wdali si w nasze sprawy, wywieraj na nie zawsze wpyw na korzy prdw, zmierzajcych do oparcia struktury chrzecijaskich spoeczestw wycznie na gromadnoci. Uwaany przez ydw za ich najwikszego pisarza w naszym pokoleniu Szalom Asz, kieruje bohaterw swej trylogii ku gromadnoci. Jeden z nich (Anatol) rozumuje w sposb nastpujcy: Moe to wszystko, co my robimy, jest tylko rodkiem; lecz ja wierz, e istnieje jaki wielki, prawdziwy cel, bdcy prawdziwym rezultatem tego rodka; jest to ycie socjalne, dziaalno spoeczna. Uzyskujemy wieczno przez to, e znikamy jako jednostki i rodzimy si na nowo w spoecznoci. Jednostka przemija, masa jest wiecznoci. Ona jest polem, na ktrym wyrastaj jednostki. Rok w rok wykwitaj nowe kosy, lecz pole jest wieczne". Jake pomiesza tu Asz pojcia personalnoci z jednostk, eby w ten sposb zepchn personalizm do czego maoznacznego! Ale o to chodzi wanie, e nie kada jednostka posiada personalizm: s to rzeczy zgoa rne. A dalej pisze: Wanie to przewiadczenie, e si jest jednym z wielu, stwarza wspln rado. Musi si to zrozumie, odczu t prawdziwie ludzk rado, ktra promieniuje z wszelkiej wsplnoty. By j odczu naleycie, trzeba Anatol umiechn si nalee do chasydw. Wtedy osiga si najwyszy stopie, jednostka bierze udzia w caej witoci" itd.976. Jeszcze wyraniej wystpi Asz przeciwko personalizmowi w innej czci swej trylogii: Mody Mirkin jedzi z transportami chorych ydw, ewakuowanych na wschd. Zastanawia si cigle nad sprawami, nad yciem i mierci ... Obserwujc braterskie wspycie mas ydowskich, ktre tak wyranie wyszo na jaw w chwili niedoli, zadawa sobie pytanie: dlaczego idea braterskiego wspycia nie moe ogarn caej ludzkoci? Krew caego gatunku ludzkiego ma ten sam skad chemiczny. Prawdopodobnie i popd spoeczny by niegdy elementarn si charakteru ludzkiego, stopniowo jednak przytumiono go w
973 974 975 976

Le 379, wychwalajc jako dowd asymilacji An 213 Hi 348 As W 251, 252

czowieku. Proces ten zacz si ju zapewne u czowieka pierwotnego wskutek polityki rodowej. Zabiy za popd spoeczny pomienie, jakie wznieciy w rasie ludzkiej pojcia religii i ojczyzny. Gdy kiedy zjawi si wielki mesjasz, zadaniem jego bdzie przywrci przede wszystkim do ycia to poczucie wsplnej krwi macierzyskiej. Wwczas dopiero nastpi prawdziwe zbawienie wiata, wyzwolenie si od indywidualnoci i powrt do spoecznoci. Wwczas dopiero ustanie panowanie za i zacznie si krlestwo dobra. Nad ziszczeniem tego ideau trzeba pracowa ju teraz, trzeba szuka ju teraz, pord poogi bratobjczych mordw, pord wszechwiatowej wojny"977. Biorc rzeczy z aciskiego punktu widzenia, miesza Asz znowu pojcia personalnoci a spoeczestwa, czynic je przeciwstawnymi, gdy tymczasem one wanie uzupeniaj si. Historia poucza, jako bez wydatnego dziaania personalnoci, bardzo wydatnego, nie powstanie adne silne spoeczestwo i ydzi wanie skutkiem wycznego dziaania gromadnoci pozostali do prymitywn spoecznoci o ile nie poddali si wpywowi narodw". Nawiasem dodajmy, e Asz bardzo si myli, mniemajc, e krew caego gatunku ludzkiego ma ten sam skad chemiczny"; ale mniejsza ju o ten bd naukowy. A teraz zesumujmy dotychczasowe spostrzeenia; co z tego wyniknie w sumie? Aprioryzm i prawniczo, dodane do siebie, c wydadz, jeli nie doktrynerstwo? Doktrynerstwo plus brak historyzmu skadaj si na rewolucjonizm. Przypuszczam, em dokona wreszcie rozoenia tego objawu na pierwiastki. Historyzm mieci si tylko w aciskiej cywilizacji; bizantyska ju go nie posiada. Tote ydzi czuj si najgorzej pord narodw cywilizacji aciskiej, najgorzej moralnie, nawet przy wszelakim rwnouprawnieniu, gdy czuj si w ywiole najbardziej im obcym ze wszystkich obcych. Przy cakowitym nawet porozumieniu prawniczym potykaj si wrd aciskoci wci o pojcia wrcz niezrozumiae, a jeli zrozumiae, bardzo sobie niemie i wasnej cywilizacji diametralnie przeciwne. Do antagonizmu przyczyn wicej ni do! Nie ma tylu przyczyn antagonizmu w cywilizacjach innych, z ktrych adna nie posiada historyzmu, a niektre posiadaj cechy podobne do ydowskiej. W bramiskiej cywilizacji, turaskiej, chiskiej, w bizantyskiej nawet, gromadno a rzuca si w oczy. Obce te s te cywilizacje historyzmowi; ani bizantyska nie rozwina go w sobie. Sakralizm nie poucza, co pocz wobec nowoczesnych objaww ycia, o jakich nie nio si adnemu z trzech Mojeszw" (Biblijny Mojesz, M. Majmonides, M. Mendelsohn, o ktrym niej bdzie nie mao). Pozwala myle w tym zakresie gow wasn; ale nakada metod wynik z nastpstw sakralizmu, z aprioryzmem, prawniczoci, (na miejsce etyki) i doktrynerstwem bezgranicznym, bo nie krpowanym historyzmem. Czy ydzi w Palestynie, owi halucowie", nie s tam rewolucjonistami? Doskonale uj istny instynkt rewolucyjny yda europejskiego (zwaszcza wic rosyjskiego) tene gwny, reprezentacyjny literat ydowski, Szalom Asz: Jak kady inteligent rosyjski, czy Mirkin w wyobrani wyzwolenie czowieka ze wszelkich wzw z rewolucj. Jak poboni ydzi nie znajcy zwtpienia, bd mogli po przybyciu mesjasza kroczy bezpiecznie po mostach z papieru, tak i inteligenci rosyjscy wierzyli niezachwianie, e poranek rewolucji wyzwoli wiat od wszelkich trosk, gdy chleb bdzie po prostu rs na drzewach": Natychmiast po przewrocie padziernikowym przystpi Mirkin do rozwinicia dugo krpowanych skrzyde. Nosi si z wielkimi planami i sdzi, e zdoa je natychmiast urzeczywistni. Przede wszystkim interesowa go problem, ktry mu by najbliszy i ktrym co prawda bez rezultatw praktycznych zajmowa si ju w Warszawie: oderwanie mas ydowskich od jaowych interesw, przy ktrych trzymaa je
977

AsM 99

nienawi wiata i wasna obojtno i skierowanie ich do produktywnej, twrczej pracy. Zachary sdzi, e mona to osign za pomoc dekretu: zamkn wszystkie sklepiki ydowskie i umieci wszystkich ydw w fabrykach albo na roli, sowem jednym pocigniciem pira zmieni w cigu nocy struktur caego narodu ydowskiego". Kto nam to moe zabroni?" powiada sobie978. Typ doktrynerstwa uchwycony tak, e lepiej by nie moe. A jednak we wasnej spoecznoci krpuje yda rewolucjonist hamulec nielada: sakralno. O ten wa rozbija si te rewolucjonizm nowych osadnikw palestyskich. Lecz nie ma adnej tamy, gdy yd korzysta z tego, i rwnouprawnienie powouje go do udziau w yciu publicznym chrzecijan. Im trudniej ydowi porusza spoeczno wasn, tym bardziej zuywa sw energi na trzsienie spoeczestwem chrzecijaskim.

978

AsK 310

XVII. OKOO BONICY Po zburzeniu wityni jerozolimskiej skoczyy si ofiary krwawe i nie byy ju wznowione. Sam fakt zburzenia jej zwraca uwag; co za cel w tym mogliby mie Rzymianie? Wbrew swemu zwyczajowi nie przenosili te kultu Jehowy do Rzymu, co stanowi jedyny bodaj wypadek w caej historii rzymskiej, ydostwo budzio wzgard Rzymian; uwaano je za co poniej poziomu cywilizacyjnego. Czy pomidzy przyczynami tego objawu nie mieci si rwnie wstrt do owej wityni, w ktrej brodzio si po kostki we krwi mordowanych na ofiary zwierzt? Jeszcze Rzym nie zupenie by zorientowany, kiedy burzono t wityni. W historii religii znamy kilka szczebli co do ofiar. Czsto zaczyna si od ofiar z ludzi, potem nastpuje okres ofiar zwierzcych krwawych, nastpnie ofiar symbolicznych, wreszcie ogranicza si do owocw i kwiatw. ydzi pozostali a do zburzenia wityni na niszym szczeblu tego pochodu. Tote Rzymianie niszczyli co, co uwaali za barbarzystwo niegodne panowania Tytusa, niedopuszczalne pod wadz Rzymu. Drug lini rozwojow dziejw religii stanowi sprawa modlitwy, oddzielanie jej coraz znaczniejsze od ofiar, a coraz subtelniejsze i gbsze jej pojmowanie. Mody towarzysz ofiarom od pocztku do koca, ale z pocztku nie ma ich, jak tylko wycznie podczas ofiar; nie modli si te zrazu nikt, tylko osoby do tego specjalnie wyznaczone, ofiarnicy, stajcy si z czasem kapanami. Odkd tylko znamy dzieje religijne Izraela, stwierdzi moemy, e modli si kady, a nie tylko skadajcy krwaw ofiar; znane byy mody i bez ofiar; stan kapaski powsta dopiero po wyjciu z Egiptu. Po zburzeniu wityni zostaa modlitwa sama. Przodownicy Izraela ogosili zasad, e ofiar mona dokonywa tylko w wityni i wycznie rk kapask. Nie dopuszczono do nawrotu w staroytny obyczaj, iby kady starosta rodowy by ofiarnikiem od caego rodu, skadajc w jego imieniu ofiary krwawe. Z tym skoczono bezwzgldnie, z bezwzgldnoci zaiste uderzajc. Poniewa nastpio rozproszenie rodw i emancypacja rodziny w golusie, kady ojciec rodziny stawa si przodownikiem modw w swym domu i ofiarnikiem ofiar, ju tylko symbolicznych, np. kielicha wina (kiddusz) kada jednak osoba obowizana jest modli si. atwo zrozumie, jako uczeni w Pimie" nie pragnli wznowienia wityni i krwawych ofiar. Kult witynny chroma ju wielce w ostatnich pokoleniach i nikt nie myla powanie o tym, eby odnawia barbarzyskie formy religijne. Obwieszczenie ludowi, jako ofiarowywa mona tylko w wityni, a witynia moe by tylko w Jerozolimie, miao na celu pozbycie si raz na zawsze zmory ofiar krwawych. Kapani i lewici stawali si tedy bezrobotnymi", skoro funkcje kapaskie zwizane byy jedynie i wycznie ze wityni jerozolimsk. Faktycznie stan kapaski przesta istnie. Teoretycznie pozostawali tylko jakby w zawieszeniu (a do odbudowania wityni). Zatrzymali przeto lewici, a zwaszcza aaronidzi tradycj swego pochodzenia, otrzymali zaszczytny przydomek cohen", ale nie sprawowali adnych funkcji, ani nie mieli adnych obowizkw wobec wspwyznawcw. Wyznawstwo Starego Testamentu i Talmudu stao si religi bez wityni i bez kapanw. Chocia atoli kult religijny nabiera takiego kierunku, i wytworzyo si prawo wykonywania wszelkich religijnych obrzdw, przez kadego yda", istniejce dotychczas979, jednak sakralne minion" zmuszao do modw zbiorowych, za czym sza konieczno urzdzania bnic, tj. domw modlitwy. Kady yd mia i ma prawo zakada je. Mog istnie bnice, do ktrych wstp dozwolony tylko pewnym osobom. Moe bowiem grono osb urzdzi bnic wycznie dla siebie. Zaoyciel bnicy staje si jej wacicielem i korzysta z wszelkich praw waciciela, o ile tylko zechce moe nawet pobiera opat za korzystanie z jego domu modlitwy.

979

Bf 160

Minion, zmuszajce do utrzymania lokalu na naboestwa, zgromadzao w nim zrazu wiernych znajcych si osobicie, w osadach pocztkujcych, nielicznych. Dopiero gdy znaczniejsza ilo wspwyznawcw wymagaa zorganizowania formalnej gminy ydowskiej, wyonia si te potrzeba bnicy publicznej, utrzymywanej przez gmin. adna bnica nie jest wityni, ni w ogle przybytkiem Boym. Bywao, e si tam nocowao i spao; chocia Talmud niechtnie si o tym wyraa, zezwala atoli uczonym i uczniom ich tam przyjmowa posiki, je i pi. Wolno jednak kademu nocowa w synagodze w noc dnia sdnego i wolno spa, byle ci blisko szafy ze zwojami Tory980. Wedug naszych poj ydzi nie szanuj swych bnic. Gorszymy si zwaszcza zachowaniem si chasydw i tumaczymy sobie to jakim specjalnym obnieniem si kultury religijnej u ydw w Polsce. Mniemanie mylne. Signijmy po przykady na drugi koniec wiata", choby do Maroka. Podrni w synagodze jedz i nocuj; zwaszcza uczonym przejezdnym nale si takie noclegi (poywienie za kolejno w rodzinach ydowskich)981. Jeeli w bnicy znajduj si kapani, t j. aaronidzi, piewak wzywa ich woaniem cohanim", eby pobogosawili obecnych. Musz atoli koniecznie by odziani w poczochy, a bez obuwia; lewici zmyj im przedtem donie. Obecnym nie wolno przypatrywa si kapanowi, podczas udzielania bogosawiestwa; on za winien mie gow pochylon, twarz zwrcon do ziemi, najlepiej eby j zasoni talithem. Jeli si wywouje osoby majce odczytywa ustp z Tory, zaczyna si zawsze od kapana, na drugim miejscu naley wywoa lewit982. Ale moe nie by w caej gminie adnego aaronidy, a w gminie duej moe go rwnie nie by, albo moe pj do innej bnicy. Wielu aaronidw tracio zreszt godno i honory kapaskie np. przez niestosowny dla ich dostojestwa oenek, albo przez naraanie si na nieczysto itp. Obecno lub nieobecno cohena w bnicy nie wpywa w niczym ani na rodzaj naboestwa, ani na tok liturgii. Honoruje si potomkw kasty kapaskiej, ale te na tym koniec. Jeeli ich nie ma, mona si bez nich doskonale obej; nie s do niczego potrzebni. Aaronidzi dochowali si najlepiej w golusie chrzecijaskim; gorzej midzy muzumanami. Na tunetaskiej wyspie Derba (w Maej Syrcie) spotkano cohena" w achmanach, zawszonego. Og ydowski w Tunisie jest w ogle ubogi; trzecia cz ich yje z jamun983, podczas gdy ebraniny wrd europejskich ydw nie ma, a na koszcie gminy pozostaj tylko wyjtkowe jednostki. Bez wzgldu na cohenw trzeba jednak mie kogo, kto by pouczy, jak naley urzdza si w bnicy i poza bnic, kto by naucza o nakazach i zakazach, dopilnowa kalendarza, strzeg wykonywania Zakonu, a przestrzega przed popadniciem w nieczysto itd., sowem jake obej si bez kierownika w sprawach religijnych, a co w cywilizacji sakralnej rwne jest caoksztatowi ycia? Takimi kierownikami kapani w ogle nigdy nie byli, ani za palestyskch czasw. Kapanem byo si rodu; jest si mim od dnia urodzenia bez wzgldu na rozwj umysowy. Kapan nie musi by uczonym; w Jerozolimie nie wszyscy kapani umieli czyta po hebrajsku. Od znawstwa Zakonu byli uczeni, nie bdcy wcale kapanami: rabini. Wielkie byy ich wpywy w Palestynie, tym wiksze oczywicie w golusie; oni, znajc przepisy, kierowali kadym niemal krokiem prawowiernego yda. Nigdy rabini nie posiadali godnoci kapaskiej. Rabin nie rodzi si, na rabina trzeba si wyuczy. W tym tkwi zasadnicza rnica pomidzy kapanem a rabinem. Kontraktowo i caa w ogle prawniczo religii wymagaa cigle doradcw prawnych w zagadnieniach ycia zwizanych z religi. Rabini s wic religijnymi doradcami prawnymi. Prawniczo - wyznaniowa uczono zapewniaa im pierwsze miejsce okoo bnicy, lecz z urzdem ich nie czy si zgoa pierwiastek kapaski.
980 981 982 983

S I 35, 136 Bz 25, 26, 30 S I 32-34 Du 208, 209

Wyranie stwierdzi ju Jakub Brafman: Komukolwiek znany jest judaizm, ten dostatecznie jest przekonany, e nie ma w nim miejsca dla adnej duchownej hierarchii i e organizacja judaizmu nie dopuszcza nawet monoci istnienia jakiejkolwiek instytucji lub osoby, posiadajcej wadz duchown, bd w zakresie dzi istniejcych obrzdkw, bd przy odprawianiu naboestwa w oglnoci; albowiem jedno i drugie, tj. wykonywanie obrzdkw oraz zachowanie form kocielnych, nie wymaga jednej wycznie osoby, uposaonej godnoci kapask, lecz wykonywane s przez kadego w szczeglnoci yda, jako rodek do jego zbawienia"984. ycie yda ma by zwizane jak najbardziej z bnic. W bezporedniej jej ssiedztwie stanie szkoa Tory i Talmudu, przytuek dla wdrowcw, domki i kaplice bractw, pniej mikwa, sala sdowa, biura kahau sowem cay tzw. dziedziniec synagogalny, mieszczcy w sobie wszystko, czego trzeba ydowi z powodu odmiennej a wasnej religii. Trzeba byo pracy caych pokole, nim to wszystko stano, jako szereg instytucji. Ale w zarodku posiadano wszystko, odkd bodaj trzy rodziny zamieszkay w pewnym miejscu, jako zawizek przyszej gminy. Od samego za pocztku musiay by sala modlitewna i sala ... rytualnego uboju. Taki rabbi Gerszon, ktry dokonywa zmiany zasadniczej, zaprowadzajc jednoestwo i zakazujc samowolnego rozwodu, nie tkn kwestii uboju. Widocznie do tego przywizywa wielk wag. Czym stawa si tzw. dziedziniec synagogalny, gdy osada rozwina si w zamon gmin ydowsk, widzimy najlepiej w Lublinie, jednym z najwikszych ognisk uczonoci talmudycznej. Zbudowana tam w roku 1567 bnica, zwana od wielkiego rabina Maherszalszul", stanowia orodek ycia ydowskiego w Lublinie; wic dookoa niej powstay inne budynki publiczne, jak uczelnia talmudyczna (opatrzona przywilejem Zygmunta Augusta), dom gminny, rzenia, bniczki cechowe bet-homidrasz, oraz dom, w ktrym przez kilka wiekw odbyway si sejmy ydw koronnych, czyli tzw. zjazdy czterech ziem"985. Rzecz prosta, e ydzi chcieli mieszka jak najbliej bnicy; wytwarzao si przeto przedmiecie ydowskie. Sami prosili, by im przyznano takie miejsce dla ich potrzeb sakralnych, sami je zakupili; mieli go nie wyzyska wszechstronnie? Na rozszerzenie swej posesji nie szczdzili mieszka, z pewnoci przepacali grunta i domy ssiednie, byle rozszerza swj dziedziniec". Bogaci dokupywali ssiednie domy nie tylko dla siebie, uyczajc w nich pomieszczenia uboszym wspwyznawcom. Jake ma yd mieszka pord gojw? Przypomnijmy sobie talmudyczne regestry o grzechach nieczystoci"' Ale yd mieszkajcy razem z chrzecijaninem bdzie sto razy na dzie naraony na nieczysto"! A czy koszerna rzenia ydowska mogaby by na oku chrzecijaskich rzenikw? Wwczas byo to niemoebne. Potrzeby kultu, obawa asymilacji z jednej strony, a z drugiej obawa okazji do tysica grzechw nieczystoci, sprawiy, e ydzi chcieli mie swe odrbne ydowskie miasto, a poniekd nawet mie je musieli. Lubili by sami u siebie; c w tym dziwnego? A gdy przyznano im autonomi wedug wasnych praw ydowskich, przestawao w tym miecie ydowskim obowizywa prawo gojw. Co wicej, nie dopuszczali chrzecijan do swego osiedla i wystarali si o przywileje de non tolerandis christianis" np. w roku 1564 w Krakowie, w 1633 w Poznaniu, a w roku 1645 dla wszystkich kahaw litewskich986. Im liczniejsz stawaa si gmina, im rozleglejsze miasto ydowskie, tym bardziej zaleao na cisym oznaczaniu granicy pomidzy prawem krajowym a ydowskim. Starano si tedy, by im wolno byo miasto" swoje otoczy murem, odgradzajc si od obcego wiata, a gdzie to wydawao si zbyt kosztownym, zaznaczano acuchami w poprzek ulicy granice posesji kahau i jego jurysdykcji (acuchw takich uywali zreszt rwnie chrzecijanie na odgradzanie rozmaitych posiadoci i jurysdykcji. Sam pamitam zachowany taki acuch w ul. witojaskiej w Krakowie). Ghetto czyli po prostu osobna dla kadego dziau ludnoci dzielnica stanowi cech miast orientalnych do dnia dzisiejszego. W Tunisie dzielnice ydowskie zwce si hara, istniej obok oddzielnych przedmie i
984 985 986

Bfa. Ba 101 Sl 59

innych ywiow etnograficznych987. Dawniej wystpowao to jeszcze wybitniej. Dla przykadu zacytuj opis Kairu pira polskiego podrnika z pocztkiem XIX wieku. Kair podzielony jest na kwatery; s kwatery Koptw, ydw, Grekw, Ormian, Frankw itp., a te kwatery s osobne miasteczka w wielkim miecie. A podobnych kwater wielkich i maych do kilku tysicy; gdy kada z tych sekt kilkadziesit i parset podobnych zajmowa moe . . . Podobne kwatery maj swe bramy na noc zamykane i swoich strw, swych dowdcw (komisarzy policji), swych sdziw, swe witynie988. Zamykane s na noc, bo same z wasnej woli si zamykaj; nie jest to przymus zamknicia, lecz prawo zamykania, przysugujce wacicielowi. W Pradze jest dotychczas jedna ulica, pooona tak dogodnie, i moe si zamyka na noc, z czego mieszkacy jej s oczywicie zadowoleni, bo maj spokj i bezpieczestwo. A prawo opasania dzielnicy murem jest wybitnym przywilejem, a nie upoledzeniem! Tak powstawao ghetto, wytwarzane przez samyche ydw we wasnym interesie. Sami starali si o urzdowe uznanie ghetta, tj. odrbnoci swej dzielnicy wobec wadz oglnomiejsklch. Ghetto to samorzd. Banialukami s opowiadania ydowskich pisarzy o jakim wyrzucaniu" ydw z miasta do ghetta. Zawsze ubiegali si o to eby mogli by sami z sob. Pki ich byo niewielu, wystarczyo im wyznaczy nie wiele miejsca, ile trzeba byo, eby sobie mogli zaoy osobn ulic. Np. w Krakowie posiadali dzisiejsz ulic w. Anny. Potem odkupiono im domy, eby zyska miejsce na uniwersytet, a nadano im dzielniczk nieco dalej ku pnocy, ydowsk" zwaa si jeszcze za moich lat pacholcych ulica czca pnocn stron Placu Szczepaskiego z ulic Sawkowsk. Ilo ydw zwikszya si niezmiernie w drugiej poowie XV wieku, bo uciekali z Niemiec do Polski. W r. 1495 pozwolono im tedy zaoy sobie osobne miasto w widach pomidzy Wis (star" oczywicie) a rzeczk Wilg na wschd od miasta Kazimierza. W roku 1554 pozwolono im rozszerzy si w kierunku zachodnim. Widocznie byy miejsca puste pomidzy miastem ydowskim a Kazimierzem i te im przyznano. Na Kazimierz dotarli dopiero za czasw austriackich. Oto historia przeladowania" ydw wygnanych" z Krakowa! Skd powstay banialuki o ydowskim ghetto, jako jakim specyficznym udrczeniu ydostwa?989. Prawdopodobnie z ciasnoty uliczek ydowskich? Niegdy nie bywao zgoa ulic szerokich! Rzadko te w ktrym miecie owo ghetto znajdowao si tam, gdzie dzisiejsze osiedle gromadne ydowskie. Dzisiejsze ich siedziby, to zazwyczaj dawne rdmiecie bogatego mieszczastwa; tak maj si rzeczy w Warszawie i w Wilnie, takim byo Stare Miasto w Pradze, Innere Stadt w Wiedniu itp. Wszystkie dawne rdmiecia byy wskie, ciasne, niehigieniczne. A historia wielu miast (w Polsce podobno wszystkich) skada si nie z ograniczania ydw po wieczne czasy do ciasnoty pierwotnego ghetta, lecz cigego, nieustannego cofania si chrzecijaskiego mieszczastwa przed ydowskimi zdobywcami mieszczaskich siedzib. Przyjrzyjmy si sprawie tzw. moralnego ghetta, a przekonamy si rwnie, e jest ono genezy ydowskiej. Zaczerpniemy przykadw z Szulchan-Aruchu, a zatem nie z dawnych wiekw, lecz z pocztku drugiej poowy w. XVI. Tym bardziej obowizyway w redniowieczu przepisy nastpujce: Nie wolno siedzie przy jednym stole z nie-Zydem, ani nawet natenczs, gdy yd je ze swojego". Nie wolno bywa na ucztach weselnych u nie-ydw, choby je ze swego i choby by obsugiwanym przez wasnego sucego; mona tylko przyj w darze ywy drb lub ywe ryby. Nie wolno byda wprowadzi do stajni w zajedzie nieydowskim, gdy nie-ydzi s podejrzani o sodomstwo; wolno wic, gdzie ich wasne wadze karz takie wykroczenia. Nie wolno odda im dziecka ydowskiego na nauk na ksikach nieydowskich, ani te na nauk rzemiosa, bo odrywaj si przez to od wiary ydowskiej". Sam ten ostatni przepis starczy na mur chiski, stawiany przeciw stycznoci moralnej z ludnoci krajow.
987 988 989

Du 229 W 74 Zdarzaj si jednak ju ydowscy uczeni, nie szerzcy bdnych uroje np. Ca I 213.

Wmawiajc we wspwyznawcw jako nie-ydzi czyhaj wci na ich ycie podaje Talmud (Szulchan) dugi szereg przepisw, jak zachowywa si, gdy nie mona unikn towarzystwa nieydowskiego. Ostrono siga tak dalece, i na schodach nie wolno ydowi znale si najniej pord schodzcych. ydwka ma si wystrzega towarzystwa nieydowskiego, chociaby nie-ydzi byli z onami swymi. Nie wolno uywa nieydowskiej poonej, ani mamki, jak tylko w obrbie domu ydowskiego ale ani nawet z tym ograniczeniem nie wolno ydwce karmi nieydowskiego niemowlcia. ydowski rzemielnik nie moe uczy nie-yda990. Wadze ydowskie maj kara bojkotem (odosobnieniem") yda, ktryby sprzeda grunt nie-ydowi, a nadto sprzedawca ma wynagrodzi wszelkie szkody choby oklnym wspwyznawcom (blinim"), jakieby ponosili skutkiem takiego nowego ssiedztwa991. Zakazane jest wszelkie obcowanie, choby przelotne, z osobami pci przeciwnej nieydowskimi992. Do rozdziau 170 ksigi Ehen Haezer doda rabbi Isserles ku przestrodze w swej hagah opowiadanie, jako zdarzyo si razu pewnego, e ydwka wdaa si z nie-ydem a sd ydowski kaza uci jej nos, eby bya na ca przyszo naznaczona993. A kwestia tej aty?". Odpowie nam wyranie rozdzia 178 ksigi Jore Dea: Nie naley si ubiera tak, jak nie-ydzi, nie naladowa ich obyczaju w ogle nie stawa si podobnym do nich; nie przywdziewa ich ubiorw, i nie da r wosom tak, jak oni; nie zestrzyga sobie wosw z bokw a zostawia w rodku itp. Nie naley te stawia budynku podobnego do zamkw, na liczne zebrania, jak to robi nie-ydzi: krtko rzekszy, naley si we wszystkim odrnia od nich"994. A w innym miejscu czytamy: yd ma raczej da si zabi, niby mia zama publicznie w obecnoci dziesiciu ydw jaki zakaz, jeeli nie-ydowi chodzi przy tym o to, eby go oderwa od ydostwa a choby chodzio tylko o jaki zwyczaj, np. co do obwizywania obuwia. (Wedug Al-phasa zawizywali wczeni nie-ydzi buciki czerwonymi skrzanymi rzemykami; ale ydzi, eby nie ubiera si tak, jak nie-ydzi zawizywali obuwie czarnymi rzemykami"995. W tych i tym podobnych nakazach i zakazach talmudycznych odczuwa si silnie ... chronologi. Nie powstay one od razu, a niektre s w ogle modsze od Talmudu, przyjte i wcielone przez rabbi Karo; odczuwa si te w tych ustpach golus" muzumaski czciej od chrzecijaskiego, a z drugiej strony wyeliminowany jest ju pwysep pirenejski, gdzie ydzi tak bardzo mieszali si i z muzumanami i z chrzecijanami. Zdaje si, jako nie byo by to spraw trudn, gdyby w przepisach tych (i mnstwie innych) wybra czasy powstawania, czasy i rodowisko, lecz do takich studiw mona przystpowa tylko z penym tekstem w rku, a nie ze skrtem Lwego! Ale to dla nas tu nie konieczne, poniewa nie pisze si tu historii ydowskiej pod jakimkolwiek wzgldem, lecz tylko bada si rodzaj cywilizacji u ydw i jej cechy. W tym miejscu chodzi li tylko o to, eby wynale odpowied na pytanie: kto by twrc ghetta, ydzi czy akumi? Szulchan-Aruch wskazuje z ca stanowczoci na ydw. Wyodrbnianie si w yciu powszednim rozwino si wczeniej pord Talmudu, ni w krajach chrzecijaskich, bo osadnictwo ydowskie na wiksza skal starszym jest na wschodzie ni na zachodzie. W krajach cywilizacji arabskiej byy ju od dawien dawna osobne dzielnice ydowskie, zanim powstay w Europie. A kronikarz arabski klnie na ydowsk ekskluzywno: Bezecne plemi, ktre si nigdy nie zyje z
990 991 992 993 994 995

S I 219, 220 S I 308 S II 570 S II 718 S I 228 S I 221

ludami innego pochodzenia996. Kalifaty zaludnione byy gsto ywioem ydowskim, kiedy w chrzecijaskich krlestwach byo zaledwie kilkanacie (poza pirenejskim pwyspem) osad znaczniejszych, ale i te ludnymi jeszcze nie byy. Na og rzeczy biorc, wielkich skupie ydowskich nie spotykamy dugo w pastwach nowych, powstajcych po upadku imperium rzymskiego. Wystarczaa jednak osada, czynica zado w sam raz minionowi, aeby powstawaa odrbno kwatery ydowskiej i eby si spostrzeono, e ma si do czynienia z czym nie dajcym si przyswoi. Narzucay si uwadze odrbny strj i odrbny st. Kwestia o koszer i tref wraz ze szczeglnym ubojem rytualnym wydawa si musiaa niesamowit, jakby zwizana z jakimi czarami. Na Wschodzie rozumiano to doskonale, ale dla Zachodu byo to cudactwem nieco podejrzanym. A gdy yd nie chcia zasi u stou chrzecijanina, wadze kocielne uwaay, e trzeba wzajemnie zarzdzi, eby chrzecijanie stronili od gociny ydowskiej. Synod francuski we Vannes w 465 r. zakaza ksiom przyjmowa ydw przy stole, jako te uczestniczy w ich posikach przy biesiadach, a zakaz ten by cakiem naturalny; ale w roku 506 rozszerzono go na wieckich, widocznie nie bardzo skutecznie, skoro potem w roku 538 zagroono nieposusznym kltw, co powtrzono znw w roku 583997. Podobnie zabroni synod w Metz w roku 888 jada z ydami, lub przyjmowa od nich cokolwiek do spoycia998. Za przykadem prowincji francuskiej poszy nastpnie inne prowincje kocielne. Sam zwyczaj uprzedza zreszt prawo kanoniczne. Skoro ydzi bezwarunkowo nie mogli ucztowa z chrzecijanami (ze wzgldu na tref) i zaprosze nie przyjmowali, przestali ich tym samym zaprasza chrzecijanie. Nie bywano u siebie wzajemnie, mwic dzisiejszym jzykiem. Nowi ydowscy przybysze wchodzili jakby w wydeptan ju kolein, unikali chrzecijan poza robieniem interesw i byli wzajemnie przez nich unikani. Obco nie-ydw bya dla rabinw wanie podana; wzajemne zakazy wadz kocielnych dogadzay im. A gdy potem, od wieku XI, osady ydowskie wzrastay, poczyna ju dziaa dziedziniec synagogalny". Jednakowo pobyt wrd narodw" nie pozostawa bez nastpstw. Im ciszy by nacisk okolicznoci, nacisk nieuchronny, tym bardziej trwoy musieli si przywdcy ydowscy, eby Izrael, wwczas stosunkowo tak nieliczny w najliczniejszych nawet osadach, nie rozpywa si w wiecie akumw i gojw; tym bardziej tedy dbali o to, eby yd wyodrbnia si od samego wejrzenia, w sposb dziaajcy na zmysy; tym wiksz wag przywizywano do strony zewntrznej, do formy. Im bardziej zagniedali si ydzi w Europie, tym wicej znaczyy dla nich formalnoci, tym bardziej forma growaa u nich nad treci, i zachowywanie form rozstrzygao o prawowiernoci. Z pokolenia w pokolenie wzmagaa si ta waciwo, a doszo si do tego, e z pomoc samego tylko zachowywania formalnoci mona zachowa prawowierno, ktrej najsurowszy rabin nie zdoa nic zarzuci. A zreszt rabin? Doradca prawny synagogi od czeg jest, jeeli nie od strzeenia formalnoci? Judaizm by formalistyczny od pocztku, ale rozproszenie" doprowadzao t cech do rozmiarw wikszych, coraz wikszych, a potwornych. Cywilizacja ydowska uzupeniaa si w golusie i podnosia, ale religia formalizowaa si coraz bardziej. Tkwiy w tym zarodki wielkich sprzecznoci na przyszo. Zwamy jeszcze jedn okoliczno: im bardziej formalistyczna stawaa si religia w golusie", tym bardziej wymagaa gromadnoci; ta wic waciwo Izraela wzmagaa si wci. W rozproszeniu dbano tym bardziej o jednostajno w naboestwach, aeby zapobiec jakiemukolwiek zrniczkowaniu dalszemu, poza rytuaami sefardim i aszkenazim. Najwybitniejsi uczeni talmudyci przenosili si czsto po kilka razy nie z jednego kraju do drugiego, ale z jednej czci wiata do drugiej pilnujc poczucia jednoci duchowej, a wprowadzajc jak najwicej ujednostajnienia formalnego. Poniewa za talmudyczne przepisy wchodziy w szczegy ycia powszedniego, przymnaajc coraz bardziej formalnoci, wic w miar jak wzmagaa si ortodoksyjno talmudyczna, robi si tryb ycia ydw rnych krajw coraz jednostajniejszym. ydzi
996 997 998

Mt 392 Ca I 91 Ca I 164

schematyzowali si w golusie coraz bardziej, a przez to stawali si coraz bardziej gromad przeciwn osobowoci. Ich gromadno wyradzaa si w niemoliwoci personalizmu. Nie na prno rozpowszechnio si mniemanie, jako ydzi wszyscy jednacy". Przesadny kult gromadnoci podnieca wzajemnie do coraz wikszego formalizmu, bo po czemu ma si gromada poznawa, jeli nie po formalnociach? Zrozumiaym tedy jest, jeli rabinizm ogranicza si coraz bardziej do formalistyki. Gdy na przeomie w.w. XVIII i XIX debatowao si duo we Francji o reformie" ydostwa, zabra gos midzy innymi pochodzcy z Polski Zelman Hurowicz i owiadczy, co nastpuje: Bardzoby si dobrze stao, gdyby rzd znis rabinw i to na zawsze. Utrzymanie ich bowiem bardzo wiele kosztuje, a wcale s niepotrzebni; nic bowiem nie robi, tylko zaatwiaj skrupuy kuchenne, ktre z pomieszania mleka z misem pochodz". Pod koniec swej broszury powtarza: Jeszcze raz: rabinowie nie tylko e s bez najmniejszego dla ydw poytku, ale jeszcze s najwiksz dla nich uciliwoci". Uwagi te spowodoway wydawc wspczesnego tumaczenia polskiego do nastpujcego dopisku: Dziwna rzecz, e autor i tych uwag i tych przypiskw jest synem rabina"999. A tymczasem wanie rwnoczenie mieli rabini dozna wielkiego wywyszenia, a to dziki rzdowi Napoleona I. Bya to korona nabytkw z golusa. Rzecz miaa si, jak nastpuje: Zupene rwnouprawnienie ydw we Francji orzeka ju konstytuanta we wrzeniu 1791 roku. Napoleoskie rzdy nie cofay tego, ale gdy co do obyczaju ydowskiego wyaniay si rozmaite wtpliwoci i poczy si odzywa z prowincji gosy z cikimi przeciw ydostwu zarzutami, rzd chcc te wtpliwoci (np. co do poligamii) wyjani, musia przede wszystkim wiedzie, z kim si wda, eby to miao znaczenie dla wszystkich ydw we Francji. Dla informacji zebrano najpierw notablw", tj. wybitniejszych ydw, wskazanych przez prefektw po departamentach; obradami ich w lipcu 1806 roku kierowa minister. Zadano im 12 pyta, na ktre udzielili odpowiedzi, jak sobie rzd yczy, oprcz jednej sprawy: zaprzeczyli moliwoci maestw mieszanych, ydowsko-chrzecijaskich.\ Z czyjeje tedy strony ujawnia si ekskluzywizm? Ale notable" nie stanowili adnej wadzy dla ydostwa. Chodzio o jak sankcj ydowsk dla warunkw wspycia w yciu pastwowym, choby o sankcj dla jedenastu kwestii, rozstrzygnitych przez notablw w myl ycze rzdu i ogu ludnoci francuskiej. Poniewa wszystkie wtpliwoci miay rdo w odrbnoci prawa, ktrego rdem bya religia ydowska, a zatem trzeba byo wda si z jak wadz duchown ydowsk. Takiej wadzy nie byo. Ani jej ydzi nie mieli, ani mie nie pragnli. Biurokracja nie miaa si z kim porozumie w sposb obowizujcy; nie byo ydowskiej reprezentacji. Biurokracja, gotowa zawsze stwarza, co jej potrzebne do biurokratycznych fikcji, postanowia tedy stworzy ydowsk reprezentacj religijn. Dostojnicy ministerialni, zabrawszy si do studiw, wykryli, jako niegdy sanhedryn stanowi najwysz powag Izraela. Nie istnia niemal od dwch tysicy lat, ale dla biurokracji to nie przeszkoda. Wskrzesi go! Bdzie taki sam, bo bdzie si skada tak samo z 71 czonkw! Napoleon kaza, i zjechao si w Paryu 46 rabinw i 25 delegatw na wielki sanhedryn" i zatwierdzili wszystko, co uchwalili notable, ale dosownie wszystko, sprzeciwiwszy si znw maestwom mieszanym. Byo to w lutym 1807 roku, a ju w marcu wrcono na nowo do koncepcji notablw, ktrych ponowne zebranie rozwizao si atoli z pocztkiem kwietnia 1807 roku. Koniec kocw, ydzi we Francji nie zdobyli si na adn powszechn organizacj religijn, ktrej rzd potrzebowa koniecznie do kompletu swych urzdze pastwowych. Natenczas rzd zabra si do dziaania sam, nie dajc uchwa od adnych zjazdw ydowskich, lecz
999

H 5, 8

dekretujc i narzucajc ydom obmylon przez siebie organizacj, ktra jak wszystko z Francji pochodzce miaa sta si wzorem dla organizacji ydw wobec wadz pastwowych w caej niemal Europie. Poniewa potrzeba byo rzdowi organizacji na tle religijnym, ktraby moga wchodzi w zobowizania wkraczajce w dziedzin ydowskiego prawa religijnego, wic innymi sowy trzeba byo rzdowi osb, ktre mogyby uchodzi za kapanw ydowskich. Rozumowano z biurokratyczn prostolinijnoci, mieszajc bez troski ni odpowiedzialnoci rzeczy, nie majce z sob adnego zwizku; skoro chrzecijanie posiadaj swe wadze duchowne, wyznaniowe, powinni" mie je take ydzi. Postanowiono da im kapanw, nie troszczc si o kohenw. Poniewa za kada gmina utrzymywaa rabina, a rabini mieli do czynienia z prawem religijnym, byli tedy najlepszymi religii wyznawcami, zrobi ich wic Napoleon ydowskimi kapanami, do urzdowego uytku biurokracji. Dekretem z 17 marca 1808 roku uznano rabinw duchownymi wobec prawa pastwowego i ustanowiono na Francj 13 konsystorzy" ydowskich, z centralnym konsystorzem" w Paryu; a w kadym zasiada rabin i trzech wieckich" ydw. Zna z tego, e bezporednich wzorw poszukano w organizacji wyznaniowej protestantyzmu1000. Rewolucja francuska monaby powiedzie dokoczya si zorganizowaniem ydostwa. Nie trzeba byo dugo czeka, aeby ydzi poznali, jak dalece wzmacnia ich wobec pastwa organizacja rzekomego duchowiestwa, przez pastwo uznawana. Nie brak te byo i takich ydw, ktrzy radzi byliby przywrcenia kapastwa, chocia narzuconego, spodziewajc si z tego postpowego odrodzenia swej religii, jakiego nieokrelonego neojudaizmu, ktry mia sta si uniwersalnym w zgodzie z uniwersaln jak cywilizacj. W rzeczywistoci atoli nie osabia si wcale antagonizm cywilizacji ydowskiej do narodw".

1000

Phi7, 14-18

XVIII. NIEUCHRONNE NIEPOROZUMIENIA Nie osabia si antagonizm cywilizacji ydowskiej do cywilizacji narodw", lecz nieprzyja przeciwko aciskiej wzmagaa si jeszcze bardziej, odkd widocznym ju byo, e chrzecijastwo szerzy si w imperium ywioowo, a gwne jego ognisko w Rzymie. Ruina Rzymu staa si ich marzeniem. Ale upadek rzymskiego imperium zniszczy ydowski dorobek, ju tak wspaniay! Na cae wieki cofn si handel midzynarodowy, niektre szlaki kupieckie przestay zgoa istnie. A ile powstao granic pastwowych, ile trudnoci, przedtem nie znanych! Na dobitk za powszechne zuboenie! ydzi zmuszeni byli szuka nowych krajw i rozproszenie poczyna rozszerza si ku pnocnemu zachodowi, do zachodniej Europy. Tu byy nowe pastwa chrzecijaskie, zaoone przez chrzecijan dla chrzecijan (czy zakada kto miasto czy pastwo dla obcych?). Pki dojedali tylko, jako kupcy wdrowni, nikt nie podnosi wzgldem nich adnej kwestii, a prawo gocinnoci starczyo na wszelkie potrzeby ich osb i handlu. Ale wkrtce zaczyna ich przybywa, poczyna dziaa ydowska gromadno. Chc si osiedla; wic gdzie ich podzia? Pozyskiwali protekcj biskupw i najpierw osiedlali si w biskupich miastach. Zagadkowe to dzi dla nas wyraenie wymaga wyjanienia: Wynagrodzenia i uposaenia publiczne mieciy si wycznie tylko w nadaniach ziemi. Otrzymywa je kady proboszcz (czego resztki dochoway si jeszcze), tym bardziej biskup. Kady biskup rozporzdza znaczniejszym obszarem gruntw (prcz dbr waciwych) pod murami miejskimi. Mg je zabudowywa i tworzy sobie miasto biskupie". Tam wznoszono instytucje charytatywne, osadzano sub katedraln, budowano szko itp. Przybyszw ydowskich traktowano jako przedmiot przydatny do wykadu religii. Troch ydw nadawao si w sam raz, by stanowi dowd prawdy Nowego Testamentu. Stawali si niewiadomie i mimowoli wiadkami pewnych artykuw najnienawistniejszej im wiary: chrzecijaskiej. Ale po pewnym czasie mieli biskupi i opaci tych wiadkw zbyt wielu, a nadmiar ich poczyna by kopotliwym. Brali ich biskupi na swoj odpowiedzialno, jako sugi", tj. podwadnych sobie bezporednio. Tak samo sugami" nazywano dworzan, dostawcw, zarzdcw i nie trzeba wyrazu tego bra pospnie, ubliajco. Miecio si w nim zarazem zobowizanie pana", w tym wypadku biskupa, do opieki nad sugami", a przede wszystkim do tego, by mieli zapewniony sposb ycia. Suga biskupi nie mg godowa! Jeli nie zarobi naleao go wesprze. A przybywao ich cigle, przybywao ponad biskupie moliwoci i ... ponad interesy ludnoci krajowej, przeciw interesom mieszczastwa. Nie odmawiano im jednak gociny, a tylko obmylano dla nich pewien stosunek, ktry nomenklatur dzisiejsz monaby nazwa upastwowieniem ydw. Nie udwiga ciaru ich biskup czy gmina miejska, wielmoa wiecki w pojedynk czy cae miejscowe zrzeszenie feudalne, ale da temu rad pastwo cae, czyli jak wwczas mwio si: krl. Okrelono to najwyraniej w Niemczech: ydzi byli Knechte der knigslichen Kammer", stanowic das Judenregal", yw krlewszczyzn. Tak te byo w Polsce i dlatego w przywileju Bolesawa Pobonego Kaliskiego krzywdziciel ydw jest uwaany ut dissipator nostre camere". U nas nie byo feudalizmu, ale na Zachodzie bezporednimi podwadnymi krla byli tylko najwysi wasale, tudzie ydzi. By to niewtpliwie dla Izraela los wielce pomylny. W zaciszu krlewskiej opieki mogli spokojnie korzysta z wszelkiego prawa prywatnego, jakkolwiek nie dopuszczeni do publicznego. Czy mogli by dopuszczeni do prawa publicznego? Tu napotykamy na pierwsze nieporozumienie, trwajce dotychczas, grzmice gromkim echem a do dzisiejszych dzie historykw ydowskich, wietrzcych niesusznie antysemityzm tam, gdzie zachodziy tylko nieporozumienia nieuchronne. Przynosili je ydzi od razu sami z sob. Przybywali midzy chrzecijan dobrowolnie, z wasnej ochoty, sami proszc o prawo pobytu; przybywali, eby si osiedla i zarabia, eby znale midzy chrzecijany dom i

dobrobyt. Ale przybywali zarazem ze wzgard dla tych, wrd ktrych przebywa pragnli, bo uwaali ich za pogan i to ju zostao. Gerszon Ben Juda, ten sam, ktry zaprowadzi monogami jak u chrzecijan, orzek jednake o chrzecijanach, e s bawochwalcami1001, robic z nich tym samym nadal przedmiot wzgardy. Nie zmienio si to z wiekami. W ostatnim dziesicioleciu wieku XVIII wyjani Hurwicz znaczenie wyrazu nacri", uywanego powszechnie na oznaczenie chrzecijan e to znaczy poganie1002. Czy wic nie przynosili ydzi sami od razu do nowych siedzib nieporozumienia nieuchronnego, i to jak najbardziej zasadniczego? Pastwa wczesne mieciy w sobie pastwowo chrzecijask. Rozumiano to jak najpowaniej, jak najbardziej na serio; dugie jeszcze miay min wieki do wynalazku pastwa areligijnego. Pastwo chrzecijaskie miao cech religijn, katolick, bo panowaa jedno katolicka nad ca Europ, nie wyczajc jeszcze Bakan. Zwamy, e zasada zostaa nawet po schizmie i po wybuchu protestantyzmu. Cesarstwo wschodnie i Bakan w ogle trzyma si cile pastwowoci schizmatyckiej; kto nie schizmatyk, nie mg tam piastowa urzdu, ani w ogle korzysta z prawa publicznego, a wobec prywatnego by tylko tolerowanym. Ogoszona nastpnie w Europie rodkowej zasada: cuius regio, illius religio, wyonia si z bizantynizmu, kacego pastwu stosowa si do panujcego, ale zarazem z przewiadczenia, e pastwowo musi by religijna, e przeto urzdzenia pastwowe wszystkie, od gry do dou, musz by zwizane chocia na mod bizantysk, z jak religi pozytywn, okrelon cile. Potem mwio si o ustroju pastwowym chrzecijaskim w ogle. Jeszcze w maju roku 1842 obwieci rzd Fryderyka Wilhelma pruskiego, jako pastwo musi by chrzecijaskim. A czy obecnie wszyscy jestemy zwolennikami pastwowoci bezwyznaniowej? Kto chrzecijanin naprawd, a zwaszcza katolik, musi wymaga chrzecijaskich urzdze pastwowych, bez wzgldu na to, co o tym sdz niechrzecijanie. Ot w czasach, kiedy ydzi poczli osiedla si w zachodniej Europie, aden katolik nie mia wtpliwoci w tej materii, i wszyscy byli jednego zdania. Ale pastwowo chrzecijaska nie jest sakraln, ulega tedy zmianom zmiennej myli ludzkiej, zmianom rozumowania ludzkiego w rozlegych granicach poj religijnych, stosowanych do ycia zbiorowego. Od wieku VI do XI mamy okres wydatnej ekspansji cywilizacji bizantyskiej ku zachodowi. Unosia si nad Europ przewaga formy nad treci, growa bizantyski formalizm religijny, z ktrym wypado stacza dugie walki, zanim kierunek aciski odzyska swobod rozwoju. Za pierwszy obowizek wadcy chrzecijaskiego uwaano szerzenie chrzecijastwa. Nie tylko nie cofali si przed tym kosmokraterowie" bizantyscy, ale uwaali, e jest ich obowizkiem uywa do nawracania choby przymusu. Pogld ten przyj si powszechnie i dopiero Pawe Wodkowic, rektor krakowski, wystpujc na soborze kostnickim przeciw Krzyakom, gosi, jako fides ex necessitate esse non debet. Jeli godzio si nawraca mieczem Litw, jeli przedtem narzucono chrzecijastwo Sasom gwatami, a na Poabian urzdzano dugie jeszcze potem wyprawy celem urzdzenia rzezi jak drobnostk musia si wydawa chrzest przymusowy ydw! Dobrodziejstwo nawrcenia, a czy moe by wiksze szczcie, jak pozna wiar prawdziw? Takim rozumowaniem tumaczono spraw. Pozostaje to bowiem w zwizku z wiecznie wyaniajc si kwesti, powracajc w rozmaitych stosunkach ycia zbiorowego (znan nam doskonale i obecnie), czy godzi si, czy trzeba, czy naley lub nie naley zmusza ludzi do szczcia? Kaidzar Herakliusz (610-641) uszczliwia ydw chrztem przymusowym pod swoimi rzdami, a uwaajc siebie za zwierzchnika krlw i ksit, zwraca uwag modych pastw zachodnia na obowizek nawracania. Zawstydzili si niektrzy biskupi Francji, eby nie by mniej gorliwymi od Konstantynopola, wic tu i wdzie w niektrych miastach biskupich zmuszano ydw do przyjcia chrztu, a w roku 629 zarzdzi Dagobert, krl frankoski z dynastii Merowingw, masowy chrzest. Kt nawraca si tak naprdce? Chyba
1001 1002

Ca I 165 H2

cudem? Albo wic trzeba opuci siedzib i szuka nowej, albo udawa chrzecijanina nienawidzc chrzecijastwa po udanym chrzcie jeszcze mocniej. Nie na prno te synod w Agde nad Morzem rdziemnym, dawnej Agatha Narbonensis da omiomiesicznego katechumestwa od pragncych chrztu. Ci, ktrych nawraca Dagobert, nie speniali tego warunku; c wic sdzi o takich chrztach? A jednak naladowano ten przykad w roku 661 w pastwie longobardzkim, gdzie krl Berthari krtkie swe panowanie zaznaczy tym wanie, i zmusza ydw do chrztu, groc im wrcz kar mierci. A jednak zostali i we Frankonii i w Longobardii i kwitnli i tu i tam. W pastwie wizygockim zabra si do ydw ostro pierwszy krl katolicki, Rekared. Ale synody od r. 633 owiadczay si z wielk stanowczoci, a nawet z potpieniem przeciw przymusowi chrztu. Krl wyda wtedy zakaz, e w jego pastwie nie wolno w ogle przebywa niekatolikom. Chodzio o wypdzenie Arian, ale ydzi musieli te towarzyszy na wygnanie dawnym swym dobrodziejom, pod ktrych rzdami dziao im si bardzo dobrze. Wyrzucano, wykorzeniano pewien system, sowem pewn pastwowo. Brno si dalej w zmuszaniu do chrztu. Wizygocki krl Erwich (680-687) wyznaczy termin caoroczny, zachowujc wic bd co bd omiomiesiczny katechumenat, ale potem zagrozi nieochrzczonym konfiskat majtku i wygnaniem. Jest to jedyny w dziejach wizygockich nakaz wygnania i aden inny krl wizygocki ydw nie wypdza, chocia obkadali ich karami na miejscu za wzgard okazan sakramentowi chrztu. Ale ydzi nie wszyscy si wychrzcili, a jako wszyscy zostali. Tylko na synodzie toledaskim w 694 roku odezway si ostrzeenia, jako ydzi hiszpascy spiskuj z ydami z pnocnej Afryki przeciw chrzecijanom. W 20 lat potem Maurowie zdobyli Hiszpani, a ydzi poczli z nimi urzdza Judeo - Hiszpani; wielu ydw przechodzio na islam cakiem dobrowolnie. Tymczasem kajdzarowie bizantyscy nie ustawali w gorliwoci kultu formy. Przymus chrztu dekretowa w roku 723 cesarz Leon Izauryjski, a gdy wskra niewiele, powtrzy dowiadczenie po roku 886 jeszcze ostatni raz cesarz Leon VI. Dano si wreszcie przekona, e to na nic si nie zdaje i edykt pniej cofnito. Bizantynizm przeszed, jak wiadomo, do Niemiec, rozdzielajc je cywilizacyjne na aciskie i bizantyskie ktry to rozam istnieje dotychczas. W roku 932 zastanawia si synod erfurcki, czy ydw zmusi do chrztu czy wypdzi. Nawet Wenecj opanowyway wtpliwoci i zwracano si z tym do krla niemieckiego Henryka II, eby mie czyste sumienie. Przypuszczano widocznie, e od cesarza niemieckiego wyjdzie stosowne haso na ca Europ. Nie wiele wiemy o przebiegu tych midzynarodowych rozmw"; ale zapisano, jako w r. 1012 Henryk II wygna ydw z Moguncjii gdy odmwili przyj chrzest. W XI wieku kurcz si wpywy bizantyskie w Europie, a wraz z tym zanika bizantyski pogld na chrzty przymusowe; a gdy papiestwo owiadczyo si wyranie przeciwko temu, posuchay zwierzchnika Kocioa take diecezje niemieckie. W innej natomiast sprawie Rzym by zupenie zgodny z Bizancjum; czy yd moe posiada prawa obywatelskie i polityczne? Skoro pastwo opiera si na chrzecijastwie i pastwowo jego musi by urzdzan po chrzecijasku, a zatem tylko chrzecijanie mog w niej uczestniczy. Inicjatywa wysza znw z Bizancjum. Cesarz Honoriusz (395-423) usun ich wojska. Byo to logicznym nastpstwem zasady, e caa pastwowo, a zatem wojsko take, urzdzona jest po chrzecijasku. Wnet potem, w roku 438 obwieci cesarz Teodozjusz II, jako ydzi nie mog bra udziau w yciu publicznym; tote pousuwano ydw ze wszystkich urzdw pastwowych. Odsunito tedy ydw cakiem od wpywu na pastwo. Jeeli kto dopatruje si w tym antysemityzmu, staje si ofiar nieporozumienia, albowiem nie orientuje si w meritum sprawy. W pastwie religijnym rozumie si samo przez si, e wyznawcy religii obcych nie nale do pastwowoci, bo inaczej pastwo przestaoby by religijnym. Wiadomo, e po rozamie Kociow przyznawano prawa publiczne tylko czonkom

panujcego w danym pastwie wyznania chrzecijaskiego. Sprawa o urzdy zataczaa atoli dalsze krgi. Urzdem jest nie tylko bezporedni urzd pastwowy (ktrych na Zachodzie byo tak niewiele), ale s urzdy porednie, a bardzo wpywowe w danym rodowisku: dzierawcy podatkw, poborcy, zarzdcy dbr, krlewszczyzn czy prywatnych, dozorcy i kontrolerzy wszelkiego rodzaju, a ktrzy wwczas tak dalecy byli od tego stanowiska, jakie czy si dzi w naszym umyle ze samym brzmieniem wyrazw: urzdnik pastwowy. Uwaao si ich za sugi" swego mocodawcy. Rozszerzajc i pogbiajc zarazem zagadnienie, doszo si wreszcie do logicznego sformuowania caej sprawy w pytaniu: czy godzi si, eby yd sprawowa jakkolwiek wadz nad chrzecijaninem? Ju Klotar II wyda w roku 614 zakaz, eby ydzi nie sprawowali w ogle urzdw nad chrzecijanami. Synod w Pawii w r. 880 zagrozi kltw kademu, ktoby powierza urzd nad chrzecijany ydowi. Widocznie duo byo tego rodzaju wypadkw, skoro w roku 1078 papie Grzegorz VII wydaje zakaz na cay wiat katolicki, a w roku 1081 wzywa Alfonsa VI kastylijskiego, by si do tego zastosowa. A jednak spotykamy i potem ydw na urzdach porednich, np. w Polsce za Mieszka Starego, a we Francji pod Ludwikiem IX witym (1226-1270). W Niemczech postanowiono jednak w roku 1253 przestrzega co do ydw przepisw prawa kanonicznego. A w roku 1267 zwoa legat papieski, kardyna Gwido, synod prowincji polskiej do Wrocawia, na ktrym surowo wzbroniono ydom trzyma chrzecijaskiego niewolnika czy sug (choby mamk). Kazano te usun ich od wszelkich urzdw publicznych, a wic eby nie byli ani dzierawcami ce, ani poborcami. Podobne uchway zapady w roku 1279 na synodzie budzyskim, ktrego uchway obowizyway rwnie polskie diecezje. Antysemityzm? Ale, nie, gdy postanowienia te (jak to zaznaczono wyranie) tyczyy take Saracenw, Arabw i schizmatykw"; chodzi tedy o pastwowo religijn, katolick. Zakaz suby chrzecijaskiej wynika konsekwentnie z zasady, e yd nie moe posiada wadzy nad chrzecijaninem. Zagadnienie, wysunite wczenie w redniowieczu, bywa wysuwane do ostatnich czasw. Rzecz bya dla prostych umysw nader prosta; czy chrzecijanin, majcy u siebie sug ydowskiego, nie uwaaby za obowizek nawraca go? Grozi wic podobnie chrzecijaninowi w ydowskiej subie niebezpieczestwo utraty wiary. Wiedziano przecie, jako ydzi uwaaj chrzecijan za bawochwalcw, e l Syna Boego i Matk Jego, a doda trzeba, e praktyka religijna rni si nawet co do dnia witecznego. Ile trzeba byo wiekw, by zapewni sudze innej religii swobod jej wyznawania? Spraw o sub u ydw podj papie Inocenty III (1198-1216) i od tego czasu nie przestaa nigdy by aktualn. W Polsce spotykamy si z ni dopiero w czasach pnych, co znaczy, e pno dopiero zaczo si zdarza, e chrzecijanie brali sub u ydw. W XVIII dopiero wieku wyonia si kwestia o chrzecijaskie mamki u ydwek. W roku 1772 komisja policyjna pozwolia suy u ydw. Kodeks Zamojskiego, usuwajc ydw od wszystkich zaj i stanowisk, w ktrychby si wadza nad chrzecijany miecia, zabrania te trzyma sub chrzecijask ale kodeks ten pozosta projektem1003. Zagadnienie o sub miecio w sobie w pierwszym okresie wiekw rednich implicite kwesti niewolnictwa i handlu niewolnikami. Jest wielce prawdopodobne, e ydzi nauczyli dopiero now Europ (po upadku imperium rzymskiego), e niewolnika mona sprzeda i kupi; w kadym razie handel ten oywi si dopiero przez nich. Rzecz prosta, e Koci zwalcza ten handel. Jeli za ydowi nie wolno trzyma ni sugi, ni niewolnika chrzecijaskiego, jake mia uprawia rol, czy winnic? A czy mona pozwala ydom na wasno ziemsk, skoro kto posiada ziemi danego kraju, ten tym krajem wadnie? Podobnie nasuny si wtpliwoci, do jakiego stopnia zezwala ydom na handel pienidzmi i pobieranie procentw. Tym sprawom przyjrzymy si bliej w czci trzeciej, traktujcej o ydowskiej walce o byt pord narodw".
1003

Mi 26, 39; N, V 333. 420

Tu stwierdmy, jako wadza krlewska nad ydami staje si w wieku XIII nieograniczon. Wytworzya si bowiem tymczasem teoria, wyjaniajca sytuacj ydowsk. Kierownik umysw drugiej poowy redniowiecza, w. Tomasz z Aquinu (1225-1274), zajmowa si take t spraw. Wywid, e nie wolno zmusza ydw do chrztu, ale te nie wolno niewiernym dziery wadzy nad chrzecijanami. W konsekwencji tedy nie moe yd trzyma niewolnika chrzecijaskiego; nawet gdyby pogaski niewolnik, pozostajcy u yda, nawrci si na chrzecijastwo, ma by uwolniony a przynajmniej sprzedany chrzecijaninowi. (Duo niewolnikw pochodzio z Rusi; schizmatykw uwaano wwczas za pogan: scismatici vel pagani" czytamy czsto w rdach). Syno osiem pyta, zadanych w. Tomaszowi przez ksin brabanck Alicj, w czym pi tyczyo ydw. Wielki doktor, stwierdziwszy rwnie, jako s oni oddani w niewol ksitom chrzecijaskim, przyznaje konsekwentnie prawo ksice do ich mienia; uwaa atoli zarazem za obowizek chrzecijaski, eby da im w spokoju zarobkowa (w sposoby uczciwe) i nie nakada na nich nowych ciarw, tj. e powinno si poprzestawa na tym, do czego zobowizano ich i do czego sami zobowizali si wtedy, gdy ich w danej ziemi przyjto. Po prostu: dotrzyma naley ydowi umowy, a nie wyzyskiwa potem jego przymusowego pooenia. Inna rzecz, jeeli chodzi o zyski z lichwy; to wolno im odbiera a nawet nakada na nich z tego powodu nowe daniny, byle byy uyte na cele zbone. Sytuacj ydw oceniano wedug poj wasnych; uwaano, e s bardzo nieszczliwi przez to, e pozbawieni s wasnego pastwa, e nie maj wasnego pana", lecz musz ulega cudzym i poniewiera si, jedzc gorzki chleb wygnania". Przypuszczano, e powrciliby zaraz wszyscy do Palestyny, gdyby tylko mogli. Nie miano pojcia o tym, e ydzi dopiero na rzekomym wygnaniu staj si panami, i e rozproszenie jest znacznie starsze od zburzenia Jerozolimy. ydzi lubili wystpowa w roli wygnacw, odwoywa si do nalenego nieszczciu wspczucia, na czym czasem co zyskiwali, lecz bez porwnania wicej mieli straci. Katolicki pogld na rzeczy doszed bowiem do przekonania, jako niewola u narodw stanowi dopust Boy, suszn kar, ktra nie da si odmieni, bo wina wobec Zbawiciela nie da odrobi si inaczej, jak dobrowolnym, szczerym przyjciem chrzecijastwa. A e wiadomo z przepowiedni samego Zbawiciela, e ydzi na samym dopiero ostatku przystpi do wsplnej owczarni pod wsplnym pasterzem, a zatem pooenie ydw zmieni si nie moe: Bg odda ich za kar pastwom chrzecijaskim w niewol. Krlowie stawali si ich panami-wacicielami. Zdarzyo si w Anglii w roku 1244, e krl zastawi ydw swemu wierzycielowi. Wolno zastawia regale"; wykupi si z zastawu musieli spacaniem dugu za krla; wyznaczono im terminy i raty. A w Niemczech zdarzyo si w roku 1286, e grono zamonych ydw wybrao si za granic; schwytawszy ich, skonfiskowano ich mienie, bo nie wolno ucieka cesarzowi, ktrego stanowi wasno; uwaano to za rodzaj kradziey na wielk skal. Cesarze niemieccy do tego stopnia brali dosownie to prawo wasnoci, i nadawali ydw w lenno ksitom i nie-ksitom1004. Nie opacia si ogowi ydowskiemu lichwa, bo przekonanie o niemoralnym sposobie gromadzenia majtkw musiao naprowadzi na pomys, e moralno publiczna wymaga, eby takie majtki unicestwia. Nie wszyscy byli lichwiarzami, a wszyscy mieli za nich pokutowa i co sprowadza badacza w zdumienie, lichwa ich nigdy nie ustaa. A do najnowszych czasw trwaj nieprzerwane o to skargi i na pewno mona stwierdzi, e lichwiarstwo stao si gwnym motorem nienawici ku ydom. Sytuacja ydw w pastwie chrzecijaskim nie daa si rozwiza inaczej, jak oddaniem ich krlowi. Zwamy, e w redniowiecznym pastwie stanowym zjawi si ywio pozastanowy, pozapastwowy, pozakocielny. Chcc uyczy im gocinnoci, trzeba byo obmyle dla nich co wyjtkowego. Rozumiao si wwczas samo przez si, e i oni take bd si rzdzi w swych sprawach wasnym prawem autonomicznie; a zatem faktycznie tworzyli odrbny stan. Ale nie mona byo przyzna im praw stanowych z prawa publicznego, bo prawo to byo chrzecijaskim. Uznano tedy ich prawa prywatne, pozostawiajc reszt ich
1004

Ca II 14, 123, 124

wasnej organizacji wyznaniowej. Miny wieki rednie, przyganiana im przez postpowcw" ciemnota lega pokonana", pozbyto si fanatyzmu" i przesdw", a nieuchronne nieporozumienia nie miny, nie mijaj, lecz trwaj wci, stwierdzajc swoj nieuchronno. Ju po przyznaniu rwnouprawnienia przez rewolucj francusk wyrastay nieporozumienia z tymi, ktrzy rwnouprawnienie nadali. Napoleon I, ktrego armie roznosiy po Europie zasady rewolucji, i midzy innymi take rwnouprawnienie ydw narzucane wszystkim wszdzie, gdziekolwiek si pojawia francuska tricolora ten sam Napoleon wznowi w roku 1808 zakaz wolnego przesiedlania si ydw. Ale bo z ydowskiej strony przyznano w samym kocu XVIII wieku, jako obliczenia i same tytuy wierzytelnoci ydowskich bywaj nie dusze i e byoby to w interesie samyche ydw, eby nie mogli uprawia procederu poyczkowego. Zalkind Hurwicz radzi, eby skasowa u ydw wszelkie obligi nie z handlu wypywajce"1005. A byo to ju po wielkiej rewolucji i tu po niej! Nie dziwmy si, e zadawano sobie pytanie, czy si nie przegalopowano z nadawaniem rwnouprawnienia? Faktem jest, e nie znikny nigdzie dawne ale do ydw. Tego roku 1808, kiedy Napoleon si cofa w sprawie ydowskiej, zawieszono rwnouprawnienie ydw w Ksistwie Warszawskim na lat dziesi, rwnouprawnienie postanowione ju poprzednio i w konstytucji zamieszczone. Zarazem zakazano im nabywa grunta, nie tylko wiejskie, ale te miejskie. Swoj drog obchodzili ten zakaz po staremu, nabywajc domy sposobem zastawu", lub te pod pozorem wieczystej dzierawy". Najbardziej antysemick" bya wwczas Norwegia, gdy a do r. 1813 stopa yda nie postaa w Norwegii", a wpucili ich na rzewn i niesychanie sentymentaln prob, a raczej dosy ckliwy poemat Vergelanda o tym biednym ydzie, (ktrego nawet morze lkao si wyrzuci na brzeg norweski1006. W Anglii dopuszczono ich dopiero w roku 1844, do wasnoci ziemskiej, ani te nie mogli jej posiada w Szwajcarii a do poowy XIX w. Jeszcze w roku 1837 wznowiono zakaz pobytu w kantonie bazylejskim, a w r. 1844, wypdzono ich z kantonu Graubinden. W Genewie wydawano pozwolenia na stay pobyt tylko indywidualnie, a naturalizowano yda po raz pierwszy dopiero w roku 1843. W Kongreswce dopiero za Wielopolskiego pozwolono im kupowa ziemi, lub posiada prawem zastawu; wtedy te dopiero w roku 1862 zniesiono w sdach przysig more judaico1007. W Prusiech jeszcze w roku 1914 nie robiono ydw oficerami, ani nie uywano ich w dyplomacji. W Rumunii nastpia emancypacja" dopiero w roku 19231008. Trway te nieporozumienia bez wzgldu na wieki rednie, czy nowoytne, czy najnowoczeniejsze. Wynikay ze wsplnego rda: z wtpliwoci co do stanowiska i praw niechrzecijan w pastwie chrzecijaskim. Gdyby w pastwowoci europejskiej nie byo tkwio chrzecijastwo, nie byoby tych nieporozumie, a przynajmniej nie byyby nieuchronnymi. Jako niektre przestay istnie w pastwie bezwyznaniowym, lecz wiksza cz pozostaa pomimo wszystko. Czemu to? Rzecz si wyjani, gdy zwrcimy uwaga na kwesti mesjaniczn. Trudno wymaga od gojw", eby zgodliwie i w pokornym oddaniu przyjli do wiadomoci, jako stworzeni s na to, by stanowili podnek" Izraela i eby si stosowali do tego, majc to za wol Bo. Trudno te wymaga od ydw, eby si wyrzekali tego, co religia ma dla nich najlepszego; a zreszt byoby to w ich rozumieniu sprzeciwianiem si, buntem przeciw Jehowie. A wic nieporozumienie nieuchronne. By yd, ktry ju przed stu laty orientowa si w tym doskonale. Synny azarz Bendawid (1762-1832),
1005 1006 1007 1008

H6 Pr. 229 Vergeland nie wiedzia, e dosownie taki wanie zakaz ldowania rozbitkw ydowskich obowizywa na Cyprze za czasw Hadriana N V 424: Phi I 20, 265, 284-288: III 79-81 Re 231, 232

matematyk, a w filozofii kancista, powiada, jako mesjaszami s monarchowie, nadajcy ydom rwnouprawnienie1009. Oburzaj si na to niektrzy i sam Philippson uwaa, e to blunierstwo, bo gdzie w tym mesjanizm religijny ydowski? Ale czy w Bendawid nie przewidzia doskonale nastpstw emancypacji"? Uwaajc historyka Philippsona za trafnego przedstawiciela ydostwa wiatego, owieconego literaturami i naukami chrzecijan cywilizacji aciskiej, dajmy mu gos w sprawie, jak rozumie mesjanizm. Zastrzeg si, e wiara w mesjasza nie moe by zwizana z pewnym miejscem, a tym mniej ze wznowieniem ofiar sakralnych", tyczy si za ta wiara tylko odrodzenia Izraela". Prawd te pisa, jako zdanie to podzielili faktycznie wszyscy ydzi prawowierni, lecz owieceni"1010. Chodzi tylko o to, co rozumie przez odrodzenie". Chyba chodzi o co wicej, ni o uporzdkowanie naboestw w synagogach, o przyzwoity ubir i poprawne wadanie jzykami narodw?! Oczywicie chodzi o sprawy wiksze, oczywicie o wywyszenie Izraela, ale po co wywoywa nieporozumienia; lepiej agodzi je, spraw o supremacj nad narodami usun od dyskusji, odrodzenie" bdzie wewntrzne, duchowe, a wywyszenie rwnie duchowe. Mesjanizm, to udoskonalenie ducha. Tak interpretacj puszczono w wiat za porednictwem wielu pisarzy zachodniej Europy, z krajw nie znajcych kwestii ydowskiej". Dotychczas aden np. Francuz nie rozumie znaczenia tych dwu wyrazw, skonny zawsze mniema, e tu chodzi o antagonizm rasowy", lub o brak tolerancji religijnej, a zwykle o jedno i drugie, on za jednakowo ma w pogardzie i to i tamto. Najsawniejszy spord judeofilw (o judeologii nie majcy pojcia) Anatol Leroy-Beaulieu, zajmowa si wiele Rosj, pisa o niej kilka razy, wyda nawet wielkie trzytomowe o niej dzieo; jake mia pomin ydw? Oryginalne zjawisko yda wschodniego zaciekawio go wanie wielce; sumienny wic autor zaj si nimi bliej, obcowa z nimi, wypytywa ich, odwiedza ich domy, jada z nimi w Warszawie i w Krakowie (ok. roku 1878), gdzie ydzi oprowadzali go i informowali. Zbiera informacje wprost u rda, o ydach u ydw; a wszystko kontrolowa wasn autopsj. C mu zarzuci? Bd jego polega na tym, i sdzi o ydach wedug poj cywilizacji wasnej, aciskiej, a tymczasem oni maj cywilizacj inn, wasn, o pojciach zgoa odmiennych. Ale skd mia to wiedzie Anatol Leroy-Beaulieu? I czy nie wystarcz palce jednej rki, by policzy tych, ktrzy dzi o tym wiedz? May przykad, jak go informowano (przepraszam za interpolacj" co do treci, ale zda si exempli gratia): Znana jest duga jupica yda polskiego: dla nas jest to klasyczny kostium ydowski. Jestemy skonni wyobraa ich sobie takimi take w przeszoci, ale to niesuszne. W dawnej Polsce zamoniejsi ydzi nosili strj polski: na gowie tzw. spodek" (le spodek), czapka obramowana skrk lisi lub z kuny, jak widuje si u nich jeszcze w Galicji na sabat; okoo ciaa kaftan, waciwie upan polski rozcity w rkawach, a w pasie cinity szerokim pasem, jaki ydzi tamtejsi zwykli obwizywa okoo bioder. ydzi ze sw niechci do zmian zachowali ten bogaty strj, kiedy zarzucili go ju panowie polscy (des seigneurs, des pans polonais); przyj si tedy jako strj ydowski. Rzd rosyjski zakaza go"1011. Pomiejmy si jeszcze chwilk: Staroytny strj panw polskich" mona byo oglda w Algierze okoo roku 1910; dugie pejsy, czarny dugi chaat, czarne pantofle i aksamitna krymka zupenie, jak w Krakowie, z wyjtkiem e w uszach mia zote kolczyki"1012. Niemal wszystkie informacje, zebrane przez francuskiego autora, maj mniej wicej tak wanie warto! Co tylko mu powiedziano, zmylajc i wymylajc, wszystko bra za dobr monet. Nie poczyniwszy adnych studiw judeologicznych, nie mia Leroy-Beaulieu pojcia o ydowskim mesjanizmie, a to, co mu powiedziano; ydzi nie oczekuj jakiej osoby, krla czy zdobywcy, lecz pewnej epoki nowej ery,
1009 1010

Phi I 168 Phi I 208 1011 Le 357 W memoriale Montefiorego do cara z roku 1846 znajduje si natomiast twierdzenie, jako ubir ydowski zosta im narzucony przez Polsk, przed trzema wiekami Hi 147. O memoriale tym por. Ku 50, 51; rda w przypisku 21 1012 Jg 43

przyobiecanej Izraelowi i ludzkoci. Dla wielu rabinw mesjasz o ile ma by osob yw tryumfujcy mesjasz czy te cierpicy, Christus patiens Izajaszowy i uwielbiany. Dla wikszoci ydw zachodnich jest to tylko figura allegoryczna przyszoci ludzkoci, wizja przesonita wspaniaoci przeznacze, zastrzeon rodowi Adama"1013 Miao by zapewne: rodowi Izraela"; w kadym razie rodu Adamowego ga naczelna? W innym miejscu czytamy, jako pewien rabin gosi, e dla synw Izraeli jest to obowizkiem kategorycznym, eby pracowali koo realizacji mesjanicznych nadziei". Lecz o co chodzi? O nadejcie wieku zotego, przepowiadanego ju niegdy przez ydw aleksandryjskich1014. Opadnie nieco zasona z wizji, gdy nieco dalej wyczytamy te sowa: Jzef Salvador (autor dziea: Paris, Rome et Jerusalem"), syn starodawnoci izraelskiej i francuskiej nowoczesnoci, zespoli w sobie tradycje Judy z naszymi aspiracjami francuskimi. Jerozolima ukazywaa si jemu w mgach przyszoci jako idealne centrum ludzkoci, jako wite miasto, novi foederis, przymierza ludw. Z miasta Dawidowego chciaby ten yd francuski zrobi Washington Stanw Zjednoczonych globu, stolic federaln Wschodu i Zachodu, Pnocy i Poudnia, pojednanych w sprawiedliwoci1015. Albowiem idea sprawiedliwoci spoecznej jest ydowska; przyjcie sprawiedliwoci na ziemi marzeniem Judy"1016. Wynikaoby z tego, e ydowski mesjanizm jest marzeniem, zgodnym z marzeniami chrzecijan o przyjciu wieku sprawiedliwoci i powszechnej cnoty; a e na stolic powszechnego przymierza ludw yd wybiera Jerozolim, co w tym dziwnego i jake mu to bra za ze? W tym sprawa, e odrodzenie Izraela czy si z odrodzeniem ludzkoci i wychodzi jej na dobre. Gdyby nie to, e teksty Tory i Talmudu mwi wyranie o supremacji Izraela po powszechnym pognbieniu wszystkich innych ludw! Odrodzenie nie-ydw ma nastpi chyba w subie Izraela? I czy Izrael ma by tylko primus inter pares? Zajrzyjmy do yda, ktry pozbyl si religii Ojcw (a adnej innej nie naby), dla ktrego Tora nie ma znaczenia, nie mwic ju o Talmudzie, do S. Reinacha. On rwnie spodziewa si duchowego odrodzenia emancypacji wewntrznej judaizmu". To jest jego mesjanizm. Ale stawia warunek: Emancypacja wewntrzna judaizmu bdzie dla niego najbardziej naglcym z obowizkw, jak tylko jego emancypacja polityczna i spoeczna, jeszcze niedoskonaa, zostanie uzupeniona przez opini i prawa"1017. Tak wyranie w wydaniu w roku 1925. A zatem naley przedtem zdoby jeszcze w golusie duo ponad to, co si zdobyo do roku 1925, bo to wszystko jeszcze niedoskonae", zwaszcza za chodzi o podwyszenie, rozszerzenie praw politycznych i spoecznych ydw w golusie. Daleko jeszcze do emancypacji doskonaej". Na czym ona ma polega, pozostawiono domysowi; w kadym razie na jakim znacznym podniesieniu stanowiska i wpyww Izraela. Ale Reinach przesta by wierzcym ydem monaby zarzuci. Co do tego, udzieli nam wyjanienia Leroy-Beaulieu, ktry przytacza, co powiedzia o sobie Arseniusz Darmsteter, jako o takim, ktry przesta wyznawa religi ydowsk. Ja przez to nie oderwaem ale od judaizmu; on stanowi dla mnie jakby drug ojczyzn"1018. A wic nie odrzucajmy wiadectwa Reinacha, e zawsze i stale mesjanizm, choby nie wiedzie jak pozasaniany mgami literackich figur i marze mieci w sobie co, co ma wyj na korzy przede wszystkim Izraela, a wic zawiera w sobie pierwiastek supremacji Izraela; inne ludy skorzystaj z przyszego zotego wieku", o ile bd pozostaway w zgodzie z Izraelem, z zaprowadzonym przez ydw porzdkiem wiata. Nieporozumienie nieuchronne nie jest usunite, gdy aden yd, choby najwiatlejszy, choby
1013 1014 1015 1016 1017 1018

Le 340 Le 345, 428 Le 430 Le 66 Re 229 Le 417 O wychrztach zob. w rozdziale 38

najskrajniej postpowy", nie zoy owiadczenia, jakoby nie uznawa wybrastwa Izraela i powoania go na pana krajw i ludw. Ktry co takiego owiadcza, ten przesta ju by ydem nawet w sensie drugiej ojczyzny". Duo przykadw i dowodw nieuchronnego nieporozumienia znajduje si w historii polskiej, poczynajc od XII stulecia. Nie mogc tu wsun przedmiotu, ktry nawet w streszczeniu zajby kilka arkuszy druku, poprzestaj dla przykadu na pewnym urywku z czasw nam bliszych, jakie rozmiary przybierao nieporozumienie w Polsce czasu saskiego. Duchowiestwo uwaao sobie za obowizek stan jeszcze raz na stanowisku pastwowoci chrzecijaskiej; jeszcze raz odezway si dawne tezy o nieruchomoci, o dzierawy, o posiadanie wadzy nad chrzecijanami, o sub chrzecijask. Byo to w czasach, kiedy ydzi przed kadym sejmem skadali 150 tysicy z na koszta ... zerwania sejmu. Rozpanoszenie semitw a zarazem reakcji przeciwydowska doszy u nas za Sasw, do takich granic, e Benedykt XIV, syszc od biskupw polskich coraz to czstsze skargi na ydw, napisa w roku 1751 dugi list pasterski, ktry przetumaczony na jzyk polski czytano przez p nastpnego roku co niedziela za wszystkich ambon, wydrukowane za egzemplarze z objanieniami diecezjalnych biskupw rozrzucano dla tym skuteczniejszego poskromienia naduy, po wszystkich ratuszach, wjtostwach i wadzach municypalnych". Papie ubolewa srodze, e taki wzrost ydw w krlestwie ze szkod chrzeciaskiej ludnoci, e handle i szynki ydzi trzymaj, e do publicznych intrat i prowentw s dopuszczeni, a dzierawy karczem, wsi, folwarkw trzymajc, dla chopw tak s srogimi, e ich do cikich robt zmuszaj i ciarami podwody ich w dalek podr naadowawszy i ich samych i dobytek obciaj, a nadto i kary na nich stanowi i czstokro plagami nad ciaem ich si pastwi. I std pochodzi, e owi ludzie chrzecijascy rozumiej by panem i dziedzicem swoim yda, od ktrego skinienia, woli i rozkazu owi poddani mieni si by dependujcymi". Prcz tego, jak wspomniano, wsi, folwarki i grunta z poddanymi chrzecijaskimi arenduj, przez co wielkie bezprawia i szkody dziej si katolikom, zwaszcza gdy ydzi" w dworach niektrych panw rzdy domu i dyspozycje prowadz, tudzie komisarskie urzdy sprawuj" ... Nadto gdy z handlw, szynkw, kupiectwa i rnych zyskw nazbieraj pienidzy, tedy je chrzecijanom poyczaj z daniem lichwy, przez co dobro i fortunki chrzecijaskie wycieczaj i wyniszczaj". Przytoczywszy wyjtki z bulli Innocentego III i IV, Grzegorza XIII i Klemensa VIII, radzi Polakom trzyma si swych konstytucji i ponowi prawa ustanowione przez przodkw, ktre nie dozwalaj dbr ani praw ydom arendowa, ani pienidzy od nich na lichw poycza". Biskup chemski, Jzef Szembek, z ktrego diecezjalnej kurendy wiadomo t zaczerpnem pisze dalej autor Ludwik Glatman popiera list ten swoimi radami, utrzymujc, e da si ydostwu odpr naleyty, gdy si ich nie bdzie protegowa, a tym samym " oswobodzeni z wszelkiej protekcji ydzi w niegodziwociach swoich wcale umierzeni zostan". Na mio Boga i zbawienie duszy zaklina swych diecezjan, eby im arend nie puszcza", a tym bardziej, aby razem z ydami w jednym pomieszkaniu lub pod jednym przykryciem czyli dachem nie mieszkali, albowiem przez takow z ydostwem spoeczno obelgi i zelywoci dziej si imieniu chrzecijaskiemu, a czstokro i sromotne naprzeciw Bogu staj si obrazy". Zakazuje tedy surowo: suenia ydom, dzieci ydowskich piastowania, za mamki ydostwu suenia, targw w dnie wite", a wszelakie zwierzchnoci napomina, aby niewiernym ydom handlw, sprzeday win w miastach i miasteczkach, wsiach i karczmach pod surowymi karami wzbroniono, aby chrzecijanie adnych sum od ydw na lichw nie poyczali, posplstwu za zakazuje, aby do robt, podwd, za furmanw zaciga ydom, za strw, winnikw nie wayli; biaogowom wreszcie surowo zabrania, aby dni witych przez kurzenie gorzaek i robienie piwa lub innych napojw nie gwacili"; plebanom za i dziekanom poleca, aby za

wszelkie gwacenia dni witych upominali si u wadz wieckich czyli dworskich, a jeeli by dwr nie uczyni sprawiedliwoci, tedy ksia maj obowizek donosi o tym wadzy pasterskiej biskupa...". S i bd obowizanymi pomienieni ksia plebani przestrzega pilnie tego, aby si chrzecijanie nie wayli podczas dnia u ydw sdnego do ucierania nosw podczas pamitki tej, ktr ci ydzi Hamana odprawuj suy onyme ydom nie wayli si, i aby si na okopiskach ydowskich podczas pogrzebw ich zaciga lub tam mieszka nie zezwalali. Dalej, aby w post wielki i adwent wesel z muzykami ci ydzi nie wayli si ... pilno przestrzega naley" ". Przekraczajcym plebani prcz kary publicznej cywilnej naznacza powinni kary duchowe publiczne, jak to: krzyem w kocioach leenie i wsadzanie do kuny. Za przestpstwa te prawowierni katolicy podpada bd grzechowi miertelnemu, ktry Nam samym i wadzy po nas nastpujcej do rozgrzeszenia rezerwujemy". Grzechu tego aden kapan ani wiecki ani zakonny (prcz artykuu mierii) rozgrzeszy nie mia mocy, tylko sam biskup1019. Ustp powyszy z ksiki przedwczenie zmarego historyka poucza o kilka szczegach mao znanych, a raczej cakiem nieznanych; jako ydzi gboko w wiek XVIII mieli swe winnice dla produkowania wasnego wina rytualnego; a nastpnie o dwch arcyznamiennych zwyczajach ydowskich w stosunku do gojw. Oto dbay o zachowanie sabatu yd nie utrze sobie nosa w sobot, lecz najdzie do tego chudzin chrzecijanina! Najmuje go te do usug na cmentarzu. ydowi nie wolno dotkn si trupa, bo popadnie w nieczysto, wic dla pewnoci woli trzyma si z daleka od zetknicia si z trumn i otwartym grobem. Poruczy to gojom, a niektrzy z tych ndzarzy zamieszkaj nawet przy cmentarzu ydowskim (okopowisku), by mie stay zarobek1020. Byy to oczywiste szumowiny wioskowe, pijacy na stae, omroczeni zawsze, gotowi w omroczeniu choby uciera nosy ydowskie. Bd co bd jednak trudno nie nazwa takiego zwyczaju wybrykiem ydowskim; potem ju o tym nie sycha. Jake usun nieporozumienia, skoro gwnym ich rdem jest sam Talmud, ksiga sakralna, a wic rdo nie wysychajce. Pogarsza spraw ta okoliczno, e Talmud wyniesiony jest ponad Tor. Zwraca si na to uwag nie tylko uczniom powicajcym si studiowaniu ksig witych (o czym ju bya mowa), lecz stanowi powan zasad ycia religijnego w ogle. Czytamy o tym w kilku miejscach Talmudu, co nastpuje: Ci, ktrzy oddaj si czytaniu Biblii, uprawiaj jak cnot, albo raczej adnej cnoty nie uprawiaj; (ci, ktrzy si zajmuj) Miszn, uprawiaj cnot, za ktr, otrzymuje si nagrod; ci za, ktrzy pilnie studiuj gemar, (uprawiaj) cnot, nad ktr wyszej by nie moe". Pismo w. jest rwne wodzie, Miszna winu przyprawionemu (aromatycznemu)". Ciej si grzeszy (przekraczaniem) sw pisarzy, ni sw Tory"1021. Nie mona wyraa si z wiksz stanowczoci. Tak wywyszony Talmud wyraa si za o chrzecijastwie w taki sposb, i nieporozumienie musi sta si nieuchronnym. Insulty przeciw kultowi religijnemu chrzecijan zajmuj siedem stronic druku1022. Wszystkie nazwy, nadawane chrzecijanom w Talmudzie, s obraliwe: akum, minim, adom, goj. Znacz one: poganie, a przynajmniej: kacerze1023. S to tedy przezwiska. Towarzysz im horrendalne wyjanienia. Blunierstw przeciw Chrystusowi i Najwitszej Pannie peno1024, a poza tym nie mona sobie wyobrazi nic tak obrzydliwego, czegoby nie gosili o chrzecijanach". Goje s w Talmudzie sodomitami. Jeeli ydwka
1019 1020 1021 1022 1023 1024

G 114-116 Znamy tak strk cmentarn, Agnieszk w Poznaniu w r. 1736 Ba 143 Pj 81 Pj 124-130 Pj 108-112 Nacrim" znaczy: Nazareczyk Pj 90-106

wracajca z ani spotka akuma, musi powtrnie si wykpa. W innym miejscu szczegowo: Jeeli zobaczy psa lub osa, lub nard ziemi, lub akuma, lub wielbda lub wini, lub konia, lub trdowatego. O gojach powiedziano wyranie: Wy nazywacie si ludmi, goim za nie nazywaj si ludmi". Izraelicie nie przystoi, eby mu suyy zwierzta we wasnej postaci, lecz zwierzta w postaci ludzkiej. . .". Psa naley wicej szanowa, ni nocri". . .. Nasienie goja uwaa si za nasienie zwierzce"1025, itp. itp. Istnieje dugi szereg nakazw, jak si zachowywa wobec chrzecijan, wszystkie dysz pogarda i nienawici (nie tycz jednak ateistw1026. Chrzecijanom naley wyrzdza szkody; co wicej, naley ich mordowa, bo tpienie ich jest mi Jehowie ofiar1027. Zohar, zwracajc uwag, e po zburzeniu wityni nie mamy innej ofiary oprcz tej, ktra polega na usuwaniu strony nieczystej"1028. Jake znamienne s uchway zjazdw rabinw na Zachodzie, tudzie zjazdu generalnego ydw w Polsce z roku 1631, eby w wydaniach Talmudu w ustpach obelywych co do Chrystusa, Maryi, Apostow itp., markowa tylko ich nazwy. Naley wstawia w to miejsce kko. Ma to ostrzega" rabinw i nauczycieli, e winni uczy modzie tych ustpw tylko ustnie. Dziki tej ostronoci uczeni spord Nazarejczykw nie bd ju mieli pretekstu atakowa nas na ten temat"1029. Podobnie niegdy Benjamin Naharvendi w swe pisma arabskie wsuwa ustpy po hebrajsku; gdy mu wypado pisa o islamie. Inni naladowali go potem1030. Postanowienia te dowodz, jako ydzi sami przyznawali i zdaj sobie spraw z tego, e w Talmudzie znajduj si miejsca obraliwe dla chrzecijan. Dziwnie zaiste wyglda owiadczenie rabinw wiedeskich z roku 1882, e Talmud w ogle nie zawiera nic chrzecijanom wrogiego" i jeszcze dalej zapdzajce si owiadczenie warszawskiego Izraelity" z roku 1891, e najwiksze powagi rabiniczne" . . . zalecali swym wspwyznawcom szanowa i miowa chrzecijan, uwaajc ich za braci po wierze w prawdziwego Boga i o dobro ich si modli"1031. Czyby te najwiksze powagi" zryway z Talmudem? Lecz nie syszelimy nic o nowym ruchu karaimskim. Nie moe by mowy o wyczerpaniu tutaj rejestru nieporozumie nieuchronnych. Trudno jednak nie zwrci uwagi na pewn spraw, ktra przez szereg lat wstrzsaa umysami caej Europy. Mam na myli tzw. Protokoy mdrcw Syonu"1032. Treci ich wskazwki, jak zrobi z narodw podnek Izraela; poucza o tym szereg rozprawek, pisanych stylem izraelskim. Kto nada im wsplny tytu protokow"? Nazwa zupenie nie stosowna a jake znamienna. Wyobraano sobie, e odbywao si jakie zgromadzenie dostojnikw ydowskich, z ktrego sami ydzi spisywali protokoy w takiej formie! Jako protokoy" nie mog by autentyczne adn miar, lecz s autentycznym dzieem jakiego ydowskiego autora. Powszechnie przypuszczaj, e autorem jest Aszer Ginsberg, uywajcy pseudonimu Ahad-Ha-Am. Pisa to po hebrajsku. By moe, e Protokoy" stanowi cz jakiej wikszej caoci, e suyy do wykadw, urzdzanych przy odeskiej loy Bnei-Brith, ktr Ginsberg kierowa. By przeciwnikiem Herzla, nie mia zaufania do syonizmu palestyskiego, lecz wierzy w przyszo syonizmu w golusie i dziki golusowi. Walka dwch obozw trwaa a do roku 1913. Wtedy na 11 kongresie syonistycznym w Wiedniu Ahad-Ha-Am zostaje bezkonkurencyjnym wodzem syonizmu i wodzem ydostwa"1033. Jak zobaczymy, obydwa kierunki pogodziy si wkrtce potem, bo poczy si wzajemnie uzupenia. W roku 1897 bawi w Bazylei podczas
1025 1026 1027

Pj 114, 117-121 Pj 131-140 Pj 153-164, zw. 159 1028 Pj 160 1029 Ma 109; Pj 84 w przypisku 1030 Ft 84 1031 Pj 63 1032 S cztery polskie wydania: 1)Protokoy posiedze mdrcw Syonu", bez miejsca druku, domniemany rok wydania 1920. Na okadce: Baczno! Przeczytaj i daj innym", rok 1897-1920. Pod wstpem Od wydawcy", data: w grudniu 1919 i litery M.st.W. 2)24 Protokoy posiedze mdrcw Syonu" A.G. 1926 s.1. rozdzielone na rozdziay i paragrafy. 3) Wrg przd bram. Protokoy posiedze mdrcw Syonu. W.C. i A.K. Bydgoszcz 1930. 4) Przekad z angielskiego wydania w Londynie 1919 Warszawa 1934 Tr.P. 14. 1033 Tr. P.129

kongresu syonistw (29-31.VIII), lecz protokoy" nie pozostaway w adnym stosunku do oficjalnego kongresu ni do jego oficjalnego programu1034. By moe, e rwnoczenie odbywa si zjazd przodownikw Bnei-Brith i e protokoy" byy przedstawiane temu forum (ju take w przekadzie francuskim). Mogy byy by dane do czytania niejednemu z czonkw Kongresu lecz do oficjalnego traktowania nie nadaway si ani nawet wadzom specjalnego ydowskiego wolnomularstwa. S zbyt literackie". Inna rzecz, czy tre ich nie wyraaa trafnie myli starszych w Izraelu. Stwierdzono susznie, e pismo to wykazuje uderzajc harmoni co do myli i celw ydostwa z wynurzeniami wybitnych autorw i dziaaczy ydowskich"1035. Zasadniczo nie ma w tym dziele nic nowego. Rzecz cakiem prosta, e autor wda si bardziej szczegowo w te sprawy, ktre staway si aktualnymi na przeomie wiekw XIX i XX. By moe, e praca Ginsberga pozostaje w zwizku literackim (wpywologicznym") z ksik Maurycego Joly z roku 1864 ,.Dialogue aux enfers entre Machiavel et Montesquieu"; stwierdzao to wielu powanych badaczy (Joly pochodzi z hiszpaskich marranw, pozostawa w stosunkach z Marksem i Cremieux. Za szerzenie nienawici przeciw rzdowi" (Napoleona III) skazany by na 15 miesicy wizienia. W roku 1871 by komunist. W siedem lat potem popeni samobjstwo. Mow pogrzebow wygosi Gambetta1036. Tre przypomina wielce ustpy antysemickie" z powieci Hermana Goedsche (pseudonim Sir John Retcliffe, to z autopsji"; czytaem je bowiem za modu wszystkie (cay ksigozbir). Goedsche y w l. 1815-1878. Dowodzi to, ze mesjanizm ydowski zmieni si w latach (mniej wicej) 1850-1900 o tyle tylko, i heroldowie jego wchodzili w szereg spraw coraz bardziej szczegowo. Autor protokow" uznaje tylko wadz absolutn i owiadcza: cesarza despot z krwi syoskiej ... przygotowujemy dla caego wiata". Jakakolwiek wolno bdzie zniesiona; tote w pastwie ydowskim nie bdzie wolnoci prasy, a przeciwnicy niechaj wiedz, e gwat powinien by zasad, podstp za i obuda przepisem dla rzdw". Nie ma te nic nowego w liczmanie postpu". Autor przyznaje si do gry faszywej. Z zupenym powodzeniem zawrcilimy postpem bezmzgie gowy gojw", a cay ten postp" ... nie ma nic wsplnego z prawd". Ale zachodzi co gorszego, niebezpieczniejszego; Nie ma nic rwnie niebezpiecznego jak inicjatywa osobista . . . Musimy tak pokierowa zachowaniem spoeczestw gojw, eby wobec kadej sprawy, wymagajcej inicjatywy opuszczali rce w bezradnej bezczynnoci"1037. Czy w pastwach europejskich nie hamuje si coraz bardziej inicjatywy prywatnej, wysuwajc natomiast omnipotencj pastwa? Przypomnijmy sobie choby tylko dzieje pisudczyzny. Dzi, kiedy mino ju cae pokolenie od pojawienia si pracy Ginsberga, jake nas uderza taki np. ustp: Kollektywizm stanowi jawne pogwacenie praw najwaniejszych natury ... Jeeli bylimy zdolni doprowadzi ich (gojw) do takiego szalonego zalepienia, czy to nie dowodzi z ca zadziwiajc wyrazistoci, do jakiego stopnia umys gojw nie jest po ludzku rozwinity w porwnaniu z umysem naszym. Okoliczno ta jest dla nas gwn gwarancj powodzenia". Uznaj samowadztwo naszego wadcy z czci zblion do ubstwiania". Niewaciwie skierowane wtajemniczenie znacznej liczby osb w sprawy polityczne wytwarza utopistw i zych poddanych"1038.
1034 1035 1036 1037 1038

Stwierdza to nawet Fl 257 TrM 134 Fl. 14, 15 Py 12, 15, 17, 18, 21, 34, 35 Py 38, 41, 42

Dalsze przykady jakby przewidywania, w jakim kierunku rozwinie si w przyszoci propaganda, ktrej pragnienia czciowo s ziszczone: Ginsberg wyrzuca ze spoeczestwa wszelki klasycyzm, nie sprzyja te studiom historycznym. Bdzie podatek postpowy od wasnoci" .. . akty kupna i sprzeday, otrzymywanie pienidzy, spadkw, bd obcione postpowym poborem". Waluta zota bya zgubn dla pastw, ktre j wprowadziy ... U nas powinna by wprowadzona waluta oparta na wartoci siy roboczej". Marzy mu si skasowanie dziedziczenia bezporedniego. Arystokracja gojw. .. jako posiadaczka terenw, jest szkodliwa dla nas z tego powodu, e moe by samodzielna co do rda swego utrzymania. Wobec tego za wszelk cen musimy wyrwa j z ziemi". Zupenie to samo czytalimy za modu w mowie na ydowskim cmentarzu w Pradze". Pierwszym deniem Izraela musi by wyzucie dotychczasowych wacicieli z wasnoci ziemskiej. Przede wszystkim jest niebezpieczn dla nas wasno ziemska". Rewolucja rosyjska najwiksz wag przywizuje do spraw wasnoci ziemskiej i od tego niemal zacza; a wiadomo, e komisarzami do tego byli ydzi (literalnie to samo w Polsce)1039. Biorc do rki protokoy" dzi po tylu latach, ma si wraenie jakich przepowiedni, ziszczonych dokadnie. Przypominaj si raz wraz nie tylko Rosja lub Wgry, lecz rwnie Hiszpania, Meksyk ... a w kocu i Polska. Wszdzie te robi ydzi zamachy na rodzin chrzecijask. W Polsce ju w roku 1929 na siedmiu czonkw komisji kodyfikacyjnej do prawa maeskiego, byo ydowskiego pochodzenia czonkw czterech1040. Obok tego nie brak rad i ycze, nie bardzo zgodnych z nastpnym rozwojem spraw. Trafiaj si nawet takie, ktre zadziwiaj ydowskiego autora, bo wcale nie s rwnolege do powszechnej tendencji ydostwa, stanowic nowo, jakby votum separatum. Nie mog wic protokoy" by e uyj tych wyrae dzieem kolektywnym, lecz stanowi widocznie owoc inicjatywy prywatnej. W kwestii, czy ydzi maj rzd naczelny, ktry kieruje polityk ich na terenie midzynarodowym, nie stanowi protokoy" dowodu ni pro ni contra. Byoby atoli dziwnym, eby ydzi nie mieli posiada takiego organu (Max Nordau, recte Suedfeld, tudzie Rathenau mwi o korporacji zoonej z 300 czonkw, ktrzy sami si uzupeniaj. Liczba 300 na pamitk 300 wojownikw Gedeona?)1041, i rwnie byoby dziwnym, eby autor, wskazujcy drogi do opanowania wiata, nie stara si o to, by zainteresowa swym pismem ydowskie sfery rzdzce". Takich pism jest wicej, a bywaj lepiej uoone, pisane janiej i bez pozy; co za najwaniejsze, sigajce o wiele dalej w kwestii wyrabiania podnka". Dziwi si, czemu wanie protokoy" spotka zaszczyt takiej popularnoci? Tote przyczyniy si nie mao do stwierdzenia nieporozumienia nieuchronnego. Nie ma ju natomiast adnego nieporozumienia", gdy si czyta u Nossiga1042, e socjalizm stanowi wstp do udoskonalenia ydostwa, bo w nim pocztki pastwa wiatowego, ale przedtem musi by pewien
1039 1040 1041 1042

Tr P 39, 41-43 Tr P 122 Fl 169 Integrales Judentum 1921

Vlkerbund"; albo gdy Trocki-Bronstein (Wojna i internacjona") nadto wywodzi, e trzeba rozbi pastwa narodowe, jako zawadzajce jednostki gospodarcze, a zmierza do zwizku republik socjalistycznych. Poucza nas wielce wiadomo, jako rewolucj rosyjsk 1917 roku finansowa ydowski arcybankier z Nowego Yorku, Jakub Schiff, i e on take wspiera Japoni w wojnie z Rosj1043. Program na najwiksz skal pochodzi od sekty Badaczy pisma w." (znanej dobrze na krakowskim bruku), lubicej udawa, jakoby bya chrzecijask (centrala w Brooklyn obok N. Yorku). Wyobraaj sobie w przyszoci pastwo uniwersalne, obejmujce ca kul ziemsk, a na czele stanie Chrystus, jako krl niewidzialny, ustanowiony przez Jehow. Nie bdzie narodowoci. wiat podzieli si na dwanacie dziaw, ktrymi zawiadywa bd patriarchowie Starego Zakonu, zmartwychwstali do nowego ycia. Oni zamianuj dostojnikw ksit Ziemi. Stolic bdzie Jerozolima. Caa ludzko bdzie obrzezana, lecz tylko rasowi Hebrajczycy bd sprawowa rzdy; oni te wstan pierwsi na sd ostateczny (pojcie wzite z chrzecijastwa). Wszelka opozycja bdzie wymieciona elazn miot"1044. Takich programw czonych z rojeniami niby religijnymi, jest take wicej, a uznaj je krocie ydw. Jake si wic z nimi porozumie? Fakt, e si wierzy w podobne rojenia, jest faktem realnym o penej rzeczywistoci, skoro si do tych wymysw stosuje swe ycie i pracuje pod czerpanymi z nich hasami. Zapewne, trafiaj si wymysy czasem nawet czcze. Na og atoli s to zamysy jak najpowaniejsze i uwieczone sukcesami. Czy nie mia susznoci Nahum Sokoow, gdy na kongresie w Pradze w 1933 r. wygasza te sowa: znikli carowie, sutan i cesarze. Syonizm sta si utwierdzonym na pimie prawem narodw"1045. Rzecz prosta, e przeciwko takiemu pojmowaniu stosunku ydw do narodw" wzrasta opozycja. Sombart stwierdza, e przeciwiestwa zwikszyy si w ostatnich pokoleniach. Nieporozumienie pogbi si poniewa dostrzegamy dzi rnice, gdzie ich przedtem nie dostrzegalimy". Latem 1911 roku doszo nawet w Anglii do zaburze, ktre nazywano wprost pogromami" (w hrabstwie Walii), a nawet w Stanach Zjednoczonych A.P. panuje ju, ein unerhrt lebhafter Hass"1046. Judeologowi temu przyznali sami ydzi obiektywno i bezstronno. Piszc tedy o przyszoci ydw", nie przypuszcza Sombart, eby mona byo cofn rwnouprawnienie, lecz liczy na to, e ydzi bd posiada roztropno i takt, eby nie wyzyskiwa tego rwnouprawnienia ani wszdzie, ani we wszystkim"1047. Liczy na umiarkowanie ydw, lecz oni tego przymiotu wanie nie posiadaj. Niewyczerpalnym jest rejestr tego wszystkiego, co mona by jeszcze opisa w niniejszym rozdziale; zreszt dalsze czci ksiki bd nam nastrcza nieraz nowego materiau. C za specjalne waciwoci tkwi w Izraelu, e z nim nieporozumienie jest nieuchronnym? Nie ma w tym nic specjalnego. Zawsze, gdziekolwiek stykaj si odmienne cywilizacje, nastaje midzy nimi walka trwajca bez przerwy, pki obie cywilizacje s ywotne. Zwalczaj si wzajemnie, bo takie jest prawo dziejw. Zwalczaj si, pki jedna z nich nie zostanie ubezwadniona. yd Jakub Apenszlak stwierdzi, co nastpuje: Jeli porwnamy narody normalne z ydostwem, okae si, e rzeczy o jednakowej nazwie, maj u nas odmienne znaczenie"1048. Nie dziwmy si gdy tak bywa zawsze przy odmiennoci cywilizacji.

1043 1044 1045 1046 1047 1048

Fl 105, 169, 173, 175 Fl 113-116 TrP 130 Sm Z 20. 25, 46, 50 Sm Z 87 TrP 138

Czy jednake nie dochodzio si kiedy do porozumienia? Owszem, lecz w takich wypadkach Izrael zawsze bra gr nad ludnoci chrzecijask, przybysz nad tuziemcami. T drug stron przedmiotu musimy uwzgldni jednakowo. T cz naszych docieka rozdzielimy sobie na dwa rozdziay, powicajc pierwszy z nich Sowiaszczynie wschodniej, nastpny za zachodniej Europie.

XIX. ROSSICA ydowskie wspominki towarzysz samym niemal zawizkom Rusi, a to z powodu podlegoci Chazarom, ktrych ma si za ydw. Trzeba to jednak midzy bajki woy. Chazaria i Chazarowie s to nazwy geograficzne i polityczne, lecz nie etnograficzne. W tworzeniu si duych zrzesze azjatyckich czynniki etnograficzne miay niewiele znaczenia, czynniki za polityczne posiaday go znacznie wicej ni w Europie. Nie istniaa zgoa jaka etnograficzna spoeczno huska, mongolska, mandurska, turecka czy chazarska. Byy to zwizki polityczne ludw, wystpujce pod tymi nazwami, a zoone wielce niejednolicie pod wzgldem etnicznym. Decydoway moliwoci utrzymywania si z rzemiosa wojennego, od rozbojw lokalnych przeciwko ssiedniemu plemieniu poczwszy, a do zdobywania i zakadania ogromnych pastw. Wyobramy sobie kondotierstwo i zacine najmictwo, ogarniajce cae grupy ludw, a bdziemy mieli przed sob przeszo poow dziejw Azji. Przedsibiorca wojskowy, zamieniony czsto we wadc, nosi tytu kagana ktry powsta wrd grupy tureckiej Turanw, a da si stwierdzi od VI wieku. Jaki Kagan wyprowadzi Chazarw spod Kaukazu w poowie VII wieku nad Morze Azowskie. Nastpcy zajli Krym i rozszerzali swe panowanie coraz dalej, tak dalece, i w kocu pastwo chazarskie sigao od ujcia Wogi niemal poza Ok i szerzyo si na zachd na Podnieprze. Byo zamieszkae przez ludy rozmaite, o czym wiadczy dobitnie rozmaito religijna. Kraje chazarskie stanowiy odlege odgazienie uniwersalnego handlu bagdadzkiego, eksploatowane przez kupcw arabskich, tj. ydw arabskiego jzyka. Czy handel szed w lad podbojw chazarskich, czy te wyprawy w stron Dniepru odbyway si za arabskie" pienidze, a kagan bywa zacinym kondotierem wielkiego handlu midzynarodowego? Faktem jest, e w tym wanie okresie chazarskim odkryto na nowo zapomnian staroytn drog handlow na Dniepr. Kupcy z dalekich kalifatw nie byli pierwszymi ydami w pastwie chazarskim. Sigao i tam rozproszenie". Dziaa te prozelityzm i widocznie zdziaa wiele, skoro w VIII wieku niektrzy kaganowie wyznawali judaizm. Propaganda ydowska obja ssiadujcych od pnocy koczowniczych Burtasw, gdzie lady mozaizmu stwierdzono jeszcze w XVI wieku, przeytki za dochoway si do pocztku XX wieku w ciekawych sektach guberni tambowskiej i penzeskiej. Mieci si tedy judaizm w pastwie chazarskim i zajmowa stanowisko wybitne, lecz Chazarzy nie stanowili bynajmniej jakiej odmiany etnograficznego ydostwa. Sam tytu Kagana starczy, eby Chazarw odnie nie do judaizmu, lecz do turaszczyzny. Podobnej wskazwki udziela koncentryczna budowa ich dawnej stolicy Itylu nad ujciem Wogi. W poowie IX wieku przeniesiono stolic dalej na zachd, wznoszc nad Donem Sarkal, przy ktrego budowie czynni byli budowniczowie bizantyscy. Itil i Sarkal skaday si atoli z krgw wsprodkowych; o Itylu wiemy, e z siedmiu. Tak wyglday wszystkie waniejsze miasta obozowiska awarskie, mongolskie, huskie, tatarskie. Tak rozbudowywaa si nastpnie Moskwa, (naladujc Saraj haski). Wskazuje to niewtpliwie na turaszczyzn Chazarw. Nagle Chazarzy znikaj. Gdzie si podzieli? Podobnie poznikali Awarowie, Hunowie i rozmaite zrzeszenia pastwowe grupy tureckiej. Gdy od Kagana odwrcia si fortuna, puki jego poszukay utrzymania pod innym sztandarem, choby o setk mil. wiecca lub gasnca gwiaada Kagana rozstrzygaa o tworzeniu si lub zanikaniu rzekomych ludw, ktre byy li tylko spoecznociami wojskowymi.

Gdy Waregowie odjli Chazarom panowanie na Podnieprzu, przywdcy nowych druyn wojennych stali si dla ludw znad Dniepru nowymi kaganami. Tytu ten trwa dugo. Stosowano go do Wodzimierza rwnego apostoom" i do mdrego" Jarosawa I. Pod Rurykowiczami rozrasta si dalej ludno ydowska. Obok pierwotnej migracji ydw wschodnich, cigncych od Persji, Armenii i dawnej Chazarji nastaa ju w XI wieku druga imigracja zachodnia, od Wgier i Pragi czeskiej i z dalsza, z Niemiec. wiatopek II uy ich do zorganizowania spraw skarbowych, a oni podnieli mu wydatnie dochody ksice. Ludno nienawidzia ich. Ledwie wiatopek zamyka oczy, rzucono si na dzielnic ydowsk w Kijowie i rozgrabiono ich dworki. Oleg wiatosawicz, prawy dziedzic Kijowa, ksi ubogi, byby niezawodnie prowadzi dalej dzieo fiskalizmu, rozpoczte przez wiatopeka. Bogacz Monomach skorzysta z tej sytuacji; obieca, e nie bdzie z pomoc ydw zaglda zbytnio w mieszczaskie kieszenie, przyrzek ulgi i zosta zaproszony przez Kijowian do objcia panowania. Mia dosy siy, eby z zaprosin skorzysta, ydw atoli nie wypdza z Kijowa. Przepisy o procentach dowodz gospodarstwa pieninego. Kwitn Izrael na ziemiach wschodnio-sowiaskich, bo one dostarczay przez cae niemal wieki rednie materiau do handlu niewolnikami. Znano ruskie strae nadworne od Kordowy po Pekin. Ostatnia wzmianka w rocznikach chiskich o druynach z Rusi jest pod dat 1334 r. Charakterystycznym dla stosunkw wschodnio-sowiaskich jest jednak co doniolejszego, co, czego si nigdzie indziej nie spotyka. ydzi wkroczyli w pimiennictwo teologiczne ruskie. Z tych pomnikw pimiennoci najstarszym jest przekad ksigi Estery z hebrajskiego oryginau, dokonany przez jakiego wychrzt. W czasie pniejszym powstaj przekady urywkw z Pentateuchu tudzie z Majmonidesa Logiki, pt. Tajnaja Tajnych". Skde ydom ten pomys, eby tumaczy na ruskie? Widocznie ich o to proszono. Duchowiestwo prawosawne Biblii nie znao. Po acinie nie umia nikt, po grecku czasem kto, lecz tak rzadko si to zdarzao, i latopisy zapisuj imiennie wszystkich umiejcych czyta po grecku, jako wyjtkowe okazy nadzwyczajnej uczonoci (mona ich policzy na palcach). Po hebrajaku nie umia nikt. Znano wic Bibli tylko z opowieci. Korzystano tedy ze sposobnoci, gdy zdarzy si jaki uczony i zaufany yd i zapoznawano si z Pismem u niego, a czasem uproszono, e co ze witego tumaczenia spisa. W czasie pomidzy rokiem 1448 a 1461 zaywa powagi Fedor wychrzta, bliski dworu Wasyla lepego (1425-1462). W pimie swym Posanije Fedora idowina" wyjania, dlaczego si ochrzci i pragnie nawraca dalej. Ten Fedor innego by pochodzenia, anieli tamci. Podczas gdy w ksidze Estery i w Pentateuchu znajduj si elementy biaoruskie, maoruskie i polskie, nie ma ich w Posaniju". Tamci pochodzili widocznie z Rusi litewskiej, Fedor za nie. Tamci nie bawili w Moskiewszczynie, tylko pisma ich dostay si nastpnie na Zalesie, gdy tymczasem Fedor mieszka w Moskwie, ma stosunki z metropolit i z Wielkim Ksiciem. Nastpny wielki knia, Iwan III (1462-1505) wszed w blisze stosunki z kabalistami ydowskimi. W roku 1470 przyby do Nowogrodu Wielkiego w interesach handlowych uczony ydowski kabalista i astrolog, Scharia (Zachariasz). Przebywa przedtem w Kaffie i na Krymie, nastpnie w Kijowie. Nowogrd W. lubowa si w dysputach i nowinkach religijnych, by gniazdem strygolnictwa" i pozosta zawsze skonnym do sekciarstwa. Poszukiwano wiedzy, gdzie si dao, tote uczony yd, a do tego gwiadziarz (pierwszy, jakiego w ogle widziano) wzbudzi wielkie zajcie i skupi okoo siebie grono wielbicieli i adeptw. O poziomie wiedzy teologicznej w Nowogrodzie W. mona snu wnioski z faktu, e wtenczas wanie niektrzy filozofowie" (jak si wyraa latopis) poczli w cerkwiach piewa O Gospodi pomiuj", ini za Ospodi pomiuj" o co wybuchy nawet rozruchy. Przy takiej posusze umysowej obcowanie ze Schari byo jedyn dostpn akademi.

Wkrtce przyjechali do Scharii dwaj ydai z Rusi litewskiej, Josip Szmojo Skarjawiej i Mojesz Chanusz. U jednego z tych trzech ydw zamwiono tumaczenie Psaterza Dawidowego. Tym razem tumacz dopuci si oszustwa. Sam pisze na kocu swego rkopisu, jako dokoncza ja dwadcat kafizm i dewiat pien Psatiri Dawida proroka, szto priwa ot jewrejskago jazyka na ruskij jazyk. Ot stwierdzenie pisarza rkopisu niezgodne jest z prawd. Przekad jego, to wcale nie psalmy Dawidowe i bynajmniej nie dziewi pieni biblijnych, uywanych w Cerkwi, lecz zgoa co innego. Jest to ksiga rytualna ydowska; to modlitewnik ydw litewskich, to machazor", uywany i za naszych czasw przez ydw polskich. Wywiedli w pole metropolit Filipa, jakoby to by Psaterz" w chrzecijaskim rozumieniu (wskazwka, jakim znawc Pisma w. by metropolita). Przemycanie ydowskiej ksiki modlitewnej do nabonego uytku chrzecijan, stanowi zaiste co nadzwyczajnego. Jedyny to wypadek tego rodzaju. Duchowiestwo Nowogrodu W. uczyo si od ydw teologii. Zebraa si okoo trzech ydw caa szkoa chrzecijaskich adeptw astrologii i kabay. Gwn osob tej pierwszej formacji idostwujuszczich" by pop Aleksiej z on i ziciem Iwanem Maksimowem, a obok nich pop Dionizy. W krtkim czasie uczce si grono tak si zwikszyo, i rda wymieniaj po imieniu 25 osb, wrd nich jedenastu popw. wczesny wielki knia Iwan III, sam lubicy uprawia teologi, dowiedziawszy si o tej uczonoci nowogrodzkiej, zapragn mie t nowo na swym dworze. Z pocztkiem r. 1480 sprowadzi do Moskwy obydwch najuczeszych popw do gminy, Dionizego i Aleksieja, nadajc im zaszczytne stanowiska cerkiewne w Moskwie. Po dwch latach mia zawita do Moskwy inny prd, wywodzcy si z Bakanu, a bezporednio religijny, wybitnie dogmatyczny, mianowicie sekta bogomilcw, ktrej odgazienie przedostao si na suzdalski Ni" za porednictwem wooskim jako posag duchowy synowej Iwana III, ony Iwana Modszego, Heleny Modawki; Bogomilstwo kwitno bowiem w Modawii. W Moskwie nastpio zblienie sekciarskiego dworu Heleny z gronem astrologiczno-teologicznym. Dwr nastpcy tronu sta si gniazdem sekciarstwa. Wnet przystpio do tego koa czterech mw posiadajcych wpyw na dworze; Zosima archimandryta monasteru symeonowskiego, do ktrego zwyk by Wielki Ksi zajeda na swoje dewocje, tudzie trzech diakonw ze synnym Fedorem Wasylewiczem Kuricynem na czele, najuczeszym, uywanym do zaatwiania stosunkw z Europ. Mona mie wtpliwoci, czy popi Dionizy, Aleksy i inni myleli zrazu o jakimkolwiek sekciarstwie; skoro jednak przejli si nastpnie bogomilstwem, nie zaniechali oddziaywa na Nowogrd i tam rwnie je zaszczepia. Propaganda bya uatwiona ogromnie, skoro bogomilstwo nie tylko nie wymagao publicznego przyznawania si do sekty, lecz zezwalao udawa publicznie, jakoby si wyznawao prawosawie. Tak tedy bogomilstwo, zduszone na Bakanie przez islam, schronio si na Ru suzdalsk, aeby tu ugrzzn w dwojewierju"; taki bowiem by ostateczny los sekty. Zanim to nastpio, zapdzio si bogomilstwo moskiewskie dalej od bakaskiego. Podczas gdy na Bakanie bogomilcy twierdzili, e Satanael pokonany zosta ostatecznie zmartwychwstaniem, moskiewscy odrzucili w kocu zmartwychwstanie i wniebowstpienie, przestali by chrzecijanami; nie uznawali Chrystusa Synem Boym, odrzucili bstwo Jego. Zbyt daleko si zapdzano, iby si to dao tumaczy ignorancj, niewiadomoci. Na tym punkcie opuszczenie chrzecijastwa zbyt jest race i widoczne dla najwikszego nawet nieuka. Widocznymi staj si wpywy ydowskich mistrzw nowej sekty. Mieszanina religijna pnocnego dwojewierja stawaa si coraz wieloksztatniejsz. Obok przemycanych do cerkwi ydowskich ksig liturgicznych pojawiaj si tematy dualistyczne, czysto bogomilskie, z ydostwem nie posiadajce zwizku. Obok dawnych pism apokryficznych, zawsze w Sowiaszczynie wschodniej a zwaszcza w Moskiewszczynie wielce rozpowszechnionych (wpywy nestoriaskie), wypywa w belletrii tej teologizujcej posta now Satanaia" i wraz z nim dualistyczne legendy. ydzi wywierali jednak widocznie

wpyw coraz znaczniejszy, skoro ostatecznie caa ta grupa astrologiczno-kabalistyczno-bogomilska pocza obchodzi sobot, jako swj dzie witeczny. Ten rozwj sekty odby si ju bez udziau Scharii, ktry powrci tymczasem do Kaffy. Stamtd zwraca si do Iwana III za porednictwem przyjezdnego kupca, Gawrya Petrowa, eby mu byo wolno do Moskwy przyjecha, o to tylko proszc, eby mg rwnie odjecha, kiedy zechce. Wielki Ksi zezwoli, porczajc zarazem wolno odjazdu. Czy Scharia skorzysta wwczas z pozwolenia, czy przebywa w Moskwie w roku 1485-1486, nie wiadomo. Sprawa wyania si na nowo w roku 1487. Iwan ponownie udziela pozwolenia Scharii w licie, dorczonym mu przez podczaszego Mitiej Kardukowa, z orszaku udajcego si na Krym posa Szeina, ktry wyjecha z Moskwy dnia 29 padziernika 1487 r. Widzia si ze Schari i sam Szein osobicie, lecz nie wiemy bliej, kiedy. Nie mg by w Kaffie wczeniej, jak w 6 tygodni po wyjedzie z Moskwy, a wic najwczeniej w poowie grudnia 1487 r. Pobyt posa u chana Mengli Gireja trwa atoli tak dugo, i terminus ad quem wydua si a do wrzenia 1489 r. Tym razem Scharia na pewno nie jedzi do Moskwy. Kiedy Szein odszuka go z polecenia W. Ksicia, ju tymczasem sekta zostaa odkryta; czy tedy nie byoby mowy o jego pobycie w Moskwie w rdach tej sprawy tyczcych? Tymczasem w r. 1487 dosta si w rce arcybiskupa nowogrodzkiego, Gennadiusza, rkopis z nieznanymi mu modlitwami. Przesa go metropolicie do Moskwy. Susznie wzbudzay one podejrzenie arcybiskupa, bo nie byy wcale chrzecijaskie, lecz genezy ydowskiej; moe dostrzeg tamto, lecz tego wiedzie nie mg. Rzecz wydawaa mu si podejrzana po prostu dlatego, e bya niezwyka, e sobie nie umia jej wytumaczy. Podejrzany rkopis stanowi drogowskaz do podejrzanych ludzi; po nitce dochodzi do kbka. Z przeraeniem odkrywa grono dowiadczajce astrologii; poczu czarnoksistwo i tym gorliwiej ledzi i ledzi kaza. Wyszo na jaw, jako ydzi s ich mistrzami i okrelono sekt, jako ydowiska" (idostwujuszczii). Utrzymano t nazw nawet wtedy, gdy nazwa bogomilcw" wysza ju z ukrycia. wiadczy o tym zapytanie tego Gennadiusza, wystosowane do Joasafa, arcybiskupa rostowskiego, czy nie ma w jego eparchii ksiek, ktrych tytuy wymienia, a midzy nimi: Sowo Komy presbitera o herezji bogomiw", ktra to ksika jest rozpowszechniona wrd heretykw. Arcybiskup nowogrodzki wiedzia tedy o sekcie bogomiw", ale na zewntrz nazywano sekt wedug tego, co najbardziej uderzao, wedug ydowistwa". Nie by to prozelityzm ydowski, bo bez obrzezania, a dzieci chrzczono. Wyraz idostwujuszczich" by trafny; znaczy to samo, co w polskiej literaturze polemicznej iudaisantes"; nie ydostwo, lecz ydowistwo. Ku schykowi roku 1487 odbyway si ledztwa i sdy nad heretykami w Nowogrodzie Wielkim. Wiziono znaczniejsz ilo osb, ale ostatecznie udowodniono ydowistwo" tylko piciu. Ci zdoali jednak umkn z wizienia i schronili si do ... Moskwy. Zaczynaj si przewleke i chytre wybiegi pomidzy wadz duchown, a sferami dworskimi, Gennadiusz rozpisuje listy z doniesieniami i skargami na zbiegych sekciarzy do metropolity i do samego Wielkiego Ksicia, zwracajc uwag na zaprzacw wyznajcych ydostwo. Przytrzymano kilku i wszczto ledztwo, ktrym postronne wpywy pokieroway tak jako, i okazao si, e tylko kilku popw po pijanemu urgao ikonom" i nic wicej. Ze wzgldu zapewne na okolicznoci agodzce nietrzewoci, poprzestano na nic nie znaczcym w obyczaju moskiewskim skarceniu; obito ich publicznie knutem i odesano z powrotem do Nowogrodu W. Tam arcybiskup, jeliby uwaa za stosowne, mia odda ich do ukarania wadzy wieckiej, tj. namiestnikowi wielkoksicemu. Tak nakazuj postpi prawa cesarskie", tj. przepisy bizantyskie. Do tego sigano, eby podej Gennadiusza. Namiestnik nowogrodzki otrzyma zapewne rwnoczenie instrukcje z dworu, co ma w danym razie robi, tj. eby robi jak najmniej. Byo to z pocztkiem roku 1488. Gennadiusz tropi herezj dalej, zbiera dowody i wysya je na rce metropolity; ten jednake niczego ju

nie przedsibierze przeciw podejrzanym w wierze. Widocznie Iwan III wyprosi sobie dalsze skargi; przyjmowa je niechtnie, nierad, e mc mu spokj w najbliszym otoczeniu. Teologizujcy dyletant nie wiedzia, co pocz z t spraw, a ba si stanowczoci. Arcybiskup nie dawa za wygran. Sprawa miaa si rozegra przy wyborze nowego metropolity w roku 1490. czyo si to z pierwszorzdnymi sprawami pastwowymi i wikao si z kwesti o nastpstwo tronu. Iwan Modszy zmar nagle 7 marca 1490 r. Lekarza jego, Leona, yda weneckiego, cito publicznie. Poniewa zmary Iwan mia syna Dymitra (wwczas siedmioletniego), nie powinno by wtpliwoci co do nastpstwa tronu. Kwesti wytworzyo jedno ze stronnictw cerkiewno-politycznych, tzw. josiflanie (wywodzcy si od Josifa Sanina), gorliwi propagatorowie idei carskiej". Niegdy pokadali nadzieje w Iwanie Modszym, upatrujc w nim przyszego cara prawosawnego, lecz cofali si gdy dwr jego (wzgldnie jego ony) suy za ostoj idowstwujuszczim". Miae ten Iwan tworzy w przyszoci zamiast prawosawnego jakie carstwo ydowskie? Drugie stronnictwo wywodzio si od Nila Sorskiego (1433-1508) i jego starcw" zawoaskich nad rzeczk Sor. Mieli oni swoje pogldy teologiczne, lecz dzieliy ich ze zwolennikami Sanina take pewne kwestie, pene znaczenia praktycznego dla W. Kniazia, a wrd nich najwaniejsze dwie: Nil kaza mnichom y z pracy rk wasnych, porednio przez to zezwala sekularyzowa dobra klasztorne. Gosi te, e za herezj nie wolno przeladowa, a zatem zapewnia bezpieczestwo osb, ktre Iwan IIIzaprosi na swj dwr i tych, ktrych synowa jego otaczaa yczliwoci, a ktre podejrzane byy metropolicie Gennadiuszowi. Josiflanie odwrcili si od Iwana Modszego, nie chcieli ani jego syna, Dymitra, bo by synem ydwki", jak nazywali wrcz Helen Modawk; obawiali si, e matka wychowaaby go nadal w ydowistwie" i dokazali Josiflanie tego, i wbrew oczywistemu prawu obowizujcej od przeszo stu lat w Moskwie primogenitury, wyonia si jednak kwestia o nastpstwo tronu i zostaa w kocu rozstrzygnita po ich myli na rzecz modszego syna Iwana III, Wasyla (w r. 1490 jedenastoletniego). Wobec spraw tak doniosych nabiera wybr metropolity tym wikszego znaczenia. Po czyjej stronie bdzie nowy zwierzchnik Cerkwi, za Wasylem czy za Dymitrem? W zagadnienie to wcignito zarazem ca spraw o herezj. W rnicach zapatrywa na ydowistwo" i w odmiennoci postpowania wzgldem heretykw zna przeciwiestwo zwolennikw Dymitra a Wasyla. Iwan III zwleka dugo; wakans trwa przeszo rok cay. Wyznaczy wreszcie metropolit Zosim, archimandryt z Moskwy, ktry bliszym by obozu Nila Sorskiego. Na zjedzie wadykw przeszed wybr kandydata dworskiego oczywicie cakiem gadko i wprowadzono Zosim na dworzec metropolitalny we wrzeniu 1490 roku, w p roku po zgonie Iwana Modszego. Sprawa Dymitra bya gr. W padzierniku odby si sobr" w sprawie herezji. Gennadiusza nie zaprosi metropolita wcale na sobr. Nie bra w nim rwnie udziau Sanin; przyby natomiast Nil, zwolennik agodnoci. Nie mona byo nie zoy sdu na sekciarzy, wskazywanych przez arcybiskupa nowogrodzkiego imiennie, ale widocznym jest, e i Wielki Ksi i metropolita pragnli, eby rzecz wysza z sdu soborowego w zmniejszeniu. Jako samo oskarenie ograniczono do kwestii oddawania naleytej czci ikonom. Gwnych oskaronych notuj latopisy dziewiciu, dodajc atoli, e byli te liczni inni jeszcze. Cay ten sobr" trwa zaledwie jeden dzie; widocznie przebieg i wynik jego by dokadnie przedtem przygotowany. Ale opozycja zadaa eby odczyta listy Gennadiusza i obj sdem wszystkie wskazane przez niego osoby. Skoczyo si na tym, e herezje potpiono oglnikowo, heretykw w ogle wyklto z Cerkwi, a kilku pozamykano po monastyrach na pokucie, niektrych w ciemnicy. Tym zaciciej toczyli teraz wojn poplecznicy Gennadiusza. Doszo do tego, i rzucono na Zosim podejrzenie, jakoby on sam by idostwujuszczij" i rzecz znamienna; podejrzenie utrwalio si i przeszo do

historiografii cerkiewnej rosyjskiej. Nowy metropolita wyda zaraz Spisok otreczennych knig", potpiajcy rozmaite bezbone pisaniny" z zakresu magii i astrologii, tudzie psalmy wieckie", ktrych zakaza piewa po cerkwiach; ale na soborze chocia heretykw wyklina gosi, jako my od Boga ustanowieni nie dla osdzania na mier, lecz by grzesznikw przywodzi do kajania si". Wyda wnet list pasterski z ogln kltw na sekt, ale nie pozwala skazywa na mier. Gennadiusz obstawa jednake przy swoim, e naleao ich pali na stosie. Zawrzaa jeszcze ostrzejsza kampania przeciw metropolicie Zosimie. Obok Gennadiusza stan Josif Sanin. Napisa rozpraw przeciw herezji ydowiskiej" pt. Proswietitiel", ktra rozesza si w licznych odpisach, a ktrej jeden rozdzia zwrcony jest z cikimi oskareniami wprost przeciwko metropolicie. I a dotychczas uchodzi Zosima po wikszej czci za yda", a przynajmniej za ydowica". Prawdopodobnie nalea on do grona uprawiajcego gwiadziarstwo, zna si bowiem na kalendarzu i kto wie, czy nie ta zdatno utorowaa mu drog do metropolii. Oto bowiem wanie koczyy si Cerkwi ruskiej tabele paschalne, przejte niegdy z Bizancjum. Koczyy si na roku 7.000 (1492). Jest to jaskrawym dowodem braku zwizku z patriarchatem carogrodzkim, skoro nie miano sposobu otrzyma stamtd dalszego cigu paschalikw. Kopot by ciki. Ru przechodzia i tak co sto lat utrapienie z kocem wiata"; tym razem gotowa by w roku 1492 naprawd Wielkanoc ostatnia, skoro w caej Cerkwi nie byo nikogo, ktoby zdoa obliczy nastpn. Rzecz bya pilna, bo tabele starczyy ju ledwie na dwa lata a potem bdzie ten rok fatalny, grony, bo nie tylko setny, ale a tysiczny (7.000!). Znalaz si sobr w w roku 1490 doprawdy midzy motem a kowadem i to w pooeniu przymusowym. Prosi si patriarchy? W takim razie trzeba by przyj metropolit z jego ramienia, a przynajmniej prosi o potwierdzenie wybranego, co byoby powrotem pod cerkiewne zwierzchnictwo patriarchy a co sprzeciwiao si wszelkim pojciom Iwana, chccego mie swoj Cerkiew. Ale jake moe by Cerkiew bez kalendarza? Wobec tego wybr Zosimy przedstawi si, jako pomost do otrzymania aski u gwiadziarzy. Zosima rozrnia pomidzy studium gwiedziarskim a herezj, ale niektrzy wspczeni samo zajmowanie si gwiazdami uwaali za podejrzane i za dowd idowistwa". A bez zapytania gwiadziarzy nie byo Wielkiejnocy! Wybrao si zo mniejsze ale gdy przez porednictwo Zosimy dorobiono si dalszego cigu tabel, odrzucono wnet ju niepotrzebne, i z niego samego zrobiono heretyka. Szybko pojawio si obliczenie Wielkiejnocy i wit ruchomych na najbllszych lat 20. Nasuwa si domys, e byli przy tym czynni uczeni ydowscy, bo na caej Rusi tatarskiej, w caym pastwie Iwana, nie byo uczonego, jak chyba tylko yd lub ydowskiej uczonoci adept. Wstydzono si tego stanu rzeczy i zacierano lady w latopisach. Czytamy wic, jako Gennadiusz z rozkazu W. Ksicia i z bogosawiestwem metropolity uoy tabele"; obok tego przechowaa si wiadomo, jako dokona tego i biskup permski, Filoteusz. Czemu atoli Wielki Ksi zwleka z rozkazem a do ostatecznoci, skoro mia komu wyda taki rozkaz? Naiwna, niezrczna formua moga tylko naiwnym posuy do zakrycia istotnego stanu rzeczy. Gdyby Gennadiusza czy Filoteusza sta byo na tak prac, byliby j wykonali wczeniej, nie czekajc rozkazu"1049. Nie ustawaa kampania przeciw Zosimie; jako piastowa godno metropolity zaledwie cztery lata i musia ustpi nie z wasnej woli". Pi kwartaw trwa wakans, a dopiero we wrzeniu 1495 r. wybrano Simona, igumena monastyru Sergiuszowego w Moskwie. Instalacji dokona sam Iwan III. Josiflan oczekiwa ciki zawd. Spisek na ycie Dymitra nie powid si tak dalece, i nawet sama W. Ksina Zoe (obdarzona z nienawici przydomkiem Rimljanka") dostaa si pod stra rwnoczenie z synem Wasylem, podejrzana o trucicielskie zamiary wzgldem syna ydwki" i odtd Iwan III nie pogodzi si z on. W grudniu 1497 cito szeciu spiskowcw, licznych bojarw uwiziono. Tryumfowali zwolennicy
1049

Do tego miejsca czerpaem z Dziejw Rosji, t. I, II .Warszawa 1917, Wilno 1929; od tego miejsca z tomu III, jeszcze w rkopisie

Dymitra, a bogomilcy stanowili wrd nich grono najwybitniejsze. Zmieniy si niebawem stosunki i okolicznoci. W roku 1502 bizantycy i josiflanie zdecydowani byli strci z tronu Iwana III, a wynie Wasyla Iwanowicza, liczcego ju 23 lata. Dymitra uwiziono wraz z matk 11 kwietnia 1502 roku, a na czwarty dzie, 14 kwietnia, obwieszczono, jako przestaje on by nastpc tronu i Wielkim Ksiciem w ogle (chocia by ju koronowany od roku 1499!). Po upadku Heleny Modawki josiflanie byli panami sytuacji. Naturaln kolej rzeczy po jej upadku przysza kolej na upadek bogomilstwa. Na soborowaniach" roku 1503 Sanin wszcz ponownie spraw o idostwujuszczich", domagajc si na nich kary mierci, a przynajmniej doywotniego wizienia podczas gdy Nil Sorski radzi poprzesta m pokucie kocielnej. Faktycznie rzdzi ju Wasyl, ten za by przez cae ycie cile prawowiernym na mod josiflask. Pod koniec roku 1504 zaczo si srogie przeladowanie bogomilcw-ydowicw. Przystpiono energicznie do tpienia sekty, bd co bd jak najprzewrotniejszej w dziedzinie moralnoci zbiorowej; lecz, niestety trudno nie uczyni zarazem uwagi, e w sekcie tej skupiaa si jedyna niemal inteligencja pastwa moskiewskiego. A Gennadiusz w zmiennych losach zosta te strcony ze swego arcybiskupstwa nowogrodzkiego. W roku 1504 kazano mu przyjecha do Moskwy, zamknito w jakim klasztorze, gdzie zmar po ptrzeciarocznym wizieniu. W listopadzie 1504 roku sobr, zwoany umylnie w tym celu, mia si rozprawi ostatecznie z heretykami. Iwan III nie osania ich ju sw powag da si Saninowi pouczy o bdach i zdronociach sekciarzy i o tym, jak wasna jago synowa popada w ydostwo. Na czonkw rodziny panujcej nie byo sdw. Nie zdoa atoli Iwan zapobiec, e straszliwe wyroki dotkny osoby, z ktrymi on sam niegdy obcowa przyjanie, pierwszorzdnych jego diakw i popw, otaczanych do niedawna protekcj dworsk. Dnia 27 grudnia 1504 r. przywieziono w klatkach na zmarznit rzek Moskw diaka Woka Kuricina (rodzonego brata Fedora, kierownika kancelarii wielkoksicej) i jego doradcw", z ktrych rda wymieniaj dwch: Iwana Maksimowa i Mitj Konoplewa. Zatopiono ich. Inny skazaniec, Niekras Rukanow, poniewa pochodzi z Nowogrodu Wielkiego, zosta przekazany tamtejszemu namiestnikowi, a ten osdzi, e naley mu wyci jzyk, a nastpnie spali go na stosie. Z pocztkiem roku 1505 spalono w Moskwie ca grup ydowicw" z dwoma brami Jurjewskimi na czele, z ktrych jeden piastowa godno archimandryty. Nastpiy potem dalsze jeszcze stosy, a kadej serii towarzyszyy tym liczniejsze wyroki wizienia doywotniego. Helena Modawka zmara we trzy tygodnie po roznieceniu pierwszych stosw. Dnia 18 stycznia 1505 r. skoczyy si jej dni w upokorzeniu, pod wiziennym dozorem, chocia nie w formalnym wizieniu. Szczuplejca z roku na rok sekta nie zdoaa si ocali pomimo to, e etyka nie pozwalaa im udawa prawowiernych. Zapiszmy jeszcze, e wrd karanych tak srodze ydowicw" nie byo ani jednego yda. Inicjatorom nic si nie stao; zniknli z widnokrgu. W redniowiecznych dziejach Rusi pnocnej odegrali tedy ydzi rol szczegln, jedyn w swoim rodzaju, a nie ma. Przyczyna tkwia w tym, e wobec niskiego poziomu umysowego Rusi, ydzi odbijali wielce od ta jako uczeni, imponujcy wprost sw wiedz". Na takiego yda patrzano jako na istot wyszego rzdu. Kultury turasko-sowiaskie plcz si z odbryzgami ydowskiej cywilizacji i tyczy si to tak kultury moskiewskiej, jako te ruskich. Sploty te zacieniaj si coraz mocniej, a zaczynaj, si (jak widzielimy) bardzo wczenie w wiekach rednich. Cerkiew prawosawna jest z caego, chrzecijastwa najblisza judaizmowi. Zwrmy uwag na niektre

momenty charakterystyczne. Zacznijmy od sprawy tak formalnie zewntrznej, jak lokowanie honoru na brodzie. Prawosawni zapatruj si na t spraw tak samo, jak ydzi. Kiedy Bolesaw miay zdoby Kijw, a chcia zaznaczy swe zwierzchnictwo i ksicia kijowskiego publicznie upokorzy, chwyci Izasawa za brod. Za Piotra Wielkiego nic tak nie oburzao bojarw, jak nakaz tacw i golenia brody. Zarost jak najwikszy zdobi dotychczas muzyka i kupca, ydzi podzielaj to zapatrywanie. Kiedy podczas pierwszej wojny powszechnej skrybenci ydzi wysilali si, eby wymyla na Polsk, co si zmieci najgorszego, pewna ydwka wypisaa si, jako onierze polscy obcinali na ulicach przechodzcym yciom szablami brody. Wiadomo ta obiega pras obydwch pkul, budzc groz co si zowie! Nawiasem mwic, nie ma lepszego dowodu na zaydzenie prasy, jak ta bezgraniczna ignorancja co do moliwoci dostpnych ... dla szabli. Zwrmy uwag, jako sorok", czterdziestka, jest u Rosian liczb okrg; tak samo u Persw i w Starym Testamencie. Z pocztku przenikao to rwnie do Kocioa zachodniego. Poniewa na post wielki wypadao dni 36, przydano umylnie cztery, eby byo 401050. Losem wybierano arcybiskupw nowogrodzkich jeszcze w XIV wieku. Ten szczeglny sposb dochodzenia do dostojestwa i wadzy znany jest Staremu Testamentowi. Saul tak drog dostpi krlestwa. Zgadza si z ydostwem caa Cerkiew bizantyska (nie tylko prawosawie wschodniej Sowiaszczyzny) w prawno-prywatnym pojmowaniu domw modlitwy. W islamie i w judaizmie meczet ni bnica nie s tym, co my rozumiemy przez Przybytek Boy", nie s mieszkaniem Pana. Prawosawie nie z nimi czy si w tej sprawie, lecz z ogem chrzecijaskim. Cerkiew jest stanowczo przybytkiem Boym. Budynek cerkiewny atoli moe by prywatn wasnoci podobnie jak bnica. Cerkiew i bnic moe sobie zaoy kady i rozporzdza ni dowolnie. Kupcy nowogrodzcy mieli nawet jeszcze w XV wieku cerkiewki przy swoich domach i skadach. Now cerkiew wznosio si choby w cigu jednego dnia, jak to opisuj czsto latopisy. Ta sprawa wywodzi si z Bizancjum, z tak zwanego prawa ktetorskiego. Ktetor, po rusku ktitor", jest dziedzicznym wacicielem budynku cerkiewnego , wystawionego przez siebie lub swego przodka. Obsadza sam stanowisko duchowne przy tej swojej cerkwi. Gmach cerkiewny jest jego prywatn wasnoci. Ktitor ma prawo odebra kadej chwili klucze od parocha (w ogle od beneficjanta), sprowadzi sobie innego kapana. Prawo ktitorskie sigao wszdzie, gdzie sigaa Cerkiew, bez wzgldu na granice pastwowe. (Starano si wykupywa prawo ktitorskie od wieckich i w poowie XVII wieku cerkwie byy ju powszechnie wasnoci kapanw). W samego ducha spoeczestwa, stanowic wiele o jego wartoci, wrzyna si atoli pewna zasadnicza sprawa etyczna. Zaznaczono ju wyej, jako ydzi mog zwalnia si corocznie generaliter ze zobowiza. Zapewne nie wszyscy korzystaj z tego, ale nie o yda chodzi w tej sprawie, lecz o ydostwo; do na tym, e istnieje tego rodzaju e tak powiem zabieg religijny; sakralne zrzucanie z siebie niedotrzymanych zobowiza, a zatem bezwartociowo wszelkiego zobowizania. Ot w kulturze moskiewskiej istnieje zapatrywanie, jako mona zrzec si obowizku". Kiedy spotkaem si z tym po raz pierwszy (w Wilnie) u Polaka, ktry spdzi ycie od wczesnej modoci midzy Rosjanami w Petersburgu, oniemiaem ze zdumienia; ale wnet przekonaem si, e niejeden podziela to zapatrywanie, e skoro wolno zrzeka si praw, wolno rwnie zrzeka si" obowizkw; pniej doszedem, e to w wiecie prawosawnym przyjte. Prawosawie jest ze stanowiska dogmatyki najblisze katolicyzmowi, nie bdc zgoa herezj; ale ze stanowiska filozoficzno-religijnego blisze ono braminizmu, judaizmu, islamu, anieli katolicyzmu. Przykadu o znaczeniu zasadniczym dostarcza fakt, e teologia prawosawna jakby wspzawodniczya z judaizmem w uprawianiu nauki o atrybutach. Na Athosie, w tym mateczniku prawosawia powstaa nawet na tle rozwaania
1050

Gu IV 6, 229

hipostaz (tj. uosobienie przymiotw Boga) doktryna imlesawcw"1051. Trudno atoli przypuci, eby ta doktryna przedostaa si na wit gr Afonu" z ydostwa; chocia bowiem w dziejach Cerkwi wpyww ydowskich sporo, w tym jednak wypadku raczej dochodzi naley drg od azjatyckiego braminizmu (przez porednictwo gnozy). Z azjatyckim Wschodem, gdy z gnostycyzmem czy si Cerkiew take przez szczeglne zamiowanie do Sofii, w ktra wgbiaj si nawet wieccy filozofowie rosyjscy. Wedug gnozy owocem zjednoczenia Sofii z prabytem jest wanie wiat, ktrego zbawienie ... staje si dzieem Eona Zbawiciela, czyli Chrystusa. Wielka jest rola Sofii u Soowiewa; na emigracji za odznaczy si kierunek sofijaski1052. ydowska filozofia religijna, rwnie oparta gwnie na studium atrybutw", podobnie szuka rozwizania najwyszych zagadnie w roztrzsaniu Sofii (o czym bliej w rozdziale XXIV). Porednikiem jest oczywicie neoplatonizm; wszake Plotinos by odrol gnozy. Jeszcze mocniej zahacza o judaizm poczucie gromadnoci i pewne wynikajce z tego waciwoci. Zachodzi tu szczeglna blisko, z ktrej obie strony zdaj sobie dokadnie spraw: Nagorzej z caego golusa byli ydzi traktowani w Rosji, a jednak tylko tam przejmowali si poczuciem zjednoczenia; dochodzili a do patriotyzmu rosyjskiego. Kiedy wybitny beletrysta ydowski obsypuje pochwaami pewien typ niewieci ydwki, ktra nie jest przecitn niewiast, ale za to jest niezmiernie ciekawym i gorco czujcym czowiekiem"; dodaje do tej charakterystyki te sowa: o prawdziwie rosyjskiej uczuciowoci"1053. Skde ta uczuciowa dobrowolna rusyfikacja? Wyjania spraw w znacznej mierze ten sam autor: Wielkie podobiestwo midzy narodem rosyjskim a ydowskim tkwi w potrzebie ycia gromadnego i w poczuciu cznoci spoecznej1054. Z rosyjskich autorw wytumaczy nam to najdokadniej Bierdajew. Jak wypada na umysowo, ktrej korzenie (odwiecznie) tkwi w gnostycyzmie, Bierdajew lubuje si w apokaliptycznoci. Dla niegoo caa historia powszechna stanowi spenienie Apokalipsy". Twierdzi, jako historiozofia rosyjska jest apokaliptyczn, a szczyty filozofii rosyjskiej zwrcone byy zawsze ku Apokalipsie, od Czadajewa i Sowianofilw do Wodzimierza Soowiewa. I religia rosyjska, ktrej istota metafizyczna polega na obaleniu humanizmu, wiedzie tym samym do tematu apokaliptycznego1055. Filozofia chrzecijastwa jest dla niego apokaliptyczna. W Apokalipsie s symbole tajnikw historycznych1056. Dla Bierdajewa historia ma sens o tyle tylko, o ile zmierza ku kocowi, a w Apokalipsie znajduje proroctwa o wykoczeniu historii1057. Nietrudno zrozumie, e Bierdajew przyjmuje teori cywilizacji a kultur Spenglera, ktry koczy swe dzieo zapowiedzi nowego chrzecijastwa wedug Dostojewskiego. Bierdajew kadzie nacisk na genialne objawienie Dostojewskiego". Rosja jest teraz na pokucie", lecz potem zajmie si transfiguracj religijn". Podziela powszechne w Rosji mniemanie, jako Zachd jest zgniy1058. Trudniej zrozumie, jak u Bierdajewa czy si apokaliptyczno z biologizmem historycznym, ktry nie tylko przej od zgniego Zachodu, lecz doprowadza do przesady, pojmujc biologicznie nawet wszelki ruch myli1059. Czy to nie przypomina tezy Saadija, e ciaem jest wszystko, cokolwiek zdatne jest do zrniczkowania?
1051 1052 1053 1054 1055 1056 1057 1058 1059

Zi 70, 71 Jas 39 AsP 194 AsP 179 Bj 250, 254 Bj 279 Bj 279, 280, 282 Bj 281, 282, 284, 285, 305 Bj 266

Bierdajew wierzy te mocno w postp", ktrego nie naley czy z utopi raju ziemskiego", lecz ktry polega na niszczeniu przeszoci przez przyszo1060. Dochodzimy do syntezy Bierdajewa: oto zadanie historii byoby nierozwizalnym bez samowiedzy religijnej ydostwa (ohne die religise Selbstbestimmung des Judentums ist die Aufgabe der Weltgeschichte unlsbar)1061. Historia poczta jest w onie absolutu, a ydzi jej osi. Znaczenie ydostwa w historii jest centralnym. Bez nich chrzecijastwo byoby niemoliwe, a zatem rwnie caa historia chrzecijastwa1062. Nie ma tu nic do rzeczy, e ydzi pno doszli do pojcia niemiertelnoci duszy, czego nie ma ani u prorokw. Z tego Bierdajew zdaje sobie spraw1063, lecz mimo to przyznaje ydom naczelne miejsce, albowiem aryjsko jest indywidualna, a ydostwo kollektywne1064. To samo, co stwierdzi Asz: podobiestwo w gromadnoci. Naczelne miejsce w historii bd jednak ydzi musieli podzieli z Rosjanami, skoro transfiguracja religijna wyjdzie mimo wszystko nie od ydw, lecz Rosjan. Wiemy, e ydzi nie pragn nas bynajmniej nawraca, a o kierunek tej rosyjskiej transfiguracji (jak dotychczas) nie troszcz si. Dostojewski im do niczego nie potrzebny. Rozwojowi myli rosyjskiej (jeeli da wiar Bierdajewowi) niezbdnym atoli bdzie ydostwo, skoro stanowi o i centrum historii. A zatem wyczekiwane chrzecijastwo Dostojewskiego" bdzie musiao by oparte na podou ydowskim. Zwrmy jeszcze raz uwag na tez Bierdajewa, jako postp polega na niszczeniu przeszoci przez przyszo. Trzeba nie posiada w sobie ni krzty historyzmu, eby mc powiedzie co takiego. Bo te co do braku historyzmu, umysowoci rosyjska i ydowska s sobie rwne. Dziwnie splataj si w dziejach cywilizacji Niemcy, Rosjanie i ydzi. Nie brak atoli splotw nie w Europie zachodniej.

1060 1061 1062 1063 1064

Bj 261, 263 Bj 153 Bj 87, 127, 128, 152 Bj 135, 139 Bj 141

XX. UWIELBIENIE IZRAELA Izrael ma w rku wielki atut, mianowicie Bibli, Pismo w. Starego Zakonu. Przy nie do krytycznym spojrzeniu na rzeczy wydaje si, jak gdyby ksigi te stanowiy co identycznego z ydostwem wszystkich czasw, a z tego snuje si wnioski sigajce daleko. Caa niemal inteligencja ydowska mniema, e u ydw nie byoby w historii miejsca na nasz cywilizacj. O genezie jej sdzi si powszechnie tak, jak to wyrazi jeden z najpopularniejszych uczonych francuskich, mwic o misji dziejowej Francji: jako jest ni opieka nad cywilizacj, powsta z trzech przyczynkw, intelektualnego Grecji, politycznego Rzymu i religijnego Judei", a w innym miejscu powtarza to jeszcze dobitniej, podnoszc cywilizacj, ducha, moralno, sztuk i nauk, przekazane przez Grecj, Jude i Rzym1065. To samo sdzi Ferrero w caym toku historii powszechnej. Jeeli taka jest cze dla Judei w wieku XX, o ile bardziej zakorzenion by musiaa w wiekach dawniejszych. Nie mona si tedy dziwi, e tak czsto, gdy dyletantom teologizujcym nasuway si religijne wtpliwoci, zwracano si do Starego Testamentu, jako do rda myli religijnej. Tak np. witowaa w sobot sekta pasagierw, ktrych po acinie zwano wprost circumcisi, rozpowszechniona w poudniowej Francji i (bardziej) we Woszech1066. Albigensi sympatyzowali z ydami. Protektor ich, Rajmund z Tuluzy, nadawa ydom urzdy1067. Katarowie poudniowej Francji odrzucali jednak Stary Testament1068. Ten punkt zdaje si wiadczy przeciw czeniu genetycznemu Katarw z Albigensami. Arianw zwano iudaisantes1069. Dziea naukowe o arianizmie polskim zawieraj niemao materiau na usprawiedliwienie tego przydomka. Wieki, ktre nie uznaway nauki bez podkadu teologicznego, kieroway umysy ku studiom hebrajskim wanie ze wzgldw teologicznych. Potem dopiero powstay studia wycznie filologiczne, historyczne itp. Wszedszy w hebrajszczyzn, nie ograniczano si ju do Starego Testamentu, sigano do Talmudu, nawet do Kabay. Kabalist by Pico della Mirandola, od niego za przej te studia Reuchlin (1455-1522). Ulubione studia ydw, zwaszcza kabalistw, magia i astrologia, rozpowszechniay si wraz z emigracjami ydw. W ogniskach humanizmu spotykamy, rwnie astrologi i magi. W tym powd, dlaczego przy zawizkach humanizmu spotyka si tak czsto ydw; cakiem niesusznie atoli dopatrywano si jakiego wewntrznego, istotnego zwizku midzy jednym i drugim. Rwnoczesno nie stanowi jeszcze przyczynowoci. Zachodzi natomiast zwizek gbszy pomidzy ydostwem a tzw. Reformacj. Nie byoby protestantyzmu, gdyby nie traktowanie pism Starego Testament na rwni z Nowym, z czego wytworzya si szybko przewaga Starego. Stwierdzi za naley fakt szczeglny, e pomostem stawaa si Kabaa. Chrzecijanie studiujcy kaba dali mianowicie wmwi w siebie, jako Kabaa zgodna jest z dogmatami Kocioa. Z Reuchlinem wanie i innymi zaszo to sam co potem gosili u nas Frankici w materii Trjcy w. (o czym w Rozdziale XXX). Kwitna na nowo Kabaa z kocem XV wieku, a rozprawy kabalistyczne byway nawet tumaczone na acin, stanowic rewelacj dla uczonych chrzecijaskich. Niejeden spodziewa si oglnego nawrcenia ydw w konsekwencji studiw kabalistycznych, a Reuchlin synne nazwisko swe rzuci na szal ydowsk, bo uwaa, e trzeba uatwia im nawrcenie, ktre ju ju si zblia! W tym sensie podj kampani o Talmud i Kaba, naraa si sam na przeladowania, lecz walczc wytrwale, zosta ostatecznie w Rzymie uniewinniony ze stawianych mu zarzutw judaizowania. Dziaa w dobrej wierze, spodziewajc si wiele dobra dla Kocioa. Tylko w ten sposb da si zrozumie Reuchlina. Sympatie wielkiego bd co bd uczonego znaczyy niemao w pocztkach ruchu luteraskiego, a e reformacji towarzyszyy sympatie ydw, to rzecz prosta, bo sympatyzuj zawsze ze wszystkim, co zwraca si
1065 1066 1067 1068 1069

B 29, 78 Ca I 297 Ca I 299 Ca I 297 Stwierdza nawet Ba 82

przeciw Kocioowi Nie wymyli te Luter i inni nowinkarze" nic nowego, gdy szuka owiecenia w Starym Testamencie, bo tej metody trzymano si niemal zawsze we wszystkich niemal ruchach sekciarskich (i czy nie jest tak samo do dnia dzisiejszego?). Mona o Lutrze miao powiedzie, e pobdzi w tym, i zbyt gboko zary si w Stary Zakon. Inni reformatorzy przecignli go atoli w tym jeszcze bardziej. Tote nad ca reformacj unosi si duch ydowski. Jak wiadomo z rozdziau I protestantyzm przyj Stary Testament na olep, co do litery, jako obowizujcy chrzecijan dyktat Ducha w. w kadym wierszu, w kadym wyrazie. Susznie te wyrazi si Zieliski Tadeusz: Za nowych czasw teolodzy protestanckiego obozu znajdowali si czsto pod presj rejudaizacji Lutra"1070. Czy nie ze Starego Zakonu wzi Luter ten pogld, jako uczynki zatwardziaego serca bd wybaczone, byle Jehowie oddawana bya nalena cze"; e tedy uczynki w sprawie zbawienia nic nie maj do rzeczy, byle wiara bya silna Czy nie ze Starego Zakonu nauki i starozakonny pogld uj w swym brutalnym hale: Sndige fest, glaube noch fester"! Czy Luter lekkie odnoszenie si do instytucji maestwa katolickiego nie przej ze starozakonnej poligamii? Czy nie stamtd czerpa motywy, usprawiedliwiajc bigami landrafa haskiego i krla angielskiego? I czy nie stamtd lekkie traktowanie naonictwa. Synne jest dictum: Wenn die Frau nicht mag, muss die Magd herhalten", ufundowane jest na jake licznych wersetach Starego Testamentu? W jednej kwestii szed jednak torem przeciwnym. Podczas gdy u staroytnych ju ydw zakazano maestw mieszanych, Luter propagowa je: Darum wisse, dass die Ehe ein usserlich leiblich Ding ist, wie andere weltliche Hanthierung. Wie ich nun mag mit einem Heiden, Juden, Trken, Ketzer essen, trinken, schlafen, gehen, reiten, kaufen, reden und handeln, also mag ich auch mit dem ehelich werden und bleiben". Swoj drog nawet epoka Lutra nie daa pochopu do gromadnego zawierania mieszanych zwizkw" pomidzy chrzecijanami a ydami1071, ale nie protestantyzm im przeszkadza, lecz ydzi, ktrzy w tej materii jeszcze z pocztkiem XIX wieku sprzeciwili si ostro samemu Napoleonowi. Protestantyzm coraz bardziej nagina si ku ydostwu. Kalwiska predestynacja robia ze swych wyznawcw nowy ekskluzywny lud wybrany, a istniej te inne punkty styczne. W roku 1608 wyszo w Niemczech dzieo polemiczne Der Judenspiegel" zarzucajc t zbieno1072. W naboestwie protestanckim dochowa si ciekawy szczeg: Pastorowie wygaszaj po kazaniu ten sam tekst1073, ktry cohenim odpiewuj w bnicy w dnie witeczne, jako bogosawiestwo gminy1074. Oczywicie nie przyjli tego ydzi z protestantyzmu! lady cilejszego zwizku rewolucji religijnej niemieckiej z judaizmem pozostay do naszych czasw, przynajmniej do dnia wczorajszego. W gimnazjach niemieckich pastw protestanckich do niedawna obowizujce byy pocztki jzyka hebrajskiego (egzaminowano z tego przy maturze). A w psychologii pastorw i najpowaniejszych owieczek ile pierwiastka starozakonnego! Konsul Buddenbrook w Lubece zapisuje (u Tomasza Manna) w ksidze rodzinnej, gdy mu ona powia creczk: Ach, gdzie jest Bg, rwny Tobie Jedynemu, ktry wspomagasz nas we wszystkich troskach, niebezpieczestwach i dajesz nam pojmowa sw wit wol, abymy si lkali Twojej woli i speniali przykazanie Twoje!" Jake to ydowskie, to: Ach gdzie Bg rwny Tobie Jedynemu" przeytek ech Starego Zakonu i contradictio in adiecto, przyczepiona do chrzecijastwa niezrcznie, bo przecie protestantyzm nie upad do monolatrycznoci (to bywao dopiero podczas wielkiej powszechnej wojny), a pobone westchnienie lubeckiego patrycjusza miaoby sens tylko przy wyborze Boga spord innych bogw. Czy katolik mgby woa do Boga: Gdzie jest Bg rwny Tobie"?!
1070 1071 1072 1073 1074

Zi II przypisek 205 (ad 138) Ju 163 Rl 180, 181; Sm 247 Num VI 23 sq S II 554 w przypisku

Przeytek, nad ktrym oczywicie nikt nie filozofuje, bo to formuka zwyczajowa, ale geneza formuki przy drogowskazie ydowskim. To samo tyczy si wyraenia abymy si lkali Twojej woli ..."1075. Dotychczas te przyjte jest w niektrych wyznaniach niekatolickich nadawa dzieciom imiona ydowskie. Obecnie najczciej zdarza si to w Anglii; by czas, e lubowano si w tym w Polsce. Nasi Arianie bywali w znacznej czci iudaisantes". Ich najwybitniejszym reprezentantem by Szymon Budny, uwaajcy Chrystusa tylko za zwykego czowieka i przestrzegajcy przepisw Starego Testamentu". Tene Budny nalea atoli w kwestiach spoecznych do obozu konserwatywnego1076. czne szczegy bada historycznych wskazuj, jako z ducha ydowskiego a przynajmniej judaizujcego, wypyn anabaptyzm i chiliastyzm, w mesjanizm tysiclecia rzekomo Chrystusowego. Tomasz Mnzer odczytywa z ambony same tylko ustpy ze Starego Testamentu na poparcie swych dziaa. W Monastyrze urzdzono rad dwunastu starszych na podobiestwo starszych dwunastu pokole Izraela", a Jan z Leyden tytuowa si krlem w Izraelu". W imi starozakonnej poligamii wydano nakaz, eby niezamne niewiasty poszy na drugie ony". Szczeglniejsz za predylekcj wszelkich rewolucji komunistycznoreligijnych cieszya si ksiga Daniela, gdzie szukano natchnienia arcyradykalnego. Kiedy nastpi rozam anabaptystw, cz chiliastyczna utworzya sekt menonitw (ok. 1570 r. od Mennona Simonsa), ktrej cech w przeciwiestwie do dawniejszych dziejw sekty spokj, zrezygnowane wyczekiwanie (rozpadli si zreszt na cay dziesitek drobniejszych sekt) cz za radykalniejsza przeniosa si do Anglii i tam opowiedziaa si przy Cromwellu. W Anglii rejudaizacja umysw najwyszej inteligencji wytwarzaa si od pocztkw reformacji. Niemay by wpyw cywilizacji ydowskiej na sprawy Henryka VIII; purytanizm stanowi pod niejednym wzgldem jakby osobn kultur ydowsk, angielski odam ydowskiej cywilizacji; imigracja radykalnego skrzyda anabaptystw dokonaa reszty. Jednym z aktorw rewolucji Cromwella by Manasse ben Izrael (16041657) z Amsterdamu, potomek sefardim portugalskich, autor memoriau, ktry wywar znaczny wpyw na przyszego protektora"1077. Nastpnie z inicjatywy Cromwella Tomasz Collier napisa apologi ydw, a raczej pochwa, przechodzc w uwielbienie. Oni maj sta si gow narodw" i niebawem nastan czasy, i kady bdzie si czu szczliwym, jeeli bdzie mg dotkn szaty yda. Od nich nadchodzi nasze zbawienie". Purytanie w ogle otaczali ydw fanatycznym szacunkiem, a Cromwell marzy wprost o religijnym poczeniu z ydami (cig dalszy marze Reuchlina!). Badacze tej sprawy wyliczaj cay szereg podobiestw pomidzy purytanizmem a ydostwem (take zracjonalizowanie" stosunkw pciowych1078. Znany jest wprost fanatyczny szacunek, ktrym purytanie w wieku XVII w Anglii otaczali ydw. Religijne pogldy wybitnych ludzi w rodzaju Olivera Cromwella opieray si w zupenoci na Starym Testamencie. Cromwell marzy o pojednaniu Starego i Nowego Testamentu, o wewntrznym szczerym poczeniu ydowskiego ludu boego i angielskiej purytaskiej gminy boej. Purytaski kaznodzieja, Natanael Holmes (Homesius) niczego nie pragn tak gorco, jak sta si sug Izraela wedug pism niektrych prorokw i suy mu na kolanach. ycie publiczne i kazania posiaday wprost ydowskie zabarwienie. Gdy mwcy parlamentarni mwili po aramejsku, mona by przypuci, e si jest w Palestynie. Lewellerowie nazywali si wprost ydami" i dali, by prawa pastwowe uznay przepisy Tory za obowizujce dla Anglii. Oficerowie Cromwella proponuj mu utworzenie rady pastwowej, zoonej z 70 czonkw podug liczby synhedrystw ydowskich; w parlamencie z roku 1653 zasiada genera Thomas Harrison, anabaptysta, ktry chcia wraz ze sw parti wprowadzi prawo Mojeszowe do Anglii; w 1649 roku przedkadaj oni
1075 1076

Mn I 54 Mn I 54 1077 Rl 142; Sm przyp. 298 (ad 388) 1078 Sm 245, 246. Peno szczegw w kadym angielskim opracowaniu historycznym. Cytuj Sombarta ze wzgldu na pewne obowizki ekonomiczne przez niego dostrzeone

parlamentowi wniosek przeniesienia niedzieli na sobot; Lew Izraela", wypisano na sztandarze zwyciskich purytanw1079. Ju Heine powiedzia, e purytanizm jest judaizmem z wieprzowin"1080. W najnowszych czasach Max Weber zgromadzi poszlaki, jako purytanizm przej si ydowskimi zapatrywaniami na kapitalizm, a Sombart wywodzi, jako dokadne zbadanie dowodze Webera wykazao, e wszystkie skadniki dogmatw purytaskich, ktre posiaday podug mnie znaczenie zasadnicze dla uksztatowania ducha kapitalizmu, s zapoyczone ze wiata ideaw religijnych ydowskich"1081. To wszystko skonio Sombarta, i sformuowa pytanie: Czy to wszystko, co nazywamy purytanizmem, nie jest waciwie w swych rysach zasadniczych judaizmem?"1082. Nie ulega wtpliwoci, e wytworzya si osobna kultura angielsko-ydowska. Historia jej (a do dni dzisiejszych) wymaga osobnej ksiki. Problem ten pozostaje w zwizku z Kocioem niskim" i walk o samorzdy. Niejedna zagadka z polityki angielskiej (zwaszcza w czasach najnowszych) wyjania si wpywami uwielbianego Izraela. W tyme wieku XVII uczeni prawnicy sprzeczali si o zakres wadzy krlewskiej z pentateuchem w rku1083. A potem filozofia Saint-Simona, nosi znw w szerokim zakresie pitno ducha ydowskiego1084. Dzi zdumieni jestemy, dowiadujc si, jako w Anglii XVII wieku mona byo domaga si wprowadzenia prawa ydowskiego dla Anglikw; a jednak nasi antytrynitarze take bliscy byli tym ideaom. Co wicej, Szwecja, ktra nigdy nie posiadaa liczniejszego zaludnienia ydowskiego, otara si rwnie o prawo ydowskie. Od najlepszego biblisty protestanckich Niemiec z poowy XVII w. Michaelisa, dowiadujemy si, jako prawo Mojeszowe cywilne a do niedawna (bis auf ganz neue Zeiten") przed rokiem 1769 stanowio w Szwecji ius subsidiarum, z czego lad pozosta jeszcze w przysidze sdziowskiej a do dnia dzisiejszego" (pisano w roku 1769). Obecnie (1769) sdy nie powouj si ju wprawdzie w Szwecji na prawo mojeszowe, ale czy nie ma ladw poprzedniego stanu rzeczy w szwedzkim prawie krajowym?" zapytuje Michaelis profesora z Upsali, Rabeniusa, ktremu Stany szwedzkie poleciy ukad nowego zbioru praw. Informuje zarazem Michaelis Rabeniusa, jako wielu uczonych niemieckich twierdzi, e bei uns", tj. w Niemczech protestanckich, prawo mojeszowe posiada tak wanie moc obowizujc1085. Co za ciekawy temat dla historykw prawa, poniekd i dla filozofii prawa! Mnie tu wystarcza samo stwierdzenie tych okolicznoci, jako dowd, e powtarzao si cigle uwielbienie Izraela. Jake miao nie trwa, skoro wierzono, jako kada litera Tory stanowi przykazanie boskie! Uczeni chrzecijascy na wycigi sadzili si na to, eby wykaza, e w prawodawstwie picioksigu nie ma najmniejszej usterki; uczeni za protestanccy dugo pdzili w pierwszym szeregu wycigw. Typowym bawochwalc prawa ydowskiego jest Michaelis, przy czym okazuje zacicie karaimskie, bo nie uznaje interpretacji Talmudu, rad gdy moe co zgani na Talmud. Tak np. przeczy jakoby w Palestynie przepaday byy w sidmym roku, sabatowym, wszelkie dugi. To tylko Talmud, mianowicie Miszna w
1079 1080 1081 1082 1083 1084 1085

Sm 246 Sm 246 Sm przedmowa I. Sm 189 Moh 6, 7 Sm przyp. 271 ad 383 Mch przedmowa

traktacie Szebit, imputuje co tak absurdalnego, ale talmudyci s zymi komentatorami prawa mojeszowego"; a naprawd zakazywano tylko egzekwowania dugw w sidmym roku. Nie ma te nic zego w tym, e w takim roku nie wolno si byo upomina o dugi u yda, lecz wolno u obcego. Nie byo bowiem niwa u ydw (przynajmniej w myl prawa), wic yd nie ma z czego paci, ale obcych wolno upomina, bo oni nie posiadaj roli w Palestynie1086. Ile argumentacji u Michaelisa, eby tylko zwolni picioksig od zarzutu, e ydom nie wolno byo walczy w soboty i e ulegli skutkiem tego zakazu tak absurdalnego na wojnie. Wprawdzie sami ydzi to twierdz i lubi si na to powoywa, eby nie suy wojskowo ale to szacherka, ktra nie ma nic do rzeczy. Zawsze walczono w soboty obronnie, a tylko nie zaczepnie, i to nieprzyjaciele wyzyskiwali! Ale nie brak wiadectw, e staczali boje w sabat. Rejestruje je Michaelis starannie. Zreszt, jego zdaniem wtpliwoci powstay dopiero w 1.300 lat po Mojeszu, podczas przeladowania syryjskiego, kiedy na pustyni wymordowano w sabat grono ydw bezbronnych1087. artownisie znajdowali zawsze wdziczny temat z powodu zdejmowania i wrczania bucika przy przenoszeniu wasnoci. Michaelis wywodzi, jako ju za Dawida czasw przytoczone to jest w ksidze Ruth, jako ... przeytek. Zarcza, e nigdzie nie znalaz tego zwyczaju1088. Wierzymy tedy, jako w poowie VIII wieku utrzyma si ten symbol w Niemczech ju tylko przy chalicy" (wiam), ustpujc poza tym miejsca wymienianemu u Mendelsohna Mantelgriff" (zob. w nastpnym rozdziale), ale eby mia by przeytkiem za Dawida! Skde tedy zawita do Polski? Wszystko wytumaczy, wszystko usprawiedliwi! Np. w sprawie o kradzie naczy srebrnych i zotych, wyudzonych od Egipcjanek na odchodnem. Byo to tak: Naczynia byy wypoyczone do uczty, a tu nagle od uczty kazano im wstawa i tej chwili uda si w drog; wzili wic naczynia z sob, eby to nie pogino, a e w kilka dni potem nasta stan wojenny pomidzy Izraelem a Egiptem, wic majtek egipski, wiadomo, prawem wojennym itd.1089. Wszystko wytumaczy! Trzeba bowiem wiedzie, jako Mojesz pozwala na niejedno, czego nie pochwala, a to um der Herzenshrtigkeit willen", dla zatwardziaoci serca Izraela, na co te ksigi Starego Testamentu istotnie nieraz si powouj, jako na okoliczno ... agodzc, i to wielce agodzca. Dlatego midzy innymi dozwolona bya poligamia. Naonice za dozwolone s z powodu ... gorcego klimatu. A jake wyrzeka, e chrzecijaskie prawodawstwa nie naladuj prawa mojeszowego w kontrolowaniu paniestwa!1090 Jako popada nieraz a w dziwactwa, byle wykaza, e prawo ydowskie miao zawsze suszno i byo doskonaoci jako prawo ... boskie. Uwielbienie Izraela za jego prawo, zachwyt wprost serdeczny, podziw i al, e si samemu takich praw niezrwnanych nie posiada, przemawiaj te z broszury zawierajcej odczyt profesora wileskiego, ks. Gdaskiego, wygoszony na publicznej sesji imperatorskiego uniwersytetu 15 wrzenia 1804 roku", ale drukiem ogoszony a dopiero w roku 1815, a spisany jzykiem powanym a piknym. Pierwsza do uwielbienia Izraela podnieta, jak zwykle, w podziwie jego trwaoci, niezniszczalnoci: Lud, ktrego dzieje cigle i nieprzerwanie do najstaroytniejszych ponad wszystkie zgo staroytnoci, bo do najpierwszych pocztkw rodzaju ludzkiego nale. Wielki to zaiste jest obraz i wielce zastanawiajcy" ... nie ginie dotd i yje"1091. (A czy mao i teraz takich, ktrym si zdaje, jako Adam z Ew takimi samymi byli ydami, jak potem Jakub i Rachela?) Nastpuje istny wylew uczu z powodu doskonaoci prawodastwa. To z gry wiadomo, e
1086 1087 1088 1089 1090 1091

Mch III 76-81 Mch II 91-97 Mch II 66, 67 Mch III 177 Mch I 40; II 83, 117-121, 127, 135 Go 4, 5

tam wszystko sam doskonaoci, skoro genezy jest boskiej! Ksidz Gdaski posiada jednak obok argumentacji powszechnej take wasn: Mojesz z jednego rda czerpa ustawy religijne i spoeczne. Co pniejsze legalizacje nazbyt od siebie oddzielay i oddzielaj. Przez co najtsza spryna rzdom odjta"1092. Ma suszno, e ustawodawstwo nazbyt oddalio si od religii, ale gdyby prawo kanoniczne zastosowa na nowo, czy zbliylibymy si do prawa mojeszowego? I czy prawo kocielne wiodo kiedykolwiek do uwielbienia ydw? Oto niekonsekwencja, ktrej wileski ksidz profesor nie dostrzega; zna bowiem na caym jego referacie, e dobrze by obznajomiony z wczesn biblistyk, lecz nie zna dziejw prawa kanonicznego i zapatrywa Kocioa na kwesti ydowsk. Wysawiajc po kolei wszystkie dziay prawa mojeszowego, podoba sobie nasz autor w palestyskim prawie agrarnym, tudzie w polityce handlowej, eby popiera handel wewntrzny, lecz zewntrznego nie i nie ciga pienidzy z obcych krajw; a bez rzemios te si widocznie mona obej, skoro rzemielnicy palestyscy pospolicie bywali cudzoziemcami. A priori uznaje, e wszystko, co tylko znajdzie si w starym prawie ydowskim, bdzie przykadem dla wszystkich innych. Czsto oprze si jednostronnie na tekstach sobie dogodnych, opuszczajc inne. W taki sposb umotywuje, e prawo wojenne staroydowskie byo szlachetne, wyniesie wysoko cae prawo cywilne i karne1093. Przykazanie o mioci bliniego nie tylko wemie cile w rozumieniu chrzecijaskim, ale doda uwag, jak to nawet poda nie wolno, choby o grzesznym czynie nie byo zgoa mowy1094. Rwnie doskonaoci jest stosunek midzy spoeczestwem a rzdem, albowiem nie ma tam samowoli w rzdzie, bo wszdzie s rady ze znaczniejszych mw" ... i nigdy aden rzd nad izraelski wikszej ufnoci nie zyska, bo si nade aden bardziej do naturalnego tj. do rodzicielskiego rzdu nie zbliy". Wskazuje te na brak fiskalizmu, jako na pierwszorzdn zalet rzdu wedug prawa mojeszowego1095. Jak widzimy, chodzi tu o roztrzsanie zakresu wadzy pastwowej z pentateuchem w rku, kiedy metoda ta przebrzmiaa ju dawno na Zachodzie. W wieku XVII nie bralimy jednak udziau w tych dysputach i polemikach! Co za spnienie znamienne! Wielbiciele Izraela opuciwszy teren pastwowoci, dopatrywali si tymczasem innych rzeczy, budzcych w nich zachwyt. Pochwa zyska sobie nawet ubj rytualny, kwestia tref i koszer. Albowiem Mojesz odkry by trychniny i tuberkuloz, a nauka medycyny jest ju na dobrym torze, eby stwierdzi, e miso z pewnych czci ciaa zwierzcego wywouje u ludzi choroby skrne, inne za choroby udzielaj si przez krew, ktrej ydowi spoywa nie wolno, itd. Nawet obrzezk wychwalano tak gorco, i a dziwno, e nie wystpiono z projektem zaprowadzenia tego zabiegu w pastwach europejskich! Co wszystko znajdziemy zebrane i u wielkiego chwalcy Izraela, ktry w przedmowie do swego dziea zastrzeg si, jako pisze je Francuz i chrzecijanin"1096. Tene autor francuski nadaje si doskonale na trzeciego do towarzystwa Michaelisa i naszego ks. Gdaskiego. Wszystko tumaczy, wyjani, wykomentuje na dobre. Mielimy ju jego prbki, ale punktem zapewne kulminacyjnym jest ustp nastpujcy: Judaizm jest religi zapewne najmniej wyczn ze wszystkich. Nie zmienia tego stanu rzeczy duch ekskluzywnoci narodowej, ktrym zdaj si tchn niektre stronice Biblii. Naley tu rozrnia prawa polityczne od religijnych, co jest spraw pastwa ydowskiego, a co religii ydowskiej". W przypisku dodano jeszcze: ";,Takie rozrnianie pomidzy zarzdzeniami politycznymi, z natury swojej czasowymi i zmiennymi, a prawami religijnymi, nadanymi Izraelowi na wszystkie kraje i na wszystkie czasy, stwierdzone jest solennie
1092 1093 1094 1095 1096

go 13 Go 17, 20, 21, 25, 26, 28 Go 6 Go 14, 15 Le 185-188

przez wielki sanhedryn, zoony pod Napoleonem"1097. O tym sanhedrynie" bya ju mowa; jestemy peni podziwu dla naiwnoci autora, ktry w ogle wierzy wszystkiemu, co usysza od ydw, sam za nie poczyni adnych a adnych studiw judeologicznych. Ale sawa jego imienia (zasuona skdind) dziaaa ... Grub ksig mona by spisa o uwielbieniu Izraela, a bez zbytniego trudu, bo rda s znane i stoj otworem. Jak w niejednym miejscu tej ksiki podobnie i tu otwiera si wdziczne pole do studiw monograficznych. Ja musz poprzesta jakby na rejestrowaniu problemw i objaww, wkazujc drogi przyszym pracom modszych badaczy. Rozdzia niniejszy jest tylko spisaniem wiadomych dotychczas rodzajw uwielbiania Izraela. Przyczynia si wielce do wynoszenia Izraela ta okoliczno, e si nie odrnia (i po wikszej czci odrnia si nie chce) monoteizmu od monolatrii, czc z monoteizmem wiele objaww, ktre bynajmniej do niego nie nale. Niewiadomie wprowadza si przez to w umysy nasze niejeden pierwiastek cywilizacji ydowskiej. Szczytem uwielbienia jest oczywicie samo przyjcie religii ydowskiej. Co byo za czasw pastwa palestyskiego, to stanowi kwesti oddzieln, nie wic si zgoa z zagadnieniem cywilizacji ydowskiej. W tym polu obserwacyjnym rzecz zaczyna si dopiero od czasw hellenistycznych. O naturze prozelityzmu w owym okresie bya ju mowa; byo to najwiksze nieporozumienie". Rzymianie w nie nie popadli: nigdy te moe nigdzie nie gardzono ydami bardziej, jak u Rzymian. W caej arabskiej cywilizacji nie sycha nigdzie o przyjciu judaizmu, ani nawet na pirenejskim pwyspie nie. aciska cywilizacja najmniej do tego jest sposobna, ale jake znamienne zjawia si prozelityzm ydowski na jej obszarach, skoro tylko cywilizacja ta sama u siebie pocza kule; skoro tylko akcja przeciw Kocioowi staa si systematyczn i nabraa si, zjawia si ydowski prozelityzm. Jakeby przed pojawieniem si nowowierstwa (stary polski termin, uywany w wiekach XVI i XVII), mona byo wyobrazi sobie w Krakowie tak Katarzyn Melcherow, idc na stos za wiar ydowsk? A kronika Marcina Bielskiego opowiada, jako takich byo wicej, nie w Koronie, lecz w granicach Wielkiego Ksistwa; chocia donosi zarazem o takich okolicznociach, ktre budz podejrzenie, e leao w interesie pewnych urzdw i urzdnikw, eby prozelitw wykazywa i mie dochd ze cigania ich. Potem nie sycha ju o tego rodzaju zmianach wiary, a dopiero w wieku XVIII i to na Litwie (lecz tym razem wrd rodw najwielmoniejszych). I znw cisza, a dopiero w Polsce na nowo niepodlegej czstsze zdarzaj si wypadki. A nie jestemy pod tym wzgldem sami: Rabin francuski, M. Lir, obwieci w lipcu 1939 r., jako we Francji zdarzaj si obecnie take takie ydowskie powoania1098. Od uwielbiania Izraela odrnia naley judofilstwo, samo sprzyjanie Izraelowi, z pobudek rozmaitych, czsto jak najszlachetniejszych. Szlachetni doktrynerzy skonni bywaj do judofilstwa. Czasy sejmu czteroletniego wytworzyy najstarsz ich druyn u nas, a tradycj ich kontynuowa i umacnia nawet nie byle kto, gdy Tadeusz Czacki. Waciwie stan on ju na granicy przyjani wzgldem Izraela a uwielbieniem dla niego. Byoby to zajmujcym przedsiwziciem naukowym, gdyby stanowisko Czackiego wzgldem ydw opracowa szczegowo dzisiejsz metod historyczn i w stosunku do dzisiejszego stanu wiedzy. Najwydatniejsz bdzie oczywicie jego Rozprawa o ydach" (1807). Wierzy on w asymilacj, pali si do niej, a wyobrani nie krpuje, gdy mu si wydaje, e natrafi na poczucie wsplnej ydom i Polakom ojczyzny". Jake charakterystyczne, co pisze o panowaniu Kazimierza Wielkiego: Kupiec chrzecijaska nie sarka na Izraelitw, a kiedy handel kwitn pod cieniem wolnoci, chrzecijanin w kociele a yd w szkole bogosawi niebu za jedn Ojczyzn i za rwn sprawiedliwo". Trafnie doda do tego Kazimierz Bartoszewicz: Istna sielanka jake daleka od rzeczywistoci"1099.

1097 1098 1099

Le 24 Przegld Powszechny, listopad 1930, str. 225 Br 4

Nie byle kto, Tadeusz Czacki! Ale naley tu imi jeszcze bez porwnania wiksze. Aeby w skrcie ustawi niejako graniczniki, przejdmy od Czackiego do Mickiewicza. Tumaczy si to ... Kaba. Trzeba si przyjrze niektrym stronom jej dziejw w okresie nowoytnym, po Reuchlinie. Jeszcze za czasw Reuchlina wysza drukiem ksika Bergera pt. Cabbalismus judaico - Christianus (Antwerpia, 1530), a w nastpnym pokoleniu pojawia ale ju Apologia pro defensione Cabalae (Bosson 1564). Wyrasta nowa ga kabay, pragnca uchodzi za wyszy (ezoteryczny) szczebel chrzecijastwa, zmierzajca jakoby do syntezy ydostwa z chrzecijastwem. Niektrzy mogli jeszcze w to wierzy, ale rezultat by ten sam u kabalistw dobrej woli, czy zej: podwaanie chrzecijastwa od wewntrz. Kierunek ten przechodzi przez rozmaite fazy, a zawsze oparte na judaizmie. Z kabay rozchodziy si zabobony o duchach, demonach, geniuszach" i zaklinaniu ich; cae czarnoksistwo" w Europie chrzecijaskiej pochodzi z kabalistyki. W szeregi kabalistw wszed najwikszy uczony francuski okresu humanizmu, Bodin, ktry znaczn cz ycia powici na napisanie swej Demonologii". W XIX wieku przyczyy si wpywy tzw. teozofii hinduskiej. Pasowano kaba na jak prastar wiedz tajemn", ktrej kolebka w wityniach staroytnego Egiptu, okres dojrzewania w Indiach, a owoce w dzieach europejskich kabalistw, hermetystw, ezoterykw, okultystw, mistrzw wiedzy tajemnej". Im bliej naszych czasw, tym wicej kabalistw, ktrzy mieni si by dobroczycami chrzecijastwa. Eliphas Leyi wystpi w roku 1891 z twierdzeniem, e znajomo kabay wyklucza powtpiewanie o religii, gdy tylko kabaa zawiera pojednanie rozumu z wiar"1100. Jak mia na myli religi? adnej pozytywnej! Rwnoczenie Encausse i caa jego szkoa wcigali coraz czciej chrzecijastwo w sw doktryn. Wreszcie sam Encausse (Papus) zamieci wrd rad dla pocztkujcego okultysty nastpujc (czwart): Pamita, e wszelka potga niewidzialna pochodzi od Chrystusa, Boga wcielonego, ktry dotar do nas poprzez wszystkie plany i unika wszelkich stosunkw z istotami astralnymi lub duchowymi, ktre by tej zasady nie wyznaway"1101. Ma z tego wynika, e kabaa nie uwacza chrzecijastwu. W innym miejscu czytamy u tego Encausse'a: Kabaa podaje syntez materializmu, panteizmu i teizmu w jednej jednostce i analizuje ich czci, chocia nie mogc okreli ich caoci inaczej, jak mistyczn formu Wroskiego1102. Wroski wliczony jest pomidzy najwikszych kabalistw: Wroski, Fabre d'O1ivet i Eliphas Levi zawdziczaj kabale to, co jest najgbszego w ich nauce poznania i sami chtnie to przyznaj". Powouje si na Messianisme on reforme absolute du Savoir humain"1103. Stwierdzajc, e podstaw niewzruszon nauczania ezoterycznego jest doktryna trzech pierwiastkw", dodaje Encausse nastpujc uwag: ,Prawo tych wszystkich podziaw sformuowane zostao pod wzgldem matematycznym przez Hoene1100 1101 1102 1103

E 36

Ea ll2 E 153 Wstp do tomu II, E 62,134, z cytat

Wroskiego w roku 1800 pod nazw prawa tworzenia (przetumaczono tak susznie loi de cration"; nastpnie tumacze tumacz to absurdalnie, jako prawo stworzenia"). Wskazawszy, jako podstaw teozofii" jest poznanie siedmiu skadnikw, wynikajcych z pierwszej analizy", pisze dalej: Lecz Wroski idzie dalej i wyprowadza trzy nowe skadniki, pochodzce z dziaania pierwiastkw pozytywnych na negatywne i odwrotnie, co podnosi do dziesiciu liczb skadnikw analizy dziesi sefirotw kabay). Syntetyzujc je w jednoci, otrzymujemy kompletn seri Wroskiego, ktry osign najwysz syntez, jak zna wiek XIX"1104. Najwysz syntez w czym? W kabalistyce! Tym si wyjania, dlaczego narzuca si Polsce Wroskiego na wielkiego filozofa narodowego". Z kabay i okultyzmu wywodzi si reforma nauk, midzy innymi reforma historiozofii, stworzenie polityki syntetycznej"1105. Robi to Wroski, posya w tych materiach memoriay do papiea, do Napoleona III i do Mikoaja I. Twierdzi, e tych dwch monarchw wybraa Opatrzno do wcielenia jego idei mesjanistycznej". Rwnoczenie wieci Mickiewicz swj mesjanizm polski". Byli wspczeni, chocia Wroski starszym by o cae 20 lat (1778-1853 i 1798-1855). Nie znali si osobicie (Wroski mieszka w Marsylii), a nawet jest wtpliwym, czy Mickiewicz wiedzia o istnieniu Wroskiego. Natomiast Wroski zna Mickiewicza, a nienawidzi go mona powiedzie ze wszystkich si swoich. Ly go w sposb prostacki o to, e mia uywa wyrazu mesjanizm; bo on go uy wczeniej i w innym znaczeniu o czym Mickiewicz zgoa nie wiedzia. Nie wiedzia rwnie o tym, e go z Wroskim czy ... kabaa. Mickiewicz zajmowa si mistyk i pad ofiar pomieszania kabalistyki z mistycyzmem. W kabale nie ma nic mistycyzmu. Jest to jedna z najdotkliwszych pomyek intelektu! Z tej przyczyny Bhme i St.Martin nale rwnie do kabalistyki a Towiaski jest stanowczo kabalist. Cze i sympatie wielkiego poety dla Izraela o ile przedmiot ten jest dzi jasny nie szy drog od Starego Testamentu, lecz od kabay. Mickiewicz naley do tych licznych, uwaajcych kaba za ga mistyki. Kabalistyczny mistycyzm by za jego czasw pospolitym zjawiskiem w Europie, a kabaa i wszystko co z niej si wywodzi, wiedzie do uwielbienia Izraela. Wielbi go wic St. Martin, wielbi Towiaski, Do prawdy, wolno zada pytanie, czy towianizm by sekt chrzecijask, czy ydowsk? Zwaywszy chmury duchw" (angelologia ydowska), igry mistyczne" z liczbami, nadzwyczajne (jak na chrzecijastwo) pojmowanie kwestii kobiecej, tudzie niemao oznak drobniejszych. Czy Towiaski nie podleg potem naciskowi katolickiego otoczenia emigracji w Paryu? A czy Mickiewicz nie marzy, e przez towianizm atwiej bdzie o nawrcenie Izraela? Pord materiaw, wydobytych w ostatnim dwudziestoleciu, a opracowanych nieraz znakomicie, znacz si tu i wdzie cieki, naprowadzajce na podobne myli1106. Miejmy otuch, e piro kompetentne da nam monografi o stosunkach Mickiewicza z kabalistami i ydami w ogle, o jego pojciach co do ydostwa itd., a wszystko na tle wczesnej literatury bezporedniej i poredniej tych przedmiotw. To pewna, e wiersz o dziecinie kutej przez ydw szpilkami (odnoszcy si do mordu rytualnego; nie inaczej!) wiadczy, e bywa wielbicielem Izraela tylko w pewnej koncepcji. Bd co bd faktem jest, e mia kazanie w bnicy i potem ogosi starszemu bratu Izraelowi szacunek, braterstwo, pomoc na drodze do wiecznego i czasowego dobra, rwnouprawnienie polityczne obywatelskie". Co za ironia losu, e powstao przypuszczenie, jako pad ofiar trucizny ydowskiej jak wynika to moe z okolicznoci podniesionych przez samyche ydw, a przedyskutowanych na wszystkie strony w r. 19331107. Stanowi przeto Mickiewicz (a raczej kawaek Mickiewicza) daleki poredni owoc kabay i std jego
1104 1105 1106 1107

Ea 23 Ze strony ydowskiej zob. Sl 255, 256; tame nieco szczegw do Mickiewicza. brak przypisku Ze strony ydowskiej zob. Sl 255, 256; tame nieco szczegw do Mickiewicza.

miejsce przy Towiaskim w obrazie uwielbienia Izraela przez nie-ydw. Owoc nie dojrza, nasion nie wyda, nie odrasta adnymi modymi pdy. Gdyby nie wielko Mickiewicza wielko zgoa w czym innym, ni w mistyce lub judeologii nie byoby o czym tak dalece mwi. We dwa pokolenia potem zjawi si w Polsce poeta, bdcy aktywnym kabalist. Przybyszewskiemu zeszo (jak sam powiada) z gr wier wieku" na studiach wywodzcych si z kabay. Zachwycony by ksig kabay (Zoharem?), niewypowiedzianych tajemnic boskich pen, jedn z najgbszych ksig, jak ludzko posiada". Zaciekawia go i pocigna tajemnica androgynizmu", ktra jakoby wyjania si w kabale, itp. Poszed ladami Bodina: Przez przeszo 25 lat studiowa czary, czarownice i czarnoksistwo. Wierzy w transcedentaln materi, astrosomy", znan od wiekw caych pod mnstwem rozmaitych nazw: akasa w hinduskim jzyku"1108. Kroczy ladami kabay, niewiadomie zaydzony. Czy Przybyszewski wiedzia o nowej sekcie ruchu kabalistyczno-teozoficznego, o antroposofii Rudolfa Steinera (szerzonej nastpnie wrd oficerw pisudczyzny)? Wybitna rola szechiny" wiadczy o wpywie kabay na system Steinera. O zwizku za (zapewne niewiadomym) zawiadcza akasa" z astrosomy, z pseudo-astronomicznych roje o czasach przed-ziemskich; u Steinera plae si j: akasza" (jest nawet Kronika akaszy", tumaczona na polskie). Gwny w Polsce chory antroposofii, M.K. Woowski (potomek frankistw) twierdzi, e metoda antroposofii jest dalszym etapem tego, co niegdy teologowie podawali wiernym do praktykowania". Tworzy si pewna synteza" (zupenie jak Encausse!). Najwikszym teologiem chrzecijaskim by w. Tomasz z Akwinu, a po nim najwysze miejsce naley si Wroskiemu. Jest to niby drugi Arystoteles" ... Po HoeneWroskim, tym, by tak rzec, szczytowym zjawisku, ostatecznym dorobku filozofii, dalszej filozofii w znaczeniu rozwojowym by nie moe"1109. Czyby zachta do stagnacji? Takie miewaa kabaa cieki, wiodce (nie tylko w Polsce) a do szczytw pimiennictwa; ale to wszystko tylko cieki. Gwny gociniec by gdzie indziej. Od pocztku XVIII wieku rozrosa si kabaa wielce, rozrzucajc swe nasiona na cay wiat, pawic si w bezliku odroli. To masoneria! Prawdziwa kabaa praktyczna", a skuteczna w tym, i ydom daje, co zdoa odebra cywilizacji aciskiej. Byoby to wyamywaniem otwartych na ocie drzwi, gdybym ja tutaj straci mia choby jeden wiersz na wykazywanie zwizku masonerii z ydostwem. Kabalici sami to gosz. Przy obecnym stanie bada mona ju przyj za pewnik, jako wolnomularstwo naszych czasw stanowi ekspozytur ydostwa, a stosunek ten polega wprost na uwielbieniu Izraela. S przecie poszukiwaczami zaginionego sowa", maj w swych rytach odbudow wityni Salomona wraz z Hiramem, maj drabin Jakubow itd. Niemal wszyscy historycy masonerii uwaaj Rokrzyowcw za jej dzia, zwizany cile z kaba, a wielu wywodzi propagand teozofii hinduskiej" z masonerii. Nie brak po temu oznak wyrazistych! Moe to suy przyczynkiem do wykazania cisej cznoci masonerii, ydostwa i teozofii"1110. A wszystko rodem jest z kabay. Masoneria stanowi kultur cywilizacja ydowskiej; tote atwo zrozumie, dlaczego najbardziej jest rozpowszechniona w Anglii, w kraju, gdzie si yda uwielbia. Nie ma za to najmniejszego zwizku z kaba inny prd, genezy rwnie ydowskiej i rwnie uwielbiajcy Izraela: socjalizm. Wypowiedziawszy wojn pastwu religijnemu pod hasem, jakoby religia bya rzecz prywatn, nie zwrci si ni razu przeciw religii ydowskiej; przeciwnie, broni jej zawsze gorliwie
1108 1109 1110

Pr, zwaszcza 46, 180, 242, 246 Por. Z rzekomych syntez religijnych" w Przegldzie Powszechnym", stycze i luty 1930 T 102

przeciw wszelkim zaczepkom, sam wojujc dzie w dzie z katolicyzmem. Cay marksizm jest wybitnie aprioryczny, a ksidze Marxa przypisuje si znaczenie niemal sakralne, aeby zastosowa do niej ycie cae. Czego-bo marksizm nie przewidzi, nie ureguluje z gry, nie ujmie w zakazy i nakazy, lubujc si w eksperymentowaniu? Cay socjalizm mieci si w cywilizacji ydowskiej. yd a socjalista, to cywilizacyjnie jedno! Teoria i praktyka zawieraj w sobie mnstwo ydowskich metod. Czy mgby ten prd istnie bez ustawicznego dopywu mzgw ydowskich? Sam aprioryzm, jego namitne pragnienie, eby spoeczestwo przystosowa do obmylonych z gry przepisw, wymylonych z gowy", przypomina ustawodawstwo agrarne, ukadane na pustyni przez koczownikw. Cay wiat zmieniaj na fabryk homunculusw. A socjalista, biegy w swej kulturze, wie wszystko a wszystko, i to na prdce; od czeg hydra wyksztacenia broszurkowego? Wedug Arnolda Zweiga w mesjaskiej idei ydowskiej znajduje si taki wzr socjalizmu, jak nigdzie indzij"1111. Pozostaje to wszystko w zwizku z kwestiami religijnymi, ydowska religia posiada pewne waciwoci, dziki ktrym myliciele ydowscy sami uznali j za polityczn". Longum esset enumerare te sprawy. Zwrc tylko uwag, jako myl ydowska dotara do tej prawdy jeszcze w XVIII wieku. Oto sowa Salomona Majmona: Polityka, jako taka, nie potrzebuje dba ani o prawdziw religi, ani o prawdziw moralno. Szkodzie z tego powstajcej da si zapobiec przez inne rodki, dziaajce rwnoczenie na ludzi i w taki sposb utrzyma wszystko w rwnowadze. Kada religia polityczna jest zarazem pozytywna, lecz nie kada pozytywna take polityczn"1112. Czy nadzieja, e religia ydowska odegra rol rozstrzygajc w kbach i wirach powszechnego zawikania ludzi i rzeczy, w co wierzy wielu ydw, a co nie-ydom jasno sprecyzowa rabin M. Liber1113, nie polega wanie na tym, e to jest religia polityczna"? Do, bo by si rozdzia rozd na tom! Trzeba jednak jeszcze jedno wyjani. Czemu olbrzymia wikszo mieszkacw Europy jest tak bardzo nakoniona ku judaizmowi myl, mow i uczynkiem? Antysemitw niby nie brak, ale lubuj si po ydowsku w eksperymentatorstwie, s apriorystami, za objaw mdroci uwaaj elephantiasis ustawodawcz, nie chc historyzmu, moralno maj za co prawniczego itp., sowem grzzn w judaizmie! Nasze ycie zbiorowe przepojone jest wprost uwielbieniem Izraela, zdaniem si na jego rozum. Skd powszechna wiara w to, e jednak Izraelowi naley si uznanie i przyznanie stanowiska uprzywilejowanego w rozwoju powszechno-dziejowym? Z czego prosty ju wniosek, e w wanych momentach ycia zbiorowego nie od rzeczy bdzie sign do Starego Zakonu i ... komentarzy oryginalnych", tj. ydowskich? Skd wiara w zasadnicz wyszo Izraela? Uczono nas tego w szkoach i to na lekcjach religii katolickiej; katecheci nam tumaczyli, jak to Izrael pierwszy pord narodw nie tylko z wybrastwa Boego (co zmarnowa), ale z racji swego naczelnego miejsca w historii ludzkoci". Uznawanie powagi Izraela wszczepiono w dziatw szkoln, jakby jaki warunek prawowiernoci katolickiej. Tak przynajmniej byo za moich lat szkolnych a czy si duo zmienio w katechetyce biblijnej? Przyznanie ydom centralnego stanowiska w historii pochodzi od Orosima, presbytera przy w. Augustynie, ktry napisa po r. 410 (po zdobyciu Rzymu przez Alaryka) dzieo: Historiarum libri VII, a w nim
1111 1112 1113

Rl 355 Mai I 156 Revue de Paris z 1 lipca 1930; zob. Przegld Powszechny, listopad 1930, str. 225, 226

pierwszy nada ydom najwiksz wag w toku dziejw powszechnych, jako poprzednikom chrzecijastwa1114. Zachodziby w takim razie nieprzerwalny wtek religijny rozstrzygajcy o okresach dziejw. W 1250 lat potem znajdujemy ten sam pomys u Bossueta. Od niego przyjo si to, spopularyzowao, a doszo do izb szkolnych. Jest to tzw. judeocentryzm historyczny. Jacques Benigne Bossuet (1627-1704) wielki teolog, zwan przez wspczesnych ostatnim Ojcem Kocioa", najsynniejszy kaznodzieja, biskup, wychowawca delfina, by autorem wydanego w r. 1681 dziea, dedykowanego delfinowi, gdy zawierajcego opracowane dokadniej lekcje historii z nim odbywane: Discours sur l'histoire universelle jusqu' a l'empire de Charlemagne. Jaka tej ksiki geneza naukowa i czym zwizana ze wspczesn aktualnoci z drugiej strony, to tutaj nie naley, ani te pytanie, czemu utkn na Karolu Wielkim1115. Lini zasadnicz dziejw jest u Bossueta fakt, e religia prawdziwa zawsze bya jedna". Widzi nieprzerwan nigdy jedno historyczn wiary chrzecijaskiej z izraelsk, jedno istniejc jego zdaniem od pocztku wiata. Teza ta stanowi u niego temat systematycznych docieka i obleczona jest przez niego w syntez jednolitego toku myli, eby wykazywa nieprzerwalny zwizek Starego Zakonu z Nowym. Religia jest u niego w zasadzie odwiecznie ta sama, skoro ydowska, jedyna prawdziwa a do przyjcia Zbawiciela, jest mu zarazem kolebk ideow chrzecijastwa. A zatem historia powszechna kierowana przez Opatrzno, jest histori etapw jedynej prawdziwej religii, w staroytnoci zatem ydowskiej religii. Czasy od stworzenia wiata do Karola Wielkiego dzieli Bossuet na siedem wiekw" i dwanacie epok". Adam, Noe, Abraham, Mojesz oto cztery epoki historii ydowskiej, jako ta historii powszechnej. Pita, pod tytuem: Wzicie Troi, opowiada wprawdzie o Troi, ale nacisk kadzie na wspczesnych jak mniema - sprawach Samsona, Samuela, Saula itd. Szsta epoka: Salomon. Sidma: Romulus, ale znw nieproporcjonalnie duo tam historii Izraela. Dlaczego okres smy zowie si Cyrus", wyjani sam tytu: Cyrus, albo ydzi przywrceni"; ten Cyrus potrzebny tedy na eponomosa okresu ze wzgldu na ydw. W epoce pt. Scypion albo Kartagina zwyciona" nie uroni Bossuet adnego Machabejczyka, Oniasza, Hirkasa itp. Potem nastpuj pocztki chrzecijastwa, epoka Konstantyna czyli pokj Kocioa" i Karol Wielki, czyli zaoenie nowej monarchii". Okreliwszy siedem wiekw wiata" "w tych dwunastu epokach", przechodzi Bossuet w czci drugiej swego dziea, do sprawy nastpstwa religii". Historii wycznie ydowskiej powicona jest lwia cz tego dziau (str. 209-490). Staroytna historia ydowska stanowi nie tylko o caej historii powszechnej, ale jej sens, bo powszechn naley ujmowa w odniesieniu do ydowskiej. Cz III: Pastwa", ze wszystkimi odmianami pastw", ma za zadanie przede wszystkim wykaza, jaki zwizek z histori Izraela mieli Scytowie, Etiopczykowie Egipcjanie, Assyryjczykowie, Medowie, Persowie, Grecy i Aleksander Wielki, wreszcie Rzymianie z dalszymi odmianami" tego pastwa. A najprzd pastwa te cisy po wikszej czci maj zwizek z dziejopisarstwem ludu Boego. Uy Bg Assyryjczykw i Babiloczykw na ukaranie ludu tego; Persw dla podwignicia go, Aleksandra i pierwszych jego nastpcw dla jego obrony; Antiocha sawnego i innych po nim nastpujcych krlw na udrczenie go; Rzymian dla utrzymania jego wolnoci naprzeciw krlom syryjskim, ktrzy mu j gwatem wydrze zamylali"1116. Sowem Izrael staje si centrem, ogniskiem, okoo ktrego wiat si obraca, a do wcielenia Zbawiciela. Dzieje ydowskie stanowi fundament oglnej budowli historycznej i w dalszym cigu ciany jego, gwne, dziaowe. A zwaszcza caa historia powszechna przed Chrystusem to Izrael z dodatkami... drugorzdnymi. Dzieje Izraela stanowi u Bossueta trzon, orodek gwny i o zasadnicz caej przedchrzecijaskiej historii powszechnej. ydzi stanowili caego pochodu historycznego centrum i zarazem motor; okoo nich krci si
1114 1115 1116

Por. Cywilizacja bizantyska tom I. Geneza w rozdziale IX Wyjaniaem to w obszerniejszym arty-kule Geneza judeocentryzmu". Myl Narodowa 1929. Nr I Bo 209, 211, 560, 561

caa historia powszechna. Dyskurs z historii powszechnej" obieg ca Europ, by tumaczony na wszystkie jzyki cywilizowane, sta si podoem podrcznikw szkolnych licznych narodw, midzy nimi take polskiego. Uywa Bossueta w przekadzie Pijara ks. Linowskiego1117, wychowanek szk pijarskich, Kociuszko; nie atwo przypuci, eby go by nie zna Mickiewicz. Przerbki Bossueta kursoway jeszcze w trzeciej wierci XIX w. po szkoach prywatnych. Od dziea Bossueta wywodz si te wszystkie Historie biblijne Starego Zakonu" w szkoach rednich i pocztkowych. Judeocentryzm historyczny wszed w krew spoeczestwa chrzecijaskiego, a okoo niego miay ju wielce uatwione grupowanie si . .. inne judeocentryzmy. Czy ydom nie wiadome te wszystkie, tak liczne, objawy uwielbienia Izraela, skoro mwic o stosunkach swych do narodw", wspominaj tylko antysemityzm? A tamto? A gdyby obliczy gowy rzeszy wielbicieli i antysemitw z osobna, ja nie mam wtpliwoci, e wielbiciele Judy okazaliby si wikszoci. Kwesti Izraela uwielbianego przez gojw, akrich, akumw, trzeba, podnie, uwypukli, i akcentowa odpowiednio, eby nie sza w zapomnienie. Potrzebne to do zupenoci w obrazie Prawdy, a niezbdne do rozumienia wpyww ydowskich w rozproszeniu". Lecz suum cuique: nigdy Izrael chrzecijan si nie prosi, eby go uwielbiali.

1117

Skd u niego tom I", wyjaniono w Genezie judeocentryzmu"

XXI. NEOJUDAIZM W protestantyzmie byli ydzi (przynajmniej a do poowy XIX w.) stron biern, na ktr si powoywano bez jakiegokolwiek przyczynienia si z ich strony. Nie da si nigdzie wykaza wiadomej wsppracy Izraela ze swej wasnej inicjatywy z protestantyzmem przeciwko katolicyzmowi. Dopiero w dobie deizmu stali si ydzi czynnymi wsppracownikami nowego prdu antykatolickiego. Pocztki mieszcz w sobie podobiestwo do czasw hellenistycznych, w tym mianowicie, e jak wwczas w staroytnoci, podobnie w wieku XVIII i na pocztku XIX okaza si miao, e zachodzi nieporozumienie. ydom zdawao si tylko, jakoby deizm, odrzucajc wszelkie dodatki" do wiary w jednego Boga, stawa si religi now, na podobiestwo ydowskie; deistom uroio si tylko, jakoby ydzi wyznawali deizm bez dodatkw", jakoby tedy posiedli od wiekw to, do czego oni doszli dopiero w Encyklopedii i jakoby stanowili przyrodzone deizmu posiki, a to z religijnego punktu widzenia. Zudzenie religijnoci pierzchno, nie przetrwawszy jednego pokolenia. Pozostawa atoli wsplny interes walki z chrzecijastwem. Protestantyzm walczy tylko z katolicyzmem i to coraz sabiej, zuywajc najwicej energii na swoje wojny domowe, sekty przeciw sekcie; deizm zwraca si przeciw chrzecijastwu w ogle, a potem przeciwko wszelkiej religii pozytywnej. Najradykalniejszy choby protestantyzm uznawa jeszcze wwczas bstwo Chrystusowe, przez co niemiym by ydostwu; deizm, odrzucajcy sam fundament chrzecijastwa, by im nader miym. Ocie kry si dopiero w dalszym rozwoju caego kierunku, gdy deici potpili wszelk organizacj kocieln, wszelk religi uoon w zrzeszenia pozytywne, a dla ydostwa nie robili wyjtku. Okazao si, e ydowscy zwolennicy deizmu wyjtek taki czyni, e wic radykalny kierunek w deizmie popieraj o tyle tylko, o ile wymierzony jest przeciwko chrzecijastwu. Deizm polega midzy innymi na zasadniczym twierdzeniu o rwnoci religii. Niektrzy deici zezwalali bowiem na istnienie religii pozytywnych do czasu, a szerokie warstwy zostan owiecone", uwaajc, e dla warstw tych, nieokrzesanych, analfabetycznych, skonnych do gwatw, religia jest doskonaym idealnym andarmem". Proklamowano wic do czasu tolerowanie religii, traktujc wszystkie na rwni, jako jednako nieprawdziwe i jednako skazane na niedaleki koniec. Ot przyzna naley, e o ile mnstwo inteligencji chrzecijaskiej (mwic ciele: ochrzczonej) przyswoio sobie zapatrywanie o rwnoci i jednakowej wartoci (czy braku wartoci) religii, o tyle pord ydw punkt ten stanowi kamie obrazy i stanowi dotychczas. Deizm prowadzi w konsekwencji do bezwyznaniowoci. Spostrzeono to i dowiadczono tego wpierw na chrzecijanach, a wcale nie na ydach, bo ci, w bezwyznaniowoci szli dopiero szlakiem gojw. Bezwyznaniowcy, ekschrzecijanie nie mogli zaznaczy wyraniej, e dla nich religia jest spraw obojtn, jak wyrnieniem ydw, przyjmujc ich pomidzy siebie, jako rwnouprawnionych, a wielce podanych towarzyszw. Tu zaczyna si wsppracownictwo ydowskie w yciu zbiorowym Europy zachodniej, co utrzymao si, pomimo zaciekego votum separatum Voltaire'a. Nietrudno zrozumie, jako yd garn si do kierunku, nioscego mu uznanie i rwno. Zdobywszy nastpnie pene prawo zabierania gosu i wywierania wpywu na sprawy spoeczestw chrzecijaskich, jli si popiera z caych si bezwyznaniowo, chocia nie czynili tego bynajmniej pord swoich wspwyznawcw. Od deizmu zaczyna si prd, nazwany przez uczestnikw swych postpowym", a ktry przybiera potem rozmaite formy, sam sobie nieraz przeczc. Jedna tylko sprawa przewija si w nim stale, stanowic niezachwianie istotne jego kryterium: eby zwalcza katolicyzm. Wykazalimy ju w rozdziale o nieuchronnych nieporozumieniach, jak ydzi musieli uwaa Koci za swego wroga, bo marzeniem ich byo obalenie pastwa religijnego. Do tego samego celu dy postp" bezwyznaniowy, a wic stan sojusz cisy. yd sta si postpowym", a postp" pracowa nad zaydzeniem ycia zbiorowego, bo to bya najsilniejsza bro w walce z Kocioem.

Pierwszym etapem tego postpu jest tzw. neojudaizm. ydzi przyjmuj od chrzecijaskiego otoczenia formy zewntrzne zachowania si, przyswajaj sobie owiat europejsk, uczestnicz w roztrzsaniu zagadnie naukowych, wywoywanych przez uczonych chrzecijan, a nastpnie sami wytwarzaj problemy dalsze, mielsze, rozwaane wrd ydw wycznie przez warstw nieliczn, ale popularyzowane pord gojw". Neojudaici, przyjmujc wygld i tryb ycia europejski, nie mogli nie doj do reformy obyczaju bniczego; z czasem musiao zacz si upodabnianie form zewntrznych naboestwa do porzdkw panujcych po domach modlitwy protestanckich. Asymilacja do liturgii katolickiej byaby absurdem, o ktrym nikt nie pomyla. Rwno religijna wymagaa, by chrzecijanin nie natrafia w ydostwie na nic takiego, co by w nim budzio wstrt, a choby tylko pobudzao do szyderstwa. Tote neojudaizm pracowa forsownie okoo zreformowania bnicy w duchu nowoczesnym ". Ale to stanowio drugi etap sprawy. Pierwszym etapem jest przyjcie jzyka chrzecijaskiego otoczenia. Nie posiadaa Europa adnej kojne", trzeba byo w kadym kraju przyswaja sobie inny jzyk. Ambicj neojudaistw byo, eby wada jzykiem gojw bez zarzutu, mwic i piszc; a poniewa ubierali si i zachowywali wedug tego wzoru, wyszo to na to, i yd dba odtd wielce o to, by si od otoczenia nie odrnia. Ju to wszystko Historia widziaa dwa razy: w ydowskim uniwersalizmie hellenistycznym i arabskim (o babiloskim nie mwic). Neojudaizm stanowi jakby nowe wydanie starego dziea, mutatis mutandis w szczegach, ze wzgldu na zmienione czasy i okolicznoci. W zasadzie jest to samo. Jak niegdy i Grecy i Arabowie mniemali, e ydzi asymiluj si do nich, podobnie od drugiej poowy wieku XVIII powstaje domniemanie, jakoby Izrael przyjmowa cywilizacj europejsk". A w takim razie rnica ydw a gojw polegaaby tylko" na rnicy religii. Jest to doprawdy igra sw, wobec tego, e cywilizacja ydowska jest sakralna. Ale postpowcy" przyjmowali, jako religie nie dugo ju bd istnie. Rzecz ciekawa, e neojudaizm nie powsta tam, gdzie wkrtce obwieszczono haso emancypacji ydw", lecz w kraju, w ktrym najduej opierano si obywatelskiemu rwnouprawnieniu Izraela, mianowicie w Prusiech. Problem wart zastanowienia; nie wtpi, e bdzie stanowi przedmiot zajmujcej monografii. Ja powiem otwarcie, e tego wyjani nie umiem. (Trudno, wiadomo, e w miar rozwoju studiw przybywa czowiekowi mylcemu niewiadomych). Kad nacisk na to, e wyraziem si powyej w Prusiech", a nie w Niemczech". Caa Europa miesza te dwie rzeczy, a tymczasem nie wszystko co pruskie jest zarazem oglnoniemieckim! Prusy i prusactwo stanowiy do niedawna antytez drugiej poowy Niemiec, rozdwojonych cywilizacyjnie od wieku X-go. W Niemczech cywilizacji aciskiej trzeba byo duej czeka na deizm i jego nastpstwa, take na neojudaizm; kolebka prdu staa w obrbie kultury bizantysko-niemieckiej, w jej centrum w Berlinie. Okres neojudaizmu zaczynaj od Mojesza Mendelsohna (1729-1786). Nazwisko jest prostym tumaczeniem miana ydowskiego Mojsze ben Mendel, ydowskie dziejopisarstwo obdarzyo go przydomkiem jak najzaszczytniejszym: trzeciego Mojesza (drugim Mojesz Majmonides). Przydomek mwi sam przez si, e mamy do czynienia z wielkim supem historii. Lessing z Mendelsohna wanie bra model do swego Nathana mdrca". Trzeci Mojesz" figuruje we wszystkim, co ydzi napisali o sobie, jako przeciwstawienie wszcztego przeze neojudaizmu mrocznemu judaizmowi talmudycznemu. Przyjrzyjmy si bliej dziaalnoci ydowskiej Mendelsohna (naukowa, jako taka, nie obchodzi nas tu bezporednio). Z gwnych dzie jego charakterystyczne s: Betrachtungen ber die Quellen und die Verbindungen der schnen Knste und Wissenachaften" (1757) i potem ju na schyku ycia: Jerusalem, oder i ber religiose Macht und Judentum" (1783). Najbardziej atoli omawianym bywao i bywa inne :Phaedon oder ber die Unsterblichkeit der Seele" (1767), parafraza Platona, bardzo wolna, ktr sam autor okreli jako Mittelding

zwischen einer bersetzung und eigener Ausarbeitung". Kwestia niemiertelnoci duszy bywaa sporna w judaizmie i nie wymagao si, by w to wierzy, ani w XVIII wieku; nie wierzono te w nagrod i kar w yciu przyszym. Deizm nie sprzyja tym dogmatom wcale, i nie byy one bynajmniej uwaane za cz religii ydowskiej w otoczeniu Mendelsohna, ani te on sam nigdy nie wyrazi si o tym z zupen stanowczoci; sam Phaedon" tu nie decyduje, gdy gwnym dzieem jego jest inne, mianowicie ogromnie wwczas popularne Morgenstunden" (1785). Warto przytoczy ustp z listu pisanego do Mendelsohna przez Abbta, profesora uniwersytetu w Rinteln (nad Wezer w okrgu kasselskim; zniesiony w roku 1809), dnia 11 stycznia 1764 r., a wic na trzy lata jeszcze przed ogoszeniem Phaedona", posanego mu do oceny w rkopisie: ... der Satz, der mir so wahr zu sein scheint: dass keine Tugend und kein Laster eine Belchung nach diesem Leben, wen auch die Seele unsterblich seien, zu fordern haben, weil sich beide hier selbst belohnen und kein sicherer Masstab fr Vergngen und Missvergngen, Glck oder Unglck, ist" a zatem kara lub nagroda tylko w tym yciu (w ziemskim, a wic te tylko po ziemsku)1118. Nas tu jednak obchodzi gwnie inne dzieo tego Mendelsohna, mianowicie kodyfikacja prawa ydowskiego, praktykowanego za jego czasw. Dwr pruski uznawa autonomi ydw i pozwala im rzdzi si wasnym prawem; ale tym bardziej naleao znajomo tego prawa uprzystpni prawnikom pruskim, gdy czsto wypadao orientowa si w sprawach ydowskich, zwizanych z nieydowskimi prywatnymi, a nawet z publicznymi pastwowymi interesami. Wezwano przeto berliskiego wielkiego rabina (Oberrabiner) Hirschla Lewina, by sporzdzi odpowiednie kompendium. Ten poruczy zebranie i opracowanie materiau Mendelsohnowi, ktry wywiza si z zadania sumiennie, badajc zwaszcza urzdzenia gmin ydowskich w Spirze, Wormacji i Moguncji1119, i w ten sposb powstao dzieo wydane w roku 1778 pod tytuem: Ritualgesetze der Juden, betreffend Erbschaften, Vormundschaften, Testamente und Ehesachen, in so weit sie das Mein und Dein angehen. Entworfen von Moses Mendelsohn auf Veranlassung und unter Aufsich R. Hirschel Lewin, Oberrabiners zu Berlin". Ksika ta zainteresowaa rzdy polskie. Wiadomo, jak od Sejmu Wielkiego kwestia ydowska bya na porzdku dziennym statystw naszych. Obfita literatura do tej materii, przerwana trzecim rozbiorem, ozwaa si na nowo gono za Ksistwa Warszawskiego i potem znowu za Kongreswki". Tumaczono prac Mendelsohna na polskie i w kocu wydano, z wielkim niestety ju opnieniem, w roku 1830, pod tytuem: Obrzdowe ustawy ydw co do spadkw, opiek, testamentw i stosunkw maeskich, o ile si te dotycz wasnoci, przez ... z polecenia Dworu pruskiego po niemiecku uoone, tumaczy Jan Nepomucen Janowski". Na egzemplarzu ofiarowanym Bibliotece Jagielloskiej tumacz dopisa pod swym nazwiskiem: Referent prawny w Komisji rzdowej przychodw i skarbu bibliotekarz krl. Warsz. Towarzystwa Przyjaci Nauk". Skoro w roku 1830 wydawano owe obrzdowe ustawy w Warszawie, widocznie obowizyway one wci w Prusiech (a wic i w Wielkopolsce), nie zastpione adnym nowszym wydawnictwem, w Kongreswce za byy uywane pomocniczo w sdach i administracji i dlatego wypadao da urzdom tekst polski. Mona tedy wydawnictwo Mendelsohna uzna za dobre rdo do zagadnienia, co z prawa ydowskiego, sakralnego, zachowao walor jeszcze w roku 1830, pomimo to, e rnio si od wszelkich prawodawstw europejskich. Jeli za w Polsce odwoano si do tego zbioru w roku 1830, jako do obowizujcej normy, obowizywaa ona w Prusiech oczywicie dugo jeszcze potem bo takie sprawy nie zmieniaj si nagle. Obowizyway te obrzdowe ustawy" przynajmniej do roku 1848, do roku unifikacji prawnej wszystkich mieszkacw kraju.
1118 1119

MdP XI i XXXVIII Ma 90

W przeciwiestwie do norm europejskich mona sporzdza testament tylko w chorobie; czowiek zdrw moe czyni tylko darowizny. Ale w oddziale" trzecim, powiconym specjalnie testamentom, czytamy, co nastpuje: Z testamentw w stanie zdrowia sporzdzonych pierwszy, a z testamentw z powodu mierci (na miertelnym ou sporzdzonych) ostatni jest wany. Dlatego testament w stanie zdrowia, jako nieodwoalny, uchyla i uniewania testamenta na miertelnym ou"1120. Sprzeczno widoczna, a zasadnicza. Jakgdyby na pocztku chodzio o zaznaczenie zasady prawa talmudycznego, po czym wydaje si przepis z praktyki prawnej, zmuszonej liczy si z tym, e czsto zdarzaj si wypadki nieposuszestwa Talmudowi. W tej sprawie widocznie ycie wymuszao zmian przepisw. Crki mog tylko wwczas dziedziczy, kiedy braci nie ma" gosi w dalszym cigu kompendium Mendelsohna. Gdyby atoli majtek ojcowski nie starczy na wychowanie i utrzymanie wszystkich dzieci, tu nawet crki maj pierwszestwo przed synami ... crki zostaj utrzymywane, a synowie si oddalaj" . .. Pierwsza crka, majca i za m, dostaje dziesit cz spadku na posag, druga dziesit cz reszty" ... Chopiec pierworodny bierze podwjn cz spadku"1121. Penoletnim staje si chopiec majc lat 13, dziewczyna 121122. Nie brak wic przepisw, majcych rdo a w Picioksigu; niektre ywcem przejte, inne uzupenione szczegami, pochodzcymi z Talmudu. Silnie obwarowane jest prawo kadego yda do studiw religijnych. Czytamy o tym w ustpie o prawie maeskim, ktre po staremu opracowane jest ze szczeglnym zamiowaniem. Ot wsplno stou moe by zaniechana (z wyjtkiem sabatu) za zezwoleniem ony. Moe wic ona pozwolenia udzieli lub odmwi; w jednym jednak wypadku odmwi nie wolno: Uczonemu jednak nie moe ona wzbroni dla nauki by nieobecnym dwa albo trzy lata", a wic cakiem opuci wsplne mieszkanie ..., rwnie jak nie moe rzemielnikowi wzbroni by uczonym, chociaby przez ten czas wypenianie powinnoci maeskiej byo w zawieszeniu1123. Ale zachodzi wyjtek od wyjtku: Jeeli ona uwalnia ma od powinnoci maeskiej, m moe wprawdzie takowej nie wykonywa, przecie tylko wtenczas, gdy zado uczyni przykazaniu boskiemu wzgldem mnoenia si i przepisan liczb dzieci spodzi; lecz gdy to nie nastpio, nie moe go ona od powinnoci maeskiej uwolni"1124. Orientalny obowizek posiadania syna czy si tu z przykazaniem samej Tory, eby si mnoy jak najbardziej. Jaka ilo dzieci jest przepisana przykazaniem boskim", o tym w Torze gucho; to pochodzi z Talmudu, a ilo zalena zapewne od okolicznoci przez Talmud wyuszczonych. Mendelsohn ich nie przytacza, a zatem tu uznaje prawodawstwo talmudyczne. O bezdzietnoci nic w tym zbiorze nie powiedziano; ani wzmianki. Widocznie uwaa si to za bezprzedmiotowe, a zatem bezpodnej onie naleao da rozwd skoro monogamia ju od dawna si przyja. Mendelsohn naucza wprawdzie, jako z on nie powinno si rozwodzi bez jej przyzwolenia, lecz prawnie okrela spraw rozwodu w ten sposb, e zaley to od dobrej woli ma, ktry bd co bd ma prawo zniewoli on do rozwodu1125. Dzieci stanowi przykazania boskie", wic by musz. Tote obowizuje dawny nakaz, eby brat nieboszczyka polubia wdow bezdzietn.
1120 1121 1122 1123 1124 1125

Md 19, al. 3 i 55 para 9 Md 20, para l, 21 para 3, 23 para l Md 35 para l Md 99 para 2, 3; 101 para 8 Md 102 para 9 Md 155, para 2

W Dodatku" podano wzory na sze kontraktw, z czego cztery w sprawach maeskich, mianowicie umow przedlubn, lubn, nastpnie osobno jeszcze akt lubny", czyli zapis maeski", tudzie charakterystyczny dla prawa ydowskiego akt chalicy", tyczcy wanie takiej bezdzietnej wdowy po bracie. Dajmy w tej sprawie gos samemu Mendelsohnowi: Bracia pana modego zwykli take przy lubie podpisywa pannie modej akt chalic zwany, tj. dawa jej ze swej strony pisemne zapewnienie, e jeeli m bezdzietnie umrze, uwolni j zdjciem trzewika od maestwa z sob, ksig pit Mojeszow nakazanego, i zrzekaj si za to wszelkiego wynagrodzenia"1126. Skoro si zrzekaj, a zatem mogliby si nie zrzec, a mogliby te zrzec si za wynagrodzeniem; czyli poprostu wdowa popada w niewol u dzierawcw, z ktrej pozwol lub nie pozwol si wykupi. Trwa wci poczucie, jako ona jest wasnoci ma, ograniczane w cigu wiekw, lecz a do naszych czasw nie zupenie wyplenione. Niegdy w Palestynie stan chalicy" by ponieniem, a syn takiej nie mg by kapanem; ktoby za wystpi przeciw kapanowi niesusznie z zarzutem takiego pochodzenia otrzymywa 40 plag1127. Za dni Mendelsohna inteligencja ydowska nie wyzyskuje chalicy, zwalnia j gratis, ale uznaje wanoci dawnych przepisw Mojesza i Talmudu. Formalnie musi to by zaatwione i Mendelsohn podaje wzr na akt chalicy. Bracia ma zarczaj w tym akcie, e zzuj jej trzewik gratis, ale bratowa bdzie jednak musiaa uda si do dziewierza, a nie on do niej do spenienia tej ceremonii1128. Rozumiane za jest to w taki sposb, i j szwagier, a brat" nieboszczyka ma jej przez zzucie trzewika od zamcia z sob uwolni"1129, a wic po jej stronie zachodzi obowizek, po stronie mczyzny tylko prawo. W zbiorze praw Mendelsohna czsto jest mowa o formalnoci zwanej Mantelgriff". zachowywanej przy kupnie - sprzeday, a co tumacz polski odda wyrazem sukniochwyt". Rzecz widocznie znana bya i wiadoma powszechnie, gdy nie dodawano bliszych objanie. Jest to kabolat-kinion, jeden z najstaroytniejszych zwyczajw ydowskich. Zasadza si na tym, e przy kupnie kupujcy pociga sw rk po pole sukni lub po chustce sprzedajcego i od tej chwili umowa uwaa si za wit i niezamaln" ... Kupujcy lub jego penomocnik podaje swoj po od sukni lub te chustk sprzedajcemu, przemawiajc tymi sowy: We t rzecz, jak ci podaj w zamian ziemi, domu lub innej wasnoci, ktre mi sprzedajesz". Jeeli sprzedajcy pocignie rk po pole lub chustce podawanej mu przez kupujcego, akt kupna i sprzeday jest ju nieodwoalnie dokonany; a chociaby nabywca nie obj jeszcze w posiadanie nabytego przedmiotu, chociaby nie zapaci za niego, to sprzedany przedmiot, lub majtno, gdziekolwiek one si znajdoway, nale ju prawnie do kupujcego i adna z dwch stron nie moe naruszy tego aktu kupna i sprzeday1130. Chodzi tu oczywicie o symbolik materialnego wejcia w styczno z przedmiotem kupowanym. Symbole tego rodzaju natrafiamy wszdzie w pierwotnych prawodawstwach, a we wszystkich spotykamy si ze zwyczajowymi przeytkami niezbdnych niegdy dla wanoci kupna symbolw, a cho przeytki te nie nale ju do prawa obowizujcego, bywaj jednak zwyczajowo zachowane. Mendelsohn by dobrym talmudyst, uczniem rabbi Izraela, zwanego te od gwnego dziea talmudycznego Nezach Izrael (moc Izraela), ktry najpierw dziaa w pastwie polskim, zanim przenis si do Niemiec. Z ydami z Polski umia si Mendelsohn przez cae ycie dobrze porozumie i dogada, dajc sobie rad z argonem. Bliszy wiadek duszego okresu jego ycia, filozofujcy lecz Talmud uznajcy Szalom Maimon, wystawia mu wiadectwo, jak by naprawd dobrym talmudyst"1131. Karaimskich tendencji nie byo u Mendelsohna, chocia nie byy rzadkoci u ydw w Niemczech.

1126 1127 1128 1129 1130 1131

Md 97 para 6 Wi 122 w przyp. 2 Md 168 Md 165. A nazbyt wiele oznak, e mamy tu do czynienia nie z jakim przeytkiem poliandrii, lecz z prawem spadkowym Bf 102 w przypisku, 123-4 Mai 169, 173, 269

May kodeks Mendelsohna przejty jest duchem konserwatywnym; nie ma w nim adnych innowacji, adnych ustpstw, nigdzie najmniejszej tendencji, eby prawo ydowskie zbliy do ustaw obowizujcych w pastwie pruskim. Jako przykad konserwatyzmu niechaj posuy punkt szsty z obowizkw ony: niektre gatunki byda pa. Publikuje ten widoczny przeytek, chocia zmuszony jest dopisa: Dotd jednak nie rozstrzygnito, ktre-to s te gatunki. Kodyfikuje te pomidzy prawami ony: przy ilu sugach domowych od czego ona jest wolna: przy dwch nadto od gotowania i karmienia dziecicia"1132 Czy to nie Talmud wznowiony i utrwalony? A jakie wygrowane mniemanie o wyszoci Izraela nad wszystkie ludy ziemi, skoro kobieta ydowska, chocia nie majca Tory", wywyszon jest nad niewiasty caej ziemi tak dalece, i jeszcze w roku 1778 Mendelsohn wcieli do obowizujcych w pastwie pruskim praw nastpujcy przepis: Dzieci prawe i krewni nie wyczajc dzieci nieprawych, a nawet w kazirodztwie zrodzonych; jednak matka musi by wolna i z narodu"1133. Nawet kazirodztwo ale z ydwk. Kobieta pochodzenia nie ydowskiego nie moe by dopuszczona do spoeczestwa wtedy, kiedy nie-ydzi wcigali ydw do rwnoci z sob! Trudno tu wchodzi dalej w szczegy prawa prywatnego, objte podrcznikiem Mendelsohna. Te przykady starcz, by si okazao, jako nie zarzuca on Talmudu, lecz w momencie, kiedy sprawa musiaa by postawiona wyranie, uzna go i opar si na nim. Nie wymyli Mendelsohn adnego neojudaizmu, ani go te wcale nie obmyla; jego judaizm pozosta talmudycznym i nie wnosi niczego nowego w metod ycia zbiorowego w Izraelu. Wszelkie nowoci cywilizacyjne u ydw pochodziy zawsze z oddziaywania nieydowskiego otoczenia, ale ani razu z ydowskich pomysw. Jake mgby yd prawowierny poprawia Zakon? Co najwyej moe by ten lub w nakaz i zakaz zawieszony, jako niewykonalny w danych okolicznociach. Lecz jeli yd myli o czym, czego nie ma w Torze ni w Talmudzie, aeby nowy wymyle przepis; jeliby poszukiwa nowych podstaw do urzdzenia ycia zbiorowego swych wspwyznawcw taki yd wychyla si poza podstaw Zakonu, a zatem poczyna stawa si ydem odydzonym, Mendelsohn do takich nie nalea. Wytwarzajc tylko nowe formy zewntrzne, odda jednake Izraelowi przebywajcemu pord chrzecijan przysug niezmiern. Ci bowiem ulegli zudzeniu, jakoby ydzi asymilowali si. Ot nabycie form gojowskich" usposabiao chrzecijan tym yczliwiej, skoro sdzili, e przybywa nowy zastp si ku wzmoeniu danego narodu i danej kultury. A zreszt nie trzeba tu adnego wnioskowania", albowiem on sam Mendelsohn, twrca rzekomego neojudaizmu, utwierdza powag sw na nowo sakralno ycia, gdy mwi w przedmowie wyranie: Prawa i zwyczaje religijne teraniejszych ydw zasadzaj si czci na pisanych, czci na ustnych ustawach. Prawo pisane objte jest w piciu ksigach Mojesza. Wszelkie rozporzdzenia w nich zawarte (a mianowicie tyczce si dzieci Izraelitw, ktrym te prawa byy nadane, tj. tyczce si dzisiejszych), uwaane s za obowizujce, wyjwszy te, ktre si bezporednio cigaj do Ziemi Obiecanej, do kocioa Jerozolimskiego i suby Boej w tyme, lub do sdu gwnego w Jeruzalem, jak np.: rozporzdzenia boskie, mwice o rolnictwie, o podatkach z owocw ziemi, o ofiarach i oczyszczaniu, nadto o karze mierci, chocie itd., te bowiem od czasu zburzenia kocioa Jerozolimskiego i ustania sdu gwnego same z siebie upady. Wszystkie inne Pismem objte prawa i rozporzdzenia s uwaane od Izraelitw za rozkazy boskie na zawsze obowizujce"1134, a wic take gdziekolwiek w rozproszeniu i a do naszych i pniejszych dni". A jednak posypay si na Mendelsohna zarzuty o odstpstwo. Gwnym kamieniem obrazy i przedmiotem zgorszenia by przekad Pisma (Pentateuchu i Psalmw) na jzyk niemiecki, do czego doda swoje komentarze. Przekad taki by ju gwatownie potrzebny, zupenie tak
1132 1133 1134

Md 111 para 7 i 118 para 5 Md 17 para 5 Md 1-2. Podkrelenie moje

samo jak Septuaginta grecka, bo og ydw w Niemczech hebrajskiego tekstu ju czytywa nie mg. Tumaczenie niemieckie sprawio, e ydw niemieckich dao si utrzyma przy Torze. A jednak ten przekad sprowadzi na niego gromy oficjalnych strw prawowiernoci. Wspczesnym nie dziwimy si. Byy to czasy, kiedy nawet w takim miecie portowym, jak Hamburg, miano za ze ydowi zgolenie brody! (Spotkao to Majmona)1135. Zrazu budzio te zgorszenie to, e wprowadza jzyk niemiecki do pimiennictwa religijnego tote wikszo wspwyznawcw wcale nie zachwycaa si swym Mdrcem Natanem" (o ile wiedziaa w ogle o jego istnieniu!). Ale potomni? Jake mona zarzuca mu lekcewaenie religii i obyczaju? Jemu, tak wyranemu talmudycie? Bo co do zewntrznych stron ycia powszedniego i co do uywania jzyka gojw", nikt z inteligencji ydowskiej nie gorszy si ni tuurkiem, ni salonem", ani pisywaniem w jakimkolwiek jzyku wiata. Odpadaj tedy zarzuty wspczesnych, a jake znalazy si nowe i skd? Przed 30 laty da haso na nowo przeciw Mendelsohnowi historyk Martin Philippson (znany i bardzo czytany za mej modoci autor prac z historii francuskiej i hiszpaskiej), w swej trzechtomowej Neueste Geschichte des jdischen Volkes" (1907-1911). Duo tu zgorzknienia z powodu niedoceniania osoby jego ojca, Ludwika, rabina magdeburskiego zamieszkaego nastpnie w Bonn, wybitnego judeologa, twrcy kierunku historisch gemssigte Reformpartei", zmuszonego do walki z deizmem i indyferentyzmem, a co stanowio jakby posiew Mendelsohna, mendelsohntum", widoczny ju u bezporednich jego uczniw i nastpcw. Zarzut stanowczo niesuszny. Niemniej niesusznie s z drugiej strony pochway Mendelsohna za utworzenie jakiego neojudaizmu". Zajmowa si nauk na wzr niewiernych", ubiera si i mieszka wedug ich mody, obcowa z nimi niemao; oto cay zasb jego nowinek. Wszystkie li zewntrzne, i nie mieszczce w sobie nic nowego, powtarzajce tylko to, co si ju robio w wiecie hellenistycznym i po wtre arabskim. Na wewntrz jest to judaism stary, talmudyczny; ani nawet nie wznawia karaimstwa. Wmwiono w pami Mendelsohna, jakoby naukowo odrodzi by ydostwo na podstawach helleskich, dziki owieeniu si duchem Hellady, czego dowodem jego Phaedon". W t pomyk popad take najwikszy humanista polski, Tadeusz Zieliski, dawszy si unie sympatiom za parafraz Phaedona. Ale w samyme owym Mittelding" wicej hellenistycznoci starto, ni ydom wskazano; dalej za w caej dziaalnoi Mendelsohna ducha helleskiego nigdzie dopatrze nie mona, interesowa si Grekami, bo si nimi zaja wanie usilniej nauka niemiecka, do ktrej przyprzg si wcale szczliwie. Chwalebny ten krok i dla ydw nader poyteczny nie z helleskoci ducha si wywodzi, Ani te szczypty tego ducha nie wchon w siebie cay rzekomy neojudaizm", dostarczajcy tylko nowych form staremu duchowi talmudycznemu. Przypomnijmy, e niemiecki orygina pracy Mendelsohna wyszed w r. 1778. Wraz z przyjmowaniem jzyka niemieckiego za swj i w zamian za to, stanowisko rzdu pruskiego stawao si yczliwszym dla ydw. W roku 1797 zamianowano Dawida Friedlandera urzdowym rzeczoznawc do spraw ydowskich, liczc zdaje si na jego karaimskie pogldy na Talmud. W roku 1812 otrzymali ydzi w Prusiech prawa obywatelskie, sigajce tak daleko, i prcz wojska stawali si wszdzie rwnouprawnionymi. Gdy atoli Friedlnder wystpi z projektami asymilatorskimi, sigajcymi poza formy zewntrzne, stanli ydzi wrogo przeciw caemu temu kierunkowi1136. Po wojnach napoleoskich zna jeszcze byo wprawdzie w Niemczech ruch przeciw Talmudowi, ale w nauce ydowskiej pozyska zaledwie trzech przedstawicieli i uleg talmudystom. Pierwszym z tych trzech uczonych by w Dawid Friedlnder, radca konsystorza izraelskiego w Kassel". Nazwisko jego naley do dziejw Krlestwa Polskiego Kongresowego. Rzd, kontynuujc tradycje sejmu
1135 1136

Mai II 227; wytyka mu to starszy rabin hamburski Sl 221. Autor nie uwzgldnia karaimskiego stanowiska Friedlaendera

czteroletniego, j si zaatwia kwesti ydowsk", a biskup kujawski (pniej warszawski), Malczewski, zwrci si w imieniu rzdu do tego Friedlndera o opini, listem z 21 stycznia 1816 roku1137. Ten zrywa wanie wtenczas z Talmudem. Udzielajc odpowiedzi publicznie, wyda z tego powodu dzieko pt. ber die Verbesserung der Israeliten im Knigreich aus polen. Ein von der Regierung da selbst im Jahre 1816 abgefordertes Gutachten" i tam wywodzi Friedlnder, jako na zniknieniu Talmudu polega caa nadzieja reformy ydw polskich"1138. Dwaj drudzy uczeni ydowscy, odrzucajcy Talmud, pochodzili z rodziny Greizenachw, znanej rwnie w Polsce. Micha Greizenach, nauczyciel ydowskiej szkoy realnej, utrzymywanej przez synny zakad Philantropin" we Frankfurcie n/M., matematyk i talmudysta, uoy i wyda encyklopedi z Szulchan-Aruchu, pracowa tedy w talmudystyce, Przyczyniajc si do jej rozwoju. Atoli w roku 1831 ogosi 32 Thesen ber den Talmud", odmawiajc Talmudowi kanonicznoci. Syn jego, Teodor, odrzuci okoo roku 1850 Talmud cakowicie, a w roku 1853 przyj ju chrzest (wnuk Michaa, a syn Teodora, Wilhelm, by od roku 1883 profesorem literatury niemieckiej w Krakowie; pozostawi po sobie pami pod kadym wzgldem jak najlepsz). A wic w cigu lat przeszo 30 ledwie trzech uczonych weszo na tory karaimskie; nie zanosio si nigdy na jakikolwiek neokaraimizm. Natomiast obrocy Talmudu wystpili zwarcie i zorganizowani. Na czele sta rabin poznaski, Akiba Eger, uywajcy z pocztkiem XIX wieku najwikszej powagi, a w nastpnym pokoleniu, synny Samson Rafa Hirsch. Ten ustanowi nastpujc tez: Prawo ydowskie jest doskonae, a wszystko w nim jest fundamentalne. Ma si wybr: albo wyznawa je w caoci i w zupenoci (voll und ganz), albo wyprze go si". Doda naley, e w Hirsch przyjmowa w synagodze wszelkie formy postpowe", pomendelsohnowskie. A zaoony w r. 1855 miesicznik rwnie postpowy Jeszurim", obwieci: Ten tylko jest ydem, kto skrupulatnie spenia przepisy rabinw redniowiecznych, Szulchan-Aruchu i jego komentatorw". I ten kierunek zwyciy, chocia zwolennicy jego mwili i pisali pynnie po niemiecku i ubierali si w tuurek1139. Zapiszmy jeszcze gos najwybitniejszego ydowskiego prawnika, Auerbacha, pochodzcy z roku 1870: Nacja ydowska odrniaa si od innych wspczesnych cywilizowanych przez wiar jako cae jej prawo pochodzi we wszystkich szczegach bezporednio od Boga i jako spenianie kadego przepisu z osobna jest spenieniem nakazu Boskiego" i zaznacza wyranie, e prawo boskie zawarte jest nie tylko w picioksigu, lecz take jest nim nauka ustna, a ktra skada si z prawa tradycyjnego tudzie naukowego. Wszelkie prawo, wynikajce z tych rde, uwaa si za boskie. Z drugiej strony istniej przepisy rabinw ... tam, gdzie ycie rzeczywicie nie dao si pogodzi z prawem obowizujcym, jako przepisy pomocnicze, lub te wprowadzone dla lepszego utrzymania poszczeglnych przepisw prawnych. Przepisy rabinw s nieliczne ... Dalsze rozwijanie tych zarzdze nie byo dozwolone"1140. Rzecz naturalna! Sakralizm kady ma pewne daty, poza ktrymi ju nic si nie tworzy. Prawo tradycyjne" Auerbacha, to Talmud, dzieo skoczone, ktremu nie mona ju nic przyda, tylko komentowa wolno, a prawo Talmudu uwaa si za boskie (als gttliche bezeichnet)". Obok tego radby Auerbach wykoncypowa prawo naukowe (wissenschaftliches Recht)", a wic i komentatorstwo Gemary, rwnie za boskie uwaane". Komentarze pniejszych uczonych, czci Talmudu nie stanowice, nigdy nie byy uwaane za przepisy boskie a zatem mowa jest w tym ustpie Auerbacha wci o Talmudzie samym, lecz o caym.

1137 1138 1139 1140

Z tekstu listu, umieszczonego N. t. V 387, 388, wynika, e Friedlaender bawi przedtem w Polsce i by biskupowi znany osobicie Md XVII Phi I 184, 345 Au 7, 13

A w czasach najnowszych owiadcza si nauka ydowska w Niemczech, gdzie ju nie ma ydw innych, jak tylko postpowi", za spenieniem wszystkich nakazw i zakazw Tory i Talmudu. Punktualnie i sumienne zachowywanie wszystkich zakazw, ktrych 243 jeszcze dzi obowizuje, wywiera wpyw szczeglnie uwicajcy. Kadej myli i kademu uczuciu, kademu sowu i czynowi, towarzyszy pytanie, czy zgodnie z wol Bo wolno tak wanie myle i czu tak mwi lub postpowa? Nie speniamy atoli jeszcze w zupenoci nakazw witobliwoci, gdy tylko do tych przepisw si stosujemy; Tora da, ebymy byli umiarkowani i wstrzemiliwi nawet w zakresie rzeczy dozwolonych"1141. A w ostatnim czasie literatura ydowska jzyka niemieckiego cakowicie postpowa" sieje uwielbienie nie tylko do Talmudu, ale wrcz ju dla chasydyzmu. Martin Buber pisze w roku 1908, co nastpuje: W wieku XVI nie Jzef Karc, lecz Izaak Luria a w XVIII nie gaon wileski, lecz Baalszem istotnie wzmocnili i ograniczyli ydostwo"1142. A w innym miejscu tene autor pisze Doktryna chasydzka jest tym, co diaspora wytworzya najsilniejszego i najbardziej ydowskiego (das Eigenste). Ona stanowi zapowied odrodzenia. Nie bdzie moliwym adne odrodzenie ydostwa, ktre by nie miecio w sobie pierwiastkw chasydzkich1143. A zatem rzekomy neojudaizm byby neotalmudyzmem, czy moe neochasydyzmem?! W rzeczywistoci jest to neorabinizm.

1141 1142 1143

u Sm 224 Bb 274. Bb w przedmowie VI

XXII. NEORABINIZM Olbrzymie s zasugi Mendelsohna dla Izraela, gdy nie ulega wtpliwoci, e bez przybrania form zewntrznych nie byliby ydzi doszli do tego nadzwyczajnego rozrostu si w caej Europie, jaki nastpi w cigu wieku XIX. Asymilacja zewntrzna dziaaa tym bardziej na umysy nie-ydw, i asymilujcy si (jzykowo i zwyczajowo) stanowili z reguy kwiat ydostwa; byli to niemal wycznie ludzie wybitniejsi, zdolniejsi. Nie by im w gowie aden neojudaizm, ale przystpowali gorliwie do reformy bnicy, eby jej nada formy, ktrychby si nie musiano wstydzi wobec innych religii, aeby nie narzuca wniosku, jako ydowska nie jest jednak wszystkim innym rwna. Do naleytego wyzyskania korzystnych dla Izraela okolicznoci dopomg neorabinizm, dzieo biurokracji francuskiej za Napoleona I. Dziki temu urzdzeniu nastpio pogodzenie maskilw", tj. nabywajcych owiaty od nie-ydw, z ortodoksj. Maskilowie, uwaani najczciej za heretykw, znaleli w neorabinizmie pomost do ortodoksji, mogli nie przestawa by prawowiernymi. Byli ocaleni dla ydostwa, a przez to samo ydostwo podnioso si. Maskilim" zdarzali si zawsze, a niejeden z nich wykaza, jako nie zatraci prawowiernoci. Tak np. synny bankier Leopolda I i Jzefa I i Karola VI cesarzy, Wertheimer, mianowany w r. 1717 naczelnym rabinem wszystkich gmin wgierskich, wzi ten mandat cesarski jak najpowaniej, objeda cay kraj, wizytowa, a potem w testamencie zapisa fundusz na utrzymanie 50 uczonych talmudystw (+ 1724)1144. Ale tacy owieceni ydzi, a prawowierni, tylko zdarzali si"; Mendelsohn za da haso do tego, by kady yd stara si by maskilem i niebawem stao si to regu w krajach zachodniej Europy. Nie stao si to najprdzej. Kiedy w roku 1794 grono wiatych ydw we Frankfurcie n/M. chciao zakada szko dla modziey ydowskiej, rabinat tamtejszy zapobiega temu pod grob kltwy1145. Maskilom bardzo si nadawaa zasada, e kady yd ma prawo utrzymywa bnic prywatn i na tym terenie zabrano si do reformy naboestwa. Przeciwnicy owiaty niemieckiej zyskali natenczas przeciw maskilom poparcie ... wadz niemieckich! Pierwsze kazanie" niemieckie wygoszono w Dessawie w 1805 r. W Berlinie bogacz Jacobsohn urzdzi wasn bnic z niemieckimi modami i piewami, ale w roku 1817 rzd pozamyka wszystkie bnice prywatne, a w roku 1823 zakaza wrcz bnic niemieckich. Zgani nawet niemieck mow na otwarcie nowego cmentarza ydowskiego w Berlinie. Umieli konserwatyci ydowscy trafia do wadz; widocznie nie byli stron ubosz. Skoro nie wolno byo w synagogach, zwrcono si do szk" i od roku 1826 wprowadzono niemiecki piew chralny i niemieckie przemowy w 4-klasowej szkole ydowskiej w Berlinie. Po niedugim czasie w kilkunastu miastach niemieckich zebray si grona nauczycieli postpowych". Powiodo si za wprowadzi zniemczenie naboestw w dwch bnicach publicznych: najpierw w Hamburgu, ju w roku 1817; nastpnie w Lipsku, gdzie w roku 1820 na otwarcie synagogi postpowej skomponowa piewy Meyerbeer. Jeszcze jednak w roku 1841 ogoszono w trzech synagogach berliskich jako nowy modlitewnik jest kacerskim, chocia stowarzyszenia, majce na celu wprowadzenie niemczyzny, istniay ju od lat dziesiciu. Chodzio zarazem o wprowadzenie adu i pewnej estetyki na miejsce haasw, nieporzdkw i brudu. W miar postpu i ogady nie sposb byo nie pragn zmian w bnicach. Panoway tam wrzaski bezadne, gone rozmowy, cige dowolne wchodzenie i wychodzenie i ktnie haaliwe podczas licytacji o miejsca i kolejno
1144 1145

Ba 133 Phi i 148

w publicznym odczytywaniu tekstw (Micwotauktionem). Nie mogli tego tolerowa ludzie obyci wrd przyzwoitych gojw. Ludwik Philippsohn pierwszy w pastwie pruskim miewa kazania regularnie w dnie wyznaczone na to z gry (on te by ojcem prasy ydowskiej). Od roku 1832 ruch ten rozszerza si na kraje austriackie, a najwczeniej zdobyto dla niemczyzny bnice Czech i Moraw. W Cieplicach czeskich zaprowadzono nawet organy1146. O organy i organki bywao wiele dysput i ktni. Jedni zastrzegali si, e nie dopuszcz, eby sprowadzi instrument trccy bezbonictwem, podczas gdy inni twierdzili, e w wityni jerozolimskiej byy organy i e to wynalazek ydowski. Powoywali si na wiadectwo Talmudu, gdzie opisano, jako by tam przyrzd muzyczny, zoony z rur dziesiciu, z ktrych kada wydawaa po dziesi gosw, razem przeto gosw pena setka; a sycha je byo z Jerozolimy a w Jerycho, o pi mil geograficznych1147. Tymczasem pojawili si w Niemczech pierwsi gimnazjalici ydowscy w odpowiednim modocianym wieku, mianowicie w roku 1809 w Wolfenbttel i Brunwiku1148. Skoro z modego pokolenia miaa powsta caa warstwa ydw z owiat europejsk, jak niegdy z hellesk i arabsk, niebawem musiaa powsta dno, by i ladami tamtych okresw ydowskiego uniwersalizmu take co do tego, iby ydw wyksztaconych nie tylko w Talmudzie stawia na czele ydostwa. Musiaa przeto ujawni si tendencja, by tylko maskilim mogli by rabinami. Naladujc przykad francuski, urzdzano w Niemczech konsystorze" ydowskie, co wywoywao sprzeciwy wikszoci, nie spragnionej wcale owiaty szk chrzecijaskich. Oba obozy zabiegay o pomoc u rzdu. I wyszed w roku 1823 reskrypt pruski, goszcy, jako religia ydowska jest tylko tolerowana, a wyznawcy jej nie posiadaj adnych duchownych officjantw" co byo prawd zgodn z religi ydowsk; odmwiono rabinom nie tylko stanowiska kapaskiego, ale nawet nauczycielskiego1149. W Kongreswce godzono si z neorabinatem, ale rzd wyobraa sobie rabinw po swojemu. W zaoonej w roku 1826 w Warszawie szkole rabinw" mia zapanowa duch Friedlndera. Idc za jego opini, prbowano stumi talmudyzm; powierzono tedy nauk hebrajszczyzny i biblii Abrahamowi Buchnerowi, autorowi dzieka, Die Nichtigkeit des Talmuds". Kampani antytalmudyczn prowadzi sawny w swoim czasie Chiarni, profesor judaistyki w uniwersytecie warszawskim. Rzd przypuszcza wic, e zdoa narzuci ydostwu w Polsce (przynajmniej w Kongreswce) rabinw neokaraimskich. Zawd by oczywicie jeszcze wikszy, ni przedtem nadzieje. Szkoa owa nie wydaa ani jednego rabina! Jeden z matadorw ydowskich tego okresu, Abraham Stern, pisa do ministra owiaty w te sowa: le kierowana owiata, rujnujce zabobony, wypdza razem prawdziwe zasady religii, moralnoci i cnoty domowe"1150. Tymczasem zawita do ydw w Polsce ruch maskilim z Niemiec w caej peni. Powsta obz reform", opierajcy si o niemieckie wzory tak dalece, i przynosi z sob germanizacj neojudaizmu" w Polsce. Przykad zawion z zaboru austriackiego, gdzie jzyk niemiecki by jedynym pastwowym. Pomys szerzenia niemczyzny wrd ydw galicyjskich" wyszed od Mendelsohna. Guwerner jego dzieci, Herz Homberg, zosta w roku 1788 inspektorem szk ydowskich w Galicji i zaoy 48 deutsch-judische Schulen". Byy one jednak bardzo niepopularne, a Homberg ju w roku 1797 przenis si do Wiednia, szkoy za jego zniesiono w roku 1886. Ciemni talmudyci i owieceni misnagdim" utworzyli wsplny front przeciwko jakimkolwiek wpywom mendelsohnowskim. Zaledwie atoli mino siedem lat, a w Tarnopolu Jzef Perl (1774-1839), przeciwnik chasydyzmu, zaoy prywatn bnic i w roku 1813 wasn szko, nie z argonem, lecz z jzykiem hochdeutsch. Niebawem odegraa wielk rol ydowska szkoa realna w Brodach.
1146 1147 1148 1149 1150

Phi I 159, 161, 164, 186, 187, 197, 200 N t. V. 445 Phi I 153 Phi I 152 Hi 111, 113

Od tego czasu zwano maskilim po prostu deutsch" i ta nazywa ydw niemieckich" pozostaa we Lwowie czy w Krakowie a do roku mniej wicej 1880 na oznaczenie ydw postpowych". W pruskim zaborze liberalni ydzi" okazali si tak gorliwymi pastwowcami", i Flotwell uwaa za stosowne nada im w obrbie (samej tylko) Wielkopolski cakowite niemal rwnouprawnienie, co te nastpio w roku 1833. Zawita te jzyk literacki niemiecki pomidzy ydw warszawskich, gdzie Izaak Flatau zaoy prywatn bnic przy ulicy Daniowiczowskiej. Pierwsze w niej reformy ograniczyy si do Hochdeutsch, tudzie do zachowywania ciszy i czystoci. Okoo roku 1828 powsta przy szkole rabinw chr bnicowy. Pierwsze wykady religijne wygasza co sobot dr Goldschmidt, ale w domu prywatnym, po czym zosta kaznodziej w prywatnej rwnie synagodze1151. W Niemczech protestanckich posuway si reformy znacznie dalej. Charakterystyczn bya sprawa o ydowska konfirmacj". Wymyli to w Jacobsohn w prywatnej swej bnicy, sam konfirmujc" swego syna. Nastpnie zaprowadzi to Jzef Wolf w Dessawie a propagowa to gorliwie Ludwik Philippsohn, ktremu powiodo si wreszcie w roku 1833 zaoy w konserwatywnym Frankfurcie n/M szko ydowsk do ktrej sam ukada podrczniki. Konfirmacj za wprowadzono wkrtce w Karlsruhe, w Krlewcu i Wrocawiu, gdy wtem niespodzianie zakazano tego w Prusiech w roku 1836, a w katolickiej Bawarii w roku 1838, uwaajc, e tkwi w tym profanacja tak protestanckiej konfirmacji, jako te katolickiego bierzmowania1152. Z tym wszystkim zwolennicy reform nie byli jeszcze pewni swego. W samym np. Berlinie konserwatyci pozostawali u steru. W starej synagodze berliskiej panowa jeszcze okoo roku 1840 straszliwy niead, a w szkole przy niej ani jeden chopiec nie rozumia, co bbni na pami, uczc si hebrajskiego tekstu Zakonu; a byo tam siedmiu nauczycieli! Zapanowaa pord niemieckich ydw zupena wolno, a raczej dowolno wyznaniowa. Okoo wanie roku 1840, jak stwierdzi Philippsohn, kady rabin, kada gmina, szli nadal, jak przedtem, swoj drog", nie ukrcajc panujcej od dawien dawna w ydostwie wolnoci myli i wiary"1153. A zatem wolno byo kadej bnicy urzdza si wedle woli swych wacicieli, gminy czy stowarzysze, czy osb prywatnych. Opozycja przeciw neorabinizmowi posiadaa bnic wicej, ni liberalni". A najciej szo na Wgrzech, gdzie fundacja Wertheimera zapewniaa talmudystom dawnego typu ca pidziesitk uczonych w Pimie, zwolnionych od walki o byt. Na Wgrzech zdarzay si kltwy za niemieckie wychowywanie dzieci; wypdzano ze szk w dziedzicach bniczych dzieci za posiadanie niemieckiej ksiki. Nigdzie nie byo wikszego oporu przeciw postpowi"1154. Od roku 1844 zaczynaj si w Niemczech ponowne prby, eby rabinom maskilim zapewni kierownictwo. Zjechao si ich 24 w Brunwiku i powzili uchway radykalne", dopuszczajc nawet maestw mieszanych (czego nie chciano przyzna Napoleonowi). Ale zaraz zaprotestowao 117 rabinw, od Holandii do ... Galicji. Rzd brunwicki znis wtenczas odbieranie przysigi more iudaico"1155. Pokazao si jednak, e rabinw postpowych" jest wicej, ni sami przypuszczali, nie kwapic si do Brunwiku. Zaraz nastpnego roku odbyto drugi zjazd we Frankfurcie n/M, liczniejszy, i uchwalono, eby jzyk hebrajski zastpowa w bnicy niemieckim, w niewielu zaledwie punktach naboestwa zachowujc hebrajszczyzn. Przyjto te interpretacj mesjanizmu bez lokalizmu i personifikacji", tj., e przez mesjanizm naley rozumie odrodzenie ydostwa (w duchu postpowym), gdziekolwiek ono si dokona. W naboestwie zachowano w modach wspominki dawnych ofiar, lecz skrelono prob o ich przywrcenie. Tene zjazd zgodzi si jednomylnie wprowadzi do synagog organy. W roku 1845 zaoono w Berlinie Genossenschaft fr Reform im Judentume", ktre pozyskawszy 300 czonkw, urzdzio sobie wasn bnic. Komisja do opracowania rytuau zapewnia jzykowi niemieckiemu
1151 1152 1153 1154 1155

Hi 203; Phi I 174, 175; Sl 202-205, 207, 209, 211 Phi I 187 PhiI 172, 215 Phi I 215, 262 Phi I 210, 212

niemal wyczno; w bnicy kazano gow odkrywa; z modlitewnika usunito wszystko, co dotyczy ofiar. Usunito tallit (zason modlitewn) i dcie na szofarach. Kobiety dopuszczano do udziau w naboestwach na rwni z mczyznami. Zniesiono te drugie wita, z wyjtkiem rosz-haszpanach. Pewien mody kandydat rabinacki proponowa zaoy deutsch-jdische Kirche" na wzr Deutsch-Katoliken". Zaprowadzono podwjne naboestwa, w soboty i powtrnie w niedziele, a w roku 1849 odprawiano tylko niedzielne1156. To atoli nie utrzymao si. W ogle nastaa szybka reakcja. Kiedy w roku 1846, we Wrocawiu, zjechawszy si 26 rabinw, omielili si uchwali wyjtki od spoczynku sabatowego i zagodzi przepisy operacji obrzezania; tego byo ju za wiele prawowiernym i zjazd czwarty, zwoany do Mannheim w roku 1847, nie doszed do skutku, bo sami ydzi wystarali si u rzdu o zakaz1157. Z Niemiec przyszed ruch jzykowy do innych krajw. Francja okazaa rycho sw wdziczno. Ju w lutym 1831 zrwnano kult ydowski z chrzecijaskimi, gdy tymczasem ustawa pruska z roku 1833 przyznawaa im prawa tylko brgerliche", tj. cywilne, prywatne, lecz nie staatsbrgerliche", nie politycznoobywatelskie. Na now bnic trzeba byo jeszcze pozwolenia krlewskiego. Ograniczon pozostaa nawet swoboda przesiedlania si. We Francji za byo ju w roku 1836 w armii kilkudziesiciu oficerw i jeden genera-lieutenant. W parlamencie posowa za ju Gremieux, a w roku 1846 przyby drugi i trzeci pose ydowski. Trzech ich byo zasiadali we trzech stronnictwach1158. Zbliajce si wypadki w roku 1846 zastay ywio ydowski wszdzie bardzo wzmoony, a dodaway im nowych si. Po raz pierwszy brali ydzi wybitniejszy udzia w przygotowywaniu wypadkw, a nawet nieraz nalec do kierownikw ruchu. Wiadomo, e do hase wiosny narodw" naleao wszdzie cakowite rwnouprawnienie ydw. Ju te ydzi wszdzie mieli w swym programie uznanie rabinw za duchowiestwo. Wszyscy maskilim stali po stronie rewolucji. ydzi dawniejszego typu, tj., nie uznajcy reformy form, dugo jeszcze walczyli ze swymi wspwyznawcami owieconymi". Ale coraz widoczniejszym stawao si, e neorabinizm staje si nowym okresem Izraela i to okresem zwycistw. Posyano ju gromadnie dzieci ydowskie do szk chrzecijaskich. W Poznaniu na 292 dzieci ydowskich w roku 1835, nie pobierao nauki niemieckiej dzieci 33, a w roku 1841 nie byo w caej Wielkopolsce ni jednego ydka 14-letniego, ktry by nie umia czyta i pisa po niemiecku. Po roku 1866 przywdca stronnictwa national-libera" w sejmie Norddeutscher Bund'u sta si yd Lasker. Ale haso przyswajania sobie jzykw gojw" przyjo si nawet tam, gdzie nie mylano nadawa ydom rwnouprawnienia, nawet w Rosji. W granicach osiedlenia naliczono na ziemiach dawnego pastwa polskiego chederw jeszcze w roku 1908 przeszo 25 tysicy, ale procent znajcych asbuk przewyszy u ydw rodowitych Rosjan. Albowiem Rosjanie liczyli posiadajcych sztuk czytania i pisania po rosyjsku zaledwie 29% mczyzn a 8% kobiet, gdy tymczasem ydowskich azbukistw byo mczyzn 31%, a kobiet 16%. Inteligencja ydowska przybraa wszdzie formy swego rodowiska. W Polsce atoli nie asymilowali" si do Polakw w zaborze pruskim i austriackim, lecz germanizowali si. Ale nie rusyfikowali si nigdy w dawnej Kongreswce, chocia zaraz na wschd od niej uwaali si za Moskali pod wzgldem politycznym. Aeby nie dopuci tych ydw do przybrania sobie jzyka polskiego, postanowi rzd rosyjski wzi w swe rce wychowanie przyszych rabinw; tym tumaczy si szczeglnie fakt, e dla ydw w Krajach Zabranych powstay seminaria rabinackie dziwnie wczenie, wczeniej ni w Zachodniej Europie, bo ju w roku 1847 i w roku 1854, w Wilnie i w ytomierzu. Tego dopiero roku 1854 stano we Wrocawiu seminarium teologii ydowskiej", ale z zapisu prywatnego1159.
1156 1157 1158 1159

Phi I 210, 212 Phi I 213-215 Phi I 261, 291 Phi I 207, 263, 342, 370, 379; II 253

Wanie w tych latach, po roku 1855, zaczyna si przybieranie form polskich w b. Kongreswce. W Warszawie, w nowej bnicy na Nalewkach, wygosi pierwsze kazanie" polskie Izaak Kramsztyk na pasch roku 1857. Dozr bniczy, (wadza oficjalna, uznawana przez rzd), uwaa to niemal za rodzaj odstpstwa. Ale ju w padzierniku 1858 roku odby si tam lub z wycznym uyciem po raz pierwszy polszczyzny, a zarazem z nowym ceremoniaem. Par mod bogosawi tene Kramsztyk w asystencji rabina Mayzelsa, a chr piewa hymn weselny przy fisharmonii. Bardzo si to spodobao i przyjo si szybko pomidzy inteligencj ydowsk Warszawy. W roku 1859 rozbrzmiewa ju jzyk polski w prywatnej postpowej" bnicy przy ul. Daniowiczowskiej1160. W roku 1862 sami ju postawilimy ydowskie duchowiestwo" obok katolickiego w pochodach i pogrzebach manifestacyjnych. Stan rabin obok ksidza, jako rwny mu kapan. Wiadomo, e Wielopolski przeprowadzi emancypacj" ydw w tym wanie roku. Wyprzedzilimy Austri o pi lat, gdy tam dopiero konstytucja roku 1867 przyznaa im rwnouprawnienie. Ten ruch neorabiski rozszerza si z Niemiec coraz bardziej na ca Europ. W Niemczech kroczyli ydzi dalej, wyej, prbujc czy nie daoby si wytworzy jawnej, urzdowej wadzy centralnej wyznaniowej dla caego ydostwa. W roku 1868 sprbowano na nowo zjazdu rabinw, ale zaledwie 24 zjechao si w Kassel. Nawet w tak nielicznym gronie nie udao si osign zgody co do formy naboestw ale wymylono, jak mniemano, rodek na to, eby Izrael posiada jak najwysz centraln wadz duchown. Postanowiono zwoywa synody powszechne, zoone nie z samych tylko rabinw. W Lipsku zjechao si w czerwce 1869 roku pod firm synodu 83 wybitnych rabinw i naczelnikw gwnych gmin ale nie zda si ten synod" na nic gdy uchwa jego nie wykonywali nastpnie ani ci, ktrzy je uchwalali; zyskano tylko tyle, i skrajni ortodoksi wciekali si". Zwoywanemu na rok 1870 do Monachium synodowi przeszkodzia wojna a na synod w Augsburgu 1871 roku stawio si z Niemiec niewielu, a z zagranicy nikt. Zawiody wic i przepady synody podobnie, jak zjazdy rabinw1161. Rezultaty wydaway natomiast starania o podniesienie poziomu rabinatu i w ogle nauki ydowskiej. W roku 1872 powsta w Berlinie drugi z rzdu ydowski wydzia teologiczny" pod nazw: Lehranstalt fr die Wissenschaft des Judenthums" w Budzyniu za zaoy seminarium rabiskie sam rzd wgierski i to wbrew silnej opozycji ortodoksw"1162. Reszta tej opozycji zamana zostali przy pomocy rzdw. Wszdzie wadza pastwowa spenia ten postulat neorabinizmu, tworzc zakady, zwane nie tylko seminariami na rwni z katolickimi zakadami diecezjalnymi, ale potem przystpujc wprost do fundowania wydziaw teologii ydowskiej". Uczeni ydowscy nakopotali si niemao wzgldem podrcznikw do tej teologii", ktrej w ydostwie nie dostrzegano przedtem. Jak wiadomo, posiada te Warszawa teologi" ydowsk. Krakw jeszcze nie. Odniemczenie synagogi dokonao si za w Krakowie znacznie pniej, ni w Warszawie; dopiero zorganizowana w r. 1876 gmina postpowa" wprowadzia do naboestw w swojej odrbnej synagodze jzyk polski. Ale jeszcze pniej, w kilkanacie lat pniej, zacz si ten prd jzykowy w Czechach. Nigdy za nie doszo do odniemczenia synagogi w Wielkopolsce; niepodlega Polska zastaa tam niemczyzn w bnicach. Neorabinizm zapanowa w odnowionym pastwie polskim. Oczywicie, aden inteligentny yd nie przypisuje rabinom stanowiska kapaskiego, chyba-by nie mia zgoa pojcia o swej religii; ale faktem jest natomiast, e do rarytasw naley kapan katolicki, ktryby cakiem powanie nie uwaa rabina za kapana. Oburza si czasem na koleestwo takie, narzucane mu w publicznych aktach, ale to tylko z niechci do
1160 1161 1162

Hi 204, 205 Phi I 350-352 Phi I 362, 364

ydostwa, jako takiego; lecz aden niemal nie wie o tym, e rabini w oczach wasnych wspwyznawcw kapanami nie s i by nimi nie mog. Trudno bra ydom za ze, e nie przeszkadzali wadzom pastwowym, gdy w caej Europie nadawano rabinom cech kapask wobec wadz i wobec spoeczestw chrzecijaskich. Nie sposb te zataja, jako sami chrzecijanie dopomagali im w tym usilnie, bo to miao uatwia asymilacj". Ale potem wyparli si ydzi tego... nieporozumienia. Wydrwiwali ydzi trosk gojw" o ydowsk owiat, gdy im zapisywa chciano dalej leki" z apteki asymilacji: zarzucanie odrbnoci i oddziaywanie inteligentw na ciemne masy1163. Ale formy zewntrzne czerpali ydzi od chrzecijan nadal oburcz. Nie tylko weszli wszdzie w literatur, nie tylko poczli uywa wycznie chrzecijaskich imion, ale organizowali si we wszystkich kierunkach wedug wzorw gojowskich, eby mie wszystko osobno, eby pozrywa wsplno jakkolwiek z nieydami. Wracali ju w pierwszych latach wieku XX na nowo do getta, a ruch ten rozpocz si znowu w Niemczech. Np. w Berlinie utworzono ydowsk organizacj pielgniarek, a ydowski berliski Frauenbund zjednoczy od 1907 roku 120 ydowskich stowarzysze kobiecych1164. Powrt do ghetta dokonywa si, gdy wszelka pastwowo w Europie przestaa ju do cna by religijn, gdy bezwyznaniowo staa si naczeln cech tych pastwowoci. Nasuwa si spostrzeenie, jako ydzi w caym okresie owej rzekomej asymilacji i reform bniczych nie wykazali oryginalnoci; byli prostymi naladowcami form przejmowanych od chrzecijan.

1163 1164

Hi 236 Phi II 148

XXIII. CIEMNA SYNTEZA W kraju, w ktrym najwicej jest ydw, panuje najmylniejsze mniemanie o wiatopogldzie przecitnego yda prawowiernego. Sdzi si mylnie, jakoby ten tatmudyczno-kabalistyczny yd mia myl zajt wycznie materialn stron walki o byt jakoby umys jego zasadniczo nie by dostpny dla zagadnie ducha. Owszem, on je posiada, i gotw do ofiar, eby je sobie uczyni dostpnymi; a tylko my ich nie dostrzegamy przy powierzchownej obserwacji, bo yd prawowierny skrywa je najczciej przed nami, i s one tego rodzaju, i dla naszego umysu doprawdy nie bardzo s dostpnymi. A jednak tam dobrobyt materialny jest rodkiem tylko, a celem co wicej: studium Tory, Talmudu, Kabay. Temu celowi skada yd w ofierze bardzo wiele czasu, niemao zdrowia, a nieraz i majtnoci. Kto nie moe lub nie chce sam zoy ycia w ofierze witym studiom, musi przyczyni si porednio do ich rozkwitu, dbajc by inni, powoani, mogli si im odda cakowicie. Wedug prawa ydowskiego nie wolno sprzedawa takich studiw, a zatem nie wolno zarabia nauczaniem Zakonu, nie wolno przyjmowa za nauczanie go zapaty. Mona si wic zwrci do kadego uczonego, eby nauczy; ale z czeg ten ma y? O ile nie traci czasu na nauczanie drugich, poprzestajc na samym uczeniu si, moe ograniczy czas, jaki wyznacza na studia (to mu wolno), a y jak inni, oddajc si zajciu zarobkowemu. Mamy te wielu uczonych kupcw, nawet rzemielnikw, ale ci z natury rzeczy staj si z czasem tylko amatorami. Musz by wyprzedzeni w uczonoci przez takich, ktrzy nic innego nie robi, tylko studiuj wite ksigi. Ale studium takie nie uwalnia od nakazu, eby si eni i to wczenie, a wic nakada obowizki ojca rodziny. Z czeg taki ma y i utrzyma rodzin? Pomylano o tym w Talmudzie. Uczeni stanowi stan uprzywilejowany. Nie pac podatkw, ani pogwnego, ani ca. Wszystkie daniny uiszcza za nich gmina. Choby bastardem by uczony, ma pierszestwo nawet przed kapanem. Jeeli kapan uczonym nie jest1165. Tote nie ma wikszego zaszczytu dla rodziny, jak posiada w swym gronie uczonego; nie mona crki wyda lepiej za m, jak za takiego zicia, a e nie zarabia na ycie, wic narzeczona musi by zamona; i rzeczywicie bogacze prawowierni wyszukuj sobie takich ziciw, zapewniajc im czsto doywotnie utrzymanie. Tylko yd odydzony moe o tym nie myle, ale prawowiernemu sam pienidz do ycia nie wystarcza. A skoro w Polsce prawowiernych najwicej, a zatem uczonych take najwicej. I tak jest rzeczywicie od XVI wieku. Tu Szulchan-Aruch uzupeniony, std rodem pylpul, tu gniazdo wszelkiej uczonoci ydowskiej. Tora, Talmud, Kabaa, chasydyzm, zmieszane mechanicznie, wyday syntez" znan od dawien w Europie pod nazw yda polskiego". Zasig tego typu siga krajw ociennych:Rosji, Rumunii, Wgier, ale przyjo si nazywa go wedug kraju, w ktrym go najwicej, bo w Polsce Izrael najliczniejszy. Susznie powiedzia przed laty 50-ciu Anatol-Leroy-Beaulieu: ze wzgldu na gsto zaludnienia monaby przypuszcza, e kolebka Izraela staa na Mazowszu1166. Mia suszno! Gdyby nie zostao adnych innych rde do tej kwestii, jak tylko mapy demograficzne, musianoby kiedy wysnu wniosek, jako ydzi z Mazowsza pochodz i std rozproszyli si po wiecie. W kolebce tej swojej zachowali ca nietknit religi, obejmujc wszystkie jej pierwiastki : Tor, Talmud, kaba, chasydyzm ale w miar oddalania si od Mazowsza, tracili po drodze to i owo ze rde religii. Np. ci, ktrzy spod Warszawy dotarli do Parya, kabay nie uznaj, a o chasydyzmie zgoa nie wiedz nic. Ale pierwotna ojczyzna Izraela, Mazowsze, yje wci archaizmami, niestety wcale nie wiatymi. Tak musiaoby si rozumowa, gdyby to czyni wycznie z mapy etnograficznej i demograficznej. A tymczasem gdzie Mazowsze a gdzie Mezopotamia?

1165 1166

S I 263, 273 Le 11

Wyraenie yd polski" stao si synonimem wszelkiej przestarzaoci w Izraelu, poczynajc od metody w zakadaniu rodziny. Jak gdyby siedzieli wci w gorcej Palestynie! Ile jednak siy spoecznej zawdziczaj wczesnemu zawieraniu maestw! Czsto dochodz w tym do przesady i mogliby w tym wspzawodniczy z murzynami afrykaskimi. Czasem dojdzie taki lub do wiadomoci gojw i ca pras obiegnie plotka, jak np. w r. 1933 w samej Warszawie przy sawnej ulicy Muranowskiej eni si 13-letni Srul omycer, syn starszego rabina z Ostrowia, z 12-letni Ruchl Finkelstein. Policja zmobilizowaa kilka patroli celem utrzymania porzdku". W roku za 1937 zanotowano, jako u rabina Morgensterna we Wodzimierzu Woyskim odbyy si zalubiny 12-letniego Fiszla Hugiera ze starsz o dwa lata Laj Gelber1167 Do wiadomoci prasy dochodzi atoli ledwie setny wypadek! Zaczli si rozmnaa u nas z ywioow si ju w wieku XV, w XVI zaczli osiedla si take po wsiach, a w XVII kraj zrujnowany wojnami popad w ekonomiczn zaleno od nich; wtedy te nastaa nowa immigracja zewszd do Polski. Dochowa si ciekawy przykad szybkiej judaizacji z poowy XVII wieku. Pleban z Oleszyc, miasteczka powiatu cieszanowskiego w Maopolsce poudniowej, ks. Wglicki, stwierdza, jako pierwszy yd pojawi si w Oleszycach w r. 1641, a po siedmiu latach mieli ju 14 domw, a zatem liczyli przynajmniej 14 rodzin i dziecek jak szaraczy w Egipcie"1168. Ot trzeba sobie wyobrazi ca wczesn Polsk, jako wyolbrzymione Oleszyce. A dzi w samej dawnej Kongreswce na 358 miasteczek w 150 ludno ydowska przewysza iloci chrzecijan, tylko 60 posiada bezwzgldn wikszo polsk; okoo 150 liczy sobie ydw nie o wiele mniej od chrzecijan. W Lubelskim jest miasteczko wiere, gdzie mieszkaj wycznie ydzi. W Wojewdztwach lwowskim i stanisawowskim ludnoci ydowskiej po miasteczkach zazwyczaj bez porwnania wicej, ni chrzecijaskiej, a liczne s takie, w ktrych chrzecijanie stanowi mniejszo wcale ju nie powan; dopiero miasta bardziej zaludnione, ponad 4,000 mieszkacw, wykazuj jeszcze wikszo zaludnienia nieydowsk. O kresach litewskiej Rusi nie ma co mwi. U tej masy ydowskiej Talmud znaczy wicej od Biblii. Niewiele maj z Tor stycznoci. Uczony znawca Tory nie istnieje jako typ. Niewieleby znaczy, gdyby nie czy z tym znawstwa Talmudu; ale bdzie przedmiotem zazdroci i podziwu, gdy nabdzie dokadnej znajomoci Talmudu, choby to okupi bardzo niedokadn znajomoci Pentateuchu. Do dnia dzisiejszego nie zmienio si pod tym wzgldem nic od XVII wieku, od czasw, kiedy w polskich wydaniach Talmudu na miejscu wyrazu: Jezus robiono kka, eby goj nie zrobi sprawy o blunierstwo; lub kiedy wmawiano w gojw, e mowa jest o cakiem innym Jezusie, ydowskim imienniku. Ju wwczas Polska stanowia nie tylko centrum wyszego studium talmudycznego, ale te jego szczyty. Tu byo ju w XVII wieku talmudystw najwicej i tu byli najlepsi. Za Augusta III by talmudysta pierwsz osob rodziny i gminy. Stwierdza to Salomon Majmon, jako talmudysta" jest doradc sumie, prawodawc i sdzi przecitnego yda". Ambicja zamonych w tym, by dosta talmudyst za zicia. Zaraz przy zarczynach wypaca szczliwy te rodzicom uczonego pewn sum, oprcz posagu crki, a mod par bierze do siebie na cakowite utrzymanie na 6-8 lat, podczas ktrych posag ley u niego na procencie. A potem uczony m otrzymuje posad w gminie, rabina, sdziego, itp., albo te przy bardziej wyposaonej onie nawet nie stara si o adne stanowisko, lecz studiuje w swej izbie, pdzc ycie w uczonym nierbstwie" (Mssiggag). On sam, Majmon, mia by na takiego uczonego nieroba wykierowany, a jak wczenie poucza tytu XI rozdziau jego pamitnikw: Mj oenek w jedenastym roku ycia robi ze mnie niewolnika ony i sprowadza na mnie chost od wiekry". A potem ...w 14 roku ycia dostaem najstarszego syna Dawida"1169. Ju za jego czasw, szkoa talmudystyczna to byo pieko nie szkoa", pieko, w ktrym dzieci uwizione od rana do wieczora", wolne tylko na szabas i po poudniu na pierwsz kwadr ksiyca. Talmud nie punktowany, nie wiadomo wic, jak czyta wyrazy wypisane samymi spgoskami; nie byo sownika
1167 1168 1169

Krakowski Gos Narodu" z 30.XI.1933 i 10.1.1937 Br 135 Mai I 59-61, 99, 106

hebrajskiego, a gramatyki mona byo poduczy si tylko ex usu przy tumaczeniu, o ktrym nigdy nie mona byo wiedzie, czy trafne1170. Wysze szkoy, do ktrych wymagano od ucznia 13 lat ycia, zway i zowi si dotychczas (jest taka w Lublinie), jeszubami. Po kadym proczu bachurzy" jeszuby jedzili na wielkie jarmarki, w lecie do Zasawia i Jarosawia, zim do Lwowa i Lublina, i tam odbywali dysputy, wspzawodniczc z sob w metodzie pylpulowej. Z tych rozpraw wyradzay si nowe sofistyczne pogldy (chyduszim), nowe, najbardziej drobiazgowe rozbiory halachiczne (chilukim)"1171. Narzeka Salomon Majmon, jak to trzeba si zastanowi nad suchymi przedmiotami Talmudu, dziecku po wikszej czci niezrozumiaymi, (nie liczc miejsc prawniczych); s tu prawa ofiar, oczyszczenia, zakazanych potraw, wit itp., gdzie najosobliwsze urojenia rabinackie przeprowadza si najdelikatniejsz dialektyk, dochodzenia najniesmaczniejsze najwyszym napiciem si umysowych i to w wielu tomach. Ile wosw biaych moe mie krowa czerwona, eby nie przestaa by czerwon? Jakie maj by waciwoci rozmaitych rodzajw wierzbu, eby potrzebny by ten lub w rodzaj oczyszczenia? Czy wolno zabi w sabat wesz lub pch" (wolno wesz, ale co do pchy, grzech miertelny). Czy pewna sztuka byda ma by ubita od szyi, czy od ogona? Czy arcykapan ma wdziewa wpierw koszul, a potem spodnie, czy te odwrotnie? A gdyby spad z dachu Jaham (brat nieboszczyka bezdzietnego, muszcy wedug prawa polubi wdow po nim), i gdyby ugrzz w bocie, czy zwolni si przez to od swego obowizku, czy nie? Ohe, iam satis est!"1172. Trzeba si tego i teraz jeszcze uczy, bo u ydw polskich" jake to rzecz aktualna! Przecie jeszcze w r. 1917 wydarzy si w odzi ciekawy wypadek z ydowskiego prawa familijnego, gdy dwuletni braciszek nieboszczyka ma dokonywa ceremonii chalicy na owdowiaej dziewierzowej1173. Posuchajmy dalej narzeka Majmonowych: A c powiedzie o ogromnej iloci ksiek, traktujcych o prawach takich, ktre ju nie s w uytku, jak np. prawa ofiar, oczyszczenia itp. Piro wypada mi z rki. gdy wspomn, e ja i gromada rwienikw musielimy spdzi najlepsze lata, kiedy siy s w penym rozwoju, na tym zajciu rujnujcym ducha i czuwa nocami po to, eby nadzia sensem co, co sensu nie ma, eby wykry dowcipem przeciwiestwa tam, gdzie adnych nie ma, a gdzie s wrcz jawne, usuwa je wnikliwie, a poprzez dugie pasmo wnioskw ugania si za cieniem i stawia zamki na lodzie"1174. Ale i teraz mae chopczyny ydowskie musz bbni na pami cae rozdziay ksig witych w niezrozumiaym jzyku martwym. Od 5-go roku ycia zaczyna si to. Szecioletni ma zadany rozdzia na tydzie i na przydatek bbni komentarze Rassi"; omioletni Josele uczy si Gemary. A co stanowi wyszy stopie nauki, scharakteryzowa doskonale nasz Szaniawski: Siedziao 12-letnle pachol nad ksikami, aby nauczy si tych wiadomoci, bez ktrych aden yd obej si nie moe; a gdy wstudiowa ju traktat o kobietach i o prawie rozwodowym, puszczano go na wolno"1175. Nie s to jeszcze sprawy przestarzae, skoro w ksice pira ydowskiego, wydanej w r. 1929 czytamy, jako malcy wybbniaj picioksig w jzyku oryginau i wszystka dziatwa ydowska uczy si niektrych modw po hebrajsku, a to ze wzgldu na cudown moc samego wymawiania wyrazw w jzyku witym1176.

1170 1171 1172 1173 1174 1175 1176

Mai I 45, 46, 48, 61 N V 199, 200 Mai I 36, 37 Za Gazet dzk" z kwietnia 1917 r Mai I 165 Jn I 90 Je 31

Studenci ydowscy celuj gorliwoci studiw. W jeszybecie byo rzecz zwyk u nas moczy sobie nogi w zimnej wodzie, by odegna sen, albo obwizywa sobie szyj sznurem przyczepionym do belki sufitu. A kiedy gowa opadaa ze zmczenia, sznur cignity budzi nas! Jeszcze jeden dobry rodek: ka sobie midzy palce ostatek wiecy, z ktrego wosk gorcy spadajc, wyrywa nas ze snu", ywili si gwnie z jamuny. Kady bocher" mia swj okrg na zbieranie jamuny co pitek i swj st na obiad bezpatny (w soboty nie wolno im wydala si poza sto krokw za granic gminy)1177. Jak skrupulatnie yje si na ziemiach polskich po talmudycznemu, o tym kady z nas mgby niemao opowiedzie z wasnej autopsji. Do dnia dzisiejszego strczek witojaskiego chleba w styczniu, to oywia dusz ydowsk"1178. Bo te drzewo to, Caratonia siligna, z Palestyny pochodzi, a strczki owocowe z niego suyy (i su) za poywienie najuboszych, a wic w strczek w styczniu dziaa jakby pozdrowienie z Palestyny". Jest te o nim mowa w Szulchan-Aruchu. Duo pisano u nas o ejrunach, mikwach i rozmaitych rnociach tego swoistego ycia religijnego", w ktrym prostaczkowie s przekonani gboko, jako to pochodzi wszystko z bezporedniego nakazu Jehowy, e to wszystko prawo boskie. Zaszczyt ogromny i suszny tytu do wyszoci nad wszystkimi ludami wiata, bo gdzie ktry moe si pochwali tak szczegow, drobiazgow piecz Boga? Zwrc uwag tylko na kilka przykadw z rzeczy mniej wiadomych, mniej midzy gojami" spopularyzowanych. yd wstajc z ka przede wszystkim obmywa palce, a raczej paznokcie, jest bowiem w zacofanej sferze to przekonanie, e diabe najchtniej za paznokciami czowieka w nocy przesiaduje. Std te i woda do ablucji uyta nazywa si negelwasser, tj. woda paznokciowa". yd przy tym troskliwie zaglda w kwart, obawiajc si, aby przypadkiem nie my rk wod z uszkodzonego naczynia, co wedle przekona zacofacw, czyni ablucj niewan"1179. Z czasw sabatajskich Franka dochoway si wiadomoci o licznych obrzdkach, z ktrych niejeden trwa dotychczas. Tak np. z powodu aoby na pamitk zburzenia Jerozolimy przez trzy dni w miesicu tames (sierpie) nie powinni ydzi je misa, ani biaych koszul pra, ani lubw maeskich". Trzeciego dnia nastpuj bosiny" tj. musz udawa si do bnicy boso (obserwowano to w sandomierskim jeszcze za mojej modoci). W wigili za bosin" maj siedzie na ziemi przed zachodem soca, i je chleb z popioem, sypic go miasto soli i macza w wodzie"; poczem udaj si do bonicy, a po naboestwie powinni spa na podwrzu na goej ziemi". Wierz, jako tej nocy niebo im si otwiera. Roczny wykaz bdw talmudu" w broszurze z r. 1784 podaje pod dat 9 padziernika, co nastpuje: Bior kur bia i trzy razy okrciwszy j koo gowy, mwi: Ty kuro id do diaba, a ja pjd do nieba". Tego dnia, mae szyderstwo z chrzecijan: Jeden drugiego na znak pokuty bije cztery razy po plecach rzemieniem olim albo woowym, przypominajc sobie, eby jako osio i w poznali Boga". Tego dnia" spowiadaj si potem tym ksztatem: Napisawszy kady grzechy swoje, rzuca pod nogi drugiemu w szkole bez podpisu imienia swego. Szkolnik pozbierawszy kartki one, wszystkie niesie do rabina przed otarzem siedzcego; ten je gono przeczytawszy, daje razem wszystkim rozgrzeszenie"1180. Prawda, e te wiadomoci pochodz z broszury jawnie przeciwko talmudystom wymierzonej; fakty podane s nieco w karykaturze, ale s faktami, gdy kady z nich mona cytowa z innych take rde. Ale to wszystko tkwi korzeniami w Talmudzie.

1177 1178 1179 1180

Th 42, 47, 60 Jn D 35 JnD II 171, 191 B (nie paginowane, uoone chronologicznie wedug kalendarza)

Talmud stanowi nieprzebrane rdo zabobonw. Ksiga Jore-Dea w Szulchan-Aruchu zawiera osobny rozdzia (179) o wrbiarstwie, czarodziejstwie, zaklinaniu itp.1181. Nieraz przytoczono jednak w Talmudzie co wcale nie na serio, w opowiadaniu satyrycznym, dykteryjce nawet humorystycznej (sporo jest takich miejsc) i to wyszo stamtd w wiat ydowskich uczonych, potem pomidzy masy bezkrytycznego ydostwa i stao si czstk ich wierze w sposb jak najpowaniejszy. Ale znajdzie si te w Gemarze zabobony, w ktre komentatorowie miszny wierzyli. ydzi mieli na rwni z innymi ludami orientu skonno do zabobonw, ktre mieszay si nawet z jakim nastrojem mistycznym; czyby inaczej moga bya powsta kabaa? Od uoenia jej i spopularyzowania mno si studia", oparte na przesdach najrozmaitszego zabarwienia. Rozchodzi si od ydw ta i owa nauka tajna" pomidzy chrzecijan. Ks. prof. Trzeciak zebra ciekaw bibliografi pism magw, czarownikw, czarnoksinikw, nekromantw, wrbiarzy", z dodatkiem polskich pism z tej dziedziny1182. Specjalistom etnologom pozostawmy badania, czy zabobony talmudyczne s pomysem oryginalnym ydowskim, czy te przejte skdind. To pewna, e zabobony pord chrzecijan Europy najbardziej rozpowszechnione pochodz od ydw w tym znaczeniu, e ludom europejskim zostay wszczepione przez nich i przez nich rozpowszechnione. Np. przesd o zym oku" moe by pochodzenia perskiego, jak mwi pisarze ydowscy, ale Rostafiski doszed, e semickiego1183. W Talmudzie za napisane jest wyranie przez rabina Jezusa, jako ze oko skraca ycie1184. W Algerze od zego oka maluje si ciany domw ydowskich na niebiesko1185. Maluje si take na cianie zewntrznej niebiesk farb do z rozwartymi szeroko piciu palcami, lub zawiesza si podkow przeciw urokom a co przeszo od ydw do chrzecijan z mylnym objanieniem, jakoby to byo na szczcie"1186. Po zagonach literatury argonowej mgby folklorysta czy etnolog zbiera penymi koszami grzyby i grzybki zabobonw. Np. rozpowszechniony kult pajka, ktrego podobno nie wolno wyrzuca z mieszkania1187, lub kawaek nitki ktry uje si dla odczynienia uroku. Chodzi tylko o to by wskaza na przykady; nie zaley za na obcieniu Izraela zarzutami. Znane pikne wyraenie: dobra ona, ma korona pochodzi rwnie od ydw1188. Nie takie pikne, ale zupenie nieszkodliwe, gdy przy lubie panna moda stara si nastpi na nog oblubiecowi, aeby uzyska przewag nad nim w poyciu maeskim; wolno jemu ubiedz j i zrobi to samo! Byo to w uyciu midzy ydami litewskimi w drugiej poowie wieku XVIII, jak wiadczy Salmon Majmon1189. Spotkaem si z tym przesdem przed laty na Morawach. Gdzie wsplne rdo? Ciekawy jest przesd co do biaych nici: czytamy mianowicie u Asza: Biaych nici u nas ydw uywa si tylko do szycia miertelnej koszuli"1190. A wic przesd ten jest nam wspczesny. Przejdmy do czasw nowszych. Gdy w roku 1854 zmar w Warszawie wielce zasuony Antoni Eisenbaum, asymilator (zwracam uwag na imi chrzecijaskie), chciano wystawi mu na cmentarzu pomnik z napisem polskim. ydzi konserwatywni" w te pdy do wadzy pastwowej o zakaz, z czego taki by skutek, i komisja rzdowa spraw wewntrznych duchownych wydaa polecenie, eby wszystkie napisy cmentarne byy w obydwch jzykach: hebrajskim i polskim. Odtd talmudo-chasydzi przestali w ogle stawia nagrobki, pozbawiajc gmin znaczniejszego dochodu. Co gdy rabin Majzel przedstawi wadzy w r. 1857, pozostawiono jzyk napisw do woli rodziny. Byo o co pienia si po kancelariach biurokracji przez cztery lata! Ale by moe, e komu wyda si, e jednak w tym wypadku byo o co".
1181 1182 1183 1184 1185 1186 1187 1188 1189 1190

S I 228232 TrL I 316 R 105 Tr 69, 90. Autor interpretuje, jako mon przez ze oko rozumie zazdro Jg91 R 106, Jg 43 Ot 83, 100 JnC II 75 Mai I 100 As W 361

Dochowaa si pami innego sporu, jeszcze powaniejszego". Gdzie ma siedzie wonica karawanu? Tyem do nieboszczyka uwacza jego pamici, wic powinien i pieszo, trzymajc lejce w rku. Znw o to do wadzy rzdowej! Ostatecznie pozostawiono to uznaniu rodziny. O ile miaem sposobno obserwowa, od Krakowa po Wilno siada dzi wonica na przedzie karawanu. Podobnie spierano si, uywajc argumentw cikich, o teatr, czy prawowiernemu godzi si uczszcza na spektakle"? I to wszystko ze stanowiska religijnego, dedukcja z nakazw i zakazw boskich!1191 A teraz signijmy co nieco do wspczesnej belletrii argonowej; jak sami si opisuj: Gdzie na zapadej prowincji gbokiej Ukrainy prawowierny suga boy nie mg patrze na yda z nienakryt gow; wcieka si, gdy widzia matk bez peruki" i gorszy si, e miejscowy adwokat nie by nabony, czapki nie nosi, brod goli, papierosy pali w sobot". Z tego samego rodowiska pochodz nie tylko ci dwaj, ale nadto kto trzeci, czowiek z Buenos Aires", powracajcy do rodzinnych litwackich pieleszy: Ilebym nie mia, starczy mi na pocztek, a jeli nawet powiadam bdzie mao, to przecie mwi jest Bg w niebie, a Buenos Aires jest miastem"1192. Te trzy typy uj trafnie ydowski nowelista; stanowi jakby nieuchronne trzy kierunki na tle wielkiej ciemnoty, tak wielkiej, i widzi sakralno w gupstwach niegodnych uwagi, jak np. sprawa o golenie brody! W takich rodowiskach w miesicu Elul z miasteczka cign gromady ydw odwiedza swoich drogich, dawno zmarych" gromadnymi pielgrzymkami na groby; wierz, jako w dniu Hoszan-rabo" kade stworzenie boskie zostaje naznaczone znakiem ycia lub mierci, czy y bdzie, czy umrze; a jeli umrze, to kiedy i jak mierci zanie"1193. Tam dobra cra Izraela ukrywa swe wosy" (nawet przed mem); rwnie grzechem jest biega z odkryt gow po ulicy; Ale te nabonie odmawiaj hawdate, tj. osobn modlitw nad kielichem w wieczr sabatowy, a skarbonka na ubogich w Palestynie znajduje si nawet pod najuboszym dachem1194. Jedyn ich trosk moraln jest czy czyni zado wszelkim nakazom i zakazom. Nie mao miejsca zajmuje w tym wytykane jeszcze przez Hurwicza, na przeomie XVIII i XIX wieku skrupuy kuchenne", wiadome ju ze Starego Testamentu, rozmnoone nastpnie w Talmudzie. Pomieszanie mleka z misem", grzeszne u naszych husytw" (ludowe powszechne przekrcenie z chasyda"; oznacza kadego skrupulanta przepisw rytualnych) dotychczas, zainteresowa moe o tyle, e natrafiamy tu na dowd, jako istniay te skrupuy u francuskich ydw z pocztkiem XIX wieku1195. Nie jedyna to wskazwka, e ortodoksja" bya niegdy na Zachodzie taka sama, jak u polskich" ydw i e zmniejsza si jej zakres w miar postpujcej owiaty. Uprawnia to do wniosku, jako zniknie to i na polskich ziemiach, skoro tylko owiata wzmoe si na tyle, eby to znie. O co za chodzi, wyjani nam najlepszy znawca ydka" miasteczkowego i wsiowego", Klemens Junosza: Przepis religijny nie pozwala ydom miesza pokarmw mlecznych z misnymi. Std te kada gospodyni posiada, dwa oddzielne garnitury naczy kuchennych i stoowych; jeden wycznie dla mlecznych, drugi do misnych potraw. W wykonaniu tego przepisu konserwatywni ydzi s tak drobiazgowi, e maj nawet oddzielne awki, na ktrych tylko takie lub owakie naczynie postawi im wolno. Na milchedige bank" na przykad, nie mona postawi garnka, w ktrym zwykle gotuje si miso"1196. Wyjtkiem by dziewity dzie miesica sywen, w ydowskie Zielone witki" (w czerwcu). Tego dnia godzi si im razem je mleko z misem". Tak przynajmniej byo za dni Franka w Polsce1197.

1191 1192 1193 1194 1195 1196 1197

Hi 202-2 Szo 22, 119, 68. Szo 76, 102 As 40, 46, 69, 104 H JnD 69 przypisek B.

Surowo te przestrzegaj prawa" wzgldem kobiet. Tu atoli dla sprawiedliwoci i prawdy powiedzie naley, jako opowiadanie o mikwie, tj. obowizkowej rytualnej kpieli kobiet, nie s zgodne ze wszystkim z prawd. Jeeli gdzie panuje brud, jakby umylnie dla odstraszenia niewiast zamoniejszych, aeby bra od nich apwki, powiadczajce odbycie kpieli, chocia do wody nie weszy to naduycia zdarzaj si wszdzie i nie tylko u ydw. Do na tym, e kpiel ta ma cech rytualn i odbywa si pod dozorem. Ale obowizuje czysto. Tak wyranie w Szulchan Aruchu: Taka kobieta musi sobie przed kpiel cae ciao dokadnie wymy, aeby woda stykaa si z ciaem bezporednio. Nie wolno ani piercienia na palcu zostawi, ani te niczego w zbach. Nastpnie musi si obci paznokcie u rk i ng, nie mona pozostawi tam adnego brudu; i wosy musi si naleycie wyczesa ... (po rozmaitych przepisach arcydrobiazgowych) ... w kocu gdy po kpieli biaa jak nieg i czysto ubrana wraca z mikwah do domu, a spotka nieczyste zwierz lub nie-yda, w takim wypadku wedug rabinw staje si na nowo nieczyst, a zatem musi si na nowo kpa". Tak opisuje t spraw skrt Lwego1198. Obyczaj talmudowy przejli chasydzi, nie zmieniajc wcale poj o kobiecie. Posiadamy ze specjalnie chasydzkiego rodowiska o tym nieco wiadomoci. Chasyd poocki ceni umys kobiety nie wyej zwierzt domowych, ktre jej podlegay1199. Tote podrzdne to stworzenie nie jest godne zasiada z mczyznami. Nie moga tedy matka wej do szkoy razem z szecioletnim synkiem; sta musi za drzwiami, gdy niewiasta nie wejdzie tam, gdzie s mczyni"1200. Starsza siostra musi wyj za m przed modszymi; aeby nie zagrodzia w danym razie drogi modszym, wszyscy krewni obowizani s dopomaga jej do zamcia1201. Bardzo ciekawy przesd co do rodzcych zapisaa chasydzka Vollblut-jdin" z Poocka. Matka jej w niebezpiecznym poogu zostaa kupiona za kilka kopiejek przez trzy odwiedzajce j kobiety, ktrych dzieci yy zdrowe, aeby przesza w krg ich szczcia rodzinnego, jako ich wasno1202. Nie uj chasydyzm ydostwu przesdw i zabobonw, lecz raczej przyda, albowiem rozmaite ksiki o treci witej", fantastyczne wymysy z drugiej, trzeciej i czwartej rki od Jeziraehu, tyle w sam raz posiaday w sobie twrczoci, ile nowy przesd obmyliy; a dane od talmudystw, od komentarzy rwnie z drugiej czy czwartej rki pozostaway nienaruszone. Nie poprawio si te zachowywanie bnicy, lecz raczej pogorszyo, bo chasydzi s w ogle swobodniejsi podczas naboestw. Nie tylko schodz si w bnicy misnagdim, tj. wyznawcy wycznie Talmudu, eby go tam studiowa gono, wrzaskliwie, pylpulem, ale mona w bnicy posila si, wyspa, a podrni zostawiaj tam swe tumoki. Zwaszcza maomiasteczkowe prywatne bniczki, tzw. Klojze, s i miejscem zebra i hotelikiem i domem modlitwy zbiorowej; stanowi po prostu sal do wszelakiej dyspozycji wspwyznawcw1203. Zanim nastaa zgodna synteza obu kierunkw, misnagdim i chasydzkiego, synteza ciemnoty, niemao byo kopotw. Misnagdim kierowali si ku neorabinizmowi, wydajc spord siebie coraz wicej maskilw, gdy tymczasem chasydyzm brzydzi si owiat akrim, akumw i gojw. Cadyk by dugo zacit antytez zagbionego w Talmudzie rabina, a c dopiero neorabina. Kiedy neorabinizm uwaa posiadanie ydowskiego duchowiestwa" na rwni z chrzecijanami za wstp do zupenego rwnouprawnienia, chasydyzm przeklina pami Napoleona I. Potentat ten, zwan w legendzie chasydzkiej Arimilliusem, zawini tym, e pragn zburzy ow zapor, ktra dzieli nas od innych narodw. I zburzenia tej zapory przerazili si cadycy"1204. Czy nie przypomina to przeklestw miotanych ongi na tumaczy septuaginty?
1198 1199 1200 1201 1202 1203 1204

S I 234 An 273 As 38 An 61 An 159 JnD 105, 133 Ba 170

Gdy nadszed rok 1848, zawrzaa ostra walka. Maskile, czsto z trudem amicy polszczyzn, gdy postpowe ydostwo polskie posugiwao si wtedy jzykiem niemieckim, cz si politycznie z Polakami, przynajmniej pki trwaa wiosna ludw", niosca im emancypacj" niemal na pierwszym miejscu swego programu. Wtedy to lekarz lwowski, Maurycy Rappaport, ukada wiersz, w ktrym woa: Die Presse frei! Das hchste Ziel, das stets den Geist entzckte", ale ci niemcujcy maskilim jed z Polakami w delegacjach i deputacjach pomidzy Lwowem, Krakowem a Wiedniem. Ale gdy we Lwowie gromadka modych maskilim przechadzaa si demonstracyjnie w szabas po miecie w ubiorze europejskim, powstaa burza, pena, rozmaitych objaww, dramatycznych i humorystycznych, ale ktrej rezultatem by wypadek arcyprzykry; bo chasydzi zamordowali podstpnie neorabina lwowskiego, Abrahama Kohna1205. Utworzyy si trzy odamy: misnagdim tj. talmudycznych ortodoksw; maskilim, postpowcw" zmierzajcych do neorabinizmu, i chasydw. Zawierano sojusze midzy sob rozmaicie i zmiennie. Np. gdy w roku 1870 rzd rosyjski zatwierdzi na stanowisku wielkiego rabina Warszawy, Jakuba Gesundheit z misnagdim, poczyli si przeciw niemu chasydzi z maskilami i sojusz ten sprawi, i Gesundheit musia ustpi niebawem, bo ju w roku 18741206. Chasydzi z maskilami w jednym obozie! Cadycy roli tymczasem w znaczenie i bogactwo. Oto obrazek z czasw okoo roku 1890, a spotykany dotychczas: Z nastpieniem mianowicie miesica elul (wrzenia), w ktrym ranna trbka (szofar) przenikliwym gosem nawouje do skruchy i uroczystego przygotowania si do przywitania strasznych dni (jomum-noruum) wit jesiennych, Nowego Roku (roszhaszana) i sdnego dnia (jom-kipur) cay Izrael zakipia ruchliwszym trybem religijnym, a chasyd przygotowuje si gorczkowo do odbycia pielgrzymki do rezydencji swojego cadyka. Jak miasta zagraniczne, pooone przy zdrojowiskach leczniczych, za zblieniem si sezonu kpielowego, tak miasteczka na prowincji Krlestwa (Kongresowego), mieszczce w swych murach cadykw, przygotowuj si z ca skrztnoci na przyjcie goci, na wita jesienne. Kady mieszkaniec miejscowy lokuje si z swoj rodzin w najcianiejszy zaktek swego mieszkania, by przybywajcym gociom reszt lokalu ustpi; w kadym domu mieci si kilku albo kilkunastu nowoprzybyych, zajmujcych czasowe kwatery, jak w czasie pochodu wojska. Handlujcy wiktuaami i napojami gromadz ogromne zapasy, a gsiory alkoholu zapeniaj szynki. Koleje elazne, trakty pocztowe i drogi boczne sprowadzaj z rnych stron niezliczone tumy. Do niektrych miast zjeda po kilkanacie tysicy ojcw familii rnego stanu i wieku, z bliska i z dala, opuszczajc na cay miesic prawie swoje rodziny. Z nich wyborowa czstka tylko z najpoboniejszych lub najbogatszych dostpuje szczcia napawania si bezporednio widokiem oblicza cadykowego i dosiga zaszczytu obdzielenia si okruchami ze stou jego witobliwoci, co wielkimi zawsze ofiarami okupione by musi. Inni, mniej szczliwi, kontentuj si usyszeniem gosu modlcego si cadyka, ktry swym dononym i aosnym lamentem obecnych na wskro przejmuje. Jeszcze niej postawieni zadawalaj si ujrzeniem z daleka rk swego przewodnika duchowego, ktrymi bezustannie w czasie modlitwy macha i wywija, na znak niby znoszenia si z anioami, ktrzy go otaczaj. Pozostaa rzesza znajduje zadouczynienie w uchwyceniu z ust tysicznej osoby kabalistycznego objanienia przez cadyka inicjaw jakiego wiersza biblijnego, zawierajcego wedle jego interpretacji najwitsze misterie o rychym zjawieniu si mesjasza"1207. Cadyk jest w ciemnej syntezie" osob wit, uamkiem mesjasza. Pradziadek Mary Antin (pseudonim ydwki z Poocka) by cadykiem; ssiedzi wasnymi rkoma zbudowali mu dom, taczc przy tym i piewajc, jak w synagodze. Ojciec jej nalea za do misnagdim, bo uczy si na rabina i wyrzeka si go rodzina, poniewa rabinem nie zosta. W trzech pokoleniach tej samej rodziny spotykamy wic chasyda, misnagda i maskile1208. Godno cadyka staa si bardzo a bardzo intratna. Znany jest typ cadyka ktry przyjmuje tylko kartki z yczeniami wiernych, odbieranie za podarunkw pozostawia sekretarzowi"1209.
1205 1206 1207 1208 1209

Ba G Phi III 90 N t. V 305, 306 An 64, 99 AsM 21

Regulatorem kolejki, jak si dosta do cadyka, sta si wreszcie pienidz. Cadykowie bior datki od osb i gmin caych, istne nieraz daniny, a urzdzaj sobie formalne kancelarie. Cadyk jest ksiciem panujcym w swej okolicy. Kademu z mieszkajcych na wschd Sanu i Bugu wiadome s ksice zaiste zbytki wielkich cadykw, ich dwory, zorganizowane z ceremoniaem, tryumfalne przejazdy i wjazdy, poczone z nadzwyczajn ofiarnoci wielbicieli religijnych. Kady chasyd czci ktrego z cadykw, a nie musi to by najbliszy; jeli jednak wielbi bardziej odlegego, na pewno przeniesie si w tamte strony, by by bliej swego boka. Bosko jest myl i uczuciem dostpna li tylko w osobie cadyka. Co wyjtkowego by chasyd wymwi z rkami na oczach zakazane sowo: imi Boga"1210. Wanie walki pomidzy chasydami a misnagdim saby, a w kocu ustay i zoya si synteza polskiego yda". Ku kocowi wieku XIX chasydyzm i misnagdim ... nie byy ju tak rozbiene i wystpoway w yciu praktycznym w postaci zjednoczonej ortodoksji"1211. Obydwa nurty jednoczyy si w wielkim rozumieniu o ydostwie, uwaajc je za szczyt ludzkoci, ktremu naley si panowanie nad wiatem. Stosunek do Polski, tej ojczyzny syntezy", by obojtny; nie dostrzegano Polski, odkd nastpiy rozbiory. Czasem ten i w maskil zastanowi si nad Polsk, lecz dla misnagda czy chasyda bya to tylko cz pogardzanego goimstwa. Czy ydostwo w klasycznej ziemi ciemnej syntezy nie rnio si ju w dawniejszych wiekach od zachodnich wspwyznawcw? Pamitajmy, e ci, ktrzy t syntez wytworzyli, przybyli do nas z Niemiec, czego dowodem bez apelacji ich jzyk i nadto wszystkie niemal nazwy przedmiotw i czynnoci, zwizanych ze sakralnoci, niemieckie, jak owo negelwasser itp. Co z ciemnej syntezy byo ju w Niemczech pierwszej poowy XV wieku, co tam powstao w stuleciach XVI i XVII i stamtd w dalszym cigu przeniesione zostao do Polski, a co dodatkowo wytworzyo si w polskich krajach oto zagadnienie, czekajce na historyka, nad ktrym warto-by popracowa. Korzystajc z okolicznoci tej, e hagah" do Szulchan-Aruchu pochodzi od rabina krakowskiego (Isserlesa), zwrc uwag na pewne polskie specjalnoci w tej witej ksidze: Np. chodzi o to, by nie dopuszcza do zbiorowych modw pijanego. Po talmudycznemu trzeba wprzd wiedzie, co to jest pijany", kto jest pijany, ile wypi wolno itp. Isserles dodaje: poniewa nasze (w Polsce) wina nie s silne, mona tedy modli si, choby si wypio wicej, ni wiartk"1212. Oczywicie jest tu mowa nie o wgrzynie, jedynym u nas winie waciwym, ale o winie wyhodowanym na wasnych, ydowskich winnicach na witecznym kidusz". Obszerne s w Szulchanie przepisy, co pocz, gdy kto umrze w pierwsze wito wit podwjnych. Naley wszystko zrobi, co trzeba, nazajutrz, bo w takim wypadku Talmud robi z drugiego wita dzie powszedni, byle poprzesta na pokryciu zmarego ziemi, a sklepienie grobu zostawi na potem. Hagah Isserlesa powiada tu (w skrcie Lwego) co nastpuje: W Niemczech i w Polsce nie trzymaj si tego zwyczaju, ale jeli mona mie nie-ydw, kae im si wykonywa wszystkie te roboty, z wyjtkiem tego, co musi si zrobi samemu, choby nawet w pierwsze wito; a jeeli nie mona dosta nie-ydw, mona samemu zrobi wszystko i musi si zrobi1213. Tu zaznaczono wyranie, jako ta liberalniejsza interpretacja przepisw wytworzya si w Niemczech i stamtd przesza do Polski, widocznie wraz z niemieckim aszkenazim.

1210 1211 1212 1213

AsW 114 Hi 339 S I 29 S I 113

Pewn odmian w liturgii stwierdzi mona na sidmy dzie kuczek. Wtedy odbywa si winno siedem procesji w synagodze, z obnoszeniem tory i w tym celu wyjmuje si ze witej skrzyni siedem egzemplarzy tory. W Polsce wyjmuje si atoli wszystkie posiadane egzemplarze i obnosi si je w procesjach1214. Do drobiazgowych przepisw uboju gsi dodano w Krakowie hagah, ktr Lwe podaje w swym skrcie w te sowa: Czescy Izraelici nie dbaj o takie rzeczy, ale rozrzynaj przeyk (gsi) od razu na kawaki, gdy, jak mawiaj: czego si nie wie, to nie szkodzi"1215. I kilka razy jest mowa o czeskich ydach, jako o mniejszych skrupulantach od polskich. Informacje o nich dopisano oczywicie w Krakowie, nie w Jerozolimie. Dodajmy jeszcze charakterystyczny dopisek w rozdziale o niewolnikach u ydw1216. Chodzi o niewolnika nie chccego da si obrzeza, ktrego tedy nie wolno trzyma u siebie duej nad jeden rok, po czym musi si go sprzeda nie-ydowi; zachodzi jednak wyjtek od tego przepisu, jeeli przy kupnie od razu byo wymwione, e nie bdzie obrzezany. Dodano wedug Lwego: W tych krajach, (w Polsce), gdzie w ogle zakazano nawraca nie-ydw, stanowi to przy kupnie warunek milczcy"1217. Trzeba bdzie pozna zakoczenie tego rozdziau wedug oryginau, bo do trudno ten ustp zrozumie. Wzmianki o Polsce dodawa Isserles w poowie wieku XVI. Mieli wtedy jeszcze ydzi niewolnikw i handlowali nimi? Nie chodzi o tatarskich jecw, bo ci byli obrzezani, a skd chrzecijascy w tak pnych stosunkowo czasach? Zapewne mowa tu o przepisach dawnych przywilejw ydowskich, kiedy handel niewolnikiem jeszcze istnia, przepisach obowizujcych, lecz nie znajdujcych zastosowania dla braku przedmiotu? Waniejsze s przepisy, obowizujce powszechnie, ktre atoli na Zachodzie zanikny stosunkowo wczenie, a pozostay w kraju ciemnej syntezy. Pozostao to wszdzie, e si nie-yda nie uwaa (w zasadzie) za czowieka, dziki czemu kapan ydowski (take lewita) nie zanieczyszcza si na cmentarzu gojw chocia nie wolno mu mie ani porednio stycznoci z trupem1218, albowiem nie-ydzi to bydo. Ale to przepis czysto teoretyczny; pocby ydzi mieli bywa na cmentarzach chrzecijaskich, a c dopiero kohenowie i lewici? Wielkie znaczenie praktyczne posiada natomiast przykaz surowy, dotyczcy sdownictwa. Mona cierpie, e nie-yd bdzie wiadczy przeciw ydowi, lecz bezwarunkowo nie wolno da si sdzi sdziemu nieydowskiemu. Dano o tym osobny rozdzia 26 ksigi Choszen hamiszpat. Zastrzeono, e choby nawet w skrypcie dunym powiedziano, jako mona swego dochodzi przed sdem nieydowskim, klauzula taka jest niewana1219. By to przymus uznania sdownictwa okoo bnicy", walna podpora samorzdu ydowskiego, nigdy zreszt nie kwestiowanego a do czasw emancypacji". Jeeli bya sprawa midzy ydem a nie-ydem, ustanawiao sdownictwo polskie sdziw ydowskich" przy grodach, tj. znajcych prawo ydowskie. wiaty absolutyzm, stanwszy na stanowisku przeciwnym samorzdom, nie mg robi wyjtku dla ydw. Nie ustanawiano osobnych sdziw ydowskich", ale naoono na wszystkich sdziw, mogcych mie do czynienia ze sprawami przeciwko ydom, obowizek, eby si zaznajomili z prawem ydowskim i postarano si, eby si mieli z czego o tym poucza. Tak powsta zbir Mendelsohna, opatrzony aprobat rabinatu. A zatem prosty z tego wniosek ydowskie wadze samorzdowe nie miay ju nic przeciw temu, by yd uznawa nad sob sdziego chrzecijaskiego i w przepis Talmudu przesta w Niemczech obowizywa. Jak wiemy, chciano przeszczepi ten sam kodeks mendelsohnowski na grunt polski, lecz w nastpstwie powstania listopadowego sprawa posza w zapomnienie. Tu nasuwa si pewna wtpliwo, nader powana: zakaz uznawania sdu chrzecijaskiego nigdy nie by zniesiony; zreszt nie byo nigdy wadzy, ktra by moga znie prawnie cokolwiek z Talmudu. Czy w ciemnej syntezie mg powsta pomys a raczej czy mg nie powsta jako wobec sdu a priori niewanego, a wic, ktry waciwie sdem nie jest, istniej jakiekolwiek obowizki, zwizane ze

1214 1215 1216 1217 1218 1219

S I 143 S I 174 267 ksigi Jore Dea S I 295 S I 317 S II 23, 26

stawiennictwem przed sdem? Ciemna synteza nie tylko demoralizowaa, ale wprowadzaa anarchi co w kocu musiao odbi si na sameje spoecznoci ydowskiej. Nakazy Talmudu nie mog by zniesione, ale mog przesta obowizywa jako nieaktualne, lub materialnie nie wykonalne. Tak np. przestao obowizywa dawno na zachodzie wszystko, co stanowio ghetto, gdy tymczasem u nas w ciemnej syntezie, obowizuje dotychczas odmienno stroju w wielu poaciach kraju. Czy prawowierny yd polski" nie upatruje dotychczas zdrady religii w zdjciu jupicy itp.? Tak bowiem naucza cadyk i rabin starszego pokroju a sucha ich olbrzymia wikszo ydw w Polsce. Dawniej poprzestawano na odznakach drobniejszych. Mnstwo Izraela trzyma si jeszcze licznych przepisw, prawdziwie zabawnych, powstaych z nieustannej obawy o nieczysto" sakraln. Dla przykadu przytocz kilka z Szulchan-Aruchu. Co za finezyjne paragrafy i alines, wyjanienia i komentarze z kazuistyki, o to, czy godzi si je chleb, ktry nie-yd upiek w szabat sam dla siebie? A gdy ma si miso na ogniu kuchennym, nie wolno dorzuci kawaka na uytek nie-yda. Leczy w szabas wolno, wolno przyzwa tylko ydowskiego lekarza. Poniewa podczas postu dziewitego dnia miesica Ab (czerwiec-lipiec), nie wolno pra dla siebie a zatem wolno nie dla siebie, wolno wic take zarabia praczce ydowskiej u goja; niechaj jednak robi to tajnie, eby nie byo zgorszenia, bo by mg kto pomyle, e pierze dla ydw. Ile rodkw ostronoci, gdy kto daje nieydowi na przechowywanie ryby, miso i wino; a jak pedantycznie musi by odnieczyszczone" naczynie, nabyte u nie-yda. Trzeba do tego wody przynajmniej tyle, ile si jej zmieci w 5700 skorupach z jaj! A jakie powane wtpliwoci co do mleka dojonego przez goja1220. Nie dziwmy si przeto, e w takiej ciemnocie yd prawowierny dotychczas miota po cichu przeklestwa, przechodzc koo kocioa lub cerkwi1221. Caa ta ciemna synteza ma jednak w Polsce silnego wroga wewntrznego: litwakw. Bya mowa o tym, jak gaon wileski, Wliezer, nie dopuci chasydyzmu na Wileszczynie. Wilno stao si ogniskiem nie tylko wznowionych studiw hebrajskich, ale te nauki wieckiej, uprawianej w lad za gojami. Obecnie wileski misnagd jest zarazem maskil. Przerastaj wszystkich wspwyznawcw w caej Polsce nie tylko umysem, ale te charakterem (co stwierdzam z autopsji dziesicioletniej). Ciemna synteza od dawien miaa litwakw w podejrzeniu. Jeszcze w roku 1899 pisa Klemens Junosza: Pomidzy ydami z poudniowych guberni i litewskimi istnieje dziwny antagonizm, od ktrego zreszt nie s wolni take i ydzi warszawscy. Litwok" nie cieszy si wielk sympati ze strony swych wspbraci znad Dniepru i znad Wisy. Zdarzyo mi si samemu od warszawskiego yda sysze takie zdanie: te Litwaki maj dobre gowy, oni s nawet w naszych ksigach bardzo uczeni, ale s gagany. Kady z nich nosi krzy na piersiach". Miao to znaczy, e yd litewski atwiej si poddaje cywilizacji nieydowskiej"1222. A oto skutki tego gagastwa" w cigu jednego pokolenia: Chasydw na Litwie (Kowieskiej) nie spotyka si prawie zupenie. Litwacy s wycznie ortodoksami. Rzecz godna uwagi, e cakowicie zanika tutaj instytucja cadykw, a przecie jeszcze do wojny byo ich na Litwie mnstwo"1223. Spostrzeenie zrobione mimochodem przez podrnika odwiedzajcego pastwo letuwskie, nie zainteresowanego bynajmniej specjalnie rzeczami ydowskimi; a wic spostrzeenie widocznie narzucajce si
1220 1221 1222 1223

S I 67, 69, 112, 117, 205, 206, 208, 209, 199 An 37 JnD 66 przypisek So 106

kademu. A trudno nie przyzna, jako cadyk stanowi wyraz niszego stopnia owiaty, ni rabin misnagd, lub kierujcy si ku neorabinizmowi maskil. Maskile mno si. Wysyanie modziey do szk stao si ruchem wprost ywioowym. Pod tym wzgldem naley si dawnej Galicji dank dobrego przykadu. W roku 1853 byo w gimnazjum uczniw ydowskich 367, a w rwne 50 lat potem, w roku 1903 nastpio ju dziewitnastokrotne powikszenie frekwencji, do liczby 6944 uczniw1224. Za polskich za czasw, po odzyskaniu niepodlegoci, ruch ten sta si jeszcze bardziej przyspieszonym. Oto np. w Tarnopolu w mskim gimnazjum pastwowym byo w roku szkolnym 1932/1933, w klasie drugiej Polakw dwch, w trzeciej trzech, reszta ydzi. W klasach wyszych stanowi jednak ydzi tylko cz trzeci, nawet czwart ogu. A zatem w roku 1925 powikszya si nadzwyczajnie ilo wpisw uczniw ydowskich. Naley wic spodziewa si, e ciemna synteza w cigu niedugiego czasu ... rozjani si. Waciwie nie ulega to wtpliwoci; mona to zreszt stwierdzi retrospektywnie z Niemiec, z tego kraju, skd przybyli. W Niemczech okoo roku 1830 nie tylko ucinao si w wigili wita przejednania gowy kogutom i kurom, ale towarzyszy temu skomplikowany ceremonia, eby grzechy przeszy na drb, ktry si nastpnie zjadao. I odbyway si te w bnicach licytacje, kto ma otworzy wit skrzyni, kto odczyta wersety, kto zwoywa osoby w poblie przodownika naboestwa itd.1225 co wszystko praktykuje si w Polsce jeszcze dzi nader czsto. Nie usyszy si obecnie o niczym takim u ydw niemieckich; nie darmo lud naszych maskilim zwie niemieckimi". Znikny te objawy ciemnoty tam, znikn i tu. Ale tu zmuszonym si czuj by odmiennego zdania co do znikania ortodoksyjnego talmudysty", ni wielki polski statysta, Roman Dmowski, ktry napisa o tym te sowa: Jedyny yd, zdolny zapewni przyszo swej rasie, ortodoksyjny talmudysta, stale i szybko znika z powierzchni ziemi. Jeeli tak dalej pjdzie, jak idzie dzisiaj, w cigu paru pokole stanie si on rzadkim okazem"1226. Bd polega tu na mniemaniu, jakoby maskilim musia zerwa z Talmudem. Wielu, wielu zawiodo si ju na tej pomyce! Przyszo swej rasie" zapewni wanie owiecony yd prawowierny. Ciemna synteza, bya bierna wrd narodw"; wojujcym ydostwem s maskilimi. Z wasnej obserwacji dodam, jako te chasydzi poczynaj wydawa spord siebie maskilim. I tak ciemna synteza zamieni si w Polsce w syntez ydostwa owiecon. Wszyscy a wszyscy ydzi, chasydzi, misnagdim i maskilim maj jednako przybit na futrynach drzwi przy wejciu do mieszkania tzw. mzuz, tj. rurk blaszan spaszczon, a w niej kawaki pergaminu z wersetami Tory. Wykonuj je specjalni kaligrafowie, zwani sajfer". Co pewien czas podlegaj mzuze rewizji, czy zwitka pergaminowa nie jest uszkodzon. W wypadkach wikszej wagi, np. chorb epidemicznych, ukazywania si strachw, nieboszczykw itp. robi si generaln rewizj mzuzw w caym miasteczku"1227. Maskil pokrci na to gow z szyderczym umiechem, lecz nie wszczyna opozycji. Ma za mzuz na swych drzwiach najliberalniejszy nawet maskil pki nie jest odydzony. Ta rurka na drzwiach jest oznak syntezy ydowskiej, a ktra dokonaa si w Polsce i z Polski szerzy si na cay wiat. Rebus sic stantibus" nie zanosi si bynajmniej na zmierzch Izraela". O tym nie chc pisa wicej, eby nie popa w aktualnoci", od ktrych wol tu stroni. Zanotuj tylko, e trzeba rozway inn kwesti: czy te cywilizacji aciskiej nie grozi zmierzch"? Dozna by niegdy Izrael wielkich szkd, prawdziwego upadku wraz z upadkiem Rzymu staroytnego i miny dugie wieki, zanim doszed znw do tego, co ju raz posiada by, gdy korzysta z imperium rzymskiego. A jednak Izrael dziaa z caych si przeciwko temu Imperium. Dowd, e nie zawsze decyduj u niego wzgldy materialne, bo materialnie podupad Izrael wielce skutkiem
1224 1225 1226 1227

Phi I 148 S I 34, 347 przypisek Ds 354 Brak przypisku

upadku uniwersalnego pastwa Rzymian i wysoko rozwinitej jego cywilizacji materialnej. I pyszni si uczeni ydowscy tym, e przodkowie ich przyczynili si do upadku Rzymu. T uwag kocz dzia powicony nabytkom Izraela w golusie midzy chrzecijany. * Ale Izrael nie tylko talmudyzowa i chasydyzowa wrd narodw, lecz musia take wie walk o byt. Rozwaajc j w nastpnej czci, uzupenimy pod niejednym wzgldem i te, bo sprawy wi si, nawet na pozr dalekie od siebie.

TOM III
WALKA O BYT. EKSPANSJA

XXIV. WALKA O BYT UMYSOWY

Potrjna jest ludzka walka o byt: materialna, intelektualna i moralna, a kady jej rodzaj musi posiada stosowne narzdzia. Z pomylnej walki o byt powstaje ekspansja, gdy powiksza si mienie, gdy przybywa trafnego sdu i rozgldu i wzrastaj monoci wywierania wpyww. Tyczy si to jednak jednostek i zrzesze. Kada cywilizacja prowadzi rwnie potrjn walk o byt. Jeli wyjdzie z niej zwycisko, uzbroi si przeciwko naporowi innych cywilizacji i nie tylko im nie ulegnie, ale sama wpyw na nie wywrze i pokusi si o hegemoni nad nimi. ydowskiej walki o byt roztrzsanie rozpocznijmy od walki o byt umysowy. ydzi celuj intelektualizmem; wad ich jest wyczno intelektualizmu. U nich nawet brak inteligencji zaznacza si intelektualnie, bo wywodzi si z reguy nie z braku rozumowania, lecz z rozumowania bdnego. Narzdziem intelektu, pismem, dysponuj od najdawniejszych czasw. Nigdzie w rdach ni ladu, kiedy zaczli umie czyta i pisa; co wicej nie da si oznaczy czasu, kiedy sztuka czytania i pisania staa si powszechn. Prawdopodobnie (moja hipoteza) od Nehemiasza. Przedtem syszy si nawet o arcykapanach niepimiennych; potem nigdzie ju wzmianki o nikim niepimiennym. To pewna, e pord mieszkacw Europy ydzi o cae tysiclecie i wicej wyprzedzili wszystkich w tym, e midzy nimi nie byo analfabetw. Kiedy potem wrd akumw dorobili si pewnej eschatologii, powstao obowizujce dotychczas przysowie: Kto nie umie czyta i pisa, jest na tym wiecie bezecnym, a nawet potpionym. Nigdy adne spoeczestwo nie wytworzyo tak dobrych warunkw dla samego ruchu umysowego, jak ydzi. Wszelki pomys szerzy si szybko bez wzgldu na granice pastw i obszary narodw, bez przeszkody, z jednej czci wiata do drugiej. Wszdobylstwo uczonych ydowskich budzi zazdro. redniowieczne prawo, pozwalajce w zasadzie (lecz w praktyce nie stosowane) kademu doktorowi wykada w jakimkolwiek uniwersytecie, staje si czym niemal lokalnym w zestawieniu z rozlegoci pola dziaania wielkich rabinw. Wemy choby dwa przykady, dwch uczonych ydowskich, ocierajcych si o Polsk; jeden z XVI wieku, drugi z XIX wieku. Rabin Eleozar Aszkenazy przebywa do roku 1561 w Egipcie, potem na Cyprze, w roku 1576 by rabinem w Cremonie, a okoo roku 1580 zosta powoany do Poznania1228. Uczony Dawid Neumark ur. w roku 1866 w Szczerzeczu z ojca talmudysty (a kapitalisty), studiowa w uniwersytetach lwowskim i berliskim, by rabinem w berliskiej Hochschule fr die Wissenschaft des Judentums, nastpnie w Rakonicach pod Prag, a w roku 1907 powoany zosta do Hebrew Union College w Cincinnati (Ohio), gdzie dziaa i pisa do zgonu w roku 19241229. Walk o byt umysowy wiedli i wiod, jak widzielimy, licznymi narzdziami jzykowymi. Dodajmy, e s istnymi fanatykami co do lczenia nad ksik. Apoteoza mola ksikowego mieci si w literaturze argonowej u Opatoszu. Oto co i jak rozwaa chccy pracowa naukowo Mordechaj w bibliotece Arsenau w Paryu:
1228 1229

N 183 Ne. przedmowa I-V

Tysice ksig, ktre patrzyy na niego z pek, nie byy dla niego tylko sowami, niewyranymi cieniami. Kryli dokoa niego ludzie rozmaitych krajw i wiekw; nie obce twarze, ktre przechodz i mijaj, jak na jarmarku, patrz i nie widz ci. Poznawa zmarszczki, umiech, zna ich rodowd. Przejada si powszednio, wiat zaczyna ciy i czowiek wera si, gboko w py, syszy drgnienia milionw niewidocznych sw, ktre przedwczenie na wiat przyszy i nie mogy znale spenienia. I oto powstaj z martwych i jeszcze raz domagaj si spenienia. Bg raduje si kadym sowem, odnowionym przez czowieka, cauje je, zdobi je siedemdziesicioma rzebionymi koronami. Ukoronowane sowo unosi si nad siedemdziesicioma wiekami, a przychodzi czyste i odwitne na dzie odkupienia. A oto s sowa pene mdroci i tajemnic. I na drce sowo nakada si trzysta siedemdziesit koron i sowo staje si niebem. A ty, czowiecze, co werasz si w py, oywiasz zapomniane sowo i bierzesz udzia w tworzeniu wiata"1230. Apoteoza ta zalatuje kabalistyk, ale bd co bd jest to apoteoza studiw ksikowych. A zreszt ... czy kabaa nie moga bya wprowadzi ydw do krlestwa wiedzy? Uprawiaa astrologi, w czasach, kiedy nie odrniano cile astronomii od astrologii; jeli poprzez astrologi nastpi nowy wielki rozkwit astronomii u gojw, czemu u ydw nie? Elementy pewne oblicze astronomicznych nie byy obce ydom wysilajcym si by dokadnie obliczy chwil pocztku pierwszej kwadry, osobno w Jerozolimie, osobno na okolicznych pagrkach i podobnie pocztek sabatu. A jednak ani jednego odkrycia w astronomii? Dopiero z pocztkiem XX stulecia wystrzeli Einstein. Zbyt dugo bowiem strzegli si ydzi, by si nie zarazi nieczystoci myli od akumw, sami za pionierami nie byli nigdzie, ani w nauce. A przez porednictwo astronomii byoby si doszo do wszystkich nauk cisych. Ale obok wysawiania nauki ksikowej, obok przywilejw dla kiwajcych si dugimi latami nad grub ksik, obowizywaa druga zasada. Nauczano, jako przepisy co do ptasich gniazd i quoad principia menstruae s waciwymi przepisami nauki"1231. Nie mona si wic dziwi Rzymianom, e zarzucali ydom brak zmysu naukowego, i s najniezdolniejszymi pord barbarzycw"1232. Caa historia ydowskiej walki o byt umysowy odbywa si okoo wtpliwoci, czy godzi si uprawia nauki wieckie za przykadem nie-ydw i zaj miejsce w nieydowskim korowodzie. Powtarzao si to w kadym okresie; byy te ju w poprzednich rozdziaach przy rozmaitych sposobnociach wzmianki, ktre odnosz si i do niniejszego tematu. Na przeomie XIII i XIV wieku toczya si w poudniowej Francji oywiona dysputa, czy mona si zajmowa filozofi obok Talmudu (nie rozstrzygnita, bo ich wanie w roku 1306 wygnano z Francji). W wieku XVI rabini w Polsce zachcali do studiw wieckich, lecz na prno. Z inicjatywy yda hiszpaskiego, Plakeiry, wysza w Polsce w roku 1545 odezwa, wzywajca do uprawiania nauk i wyjaniajca ladem Philona i Majmonidesa, e kto nie jest bezbony, znajdzie pocztek wszystkich umiejtno w ksigach mojeszowych", (nie mona tej odezwy przypisywa waadowi czterech krajw", bo nie istnia jeszcze w roku 1545), lecz odezwa pozostaa bezowocna, chocia do nauki (byle sakralnej) byli bardzo skorzy i wielce na ni ofiarni. Gmina o 50 czonkach posiadaa 20 uczonych i utrzymywaa 30 modziecw powicajcych si naukom witym1233. W XIX wieku bojkotowali ydzi szkoy rosyjskie, do ktrych dostpu nikt im zrazu nie broni. Otwarcie szkoy rabinw w Warszawie wstrzymywali, przekupujc Nowosilcowa, a do roku 1826, po czym nastpiy skargi na straszne czasy, ktre nastay dla ydw i religii ydowskiej". A kiedy Izaak Erter z Przemyla (1792-1841), wystpi ze swymi satyrami, chosta chasydw i maskilim jednako, szerzc zasad, jako yd prawowierny moe by tylko misnajdim, talmudyst, i niczego wicej mu nie trzeba1234. Co do zdolnoci, Rzymianie i mieli racj i nie mieli. Zdolnoci s dwojakie, twrcze i bierne. yd rozumowa lubi, rozumie duo i zazwyczaj wszechstronnie, ale te nadzwyczaj dedukcyjnie, a zaoenie staje
1230 1231 1232 1233 1234

Ot 8 TrL II 199 Zi I 110, 202 Sch 37, 38 Ca II 85, Phi I 105, Ku 149, 150

si dla niego dogmatem; do indukcji trudno si nagina i znajduje w niej mao zadowolenia. Pochodzi to z waciwoci studiw talmudycznych, na ktrych mzg ydowski wywiczy si, a z czego wynikny pewne skutki ujemne. yd wkraczajcy w dziedzin nauk spoecznych stroni od indukcji, wyklucza cakiem najwikszy jej zbiornik: historyzm. Wystarcza mu jeden fakt, eby od razu generalizowa; ale umie obej si nawet bez najwtlejszej podstawy faktycznej. Od Mojesza poczynajc okazywali najwiksze zamiowanie do fikcji. Zasadniczo ydzi nie wysuwaj si poza normaln przecitno zdolnoci ni na sw korzy, nie na niekorzy. S zdolni, jak zwykle bywaj ludzie normalni rasy biaej. Mniemanie o wyszych zdolnociach, szerzone przez nauczycieli, pochodzi std, e nie uwzgldnia si wczeniejszej dojrzaoci ydowskiej modziey. Jako w klasach najwyszych szk rednich, a jeszcze bardziej w uniwersytecie, pierzcha mylne mniemanie o wyszych zdolnociach modziey ydowskiej. S tylko bieglejsi w rozumowaniu czysto racjonalistycznym, gdy s w tym bezwzgldni. W Europie redniowiecznej i nowoytnej nigdy nikt ydom zdolnoci nie odmawia; tote zupenie niepotrzebnie trudz si wystawianiem jak najduszych list swych pisarzy, artystw, uczonych itd. Ju w XV wieku uznawano ich zdolnoci, skoro urzdzano z nimi dysputy publiczne w Hiszpanii i we Woszech, a brali w nich udzia nawet kardynaowie; widocznie uwaano, e jest z kim dysputowa. Czy nie uznamy za dowd zdolnoci uwagi ydowskiej z roku 1792, jako nawet znakomity system wszechwiata Newtona ma sporo luk ... Wiele zjawisk nie da si wyjani prawami powszechnego cienia?" W sam raz w sto lat po tym spostrzeeniu Salomona Maimona wypeni Leroy Beaulieu p arkusza druku nazwiskami ydowskich poetw i uczonych1235. A cby tu by za student, ktry by nie zna nazwisk Spinozy, Ricarda, Marxa, Lombrosa, Bergsona, Einsteina? Nie o to chodzi, czy ydzi posiadaj zdolnoci, lecz tylko o to pyta trzeba, jakiego rodzaju s ich zdolnoci? Powszechnie odmawia si im oryginalnoci. Czyby nawet poezja ich nowoczesna, nowohebrajska, nie moga wynie si ponad Mosiad", epos Naftalego Wessely (1725-1805), naladownictwa Messiady Klopfstocka?1236. Nawet najwikszy judofil, w dopiero co wspomniany pisarz francuski, odzywa si w tej materii w te sowa: Rzekby, ze jego (Izraelowe) skrzyda nie mog si roztwiera same z siebie; trzeba im pomocy obcej, by si rozwijay"1237. Dwa s warunki oryginalnoci twrczej: silny personalizm, tudzie filozoficzne ujmowanie sprawy. Wiemy ju, jako czynniki cywilizacji ydowskiej niwecz osobowo; jeeli czasem ozwie si co personalistycznego w gromadnej szarzynie, nastpuje niemal wycznie pod wpywem nie-ydw. Indywidualizm za ydowski objawia si li tylko buntowniczo. Przez dugie wieki wyglda caa uczono Tory i Talmudu, jakby z jednego wysza mzgu. Odkd zabrako karaimw, nie ma nawet takiego punktu zaczepienia dla rozwoju personalizmu, jakim s zasadnicze wtpliwoci. ydowska uczono religijna, to szczyt tryumfujcej gromadnoci, to szablon najwikszy, jaki znaj dzieje umysowoci ludzkiej. Rabin od rabina rni si now przekor, lecz nigdy nowym nastawieniem problemu, a c dopiero wykryciem problemu. Zrobilimy ju spostrzeenie, jako bez personalizmu nie moe si wytworzy pionierstwo, ktrego ydom cakiem brak; a czy oryginalno w literaturze, w sztukach piknych, w metodach naukowych nie jest take pionierstwem? Brak w nauce ydowskiej nawet krytyki ksig witych w naukowym znaczeniu tego wyrazu. Przejawia si a w pierwszej poowie XIX wieku we Woszech, gdzie reprezentantem jej by Samuel Dawid Luzatti1238, ale nie powstaa z tego adna szkoa. A czy sprawa tekstw Talmudu nie jest ju tak gwatownie zabagniona, i o
1235 1236 1237 1238

Mai II 104; Le 271-279; Te 102 twierdzi, e rodzina Bergsonw naley do gazi masonerii zwcej si rokrzyowcami Phi I 194 Le 69 Phi I 193

krytycznym Talmudu wydaniu ani marzy si nie da! Kiedy niekiedy ukae si poprawniejsze wydanie tego i owego rozdziau (przewanie w Wilnie), ale o krytycznym opracowaniu jakiego znaczniejszego dziau nigdy nikt nie pomyla. Kady z uczonych, potrzebujcy w oryginale pewnego ustpu, czy choby pewnego miejsca tekstu, musi sam przerabia do swej wasnej potrzeby cay aparat krytyczny. Jakie to niedostateczne, tudzie ile musi kry w sobie omyek, niedopatrze a nawet nieporozumie, domyli si atwo kady, kto zna potrzeby edytorskie; uczyni im zado moe tylko edytor zawodowy, nie majcy na myli adnej tzw. konstrukcji. Daj gos znw judeofilowi, a ten powie nam, jako s tylko uczeni ydowscy, lecz nie ma nauki ydowskiej, nie ma adnego systemu naukowego ydowskiego. Nawet egzegeza Pisma w. pochodzi od chrzecijan. Analiza, krytyka i w ogle zmys naukowy pochodz nie z Judei lecz z Hellady1239. Trudno! Gdzie nie ma filozoficznego ujcia przedmiotu, tam rozwin da si tylko uamkowo kazuistyczn, lecz nigdy nie dopisze pogld oglny, bo brak perspektywy naukowej. Znaczn biegoci odznaczali si ydzi zawsze w medycynie; take w Polsce; ale czy cho jeden yd medyk przyczy si do prac okoo filozofii medycyny, tej wzniosej nauki, powstaej w sam raz w Polsce, w najludniejszym ydowskim kraju? Waciwie prawo stanowi jedyn nauk ydowsk; ale filozofia prawa ydowskiego niemoliwa, a przed t niemoliwoci musia si ugi Auerbach. Prbowano nieraz uj filozoficznie w jak cao naukow zakon, Talmud i kaba, a przynajmniej Tor i Talmud: prby odbywaj si cigle, ale wci bez dodatniego wyniku. Trudno! To Michaelis stwierdzi w roku 1770, jako w prawodastwie Mojeszowym brak systematycznego zwizku1240. Ile benedyktyskiej" zaiste pracy i gorliwoci zawar Dawid Neumark w ostatniej prbie tego rodzaju, w swej (niedokoczonej z powodu przedwczesnego zgonu) historii filozofii ydowskiej wiekw rednich! Ogrom erudycji, ogarnianie t niezwyk erudycj problemw pobliskich treci lub okolicznociami historycznymi, dokadno filologiczna, wyzyskanie literatury a do literki wszystko na prno, bo trzeba wszystko naciga, chcc przeprowadzi jak ogln myl przewodni. Pokazuje si z tej wanie ksiki, e pewne redniowieczne systemy filozoficzne, gwnie arabskie, pocigny za sob niektrych ydw; ale gdzie ydowska filozofia, z ydowskiego ducha zrodzona i kademu inteligentnemu ydowi wiadoma, z pokolenia w pokolenie kontynuowana, doskonale uzupeniana i wywoujca skutki w yciu zbiorowym? Nie ma jej poza sakraln tez o mesjanizmie ydowskim. Dla filozofa ydowskiego s tylko dwie drogi. Albo uj filozoficznie obrzezanie (warunek Przymierza) i mesjanizm albo uprawia filozofi poza Zakonem, a w takim razie wysunie si j poza podstaw, wywrci si i przestanie by ydowsk. Dawno ju goszono, e obrzezanie stanowi symbol jednoci Boga1241. Dla nieyda jest to (w najlepszym razie) mieszne, ale talmudysta potrafi to wydedukowa cakiem powanie, tylko, e w sposb zawikany. Ale cay Talmud jest zawikany, i ydowscy uczeni nie s wcale przyzwyczajeni do prostoty rozumowania. Autorowie Talmudu nie mogli nie by ludmi pewnego miejsca i pewnego czasu. Jeeli oddawali si nauce, nie mogli nie ulega wpywom prdw ze swego otoczenia i wspczesnoci. Np. w okresie hellenistycznym dociera do nich wpyw choby nieznaczny pimiennictwa ydowskiego w jzyku greckimi. Dokonywao si to w znaczniejszej czci ju tylko porednio, jako echa tradycji naukowej hellenistyczno-ydowskiej. Tak np. stwierdzi Neumark, jako w caym pimiennictwie grecko-ydowskim, nie wyczajc Philona, nie ma ani jednego motywu spekulacyjnego, ktryby posiada jakie takie istotne znaczenie, a ktryby nie odnalaz si w literaturze talmudycznej". A dalej stwierdza wprost, e teoretyczna nauka Philona jest platonizmem zjudaizowanym a nauka teoretyczna Talmudu jest jakby przewiane platonizmem ydostwo"1242. Platonizmem czy neoplatonizmem?
1239 1240 1241 1242

Le 60, 61 Mch 1 42 Ne II B 47 Ne II B, 4, 5

Wedug Neumarka zajmowano si ywo nauk greck w caym okresie powstawania Talmudu (a wic a do VI wieku); ale czy nie nazywa tu autor nauk greck wszystkiego, co po grecku spisano? Chyba nie wiele w Talmudzie znajduje si odkry cile naukowych, dokonanych przez uczonych aleksandryjskich, greckich, nie tylko z jzyka? W teje Aleksandrii stay wysoko nauki specyficznie ydowskie, te ktre poza ydostwem pozbawione byy wartoci, nie nalece do historii powszechnej nauk. Ci uczeni starali si utrzyma zwizek z Talmudem, i std pewien czynnik wsplny pomidzy uczonoci ydw aleksandryjskich, a babiloskich szk gaonw. Wedug Neumarka, najlepszego w tych sprawach przewodnika typ myli biblijnej znajduje cig dalszy w literaturze tak talmudycznej, jako te w ydowsko-greckiej tym, e wszystkie problemy formuuje si i rozwizuje z problemu atrybutw tj. przymiotw boskich1243. Ma suszno o tyle, e znaczna cz ideologii ydowskiej da si rzeczywicie wyprowadzi z rozwaa o przymiotach boskich. To Neumark udowodni. Ale czy wszystko da si odnie do tego rda ? Bd co d wykry Neumark i okreli pewien nurt, przepywajcy przez wszystkie okresy dziejw myli ydowskiej a to ju wielka zasuga wobec tego chaosu. Zagadnienie atrybutw wkracza tak czsto w nasze roztrzsania i nasuwa si na kadym niemal kroku! Naley je traktowa na miar historii powszechnej, a wiemy ju, jakim to jest pomostem pomidzy cywilizacj ydowsk a braministyczno-hindusk. Zwracaj uwag inne fakty: ydzi aleksandryjscy dyskutuj o najzawilszych kwestiach, wyaniajcych si ze zestawienia filozofii greckiej z Talmudem. Midzy innymi znamienne s pytania w liczbie dwunastu, zadane rabbi Jeszuemu ben Chananija, zaciekemu przeciwnikowi hellenistycznego wyksztacenia, pytania o rnic ydowskiego a platoskiego pojcia bstwa, tudzie o kardynaln cnot bosk: Sophia. W tym punkcie filozofowania" wychodzi na jaw gnostycyzm, wojujcy wielce sofi, chocia ma to by ostatni i najniszy z eonw. Gnoza w neoplatonizmie, to cieka wiodca od braminizmu przez umysowo Plotina. Studium atrybutw rozszerzao t ciek. Mdroci Boej nigdy nie brak na wiecie, a jake przypuci, iby jej nie mao by najwicej w Izraelu? Nad tym nie ma si co nawet zastanawia. Albowiem nigdy w Izraelu, a wedug niektrych w ogle na wiecie, nie zajdzie taki wypadek, iby nie byy reprezentowane kardynalne atrybuty boskie. A teraz w dalszym cigu rozumowania zobaczymy, jak w talmudycznej filozofii tkwi ju zawizki kabay i chasydyzmu. Albowiem informuje nas ze swych studiw Neumark, jako Bg jest cadykiem wszechwiata, przy czym cadyk stanowi wyobraenie jednostkowe (einheitliche) dla wszystkich substancyjnych atrybutw boskich kardynalnych i to tak w sensie metafizyczno-kosmologicznym, jako te w etycznym". Tote na ziemi znajduje si zawsze przynajmniej jeden cadyk, wedug innych kilku caddiwim, przy czym ilo ich waha si pomidzy jednym a 36. Ci utrzymuj wiat przez swe kierownictwo, a przynajmniej przez swe wielkie zasugi"1244. Z Talmudu wydobdzie Neumark jeszcze ciekawsze doktryny, a ktre ju nawet bez bliszych komentarzy wyjaniaj wiele spraw z redniowiecznego ydowskiego filozofowania: Bg dziaa wedug pewnej zasady liczby i miary, wiecznie jednolitej, lecz mogcej si wyraa w niezliczonych formach. Z naruszenia tej zasady powstan ruina i nieszczcie. Na tej zasadzie oparte jest cae dzieo stworzenia". Na tym polega tajemnicza mowa liczb witych, wrd ktrych odznaczaj si liczby 7, 10 i 12. Wgld w t wieczyst zasad liczb i miar stanowi te istot ducha proroczego, a std wypywa zwizek pomidzy proroczoci a muzyk. Muzyka wywouje nastrj proroczy, poniewa jednakowa jest zasada liczb i miar w obu formach wyraania si umysu ludzkiego. Prawo proporcji, wadne w muzyce tudzie w barwnych kompozycjach, jest prawem stworzenia wiata. Najcenniejszy wytwr ducha prorockiego, Thora, polega na tej samej zasadzie liczb i miar, jak przyroda. Prawo Thora jest tylko innym wyrazem prawa przyrody. Thora oznacza realizacj boskiej zasady form w yciu ludzkim" itd. itd.1245.
1243 1244 1245

Ne II B 13,21 Ne B 19, 29, 30 Ne II B 43, 44

Zapamitajmy sobie: prawo Tory jest tylko innym wyrazem prawa przyrody. Czy to nie pierwszy stopie do panteizmu? Ostatecznie wie to musi do filozofii materialistycznej. Czy nie stanowi pomostu do niej ju twierdzenie Saadiego, jako wszystko, cokolwiek zdatne jest do rniczkowania si, jest ciaem? W relacji Neumarka dosownie: ein jedes Ding, das Differenzierung aufweist ist krperlich"1246. Umysowo ludzka wykazuje najwicej zrniczkowania, czy i ona jest ... ciaem? Pojawi si potem kiedy doktryna monizmu przyrodniczego, a bdzie podtrzymywana przez ydw z najwiksz gorliwoci. A wic mamy: Tor, jako wyraz praw przyrody na pocztku, a na kocu monizm przyrodniczy, w rodku panteizm. A czy te filozofowania o przymiotach boskich i o cadykach nie s czytelnikowi ju znane z rozdziaw o kabale i chasydyzmie? Dziesicioro sefirotw" przepoio wszystkie ydowskie modlitwy1247. Temu nie dziwilibymy si. Zdziwienie natomiast wywouje metoda filozoficzno-teologicznego rozumowania ydowskiego, jeeli w rozprawie Pseudo-Abusalaha, ze szkoy Saadiego w cznoci z teori liczb dochodzi autor do dowodw jedynoci Boga"1248. Doprawdy, godne to stan obok pogldu, ako obrzezanie stanowi symbol tej jedynoci! Wida z tych przykadw, e upatrywanie gwnej podstawy myli ydowskiej w nauce o atrybutach nie wyjania natury ydostwa bez wzgldu na czas i miejsce, wszdzie i zawsze, na przestrzeni wszystkich krajw i wszystkich wiekw. Tylko mesjanizm stanowi taki klucz uniwersalny do duszy ydowskiej. Tak czy owak, bya filozofia ydowska zawsze ograniczona do oyska sakralnego. Nie odywiana dostrzeganiami ze wiata pozasakralnego, nie moga si wyksztaci na macierz nauk, wanie skutkiem tego, i kazano naukom wywodzi si ze sakralnoci. A gdzie brak filozofii, tam trudno o metod, a praca systematyczna nie da widoku caoci; sowem bez filozofii nie ma syntezy. A bez myli syntetycznej, choby jeszcze nie wykoczonej, choby wykluwajcej si, nie ma oryginalnoci twrczej. Praca uczonego pozbawiona wyksztacenia filozoficznego, nie miewa planu uwzgldniajcego caoksztat wiedzy. Z reguy uczony taki nie troszczy si ani o pytanie: skd ani dokd. Pracuje przygodnie, nie bardzo wiedzc, po co i na co; zazwyczaj pokrywa sw bezkierunkowo rzekomymi przywilejami specjalizacji. To za wychodzi najczciej na uprawianie nauki pozbawionej ... wiedzy. Wiedza jest bowiem sum zwizkw zachodzcych midzy naukami. Jake tu obej si bez filozofii? Gdy za uczony nie wie, ku czemu dy, skd wyglda syntezy, trudno mu orientowa si w caoci i wyledzi, czego trzeba, by uatwi odkrycia naukowe; nie atwo mu bowiem okrela problemy, a c dopiero stawia nowe. Postp nauki polega na zadawaniu jej coraz nowych pyta i w tym rdo oryginalnoci. ydzi pozbawieni s tedy obu warunkw oryginalnoci na szlakach rozwoju umysowego: personalizmu i filozoficznego ujmowania przedmiotw. Trudno! Ani kwestia atrybutw, ani mesjanizm ydowski nie mog suy za fundament naukom. Nauki za rozstrzygaj o postpie umysowym. Nasuwa si pytanie: A czyby ydzi nie mogli przej filozofii z cywilizacji helleskiej, rzymskiej, arabskiej czy aciskiej? Rzymska i aciska wykluczone, jako zbyt przeciwne cywilizacji ydowskiej; z attyckiej i arabskiej prbowano nie raz. Widzielimy jednak, jak neoplatonizm powika do reszty myl ydowsk i jak nie przyj si arystotelizm, czerpany z drugiej rki od Arabw. Plotinusa trzyma si Salomon Jehuda ibn Gabirol (po arabsku zwany Debiruk, ok. 1020-1070). By to zarazem najwikszy hebrajski poeta redniowiecza, ktrego utwory wchodz dotychczas w obrzdy religijne.
1246 1247 1248

ib II B 189 ib 82 ib 219

Naukowo pisywa jednak po arabsku. Od XIII wieku pojawiaj si z niego przekady i hebrajskie, a gwne jego dzieo Merkor Chaim" byo tumaczone na acin pt. Fons Vitae. Scholastycy mieli go za Araba. Chrzecijascy uczeni zwali go Avicebron. Godnymi przestudiowania dzisiejszymi metodami naukowymi byyby dwa dziea Gabirola, dotykajce zagadnie etycznych: Tikkin middot hanefesz" (Oczyszczanie przymiotw duszy) i Mibhar ha peninim" (Wybr pere), oba tumaczone z. Arabskiego. Dodajmy, e Gabirol propagowa kaba. Z powika neoplatonizmu wyprowadza ydowskich uczonych w niespena wiek potem najgoniejszy z muzumanw mauryjskich, dziaajcy wrd zmiennych kolei ycia w Hiszpanii i Maroku, Ibn Ruszd, zwan Averroesem (1126-1198), prbujcy stosowa Aristotelesa do Koranu, a skonny mimo to do panteizmu. Istota jego filozofii tkwi w tezie podwjnej prawdy", tj. e zachodzi stale niezgodno pomidzy religi a nauk. Averroizm wytwarza sobie szko w ydowskim wiecie naukowym. W roku 1472 wyszed aciski przekad wywoujc duo zych nastpstw w przededniu i pocztkach tzw. reformacji. Duo fermentw wywoa te Averroes wrd ydw, najmniej za wrd Islamu. Aristotelesowska teoria sferyczna pozostaa niejako centrum arabskiej filozofii redniowiecznej, a porednio po czci take ydowakiej1249. Byo tego stosunkowo niewiele; wspomniano poprzednio przy Majmonidesie, czemu Stagiryta nie mg posuy ydostwu za filar, lub choby za drog do jakiej syntezy ydowskiej. Jake charakterystyczne jest spostrzeenie Neumarka, jako Aristoteles unterdruckt das Attributenmotiv"1250. Nie mogc przyswoi sobie gruntowniej i na stae Aristotelesa, odstrychnli si tym samym od wikszej czci hellenizmu i od cywilizacji aciskiej wiekw rednich. Czy jednak utworzyli jak odmian platonizmu, czy ich uzna uczniami Platona ? Bynajmniej, bo tyle w nich Platona, ile Plotina, a to platonizm nominalny, pod Platona si podszywajcy. Tak tedy niemal caa druga cz filozofii helleskiej przepada dla ydw. Nie przejmowali si te ni bynajmniej, bo Plotinos wicej czerpa z Persji i z Indii (gdzie bawi i studiowa), ni z Platona. Cay w rzekomy neoplatonizin" polega na tym, e za przykadem Platona chciano urzdzi pastewko wedug pewnych apriorycznych prawide, (w Kampanii rzymskiej miaa powsta owa Platonopolis). A by to ju III wiek po Chr., w sze stuleci po mierci Platona. Dopki platonizm kwitn i wydawa z pnia swego nowe gazie, c ydzi mieli z nim wsplnego? Pozostaje filozofia arabska, uprawiana przez uczonych gwnie maurytaskich w Hiszpanii podbitej. W tej ydzi uczestniczyli, ale oryginalnego swego nic do niej nie wnieli. Odrzucajc aristotelizm, a przynajmniej prbujc bezskutecznie zaadoptowa go ydostwu, odsunli si tym samym od gwnej gazi arabskiej filozofii. Natomiast potpiany averroizm dziaa w zaciszu i mia kiedy wyda owoce. Ilekro wstpowali w koo naukowe jakiejkolwiek cywilizacji, pozostawali biernymi naladowcami, komentatorami, zbieraczami przyczynkw", bo nigdy nie przejli si adn filozofi tak, iby wytworzy w niej pewn e tak powiem szko ydowsk. Stanowili zawsze jemio na obcych dbach. Od ycia dbu zaleao te ycie i sam byt jemioy. W taki mniej wicej sposb charakteryzuj wszyscy dzieje umysowoci pord ydw nawet najwiksi judofile. Z upadkiem nauki arabskiej, upada zarwno nauka wiecka u ydw. To samo zjawisko powtarza si zawsze i wszdzie; ydzi nabywaj kultury umysowej, przebywajc pord wysoko rozwinitych umysowo nie-ydw; gdzie otoczenie na niskim poziomie, oni rwnie. Podnosz si i upadaj umysowo rwnolegle i rwnoczenie ze swymi akumami i gojami w kadym kraju. Nigdzie w Afryce dzisiejszej nie posiadaj wyszego wyksztacenia, bo sami go rozwin nie umiej; to samo zjawisko obserwujemy w Azji centralnej i w Indiach, (Chiska cywilizacja nie miaa nigdy do czynienia z wiksz iloci ydw; garstka ich w Chinach rozpyna si w otoczeniu, a Japonia nie ma jeszcze adnego dowiadczenia z nimi.)

1249 1250

ib. 22 127.

ydowski uczony przyznaje rwnie, e ydzi zawili s umysowo od otoczenia, a chcc ydw usprawiedliwi, przedstawia spraw, jak gdyby tak by musiao: Tylko w takich okresach i krajach, gdzie brak byo wyszych dnoci duchowych, popado ydostwo w skostnienie i zastj, co przeciwne jest jego istocie". Za przykad podaje, e ydzi widzieli si wcignionymi nieuchronnie w upadek kultury muzumaskiej1251. Dlaczego nieuchronnie? Skd tu konieczno? Czy mona sta na wysokim stopniu rozwoju, chocia wszystko dookoa jest niej poziomu? Mao w historii takich przykadw? S nawet przykady utrzymania kultury nabytej i dalszego jej rozwijania pomimo, e upadli pierwotni jej twrcy. Nie mamy przeto w tej sprawie do czynienia z jakim prawem oglnym, ktremu musz ydzi ulega, lecz tylko z pewn waciwoci ydowsk. Brak oryginalnoci sprawia, e obcy musz im dostarczy ta, tematu i metody, a gdy nie ma si na kim i na czym obcym oprze, staj bezradni i upadaj. Nawet wasna, ydowska cile nauka zakwita" w rozproszeniu" tam tylko, gdzie nie-ydzi rwnoczenie uprawiaj swe wieckie nauki. W t paralel nie mog tu wchodzi bliej; zwrc tylko uwag, e zachodzi to zjawisko jake ciekawe take w dziejach ydw w Polsce. W dobie wspaniaego rozkwitu ycia umysowego na Zachodzie wystpuje Boruch Spinoza (1632-1677) jako cig dalszy averroizmu. Zerwa z cywilizacj ydowsk, lecz do aciskiej nie przysta i jakby zawis w prni. W etyce sta si przodownikiem determinizmu. Zaprzecza moliwoci wolnej woli, nawet istnienia dobra i za. Mona go uwaa za ojca etyki tzw. autonomicznej, czyli po prostu etyk sztucznych. Kierunek ten naby u ydw wielkiej popularnoci. Tzw. ruch etyczny, areligijne roztrzsanie kwestii etyki, wszczte w Stanach Zjednoczonych w roku 1867, zorganizowa yd F. Adler. Najpopularniejszym sta si inny yd, Max Nordau, owiadczajcy, jako moralno religijna jest dowolna, powierzchowna i wprost niemoralna"1252. Rozptaa si walka z wszelk religi pozytywn lecz oprcz ydowskiej. Niejeden yd nie uznawa w duchu Tory; lecz nie byo przykadu, eby j zwalcza publicznie. Wyzbywajcy si religii intelekt pdzi atoli dalej. Zwracalimy ju uwag na pewien zwizek myli, mianowicie, e nie moe by monolatrii bez nastroju politeistycznego. Odkd hellenistyczno wytpia u ydw skonno politeistyczn, poczynaj si zwolna przerzuca w skrajno przeciwn: do ateizmu. Czy Herodowie nie byli pierwszymi ateistami? Uywali sobie averroizmu, etyki areligijnej, bezwyznaniowoci i ateizmu pisarze ydowscy w jzykach gojw, wchodzc w ruch umysowy postpowy", nie dotykajc wcale szerszych warstw ydowskich. Wyraano nieraz podejrzenie, czy to nie byo i nie jest wiadomym zatruwaniem narodw". Lecz pomysy s starsze od praktycznego stosowania ich. Ci, ktrzy wymylali argumentacj do tych pochyoci, nie imali si praktycznych stron ycia publicznego. Pniej dopiero inni mieli z ich pomysw obmyla nauk stosowan" przeciwko cywilizacji aciskiej. Zwamy, e w religii ydowskiej nie ma niemal cakiem teologii, e to ma by tylko objawione prawo". W tak pojmowanej religii da si zmieci wszystko. Zreszt skutkiem braku oryginalnoci nie zawayli ydzi nigdzie na rozwoju nauk, literatury, ni sztuk piknych. Nie odkrywali nowych drg, metod, nie dodali nigdzie nowych wzlotw, ni obmylili nowe formy. Umieli atoli wszystko, co od nie-ydw wzili, obrci przeciwko nim w imi wasnej cywilizacji. Dlatego to wyrabia si u nich talent czego, co w mowie ludowej zowie si obracaniem kota ogonem", zdolno przekrcania (persiflau), nastawienia rzeczy na wrcz przeciwne tory. Pracowali bowiem okoo cywilizacji ydowskiej, a tylko rodkami nieydowskimi ktre trzeba byo dopiero odpowiednio przykroi, przystruga. Sdzibym, e mona tu przytoczy Heinego i Bjrnego. Czy po wypdzeniu ydw z Anglii i Francji w wiekach rednich zaznacza si upadek umysowoci tych krajw? A czy hiszpaska literatura i sztuka nie wzniosy si wyej, gdy ydw przy tym ju nie byo? Czy u nas w okresie trzech wieszczw" istniaa literatura ydowska w polskim jzyku? Jeszcze nie pisywali po polsku, i nie zaszkodzio to polskiemu pimiennictwu nic a nic. Najbardziej asystowali naukom w Niemczech;
1251 1252

Ca I 5, 6. Rozwj moralnoci 160-162

ale na ydowskie odkrycie musiao pimiennictwo naukowe czeka dziwnie dugo, a doczekano si ... psychoanalizy Freuda (Izraelita z Bielska na lsku, by tam dugo lekarzem). Dalej na Zachodzie uywa ona ju tytuu nauki ydowskiej". Stwierdmy, e nauka Freuda, bdca po prostu sennikiem seui generis, nie jest pozbawiona podstawy w Talmudzie; talmudycznym sennikiem jest dziewity rozdzia traktatu Berchoth (w Lwego skrcie Szulchan-Aruchu pi stronic druku1253

1253

1253 S XV

XXV. O BYT MATERIALNY DO WIEKU XIII

Wielka dziedzina materialnej walki o byt odcina si jaskrawo od innych dziaw cywilizacji ydowskiej, mianowicie metod; nie jest ani sakralna, ani aprioryczna. Dziki temu przejawiy si tu i twrczo i oryginalno, przymioty, ktrych brak Izraelowi w walce o byt umysowy. Na co nie zdobyli si ani w filozofii, ni w adnej nauce, czego nie osigli w literaturze, ni w sztukach piknych, to zjawia si u nich w walce o dobra materialne; tu nie brak im oglnego ujcia przedmiotu, w ekonomii spoecznej istnieje szkoa ydowska. Nie zawdziczaj tego sukcesu ani jakim specyficznym zdolnociom, ani adnym w ogle waciwociom rasowym, lecz wycznie temu, e w tej jednej jedynej dziedzinie ycia kroczyli drog normaln, dowiadczenia i tradycji. W sprawy wesza nawet odrobina historyzmu, wbrew wszystkiemu a wszystkiemu, co si dziao i dzieje w innych dziedzinach ydowskiego ycia zbiorowego. Ich olbrzymie sukcesy materialne rosy i urosy drog historyczn. Co za smutne wiadectwo dla cywilizacji ydowskiej, skoro powiodo si w niej to tylko, co si z niej emancypowao! Jeden tylko skadnik swej cywilizacji wcielili do walki o byt materialny: dwojako etyki. W Palestynie jak wiemy z czci pierwszej nie byo zrniczkowania spoecznego, a wic ani ekonomicznego. Handlem nie trudniono si. Upastwowienie handlu, zaprowadzone przez Salomona, wymagajce drobiazgowej organizacji, nie dugo utrzymywao si po zgonie swego twrcy, rozprzgo si. (Upastwowienie handlu zagranicznego waciwym jest cywilizacji turaskiej. Od Mongow przeszo to do Moskwy i do kozaczyzny. Obecnie uprawia rzd handel w Afganistanie, w Persji i Rosji). Josephus Flavius zaznacza z naciskiem, jako mieszkacy Palestyny nie uprawiaj adnego handlu zamorskiego. Ale rozproszenie" byo ju od dawna handlowe, o czym Flavius nie mwi. Przyczyna zdaje si tkwi w tym, e w Palestynie byo zbyt mao ludnoci ydowskiej, eby si zajmowa handlem; ledwie starczyo jej na rolnictwo. Zwamy, e Aaronidzi i Lewici mieli utrzymanie bez walki o byt. Emigranci atoli musieli myle o sobie bez wzgldu na rd, o czym zreszt wiedzia kady z gry. Czyme mia zarabia yd wygodniay w Palestynie, szukajcy zarobku na obczynie ? Wypadaoby mu wedug wszelkich danych stosunkw staroytnego wiata zaprzeda si w niewol. Nie uczyni tego, a to stanowi wielkie plus w dziejach Izraela. Zamiowania ich i nadzwyczajne wyniki w tej dziedzinie tumaczono... wstrzemiliwoci pciow. Nieprawdopodobne a jednak prawdziwe, jak to tumaczono! Da si zowi na to nawet powany badacz Sombart! Rozpisa si o zamianie organicznego instynktu pciowego w energi gospodarcz"1254. Ale to fantazja! U ydw ten wanie kt ycia jest arcyrozwarty, a Talmud z gry sankcjonuje wszelkie wybryki mczyzny, byle w maestwie. wicz si nawet wczenie, bo eni si w 14 a nawet w 13, wyjtkowo za choby w 11 roku ycia. Co wic mia na myli Freud, piszc o powstrzymywanym przez ydw instynkcie pciowym? Oto Talmud utrzymujcy stae studio w alkowie maeskiej obok bezwzgldnego wydania ony mowi na up (jak ryb"...) zawiera z drugiej strony pewne ograniczenia, aeby kobiet oszczdza. S one jednak tak prymitywne, wynikajce z samej natury rzeczy, i podziw Talmudowi i ydom naley si za to w kierunku zgoa przeciwnym. A dziw bierze, e trzeba im tego dopiero zakazywa i to sakralnie, tego, co u wszystkich innych ludzi rozumie si samo przez si. Owe zakazy dowodz wanie, e Izrael do wstrzemiliwoci skonnym nie by. Przypuszczam, e nadzwyczajne rzeczywicie powodzenie ydostwa w dziedzinie materialnej da si wyjani bardziej po prostu i zgodniej z rzeczywistoci.

1254

Sm 231-234.

Nie zdolnociami samymi, bo np. w handlu towarem ustpuj Ormianom i Moskalom (kacapom", a w handlu towarem i pienidzem Grekom, a jeszcze bardziej Holendrom) ale ydzi powicaj handlowi bez porwnania wicej inteligencji, ni chrzecijanie w ogle (nie mwic ju o Polakach, istnych nieukach w tej dziedzinie). Handel uprawiaj najinteligentniejsi ydzi. Najwiksi uczeni talmudyczni byli zarazem najzrczniejszymi finansistami, lekarzami, jubilerami, kupcami"1255. Wielki Mojesz Mendelsohn, trzeci Mojesz", by wsplnikiem fabryki jedwabiw. A gdy kupiec ydowski moe sobie pozwoli na kupno dbr ziemskich, nie porzuca jednak handlu i tym rni si od zbogaconego kupca chrzecijaskiego. Kupcw z wyksztaceniem akademickim wrd ydw peno, wrd chrzecijan minimalnie; rzemielnik z matur szkoy redniej zdarza si czsto, ale nie pord chrzecijan. A zatem kupiec, rzemielnik, przemysowiec ydowski jest na og znacznie inteligentniejszy np. od polskiego chrzecijaskiego. Ale nawet najwikszy wysiek inteligencji nie byby si zda na nic, gdyby rok szabatowy podrywa wszelk przedsibiorczo. Zrzucono jednak te okowy, czciowo w samej nawet Palestynie (prozbul), a cakowicie w golusie. Ocalia ich wzgldno geograficzna religii. Posiadajc przy tym przywilej dwojakiej etyki, stali si uprzywilejowanymi wspzawodnikami. Wkroczyli w handel uniwersalny. Handel taki ma swe nieuchronne prawa bez wzgldu na to, kto go uprawia, kiedy i gdzie. S to: nieustanna ekspansja, denie do wolnoci handlu, handel pienidzem, obrt bezgotwkowy i (prcz Anglii) przerost kredytu. Takie s mym zdaniem waciwoci handlu midzynarodowego, objawiajce si zawsze. Przechodzili to wszystko niewtpliwie Fenicjanie, Helleczycy, Persowie, Ormianie i rzymscy equites; musieli to przetrawi take ydzi. Kiedy jednak przechodzio to wszystko, przerabia, przetwarza po swojemu. Wszystkie te cztery cywilizacje, w ktrych wypado ydom toczy walk o byt, opieray si na niewolnictwie. Poniewa w Palestynie niewola bya znana i uznawana, tym atwiej byo ydom w staroytnym golusie i nastpnie w muzumaskim zajmowa si handlem niewolnikami i niewolnicami. Wiemy te, jako trudnili si handlem pienidzem. Nieuniknione to w handlu uniwersalnym i nasuwa si samo przez si z powodu cigych zmian walutowych, koniecznoci wymiany pienidzy itd. Stanowi to prymitywny, pierwszy szczebel tego handlu, z ktrego posuwali si na wysze. W Rzymie zarzucano im, e wyawiaj i ukrywaj drobn monet. Byo to w III i w IV wieku po Chr., kiedy nastaa dewaluacja pienidza i rwnoczenie anarchia rzdw wojskowych. Ten rodzaj rzdw ubija dobrobyt zawsze i wszdzie, gdziekolwiek si zjawia. Jako od III wieku po Chr. zamiera rzymski handel uniwersalny, a doszo do tego, i w zachodniej poaci krajw rdziemnomorskich i na pnoc stamtd zamary nawet szlaki handlowe. Cofnito si i nie byo tam handlu innego, jak lokalny. Pozosta tylko handel bizantyski, do ktrego nawizali Ormianie, a nastpnie Saraceni". Arabski uniwersalizm dostarczy nowego rusztowania pod handel prawdziwie uniwersalny, a ydzi dominowali w nim coraz bardziej. Oni te mieli wcign Zachd na nowo w obroty handlu midzynarodowego. Zagina ju nawet pami zwizkw handlowych pomidzy krajami od Morza Balearskiego i Liguryjskiego do dawnej Batawii, od ujcia Rodanu do ujcia Renu. A tymczasem z Lewantu dokonywaa si ekspansja handlowa do turaszczyzny pomidzy Uralem a Dnieprem, tudzie do wschodniej sowiaszczyzny. Szy misje eksploracyjne handlowe nie tyle w poszukiwaniu nowych rynkw zbytu, ile nowych rde towaru, szy w gr Wogi, Donu, Dniepru, po futra i niewolnika. Posuwajcy si od Lewantu ku zachodowi wraz z Saracenami" handel midzynarodowy zaj si po pewnym czasie eksploracj nowej Europy zachodniej. Zaczo si to w VIII wieku po Chr. Agenci handlowi przedsibrali podre wywiadowcze, rozwozili po szerokim wiecie prbki towarw, a znalazszy chtnych kupcw, gotowych prbowa interesw w nowych krajach, nie tknitych jeszcze uniwersalnym handlem ydowskim, organizowali wypraw, zazwyczaj okrtem, z towarem i po towar, podczas gdy nowi agenci zapuszczali si coraz dalej w gb kraju. Wytworzya si spoeczno nowa, w onie kupiectwa ydowskiego,
1255

Sm 192.

muzumaskich kalifatw, tzw. Radanici1256, wdrowcy handlowi rozmaitego stopnia, od bogaczy kontrolujcych swe faktorie w rozmaitych stronach wiata a do skromnych agentw, pracujcych na cudzy rachunek. Ci to radanici dokonali ponownego odkrycia Europy zachodniej dla handlu uniwersalnego, ktrego gwne ognisko miecio si tym razem w Bagdadzie. Europa zachodnia miaa si sta najdalszym i najniszym krgiem tego handlu. Pwysep pirenejski mia si atoli sta drugim wielkim ogniskiem tego handlu. Maurowie wkraczaj tam w roku 711, od roku 756 istnieje kalifat kordowski, lecz okres wietnoci materialnej nastpuje dopiero za Almorawidw (po roku 1031 i trwa do pocztku wieku XIII. Z czasem podupada ognisko bagdadzkie, a Europa wchodzi coraz bardziej w krg handlu (powiedzmy) kordowaskiego, cakiem ju samodzielnego, zmierzajcego do uniwersalnoci. Posiadamy dosy dokadne informacje o szlakach radanitw. O kupcach ydowskich zwanych radanitami, obiegajcych wiat w celach handlowych, informuje rdo cakiem autentyczne, ksiga szlakw podrnych Ibn Chordadbeha z poowy IX wieku. Wdrowcy", posiadajcy wiele jzykw podrowali z zachodu na wschd i z wschodu na zachd, ju to ldem, ju to morzem. Przywozili eunuchw, niewolnice, modych niewolnikw, jedwab, futra i miecze. Z kraju Frankw eglowali przez Morze rdziemne do Egiptu, ldowali we Furamie, adowali towar na muy i ldem zmierzali do Kolzoum (Suez); tam wsiadali ponownie na statki do Deddy, przystani dla Mekki, a rozszerzali swe podre a do Indii i Chin. Wracajc mieli juki z muszkatem, aloesem, kamfor, cynamonem i innymi produktami Wschodu. Dotarszy przez Kolzoum do Faramy, pynli jedni do Carogrodu, by tam zbywa swe towary, inni udawali si do kraju Frankw. Czasem obierali ydowscy kupcy drog na Antiochi, skd w trzy dni mona byo dotrze do Eufratu. W Bagdadzie wsiadali na statek i pynli Tygrysem w d, do Obollah, aeby tam zebra si do podry morskiej do Azji wschodniej. Prowadziy te ldowe drogi do Indii i Chin. Kupcy przybywajcy z Hiszpanii i z kraju Frankw udawali si do Tangeru i Maroka, kierowali si przez pnocn Afryk do Egiptu, a stamtd przez Ramlah, Damaszek, Kuf i Bagdad do Bassry i dalej przez poudniow Persj. Bya atoli droga przez Niemcy take dostpna, jeeli si stamtd doszo przez kraje sowiaskie do miasta chazarskiego nad Wog, przepywajc nastpnie Morze Kaspijskie i ruszajc potem wskos przez Azj rodkow do Chin. Za punkt wyjcia tych podry uwaa Ibn Chodadbeh widocznie zachd, pastwo Frankw i moe jeszcze Hiszpani. ydowscy wdrowcy nie byli rodem ze Wschodu, ktrego pody dowozili Zachodowi. Mona ich uwaa za potomkw owych kupcw, ktrzy bywali na dworach Merowingw w Galii. O ile kupiec ydowski na Wschodzie znika w cibie innych oddanych temu zawodowi, dla Zachodu w dobie Karola Wielkiego posiada znaczenie jako powoany porednik w handlu powszechnym"1257. Z pirenejskiego pwyspu zagldaj kupieccy podrnicy ydowscy coraz czciej do nowych pastw, powstaych na gruzach imperium rzymskiego; zapdzaj si a do Polski, poszukujc nowych rynkw. Mno si ydowskie osady handlowe daleko poza pnocnymi i wschodnimi granicami dawnego cesarstwa rzymskiego. Tam wszdzie spotykaj ydowscy eksploratorzy Krzy, ale obroni ich Talmud. Zacznie si okres najwikszej ekskluzywnoci. Wiadomo te skdind, jako ydzi w wiekach VIII i IX trudnili si handlem morskim bezporednio, posiadajc wasne statki, pynce na ich rachunek, a wic wyrugowawszy wszelkie porednictwo nieydowskie pomidzy rnymi stronami wybrzea rdziemnomorskiego. Czy sami byli przy tym eglarzami, jak przypuszcza historyk ydowski, to doprawdy obojtne dla historii handlu1258. Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa porednictwo handlowe midzy tylu ludami, od granic chiskich do krajw Frankw, od Indii do jeziora adogi, dostarczao zapewne do chleba dla synw Izraela, eby nie musieli sami cign liny okrtowe. Handlujc niewolnikami po caym wiecie muzumaskim mieliby nie posiada niewolnikw dla siebie ?
1256

Si 2 zwie ich rodanitami", dodajc: jako e przewanie pochodzili z okolic nadrodaskich". Pomyka zarzuconej od dawna etymologii ludowej". Jeeli chodzi o podobiestwo brzmienia, trzeba by ich osadza nad zachodnim ramieniem delty Rodanu, gdy zowie si ono Rhodanet 1257 Ca I 126, 127 1258 Ca I 128

Radanita lub jego czeladnik mg przywozi taki towar, przy ktrym opaciyby si koszty dalekiego przewzu statkiem i potem gromadn uzbrojon karawan. By to wykwintny towar indyjski lub perski, a nawet z Chin sprowadzony, lekkie tkaniny, cienkie jedwabie, kamienie szlachetne, wyroby zote i srebrne, ozdobna bro obok zwierciade i piercionkw, purpura obok pere. Taki towar zjednywa przyjaci, jeszcze bardziej przyjaciki w najwyszych warstwach; robiono zamwienia. i wyczekiwano niecierpliwie ponownego przyjazdu radanity. Chudopachoek nie wchodzi wwczas w adne rachuby. Ju za Merowingw handel by w rku ydw i Syryjczykw, ktrzy przez Marsyli utrzymywali stosunki z Wschodem1259. Nastpnie dwory Karolingw byway staym ogniskiem handlu ydowskiego; przebywao tam zawsze jakie grono ydowskich wdrowcw1260. Korzystajc z opieki dworu i bezpiecznej z nim podry, dopraszali si, by mc dworowi towarzyszy i wraz z nim przenosi si z miejsca na miejsce. W ten sposb zyskiwali zarazem to, i mieli ruchom wystaw swego handlu, ogldan wszdzie przez wielu wielmow, majcych dostp do dworu. Czy nie w taki sam sposb odbyway si podre handlowe po caym wiecie, zanim nastay porzdki komunikacyjne? Czy na Rusi i w Moskiewszczynie nie towarzyszy przejazdom ksicym ogon dugi kilkudziesiciu kupcw i podwd ich jeszcze pod koniec XV wieku ? I czy nie kazano sobie paci za prawo przyczenia si do ksicych taborw. Tak wanie bywao w IX i X wieku na dworach Karolingw i podobnie we Francji, gdzie handel zbytkowym towarem wschodnim zacz si take od dworu krlewskiego1261. By to handel wdrowny, z towarem zajmujcym niewiele miejsca, z drobnym stosunkowo toboem. Drobnymi handlarzami w stosunku do swych pryncypaw, byli te ci drugorzdni, a moe trzeciorzdni radanici, ktrych wyprawiano do krajw notorycznie ubogiego Zachodu. Ale nie byo to take, jak sobie wyobraaj historycy, ktrzy z rozmaitych rde, wzajemnie od siebie niezalenych, pracujc w rozmaitych krajach, doszli najzupeniej lege artis" do jednakowego wniosku, jako ydzi w handlu wczesnego redniowiecza byli tylko drobnymi roznosicielami towarw". Pisze si tak o pocztkach ydostwa w Polsce, a nawet Sombart szerzy te banie. Ale w kadej bajce jest co prawdy; poprawmy wic roznosiciela" na rozwzc, a drobno" towarw okrelmy sobie jak wyej, a bajka zmieni si w prawd. Legend za o jakim domokrcy", z ktrego wyrobio si pniejsze kupiectwo ydowskie, zarzumy przecie! Groszowe transakcje kupieckie ludzi, ktrzy po to przepynli morze? Nie! Ci ludzie zaczynali od razu od handlu na grube sumy, a dopiero nastpnie doszli do drobnych roznosicieli towaru". To, co sobie historycy wyobraaj na pocztku, stanowio kocowy etap rozwoju handlu ydowskiego towarowego, drobniejcego coraz bardziej, etap kocowy i zarazem ... przesilenie. ydzi zaczli bowiem u nas od handlu uniwersalnego, a lokalny potem dopiero sobie przyswoili; rozwj odbywa si wrcz przeciwnie, ni to bywa w handlu wywodzcym si od lokalnego rzemielniczego. Handel ydowski rozkwita wedug cakiem innej metody, ni rodzimy europejski np. hanzeatycki. Chronologicznie nastpuj w krajach cywilizacji aciskiej etapy handlu ydowskiego w nastpujcej kolei: najpierw handel jubilerski i zbytkowny w ogle; nastpnie handel ludmi i wnet po nim handel pienidzem, a dopiero najpniej nadesza ydom kolej na waciwy handel towarami. I pod tym take wzgldem dziao si tu przeciwnie, ni w rodzimym europejskim handlu, ktry zaczyna od handlu (rzemielniczego) towarami, a koczy na rozwozie klejnotw, o ile do tego dochodzi. Zaraz od pierwszych radanitw zaczyna si handel ludmi. Wion od pastw muzumaskich, gdzie ydzi opanowali intratny ten rodzaj handlu i nastpnie przenieli go ku zachodowi. rdem niewoli jest jestwo wojenne. Muzumanom godzio si sprzedawa jecw chrzecijaskich, byli to wic chrzecijanie azjatyccy i afrykascy, lecz ten stan rzeczy nie trwa dugo. Wojny na tych terenach skoczyy si, a chrzecijanie zniknli stamtd. Tymczasem gospodarka najwietniejszych kalifatw opara si wanie na niewolnictwie. Wtedy

1259 1260 1261

Kt II 107 Ca I 136 Ca I 86.

otwaro si nowe obfite rdo niewolnictwa, mianowicie sowiaszczyzna wschodnia. W Bagdadzie i w Kordowie mieli kalifowie strae paacowe z Rusi, podobnie dingis-chanowie a w Pekinie1262. Synod w Orleans w roku 541 stwierdzi, jako niewolnice chrzecijanki wychodz za ydw za m (poligamia ydowska), przyjmujc judaizm i e uwalnia si niewolnikw przechodzcych na ydostwo. A zatem wolno byo zrazu ydom mie niewolnikw chrzecijaskich, ale na podstawie dowiadczenia ograniczono im ten handel ju za Dagoberta ok. roku 630 do samych tylko pogaskich niewolnikw. W Anglii zastosowano to w wieku VIII. Ale w pastwie wizygockim, cho wadza bywaa czsto ydom nieprzychylna, mogli byli do koca posiada niewolnikw chrzecijaskich1263. Kiedy ubiegali si o prawo handlu niewolnikami w pastwie Karola Wielkiego, uzyskali tylko prawo przewozu ich lecz nie wywozu1264. A zatem handel osob niewolnika koczy si na pastwie Karolingw. Koci przyj zasad, e niewolnika nie wolno sprzedawa poganom, ni ydom1265. Taki handel poowiczny skazany by na upadek. Duej trwa handel niewolnikiem z Rusi do Hiszpanii, ktrego gwnym miejscem skadowym" bya Praga. O tym handlu posiadamy wiadomo jeszcze z koca XII wieku z Polski, a jest to zarazem pierwsza wzmianka o ydach w Polsce; poznajemy si z nimi, jako prowadzcymi handel ludmi transito do Pragi, a ona Wadysawa Hermana, Judyta, wykupuje chrzecijan z niewoli ydowskiej. Odnosi si ta wzmianka do lat 1080-1085. By to ju zmierzch tego handlu w Europie. A gdy upad, przestali ydzi hiszpascy jedzi na Wschd, a egluga ydowska na Morzu rdziemnym zanika bez ladu. Radanici doznali waciwie zawodu widocznie nastao ju ydowskie przeludnienie handlowe w krajach islamu skoro nie brakowao kandydatw nawet do takiego strzpu handlu na Zachodzie. A jednak tu wanie mia nasta zoty wiek ydostwa. Z okresu radanitw pozostaa jednak tu i wdzie staa faktoria handlowa, jakkolwiek zdawaoby si skazana na wegetowanie. Rozwj nie mg nastpi, pki by gospodarstwo naturalne nie zamienio si w tych stronach na pienine. Trafili ydzi w sam raz na czasy, kiedy to przemiana zaczynaa si i oni przyspieszyli j. Jli si poyczek pieninych i dziki temu utrzymali si i rozwinli, a powstaa nowa ga Izraela: aszkenazim. Z faktorii tworzyy si osady, gminy ydowskie. Tu przypomnijmy sobie w czci II, z jakimi wzgldami musiay liczy si pierwsze rodziny kadej takiej osady i jakie si wyaniay nieuchronne nieporozumienia. Uzupenimy je obecnie spostrzeeniami, nasuwajcymi si przy roztrzsaniu ydowskiej walki o byt materialny w aciskim golusie. Czy wszyscy bez wyjtku byli lichwiarzami, uywajc jedynego terminu ze redniowiecza? A rzemiosa? Wiemy z dawniejszych wywodw, e w gminie musia by rzenik i obrzenik. Ani ten, ani tamten nie dawali pola do powstania i rozrostu ydowskich rzemios; ta zasuga przypada dopiero tkaczowi i krawcowi. Z pocztku szata bya kawakiem materii i obchodzia si dugo bez szwu, a wic rzemielnikiem od odziey by sam tkacz i nikogo wicej nie potrzebowano. Tkacz musia by koszerny", eby mie rkojmi, e materia nie bdzie mieszana, bo pentateuch ju zakaza mieszania weny z lnem lub konopiami. Skrupulatno zapdzaa si daleko; ani nawet szy materii wenianej nie byo wolno nimi lnianymi lub konopianymi. Ju za czasw Chrystusowych pojawiy si szaty ze szwem, a w miar barbaryzowania" mody tkacz wymaga coraz bardziej uzupeniania przez krawca. W samych pocztkach wiekw rednich rozwija si krawiectwo, a zamone kalifaty od Bagdadu do Kordowy popieray to rzemioso jeszcze bardziej, ni chrzecijanie.

1262 1263 1264 1265

Dzieje Rosji tom I. Ca I 181, 191, 233, 237 Ca I 134, 137 Kt II 133

yd musia mie koszernego krawca, chcc mie pewno, e ubiorem swym nie przekroczy Zakonu. Tote te trzy rzemiosa najwczeniej widzimy w golusie w rku ydowskim: rzenik, tkacz, krawiec. Jak tkacz pociga za sob krawca, podobnie krawiec czapnika i w dalszym cigu kunierza i psamonika. Nie sycha o szewcach. Nad obuwiem skrzanym kontrola bya najatwiejsza; skra skr, nie mieszaj jej z niczym innym i miesza si nie da, i kady sam moe dopilnowa, eby sznurowada byy te skrzane. Co atoli podejrzanego mogo si wydarzy przy garbowaniu skr i dlatego ydzi o wiele wczeniej byli garbarzami, ni szewcami. Zwaszcza wczenie opanowali garbarstwo wykwintniejsze, wypraw skr tzw. kordowaskich; s to kordybanicy, lub czerwonoskrnicy. Takie byy szczeglne nastpstwa sakralnoci w dziedzinie rzemiosa ydowskiego. I to take zawdziczali rozproszeniu", bo na palestyskim gruncie nie wznieliby si do takiego dobrobytu, ktryby zdoa utrzyma kilka rzemios zbytkownych, bez ktrych prymitywno palestyska byaby si nadal obchodzia. Bardzo by moe, e rzemiosa te stany wyej pord muzumanw, ni w Europie chrzecijaskiej, znacznie uboszej. W okresie wypraw krzyowych nauczali si rycerze Krzya rozmaitych wykwintw od wyznawcw Proroka i wkrtce szerzy si w Europie zbytek. Np. jedwab stawa si potrzeb" zamoniejszych, a zaspokoi j umia dugo tylko ydowski rzemielnik, sprowadzony ze Wschodu. W czasie krucjat znaleziono w Tyrusie ydowskich wydymaczy szka. Wiadomo, e byo to prastare rzemioso tamtych stron, jeszcze z czasw fenickich. Najbardziej jednak garnli si ydzi do jedwabnictwa i zwizanego z tym farbiarstwa jedwabiu, za czym poszo farbiarstwo w ogle. Ostatnia ydowska ludno Jerozolimy w drugiej poowie XI wieku skadaa si z dwustu farbiarzy. Od azjatyckich ydw przeszy te rzemiosa na ydw bizantyskich, a stamtd do Woch poudniowych. Kiedy w roku 1147 sprowadzono gwatem tkaczy jedwabiu z Konstantynopola do Palermo, byli midzy nimi take ydzi. Wnet jedwabnictwo i farbiarstwo, a gwnie farbiarstwo jedwabiu stay si w poudniowych Woszech rzemiosami ydowskimi. Dugo posiadali ydzi wyczno farbowania na purpur, barw wybran od staroytnych wiekw dla wadcw i dworw1266. Bardzo pouczajca jest kolejno geograficzna, w jakiej powstaway w Europie ydowskie rzemiosa. Zamoniejsze poudnie liczy ich ju niemao, gdy w pastwie Karolingw, o ile uboszym, cakiem ich jeszcze nie ma1267. Uwzgldni jednak trzeba take rzadko zaludnienia ydowskiego. Aeby np. ydowskiego nieboszczyka dowie na najbliszy cmentarz, trzeba byo ciao wie nieraz przez kilka dni. W Polsce uwydatnia si ta szczupo ydw jeszcze w drugiej poowie wieku XIII i dugo w wiek XIV. Przywilej Bolesawa Pobonego kaliskiego z roku 1264 zapewnia ydom swobod przejazdw pogrzebowych, choby z dalsza. Bo te i stae gminy ydowskie wczeniej powstay na poudniu, ni na pnocy. Rniczkoway si tedy zwolna pierwsze pokolenia przodkw przyszej nowej rasy aszkenazim. Obok kupcw wdrownych stan lichwiarz i rzemielnik. A rolnik? A posiadanie ziemi? Bya ju o tym mowa, jak nadawano im czasem prawo posiadania ziemi i znowu cofano je. A jednak rolnikami nie byli i nie zamierzali nimi by! Niewaciwie rozumiejc rda, identyfikuje si niesusznie spraw posiadania gruntw z rolnictwem. Niepotrzebnie rozumujemy tu ... po naszemu. W caej tej kwestii duo pomyek pochodzi std, e uwaa si ydw za siewcw zboa, gdy tymczasem bywali oni hodowcami winnej latoroli. Do tego te trzeba ziemi! A zreszt trudnili si tym jeszcze w staroytnej Palestynie. Wiedzieli ydzi i pamitali o tym, jako panem kraju jest ten, kto posiada ziemi jego. Tote tpili w Palestynie krajowcw z caych si. W ich pastwie nie mg aden nie-yd posiada ziemi. A potem jak pisa Zelman Hurwicz bywali rolnikami w niektrych miejscach i po rnych krajach"1268. Ale byo tego nieduo.
1266 1267 1268

Ca I 10, 248, 251, 254, 261 ib. 141, 253, 254. H7

W Babilonii niektrzy, nieliczni; podobnie w Syrii i w staroytnej Galii. Zapdzili si tam za Cezarem, wielkim swym dunikiem i protektorem; posiadali grunty podmiejskie do uprawy; ale czy zboa uprawiali? W Arabii za Mahometa niektrzy byli rolnikami, inni rzemielnikami, ale wszyscy byli osiadymi w przeciwiestwie do koczujcych Beduinw. Co ciekawe, e rnicowali si caymi rodami. Podczas gdy np. rd zwany tam Beru-kainakua nie posiada wasnoci rolnej, lecz obrabia w Medynie kruszce szlachetne, inny rd, Beru-nadhir paci daniny cae dwa tysice waskw" pszenicy i a 20 tysicy waskw daktyli1269. Cesarstwo bizantyskie wystpio z ca stanowczoci przeciwko ydowskiej wasnoci ziemskiej. Zaczo si to ju pod koniec wieku V, o grunty w Syrii tedy, bo na bakaskim pwyspie mowy o tym wwczas jeszcze nie byo. A gdy Justynian (527-565) doda zakaz trzymania niewolnikw, gospodarstwo wiejskie stawao si niemoliwym. Zachd, jak wiemy, dugo si waha, wreszcie poszed za hasem rzuconym w Bizancjum co atoli pozostao teori. Ale po co mieliby byli ydzi trudni si upraw zb wwczas, kiedy handlu zboowego jeszcze nie byo w Europie? Co najwyej mona by przypuszcza, jako siali na wasny wycznie uytek ale i to chyba tylko dla mki paschalnej na mace. Co innego uprawa latoroli. Wino potrzebne byo do rytuau i to co tydzie. W rozproszenie" szli potem ydzi z obowizkiem odmawiania modlitwy nad czasz" (w pitki wieczorem kidesz", w soboty i dnie witeczne gabdala1270.W imperium rzymskim nie sprawiao trudnoci nabycie odpowiedniego wina sporzdzonego rytualnie; wystarczao wydzierawi jedn podmiejsk winnic; wiadomo jako panowanie rzymskie nioso za sob wszdzie upraw wina i oliwki. W nastpnym okresie i w dalszych nowych krajach rozproszenia" trzeba byo radzi sobie samym. Z koniecznoci dbaj o to by posiada winnice wasne. Synny podrnik Petachia z koca XlI wieku widzia u ydw Mossulu role winnice1271. Jeszcze bardziej musieli o to zabiega w krajach europejskich. Faktem jest e we wczesnym redniowieczu nie kwestionowano ydom posiadania ziemi. Za czasw wizygockich mieli jej niemao na wasno i pozostaa im jeszcze dugo potem wiksza wasno w okrgu Narbony1272. W poudniowych Woszech spotyka si w tych wiekach duo ydowskich possesores", a na Sycylii take s coloni", a zatem drobni rolnicy, pracujcy rkoma wasnymi na ziemi dzierawionej1273. Czy to nie winiarze? Na pnocy kler chrzecijaski musia zakada wasne winnice, aeby mie wino mszalne. ydzi potrzebowali wina do obrzdkw bez porwnania wicej od chrzecijan, bo musia je mie kady ojciec rodziny. Posiadali winnice w Austrii w wieku XIII. W Niemczech da si stwierdzi posiadoci ydowskie okoo Wrzburga, Kolonii, Ratyzbony i innych miast. Zwraca to uwag, poniewa skdind wiemy, e ju im odmawiano w Niemczech prawa wasnoci ziemskiej, co obchodzili w ten sposb, i brali dobra w zastaw z prawem uywalnoci. A jednak w okrgu miejskim Spiry i Wormacji posiadali na pewno rol, winnice, ogrody. W wieku XIII. mamy ciekawe wiadomoci, jako ydzi sprzedaj swe posiadoci klasztorom i kapituom. A zatem mieli je przedtem na wasno. Np. Samuel niejaki sprzeda znaczne dobra pod Ratyzbon klasztorowi. W Wrzburgu ydwka Sara odstpia w roku 1206 kapitule sze mrg winnic i dwa domy w miecie, przyjmujc je w nadaniu dla siebie i dzieci za pewnymi daninami1274. Wszystko to da si wytumaczy, jeeli przyjmiemy, e nie byy to wcale posiadoci wiejskie, lecz mieszczaskie. Posiado obywatela miejskiego skadaa si wwczas prcz domu w miecie z reguy take z gruntu podmiejskiego, przynalenego do tego domu; wszake dopiero ze znaczniejszym rozwojem miast porzucili mieszczanie cakiem gospodark rolnicz. Nie mogli ydzi tedy posiada dbr ziemskich w Niemczech, lecz skupywali grunta podmiejskie od mieszczan wraz z domami. Gdy za wystpiono i przeciw tej formie posiadania, zmuszono ich do wyprzeday. Jak widzimy duchowiestwo odnosio si do ydw agodnie i przychylnie, pozwalajc obej zakaz choby prawem lennym, jak w wypadku z ow Sar, cho ydzi do prawa lennego jaki mieli mie dostp ? Inny
1269 1270 1271 1272 1273 1274

Ca 106-108 Bf 190 Ca I 272 Ca I 142, 143 Ca I 35, 48-50, 76, 96 Ca I 186, 187, 190, 441, 443, 447, 449

przykad yczliwoci mamy z dziejw Spiry; tam chcieli ydzi pobudowa si na gruntach biskupich, ktrych sprzedawa nie mona byo. Pozwolono im tedy stawia domy z prawem dziedzicznego korzystania z nich, nie odstpujc im gruntw1275. Czy to nie najstarszy znany wypadek prawa, ktre rozwino si znacznie pniej, jako tzw. Baurecht? Mona przyj, e wczesnym ydom nie chodzio o handel zboem, ktry a w wiek XIII niemal nie istnia lecz o winnice. Przenoszc si dalej na pnoc i na wschd przenosili upraw winnej latoroli. Nasuwa si tu pewne pytanie: wiadomo, e w Polsce, dla wina tak niegocinnej, znajduje si mnstwo nazw geograficznych od wyrazu wino. Niektrzy badacze domniemywali si nawet z tego, e klimat by u nas niegdy cieplejszy, skoro wino si udawao. Spostrzeono si potem, e mog to by winnice kocielne, na wino mszalne, przy czym obojtnym byo, jak ono dojrzeje; zarzucano te winnice, gdy z uatwieniem komunikacji mona byo sprowadza wino regularnie zza granicy, choby z ociennych Wgier. Tu tedy nasuwa si pytanie, w jakim stopniu ydzi uczestniczyli w tej kulturze winnej macicy i czy nie bywali tu i wdzie pierwszymi jej mistrzami? Z czasem posiedli ziemi bez porwnania wicej, ni trzeba by do winnej macicy, a choby pod zboe na wasny uytek. Zmieniay si czasy, lecz posiadajcy ziemi ydzi nie stawali si rolnikami. Nigdzie nie sycha o takim wypadku. Wiksza wasno stawaa si w ich rku przedmiotem spekulacji, lecz nie warsztatem wasnej pracy. Przechodzia ziemia w ich rce jako zastaw niewykupiony, podobnie jak inne wszelkie" przedmioty i stanowia raczej kopot. Co z tym pocz, skoro to ydowi do niczego nie potrzebne, gdy potrzeba mki paschalnej i wina rytualnego zaspokojona jest od dawna? Polemika o zasig prawa zastawu nie ustawaa nigdy. Nie kwestionowa nikt, e naley si ydowi bezpieczestwo mienia i ewikcja; godzono si, e ma prawo pobra wynagrodzenie za poyczk, ale w jakiej wysokoci? W dociekaniach tej sprawy nie miecio si nic a nic antysemityzmu". Roztrzsano kwesti iustum pretlum", silc si odkry wspczynnik godziwego zysku kupieckiego; ot usura" stanowia pewien rozdzia w tych roztrzsaniach; czy miano to pomin? Ale bo obliczano pod koniec wieku XII we Francji, jako ydzi wycigaj od dunikw swj kapita piciokrotnie! We Francji i w Anglii gospodarstwo pienine czynio najszybsze postpy. Gdy niemieccy ydzi poyczali jeszcze gwnie pod zastaw, francuscy wprowadzili ju skrypt. Ale te klientela ydowskich wierzycieli rozszerzaa si tam najbardziej i w XII wieku obejmowaa ju nie tylko wielmow, ale take zwyke rycerstwo1276. Obok nadmiernej lichwy zarzucano ydom inn jeszcze niecnot, mianowicie paserstwo. Ta sprawa wywoaa oburzenie moe jeszcze wiksze, ni kwestia lichwy. Powszechnie twierdzono, jako dorobki ydowskie nie mog by uwaane za prawn ich wasno, jako pochodzce ze rde nieprawych, a zatem wadze maj prawo konfiskowa je. Papie Eugeniusz III, ogaszajc krucjat w r. 1145, darowuje uczestnikom procenty od dugw. Goszono wyranie, jako na koszt krucjaty mona, a raczej naley odebra ydom bogactwa pochodzce z oszustw, lichwy i paserstwa. Ale Bernard Clairvaux stwierdzi ju, jako bywaj lichwiarze chrzecijascy gorsi od ydw1277. Nie zamierza oczywicie wyjednywa dla nich przywileju; kademu lichwiarzowi wolno zabra majtek na cele publiczne. Trudno przypuci, eby wykryte przez ydw rdo szybkiego przysparzania majtku nie skusio rwnie niejednego chrzecijanina; ale te okoo roku 1130 zabroniono lichwiarzom pogrzebu chrzecijaskiego. Sobr lateraski 1179 roku zakaza chrzecijanom w ogle trudni si procederem poyczkowym. A zatem Koci postawi chrzecijan co do tego niej od ydw; chrzecijanom nie pozwoli pobiera adnego procentu w ogle, przyznajc ydom prawo do pobierania umiarkowanego.

1275 1276 1277

Ca I 187 Ca I 221, 227 Ca I 220, 222, 223, 224

Pozostawiajc zasadnicze rozpatrzenie kwestii procentw do nastpnego rozdziau, stwierdzamy tu fakt, jako ydzi posiedli w taki sposb monopol procentw. Naduywali go co niemiara. W roku 1181 zarzdzono konfiskat mienia lichwiarzy w ten sposb, i ograniczono powinno dunikw do pitej tylko czci roszcze wierzyciela i t kazano zapaci nie wierzycielowi, lecz fiskusowi. Podobnie znosi wierzytelnoci ydowskie Henryk III angielski. A nastpnego roku, skonfiskowano we Francji ydowsk wasno ziemsk. W p wieku potem wyda Jakub I aragoski w roku 1228 postanowienie, jako maksimum procentowe moe dochodzi do 20% rocznie, zezwalajc, eby pierwotnie wypoyczony kapita mg przez narost procentw zwikszy si w dwjnasb1278. Byle nie wicej. Godzi si zrobi tu uwag, e chyba sama nawet spersonifikowana Lichwa musiaaby ustaw t uzna za liberaln! Usunito ydw bezwzgldnie od posiadania ziemi w pastwach Krzyowcw, ale nie samych tylko, lecz rwnie muzumanw, a nawet schizmatykw. Byo to cakiem konsekwentne. Zdobyto Syri i Palestyn wysikiem wycznie katolickim, w imi hase religijnych, wbrew schizmatykom, wbrew Bizancjum, a w walce ornej z islamem; zdobyto te kraje wasnym mozoem dla siebie, a nie dla innowiercw. Nie mg przeto innowierca piastowa tam urzdw, ani trzyma niewolnikw, ani posiada ziemi. W Polsce regulowa sprawy ydowskie przede wszystkim przywilej Bolesawa kaliskiego z roku 1264. Obwieszczono i tam rygor, jako przepada wobec sdu wszelka poyczka na skrypt lub nieruchomo, ale od poyczek na ruchome zastawy uznawano nawet procent skadany (lichwa do lichwy"). Tu zachodzi punkt sporny midzy prawnikami polskimi. Kutrzeba twierdzi, jako przywilej z roku 1264 pozwala wanie udziela poyczek na zastaw nieruchomoci i ewentualnie nawet nabywa ziemi, e atoli to ostatnie dozwolone byo tylko do wieku XIV; ale przedruk askiego 1506 roku zmieni tekst, zakazujc wanie poyczek na ziemi. Inni twierdz, e mamy tu do czynienia ze sfaszowaniem przywileju ksicia kaliskiego przez ydw. Trudno tu wchodzi bliej w te kontrowersje. W kadym kraju nabywano obok powszechnych, take lokalnych dowiadcze w interesach z ydami; w Polsce co do koni. Wolno byo poycza na zastaw zwierzt, a wic i koni, bo to zastaw ruchomy. Ale nic specjalnego nie zawieraj przywileje ydw w Austrii, na Wgrzech, ni w Czechach o koniach, przywileje starsze od polskiego. Dopiero w Polsce spostrzeono si na jakich specjalnociach tego rodzaju zastawu i zastrzeono w roku 1264, e konia wolno oddawa w zastaw i wykupywa z zastawu tylko w dzie1279. Co najbardziej zastanawia ze stosunkw ydw w Polsce, i w kraju tak ubouchnym postpili wczenie do wyszego szczebla handlu pienidzem. Jakie to pouczajce, e w wieku XII na woskim rynku pieninym ydzi nie wchodzili jeszcze w rachub, w Sycylii nie ma jeszcze ani jednego bankiera ydowskiego (chocia ydw tam peno i wiedzie im si dobrze)1280, a w Polsce pod koniec wieku XII za Mieszka Starego dzierawi mennic i wybijaj brakteaty z hebrajskimi napisami; podobnie wadali finansami pastwa Leszka Biaego na pocztku XIII wieku (+ 1226). W cigu XIII wieku dzierawi ju u nas ca, myta, a synody wystpuj przeciw temu bezskutecznie. A pod koniec XIII wieku runy pastwa Krzyowcw i zaczy si najazdy tureckie na azjatyckie kraje cesarstwa bizantyskiego, a od poowy XIV w. uderzali ju na zachodni, europejsk cz Hellespontu. ydzi nabierali znaczenia tym wikszego, im bardziej osabiao si Bizancjum, pocigajce dawniej za sob Zachd w walce z Izraelem, tudzie im bardziej rozbijaa si jedno kocielna i polityczna Zachodu (od roku 1378 schizma papieska). Obowizywaa nadal zasada, e nie wolno im posiada ziemi, lecz posiadali j wszdzie tytuem zastawu. Im bliej koca redniowiecza, tym wietniej rozkwita Izrael w Europie zachodniej, zdobywajc sobie take handel towarowy i przechodzc nastpnie do coraz wyszych szczebli handlu pienidzem. Wielki ich rozkwit

1278 1279 1280

Ca I 358, 360; II 33, 270 Ma 67, 73 Ca I 10, 252

zaczyna si w wieku XIV, bo wstrzymany zosta rozpd chrzecijaskiego handlu europejskiego ku uniwersalizmowi. Potem zdobywaj pozycj po pozycji w coraz szybszym pochodzie. Przeomowym okresem jest wiek XIV, tote na tym momencie zatrzymamy si, odkadajc na potem cig dalszy opowiadania o rozwoju ydowskiej walki o byt materialny pord narodw europejskich. Tymczasem jednak wyania si ju swoista ydowska ekonomia spoeczna i trzeba si jej przyjrze, bo tylko wynikaa konsekwentnie z opisanych ju stosunkw, ale stosunki dalsze, poza wiek XIV, nie dadz si naley zrozumie, jeli si nie uwzgldni odrbnoci tej ekonomii. Dlatego przerw w tym miejscu praktyczny pokaz tej walki o byt, a przejd do teoretycznych bardziej rozwaa ipragnbym wielce, by czytelnika zaj nasuwajcymi si problemami, posiadajcymi jak najwiksz historyczn donioso ... nie tylko dla wiekw przeszych. Sprawy ekonomiczne posiadaj swj historycyzm, woajcy wielkim gosem. Przede wszystkim ma swj wasny system ekonomiczny kada cywilizacja; jake mogaby go nie mie cywilizacja ydowska?

XXVI. EKONOMIA YDOWSKA

Gdyby istniaa jaka ekonomia spoeczna uniwersalna, nie mogoby by adnej specjalnej, np. ydowska. Nie ma jednak jakich praw oglnych, obowizujcych wszystkie czasy i wszystkie ludy, w ktrych obrbie powstawayby odmiany bardziej lokalne, jednakowo na oglnych oparte prawidach, chocia rne w sprawach drugorzdnych. Chocia tabliczka mnoenia wszdzie jednaka, c z tego, skoro systemy liczbowe mog by rozmaite, rna wiadomo liczb w przernych rozmiarach, od najniklejszej do olbrzymiej, a do oblicze ch wielka obok cakowitej niechci jak gdzie! A historia wskazujca absurdalno uniwersalnego strychulca we wszystkim i w czymkolwiek, nie robi wyjtku dla ekonomii spoecznej; nie ma przeto ekonomii bezwzgldnej, jedynie moliwej. Wszelkie zasadnicze zagadnienia ekonomiczne bywaj rozwizywane rozmaicie, z czego wynikaj ekonomie rozmaite, midzy innymi take ydowska. Najgbsz i prawdziwie pierwsz przyczyn rozmaitoci urzdze ekonomicznych jest odmienno etyk. Pogldy etyczne starsze s od ekonomicznych, albowiem ani nawet najmniejsze zrzeszenie nie mogoby si organizowa bez uprzedniej zgody co do tego, co naley uwaa za godziwe, a co za niegodziwe. Tote gdzie stosunek pomidzy etyk a ekonomi nie jest wyjaniony dokadnie i ustalony, tam nie ma koca przewrotom, a spoeczestwo uboeje i dziczeje zarazem. Z poczucia etycznego powstaje prawo; nie posiada etyki, kto z prawa j wywodzi. Przeciwnie! Wytworzyy si prawa familijne, majtkowe, spadkowe, bo wyrobiy si przedtem pewne pogldy na etyczne postulaty ycia rodzinnego. Np. czy to nie uderzajce, e wasno osobista rozwija si tylko tam gdzie panuje monogamia? I nie utrzyma si bez monogamii! Gdziekolwiek naruszono jedno z tych urzdze, wnet rozlunia si i upada drugie z nich. Z naruszeniem wasnoci prywatnej osobistej zjawia si wnet wieloestwo, nawet cakowite rozprzenie seksualne. Wszystkie a wszystkie ruchy sekciarsko-rewolucyjne, zrywajce ze sakramentem maestwa, znosiy zaraz wasno prywatn. Podobnych zwizkw etyczno-ekonomicznych wykazuje historia niemao. Powiada zreszt prosty rozsdek, jako sposoby zdobywania dobrobytu musz zalee od tego, ktre z nich uwaa si za uczciwe, a ktre za nieuczciwe; stosownie do tego nastpuje wybr i buduje si system ekonomiczny. Tym bardziej za zaley tok spraw gospodarczych od tego, czy bywaj krpowane pojciami etycznymi, czy te nie. Etycznie, czy nieetycznie w kadym razie ekonomia zawisa jest od etyki1281. Drugie zasadnicze zagadnienie gospodarcze mieci si w pogldach na stosunek pracy do dobrobytu. S spoeczestwa pogardzajce prac kad; inne znw niektrymi jej rodzajami. Mona prac mie za bogosawiestwo ywota, lecz take za kltw. Jedni nie wyobraaj sobie moliwoci ycia bez pracy ani nawet w staroci, inni wzdrygaj si na sam myl o pracy. Czy nie zapuszcza si w pewnych krajach paznokci a do takiej dugoci, i trzeba je nosi w odpowiednich futeraach, a to na znak, e waciciel tej ozdoby wolny jest od wszelkiej pracy zarobkowej? A na drugim biegunie sowa w. Pawa: Kto nie pracuje, niech nie je"! Pord ludw uznajcych potrzeb pracy ile dalszej rozmaitoci! Chodzi o to, by zapobiec ubstwu, by nie byo ndzarzy; a ten wzniosy cel ma by osigany sposobami rozmaitymi, nawet wrcz przeciwnymi. Znaczna cz mieszkacw ziemi mniema, jako najlepszym sposobem na zapobieganie ubstwu jest zapobieganie bogactwu. Pozostaje to w zwizku z dwoma zasadniczymi zagadnieniami ekonomicznymi: o stosunek produkcji do konsumpcji, a poday do popytu. W niektrych spoecznociach (murzyni afrykascy, Jakuci, mieszkacy Ziemi Ognistej) nie wolno produkowa ponad osobist potrzeb, eby nie tworzy bogactw. Oczywicie przy takim systemie ustala si minimalna skala potrzeby" i zakorzenia si powszechna ndza, na ktr nie ma rady, pki si nie zmieni ich zapatrywania na wymienione zagadnienia. Nie wszdzie tedy cieszy
1281

Obszerniej: Zawiso ekonomii od etyki" w ksidze zbiorowej ycie gospodarcze a ekonomia spoeczna", wydanej przez Polskie Towarzystwo ekonomiczne we Lwowie, 1933

si praca wolnoci, a przymusowe jej ograniczanie starsze jest od socjalizmu i nie stanowi bynajmniej wynalazku europejskiego nowoczesnego ustawodawstwa. Jak wida z tego, kwestia sprawiedliwego rozdziau dbr" moe by rozwizywana take i w taki sposb, aeby nie byo tak dalece z czego rozdziela. W imi sprawiedliwoci spoecznej rujnuj murzyni any bananw ssiadowi, ktry zasadzi ich wedug ich zdania wicej, ni potrzebuje". I znowu na dnie sprawy kryje si pogld etyczny. Niezmiernie wane a fundamentalne zagadnienie stanowi pomijany dotychczas stosunek ilociowy ognisk ekonomicznych, tj. jednostek ekonomicznie samodzielnych, do oglnej iloci ludnoci. Nieprzeliczone ludy, yjce w ustroju rodowym, nie dopuszczaj, by syn by sam gospodarzem na swoim za ycia ojca, bo si to przeciwi pogldom etycznym na istot rodziny, opartej o wadz ojcowsk i rodu pod zwierzchnictwem starosty rodowego, ojca ojcw, lub przynajmniej uwaanego za takiego. W takim spoeczestwie ilo podmiotw ekonomicznych jest zbyt nieznaczna, eby podoa warunkom bytu materialnego, gdy ludno powikszy si i zagci. Ustrj rodowy, waciwy wszystkim ludom bez wyjtku na pewnym stopniu rozwoju, musia by porzucany, gdy nastawao przesilenie zwizane z osiganiem wyszego stopnia rozwoju. A gdzie nie nastpia emancypacja rodziny z rodu pomimo wzrostu i zagstnienia ludnoci, powstaje zastj ekonomiczny, ktry pociga za sob obnianie cige wszelkich dziedzin ycia zbiorowego, za czym idzie nieuchronny upadek pastwa. Z powodu dochowania przestarzaego ustroju spoecznego cierpi Chiny i Indie. Ale moe si zdarzy dysproporcja midzy liczb i gstoci ludnoci a iloci podmiotw ekonomicznych nawet w krajach, ktre dawno ju zarzuciy ustrj rodowy. Mamy tu do czynienia ze spraw nadzwyczajnej wagi i wypada pragn, aeby nauka ekonomii wydobya na jaw ukryte przyczyny tego zjawiska, ktrego widokowi moemy si przyglda tylko ze skutkw, przez nie wywoanych. Zasadnicze zagadnienie ekonomii kadego typu i systemu zaley nadto od tego, jaki sposb walki o byt przewaa w danym spoeczestwie; np. pasterstwo koczownicze, rolnictwo osiade, handel czy przemys czy te rozmaite sposoby staj obok siebie, w jakiej proporcji, czy rwne mniej wicej, czy te bardzo nierwne. Gwnie chodzi o stosunek majtku ruchomego a nieruchomego, lecz nie tyle o stosunek materialny, ile o moralny; ktremu rodzajowi majtku daje si pierwszestwo w hierarchii spoecznej. Snujc dalej dociekania dojdziemy do pytania o idea ekonomiczny danego spoeczestwa, co uwaa si za godne podania. Czsto, bardzo czsto pewne marzenia ekonomiczne rozstrzygaj o wielu sprawach ycia zbiorowego, ju to dodatnio, ju to ujemnie. Ideaem ekonomicznym cywilizacji aciskiej jest wasno nieruchoma; a oglniej mwic, jak najmniejsza ruchomo mienia, czyli jak najwiksza stao i trwao majtku w rku tej samej rodziny. Wszystko, co uatwia cige przechodzenia mienia z rk do rk, przeciwne jest naszej cywilizacji. (Dlatego te nie zmieci si w cywilizacji aciskiej zapatrywanie, jakoby kademu czowiekowi przysugiwao prawo do ziemi gdziekolwiek). Dopki w badaniach ekonomii pewnego spoeczestwa nie okreli si stosunku jego do powyej wyuszczonych zagadnie, dopty badanie cae wisi w powietrzu. Naley przeto przyjrze si ydom najpierw z tych punktw obserwacyjnych, a w golusie stosowa to rwnoczenie do gojw, jako ich otoczenia i podstawy ekonomicznej. Dla braku czasu i miejsca musi si to ograniczy do Europy aciskiej. Etyka ydowska jest i bdzie zawsze wroga nie-ydom, a to dla swej dwoistoci, co w praktyce wychodzi na to, i yd wzgldem otoczenia nieydowskiego pozbawiony jest etyki (bya ju o tym mowa). Jeeli tedy pord nie-ydw wytworzy si gdzie ekonomia ydowska, musi by zawisa od ydowskich pogldw etycznych, a zatem dziaalno ekonomiczna ydw nie potrzebuje liczy si z dobrem kraju, w ktrym bywa stosowana; nie wymaga tego bowiem etyka ydowska. Wobec nie-ydw, nie istnieje dla yda kwestia, jakie sposoby walki o byt s uczciwe, a ktre nie. Kto z ydw zwaa na to wzgldem nie-ydw z przekonania, a nie dla spokoju" (jak mwi Talmud), ten poniekd odydzony. O takich bdzie jeszcze mowa pod koniec ksiki, jako o wyjtkach; obecnie jest mowa o ydzie cakowitym, posusznym Torze, Talmudowi, Kabale.

Obserwujc ydw ze stanowiska drugiego zasadniczego zagadnienia gospodarczego, wypada stwierdzi, jako ju w Palestynie odczuwali niech do rzemiosa i jeli nie pogard, w kadym razie pewne lekcewaenie. Ale nie ma nie tylko w Starym Zakonie, ale ani w Talmudzie, ni w Kabale, nigdzie ni ladu takiej wzgardy. Pogarda dla wszelkiej pracy rcznej tkwi w naturze koczownikw i do koczowniczego okresu ydw trzeba j odnie. Rzecz niesychanie znamienna, e nie wytpio tego ani ustawodawstwo sakralne! I zostao to dotychczas. Ani za dni naszych crka kupca nie polubi rzemielnika1282. Zapobiegao te ydowskie ustawodawstwo ekonomiczne, by nie byo w Palestynie ndzy, lecz czynio to jednostronnie, tylko w zakresie majtku nieruchomego. Mam tu na myli zarzdzenia roku sabatowego i jubileuszowego, eby nieruchomo wracaa do pierwotnego waciciela, lub jego potomstwa. Wiemy, e mimo wszystko ndzy nie brako i e za dugi bya niewola, gdy dunik musia suy a do spacenia dugu dugu, ktrego nie mia z czego spaca. W tych sprawach ratowano si od straty kapitau wobec uroszcze lat szabatowych prozbulem. Urzdzenia staropalestyskie wiadcz, jako dawano pierwszestwo majtkowi nieruchomemu; nie byo te tak dalece sposobnoci wytwarzania ruchomego. Gruje waciciel ziemski, stanowic trzon spoeczestwa. Produkcji Stary Zakon nie ogranicza i nie reguluje nigdzie poday i popytu. Kto moe, produkuje ponad potrzeb wasn, bez adnych ogranicze. Nadmiaru podw uywa na poyczki uboszym, a z dunikw wytwarza sobie czsto niewolnikw. Zdaje si, e nawet byo to jedyn drog do bogactwa; inaczej dochodzio si tylko do miernego dobrobytu. Obowizywa w Palestynie ustrj rodowy, a zatem podmiotw ekonomicznych byo stosunkowo niewiele, ydzi byli ludem nielicznym a mniej wicej do czasw diadochw syryjskich. Jak ju wiadomo, z emigracj rozrywa si rd, nastpowaa szybko emancypacja rodziny i kady onaty mczyzna wytwarza nowe ognisko ekonomiczne. W golusie zachodniej Europy celowali ydzi, tak nieliczni stosunkowo, wielk liczb osb ekonomicznie samodzielnych. Nie uwzgldnia si tego! To za wanie przyczyniao si wielce do zbogacenia ich. Zgoa nie badano jeszcze kwestii, czy ydzi nie byli pierwszymi w Europie co do emancypacji rodziny. W Polsce niewtpliwie growali tym wanie nad ludnoci rodzim, bo u nas ustrj rodowy trwa dziwnie dugo; obowizywa, kiedy ju by stanowczo przestarzaym. Zasza w Izraelu jedna zmiana radykalna gdy poszed w rozproszenie", mianowicie, i na czoo walki o byt materialny wysun si handel, w Palestynie niemal nie znany; natomiast rolnictwo znikno zupenie; bo nie trudnili si nim ani nawet waciciele ziemscy ydowscy. Majtek ruchomy bierze pierwsze miejsce nie tylko faktycznie, ale te w umysach i upodobaniach. Marzeniem ekonomicznym staje si wysza ilo pienidza, a nie wiksza ilo k i lasw, ktrych jeszcze eksploatowa nie umiano, ani zreszt nie potrzebowano. Pomimo to jednak nie-ydzi, tubylcy europejscy, przywizywali wag do rozlegoci swych majtkw ziemskich ju wtedy, kiedy nie tylko nie syszano jeszcze o folwarcznym gospodarstwie, ale gdy byo to rzecz cakiem normaln, jeeli lwia cze posiadoci leaa nieuytkiem. Na tym wanie tle mia wytworzy si antagonizm ekonomii ydowskiej a chrzecijaskiej wiekw rednich. Chrzecijaska Europa odziedziczya po rzymskiej cywilizacji to, i majtek opierano na wasnoci nieruchomej. Kupiec czy rzemielnik, chccy wykonywa swj zawd w pewnym miecie, musia tam posiada dom wasny, bo inaczej nie liczy si pomidzy mieszczany. Kto nie dziedziczy domu, ani si do niego nie przyeni", ani gdy mu si nie powiodo, eby kto by askaw odstpi mu czstk gruntu gdzie na obwodzie miasta na wystawienie maego domku taki musia pozosta niesamodzielnym kupczykiem, lub czeladnikiem, albo te szuka szczcia w innym miecie. Nadmiar ludnoci chrzecijaskiej zakada opodal nowe miasto, ale yd pionierem nie bywa, i adnych miast nie zakada (a dopiero w XX wieku Tel-Aviv, i to z pomoc gojw"). W chrzecijaskich miastach osiadszy okoo dziedzica synagogi, gnit si w ciasnocie,
1282

An 143, 269

nie odrniajc bynajmniej hierarchicznie wacicieli mieszkajcych we wasnym domu, od najemcw. Nie posiadajc nieruchomoci, mg yd by pierwszorzdnym kupcem samodzielnym, przedsibiorc najbogatszym ze wszystkich, choby mieszka ktem. aden przepis ydowski, aden zwyczaj ydowski nie zmusza go, eby si sta wacicielem nieruchomoci. Od samego pocztku osiedlania si w aciskiej Europie byt ydw opiera si zasadniczo na majtku ruchomym. Urzdzenia ekonomiczne kupcw i rzemielnikw chrzecijaskich zmierzay do tego, by majtek ich cay w ogle by jak najmniej ruchomoci. Sklep i warsztat byy dziedziczne; ideaem firma wiekotrwaa, przechodzca, na prawnukw od pradziadw. Byo si wic przywizanym do miejsca i do kantoru, i trzeba byo jakich niesychanie wyjtkowych okolicznoci, eby mieszczanin powany ruszy swym majtkiem. Sprzeda sklepu czy warsztatu zdarzaa si w wiekach rednich nie czciej, ni sprzeda posiadoci wiejskiej. Nieruchomo ogniska pracy stanowia idea spoeczny. Tego ideau ydzi podziela nie mogli. Pobyt ich w Europie chrzecijaskiej zacz si nie od osadnictwa, lecz od wdrownictwa. A przy wdrownictwie dziao im si doskonale. Doszli do fortun, stanowic sami ruchomo i woc ze sob majtek ruchomy. By to okres tzw. radanitw. Ta metoda dorobku, wdrwki kupieckie, mianowicie, zdecydowaa tym bardziej na rzecz majtku ruchomego, jako specyficznie ydowskiego ideau spoecznego. Nie wynikao to z adnego aprioryzmu. ydzi w sprawach dobrobytu nie kierowali si w golusie doktryn, lecz dowiadczeniem i okolicznociami. Pewne okoliczno historyczne przywizyway ich do majtku ruchomego, jak najbardziej ruchomego. A gdy ju zaczli si osiedla po miastach (najpierw biskupich), dugo gwnym sposobem zarobkowania byo udzielanie poyczek, a wic znw dorabiali si majtku ruchomego. Byo to tak intratne, i kady yd chtnie korzysta z wszelkiej sposobnoci, by mg sta si lichwiarzem. Wielu opuszczao cakiem zajcia handlowe, przestawali by porednikami, lokalnymi agentami w handlu uniwersalnym arabskim", ktrego ostatnim przsem bya niewiele warta ekspansja do Europy Zachodniej; zrywali zwizek z kupcami wdrownymi, aeby cakiem powici si interesowi poyczkowemu. Lichwiarz nie mg wdrowa; musia siedzie na miejscu bo trzeba byo zna dobrze stosunki klienteli i by zawsze na jej zawoanie. Na ich miejsce przybywa mogli nowi, zajmowa opuszczone przez tamtych placwki handlu wdrownego. Sprawy kredytowe znane byy zreszt wszystkim, zanim w ogle przybyli do krajw aciskich. Handel midzynarodowy wymaga wielkich wkadw z gry, a poniewa nikt nie chce ryzykowania caego majtku, powstaj tedy spki. Skomplikowana wielce bya sprawa transportu i zbytu towaru w dalekim kraju, a kontrola zazwyczaj niemoliwa; splnik wolaby tedy zysk mniejszy, a zagwarantowany bez wzgldu na wyniki wyprawy handlowej. Splnik zamienia si tedy w takim handlu coraz czciej na wierzyciela. W myl Talmudu byy to poyczki produkcyjne, a zatem procentowe. Powszechnie uwaa si procent za objaw obnionego poczucia etycznego. Mylne mniemanie! Rzecz miaa si odwrotnie. Chodzi tylko o wysoko procentu, co zalee musi od czasu, miejsca i okolicznoci1283. Procent (nawet skadany) znany by w Egipcie. Tora go zakazywaa wielokrotnie, lecz mimo to by pobierany, jak wiadczy Deut XXIII 19 i Ne V 11. Legalnie udzielao si w Palestynie poyczk na zastaw rl, domw, nawet dzieci swoich1284, a wic powstaje ruina gospodarstwa i rodziny, mogca trwa w nieskoczono, o ile by jej nie zatamowa rok szabatowy, (ktrego w praktyce nie uznawano). Widzimy, jak rujnowano dunika bez procentu. Dopiero Talmud uznaje procent od poyczki na skrypt. Jest to widoczne przejcie z babiloskiego prawa handlowego. ydzi w Babilonii stali si kupcami, a czy, handel moe si
1283 1284

por. Rozwj Moralnoci 287-290 Do czasw pnych, o czym wiadczy Neh V, 2, 5.

obej bez kredytu? Talmud rozrnia poyczk konsumpcyjn od produkcyjnej. Od tamtych procentu bra nie wolno, tylko od produkcyjnych1285. Zwaywszy, e w Palestynie byway tylko konsumpcyjne, mona powiedzie, e nie tykano tego, co tam bywao i w tym zmian niezaprowadzano, zwolniono natomiast od przestarzaej praktyki nowy rodzaj poyczek, poyczki handlowe. Zastanawia fakt, e pierwotnie Koci rwnie nie chcia uzna skryptu dunego, i zezwala tylko na poyczki zastawne. Tak orzek Aleksander III na synodzie w Tours w 1163 roku1286. Osignito atoli znaczny postp etyczny wobec przepisw Starego Zakonu, zastrzegajc, e zastaw moe by tylko ruchomy. Zapobieono ruinie gospodarstw, a niewola za dugi bya wykluczona, skoro czowieka nie mona byo dawa w zastaw, ani te chrzecijanin nie mg by wacicielem swych dzieci, jakby rzeczy. Zastawem ruchomym moe by narzdzie, zwierz domowe lub przedmiot zbytku. Tak o tym sdzono w katolickiej Europie. Europa dalek jeszcze bya od tego, eby odrnia poyczki konsumpcyjne od produkcyjnych, zwaszcza inwestycyjnych. Przechodzia dopiero do gospodarstwa pieninego, gdy tymczasem ydzi przybywali z krajw, gdzie ono ju wysoko rozwino si. Pod tym wzgldem wyprzedzao reszt Europy Bizancjum, lecz nawet tam miewano wtpliwoci i wahano si. Poczto roztrzsa to zagadnienie w stosunku do Pisma witego. Zakaz Starego Zakonu jest wyrany, a jednak umiano wzbudza wtpliwoci. Zabroni np. procentw cesarz Bazyli (867-880), a zaraz jego nastpca, Leon, zakaz cofn1287. I tak si to powtarzao w prawie bizantyskim; w prawie gdy rzeczywisto bez procentw nie moga si obej. Procent stanowicy tam wybawienie od niewoli i nioscy najstarsz form prolongaty, stawa si niewtpliwym postpem etyki ycia zbiorowego; ale w Europie nie miano o tych sprawach pojcia. Nie mogc bra w zastaw osb, poyczali ydzi chtnie na zastaw ziemi i dopiero gdy zakazano im tego pod groz konfiskaty kapitau, pojawia si skrypt z procentami. Ale wnet odmwiono im znaczenia wobec sdw i dozwolone byy poyczki tylko pod zastaw ruchomy. Ten przepada, gdy go nie wykupiono w oznaczonym terminie (zazwyczaj krtkim); zaleao na tym, by mc prolongowa, i dlatego dano si w kocu przekona, zezwalajc ydom pobiera procent. Teraz miaa nasta sprawa o wysoko procentw. Co pocz z zastawami niewykupionymi? Nie byo innego wyjcia, jak poszuka na nie nabywcw. Tym tumaczy si sprzeczno informacji redniowiecznych: z jednej strony zapewniaj jako ydzi a do XIII wieku nie byli kupcami, tylko lichwiarzami, a obok tego mamy wiadomoci, jako handluj wszelkim towarem". Ot ten wszelki" towar pochodzi z zastaww. Ziemia zastawna a nie wykupiona stawaa si kopotem. ydzi nie znali prawa rodowego, ktre nie dopuszczao do sprzeday. Zastaw mg wychodzi tylko od rodziny wyemancypowanej, od posiadacza wasnoci indywidualnej. Ani jednak w takich wypadkach nie mona byo zastawu ziemskiego spieniy. Spoeczestwa europejskie miay bowiem o wasnoci ziemskiej pojcia jednakowe, od Anglii a do Polski jednake w tym, e nie znano zgoa handlu ziemi. Ziemi si nie sprzedawao; mia wic yd w zasadzie prawo sprzeda j, lecz czyby znalaz kupca? Ziemia zastawna musiaa tedy pozosta w rku ydowskim i dlatego ilo jej wzrasta wci tym bardziej. Nie wtpi o tym, e ydowi dawaa posiado ziemska wwczas dochodw znacznie mniej, ni przedtem chrzecijaskiemu wacicielowi, bo przed ydem pitrzyy si trudnoci rne, jako nie gospodarowa osobicie, rolnikiem nie by, sub nie atwo mu byo zamwi itp. Pooenie dla obu stron fatalne przecigao si, nieraz bez koca". Jedynym wyjciem dla wierzyciela i dunika stawao si procentowe uregulowanie poyczki, bo wtedy waciciel wraca w swe prawa od razu, a yd nic nie traci. I tu take zaleao teraz wszystko od wysokoci procentw.
1285 1286 1287

Sm 317 Ha 58 Ha 29, 31

Dunicy chrzecijascy nie orientowali si cakiem w tych sprawach i osdzili, e procent w ogle stanowi zo. Zwamy, e a do powstania gospodarstwa folwarcznego ani jedna poyczka na zastaw ziemi nie bya produkcyjna, bo nie robio si jeszcze adnych inwestycji gospodarskich na wsi, a zatem byy to same konsumpcyjne poyczki, nie przynoszce dochodu, wic z czeg je spaca? Potem zaduano si, aeby mie za co wzi udzia w wyprawie krzyowej, a nie kady wrci, znw wic przysparzay okolicznoci obszaru ziem zastawionych. Nas dzisiaj rozbraja wprost naiwno wczesnych pokole wobec spraw pieninych, a w czym si mylono, wiadomo dzi kademu, nawet w Polsce, w tym kraju analfabetyzmu ekonomicznego. S to doprawdy rzeczy bardzo proste, tote dziwujemy si powszechnie, jak mona byo by tak dalece naiwnymi? Ale nikt nie zada sobie trudu, aeby dociec przyczyny, skd a taka niewiadomo i niewiadomo? Przecie tubylcy europejscy mieli take swj handel i swych kupcw, a zatem ludzi znajcych si na sprawach pieninych. Wiadomo, e nie ma handlu bez kredytu; a chrzecijascy kupcy take nie mogli poycza gratis; nie brako te zarzutw o lichw" kupcom republik woskich; we Francji za szczeglniej osawionym byo miasto Cahors1288, gwne centrum bankierw i w ogle handlu pieninego poudniowej Francji (Cahorsini). Pierwszym papieem, ktry uzna procent dla poyczek kupieckich, by Innocenty III, (1198-1216), ale ten sam papie upowania rzdy, eby wymusza na ydach zwrot pobranych procentw. Chodzio znw o ich wysoko. Wanie pod koniec tego pontyfikatu sobr lateraski w 1215 r. stwierdzi, e lichwa ydowska wzrasta szybko1289. W nauce wczesnej powstay rozmaite teorie, ktrym nie brak byo nieraz prawdy i susznoci, lecz ... nie bya jeszcze odkryta metoda indukcyjna. Pierwszym, ktry metody tej uywa nieraz, by w. Tomasz z Akwinu (1225-1274). Temu zawdzicza sw wielko naukow i zdolno sumowania", a czsto wyprzedzania swych czasw. U niego dozwolony jest procent od poyczek produkcyjnych, jako udzia w zyskach, lecz nie w konsumpcyjnych. Potpiona jest te forma procentu bezwzgldnego. Istot konsumpcyjnoci poyczki jest naruszanie przy lichwie substancji majtku. Std zwizek z nauk o wasnoci, wic nakaz zwrotu owocw lichwy. Procentem bezwzgldnym nazywamy odsetki wedug nieruchomej skali"1290. W rednich wiekach wyniki naukowe popularyzoway si jeszcze powolniej, ni obecnie. Akwinata za nie nalea do najpopularniejszych. Tym bardziej powszechn bya niewiadomo istotnego stanu rzeczy. Caa przyczyna niewiadomoci tkwia mym zdaniem w odmiennoci handlu ydowskiego, ktry by uniwersalnym (cho tylko na szarym kocu" arabskiego), a zachodnioeuropejskiego, ktry a do XIV wieku by lokalnym. Odmienno ta pocigaa za sob pewne nastpstwa, wprost nieuchronne. ydzi przywozili ze sob tradycj i waciwoci uniwersalnego handlu; chocia nie wszyscy zajmowali si nim, wszyscy jednakowo wyszli z jego szkoy podczas gdy kupcy europejscy trzymali si wymogw i zasad handlu lokalnego. redniowieczny handel mieszczastwa europejskiego jest genezy rzemielniczej. Towary spoywcze nie wchodz w rachub a do wieku XIV, a to z powodu droyzny transportu. Dopiero w handlu morskim zmieci si handel zboowy, otrzymujc warunki przewozu odpowiednio tasze. Jak dzi, tak te ju wwczas, obfitoway pewne okolice w pewnych rzemielnikw i std wymiana produktw rzemielniczych pomidzy bliskimi sobie krainami na targach i jarmarkach. To jeszcze wcale nie handel! W rozwaaniu tych spraw trzeba si trzyma z ca bezwzgldnoci tego, jako bezporednia styczno
1288 1289 1290

Ha 81, 82 Ha 66, 67, 82 Gk 102

konsumenta z producentem nie stanowi jeszcze handlu i wyjtkowo tylko za handel uwaan by moe. Handel powstaje dopiero tam, gdzie powstaje kupiec, tj. porednik miedzy producentem a konsumentem. Jest to teza zasadnicza, istny dogmat. Podnosz go tutaj z jaknajwikszym naciskiem, albowiem nie wiedz tego dotychczas w Polsce, ani nawet najwysze wadze pastwowe. Dopiero gdy nadmiar pewnego rzemiosa pocz dociera do okolic dalszych, dokd nie mona byo jecha i stamtd powrci w cigu np. dwch dni (przy wczesnych rodkach komunikacyjnych!), odkd rzemielnikproducent nie mg ju jedzi z towarem osobicie, bo by mu zabrako czasu na produkcj, odkd musia wyrcza si kim do dalszych jazd, nastaway stosunki, na ktrych tle powstawali tacy wyrczyciele zawodowi, biorcy towar od kilku i kilkunastu majstrw na wywz na dalsze targi. Wyrczyciel stawa si kupcem, odkd zakupywa towar na miejscu i jedzi z nim na wasny rachunek. Wedug dzisiejszych poj nigdy nie jedzi daleko. O przekraczaniu granic wasnego pastwa nie byo mowy a do drugiej poowy wieku XIII. Ale ani obszaru wasnego pastwa nie przemierza aden z tych kupcw. Ich wdrwki nie mogy i w porwnanie z podrami radanitw i agentw handlu ydowskiego. Nie byo midzy nimi konkurencji, bo rodzaj towarw by cakiem inny. Handel za lokalny moe rozkwita w najlepsze bez gonitwy za ekspansj bez koca; postpuje nawet przeciwnie, albowiem ogranicza kady rodzaj handlu do pewnych szlakw. To miay wanie na celu tzw. prawa skadu, tudzie, e nie wolno kupczy gociowi z gociem". Uczestnicy takiego handlu znali si dobrze osobicie. Jeeli odwoywano si do kredytu, otrzymywano go w towarze od producenta znanego i z gry umwionego, a wic tylko w ograniczeniu okolic bliszych. Rwnao si to niemal handlowi komisowemu, przy ktrym nikt nie ryzykowa. Ale wywz dalszy, na znaczniejsze oddalenie, przechodzi przez tyle miejsc skadowych" i od miasta do miasta przez tyle rk, i w tym wypadku obrt musia by gotwkowym. Im dalej szerzy si ten handel, tym bardziej stawa si bezkredytowym wrcz przeciwnie ni ydowski. Przy takim handlu nie mg adn miar powsta handel pienidzem. Mieszczastwo chrzecijaskie na og nie wiedziao a do XIV wieku, e pienidz mgby by towarem. Podczas gdy w cywilizacji aciskiej rzemioso staje si fundamentem handlu, w ydowskiej byo dugo lekcewaone. W Polsce np. organizacja ydowska cechowa zaczyna si dopiero z pocztkiem XVII wieku. Najstarsze znane statuty cechowe tycz kunierzy (w Krakowie, zatwierdzony przez kaha w roku 1613), tudzie torbiarzy (sprzed 1620 roku)1291. Tak produkcja rzemielnicza, jako i chrzecijaski handel ni posiaday konstrukcj wielce mistern. System ekonomiczny redniowiecza jest dobrze znany; tu wystarczy okreli jego cele. Byy dwa, oba wypywajce z poj etycznych: eby byo w kraju jak najwicej osb niezalenych materialnie, stojcych na wasnych nogach", tudzie eby sabszy nie by poerany przez silniejszego. Przestrzeganie tych dwch zasad wytwarzao niezrwnane podoe pod wszechstronny rozwj cywilizacji aciskiej. W XIII wieku handel europejski poczyna przekracza granice pastwowe, staje si zwolna midzynarodowym, a w XIV wieku bierze rozmach do uniwersalnoci, zdobywajc nawet rynki azjatyckie. Rozwj ten dokonywa si nader wolno, krok po kroku, ale za to na podstawach zdrowych. Pod koniec wieku XIII pojawia si we Florencji weksel. Na pnocy rozkwita Hanza, a na wschodzie handel midzynarodowy chrzecijaski wciga w swe krgi Ormian i od Kazimierza Wielkiego poczyna wyrabia si nowy wielki szlak handlowy, ktry niebawem mia siga od Lwowa do Kaffy. Z jednej strony przez Polsk, z drugiej przez Adriatyk i Morze Egejskie dociera handel europejski do rynkw bakaskich, nastpnie przenosi i na szlaki czarnomorskie, a z tamtej strony na wyspy greckie i zmierza z obu stron do Azji Mniejszej i dalej ku mongolskiej Centralnej aeby sprowadza stamtd towar orientalny, ten sam, ktry stanowi podstaw ydowskiego handlu.
1291

Si 120 Torbiarstwo dzi norymberszczyzna

Zanosio si tedy na wspzawodnictwo handlu, ktry z lokalnego rzemielniczego urs do midzynarodowego i poczyna stawia kroki ku uniwersalnoci z handlem, ktry od pocztku by uniwersalnym. Dzieje Genui i Wenecji wiadcz, jako rozwj chrzecijaskiego handlu obywa si najzupeniej bez ydowskiej pomocy. Za najlepszych czasw Genui i Pizy nie ma tam wcale ydw, a w Wenecji nie odgrywaj adnej roli w dobie najwikszej ekspansji handlowej krlowej Adriatyku1292. Ale trzeba byo przej metody waciwe handlowi uniwersalnemu, bo nie sposb prowadzi uniwersalny metod handlu lokalnego. A metody nie zmienia si atwo, trzeba przej przez dowiadczenie. Prawa skadu i wykluczanie handlu gocia z gociem" tamoway ekspansj, a stosowane w handlu midzynarodowym przechodziy w absurd. Wielki handel staje si z natury rzeczy gonitw za ekspansj i pragnie zupenej wolnoci handlu. Dowiadczenie miao pouczy, jak te postulaty pogodzi z dwoma zasadniczymi celami dotychczasowej misternej konstrukcji handlu lokalnego, eby nie uroni bezcennych zdobyczy tych urzdze, ktre musz ulec jakim zmianom, modyfikacjom, gdy w dotychczasowych formach nie dadz si adn miar utrzyma. Byoby si poszukiwao zotej drogi, ktra nie tamujc ekspansji w uniwersalno, nie burzya by jednak etycznych stron handlu chrzecijaskiego. Majc sta si uniwersalnym, musia handel chrzecijaski upodobni si w niejednym do ydowskiego, gdy waciwoci uniwersalnego s zawsze jednakie, bez wzgldu na osob kupca. Lecz ydzi nie tylko dowiadczeszymi bdc dawali sobie lepiej rad, ale dopomagaa im dwoisto etyki. Np. bdc zwolennikami wolnego handlu, wcale nie wszczli o to propagandy, ktra by narazia ich na zarzut, e bdc przedmiotem kamery" monarszej, dowouj si pomniejszenia dochodw skarbu, lecz poradzili sobie w inny sposb. Regulatorem wszelkich barier celnych stao si przemytnictwo. Wiemy ju, e Talmud na to zezwala; a gdy ydzi sami dzierawili potem ca, Szulchan-Aruch przykazywa, eby nie przeszkadza przemytowi wspwyznawcw. Im powszechniejszym staje si handel, tym wicej porednictwa. Jest to nieuniknione, jake wic pogodzi to z naturaln dnoci, eby porednictw byo jak najmniej? ydzi znaleli swj sposb: Przy eksploatacji rde towaru usuwa porednikw, o ile monoci, ale postpowa wrcz przeciwnie na rynkach zbytu. W tej drugiej poowie handlu wytwarzaj ydzi przerost porednikw niesychany, urgajcy wszelkim wymogom handlowym, przeciwny zdrowemu rozsdkowi kupieckiemu; robi to jednak, bo to zapewnia dochd wikszej iloci blinich" ydowskich. Najwiksz atoli spraw handlu uniwersalnego, naraonego na odmienno walut i cige kombinacje rachunkw, jest obrt bezgotwkowy. Fundamentem rzeczy jest tu tzw. papier na okaziciela. Znany by Babiloczykom, lecz nie przejli go ydzi w Palestynie, a dopiero w golusie. Zaprzeczy musz, jakoby lady jego byy w ksidze Tobiasza I, 16, 17 i IV 21, 22. Tobias bdc w Rages, miecie Medw, majc dziesi kamieni srebra od krla darowanych; widzc midzy innymi Gabela, z pokolenia swego (Nephtalim) potrzebnym, poyczy mu srebra onego pod zapisem", Potem, po latach (okolicznoci s nam tu obojtne) wyprawia syna swego po odbir dugu, dajc mu zapis Gabela. Tobiasa syn dociera do Rages, ale nie wiemy, jak si odbyo odbieranie wierzytelnoci ojcowskiej, gdy ksiga opowiada o wydarzeniu oglniejszym i waniejszym; mody Tobias eni si z crk Gabela, biorc znaczny posag. Czy dug zosta zwrcony osobno, czy te nie mwio si ju o nim wobec spowinowacenia si rodzin, czy odliczono go od posagu czy do posagu o tym nie wiadomo. Ot niektrzy zapis w dany Tobiasowi ojcu, a przedoony przez syna, z upowanieniem, eby synowi dug wypaci uwaaj za papier na okaziciela. Mym zdaniem mniemanie mylne. Zapis" ten to po prostu skrypt duny, a syn, spadkobierca, a zatem zarazem wierzyciel Gabela (bo stary Tobias by miertelnie chory, gdy syn wyjeda) odbiera mia swoje pienidze dla siebie lub ojca swego, co prawniczo wychodzi na to samo. Obrt pienidza dokonuje si tu pomidzy Gabelem a dwoma Tobiasami, a wic wycznie midzy wierzycielem a dunikiem, gdy tymczasem cech zasadnicz papieru na okaziciela jest to, e dunik nigdy nie wie, kto bdzie jego wierzycielem, bo papier" przechodzi z rk do rk,
1292

Ca I 238

pomidzy obcych, nie majcych adnego nawet zwizku z pierwotn faz interesu. (Sombart pomyli si wic w tym miejscu, a e nie czyta dokadnie, zna i std, i anioa Rafaa wzi za syna Tobiasowego). -Natomiast najzupeniej posiada cechy takiego papieru w dokument, o ktrym dowiadujemy si z Talmudu, z traktatu baba-batra1293. W kolegium sdowym rabbi Hony zoono rabinowi skrypt, ktry opiewa: Ja, N ... syn N. poyczyem od ciebie min. Ow rabbi Hona, zawyrokowa: Od ciebie take od egzarchy; od ciebie take i od krla Sapora". Interpretacja rabbi Hony nie pozostawia adnej wtpliwoci, jako N. syn N. winien by min komukolwiek, kto tylko przedstawi mu skrypt, przeznaczony widocznie z gry do tego, by mg przechodzi z rk do rk. Wiemy za, jako rabini w cigu redniowiecza znali form prawn papierw na okaziciela i wywodzili j z przytoczonego ustpu Talmudu"1294. Jak dalece rozwin si papier na okaziciela, a doszo do tego, i objty nim kapita anonimowy sta si gospodarzem wiata: wiadomo. Czym porednim midzy akcj a wekslem by tzw. membran, akcept in blanco, bez nazwiska wierzyciela, niekiedy nawet bez kwoty. Jak wskazuje nazwa, naley powstanie membranu odnie do czasu, kiedy spisywano go na pergaminie (membraneus), kiedy jeszcze nie uywao si papieru do dokumentw. Wypada przeto odnie go do wieku przynajmniej XV, jeeli nie do dawniejszych czasw. W Polsce pozostaa rzecz i nazwa w stosunkach pomidzy ydami a nie-ydami a do XVIII wieku. Skd Sombart zaczerpn przekrcon nazw mamre" (argon?), trudno doj. rda polskie znaj tylko membran" lub membran". Sd pod-wojewdzki, a wic do spraw z ydami, nakazywa wystawi membran w razie braku gotwki1295. Papier na okaziciela nie znosi adnych ogranicze kredytowych. Wykluczona jest tu kwestia osb, co stanowio podstaw kredytu w handlu chrzecijaskim. Dziki papierowi wartociowemu podmiot ekonomiczny traci znaczenie, a przedmiot stawa si wszystkim, tak dalece, i wielu badaczy okrela t zmian tymi sowy, e zamiast czowieka towar sta si podmiotem. Podczas gdy chrzecijaski handel midzynarodowy ogranicza si do weksla, mogcego kursowa tylko midzy uprawnionymi do tego firmami, ydowski uprawia pocz przerost kredytu, a w kocu stan niemal wycznie na kredycie. Stosujc ekonomi ydowsk mg by (i moe) kupiec uprawia swj proceder, nie posiadajc wasnego kapitau ni obrotowego, ni rezerwowego. Dla kupca flandryjskiego, hanzeatyckiego, wrocawskiego, krakowskiego, lwowskiego, czy nawet nowogrodzkiego, katolika czy schizmatyka, byo co takiego niemoliwoci, jako przeciwne wprost rozumowi i wszelkiej uczciwoci. A ydzi wyprzedzali ich w handlu wanie niesychan atwoci kredytu, z czego po pewnym czasie zechcia korzysta take niejeden chrzecijanin popadajc przez to w orbit handlu ydowskiego. Dziki gitkoci papieru na okaziciela stao si bankierstwo przystpniejsze dla ydw, ni dla chrzecijan. Wspzawodnictwo byo tu nader utrudnione, skoro ydowski bankier mg liczy na przypyw pienidza z ogromnego zasigu ydowskiego wszdobylstwa. Byo to bankierstwo od razu uniwersalne; kady ydowski bank stanowi jakby fili wszystkich innych co te trwa dotychczas. Jest to wielki midzynarodowy handel pienidzem, z jakim chrzecijaskie bankierstwo nigdy nie bdzie mogo si rwna, bo krpuje si i ogranicza wzgldami na interesy wasnego narodu i pastwa, czsto sprzeczne z interesami ociennych, gdy tymczasem tamci tych wzgldw nie uznaj, bo ich nawet nie odczuwaj. Trudno te bra ydowi za ze, e mu obojtne dobro Francji czy Niemiec czy Polski, e chodzi mu o dobro Izraela, ktry jednakowo jest Izraelem wszdzie i gdziekolwiek.
1293 1294 1295

Trzeci traktat w sederze czwartym Nesikin, liczy 10 rozdziaw o kupnie i sprzeday, o spkach, porkach itp. S I w przedmowie XXXIII Sm 68, 69. Sm 69, Ma 114. Wyraz mamre" znany jest tylko, jako nazwa dbrowy pod Hebronem z rzekomymi grobami patriarchw.

Stanowi to ogromne uprzywilejowanie caej ydowskiej walki o byt materialny, a wystpuje najjaskrawiej w bankierstwie. A jednak nastawa okres, w ktrym rozwj bogactw ydowskich si zawaha. Otwarcie handlu morskiego na rdziemnomorskim poudniu w XIII wieku i na pnocnym Batyku w wieku XIV, wychodzio zrazu ydom na ze. Nie uczestniczyli dugo w handlu morskim ni tu, ni tam, a tymczasem nawigacja rodzima, europejska rozwijaa si szybko, docieraa z morza na morze szeregiem porednictw chrzecijaskich, wprowadzajc transport wodny, wic tani, do coraz liczniejszych towarw, od handlu zboowego poczynajc. Uniwersalny handel ydowski cofa si na caej linii. Od XIV wieku odwraca si sytuacja. Rzemielniczej genezy handel tubylcw europejskich zaczyna wypiera ydw z handlu midzynarodowego, a ydzi zabieraj si do handlu lokalnego, coraz bardziej do detalicznego i wypieraj z niego chrzecijan. W wieku XV zaledwie pocztek tych przemian. Kiedy wiek XVI przynis ze sob handel oceaniczny, uleg ydowski handel uniwersalny, leg zamany. Odczuli to nawet bakascy sefardim, ktrzy z Hiszpanii schronili si pod Turka. Dobrobyt ich zwizany by z hegemoni handlow Wenecji na Lewancie. W miar jak ta przemijaa, tracili te ydzi przewag handlow nawet w Soluniu na rzecz Grekw i portu w Smyrnie1296. Pod koniec wieku XVI i niemal przez cay wiek XVII dobrobyt ydostwa omal si nie rozbi o pewn cech ydowskiego handlu, a mianowicie o nadmiar kredytu. Handel, ktry wbrew przyrodzonemu porzdkowi rzeczy wyprzedza rkodziea i gdy do tego w nim samym odbywa si kolejno odwrotna (uniwersalny przed lokalnym), musi ulega tendencji do obrotw bezgotwkowych i atwo popada na tej drodze w przesad. Gdy w XVII wieku wojna 30-letnia ogarna zachodni Europ, nastao cikie przesilenie pienine, ktre najbardziej dao si we znaki tym, ktrzy naduywali kredytu: ydom. Oni te pierwsi odczuli wstrzs. Np. tureccy frankowie" nagle ju w roku 1600 zamykaj swe lwowskie kantory. Zaraz po wybuchu wojny 30letniej mno si w Polsce bankructwa ydowskie. Od roku 1624 obostrzono nadzwyczaj ustaw o upadociach. Normalnym ydowskim procentem yda z ydem, dozwolonym przez wadze ydowskie midzy brami" staje si 25%. Wali si w caej Europie wszystko, co oparte byo na kredycie nieusprawiedliwionym, sztucznym. W Polsce doczya si klska wojen kozackich, przeraliwa dla ydw wschodnich wojewdztw. Zwaszcza dwunastolecie 1648-1660 zniszczyo dorobek ydowski w Polsce, podczas gdy Zachd pocz si uspokaja1297. Trzeba byo duo budowa na nowo, od fundamentw. W Polsce wysun si odtd na czoo handel towarowy detaliczny, sklepowy. Poniewa za spoeczestwo polskie ju si z potopu" nie wydwigno, bo ju nawet gsto zaludnienia nie powrcia do stanu (stosunkowo) normalnego, wic byo ydom coraz atwiej opanowa w Polsce handel wszelki. Tymczasem na czoo bogactw wysuny si narody mrz zachodnich; powstaj wielkie banki chrzecijaskie, prawdziwie midzynarodowe (jak Fuggerowie, czynni w Polsce). Ale wojny pomidzy panami chrzecijaskimi" podryway kolejno rozwj tych bankw, a ydowskie, zepchnite ju na drugi plan, podnosiy si po kadej wojnie, a w wieku XVII odzyskiway dawn przewag. Kt w caej Europie mg si mierzy z Wertheimerem, bankierem cesarza Leopolda I i naczelnym rabinem na Wgrzech? ydowskie bankierstwo przetrzymao jednak wstrzsy w XVI i w XVII wieku. Przygotowuje si tzw. kapitalizm", ktrego rodzicem protestantyzm. Wiemy, jak poytecznym dla ydw okaza si protestantyzm. Zawdziczaj mu rwnie wiele pod wzgldem ekonomicznym. Kalwin uzna pobieranie bezwzgldne procentw. W najnowszej nauce wybi si pogld, jako kapitalizm czy si ideowo z kalwinizmem i purytanizmem; ale ju Heine powiedzia, jako

1296 1297

Ri 195 Si 123-127, 135, 136, 149, 170

purytanizm jest ydostwem z wieprzowin" (kapitalizm, judaizm, liberalizm s cile ze sob spokrewnione1298. Za daleko zawiodoby nas tu roztrzsanie tych wywodw; nas tu interesuje rezultat: wszystkie rzdy caej Europy popaday w coraz wiksz zaleno od kapitau midzynarodowego", tj. ydowskiego; stopniowo, zwolna, lecz niezawodnie; wszystkie bowiem staway si wieczystymi dunikami tego kapitau. Ze zobowiza kontraktu z Jehow jeden punkt zosta dotrzymany doskonale: I bdziesz poycza wielu narodom, a sam u nikogo nie bdziesz poycza"1299. Przez handel pienidzem i nastpnie przez handel wojn i pokojem dochodzi te Izrael do zwierzchnictwa nad narodami, poczynajc mie je za swj podnek. Pocztek tej epoki prawdziwego judeocentryzmu" przypada na wiek XVII, a Wertheimer jest jej prototypem. Polemika naukowa o kapitalizm rwnie tu nie naley. Nie ma jeszcze nawet oglnie przyjtej definicji kapitalizmu. Podnosz si wtpliwoci, czy kapitalizm by kiedy ustrojem spoecznym; czy nie naley go uwaa tylko za metod finansow. W takim razie kapitalizm moe dawa rozmaite wyniki, stosownie do metody, jak si w nim stosuje; ta za zaley gwnie od cywilizacji i zwizanej z ni etyki. Gdyby kapitalizm stosowa po katolicku, dawaby zgoa inne wyniki i wydaby si czym innym1300. Tymczasem jednak kapitalizm zosta przyswojony gwnie przez ydw i przez nich po swojemu urzdzony. Caemu wiatu zostao narzucone ydowskie pojcie i ujcie kapitalizmu, ydzi nagili go do swych pogldw. Uatwienie miecio si w tym, e kapitalizm nadaje si do aprioryzmu ekonomicznego, do racjonalistycznej dedukcji. Zwrcono susznie uwag, jako intelektualizm stanowi te waciwo kapitalistycznego systemu gospodarczego"1301. Przypomn w tym miejscu, jako spoeczestwo ydowskie oddawao w Europie handlowi kwiat swej inteligencji. Tylko tym da si wyjani, e orientowali si szybko w kadej nowej sytuacji. Np. zagroeni byli zmian szlakw handlowych na oceaniczne. Wchodzili w kontakt z nowym handlem morskim, nastpnie oceanicznym, wyuczyli si i douczyli, czego byo trzeba, a przyczepiwszy si do handlu Europejczykw zachodnich, suc im swym kredytem, umieli wej w nowe szlaki, dziaa na nich mielej od chrzecijan, wyzyskiwa je gruntowniej, bo bezwzgldniej a w cigu XVII wieku stali si wszdzie nowego handlu uniwersalnego wsplnikami, czsto kierownikami, a na niektrych odcinkach faktycznymi posiadaczami. Nie zapominajmy, e wiek XVII, to wiek najgorszych wojen, a zatem cikiego krpowania handlu chrzecijaskiego, i tym szybszego rozwoju niekrpowanego niczym ydowskiego. Gdy za ten nowy handel uniwersalny (kolonialny) oparto na kapitalizmie, ydzi powicili ca sw inteligencj rozwojowi nowej metody finansowej. Dwojaka etyka pozwalaa ydowi uprawia handel wszdzie i wszystkim, gdy tymczasem chrzecijanin mia obowizek krpowa si interesami wasnego pastwa, tudzie surowymi wymaganiami etycznymi, nie dopuszczajcymi handlu niejednym towarem. Np. nie godzioby si wwczas chrzecijaninowi by zawodowym handlarzem ziemi, ani te domw miejskich, bo to byby handel ojcowiznami, ydzi zmieniali atoli nieruchomo w przedmiot handlu, jako nowy rodzaj towaru i wyrobi im si z tego nowy monopol, jak niegdy z pobierania procentw. Wielkie wojny XVII wieku sprawiy, e mnstwo nieruchomoci wiejskiej i miejskiej byo do pozbycia; korzystano tedy z porednictwa ydowskiego chtnie. Potem zmieniy si take pojcia i chrzecijanie jak niegdy do lichwy, pogarnli si rwnie do spekulacji gruntowej, jakkolwiek ze znacznym opnieniem. Trwao to dugo, zanim umysy przyzwyczaiy si do tego, co zrazu wprawiao w osupienie, jako ziemia jest towarem, jak wszelki inny towar.
1298 1299 1300 1301

Sm 276 Deut XXVIII 12 Rozwj Moralnoci 285, 286 Sm 275

ydowi godzi si handlowa z nie-ydami wszystkim. Przytoczmy dwa typowe przykady: Indyjscy rotszildowie", rodzina Baacon, zbogacili si na handlu opium1302 i taki z tych bogactw osignli szacunek, i zostali lordami Anglii; nie dziwmy si rodowitym Anglikom, e ten i w zapragn dobi si w podobny sposb publicznego szacunku! Bywaj jeszcze ciekawsze zarobki; w Maroku wadza krajowa wywiesza gowy straconych buntownikw nad bram miasta, powszechnym zreszt zwyczajem ludw Azji i Afryki (prcz Egipcjan). Ot gowy te, dla uniknicia rozkadu szybkiego, s zawsze przed wywieszeniem nasalane przez miejscowych ydw1303. W krgach tych dwch przykadw mieszcz si cae przepacie moliwoci zarobkowania na sposoby wrcz niemoliwe dla nie-ydw. A spekulacja nierzdem, ten typowy handel midzynarodowy" na obu pkulach? A osawione karczmy, nasze ogniska dostarczania wszystkiego co niedozwolone?! Czyme bo nie handlowano w nich? Gdy si przyjmie cho na chwil, jako handlowa wolno wszystkim, rozwiera si caa przeraliwa czelu deprawacji. Np. w handlu pienidzem powstaje handel, a raczej spekulacja cudzymi dugami. A przez cay wiek XIX jake si polaryzowaa ekonomia ydowska! Doszo wic jako krok po kroku do tego, e cay og gojw by w materiach ekonomicznych tego samego zdania co ydzi. Przytocz tu dla przykadu jedno z najfatalniejszych zarzdze, eby uytek weksla rozszerzy na wszystkich, nie ograniczajc tego do kupcw. Anomalia ta zniszczya stan redni, pozahandlowy, wtoczony niemdrze i niepoczciwie w rygory prawa handlowego. Ile zrujnowano gospodarstw chopskich, a ile rodzin urzdniczych, tego beznadziejnego proletariatu! Mao tych dowiadcze? A jednak co dopiero ustawodawstwo polskie wtoczyo w pojcie kupca" kadego sprzedajcego! Czyby naszym prawodawcom nie dostawao tej wiadomoci elementarnej, e nie monz adn miara uwaa za kupca ni producenta, ni konsumenta, albowiem handel polega na porednictwie? Brnie si w ekonomi ydowsk na eb, na szyj. Nie dotykam tu bynajmniej kwestii, kto jest osobicie uczciwszy: yd, czy akum? Stwierdzam tylko, e ekonomia ydowska jest czym okropnym. Nie przecz, jako moe by yd tej ekonomii nie uznajcy; ale w takim razie jest on ju mniej wicej odydzony. Ani te nie przecz, jako mnstwo nie-ydw przyczynia si do coraz mielszego rozwoju ekonomii ydowskiej; ale bo te oni s ju zaydzeni. Rnica ekonomii ydowskiej a aciskiej", tj. pogldw i zasad gospodarstwa publicznego wrd spoeczestw cywilizacji aciskiej, wywodzi si tedy gwnie z czterech punktw: a) Zwolnienie od etyki wzgldem gojw; b) Inne zapatrywanie na istot majtku ruchomego a nieruchomego; c) obchodzenie si bez rolnictwa; d) odmienna kolejno w trzech zasadniczych dziaach dobrobytu mieszczaskiego. W cywilizacji aciskiej pierwsze jest rzemioso, potem nastpuje handel, na koniec przemys; w ydowskiej za handel wyprzedza wszystko. Wynika z tego, e zuboae spoeczestwo aciskie (np. polskie) nie zdoa odzyska dobrobytu (i pozyska dalszych tego nastpstw) inaczej, jak przez rozwj rzemiosa. Wynika nastpnie, jako przeciwna jest rozsdkowi, gdy w statystykach oficjalnych rzemiosa wciela si do przemysu; sprzeciwia si za dobru publicznemu, eby gardowa za przemysem, podczas gdy zaniedbuje si handel, a gnbi (sic) rzemioso.1304

1302 1303 1304

Phi II 348 Jg 88 Pisane za pisudczyzny uwaga F.K

XXVII. O BYT MATERIALNY OD WIEKU XIV

Pod koniec redniowiecza, zdobywa sobie tedy Izrael w Europie take handel towarowy, a w handlu pienidzmi przechodzi do szczebli wyszych. W wieku XIV wstrzymany te zosta rozpd chrzecijaskiego handlu europejskiego ku uniwersalizmowi. Wiek XIV by w ogle okresem przeomowym w historii walk o byt materialny w Europie. O zwycistwie Izraela zdecydowa ostatecznie handel pienidzem; handel towarem pozostawa zawsze na drugim planie. Fakt, e wzrs nastpnie do rozmiarw olbrzymich, niechaj posuy za miar dla ich handlu pienidzem, skoro tamten wobec tego by i pozosta zawsze niemal drobnostk. W pamitnym roku 1347, rozpoczynajcym okres ustawodawstwa wilicko-piotrowskiego, powtrzono, jako wolno ydom trudni si poyczkami tylko na zastaw ruchomy; znaczyo to, e tylko takie dugi s zaskaralne. Ale ju ydzi postpili u nas do dzieraw dochodw pastwowych. Za Kazimierza Wielkiego dzierawi upy wilickie i bocheskie yd Lewko, istny bankier krlewski, a obok niego zasyn Jan Jelitkowicz. W wieku XV, mielimy ju kilkunastu ydw, czynnych przy finansach pastwowych. W okoo roku 1516 pisze o tym Decjusz w te sowa: Nie ma prawie myta albo podatku jakiego, ktregoby nie byli przeoonymi, albo przynajmniej by nimi nie chcieli"1305. Prawodawstwo zajmowao si cigle spraw poyczek prywatnych, wykazujc cige wahania. I tak statut warcki w 1423 roku utrzymuje zasad zastawu ruchomego. W nastpnym pokoleniu zniesiono to ograniczenie w ustawach nieszawskich 1454 roku, aeby zaledwie w dwa lata potem powrci na zjedzie piotrkowskim w 1456 roku do normy warckiej, ktr atoli porzucio pokolenie trzecie na sejmie piotrkowskim w 1496 roku. Cay wiek XV jest tedy zajty t spraw, prbujc tak i owak; widocznie nie umiano z tym sobie poradzi, podobnie jak w caej Europie. Tymczasem lichwa rosa z pokolenia w pokolenie, a na przeomie wiekw XVI i XVII procent od zastawu wynosi ju grosz na tydzie od zotego, a zatem w cigu trzydziestu tygodni zdwaja si kapita! W cigu roku wynosio to 52 grosze od zotego, razem z kapitaem groszy 82, co znaczy 173% rocznie1306. W cigu wieku XV ydzi zakadaj sklepy towarowe. Nastaj przeladowania w Niemczech i aszkenazim tumnie przybywaj do Polski, a poniewa handel pienidzem i publiczny i prywatny by ju do obsadzony, nowi przybysze musieli obmyle nowe rda zarobkw i staj si kupcami po miastach. Nie bardzo im si wiodo z pocztku. Sam Klonowicz wiadczy, jako we Lwowie chaupy ydowskie" stoj na przedmiejskich kauach" ... odartych ndzarzy ... z wieczn bladoci na uciech i twarzy". Rwnoczenie atoli stwierdza, jako yd w Polsce sprzedaje wszystko: handluje wod, handluje powietrzem, handluje pokojem, frymarczy przedajnym prawem"1307. Ciekawe sowa! W caej Europie by Klonowicz jedynym chyba, ktry zdawa sobie spraw, e si handluje pokojem" (a zatem i wojn). I zdawa sobie spraw, e odarci ndzarze" s w handlu towarowym, ale w innych dziedzinach handlu maj potentatw. Reformacja bya wszdzie wielkim sprzymierzecem ydowskim; u nas take ydzi odnieli w cigu XVI w. znakomite tryumfy. Charakterystyczna jest dla rozlegoci ich interesw uchwaa ydowskiego zjazdu czterech ziem", najwyszego organu ydowskiej autonomii w Polsce, powzita w roku 1580. Widocznie byli wwczas u steru Rzeczypospolitej antysemici". Wydzia zjazdw owych, waad", zakazuje tedy w roku 1580, i to pod kltw, eby nie bra w dzieraw mennicy, ni up, ni ce, ani po miastach nie dzierawi czopowego1308. Rzd Stefana Batorego pragn tedy usun ydw od pastwowych finansw, a starszyzna ydowska robia zawsze, co jej przykazano, a to dla witego spokoju", jak brzmi formuka talmudyczna. ydzi widzieli, e zakaz jest wymuszony okolicznociami, wtajemniczony za waad wiedzia, e rzd
1305 1306 1307 1308

Ku 12, 28 Br 118 Br 16, 17 Ku 28

wczeniej czy pniej zapuka do ydowskich kapitaw. Uchwaa waadu wyglda niemal na szyderstwo. O, gdyby zjawi si kto, kto by mg i chcia opracowa podoe ekonomiczne dziejw polskich! Ale ekonomia ydowska pocza ju si podoba. Sebastian Petrycy wyrzeka w roku 1605, jako nie brak ju Polakw, trudnicych si lichw. Ale jest co gorszego: od tego Petrycego dowiadujemy si, jako ydzi arenduj ... plebanie1309. Z kontekstu wynika, e to bywao na Rusi (Czerwonej) i na Woyniu, a zatem prawosawne, i zapewne tylko role, pola, sady. Od tego si zaczynao ... Rwnoczenie inne rdo pouczy nas, e wadali ju ziemi w brd. Nastpca wielkiego Skargi, ksidz Mateusz Bembus (1567-1645), narzeka w swej Komecie" z roku 1619 na panw, e daj ydom w dzieraw cae klucze, z karczmami i mynami1310. Wspczesny mu Sebastian Sieszkowski (1576-1648) radzi owszem osadzi ich na roli, ale proponuje takie cikie warunki takich osad icie antysemickie, i aden yd nie poszedby na to osadnictwo dobrowolnie1311. A zatem prawnie nie posiadali jeszcze ydzi w Polsce ziemi na wasno, lecz dzierawili znaczne obszary ju z pocztku wieku XVII; powysze wiadomoci pochodz z lat 1619 i 1621. Wiek XVII, wiek cigych wojen, sprzyja spekulacjom walutowym w caej Europie, zwaszcza w Polsce, bo nie tylko dzielilimy z Europ powszechne przesilenie pienine, ale nadto mielimy swoje wasne, odrbne. Miewalimy rwnoczenie waluty dwojakie, nawet trojakie, rnej prby srebra. Stosownie do odkrytego przez Kopernika prawa, moneta podlejsza wypieraa z kraju lepsz. Niesusznie zganiano na ydw, e umylnie wywo" za granic dobry pienidz. Takie skargi jak np. w Refutatio" ukasza Rzeczyskskego z roku 1629, trzeba bra cum grano salis. Odpyw lepszej monety musiaby dokonywa si i bez ydw; robili za interesy na pewnym stanie sprawy oni, a nie inni, bo oni na tych sprawach si znali. Posiadali nie tylko tradycje wszechstronnej praktyki z caego wiata, ale te odpowiedni wiedz, ktrej na prno byoby szuka u rodakw Kopernika. W tej sprawie nie mg zda si na nic aden uniwersa, adne zastrzeenie wadz, ni sejmu, ani podskarbich. W krajach Zachodu handel pienidzem przybiera formy coraz wysze, ogarniajc coraz wicej dziaw finansw publicznych. Tam wytwarza si ju papier wartociowy i gieda pienina. W roku 1688 wystpi yd Jose de la Vega, pierwszy teoretyk handlu terminowego1312. Zblia si szczyt handlu pienidzem; handel wojn i pokojem. Finansowali niegdy ydzi Cezara, asystowali zarzdowi skarbowemu Galii, cieszyli si wielkimi wpywami u szeregu cesarzy. Nie chodzio im nigdy o jaki kierunek polityczny, tylko o same zyski pienine; zdarzao si, e finansowali dwa przeciwne obozy rwnoczenie. Nastpi potem upadek na dugie wieki wielkich finansw pastwowych, a oto w XVII wieku finansuj Wallensteina, Cromwella. W wieku XVIII mieli zrobi sobie niezrwnany interes z wojny siedmioletniej1313. W czasach przed Mari Teres nie znano jednak przy zaciganiu dugw publicznych papierw na okaziciela"1314. W wieku XVII zaczyna si nowa, pomylna era dla rzemios ydowskich. Ju od XVI wieku przybywao rzemios. Obok rzenikw wyodrbnio si wyylarstwo", a nawet nie wolno byo czy tych rzemios. Obok szmuklerzy specjalizuj si ptlicarze i jeszcze torbiarze lub patniarze, wyrabiajcy wstki. Takie rzemiosa wiadcz o wyszym stopniu dobrobytu; o zbytkowniejszym trybie ycia wrd ydw. Mieszczan chrzecijaskich zakasowa wpierw rzemielnik ydowski, a potem dopiero kupiec. Wielka rola przypada ydowskiemu zotnictwu, ktre pojawia si w Polsce ju w XVI wieku. Handel srebrem i zotem by od drugiej poowy XVI wieku prawie wycznie w rkach ydowskich". W aktach kahau krakowskiego pojawia si okrelenie bogaci zotnicy"1315. W roku 1596 wyrzekaj rajcy krakowscy na partactwo zotnikw

1309 1310 1311 1312 1313 1314 1315

Br 126, 127 ib. 21 ib. 115 Sm 86, 87 Ca I 4, 87 Sm 61 BaR

ydowskich, podajcych jednak swe wyroby za robot mistrzw krakowskich". W XVII wieku handel samym kruszcem szlachetnym znalaz si ju niemal wycznie w rku ydowskim1316. Piszcy w pierwszej poowie XVII wieku Miczyski rozprawia dugo o rzemiosach ydowskich, przechodzc wszystkie gwniejsze miasta polskie, i to ulica za ulic, przytaczajc po imieniu wielu kupcw; wymienia mnstwo ciekawych faktw, wskazujc imiennie oszustw i oszukanych". W zastanawiajcy sposb charakteryzuje sytuacj Sebastian Petrycy nieco wczeniej, w roku 1605: adnego nie robi rzemiosa, a przecie rzemielnikw skacami s"1317, (tj., e oficjalnie za rzemielnikw si nie podaj, pracujc poktnie). Stosunki midzy rzemiosem chrzecijan a ydw ukaday si wszdzie jak najbardziej nieprzyjanie, i wszdzie z konkurencji wychodzio zwycisko ydowskie. Mieszczastwo chrzecijaskimi broni si dokumentami, przywilejami, nakazami, zakazami, czego wszdzie s cae stosy, oczywicie bez rezultatu. Pobija ydowski rzemielnik konkurencj niskimi cenami. Puszcza na targ tandet, obmyla surogaty. Wiedziano doskonale, e towar jest gorszy, ale ydzi powoywali do kupna klientel now, coraz ubosz, ktra dobrego towaru nie miaaby za co kupi i dotychczas w ogle nie kupowaa nic, a dziki nim moga si cieszy cho namiastk towaru, towarem z usterkami, ale ktry im wystarcza. Po niedugim czasie dochodzili te mniej ubodzy, dotychczasowa klientela dobrego towaru u chrzecijan, do przekonania, e w towar gorszy t sam zrobi sub", a taniej. Im wikszy nastpowa w cigu XVII wieku upadek dobrobytu, tym lepsze nastaway czasy dla ydowskiego rzemielnika. W krajach zachodnich zaludnienie ydowskie byo nieliczne, wszyscy niemal ydzi zaabsorbowani byli handlem pieninym i to w szczeblach wyszych, w najgorszym razie byli kupcami wcale nie drobnymi, a rzemielnik nalea do rzadkoci jeszcze; w przeludnieniu ydowskim u nas coraz wicej byo kupcw drobnych i rzemielnikw. Jak niegdy chrzecijaski handel lokalny z rzemios si rodzi, podobnie powtarzaa si ta sama ewolucja, gdy ydzi zagarnli w Polsce handel detaliczny. Nie byliby go opanowali, gdyba nie rozkwit ydowskiego rzemiosa. A jednak patrzyli na rzemielnikw z gry. Tradycyjne jeszcze od palestyskich czasw lekcewaenie rzemielnikw doszo do tego, i ci, nie mogc w bnicach otrzymywa honorw", zakadali sobie osobne, w ktrych nikt ich nie upokarza. Stanowi to zarazem dowd ich zamonoci. czyli si te ydowscy rzemielnicy w stowarzyszenia zawodowe, jakby cechy ydowskie, tzw. chwery, ktre przetrway pod zaborem rosyjskim a do naszych czasw1318. W XVII wieku zaczo si te wiejskie osadnictwo ydowskie; nie do roli, lecz do wszelakich interesw, kupieckich i pieninych, tak ze szlachcicem, jako te z chopami. Dziedzic by suwerenem swej wsi, z czego korzystajc, nie dba o adne statuty, sejmowe czy synodalne, i przyjmowa do swych dbr ydw, ilu chcia, jakich chcia i do czego chcia. O dzierawcach ydowskich bya ju mowa; ale to przyjo si tylko we wschodnich wojewdztwach; w Koronie tego nie bywao, moe dlatego, e nie byo te na zachodzie latyfundiw (najrozleglejsze posiadoci w Koronie byy drobne w porwnaniu z dobrami magnatw Rusi litewskiej). Ale za to kady niemal dziedzic przyjmowa sobie arendarza" i faktora" na mleko, do sprzeday siana, zboa, drzewa itd. Powoli, zajmujc wie po wsi, stali si ydzi kontrolerami kadej zotwki w kieszeniach wszystkiej szlachty i caego ludu wiejskiego; bez ich uczestnictwa grosz ze wsi nie uszed, ani te grosz nie wpyn. Z czasem kady dwr szlachecki mia takiego swojego ministra skarbu. Myny i karczmy wydzierawiano ydom ju pod koniec XVI wieku na Rusi. Od prowincji wschodnich szy na zachd Polski wszystkie rodzaje paraliu spoecznego i pastwowego, wraz z gospodarstwem spoecznym; tak bywao stale (i podobno tak jest znowu)1319. Nie doszed jeszcze do poowy wiek XVIII, a ju
1316 1317 1318 1319

BaR Br 91-98, 128 Hi 371 Pisane za pisudczyzny uwaga F.K.

Korona roia si od karczmarzy ydowskich, uczcych lud nie tylko opilstwa. W roku 1733 ogasza kary na puszczajcych karczmy ydom synod pocki! Trudno zaiste obliczy, ile winy spada na yda poszukujcego zarobku, gdzie si da, a cieszcego si jeszcze od Starego Zakonu pewnymi uprawnieniami wzgldem nieydw ile za na chrzecijanina, chciwego zysku zwikszonego, a postpujcego wbrew swemu Kocioowi? I na wsi i w miecie zarzucano ydom, e uprawiaj handel towarem kradzionym. W zachodniej Europie pojawia si ta kwestia ju we wczesnym redniowieczu, w Polsce syszymy o tym dopiero w wieku XIV. Wyaniaa si pord splotu spraw handlowych sprawa o podejrzane kupna od zodzieji, o tzw. paserstwo. Trudne zaiste przypuci, eby przed osiedleniem si kupcw ydowskich nie zdarzyo si nigdy nic takiego w redniowiecznej Europie! Bywao to jednak widocznie wydarzeniem rzadkim, skoro nie wymagao wydawania osobnych praw. Jako liczne przepisy co do kupna w dobrej wierze a kupna podejrzanego, s wszystkie daty pniejszej; przedtem, w epoce, e tak powiem, przedydowskiej, nie potrzebowano postanowie szczegowych. Talmud, a mianowicie Miszna, staje w obronie nabywcy w dobrej wierze do tego stopnia, e kae wacicielowi przedmiotu, reklamujcemu sw wasno, zwrci kupcowi cen kupna1320. Chrzecijaskie ustawodawstwo stoi na stanowisku wrcz przeciwnym, kac kupcowi zwrci taki przedmiot bez jakiegokolwiek odszkodowania. Wychodzimy ze stanowiska, e nie ma handlu bez ryzyka, ale posiadanie musi by zwalniane od ryzyka. W Polsce zasadnicza dla ydw ustawa, przywilej Bolesawa Pobonego kaliskiego z roku 1264, przyj tez ydowsk i uzna wasnoci kupca przedmiot pochodzcy z kradziey, jeli tylko ten przysig, e o tym nie wiedzia; dopiero synod z 1285 roku kaza takie przedmioty zwraca1321. To jest jedna strona przedmiotu, cywilno-sdowa; zachodzi atoli strona karna, ogromnie zawia, a z ktr, mwic nawiasem, ustawodawstwa nasze nie mog sobie da rady, skoro paserstwo kwitnie wci w najlepsze. Kady sdzia twierdzi z ca powag, e gdyby nie paserstwo, nie byoby ani poowy kradziey. Warto zastanowi si nad tym, ze ju przed wiekami wystpowano z tym twierdzeniem. W Krakowie zjawiaj si skargi na ydowskie paserstwo w XIV wieku, a wic jeszcze przed znaczniejszym przypywem ydw do Polski, ktry nastpi dopiero za Kazimierza Jagielloczyka. Ostrorg (ur. ok. r. 1420) wyrzeka na paserstwo w swym Monumentum, a w roku 1538 dodano ju uwag, jako z tej przyczyny mno si zodzieje. I odtd nie ma w Polsce ni jednej broszury o ydach, ni jednej debaty w tych sprawach, eby ydom nie zarzucano paserstwa, jako uprawianego zawodowo. A w Niemczech, nie mogc sobie da rady prawniczo z tym wrzodem, nabrano przekonania, jako ustawy s dla ydw korzystne i nazwano ca spraw das jdische Hehlerrecht". ydowski kupiec, znajdujcy si midzy dwoma prawami, talmudycznym a gojowskim", dawa oczywicie pierwszestwo swojemu wasnemu ustawodawstwu. Byo to take pewnego rodzaju sakralizmem, e domaga si zwrotu ceny. A czy kupi w dobrej wierze? A czy dobra wiara obowizuje wobec nie-ydw? Nasuwa si trzecie pytanie: czy gminy ydowskie nie byyby wytpiy same paserstwa, gdyby mogy byy to czyni bez urazy pewnych pogldw zwizanych porednio z religi, a zadokumentowanych na pimie w rdach religii? Pord ciemnej syntezy ydostwa w Polsce uprawiano paserstwo jawnie przed wspwyznawcami, bez obawy zdrady", chocia nie brako zapewne takich, ktrzy si brzydzili tego rodzaju handlem. Szaniawski (Klemens J unosza) stwierdza, jako na rynku w kadym Gupsku" istniej znane kletki do sprzeday rzeczy kradzonych" i e nazywaj je w argonie ganewo szafkeleh", a wic wyranie zodziejskimi1322. Okoo poowy XVIII wieku poczto woa na nowo, e zginie Rzeczpospolita od ydw. W roku 1740 pisa biskup kijowski do krla Augusta Sasa: Ruina miast w pastwie WKrMoci inaczej si reperowa nie moe, pki ydzi handle wszystkie mie bd, ktre wszystkie odebrali katolikom"1323. Zajto si t spraw i obeszo si bez jakichkolwiek ustaw wyjtkowych"; zmwiono si tylko, eby nie tolerowa
1320 1321 1322 1323

Sm 78 Ma 72 JuD 142 G.

dla nich adnych wyjtkw od ustaw i odebra im to, co maj wbrew ustawom. Strznie to energicznie narzucan przez ydw wolno handlu i poczto pyta po redniowiecznemu, jakim prawem kto handluje na danym terenie. Studiowano dawne przywileje ydowskie i pilnowano tylko, eby samowolnie sami nie rozszerzali ich sobie. Mieszczastwo polskie stano mocno przy prawie obowizujcym i co za dziwo si okazao: gdy sejm roku 1768 uchwali, eby ydzi po miastach handlowali tylko tam i tylko tym, eby takie tylko uprawiali handle, jakie im z paktw z miastami zawartych wypadaj", tj. uprawnie od wadz, tego roku jak stwierdza historyk ydowski pita cz miast polskich pozbya si ydw"1324. Zapewne we wszystkich miastach nastpio nagle znaczne ograniczenie handlu ydowskiego. Byo to na cztery lata przed pierwszym rozbiorem. Stan ekonomiczny spoeczestwa polskiego by rozpaczliwy. Wszystkie biadania ydowskie o fatalne skutki wstrzsw gospodarczych XVII wieku ze szkod, z ruin" wczesnego handlu ydowskiego, s drobnostk wobec tego, co si dziao z bytem materialnym Polski w drugiej poowie XVIII wieku. Mamy wiadectwo z roku 1746, dwie instrukcje sejmikowe z Mazowsza, e handel po miasteczkach znajduje si wycznie w rku ydowskim, e mieszczanie trudni si tylko rolnictwem i to zupenie po chopsku (more colonorum). Pod koniec tego roku notuje podrnik niemiecki, Biester, e ydzi s w maych miasteczkach jedynymi kupcami, kramarzami, rzemielnikami i sam Bg raczy wiedzie, czym jeszcze si trudni". Okoo roku 1780 zapisa inny podrnik (de Lira), jadcy z Petersburga do Warszawy: Od Smoleska nie znalazem ani jednego domu zajezdnego, w ktrym mgbym spocz, a ktry nie naleaby do ydw"1325. O handlu towarowym mwio si i pisao najwicej, bo ten rzuca si najbardziej w oczy; nawet najbardziej powierzchowny spostrzegacz nie mg tego nie zobaczy; co wicej, mona by powiedzie, jako im powierzchowniejszy umys, tym bardziej gardowa na kupcw po miastach, skupiajc ca uwag na ten dzia ydowskiej walki o byt materialny, udzc siebie i innych, jakoby trafia w sedno rzeczy. Aeby odcign ydw choby czciowo od handlu tylko dlatego gotowi byli statyci polscy w okresie rozbiorowym obdarza ich ziemi. Andrzej Zamojski, twrca Zbioru Praw Sdowych (odrzuconego na sejmie 1780 roku) , zaleca owszem dawa ydom dzierawy, jeli zechc uprawia naprawd ziemi. Ju sejm 1775 roku zezwoli bra im dzierawy, nawet wieczyste, na nieuytkach i odogach, zwalniajc rolnikw ydowskich na zawsze od pogwnego, a od innych podatkw na lat 3-6. Ale w caej Rzeczypospolitej znaleziono zaledwie czternacie rodzin ydowskich, do ktrych monaby byo to zastosowa1326. Pomimo to nastpne projekty rozmaite z lat 1788 i 1790 wycigay znw ydw do roli i znowu na prno. Rwnie na prno wznawia te starania potem rzd Kongresowego Krlestwa, a nadaremno stara stwierdza historyk ydowski1327. A ju za czasw Sejmu Wielkiego wywodzi Butrymowicz (ydom przyjazny) jako oprcz Wielkopolski poowa rzemielnikw na prowincji przypada na ydw1328. Poc mieli kwapi si do cikiej roboty chopskiej? Pozostawao im tylko ... zdoby jeszcze Wielkopolsk. Zapamitajmy to sobie: utrzymao si polskie kupiectwo w tej prowincji, w ktrej utrzymao si rzemioso; gdzie za rzemielnik ydowski wyrugowa chrzecijaskiego, tam przepad te handel chrzecijaski. Wci i niezmiennie handel lokalny zawis od stanu rzemios. Stan spraw ekonomicznych w Polsce by nadzwyczaj niski w porwnaniu z Zachodem. Zna to nawet na niskim poziomie dostrzeganych kopotw ydowskich. Np. w roku 1792 chodzio o to, eby wyrzuci ich z browarw miejskich i ani i eby nie trzymali suby chrzecijaskiej1329. A dziw bierze, e tylko tyle! Zna z tego, e sprawa ydowska poczynaa ju by u nas spraw biedoty ydowskiej. Hurwicz mia suszno, piszc
1324 1325 1326 1327 1328 1329

N, t. V 316. Si 209, 269 N. t. V 317, Ma 132, 133 Phi I 142 Hi 32 Ku 32

pod sam koniec XVIII wieku, jako najwicej jest ydw do tego punktu ubogich, i nie maj sposobu lichw bawienia si"1330. Wkroczylimy w okres ydowskiego przeludnienia w Polsce, w kraju tak zuboaym, i nawet poyczki byway stosunkowo drobne, a o wyszym szczeblu handlu pienidzem nie byo co mwi. ydostwo chciao y wycznie z handlu towarowego, tote nastpi niesychany nigdzie indziej przyrost porednictw, mnoonych sztucznie. Handel waciwy ju pod koniec XVIII wieku nie zdoa uywi tej rzeszy. Nie byo w tym rozdziale jeszcze mowy o handlu ludmi; czy zagin ten rodzaj handlu? Nie zagin, ale w Europie niewiele byo sposobnoci uprawia go. Nie zaniedbywano go jednak wcale, gdy si sposobno nawina. Tak np. owili Fryderykowi II pruskiemu chopw polskich z pograniczy i sprzedawali ich do gwardii do Poczdamu. Stanowio to przedmiot narady senatu w roku 1774 i wywoao uniwersa krlewski w roku 17751331. Powszechnie wiadomo, e handlowali te chopem heskim, sprzedajc go do Anglii podczas wojen napoleoskich. Chwytali ich podstpnie na rozmaite wymysy. Chopom wielkopolskim obiecywali due zarobi z furmanienia po tamtej stronie granicy. Oszukany wyjeda za granic z wozem i par koni, co stawao si upem ydowskiego strczyciela. Takich okazji bywao atoli nie wiele. Miao to niebawem by wynagrodzone z ogromn nawizk w handlu niewolnicami, do nierzdu; a to w miar, jak ulepszona komunikacja zezwalaa uczyni t ga handlu interesem midzynarodowym, nastpnie czci handlu uniwersalnego. Ju w XVI wieku zarzucano ydom w Polsce, jako umieszczaj po sklepach koczoty", t j. nierzdnice. Powany Sebastian Petrycy twierdzi (1605 r.), e werbuj niewiasty do niecnoty" (mwi o Rusi Czerwonej i Woyniu)1332. A porednictwo do wszelakiej wolnej mioci obejmowali stopniowo na caym wiecie; nawet w Algierze stanowi to specjalno ydwek1333. Do dnia dzisiejszego handel ywym towarem jest specjalnoci ydowsk, a rozwija si coraz bardziej. Jest o tym handlu caa obfita literatura we wszystkich jzykach europejskich. Przejdmy do wieku XIX, notujc nadal przede wszystkim fakty, ze stosunkw polskich. Trwa nadal nakanianie ydw do rolnictwa. Kiedy w roku 1819 powsta w Berlinie Verein fr Kultur und Wissenschaft der Juden, v tworzono przy nim take Ackerbaukommission o celach praktycznych, lec bez skutku1334. Ponnymi rwnie byy wysiki akcji funduszu Hertza, przed p wiekiem w dawnej Galicji, gdy chodzio o wytworzenie drobnej wasnoci rolnej, tj. chopw ydowskich. Bior atoli chtnie due dzierawy, na ktrych uprawiaj rozmaite spekulacje z rolnictwem zwizane. Prnymi te okazay si sowieckie prby wytworzenia ydowskiego ludu wiejskiego na Krymie, na Ukrainie: ani te nie powid si ten eksperyment w Argentynie, ani te nie zanosi si na wytworzenie tego ludu w Polsce1335. A co do Chazarw to nie lud by aden, tylko nazwa pastwa, utworzonego metod turask obozow. Poza Chazari Chazarw by nie mogo, cho rzd obecny1336 sprzyjaby temu wielce. Ani nawet palestyskich chalucw" nie mona uwaa za trzon przyszego stanu drobno-rolniczego w Erec Izrael; sdzc z literatury argonowej w tym przedmiocie, s to eksperymentatorzy komunistyczni, chccy pokaza, jak komunizm nadaje si do uprawy roli ale to nie s miujcy ziemi chopi. Chaluca trzeba traktowa, jako dalszy cig tylu ju utopii, popisujcych si ze szczeglnym upodobaniem przy uprawie ziemi. Polubili jednak pobyt na polskiej wsi w cigu XIX wieku jeszcze bardziej; mianowicie jako karczmarze, arendarze i faktorzy. W roku 1812 usunito ich od wyrobu i sprzeday trunkw, ale ograniczenie to nie
1330 1331

HI2 Ma 123 1332 Br 105, 137 1333 R 213 1334 Phi I 166 1335 Dz. 336 Niektrzy autorowie ydowscy prbuj wykazywa, jakoby ydzi Chazarowie" przenisszy si do Polski w samych pocztkach jej historii, przenieli do nas i rozpowszechnili rolnictwo; czego wiadectwem maj by wszelkie nazwy, choby z daleka podobne do chazara". A wic np. Kawiory i Krakowskie, a niegdy podkrakowskie kawiory, znajc od dziecka, powiadczam niniejszym, jako cakiem susznie taka nazwa naleaa si temu ustroniu, gdy byo ono sromotnym grzzawiskiem (co wanie nazywa si kawiorami"). 1336 Rozdzia ten pisany za pisudczyzny uwaga F.K

przetrwao w praktyce ani dziesiciolecia. Rzd rosyjski utrudnia im pobyt na wsi, poniekd nawet zakazywa; ale obchodzono doskonale wszystkie przepisy. We wadaniu rublem-regulatorem" byli mistrzami. Czy robi im z tego zarzut, e korzystali dla swego dobra ze sabych stron administracji? Nie oni wynaleli kubana". Rwnie trudno kltw ciska na nich, e nie byli lepszymi przyjacimi ludu polskiego od tych, ktrzy walczyli tak mnie o prawa witej karczmy" w Galicji! Rozbiory przyczyniy si niezmiernie do wzmoenia si ydowskich; a najbardziej same powstania. Obok tego specjalnego polskiego stanu rzeczy druga jeszcze okoliczno przyczyniaa si do wzrostu potgi ydowskiej, mianowicie nowoczesne rodki przewozowe. Np. wszystkie linie kolejowe na ziemiach polskich byy planowane w taki sposb, aeby przeszkadzay polskiemu rozwojowi spoecznemu, eby pogbiay skutki rozbiorw; handel polski marnia do reszty, ale ydowski rozwija si, bo tamte wzgldy nic ich nie obchodziy. W cigu XIX wieku znaleli wielkiego protektora w rozwoju techniki komunikacyjnej. Za Stanisawa Augusta pyno si morzem z Krlewca do Szczecina w razie przeciwnych wiatrw pi tygodni. W Hamburgu trzeba byo czeka na odpynicie statku kilka tygodni, a wypynwszy wreszcie, mona byo o kilka mil zaledwie spotka si z niepomylnym wiatrem i nastpowaa przerwa nawigacji szeciotygodniowa1337. Zmiany radykalne na lepsze zmieniy puls handlu. Wyzyska to ten, kto by na przedzie, do jeszcze znaczniejszego wyprzedzenia innych. W Polsce nastpuje niesychany, jaki a nieprawdopodobny a jednak prawdziwy wycig ydowskiego handlu. Drugie for" mieli w tym, e dla nich nie istniay granice i pastw rozbiorowych, ale nie istniay wycznie tylko dla nich, bo oni jedni umieli sobie radzi i mogli sobie radzi tam, gdzie Polaka przyjto by z podejrzliwoci polityczn. Dla ydw obszar Polski nie by ekonomicznie rozdarty tak beznadziejnie, jak dla Polakw; oni opanowywali go w caoci, oni jedni. Handel polski, uboejc coraz bardziej, stajc si prowincjonalnym, robi tym samym coraz wicej miejsca dla ydowskiego. Trzy czynniki ycia handlowego uatwiay ydom walk o byt wszdzie, a w Polsce najbardziej; pewne wzgldy zwizane z bankructwem, z konkurencj, tudzie z reklam. Signijmy najpierw do dwch najbardziej typowych dziaw prawa handlowego: o upadociach i o konkurencji. Talmud jest nadzwyczaj srogi dla bankrutw. adne moe prawo nie przestrzega czystoci handlu tak surowo, jak ydowskie. Kary dochodz a do kltwy w bnicy. A cho ktry wierzyciel da jakie zwolnienie dunikowi upademu, choby do tego uroczystym podaniem rki (tkias-kaf) si zobowiza, mocen jednak bdzie sumy zwolnionej dalej da i poszukiwa sdownie, a skutek uroczystego podania rki z gry znosimy i za niewane je uznajemy" tak brzmi uchwaa jednego ze zjazdw czterech ziem" w Polsce. Szly nawet w wypadku bankructwa jakie zlecenia do rabinatw okrgowych i ustanawiano wiernikw", dozorcw masy i obrocw wierzycieli. Widocznie bankructwo horeach", w Niemczech, plajta"1338 naleao do rzadkoci w stosunkach pomidzy ydami. C z tego, skoro w stosunkach z nie-ydaml wchodzi w gr dwojaka etyka. Podobnie ma si rzecz w sprawie konkurencji. Szulchan-Aruch otacza opiek nawet rzemielnika, ktremu niespodzianie osadzi si pod bokiem nowy kolega tego rkodziea1339, ale caa ta subtelna piecza tyczy si znowu stosunkw tylko midzy ydami i nie obowizuje wzgldem nie-ydw. W dziedzinie wspzawodnictwa handlowego dokonali ydzi wanego wynalazku, mianowicie reklamy. Czy kto przypuszcza, e powstaa dopiero w poowie XVIII wieku? Czy mona sobie wyobrazi handel bez niej? Dzi reklama uwaana jest wprost za obowizek kupca i przemysowca; kto jej nie uywa, jest
1337 1338 1339

Mai I 264, II 109, 200 N T. V 204, 205 S II 285, 286

niedbalcem i (powiedzmy grzecznie), nieroztropnym; cierpi na jaki niedorozwj handlowy. A jednak sam wyraz reklama" oznacza jeszcze w roku 1726 we Francji pewien obojtny szczeg z ... techniki drukarskiej; anonse po gazetach datuj rwnie dopiero z polowy XVIII w. W tym wanie czasie ydzi opanowywali handel lokalny i detaliczny, a nowy wynalazek dopomg im wielce. Chrzecijaski kupiec dugo gardzi wprost reklam, jako apaniem klientw". Bardzo ciekawe wiadomoci o tym zebra Sombart1340. Dodam tu pewien znamienny fakt z Krakowa w jesieni 1933 r. Nastaa pora wpisw szkolnych i trzeba byo mnstwa czapek studenckich. Wychodzcy tu tygodnik, ktrego celem popieranie kupiectwa chrzecijaskiego, szuka w Krakowie czapnika, a znalaz. Pokazao si, e istnieje pracownia spkowa kilku Polek, czapniczek. Redakcja czynia im wymwki, czemu si nie ogaszaj, czemu nikt nie wie o ich istnieniu, a one odpary, e godno osobista nie zezwala im reklamowa si po ydowsku", e absolutnie nie mog itp. Dosownie to samo, co we Francji przed dwustu laty! Nawet na takim szczegle da si dokadnie oznaczy czas polskiego opnienia ekonomicznego. O co wic chodzi? Dlaczego reklama moe uchodzi za co niewaciwego? Skd ta niech? atwo reklamy naduy w sposb nieuczciwy, ale czeg naduy nie mona? To nie wytumaczy niechci przeciw reklamie w ogle, niechci zasadniczej, pokonanej z wielkim trudem dopiero kosztem przykrego dowiadczenia caych pokole kupcw lokalnych, zostali bowiem tak zdystansowani, i musieli" zabra si do ydw ich wasn broni". Na dnie ujemnego posmaku reklamy tkwi jakie poczucie, e tu chodzi o poeranie sabszych przez silniejszych, wic sabszy obroni si chyba sprytnymi fortelami? Ale silniejszy rozporzdza te fortelami silniejszymi! Rzecz jednak w tym, e w stosunkach nowoczesnej urbanizacji i ulepszania komunikacji handel bez reklamy sta si niemal utopi; dokonali wic ydzi wynalazku, ktry narzuca si sam przez si, a ktrym wadali najlepiej, bo jak we wszystkim, tak te ani w tym nie byli niczym krpowani. W zasadzie wynalazek jest trafny i potrzebny, a prawo handlowe od tego, eby reklama nie stanowia zatrutej broni szkodliwej konkurencji". Mylnym natomiast jest rozpowszechnione mniemanie, eby licytacja bya te wynalazkiem ekonomii ydowskiej. Sama jej nazwa aciska wskazuje, e znana bya Rzymianom. Za Augusta pobierano 1% od rzeczy sprzedanych na licytacji. Ruchomoci po zmarym cesarzu, zwaszcza klejnoty, sprzedawa nastpca czsto na licytacji1341. Sposb ten przyj si jednak u ydw tak dalece, i sign a do bnicy. Mamy wiadomo z czasw Franka, jako w dzie Nowego Roku szkolnik woa: Kto chce otworzy przykazania Boskie, niechaj da zotych 20, 30, etc. Najwicej dajcemu otwiera". W skrcie Szulchan Aruchu przez Lwego znajdujemy nastpujce objanienie, tyczce tedy czasu okoo roku 1830: Na dochd kasy gminy a gwnie na utrzymanie bnicy urzdza si licytacj przed otwarciem witej skrzyni, w ktrej przechowuje si wit thor; np.: komu ma przysugiwa prawo, eby otwar szaf; nastpnie chodzi o wywoanie osb, ktreby nabyy prawa, eby ustpu z thory sucha, stojc obok piewaka lub lektora i ktre osoby wygosz bogosawiestwa przedtem i potem itd; prawo naby ten, kto zapaci za kady z tych honorw cen najwysz". I jeszcze Sombart stwierdza, jako zwyczaj ten trwa w penym rozkwicie" w bnicach getta berliskiego". Licytacja taka odbywa si na nowo kadej soboty i wita1342. Nie oni wymylili licytacj, lecz przyswoili sobie j tak dalece, i powszechnie (nie tylko w Polsce) uchodzi za co specyficznie ydowskiego. Obmylili stokrotny z niej uytek. Doszo do tego, i wyjtkowo tylko zdarza si licytacja, ktra by suya do tego, od czego miaa by, tj. eby unikn sprzeday zbyt taniej. Wszyscy wiemy, e urzdzenie licytacyjne skrcono w kierunku wprost przeciwnym, aeby mona byo kupowa poniej ceny wartoci. Przepisy egzekucyjne i licytacyjne stanowi podpor ydowskiej spekulacji. Ruch

1340 1341 1342

Sm 121-125 Pi 529, 592, 686 B; S i 34 przypisek; Sm 207, 208

ydowski okoo tych instytucji" jest tak znaczny, i powstay z tego zawody w rodzaju lichwiarskiego, nowe przyczynki zrniczkowania spoeczestwa ydowskiego. Mona, tu doda jeszcze, e ydzi s ojcami surogatu w najszerszym znaczeniu tego wyrazu1343. Szalone powodzenie w handlu, towarzyszce im w caej Europie, zawdziczaj take innym jeszcze wzgldom, a powaniejszej natury. Oni s odkrywcami zasady: mniejszy zysk, byle wikszy obrt". Nisza stopa ycia kupca ydowskiego bya im pomocna przy ustalaniu swego bytu. Gwn atoli podstaw ich powodzenia, jest stopniowe zblienie si do powszechnego wolnego handlu. Handel uniwersalny zawsze na tym zyskuje; dlatego te Anglicy stanli w kocu przy tym hale. Obmylili je atoli nie Anglicy, lecz ydzi i oni patronuj mu we wszystkich krajach. U ydw wolny handel pociga za sob obnienie cen. Tote z pocztku sprzeciwiali si temu systemowi kupcy angielscy. Gdy za w roku 1815 odbywaa si w sejmie szwedzkim debata, czy naley przysta na swobodny handel wszelkimi towarami, wypowiedziano si przeciw temu wnioskowi, motywujc, e ydzi obni zaraz ceny. Z drugiej strony naley ydom oddawa dostawy wojskowe, poniewa zgadzaj si na nisze ceny1344. Czy ten wzgld ma rozstrzyga, mona, sdzi rozmaicie. Pozostaje to w zwizku z oglnym zagadnieniem tanioci a droyzny, czym zajmowa si nie bdziemy, bo mieci si to ju poza ramami tematu niniejszej ksiki. Podbijali sobie rwnoczenie oba rodzaje handlu: duy i drobny. Rniczkowanie ydowskiego handlu doszo okoo roku 1860 a do tego, i poczli handlowa dewocjonaliami katolickimi. Widocznie obsadzili ju zbyt gsto wszystkie dotychczasowe pola handlu i trzeba byo wyszukiwa towarw nowych. Szulchan-Aruch pozwala, mwi bowiem w tej materii; wizerunek krzya, przed ktrym goje pochylaj si stanowi dla ydw obraz boka pogaskiego; ale nie tyczy si to krzyykw noszonych na szyji, na pamitk itp.1345. O ile tedy dewocjonalia. nie stanowi bezporednio przedmiotu kultu religijnego chrzecijan, kultu oficjalnego, handlowa nimi ydom wolno. Jak tu jednak pocign granic, co jest dla kultu, a co na pamitk"? A handel okaza si bardzo intratnym i nie tylko ydzi dotychczas nim si zajmuj, ale dzi niektre strony tego handlu stanowi wprost wyczno ydowsk. A do roku mniej wicej 1885 cofa si handel polski stale; doszo do tego, i synowie kupcw polskich kupcami by nie chcieli. Wypieranie z handlu kupca rodzimego odbywa si z reguy wszdzie przez kupcw ydowskich (z wyjtkiem Rosji waciwej, tj. Moskiewszczyzny, Armenii i Grecji). Ciekawego przykadu dostarcza Maroko i Algier. Arab w miastach, podobnie jak Maur, w gwatowny sposb wymiera; zastpuje go wszdzie yd, jeeli nie europejski kolonista". Ale ten ma z ydem konkurencj cik, yd tuczy si tam niegdy handlem korsarskim i nie mg go odaowa, tote niechtnie przyj wejcie Francuzw w roku 1830, chocia by przez Maurw traktowany jak pies". Otrzyma atoli od nowych panw rwnouprawnienie, wypar Maurw z handlu i Maurowie ... wymieraj1346. Wypieranie rodzimego kupiectwa przez ydw odbywao si wszdzie, nawet w spoeczestwach anglosaskich; i tam bowiem wzrasta wci procent handlu ydowskiego. Ale w rozmaitych narodach tyczyo si to rozmaitych rodzajw handlu. W Anglii np. i w Stanach Zjednoczonych zaydzay si najwysze szczeble handlu pienidzem, wielkie banki, wielkie towarzystwa akcyjne, City londyska podczas gdy w Polsce wysuwa si ydowski przekupie, bo w ubogim kraju, a uboejcym coraz bardziej chodzio o takie ochapy mizernej walki o byt materialny, na ktre we Francji np. nie spojrzaby ni Francuz ni yd tamtejszy. We wszystkich za pastwach XIX wieku poza krajami anglosaskimi dokonywao si co, co niezmiernie sprzyjao przybytkowi kupiectwa ydowskiego; pastwowo nabieraa coraz wicej
1343 1344 1345 1346

Sm 143 Sm 139, 140, 145, 148 S. I 213 R 208, 274, 280

biurokratyzmu. Kady nowy urzd odwodzi szereg si od pracy produkcyjnej, take od handlu, a tym samym przysparza miejsca ydom. S jeszcze specyficzne waciwoci biurokracji, szkodliwe wszdzie a wszdzie dla tubylcw, dla ludnoci rodzimej, a wielce pomylne dla ydw; choby np. elephantiasis prawodawcza, a wiadomo, e im wicej praw i przepisw, tym atwiej je obej itp., itd. To wszystko dawao si jednak we znaki najbardziej Polsce, nkajc spoeczestwo rozdarte; a tym samym biurokratyzm wszdzie dla ydw korzystny, najkorzystniejszym by dla nich w Polsce. Mieli wic wszystkie dane, eby opanowa ekonomicznie cay nard polski. Co wszystko zwaywszy, zrozumiemy dopiero, ile Polska zawdzicza swym wielkopolskim synom, ktrzy ocknwszy si ekonomicznie, okoo roku 1885, doprowadzili jednak mimo wszelkich trudnoci do tego, i nie tylko polski handel stan na pierwszym planie, lecz ydowski niemal znikn, a dopiero rzdy niepodlegej Polski zajy si przywracaniem go. Najgorzej niewtpliwie byo w zaborze austriackim, gdzie wieniak ton w ydowskiej kieszeni, a dopiero wycign go z topieli Franciszek Szewczyk. Nie tylko u nas, lecz rwnie na Zachodzie pojawiay si raz wraz projekty, eby ydw naprowadzi na. lepsz drog", kierujc ich do roli. Byle tylko nie byli pionierami! Zaoona w roku 1891 przez Hirscha Jewish Colonisation Association trzymaa si te i trzyma krajw doskonale ju przez nie-ydw skolonizowanych; powicona jest wykupywaniu gruntw od nie-ydw, a nie kolonizacji we waciwym znaczeniu tego wyrazu. Osadnictwa" ydowskiego mamy typowy przykad, podany w roku 1910 przez historyka ydowskiego: W owym roku byo w Londynie 107 ulic czysto ydowskich. Sami nie zbudowali ani jednej; wszystkie te ulice byy przedtem czysto" angielskimi lub irlandzkimi1347. Nawet tedy tam poczynaj wystpowa objawy, przypominajce epizody z dziejw Polski. Czy sama twierdza angielszczyzny, londyska city, nie zamienia si na ydowsk? Wszdzie byoby si dziao to samo, gdyby okolicznoci byy rwnie pomylne dla ydowskich zdobyczy materialnych, jak w Polsce bezwasnowolnej przez ptora wieku. Przypominaj si sowa ks. Karola Antoniewicza; e widzielibymy dopiero, jakby wyglday miasta i miasteczka na Zachodzie, gdyby im na jedno stulecie da zaludnienie ydowskie! U Dickensa ydzi s po staremu lichwiarzami, i dzi u Galsworthyego yd jest oficjalnym niejako lichwiarzem studentw w Cambridge, poyczajc na 66%. Sycha te ju wyrzekania na upadek rzemios w Anglii z powodu ydw. C si zmienio od rednich wiekw? Zasadniczo podobno nic. Spoeczestwa anglosaskie nie s bynajmniej zasadniczo odporniejsze przeciwko ekspansji ydowskiej, ni Polska; a tylko sprawa przybiera inne ksztaty pomidzy bogaczami. Wpywy ydowskie s najwiksze, najpotniejsze w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pnocnej. Tam stale gospodarstwo spoeczne urzdzano od dawien cakowicie na mod ekonomii ydowskiej. Nowym wiatem" bya dugo sama Ameryka Poudniowa, i tam ydw z pocztku nie wpuszczano, a dopiero w roku 1577 rzd hiszpaski znis ten zakaz. Wygnano ich jednak z Brazylii w roku 1654, a cz tych wygnacw zawina w roku nastpnym nad Zatok Hudsosk; byli tedy od pocztku w koloniach francuskich i angielskich. Jak im si tam dziao, niech sami powiedz: Podczas jednej z uroczystoci na czterechsetn rocznic odkrycia Ameryki rabin okrgw Hudsonu i Missisipi zestawi Kolumba z Mojesz; w uciech ydowskich brzmi to jakby divination senatu rzymskiego! Dziennik The American Hebrew, zamieci wwczas artyku, w ktrym czytao si: Oto tutaj jest Sion, skd
1347

Phi II 205

wyania si Prawo. Tu jest Wolno, ktra owieca wiat ... My nie kierujemy ju wzroku ku Palestynie i ku Jerozolimie (w roku 1892), jako ku naszej Mekce. Ten kraj sta si naszym Chanaanem ... Ameryka jest mesjaszem ludzkoci, schronieniem uciskanych ze wszystkich narodw etc."1348. Sombart za doszed do nastpujcego spostrzeenia; Ameryka we wszystkich czciach jest krajem ydw ... W dziwny zaiste sposb zespolili si ydzi z Ameryk od chwili jej odkrycia (omyka chronologiczna, jak wiemy z alinei przedpoprzedniej). Wydawa si moe, e Nowy wiat dla nich jedynie i z ich pomoc zosta odkryty, e wszyscy Kolumbowie byli tylko zarzdcami interesw Izraela1349. Spjrzmy na Ameryk Poudniow, skd ich pocztkowo wyganiano. W caej Ameryce Poudniowej handel wielki midzynarodowy i tym samym w znacznej czci w rku ydowskim, a handel drobny jest przez nich niemal zmonopolizowany. Po sklepach tylko subiekci s z krajowcw; w kantorach siedz ydzi. Oni te s kupcami wdrownymi, przebiegajcymi kraj od miasteczka do miasteczka. W rolnictwie nie ma ich cakiem, ydowski bodegeur (waciciel sklepu) sprzedaje rolnikowi kilka kilo korzeni lub alkoholu kilka butelek na skrypt, opiewajcy na krow lub dom (Indianom na on i crki)1350. W ten sposb przesiknita jest ydostwem caa Ameryka Poudniowa. Wszystkie jej republiki zaduone s u kapitau midzynarodowego, a wojny pomidzy nimi (np. o saletr) wybuchaj ... w dyrekcjach wielkich bankw, daleko za granic. Handel wojn i pokojem nigdzie moe tak nie wybuja, jak w Peru, Chile, Boliwii i w Wenezueli. Niesychany rozkwit materialny Stanw Zjednoczonych, a take, chocia na mniejsz skal, pewnych krajw europejskich, a w zwizku ze zuboeniem Hiszpanii, naprowadzi wielu autorw na domys, e protestantyzm wzbogaci narody, a od katolicyzmu zuboay, nadto doczepia si do tego teza druga, e napyw ydw przynosi i przynosi dobrobyt. Mona atoli stwierdzi z chronologi w rku, jako ydzi nigdzie nie byli pionierami, lecz osiedlali si gciej tam, gdzie znaczy si dobrobyt, np. w Niemczech pospieszyli w XVI wieku do miast nadmorskich. Najuboszymi za krajami Europy s te wanie, ktre posiadaj ydw najwicej; Polska, Wgry, Rumunia. W samej za Polsce stwierdzono, co nastpuje: Ludno ydowska, rozproszona po caym terytorium Polski przedrozbiorowej, stosunkowo najliczniej zamieszkiwaa dzielnice najubosze i najniej stojce pod wzgldem kulturalnym: ziemie wschodnie, gdzie najsabsze byo mieszczastwo polskie i niemieckie"1351. Wiadomo, e mona zrobi majtek pord ndzarzy, a straci go midzy bogaczami. Pomieszano tu rzeczy nie wice si ze sob wcale przyczynowo. Naleao by kwesti t uj inaczej: czy imigracja ydowska przyczynia si do zwikszenia iloci samodzielnych podmiotw ekonomicznych pord ludnoci tubylczej? Innymi sowy: czy skutkiem przypywu ydw przybywa chrzecijan niezalenych ekonomicznie, czy te ubywa? Czy ekonomia ydowska moe wyj na dobre nie-ydom, czy te nie moe, choby nawet nie uywano dwojakiej etyki? Nci ekonomia ydowska, gdy z reguy zapewnia zyski znaczniejsze i szybsze, a przy tym urzdza obroty gospodarcze wygodniej i zaprasza kadego, kogokolwiek z ulicy, by bra udzia w zyskach, kupujc akcj. U nas do niedawna nie byo finansw pastwowych, a wic najwiksze interesy ydowskie na ziemiach polskich odbyway si pod firmami pastw zaborczych. Porwani w wir wszelkich habet i i debet trzech wielkich pastw, sami zmuszeni do cakowitej w sprawach wielkich finansw biernoci, otrzymywalimy z poredniego w tym uczestnictwa same ciosy. Pocieszmy si, e to samo dziao si innym, a tylko na mniejsz skal. Wielkie finanse wszdzie a wszdzie nastawiy si antyspoecznie, wyradzajc si w bezecny handel wojn i pokojem. Jak za igrano z dobrobytem ogu, poucza historia choby takiej kampanii Bamberberga przeciw srebru w roku 1871, tudzie szeregu wielkich krachw", od wiedeskiego w roku 1878 i do ostatniego nowojorskiego.
1348 1349 1350 1351

Phi II 205 Sm 27 La 20, 54, 55, 64 W 222

Dwojaka etyka rozwija si stopniowo wobec pastw europejskich w kosmopolityczn nieprzyja wzgldem kadego a kadego z narodw; kady z nich ma dostarczy upw, a ktry kiedy dokadniej bdzie wyzyskany, to ju miao by zawsze li tylko spraw okolicznoci. Nie wytworzyli ydzi adnej hierarchii przyjani lub nieprzyjani wzgldem narodw i pastw; wszystkie s na jednym planie, zupenie rwnouprawnione wobec ydowskiego mesjanizmu. Lecz nie ma reguy bez wyjtku. Ju pod koniec wieku XVII poczynali l u b i e Prusy, a w XVIII zsolidaryzowali si z ich polityk i w przyjani tej nie tylko wytrwali przez cay wiek XIX, przez wojn powszechn i po niej, ale zczeni s z Prusami na mier i ycie" do dnia dzisiejszego. Sdz, e nie poradzio by na to ani dziesiciu Hitlerw. Wytworzony bowiem w wiekach nowoczesnych najwyszy rodzaj handlu ydowskiego, handel wojn i pokojem opiera si przewanie na dziaaniu Prus. Gdyby nie byo Prus, runby Izrael, roztrzaskaaby si w trzaski i drzazgi jego potga. Straciliby na tym stokrotnie wicej, ni mog straci na najciszym przeladowaniu. Nowe Niemiec jednoczenie", tj. hitleryzm, polega na spruszczaniu caych Niemiec do reszty. Nie bawic si tu w artyku polityczny, ograniczajc si jak najcilej do tej tylko strony przedmiotu, ktra ma zwizek ze sytuacj cywilizacji ydowskiej w Europie, powtrz tylko sowa, wyrzeczone jeszcze w roku 1921: Kiedy wybucha wojna powszechna w roku 1914, wiadomo byo z gry, e ydzi stan po stronie Prus. Militaryzmowi zawdziczali sw dojrzewajc hegemoni nad pastwami Europy. Militaryzm bowiem wytworzy atmosfer wielkich finansw", ktrych najlepsz wylgarni byy olbrzymie poyczki pastwowe na zbrojenia, deficyty, przesilenia (krachy"). A przy finansowaniu kadej poyczki pastwowej otrzymywao si tyle koneksji, robio si tyle interesw ubocznych! A olbrzymie armie, intendentury ich, umundurowanie, dostawa broni, same wreszcie popisy wojskowe i na dodatek lekkomylny tryb ycia oficerw dostarczay bogactw nie komu innemu, jak ydom, niemal wycznie ydom. Dziki militaryzmowi mieli stosunki wszdzie, wszdzie wsplnikw, wszdzie mieli swoich", od komisji badajcej rekruta a do ministerstwa wojny, a te stosunki suyy do wyrabiania innych w prawo i w lewo; faktem byo, e w ministerstwach Rosji, Niemiec, Austro-Wgier ywio ydowski by uprzywilejowany pod kadym a kadym wzgldem. Militaryzm jest najwikszym i najwyszym interesem", jaki tylko moe by na wiecie; gdyby on znikn, ubyo by ydom nie tylko wikszej czci interesw najzyskowniejszych, ale usunaby si im spod ng podstawa hegemonii ekonomicznej nad ca Europ, a skutkiem tego take runby pomost do politycznego owadnicia Europy" . Militaryzm stanowi drog do panowania judaizmu, by za ruin cywilizacji chrzecijasko-klasycznej, aciskiej. Nie byo lepszej sposobnoci do zwalczania chrzecijastwa. Z militaryzmu rodzio si tyle potwornoci, doprowadzajcych do absurdu zasady chrzecijaskie, i utrzymanie go stanowio dla judaizmu kwesti najdoniolejsz. Militaryzm wytwarza w caej Europie ow mtn wod, w ktrej owi si najlepsze ryby. Urzdzenie stosunkw ludzkich zmierzao coraz wyraniej do dwch kocw: eby zapanowaa powszechna nieprzyja wszystkich przeciw wszystkim i eby judaizm cign z tego jak najwiksze zyski wrd upadajcego chzecijastwa"1352. Dla tych przyczyn ydzi bd popiera zawsze to pastwo, ktre groc wiecznie zaborami dookoa siebie, stanowi samo obz w rodku Europy i zmusza ca Europ do militaryzmu, tj. pastwo pruskie. Dopki to pastwo istnieje, zabawk jest caa propaganda pacyfistyczna. Ale te gdyby militaryzm niemiecki przesta istnie, stanowioby to dla Izraela klsk najstraszliwsz, cisz bez porwnania (powtrz) od najciszego przeladowania. Polityczna pomylno Prus rozumiana bya doskonale przez ydostwo caego wiata, jako warunek pomylnoci Izraela. I byo to wielkim tryumfem Izraela, gdy pomidzy pierwsz a drug wojn powszechn cae Niemcy przejy si duchem pruskim. Antysemityzm Hitlera stanowi drobn przykro w porwnaniu z ogromem korzyci z militaryzmu1353. Ley to na samym wierzchoku ydowskiego handlu pienidzem.
1352 1353

Polskie Logos i Ethos" II, 220, 221 Pozna 1921 Dopisek w grudniu r. 1945: Nawet po drugiej wojnie powszechnej nie brak oznak, e ydzi woleliby wznowi wielkie pastwo niemieckie, a sprusaczone

Docierajc do koca naszego schematycznego przegldu dziejw ydowskich walk o byt materialny, walk zakoczonych tryumfaln, a wszechstronn ekspansj, dajmy gos historykowi ydowskiemu : Nieatwe to zadanie, przedstawi najnowsze dzieje ydw. One zawiod nas daleko poprzez wszystkie zamieszkae kraje ziemi, do otoczenia najrozmaitszego, do wszystkich ludw, jzykw, tradycji pimiennych, do wszelkich stosunkw spoecznych i politycznych. W tych dziejach odzwierciadlaj si losy caego wiata, a jednak panuje w nich zwizek wsplnoty, jednakowy i jedyny zwizek historyczny. Uwag historyka zajm tu okolicznoci tysiczne, a przecie musi pord tej pstrej rnorodnoci odszuka ni przewodni i utrzyma j"1354. Historyk ydowski nie nazwa tej nici po imieniu. Wyrczmy go: to ydowski mesjanizm: wiara, ze si jest narodem wybranym, powoanym do wadania narodami ziemi. Zawsze, z ktrejkolwiek strony bada sprawy ydowskie, ten sam wynik ostateczny, ta sama synteza: mesjaniam. A skoro si jest narodem wybranym, jedynym w przeciwstawieniu do wszystkich innych, jake stosowa do innych t sam etyk? Powstaje bdnik, z ktrego nikt wyjcia nie znajdzie. Losem ydw jest: uywa ycia w bdniku.

1354

Phi I na kocu przedmowy

XXVIII. PASTWO I PASTWOWO

Z potrjnej walki o byt przeszlimy dwa jej rodzaje, o byt umysowy i byt materialny. Pozostaje nam rozway ydowsk walk o byt moralny, tj. by zyskiwa pozycj w wiecie, wzbudza szacunek wrd narodw", a przynajmniej zdoby objawy szacunku. Ilekro przybywali ydzi do jakiego narodu" z prob o gocin, dopraszali si nie tylko, by mogli tam zarabia na siebie, lecz zawsze towarzyszya temu proba o swobodne wykonywanie religii. Suum cuique. Od samego pocztku przywizuj ydzi wszdzie wag do bytu moralnego. Nieprawda, jakoby byli materialistami na wskro, jakoby nie mieli zmysu dla niczego poza pienidzem. Przecitny, najzwyklejszy yd wolaby ndz przy wykonywaniu przepisw swej religii, ni bogactwa za cen zniszczenia synagogi. Czy kiedykolwiek w historii sycha byo o podpalaniu synagogi przez ydw? Przybyszom chwilowym, nie zamierzajcym si osiedla, moe by duo rzeczy obojtnych, byle zaatwi pomylnie to, po co przyjechali. Ale zmienia si sytuacja, gdy podrnicze przyjazdy zamieniaj si na sta emigracj. yd urodzony na ziemi danego narodu", inaczej patrzy na wiele spraw; a c dopiero jego syn lub wnuk. Im wicej pokole, tym mocniej zainteresowany jest potomek przybysza w coraz wikszej iloci spraw kraju, w ktrym urodzi si i przebywa. Interesowano si tedy sprawami akumw coraz bardziej, majc w tym coraz wicej interesw wasnych, ydowskich. Trudno bra im za ze, e swoich interesw pilnowali. Dbali atoli a do polowy XIX wieku o to, by nie wciela si w pastwowo (tj. w urzdzenia pastwowe) adnego z pastw chrzecijaskich. Ani nawet tam, gdzie rozkwit im paradisus Judeorum", tj. w Polsce, nie przynio si adnemu z nich, eby zosta choby wonym w sdzie; a gdyby im zaproponowa co podobnego, uwaali by to byli wwczas za obraz; dopki bowiem istnia u nas choby cie pastwowoci religijnej, uczestnictwo w niej wydaoby si ydowi rodzajem apostazji. Nigdy te im samym, nie zawitaa myl, eby domaga si rwnouprawnienia w yciu publicznym. A gdy nadeszy czasy, i religi usuwano z ycia publicznego, wtedy chrzecijanie sami wystpili z daniem rwnouprawnienia ydw. Stanowczo inicjatywa do tego wysza nie od ydw. A skoro widzieli, e ich protektorowie usuwaj zasady chrzecijaskie, natenczas ze strony ydowskiej nie byo oczywicie adnych przeszkd, by rwnouprawnienie przyj. A gdy raz przyjli, chcieli i chc je wyzyska jak najmocniej; to rzecz prosta. Wynikny potem z tego konsekwencje, o jakich nie nio si ydom przez dwa tysice lat: roszczenia narodowe do bytu politycznego. Wystpili tedy jako nard. W narodzie i w pastwie, w nich i dla nich toczy si najwiksza i najwysza walka o byt moralny, o ich znaczenie i saw, potg; s to same szczyty najszczytniejszego rodzaju walki o byt. Formy narodowa i pastwowa nie koniecznie atoli musz pojawia si rwnoczenie. Pastwo moe istnie zgoa bez podoa narodowego, np. pastwa chazarskie, awarskie, huskie, bizantyskie, mongolskie, osmaskie itd., ktre nigdy nie posiaday swego ekwiwalentu narodowego. Narody istniej tylko w obrbie cywilizacji aciskiej. Nard stanowi taki pewien szczebel w zrzeszeniach ludzkich, ktry bywa pomijany w innych cywilizacjach, poza acisk. Zrzeszenie poczyna si oczywicie od rodziny, a te pokrewne zrzeszaj si w rd (organizacja rodowa); z pokrewnych rodw tworzy si plemi (organizacja plemienna); dalej z plemion pokrewnych powstaje lud. Zbiorowiskiem ludw pokrewnych, lecz niekoniecznie zrzeszonych wszystkich razem, jest szczep. Ot w aciskiej cywilizacji wchodzi pomidzy lud a szczep szczebel zrzeszeniowy narodu. Jest to

zrzeszenie pokrewnych ludw, wytworzone historycznie do celw duchowych, ponad walk o byt materialny, oparte o ojczyzn i jzyk ojczysty1355. Wiemy z rozdziau o jzykach, jako ydzi nie posiadaj jzyka ojczystego. Czy maj ojczyzn (w aciskim rozumieniu tego wyrazu)? Nie o to chodzi, e Palestyna bya krajem zdobytym, zagarnitym tpionym tubylcom (sama Jerozolima bya zdobyta dopiero za Dawida na Amorytach czy Jebuzytach), bo w podobnym pooeniu pozostajcy Madziarzy, maj jednak ojczyzn sw na Wgrzech, a Niemcy w Meklemburgu rwnie dobrze, jak w Westfalii itp., a1e rozstrzyga tu wzgld inny: oto Palestyna bya ich terenem dziejowym tylko drugorzdnie, podczas gdy gwnym by i jest golus". Co wicej, Palestyna przestaa z czasem zupenie by ich terenem dziejowym; nawet przestali tam w ogle mieszka. Mamy na to wiadectwo ydowskie, mianowicie synnych podrnikw Petachii z Ratyzbony i Benjamina ben Jony z Tudeli w krlestwie Nawarry. Benjamin odby sw podr w latach 1159-1173 przez poudniow Francj, Wochy, Pwysep Bakaski, Carogrd do Palestyny i Babilonii, wraca za przez Egipt i Sycyli. Petachia jedzi po wiecie nieco pniej, w trzeciej wierci XII wieku, przez Prag, Polsk, stepy czarnomorskie i Armeni do Bagdadu (notatki jego zebra Juda Nabony, kabalista, okoo roku 1200). Obie te podre stay si penymi znaczenia dla rozwoju uniwersalnego handlu ydowskiego, a dotychczas stanowi najpowaniejsze rdo wiadomoci geograficznych i etnograficznych. Benjamin zapisuje, ilu ydw naliczy mona byo w miastach palestyskich: a wic w Sebaste (Samaria) nie byo ju ani jednego; w Nablus (Sichem) za to duo, bo a okoo tysica Samarytan pod aaronidami, sprawiajcymi ofiary caopalne na otarzu na grze Gerizim; w Jerozolimie dwustu ydw (samych farbiarzy); w innych miastach po 50-300 ydw, Samarytan i gdzieniegdzie po kilkudziesiciu karaimw. W wier wieku potem Petachia nie zasta ju w Jerozolimie ani jednego yda1356. C to wic za ojczyzna i co za stolica, w ktrej mona cakiem nie mieszka? Palestyna bywaa zamieszkiwana przez ydw i nie bywaa jak czasem. Czy to ojczyzna moe by kiedyniekiedy, by i nie by na przemian? Ojczyzn moe by tylko kraj stanowicy nieprzerwalnie teren historyczny narodu, i to teren centralny jego dziejw. Dziwne pod tym wzgldem zapatrywania ydw tumacz si brakiem historyzmu i stanowi nowy tego braku dowd. Obecnie stanowi w Palestynie mniejszo. Chc, eby Anglia dopomagaa im, aeby z Arabw zrobi nowych Amalekitw. W taki sposb z pomoc gojw, ma si Palestyna sta na nowo ojczyzn i wasnym pastwem ydowskim. Gdyby Anglia nie spenia tej misji do gorliwie, gro jej, e sobie zamieni protektora i owiadczaj, e do Polski mieliby zaufanie1357. A jeli si nie udadz te pomysy? Czy Palestyna przestanie w takim razie by ojczyzn? Czy bdzie mona oznacza datami, kiedy ydzi ojczyzn mieli? Doprawdy, trudno nie przyzna susznoci Heinemu kiedy Tor nazwa ojczyzn przenon". Bd co bd by to okres, kiedy ydzi urzdzili si w Palestynie jako pastwo i uczynili z niej sw ojczyzn. Na tej zasadzie chc obecnie zdoby j na nowo i powtrnie urzdzi tam pastw ydowskie. Rozpatrywalimy ju genez i rozwj owego pastwa palestykiego. Wiemy, jak krtko ono byo pastwem we waciwym znaczeniu tego wyrazu. Przez wiksz cz okresu palestyskiego nie udao si skleci z plemion pastwa, a gdy wreszcie powstao krlestwo oglne, nie zdoao si ustali i powstay dwa, ktre istnienie swe opieray przewanie na zarzucaniu sakralizmu, na ucieczce od Tory. Wznowione przez Nehemiasza pastwo byo cile teokratyczne; arcykapan by zarazem wadc. Nie utrzyma si ten stan rzeczy i wznowiy si znw walki wewntrzne o stopie sakralnoci. Kiedy okoo roku 140 przed Chrystusem ustalio si panowanie Machabeuszw, Szymon Hasmonejczyk otrzyma obie godnoci, wodza i arcykapana zarazem, i to dziedzicznie. Po pewnym czasie wybuchy atoli spory jeszcze zacieklejsze.
1355 1356 1357

Obszerniej: O wieloci Cywilizacji" Ca I 231, 261, 262 Ten ustp pisany by w r. 1934

Niektrzy historycy ydowscy wywodz, e na tym tle powstaa pomidzy faryzeuszami dno, by Palestyn podda panowaniu rzymskiemu i pozby si w ten sposb jakoby balastu wieckiego zakresu wadzy, aeby arcykapastwo pozostao wycznie wadz duchown. Rzymianie kilka razy rozstrzygali t kwesti rozmaicie. Do ostatecznej rozprawy doszo nie z politycznych wzgldw, ani nie z administracyjnych, lecz z religijnych. Niefortunnie zerwali si do powstania i utracili na zawsze niepodlego w obronie sakralizmu. W caym tym, tak dugim i rozmaitym przebiegu dziejw ydowskich, zna sta niech przeciw jednej, jednolitej penej wadzy centralnej. Dlatego pastwo ydowskie zawsze byo defektowne, niezupene. Ciyo nad nim zagadnienie teokracji, a nie zostawszy nigdy rozwizanym, pozostawao zawsze do silnym, by zawadza rozwojowi wadzy centralnej, pastwowej. Palestyna zesza potem na czynnik drugorzdny i wcale uboczny w yciu zbiorowym ydw, ktrzy w golusie wanie znaleli warunki wietnego rozwoju. Po zburzeniu wityni uczeni znawcy Zakonu musieli dba, by nie zagino rozumienie Tory i jej interpretacja. Bez tego kult Jehowy byby musia sabn i w golusie zanikn. Trzeba, byo obmyle wadz do strzeenia Tory. Z tej duchowej powagi zrodzia si nowa wadza w Izraelu, a z niej szereg wadz, dziki czemu utrzymaa si pastwowo, chocia nie byo pastwa. Zachodzi tu podobiestwo z Hindusami cywilizacji bramiskiej. Odznaczaj si rwnie niechci do ustanowienia wadzy centralnej; zawsze growaa wrd nich sia odrodkowa, podobnie zachodziy na siebie kompetencje duchowe a wieckie, zawadzajc sobie nawzajem, nigdy naleycie nie odgraniczone. Panowania obce znosili cakiem obojtnie, byle nie tykano ich spraw religijnych; inaczej burzyli si. Anglicy poznali si na tej istocie braminizmu, i panuj, pozostawiwszy Hindusom ich wasn pastwowo, chocia bez pastwa. Ponad wszelk wtpliwo pastwowo taka w Indiach istnieje, za zgod rzdu angielskiego, czsto za jego poparciem. Obie pastwowoci, ydowska i braministyczna, wywodz si ze sakralizmu, a utrzymanie ich stanowi obowizek religijny. Rozbudowa pastwowoci ydowskiej wyprzedzia wielce hindusk. ydzi okazali tu bez porwnania wicej zdatnoci. Rozwj organizacji postpi w pastwie nowoperskim, zwaszcza w Babilonii, niegdy ziemi niewoli, a ktra zmienia si ydom prawdziwie w ziemi gocinn, mlekiem i miodem opywajc". Tam powstay pierwsze powagi w zakresie studium Tory: specjalne szkoy wysze pod kierownictwem gaonw. Bya o tym mowa, jak powaga ich sigaa a do rodkowej Europy. Najbardziej zasyny szkoy w Nahardea, Sura i Pumbadita. Gaon ze Sury, Aszi (367-427) da pocztek talmudowi babiloskiemu. Sami ydzi nie zdobyli si na utworzenie wadzy centralnej o charakterze wieckim. Inicjatywa, wysza od rzdu pastwa nowoperskiego. Wadcy jego nie byli przyjanie usposobieni dla Izraela, lecz porzdek w zarzdzie pastwa wymaga, eby istniaa jaka wadza ydowska, z ktr by rzd pastwa porozumiewa si, za ktrej porednictwem przeprowadzaby swe postanowienia i ktra byaby przed rzdem odpowiedzialna za og swych wspwyznawcw. Z tych powodw ustanowiono godno ksicia wygnania" (exilarchy, resz goluta). Rezydowa zazwyczaj w Nehardea. Zakres jego kompetencji by dwojakiej natury: prawa i obowizki, ustalajce si stopniowo, jako prawo zwyczajowe, przerastay coraz bardziej tamte, oficjalne. ydzi poznali si na wartoci urzdu exilarchy. Posiadajc osobn wasn wadz z uprawnieniem na cae pastwo, poczli dy do autonomii i osignli j w roku 611; lecz ju po siedmiu latach odebrano im j, a nawet przez przeszo sto lat nie obsadzano stanowiska exilarchy. Gdy je przywrcono, nastay spory pomidzy exilarch a gaonami takie same, jak niegdy w Palestynie pomidzy wodzem lub krlem, a arcykapanem. Taki stan rzeczy zastali nowi wadcy, muzumanie. ydzi babiloscy i egipscy sprzyjali najazdowi Arabw. Babiloski exilarchat przywrcono i poddano mu gaonw. Przeniesiono zarazem siedzib exilarchy do Bagdadu.

Exilarchowie z rodu Dawida ustalili si przy kalifach bagdadzkich, lecz ydzi egipscy nie poddali si ich przywdztwu. Kiedy w pnocnej Afryce wybili si Fatymidzi z pocztkiem XI wieku (jako szyici), ydzi posiedli znaczny wpyw na ich dworze, a uzyskawszy autonomi, otrzymali rodzimego zwierzchnika, zwanego nagidem. Tymczasem po zgonie ostatniego gaona z Pumbadity (rok 1038) wybrano gaonem samego exilarch. Ten atoli dosta si do wizienia, gaonat za przenis si do Palestyny (Salomon ben Jehuda, 1046 r.). W kilkadziesit lat pniej powoano exilarch do Egiptu, potomka Dawidowego rodu z poprzednich exilarchw babiloskich. Zaczyna si wtedy konflikt z nagidem w Kairze i z palestyskim gaonem i znw wysuwaj wtpliwoci co do rozdziau wadzy duchownej a wieckiej1358. Nieporozumienia te, a nadto wanie pomidzy monymi rodami o godno exilarchy, doprowadziy do tego, i przestano obsadza to stanowisko. Pod mongolskimi rzdami nie pogorszyo si wprawdzie pooenie ydw mezopotamskich, lecz nie byo adnej specjalnej wadzy ydowskiej. Dochodz natomiast do wadzy w Hiszpanii, i to dwukrotnie: za rzdw ariaskich i powtrnie za muzumaskich. Arianie powierzali im wysokie urzdy publiczne, a urzdzenia pastwowe naginay si coraz bardziej do poj ydowskich. Tworzya si pierwsza Judeo-Hiszpania. Zmienio si to z upadkiem arianizmu. Nawrcony na katolicyzm krl Reccared I (586-601) zapisa si le w pamici ydw, gdy zakaza handlu niewolnikami. Stosujc si do uchwa synodw, nie dopuszcza ydw do urzdw publicznych. Nastpni krlowie usuwali ywio ydowski od wszelkiego wpywu na sprawy publiczne i cieniali ich rozwj rnymi ograniczeniami. ydzi znaleli jednak sposb, eby przywrci Judeo-Hiszpani. Porozumieli si z Maurami z przeciwlegej Afryki, a majc zapewnione rwnouprawnienie, sprowadzili ich najazd i uatwili im zdobycie kraju. Bez ydw nie byoby okresu maurytaskiego w dziejach Hiszpanii. Odtd ydzi mieli znw dostp do wszystkich urzdw, a nadto posiedli w poowie X wieku autonomi pod swym wasnym naczelnikiem nasi". Kompetencje jego byy bez porwnania szersze od exilarchw za ich najlepszych czasw. ydzi bywali wielkorzdcami kalifw; czsto sam nasi" sprawowa rwnoczenie wysokie dostojestwo pastwowe. Zacz si istny zalew ycia zbiorowego przez ydw. Andaluzja wygldaa zupenie na ydowskie pastwo, a Toledo zyskao przydomek Jerozolimy hiszpaskiej. Rodzimi hiszpascy ksita, wszczynajcy z Maurami walk o odzyskanie pwyspu iberyjskiego, uwaali, e nie uzyskaj powodzenia jeeli nie pozyskaj sobie choby w czci ydw. Wysilali si, eby rozbi cisy zwizek Izraela z Islamem. Tak potnym czynnikiem byli tam ydzi, i Alfons VI kastylski (1072-1109) uwaa za konieczno polityczn, eby im zapewni cakowite rwnouprawnienie; moe nie byby zdoby Toleda (1085), gdyby si nie by przedtem ugodzi z tamtejszymi ydami. Ci ubezpieczali si za na wszelki wypadek, tak u Maurw jak i u chrzecijan, ktrym czsto sprzyjao szczcie wojenne. Ani za katolickich rzdw w Hiszpanii nie wyrzekaa si pastwowo ydowska, e narzuci si po raz trzeci pwyspowi iberyjskiemu. W rozmaitych czasach nadzieja ta ju to malaa, ju to wzrastaa, ydzi bywali ju to upoledzeni, ju to zyskiwali rozmaite przewagi. Zasiedli na urzdach pastwowych w Kastylii za Alfonsa VII (1157-1214) ktry y przez siedem lat z ydwk z Toledo, Formoz; za Alfonsa X (1252-1282) bywali szczeglnie urzdnikami skarbowymi. Zarzdzali finansami pastwowymi take w Aragonii: za Jakuba I (1263-1276) sprawowali urzd baiulusw (plenipotentw krlewskich) w Barcelonie, Saragossie i w Tortozie; pord za dostojnikw dworskich zajmowa miejsce wybitne Benvenista de Porta, brat wielkiego talmudysty Mojesza ben Nachmana (zwanego te Bona Astruc)1359. Wychrzci (marrani) zajmowali pierwsze miejsca nie tylko w administracji pastwowej, ale nawet w Kociele; poniewa za i w dalszych pokoleniach udawali tylko chrzecijan, mona te mwi o ydowskich kanonikach i biskupach w dziejach Hiszpanii. Przyznaj to sami historycy ydowscy. Ale kiedy w drugiej
1358 1359

Ca I 266, 268, 269 Ca II 236, 237, 244, 273-5

poowie XV wieku zdawali si ju by bliskimi celu mesjanicznego panowania nad gojami przynajmniej w Hiszpanii zerwao si wszystko i nastpio nawet wygnanie z Hiszpanii. Ale pozostali na miejscu marrani. Od poudniowych sefardim przeniemy si do pnocnych aszkenazim, do Niemiec, bo tam wytworzya si i rozwijaa ta druga ga ydostwa. Zasadniczo nie spotykamy nic nowego; znajdziemy za teoretyczne wyjanienie sprawy. ydzi pisujcy po niemiecku zastanawiali si nad teori swej pastwowoci ju w XVIII wieku. Przejli od Niemcw zamiowanie do teoretycznych docieka; kto wie, czy niemieckie zamiowanie do czczej spekulacji umysowej nie zostao wzajemnie przejte od ydw, ktrzy za porednictwem neojudaizmu" wycisnli silne pitno na umysowoci niemieckiej. Rzekomy w neojudaizm nie zmienia niczego co do pastwowoci ydowskiej w Niemczech. Synny Mendelsohn owiadczy w dziele Jerusalem oder ber religise Macht und Judentum" (1783), jako w ydostwie nie religia jest objawion, lecz prawodawstwo; tak jest, prawodawstwo objawione. Albowiem w ustroju nadanym przez Boga pastwo i religia zlewaj si w jedno. Modszy towarzysz jego, Salomon Majmon (1754-1800), ktry przeby drog od chasydyzmu a do filozofii transcedentalnej", uznawa i zdawa sobie spraw, jak cile zwizana jest teokracja ydowska z istnieniem narodu (Nationalexistenz), tak dalece, i usunicie tamtej musi pociga za sob nieuchronnie zanik tego"1360. Przez nard" rozumie si tu co innego, ni rozumiej narody cywilizacji aciskiej. W teokracji musz z natury rzeczy mieci si pojcia pastwowe; ona sama stanowi pewn cz pastwowoci. Tote tene filozof ydowski wyraa si o tym w innym miejscu (komentujc Mendelsohna) bardzo wyranie: Zasadnicze prawa religii ydowskiej s zarazem prawami zasadniczymi ich pastwa. Musz wic im by posusznymi wszyscy ci, ktrzy uwaaj si za czonkw tego pastwa i chc korzysta z praw, przyznanych im pod warunkiem posuszestwa. Taki za, ktry si od tego pastwa odczepia, nie chce by uwaanym za jego czonka i chce zrzec si wszelkich praw czonkowi przysugujcych (a moe si wpisa na czonka innego pastwa albo bytowa samotnie) nie jest ju zobowizanym w sumieniu swym do penienia tych przepisw. Dopuszczam te, co Mendelsohn zauway, e przejcie na chrzecijastwo nie zwalnia jeszcze yda od przepisw religii ydowskiej; albowiem Jezus z Nazaretu sam zachowywa je i nakaza swym zwolennikom, by je zachowywali. Ale jake, jeli yd nie chce ju by czonkiem tego pastwa teokratycznego, a przejdzie na religi pogask lub filozoficzn, ktra nie jest niczym wicej, jak czyst religi naturaln? Jake, jeli on tylko jako czonek pastwa cywilnego poddaje si jego prawom i od niego domaga si wzajemnych swoich praw, nie deklarujc si bynajmniej co do swojej religii, poniewa to pastwo jest na tyle rozumne, i nie da od niego deklaracji (w sprawie, ktra go te nie obchodzi)? Nie sdz, eby Mendelsohn i w takim wypadku zechcia twierdzi, jako ten yd pomimo wszystko w sumieniu swym jest obowizany stosowa si do przepisw swej religii ojczystej, po prostu dlatego, e to s przepisy religii jego ojcw. Mendelsohn, ktry, o ile tylko wiadomo, y wedug przepisw swej religii, uwaa si zapewne (vermutlich) wci jeszcze za czonka pastwa teokratycznego swych ojcw, dziaa przeto ze wzgldu na to w myl powinnoci; ale kto z tego pastwa si wycza, nie postpuje bynajmniej wbrew powinnoci, czynic odmiennie"1361. Spoeczno religijna ydowska pozostaa w golusie tak cisa, a pomimo olbrzymich przestrzeni zorganizowaa si tak wszechstronnie, i zakrawa to istotnie na jaki specyficzny rodzaj pastwa, jedyny w historii, bo bez wasnego terytorium ale te bez granicy, gdy ono jest wszdzie. Szczeglno t wyjania tene filozof ydowski Salomon Maimon wprot z Talmudu. Twierdzi, jako mona z Talmudu wysnu, jako Tora nie jest czy innym, jak idealn pastwowoci (Staatsverfassung), wypywajc z boskich cnt kardynalnych i zmierzajc do tego, by cnoty te na ziemi wytworzy (hervorbringen).
1360 1361

Ca II 236, 237, 244, 273-5 Mai II 181-183

(Konsekwentnie wynika z tego, e pastwo jest wcieleniem myli Boej. Przed Heglem. W ogle dzieje filozofii niemieckiej wymagaj nowego opracowania w zestawieniu z kardynalnymi pogldami ydowskimi od Fichtego do Hartmanna i Nietzschego). Stanowisko takie podobao mu si nazwa der delphische Gesichtspunkt". Przypomnijmy sobie orzeczeni Heinego o ruchomej Torze"! Z nie-ydw zdoby si na jakie krelenie tego zjawiska pierwszy Oswald Spengler. W tym jego ciko powikanym i ciko spisanym galimatiasie: Der Untergang des Abendlandes nie wszystko jednak jest bdne i nie brak miejsc, zdradzajcych myl trafn. Do najtrafniejszych wypada zaliczy ustp o pastwie ydowskim na wygnaniu". Jest to dla niego magische Nation", nacja oparta na ekskluzywizmie religijnym, co starczy do wyodrbnienia. Jego zdaniem nie byo w tym okresie historii innych nacji, jak tylko magiczne", a kto zamienia religi, przechodzi tym samym do innej nacji magicznej. Kada z nich wytwarzaa, dla swych wyznawcw wadze, ktre wypada uznawa nie tylko za duchowne, lecz zarazem za wieckie, za pastwowe. Jeeli czonkowie takiej nacji przebywali na ziemi pastwa, hodujcego innej religii, nie troszczyli si zgoa (dobrowolnie) o wadz tego pastwa, majc swoje wasne, o kompetencji dla nich pastwowej. Nie brako temu ydowskiemu pastwu ycia publicznego, a tylko chrzecijanie tego nie zmiarkowali. Spinoza i Uriel Acosta zostali formalnym procesem o zdrad stanu skazani na wygnanie z tego pastwa. Najwybitniejszy myliciel chasydw, senior Salman, by w roku 1799 wydany rzdowi rosyjskiemu przez przeciwn mu parti rabisk, jako obcemu pastwu. Tyle Spensler1362. Zmieniajc zawikan jego metod na prostsz i nie wymylajc nowej nomenklatury, zgodzimy si na to, jako spoecznoci religijne o kierunku mniej lub wicej teokratycznym, jeli s pozbawione wasnego pastwa, utworz pastwo w pastwie, gdziekolwiek si pojawi. Posiadaj zazwyczaj wasn pastwowo (tj. urzdzenia pastwowe). Odkrywa si przed nami ciekawe zjawisko: pastwowo bez pastwa. Musi to by pastwowo defektowna, ale u ydw cywilizacja zawsze defektown bya, a tylko zmieniy si defekty. Podnioso si za w golusie" wyksztacenie ydowskie, rozszerzy si horyzont umysowy, skutkiem czego poczto rozumie t defektowno i odczuwa j coraz dotkliwiej. Wreszcie musiaa objawi si dno, by defektowno usun i posi wasne pastwo. Na cudzym terytorium? Wedug poj aciskich czy bizantyskich, lub nawet turaskich, jest to absurdalna niedorzeczno. Ale dzieje ydowskiego pastwa i pastwowoci ydowskiej s wanie wielce swoiste od samego pocztku, ju to sprzeciwiajc si normom panujcym u ludw caego wiata, ju to tkwic poza wszelkimi pojciami narodw". Pastwowo ydowska dopuszcza mianowicie spk kompromisow z pastwem gojw"; prbuj t drog doj do wasnego pastwa, jako wsplnicy. Nie jest to jaka odmiana condominium, w ktrym chodzi o wspwasno oboplnych zyskw (daniny opacane dwom wadcom), ale prawo do urzdzenia si kadej strony po swojemu na wsplnym terytorium. Jest to dwojako prawa nie tylko prywatnego, lecz i publicznego w tym samym kraju; dwojako nieuchronna, pomimo jednoci prawa pisanego. Tak powstawaa niegdy Judeo-Hiszpania, a za naszych czasw Judeo-Rosja, Judeo-Lithuania; tak obmylona bywaa (i bywa) Judeo-Polonia. W pojciach ydw pastwo ydowskie istnieje cigle. Przystosowujc atoli kwesti do naszych poj uyj wyraenia, e to nie pastwo, lecz pastwowo spragniona pastwa. Jake miaaby nie by spragnion? ydzi kierowali rewolucj w Hiszpanii lat 1932 i 1933. Bya ona wybitnie antyhiszpaska i antykatolicka; symbolem jej podpalanie kociow. We wszelkich zaburzeniach hiszpaskich chodzi o powrt ydw do tego kraju, i o czwart z rzdu prb objcia tam rzdw. Trudno nie uzna za wyran prb Judeo-Hungarii owej rewolucji, na czele ktrej stan by Berele Kohn, pomadiaryzowany na Bel Kuna. wczesna Rada Narodowa" skadaa si z 19 czonkw, w czym 11 byo
1362

Sp 391

ydw, odezwy za ukadane byy w Kole Galilejczykw" Budapesztu, u ydowskich masonw. Pord mwcw zgromadzenia proklamujcego w sejmie republik, nie byo ani jednego chrzecijanina. Zabjcami Tiszy dowodzi yd. Wszyscy komisarze ludowi byli ydami, tylko cz zastpcw bya z Madiarw; komisarze pilnujcy stolicy, stra miejska, urzdnicy policji to sami ydzi. Nastpia masowa nominacja profesorw i nauczycieli ydw, a podrczniki szkolne zreformowali" ydzi Lukaes-Loewinger i Balars Bauer (Bela Hensch)1363. Oczywicie nie byoby mogo doj do tego, gdyby ju przed wojn nie byy uoone, i to dobrze uoone, fundamenty pod Judeo-Hungari. ydzi przemycili si wietnie, jako madiarscy arcyszowinici; podczas gdy Madiarom roio si, jakoby ich nard urasta wci, wsysajc w siebie narodowoci" (Sowian i Rumunw), popadali tymczasem sami pod hegemoni ydowsk (sam mgbym o tym powiedzie wiele). Wszystkie ministerstwa byy obsiedziane" przez ydw, prasa rzdowa caa, prywatna po wikszej czci w rku ydowskim, handel i przemys niemal wycznie ydowski, rolnictwo gnbione, itd., itd. Bolszewicy ydowscy zajli miejsca wybornie przedtem dla nich przygotowane, i kto wie, gdyby ydzi nie byli posunli si a do bolszewizmu, moeby Judeo-Hungaria istniaa do dzisiaj, nie tylko de facto, lecz nawet de jure, jako uznane w midzynarodowym zespole pastwo ydw i Madiarw"; moe rwnina wgierska byaby oficjalnym ErecIsrael? Moe byyby dwa, jeden w Palestynie, drugi w Europie na madiarskich barkach? A gdyby si byo powiodo ydowi z Moskwy, Marksowi Lewinowi (Lewi) utworzenie w Monachium republiki sowieckiej, ogoszonej gromko w nocy na 7 kwietnia 1919 roku? Czy ydzi nie stanowiliby i tam warstwy rzdzcej? Cecylia Tormsay, z ktrej bolesnej autopsji czerpa mona niestety obficie szczegw co do rewolucji Beli Kuna, dodaje w pewnym miejscu mimochodem ciekawe wiadomoci spoza Wgier: W czasie rewolucji tureckiej rzek pewien yd dumnie do mego ojca: My to robimy; modoturcy to my, ydzi. Za czasu rewolucji portugalskiej syszaem markiza Vascocellos, portugalskiego ambasadora w Rzymie, mwicego: ydzi i wolnomularze kieruj rewolucj w Lizbonie"1364. Co za rozkwit handlu wojn i pokojem! Czy kada z tych rewolucji nie miaa na celu, eby emancypacj bez asymilacji utrzyma przy pastwowoci i doprowadzi do spki pastwowej, w ktrej na tuziemcw przypadoby pastwowoci coraz mniej? C mwi o Rosji? Umiechamy si na wspomnienie, jak to swego czasu angielska Morning Post dokonaa odkrycia" (nad ktrym sama si zdumiaa), jako wrd 50 najwybitniejszych bolszewikw jest 45 ydw (dodam, e zasza wwczas pomyka o jednego; ydw byo wrd wyliczonej pidziesitki 46). Wiemy wszyscy a nazbyt dokadnie, co byo i jak byo1365. Nie mog si wstrzyma, eby nie przypomnie w tym miejscu, jak Phillippson woa w roku 1911, piszc apoteoz idealizmu litwakw, ile dobra spynie na wiat, gdy ydzi rosyjscy posid rwnouprawnienie; ile oni zdziaaj nie tylko dla ydw, ale te dla Rosji i dla postpu caej ludzkoci!1366. Ju zdziaali. Bd co bd nad Rosj panuj. Gdyby rozpowszechni bolszewizm, panowanie ydowskie staoby si take powszechne. Zawiody nadzieje pokadane w roku 1920, lecz zwycia si nie tylko orem. Jak dotychczas pokojowe bolszewizowanie" (czsto wprost bolszewizowanie si) czyni postpy szalone. Walka o acisk cywilizacj te nie jest rozstrzygnita. PS. Ustp powyszy pisany by w roku 1934. Pozostawiam go umylnie bez zmian i dodaj tylko przypisek (w maju 1942 r.).
1363

Fm I 16, 75, 100, 107; II 15, 88 Szczegowe wiadomoci o Kohnie-Kunie, caa kronika przygotowa do rewolucji i jej przebiegu i zarazem pouczenie, jak si robi rewolucj, a wszystko na podstawie osobistych znajomoci i autopsji, zob. Maurice de Laporte: Le bouge de la mre Andrelli (133 jours d'pouvante), Paris 1930 1364 Tm 45 1365 O szalonej wrcz przewadze ydw w pastwowoci bolszewickiej dokadne wiadomoci u Fr. M.; Przecie mielimy ich w r. 1920 na ziemiach polskich. Nie trzeba ju adnych odkry" w tym kierunku. Wspomnie chyba, jako take w Kiereski, przysowiowy wzr kiereszczyzn", rodzi si ydem Adlerem, adoptowany nastpnie przez swego ojczyma i wychrzczony w prawosawiu , Hr 91 1366 Phi III 290

Rzdw bolszewickich zaznalimy panowanie w latach 1939-1941. Na podstawie mnstwa relacji osb, ktre dowiadczay na sobie tych rzdw, wypada stwierdzi, e 3/4 mordw, wywoe ludnoci (czego Rosjanie nauczyli Niemcw), grabiey mienia i wszelkich wogle przeladowa ludnoci polskiej, naley przypisa ydom. Caa administracja znajdowaa si w ich rku. Polacy na og nie mieli do czynienia z Rosjanami, lecz z ydami. W Przemylu przechwalali si ydowscy komisarze, e Polakw wytpi. Zaznaczali wyranie, e dziaaj jako ydzi, przeciwko Polakom. Pretekstem tylko byo walka z burujstwem". Dodam uwag o Portugalii. Wydobya si spod ucisku rewolucji in permanentia i spod jarzma ydowskiego tylko dziki temu, e odsunito na bok politykw zawodowych". Oczyszczono Portugali z tej rdzy i bogie skutki okazay si natychmiast. P.P.S.S. Miny dalej cae lata. Na pocztku roku 1946 c dopisa? Caa Polska od roku pod rzdami bolszewickimi!

XXIX. PASTWOWO KAHALNA

Wrd penych drobiazgowego ceremoniau uroczystoci paschalnych odmawia si midzy innymi take modlitewk z wezwaniem Jehowy: Wylej gniew swj na ludy, ktre Ci nie uznaj i na krlestwa, ktre nie wzywaj Twego imienia" po czym odpiewuje si psalmy 115-118, jakby hymn, wielki, pochwalny, i skada sobie wzajemnie yczenia: Na przyszy rok w Jerozolimie!" Na zakoczenie dnia piewa si jedn z trzech pieni paschalnych, z ktrych zajmuje nas bliej trzecia, poniewa mieci si w niej pogld na szereg pastw nieydowskich, z ktrymi ydzi mieli do czynienia. Tre jest nastpujca: Ojciec kupi dziecku kzk; ale przyszed kotek i kzk zjad; nastpnie piesek pogryz kotka, kijek pobi pieska, ogieniaszek zniszczy kijka, woda zalaa ogienek, ale przyszed w i wod wypi, lecz nadszed rzezak i wou zabi, jego za uprztn anio mieci, a w kocu Jehowa zarn (sic) anioa mierci. Pie uoona jest w jzyku chaldejskim i zowie si Chad Gadja, co znaczy kzka. Wyda j drukiem w Lipsku 1731 roku prozelita P.R. Leberecht i poda interpretacj, wwczas powszechnie wida przyjt i uznan. Ma to by alegoria dziejw Izraela od czasw egipskich a do spodziewanego ponownego wybawienia przez mesjasza z niewoli" u gojw. Alegoryczne przedstawienie narodw w postaciach zwierzcych waciwe byo ydom od dawna; jest np. u Hioba i w Prorokach. Kzka przedstawia lud izraelski, ojcem jest sam Jehowa. Kupiona jest za dwa grosze, co ma oznacza Mojesza i Aarona, za ktrych porednictwem Izrael dozna zbawienia. Wyraz na kupi" a wybawi" jest bowiem u Mojesza i Prorokw ten sam, jeeli ma wyraa odzyskan przez Mojesza wolno. (I w polskim jzyku odkupi", odkupienie, Odkupiciel to samo, co zbawi, Zbawiciel) Pierwsza zwrotka pieni ma na myli wyjcie z Egiptu i zdobycie Palestyny. A potem kot oznacza Asyri i pierwszy upadek pastwa Izraela. Pies, to Babilon, przede wszystkim Nabopolaasar. Kij wyobraa Persw, zwaszcza Cyrusa. Ogniem jest Aleksander Wielki a woda imperium rzymskie. W ma oznacza panowanie Saracenw, zdobycie Jerozolimy przez Al-Bubnora i Omara w rok 634. Rzezak w strofie smej, to chrzecijastwo, krucjata z Godfrydem d Bouillon, nowym zdobywc Jerozolimy. Anioem mierci jest Turek, ktry w roku 1281 zdobywszy Ptolomais, usun ostatecznie panowanie Frankw" nad Ziemi Obiecan, ale usunie Turka Mesjasz; tak tedy w kocu sam Jehowa bdzie rzezakiem, ktry wypleni wrogw Judy. Oto tajemnica pieni wypiewywanej przez dzisiejszych ydw co paschy po hebrajsku lub raczej po chaldejsku i po niemiecku, chocia nieliczni tylko wiedz i rozumiej, co to ma wyraa", dodaje na kocu wydawca Szulchan-Aruchu, Lwe. A zatem okoo roku 1840 pie ta bya w Niemczech w uyciu powszechnym, chocia alegorie si stary1367. Pochodzi przeto trzecia pie paschalna" spod panowania tureckiego, moe z samej Jerozolimy; uoona po chaldejsku, odbywaa wdrwk po wiecie; czy tylko na niemieckie tumaczona? Moralna jej tre zawiera lekcewaenie i wzgard wszystkich pastw, w obrbie ktrych Izrael si znajdzie, bo wszystkie skazane i tak na zagad, Izrael za przetrwa wszystko i wreszcie sam bdzie panem wszystkiego. Zamieszkujc pastwa muzumaskie i chrzecijaskie, urzdzili sobie z nich ydzi wasn pastwowo. Jest to najciekawsza zapewne strona dziejw ydowskich, lecz niestety, najciemniejsza. Wtpi, czy istnia zawsze rzd powszechno-ydowski, czy pastwowo ich bya cig, bez przerw; ani te nie mona wyranie wskaza, kiedy posiadali naczeln wadz, a kiedy jej nie byo. Hipotezy mieszaj si z legendami; czy mona doj do jakiego wyniku, szeregujc je w przypuszczalny caoksztat? O cigoci dawnego synhedrionu palestyskiego nie ma mowy; wiadkiem wolnomularstwo, stwierdzajce zaginione sowo" w swych rytuaach; wiadkiem Napoleon Wielki, pragncy wznowi synhedrion. Ani te nie wymaga ustrj
1367

S I 104-108

ydowskiego ycia zbiorowego, eby mie naczelnika, wszego ydostwa. Takie godnoci, jak exilarchy i inne temu podobne, pochodziy z inicjatywy pastw nieydowskich, aeby rzd pastwa wiedzia, z kim ma mie do czynienia i kto jest odpowiedzialny za wspwyznawcw. I z takiego nieydowskiego rda moga bya wytworzy si wadza ydowska, przyj si, nabra tradycji i sta si ydowsk na wskro; lecz czy bya zawsze, czy stanowia dla ydw warunek prawa"? Powouj si na pewn stao ydowskich tendencji politycznych i wysnuwaj z tego wniosek, e wobec tego musiaa by naczelna wadza centralna. Taka dedukcja wstecz niewaciwa jest wobec spoecznoci, w ktrej kady a kady wie od lat dziecinnych, czego si trzyma, bo cae ycie zbiorowe jest sakralne; takim nie trzeba adnych impulsw z gry". Kady yd wie, e pastwo gojw nie jest jego pastwem, a naley uwaa je za pastwo nieprzyjaci Jehowy, a zatem kady yd prawowierny pozostaje w nieprzyjani wzgldem pastwa, ktre zamieszkuje; kady pragnby doczeka si mesjasza, ktry pooy kres wszystkim tym pastwom. Tote podczas musafu", naboestwa w rosz-haszan, tj. w Nowy Rok, nawet w synagogach najbardziej postpowych", gdzie nie grzmi ju obrzdek tekiet-szofar, trbienie w rg, rozbrzmiewa jednak na caym wiecie wszdzie jednako psalm 47, z proroctwem panowania Izraela nad wszystkimi narodami i odczytuje si te przepowiednie gono, a siedem razy: Uderzcie w donie i zapiewajcie gosem radoci, bo wszechwysoki i wszechstronny Adonaj, wielki mocarz wiata, podda pod wasz wadz narody i plemiona, rzuci je wam pod stopy wasze, wybierze dla was i wyszuka wasze dziedzictwa, tj. dum Jakuba, jak on ukocha od wiekw ... a wtedy podniesie si gos Boga, dwikiem trby Pana, dwikiem rogu" . . . itd., a co jest suchane podczas siedmiokrotnego czytania z towarzyszeniem serce rozdzierajcego paczu, szlochania i jku, oguszajcych ca synagog"1368. Z tego mesjanizmu, a nie z czego innego, wynika pewna negatywna stao polityki ydowskiej. Wystarczy do zachowania tej linii wytycznej organizacja, pastwowo. Nam nasuwa si od razu zagadnienie: A jake moe istnie organizacja (i do tego pastwowa) bez najwyszej wadzy? Ot naley to do szeregu oryginalnoci ydowskiej cywilizacji, e mog si doskonale obywa bez takiego naczelnego zwierzchnika, a od celw swoich nie zbocz. Poniewa cywilizacja ich caa jest sakralna, musz posiada wasne urzdzenia pastwowe; pastwowo odrbna stanowi dla nich obowizek religijny. Jake zmieci si z ydostwem ycia zbiorowego w urzdzeniach muzumaskich lub chrzecijaskich? Jakie formy przybieraa pastwowo ydowska w rozmaitych okresach i w rnych stronach wiata? C my o tym wiemy? To pewna, e i to take musiao si dokonywa okoo bnicy". Nie mogo by inaczej, jak tylko, e kady yd by przynaleny do pewnego zrzeszenia bniczego. Zarzdy bnicze, musiay wyr na zarzdy gminne, skoro wszystko opierao si na sakralnoci i ze sakralnoci czerpao uprawnienie. Gminy ssiednie nie mogy nie miewa wsplnych spraw, choby tylko sakralnych, a zatem musiay by jakie normy do powzicia wsplnych postanowie. Jak daleko sigaa ta organizacja wysza zrzesze drugiego rzdu i czy wytwarzaa si nad nimi jeszcze wysza, organizacja trzeciego rzdu, tworzca z maych okrgw cao znaczniejsz i co dalej, i co potem? W jednym tylko wypadku mona udzieli odpowiedzi: co do pastwowoci kahalnej, ktra powstaa w Niemczech, a rozwina si niesychanie wysoko w Polsce. Stanowi waciwo aszkenazich. Poniewa ta ga ydostwa zamieszkiwaa Alzacj, przenosiy si kahay stamtd dalej w pastwo francuskie. Istniay jeszcze pod koniec XVIII wieku. Kiedy Zakind Hurwicz, yd z Polski pochodzcy, zabra tam gos w kwestii ydowskiej okoo roku 1795, doradza rozmaite zmiany, by ydw reformowa" (bya ju o nim mowa), ale kahay radzi pozostawi nietknite1369.
1368 1369

Bf 107 H8

Nazwa: kaha lub kehilah znaczy po hebrajsku: zebranie; oznacza tedy wadz zasadniczo od pocztku kolegialn. Geneza ich stosunkowo niedawna. Kiedy w poowie wieku XVI powstawa Szulchan-Aruch, jako zbir aktualnych jeszcze przepisw Talmudu, kahay byy zorganizowane doskonale w poowie Europy, a najlepiej w Polsce. Uzupenia za Szulchan-Aruch rabin krakowski, Isserles, rabin z klasycznego gniazda kahalnego lecz w caym Szulchanie nie ma ani wzmianki o kahale. Uwaam to za dowd, e nie ma o kahaach wzmianki w Talmudzie; inaczej bowiem byyby przeszy do Szulchanu, jako bardzo aktualne, obowizujce. Powstaa przeto pastwowo kahalna samorzutnie dopiero pord aszkenazich. Jak zaznaczono powyej, jaka organizacja ydowska okoo bnicy musiaa by; z niej wytworzy si drog naturaln kaha. Niektrzy wyjaniaj dwa wyrazy: kehilah i kaha tym znaczeniem, e kehilah oznacza ca gmin, a kaha jej wadz; jest tedy kaha wydziaem z kehilah. Inni twierdz za, e kehilah oznacza gmin mniejsz i ubog; nad gminami za, nad caym okrgiem jest kaha1370. By moe, e w rnych czasach i ziemiach rozmaicie bywao. W Niemczech wytworzyy si kahay", jako okrgi administracji ydowskiej, gminy wyznaniowe. Naczelnik okrgu takiego zowie si parnes. Z tytuem tym spotykamy si ju od czasu pierwszej krucjaty stale a do wieku XIV. Obok niego wystpuj gabbai, podobno zawiadowcy jamunictwa. Raz wystpuje parnes jako sdzia. Rzecz wyjania si w sposb prosty. Okoo bnicy bywa jamunik, bywa te sdzia, Sdownictwo stanowio zawsze trzon ycia zbiorowego nie tylko u ydw; ono jest po wikszej czci zawizkiem wadzy pastwowej podczas pokoju. Sdownictwo wasne wysuwali ydzi stale, jako pierwszy postulat swego samorzdu; podobnie czyni zawsze zrzeszenia religijne w pastwie innowierczym. Jest wic parnes-sdzia znacznie dawniejszy od kahau. Z natury swego zajcia i godnoci swej wysuwa si parnes na czoo gminy i zosta potem naczelnikiem kahau. W Moguncji, w Kolonii, w Spirze, w Wormacji wytworzyli ydzi najwczeniej sw autonomi w zupenoci i gminy te uchodziy zawsze za wzorowe; naladowano je indziej i w razach wtpliwoci do nich udawano si o wyjanienie i rozstrzygnicie. Potem doczano jeszcze do tego pierwszego szeregu Norymberg i Rothenburg. Autonomia musiaa by uznana przez wadz pastwow centraln, przez krla, a kancelaria krlewska wydawaa przywileje parnesowi i towarzyszom", co badacz ydowski tumaczy w sposb nastpujcy: Um das Wort kahal wiederzugeben, fehlte ea damaligen Urkundensprache an einem gleichwertigen Ausdruck"1371. Tumaczenie wtpliwe, gdy redaktor dokumentu mg wpisa doskonale wyraz kahal", choby z dodatkiem: judaice dictus. Raczej naley tu dopatrywa si dalszego stopnia genezy kahau: w miar rozrostu gminy dodawano parnesowi towarzyszy, pomocnikw, np. jamunika i wytwarzao si collegium sdowe co wszystko zamieniao si nastpnie w kaha. Jako wadze ydowskie rozwijajce si, zamieniay si coraz bardziej na kolegia w miar, jak gminy wzrastay w ludno. W wieku XIV spotykamy si w Wormacji z liczb mnog parnesa, parnessim". Czy wszdzie skada si zarzd gminy z jednakowej iloci czonkw, wtpliwe. Jeden z nich musia by starszym nad innymi, eby wadza pastwowa wiedziaa, z kim porozumiewa si, jako z reprezentantem kahau i ogu ydowskich mieszkacw. Collegium zwane Judenrat, liczyo zazwyczaj 12 czonkw, a przewodniczcego zowie si w aktach czsto Judenbischof, lecz w aciskich powanie magister Judeorum. Tu i wdzie bywa doywotnim; w Kolonii atoli w poowie XIII wieku wybieranym by dorocznie, co jednak agodzio si tym, i bywa wybieranym ponownie. W Norymberdze wystpuje w rdach obok naczelnika nadto czterech magistrw; byo to ju z pocztkiem XIV wieku. By moe, e ma si tu do czynienia ze zwyk deprecjacj tytuu, ale nie wiadomo, jak zwano po acinie gwnego parnesa1372. Rozmaito urzdze i urzdw wiadczy o cakowitej swobodzie autonomii ydowskiej. Nie narzucano im adnego szablonu, wszdzie wytwarzay si szczegy administracji, sdownictwa i podatkw bniczych,
1370 1371 1372

Tak Wa 15, 16 Ca I 170-173 Ca II 172-173

stosownie do miejsca stosunkw i potrzeb. W Spirze w roku 1333 pacio si podatki pastwowe i miejskie z kasy gminy wyznaniowej a zatem parnassim stali si poborcami wobec wadz pastwowych i miejskich uprawnionymi. W jaki sposb Judenrat dokonywa poboru podatkw i danin, czy przez swych urzdnikw, czy te puszczajc pobr w dzieraw jakiemu przedsibiorcy za ryczatem? Prawdopodobnie bywao rozmaicie, jak gdzie byo dogodniej. Skarbowi krlewskiemu i miastu byo to obojtne. Przenoszcy si coraz liczniej z Niemiec do Polski aszkenazim, przenosili zarazem te urzdzenia. Kiedy tego pocztek w Polsce, nie wiadomo; w kadym razie druga poowa wieku XV kiedy napyw ydw sta si tumnym (skutkiem przeladowa w Niemczech), staa si take okresem ustalenia i uporzdkowania ustroju gminnego. Nie znaczy to, eby przedtem nie byo jakich porzdkw; ale pki gmina ydowska bya nieliczna, nie trzeba byo prawa zwyczajowego kodyfikowa. Osady ydowskie zwikszay si; zaczynaj si wyrzekania na ciasnot ulicy ydowskiej". Urzdzenia gminne posiaday tylko oglne zasady wsplne, lecz w szczegach panowaa u ydw w golusie zawsze swoboda; urzdzano si stosownie do warunkw i okolicznoci. Nowi przybysze przynosili nowe odmiany administracji ydowskiej. W Krakowie zbiegowie z Czech urzdzaj sobie now, osobn bnic; podobnie we Lwowie powstaje druga bnica za murami miejskimi. Nie wszdzie dao si tak zrobi, wic eby unikn ktni, trzeba byo zgodzi si na pewne urzdzenia wsplne, obowizujce dawnych i nowych (a licznych) wspwyznawcw. Druga poowa XV wieku stanowi tedy okres nowego ustalenia ydowskich urzdze bnicowo-gocinnych, czyli kahalnych. Czy sama nazwa kahaw istniaa ju przedtem, nie wiadomo. Nie mona jednak odnosi powstania kahaw do wieku XVI, a to z tej przyczyny, e w XVI wieku spotykamy cae rzesze najrozmaitszych urzdnikw kahalnych. Istna elephantiasis urzdw! Zanim si to mogo rozr, musiao min stulecie. Kahay musiay istnie w Polsce co najpniej w drugiej poowie XV wieku, jeeli nie wczeniej. Ktby si by wtrca ydom w ich sprawy religijne? Gminy ydowskie posiaday tedy autonomi nawet w czasach przedkahalnych. Musia atoli by kto, kto by stanowi cznik gminy ydowskiej, ciaa, bd co bd obcego, z wadz krajow golusa; tym bardziej, skoro ydzi byli bezporednimi poddanymi krla, a stanowili przedmiot wasnoci camerae nostrae". Trzeba byo mie kogo do robienia rachunkw, zwaszcza do cigania podatkw. Zwracano si tedy do tego, kto by znawc ydowskiego prawa i interpretatorem, do rabina; do niego wanie, eby mie pewno, e si nie naruszy religijnego obyczaju ydw. Dlatego ydzi woleli wysuwa rabina, ni parnesa; wadza te wolaa rabina, jako majcego najwicej powagi i mogcego wywiera wpyw na gmin z racji interpretacji prawa". Rzd chcia mie rabinw jak najbardziej powolnych, gmina wolaa, eby byli twardymi wobec gojw. Byway scysje. Wadza krlewska posuna si do samowolnego mianowania rabinw. Wybraniec, ktry otrzyma tak nieszczsn nominacj, nie mg odmwi krlowi", a z gmin mia kopoty. Wadza mianowaa nieraz rabinem kogo, kto nie posiada zgoa kwalifikacji rabinackich; gmina nie moga go uzna tedy adn miar. Skoczyo si na kompromisie, e krl" nie zamianuje takiego, ktry by nie posiada upowanienia kahau do rabinactwa. Osdzi t spraw doskonale krakowski Isserles w poowie XVI wieku: Rabin taki musi by godnym swego urzdu, a zamianowanie jego musi nastpi za zgod kahaw, w ktrych peni ma funkcje swoje. Kto si daje zamianowa wbrew woli kahau, bdzie pocigany do odpowiedzialnoci (przed Bogiem), jeeli da do tego powd. Jeeli za go krl zamianuje, a gmina rwnie na mocy pimiennej ugody go przyjmie, wwczas jego urzd jest prawowity"1373. W miar rozrostu gminy rozrastaa si te zwierzchno kahalna. Do dawnych parnassim dobierano nowych dostojnikw, zwanych po prostu kahalnikami W wielkiej gminie krakowskiej do dziewiciu tamtych powoano a 14 kahalnikw. Razem byo ich tedy w zarzdzie gminy 23, jakby mae synhedron, jak niegdy za czasw wityni"1374. Na taki zbytek mogo sobie atoli pozwoli tylko krakowskie ydowskie miasto. Liczba czonkw
1373 1374

Sch 16 Sch 22

kahau bya najrozmaitsza; nie spotyka si dwch gmin o cile jednakowym urzdzeniu. Z reguy cz czonkw kahau zasiadaa w nim z urzdu, skutkiem piastowania pewnego urzdu w gminie. Uywajc nowoczesnego wyraenia: posiadali gos wirylny. Stosunek wirylistw do tuwim (z wyboru) by rozmaity1375. rda pojawiaj si dopiero pod koniec wieku XVI mianowicie spisane ksigi kahalne, tzw. pinaksy. Waciwie pinaks oznacza statut kahau. Najstarszy z dochowanych, krakowski, pochodzi z roku 1595, a spisany jest w argonie (nie po hebrajsku, jak sdzono mylnie)1376, co wiadczy dobitnie o tym, e pochodzi z Niemiec. Lecz nie przywieziono go i przeszczepiono dopiero w roku 1595! Ju przedtem posiadamy wiadomoci o organizowaniu zrzesze kahalnych (o ktrych niej), a wic kahay same musiay by zorganizowane znacznie przedtem. Przywizanie daty 1595 roku do statutu kahalnego znaczy, e w tym roku wadza nadzorujca (wojewoda, urzd podwojewodziego), zatwierdzia go i przyja do wiadomoci. A czy przedtem nie byo statutu innego? Rwnie by moe, e nie byo adnego i to jest najprawdopodobniejsze. Rzdzono si prawem zwyczajowym, przyniesionym z Niemiec. Dla ydw spisywa go nie byo trzeba, lecz dla gojw, ktrzy zadali tego w roku 1595 by moe, e dopiero po raz pierwszy. Statut-pinaks wypisywano tedy na czele ksigi gminnej, utrzymywanej i zapisywanej przez kaha, z czego nazwa pinaksu przesza te na ca ksig. Pinaksw koronnych utrzymao si bardzo niewiele, wicej litewskich, gwnie z wieku XVI. Im dalej na wschd, tym lepiej jako rda te utrzymywano. Faktem jest, e najwicej wiadomoci zawdziczamy ksidze kahalnej z Miska biaoruskiego, zawierajcej lata 1792-1802 (5552-5562), wydanej przez neofit (prawosawnego) Brabhmana w Wilnie 1869 roku po rosyjsku w dwch tomach, w roku nastpnym w Niemczech, i cztery razy w skrceniu w jzyku polskim: ostatnim razem w roku 1914 (z objanieniami" niestety bezwartociowymi, czsto pozbawionymi sensu. Korzysta z tego wydania" moe tylko kto posiadajcy ju pewn biego w przedmiocie). Pne pochodzenie ksigi miskiej nie wyklucza uycia jej przy wyjanianiu czasw dawniejszych, gdy zawiera ona akty spraw zaatwianych wedug praw starych, wedug systemu prawnego od dawien skrystalizowanego, gdy a skostniaego. W pewnych dziaach ycia ydowskiego powouje si na ustawy nowsze, wymieniajc ich daty; co tym bardziej upowania do wniosku, jako gdzie tego nie czyni, mamy objawy porzdkw starych. Poniewa kahay byy organizacj przede wszystkim religijn, podpadajc pod prawida Talmudu, nastpnie Szulchan-Aruchu, a zatem w przyjtych przez nie normach zasadniczych nie mogo by adnych rnic zasadniczych pomidzy Niemcami a Polsk, pomidzy Alzacj a Litw, czy te pomidzy Europ a Litw. Mieszcz kahay w sobie ca pastwowo prcz tylko siy zbrojnej na zewntrz; zawiera si w ich urzdzeniach administracja, dozr nad czonkami, podatki, sdy, unormowanie zaj, hierarchia spoeczna, ordynacja wyborcza, tudzie egzekutywa obmylona surowo. Wszystko ma rdo w jakim przepisie religijnym, wszystko powleczone sakralnoci. Na pochwa pastwowoci kahalnej zaznaczy naley, e sdownictwo oddzielono w niej od administracji. Tak byo ju w Palestynie, przechowa to Talmud, utwierdzi Szulchan-Aruch i zachoway kahay. W sdownictwie samodzielnym odbywaj si atoli nie wszystkie rozprawy; nale do niego wszystkie sprawy cywilne i niektre karne, tudzie pewne sprawy o przekroczenia kultu religijnego. Jeliby zachodziy wtpliwoci, czy zaszo przekroczenie; wtpliwo tak rozstrzyga sd. Gdzie atoli przewinienie jest niewtpliwe wobec dotychczasowej tradycji, podobnie w sprawach karnych o przekroczenia administracyjne, sdzi sam kaha. I to bowiem rozumnym byo w pastwowoci ydowskiej, e oddzielenie sdownictwa od administracji nie wykluczao jednak sdownictwa administracyjnego w pewnych granicach kompetencji.
1375

Sch 22 u samej gry czy mylnie wyraz tuwim" z parnassim; naley go poczy z kahalnikami, bo oni byli tuwim". Kady, ktokolwiek sprawuje jakkolwiek funkcj z wyboru, zowie si tuw" (plur.: tuwim), o czym poucza Bf 112 1376 Ba 193

Waciwy sd stojcy poza administracj bet-din, jest kolegialny. Skada si w rozmaitych miastach z rozmaitej iloci czonkw, a do 12, tudzie z reprezentantw gminy zazwyczaj dwch. Jest to przede wszystkim sd cywilny dla potrzeb ycia handlowego". Naczelny prezydent zowie si gaonem, ale na posiedzeniach przewodnicz kolejno starsi sdziowie. Taki przewodniczcy zowie si rosz-be-din. Inni zasiadajcy na sesjach i wyrokujcy sdziowie, zowi si dajonowie. Jak wszdzie, podobnie u ydw, tytuy deprecjonuj si w pochodzie wiekw. Czyme niegdy bywali gaonowie i dajonowie, a teraz mona ich widzie w lada miecinie kahalnej! Bet-din zowie si nawet senedrion"! Wadza sdu wielka, a do karania na gardle. Wychodzi si z nastpujcego miejsca Szulchan-Aruchu: Jeeli sd nabierze przekonania, e lud jest krnbrny i pogrony w grzechu, moe kara w razie potrzeby mierci, grzywn i kadym innym rodzajem kar, choby nawet nie byo formalnych wiadkw przestpstwa. Jeli przestpca jest monym tego wiata (alm"), oddaje go si nie-ydowi do ukarania. Sd posiada wadz, eby mienie zbrodniarza wyda na pastw czyjkolwiek, eby go zniszczy, eby utworzy tym sposobem ogrodzenie przeciwko krnbrnoci ludu. Ale wszelka czynno ludu musi zmierza do tego celu, eby Stwrca by uwielbiany przez przestrzeganie prawa; a czynnoci sdowe takie musz by przedsibrane przez sawnego uczonego, albo przez dostojnikw miasta, ktrych gmina przyja na sdziw. Zreszt trzeba si z tym wszystkim trzyma zwyczajw danego miasta. Jeeli kto zawini kar 39 razw, sd moe zwolni go od tego za zoeniem czterdziestu guldenw"1377. Szulchan-Aruch powica sdownictwu i przewodowi caych 28 rozdziaw na pocztku swej ksigi trzeciej: Choszen hamiszpat. Trzeba by studiw ultraspecjalnych, eby dochodzi, co z tego i jak przystosowano do warunkw pastwowoci kahalnej w Polsce. Na kary cielesne skazywano, na mier nie, bo jake wykona wyrok? Ale grozia ydowi mier cywilna, gdy go skazano na kltw i rzucono na niego tzw. cherem. Straszliwa ta kara pocigaa za sob utrat wszelkiej opieki prawnej, odbieraa bezpieczestwo ycia i mienia. Cikie do zniesienia byo tzw. Indui", tj. wykluczenie ze spoecznoci ydowskiej na dni 30, kiedy odcinano skazanemu cyces", sakralne tasiemki do kamizelek przyszywane, a w mieszkaniu jego znad drzwi po prawej rce od wejcia odrywano przybit tam meduz" (metusah), tabliczk z tekstem Tory, najczciej z dekalogiem"1378. Wadza samego kahau, nadzwyczaj rozlega, stawaa si coraz rozleglejsz. Doprawdy, krcej byoby wyliczy, co nie leao w zakresie tej wadzy, ale t metod nie ma w sam raz nic a nic do wyliczenia! Nie ma po prostu takiej rzeczy ni takiej sprawy, w ktrej by yd nie podlega kahaowi. Prbowa ju jeden z polskich uczonych wyliczy dokadnie kompetencje kahau i zajo mu to przeszo stronic druku1379; ale zarczam, e nie zdy zebra wszystkiego. Albowiem ani oko ludzkie nie widziao czego takiego, ani te ucho ludzkie nie syszao o niczym takim, co by nie podlegao kahaowi. Pastwowo kahalna stanowi wzr pastwowoci wcibskiej, wtrcajcej si we wszystko; jest idealnie biurokratyczna, bo do lada czego potrzebuje koniecznie osobnych funkcjonariuszw, czsto z komisjami, delegacjami itd.; jest grubo etatystyczna, bo kahaowi nie starcz podatki, datki i daniny, obficie mu nalene, ale miewa jeszcze swoje monopole (nawet artykuy ywnoci)1380, taksy sdowe i kancelaryjne, a nawet trudni si wyrobem lub sprowadzaniem pewnych artykuw, stajcych si jakby jego regaliami. Sowem: wszystkie niecnoty i szpetnoci pastwa nowoczesnego" maj swoje prawzory w kahaach. ydowski zmys pastwowy zawiera w sobie wrodzon biurokracyjno, przydeptywanie indywidualizmu i spoeczestwa na rzecz pastwa, wkraczanie we wszystko a wszystko, fiskalizm i etatyzm.
1377 1378 1379 1380

S II 3, 4 S II 3, 4.: Bf 42, 66-68, 70, 82, 89, 111, 113-117, 144, 145; S I 300 Ku 21, 22 N tom V 308

Oto np. postanowienie pinaksu gminnego gdzie na Litwie" z roku 1612: wielka kltwa za tajny lub bez minianu i chupy (baldachim do ceremonii lubnej), a zarazem upowanienie, chopcom 18-letnim dane, by si mogli eni nawet bez zezwolenia rodzicw. Tame zakazuje si prawowiernym grywa w karty i koci. A w roku 1625 dowiemy si, e prawowiernemu wolno sprasza do siebie na uczty (weselne np.) te tylko osoby, ktre wskae mu rabin1381. To samo stwierdzone jest nastpnie w Misku pod koniec XVIII wieku. Byo to wic w powszechnym prawie zwyczajowym. Pod dozorem kahau pozostaje cay ruch ludnoci. Bez jego wiedzy nie ma narodzin, lubw, pogrzebw. Nie wolno ani nawet przesiedli si z gminy do gminy; trzeba mie od kahaw gminy opuszczanej i nowowybranej chezkaz-jeszuw, pozwolenie na przesiedlenie si i uzyska prawo staego pobytu w nowej gminie1382. Kaha stawia oczywicie rzeni, jatki, mykw, pobierajc z tych zakadw opaty. Obok tego naley si stay podatek od czonkw gminy na kaha i cele kahalne, a nadto zajmowa si kaha poborem podatkw rzdowych. wczesne wadze skarbowe nie obliczay indywidualnie nalenoci podatkowych, tylko rozdzielano je na grupy spoeczne, pozostawiajc czynnikom autonomicznymi dalszy rozdzia na grupy mniejsze i na kadego podatnika z osobna. Sejm uchwala ryczat na ydw, ich za wadze autonomiczne dokonyway rozdziau szczegowego. Sum wypadajc na pewien kaha rozdzielali kahalnicy na gowy ydowskich wspobywateli. atwo poj, ile wpyww i znaczenia nadawao mu to prawo! ciga kaha podatki swoje i pastwowe za pomoc przedsibiorcw, ofiarujcych ryczat. Ile pola do naduy! Umia za kaha zapewni sobie posuszestwo, i to nie tylko rodkami bniczymi. Czsto kaza wystawi sobie weksle kaucyjne (podobnie bet-din), ktre nastpnie zaskarono w danym razie w sdzie pastwowym, rujnujc opornego. Jeli si za zdarzyo, e z jakim ydowskim wielmo nie mona sobie byo da rady, nakadano na niego ow kar, uwaan za ostateczno: skierowywano jego spraw przed sdownictwo pastwowe gojw. Znaczyo to, jako gmina wypiera go si i wydaje gojom". Naleao te do kahau utrzymywanie stosunkw z wadzami pastwowymi. Nie ulega wtpliwoci, jako fundamentalnym dziaem tej suby publicznej byo rozdawnictwo podarkw" pomidzy potrzebnych kahaowi dostojnikw. Obierano z kahau osobnego urzdnika, aeby bywa porednikiem pomidzy gmin a wadz zewntrzn: jest nim sztadlan, czowiek z prawem krajowym obeznany, ktry nadto musia by u wojewody i duchowiestwa persona grata"1383. Sztadlanowie to politycy i dyplomaci kahau. Kiedy Chmielnicki w roku 1648 obleg Lww i zaczy si ukady o okup, w delegacji wysadzonej uczestniczy yd, Szymon, sztadlan1384. Przy bnicy i kahale roio si od wszelkiego rodzaju bractw. Spoeczestwo ydowskie okazywao zawsze wielk ochot do organizowania si w drobne organizacje zawodowe, zarobkowe i niezarobkowe, lecz zawsze o celach bardzo szczegowych. Nie byo yda, ktry by w swej gminie nie nalea do jakiej specjalnej organizacji, ponoszc z tego tytuu ciary i zobowizania, ukrcajce jego swobod indywidualn. A wic okoo bnicy roi si prawdziwie od drobnych stowarzysze religijnych, uczonych, dobroczynnych, rzemielniczych, poyczkowych, pogrzebowych, posagowych itp., stosownie do potrzeb lokalnych. Starsi tych bractw, gabaim, urzduj zaledwie po miesicu, zmieniajc si cigle w przewodniczeniu swemu stowarzyszeniu1385. Mona by te wszystkie drobne zwizki uwaa za samodzielne organizacje spoeczne, ujte jednak w ryzy przez kaha; istniej pki kaha pozwala i musz si tak sprawowa, eby si kahaowi nie naraa. Nie nale do organizacji kahalnej cile, nie stanowi odgazie kahau, ale nie mog istnie inaczej, jak tylko okoo kahau i faktycznie musz mu suy za podprki. W razie potrzeby musz kahaowi dopomc i wzi na siebie jego zlecenia.
1381 1382 1383 1384 1385

N tom V 209, 210 Bf 80. N. tom V 308 Bf 54 sq., 63 sq., 86, 118, 127 przypisek, 149; N. tom V 203 Sl 91 autor uwaa sztadlan" za nazwisko! Geneza ich w Hiszpanii w XIV w; od XVI zjawiaj si w Niemczech i w Polsce. Pj 34 Bf 72-76

Wynika z tego wszystkiego, e kahalnik, to prawdziwie pan w gminie. Jak si dosta do tego grona rzdzcych? Ordynacja wyborcza ydowska jest na wskro oryginalna. Niestety, nie sta mnie na orzeczenie, czy da si ta ordynacja powiza jako z dawnymi czasy, czy powstaa dopiero w pastwie kahalnym pord chrzecijan europejskich, czy wytworzya si dopiero w Niemczech, czy te zdobyli si na ni aszkenazim dopiero w Polsce. Odrnia ta ordynacja prawo wyborcze czynne i bierne. ydzi pastwowoci kahalnej nie s bynajmniej wszyscy rwni sobie. Uznaje si oczywicie z prawieku godno kohenw, aaronidw, ale to tylko pewien zaszczyt w obrbie bnicy, godno bez wadzy i faktycznego znaczenia. Podobno zreszt potomkowie Dawida wszyscy nale do sefardim, wic tylko wyjtkowo trafiaj si zabkani w polsk pastwowo kahaln. Tu istniay i wci istniej dwie inne godnoci: Chaber, stopie kandydacki do wyszego stopnia, jakim jest moreine. Obie te nazwy s bardzo spopularyzowane (nawet pomidzy gojami) lecz zdaje si, e pierwotnie brzmiay chuwer" i morenu". Godnoci te nadaje ... rabin zaleny od kahau. Tytu chuwer moe rabin udziela tylko czterem osobom w roku i to takim tylko, ktrzy od trzech lat s zalubieni; tytuu morenu za tylko dwom osobom, od szeciu lat onatym"1386. Jest to nowoczesna szlachta ydowska, tworzona wycznie przez kahay. Tytuw tych mona by pozbawionym przez wyrok sdowy bet-dinu. Niezalenie od tamtych istnieje tytu bogacza", a nawet wielkiego" lub znakomitego bogacza", nadawany rwnie przez kaha. Bogacz moe by rwnoczenie chaber i morejne, ale moe te nie by nim. Tytuy te wolno wpisywa przy nazwisku. Ale istnieje te antyteza: Bet-din moe skaza do warstwy hawer", to znaczy przeciwiestwo chaberu; hawer znaczy dosownie: urodzony nieszlachetnie, a sd moe nakaza skazanemu, eby wypisywa przymusowo ten epitet przed swym nazwiskiem1387. Znaczenie istotne tego wyrnienia polega na tym, e tylko morejne mog zasiada w kahaach i bet-dinah. A poniewa tylko zawisy od kahau rabin moe nada godno morejne, krci si tedy sprawa caa w kko i wychodzi na to, e kahalnicy uzupeniaj si cigle wzajemnie, kooptuj si. Tylko morejne posiadaj bierne prawo wyborcze. Czynne przysuguje wszystkim czonkom gminy, opacajcym podatek kahalny, onatym. Penoletno polityczna zaley od oenku, do czego wystarcza ukoczy 13 lat ycia. Znana jest nam ordynacja wyborcza z ksigi kahalnej miskiej, pochodzca z roku 1747. Kto j nada? Trudno przypuci, eby kady kaha oznacza w swej gminie, jak maj by przeprowadzane wybory! Ordynacja pochodzia zapewne z dawnej tradycji prawnej, a trzymano si jej tam a poza rok 1870. Mniemanie moje, jako miska ordynacja wyborcza nie bya rzecz lokaln i e przepisy jej z roku 1747 stanowi tylko ostatni redakcj prawa, ktre w oglnych zarysach jest bez porwnania starsze, opiera si na wielkiej analogii z ordynacj wyborcz stowarzysze rzemielniczych, znanych nam z czasw dawniejszych, bo z koca wieku XVI. Czytamy o tym u historyka ydowskiego: Wybory do cia cechowych odbywaj si w wolne dni wita szaasw w sposb podobny do wyborw kahau. Na dniu oznaczonym zbieraj si wszyscy bracia cechowi, i wkada si do urny w rwnej czci imiona kunierzy osiadych (kupcw) i kunierzy wdrownych (laufer). Nastpnie wyjmuje si z urny 9 kartek; wylosowani s prawyborcami i oni wybieraj 5-u wyborcw. Ci wybieraj zarzd cechu"1388. A zatem wybory potrjne, potrjna procedura, koczca si nominacjami. W Misku od poowy wieku XVIII odbywaj si zgromadzenia powszechne onatych podatnikw, aeby spord morejne wybra grono szamoim", co ma znaczy: oznaczajcych wyborcw. Ci szamoim zbior si w
1386 1387

Sch 51 Bf 77, 78, 100, 120, 121, 147 1388 BaR. Pozwol sobie uzupeni ten ustp: nie chodzi o adnych kunierzy wdrownych, tylko odrnia si posiadajcych sklep od nieposiadajcych sklepu; midzy jednymi a drugimi zachodzi do dzi dnia dystans spoeczny ogromny, wykluczajcy nawet ius connubii. Laufer, znaczy biegacz; gdy nieposiadajcy sklepu musi czsto biega ze swym towarem po cudzych sklepach, eby go umieci cho w komis

jednym z wolnych dni paschy i wybior piciu boremin" co znaczy: wyborcw ci za zamianuj wszystkich dostojnikw i urzdnikw gminy, od czonkw kahau a do setnikw i dziesitnikw, pilnujcych porzdku w miecie, a do suby bniczej i sdowej. Godno szamo" mona posiada raz na zawsze, na wieki", jeeli si jest uznanym oficjalnie przez kaha bogaczem"1389. A zatem rwnie wybory potrjne, trzystopniowa procedura, koczca si nominacjami. Od koca wieku XVI a poza rok 1870 (objty jeszcze w ksidze Brabhmana) wci to samo przy wikszych i mniejszych sposobnociach wyborczych. Trzystopniowo wykonywano w szczegach rozmaicie. Krakowski sposb, znany nam drobiazgowo z roku 1595, by odmienny od miskiego. Ile mogo by tych odmian? W Poznaniu wprowadzono dwustopniowo1390. Przejdmy do stosunkw pomidzy kahaami. Nie wszdzie jest kaha. Np. z aktw u Braphmana widzimy, e nie ma kahau w miasteczku Dworycy, chocia maj tam rabina s za osady nawet rabina nie majce chocia do ludne. Podobnie byo w caej Polsce. Wiemy z najdalszych zachodnich ktw np., e by kaha w Olkuszu, ale nie byo go w Chrzanowie1391. Spotykamy si natomiast z przykahakami", jakby drugorzdnymi filiami kahau waciwego. Istniaa tedy hierarchia miast i miasteczek ydowskich. Skd si to wzio? Czy to rodzime ydowskie i od jak dawna? Wypada mniema, jako osada zwierzchnicza starsz te bya chronologicznie, a podwadna osada z tamtej powstaa. Jeeli to przypuszczenie ostoi si, natenczas katalog dokadny kahaw i przykahalikw mgby stanowi podwalin do dziejw osadnictwa ydowskiego w Polsce. Oczywicie, e niejeden przykahalnik dy do niezalenoci a rwnie na pewno przyj mona, e nie kada nowa osada czerpaa zaludnienie z jednego tylko macierzyszcza; ludno jej moga pochodzi z kilku miejsc, spod panowania dwch i wicej kahaw; do ktrego zaliczy now osad, dokd odwozi podatki i skd otrzymywa nakazy, kogo sucha? Ile sposobnoci do wani! Kahay midzy sob yy w najwikszej niezgodzie, a to z powodu nieustanowienia granicy dla kadego gwnego kahau, okrelenia mianowicie: nad jakimi podkahalikami, miasteczkami i wociami rozciga si jego wadza. Wprawdzie w roku 1670 naznaczony by zjazd rabinw i deputatw synagog dla ustanowienia pod tym wzgldem pewnego porzdku, nie zmniejszyo to atoli bynajmniej zdzierstw, jakich si dopuszczay w poborze podatkw kahay gwne wzgldem podkahalikw, oszczdzajc przy tym zawsze bogatych kosztem biednych. Nadto zamoni arendarze karczem, mynw itp. wyjednywali u swoich dziedzicw monowadczych uwolnienie ich zupene pod rozmaitymi pozorami od opat dla kahaw i podkahalikw"1392. Inny historyk ydowski pisze na ten temat: W poowie XVIII wieku, w przededniu rozbiorw, stosunki klasowe tak si zaostrzaj, e w cigu kilku dziesicioleci ycie gmin ydowskich przeistacza si w nieustann walk midzy zwolennikami a przeciwnikami kahau"1393. Sowa te wymagaj komentarza. Stosunki klasowe?! Co to wyraenie gazeciarskie ma znaczy w sprawach poowy XVIII wieku, u ydw" zapadych miecin? Oznacza niech przeciwko morejnom, ktrych rody, zacienione coraz bardziej, enice si tylko midzy sob, wytworzyy rzeczywicie rodzaj plutokracji Ickw i Szmulw, ktra opanowawszy kahay, wyzyskiwaa niemiosiernie chude kabzy wspwyznawcw i nadto wtrcaa si wci we wszystkie przejawy ich ycia, w bnicy, w straganie, nawet w domowych pieleszach. Podobno stosunki te s doskonaym prawzorem ucisku i wyzysku proletariatu przez klas rzdzc". I rzecz ciekawa, jak prawdziwie ciemna symbioza" czynia ju tumy ydowskie bezmylnymi, bezradnymi: nie sycha nic wwczas o reformie kahaw, zwaszcza o zmianie ordynacji wyborczej, eby przerwa rzdy morejnych, ale tylko od razu radykalny pomys, eby zburzy wszystko; znie kahay. I nastaa walka midzy zwolennikami a przeciwnikami kahau".
1389 1390 1391 1392 1393

1389 Bf 49, 50, ,73, 146-148. 170 Soh 25, 26 Ba 158 N tom V 309 Hi 18

C wic na to przeoestwo kahaw? Czy nad kahaami nie byo jakiej wadzy zwierzchniej? Czy kady kaha stanowi oddzielne, a niezawise pastewko? Byy zjazdy rabinw. Zjedali si, odkd tylko byo ich w jakiej krainie choby dwch, a tym bardziej, gdy liczba ich zwikszaa si. Byoby to wrcz niepojtym, eby si nie mieli ze sob porozumiewa, a czasem trzeba byo porozumienia osobistego i wszystkich rwnoczenie; wszake nie brako wsplnych spraw religijnych i nie religijnych. Nie trzeba robi z tego jakich synodw". Nie byy to ani nawet zjazdy gmin", nie byy w ogle adn instytucj prawa ydowskiego, lecz niezalenie od tego mogy wywiera wpyw na ydowskie ycie zbiorowe via facti. Ale wysza hierarchicznie instytucja ydowska potrzebna bya wadzy krajowej, odkd przybyo ludnoci ydowskiej, aeby mianowicie krl" mg mie do czynienia z kim odpowiedzialnym. Np. na Sycylii rzd sam zwoa dwa razy zjazdy ydowskie do Palermo w roku 1469 i 1489; mianowicie przedstawicieli szesnastu najwikszych gmin. Dowiadujemy si, e zwierzchnoci gminne ydowskie na Sycylii pochodziy z nominacji, a dopiero od roku 1489 zrzek si krl tego prawa, zadowalajc si wyborem jednego z czterech kandydatw, postawionych przez samych ydw. Widocznie krl Ferdynand nie otrzyma od ydw, czego chcia, skoro w trzy lata potem wypdzi ich wszystkich z kraju1394. Takich zjazdw, narzucanych ydom, w imieniu krla, mogo by w Europie nie mao. Zachoway si wiadectwa rdowe z czasw wojny 30-letniej, z ksistwa Hesji. Zjazdy przymusowe odbyway si co trzy lata, chodzio gwnie o rozkad podatkw na ydw. Zjazdy te byy dla ydw bardzo cikim obowizkiem; kilkakrotnie prosili o ich rzadsze zwoywanie, ale proby te adnego nie odniosy skutku". Na zjazdach tych nastpowao te mianowanie rabina krajowego". A wic nad rabinami by starszy rabin nad caym ksistwem, mianowany na trzy lata przez ksicia, odpowiedzialny wobec rzdu za sprawowanie si caego ydostwa, przede wszystkim zapewne za uiszczanie podatkw. Czy taki rzdowy arcyrabin mg by persona grata dla swych rodakw? Kiedy za raz jeden w roku 1723 ydzi odbyli zjazd z wasnej inicjatywy, bez rozkazu ksicia, posypay si za to dotkliwe kary1395. Nigdzie w Europie caej ani ladu jakiejkolwiek instytucji kolegialnej ydowskiej, a opartej na prawie ydowskim, zwierzchniczej nad gminami i rabinami. Urzdzenia takie obmylali goje i narzucali je ydom. Podobnie w Polsce. Zorganizowanie kahaw w wikszej caoci podanym byo dla wadz krlewskich eby mie do czynienia z niewielu osobami, odpowiedzialnymi za gminy ydowskie, a choby w sprawach podatkowych. W tym celu utworzono za Zygmunta I w roku 1514 godnoci dwch ydowskich prefektw generalnych, Abrahama z Czech, dla Korony, a Michaa Ezofowicza dla Wielkiego Ksistwa. Ci mieli zorganizowa ciganie podatkw ydowskich. Wobec wspwyznawcw mieli tedy by starszymi nad ca ludnoci ydowsk (praefectus) a wobec pastwa polskiego podskarbimi ydowskimi. Uderza pewien szczeg, e mianowicie w razie oporu przeciw sobie posiadali prawo rzucenia kltwy, cheremu. Kt im nada to prawo? Krl, rzd polski? Prawo to pochodzi mogoby albo od sdw, albo od rzdw kahalnych; prawdopodobnie tedy znalazy si takie kahay i bet-diny, ktre prawo to przelay na prefektw. Ale mniejszo tylko bya za tym; wikszo nie chciaa uznawa tych rabinw rzdowych", a domagaa si zjazdw rabinw i starszych gmin1396. Czy mona przypuci, e zjazdy takie nie odbyway si przedtem? Chodzio o to, by rzd uzna je, jako oficjalne reprezentacje wobec pastwa, a zatem trzeba byo urzdza je systematycznie, tak co do czasu, jako te co do obszaru, jaki kady zjazd mia reprezentowa. Gdyby ich miao by zbyt wiele, rzd musiaby znowu narzuci jaki organ ponad nimi; aeby unikn prefektw rzdowych, musieli ydzi sami obmyle organizacj ponadkahaln na obszarach znacznych, aeby nie byo zbyt wiele prowincji. Jak dugo urzdowali prefekci", nie wiemy. Zrobiono widocznie dowiadczenie, e na takie urzdy lepiej bdzie mianowa rabinw. W roku 1541 mianuje tedy Zygmunt Stary dwch doktorw prawa hebrajskiego" seniorami generalnymi, Mojesza Fiszela z Krakowa i Szachne z Lublina, obydwch na Maopolsk. Fiszel by talmudyst, ale z zawodu swego gwnego lekarzem, prawdopodobnie praktykujcym take na dworze
1394 1395

Sch 53, 54 Sch 54 1396 Hi 9; Sch 14, 16 Micha"? wychrzta? czy nie dlatego musia si ograniczy do samych tylko czynnoci skarbowych? Rodzina Ezofowiczw, pochodzenia ydowskiego, odgrywaa na Litwie dugo powan rol.

krlewskim. W 1532 roku zosta rabinem w Krakowie przy bnicy polskiej (druga bya czeska), lecz z nominacji krlewskiej. Czy wszyscy rabini byli wwczas wyznaczani przez wadz? W kadym razie wadza posiadaa w tym jak ingerencj. A gdy ydzi w Polsce przestali by sugami krlewskimi", gdy podlegali wacicielowi gruntu, na ktrym siedzieli, rabina mianowa tene waciciel. W praktyce wychodzio na to, e kandydat na rabina (upatrzony zapewne przez wadze ydowskie) paci" panu za sw nominacj. Tak wiadomo posiadamy z roku 17441397. Z mocy za prawa kanonicznego przysugiway pewne ingerencje biskupom, co zna na przebiegu sprawy Franka (zob. nastpny rozdzia). Na now bnic, np. w kwi, zezwala arcybiskup lwowski1398, itp. Odkd takie byo prawo? Czy obowizywao ju za czasw Zygmuntowskich, czy byo jeszcze starsze? Zygmunt Stary zarzdzi, e nigdzie w Maopolsce nie wolno wybiera rabina bez zezwolenia seniorw"1399. Porednio wic wszyscy byli z nominacji. W Wielkopolsce byli te seniorzy krlewscy, chocia nie znamy ich imion, ani dat nominacji, o istnieniu ich wiemy std, e krl w innych dokumentach powouje si co do seniorw na zwyczaj wielkopolski (naznaczajc podatek na nich1400. Moe nawet w Wielkopolsce byli seniorowie ydowscy dawniej, ni w Maopolsce? Wielkopolscy byli zarazem najwyszymi sdziami ydw; zapewne maopolscy i w tym si z nimi zrwnali? Seniorostwa te okazay si widocznie czym niepraktycznym, skoro ku poowie XVI wieku, gdy wielkopolski senior zmar, krl zaniecha mianowa nastpc. Skutkiem tego ydzi wielkopolscy uprosili kilku senatorw, i ci przedstawili Zygmuntowi Augustowi w roku 1551 nastpujc prob: Poniewa po mierci seniora Wielkopolski urzd ten sdziowski przez duszy czas, dopki krl w miejsce jego nie naznaczy innego, nie jest zajty, skutkiem czego wiele wanych spraw si zaniedbuje, prosz tedy ydzi wielkopolscy, by krl im samym pozwoli wybra spord siebie rabina, czyli sdziego jednomylnym wyborem tego, ktry im si wyda najzdolniejszy i najgodniejszy". Prob uwzgldniono na teraz i na potem kiedykolwiek bdzie tego potrzeba". Seniorowie staj si reprezentantami ydostwa z wyboru1401. Zasad t rozszerzono. Nie wydano atoli ustawy na cae pastwo, ktra by wprowadzia wszdzie wolny wybr rabinw, lecz wystawiano przywileje szczegowo danej gminie. Np. w roku 1569 otrzymali ydzi lwowscy zapewnienie, e bd sobie sami mogli wybiera rabina, a nie (jak byo dotychczas) bd zmuszani przyjmowa tego, ktrego im wyznaczy wojewoda. Cay te zarzd gminy ma odtd by z wyboru, a wojewoda tylko potwierdza; nie mona wic wybiera osb niechtnie widzianych u gry1402. W kilka lat potem otrzymali taki sam przywilej ydzi poznascy i przemyscy1403. Prawdopodobnie obdarzono w podobny sposb niejedn jeszcze gmin ydowsk, lecz nigdy caego ydostwa w ogle. Nigdy w Polsce nie wyszed aden dokument, wyzwalajcy ustrj lokalny gminny spod wszelkiego wpywu wadz zewntrznych", bo inaczej niemoebnym byoby kupno rabinatu u dziedzicw miasteczek i woci w poowie XVIII wieku. Tymczasem przybywao ydw w Polsce, bardzo przybywao, a tym samym oni sami musieli odczuwa potrzeb jakiej organizacji oglniejszej, ponadkahalnej. Rabini ssiedni zjedali si zawsze. Zjazdy staj si regularniejsze, obrady systematyczniejsze, program ich obmyla si z gry. Zjazd zjazdowi nierwny; co innego, gdy si zbior na narady rabiny z Pacanowa itp., a cakiem co innego wymiana zda rabinw z
1397 1398 1399 1400 1401 1402 1403

Sch 12, 13, 43, 59 Sch 21 Sch 13 Sch 13 Sch 17 Sch 18 Sch 60

Krakowa, z Lublina itp. Sam si okolicznoci, bez jakichkolwiek uchwa, wytwarza si hierarchia rabinw i siedzib ich. Wreszcie utwierdza si przodownicze stanowisko czterech stolic ydowskich w Koronie: Krakw, Lublin, Pozna, Lww. ydostwo polskie dzieli si faktycznie na te cztery prowincje, i zaczynaj si zjazdy prowincjonalne, przybierajce coraz bardziej cech instytucji. Wytwarza si z tego geneza przyszej autonomii ydowskiej w Polsce. Nigdy jej ydom nie nadano; wytworzya si sama przez si, odkd rzd jej nie wstrzymywa. W czasach Zygmuntowskich i za Stefana Batorego rzd poczyna sobie z ydami ostro. Dziwnie szybko opanowali ca, myta, upy, dzierawy podatkw. Ju za Zygmunta Starego obiegao Europ przysowie o Polsce, e jest paradisus Judaeorum. Zerwaa si w Koronie reakcja, podczas gdy Litwa bya judeofilska. W roku 1538 sejm piotrkowski zabrania im urzdowania na cach. Powtarza si to w roku 1562. W trzy lata potem nakazuje si wypowiedzie im wszystkie najmy mienia koronnego, zwaszcza up. Obchodzono te ustawy w rozmaity sposb. W roku 1567 naoono kar a 200 grzywien na kadego yda, nie stosujcego si do tych uchwa. Wszystko na prno! Wreszcie za Stefana Batorego zdobywaj si wczeni antysemici" na krok stanowczy. Obmylono sposb, eby ydzi sami dopilnowali przestrzegania ustaw. Powraca si do poprzedniej koncepcji, eby ustanowi najwysz centraln wadz nad ydami, ktra byaby odpowiedzialna za posuszestwo ustawom za cae ydostwo; lecz tym razem bdzie to wadza kolegialna, zoona z osb, ktrych powag i kompetencje sami ydzi poprzednio ju uznali. Skoro zjazdy nabray powagi uyje si tej formy i urzdzi si zjazd" na cae pastwo. Oficjalny tytu bdzie brzmie Zjazd generalny ydw koronnych". Tak go wypisywano w aktach archiwalnych polskich1404. Trzymano si tego podziau terytorialnego, jaki sobie ydzi sami wytworzyli swymi zjazdami rabinackimi. Ich prowincja krakowska, to Maopolska zachodnia; lwowska, Ru Czerwona z Podolem; poznaska, wic Wielkopolska; na lubelsk za ich prowincj wypada wojewdztwo lubelskie, Woy i Ukraina1405. Nakazano odby zjazd tych czterech krajw" w roku 1581. W Lublinie kazano zjecha si delegatom z Krakowa, z Lublina, Poznania i Lwowa i dobra sobie czterech rabinw. Ilu byo delegatw, nie wiemy; choby przysano po trzech, pierwszy ten waad" skada by si by z osb co najwyej 15. Historycy ydowscy niepotrzebnie rozpisuj si o sejmie" ydowskim! Ani te nie wiadczy ten pierwszy waad" 1581 roku o rozwoju autonomii, skoro uchwala to, co mu kazano, mianowicie, e ydom nie wolno dzierawi podatkw, ce, myt, salin, ni mennicy. A kto tego zakazu nie posucha, bdzie wyklty i wykluczony z obu wiatw, bdzie odczony od wszelkich witoci Izraela; jego chleb bdzie uwaany za chleb poganina, jego wino za sprofanowane, jego miso jako miso nie-yda, jego zwizek maeski za cudzostwo; pochowany bdzie jak osio, aden rabin ani inna powana osoba nie da lubu synom lub crkom jego, aden czowiek nie wejdzie z nim w pokrewiestwo; i bdzie przeklty wszelkimi przeklciami, zapisanymi w zakonie i rzuconymi przez proroka Elizeusza na swego sug Gahzi; spadn one na gow jego, a si nie nawrci ze zej drogi i okae si posusznym rozkazom nauczycieli"1406, tj. a porzuci co, czopowe, up, myto czy mennic. Wiadomo, e si to na nic nie zdao. Na przewodniczcego tego pierwszego zjazdu generalnego" waad arb-aroces tak niemiego ydom, powici si Mordechaj Jaffe, rabin przedtem grodzieski, nawczas lubelski, jako parnes-ha-waad. Robi si z niego jakoby inicjatora waadw! Uday si one ydom dopiero pniej i ex post poszukiwao si zasuonego" ich inicjatora pord siebie; lecz w roku 1581 nie byo si doprawdy czym chwali ze stanowiska ydowskiego. Prezydowa za (prawdopodobnie musia) waadom a do roku 1592. W nagrod za posuszestwo i tak gorliwo do kltw, nastpny waad, zwoany w roku 1583 do Tyszwicy, otrzyma zapewnienie, e adna wadza polska nie bdzie si wtrcaa w sprawy wewntrzne kahaw i wybr
1404 1405 1406

Sch 61 przypisek l. Sch 61 al. ostatnia i 62 pierwsze wiersze przypiska. W tumaczeniu z hebrajskiego cay dokument u Sch 66

rabinw jest wolny. Uchwali wic waad znaczne kary pienine na takich, ktrzyby czynili zabiegi u wojewody lub na dworze krlewskim, przeciwko ustawie Zakonu"1407. Ten dokument mona rzeczywicie uwaa za kamie wgielny samorzdu ydowskiego. Ale ... nie dotrzymali ydzi zobowiza tamtego, nie dotrzymano im praw tego dokumentu. Po Jaffem by parnasem waadu naczelnego Josue Falk kohen, tj. z rodu kapaskiego, zwierzchnik jeszuby we Lwowie. Prezydowa w latach 1592-1616. Jemu wypado obwieci uchwa roku 1602, jako w modlitewnikach drukowanych na Morawach i w Bazylei znajduj si bdy i dodatki kacerskie; nakazano przeto rewizj generaln znajdujcych si w Polsce egzemplarzy. Ju po mierci Falka przykazywano, eby w kadej gminie by urzdnik, pilnujcy rzetelnoci miar i wag. Rwnoczenie wydano zakaz, e kto paci mniej ni cztery grosze podatku kahalnego, moe trzyma tylko jedn sug; przypominano zarazem, e nie moe to by chrzecijanka1408. Ju w roku 1583 obraduje waad piciu krajw". Kazano si przyczy ydom litewskim. W roku 1623 Litwa oddzielia si. Waady koronne zjeday si przewanie najpierw w Lublinie, potem w Jarosawiu, podczas wielkich jarmarkw; wyjtkowo gdzie indziej (np. w Piczowie, w Beycach, w Ryczywole)1409. Litewskie obradoway potem osobno po drugorzdnych miecinach; widocznie Wilno nie byo jeszcze do zaydzone. Ilo czonkw waadu powikszaa si w miar, jak przybywao mu czynnoci, zwaszcza sdziowskich. Przyznano te rwnouprawnienie wszystkim kahaom. W poowie XVII wieku waad nie skada si ju z przedstawicieli samych tylko gwnych gmin. Pod rokiem 1653 dowiadujemy si ze rda ydowskiego, jako pomidzy zwierzchnikw kadej gminy by wysyany jeden parnes, a ci przyczali do siebie szeciu najsynniejszych rabinw z Polski i te zebrania nazywano cztery kraje"1410. Zjazdy mogy tedy liczy okoo setki czonkw, a obrady przecigay si nawet do trzech tygodni. Obok tego atoli posiadamy wiadomoci z roku 1666, e zjazd woyski wybiera dwch deputatw do najbliszego zjazdu generalnego czterech krajw, donoszc o tym oficjalnie urzdowi starociskiemu, i proszc o wpisanie doniesienia w ksigi starociskie"1411. Zdaje si, e przebieg wypadkw wojennych potopu" wpywa na ilo delegatw i e byway luki nie obsadzone. Od drugiej poowy XVII wieku wsuny si te pomidzy kahay a oglny waad zjazdy nie tylko prowincjonalne, lecz nawet mniejszych okrgw, uznane ju za instytucje oficjalne. Stosunek ich do zjazdu generalnego bywa zmienny. Akta archiwalne nazywaj te prowincjonalne zjazdy comitialia, sejmikami1412. Spotykamy si te z wyraeniami o waadach krajowych", tj. prowincjonalnych. Do jakiego stopnia ydzi uznali t organizacj, zrazu im narzucon, za wasn, zna z tego najlepiej, i utworzyli przy kadym waadzie wysz instancj sdow, z sdziami dajne-aroces; sprawy za najwaniejsze szy a przed waad-arb-aroces1413. Ten zamieni si w wielki urzd, utrzymujcy liczne kancelarie i stae wydziay. W roku 1623 oglno-pastwowy waad podzieli si na dwa; koronny i litewski. Podzia koronnego utrzyma si wedug gwnych kahaw: krakowskiego, poznaskiego, lwowskiego i lubelskiego a litewski podzielono rwnie wedug tej samej metody na trzy kraje: grodzieski, brzesko-litewski (po ydowsku Brisk) i piski. W nastpnym pokoleniu postpia organizacja koronna o tyle, i otrzymaa staego zwierzchnika i najwyszego reprezentanta wobec krla. W roku 1669 Micha Korybut potwierdza przywilej na t godno Mojeszowi
1407 1408 1409 1410 1411 1412 1413

Cay tekst w Sch 65 Ba 74, 101. 102 Si 191 Sch 64 Sch 77 Sch 62, 63, ,77 N tom V 202, 203

Markowiczowi, jako syndykowi generalnemu". W taki sposb wystpuje syndyk poraz pierwszy w rdach1414. Utworzenie takiego stanowiska stanowio wielk dogodno dla wadz krlewskich, ktrym wystarczao porozumiewa si z jednym ydem, odpowiedzialnym za wszystkich, ktry tedy z powodu tej odpowiedzialnoci dozorowa dokadnie waad generalny i waady krajowe", zwaszcza w sprawach fiskalnych. By to niejako homo regius ydowski. Nie wymagaa bynajmniej tej godnoci ydowska organizacja kahalna; najwyszym jej reprezentantem by kadorazowy przewodniczcy wielkiego waadu, a mona byo wybiera ponownie tego samego. Widocznie zachodziy okolicznoci, i rzd musia obmyle urzd najwyszy nad ydami, niezaleny od waadw, cile osobisty i jednostkowy. Nie trudno domyle si przyczyny. Wszystkie uchway waadw, operujce nawet kltwami na nie zachowujcych nakazw i zakazw rzdowych, okazay si bezskutecznymi; prbowano tedy nowego sposobu. Zdaje si, e odpowiedzi na to byo ustanowienie sztadlanw i ... poradzono sobie. Wielkie Ksistwo litewskie otrzymao rwnie takiego syndyka generalnego. Obaj syndycy pozostawali w cigym porozumieniu z najwyszymi wadzami i jedzili na sejmy walne. Dziki sztadlanom ustaway utyskiwania wadz na kahay, a syndyk generalny sta si faktycznie jakby najwyszym sztadlanem, prawdziwie syndykiem, rzecznikiem interesw nie skarbu publicznego wzgldem ydw, lecz przeciwnie. W roku 1692 zaszed spr, z ktrego przebiegu dowiadujemy si ciekawego szczegu z ustroju krajw". Kaha krakowski pocz naduywa przewagi swej (wynikajcej z bogactwa i z nauki) nad prowincjonalnymi i zachciao mu si dyktowa przepisy. Chodzio w owym roku o to, czy wszyscy ydzi w okrgu maj paci tyle, co krakowscy, wszyscy jednako w takim razie paciliby i krakowscy oczywicie mniej, ni gdyby uwzgldnia rnice dochodowe yda krakowskiego, a np. wilickiego. Ubosi skadaliby si po prostu na zamoniejszych! Odwoano si do waadu okrgu krakowskiego, po czym sprawa przesza jeszcze do waadu generalnego czterech krajw", ktry odbywa si w owym roku w Jarosawiu. Ten orzek, jako fiskalna jedno z Krakowem obowizuje tylko w promieniu dwch mil od tego miasta. To samo powtrzono i potwierdzono w latach 1712 i 17171415. Obszar okrgu krakowskiego obejmowa take Sandomierskie. Kiedy w roku 1712 chciano uczci i zjedna sobie najwikszego bogacza rodkowej Europy, bankiera wiedeskiego Samsona Wertheimera, nadano mu tytu rabina honorowego miasta Krakowa i kraju krakowsko-sandomierskiego, zwc go ksiciem w Izraelu i naczelnikiem wygnania1416. Snuje si z tego powodu domys o organizacji midzypastwowej ydowskiej, lecz nie s one usprawiedliwione adnym a adnym rdem. Tytu exilarchy by tylko pochlebstwem i honorowym odznaczeniem. Ten sam Wertheimer mianowany by przez rzd wiedeski naczelnym rabinem na Wgrzech i powici si temu zadaniu wycznie na starsze lata, wycofujc si ju z interesw; ale Krakowa nigdy nie oglda. Ile posiada dyplomw na ksztat krakowskiego?1417. Faktycznie bya to posta grujca nad ydami Polski, Wgier i Niemiec. W Polsce wiedziano o nim, bo on finansowa starania Augusta II o koron polsk i nastpnie udzia jego w wojnie pnocnej1418. Czy growa tylko dla bogactw swych? I czy zosta tytularnym rabinem krakowskim tylko dlatego, eby przysya do Krakowa jakie datki pienine? Utrzymywano stosunki z ydostwem innych pastw, religijne i handlowe. Wobec ydowskiego wszdobylstwa nie mona sobie wprost wyobrazi, jakby nie miao by midzy nimi cigych stosunkw, lecz nie ma ani ladu cznoci z jak ydowsk wadz zagraniczn. Zway te naley, e ydzi w Polsce synli na cay wiat z wiedzy talmudycznej, a waad czterech krajw, zajmujcy si wszelkimi sprawami sakralnymi, otrzymywa zza granicy nieraz zapytania i proby o wydawanie opinii1419.

1414 1415 1416 1417 1418 1419

N tom V 249 Ba 153, 154 Ba 132 Sl 128, na wiadomo, e dyplom krakowski wrcz odrzuci Sl 128 N tom V 202

Nie atwo wyliczy, czym wszystkim zajmowa si waad. By to niejako kaha nad kahay, a wic naleao do niego wszystko, czym kahay si zajmoway, o ile dany wypadek dotyczy wicej ni jednego okrgu. A wic ze stosunkw z gojami kwestia rozdziau pogwnego i podymnego, ewentualnie innych podatkw, pomidzy okrgi i zajcie stanowiska wobec wszystkich w ogle wymaga, stawianych przez rzd pastwa ydostwu; ze stosunkw za midzy wspwyznawcami przede wszystkim spory midzy okrgami, spory waadw okrgowych z kahaami okrgu, odwoania od orzecze waadu okrgowego itp.; wreszcie dy waad generalny do ujednostajnienia pewnych norm handlowych w caym pastwie, a wic wydawano przepisy co do wysokoci procentw, co do postpowania z membranami, a w roku 1624 wydano ustaw tyczc upadoci. Podanym byoby zbadanie, czy ta ustawa (i pewne inne) obmylona bya w Polsce, czy te przejta zza granicy (z Niemiec?) i czy z pewnymi zmianami. Chodzi o to, czy istniaa w kwestiach ekonomicznych, zwaszcza handlowych, pewna tendencja powszechno-ydowska, denie do wsplnego normowania stosunkw pomidzy ydowskimi kupcami i przedsibiorcami rnych krajw, sowem denie do ydowskiej jednolitoci ekonomicznej; choby w pewnym ograniczeniu, np. co do wsplnego prawa wekslowego? Wszystko, co dotychczas w tych sprawach wiemy, przemawia za przekonaniem, e tego nie byo. Dziwne to zaiste! Lecz wyjania si ogromnymi trudnociami wszelkiego handlu midzynarodowego europejskiego w owych pokoleniach. Wiek XVI by wielce wojenny, a XVII dysza wielkimi wojnami, polskie za ydostwo dotknite byo cikimi pogromami" za wojen kozackich. Skoro za nie byo oglnoeuropejskiego kierownictwa spraw handlowych ydowskich, nie byo tym bardziej wwczas adnej oglnoeuropejskiej ydowskiej wadzy politycznej. Handlowano wojn i pokojem wszdzie, gdzie si dao; lecz nie zaznacza si z tego jaki plan wsplny polityczny. Np. w Wertheimer by bankierem Habsburgw i Wettinw rwnoczenie i dopomaga Augustowi II w wojnie pnocnej. Habsburgowie w niej nie uczestniczyli, zajci Turcj i poudniowymi Wochami; zainteresowani byli dopiero sprawami Augusta II Sasa. Gdyby bya wwczas istniaa jaka centralna wadza ydowska, siedziba jej byaby w Polsce, jako kroczcej na czele uczonoci ydowskiej, a wyprzedzajcej coraz mocniej wszystkie inne kraje sam iloci wspwyznawcw. Naleao by przeto domyla si takiej wadzy przy waadzie polskim lub litewskim. Te instytucje nie celoway atoli ani wyszoci umysow, ani rozlegoci widnokrgw swej myli. Inteligencja ydw zawsze bya zawisa od poziomu umysowego gojw, wrd ktrych mieszkali; razem z nimi rozwijali si i razem z nimi upadali umysowo. Tak byo u ydw zawsze i tak samo miay si rzeczy z ydami w Polsce. Od drugiej poowy XVII wieku zacienia si krlestwo myli u nas do coraz szczuplejszych gron, a na przeomie XVII i XVIII wieku ju si rodzi sarmatyzm; w te lady wytwarza poczyna si u ydw ich ciemna synteza". Zna gwatowne podupadanie waadw. Pod jednym tylko wzgldem staway si coraz dzielniejszymi: w wykrcaniu si od speniania obowizkw wzgldem pastwa. Ani syndykowie krlewscy nie dopomogli polskiemu rzdowi. Waad za stawa si rzeczywicie twierdz autonomii ydowskiej. Powstao pastwo w pastwie. Waady przestay spenia cel, dla ktrego zostay powoane przez pastwo. Stay si nie tylko nieuytecznymi dla rzdu, lecz nawet szkodliwymi. Pod mask zachowywania form i obudnego posuszestwa krya si dziaalno wprost przeciwna wymaganiom rzdowym. Dochody od ydw malay. Waad wymawia si, e kahay nie s mu posuszne, i e sobie nie moe da rady z opornymi, prosi nawet krla o pomoc, eby rzd dopomaga jurysdykcji starszych koronnych". Jan III wyda nawet w roku 1687 surowy uniwersa" skutkiem tych zaale1420. Ale obywatele pastwa kahalnego byli coraz nieposuszniejsi. Ani kahay, ani waady nie bray na serio sankcji sakralnych, miotanych przeciw zalegajcym z podatkami. Wszyscy ydzi wiedzieli, e wobec prawa ydowskiego to wszystko nie wane. Od dawna przestano ich ju nawet wrzuca z myt, z ce itp. Czy w caej Polsce i Litwie byo cho jedno myto ktre nie byo by oddane w dzieraw ydowi?
1420

Sch 76, 77

Wiele tumaczy si ow nieszczsn przewag Litwy nad Koron, ktrej Korona ulegaa coraz bardziej. Wielkie Ksistwo stawao si coraz bardziej judeofilskie. Na Litwie ydzi bez najmniejszej przeszkody ze strony szlachty brali w dzieraw ca1421. Co waniejsze, neofici na Litwie stawali si atwo szlacht, bywao to nawet regu, a prawo" uwzgldnia udawane przyjmowanie obcej wiary w wypadkach wyjtkowych, zasugujcych na uwzgldnienie wanie dla dobra Izraela. Neofita uszlachcony mg nabywa dobra ziemskie, mg nawet ubiega si o urzd publiczny. Korona stawaa si bezsilna wobec tego, na co zezwalaa Litwa, a sztadlani dbali o to, eby na sejmie walnym nie stao si nic szkodliwego dla ydw. Pastwo w pastwie stawao si za coraz silniejszym w miar, jak polskie pastwo osabiao si. Rzd coraz rzadziej zwouje waady. O koronnych nie wiemy nic z czasw Augusta III; litewskich na pewno nie zwoywano w okresie lat 1730-1751. Niebawem poczto si zastanawia nad tym, czy by waadw cakiem nie znie. Przyczyna tkwia w przesileniu ekonomicznym, specyficznie ydowskim. Waadom i kahaom grozio bankructwo i znowu z powodu naduywania kredytu. Okolicznoci tak si sploty atoli, i bankructwo ydowskie pocigno by za sob ruin wielu rodw paskich, znacznej czci najzamoniejszej szlachty i nawet duchowiestwa. Oto waady byy zaduone u najzamoniejszych gojw" wysoko poza kupieck mono i staway si niewypacalne. Chodzio o spekulacj obopln, zagniedon od dawna. Polska staa si czym tak mizernym ekonomicznie, i nawet nie byo u nas w owym okresie cakiem bankw; lokowano wic kapitay na synagodze", tj. poyczano je kahaom i waadom na 6-10%, podczas gdy prowizja wczesna handlowa midzy ydami dochodzia (legalnie) ju 35%. Jaki wic procent przynosiy operacje yda z gojem?! Byo to wic zotym interesem, eby napoycza jak najwicej u zamoniejszych Polakw; zaduano si te, a strunka nareszcie pka. Na korzystanie z kredytu u polskiej szlachty lub duchowiestwa musia yd otrzyma chazak (o chazace" niej), od swego kahau. Przy wikszych sumach da wierzyciel porczenia od kahau; od tego by ju tylko krok do tego, eby kaha sam, jako taki, poyczk zaciga. Kahay zamieniy si w banki. Znaczniejszy bank powstawa przez spk kahaw, przy okrgowej generalnoci" ydowskiej, a najwikszym bankiem sta si waad. Ju w roku 1719 krakowski kaha zaduony by na z 588.527; wileski za z roku 1766 r 722.800 zp. Robiy interesy kahay nawet w gminach, liczcych ledwie i kilkadziesit rodzin ydowskich. W takich np. Wronkach dug kahau w roku 1765 wynosi okrgo 200.000, w kwi w roku 1750 powyej 100.000, Drohobyczu w 1754 roku 121.574 z. W roku 1764 wynosiy dugi organizacji ydowskich w ogle bajeczn na owe czasy sum ptrzecia miliona, czego okoo ptora miliona przypado na pretensje duchowiestwa (przewanie Jezuitw, Dominikanw, Franciszkanw), a okoo 900.000 zotych pol. na pretensje magnaterii. Tego doliczya si komisja sejmowa, wybrana do tego w roku 1764. Ile poyczek nie zarejestrowao si! Drobniejsze wierzytelnoci zamoniejszej szlachty wiejskiej pozostay zapewne poza spisem; drobniejsze szczegowo, lecz tak liczne, i w sumie zoyyby si rwnie na jaki milion. Te swoiste stosunki kredytowe musiay wpywa na stosunek warstwy rzdzcej i sejmw do spraw ydowskich. Wytwarzaa si sfera wzajemnych interesw. Powstaa silna opozycja przeciw spekulacjom, przeciw spce, bd co bd dla strony polskiej nie zaszczytnej. Na sejmiku kaliskim ju w rok 1729 domagano si zniesienia kahaw i waadw. Ciekawe byy z tego powd zajcia na sejmach lat 1740, 1746 i 1748, z ktrych dochoway si diariusze. Szlachta zuboaa domagaa si w roku 1740 nawet wypdzenia ydw z pastwa1422. ydzi nakadali na si osobn danin na koszta sejmowe" i przyczyniali si do zrywania sejmw jak to wiadomo skd ind.
1421 1422

Spostrzeg to ju dawno rosyjski historyk Dubnow, o czym Sch 69 w przyp. l. Si 211-218, 229, 230

Opozycja przybieraa widocznie na sile, a po roku 1760 powstaa panika wrd polskich wierzycieli. Skorzystaa z tego familia" i wcielia do swego programu take zniesienie waadw. Dokonano tego na sejmie w roku 1764, opanowanym przez Czartoryskich. Ale Stanisaw August wiecznie w kopotach finansowych osobistych, biorcy pienidze zewszd, gdzie tylko si dao, wyczekiwa pomocy od ydw. Ostatni waad centralny litewski odby si w roku 1761, a koronny roku nastpnego. Na sejmie 1764 roku nie tylko skasowano waady generalne, ale zakazano rwnie krajowych" i dobrano si (jak mniemano) do kahaw, odejmujc im podstawy finansowe. Prcz pogwnego, znosi si wszystkie inne podatki, praktykowane dotychczas w miastach, miasteczkach i okrgach, przez kahay rozpisane i pobierane, a zarazem zakazuje si wszelkich zjazdw rabinw i starszych pod kar 6.000 grzywien1423. A jednak na Litwie poradzono sobie. Wadz waadu litewskiego przeniesiono na najwaniejsze kahay. W roku 1766 wymieniono brzeski, grodzieski, piski i wileski1424, jako jedyne kahay. Wszdzie indziej na Litwie maj by odtd tylko podkahaliki. Wzmocniono wic nadzwyczajnie stanowisko kahaw okrgowych. Pastwa rozbiorowe nie byy yczliwe wzgldem pastwowoci kahalnej, a jednak kahay utrzymyway si jeszcze bardzo dugo. Trudne okolicznoci (bo kontrola zdawaa si grozi surowsza) zmuszay, eby liczy si z nowymi wadzami bardziej, ni z poprzednimi polskimi. Po pewnym atoli czasie znw sobie poradzono. Zdaje si, e przezwycienie trudnoci nie byo zbyt cikim zadaniem i e sztadlani nie spotykali si z wikszymi przeszkodami po biurach nowych wadz. Zreszt rozbiory i nastanie rzdw rozbiorowych byy im w zasadzie obojtne; w praktyce za dogadzao im bardzo to, e weszli do pastwa rosyjskiego, o co na prno zabiegali od czasw Piotra Wielkiego. Trudno byo przewidzie lini osiedlenia"; ale i z tym niedostatkiem jake rozszerza si ydowski widnokrg ekonomiczny! Tendencja do utrzymania okrgw widoczna jest take w zaborze austriackim, gdy w roku 1772 wymienia si cztery miasta z rabinami okrgowymi: Lww, Krakw, Przemyl, Bez przy czym pamita trzeba, e Krakw pozostawa wprawdzie przy Rzeczypospolitej a do roku 1795, ale przedmiecie Kazimierz wraz z miastem ydowskim ju przedtem zajte byo przez Austriakw. Rzd zmierza do zespolenia ydowskiego samorzdu jak najcilej z wasn administracj, eby cyrku" stanowi zarazem kaha z rabinatem i eby przy kadym kahale bya szkoa niemiecka. Zmniejszono tedy ilo kahaw, ale zachowano (a moe pomnoono) przykahaki, gdy urzdzono klasy" kahaw wedug wysokoci pogwnego. Ordynacj wyborcz zmieniono o tyle, e spord morejnych losowao si 4-7 boremin; odpad za cakiem wybr szamoim. Z pocztku chciano znie zupenie swoist ydowsk ordynacj i zarzdzi wybory wedug poj europejskich; wprowadzono te zaraz w roku 1776 wiele innowacji radykalnych (dyrekcja ydowska" we Lwowie i in.), ale po kilku latach dano za wygran. Z jzefiskich reform utrzymao si tylko zniesienie hierarchii miast i kahaw. Kahay choby najniszej klasy" posiaday zupen samodzielno, na rwni z najwikszym okrgowym; tylko wobec wadzy rzdowej okrgowy mia wicej odpowiedzialnoci. Pod Katarzyn II odjto kahaom wszelkie kompetencje poza sprawami cile bniczymi, zniesiono sdownictwo bet-dinw, starano si usun ich ze wsi, podniesiono im podatki w dwjnasb, a w roku 1790 zakazano nawet sprowadza zza granicy (tj. z reszty pastwa polskiego) ksigi ydowskie. A gdy nastao powstanie Kociuszkowskie, ydzi aw owiadczyli si za... Rosj i szkodzili na kadym kroku sprawie polskiej. Prawa wydawane przeciwko pastwowoci kahalnej nigdy nie nabieray znaczenia realnego, a po pewnym czasie odbywao si wszystko po dawnemu, nawet wobec urzdw, patrzcych przez palce na faktyczny stan rzeczy, byle co z litery prawa zachowane byo na zewntrz. Np. zastrzeonym byo, jako podatki kahalne musz by zatwierdzane przez gubernatora, a jednak ksigi wydane przez Brafmana zapisuj wypadki, e cigano ten i w podatek wbrew gubernatorowi.
1423 1424

Sch 77 N tom V 308

Nie zmienio si te nic, gdy w roku 1822 zniesiono kahay, ustanawiajc na ich miejsce dozory bnicze"; skaday si z rabina, jego pomocnika i trzech dozorcw" z wyboru. Zawsze tak si zoyo, e po staremu byli to morejne. Od roku 1830 zapewniono im to nawet ustawowo, podajc prawo wyborcze w zaleno od cenzusu majtkowego; byo to to samo innymi sowy. Ale mia spa cios na morejnych w innej postaci, i to wanie w tym miejscu, w ktrym najlepiej si obwarowali: Pord najrozmaitszych bractw okoo bnicy byy midzy innymi bractwa pogrzebowe, filantropijne stowarzyszenia majce zapewni ostatni posug zmarym ndzarzom, ktrych krewni nie zdoali zdoby si na koszta choby najskromniejszego pogrzebu. Z czasem rozszerzy si zakres bractwa. Z natury rzeczy stowarzyszenia takie pukay do kieszeni zamoniejszych, a wic morejnych a zatem staway si faktycznie od nich zawise. Z czasem bractwo stao si wadc cmentarza w ogle, rozcigno wadz sw nad chowaniem wszystkich zmarych, wydzierawio cmentarz od kahau, ustanawiao taksy, a co najwaniejsze i najdotkliwsze, stanowiy o rodzaju pogrzebu, o pomniku grobowym itp. W straszliwej dla rodziny chwili wystpowaa kancelaria bractwa pogrzebowego, jako despocja istna, mogca wydusi, ile chciaa, w danym razie narazi rodzin na publiczne upokorzenia. Jeeli kaha, dzierc w rku zabjcz bro cheremu, strasznym by dla ydw, to bractwo rozcigajc wadz nad chowaniem zmarych, doprowadzao ydw do rozpaczy". Albo bractwo rozkwitao w najlepsze i uroso na bractwo wite", Chewra-kadisza. Wtem nagle 28 marca 1822 roku rozwizano bractwa wite, ale jak? Oto czynnoci ich poruczono dozorcom bniczym1425. W praktyce nic si tedy nie zmienio, a dozr" musia wyoni do tych spraw jaki wydzia i biuro; wadza za i nadawanie kierunku pozostaway nadal przy morejnych. Bractwo wite pomimo, e od roku 1822 prawnie byo zniesione, umiao przez lat 21 pod tarcz godnych kolegw, czonkw dozoru bniczego, prawo omija i opiera si postanowieniom wadzy, bezwarunkowe rozwizanie nakazujcym". W roku 1843 przewodnictwo w warszawskim dozorze bniczym przypado postpowemu Matiasowi Rosenowi i ten dokona ostatecznie rozwizania bractwa. Tak przynajmniej donosi historyk ydowski, dodajc, e rwnoczenie utworzono sekcj pogrzebow z wydziaem dobroczynnoci przy dozorze bniczym"1426. Ale to ju raz byo! A zatem wadza ta doprowadzajca ydw do rozpaczy", nie przestaa istnie; ani te nie przestanie, pki sprawy jej zaatwiane bd okoo bnicy"! A czy moe by inaczej? Podobnymi metodami zmieniao si kahaach i to i owo. Najbardziej nadszarpano star rodzim ydowsk ordynacj wyborcz, a z niej nie zostao nic. W miar jak maskilim stawali si liczniejsi, cofa si musia stary obyczaj. Tak np. w okresie 1843-1871 w Warszawie prawo wyborcze naleao do bnic i synagog, ktre z kadych stu czonkw uczszczajcych na modlitw do jednego lub kilku domw boych, wybieray po dwu elektorw, a ci dopiero wikszoci gosw z pomidzy siebie wybierali potrjn liczb kandydatw, z ktrych wadza wybieraa siedmiu czonkw i tylu zastpcw" Ale przy tym systemie maskilim pozostawali jeszcze w mniejszoci. Dowiadczenie wykazywao coraz bardziej, e bogactwa gromadz si obecnie gwnie u postpowych", przy neorabinizmie", a zatem dogodniej bdzie wraca do plutokratyzmu, jak w dawnym systemie morejnych. Od roku 1871 poczynaj si wybory do kadencji trzyletniej: Nie bnice, lecz kady kontrybutent opacajcy skadk gmin zwan etatowe, nie mniej, jak 15 rubli rocznie, ma prawo gosowania na wyborach czonkw do zarzdu gminy. Ten nowy system zredukowa liczb wyborcw, uwalniajc j od znakomitej czci ludnoci biednej i zacofanej, a powierzajc los wyborw zamoniejszym" i odtd coraz bardziej ustala si w zarzdzie wikszo postpowa1427. Nadano te kahaom nazw zarzdw gminy izraelskiej". Faktycznie dziao si co innego: nastay czasy cadykw, ktrych wadza przekroczya Wis i szerzya si ju na lewym jej brzegu ... Zostay datki i podatki, o ktrych wadza gojw nie wiedziaa, pozostaa administracja zarzdw gminnych, posiadajcych kompetencje dziesi razy wiksze ni nawet rosyjskich
1425 1426 1427

Hi 114, N tom V 374, 376, 384. N tom V 386, 387; Hi 199 N tom V 441, 442

gmin; pozostao sdownictwo rabinackie i cadykowskie, ktrego dotychczas jestemy wiadkami, a sawa bractw pogrzebowych ucierpiaa bardzo niewiele, nieznacznie. Ktry tylko yd chce, moe y nadal bez przeszkd w wasnej pastwowoci. A na prowincji i wrd ydkw", opisywanych przez Klemensa Junosz Szaniawskiego, uywa si nawet wyrazu: kaha jakby nic si nie zmienio. Oni za sami powiadaj w Tuniadwce, e wszelkie zabiegi ludzkie kocz si mierci, a wszelkie rozprawy w ydowskim kahale musz ostatecznie koczy si ustanowieniem nowej taksy". Od ydowskiego za autora przej Szaniawski wiadomo, jako gwni kierownicy interesw kahalnych obywaj si wygodnie bez wszelkich ksig i rachunkw1428. Przydugim staje si ten rozdzia ... a jednak nie poruszyem jeszcze najwaniejszego dowodu, jako organizacja kahalna bya pastwowoci, i e wanie w Polsce pastwowo ta rozwina si nie tylko najwyej, ale take stana tak mocno, i moga bya ziemie polskie uzna za sw wasno. I to w najzwyklejszym materialnym znaczeniu tego wyrazu. Posiadaniem Polski dzielili si ju ydzi w pierwszej poowie XVII wieku. Trzymano si drogowskazu zawartego w Talmudzie, w orzeczeniach, jako wszystko co pozostaje w rku gojw, stanowi ze stanowiska prawa ydowskiego pustyni" lub wolne jezioro", na ktrych wolno ydom urzdza si po swojemu, jak tego wymaga ich dobro. Mona by cofn si do Tory; czy bowiem Mojesz i Jozue nie rozdawali ziemie cudze? Lecz poprzestajmy na Talmudzie. Licz si tylko ydzi, a zatem wszystkie te pustynie" i wolne jeziora" to res nullius, a wic w konsekwencji res primi occupantis, tj. yda, ktry pierwszy to gojowi zabierze. I tak cay wiat naley z woli Jehowy do ydw, a zatem majtno goja stanowi waciwie wasno ydowsk. A pastwowo kahalna od tego, eby to byo takie de facto. Obmylono tedy, jako goje i wszystko, co do nich naley, to wasno kahau. Nie moe kaha wywaszczy tubylcw, to materialnie niewykonalne, ale rozporzdza prawem eksploatacji na ich terenie i nad ich osobami. Eksploatacja winna by przeprowadzon systematycznie. W tym celu kaha odstpuje to swoje prawo komu z prawowiernych czonkw gminy, wykluczajc konkurencj. Na terenie lub przy osobie goja, przyznanego przez kaha komu, nie wolno nikomu innemu robi adnych interesw. Prawo to bywa z reguy dziedzicznym. Nabywa si w kahale przez licytacj. Jeeli tyczy terenu, zowie si chazak; jeeli osoby, nazywa si meropia. Ogasza si te licytacje we wszystkich domach modlitwy. Mona odsprzedawa prawo chazaki czciami, gdy teren za duy na rodki choby najbogatszego yda z danego okrgu kahalnego. Kto naby w taki sposb goja, jego nieruchomoci czy ruchomoci, dom, folwark, warsztat, sklep, moe tam obmyla sobie zyski, postpujc dowolnie, niczym nie krpowany, i nie obawiajc si konkurencji. Nawet rzemielnikowi ydowskiemu wolno pracowa dla takiego tylko goja, nad ktrym naby w kahale meropi1429. Jeden z historykw ydowskich przytacza z dziejw rzemiosa ydowskiego w Krakowie taki przykad: Ptlicarz Abraham mia chazak do robienia na dworze ksicia wojewody Lubomirskiego dla samego ksicia i jego dworzan; gdy umar, uzyska Abraham chazak do robienia na dworze jego syna, wojewodzica starosty sandomierskiego. Abraham wykonywa owe prawo przez kilkadziesit lat, a gdy umar, uzyskali jego potomkowie (dwaj synowie i wnuk po zmarym synu) chazak dekretem sdu cechowego dnia 5. nisan 1678 roku. Lecz inni ptlicarze poczli si wdziera w prawa potomkw Abrahama i wwczas seniorowie cechu wraz z sdziami wydali 10 teweth 1683 roku surowy zakaz wamywania si w prawa potomkw Abrahama, zagwarantowane chazak"1430. Skoro w ptlicarz Abraham zmar w roku 1678, a sprawowa swe rzemioso przez lat kilkadziesit", odliczmy wic lat 40 wstecz, a wypadnie nam mniej wicej rok jaki pomidzy 1630 a 1640 na pocztek
1428 1429 1430

Jn 48, 147 Bf 51 przypisek, 52, 80, 81-85, 98, 150 BaR.

wykonywania ptlic z mocy chazaki. Mamy za wiadectwo z roku 1624, mianowicie ustaw waadu koronnego o upadociach, na samym kocu paragrafu drugiego zagroono przestpcy, e traci on chazak kahaln"1431. Mwi si tam o chazace, jako o czym powszechnie wiadomym, a zatem istnienie jej trzeba cofn przynajmniej do roku 1600. Myli si przeto Nussbaum, odnoszc ustanowienie chazaki a do koca XVII wieku1432. Myli si te Schiper, przypuszczajc, e indywidualne nadawanie chazaki rzemielnikom trwao tylko do powstania cechw1433. Czy chazak i meropi przyniesiono z Niemiec wraz z kahaem, czy te zrodzio si to dopiero w Polsce? Szulchan Aruch o tych instytucjach prawa ydowskiego nie wspomina, a poniewa hagah" tego zbioru pochodzi od rabina krakowskiego (Mojesza Isserlesa zm. 1572), ten brak wzmianki upowania do przypuszczenia, jako chazaka wytworzya si w Polsce dopiero po jego mierci a zatem nie wczeniej, jak po koniec XVI wieku1434. Przypuszczenie bdzie mie warto dopty, pki kto nie wskae rda bardziej bezporedniego i lepiej informujcego. W drugiej poowie XVII wieku pojawia si chazak na wszelkie arendy, tudzie na kredyty, mianowicie na poyczki zacigane u gojw (na niski procent, w celach spekulacyjnych1435. W poowie XVIII wieku przyjto w kahaach litewskich, e arend kupuje si w kahale na trzy lata; a zatem aden yd nie zawiera kontraktu dzierawnego z gojem na duej, jak na trzy lata, bo nie mg przeciwi si kahaom. Tote aden arendarz niczego porzdnie nie naprawia, nie robi adnych ulepsze, wszystko popadao w zaniedbanie jakiego prowizorium. We wschodnich wojewdztwach od dawna przyjo si ju jak wiemy z poprzednich rozdziaw puszczanie w arend ydom folwarkw, nawet caych kluczy; na kadej takiej arendzie tkwia kltwa zbyt krtkiego terminu dzierawy. Chocia bowiem chazaka powtarzaa si z reguy, a bywaa nawet dziedziczn, ale termin trzechletni stanowi regu, zasad. Nie byo pewnoci, czy kaha nie zezwoli, by po trzech latach kto inny nie przelicytowa arendy. Byoby to wanie z korzyci kahau; tote prawdopodobnie ci, ktrzy ostawali si po mnogie trzechlecia, musieli sobie w kahale radzi. Natomiast pewnym by ydowski arendator, e go nikt ze wspwyznawcw nie ubiey podwyszeniem arendy. Ktoby chcia podwysza czynsz od dzierawy (karczmy czy folwarku) u chrzecijaskiego waciciela, dopuszcza si tzw. hosoffa, za co popada w kltw. wiadczy o tym Salomon Majmon, syn karczmarza z dbr radziwiowskich1436. Stao grosza dzierawnego oznaczaa oczywicie coraz tasz dzieraw dla dzierawcy, lecz coraz gorsze warunki dla waciciela. Zawsze dokonuje si deprecjacja pienidza, choby nawet najpowolniejsza; pienidz tanieje, ceny wzrastaj, a zatem gdzie tylko rozpowszechnia si ydowska dzierawa, musiaa upada renta gruntowa. Skoro uznano, e wszelkie dobro gojw musi podpada chazace, zmuszano tym samym kadego yda, eby si wystara o jak chazak (od czego kaha pobiera opaty), bo inaczej nie mgby zarabia wrd tuziemcw chrzecijaskich. Nowo osiady w pewnej gminie yd, wieo przybyy z zewntrz, musia przeto najpierw naby w kahale jak chazak. Pki tego nie zrobi, nie wolno mu byo kupi lub wynaj sobie pomieszczenia"; a mieszka ktem tymczasowo nie wolno byo duej, jak trzy dni. Po tym terminie trzeba byo wystara si w kahale o prawo pobytu na stae1437. Tak bya ekonomia ydowska w Polsce. A w miar rozmnoenia Izraela bya caa Polska oblepiona chazakami i meropiami. Istniay dwa prawa, polskie i ydowskie, dwojakie tytuy wasnoci i dwojakie sdownictwo w sprawach o wasno.
1431 1432 1433 1434 1435 1436 1437

Si 138 N tom V 310. Si 147 Tego samego jest zdania Sch 40, idc za Wettsteina Quellenschriften zur Geschichte der Juden in Polen (Hebr.), Krakw 1894 Si 165, 167 Mai I 24 Sch 40

Czy to bya tylko pastwowo ydowska? Nie, to byo ju pastwo, bo dysponowano i to skutecznie prawem wasnoci. Wiedziano o tym powszechnie za Stanisawa Augusta i w roku 1781 Komisja skarbowa zniosa" chazak1438 jak gdyby zakaz wydany przez gojw mg wpyn na postanowienia ydw, o ile nie grozio im bezporednio niebezpieczestwo osobiste. Chazaka przetrwaa rozbiory. W rosyjskim oryginale wydania Brafmana znajduje si 37 tego rodzaju aktw kupna". Dla przykadu przytaczam jeden z nich za Marylskim: Sobota, oddzia bamidbar, w rocznic 1-go siwona 5560/1800 roku. Przedstawiciele kahau postanowili: sprzeda prawo na wadanie klasztorem przy ulicy w. Jerzego w Wilnie, nalecym przedtem do zakonu Karmelitw, a teraz do Franciszkanw". Po opisie szczegowym granic posesji, dokument mwi: To prawo do wyej wymienionego klasztoru i do domw i zabudowa do niego nalecych, a na placu w wyej wskazanych granicach znajdujcych si, zarwno murowanych, jak i drewnianych, do piwnic i pokojw klasztornych, jak rwnie do domu, wybudowanego na tyme placu, przez chrzecijanina kowala Zieleza, ze wszystkimi zabudowaniami i pokojami do niego nalecymi, jak rwnie do gorzelni klasztornej, znajdujcej si w ogrodzeniu, do podwrzy i placu wolnego w wyej wspomnianych granicach, do ogrodu klasztornego i do sianocia, rozcigajcego si; do ogrodw i do sianokosw, przylegych do domw, pooonych przy ulicy z jatkami; prawo do tego wszystkiego, co wymieniono, od rodka ziemi a do wysokoci niebieskiej sprzedali przedstawiciele kahau Eliazarowi, synowi rabbi Jzefa, Siegalowi (rodzina tego nazwiska znana dotychczas w Wilnie), jego penomocnikom i sukcesorom na wieczne, niezwrotne wadanie (waciwe posiadanie). Nalene za t sprzeda pienidze ju dawno co do grosza zapaci wyej wymieniony Eliazar Siegal, na co wydali mu czonkowie kahau akt kupna, sowo w sowo wedug aktu dorczonego r. Ablowi, synowi r. Mejera. Akt ten zosta podpisany przez szeciu przewodniczcych z wyjtkiem bogacza r. Izaaka, i przez notariuszwpenomocnikw. Dnia 4. siwona 5560/1800/ roku". Inne dokumenty mwi np. o kupnie sklepw, nalecych do ksiy Bonifratrw, domu bdcego wasnoci nieobrzezanego kowala Zieleza", balkonu kamienicy pana Trankiewicza", sklepw pana Bajkowa" itd.1439. Jeszcze w roku 1870 pisze Brafmann w tym przedmiocie: Terytoria pastwa ydowskiego okrela pastwo kahalne Chezkat Izub. Nie-ydowscy mieszkacy rejonu kahalnego z caym swoim majtkiem stanowi niezajt pustyni" (Talmud traktat bawa-batra) bdc niejako pastwow albo urzdow wasnoci kahau, ktry j czstkami ydom sprzedaje; innymi sowy jest to wolne jezioro", w ktrym tylko yd upowaniony od kahau, ma prawo zarzuca sie" (rabin Jzef Kuun). yd otrzymuje chazak" (wadz) na majtku chrzecijanina, ktrej moc suy mu wyczne prawo bez najmniejszej przeszkody lub konkurencji ze strony innych wspwyznawcw, stara si zawadn np. domem wszelkimi sposobami", jak si mwi w aktach kupna. Bywaj wypadki, e kaha sprzedaje nawet osoby chrzecijan w celu ich wyzyskiwania, choby nawet nie posiaday majtku nieruchomego. Oto sowa tego dziwnego prawa meropii", czyli zamienia" istotnego waciciela majtku: Jeeli yd wyzyskuje nieyda, to w niektrych (okrelonych) miejscowociach zabrania si innym ydom nawizywa stosunki z takim osobnikiem i czyni szkod wspwiercy, ale w innych miejscowociach wolno kademu ydowi mie z tym osobnikiem interesy dawa mu pienidze na poyczki i obdziera go, poniewa majtek nie-yda jest to to samo, co hefker (wolny), a majtno naley do tego, kto ni prdzej zawadnie"1440. Marylski za wyraa si w tej materii w te sowa w roku 1912: Przetrwaa jednak ta instytucja do dni naszych, w dotkliwy sposb przypominajc nam swe istnienie".

1438 1439 1440

Sch 42 Ma 111, 112. Choszen hamisz pot 157. s. 17 i Mordachaja, traktat Bawa-Batra. art. Lo-jachpor, Me 110, 111.

Chazaka i meropia istniay widocznie nie tylko w Polsce, skoro dochoway si o niej wiadomoci poza Polsk1441; lecz (jak dotychczas) znane s rda do tych spraw tylko w Polsce. Moe z Polski szerzyy si? W kadym razie instytucje te prawa ydowskiego rozwiny si u nas najbardziej i najgbiej zapuciy korzenie. Objy zakres tak znaczny, i stanowiy doskonae przygotowanie do opanowania kraju nie tylko ekonomicznie, lecz na ekonomicznej podstawie take i spoecznie, a w dalszych nastpstwach nawet politycznie.

1441

Wa 22; Ri 215. Risal nie orientuje si jednak; mniema, jakoby chazaka, stanowic prawne obwarowanie prawa uywalnoci dla pierwszego okupanta na nieruchomoci, miaa na celu, eby nie mona byo wyrzuca lokatorw

XXX. SEKTA FRANKISTW

Przewaga ekonomiczna musi wyda z siebie wpywy spoeczne, nawet polityczne. Zachodzi tu prawo przemiany si, jedno z niewielu spraw wsplnych materii i duchowi1442. Jak niegdy istniaa Judeohispania, podobnie doszed ruch i rozrost umysowoci ydowskiej w Polsce do pojcia Judeopolonii. Mylnym atoli jest mniemanie, jakoby pierwszy pomys tego rodzaju (jakkolwiek poroniony) zrodzi si w poowie XVIII wieku i to na tle sprawy drobnej samej w sobie, a ktr wydto do wielkich rozmiarw poprzez szereg nieporozumie i pomyek, mianowicie na tle przygd ydowskiej sekty sabatejcw, zwanej u nas frankistami od swego przywdcy, ktry nazwa si Frankiem. Zanim poddamy badaniu sam kwesti Judeopolonii, musimy przyjrze si wpierw temu sekciarstwu i oceni krytycznie ywio, z ktrego miay si nastpnie wyania fakty, wsuwajce ydostwo w gb polskiego ycia zbiorowego.1443 Geneza sekty w Azji Przedniej, a twrc jej w Sabataj Cwi, m mesjanistyczny ze Smyrny, o ktrym bya mowa w rozdziale VIII. Propaganda jego sekty dokonywaa si przede wszystkim w granicach panowania tureckiego. Dotara do Polski tam, gdzie pastwo polskie graniczyo z tureckim, wic na Podole. Dowodem nagrobki noszce dat roku wedug przyjcia Mesjasza, a ktre pojawiaj si od roku 1666, a wic na dziesi lat przed mierci Cwi. Bya te w rozdziale VIII mowa o wydaniu trzech broszur propagandowych w roku 1666 i o trjjzycznej informacji popa Galatowskiego w roku 1670. Daty te nakazuj zerwa z rozpowszechnionym mniemaniem, jakoby sabateizm dotar do Polski dlatego, poniewa Podole dostao si pod panowanie tureckie. Nastpio to dopiero w roku 1672. Jeszcze przed rokiem 1670 znany by sabateizm we Lwowie. Rabin lwowski, Dawid Halewi wyprawi swoich dwch synw do Turcji, eby zebra informacje o nowym mu mesjanistycznym. Wysacy byli w Abydos i w Gallipolis, a wrcili z przekonaniem, e Sabataj Cwi jest oszustem. Skutkiem tego waad w roku 1670 rzuci kltw na sabatejcw1444. W dwa lata potem Turcy zajli Kamieniec Podolski i niemal cae Podole moc traktatu buczackiego. Okupacja turecka, trwajca lat 27 (do roku 1699) uatwi oczywicie propagand; niemniej przeto faktem jest, e rozkwit sekty w Polsce i propaganda najskuteczniejsza nale do pocztku w. XVIII. A z kwi pochodzi Mojesz Meier, jedcy na propagand do Niemiec (we Frankfurcie n/M. rzucono na niego kltw1445. Nowi sekciarze zwalczali Talmud. Sekta Sabataja bya bowiem rodzajem nowego karaimstwa. Uznawali Tor i Kaba, odrzucajc Talmud. Jak wiemy z czci I. karaimi sefardim (hiszpascy) brali udzia w kabale redniowiecznej, lecz nie wszyscy. Ju wtedy byli karaimami, uznajcy tylko sam Tor, i inni, zwolennicy nadto Kabay. Utrzymywaa si ta tradycja pomidzy sefardim i przeniosa si z Hiszpanii do Turcji, a wydaa sekt sabatejczykw. Zdaje si, e Sabataj Cwi by tylko figur wysunit (chocia, bynajmniej nie figurantem), a dusz sekty (moe twrc) Nathan Ghazati, uczony ydowski ze Salonik. Nauka jego nie stawiaa adnej zasadniczej nowoci w Izraelu. Przyjmowa kabalistyczn trjc, wiadom ju za czasw hiszpaskich i poczy to z kaba praktyczn", przypuszczajc moliwo mw mesjanistycznych. Mogy by dodane nowe szczegy, ile bowiem kombinacji dao si wymyla na takim tle! Tego bada nawet nie wartao by nikomu. Frank pniej sam wiele pododawa.

1442 1443

Por. w Rozwoju Moralnoci" rozdzia V: Prawa przyrody a ducha". Sprawa posiada trzy monografie: Grtz H. Frank und Frankisten", Breslau 1868, ju przestarzae; Sulima (Przyborowski): Historia Franka i frankistw", Krakw 1893; Kraushar: Frank i Frankisci", Krakw 1895. Ta ostatnia, oparta na najrozleglejszym materiale rdowym, pisana na og bardzo dobrze, pomija czasem rezultaty Sulimy. Obok tego posiada sprawa Franka" mnstwo rozpraw i artykuw. Pomimo to nie wyjaniono jeszcze tego epizodu we wszystkich szczegach. W ostatnim czasie pojawia si tendencja, eby go wyolbrzymia. 1444 Sl 124 1445 Sl 140

Sabataj Cwi przechadza si by po ulicach Smyrny w otoczeniu licznego orszaku uczonych rabinw, prorokw i proroki, z berem zotym w rce i przyjmowa hody krlewskie"1446. Wzbudziwszy podejrzenie sutana Mahometa IV, zosta uwiziony; przyj wprawdzie Islam, lecz wkrtce ponownie aresztowany, wolnoci ju nie odzyska. Wizienie nie mogo stanowi przeszkody, by go nadal uwaa za mesjasza. Nie zaszkodzio mu te przyjcie (publiczne) Islamu, bo kady yd wiedzia, e to tylko pozorne, a robi to sam drugi Mojesz" (Majmonides) i wszystkim robi pozwala. Sabataj, majc si za mesjasza, uwaa si zarazem za krla. czyo si jedno z drugim zasadniczo w pojciach ydowskich; Sabataj kad atoli nacisk na t drug godno, na godno wieck, ktr zaznacza tak demonstracyjnie po ulicach Smyrny. Krlowie Izraela byli zrazu wybierani losem lub mianowani przez poprzednika, lecz potem przewaya zasada dziedzictwa tronu. Tym bardziej trzymali si tej zasady sefardim, obyci z krlewskoci z doby pobytu w kraju Sefard (Hiszpanii). Sabataj Cwi, wznawiajc niejako krlestwo ydowskie, stawa si zaoycielem dynastii Cwi. Zmar Sabataj w roku 1676. Sekta miaa utrzyma na pwyspie bakaskim jeszcze przez 70 lat jego krlewskie mesjastwo. Wysyali widocznie emisariuszy na wszystkie strony, gdy w Niemczech spotykamy si z objawami propagandy skutecznej, a na wiksz skal, ni w Polsce; w niektrych krajach niemieckich sekta staa si przemon. Starszego rabina Hamburga i Altony, Neumarka, wygnano za to, e nie chcia uzna Sabataja1447. Gwnym agitatorem by Mordechaj z Eisenstadt. Zorganizowa pielgrzymk do mesjasza, znalazszy poparcie synnego bankiera wiedeskiego, Samuela Oppenheima. Doczyli si do nich pielgrzymi z Polski pod przewodem Chaima Maacha. Stanowili tylko dodatek do niemieckiego trzonu pielgrzymki, skoro musieli zjecha wpierw do Wiednia, by stamtd razem wyruszy. Pielgrzymka wynosia przeszo tysic osb. Cz jechaa dalej i dotara do Jerozolimy. Nie wszyscy wrcili, wielu pozostao na Wschodzie, jedni przy ,,mesjaszu", inni w Palestynie. Byo to przed rokiem 1672, bo od tego roku byaby najblisza droga do krajw sutaskich wanie przez Polsk i z Polski; w tym bowiem roku Turcy zajli Kamieniec Podolski i Podole, ktre pozostawao pod panowaniem tureckim przez 27 lat a do pokoju karowickiego w 1699 roku. To rozszerzenie granic pastwa tureckiego byo oczywicie korzystne dla tym silniejszej propagandy sabbateizmu w kierunku Polski. Sabataj zmar internowany w Galipoli. Nie byo to wizienie, lecz pobyt przymusowy, ktry dzielia z nim widocznie ona, skoro syn ich Jakub by jeszcze mody w roku mierci ojcowskiej 1676. Wdowa nie wracaa do Smyrny, lecz osiada w Salonikach wraz ze synem1448. Sekta uznaa dynastyczno i wadaa fantazyjnym krlestwem dwch potomkw Sabataja; syn Jakub (1676-1725) mesjanizowa przez p wieku, nastpnie wnuk Berechia w latach 1725-1740. O jego potomstwie nic nie sycha; nie wiemy, czy mia w ogle syna. Sekta dezorganizuje si. Natrafiamy jeszcze na lady synhedrionu, utworzonego niegdy przy osobie Sabataja Cwi; widocznie uzupeniano go i odnawiano przez kilkadziesit lat. Najduej istniaa godno chachama (trzecia z rzdu co do dostojestwa w synhedrionie) i trwaa jeszcze, gdy o caoci synhedrionu ju nie sycha. Sekta rozlunia si na Bakanach. Wystpuj tu i wdzie gorliwcy, czasem dziaa propaganda, lecz nic nie skada si w jak cao. Saloniki pene byy zawsze sekciarstwa ydowskiego. W owych czasach rozwijay si tam przynajmniej trzy. Sabateizm okaza rwnie tendencj do rniczkowania, tak pospolit w dziejach sekciarstwa wszelkiej religii. Z reguy sekta si rozdwaja, a jej powki z czasem ulegaj znw temu samemu losowi. Sabateizm tak si w Soluniu przemieni, e waciwie przesta by sob, gdy wrd sekt tamtejszych nie byo takiej, ktraby
1446 1447

Sl 140 Ne w przedmowie III. 1448 Nienawidzcy frankistw Grtz rozszerza swoje niechci ... wstecz, do jego poprzednikw; bierze za fakty wszelkie plotki i oszczerstwa. Czy to moebne, eby stosunki rodzinne mesjasza i krla" nie byy powszechnie znane sekciarzom? Jake zrobi sobie na prdce syna ze swego rodzonego brata? Jedna z wielu pomyek Grtza! Powouje si jeszcze na niego Po; dzi ju niepotrzebny.

uznawaa jakiego zwierzchnika z tytuu jego mocy nadprzyrodzonej, mesjaskiej. Prawdopodobnie dziaa tam przez pewien czas Querido, szwagier Sabataja Cwi, a wic naturalny opiekun jego synka Jakuba. Z ktr go jednak sekt czy? Istniaa taka, ktrej czonkowie zbierali si tajemnie w pieczarach i speniali obrzdki, przypominajce praktyki indyjskich fakirw, w towarzystwie kobiet obnaonych, wrd plsw i zwrotek Pieni nad pieniami1449. Istniaa atoli take inna sekta, zwana ,,moslemami ydowskimi", mogca uchodzi rwnie za muzumask sekt. W polskiej literaturze naukowej pisuje si j ,,donmeh", we francuskiej ,,deunmeh". Ciesz si dobr opini. Francuski dziejopis Salonik, jako ich zakady charytatywne s najlepsze i e w ogle od nich wychodzio wszystko, cokolwiek dobrego zrobiono w Soluniu za panowania tureckiego. Trwaa a do naszych czasw. W roku 1784 liczya okoo 600 rodzin; Grtz zapisuje w roku 1868, e dochodz do 50.000 gw; na pocztku XX wieku liczono ich tylko 15.000. Ale Frank w tradycji soluskiej jest zupenie nieznany, a donmehowie chcieli go nawet ukamieniowa, gdy raz do Solunia zajecha1450. Querido nie mia wic nic wsplnego z t sekt, ani z tamt zapewne (zarzuty o orgie, stawiane sabatejcom, okazuj si zoliwymi oszczerstwami); a zatem kierowa on jak trzeci sekt, ktra nie rozwijaa si, skoro nastpnie Frank nie mia si na kim oprze w Soluniu. Sekta sabatejw miecia w sobie ostr propagand przeciw Talmudowi. Religia bez Talmudu, a z Kaba (oznaczona liczb rzymsk II na tabeli na kocu rozdziau IX) znana bya dawniej w Hiszpanii, lecz na pnocy stanowia nowo. Byo to najcie sefardim na prowincje aszkenazim, najcie dokonane nie z Hiszpanii, lecz z drugiej ich siedziby, z Turcji. Natrafiali na grunt przysposobiony wprowadzaniem modlitewnika rytuau sefardim wielkiego kabalisty Izaaka Lurie (o czym bya ju mowa w rozdziale VIII). Nigdy natomiast nie nawizaa si czno z karaimami starej daty, osiadymi w Haliczu i w Trokach; nigdzie w rdach najmniejszego ladu, eby sabatejczycy wiedzieli choby o istnieniu tamtych. Propaganda przeciw Talmudowi znajdowaa zapewne uatwienia w tym take, e od pocztku XVIII wieku wznowia si w Polsce kwestia mordu rytualnego", oparta jakoby na Talmudzie. Sprawa ta, poruszona w wiekach rednich, ulegaa ju zapomnieniu, gdy wtem nagle wznowi j yd. Tym razem nie goje" bynajmniej wystpili z tym straszliwym zarzutem, lecz rabin ydowski. W roku 1710 rabin z Brzecia Litewskiego, Serafinowicz, wychrzciwszy si w kwi, przyznawa si publicznie, jako sam popeni by na Litwie dwa mordy rytualne. W 59 lat potem ks. Gaudenty Pikulski w broszurze Zo ydowska"1451 podaje do wiadomoci, jako w Serafinowicz, opisa wszystkie zoci i blunierstwa, ktre ydzi czyni przez cay rok wedug porzdku wit swoich, z takim dowodem, e i rozdzia Talmudu i sowa hebrajskie wspomina. Wydane ju byy te sekreta talmudystw od tego samego Serafinowicza do druku, ale ydzi wykupiwszy spalili. Jam tylko manuskryptu jego dosta od tych, ktrzy go znali i z nim mwili i opuszczajc hebrajskie sowa, tylko po polsku wyra, co w sobie zamykaj". Broszura powouje si na traktaty Talmudu Zychwe Lew" i Sanhedron". Ks. Pikulski podaje opisanie bezbonej ceremonii na rze chrzecijaskich dzieci wyznaczonej". Idc za Serafinowiczem, wyjania, na co i dlaczego krwi chrzecijaskiej ydzi potrzebuj". Gdyby jednak nie za dua odlego czasu 1710-1769!! Serafinowicz dawno ju nie y, a ks. Pikulski nie ma wprost pojcia o krytycznym dochodzeniu do prawdy. Zanim atoli wysza ta broszura, o 16 lat wczeniej, w roku 1753, zaszed inny niezwyky wypadek": W ytomierzu uwiziono 25 ydw pod zarzutem, e w sam Wielki Pitek zapawszy dzieci pczwarta roku majce, imieniem Stefan Studzieski, syna Adama i Ewy Studzieskich, w Wielk Sobot, po sabacie zgromadzeni, okrutnie zamordowali, z kadej yy i junktury krew wypuszczajc przez kucie. Po uczynionej pilnie inkwizycji zbrodni prawnie dowiedziono i wydano wyrok, na podstawie ktrego z jedenastu ydw
1449 1450 1451

Ks I 52 Po 19, 22, 38; Ri VIII, 255, 351 Lww 1769

ywcem pasy darto, a potem wiartowano, trzynastu, chrzest wity przyjwszy, cici byli, jeden za, mniej winny, dla wiadectwa innym talmudystom przy yciu zachowany zosta, chrzest wity przyjwszy". Po caej Polsce rozrzucano ryciny i obrazy, przedstawiajce ten mord i mona si z nimi spotka dotychczas nierzadko1452. W poowie XVIII wieku bya tedy polska przejta, przesiknita groz mordw rytualnych, a skutkiem tego wzgard i nienawici do Talmudu. Na tym tle ma si pojawi Frank. Uksztaci si nastpnie Frank na tle sekciarstwa sefardyjskiego, lecz sam by rodem aszkenazim. Ojciec jego mia w dzierawie wie Bereank nad rzeczk waczykiem pod Husiatynem w powiecie kamienieckim. Wiadomo, e skutkiem potopu" i dalszych wojen nastpia taka depopulacja Polakw, e od polowy XVII wieku a do koca nie dostawao nas do pozajmowania caych szeregw rozmaitych stanowisk. We wschodnich wojewdztwach trzeba byo osadza na dzierawach ydw, bo swoich nie byo. Wiemy, e ydzi nie zawierali kontraktw duszych nad trzy lata. Przechodzili ze wsi do wsi, podajc za siebie nastpcw, pomnaajc warstw ydw dzierawcw (nie bdcych bynajmniej rolnikami). W tej Bereance lub pobliskiej Koralwce urodzi si Jankie Lejbowicz w roku 1726. Ojciec Lejb by ambitny i w miar swych rodkw ksztaci si na uczonego yda. Jako doprowadzi do tego, i niebawem zosta powoany na rabina na tamt stron granicy, do Czerniowiec modawskich (pi mil od granicy polskiej). Tam wychowywa si Jankie, przebywajc tam z rodzicami przez lat dwanacie bez przerwy. Lata wojenne spowodoway czasowe przeniesienie do niatynia. Pniej dosta si Lejb na rabina do Bukaresztu, ktry wwczas by miasteczkiem. Jankie by chopcem nieznonym, w jak najskrajniejszym znaczeniu tego wyrazu. Wybryki jego zdradzaj stan neuropatyczny. Sam opowiada jak nie raz sdzono o nim, e szaleje1453. Siedem lat jeszcze spdzi przy rodzicach w Bukareszcie, a wic doczeka si dwudziestego roku ycia, bdc bez zajcia. Do nauki nie mia ochoty; oddany do sklepu uciek pryncypaowi. Unosia go fantazja, dza przygd i kariery. Tym razem fantazja doradzia dobrze; rzuci sklep, a j si handlu na wiksz skal. Zaj si wdrownym handlem, towarem najdroszym; klejnotami, jedwabiami, perami. Zapuszcza si nieraz w dalsze podre handlowe a do roku 1752; dotar do Smyrny, gdzie przeby ptora roku1454. Liczy wwczas 26 lat. Przytaczam te daty biograficzne, eby okaza ca bezpodstawno twierdze (uporczywych) jakoby Frank by wyznaczony przez umierajcego Berechl na czwartego z rzdu mesjasza i krla sabatejw1455. w roku mierci Berechli liczy lat 14; Smyrn pozna dopiero w roku 1752 i zasta tam ledwie szcztki tradycji synhedrionu, a do Salonik zajecha dopiero w drugiej poowie roku 1752, w 12 lat po mierci Berechli. Pozna si w Smyrnie z ostatnim chachamem synhedrionu sabatyjskiego (oczywicie ju z nominacji Berechli) Issacharem i upodoba sobie w jego kabalistyce. Smyrna cigaa jeszcze wwczas kupcw handlu midzynarodowego. Zjedali si z daleka. W tyme roku 1752 przybyli tam z Pragi Mardochaj ben Eliasz, rzucajcy zawd belfra dla zyskownego handlu importowego, zupenie tak samo, jak Jankie rzuci sklepik miasteczkowy. Przyby te rabbi Nachman (pniejszy Piotr Jakubowski), kabalista. Rabini wczeni musieli zarabia na ycie, jak zwykli miertelnicy. Uczono ydowska a handel nie byy bynajmniej incompatibilia. Widocznie ci czterej utworzyli jak spk, a wolne chwile powicali studiom kabalistycznym. Charakterystyczne jest dla Franka, co sam potem
1452

Szczegy z artykuu pt. Frankici i mord rytualny", podpisanego kr w Gosie literacko-naukowym" dodatku niedzielnym do Gosu Narodu" nr 129 z 12 maja 1935 r 1453 Ks I 13, 39, 313 1454 Ks 42, 47, 48 1455 Np. Majer Baaban w swej pracy Mistyka i ruchy mesjaskie wrd ydw w dawnej Rzplitej" Warszawa 1933, str. 16, 17 a za nim R1 279 i FrM 73.

opowiada: Nie wiem, jak si o mnie dowiedzie mogli Mardochaj ben Elias i rabin Nachman, ktrzy do mnie do Smyrny przyjechali" (sic). Koloryzujc dalej, opowiada w najlepsze, jak on im wyjania trudniejsze miejsca w ksigach1456. Megalomania widoczna, a poczyna si przycza mania religijna. Nie by skonny do studiw, lecz lubia roi, do czego c si nadaje lepiej od kabay? Jankie Lejbowicz da si pozyska, a tak si spodoba Issacharowi, i ten mianowa go swym nastpc na chachamstwie. Tylko w ten sposb mona sobie wytumaczy, jak Frank mg pozyska t godno, ktrej ani przeciwnicy mu nie odmawiali. W Smyrnie Jankie zamieni si w Jakuba, albowiem Jakub" posiada znaczenie mistyczne na oznaczenie caoci Izraela. Budz si w nim jakie projekty kariery na tle sekty. Przybra sobie te przydomek Frank". Wyraz ten oznacz na Wschodzie mieszkaca Zachodu, lecz z Czerniowiec lub ze niatynia do Zachodu zbyt daleko? Frankami nazywali Turcy osiadych u siebie ydw z Pwyspu Pirenejskiego, a nazwa ta uchodzia za zaszczytn, skoro uywali jej ydzi tureccy", zapdzeni losem w XVI wieku a do Lwowa. Nasz Lejbowicz pozyska niebawem tytu do zwizku z nimi; przybrany przez niego przydomek Frank" tumaczy si ydowskim zwyczajem przybierania sobie nazwy oninej, oeni si bowiem wanie wwczas z czternastoletni synn z piknoci Chan, pochodzc z kapaskiego pokolenia Aarona, crk uczonego rabina Tobiasza, zwanego w Turcji Frenk Towia 1457. Aaronidzi nale wszyscy do sefardim, wszyscy s z zachodu, frankowie". Moe Jankie-Jakub chcia zatrze swe pochodzenie aszkenazim, uwaane za co niszego? Byo to dla niego przede wszystkim kwesti ubioru. Wspomina raz, e mu si ni Sabataj odziany w sukni frankowsk"1458. Zmieni imi i przebra si. Dla aszkenazich i dla Turkw zrobi si frankiem i przybra sobie nazwisko Franka. Skandalem to jednak byo, eby yd 26-letni nie by onatym. Wynaleziono mu wic t stosown parti" w Nikopolis nad Dunajem (na poudniowy zachd od Bukaresztu). Po lubie w czerwcu 1752 roku spdzi trzy tygodnie przy onie, po czym pocz duo jedzi. Nie ma w tym nic zagadkowego: jedzi, bo by kupcem. Interesy handlowe wiody go do Krajowy i a do Sofii, a z drugiej strony do Salonik. Zjeda si tu i wdzie z rnymi wsplnikami. Do Salonik towarzyszy mu Mardocheusz. Jechali z wielk kompani", to znaczy z ca druyn kupieck (z karawan). Towar przewozio si zawsze gromadnie i zbrojno. Pniej porobi Frank z tego wszystkiego rozmaite nadzwyczajnoci. Po latach rozpowiada w najlepsze, jak podczas zalubin w sam raz pod baldachimem" wtajemniczali go Mardocheusz i Nachman, e w Salonice jest mesjasz. Pan mody, porwany zapaem, owiadcza od razu, na poczekaniu: Skoro tak jest, zaraz pjd do niego. Chc mu suy z serca. Jeli potrzebuje usug moich do rbania drzewa, bd rba drzewo; rozkae wod nosi, uczyni i to chtnie. Bdzie potrzebowa kogo do prowadzenia wojny, ja stan na czele"1459. Ale ten mesjasz od dwunastu lat by ju w grobie! Podrujc za handlem, przebywa w Larissie i w Salonikach a do maja 1755 roku. Nastpnie poszukuje miejsca na stae osiedlenie si, nie jest wic zadowolony z Salonik. Zabiera z sob on i oboje jad do Adrianopola i dalej do Smyrny. Ani tam nie upodoba sobie pobytu. Natomiast powstaje w Smyrnie nagle decyzja, e przeniesie si do Polski. Prawdopodobnie skonili go do tego tamtejsi sekciarze. W Turcji sekta zanikaa, ale rozwijaa si pord pnocnych aszkenazim. Jeeli Frank potraktuje powanie sw godno sabatejskiego chachama, przeniesie si na pnoc, bo tam widocznie tworzy si nowe centrum sabateizmu i tam tylko bdzie mg Frank zazna sodyczy panowania", o jakiej marzy by w Smyrnie w rozmowach z Issacharem i Mardocheuszem.

1456 1457 1458 1459

Ks I 48-50 Ks I 48-50 Ks I 55 Ks I 50

W Niemczech na czele sekty stan ju synny autor pism kabalistycznych, wielki poszukiwany rabin, ktrego wydzierali sobie ydzi rnych krajw, Jonathan Eibeschtz. By rabinem w Krakowie, nastpnie w Pradze, potem w Metzu, wreszcie naczelnym rabinem wasnej wielkiej gminy ydowskiej Hamburga, Altony i Wandbeck. Rozchodziy si od niego amulety dla chorych, zwaszcza dla niewiast ciarnych. Wystpi przeciwko niemu Jakub Emden i rzuci kltw. Pod wpywem Barucha Jawana, faktora ministra Brhla", powtrzono kltw w synagogach polskich. Eibeschtz ju opuszcza Alton, gdy niespodzianie uj si za nim pastor Fryderyk Magerlin, a krl duski, Fryderyk V, przywrci go do godnoci. Ruch wszczty w pnocnych Niemczech szerzy si na poudnie, dosiga krajw czeskich, a rozwin si najbardziej na Morawach. Zwaszcza dwa miasta, Nikolsburg i Prociejw, byy gniazdami sabateizmu. Z Moraw wycigali sabateici nieraz rk do polskich wspwyznawcw, chcc si z nimi zjednoczy. Zacieke spory, wybuchajce raz w raz w Niemczech z powodu sabateizmu, oddano pod rozstrzygnicie generalnego polskiego waadu". Takiej powagi zaywaa oficjalna naczelna reprezentacja ydostwa w Polsce, nie tylko i ydostwo tu najliczniejszym byo, lecz zarazem synce z uczonoci. Waad w roku 1753 przyj rol wyroczni, lecz okazay si rozdwojenia. Wrd gwatownych scen skoczyo si wszystko na wzajemnych kltwach, a zatem nie skoczyo si, lecz spory rozarzyy si jeszcze bardziej1460. Bd co bd omawia si pord aszkenazim kwestie mesjanizmu wspczesnego; czekaj na mesjasza. Powstajcy za w Polsce chasydyzm przejty jest wprost dz doranej realizacji i uznaje take mw mesjanicznych (jako z tego wyroli cadycy). Zdawao si, e sabateizm i chasydyzm mogyby zla si w jedno. Frank rozumia, e na pnocy czeka go tron ydowski, wakujcy od 15 lat, od zgonu Berechii. On, chacham, powinien sta si nowym mem mesjanicznym i zrealizowa te nadzwyczajnoci, o jakich lubia roi. Czy fantastycy nie staj si nieraz fanatykami swych fantazji? Opuszczajc Smyrn, rozsta si tedy z on, ktra powrcia do Nikopolis, a sam wybiera si w nowe strony a do Mohylewa, na polskiej stronie nad Dniestrem, na granicy wojewdztw podolskiego i bracawskiego. Byo tam wwczas znaczne ognisko handlowe (oczywicie jak zwykle, gniazdo przemytu). Znowu przejeda na modawsk stron, do Czerniowiec i do ony do Nikopolis. Chodzio mu o ostateczne uregulowanie swych stosunkw prywatnych. Dnia 5 grudnia 1755 roku jest znw nad Dniestrem i zajeda do rodzinnej Koralwki do swego stryja, skd nawiedza szereg okolicznych wsi i miecin. Znajdywa zwolennikw dla sabatejskiej kabay w Koralowce, w Jezierzanach, w Kopyczycach nad Zbruczem i w Busku (nad ujciem Petwi do Bugu). Busk i Gliniany wymieniano nastpnie jako miejsca we rodku prawowiernych zostajce"1461. Nastpne wycieczki obejmuj Dawidw i Lww, gdzie bawi dwa albo trzy dni". Wraca na Dawidw, Rohatyn, Kopyczyce i na poudnie stamtd na Lanckoron nad Zbruczem, ju w powiecie kamienieckim, gdzie mia przygody ze zwolennikami Talmudu. Przejecha szybko przez Chocim do Czerniowiec, stamtd wraca do Jezierzan i Wielichowa, a w poowie lutego 1756 roku by poraz trzeci w Kopyczycach. Organizowa, rozbudza, przymnaa wyznawcw. Wydatno jego pracy powiadczaj przeciwnicy, sroc si nad sekt coraz bardziej. Propaganda soharystw" staje si gon, zaczepn, ale talmudyei maj w swym rku ydowskie wadze samorzdowe, wyposaone w egzekucj. Zbieraj si sdy rabiniczne, nastpuj aresztowania, sceny uliczne, rabunki, wreszcie kltwy. W kwietniu 1756 roku sam Frank by przez sze dni aresztowany. Wydarzenia te i zaburzenia zwrciy uwag czynnikw kocielnych. Jake nie interesowa si tym, e np. prowadzi si ulic winiw, po dwch zwizanych postronkami, a tum ydowski krzyczy za nimi: Trjca,

1460 1461

Rl 268 Ks 141

Trjca!1462. Z tego ujcia antagonizmw zna, e ydzi owych stron nie wiedzieli nic o Soharze, e tedy chasydyzm jeszcze tam nie dotar. Gdy proboszczowie dowiedzieli si, e przeladowani cierpi za to, e wierzby w Trjc w." (co bdzie prawd zupen), zainteresowanie stanie si gorczkowym, a przeladowani pozyszcz sobie sympatykw katolikw. W kadym razie chciano si zapozna bliej z tymi czcicielami Trjcy witej". Rzecz dziaa si na obszarze diecezji Kamienieckiej. Biskup, Mikoaj Dbowski, wyda rozkaz, datowany 1 lutego 1756 r., eby aresztowanych przewie do Kamieca. Urzdzono ledztwo wedug wszelkich przepisw procesu kanonicznego. Winiw zwolniono zaraz po pierwszym przesuchaniu. Mieli odpowiada z wolnej stopy. Skorzysta z tego Frank, eby opuci Kamieniec. Ulk si ,,heremu , jaki na niego rzucono w Brodach, a ktry tego jeszcze roku 1756 zosta potwierdzony przez waad, obowizywa przeto w caej Polsce. Tene zjazd czterech ziem" zabra si ostro do kabay. Zakazano czyta Sohar przed 30 rokiem ycia1463. Frank schroni si a do Giurgiewa na Wooszczynie (na poudnie od Bukaresztu). Misja polska wydaa mu si nazbyt kopotliw i ryzykown; wraca do ycia tureckiego". Porzuci swych polskich" zwolennikw. Wie o swarach midzy ydami rozchodzia si tymczasem. Powtarzano sobie egzotyczne nazwy ksigi witej Sohar i Sabataja Cwi. Od tego imienia utworzono popularn nazw ,,siapwsieciuchw", ktra nie podobaa si. (ydzi mikcz czsto goski S i c, siabes zamiast szabas), wymawiali wic Siabataj Cwi. Z tego przezwisko szyderskie, nie pozbawione humoru. Prosili wic sekciarze, eby ich pisa kontratalmudystami". Gdyby byli wiedzieli wwczas co o chasydyzmie, byliby woleli by zwanymi nadal soharystami (sami pierwotnie uywali tej nazwy), bo Sohar stanowiby ich cznik z chasydami. Proces w Kamiecu wlk si z dylacjami i wszelkimi rodkami prawniczymi a do czerwca 1757 roku z karami za cige niestawiennictwo talmudystw itp. Wtedy dopiero wydano wyrok, skazujcy sprawcw zaburze i napadw na chosty i na pienine wynagrodzenie szkd. W dochodzeniach natrafiao si okoo trjcy witej" na coraz ciekawsze punkty. Kazano wic kontratalmudystom, eby podali na pimie swe wyznanie wiary. Aktem z 2 sierpnia 1756 roku, stwierdzili, co chcieli; midzy innymi jeden Bg jest w trzech osobach", e mona wzi Bogu na si ciao ludzkie", e mesjasz ju nie przyjdzie" itp.1464. Nie kamali nic a nic. Wierzyli w to wszystko, bo kabaa zna trjc bosk i wcielenia bstwa; a mesjasz nie przyjdzie, bo ju przyszed (trzech Cwi i czwarty Frank). Akt uoony jest tak, e zachowuje najcilejsz prawowierno sabatejsk, a katolikw nci i wzbudza ich przyja. Kazano talmudystom udzieli rwnie na pimie opinii swej na wszystkie punkty poruszone przez sekciarzy. Rabini zwczyli, a w listopadzie 1756 roku biskup nakaza dysput. Umiano j rwnie odwleka; w kocu wyznaczono termin ostateczny na 20 czerwca 1757. Odbya si nareszcie Rozmowa ustna", ale w taki sposb, e ,,kontratalmudyci" podawali na pimie sw tez, a rabini rwnie na pimie okrelali swe zapatrywanie w teje materii. Spisywano rozmow ustn" po hebrajsku i tumaczono na polskie. Obie strony byy jednakowo nieszczere wobec wadzy katolickiej, obie miay niemao do ukrywania. Kiedy jednak nadesza kolej na kwesti o Trjcy i Mesjaszu, rabini zachowali sw godno i stanowczo odmwili odpowiedzi. Na prno wyznaczono im jeszcze dwa terminy.

1462 1463 1464

Ks 72 N tom V 262, 263 i przypisek trzeci na str. 274 Ks 79

Dopiero 17 padziernika 1757 r. stawili si na wysuchanie dekretu. Przybyo do Kamieca 21 rabinw i 20 kontratalmudystw", z ktrych nikt nie wada jzykiem polskim (przywozili tumacza). Obok wyroku o wynagrodzenie szkd podczas tumultw rozmaitych, zawiera dekret nakaz, eby kat spali na rynku miejskim Talmud i w kocu uwag, e chocia nauka talmudystw obraa wiar i wadz", tolerowanie ich na przyszo w kraju z zachowaniem praw Kocioa pozostawia si uznaniu Rzeczypospolitej". Uwaga ta jakby wzywaa rzd do akcji przeciwko talmudystom, a wic przeciwko caemu ydostwu w Polsce, z wyjtkiem szczupej sekty kontratalmudystw, liczcej zaledwie kilkaset gw.] Na samym dnie caej tej akcji tkwia nadzieja nawrcenia przeciwnikw Talmudu. Wskazywa to w mowie dzikczynnej ich tumacz, Jan Chryzostom Biaowolski, pisarz sdw wjtowskich miasta Kamieca Podolskiego. Mowa ta wiadczy o oglnej naiwnoci. Podnosi zaszczytny dla krlestwa polskiego fakt, e w Polsce, tu w Kamiecu Izrael wyzna Ojca, Syna i Ducha w., jedynego w trzech osobach Boga". Bdzie nowy Izrael, ktrego istotnym Mojeszem biskup Dbowski. Zakoczy za spraw archidiakon katedralny, ks. Franciszek Konarski zwrotem do kontratalmudystw : "Poznawa moecie i powinnicie, e ju was po czci Boska owiecia aska. Naley przeto, ebycie z gbok pokor to owiecenie przyjmujc, serca wasze w dalszych Ducha Przenajwitszego natchnieniach otwierali"1465. Brano wic zupenie na serio, e sekciarze ci wierz w Trjc Przenajwitsz wedug dogmatyki katolickiej. Dano si zudzi pozorom, a czego brakowao w zeznaniach kontratalmudystw czego nie dostawao do kompletu, to sobie dorabiano we wasnych domysach i ... tymi domysami kierowano si. Frank za wwczas o chrzcie nie tylko ani nie myla, lecz w ogle zrywa z caym planem polskiej kampanii sabatejskiej. Przechodzi na Islam, a to znaczy, e zamierza pozosta pod panowaniem tureckim i do Polski ju nie przyjeda. Mieszka w Giurgiewie, urzdzi si tam zupenie po turecku i wdzia zielony turban. W czerwcu roku 1757 przyjecha nagle do Rohatyna w tym stroju1466. Nie ma adnych danych, jakoby z Rohatyna czynnociami swych adeptw kierowa"1467. Rohatyn ley niedaleko Lwowa (na poudniowy wschd). To caa podr, od Giurgiewa daleko poza Kamieniec Podolski! Do kierowania" zachowaniem si adeptw w Kamiecu trzeba byo omin Kamieniec i jedzi a poza Lww? O wynik akcji kamienieckiej Frank nie dba, gdy 1 wrzenia by z powrotem w Giurgiewie. Nage nawiedzenie polskich sabatejw, z turbanem na gowie, mogo mie na celu, eby ich skania na Islam. Widocznie mia natenczas jakie projekty, tyczce sabateizmu w pastwie tureckim, skoro skoni dziesiciu tamtejszych ydw, by take przyjli Islam. Moemy mu wierzy, gdy opowiada: Kupiem sobie w Dziurdziewie dom i winnice" - ale trudno wstrzyma si od miechu, gdy dodaje ebym tym sposobem zbliy si do granicy Polski". Gdzie Giurgiew (Dziurdziewo), a gdzie granica polska? Osiedlajc si tam na stae, oddala si wanie od granic polskich. W Giurgiewie zrobi wan dla siebie znajomo. Na Modawach i na Wooszczynie pozostay od XV wieku rozmaite odcienie bogomilcw, przybyy za od XVII wieku osady filiponw, jednej ze sekt raskou rosyjskiego, wydalonej z Rosji (rozproszonej take na Biaej Rusi i w Prusiech Ksicych). Jedna ich osada bya opodal Giurgiewa. Narzuci im si na przywdc awanturnik, szlachcic polski, Antoni Kossakowski, oeniony z chopk, tknity mania religijn, znany pod pseudonimem Moliwdy1468. Frank zbliy si tedy do owego maniaka. Byli sobie duchem pokrewni, ambo meliores.

1465 1466 1467 1468

Ks I rozdzia VI Ks I 99 Ks I 97 Ks I 97

Przybywali do Giurgiewa posowie od sabatejw z Polski, eby si dowiedzie, co ma znaczy takie zachowanie si Franka. On za zawiz ich (w styczniu 1758) do muftiego i kaza przyjmowa islam. Wkrtce za mia koo siebie 70 takich ydw, przyjmujcych pozornie mahometanizm1469. W maju 1758 roku wyruszya caa druyna sabatejw z Polski do Turcji1470, a zatem wydane byo haso: porzuca Polsk, gromadzi si w Turcji. Ta zmiana radykalna nie pozostaje w adnym zwizku ze mierci biskupa Dembowskiego, ktry zmar dnia 9 listopada 1757 roku (ju jako nominat lwowski) gdy Frank jeszcze w sierpniu wyjecha z Polski z powrotem do Giurgiewa. Od sierpnia 1757 do maja 1758 Frank nie zamierza mie z Polsk nic do czynienia. Tymczasem w Polsce tak przywizywano wag do procesu i dysput kamienieckich, i spieszono si wielce z ogoszeniem drukiem protokow. Zaj si tym (zapewne jeszcze z polecenia biskupa Dembowskiego) kanonik Kleyn. Wydawnictwo miao obj trzy tomy, z ktrego atoli wyszed tylko jeden, mianowicie trzeci, w roku 1758 we Lwowie. Wydawca w przedmowie ,,tumaczy si, e dla dogodzenia yczeniu niecierpliwie tej publikacji oczekujcych czytelnikw, z trzech czci skadajcych si na cao, drukuje najpierw cz trzeci, najbardziej zajmujc, bo zawierajc decyzje; a ogoszenie dwch pierwszych, ktre obejmuj czynnoci przygotowawcze i ledcze, odkada na pniej". Wysza tedy Pars III de decisoriis processus inter infideles Judaeos Diocesis Camenensis in materia Judaicae eorum perfidiae aliorumque nutue objectorum, A.D. 1757 expedita". Zawiera obszerne protokoy rozpraw i obok nich rne manifesty, dekrety, tudzie mowy pochwalne, wreszcie list elazny Augusta III dla otoczonych opiek krlewsk antytalmudystw (frankistw)1471. Publikacja ta usposabiaa opini jak najlepiej dla frankistw, z czego Frank nie zamierza jednak korzysta. Wysza nadto take we Lwowie broszura, budzca dla sekty coraz wiksze zainteresowanie, stajca rwnie po ich stronie, jakby torujc im drog do powaania i znaczenia; broszura wielce charakterystyczna, a zaciekawiajca ju samym tytuem: "Bdy talmudowe od samych ydw uznane przez now sekt siapwcieciuchw czyli contratalmudystw wyrachowane. Dla ciekawoci czytelnika za pozwoleniem starszych do druku podane" - Lww 1758 (nastpnie przedrukowane w Krakowie w roku 1759 i 1773 i na nowo w Mikoowie w roku 1852). Autor zaczyna od stwierdzenia faktu, jako ,,w latach dopiero przeszych zjawia si wielka u ydw sekta, od siapwsieciucha yda w cudzych krajach wzniecona, ktra tu si w Polsce roku przeszego 1757 do znacznie midzy ydami szerzy si pocza". Powouje si nastpnie na dysput kamienieck i wyjania, jako od ktrego czasu imi siapwsieciuchw w imi contratalmudystw i tym s od onego czasu nazwani"1472. Tre broszury stanowi ciekawe obrzdki ydowskie w kadym miesicu roku", ciekawe dla folklorystw ydowskich szczegy, a raczej szczegliki. Mona obserwowa, jak z Szulchan-Aruchu niejedno dalej si potoczyo i rozwino".

1469 1470 1471 1472

Ks I 101, 102 Ks I 104 - Czy Frank jedzi do Stambuu, to obojtne. Ustp w cudzysowie z artykuu pt. Jeszcze o Frankistach", a podpisanego liter D w Dodatku literacko-naukowym" do Gosu Narodu" nr 143 z 26 maja 1935 r. B w przedmowie.

Np. w Szulchanie dowiemy si tylko, e na kuczki potrzeba dwch gazek wierzby obok jabuszek rajskich i mirtu, co naley w sposb przepisany zwiza i wedug przepisw tym wszystkim potrzsa1473. A oto co wypisuje autor Bdw". "Dnia 21 padziernika odprawuj wito po hebrajsku rzeczone haysein rebe, a po polsku wierzbica, podczas ktrej, a bardziej na ktr uroczysto powinni wierzb kupowa od chrzecijan, a potem t wierzb powinni krzyowa. A gdy one kupuj od chrzecijanina, powinni mwi te sowa: Ty poganinie przedajesz mi to drzewo, a ja tobie za nie cz pieka mojego. Z tej wierzby kady yd powinien pi albo sze gazek zwiza i z nimi do bnicy przyszedszy powinien si tak modli, jako podczas bosin, a przy kocu naboestwa onego powinien o cian albo o elazo listki z wierzby onej potukiwa, mwic: ja odbijam ode mnie grzechy moje i kad je na pogany chrzecijany". Albo dorobiony motyw do znanego nam ceremoniau paznokciowego: "Na godzin przed zachodem soca w pitek wszyscy powinni ydzi paznokcie obrzyna, czego si im innego czasu nie godzi czyni, i powiadaj, e tego dnia Pan Bg diaba stworzy, ktry mia cae ciao jako paznokie. Adam zgrzeszywszy naby czstk paznokcia tego, ktr jako diabelsk odern potrzeba"1474. Jest tego sporo, a wrd tych wirw dwa miejsca o znaczeniu zasadniczym dla dziejw sprawy Franka". W ustpie powiconym kwietniowi czytamy: ydzi dzieci chrzecijaskie dnia drugiego miesica tego (nisen) mordowa powinni y ten miesic od przelania krwi chrzecijaskiej poczyna. Zawsze si oni tej niezbonoci zapieraj, ale kto chce doj tej prawdy snadno, niechaj wemie Talmud y czyta w nim ksigi zychwelef rozdzia 5, a wszystko dojdzie, z jakim obrzdkiem te ceremonie odprawia powinni, ktrych ceremonii ia tu nie pisz dla iey obszernoci". Natomiast podaje obszerniej, do czego ydom ta krew potrzebna: "Potrzebuj za krwie tej z tych przyczyn: najprzd na czarowanie chrzecijan, eby na nich askawi byli. Potem dla nowoecw ydowskich, ktrym rabin podczas lubu daje jaje t krwi zaprawne, o czym proci ydzi mog nie wiedzie, dla pozyskania szczcia u chrzecijan. Potem dla umierajcych ydw, ktrych powinien, ile by moe, rabin t krwi smarowa z biakiem jaja zmieszan. Potem dla macy ydowskiej ewikomen nazwanej, ktra powinna by koniecznie z krwi chrzecijask zmieszana. Potem dla szczcia w handlach swoich. Potem dla wita Amana, podczas ktrego posya rabin potajemnie potrawy zaprawne t krwi, potem na rne czarostwa, o ktrych dostatecznie doczyta si kady w Talmudzie, ksidze ebochmes nazwanej i najskahes, ktra ksiga tumaczy si: rozum utajony". A drugie znamienne miejsce jest pod miesicem czerwcem:1475. Dnia 28 czerwca, ktry tames nazywaj alias dzie sdzcy bogw, odprawuj ydzi uroczysto, na ktr powinni koniecznie dosta hostyi; czego nabywaj pospolicie od bab przekltych, z ktr co robi, trudno tego wyrazi, bo omdlewa na te despekta serce chrzecijaskie powinno. A gdy hostyi dosta nie mog, powinni przynajmniej dosta obrazw czyli Pana Jezusa, czyli Matki Boskiej albo jakiego witego; dopiero rabin co tylko moe by zoci i blunierstwa, obrazowi temu wyrzdza. Zapieraj si tego ydzi pospolicie, ale ktry nie wierzy temu, inaczej go trudno pokona tylko ksig Talmudu, zwihelef nazwan, w ktrej dostatecznie ta ceremonia jest opisana". Caa broszura wykazuje a nazbyt metod sw, treci i ukadem, e nie wysza spod pira jakiego chrzecijaskiego uczonego talmudysty! Tote i ten cytat talmudu" nie pochodzi z wasnych studiw, ale podany jest od jakiego siapwsieciucha", jak zapewne i caa tre broszury. Bez wsppracownictwa yda nie mogaby bya ta broszura powsta, bo o ydach kto w Polsce co wiedzia?
1473 1474 1475

S I 140-142 B pod koniec, pomidzy grudniem a przekadem wiersza Dantyszka ("Dantyskala") o ydach. B pod koniec, pomidzy grudniem a przekadem wiersza Dantyszka ("Dantyskala") o ydach.

Sam autor nie sprawdza widocznie ani Zyhwelefa ani Zwihelefa1476. Broszur mniej wicej podobnych wyszed cay szereg. Zastanawia za, e bdy talmudowe" nie wiedz nic o Serafinowiczu. Kler pragn powrotu Franka. O tym, e przyj ju Islam nie wiedziano. O tym nie wiedzia ani og sabatejczakw, a ci, ktrzy wiedzieli, milczeli, a zwaszcza wobec duchowiestwa polskiego. Pomidzy wyszym klerem tych dwch diecezji, ktre Frank nawiedza, kamienieckiej i lwowskiej, a Frankiem i frankistami, zapanowao nieuchronne nieporozumienie", ydzi wojowali pomidzy sob, lecz wszyscy byli zgodni w tym, e chrzecijanie s bawochwalcami, a Koci katolicki najgorszym ich wrogiem. Nie byo te rnicy pomidzy talmudystami i kontratalmudystami w kwestii wybrastwa, jako wszystkie narody caego wiata przeznaczone s na ,,podnek" Izraelowi. Sabatejczycy ogldali si te za gow swoj; wyprawiali w roku 1758 trzy razy poselstwa, do Giurgiewa. Zdoano wreszcie Franka przekona, e lepiej bdzie powrci do Polski. Jakie przywozili argumenty nie wiemy. Z pewnych oznak (ceremoniau)1477 mona wnosi, e uznali go mesjaszem i zapewnili mu rodki na odpowiedni wystawno ycia. Wymawia si Frankowi, e umia dopilnowa osobistych interesw, a zbogaci si na swym mesjastwie i wyszed na wielkiego pana. Uwzgldni atoli naley, e ydzi wyobraali sobie mesjasza zawsze, jako krla. Musi rozporzdza wielkimi bogactwami, inaczej aden yd go nie uzna. Frank nie byby mg podj si roli mesjasza, gdyby nie by mia zapewnionej daniny od wyznawcw sekty. Tymczasem zdarzay si coraz czciej bjki pomidzy ydami prawowiernymi a sabatejczykami, a zwaszcza zwady na targach i jarmarkach. Turbowano sekciarzy, gdzie si dao. Rabini dawali si we znaki, gdy rozporzdzali pastwowoci kahaln. Najubosi cierpieli najbardziej. Uciekali nad granic modawsk i zebraa si ich liczniejsza gromada nad Prutem i Dniestrem. Sekciarze zanosili skargi coraz wyej; przez biskupw trafili do senatorw i krla. Dnia 2 lipca 1758 roku wychodzi uniwersa krlewski. Jak suplikoway rady nasze", przyjmuje August III kontratalmudystw specjalnie pod sw opiek przeciwko talmudystom. Albowiem do poznania Boga, jako jest we trzech Osobach, a Jeden w istocie, zbliajc si", mog by pewni aski krlewskiej; a kady z nich otrzymuje list elazny dobrego powodzenia". Skutkiem tego uniwersau wracaa do Polski gromada znad granicy modawskiej. Nie rozchodzili si, lecz usadowili w trzech wsiach blisko granicy, nalecych do stou biskupstwa kamienieckiego"1478. Stao si to 25.VIII.l758 roku. Frank atoli zwleka z przyjazdem i dopiero 7 grudnia 1758 r. przeprawi si przez Dniestr1479. Da si nareszcie przekona uniwersaowi krlewskiemu. Jeeli kady z sabatejczykw bdzie pod specjaln opiek krlewsk, tym bardziej przeto ich gowa. Spryt powiedzia, e trzeba z tego skorzysta. Wiedziano ju o nim w otoczeniu biskupw, wiedziano w kancelarii krlewskiej, a biskupi s senatorami. Majc takich protektorw, wyjdzie w Polsce na znaczn figur - i te widoki zdecydoway go. Mia o tym wszystkim wyobraenia przesadne. Biskupi gotowi sabatejcw obsypa askami, lecz jeeli przyjm chrzest. Talmudyci za trafili tymczasem wyej ponad wszystkich biskupw, gdy wprowadzili do Rzymu wiadomego nam ju Jakuba Jeleka, a Benedykt XIV wyda pismo na obron ciemionego" w Polsce ydostwa1480. Frank stan w Iwaniu, wsi biskupstwa kamienieckiego, w powiecie zaleszczyckim. Gwn trosk byo na razie urzdzenie dworu, ktryby si ydom wyda monarszym. W najbliszym otoczeniu Franka z wolna zacz si ujawnia nie tylko dobrobyt, ale i splendor icie sutaski1481.
1476 1477 1478 1479 1480 1481

U Lwego jest spis wszystkich traktatw Talmudu. S I w przedmowie XXXI-XXXV nie ma tam adnej nazwy, choby troch podobnej. Ks I 103 ks I 140 ks I 140 Ks I 229 Ks I 114

W tym czasie znalaz si w Kamiecu Podolskim Moliwda i tam mia spotkanie z Frankiem w dniach 9-12 lipca 1759 roku. Zanotujmy, e Frank jedzi ju wwczas szeciokonn karet1482. Wrciwszy z Kamieca, wyrazi po raz pierwszy zamiar przyjcia chrztu. Widocznie u biskupa kamienieckiego odbya si odpowiednia konferencja. Moliwda za pojecha do Lwowa gdzie znalaz si u arcybiskupa lwowskiego i dysputy publiczne z ydami odbywa"1483. Byo to jakby na prb; dysputa walna rachowan bya dla siapwcieciuchw. Jako wkrtce wyprawi Frank deputacj do Lwowa, ktra przybya tam 20 lutego 1759 roku, aeby wystarali si o dysput z talmudystami i eby si owiadczyli z gotowoci przyjcia chrztu. W dugiej do arcybiskupa Wadysawa Lubieskiego suplice wpisano take, e chcieliby przeciwnikom swym dowie niewinnej krwi chrzecijaskiej gorszym ni pogaskim zwyczajem, pragnieniem rozlewania i onej uywania"1484. A zatem inicjatywa co do dysputy wysza od Franka; w kurii narzekano nawet na jego uprzykrzone natrctwo" w tej sprawie. Tak si zdarzyo, e w sam raz ks. ubieski posunity by na prymasostwo gnienieskie i musia wyjecha natychmiast do Warszawy (dla podzikowania) - I wwczas delegaci (pisze prymas 17.V.1759 roku do nuncjusza Serra) przesali mi do Warszawy prob, ktr wydrukowa poleciem, zawierajc publiczne wyznanie ich wierze i yczenia przejcia na ono Kocioa katolickiego przez przyjcie chrztu". Dnia 25 maja 1759 roku podali delegaci we Lwowie na pimie punkty" dysputy, jakiej pragn, z ktrych ostatni brzmi: Talmud uczy krwi chrzecijaskiej potrzebowa, a ktrzy wierz w Talmud, powinni jej da". Ca spraw zleci prymas sufraganowi lwowskiemu ks. Gowiskiemu, a ten postpi w sposb najprostszy: kaza zjeda si do Lwowa, jak najprdzej i jak najliczniej ... na chrzest. Delegaci Franka zapewniali, e ilo sabatejcw na Wooszczynie i na Wgrzech dosza ju do 15.000. Tymczasem polskich poddanych przybya ledwie jaka druyna z pocztkiem lipca 1759 roku i ci prosili, by przed chrztem mogli odby dysput. Temu przeciwi si nuncjusz i zgani, eby rabinw przymusza do dysputy. Nie dowierza za cakiem szczeroci intencji frankistw. We Lwowie dano si jednak porwa widokom nawrcenia Izraela" w takiej mierze niebywaej, i spodziewano si wiat cay zadziwi. Administrator archidiecezji, ks. Mikulski, wyznaczy ostatecznie dysput na 17 lipca 1759 roku pod warunkiem, e zaraz potem odbd si chrzty1485. Widzc powane przygotowanie dysputy, w ktrej na pewno umieci si spraw mordu rytualnego, zwoano nadzwyczajny waad, na ktrym poruczono przewodniczcemu tego zjazdu czterech ziem", Abrahamowi Chaimssowi, eby zorganizowa obron Talmudu przeciwko frankistom1486. Na samym wstpie spotka Franka zawd wielki i cios. Wystpuj nagle na scen chasydzi, rwnie wielbiciele Soharu. Nie wyparli si jednak Talmudu, a owiadczyli si przeciwko Frankowi, jako uzurpatorowi mesjastwa. Za ma mesjanicznego uchodzi u nich baalszem; gdyby uzna Franka, c bdzie z cadykami? Trafia kosa na kamie. Do Lwowa zjecha sam wielki baalszem Eliezer i stawi si na dysput, stajc po stronie talmudystw. Powzi on jak najgorsze o Franku mniemanie, a rzekomy mesjasz pozosta chasydom na zawsze kamc i posem ciemnoci1487. Sprowadzono 30 rabinw; przywdc ich by Chaim Rappaport, starszy rabin lwowski. Po stronie sekciarzy stan, jako najwybitniejszy, byy rabin z Nadwrny, Jehuda ben Nosen Krysa. Znw by rabin, stwierdzajcy mord rytualny! Stawi si te (na tumacza) Moliwda. Dysputy trway (z przerwami) od 17 lipca do 10 wrzenia 1759 roku w lwowskiej katedrze aciskiej. Na jedenastej z rzdu, dnia 6 sierpnia przystpiono do kwestii o uywaniu krwi". Na proby rabinw odraczano to posiedzenie kilkakrotnie, a do 10 wrzenia.

1482 1483 1484 1485 1486 1487

Ks I 130 Ks I 129 Ks. I 137 Ks I 138, 139, 143-7 Ba 102 Bb 247

Frank trzyma si z daleka, podobnie jak od kamienieckiej dysputy ... Przyby do Lwowa dopiero 25. VIII, a wic w 19 dni po pierwotnym terminie dysputy o mord rytualny. Przypuszcza, e wszystko ju zakoczone. Wjecha uroczycie, bogato i strojnie wraz z tumem zwolennikw, ale w katedrze si nie pokazywa. Do charakterystyki Franka jest to przyczynek" decydujcy. Szczeglny zaiste powzi pomys, eby ydzi ydom mieli publicznie zarzuca mord rytualny! Tumaczy to mona t tylko okolicznoci, e gdyby nie to, nie byoby si tak dalece zwracao uwagi na Franka i frankistw. Skorzysta z tego, e uwaga polskiego ogu zajta bya wanie t kwesti i wpyn w nurt, ktry musia zapewni mu rozgos. Chcia by na widoku i uy do tego rodka, jaki si nawin. Kabotystwo niebywaych zaiste rozmiarw! Ale w chwili stanowczej stchrzy przed wasnym dzieem, kry si i wystpowa na nowo dopiero, gdy wszystko ju si odbyo i dokonao korzystnie dla niego. Dnia 10 wrzenia 1759 roku po zagajeniu obrad przez ks. Mikulskiego zabra glos imieniem frankistw tumacz Moliwda-Kossakowski, przemawiajc najpierw po polsku: danie krwi chrzecijaskiej od posplstwa talmudystw nie tylko w Krlestwie Polskim, ale i w cudzych krajach jest jawne - wiele bowiem historii minwszy w cudzych pastwach, tu si w Polsce i Litwie zdarzyo, e talmudystowie niewinn krew chrzecijask okrutnie wylali i za ten bezbony uczynek przekonani, w rne czasy dekretami na mier osdzani - zawsze jednak statecznie zapierajc si, chcieli si przed wiatem oczyci, e to na nich niewinnie chrzecijanie wkadaj, powiadaj". "My jednak Boga wszystkowidzcego wziwszy na wiadectwo, nie ze zoci, albo zemsty na onych, ale z mioci Wiary witej, ktr przyjmujemy, t zo onych talmudystw wydajem wiatu caemu do wiadomoci, bomy i sami w modoci naszej u onych tego uczyli". "Nastpnie pocz Moliwda-Kossakowski przytacza z Talmudu dowody na poparcie swych twierdze. W szczeglnoci powoywa si na ksig Talmudu zwan Aurech Chaim Megine Erec"1488, gdzie jest mowa o winie czerwonym, pamitce krwi". Twierdzi, e zawarte w ksidze tej sowa ,,jain udym" (wino czerwone) mog by kabalistycznie czytane jako jain edym" co oznacza krew chrzecijanina". Oba te sowa rni si w pisowni tylko kropkami czyli akcentami u spodu pierwszej litery, zwanymi sygiel" i kumec". Gdy za w tekcie sowa te podane s bez adnego akcentu, zatem mona je czyta i interpretowa dowolnie - inaczej dla posplstwa, inaczej dla rabinw. "Powoywa si dalej na ksig Ramban" (bdc dzieem rabina Mozesa ben Maimon), w ktrej dziesi liter na stronie 40 ma mie kabalistyczne znaczenie: "Krwi potrzebuj wszyscy w ten sposb, jak robili nad tym czowiekiem mdrzy w Jeruzalem. Poza tym przytaczali frankici cay szereg rozmaitych urywkw z Talmudu, a w zakoczeniu dali, by ydzi przedoyli Urzdowi konsystorskiemu cytowane ksigi talmudyczne w oryginale. Oskarenie to, rzucone publicznie, a w tak niezwykym miejscu i z tak niezwykej strony, wywaro olbrzymie wraenie na zebranych. Tote z napiciem oczekiwano nastpnej dysputy, na ktrej rabini mieli odpowiedzie na postawione im zarzuty. Dysputa ta odbya si 13 wrzenia przy przepenionej wityni. Rabin lwowski, Chaim Rapaport, zbija kolejno zarzuty frankistw, jako bezpodstawne i dyktowane chci zemsty. Powoywa si na wiadectwa Pisma w., czciowo za wrcz zaprzecza niektrym zarzutom; wyjania, e sowo edym" oznacza nie chrzecijanina, lecz Egipcjanina, a wino czerwone" ma by pamitk krwi", ktr Faraon wytacza z dzieci izraelickich. Obrona Rapaporta nie zrobia dobrego wraenia. Oglnie uznawano, e nie zawieraa ona dobrego sensu, ani naleytej odpowiedzi" - tote z napreniem oczekiwano wyroku wadzy duchownej.

1488

Fol. 242, rozdzia 412.

Po skoczeniu dysputy, powsta ks. Mikulski i ogosi zebranym, e co do pierwszych szeciu punktw uznaje si talmudystw pokonanych przez frankistw. Natomiast co do punktu ostatniego krwi chrzecijaskiej", sd konsystorski, za porad nuncjusza, ks. Serra, zastrzeg sobie wydanie decyzji na pniej. Bya to decyzja suszna i bardzo wskazana, ze wzgldu na silne roznamitnienie ludnoci. Wyrok, przyznajcy suszno frankistom, mg pocign dla ludnoci ydowskiej nieobliczalne konsekwencje. ,,Mimo zapowiedzi jednak, sd konsystorski w sprawie mordu rytualnego" w ogle si nie wypowiedzia"1489. Odroczono orzeczenia w tej sprawie i odraczano je dalej, a rzecz caa rozpyna si w niepamici ludzkiej. Publikacje bardzo wybitnych czonkw dysputy lwowskiej dowodz, e orzeczenie byoby wypado przeciw talmudystom. Wadza duchowna byaby we Lwowie w roku 1759 przyja za rzecz pewn, e istnieje mord rytualny. W takim razie wszyscy talmudyci i chasydzi s winni corocznie popenianego skrytobjstwa na ujm chrzecijastwa, jako religii. C z nimi pocz'? Czy mona tolerowa w pastwie takich bluniercw i mordercw? Nuncjusz Serra mia jednak wtpliwoci co do mordu rytualnego; jego zdaniem byoby bardzo trudno udowodni podobn doktryn". Argumentacje frankistw nie wystarczay mu.1490. Pozostawiono wic rzecz nierozstrzygnit, podobnie jak przed dwoma laty w Kamiecu. Frank za zjawi si w Katedrze dopiero na ostatniej sesji oficjalnej, na kazaniu ks. Mikulskiego. Znana to taktyka megalomanw-oszustw wszelkiego rodzaju; nie by nigdy na placu w chwilach stanowczych, czeka na rezultat za kulisami i zastosowa si potem do aktu dokonanego. Mao charakteru widoczna. Teraz nie mona byo duej odkada chrztu. Frank chcia go odby w stolicy pastwa. Megalomania czy si ze sprytem; nu powiedzie si pozyska samego krla za ojca chrzestnego? Stano na tym, e musi si ochrzci natychmiast, na miejscu we Lwowie, przynajmniej z wody", a ceremoni moe sobie odoy do Warszawy. I tak si te stao. Dnia 17 wrzenia 1759 roku nastpi w katedrze lwowskiej chrzest z wody Franka i trzydziestu osb jego orszaku (14 mczyzn, 6 kobiet i 10 nieletnich). Frank otrzyma na chrzcie imi Jzef. Powikszywszy jeszcze nieco swj orszak, wybra si do Warszawy z wielk parad. Po drodze doznawali wielu przykroci od ydw. W Lublinie powitano ich gradem kamieni" i poturbowano. Wyzywano ich od psiej wiary". Nie lepiej przyjto ich w Warszawie. August III pozwoli zapisa si na ojca chrzestnego i chrzest z ceremonii odby si w kaplicy paacu Saskiego bardzo uroczycie i wspaniale dnia 18 listopada 1759 roku1491. Nastpuj chrzty gromadne, gwnie we Lwowie, ale take w Warszawie i Kamiecu Podolskim. W samym Lwowie w kwarta niespena po chrzcie z wody Franka naliczono chrztw (z ceremonii) 274, a do listopada 1760 ilo ta wzrosa do 514. Doliczajc okoo 200 nawrce frankistw w innych miastach, otrzymamy liczb 700 osb; nie ojcw rodzin, lecz osb w ogle, gdy notowano w osobnych pozycjach nawet drobn dziatw1492. Daleko, nawet bardzo daleko byo do tych kilkunastu tysicy, jakich si spodziewano wedug samochwalstwa Franka, lecz bd co bd by to misjonarski sukces. Czekano na cig dalszy ... i nie doczekano si!

1489

Cay ten ustp w cudzysowach z artykuu pt. Frankici i mord rytualny", podpisanego literami Kr w Gosie literacko-naukowym" dodatku do Gosu Narodu" Nr 129 z dnia 12 maja 1935. Ks I 158-161 Ks I 208, 211, 214, 216, 217; wykaz imienny 327-377.

1490 1491 1492

Zastp nawrconych nie wykazuje za adnych osb wybitniejszych. Skada si wycznie z drobnych handlarzy i rkodzielnikw", liczcych na popraw bytu materialnego. Dopomagali Frankowi, speniali jego rozkazy, bo to mesjasz, a wic znajduje si na drodze do bogactw niewyczerpalnych; gdy je posidzie, bogo bdzie kademu z jego zwolennikw! Jeeli chrzest frankistw by szczery, a zatem sekta ich przestaje istnie dziki wanie przyjciu chrztu. A tymczasem tak nuncjusz w Warszawie, jako te ks. administrator we Lwowie, stwierdzaj, e sekta istnieje nadal1493. Ks. Mikulski wystpuje od razu z rad praktyczn: wyznaczy Frankowi pobyt przymusowy, ale gdzie w rodku Polski, aeby nie mg wywiera wpywu na swoich neofitw. Rada ta miaa by niebawem wykonana. Tok wydarze przyspieszy dziwne odkrycie, jakiego dokonano wrd neofitw we Lwowie: Sam ks. Gaudenty Pikulski, przewodnik duchowy neofitw i katechumenw, obcujc z nimi cigle, wywiedzia si, e Frank robi cudy, e przyznaje mu si moc nadprzyrodzon, e bliskim jest koniec wiata, a w Salonikach przebywa ju Antychryst, a Chrystus Pan, majcy przyby na sd ostateczny, moe ju teraz jest ukryty w ciele ludzkim" (tak zeznali na pimie); bliskim wic by dla nich wniosek, e Chrystus jest powtrnie wcielony we Franku - co wszystko podpisao szeciu najbliszych jego konfidentw"1494. Frank uracza tedy swoich wiernych nowymi urojeniami. Robi im potem czsto wymwki, e si wygadali, e narobili duo zego (gadulstwem), lecz nigdy nie zrobi zarzutu, jakoby byli zeznawali nieprawd. Niebawem warszawski ojciec duchowny neofitw, proboszcz od w. Krzya stwierdzi, jako uwaaj Franka za mesjasza i e widuj nad nim jakie cudowne wiato1495. W grudniu 1759 nuncjusz poleci rozszerzy ledztwo i wyrazi przekonanie, e Franka trzeba bdzie aresztowa. Nadesza na dobitk wiadomo, e u frankistw stwierdzono poligami. Frank obiecywa tymczasem nawrcenie dziesitek tysicy", jeeli im si wyznaczy miejsce na wsplny pobyt. Lecz aresztowano go 7.1.1760 roku. Przy przesuchaniach dozna przykrej niespodzianki: midzy wiadczcymi przeciw sobie ujrza Moliwd, ktry z przyjaciela zrobi si oskarycielem i wystpi z zarzutem nowym: wiary w metapsychoz. Sd duchowny postanowi wyprawi Franka na stay przymusowy pobyt w Czstochowie, (aeby przerwa jego wpyw na neofitw) a do dalszego sdu Stolicy Apostolskiej", dokd wysano odpowiednie raporty. Odwieziono go 24.11. 1760 roku we wasnej, poszstnej karecie1496. Mia zapewnione ycie wygodne, dostatnie. Sekta dostarczaa mu rodkw; lwowskie ydwki daway dukaty, z jakich miay robione naszyjniki. Niebawem sprowadzi on i crk i mia w Czstochowie jeszcze dwch synw. Od pocztku trzyma sobie wasnego kucharza, przywiezionego z Warszawy i urzdza biesiady. Z czasem urzdzi trzy dwory: swj, ony i crki. Dworanek byo zawsze nie mniej, ni dworzan, a stosunki tej ,,kompanii" okrelano jako polyandri z poligami. "Wizienie" polegao na tym, ze nie mg wydala si poza Czstochow. Przyjmowa odwiedziny (poselstwa), wyprawia od siebie penomocnikw, w ogle utrzymywa na wewntrz stosunki, jakie tylko chcia. ,,Wizienie" czstochowskie zaczo przybiera z wolna cechy gniazda frankizmu. Niebawem frankici byli rozlokowani po miasteczkach w okolicy Czstochowy. Nie przesta by ani na jeden dzie zwierzchnikiem sekty, uposaonym we wadz absolutn. Raz, zagniewany na koloni" warszawsk, skaza ja na chost i oto dnia 28 listopada 1771 roku chostali si wzajemnie wszyscy warszawscy frankici i frankistki1497.
1493 1494 1495 1496 1497

Ks I 176. Ks I 178-180. Ks I 192, 193. Ks. I 177, 181, 204, 205 Ks I 206, 223, 234-236, 253, 299.

Caa owa ,,forteca" bya operetk. Ciekawy przykad spadku po ,,silnych rzdach" Sasw, ktre doprowadziy do absurdu ca pastwowo polsk. Tak bywa po wszystkich rzdach ,,silnych" ... na wewntrz. Jak moga trwa ta komedia caych lat 13?! Ci, ktrzy Franka osadzili w ,,fortecy", sdzili , e przerwali jego zwizki ze sekt; a nie byo kontroli, ni nawet prostego dozoru. Po pewnym czasie zapomniano o nim, jako o obojtnej ju figurze. Pamitano o antytalmudystach, pki trwao wzburzenie o mordy rytualne. Nowy wypadek w Wojsawicach w lubelskiem w 1760 roku uznano za udowodniony, a skazanym zadawano mier sposobami barbarzyskimi. Posypa si znw szereg broszur. Do Rzymu jedzi powtrnie Jakub Lelek, a Klemens XIII zawiadomi nowego nuncjusza, Viscontiego, a przez jego porednictwo episkopat polski, e to oskarenie o mord rytualny nie uwaa za udowodnione1498. Uciszyy si te wrzenia, a broszura ks. Pikulskiego, wydana w roku 1769 nic ju nie sprawia. Wobec czego czym sobie tumaczy, e nie uwolniono jednak Franka? Wyjania si to cakiem jasno, jak cakowita jego swoboda w Czstochowie. Ci sami, ktrzy dogadzali mu we wszystkim w Czstochowie, ci sami pilnowali, eby Czstochowy nie opuci. Dwr Franka stanowi kopalni zota dla zaogi czstochowskiej, dla 80 onierzy, a zwaszcza dla kilku oficerw. Zreszt nikt nie troszczy si o t spraw; bya za zbyt obojtna dla prawdziwych dowdcw, jacy tam znaleli si w czasach wojennych. Czy Puaski wiedzia o Franku? On sam wola, eby go nie dostrzegano. On mia ju bowiem konszachty z Rosj. Zaczo si to w czerwcu 1765 roku. Bliej o tym w nastpnym rozdziale, rwnie o dalszej ,,politycznej" karierze Franka w Niemczech. Tu przyjrzyjmy si bliej jego religii. Cudaczne jej zomki odkryway si nam przygodnie; ale to byy wierzenia chwilowe, najaktualniejsze. Obok tego istniay jednak pewne trwalsze zrby. Jest to gruby stek najgrubszych baamuctw, uoonych na rusztowaniu, ktre staram si tu ustawi wedug niektrych ustpw z Ksigi Sw1499. Zacznijmy od zdania z Ksigi Sw, sigajcego najgbiej w ,,filozofi". ,,Na tym wiecie wszystko, co jest w duchu, musi by zamienione w ciao, jak jest nasze, i kady bdzie widzia tak, jak si widzi rzecz widom". Prastara to kwestia o materializacj ducha. Kto ma czas, niechaj dochodzi, skd to przyszo do umysu tak grubego, jak u Franka - (prawdopodobnie zdobycz z czasw pobytu w Niemczech?). Ze swej strony poprzestan na stwierdzeniu, e za naszych dni to samo gosi Bierdajew. Wsplne prardo: filozofia syryjska z pocztku naszej ery. Stamtd te pochodz pogldy Franka na Boga i stworzenie: ,,Jake to moe by, eby prawdziwy Bg wiat ten stworzy, w ktrym umiera trzeba i brakw si znajduje. Byoby to przeciw powadze jego. Std wniosek, e niechybnie ten, co wiat stworzy, nie by to prawdziwy Bg". Ju gnoza odnosia stworzenie wiata do istoty nadprzyrodzonej, lecz niszej od Boga; do pewnej jego emanacji. Frank uznawa tak istot, bdc dla czowieka przed Bogiem". ,,aden czowiek niech nie szuka, nie myli nawet, by znalaz Boga samego; im bardziej stara si o to bdzie, tym bardziej si zagmatwa. Tylko o tego, co jest przed Bogiem, moe si czowiek stara i ubiega si za nim. Dlatego to, com wam mwi, e ja wam Boga oka, oznacza tego, co jest przed Bogiem".
1498 1499

Ks I 224-230, 234; Lecz por. Pi 40, 45, 46 Rozmowy i przemowy Franka, spisywane przez uczniw

Istot porednich pomidzy Bogiem a czowiekiem jest peno. ,,Bogowie, co ich boyszczami zw, s na tym wiecie, cho ludzie nie wiedz o nich. Ci to s, co namawiaj ludzi, eby ze broili; uczynki najsproniejsze s im mie". Gnozy i neoplatonizmu strzpy; prawdopodobnie dziedzictwo po Ischarii. Do tego doczona Trjca kabalistyczna, w ktrej trzeci osob Szechina, kobieco. ,,Mylelicie, e mesjasz bdzie mczyzn; to by adn miar nie moe, bo gruntem jest Panna. Ona to bdzie tym prawdziwym mesjaszem. Ona prowadzi bdzie wszystkie wiaty, bo wszystkie zbroje oddane w jej rce1500. ,,Mwi wam: wszyscy ydzi zostaj teraz w ucisku, w zgryzocie i zamcie, bo ufaj w przyjcie mesjasza w osobie mskiej, nie za w przyjcie Panny. Patrzcie na narody, jak one siedz w dobytkach swych spokojnie, z powodu, e ich wiara najbardziej gruntuje si w Pannie, ktra tylko jest obrazem naszej"1501. T Szechin jest jego crka i dlatego w niej bdzie zwierzchno sekty ,,Panna" (Ewa, Awucza) naley do artykuw wiary frankistw. Nie byo wolno zblia si do niej inaczej, jak na klczkach. Mia Frank dwch synw ktrzy go przeyli, a jednak zwierzchnikiem sekty uczyni crk. Pewien szczeg razi nawet w tych rozwaaniach. On powzi te zamiary wzgldem crki, gdy liczya zaledwie drugi rok ycia. Z jak premedytacj wychowywa j! Kt zbada, czy wierzy w tak korzystne dla siebie wcielenie Szechiny, czy te dorobi i w tej materii doktryn do swego interesu? Z bredni jego nic si nie wytworzyo i nic nie zostao. Frank jest zerem w historii religijnej, nawet ydowskiej. Nigdy nie przesta by ydem. Poduczy si potem Tory i sypie czsto cytatami z niej. Gboko za tkwio w nim to, co stanowi istot i wi ydostwa; wierzy mocno w wybrastwo Izraela. Powiedzia za wyranie, co nastpuje: ,,W kadym miejscu, do ktrego przyjdziemy, musimy porzuci dawne obrzdki, szaty i jzyk, a tylko trzyma si mowy kadego narodu i jego jzyka. ,,Zapewne bd si stara i z wielk moc i si, lecz okoo tej mocy musimy kry ze sodkimi sowy i oszukastwem, pki wszystko nie przyjdzie do rk naszych"1502. Emanatyzm i eony do usug wybrastwa! Oto caa jego kabaa praktyczna dla ktrej wyszukiwa nadzwyczajnych form i jak najwikszych sw, rozpowiadajc, jako ,,chcia nacign uk przeciw narodom". Wynika ze wszystkiego, e by to charakter may, megaloman, psychopata i karierowicz. Szczerymi u niego byy: nieco manii religijnej i duo chuci wadzy. T ostatni jego waciwo poznamy bliej w nastpnym rozdziale.

1500 1501 1502

Z Ksigi Sw nry 586, 1096, 590, 1046. Ks I 252 Ks I 27, 28

XXXI. PIERWSI EMANCYPOWANI"

Jeeli optanemu chuci wadzy powiedzie si jakkolwiek, choby troch, uchodzi za statyst, za ma wielkiego, zrodzonego do wielkiej polityki. Tak si stao z pamici Franka. W ostatnim czasie urs nawet na jakiego ukrytego siacza wiekw, bo gdy mu si nie udao wykroi z Polski Judeopolonii przygotowywa rozbiory Polski! S to czcze wymysy rozigranej wyobrani literacko-politycznej. Zobaczymy, ile w tych bajkach jest prawdy. Wiadomo, e Polska nie jest krajem jedynym, w ktrym prbowao si i prbuje budowa pastwo ydowskie. Robiono to w Hiszpanii, w Anglii (z inicjatywy samych Anglikw), za naszych czasw na Wgrzech, w Letuwie i w Rosji. Robi si to wszdzie, gdziekolwiek natrafi si na sprzyjajce warunki. Ot w Polsce warunki materialne co do tego byy ju w XVIII wieku wprost wymarzone; przeszkadza atoli katolicyzm, nie dopuszczajcy by w Izraelu szuka wzorw, a choby tylko motyww do ycia zbiorowego. O rwnouprawnieniu obywatelskim nigdzie za jeszcze aden yd nawet nie pomyla; to haso miao si zrodzi dopiero podczas rewolucji francuskiej. Niemoliw jest to jednak rzecz, eby nie posiad wpyww spoecznych i politycznych ten, kto finansowo gruje nad ludnoci, ydzi osignli za w Polsce najwiksz gsto zaludnienia, i nadto opanowali stosunki ekonomiczne tak cile, jak nigdzie indziej. Wywierali w caej Europie nie may wpyw na polityk, a zatem na losy pastw i od XVII wieku urzdzili nad ca Europ handel wojn i pokojem, a to dawao si we znaki wszystkim, lecz Polsce najbardziej, poniewa bya ekonomicznie najsabsz i politycznie najbardziej osabion. Za czasw saskich cofalimy si, jako spoeczestwo; stawalimy si wstecz spoecznoci tylko, zrzeszeniem nie zrniczkowanym, zoonym ekonomicznie niemal wycznie z dwch tylko warstw ludnoci: z rolnikw i ydw. Wszyscy mieli stosunki pienine z ydami, od najwikszego magnata a do najmniejszego komornika na wsi. Niestety, mona si wyrazi, jako ydzi mieli ca Polsk w swojej kieszeni. Siy ydowskie wzbieray w Polsce coraz sabszej. Sprzyjaa temu niezmiernie metoda rzdw krlwSasw, antypolska do cna. Jeeli silne rzdy stanowi o potdze spoeczestwa i pastwa, Polska bya winna stanowi pierwszorzdne mocarstwo w owym okresie, albowiem by to okres rzdw najsilniejszych. Nie mona byo ani pisn" przeciwko rzdowi, a kto nie siedzia cicho traci wolno i majtno, a nawet byway wypadki, e taki obywatel znika. Skoczyo si na tym, e w yciu publicznym nie byo stronnictw, tylko jedna krlewska, monopartia, zoona z karierowiczw i politykantw. adnego programu, adnej dziaalnoci publicznej, a dopiero ks. Konarski sta si pierwszym ,,sapere ausus", lecz ta pierwsza jaskka nie moga zrobi od razu wiosny. Nie stao si w Polsce nic nadzwyczajnego, nic wyjtkowego. Teoria ,,silnych rzdw" na wewntrz, wiedzie zawsze do upadku i na wewntrz i na zewntrz. Rzdy oparte na bezprawiu usuwaj z ycia publicznego obywateli lepszych, podnoszc na wieczniki ludzi coraz gorszych i coraz ... gupszych. Nie dadz ani nawet w zaciszu pracowa spokojnie tym, ktrzy nie s swoi", a zatem upada nawet wydatno pracy w spoeczestwie, upada rolnictwo, rzemioso i handel. Za rzdw bezprawia ginie wszystko, co godne ycia; panoszy si za wszystko, co powinno gin. Nastaje stan nienormalny w yciu zbiorowym. Za takiego stanu rzeczy nabiera musia si ywio nie krpowany adn etyk wzgldem kraju. W pastwie silnej rki" wytwarza si pomidzy spoeczestwem a wadzami pewien regulator, a mianowicie przekupstwo. Grasowao ono za czasw saskich co niemiara.

W odniesieniu do spraw ydowskich przyjo si wwczas zdanie, e kto w Polsce o ydach dobrze mwi, ten jest przekupiony, a kto o nich mwi le, ten widocznie stara si by przekupionym". Charakterystyka atmosfery" dosadna. Przekupstwa ydowskie sigay do szpiku ycia publicznego, ydom zawdziczamy w znacznej czci systematyczne zrywanie sejmw za Sasw. Chodzio o to, eby nie uchwalono na sejmie podwyszenia podatkw tyczcych ydw; eby w ogle nic nie byo uchwalonego, bo w takim razie wysoko naleytoci zaleaa cakiem od urzdu, od widzimisi starosty krlewskiego po miastach - a z tymi dostojnikami ydzi umieli sobie radzi. Nie od razu poszli oni na ydowski od, lecz jeszcze w pierwszej poowie panowania Stanisawa Augusta starosta by katem dla mieszczastwa polskiego, a ydw dobrodziejem1503. Co takiego nie zrobio si od razu; to musiao wytwarza si stopniowo, na dugo przedtem. Urzdy starociskie gniy od przekupstwa ju za Sasw, przynajmniej za drugiego Sasa. Gdyby wybierano podatki od ydw wedug ustawy, samo czopowe dao by 11.250.000 zp, a wic kwot na dzi znaczn, a na owe czasy olbrzymi. Poniewa ydzi zmonopolizowali handel i wyszynk napojami alkoholowymi, a nawet wyrb ich (dzierawic z reguy gorzelnie i browary), ich przeto tyczyo czopowe. Nadto opaca mieli pogwne, po osiem zp. od kadego yda onatego, z czego powinno wpywa do skarbu ppita miliona rocznie. Razem chodzio o sum 15.750.000 zp. rocznie, ydzi tedy zbieraj midzy sob skadki i przed kadym sejmem przeznaczaj 150.000 zp. na przekupienie posw". Dochowa si list biskupa kijowskiego, siedemdziesicioletniego wwczas Samuela Ogi, do krla, z daty 23 maja 1740 roku, w ktrym znajduj si sowa: Publica fama volat, e ydzi polscy si przeszkodzili przeszemu sejmowi, eby nie doszed"1504. O przekupywanie posw informuje nas rwnie badacz ydowski. Skadano za kadym razem fundusz wyborczy, a zaczynano od sejmikw. Rozrzucano na sejmikach ogromne sumy pienine na prawo i lewo". Sztadlanowie mieli pene rce roboty. Ich rzecz byo stara si, by z sejmikw nie wychodzili posowie niepodani, tudzie eby instrukcje poselskie nie przeciwiy si interesom ydowskim. Gwnie chodzio o pogwne i inne podatki. Oprcz spraw cile ydowskich, mieli jednak zadanie przeprowadzenia niektrych spraw na sejmie, ktre wkraczaj ju bezporednio w funkcje ustawodawcze". Miewao si tedy posw przekupionych, majcych gosowa w sprawach ustawodawczych", jak sztadlan kaza. Poniewa wszystkie wydatki byy skrupulatnie notowane"1505, wykrycie tych rachunkw staje si donios spraw poszukiwa archiwalnych. Moe by powiodo si (po nitce do kbka) sprawdzi, jak pewni posowie zachowywali si wobec wyaniajcych si na sejmach Augusta III pogldw i kierunkw ustawodawczych". Stwierdzamy przeto, jako w czasie gdy wystpi mia Frank, panowao powszechne przekonanie, e podarkami" da si wszystko uzyska. Trudno przypuci, eby nie by na to liczy przy pewnych swych projektach. Powiedzmy z gry, e na tym boisku potyka si bardzo sabo i spraw przegra, a to dla dwch przyczyn: miewa do czynienia z wadzami duchownymi. Te cierpiay wprawdzie take na niedomagania saskie, tak co do charakterw, jako te co do wiedzy (i teologicznej i oglnej), lecz o adnych przekupstwach pord kleru nigdy nic nie sycha. Co do tego, duchowiestwo polskie zostao nieposzlakowane. W stosunku za do wadz wieckich, by Frank zrazu zbyt ubogim, a nawet nie byby mg nigdy mierzy si ze starym znakomicie zorganizowanym mechanizmem przekupstw talmudystw". Zobaczymy, e frankici mogli przekupywa tylko indywidualnie". ledmy dziaalno Franka i stosunki do polskiego ycia zbiorowego. Z Iwaca ma pochodzi rodzaj odezwy Franka do zwolennikw. Przyznaje Polsce ten zaszczyt, e staa si jakoby now Ziemi Obiecan, przy czym o dobie wspczesnej wyraa si w te sowa:

1503 1504 1505

Tadeusz Korzon: Sprawy wewntrzne za Stanisawa Augusta. G 108, 111-112. Izaak Lewin u R1 312-214.

A czy i Wam krzywda, wspwiercy i bracia moi, pod rzdami panujcego nam obecnie Augusta III, kiedy ludno wasza pod berem tego polskiego krla yjca, ju zrwnaa si z ludnoci ojcw i przodkw naszych w Palestynie z czasw krla Dawida? Nie tylko przez takie zaludnienie, ale te przez niesychane swobody i rozkosze ludu ydowskiego w Polsce, ja bym ten kraj nazwa prdzej ydowskim ni polskim; judzk nie polsk ziemi. Bo te miliony mieszczan i chopw polskich dla ydw jedynie yj, dla nich w pocie czoa pracuj, i sam Bg po Palestynie Polsk musia dla ydw na now Ziemi Obiecan, a Krakw na now Jerozolim przeznaczy". Autentyczno ostatniego zdania jest niemoliwa. Jakeby mg Frank publikowa co takiego i to ledwie przybywszy, a starajc si o wzgldy wadz polskich?!. To za niemoliwe zdanie budzi podejrzenie, czy caa odezwa nie jest fabrykatem antysemickim". Uderza ta okoliczno, e w odezwie nie ma mowy o sabatejach, tylko o ogle ydostwa w Polsce, o tym ogle, ktry Frankowi by nienawistny, jako talmudyczny. Zastanwmy si nad jego kampani antytalmudyczn. Przynis to od sabatejcw sefardyjskich z krajw wczesnego pastwa tureckiego. Frank i wszyscy jego adepci musieli Talmud odrzuca, lecz czy byli obowizani wojowa z nim, prowokowa talmudystw, stara si, by ich w Polsce przeladowano? Bynajmniej. Ten nadmiar gorliwoci, to osobisty naddatek Franka. On sam Talmudu na pewno nie znal, gdy w ogle nie zna si na niczym. Bardzo te jest wtpliwym, czy zna go ktokolwiek ze sabatejcw jego pokolenia. Talmud by u nich potpiony i zakazany, nikt go nie nabywa tedy, ani nie przechowywa. Jeeli potem wojuj w Polsce jakimi cytatami z Talmudu, nie wiadomo, czy uczono ta jest z pierwszej rki; jeeli za cytaty pochodz z oryginalnego egzemplarza Talmudu, nie dostarczyli im go przeciwnicy. Mogli go otrzyma tylko od kleru katolickiego, mianowicie z egzemplarzy pokonfiskowanych w diecezji kamienieckiej. Prno dzi docieka, gdzie i w czym geneza takiej nadzwyczajnej zaciekoci czynnej walki z Talmudem? Maa gromada sekciarzy porywa si na og przelicznego ydostwa w Polsce! Co innego nie uznawa Talmudu, a co innego wojowa z talmudystami na zabj. Czy zachowanie si Franka w tej sprawie nie byo prowokacj? Widocznie nie mia na widoku adnej sprawy oglnoydowskiej, skoro zaczyna od wojny z ogem ydw. Chodzio mu tylko o sekt wasn, a nie o Izraela w ogle. Wykluczonym tedy jest pomys jakiejkolwiek terytorialnej Judeopolonii. Czy miaby j tworzy przeciwko ydom? W walce z Talmudem nie zawaha si Frank uy broni jak najbardziej zabjczej: przyczy si mianowicie do kampanii prowadzonej w Polsce o mord rytualny. Nie on to wymyli, zasta to ju gotowe i niejako w toku. Na fakt ten naley ka wielki nacisk. Walka toczya si na cytaty, w sposb niedony, nie wytrzymujcy najlejszej krytyki i nie przynoszcy wcale zaszczytu wczesnej uczonoci teologicznej w Polsce. Gwnym argumentem byo co innego; e mord stwierdzali ydzi sami, byli rabini, nawrceni. Czy moe by argument mocniejszy ponad ten, e eks-rabin sam przyzna praktykowanie takiego mordu? W czoowej grupie frankistw znajdowa si take taki rabin, biorcy udzia w dyspucie lwowskiej. Frankici wnosili jednak na plac boju co wicej: nie rabina jednego, lecz wiadectwo caej sekty, caej gromady ydw i to nie nawrconych. ydzi, ktrzy stawali miao, eby wiadczy przeciw ydom! Ze wszystkich argumentw, jakimi wykazywano a do owego czasu istnienie mordu rytualnego, ten by najmocniejszy; a nastrcza si tak niespodzianie! Jak widzielimy, nie przekonywao to ani nuncjuszw, ani Stolicy Apostolskiej. Rozumowano o tym jako inaczej w Rzymie. Wysze wadze kocielne tego dowodu nie przyjy, bo od pocztku podejrzeway Franka o nieszczero i o nieczysto intencji. Nam chodzi tu o jedn stron caej sprawy; yd, ktry wystpi przeciw ydom z zarzutem mordu rytualnego i do tego publicznie, w formie urzdowej, a nigdy potem zarzutu tego nie cofn - pali mosty pomidzy sob a ydostwem. Nie przestawa by ydem, uznawa wybrastwo, lecz stawa si niewtpliwie wrogiem. Czy od takiego zrywania mostw miaa si zaczyna budowa jakiej Judeopolonii?

Podejrzewa si Franka, e zamierza wykroi sobie" kawa Polski. W tym jest co prawdy. Zupen jest prawd, e prbowa wykroi sobie"; istotnie sobie samemu. Doda trzeba poprawk, e chodzio nie o kawa polski", lecz o maleki minimalny kawaeczek. Rozmiary atoli nie maj nic do zasadniczej istoty rzeczy; przyjrzyjmy si wic tej sprawie bliej. Wypadao pomyle o kawaku spokojnego chleba powszedniego dla neofitw, ktrzy doznawali od innych ydw (a zatem od olbrzymiej wikszoci) szykan i przeszkd na kadym kroku. Moe ochrzcioby si ich wicej, gdyby nie obawa, e przyjdzie im przymiera z godu. Faktem byo, e nie mieli z czego y. Sam tylko Frank z najbliszym swym dworem" y bogato (jak wypadao na mesjasza), lecz na utrzymanie neofitw trzeba byo ofiarnoci publicznej (we Lwowie trzech rajcw chodzio zbiera jamuny). Dnia 16 maja 1759 roku wnieli polscy sabatejcy suplik do prymasa i krla jednoczenie. Prosz, eby mogli osi w Busku i w Glinianach, a przyrzekaj nie zajmowa si kramarstwem. Podpisuj si najposuszniejsi w Chrystusie Panu synowie". Odpowied prymasa z owicza dnia 19 czerwca 1759 roku, jakkolwiek pena zasadniczego niedowierzania, zawiera jednak odpowied pomyln co do Buska i Glinian. Mylnym jest rozpowszechnione mniemanie, jakoby prosili byli o dopuszczenie ich do krlewszczyzny, do wszelkich krlewszczyzn w ogle. Powsta wprawdzie pniej taki projekt, lecz nie z Franka, ale z rzdowej inicjatywy. Zajmowano si neofitami gorliwie. Kilku magnatw ofiarowao si osiedli neofitw w swych dobrach. Frank nie pozwala swoim korzysta z tej uczynnoci, rzekomo z obawy, by w dobrach prywatnych nie byli z czasem zamienieni w chopstwo paszczyniane. Biskupi ofiarowali te neofitom grunta we wsiach swoich stoowych, lub na gruntach podmiejskich, podlegych swej jurysdykcji. Wielki kanclerz koronny poszed dalej: poda projekt, by ich osiedla w krlewszczyznach. Zacz miano od obcokrajowcw, jako pozbawionych w Polsce wszelkiej podstawy bytu i chciano im wydzieli jak krlewszczyzn na Litwie, mniej intratn, aeby nowi osiedlecy zagospodarowali j lepiej. Wszystkie te oferty Frank odrzuca1506. Nieuchronne nieporozumienie pogbiao si. Rozumowano cakiem po prostu: skoro sekta sabatejcw (kontratalmudystw) nawrcia si, a zatem sekta ta przestaa istnie; organizacja ydowsko-sekciarska nie moe trwa w onie Kocioa, bo w takim razie chrzest ich by tylko udany. Frank za chrztem nie myla si krpowa. On chcia by Krlem w Izraelu, przynajmniej nad swymi sabatejcami-neofitami, chcia pozosta mem mesjanicznym, na ktrego potrzeby skadaj si jego wierni w Polsce, na Wooszczynie, na Morawach , w Niemczech. Neofici nie mog porzuci wiary we wspczesnego mesjasza i przynajmniej trzon ich musi mieszka razem, eby nie przestaa istnie organizacja sabatejska, posuszna na kade skinienie swej gowy. Frankowi chodzio o byt moralny i materialny. Gdyby sekta miaa rozpyn si w chrzecijastwie, on byby niczym. Poniewa za z neofitw rzadko ktry przyjmowa chrzest szczerze, poniewa pozostawali nadal kohort swego mesjasza, wic inni te ze swej strony chcieli by razem osiedleni i podlega nadal Frankowi. Dla tych przyczyn odrzuca Frank wszelkie oferty co do rozsiedlania swych zwolennikw, a wystpi natomiast z prob, aby mu wyznaczy oddzielne terytorium nad granic tureck, gdzieby si mg osiedli na stae ze swoim hufcem. Ilo osiedlecw wzmagaa by si niewtpliwie szybko, zncona zupen wolnoci dla swej sekty. Powstao by terytorium sabatejcw, rzdzone przez Franka, pod nominalnym zwierzchnictwem Polski. Nie obawiali si kontroli ze strony urzdw, bo uwaali je wszystkie za przekupne. Byle zrobi szczliwie pocztek! Wyobraa sobie Frank jakie kilkanacie wsi na Podolu na obszar autonomiczny, ktrego granice mogyby si z czasem rozszerza. Gdyby projekt ten doszed by do skutku, powstaaby mikroskopowa Judeopolonia z pewnej czstki pastwa polskiego. Z tym zastrzeeniem trybu warunkowego (coniunctivus) mona by genez pomysu Judeopolonii odnie do roku 1759.
1506

Ks I 167, 168, 171

Zaley za na stwierdzeniu tej daty. Rozpowszechnione rozpowiadanie, jakoby rzecz wywodzia si od Sabataja Cwi, a przynajmniej od Bacharii, i e Frank z takim powzitym ju zamiarem przybywa do Polski, nie znajduje nigdzie najmniejszego oparcia w rdach; przeciwnie, wszystkie wiadcz, e a do roku 1759 nikt o Judeopolonii (choby na najmniejsz skal) nie myla. W umyle Franka powstao przeto pastewko nie ydowskie, lecz ekskluzywnie sabatejskie, a na razie bardzo a bardzo drobne. Gdyby doszo do skutku, byoby miao najgorszych wrogw w ydach, we wszystkich ydach caej Polski. Pastwo Franka mogo by istnie i utrzyma si tylko przez silne poparcie rzdu polskiego, a wic musiaoby by zalene we wszystkim a wszystkim od kadego skinienia tego rzdu. O jakimkolwiek znaczeniu politycznym tego (niedoszego) tworu frankistowskiego nie mogo by mowy. Zdaje si, e istnia drugi projekt (do wyboru), eby owo oddzielne terytorium z oddzieln wadz gowy sekty, wykroi gdzie nad granic zachodni; prawdopodobnie na poudniowym zachodzie, eby byli bliej sabatejcw morawskich. Albowiem mamy wiadomoci, e nuncjusz przestrzega, eby nie osiedla frankistw na pograniczu imperium" (cesarstwa habsburskiego); senatorowie za mieli wtpliwoci co do pogranicza tureckiego. Wszelkie przypuszczenia Franka okazay si wprost bezpodstawnymi. Pomys jego naley atoli do historia jako oryginalny i jedyny. Nigdy bowiem, i nigdzie nie prbowali ydzi uzyska odrbnego terytorium autonomicznego. A do czerwca 1765 roku uwaa Frank Polsk za jedyny kraj, majcy przynie ydom szczcie. W przemwieniach jego Polska jest sukcesj bosk". W Polsce ukryte jest wszystko dobro caego wiata. Powiadam wam: 999 czci wiata caego w niej jest, a jedna cz tysica na caym wiecie" ... Polska jest to kraj, ktry przyrzeczono patriarchom. Gdyby mi dawano wszystkie kraje, kosztownymi kamieniami napenione, nie wyszed bym z Polski, bo to sukcesja boska i sukcesja ojcw naszych"1507. Powiedzia: Nie wyszedbym z Polski", a zatem tak gosi o Polsce, przebywajc w Czstochowie. Jak to pogodzi z innym owiadczeniem, pniejszym, a majcym si odnosi jakoby do roku 1760: Skorom wszed do Czstochowy, powiedziaem wszystkim, e Polska rozdzielona zostanie1508. Oczywiste proroctwo ex post; okoo roku 1760 ani w Petersburgu jeszcze tego nie przewidywano. Jeeli za on przewidywa upadek pastwa polskiego, jake mg gosi, e nie wyjedzie ze ,,sukcesji" owej? Ani tego, ani tamtego, nie naley bra na serio, jak w ogle niczego, co Frank mwi. Te zdania su nam tylko za dowd, e w latach 1760-1765 nie traci nadziei, e uda mu si jeszcze w Polsce wypyn. W cigu roku 1765 zaszo co, co odebrao mu t nadziej. Spostrzeg si, e straci w Polsce zaufanie i wszelkie znaczenie; sowem: pozna, e si na nim poznano. Nagle zwraca si ku Rosji. Frank ani nie by szpiegiem Katarzyny II, ani nie by pomocnym w planach rozbiorowych. On w polityce nie by niczym, ani nawet ujemn iloci. By natomiast bardzo ordynaryjnym spekulantem od religii. Po judaizmie, po islamie i katolicyzmie, przysza u niego kolej na prawosawie. Zapisano w Ksidze Sw", jako Frank zacz mwi o Rosji i o greckiej religii" dnia 6 czerwca 1766 roku. Przebywa wwczas w Warszawie prawosawny arcybiskup mohylewski, Jerzy Konisskij. Porozumiewa si z nim Frank przez niejakiego Jaskiera (zwanego pniej Korolewskim), a nastpnie wyprawi z nim do Warszawy jeszcze trzech wysannikw. Bawili w Warszawie dziwnie dugo; widocznie nie bardzo si
1507 1508

Ks I 308 Ks I 248

kwapiono do rozmw z nimi. Frank przysa ofert, e caa sekta przejdzie na prawosawie, byle jego uwolni z Czstochowy. Nie takie rzeczy byy drobnostk dla Repnina!, a jednak nie zaj si losem Franka. Konniskij z urzdu swego nie mg oferty pomin zupenie, lecz nie chcia si sam tym zajmowa. Aeby si ich pozby, da im po kilku miesicach listy polecajce do Moskwy, lecz do kogo, nie wiadomo (do jakiego klasztoru specjalizujcego si do ydowskich nawraca?). Moe nie przypuszcza, e si udadz w podr tak uciliw? Oni jednak pojechali i jadc na Smolesk, dojechali do Moskwy 26 grudnia 1765 roku. Tam zapewniali, e przejdzie ich na prawosawie 20.000, lecz nie wzbudzali tym u nikogo zapau misjonarskiego. Konisskij pozbiera oczywicie informacje o nich i nie zaniecha udzieli ich tam, do ktrych frankistw sam odsya. Rzecz prosta, e talmudyci szpiegowali kady ich krok. Wyprawiono wprost do Petersburga Barucha Jawana, czynnego niegdy przy boku ministra saskiego (sztadlana przy Brhlu), a ten zawin si w Petersburgu tak skutecznie, i posw Franka wypdzono z Moskwy z niczym. Uywa, a przynajmniej stara si uy pomocy piciu reprezentantw z Polski, przebywajcych natenczas w Petersburgu. Z pocztkiem marca 1766 roku byli frankici ju w drodze powrotnej z Moskwy1509. Frank nie dawa jednak za wygran. Zastrzeg si tylko, e gdy pjdziemy do Ezawa, (t j. do Rosji), musi by ydw niezliczona moc"1510. Zarzdzi w roku 1768 propagand nowego pomysu wrd sabatejcw na Morawach i w Modawii. Jeszcze w roku 1773 wysya rozkaz do Czerniowiec, eby wszyscy ydzi przyjmowali chrzest; oczywicie nie katolicki, bo na Modawach nie byo katolickiego duchowiestwa. Do ostatnich wic chwil pobytu swego w Polsce nosi si z projektami, eby wyzyska prawosawie do swoich celw. Tym razem ofert odrzucono. Interesy te wymagay cigej stycznoci ze wiatem zewntrznym. Nie zabrako mu nigdy zwolennikw penych powicenia, ktrzy przekradali si przez szeregi oblegajcych, przybywajc zewszd i dc na wszystkie strony. Polityczne losy Czstochowy i caej Polski nie obchodziy ich nic. Nie ulega wtpliwoci, e wzgldy materialne kazay ydom pragn, eby granice pastwa rosyjskiego przesuny si na zachd, eby Rosja zagarna jak najwicej ydw polskich". Rozbiory przynosiy ydom bardzo wiele zyskw, ale ktry yd orientowa si w tym przed rokiem 1772? Jeeli byli tacy, Frank na pewno do nich nie nalea. Nie mona powoywa si na to, e ydzi ju od czasw Piotra Wielkiego starali si o dostp do Rosji; starali si o dostp do kadego kraju. W owym wypadku robili za starania nie aszkenazim polscy, ni niemieccy, lecz sefardim, ktrych przodkowie z Hiszpanii przenieli si do Holandii. Zreszt starania" zaczy si i skoczyy na jednym posuchaniu uzyskanym w Haarlemie. Frank dopiero o wiele pniej zrozumia donioso sprawy i wyrazi si: Gdybym by was wprowadzi do Rosji, byaby to ni we troje skrcona"1511. Zawsze dorabia do swych postpkw ex post ramy wielkich i gbokich zamysw. Dopiero co Polska bya 999 razy wicej warta od caego wiata, a teraz Rosja jest grub, potrjn nici! Kiedy Czstochowa poddaa si dnia 19 sierpnia 1772 roku poprosi Frank generaa Bibikowa o wolno. Jake to charakterystyczne, e mg opuci Czstochow dopiero 21 stycznia 1773 roku. Nie jecha do Rosji. Na zagarnitej Biaorusi ani ladu jakiejkolwiek propagandy frankistw1512. Pojecha do Berna morawskiego, do morawskich sabatejcw, ktrych wyzyskiwa przez 13 lat. W roku 1776 zjawi si na krtki czas w Wiedniu z liczn druyn, ubran po husarsku; y tam nader zbytkownie, cieszc si protekcj dworu. Cesarz Jzef pocz stroi umizgi do crki Franka, Ewy, co te Frank wyzyska naleycie. Do Berna odbyway si formalne pielgrzymki frankistw. On sam y jak udzielny ksi,
1509 1510 1511 1512

Ks I 273, 277. Ks I 272 Ks I 277 Ks I 323, nota 14 do rozdziau XVIII.

mia gwardi z 70 konnych, wyjeda w zoconej, oszklonej karocy, otoczonej dwunastoma huzarami z dugimi pikami, na ktrych ostrzach osadzone byy ory zote, jelenie (symbol sabatejski), soca, ksiyce. Gdy Jzef II wstpi na tron, powrci znowu z crk do Wiednia, ale si zawid. W roku 1788 osiad w miasteczku Offenbach w pobliu Frankfurtu nad Menem, nabywszy tam zamek od udzielnego ksicia Isemburskiego. y po monarszemu, udawa nawet ksicia krlewskiego rodu, wyzyskujc przygodne zblienie si do gw koronowanych podczas wojen napoleoskich. Urzdza mistyfikacje na wielk skal; stay jego orszak wzrs do tysica osb, a bankierzy frankfurscy kredytowali na poczet monarszego pochodzenia Franka. Przysyano mu duo pienidzy, ale to nie starczyo. Zwolennicy jego w Niemczech, Morawach, w Polsce i w Turcji nie skpili mu skadek, od polskiej granicy nadchodziy baryki zota, ale wobec niesychanego przepychu jego dworu byo tych dochodw za mao, wic dugi rosy. Tam te przybra polskie nazwisko Dobruckiego, kupi sobie baronostwo i pisa si: Jacob Joseph baron von Frank-Dobrucki. By to zarazem rodzaj wycigw z niemieckimi Eibenschtzami. Stary Eibenschtz umar by ju w roku 1764. Kontynuowa interes" sekty syn, ktry nastpnie osiad w Drenie, jako bogaty baron von Adlerstahl; skupia dugo jeszcze okoo siebie grono wyznawcw, rwnie udajcych chrzecijan1513. Wrd rnych pogosek, ktre Frank o sobie rozpuszcza, bya i ta, e jest jakim ksiciem krlewskiego rodu, zdetronizowanym, a przygotowujcym si do odzyskania tronu; zwano go der Polakenfrst, ale mwiono te o Rosji. Gwardia jego wiczya si te w robieniu broni. Na zewntrz zachowywano przy tym formy katolickie, a w rzeczywistoci wid Frank ze sw sekt rozpasane haremowe ycie, w ktrym nie brako sodomickich obrzdkw. Zmar 10 grudnia 1791 roku, ale humbug prowadzia dalej crka, Ewa, ktr ojciec ogosi inkarnacj wiary. Tajemnicze rdo przesyek zota w beczukach wyscho dopiero w roku 1796. W kaba t wmiesza si awanturnik, ksi Marcin Lubomirski, zalubiwszy nawet jedn ze zwolenniczek Franka, Zalesk; po mierci jednak Franka wycofa si. W roku 1799 dugi Ewy doszy do miliona guldenw. Wydano odezw do wyznawcw, ale miliona nie zebrano; brat jej, Roch, pojecha do Petersburga, ale wrci z prnymi rkoma. Obaj jej bracia umarli w Offenbachu1514. W roku 1816 gubernator Moguncji, arcyksi Karol, naoy areszt na pann Ew i jej dwr, na danie wierzycieli. Gdy miano przystpi do opiecztowania jej dobytku, w nocy panna Ewa nagle umara. Wierzyciele nie otrzymali niemal nic. Taki by koniec krlowania" sabatejskiego i roli politycznej" Franka. Gdyby chodzio o Judeopoloni w politycznym tylko znaczeniu, cay frankizm byby bez znaczenia dla nas i pozostaby epizodem drugo- a nawet trzeciorzdnym z ciekawostek historycznych, ktre mona choby cakiem pomin, bez szkody dla naukowego przedstawienia przedmiotu, frankizm wywar atoli wpyw na dzieje spoeczestwa polskiego z innego powodu. Liczni frankici zaczli podszywa si pod szlachectwo, przybierajc sobie nazwiska i herby polskie. Ju w imiennym wykazie neofitw lwowskich znaczna ich cz ma w ksigach metrykalnych dopisane polskie nazwisko. Skd? Trzebaby bada w kadym wypadku z osobna (o ile dopisayby rda!). Wcale nie od rodzicw chrzestnych, ktrzy s zawsze w porzdku zapisani, lecz nazywaj si cakiem inaczej. Nie jest to tedy zgodne z prawd, jakoby nowochrzczeniec otrzymywa nazwisko od ojca chrzestnego. Moe w pewnej iloci wypadkw jakie przezwisko osobiste, przydomek itp., ktrych uywali ju przed chrztem wrd swoich. Wypadki takie nie mogy by atoli liczne. Zwraca za uwag okoliczno, e znajduj si pord tego katalogu neofitw tacy, ktrym adnego nazwiska nie dopisano. Widocznie przyjcie nazwiska nie zaleao od wadzy duchownej, bo w takim razie kapan udzielajcy chrztu byby wpisywa je wszystkim bez wyjtku, jako wymagajcym rwnego traktowania wobec sakramentu. Nie istniao przeto adne prawo zwyczajowe, ktreby zmuszao neofit, by odtd nosi jakie nazwisko; mg by nadal po ydowsku bez nazwiska. (Sam Frank
1513 1514

Ks I 212, 305 Tak twierdzi Ks; Po pisze, e Roch zosta oficerem w armii rosyjskiej, pozostawa w niej jeszcze w r. 1814.

nazywa si Dobruckim. Dobrucki y w Wilnie okoo roku 1925 i uwaany by za potomka Franka. Zagadnienie zagadkowe. rdowo znani s tylko dwaj synowie Franka; czyby potomstwo Rocha?). Zmienia atoli imi i zmieni je musia, aeby otrzyma imi patrona witego chrzecijaskiego. Czy chrzest szczery, czy udany, neofita otrzymuje imi ,,gojowskie", a od tego krok tylko, eby te na podobiestwo ,,narodw" nosi nazwisko. ydzi wszdzie a wszdzie starali si upodabnia zewntrznie do gojw. Do tego nie trzeba zmiany religii. Od czasw staroytnych do dnia dzisiejszego przybieraj sobie imiona greckie, (rzadziej) rzymskie, arabskie, tureckie i wszystkich nacji europejskich, a gdzie istniej nazwiska, tworz je sobie sami (czsto geograficzne" wedug miejsca pochodzenia). Nie trzeba chrztu, eby yd by Mieczysawem i Stanisawem. Co wszystko zwaywszy, zbliymy si do przypuszczenia, e neofitw w Polsce pytano, jak si bd odtd nazywa, a wybr nazwiska zalea od nich samych. Frankici nazywali si tedy, jak si kademu z nich podobao. By moe, e w Hiszpanii istnia zwyczaj przyjmowania neofity do nazwiska ojca chrzestnego, lecz w Polsce zwyczaju takiego nie byo. Duo okolicznoci doprowadza atoli na domys, e nawet w Hiszpanii mogo to bywa tylko czym wyjtkowym. Jeeli za polski ojciec chrzestny chcia koniecznie mie wychrzt o swym nazwisku, mg je by nada"; zakazw nie byo. Duchowiestwo parafialne nie kontrolowao, czy nazwisko byo nadane, czy samowolnie przybrane. Jeeli trzymano si gdzie jakich norm prawa zwyczajowego w tych sprawach, jeeli gdzie nie wolno byo nosi nazwiska, jak tylko nadane, atwo byo znale szlachetk ,,golca" bezziemnego i z szabl na sznurku, ktry nada swe nazwisko za odpowiednim wynagrodzeniem. Herb szed potem za nazwiskiem. Obok tego istnia cay szereg sposobw, eby si podszy pod szlachectwo; byy do tego nawet (zwaszcza na Litwie) odpowiednie kruczki prawnicze. Dla wielu frankistw chrzest by form, nadajc prawo, by z tych sposobw i kruczkw skorzysta. Mesjasz Frank, jedcy poszstn karet, udziela adherentom swego blasku, otwierajc im drogi, by si stawali szlacht polsk - a to znaczy, by mogli posiada wasno ziemsk i piastowa urzdy publiczne. Sprawdzao si, e mesjasz podniesie wysoko swoich. I rozbiegli si frankici po caej Polsce, bo w obcych stronach atwiej robi uytek z kruczkw. Litwa bya zawsze judeofilska. Statut litewski przyznaje szlachectwo neofitom, lecz oczywicie takim, ktrzy mieszkali i chrzest przyjli w Wielkim Ksistwie litewskim, aden tedy frankista nie mia prawa korzysta z tego przywileju, bo ani jeden z nich nie by Litwinem. Poradzono sobie jednak kruczkami. W latach 1759-1764 byo widocznie sporo takich wypadkw, skoro zaczy one zwraca powszechn uwag i stay si przedmiotem rozpraw na sejmikach. Nastrj by wielce nieprzyjazny, a nie poskramiay go skadki ydowskie na koszta sejmikw i sejmu. Przeciwnie, tym razem og ydowski dolewa chtnie oliwy do ognia, bo chodzio o znienawidzonych sabatejcw. Czy jednak przykadu siapwsieciuchw" nie naladowa niejeden talmudysta? Skd nagle frankizm na Litwie? A tam sytuacja staa si cakiem odmienna; tam sejmiki i nastpnie posowie sejmowi gardowali za uznaniem szlachectwa neofitom. Widocznie podarki" od sztadlanw byy tam na swoim miejscu. Kiedy sejm w 1764 roku (elekcja Stanisawa Augusta) kaza wszystkim w ogle neofitom urzdy zoy, a dobra ziemskie wysprzeda w cigu dwch lat, kiedy redukowa ich do stanu mieszczaskiego po miastach, a po wsiach na czynszownikw, natenczas posowie z Wielkiego Ksistwa okazywali tyle energi w obronie swoich neofitw, i nie chcc naraa spraw waniejszych na sejmie, trzeba byo przyzna neofitom litewskim znaczne ulgi. Neofita, posiadszy legalnie szlachectwo na Litwie, mg si przesiedla potem razem z herbem do Korony; kt mg przeszkodzi i dochodzi?

Na faszu jednak polega urabiana nastpnie tradycja, jakoby ochrzczeni frankici uzyskiwali byli ryczatem nobilitacj1515. Tylko na sejmie koronacyjnym jesieni 1764 r. otrzymao szlachectwo legalnie 50 z nich na danie posw litewskich, a potem nobilitowano jeszcze trzech1516. To pewna, e wielu ydw podszywao si pod frankizm, jako cieszcy si protekcj wadz duchownych i wieckich, dziki rzekomej wierze w ,,Trjc wit" i krlewskim uniwersaom. Frankizm sta si czym sympatycznym i uatwia wiele chccym dotrze do szlachectwa i wasnej wioski. Podczas Sejmu Wielkiego liczono w Polsce 24.000 wychrztw, z czego w samej Warszawie 6.000. Czy cho poowa bya frankistw? Ju przedtem chcia ks. Turczynowicz urzdzi jakie zgromadzenie neofitw", a ktre miao si nazywa Marianami. Czy to mia by jaki zakon, czy pzakon, czy te tylko zwyke stowarzyszenie?15)1517. Marianom proponowa nazw Koncepcjonistw, lecz uczniowie witobliwego Papczyskiego nie dopucili do tej przemiany dziwacznej, a niepotrzebnej. (Nie doszo do skutku, bo neofici nie yczyli sobie naznacza publicznie swego pochodzenia, lecz przeciwnie zatajali je). Przez frankizm udany czy prawdziwy, dochodzili ydzi w Polsce do rwnouprawnienia obywatelskiego, czyli do tego, co pniej zwano w Europie emancypacj". Zaczo si to w Polsce znacznie wczeniej ni we Francji, o cae pokolenie przed rewolucj francusk (jeszcze przed rokiem 1764). Fakt to wielkiej wagi, a dotychczas ignorowany, e frankici byli pierwszymi emancypowanymi" w caej Europie. Czy frankizm przesta istnie? Dba o utrzymanie sekty Frank, ktry kaza si ochrzci, ale zakaza si eni z chrzecijankami. Sulima Przyborowski zapisuje, jako frankici do lat czterdziestych XIX wieku yli wikszymi grupami ... enili si tylko midzy sob i odprawiali jakie tajemnicze obrzdki". W roku 1893 pisze tene (bardzo powany) autor, e prawie do ostatnich czasw enili si tylko midzy sob. Ja za z wasnej obserwacji dodam, e ani dzi (1942) nie brak rodzin chrzczonych od dawien, lecz rasowo czysto ydowskich i przestrzegajcych u swych dzieci dalszej czystoci rasy. W jakim celu? Nie o ras chodzi jednak, lecz o tradycj cywilizacyjn. Jeeli w okresie Sejmu Czteroletniego Polska liczya 24.000 wychrztw, a ci wmieszali si w spoeczestwo polskie, nie wyzbywajc si cywilizacji ydowskiej, ile w nasz umysowo zbiorow weszo od tego czasu cech ydowskich? Ile odwrotu od personalizmu, od historyzmu, a ile natomiast prawniczoci i gromadnoci. Ile lekcewaenia katolicyzmu itd.. itd.? Niektrzy autorowie zbieraj przykady, jak potomkowie neofitw wiedli Polsk przez cay wiek XIX do szkody. Nie brak rodzin, ktre dawno ju si wyzbyy resztek cywilizacji ydowskiej. Suum cuique. Lecz kto podejmie si statystyki, jaki rodzaj przewaa? Jest to kwesti, ktr trzeba traktowa indywidualnie. Musz atoli zaprzeczy mniemaniu, jakobymy nie posiadali marranw. Badacze zajci bliej tym przedmiotem, trzymaj si mylnej metody, badajc genealogi asymilowanych potomkw dawnych wychrztw; naley bada pochodzenie ich on. Wtedy dopiero zdoaliby odrni szczerych od nieszczerych, od utrzymujcych nadal w swych rodach cywilizacj ydowsk, a zatem przejtych wci niechci ku cywilizacji aciskiej, a tym samym ku polskoci. Niestety posiadamy marranw. Potomkowie i sabatejw i talmudystw dawno si w tym zczyli. Nie wynika z tego, eby wszyscy marranami byli! Znam rodziny, wywodzce si w linii mskiej od wychrztw, a ktre same o tym nie wiedz, bo zatracia si tradycja i ktre przejte s na wskro i katolicyzmem i cywilizacj acisk; lecz znam rwnie takie, ktre pielgnuj usilnie czysto krwi wychrzciaskiej. Dlaczego?

1515 1516 1517

Ks I rozdzia XVII. Wymienieni imiennie w Po 263-267 Sy 101

Sprawa o Judeopoloni miaa wypyn dopiero na tle szerokiej emancypacji, przyjtej od Zachodu. Tote t kwesti musimy si zaj, zanim zastanowimy si nad problemem istotnej Judeopolonii.

XXXII. UWAGA O MORDZIE RYTUALNYM

W poprzednich rozdziaach tyle byo o mordzie rytualnym, nie kwapiem si jednak z wypowiedzeniem wasnego zdania, Wywoaoby to duszy wtrt, wolaem przeto odoy rzecz do osobnego ustpu. Pomijam histori sprawy, sigajcej jeszcze podobno czasw aleksandryjskich, jej literatur i ikonografi, z czym zreszt og jest obznajomiony. Ograniczam si do podania motyww swego odmiennego pogldu. Najpierw trzeba siga do Pentateuchu. W Genesis znajduj si dwa przypisy: IX 4, e misa z krwi nie wolno je i IX 6, e nie wolno rozlewa krwi ludzkiej. Levitici zakazuj VII 23, spoywa krwi, ni z ptakw, ni z bydlt", lecz zaraz w pobliskich wierszach 26, 27 czytamy: Take adnej krwi je nie bdziecie ... wszelki czowiek, ktryby jad jakkolwiek krew, wytracony bdzie z ludu swego". W innych miejscach III 17 i XIX 26 nie dozwala si spoywa adnej krwi. Wtpliwociom, czy zakazy nie tycz tylko krwi z ofiar - bo tamte wersety znajduj si w rozdziaach o ofiarnictwie - przeczy jednak ten ostatni cytat, XIX 26, nie nalecy ju wcale do poucze o ofiarach, a mwicy po prostu ,,Nie jadajcie niczego z krwi". W najpniejszych z biblijnych ksig prawodawczych, w Deuteronomion czytamy w rozdziale XII 16: krwi je nie bdziecie; na ziemi wylejecie j, jako wod"; w wierszu za 23: Bd statecznym, aby krwi nie jada, bo krew jest dusza; przeto nie bdziesz jad duszy z misem jej"; i w nastpnym wierszu 24: Nie jedzcie jej, na ziemi j wylej jako wod", i powtrzono to jeszcze raz w w. 25. Wraca si do tej materii w rozdziale XV 23, rwnie z nakazem, eby krew wyla na ziemi. Zakazano tu spoy krwi, przynalenej do spoywanego misa. Poniewa ydzi nie byli ludoercami, moe by mowa tylko o misie bydlcym i o krwi bydlt. S to przepisy uboju rytualnego, eby zabija zwierz w sposb, wykluczajcy mono spoycia krwi. O uytku krwi ludzkiej nie ma w Picioksigu w ogle nic. Karaimi s tedy wolni od podejrze o mord rytualny; wic mogo byo wylc si to w Talmudzie? Talmud narobi tu po swojemu tyle ogrodzenia". Wzbudza wtpliwoci, ktrymi si operuje. Mielimy sposobno stwierdzi t metod w rozdziale Szulchan-Aruchu, o ile chodzi o krew przy uboju. Uyem tam wyraenia: talmudyczna dokadno, wiodca do wtpliwoci". Posuwa si jednak Talmud dalej w swej istnej zawzitoci, eby wszystko przewidzie i prawniczo okreli. Poniewa przy cytatach bezporednio ze starego pochodzcych Talmudu atwo o refutacj, e dany przepis talmudyczny przestarzay, ju nie obowizuje, lepiej siga do Szulchan-Aruchu, bo obowizuje dotychczas. W rozdziale 66 drugiej jego ksigi, Jore-dea, napotykamy kwesti o krew ludzk, ktra mogaby puci si z zbw ydowi pijcemu i napyn do kubka. Czegby Talmud nie wymyli! Oto w ustp: Chociaby wolno jada krew z ryb, nie mona jej jada uzbieranej w jednym naczyniu, a to ze wzgldu na pozory; albowiem blini (yd), ktry o tym nie wie, mgby pomyle, e to krew bydlca. Podobnie ma si rzecz z krwi ludzk, ktrej spoywanie take nie jest zakazane. Jeeli kto np. ugryz kawaek chleba, a pynie skutkiem tego krew z zbw do kubka, musi to zetrze, bo mgby kto nadej i

przypuci, e on pije krew zwierzc; ale t krew jak ma jeszcze pomidzy zbami, moe wycisn, wyssa"1518. Jest to jedyna, w Szulchan-Aruchu wiadomo pewna, niewtpliwa, o krwi ludzkiej. Ze zdziwieniem dowiadujemy si przy tej sposobnoci, e spoywanie krwi ludzkiej nie jest zakazane. Ma Talmud suszno, e nigdzie w Starym Zakonie zakazu takiego nie ma; ale te nie ma zakazu wielu innych rzeczy, a to z tego powodu, e po prostu nie przypuszczao si moliwoci. My za nie przypuszczamy, eby autorowi tego ustpu mogo chodzi o co wicej, ni o krew z zbw; e chcia tylko popisa si sw przenikliwoci kazuistyczn i nic wicej. Gdyby atoli znaleli si tacy, ktrzy byliby gotowi wiadomie spoywa krew ludzk, mogliby powoa si na Talmud, e to nie jest zakazane, i wysuwa dalszy wniosek, e ... wolno. Nigdzie atoli Talmud (Szulchan-Aruch) spoycia krwi ludzkiej nie zaleca; o mordzie rytualnym nie ma mowy. Mgby by powsta tylko poza Talmudem. Kabaa? Ani nawet fundamentalne dziea kabalistyczne nie s jeszcze naleycie przestudiowane, nie mwic o dugim szeregu rozmaitych podrcznikw. Jest niemao ksig kabalistycznych normujcych rojenia i udzielajcych adeptom wskazwek, jak si zabiera do rozmaitej magii, jakimi rodkami osiga cele cudowne itp. Jest w Zoharze jedno miejsce podejrzane, o ktrym mowa w rozdziale XVIII, a ktre tu powtrz: "Nie mamy (po zburzeniu wityni) innej ofiary, oprcz tej, ktra polega na usuwaniu strony nieczystej". W wityni byy ofiary krwawe, wic usuwanie" traktowa naley, jako ofiar krwaw, rytualnie? Trzebaby specjalnego studium, uwzgldniajcego kontekst; jak w ogle naleaoby cay Zohar opracowa nowoczesn metod naukow. Na dowd miejsce to nie starczy, bo moe tyczy si tpienia gojw w ogle; a w wityni skadano take niekrwawe ofiary. Ani te pylpul, ni chasydyzm nie dostarczaj adnych argumentw za mordem rytualnym. Sowem: adna z czterech religii ydowskich, mordu rytualnego nie tylko nie zaleca, lecz w ogle go nie zna. Trudno jednak przypuci, eby byo wyssaniem z palca" co, co przez dugie wieki nie tylko utrzymywao si w tradycji, lecz wci si odnawiao. Jeeli za powoujemy si niekiedy na tzw. consensus communis, jako na dowd uboczny, to tu zachodziby tego wypadek klasyczny. Nie daje to bynajmniej pewnoci, lecz sprawa osadza si na tym miejscu, w ktrym narzuca si uwaga, e co w tym by musi". Consensus" za obejmuje wszystkie stany i warstwy. Mickiewicz, tak peen czci dla Izraela, starszego brata" pisze jednak o wytaczaniu szpilkami krwi z dziecicia chrzecijaskiego, toczonego w beczce. Z powszechnego mniemania nie wynika jednake nic, jeeli brak dowodu pozytywnego. Mog go dostarczy procesy sdowe, jeeli ich procedura stana na odpowiedniej wyynie, i jeeli byy przeprowadzone powanie i sumiennie. Co do tego, nie mona nic zarzuci dwom procesom, posiadajcym znaczenie zasadnicze: w Tisza-Eszlar (1883 r.) i potem w Kijowie z udziaem uczonego ksidza Pranajtisa w 1813 roku. Powiem otwarcie, e studiujc te procesy, uznaem kwesti mordu rytualnego za udowodnion. Na pewno nie jestem jedynym; znalazem szereg osb jak najpowaniejszych, dla ktrych prawda by najwyszym walorem ycia, a zapatrujcych si podobnie na owe wielkie procesy.

1518

S I 178

Ks. Pranajtis wywodzi, e wczesne zabjstwo 13-letniego Andrzeja Juszczyskiego posiada wszystkie wyrniajce si i charakterystyczne cechy mordu rytualnego"1519. Monaby doda uwag, e sposb zabjstwa zapobiega zakazanemu w Torze rozlewaniu krwi ludzkiej, a zatem nie przekracza Prawa" Taki te sposb, zupenie taki sam, przekazuje tradycja odwieczna pomidzy chrzecijanami. ydzi powouj si na pewne bulle papieskie, zaprzeczajce moliwoci mordu rytualnego. Ks. Pranajtis stwierdzi, e w oficjalnych wydawnictwach watykaskich bulli tych nie ma. Natomiast przytacza zdanie kardynaa Merry del Val (sekretarza stanu) z roku 1913 Inna rzecz zakazywa, aby na ydw bez dostatecznych dowodw nie byy rzucane oskarenia o mord rytualny, a inna rzecz zaprzecza temu, czy przez ydw kiedykolwiek byli zabijani i nawet zamczani chrzecijanie. Ostatnim - Koci w aden sposb zaprzeczy nie moe"1520. Z tego wszystkiego wynika, e skoro adna religia ydowska mordu rytualnego nie zna, popenia go moe tylko jaka sekta tajna, rabinom nie znana. O fanatycznej tej sekcie wiadomo tyle, ile wiata rzucaj na ni wielkie procesy. Zamiast namitnoci naleao by si zdoby na badawczo i sekt wykry. ydzi sami winni dopomc do tego. Wnoszc z poszlak, jakie da si wycisn z wadliwych rde, sekta istnieje od dawnych wiekw. Czy powstaa przeciwko chrzecijanom, jako takim. By moe, e zrazu byo tylko jakie grono uprawiajcych magi z pomoc krwi dziecicej i moe niekoniecznie dziecka chrzecijaskiego. W magii uytek krwi jest wieloraki, a przeytki znajduj si dotychczas w rozmaitych przesdach, znanych folklorowi. ydzi z reguy wierzyli w magi i oni j gwnie uprawiali. Znaczn cz ideologii kabay, ca za ideologi pylpulu i wiar w cudotwrczo cadykw mona zaliczy do magii, atwo mogo nastpi zczenie magii z nienawici do chrzecijan, a w kocu wytworzya si sekta, oddana tylko fanatyzmowi nienawici i ju nawet o magi nie troszczca si. Sekt jest w Izraelu nie mao. Dowiadujemy si o nich jakby przygodnie przy rozmaitych sposobnociach; nikt nie opracowa jeszcze tego tematu systematycznie.

1519 1520

Ekspertyza jego podane Pj 17-21. Pj 40, 45, 46

XXXIII. EMANCYPACJA I ASYMILACJA

Ruch okoo emancypacji ydw zacz si we Francji i stanowi cz programu wielkiej rewolucji. Jakkolwiek z widocznymi nawrotami niechci i po wielu odroczeniach sprawy, rwno rozszerzono w kocu i na ydw, zrazu na tzw. portugalskich, hiszpaskich, awinioskich, potem na ydw z Metzu i Alzacji dekretami z 28 stycznia 1790 roku i z 28 wrzenia 1791 roku. Od razu robili wietne interesy na handlu dbr narodowych", tj. konfiskowanej wasnoci kocielnej. Przeciwko temu zarzdzeniu najwikszy by opr w Alzacji, a to z obawy przed nabywcami ydowskimi. Chrzecijascy nabywcy lubili si wykrca, argumentujc, e nie przejmowali majtkw kocielnych bezporednio, lecz nabywali je od zarzdw miejskich, byli przeto nabywcami drugimi ju z rzdu, co byo prawd, chocia la verit un peu judaique"1521. Z pocztkiem XIX wieku, za czasw napoleoskich, powstaje atoli danie, eby yd wyrzek si odrbnoci zewntrznej. Wwczas wszystko szo z Francji; i ten postulat przeszed rwnie przez ca Europ. Tu i wdzie prbowano dopomc emancypacji" drog ustaw. Dynastia habsburska bya pierwsz, ktra zakazaa stroju ydowskiego. Poniewa stao si to po rewindykacji", mona wic przypuci, e nage przysporzenie ydostwa z pejsami i w jupicach z polskiej ciemnej syntezy" skonio do tego Jzefa II, ktry zyma si na wszelk rozmaito, nie tylko ydowsk, ktrego ideaem bya stale we wszystkich sprawach jednostajno. W tym wypadku biurokracja jzefiska przekonana bya, e przysuguje si cywilizacji". Ten zakaz cofn niebawem Leopold II w roku 1792 ale wpadli na koncept jeszcze lepszy. Wierzc, e szkoa wychowuje, kazano modziey ydowskiej uczszcza do szk niemieckich, eby stali si dobrymi obywatelami austriacko-niemieckimi. Opiekuczy" rzd otoczy sw piecz take ydwki, chocia w owych czasach nie zajmowano si szkolnictwem niewiecim. Kazano tedy esk modzie ydowsk posya take do niemieckich szk w Galicji, bo inaczej nie wolno im ... wychodzi za m. Nieprawdopodobne, a jednak prawdziwe! Wiedeska biurokracja nie wiedziaa, jako ydzi maj swe wasne prawo maeskie. Tu geneza tzw. maestw rytualnych, uwaanych przez biurokracj za konkubinaty. Utrudnianie maestw uwaano za doskonay sposb na przyspieszenie ucywilizowania" ydw. W latach 1773 i 1776 wyszy ciekawe patenty cesarskie" : do zawarcia maestwa trzeba byo pozwolenia wadzy rzdowej, a udzielano pozwole tylko za grubymi taksami", ktre po znacznym obnieniu w roku 1785 wynosiy jeszcze od 3 do 90 dukatw. Zniesiono konsensy maeskie" i opaty lubne w cztery lata potem, a w roku 1789 wraz z wieloma innymi pomysami jzefiskimi". Niektre jednak obostrzenia przetrway nawet rok 1848, a reszt ich zniesiono dopiero w roku 18591522. W caej Europie panowao przekonanie, e naley ydw cywilizowa", to znaczy tumi ich odrbnoci zewntrzne. Wewntrznych nikt nie dostrzega, bo u steru stawali ludzie areligijni, nie pojmujcy adnej wogle religii. Najdalej od niej stojcy prawodawcy francuscy pierwsi te wystpili z hasem rwnouprawnienia ydw; najbliej tego stanowiska stanli polscy statyci. Opiekunowie ydw z Sejmu Czteroletniego brali pod uwag rozmaite wzgldy, oprcz jednego, prcz wzgldu na religi. W katolicyzmie wyranie obojtni, co najwyej letni", nie pojmowali zgoa, e yd moe by do swego ydostwa przywizany religijnie. Ca t ciemn syntez" polskiego i ydowskiego ydostwa tumaczyli sobie brakiem cywilizacji" i mniemali, e byle zmieni obyczaj ydowski, wszystko bdzie dobrze. A jak go zmieni? Ustaw! Od czeg ustawy? Nie dziwmy si temu, bo naiwno w yciu zbiorowym bywa sta towarzyszk wszystkich planowych reform spoecznych. Naiwno jest cr aprioryzmu. Jeeli yd, odydzony we Francji, Hurwicz, radzi, eby tam zakaza ydom jzyka hebrajskiego i niemieckiego w ksigach handlowych, a przypilnowa, eby dzieci ydowskie uczszczay do publicznych szk francuskich1523
1521 1522 1523

Gc I 129, 157, ,186. Ku 62, 68, 70 H 4, 5

mniemajc szczerze, e w ten sposb zrobi si z ydw wzorowych obywateli francuskich i samym ydom wywiadczy si najwiksz przysug czemu nasz Butrymowicz mia by mniej naiwnym, przypuszczajc, e lud ydowski stanie si poytecznym pastwu polskiemu, jeeli bdzie si ubiera, mwi, jada na podobiestwo Polakw i za polskim przykadem polubi prac na roli? A jak ma polubi? I znw to samo: od czeg ustawodawstwo? A mu odpar publicznie drukiem rabin chemski Hersz Jzefowicz, e wszelkie przez Butrymowicza projektowane przepisy maj na celu naruszenie religii i ostateczne zgnbienie ydostwa. Sprzeciwia si rabin zmianie ubioru ...1524. Butrymowicz proponowa, eby ydw wpisa do stanu mieszczaskiego. Za zupenym rwnouprawnieniem owiadczy si pierwszy Kotaj, ale da take, eby znie kabay, a zakaza brd i pejsw. Do tej samej szkoy nalea nastpnie Czacki, wielki ydw przyjaciel, rad dopuszcza ich nawet do urzdw publicznych; tego znw raziy :zbyt wczesne maestwa, proponowa wic minimalny do tego wiek dla mczyzn lat 18, dla dziewczt 16. ydzi wic, obawiajc si, e stanie si to prawem, wyprzedzali je na wyrost, popieszajc czy w stada dzieci omioletnie. Mona przyj za rzecz zupenie pewn, e gdyby nie rozbiory, byliby ydzi doczekali si rycho w Polsce emancypacji". Nie pragna jej wcale nasza ciemna synteza". Podczas Sejmu Czteroletniego ydzi litewscy zbierali skadki i wyprawiali swych penomocnikw do Warszawy, eby zapobiega niebezpieczestwu przeprowadzania jakichkolwiek reform"1525. Sdz, e wrd przyczyn, dla ktrych woleli, e pastwo polskie przestao istnie i stali si przyjacimi zaborcw, niepolednie zajmuje miejsce zadowolenie, e nowe rzdy nie zagraay prawowiernoci przez emancypacj". Niebezpieczestwo odwloko si, a w znacznej czci mino; tote rabini woleli nie mie do czynienia z Polsk. Znamienne to wielce, e w pimiennictwie ydowskim wczesnym na prno szukalibymy wzmianek o rozbiorach. Zreszt ani nawet jzyk polski nie by jzykiem ydowskim, lecz argon, przywieziony z Niemiec. Ale rzd Fryderyka Wilhelma II podziela rwnie powszechny zapa do cywilizowania" ydw. Wzr by gotowy w Berlinie: Mendelsohn trzeci Mojesz" (zm. 1786). Niewtpliwie stamtd wyszed pomys, eby ich nie nazywa urzdowo Juden, lecz Mosajsten lub Deisten, o co starali si niektrzy owieceni ydzi, noszcy nazw Berliczykw (Berliner). Ci zdecydowani byli zniemczy si zewntrznie, jak tego wymagaa komisja krlewska i przyjmowa niemieckich nauczycieli do swych szk1526. Ksistwo Warszawskie zaywa zej opinii w Izraelu; wtedy wszyscy zajli si przeladowaniem ydw"1527. Napoleon ogosi wprawdzie zaraz w roku 1807 rwnouprawnienie, lecz wanie nastpnego roku cieniono prawa ydowskie w samej nawet Francji, a w Wielkim Ksistwie Warszawskim odoono rwnouprawnienie na lat dziesi, a to w nadziei, e przez ten czas zniszcz w sobie odrniajce ich tak bardzo od innych mieszkacw znamiona"1528. Lecz ydzi nie chcieli adnych reform a Napoleona nienawidzili, jako burzyciela ydowskiej ortodoksji. Duo zej krwi narobi memoria ministra skarbu Tadeusza Dembowskiego w tyme roku 1808, na og ydom bezwarunkowo przychylny. Ale minister zapragn czego, czego nie otrzyma od nich ani Napoleon Wielki, mianowicie maestw mieszanych. Pisze o tym historyk ydowski tymi sowy: nie tylko nakazywano im zawiera maestwa mieszane ...". Wic si nie dziwmy, e wczesna masa ydowska obruszya si na wszystko, wystpujc nawet przeciw rwnouprawnieniu, skoro ma si z nim czy ... pobr do wojska. Wpywowi cadycy, Izrael Kozienicer, Jakub Icchak Lubliner i inni wszczli namitn agitacj przeciwko podwjnemu nieszczciu", tj. rwnouprawnieniu z pewnymi warunkami i onierce. Tote ydzi nie byli sympatykami Ksistwa i nie aowali, gdy si miao ku kocowi, a w roku 1812 byli za Rosj. Kiedy za w roku 1814 zakazano ydom w Ksistwie Warszawskim fabrykacji wdek, handlowa nimi i zajmowa si szynkarstwem, natenczas to ostatnie rozporzdzenie rzdu

1524 1525 1526 1527 1528

N tom V 357. Sl 180 Hi 52, 53. Hi 61 Sl 229, 231

warszawskiego rzucio zrozpaczonych ydw w objcia Rosji" jak stwierdza historyk ydowski1529. Jako ze strony rosyjskiej zniesiono zaraz to rozporzdzenie. Sprawa karczmy decyduje o kierunku politycznym. Na samym pocztku Kongreswki wysadzono zaraz komitet do reform ydowskich pod prezydencj Adama Czartoryskiego. Byo to w roku 1815. Wtedy to biskup Malczewski przeprowadza imieniem rzdu korespondencj ze znanym nam ju Friedlaenderem, ktry doradza zwrci si przeciw Talmudowi i chasydyzmowi, znie kahay, wprowadzi reform szk, a argon zastpi jzykiem polskim, ale da zarazem zapewnienie, e z czasem otrzymaj prawa obywatelskie, o ile postaraj si wydoskonali w duchu nowych postanowie o nich". Oni za wyprawiali deputacje na wszystkie strony, eby tylko sprawa posza w odwok. Uywali przy tym poparcia Nowosilcowa, zapewne dobrze opaconego. Peno byo broszur z obu stron. Zabra gos najpierw Staszic w Pamitniku Warszawskim" w 1816 roku i w dwa lata potem w rozprawie Przyczyny szkodliwoci ydw". Ju przedtem w Przestrogach dla Polski" mieni ich szaracz letni i zimow" i wolaby wypdzi ich cakiem z Polski. Natomiast genera Wincenty Krasiski owiadcza si rwnie za reformowaniem" ydw i osadzaniem ich na roli; odpar na to jaki zoliwiec anonimowy (podpisujcy si adiutant", biorcy na cel rang generalsk), e owszem, ale niech im car wyznaczy osiedla, choby na granicach Wielkiej Tartarii". Bo te w caym kraju byo zaledwie 14 rodzin ydowskich rolniczych1530. W roku 1818 stwierdzono w sejmie, e ludno ydowska wynosi ju sidm cz zaludnienia Kongreswki. A dwa lata przedtem obliczali niezalenie od siebie namiestnik Zajczek i Staszic, e jest ich jedna sma! Tego roku odezwa si mocno Moses ben Abraham w Gosie ludu izraelskiego do prawdziwych chrzecijan polskich". Autor woli, eby ydw wygnano z Polski, ni, jak radzi jeden z publicystw owego roku ucywilizowa, odmieni im jzyk, suknie i edukacj", bo t drog przeobrazimy ich charakter i sposb mylenia. Ubir, argon, pejsy i broda stanowi bowiem tarcz", od fatalnej ostatecznoci przerobienia ich na ateuszw". A w innym miejscu teje broszury wyprasza sobie, eby si nie wtrcano w wewntrzne sprawy ydowskie i nie narzuca im kultury polskiej. Nie chcecie uwaa nas za braci, wic szanujcie nas jako ojcw. Wpatrzcie si w nasze drzewo rodowe, z gami Nowego Testamentu, a znajdziecie w nas swoje korzenie!". Powanie zagroeni uczuli si ydzi w roku 1825. Aleksander I wstpujc na tron Kongreswki, wpad w wydeptany deptak reform ydowskich i na danie sejmu powsta Komitet starozakonny". Znoszc wszelkie ograniczenia co do zamieszkania, co do rzemios, znoszc specjalne podatki ydowskie, zastrzegano jedno tylko ograniczenie: w szynkarstwie wiejskim. Szynkarzy zamierzano skierowa na rol. Prbowa by ju Jzef II skania ich do rolnictwa wszelkimi ustpstwami", a nadaremnie. W roku 1825 warszawski Komitet zezwala im nabywa ziemi na wasno i trzyma parobkw chrzecijaskich, lecz nie przekonao to ani jednego yda. Jeden z historykw ydowskich, Dawid Kandl, przyznaje, jako niemal wszystkie wnioski tchn szlachetnoci i sprawiedliwoci; trudno w nich doszuka si choby dba niechci lub nienawici wzgldem ydw" ale wspczenie ydzi sdzili inaczej. Hirsz Lipszyc z Opoczna wzywa do postu na intencj niepowodzenia Komitetu, i odwoano si znowu do niezawodnej interwencji Nowosilcowa1531. Kongreswka wic nie zyskaa sympatii wikszych ni Ksistwo Warszawskie, i gdy wybucho powstanie 1831 roku, ydzi od suby wojskowej wolni moc uchway sejmowej patrzeli na nie, jako z loy swej na teatrum widzowie"1532. A wszystko dlatego, e oba pastewka polskie traktowa chciay ich lepiej, ni pastwa zaborcze; znacznie lepiej, ale ... niezgodnie z ich wol. Stara jak wiat kwestia o to, czy mona robi ludzi szczliwymi wbrew ich woli? Oczywicie, e caa reforma" musiaa poczeka, a zadaj jej sami ydzi.

1529 1530 1531 1532

Sl 232 Jak stwierdza Sl 176 Hi 66-129 passim; N tom V 383; Ku 48-50. Ku 50

Na wielkiej emigracji" zapanowaa wielka dla ydw yczliwo. Wyrazem jej dwie odezwy Lelewela w roku 1833 i 1837, tudzie w roku 1859 filosemicki list do Mercbacha1533. Tymczasem za ydom dziao si w Kongreswce pod rzdami rosyjskimi stanowczo gorzej. W roku 1845 zakazano im wrcz jupic, pejsw i nawet brd. Pord licznych dalszych zakazw godzien jest uwagi zakaz porednictwa w handlu bydem, wydany w roku 1858. Nigdzie jednak rzd nie hamowa bardziej zapdw liberalizmu do rwnouprawnienia ydw, jak w pastwie pruskim. Ale polska wikszo sejmiku prowincjonalnego poznaskiego petycjonowaa w roku 1845 o to rwnouprawnienie. Pomimo to, e w Prusiech tylko niektrym ydom naturalizowanym", wolno byo posiada nieruchomoci, e jeszcze w roku 1847 utrzymano zakaz, nie dopuszczajcy ydw do urzdw publicznych, ni do stopni akademickich a szereg ogranicze przetrwa a poza rok 1860 jednake ydzi w zaborze pruskim szli z rzdem przeciwko Polakom, a Prusy nie przestay by ulubionym ich pastwem. W spisie ludnoci z roku 1848 na 26.000 ydw w Poznaskiem tylko dwch podao narodowo polsk1534. Na wiadectwo tego prusofilstwa jest mnstwo enuncjacji samyche ydw z lat 1848-1932 (o przyczynach tego zjawiska na innym miejscu). W maej rzeczypospolitej Wolnego Miasta Krakowa z okrgiem" silono si rwnie o ucywilizowanie" Izraela. Mieszka w Krakowie miecie (Kazimierz by jeszcze miastem osobnym) i nie podlega tam adnym ograniczeniom wolno byo kupcom, posiadajcym towaru przynajmniej za 50.000 zp., o ile przez sze lat nie zbankrutowali (charakterystyczne); lecz pod dwoma warunkami: eby zrzuci strj ydowski, a dzieci posya do szk chrzecijaskich i zobowiza si posya je nastpnie do gimnazjum. Tyczyo to rwnie rzemielnikw i fabrykantw, uprawiajcych swj zawd przynajmniej od szeciu lat. Szk ydowskich publicznych nie byo, tylko prywatne, a tym tamy nie stawiano. Zwrmy uwag, e chrzecijanie sami pragnli widzie ydowskie dzieci na wsplnej awie szkolnej ze sw wasna dziatw; sami pragnli odj szkolnictwu cech wyznaniow. Potem miay nasta narzekania, e ydowska modzie psuje nasz; a czy ydzi dobijali si do naszych szk, czy te my sami wpraszalimy si z tym? W naiwnoci owych lat chodzio przede wszystkim o jupice i pejsy. Gdyby nie te przeszkody, byliby dobrymi Polakami! Do tego postulatu dostosowane te pastwowe prawo maeskie dla ydw w Wolnym Miecie. W rzeczypospolitej krakowskiej w roku 1844 wydane zostao prawo co do maestw ydowskich, zmieniajce postanowienia z roku 1817, i yd chccy zawrze maestwo, musi wykaza, e ma zapewnione utrzymanie, umie czyta i pisa po polsku lub niemiecku, oraz rachowa. Prawo nowe o maestwie uzaleniono te od wykazania, i obie strony, chcc maestwo zawrze, ukoczyy szko, wzgldnie zday egzamin prywatnie, a nadto, e kandydat do maestwa ma lat 30, oraz zapewniony byt; posiada realno wartoci 6.000 zp., a przynoszc 500 zp. rocznie; posiada lub dzierawi fabryk, dajc 2.000 zp. dochodu, lub inny rwnowany sposb zarobkowania, np. urzd gminny, posad prywatn, rzemioso, prac od lat trzech w sklepie, majtek, 8.000 zp. Jednake i przed 30 rokiem mg yd, majc te warunki, zawrze maestwo, jeli rzuci bekiesze, obci brod i pejsy. Rwnie yd 30-letni, jeli to uczyni, mg zawrze maestwo, choby nie mia zreszt przepisanych warunkw"1535. Tymczasem w caej Europie przybywao inteligencji ydowskiej, wychowanej w szkoach publicznych chrzecijaskich, lub ydowskich, urzdzanych na mod chrzecijask. Rozrastao si to, co mylnie uwaano za neojudaizm". Takich ydw przybywao te w Polsce. Pomidzy rokiem 1830 a 1840 nasta wany zwrot, i ta inteligencja ydowska zorientowaa si, jakie niezmierne korzyci moe da Izraelowi rwnouprawnienie.
1533 1534 1535

Sl 249, 254, 257 Sl 223 Ku 58-60

Przez jedno pokolenie byli ydzi rozdwojeni co do tego, czy dy do emancypacji", czy te po staremu odcina si od niej. Nastaj czasy de do konstytucjonalizmu. Olbrzymia wikszo inteligencji chrzecijaskiej we wszystkich krajach europejskich domagaa si coraz natarczywiej rwnouprawnienia ydw. Liczono te na to, e w kapitale ydowskim znajdzie si sezam do walki o konstytucj. Ster za caej sprawy dostawa si coraz bardziej w rce wolnomularstwa, dla ktrego emancypacja" posiadaa nadzwyczajn warto, jako rodek ubicia resztek pastwowoci chrzecijaskiej. Pastwo miao stawa si areligijnym oto cel celw. Pozostaway za pod masoskim kierunkiem wszystkie sprzysienia (nie wyjmujc polskich) i wszystkie bez wyjtku gardoway o rwnouprawnienie ydw. Liczono na to, e ydzi si zasymiluj". Wierzono w to w loach masoskich take i marzono, e nastpi jaki amalgamat byych ydw z byymi chrzecijanami, amalgamat we wsplnym deizmie, z nieodwoalnym ju rozkadem katolicyzmu. Nieprzyja przeciwko Kocioowi czya judaizm jak najcilej z wolnomularstwem, a jednoczya z liberalizmem. Na takim tle zbliaa si wiosna ludw" 1848 roku. ydzi jeszcze byli rozdwojeni: kiedy w roku 1848 dopuszczono ich we Lwowie do gwardii narodowej, rzuci si na ydowskich gwardzistw tum ydowski i zbi ich kijami zato, e mieli na sobie ubiory nieydowskie. Reakcja po roku 1848 podrywaa te emancypacj. Tak np. w roku 1859 namiestnictwo galicyjskie zakazao znowu trzymania suby chrzecijaskiej. Ale zwycistwo rwnouprawnienia (opartego o asymilacj) byo ju tylko kwesti czasu, ydzi za orientowali si coraz dokadniej w sytuacji. Niektrzy zaczynali nawet jada razem z gojami, nie dbajc o tref; ale gdy chciano dla kandydatw na rabinw zaoy take we Lwowie seminarium pod nadzorem pastwowym, umieli temu przeszkodzi w roku 1861 i po wtre w roku 1907, tak i rzecz nigdy nie dosza do skutku. Rok 1848 upamitni si ydom jednak zdobycz o niesychanej doniosoci: powstaa prasa ydowska. Oni s twrcami prasy brukowej; oni zaoyli Petit Journal i na podobiestwo jego setki pism po wszystkich krajach. Zyskiwali wpywy polityczne i zapewnili sobie reklam wszystkiego, co tylko reklamowa pragnli. Odtd towarzyszy pochlebny rozgos tylko temu, co im byo miym. Coraz czciej chrzecijaskie koa polityczne sdziy o sprawach tak, jak zalecaa ydowska prasa. Z czasem ta hegemonia opinii miaa przej take na dziedziny literatury, sztuki, w kocu nawet nauki. Skutki okazay si niebawem. ydzi stawali si przodownikami stronnictw i ministrami (a godno ministra bya jeszcze czym bardzo powanym): Cremieux, Goudchaux, Fould, Raynal, Lasker, Bamberger, Disraeli, Goschen, Luzatti, Lassalle, Manin itd.1536. W Polsce stosunki z inteligencj, ydowsk zadawalniay najzupeniej entuzjastw emancypacji i asymilacji. Przesadzay si koa liberalne, eby tylko przekona ydw o swej najszczerszej yczliwoci. Przy wyborach oddawano gosy na ydw. W 1848 roku wybrano w Krakowie posem do parlamentu wiedeskiego Beera Majzelsa, rabina, ktry przystpi do partii Smolki, powoany potem na stanowisko rabina Warszawy. W Warszawie pierwsze kazanie polskie wygosi rabin Jastrow w roku 1859. Uwaano, e asymilacja jest na drodze jak najlepszej. Przeomowy rok 1861 przeszed w Warszawie pod hasem polsko - ydowskiego braterstwa jak stwierdza historyk ydowski. W manifestacji lutowej bierze udzia duchowiestwo ydowskie", a na Placu Zygmuntowskim, gdy pad kapucyn nioscy przed ludem krzy, gdy pad nastpnie i Karol Nowakowski, ktry przej krzy od mnicha kapucyna, przeszed w krzy do rk yda Landego" (jak nominativus?). Niewtpliwie istnia od Majzelsa do Landego szereg ydw wyznajcych asymilacj cakiem szczerze i przejtych ruchem wolnociowym. Ale czy stanowili bodaj promille? Ale sam tene historyk ydowski, z ktrego tu czerpiemy, zwraca uwag, jako yd nie mia adnego interesu ekonomicznego w asymilacji". W owych latach rodzi si midzy ziemiastwem polskim ruch ekonomiczny ku samodzielnoci, a w pierwszej linii dono do zblienia bezporedniego producenta z
1536

Le 289

konsumentem, wsi z miastem, za pomoc zakadw, nazwanych domami zlece". Akcja ta usuwaa niepotrzebnych porednikw, a tymi bywali wycznie ydzi. Ot wydano patriotyczn proklamacj do ydw, wydano j pod okiem rabina Majzelsa, a mieci si w niej obietnica zwinicia domw zlece"1537. To do wymowne i komentarz niepotrzebny. Przy wyborach do rad powiatowych w Kongreswce w roku 1862 gosowano na pozyskanych nowych rodakw" i dziki temu przeszo 26 ydw, do rad za miejskich 28 i 40 zastpcw. Wprowadzono ich z przejciem, w przekonaniu, e si dokonao wielkiej misji, gdy wyobraano sobie, i nie bdzie ju w Polsce ydostwa odrbnego, lecz tylko Polacy mojeszowego wyznania", patrioci polscy. Wielopolski w najlepszej wierze uwaa, e ydzi s wyznaczeni do tego, by sta si polskim stanem trzecim". Po roku 1863 rzd zabroni w synagogach kaza polskich, niektrych dziaaczy polsko - ydowskich wydali (Jastrowa i Kramsztyka); dopiero w roku 1878 usysze mona byo znowu mow polsk w nowej synagodze na Tumackim. Na Sybirze znaleli si Henryk Wohl, ktry do koca ycia nie chcia przyj chrztu, eby pokaza, e nie chrzczony yd moe by dobrym Polakiem; take malarz, Aleksander Sochaczewski, ucze Simmlera, ktrego obrazy niesusznie ulegy zapomnieniu, bo s dobre i doprawdy wyraaj doskonale martyrologi syberyjsk. Nie widz powodu, czemu zacni ci mowie mieliby by skazani na zapomnienie. Sochaczewski (1839-1923) uczy si Talmudu i by w szkole rabinw. Uwiziony by w roku 1862. W maju 1863 pod szubienic uaskawiony na zesanie, przeby na Sybirze lat 20. Jego poegnanie Europy" znajduje si we Lwowie w Muzeum Dzieduszyckich (oziskiego). Zmar w Wiedniu. Walczyli te w roku 1863 trzej bracia Kahane, synowie spolszczonego lekarza w Sanoku. Leon, oficer austriacki, przeszed do powstacw, ranny pod Datkowicami koo Kielc, zmar w szpitalu w Bodzentynie dnia 23 stycznia 1864 roku. Maurycy dosta postrza w nog, Filip straci rk. Uywa przydomka Sans Bras. Mia nastpnie posad w zarzdzie dbr w acucie.1538 Asymilacja posiadaa zwolennikw szczerych, przejtych gboko t ide. Nie myl bynajmniej przeczy temu; ale nikt mi nie zaprzeczy, e ilo ich nie dochodzia ani nawet do jednej dziesitej jednego promille. Wyjtki zdarzaj si wszdzie; wystarczy to na wytumaczenie, e istnieli Majzels, Wohl, Sochaczewski i Kahane i garstka innych. Nikt nie przeczy, e zdarzaj si z ydw prawdziwi chrzecijanie i prawdziwi Polacy. Niejeden z nas podpisze chtnie te sowa Znam bohaterskie jednostki, dla ktrych mam gboki szacunek" i nie widz w tym nic niemoliwego, by jaki wyjtkowy yd sta si prawdziwym i zupenym Polakiem" Lecz c naturalniejszego, e trzeba dopiero dowiedzie si i przekona, e mamy do czynienia z takim wyjtkiem. Dopiero gdy zostaniemy przekonani, e ten wanie czowiek zasuguje na to by go uzna za wyjtek, gotowi jestemy nieufnoci si pozby". Ale niestety spolszczenie si yda nie bywa dziedzicznym! Jeden z takich ydw zaznaczy e nie wierzy, aby to zabezpieczyo dzieci jego, czy wnuki, od ydostwa./ Jako zdarzaj si zastraszajce przykady atawizmu ydowskiego1539. Na og atoli ... poc debatowa skoro sami ydzi dali nam ju rozwizanie zagadnienia o asymilacji. Z argonowej broszury pt. Zukunft" (Warszawa 1922) dowiadujemy si, e wiara w asymilacj jest najwiksz niedorzecznoci.1540 A my tak dugo uprawialimy te niedorzecznoci w imi liberalizmu, ktry uchodzi za kwintesencj wszelkiego postpu, zanim bolesne dowiadczenia nie zmusiy nas, eby liberalizm take uzna za niedorzeczno.

1537 1538 1539 1540

Hi 173-176, 179, 182 Ba 73, 182-184, 187 Pn, 19, 20, 25, 88. Pn 25

Liberaowie byli tak opanowani swym programem ydowskim, jak gdyby rwnouprawnienie ydw stanowio gwny cel ich dziaa. Sejm galicyjski, jedyna polska wwczas trybuna na polskich ziemiach, powzi w padzierniku 1868 roku uchwa, znoszc do reszty wszelkie ograniczenia ydw. Referent, sawny Franciszek Smka, wypowiedzia si w te sowa: Ksiga dziejw ley przed nami otwarta, a my jej nie umiemy czyta. Jednym sowem rozwizywano czsto najzawilsze kwestie. Tym sowem czarodziejskim jest tu: rwnouprawnienie. To jedno sowo rozwie niezawodnie ca kwesti ydowsk najpomylniej". Rwnoczenie w Kongreswce gdzie z caej dziaalnoci Wielopolskiego pozostao to tylko, co zrobi dla ydw asymilacja, nawet zewntrzna, wstrzymaa si. Zastanawiano si, czy nie lepiej bdzie stan po stronie rzdu rosyjskiego. Haso nadeszo od wschodu od tzw. Litwakw. Posuchajmy o tym wasnych sw najwybitniejszego pisarza ydowskiego, Asza: Nadeszy szczliwe czasy panowania Aleksandra II. Nowy duch wstpi w ydw rosyjskich, wzrs pd do wiedzy, pragnienie wzicia udziau w yciu wielkiego wiata. Przyszo ukazywaa si im w najrowszych barwach, przygotowali si do nowego, szczliwego ycia, jakiego ich zdaniem naleao si teraz spodziewa. Prowincja litewska przodowaa; ona pierwsza zlikwidowaa romantyzm polski i pragnienia niepodlegoci narodowej, ktre yy wwczas jawnie i potajemnie, i pocza wita kadego andarma rosyjskiego i urzdnika, jako tego, kto przynosi nowe szczliwe ycie ze Wschodu; jzyk rosyjski sta si rodkiem, umoliwiajcym wstpienie do wielkiej rodziny Rosji" ... Litwa bya t prowincj, ktra zrobia pierwszy krok i staa si awangard ydostwa rosyjskiego"1541. Trwao to jednak dugo, zanim Litwacy pozyskali sobie wpyw na wspwyznawcw w Kongreswce. Na razie powstaa nawet opozycja przeciwko nim. Przeciwiestwo zaznaczyo si przede wszystkim w sprawie jzykowej. Do licznego szeregu jzykw ydowskich przybyy dwa, dotychczas przez ydostwo nie uywane: polski i rosyjski. Granic jzykow staa si wschodnia granica Kongreswki. Podczas gdy Litwak dopomaga usilnie andarmerii w tpieniu polszczyzny, yd warszawski dba o czysty jzyk polski w swym domu i o jak najlepsz wymow u swych dzieci. Jedno i drugie tyczyo inteligencji; tum ydowski uywa argonu. Faktem jest, jako przybywao coraz wicej ydw, mogcych czytywa ksigi wite tylko w polskim jzyku. Zaczo si wydawanie Starego Zakonu po polsku: Pismo w. wszystko Starego Przymierza ydowskie i polskie", tj. po hebrajsku i po polsku, wyszo w Wiedniu w roku 1871. Daniel Neufeld przetumaczy z hebrajskiego Picioksig Mojesza dla ydw-Polakw (Warszawa, 1863), Izaak Kramsztyk Przysowia Salomona z hebr. (Warszawa 1878), Numa v. Joachim Hirnstein. Przysowia Salomona z hebr. wierszem (Warszawa, 1895) i Kohelet czyli Kazania Salomona z hebrajskiego wierszem (Warszawa, 1898), dr Jan Cylkow, naczelny rabin gminy ydowskiej podj si przekadu Starego Testamentu z oryginau hebrajskiego na jzyk polski. Zdoa przeoy Psalmy (Warszawa 1883), Jeremiasza (Krakw 1899), Ezechiela (Krakw, 1900), Izajasza (Krakw 1907), Ksig Sdziw (Krakw 1913) i Ksigi Samuela (Warszawa 1913). Dwa ostatnie tomy zostay wydane po mierci tumacza"1542. Pogbia si coraz bardziej rozam pomidzy ydami na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Przybywao ydw Polakw, ale jeszcze wicej Rosjan ydowskich. Gdy po pewnym czasie nastpi silny atak ekonomiczny Litwakw na Warszaw, zawaha si niejeden yd polski". Okoo roku 1910 poczynaj si szale way, z coraz widoczniejsz atoli przewag ducha litwackiego. Centrum asymilacji" przenosi si do Krakowa i Lwowa. W zaborze pruskim wszyscy ydzi od pocztku a do koca uwaali si za Niemcw politycznie i jzykowo. Kiedy wybuch bolszewizm, nie tylko Litwacy zachwyceni byli komunizmem i dostarczali najgorliwszych czonkw czerezwyczajek". Nawet tacy, ktrzy umieli cytowa aforyzmy z Mickiewicza, przystpili do
1541 1542

As P 61 Kr 203

bolszewizmu1543. Rado ogu ydowskiego zobrazowa doskonale Szalom Asz, w postaci agitatorki Zofii, ydwki, poncej zapaem. Mesjaskie czasy! oczywicie zmusimy do usug take nauk, zaprzgniemy j rwnie do naszego wozu" bo liczy na piciogodzinny dzie pracy, piciodniowy tydzie pracy". Lecz nie wszyscy ydzi sprzyjali temu przewrotowi: podczas gdy jedni gosili, jako nadeszy mesjaskie czasy cud mesjaszowy sta si", inni radziby odrobi wszystko, gdyby tylko si dao. Ale od rosyjskoci odrywa si nie chc. Oto stary adwokat ydowski uwaa za zdrad lokowa kapita za granic i owiadcza: Jaka Rosja to mi obojtne nie mam innej ojczyzny". W najciszych osobistych okolicznociach upomina: Pamitajcie, eby mj syn nie wychowa si w nienawici lub w goryczy do Rosji!" Inny za adwokat ydowski, uciekajc przed bolszewikami przez stepy, woa: Pikna jest nasza Rosja! Warto dla niej znie wszystko"1544. Sam Szalom Asz, przemawiajc w roku 1928 w Warszawie w Zwizku literatw ydowskich owiadczy: Kiedy byem w Rosji, jednej rzeczy zazdrociem tamtejszej modziey ydowskiej: ona jest przeniknita uczuciem, e posiada ojczyzn. Kiedy poprzednio czytaem patriotyczne pieni najmodszych poetw ydowskich w Rosji, mniemaem, e to jest deklamacja, lecz w Rosji przekonaem si, e modzie ydowska istotnie jest szczera. Ona czuje si w Rosji jak u siebie, jak w Palestynie"1545. Mona by zwrci uwag na dat 1928 rok, e wwczas Rosja bya ju Judeo-rosj. Ale w patriotyzm ydowsko-rosyjski objawia si ju przedtem, jeszcze za czasw carskich! Co nam to wyglda dziwnie, nieprawda? Komentarza udzieli tene pisarz ydowski, powiadajcy indziej: Kraj, mowa, nard, moe by czowiekowi obcy krajobraz nigdy. Bierze go czowiek w siebie"1546. Czy nie na to samo zwraca uwag Adam Szymaski w swym Srulu z Lubartowa" dawno ju temu? Jako z wielu stron otrzymywaem potwierdzenie tego spostrzeenia, jako ydzi przywizani s bardzo do swych stron rodzinnych, choby im zupenie obojtnym by kraj, jako cao. Zdaje mi si, e im bardziej zachodzi ta wanie obojtno, tym bardziej wybija si afekt do okolicy rodzinnej. Nie ma zreszt w ogle czowieka, ktryby nie pielgnowa w sobie gortszych uczu wzgldem gniazda rodzinnego; jeli obok tego brak innych uczu (e tak powiem), terytorialnych, natenczas tamto uczucie, bd co bd prymitywne, nie wymagajce adnej kultury, panujc wycznie, nabiera tym wikszej mocy. Szymaski tskni na Sybirze za Polsk, a Srul tylko za Lubartowem, obcymi za byy mu kraj, mowa, nard". w Srul nie by jednak cywilizowany". A jeszcze w roku 1890 pocieszano si nadziej, e byle ich ucywilizowa", nie trzeba niczego wicej, a bd dobrymi obywatelami, patriotami polskimi, bo yd postpowy zrywa z argonem i ydostwem, a z drugiej strony ludno polska zwraca si ju take do handlu. Jakie to znamienne, e takie nadzieje wypowiedzia nie byle kto, lecz sam Klemens (Junosza) Szaniawski1547. Nawet u niego zrywa z ydostwem", znaczyo: odrzuci jupic, ostrzyc pejsy, zarzuci argon i koniec! Do szczytu doszed ruch asymilatorski w zaborze austriackim w latach 1880-1890 (nawet kaha urzdowa po polsku); lecz rwnoczenie (od roku1881) poczyna by Lww ostoj syonizmu1548. Tymczasem za stykay si coraz cianiej ze sob obie gazie ydostwa ziem polskich spod rosyjskiego zaboru, aszkenazim i Litwacy. Inteligencja tamtych (do rzadka procentowo) uchodzia za Polakw, a ci uchodzili i wszyscy uchodzi chcieli za Rosjan. Produkowali za Litwacy inteligencji bez porwnania wicej od naszych ydkw", to te przewaga poczynaa przesuwa si na stron rosyjsk. Samo za zetknicie si na warszawskim gruncie (na ktry Litwacy urzdzili istny najazd), musiao wywoa coraz gortsze dyskusje na
1543 1544 1545 1546 1547 1548

Agitator Feigenduft, przyjty wymiennie przez Sowiety u AsW AsW 46, 101, 114, 270, 289, 359. TrM 189 AsW 254 JnD 23p-232, 237 Sl 283, 288. Autor zalicza do syonistw Baabana i Schorra.

temat, w jaki sposb moe by jeden yd Polakiem, drugi za Moskalem? Dlaczego obydwaj nie maj by po prostu ydami? Pytanie takie stawao si po prostu nieuniknionym. Pokazao si, e ... spotka augur augura! Uwzgldni te trzeba, e studium hebrajskie stao u Litwakw wysoko, a postpowymi" byli mocno pomimo to. Sprawa o asymilacj ma jeszcze jedn stron, a mianowicie naley zda sobie spraw z tego, czy te nie dokonuje si ona na odwrt, czy my nie asymilujemy si na ydowsk mod? Trudno nie przyzna susznoci nastpujcym uwagom wnikliwego obserwatora: Jeli idzie o asymilacj jednostkow, uczy nas dowiadczenie, e rasa ydowska posiada w swej kulturze daleko wiksz si asymilacyjn, ni polska. Przetworzenie psychiki ydowskiej na psychik polsk jest niezmiernie rzadkie i wymaga olbrzymiego rzetelnego wysiku moralnego jednostki. Zdarza si ono zreszt raczej u stuprocentowych ydw, ni mieszacw. Przetwarzanie natomiast psychiki polskiej na ydowsk pod wpywem rodowiska czy ssiedztwa ydowskiego, jest na porzdku dziennym oczywicie przede wszystkim tam, gdzie dokonuje si wymiana prdw intelektualnych1549. Wierzono w asymilacj w Polsce, a c dopiero na Zachodzie, gdzie nie byo ju jupic ani ickw. Dla Francuzw yd by szanowanym bojownikiem o wszelkie zdobycze wielkiej rewolucji". W latach 1860-1870 ydzi przodowali caemu yciu publicznemu we Francji. Wahano si nadawa im rwnouprawnienie w Algierze, aeby nie naraa si Arabom. Pogarda arabskich tubylcw wzgldem ydw sigaa tak dalece, i kobiety muzumaskie nie zasanialy twarzy przed ydami, jakby nie uwaajc ich za ludzi. Nastaje wojna w roku 1870-71. Algierscy turkosi" odznaczyli si w niej, jako dzielni i wierni onierze Francji, a wic rzd tymczasowy" powojenny ... rozbroi ich i zdemobilizowa. Natomiast czonek tego rzdu, Cremieux (ten sam, ktry by zaoycielem Alliance israelite universalle) naturalizowa wszystkich ydw algierskich, chocia nie dostarczyli ani jednego czowieka na obron Francji". O wartoci ich pisze Reclus (znany z przekona arcylewicowych, najskrajniejszych) w swej wielkiej Geografii Francji", e nie zasugiwali bynajmniej na naturalizacj, zajci wycznie handlem, faktorstwem, kolportaem i lichw. aden yd algierski nie by rolnikiem, ogrodnikiem, hodowc winnej latoroli, a tylko bardzo niewielu byo rzemielnikami. Wypomina im Reclus, e s praprawnukami tego, ktry wcibi si (du supplanteur) na miejsce Ezawa, a podczas wojny byli pruskimi szpiegami i buntowali plemiona poudniowe Algieru przeciw Francji. Ci teraz zaczli by sdziami nad Turkosami. Syn i zaywa powaania w caym Algierze Bach-aga Si Mokrusi, kalif" Mediny, wywodzcy si od krzyowca krucjaty w. Ludwika, Montmorency. Liczono si z nim w Paryu i by gociem Napoleona III. Kiedy mu podano dekret naturalizacji ydw, oplwa go i owiadczy, e lepiej umrze, ni znie taki afront przeciwko rasie arabskiej. Nazajutrz odesa ordery i chwyci za bro. W kilka tygodni potem szed zwolna pieszo wprost na ogie kompanii uaww. mier jego bya protestem caego kraju. Izba poselska wahaa si, czy potwierdzi dekret, lecz Cremieux umia przezwyciy opr. Dodano na wiksze pohabienie Arabw, ktrzy dostarczyli turkosw", i spory ydowsko-arabskie oddano sdom przy konsystorzu" ydowskim. Zarazem uznano za cywilnie wane maestwa zawarte przed rabinem. Niezadowolenie nie uciszao si, a nawet wzroso w nastpnym pokoleniu. W roku 1898 wybuchy w Algierze rozruchy antysemickie, i wtenczas wybrano tam posem Drumonta, lecz jego Koo antysemickie" przestao istnie ju w roku 19021550.

1549 1550

Pn 22 por. niej rozdzia 36 Zaydzenie". Be 340-344, 367.

Klasycznym krajem asymilacji bya Anglia, ta Anglia, ktra z reguy uwielbiaa Izraela i niemao jego ducha wprowadzia do swych tradycji. Po roku 1880 zacza si imigracja ubogiego ydostwa z Rosji i Rumunii do Londynu. Byo to po okresie pogromw". W roku 1888 stwierdzono, jako trzecia cz tych aszkenazim jest ebrakami; ale zarazem przekonano si, jako przeszo poowa przybyych z pnocnej Afryki sefardim pobieraa zapomogi. Garna si biedota ydowska do Anglii dlatego, e fama niosa, jako tam powodzi si ydom jak najlepiej; tam i w Ameryce Pnocnej. Rzeczywicie domowy ywio ydowski w Anglii by bogaty, inteligentny, wytworny, szanowany przez gojw. Odmienno wyznania nic nie znaczya, bo religijno angielska oparta bya od kilku wiekw gwnie o Stary Testament, a poniewa aden yd nie podnosi nigdy w Anglii swej odrbnoci inaczej, jak wyznaniowo, wic faktycznie zacieraa si wszelka odrbno, i to tym skuteczniej, im bardziej ycie publiczne angielskie podpadao pod kierownictwo wolnomularstwa. Powodzenie ydw w Anglii byo istotnie nadzwyczajne. W roku 1900 wybrano do Izby Gmin posw ydowskich 13, a w sze lat potem 14. W roku 1903 yd zosta lordem-majorem Londynu po raz pity; City przechodzio najwidoczniej pod hegemoni ydowsk, ale aden dziennik angielski tego nie wytyka. W roku 1909 liczya Anglia 12 lordw ydowskich i 14 baronetw, a adna organizacja publiczna nie protestowaa przeciw temu. Grasujcy na kontynencie antysemityzm" tumaczono sobie jako fanatyzm, wynikajcy z braku tolerancji religijnej; a ydzi majcy ju wybitn pozycj w prasie angielskiej podtrzymywali mniemanie, jakoby antysemityzm by prostym przeladowaniem religijnym. Ubodzy przybysze z Rosji i Rumunii budzili lito, a przez to i sympati. Ilo ich wzrastaa rycho. W roku 1909 liczy ich ju sam Londyn 180.000, a po wszystkich znaczniejszych miastach wzrasta te procent ludnoci ydowskiej nienaturalnie szybko. Zaczto oblicza i wyliczono, e jest ich w sam raz cztery razy tyle, ile byo przed wierci wiekiem. Najgorsza z tym, i z Londynu poczy odzywa si gosy, jako ydzi zmonopolizowali sobie tam stolark, szewstwo, krawiectwo. Wysza wic ustawa przeciw imigracji osb zbyt ubogich nie posiadajcych adnego mienia; ale gdy w Izbie Gmin zadano dodatku jako ustawa nie tyczy osb, emigrujcych z powodu przeladowa religijnych, uwaano, e takie zastrzeenie rozumie si samo przez si. ydzi za wszyscy uchodzili za ofiary swej religii. Dodajmy, jako poprawka ta wysza od rzdu1551. I tak jest dotychczas, a cae dzielnice londyskie zmieniy si tymczasem w ydowskie, cile ydowskie; nie brak tam ydw, nie znajcych innego jzyka, jak argon. Zacytujmy nieco liczb: W Anglii byo 245.000 ydw, za w gabinecie angielskim piciu ydw; lord Reading yd jest najwyszym sdzi; 18 jest czonkami parlamentu; 5 w Izbie Lordw, 16 baronw, 14 rycerzy i 6 radcw stanu. We Francji jest ydw 100.000. Przed wojn w roku 1914 w armii byo 8 generaw, 14 pukownikw, 21 lieutnantw1552, 68 majorw i 107 kapitanw -- ydw. Genera Heyman dowodzi jednym korpusem, 5 ydw zasiadao w gabinecie francuskim. We Woszech yo 45.000 ydw, z ktrych niedawno signor Luigi Luzatti by premierem ministrw, 16 jest czonkami parlamentu i 14 senatorw woskich te ydw. W Niemczech na 615 tys. ydw ogromny procent zajmowa wybitne stanowiska. W kadej gazi politycznego i ekonomicznego ycia ydzi wywierali wpyw znamienny. W Austrii yo 1.313.618 ydw, a z tego dostarczyli oni 1 feldmarszaka, 6 generaw, 17 pukownikw, 48 majorw i 211 oficerw1553. Przez krtki tylko moment stay w Anglii przeciw sobie dwie warstwy ydowskie: wytwornych bogaczy angielskich, zapominajcych ju o swym ydostwie i tum nowoczesnego getta, sztucznie wytwarzanego,

1551 1552 1553

Phi II 203-208. Podpukownikw? (uwaga wydawcy) Ld I 215

nioscy argon, wo brudu, ciemnot pylpulow. Tamci, ci, bogacze, zainteresowali si tymi przez lito i skoczyo si na tym, i przypomnieli sobie, jako s tak samo ydami. Co podobnego zaczo si dzia we wszystkich krajach europejskich. W Anglii byo najtrudniej o ideowe zbratanie wybracw losu z plebsem ydowskim; jeli tam mg nastpi nawrt do Talmudu, o ile atwiej dokonywao si to w innych krajach! Pytanie, jakie si zrodzio pomidzy Litwakami a ydostwem z Mazowsza, rozszerzao si na ca Europ. Nigdzie go nie mona byo unikn, bo wszdzie wzrasta wpyw prawowiernych, talmudystw i kabalistw. Okoo roku 1910 wiadomo ju byo wszdzie, e mona by gorcym" ydem przy europejskim obyczaju i europejskim wyksztaceniu. Wszdzie a wszdzie uznano asymilacj" za nieporozumienie, ydzi nigdy si do niej nie kwapili, lecz cignli z niej zyski, a wic gosili j. Ucywilizowanie" dostarczyo wiele nowych rodzajw broni, wzmocnio ich wielce, tote pozostali przy nabytych zewntrznych cechach. Zarzucali narodowo europejskich gojw, nie zarzucajc wcale nowo nabytego wygldu i zdobytych pozycji w kulturach narodw. yd Bialik wygosi w roku 1913 w Warszawie referat pt. Dokd zmierza ydostwo?" i owiadczy co nastpuje: Asymilacja miaa rwnie swoj warto. Duch narodu szuka dla siebie rnych drg, aby osta si. Asymilatorzy byli podobni do tych zakonw rycerskich, ktre walczyy w maskach. Nawet wychrzczeni spenili swoje posannictwo"1554. Podnieli gow nawet dawni wychrzty hiszpascy i portugalscy; okazao si, jako od koca XV wieku nie byli chrzecijanami ani w jednym pokoleniu, e zawsze wyznawali w tajemnicy sw religi; co za bardziej zdziwio asymilatorw", owiadczyli marrani, jako nigdy nie uwaali si za Hiszpanw narodowo, pomimo, e jzyk hiszpaski sta si ydowskim. Znalaz si polski yd", ktry objecha osady marraskie od miasteczka do miasteczka i opowiada mnstwo rzeczy wielce pouczajcych1555. Odezwali si potomkowie nie wychrzczonych wygnacw z Serbii, szpaniole", roztsknieni za swoj" Hiszpani, podtrzymujcy t tsknot i szczery sentyment do hiszpaskiej ziemi przez szereg pokole lecz nie zamierzajcy bynajmniej zlewa si narodowo z Hiszpanami. ydzi angielscy, francuscy, niemieccy, jednoczc si coraz bardziej ideowo z rzesz wschodnioeuropejsk, drczeni pytaniem, do ktrego waciwie nale narodu, musieli wreszcie powiedzie sobie, jako s oni narodowoci wasnej, ydowskiej. Czy trzeba wikszego dowodu na to, e idea narodowa podbia sobie ca Europ, jak fakt, e ydzi ide t przyjli? Nigdy narodem nie bywszy, postanowili sta si nim; wraz wic powstay kwestie ojczyzny i jzyka narodowego, a w konsekwencji take pastwa wasnego, narodowego take. Na zakoczenie uwag o asymilacji najlepiej bdzie poda przykad z tego pastwa, ktre ydzi sami wynosili i wynosz pod niebiosy, mianowicie ze Stanw Zjednoczonych Ameryki Pnocnej. Niedawne czasy, kiedy przed 40 laty pierwsza gmina ydw z Galicji" ufundowaa bnic na Pillstreet w Nowym Yorku (co porcza pisarz ydowski)1556. Nie mino jednak pokolenie, a Jankesi mog podziwia ydowsk zdatno zaludniania krajw cudzych. Szkoy amerykaskie pene ydowskiej modziey, ktra ksztaci si tam oczywicie na prawach obywateli trjbarwnego sztandaru, najzupeniej bez domieszek jakichkolwiek
1554 1555 1556

Pn 14 Eh.

klerykalizmw" lub nacjonalizmw". Emancypacja jak sami ydzi przyznaj nadzwyczajna. A czy asymilacja te? Oto te same dzieci opodal szkoy tak sobie wypiewuj: Trjbarwny sztandar z trzech pasw szyt? Twj tatu jest yd twj tatu jest yd! Twej matce w kdziorach wos spywa na brew, A ty jest ich krew"1557. Tak jest wszdzie; yd nie przystanie do adnego z narodw" i nie uzna nad sob adnego obcego pastwa bez wielu a wielu zastrzee. Dyby z kadym do spki pastwowej, gdyby wszdzie byy szans powodzenia; ale w kadym okresie dziejowym szans te gdzie si wyaniaj. Gdy spki nie da si wymusi, w kadym razie w takim pastwie bdzie istnie ydowska pastwowo wyczekujca sposobnoci, by pj wyej. Postanowienia te i zamysy pozyskay sobie najwicej umysw pord ydw polskich". Idea narodowa ydowska zrodzia si tam, gdzie poczucie narodowe i patriotyzm najsilniej objawiay si wrd gojw, w Polsce. Sjonizm zrodzi si na Wgrzech, mniej wicej w takich samych warunkach. W Polsce przyjto idee syjonizmu, prbujc da mu dyspenz od Palestyny, a pomys ten zyska sobie zwolennikw we wszystkich krajach. Sjon moe by pord chrzecijan, a zwaszcza w Polsce. Podczas pierwszej wojny powszechnej trzymali z Prusami. Przy rokowaniach pokojowych wystpili jako osobny czynnik, osobny nard. Program okrelili ju przedtem, mniemajc, e go urzeczywistni przy pruskiej pomocy: Judeopolonia.

1557

Szp 157

XXXIV. JUDEOPOLONIA

Widzielimy jak pastwowo kahalna tworzya istne pastwa w pastwie. Pod wpywem owiaty i ogady obyczaju poczynaa si kurczy ciemna synteza i niewtpliwie przestawaa dziaa niejedna z obskurnych stron kahaw. Bez natomiast nowej broni, a wydoskonalonej, przynosia ydom polskim"' emancypacja. Wiemy, e tamto nie przestao istnie a do drugiej wojny powszechnej, chocia czciowo zmieniao ksztaty. Kahay cigny si faktycznie dalej w zarzdach rozmaitych stowarzysze i bractw przy bnicach, w sdach rabinackich i na dworach cadykw, a obok tego dziaa wieloraki arsena broni nowoczesnej w rkach ydw owieconych i zorganizowanych nowoczenie. Kwestia Judeopolonii rozwina si dopiero po rwnouprawnieniu ydw. W marzeniu Franka, eby mie pod swoj wadz kilka mil kwadratowych, tkwia ta kwestia w sabym zarodku, nawet bez wiedzy samego twrcy pomysu, ktry powzity by zgoa bez myli o oglnej sprawie ydowskiej. Dopiero w XX wieku miao rozwin si wiadome i konkretnie obmylane denie do Judeopolonii terytorialnej, by wyci naprawd kawa Polski" dla ydw, na pastwo wycznie ydowskie. Wytknito sobie cel miay, a przez pewien czas okolicznoci tak si skaday, i mimo swej miaoci zdawa si nietrudnym do urzeczywistnienia. Nie porzucano jednak przez to metody poprzedniej, eby tworzy pastwo ydowskie na spk z tubylcami, z gojami, na caym obszarze ziem polskich, aeby na miejsce pastwa polskiego wsun nowy rodzaj pastwa ydowsko-polskiego, Judeopoloni oficjaln, uznawan i przez Polakw i przez czynniki midzynarodowe. Wytworzyy si dwa programy, ktre bynajmniej si nie wykluczaj. Na pewnym obszarze powstaoby pastwo ydowskie, w ktrym Polacy nie mieliby cakiem gosu, a niezalenie od tego i obok tego mogliby ydzi stanowi w caej Polsce drugi obok Polakw czynnik polityczny, rwnouprawniony. Byoby to kwesti zabiegw i zdatnoci, ktry z tych dwch czynnikw okae si silniejszym, ktry stanie si przodowniczym, kierujcym. W Europie wschodniej przebywa niemal poowa ydw caego wiata, a z tego w Polsce 2/3, wic niemal trzecia cz caoci. Jakeby mogli nie mie swoich wzgldem nas zamysw? Naley jednak przypomnie sobie, jak ydzi nie tylko nie prosili si o emancypacj, lecz byli jej dugo stanowczo przeciwni. Rwnouprawnienie jest darem chrzecijan. Goje wpraszali si sami ydom. Tak byo wszdzie i tak byo w Polsce w imi postpu". U nas w Polsce nie wolno byo dotyka yda pod groz obruszenia si caej niemal mylcej inteligencji narodu". Doprawdy, e kierujce dugo opini sfery literacko-postpowe zwalczay u nas wprost namitnie wszelki odruch samoobrony narodu przed ydami, wszelk ich krytyk, dyktowan zdrowym instynktem zbiorowym, ktry jednak przez cay polski postp" wnet pitnowany by jako zachanno, ciemnota i fanatyzm"1558. Dziaao za rwnouprawnienie: wolne zawody przechodziy w rce ydowskie w nieproporcjonalnym odsetku, prasa posza w znacznej czci na od ydw, ekonomia ydowska zapanowaa niepodzielnie nad stosunkami gospodarczymi, a po miastach topniaa wasno nieruchoma chrzecijaska. Sytuacj w miastach okreli doskonale ydowski uczony, majc na myli Lublin: kiedy reformy Wielopolskiego w 1862 roku otworzyy znkanym walk ydom bramy miasta, oto w krtkim czasie obsiedli ydzi prawie wszystkie domy ... I Stare Miasto stao si ydowskim, tylko maa jego cz, tu obok bramy ariaskiej, katedry (kocioa Jezuitw) i zabudowa podominikaskich pozostay w rku chrzecijaskim ... Lecz waciwe miasto

1558

Ld I 80

Lublin, owa prastara civitas lublinensis, ucieko przed ydami i rozsiao si na dawnym Krakowskim Przedmieciu, na zachd i poudnie od bramy Krakowskiej"1559. Opis jest jak najzgodniejszy z rzeczywistoci, a mona go przyj jako pars pro toto, bo podobnie dziao si w wszystkich miastach zaboru austriackiego i rosyjskiego: wszdzie tubylcy uciekali przed ydami na peryferie miasta. Handel ydowski przybra cech jakby monopolu, a rolnictwo popada w niesychane zaduenie u ydw, rzemioso za grzzo w ndzy i niestety w ciemnocie. Rozrost zaludnienia ydowskiego wyprzedza przyrost ludnoci polskiej coraz silniej; poczy si wprost obliczenia, kiedy ilo ydw zrwna si z liczb Polakw na polskich ziemiach, kiedy j przecignie. Zadawano sobie ju cakiem powanie pytanie: czy oni s u nas czy te my u nich? Pod takimi horoskopami zacz si wiek XX. Obie strony przestay traktowa powanie haso asymilacji, zostaa na placu sama tylko emancypacja. Rwnouprawnieni ydzi wystpowali z coraz wikszymi roszczeniami do panowania na ziemiach polskich rwnym prawem, jak Polacy. Wybucha rewolucja w roku 1905, wyonia si sprawa o autonomi Kongreswki, ydzi wysunli natomiast danie, by autonomiczna prowincja polska staa si Judeopoloni. Podniesiono t spraw cakiem jawnie i nadajc jej rozgos, na naradach, jakie odbyy si w roku 1906 w Landwarowie pod Wilnem u rabina Icchoka Goldberga1560. Autonomii nie udzielono, ale wszczta dyskusja publiczna sigaa coraz gbiej, a zakoczya si zerwaniem. W roku 1911 wyda w Warszawie A. Lange rozpraw pt. O sprzecznociach sprawy ydowskiej", w ktrej wystpuje z twierdzeniem, jak asymilacja musi by w Polsce wzajemna". Przewiduje mieszanin demograficzn tak dalece, i nard polski stanie si narodem psemickim". Zczy si to oczywici z upadkiem katolicyzmu, albowiem asymilacja ydw w Polsce jest to stworzenie nowej rasy, stworzenie nowego czowieka i nowego Boga". A wic wedug ideau wolnomularstwa amalgamat byych Izraelitw z byymi chrzecijanami na tle deizmu; Lange za doda: na tle mesjanizmu"1561. Nowy czowiek, powsta majcy w Polsce z tej mieszaniny, nie byby cigiem dalszym tradycji historycznych polskich, nie byby wic Polakiem. W roku nastpnym dopucili si ydzi nieopatrznej obelgi, ukartowawszy wybory do Dumy w taki sposb, i z Warszawy wyszed, jako socjalista, niejaki Jagieo, czowiek marny i nikomu nie znany. Prawdopodobnie wysunli go ydzi dla jego nazwiska, ktre miao by tym wikszym szyderstwem. A. Lange, pisarz posiadajcy dobre imi, utalentowany, a przy tym pilny tumacz i popularyzator o kierunku antyklerykalizmu", zasymilowany tak dokadnie na zewntrz, i og inteligencji polskiej nie przypuszcza, aby on by ydem wystpuje jawnie z programem Judeopolonii i to od razu w ksztatach, jakie nawczas wydaway si fantastycznymi! Ta rwnoczesno podziaaa. Wtedy nagle wystpio ocknienie! Twrca postpu" polskiego, Aleksander witochowski i Andrzej Niemojewski, przodownik myli niepodlegej (tj. antykatolickiej), dwaj najgorliwsi ydw przyjaciele, staj si niespodziewanie antysemitami. witochowski wystpi nagle z towarzystwa Kultury polskiej", ktre sam zaoy, eby pielgnowaa postp", tj. ducha antykatolickiego i filosemickiego, w ktrym te niemal poowa czonkw skadaa si z ydw. Niemojewski za ogosi sawny artyku pod wymownym tytuem: Dwuydzian Polaka". Pisa w nim co nastpuje:

1559 1560 1561

Ba 104 Rl 331 Ma 143

Na gruncie drwin powiada wytworzyo si duchowe wspycie ydw i Polakw, yd powiedzia Polakowi: Nie mog z tob nic wsplnie kocha, czci, uwielbia, nad niczym wsplnie cierpie i do niczego wsplnie dy ale moemy wsplnie drwi ze wszystkiego. Wydrwi ci twego Boga, tw Ojczyzn, tw tradycj i twe ideay, twe pragnienia i twe wysiki i obaj bdziemy wysi ponad to wszystko. Zeszed si ydowski kpiarz z polskim kpem i zaczli ze wszystkiego kpi. I wytworzyo si rodowisko, w ktrym adna wielka idea, aden wielki czyn nie mg dojrze. Albowiem ydowski odczynnik" rozkada skutecznie na drwiny wszelkie przejawy woli. Tak sformuowaa rzecz sfera, mylca kategoriami politycznymi. Przypatrzmy si z kolei jak rzecz ujto w sferze mylenia kategoriami przyrodniczymi. W pewnym kku ludzi, nalecych do polskiego wiata naukowego, zastanawiano si nad wpywami destrukcyjnymi ydostwa. I oto jeden z nich, sigajc po porwnanie do chemii, powiedzia, e filosemit mona by okreli jako dwuydzian Polaka". Na wzr dwusiarczanu potasu". Poczenie czadu psychiki ydowskiej z kruszcem duszy polskiej, zwaszcza kruchym, sprawia, e w owym smutnym typie Polaka, ydom oddanego na jedn czsteczk polsk przypadaj dwie czsteczki ydowskie. Asymilacja nie wytworzya typu, w ktrym daoby si powiedzie, e to jest dwupolan yda", to znaczy, by w ydzie asymilowanym dwie czsteczki przypaday na jedn czsteczk ydowsk. Polsko nie jest kwasem rozkadajcym kruszec ydowski; natomiast takim kwasem jest ydowsko i polski kruszec rozkada. Dlatego yd asymilowany bdzie w ostatecznoci bra zawsze stron ydostwa. I dlatego filosemita przestanie by czuym na sprawy polskie, lecz bdzie zawsze nader wraliwy na sprawy ydowskie". Wkrtce objawia si sprawa polska wiatu caemu w rozmiarach bez porwnania wikszych, gdy wojna powszechna dawaa ujcie hasu niepodlegoci, ydzi pilnowali bacznie tej sprawy. Pierwszy odezwa si za nich Kautsky, wydajc zaraz w roku 1914, w trzecim zaledwie miesicu wojny, w Berlinie, broszur Rasse und Judentum"; wystpi z pomysem utworzenia nieduej Polski pod opiek Prus1562. Blisze interpretacje tej koncepcji miay si pojawi niebawem; co ciekawe, e ten wanie pomys sta si fundamentem dziaania Naczelnego Komitetu Narodowego w Krakowie. W samych pocztkach wojny wydano w Rotterdamie odezw, podpisan przez 80 rabinw, w ktrej twierdzi si, jako Niemcy nie s wrogiem ydw, lecz ich jedynym, wiernym przyjacielem i protektorem. Tylko w Niemczech, Austrii i Turcji ydzi ciesz si peni praw, a nawet uprzywilejowaniem". Niemcy s prawdziw twierdz judaizmu. Jeeli bd one rozbite i zrujnowane pod wzgldem ekonomicznym, w takim razie ydostwo midzynarodowe straci to, co zdobyo w cigu caego stulecia. Dalsze przeciganie si wojny zrujnuje ca Europ, i dlatego wanie nie moe by korzystne dla ydw. Korzystne interesy mona robi tam tylko, gdzie ludno jest zamona". Broszura wylicza dalej cay szereg sposobw uniemoliwienia wojny, poczynajc od odmawiania kredytu nieprzyjacioom Niemiec. Szczeglny nacisk kadzie na przeszkodzenie w dostarczaniu pociskw, broni i innych zapasw wojennych ze Stanw Zjednoczonych do pastw walczcych z Niemcami. Zwyciskie" pastwa obiecuj ydom: ni mniej ni wicej, jak utworzenie samodzielnego pastwa ydowskiego, przewyszajcego obszarem Francj. Rzd niemiecki zobowizuje si stworzy niezalene pastwo ydowskie i gwarantuje mu swj protektorat wojskowy. To zobowizanie podpisa synny Ballin (yd, kierownik niemieckich linii eglarskich transoceanicznych), osobisty przyjaciel cesarza Wilhelma II." Gdy raz w toku wojny wojsko niemieckie znalazo si przechodem w Krakowie, ydzi posuwali si a do cudactw, eby zaznaczy swe sympatie; a gdy Niemcy zajli Warszaw, witali ich entuzjastycznie. Od dawna przymilali si w Berlinie tym, e argon jest niemieckim dialektem, oni za przodownikami germanizacji. Zaraz we wrzeniu 1914 roku zaoono w Berlinie komitet oswobodzenia ydw wschodnich", ktry za porednictwem neutralnej Kopenhagi organizowa w prasie europejskiej nagonk na Polsk. Wwczas wystpi
1562

Rl 333

ostro przeciwko kalumniom Benjamin Segl, rwnie yd, w broszurze Die Polnische Judenfrage"1563, lecz by to gos woajcego na pustyni. Zmwili si przeciwko Polsce ydzi zewszd. Kamstwem jakoby w Polsce byy pogromy", wojuj Jerzy Brandes (niedawno przedtem przyjmowany w Polsce z zapaem przez postpowcw), woski yd, Luzatti, pisarz i byy minister i szef liberaw rosyjskich, Miljukow. Jakie to charakterystyczne, e po strasznym pogromie ydw w Kiszyniewie w Bessarabii, zrobiono z Kiszyniewa miasto polskie i w Polsce pooone! Podobne wymysy obiegay tuzinami pras ydowsk Anglii i Ameryki. Agencje telegraficzne Kopenhagi, Sztokholmu i inne roznosz posiew faszw i haniebnych kamstw. Korespondenci tacy, jak Herman Bernstein, niby podrujcy wiadek szerzy kalumnie bezczelne, drukowane w prasie wpywowej Londynu, w Nowym Yorku; za okazuje si potem, e ten pan zajmuje stanowisko urzdowe, wybitne, w ministerjum angielskim "1564. Charakterystycznym rwnie jest, e Anglia wysaa komisje dla zbadania pogromw" pod przewodem bankiera sir Stuarda Samuela. Omieszya to sama prasa angielska nie szczdzc sarkazmu i porwna drastycznych", zwaszcza pirem wielkiego pisarza Chestertona1565. Uczciwie znalaz si Lewy z Nowego Yorku, ktry nastpnie odwoa zarzuty1566. ydzi w Ameryce zebrali 400 milionw dolarw na poparcie ydowskiego handlu w Polsce i na wykupno ziem z rk polskich. W styczniu 1917 r. zadali rkojmi, eby w przyszej Polsce argon sta si jzykiem urzdowym w szkole, w sdzie i urzdzie1567. To nic jeszcze. W wiedeskiej Jdische Zeitung" wiadczy Nathan Birnbaum we wrzeniu 1915 roku, co nastpuje: Nie pojmujemy bynajmniej, dlaczego Polacy mieliby mie wicej prawa, by da spolszczenia naszych mas ydowskich, anieli my moe zaydzenia, mniejszci polskich w miastach ydowskich"1568. W roku 1917 wniesiono do wadz niemieckich olbrzymi petycj o wprowadzenie argonu do szk, zadano katedry jzyka ydowskiego w uniwersytecie warszawskim, nawet osobnego uniwersytetu ydowskiego, a tymczasem zawieszenia wykadw w soboty i wita ydowkie1569. miae dania podsycane byy przez niemieckich okupantw. Dano temu wyraz na zewntrz. W stolicy Polski, w murach wielkiej synagogi, nastpio nareszcie uroczyste zbratanie dwch potg wrogich polskoci i chrzecijaskiej cywilizacji. Miao to miejsce za pno (we wrzeniu w roku 1918, w uroczysty dla ydw Dzie Sdny", obchodzony rok rocznie, gdy w mury bnicy wstpia manifestacyjnie caa, generalicja najwyszych dygnitarzy Germanii, przyjmowanych uroczycie przez rabinw. Jednoczenie z tym obowizywa w Warszawie surowy zakaz dla armii Niemiec, by nikt z onierzy nie mia wstpowa do katolickich wity polskich"1570. Zarazem atoli zlokalizowano porozumienie do samego tylko przyszego krlestwa polskiego", jakie Niemcy urzdz. W krtkoci mona przytoczy kilka zaledwie przykadw, lecz nie chodzi tu o nic innego, jak tylko o charakterystyk walki o Judeopoloni, ktr miay utworzy Prusy. W Berlinie wydano map, na ktrej widniao Knigsreich Polen", utworzon z Kongreswki mniej wicej (w rozmiarach znacznie jeszcze wikszych od obmylonej nastpnie tzw. Beselerwki) z adnotacj, Polen stark mit Juden vermengt" i objanieniem, e to bdzie rwnouprawniona mniejszo narodowa. Zajwszy Warszaw, opracoway wadze pruskie tego jeszcze roku program tego dwunarodowego pastwa". Ambasador niemiecki w Waszyngtonie, Bernstorff, robi Prusom reklam wrd ydostwa amerykaskiego, posyajc do redakcji The American Jewish Chronicie zapewnienie, jako to, co Niemcy przygotowuj w nadwilaskiej Judeopolonii, przeciga wszelkie dotychczasowe konstytucje dla ydw".
1563 1564 1565 1566 1567 1568 1569 1570

Ld I 190 Ld I 64 Ld II 66 Ld I 96 Ld I 96 Ld I 159 Ld I 357 Ld II 21

Niemiecki sekretarz stanu spraw zagranicznych, Zimermann, w odpowiedzi na zapytanie American Jewish Chronicle" za porednictwem ambasadora przed jego wyjazdem z Waszyngtonu, owiadczy, e nowy statut organiczny gmin ydowskich w Polsce przekracza pod wzgldem rozlegoci wszystko, co ydzi dotychczas kiedykolwiek posiadali". Statut autonomiczny ydowski daje ju mono tworzenia wasnych szk z wasnym odrbnym systemem edukacyjnym. Kwestia autonomii narodowej ydw moe by rozstrzygnita tylko przez konstytucj polsk, na podstawie wzajemnej zgody Polakw i ydw, dla uniknicia konfliktu z oboplnych interesw. Rozporzdzenia niemieckie zapewniaj w kadym razie kwitnce ycie ydom w Polsce i postp ich rozwoju bez adnych przeszkd. Gminy ydowskie maj prawo dowolnie organizowa swj wasny system podatkowy, organizowa powane korporacje do obrony interesw ydowskich, tworzy gminne rady administracyjne ydowskie, oraz najwysz, ydowsk Rad. Wszystko to pozwoli ydom wzi udzia w przyszym rzdzie Polski. Nadto zapewni Besseler, e ydzi w kadym razie nie bd zmuszani do obowizkowej suby wojskowej w armii polskiej, do ktrej jednak bd mogli wstpowa jako ochotnicy"1571. Nie improwizowano tego oczywicie; pomidzy gwn kwater niemieck a pras ydowsk cigny si wci porozumienia i ukady. ydzi rozwinli agitacj prasow na wszystkie strony. Kierunek nadawaa wydana w roku 1915 w Wiedniu broszura Natana Birmbauma pt. Den Ostjuden ihr Recht!" Autor przedstawia ydw wobec Austrii, jako sterreichs reifstes Volk", do monarchii Habsburgw przywizany bardziej od wszystkich i innych ludw tego pastwa; wobec za Rzeszy niemieckiej zaleca ich jako pomost pomidzy Niemcami a Sowianami, ale pomost waciwie niemiecki, bo argon zalicza si do jzyka niemieckiego, a sympatie ydowskie do Niemcw wiadome s od wiekw. Obok wsplnoci jzyka zachodzi wsplno interesw, ktr Niemcy musz zrozumie i we wasnym interesie postara si, eby tworzy nad Wis nie Polsk, lecz Judeopoloni. Trzeba uzna ydw osobnym narodem, eby z ich pomoc rozszerza wpywy niemieckiej potgi w gb obszarw obcych narodw i pastw". Sowem: forpoczta niemiecka na wschodzie. Atak o prawa narodowe i polityczne ydowskie ograniczony by do samej tylko Polski, podczas gdy rwnym prawem mgby by zwrci si przeciw Wgrom lub Rumunii. Coby za powiedziano w Austrii, w Anglii i w Stanach Zjednoczonych A.P., gdyby tam zada rwnouprawnienia argonu w yciu publicznym? Skoncentrowano atak na Polsk, bo ona wyznaczona bya na pastwo ydowskie, na Judeopoloni. Pastwo ydowskie nie mogo by wszdzie, lecz musiao powsta na pewnym cile oznaczonym miejscu, a bya nim Polska. Nie dano poza Polsk niczego, aeby tym atwiej osign cele swe w Polsce. Gdyby ydzi rozszerzyli swe postulaty, na krajw kilka, otwaryby si oczy caej Europie na niebezpieczestwo ydowskie; do dnia dzisiejszego (1942) umieli tego unikn, a wwczas podczas pierwszej wojny powszechnej, zdoali z poparciem niemieckim Polsk wyodrbni, zizolowa niejako. Gdy wspomniany ju Benjamin Segel informowa si czemu ydzi tylko w Polsce maj si upomina o prawa pastwowe, otrzyma tylko jedn odpowied: Tutaj maj oni to prawo, tam tego nie maj". Miao to znaczy: W Krlestwie Polskim ydzi maj prawo domaga si praw narodowych, w innych krajach wiata nie przysuguje im to prawo. Dlaczego? Na to pytanie nie otrzyma odpowiedzi"1572. Odpowiedzie sobie na to atwo: bo taki by program reprezentacji ydowskiej, uoony w porozumieniu z Berlinem. Istnienie ukadw stwierdza dr Magnas, dziaacz ydowski w Ameryce, ktry bawi w Polsce i w Niemczech, jako wysannik organizacji amerykasko-ydowsklej. W nowojorskim Jdischer Tag" poda nastpnie do wiadomoci publicznej, co nastpuje: Byem w Berlinie w czasie rokowa, midzy rzdem
1571 1572

Ld I 377, 378. Ld I 199

niemieckim a przedstawicielami Polakw i mog powiedzie, e ydzi niemieccy uczestniczyli w rokowaniach i mieli sowo do powiedzenia", dali oni i uzyskali to, e w nowej Polsce ydzi bd mieli rwne prawa obywatelskie, ale jednoczenie musz by uznane ich prawa zbiorowe"1573. Rwnoczenie stanli take Litwacy do tego przetargu o aski pruskie przeciwko Polace. Litwak KaplunKogan wyda w Berlinie broszur pt. Der Krieg. Eine Schicksaalstunde des jdischen Volkes", w ktrej rozwija plany, jak ydostwo moe by przydatne do germanizacji ziem polskich. A czste powoywanie si na zasugi ydostwa wielkopolskiego wobec Prus czy nie polegao na najzupeniejszej prawdzie? Odpowiedzi ze strony niemieckiej bya broszura pruskiego tajnego radcy Jerzego Fritza, wydana w Monachium w tym samym jeszcze roku 1915 pt. Die Ostjudenfrage". Oferty ydowskie askawie przyjmuje si, ale swoj drog nie bdzie mona przyzna ydom wolnego przesiedlania si z Kongreswki i w ogle ze wschodu do Prus; przyrost ydowskiego zaludnienia na niemieckich ziemiach wcale nie jest podany, ale jest podany na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego przy politycznym uoeniu stosunkw po wojnie trzeba bdzie traktowa tam ydw jako przyjaci. Po prostu: antysemityzm w Prusiech, ale filosemityzm i Judeopolonia nad Wis. Prusy przegray, ale idea Judeopolonii zostaa zrcznie zaszczepiona po tamtej stronie oceanu, a sam prezydent Wilson j si wykonywa pruski program co do pastwa ydowskiego. Nie darmo organizowano od jesieni 1917 roku szalon agitacj we wszystkich a wszystkich krajach, nie szczdzc midzynarodowych kapitaw ydowskich; nie na prno urzdzano w grudniu 1918 roku w Filadelfii amerykaski kongres ydowski, a w lutym i w marcu 1918 konferencj syjonistyczn ju w Paryu. Jak za dobierano si do sprawy polskiej, o tym wiadomo z publikacji Dmowskiego. Ostatecznie wszystkie dania Komitetu delegacji ydowskich" zostay spenione i doprawdy Francja nie odniosa w Wersalu ani polowy tego sukcesu co ydzi. W Polsce tymczasem wydrwiwano bia g" i piewano w gos: Nas nie przestrasz wasze baty, Ani poznaskiej ziemi siew; Zginiecie marnie, wy psubraty, Katowska jucha, wy, psiakrew, Dawcie si wolnoci wasz!" Stali te od pocztku po stronie rosyjskiej przeciwko nam. Jakie to charakterystyczne, e w roku 1917 starszy rabin wojskowy armii nadbuasklej, A. Tanzer, wyda histori Brzecia Litewskiego pod znamiennym tytuem: Brest -Litowsk, ein Wahrzeichen russischer Kultur im Weltkriege"1574. Najazd bolszewicki przyjli ydzi w Polsce z entuzjazmem. Tworzyli po miastach wasne bojwki, strzelali do Polakw (w Wilnie ydwki wyleway kuby ukropu na przechodzce oddziay polskie). Oficerowie ydowscy szerzyli panik w armii i przeszkadzali naleytemu funkcjonowaniu swych oddziaw. Ochotnikom dokuczali i starali si budzi nienawi przeciw nim. Ilu w Polsce ludzi, tylu na to jest wiadkw, i wic si o tym nie rozpisuj: ze szczeglnym naciskiem mona si odwoa do wczesnych wojskowych. Wkroczenie Letuwinw do Wilna dao ydom powd do uroczystych owiadcze zaciekej nieprzyjani przeciw Polsce. Prezes gminy Wygocki, datowa wszystkie wietno dla ydw od daty oderwania Wilna od Polski; liczy na to, e to ju na wieki. Wnoszc z wypadkw roku 1920, ydzi przyjli zasad, e korzystne jest dla nich wszystko, co szkodliwe dla Polski. Przeprowadziwszy traktat o mniejszociach", uznali wnet, e to za mao, e to dopiero punkt zaczepienia do dalszych da. Nie kryli si zreszt z tym e bd wrogami Polski, dopki nakrelony przez
1573 1574

Ld I 362 Recenzja krtka w wiedeskich Polnische Stimmen" z 29 grudnia 1917 (nr 52)

nich (a rozszerzany bez koca) program Judeopolonii nie zostanie wykonany do ostatniej kropki. Jasno postawili spraw, jako Polska nie moe by pastwem polskim, lecz musi by polsko-ydowskim. Pisaem o tym w roku 1921 w te sowa: Przez ca wojn stali po stronie niemieckiej. Doznalimy w Polsce tego ydowskiego germanizmu do sytoci. Caa prasa ydowska gosia, e ydzi stanowi nierozdzieln czstk niemieckiej kultury, najlepsz rkojmi germanizacji, przeduenie ramienia niemiecczyzny daleko na wschd, ubezpieczenie najdokadniejsze niemieckiego panowania nad Polsk i wiernoci teje Polski wzgldem Niemiec; zwracali uwag, jako argon ydowski jest waciwie niemieckim dialektem i wpraszali si na niemieckiego andarma nad Polakami. dali za to, eby im dopomc do utworzenia Judeopolonii, ktry to termin techniczny spotykao si u nich dzie w dzie. Wiadomo byo z gry, e ydzi stan po stronie Prus. Militaryzmowi zawdziczali sw dojrzewajc hegemoni nad pastwami Europy ... Militaryzm stanowi drog do panowania judaizmu, by za ruin cywilizacji aciskiej. Urzdzanie stosunkw ludzkich zmierzao coraz wyraniej do dwch kocw: eby zapanowaa powszechna nieprzyja wszystkich przeciw wszystkim i eby judaizm cign z tego jak najwiksze zyski wrd upadajcego chrzecijastwa". Obrona Prus czya si przeto zasadniczo z widokami germanizatorskiej Judeopolonii. Ale strona niemiecka przegraa. Czy przegraj skutkiem tego ydzi? Bynajmniej! ... Nie byo dania, ktregoby nie byli przeforsowali na konferencji pokojowej. A pierwszym daniem bya znw Judeopolonia ... Uyli caej swej mocy, zorganizowanej od N. Yorku do Petersburga, eby ocali Prusy, a ocaliwszy je, wywiadczyli im i wywiadczaj tysice przysug; tym sposobem powstay te wszystkie owe ciosy, spadajce na Polsk niespodziewanie, a wymierzone w obronie Prus. Gdyby judaizm mg odebra Polsce niepodlego i z pomoc wrogiego Polsce rzdu obcego urzdza Judeopoloni! Skoro to ju niemoliwe, wic za wszelk cen osabia Polsk, a wzmacnia Prusy!" Jeeli si powiedzie zachowa Prusom zdatno do wznowienia militaryzmu, i jeeli si rwnoczenie zesabi Polsk jak najbardziej, moe jeszcze kiedy by Judeopolonia pod egid prusk, a w takim razie judaizm wzniesie jeszcze wyej sw hegemoni"1575. Powtrzmy: przez ca wojn stali po stronie niemieckiej. Uj to inny autor doskonale w kilku zdaniach: Dziki wpywom ydowskim w kongresie wersalskim Gdask nie dosta si Polsce. Ten sam Jakub Schiff, ktry zorganizowa subwencj na wywoanie rewolucji w Rosji, posya memoria do Wilsona przeciwko ywotnym interesom Polski, a na korzy Niemiec". Jak stwierdza R. Vogel, w pracy, Deutsche Presse des Abstimmungskampfs im Oberschlesien", uchwalenie plebiscytu na lsku, zamiast przyznania tego kraju w caoci Polsce, zawdziczaj Niemcy tylko rabinom niemieckim, ktrzy za porednictwem l ydowsko-masoskich wpywali decydujco na Wilsona i Lloyd George'a". Zdaniem za angielskiego pisarza, Wickhema Steeda (co przytacza rwnie argonowe pismo Hajnt) po ukoczeniu wojny ydzi byli wszdzie czy to w N. Yorku, czy w Paryu, czy w Londynie, czy w Buenos Aires wanie tymi, ktrzy wyazili ze skry, aby prowadzi walk na korzy Niemiec"1576. W kilka lat potem poczli pracowa metod drug, t j. eby posi take pastwo odrbne terytorialnie. Promotorem stao si wielkie stowarzyszenie Agro-Joint , ktre posiado tytu wasnoci ziemi, wyznaczonej na ydowskie osady rolnicze na Krymie, w czci Ukrainy i Biaorusi (osadnicy s tylko staymi dzierawcami). Instytucja ta wystpia w listopadzie 1927 r., w Chicago z postulatem ydowskiej kolonizacji Polesia tu obok ydowskich osad po stronie bolszewickiej, oficjalnie i zupenie zdecydowanie" przedstawiono to ambasadorowi polskiemu w Ameryce w grudniu 1930 roku1577. Dziwnie wzmagaa si ydowska buta i pewno siebie w stosunku do Polski. Typowym byo wystpienie posa Grynbauma w Sejmie, ktry po uchwaleniu ustawy o spoczynku niedzielnym, pozwoli sobie hukn na
1575 1576 1577

Logos i Ethos, Pozna 1921, tom II s. 220-222 Tr M 263, 264 Rl 393, 395

ca sal: W tej chwili utracilicie Wilno i Lww!" Znaczyo to, jako ydzi rozporzdzaj dostatecznymi wpywami, by wywrze zemst okrojeniem granic pastwa polskiego, skoro nie chce by Judeopolonia; znaczyo to, e Polska moe poczu, jak dalece na terenie midzynarodowym zawis jest od ydw. Wilno i Lww pozostay jednak przy nas; Icek Grynbaum przeliczy si. Ale uwaam, jako rozumie si samo przez si, e ydzi poszukaj innych drg, aeby zici swe plany. Pamitajmy, e Prusy wojn przegray, a jednak Izrael j wygra i Prusy rosy na nowo, jak na drodach. (Ju cae Niemcy w Prusy przemienione ...). Roman Dmowski, umys jak najpowaniejszy i najlepszy u nas znawca spraw midzynarodowych, donosi co nastpuje: Najnowszy plan, ktry bodaj od dwch z gr lat (od roku 1929) zosta uznany za najrealniejszy w koach ydowskich na Zachodzie, jest w porwnaniu ze wszystkimi dotychczasowymi wprost gigantyczny. Obejmuje on stworzenie szerokiego pasa od Batyku do Morza Czarnego po obu stronach Dniepru, z ludnoci rolnicz ydowsk, stanowic na pocztek 25% ogu. Ziemie wchodzce w skad tego pasa, nale dzi do Polski, Litwy kowieskiej, do Rosji, Ukrainy i Biaorusi sowieckiej. Temu, zdaje si, zawdzicza nasze Polesie, e w ostatnich czasach tak wiele interesowano si ze strony ydowskiej jego osuszeniem"1578. Nie ma zgoa nadziei, eby zarzucili te dnoci pastwowe, ani te nie ma co wydziwia na nich z tego powodu. Gdziekolwiek zachodzi pastwowo w stosunki zbiorowe, tam nie sposb, by nie powsta wycig o pastwo; jest to tendencja jak najnaturalniejsza. Trzeba by tedy wpierw wybi ydom z gowy ich pastwowo, czyli innymi sowy ca sakralno ich cywilizacji! Czyli po prostu: trzeba, by eby ydzi przestali by ydami. Tote nie ma nadziei, eby zaprzestali budowa Judeopoloni, dopki maj nadziej, e j zbuduj. Nie ma pomidzy ydami w Polsce ani jednej partii, ani jednego takiego zwizku, w ogle adnej takiej grupy, ktraby nie zmierzaa do Judeopolonii. Ugrupowa ydowskich polityczno-spoecznych mamy w Polsce sze z czego pi wywrotowych i jedno umiarkowane", lecz take socjalistyczne i wsppracujce z polsk lewic. Zapytajmy, jakie kade z tych szeciu stronnictw zajmuje stanowisko wzgldem Polski, a po odpowied udajmy si do ydowskiego powanego publicysty, ktry powici obszern ksik (prac nader sumienn) ydowskim ugrupowaniom wywrotowym w Polsce". Z tabeli na kocu dziea, podajcej przejrzycie rekapitulacj bada zapoznajemy si po kolei z programem kadej partii. Najstarsz jest wiadomy powszechnie Bund", powstay w Wilnie w 1897 roku. Istnieje we wszystkich pastwach, sprzymierzony wszdzie z obozem miejscowej lewicy cznie z komunistami". daj od Polski nie tylko cakowitej autonomii, lecz obok tego wsprzdw dla siebie: nard ydowski wspgospodarz na ziemiach polskich". A zatem? argonowi przysugiwa winny w sdownictwie, szkolnictwie i na urzdach te same prawa, co jzykowi polskiemu". Secesj z Bundu jest Kombund, oddzia zdecydowanie komunistyczny", reorganizowany oddzielnie w roku 1922, Wchodzi zazwyczaj w skad miejscowej partii komunistycznej". Wierzy w spoeczne i narodowe wyzwolenie ydw jedynie w wyniku walki klas i rewolucji spoecznej. Jzyk narodowy argon". Nie zajmowali si okreleniem swego stanowiska wzgldem Polski specjalnie, lecz rozumie si samo przez si, e pragn take u nas rewolucji spoecznej, a nie sprzeciwiaj si wyniesieniu argonu na piedesta pastwowy, skoro go uznaj jzykiem narodowym". Trzeci z rzdu obz wywrotowy powsta w Krakowie w roku 1921 pod nazw niezalenych socjalistw". I ten rwnie wspdziaa zazwyczaj we wszystkich partiach lewicowych, nie wyczajc komunistw" i podobnie jak u tamtych walka klas i rewolucja spoeczna". A dalej Polska pastwo narodowociowe, w
1578

Ds 337

ktrym ydzi winni korzysta z rwnych praw wspgospodarza w zakresie szkolnictwa, sdownictwa, na urzdach, gdzie argon, jako jzyk narodowy, ma takie prawa, jak polski". Te trzy stronnictwa nie wcigaj wcale w swj program kwestii palestyskiej, poprzestajc na rozwoju w golusie i dajc Judeopolonii. Nastpne trzy stronnictwa trzymaj si syonizmu obustronnego: i w Palestynie i w Polsce. Poale-sion, powstay w roku 1905 w Potawie, rozszerzy si na cay golus europejski. Mieci w sobie dwa odamy: Odam prawicowy wspdziaa z miejscow lewic spoeczn, odam za lewicy z komunistami". W Palestynie uwaaj jzyk hebrajski za narodowy; lecz w golusie argon. Autonomia narodowa w krajach golusu. ydzi, nard, ktremu w Polsce nale si te same prawa gospodarza kraju, w szkolnictwie, w sdownictwie, na urzdach". Cejre-Sion powstaa na Ukrainie w roku 1903, obejmuje od roku 1903 gorliwcw syonizmu". Walka klas i rewolucja spoeczna rodek wyzwolenia narodu ydowskiego nie tylko w golusie lecz i odzyskania Palestyny". Podnosz jzyk hebrajski, ktrym przesiknita musi by caa kultura ydowska", lecz argon w golusie tolerowany ze wzgldw praktycznych". W Polsce za autonomia narodowa, z uznaniem rwnoci jzykw ydowskich (pluralis!) w sdownictwie, w szkolnictwie, na urzdach". Wszystkie tedy pi stronnictw wywrotowych maj wzgldem Polski ten sam program, wypowiedziany w czterech wypadkach jasno i dokadnie. Pozostaje jeszcze ugrupowanie porednie Hitachduth", zawizane w Pradze w roku 1920. Program ich szczeglny. Zjednoczenie to nie uznaje walki klas i rewolucji spoecznej", lecz pomimo to, dy do odbudowy Palestyny na zasadach socjalistycznych", a dziaa nie ustajc wsppracowa z miejscowa lewic". Pragnie przy tym reformy ydostwa, mianowicie uprodukcyjnienia ydw". W Palestynie owiadcza si za hebrajskim jzykiem, lecz w golusie zachowuje argon ze wzgldw natury taktycznej". Wreszcie w golusie autonomia narodowa; ydzi jako nard, ktry winien korzysta z takich samych praw narodowych, jak Polacy"1579. Skoro narodowych", a wic chodzi rwnie o prawa jzyka narodowego w Polsce, tj. argonu. Moeby si tylko domagali tego mniej gwatownie? argon ma tedy by w Polsce jzykiem urzdowym obok polskiego i na rwni z nim. Znaczy to, e marszaek sejmu ma otwiera Izb w obu jzykach, a posowie przemawia mog w argonie. Dziennik Ustaw Pastwa musi by ogaszany w obu jzykach. Kady urzdnik powinien zna oba jzyki urzdowe. Na razie warunek ten posiadaj sami tylko ydzi. Jeeli Polacy nie maj by wykluczeni od stanowisk publicznych w Polsce, musz si uczy argonu i zdawa z niego egzaminy przed odpowiedni komisj. W swym wasnym interesie wprowadz tedy nauk argonu w szkoach. Na uniwersytetach wykady dwujzyczne, zwaszcza dla prawnikw, o co bardzo atwo, gdy nie wadajcy argonem nie moe by w ogle profesorem. Teatry subwencjonowane musz posiada obok trupy" polskiej drug argonow; repertuar rwno po poowie etc., etc. S to proste konsekwencje wspgospodarstwa" i rwnouprawnienia obu jzykw w szkole, w sdzie i w urzdach. Tylko naiwni mog niedowidzie, o co chodzi. W programie Cejre-Syon znajduje si atoli wyraenie o rwnoci jzykw ydowskich" w liczbie mnogiej. Ci daj wic rwnouprawnienia dla argonu i dla hebrajszczyzny. Szczciem jest to grupa stosunkowo nieliczna i nie wpywowa, bo moga by nam grozi ... trjjzyczno.

1579

Kor 214, 215

Podobno partia ta rozpyna si w roku 1920, bo jej czonkowie wraz z wojskami bolszewickimi uciekli z Polski do Rosji1580. W roku 1917 poczyy si dwie partie, mianowicie ydowska socjalistyczna partia robotnicza" i syonistyczno-socjalistyczna partia robotnicza" we wspln Ferajnigte". Deniem jej wytworzenie terytorialnego rodowiska ydowskiego z terytorialn autonomi ydowsk". Od roku 1914 wydawali odezwy wzywajce do dziaa przeciwko koalicji pastw zachodnich i przeciw Polsce. W roku 1922 poczyli si z parti niezawisych socjalistw". Kad nacisk na autonomi narodow ydowsk w Polsce i wprowadzenie argonu w pastwowo polsk. Wprowadzili te do programu zasad, e wiara w asymilacj jest najwiksz niedorzecznoci". W ktrkolwiek tedy zwrci si stron ydowsk, zewszd grzmi przeciwko Polsce jednako haso Jndeopolonii. Twrca syonizmu Herzl, nie zapomnia bynajmniej o Polsce. W pamitnikach swych1581 pisze o nas nader przejrzycie: Przez jaki czas mylaem o Palestynie ... ale mj system przeniesienia ydw daby si tam z trudnoci przeprowadzi. Potrzeba, abymy mieli klimat obejmujcy rne temperatury dla ydw nawykych do sfer zimniejszych i cieplejszych. Musimy posiada wybrzee morskie ze wzgldu na midzynarodowy handel; dla gospodarstwa za rolnego, prowadzonego przy pomocy maszyn, niezbdne s wielkie rwniny"1582. Z koca za roku 1933 organizacja wojskowa ydowska, Brith Trumpeldor liczya wwczas w 26 krajach 65.000 czonkw, z czego w Polsce 40.000 w 657 oddziaach. Organizacja ta ma za zadanie samoobron ydw w Palestynie i w krajach rozproszenia; to si rozumie, e ydzi przygotowuj si powanie do obrony swego stanu posiadania w Polsce". Pose Thon wyjania cel tych zbroje i wicze wojskowo-sportowych ewentualnociami w Palestynie w te sowa: Przy pomocy angielskich bagnetw przez pewien czas oby bardzo krtki do wasnych, do uwolnienia si od bagnetw. Taka jest nasza droga". Polski judeolog dodaje do tych wiadomoci tak uwag: T drog ma im przygotowa w Polsce szkoa instruktorw wojskowo-sportowych w Zielonce obok Warszawy. D tu ydzi planowo i systematycznie do zaoenia krlestwa swego"1583. ] Wielce znamienny artyku pt. Pary i Warszawa" ukaza si w kwietniu 1919 roku w Unser Weg", organie Feralnigte". Byo to bezporednio po wersalskim traktacie o mniejszociach narodowych. Jeden z wybitniejszych dziaaczy stronnictwa (I. Rein) owiadczy, co nastpuje: Zrzeknijcie si nadziei paryskich! Nie z Parya przyjdzie wyzwolenie. Tylko wwczas, kiedy rwnie w Warszawie proklamowane zostan nowe zasady rewolucji socjalnej, wtedy bdzie mona zagwarantowa ydom prawa narodowe. Pod tym wzgldem bdziemy mieli rwnie poparcie socjalistw midzynarodowych. Niech wic mocniej i energiczniej bije mot rewolucyjny!1584. Chodzi tedy o to, czy im do tego si przybywa, czy ubywa. W ostatnich latach ponis Izrael straty dotkliwe, zuboa nawet; ale w zestawieniu z finansami spoeczestwa polskiego, stanowczo najuboszego w Europie, ydzi pozostan jeszcze dugo potentatami, choby mieli stale uboe. Wiadomo: Nim tusty schudnie, chudy w kociotrupa si zamieni".

1580 1581 1582 1583 1584

TrM 309-324 Tom 1, str. 200 TrM 99 TrM 117 Kor 11 Nowe zasady rewolucji socjalnej" wyjania autor, jako bolszewizm

Naley te rozway sprawy demograficzne ydw w Polsce. Dziki nieocenionej, niezrwnanej pracy Wasiutyskiego, posiadamy informacje dokadne. Pozwol sobie atoli na jedn uwag: Wszelkie statystyki w pastwie polskim, choby celoway sumiennoci, nie zdadz si na nic obserwatorom ycia zbiorowego, dopki nie bd robione osobno dla Korony i osobno dla Litwy. Tyczy si to take spraw ydowskich. Np. na lsku Grnym byo w roku 1919 zaludnienia ydowskiego 1%, a w Wileszczynie 12.8%1585. Czy bra z tego przecitn? Znaczyoby to operowa czczym wymysem! Coby powiedzieli statystycy od chorb na Zachodzie, gdyby im zaproponowa takie rozumowanie: Poniewa Polska ley w Europie, wic obliczy przecitno tyfusu plamistego w Europie wedug danych z Polski? Ale Polska jest jedynym krajem w Europie, majcym tyfus plamisty! Podczas pierwszej wojny powszechnej lekarze z Zachodu nie chcieli dawa wiary naszym, stwierdzajcym wypadki tej choroby, ktra w ich krajach staa si czym tak dalece legendarnym, i mniemano, jako dawniejsze o nim wzmianki polegaj na nieporozumieniu lub mistyfikacjach. Niemieccy lekarze mwili naszym wprost w oczy: Es giebt ja keinen Flecktyphus! Jake wic wciga Polsk do obliczania przecitnoci tej choroby w Europie? Polska nie naley w tym wzgldzie do adnej przecitnoci, lecz stanowi po prostu wyjtek. Ot podobnie co do ydw. lsk jest czym wyjtkowym wobec Wileszczyzny, a Wileszczyzna czym wyjtkowym wobec lska. Dzieo Bohdana Wasiutysklego zezwala na wniosek, e wzrost procentowy zaludnienia ydowskiego w Polsce skoczy si, o ile nie nastan nowe migracje. W Galicji byo ich w roku 1921 mniej ni w roku 1890; nawet wschodnia Galicja wykazuje od roku 1890 stay spadek procentowy; w samej tylko Kongreswce trwa do ostatnich czasw nieprzerwany wzrost odsetka ydowskiego". Ale w XX wieku zosta powstrzymany", jakkolwiek na cyfrze niemaej 14.25%1586. W Wielkopolsce ubywao ich ju od roku 1871. Po odzyskaniu niepodlegoci zaczli ydzi zrazu tumnie opuszcza t prowincj, potem atoli nastpia imigracja z innych dzielnic polskich. Ale w byej Galicji ju od roku 1880 zmniejszy si nawet przyrost naturalny ydw, w stosunku do przyrostu chrzecijan, a w roku 1926 sama podno ydowska staje si tam znacznie mniejsza, ni u chrzecijan1587. A wic o ile ten stosunek utrzyma si nie ma si czego obawia ydowskiego zalewu; dawne obawy od Niemcewicza a do Niemojewskiego nikn, o ile chodzioby o ilo. Wany to wzgld: ilo, niewtpliwie! Ale zachodzi jeszcze inny, moe nawet waniejszy, mianowicie: jako. Godzi si spojrze w t stron. Ale przybywa wci ydw po miastach! Jak niegdy w Niemczech, ludno ydowska przenosia si z miast upadajcych do rozkwitajcych podobnie i u nas obecnie napywaj przede wszystkim do miast, ktre si najszybciej rozwijaj". Sam fakt, e ydzi coraz bardziej skupiaj si po wikszych miastach, musi wywoa znamienne skutki dla Polakw niekorzystne. Zwiksza j si przez to ich wpywy i oddziaywanie na spoeczestwo polskie". Albowiem wytwarzaj si w ten sposb wielkie, zwarte skupienia mas ydowskich, a pod ich wpywem ulega zmianie i psychologia tych mas i ich obyczaje i fizjonomia polityczna. ydzi staj si w osiedlach wielkomiejskich mniej zaleni pod wzgldem gospodarczym od swego otoczenia, atwiej mog tworzy wasne organizacje spoeczne, kulturalne i polityczne. Z uwagi na rol miast, jako czynnika dajcego inicjatyw we wszelkich poczynaniach spoecznych, jako orodkw kulturalnego oddziaywania, fakt skupienia si w nich ydw ma powane znaczenie"1588. Co wyraajc krtko a wzowato, powiedzmy sobie, e chocia moe ydw przestanie procentowo przybywa, ale podnosz si jakociowo. Teraz wic powstaje kwestia, czy my zyskujemy w tych latach jakociowo? My, ze sromotnym upadkiem caego szkolnictwa, ktrzymy doprowadzili ju do tego, e coraz wicej dziatwy nie ma gdzie uczszcza do szkoy? Poprosibym te o wykres konsumpcji nafty, wgla, cukru, soli, zapaek, obuwia i ... ksiek w kraju ... tyfusu plamistego. Tych danych trzeba, by oceni stosunek jakoci i pozostajce z tym w zwizku szanse Judeopolonii.
1585 1586 1587 1588

W5 W 8. 91, 92 W 161, 162, 194, 198, 222 W 43, 223, 224

Rozdzia ten pisany by w roku 1934. Pozostawiam go bez zmiany, uzupeniajc uwagami, ktre tu dopisuj w czerwcu 1942 roku. ydzi caego wiata dbali troskliwie o zachowanie i przywrcenie do potgi militaryzmu pruskiego. Kapita midzynarodowy" via City, N. York i Pary uzbroi Niemcy i tym samym zapewnia istnienie militaryzmu w caej Europie. Militaryzm, to najlepsza rkojmia hegemonii Izraela; tote Izrael dba o to, by militaryzm nie przesta by czym nieuchronnym dla Europy. Przybywa nowy powd, eby si Niemcami zaopiekowali. W przywrceniu pruskich porzdkw" w Europie nadzieja utworzenia Judeopolonii. Hitleryzm przeszed na antysemityzm. To nic. Ludwik XIV tpi protestantyzm we Francji a protegowa go w Niemczech. Za cen utworzenia Judeopolonii mogliby ydzi miao udzieli hitleryzmowi absolucji ze wszystkich przeladowa w Niemczech. Czekali, peni miej nadziei nowego najazdu niemieckiego na Polsk; gigantycznego interesu powtrnej wojny powszechnej i wznowienia robt okoo Judeopolonii. Tym razem nie zamierzali bynajmniej poprzesta na pastwie ydowskim na spk a Polakami, lecz obok tego postanowili wykroi kawa Polski (Polesie) na terytorialne pastwo wycznie ydowskie. Zmienia si atoli niemiecka orientacja polityczna. W latach 1914-1918 zamierzali utworzy pastewka polskie, letuwskie, ruskie (ukraiskie) pod niemieck hegemoni, a przy tym trzeba byo bd co bd dzieli si z Austri. Mocarstwo habsburskie przestao istnie, a prowincje niemiecko-austriackie zagarnito i wcielono do Rzeszy. Zdobyczami drugiej wojny powszechnej nie trzeba bdzie dzieli si z nikim; tote chocia zdobycze te maj by rozszerzone a po Ural, wszystko pozosta moe przy Niemczech hitlerowskich. Austria nie bdzie ju tamowa zazdronie rozrostu Rzeszy. Dla Polski wyoniy si za dwie okolicznoci, godne przysowia o szczciu w nieszczciu"; wojna niemiecko-rosyjska, tudzie gbokie Niemcw przekonanie, e tym razem dokonali zaboru caej Polski na wieki cae, e std ju nie odejd. Od samego pocztku okupacji urzdzaj si u nas na wieki" i wierz najmocniej w to, e absurdem jest wszelakie przypuszczenie, jakoby moliwym byo, eby oni Polsk mogli utraci. W adnej hitlerowskiej gowie nie powstanie co do tego najmniejsza wtpliwo. To dla nich dogmat. Dziki tej myce, osdzili konsekwentnie, e ydzi nie s im w Polsce do niczego potrzebni. Megalomania Niemcw gubi, a nas ocalia od ponownych prb Judeopolonii pod egid niemieck. Jest jednak sposb, eby bez niemieckiej przemocy, a nawet mimo klski Niemiec, zbudowa Judeopoloni. Wystarczy odpowiednie przeduenie wojny. Niemcy tpi nard polski; zamierzaj doprowadzi do stanu uyczan. Na to nie bd mie czasu, lecz mog go mie dosy na to, by wytpi inteligencj i wszystkich wybitniejszych kupcw i rzemielnikw polskich. Do tego wystarczyoby im jeszcze kilka tylko lat okupacji. Jeeliby w Polsce pozosta sam proletariat, jedyn inteligencj byliby na dugo ydzi. Polska spadaby do rzdu poj tylko geograficznych, a Polacy pozostaliby ywioem etnograficznym, lecz przestaliby by narodem, a moe nawet spoeczestwem. Przeduenie wojny na odpowiednio duszy czas gotowaoby nam los podobny do stanu Czech po wojnie 30-letniej. Obliczmy sobie, jak Polakw ubywa; na pewno, przynajmniej dziewi razy wicej ni ydw. Procent zaludnienia ydowskiego bdzie w kadym razie po wojnie znacznie wyszy; c dopiero, gdyby wojna miaa si przeduy! Czy nie warto zastanowi si nad tym, jak od pocztku wojny wszelkie poczynania angielskie (nastpnie te amerykaskie) ulegaj opnieniom? Jak z reguy w ostatniej chwili co si stanie", co obraca w niwecz cae plany? Sprawy wojenne tocz si tak, jak gdyby wykonywanie planw znajdowao si w rku nie anglosaskim. Hitleryzm i caa Trzecia Rzesza musz by oczywicie wreszcie zniszczone, lecz czy nie a wtedy, gdy si okae, e bdzie Polska, lecz ... bez Polakw?

Gdyby atoli zniszczono prusactwo wczeniej, gdyby potem Niemcy naprawd rozbrojono, gdyby wznowienie mocarstwowego stanowiska Niemiec stao si na wieki cae absurdem, w takim razie ... cig dalszy sprawy zaleaby od przyszoci Rosji. Judeorosja mogaby wyda Judeopoloni. W padzierniku 1945 roku dodaj dalszy dopisek. Jestemy od kilku miesicy wiadkami, jak wzbudza si na Zachodzie sympatie dla Niemcw i roznieca antypati przeciwko Polsce. ydowskiej yczliwoci dla Niemiec nie daoby rady ani dwch Hitlerw! Bd zabiega z caych si o jak najlepsze warunki dla Niemiec, a jak najgorsze dla Polski. Posiedli atoli tor drugi. Choby si nie powiodo wznowi pastwa niemieckiego, zwycistwa socjalizmu w caej ju niemal Europie gwarantuj im widoki najlepsze na teraniejszo i na blisz przyszo. Judeopolonia ma by utworzona od strony rosyjskiej i tworzy si na naszych oczach. Jak sami ydzi czsto przyznaj, oni dlatego wanie cz si z bolszewizmem, a zwaszcza syjonici. Zanim tedy doprowadzimy do koca swe spostrzeenia o Judeopolonii, musimy zapozna si bliej z syonizmem. Poniewa syonizm jest dwustronny, mianowicie palestyski i europejski, zatem w tej drugiej formie syonizmu mieci si te Judeopolonia i dlatego do zagadnienia tego bd jeszcze nowe przyczynki w nastpnym rozdziale.

XXXV. SYONIZM

Bylimy wiadkami tworzenia nowego ydowskiego pastwa w Palestynie. Wszyscy wiemy, jako w kraju tym, przy maksymalnej gstoci zaludnienia, moga by si zmieci co najwyej sidma cz Izraela ze wszystkich ktw", tj. nieco ponad dwa miliony. Optymici podnosz t liczb a do piciu milionw, lecz wymagaoby to belgijskiej lub grnolskiej gstoci zaludnienia, do czego Palestyna nie posiada warunkw. ydzi wiedz o tym oczywicie jeszcze lepiej od nas wic? Albo licz na to, e bd rozszerza granice pastwa palestyskiego na Syri i Mezopotami, albo te uwaaj przysze pastwo palestyskie tylko za reprezentacyjne, lecz nie za rodek do zniesienia golusa"; to swoj drog i tamto te. Pierwsza z tych koncepcji jest sobie romantyczn utopi. Sama Palestyna jest krajem arabskim, ktry dopiero trzeba jakimi sposobami zmieni na ydowski czego ydzi wasnymi siami absolutnie wykona nie zdoaj. Stwierdzi to take gubernator wojskowy Jerozolimy, angielski pukownik Waters Taylor: Gdyby w Palestynie nie byo angielskiego garnizonu wojskowego, nie byoby tam te ydw, ani ydowskiej siedziby narodowej"1589. Trzeba wic ydom pomocy gojw, przejtych uwielbieniem Izraela; a czy mona przypuci, e uwielbienia tego starczy na tyle, by goje pomogli ydom zdobywa Mezopotami z jednej strony, i cz przynajmniej Syrii z drugiej? Bez porwnania tedy prawdopodobniejszym jest przypuszczenie, jako ydzi zdaj sobie spraw z tego, e chodzi tu tylko o pastwo reprezentacyjne, by mie gos wasny w koncercie midzynarodowym", nie zrzekajc si bynajmniej wygd golusa. Kady yd miaby tedy dwojak pastwowo: byby obywatelem Palestyny, nie przestajc by obywatelem np. polskiego pastwa. Jeeli si powiedzie Judeopolonia, nie wynika z tego, eby si zrzeka Palestyny. Jedno nie uwacza drugiemu. Gdyby jakim, nadspodziewanie pomylnym zbiegiem okolicznoci powiodo si utworzy rozszerzone pastwo palestyskie, zatrzymujc hegemoni ekonomiczn nad golusem, wpywy na ustrj i prawodawstwo pastw akumw, tudzie midzynarodowy handel wojn i pokojem, to w takim razie panowanie Izraela nad caym wiatem stanowioby prost konsekwencj takiego stanu rzeczy. Nam wydaje si to utopi; lecz pomnijmy, e to panowanie przyrzeczone jest przez Jehow, a zatem dla prawowiernego wyznawcy Jehowy nie ma w tym nic dziwnego. Zachodzi tu pewna nowa forma mesjanizmu i nic wicej. Maj suszno tak zwolennicy, jako te przeciwnicy syonizmu, twierdzc zgodnie, e to dalszy cig mesjanizmu, jak to stwierdzi S. Bernstein w broszurze Der Zionismus"; trudno te nie przyzna susznoci Lewi Parnassowi, jako ruch syonistyczny jest mesjanizmem nowoczesnym"1590. Niewtpliwie tak jest; ale czy plany odzyskania Hiszpanii, lub program Judeopolonii nie jest rwnie mesjanizmem i cakiem rwnym prawem, skoro take zmierza do panowania ydw nad nie-ydami? Mesjanizm kwitnie take za naszych czasw. Z gry, bardzo z gry patrzy yd na narody". To wanie trzeba mie stale na uwadze, eby zrozumie wspczesn nam umysowo ydowsk. Przytocz tu trzy znamienne przykady: J.G. Grossberg, prezes komitetu organizacyjnego kongresu ydowskiego w Ameryce, wyrazi si w mowie publicznej, e ludzko jest dunikiem ydw i nadchodzi czas, eby ten dug zosta nareszcie wyrwnany. Rabin Joe Blau umieci w zeszycie kwietniowym 1919 roku The Maccabaean" swe wynurzenia pene ekstazy, w ktrych czytamy midzy innymi: Znajduj w sobie w mojej gbi najgbszej tego samego zawsze staroytnego yda. Jest on mn i nie tylko mn on jest z naszego dzisiaj" i jeszcze z naszego wczoraj" ... z tego dnia, gdy Mojesz wid nard do Ziemi Obiecanej ... Indywidualny yd jest kamstwem, ale jeeli yje w nim staroytny yd yje Izrael i wtedy ma on peni ycia swego w narodzie swoim. We mnie yje twrca I-am-ness" tj. God-Self-Jew" (Bg, ja-yd). To jest tajemnica mego bytu wewntrznego". Nie zrozumiemy ydw, pki nie zapoznamy si z ich marzeniami syonistyczno-mesjanicznymi. dza
1589 1590

Tr M 250 Rl 371

opanowania wiata moe u wielu ydw pochodzi z grubego materializmu, bo nie brak takich, ktrzy zabieraj si do praktyki" w najbardziej prostackim znaczeniu tego wyrazu, drwic sobie nawet z teorii; ale bez teorii nie doszo by nigdy do ich praktyk! Nigdy jeszcze w caej historii powszechnej ani razu sama dza zyskw materialnych nie zbudowaa niczego. Ani te ydzi nie mogli by doj do niczego, gdyby nie posiadali innej siy rozpdowej, jak gonitw za pienidzem. Abstrakty rzdz histori ... i ydami take. Hans Kohn np. przyznaje w swej ksice: Die politische Idee des Judentums", e socjalizm jest rodkiem do mesjanistycznych celw ydowskich (a mesjanizm ydowski nieodczny jest od panowania nad caym wiatem), lecz w jego marzeniach krlestwo mesjaskie jest udoskonalon kultur". Udoskonalon oczywicie po ydowsku, a c lepiej odpowiada duchowi ich, jak marksizm? Wic w nauce yda Marksa, ktr uczyniono ewangeli dla mas europejskich, mesjanizm sta si celem de. Wedug Tory ziemia (w Palestynie) jest wasnoci Jehowy, a zatem nie moe by wasnoci prywatn, lecz wspln wszystkich. Czy tylko ziemia? W konsekwencji ... wszystko. Cay bolszewizm komunistyczny wyprowadza Kohn z Biblii i z Talmudu1591. Socjalizm jest w ich oczach nowoczesna ewolucj Starego Testamentu. To zapatrywanie podziela wikszo inteligencji ydowskiej i w tym ich sia. Dlatego to ydzi s socjalistami, i to z reguy bolszewikami. S przekonani, e musz nimi by w imi Tory, w imi Jehowy. A wobec tego na t czno nie ma rady. Stwierdzi j jasno i wyranie, krtko i wzowato, prof. Teodor Lessing w odczycie wygoszonym w Wiedniu w roku 1927 pt. Teodor Herzl i Karol Marx". Zasadniczy ustp brzmi, jak nastpuje: Gdy po latach zacznie si badanie, co byo naprawd ydowskim w twrczoci naszych sawnych ydw, naonczas ostan si niewtpliwie dwaj wielcy mowie, ktrzy wiadczy bd na nasz korzy. S to twrcy dwch potnych ruchw ludowych ... Mam na myli syonizm i socjalizm, oraz ich twrcw: Teodora Herzla i Karola Marsa... Herzl i Marx; I dla wielu s to sprzeczne, wrogie sobie zasady i wiatopogldy. A jednak nie ma midzy nimi sprzecznoci. Tak samo, jak syn moe kocha rwnoczenie matk i ojca, tak mona rwnoczenie by syonist, wiernym Herzlowi i socjalist, wierzcym w Marxa ... Marx i Herzl, socjalizm i syonizm, nie s wcale kontrastami. Jestemy socjalistami ... Na pytanie: Herzl czy Marx? odpowiadamy: Herzl i Marx!"1592. Gdy sobie z tej cznoci zdamy spraw, zrozumiemy, e ydzi musz prowadzi walk z prawem rzymskim, bo jak powiada tene Kohn rzymskie chroni i strzee istniejcego ustroju, udziela mu majestatu porzdku prawa, drugie za (ydowskie) od samego pocztku uznaje nadziej na nowy porzdek1593. Mesjanizm ydowski musi tpi prawo rzymskie, skoro duch ydowski jest duchem z natury rewolucyjnym i wiadomie, czy niewiadomie, yd jest zawsze rewolucjonist. Tote yd bierze udzia w rewolucjach i uczestniczy w nich tyle, o ile jest ydem, a raczej waciwie o tyle, o ile ydem pozosta". S to sowa Bernarda Lazare, yda, wyjte z jego dziea: Lantisemitisme1594. Nic innego, tylko nowa interpretacj Starego Zakonu. Powstaa nowa sekta ydowska, a szerzy si ona z nadzwyczajn chyoci, coraz popularniejsza. Zapamitali ci sekciarze mog si powoywa nie tylko na upastwowienie" ziemi w dawnej Palestynie (wasno Jehowy). Wiemy z poprzednich rozdziaw, e wszelkie srebro i zoto naleao do wityni. Komunizm by ju goszony w ydowskiej Sybilli (zwanej erytrejsk) i mia swoj sekt w I wieku po Chr. (esseczycy?), bo neofici jerozolimscy wprowadzili go do swej gminy. Upastwowiony" ma by take handel
1591 1592 1593 1594

TrM 140,141, 143 TrM 146 TrM 150 TrM 157

z zagranic; ale tak byo w pastwie Salomona! Nie brak tedy punktw zaczepienia, eby bolszewizm powiza ze Starym Testamentem. Mylnie tedy poinformowa pewien wybitny yd w Moskwie badacza francuskiego Henryka Beraud, mwic: Stanowisko komunizmu nie jest naszym ideaem, natomiast sowietyzm zrodzi si z ducha Izraela"1595. Cay szereg wspwyznawcw zaprzecza tej informacji i zachwala komunizm wanie dlatego, e uwaa go za zgodny z duchem Izraela. Thora w zasadzie nie uznaje prywatnej wasnoci ziemskiej. Faktem te jest, e przejmowanie si Starym Zakonem naprowadzio na komunizm Albigensw, skrajn lewic husyck i nowochrzczecw w XVI wieku". Myli si Bucharin i Preobraeskij, kiedy w broszurze ABC komunizmu twierdzili, jako religia i bolszewizm nie mog istnie obok siebie. Okazuje si, e ydowska religia stanowi wyjtek. Kiedy ilo rozstrzelanych i zabitych w Rosji dochodzia w roku 1930 do czterech milionw ydowsko - bolszewicki rzd nie tkn ani jednego rabina, ani jednego yda"1596. Wystawiono natomiast pomnik Judaszowi (w Tambowie). Realizowa syonizm mona wszdzie. Izrael Zangwill rzuci haso: Zbudowa Jerozolim w kadym poszczeglnym kraju, rwnie jak w Palestynie; oto jest misja ydw"1597. Jake to osign? Odpowiada na to autor Protokow" (zob. pod koniec rozdziau o nieuchronnym nieporozumieniu"): Kiedy spoeczestwa przejte bd wstrtem do religii ... wwczas nie dla suenia dobrej sprawie, nawet nie dla dostatku, lecz jedynie z nienawici do klas uprzywilejowanych nisze sfery gojw pjd wraz z nami przeciwko naszym konkurentom o wadz, przeciwko gojom inteligentnym". Na kady objaw przeciwdziaania musimy mie mono wywoywania wojny z ssiadami w tym kraju, ktry omieli si sprzeciwi naszym planom. W wypadku, kiedy i ssiedzi ci postanowi dziaa zbiorowo przeciwko nam, musimy odeprze atak podobny przy pomocy wojny powszechnej". Uzbroi jednych przeciw drugim, by si przeciwnicy sami wzajemnie niszczyli; by ten, ktry wyjdzie zwycisko, by ju tak osabiony, i musiaby si podda wpywom ydostwa; to rodki prowadzce do celu"1598. Albowiem wojna wiatowa, pokj wiatowy i epoka Mesjasza" to jedno, jak zapewnia A.Tannenbaum. Mia na myli pierwsz wojn powszechn; drugiej jeszcze nie przewidywano. Pierwsz przedstawia jako zapowiedzian w staroytnej literaturze i Talmudzie wojn Goga i Magoga, a czas od zawarcia pokoju wersalskiego, jako epok Eliasza. Teraz zatem ma przyj Mesjasz, kilka lat pniej zapewnia Szmarjahn Levin, byy rabin z Grodna i Jekaterynosawia, e Mesjasz ju przybywa i przyjdzie teraz, a nie pniej"1599. W roku 1920 pewna odezwa (jedna z wielu, bo wydawano ich bez liku) woa:

1595 1596 1597 1598 1599

Bd 100 opinia owego niewiadomego informatora bywa cytowana czsto. TrM 204 Ld I 169, II 37, 67, 68. Py IV 55, VII 76-78, III 33 A. Tannenbaum: Weltkrieg, Weltfrieden und Meschiaszeit" d 1920, TrM 131, 133.

Synowie Izraela! Godzina naszego zwycistwa jest ju bliska. Jestemy u progu panowania nad wiatem. To, o czym nie moglimy myle, jak tylko o marzeniu, staje si obecnie rzeczywistoci". A w dalszym cigu te sowa: Rosja, miertelnie zraniona, jest teraz na naszej asce"1600. W roku 1926 dr Sz. Eisenstadt w Wilnie obwieci judeocentryzm dziejw wspczesnych i przyszych w te sowa: wszystkie pogldy midzynarodowe trac swoje znaczenie, jeli brakuje wrd nich centralnej figury, Izraela, gniazda rewolucyjnego nowych ideaw spoecznych1601. Niegdy Bossuet gosi judeocentryzm ydowski ze wzgldw religijnych; obecnie rewolucjonizm wynika wanie z religii. W zasadzie to samo. Na takim tle syonizm palestyski mg stanowi tylko cz wielkiego programu. Sam pomys rewindykacyjny co do Palestyny, nie z ydowskich wyszed gw. Pierwszy wystpi z nim Napoleon I, a nieco pniej pocz go propagowa Anglik na dworze rosyjskim, a na trzecim miejscu stoi Polak na dugo przed odezwaniem si samych zainteresowanych. Przytocz dosownie co o tym pisze historyk ydowski: Napoleon podczas wyprawy do Egiptu, zwrci si z odezw do ydw Azji i Afryki, by stanli pod jego sztandarami, obiecujc im w zamian pomoc w zdobyciu Jerozolimy". Wybitny misjonarz angielski Lewis Way, wywierajcy na Aleksandra I wielki wpyw, przemawia za odrodzeniem narodu ydowskiego i wywodzi, e przy udzieleniu ydom praw obywatelskich i przy agodnym nawracaniu ich na chrzecijastwo, ydzi po osiedleniu si w Palestynie stan si chrzecijanami. Dekabrysta Pestel widzia rozwizanie kwestii ydowskiej w tym, aeby rzd rosyjski dopomg im do zaoenia osobnego, samoistnego pastwa w ktrej czci Maej Azji". Dekabrysta Glinka, skadajc zeznania przed komisj ledcz o swojej znajomoci z Grzegorzem Peretzem (synem Abrahama Peretza, jednego z pierwszych owieconych ydw w Rosji, przyjaciela Speranskiego), zakomunikowa midzy innymi, e Peretz bardzo wiele mwi o koniecznoci zaoenia towarzystwa do wyzwolenia ydw, rozproszonych po Rosji, a nawet po Europie i do osiedlania ich gdziekolwiek w Krymie lub nawet na Wschodzie, jako oddzielnego narodu", w zwizku z tymi tendencjami pozostaje take ustp z manifestu" lelewelowskiego, gdzie mowa jest o tym, aeby Polacy dopomogli ydom w odzyskaniu Palestyny". Manifest ten wydany 3.XI.1832, podpisali wszyscy czonkowie Komitetu Narodowego". Ustp ten brzmi: Polska wkrtce znowu powstanie; nieche ydzi, yjcy na jej glebie, id rka w rk z brami-Polakami. Gdy nastanie dzie zwycistwa, rachunki bd zaatwione. ydzi zdobd prawa. Gdyby za nalega mieli na powrt do Palestyny, Polacy pomog im do urzeczywistnienia tej chci"1602. Nie, wcale nie nalegali; zgoa si o to nie troszczyli. Miao min jeszcze cae pokolenie, zanim ozwa si gos ydowski w tej materii. W poowie XIX wieku przebywao w Palestynie zaledwie kilka tysicy ydw, pogronych w najniszym stanie materialnym i umysowym. Sefardim posiadali przynajmniej kilka chederw, aszkenazim za nic a nic. Caa ta ludno wioda po wikszej czci byt ebraczy; utrzymywaa ich chalukka", skadka caego golusa1603. Kraj by arabski, rzd turecki; ywio ydowski w Jerozolimie ledwie zwraca uwag, poza Jerozolim nie liczy si zgoa. W owych czasach dobijano si dopiero rwnouprawnienia w Europie, i nikomu si nie
1600 1601 1602 1603

TrM 153 W ksice o prorokach Die Neviim" TrL M 156. Hi 125, 126, 140 Phi II 315, 316

przynia moliwo, eby siy europejskie zaprzc do zdobywania Palestyny dla ydw, do usuwania stamtd Arabw. Dopiero w roku 1862 mia si narodzi syonizm. Ojcem idei jest Moritz Hess, autor wydanej w roku 1862 publikacji Rom und Jerusalem". Osob jego przedstawi (w niewyranych zreszt rysach) Jzef Opatoszu w argonowej powieci na tle powstania 1863 roku", ktrej da tytu: ydzi walcz o niepodlego Polski". Hess pochodzi z ydw polskich", ale pisa i pisa si po niemiecku (Moritz, z Mojesza), bo jzyk ten by wwczas gwnym jzykiem ydowskim; nie gn za ni do Niemcw, ni do Polakw. Wspczeni uwaali go tylko za dziwaka. Pierwszymi entuzjastami nowego osadnictwa ydowskiego i to koniecznie rolniczego w Palestynie celem przygotowania warunkw, by mona byo w przyszoci myle o zaoeniu tam wasnego pastwa byli dwaj wybitni ydzi z ziem polskich: Dawid Baer Gordon z Wilna i Zebi Hirsch Kalischer z Leszna. Zbierano fundusze i po r. 1880 powstay ju pierwsze osady rolnicze ydowskie w Ziemi Obiecanej. Osadnikami byli w znacznej czci chasydzi, gorliwcy, ktrzy udawali si tam po to, by znale si pod cakowitym panowaniem Zakonu, niczym nie krpowanego. Podnoszono z fanatycznym zapaem urzdzenia starotestamentowe; chciano mie instytucje czysto ydowskie. Obliczywszy, jako rok 1888-89 jest szabasowy, zastanawiali si wczenie nad tym, jak uczyni zado przepisom Zakonu, eby da zadouczynienie za dawnych przodkw, ktrzy to przykazanie wanie pomijali. Uczeni z gazi sefardim obmylili, e moe by te grunty sprzeda fikcyjnie gojom, tj. Arabom, eby przez nich byy uprawione w roku szabasowym; ale uczeni aszkenazim obstawali, eby przepis by wykonywany cile i zdanie ich zwyciyo. Urzdzono tedy osobn kwest na utrzymanie szabasujcych Palestyczykw. Wielki chory ruchu syjonistycznego, Teodor Herzl (1860-1904) wystpi dopiero w kilka lat pniej; mylnie za uwaanym bywa za twrc syonizmu. By publicyst w Paryu, w roku 1895 przenis si do Wiednia, gdzie w roku nastpnym wyda jakby manifest syonizmu rozpraw pt. Der Judenstaat". Znajduje si tam takie zdanie: Nie mona waciwie nic skutecznego przeciw nam uczyni ... Na d proletaryzujemy si na wywrotowcw, tworzymy podoficerw wszystkich rewolucyjnych partii, a rwnoczenie ku grze wzrasta nasza straszna potga pienidza"1604 Idea syonistyczna, rozumiana cile wedug Hessa i Herzla, jako zaludnienie Palestyny ydami w celach pastwowych, wywoywaa wrd ydw wicej sprzeciww, ni pochwa. Gwnie chodzio o wspwyznawcw we wschodniej Europie. Ju w roku 1895 utworzy si w Wilnie ydowsko-socjalistyczny Bund", ktry stan w silnej opozycji przeciw syonizmowi palestyskiemu, zadawalniajc si postulatem ydowskiej autonomii kulturalnej w pastwie rosyjskim (a zastrzegajc si przeciw wciganiu sprawy niepodlegoci Polski w dziaalno organizacji rewolucyjnych wRosji1605. Herzl zwoywa pierwszy kongres swych zwolennikw (nie tak licznych jeszcze) do Monachium w r. 1896. Zjazd nie mg si odby, gdy sprzeciwia si temu zwierzchno tamtejszej gminy ... ydowskiej. Skorzystano tedy z gocinnoci Bazylei i tam odbywano doroczne zebrania, zwane szumnie kongresami, w latach 1897-1899, z wynikami w najlepszym razie skromnymi, gdy towarzyszyy im niemae objawy wyranej niechci olbrzymiej wikszoci ydowstwa europejskiego. Kiedy odbyto czwarty z rzdu kongres, w Londynie, dzielono si na nim samymi tylko wtpliwociami i musiano stwierdzi cakowity zawd. A jednak poruszya si sprawa z martwego punktu w obozie socjalistyczno-ydowskim w Rosji. W roku 1900 nastpuje rozam i powstaje partia poale-sion, opowiadajca si za kolonizowaniem Palestyny, ale dajca, by osady te byy urzdzone wedug doktryny socjalizmu, eby posuyy mu za laboratorium eksperymentatorskie. Aprioryczno ydowska zyskiwaa wdziczne pole do popisu. Nie mniemali atoli nigdy
1604 1605

Neue Auflage, Derlin 1918, u TrM 229 Hi 372

poale-sionici, eby Palestyna miaa wciga w siebie znaczn ilo ydw, choby tylko z pastwa rosyjskiego i obok eksperymentatorstwa tam w Palestynie, pamitali doskonale o Rosji, domagajc si, by ydom przyznane byo w pastwie rosyjskim rwnouprawnienie narodowe1606. Syonizm Herzla, uwaany powszechnie za utopi, mia jednak wpywy wielkie na umysowo ydowsk; wywoa u wszystkich niemal ydw europejskich odruch narodowy. Dziki Herzlowi pocz og ydowski odnosi wraenie co do siebie samego, jakoby by narodem; w to uwierzyli szybko i tak si to przyjo powszechnie, i pord ydowskich publicystw, politykw i dziaaczy spoecznych na palcach policzy mona by takich, ktrzy nie dali si przekona i spoecznoci ydowskiej nie chcieli uwaa za odrbny nard. Haso narodowe przyjmowao si nagle a powszechnie u ydw ziem polskich, w Rumunii, na Wgrzech. W roku 1902 odby si ju wszechrosyjski zjazd ydowski" w Misku Litewskim, z wyran cech propagandy narodowej1607. Tak tedy wyrobiy si, obok syonizmu waciwego i dziki niemu, prdy narodowe, dajce autonomii kulturalnej, a zmierzajce i do politycznej, w krajach golusu, bez emigracji do Palestyny. Przybywao wrd ydw coraz bardziej umysw zdolnych uchwyci ide wasnego pastwa, bez jakiejkolwiek spki; tych wanie wikszo wolaa by poprbowa tego nie w Palestynie, ciasnej dla zbyt licznego Izraela, a niewtpliwie arabskiej. Wytpienie Arabw uwaajc za utopi, szukali indziej miejsca dla pastwa ydowskiego, gdzie i atwiej daoby si ten cel osign i lepsze widoki, bo przestrze wiksza i ocienne obszary atwiejsze do wzicia. Tych zwano terytorialistami. Nie dbajc zakazu Mojeszowego, e do Egiptu wraca nie wolno, myleli o tym czy by za ognisko wielkiego osadnictwa w celach pastwowych nie obra Pelesium, El-Arisz; inni zwracali myl do Ugandy, niektrzy do poudniowej Ameryki, potem znw do Angoli w Afryce. Sporem pomidzy terytorialistami a cisymi syonistami zawieruszony szsty kongres w Bazylei, omal nie zosta zerwany; sidmy atoli, tame, owiadczy si pod prezydencj Maxa Nordaua za Palestyn. Natenczas terytorialici, pod przewodem Izraela Zangwilla zaoyli Jdische-Territorial Organization" (skrt: ITO"), a poniewa duo argumentw wiadczyo, e ich plany realniejsze, zyskiwali poplecznikw pord kwiatu inteligencji ydowskiej, rozdwojonej coraz bardziej. smy kongres syonistw, w Hadze, w roku 1907, by sabszy od ostatnich poprzednich1608. Jeden z najwybitniejszych przodownikw ydowskich, o nazwisku sawnym w nauce historycznej w Niemczech i poza Niemcami, a yd caym sercem, Martin Philliippson (bya o nim mowa w rozdziale XXII), uwaa syonizm za utopi, wyraa pogld, jako ydom wypadnie pozosta po staremu spoecznoci tylko religijn. Nie tai si ze swym zdaniem, jako pastwa ydowskiego nigdy ju nie bdzie i w ogle uwaa, e to wszystko jest utopi, choby wielkoduszn", ale biorc na rozum, ein Unding". Owiadczy si te przeciwko rozbudzaniu ydowskiego nacjonalizmu1609. Nie brakowao nigdy ydw, ktrych nie cignie ani do Palestyny, ani do terytoriw"; ydw mimo to jak najprawdziwszych, podkrelajcych przy kadej sposobnoci sw ydowsko, lecz ograniczajcych si do kraju, w ktrym ale ju zasiedzieli. Ale Phillippson gani tworzenie narodowego poczucia w przeciwiestwie do narodw, wrd ktrych si siedzi, gani poszukiwanie wizi ydowskiej poza religi. W tym ilo jego zwolennikw malaa coraz bardziej, wprost topniaa. O ile s jeszcze tacy pord inteligencji ydowskiej, nie miej si odezwa publicznie. Powszechnym stao si haso trzeciego zjazdu oglno-rosyjskiego syonistw", odbytego w Helsingforsie w roku 1906; punkt szsty rezolucji tam uchwalonej obwieszcza prawa narodowego i potocznego jzyka ydowskiego w szkoach, sdach i yciu publicznym"1610. Zastanwmy si nad pewnym szczegem tej uchway: jest tu mowa o jzyku ydowskim narodowym" i potocznym". Pomimo singularis wskazano wic jzyki dwa: hebrajski jako narodowy i argon, jako potoczny. Ten absurd dwujzycznoci nigdy jednak adnego yda nie zraa.
1606 1607 1608 1609 1610

Hi 355-374, 375 Hi 253 Phi II 154-164 Phi 154, 165 Hi 366

Po wybuchu wojny powszechnej zamilk terytorializm" pozaeuropejski. Pozostay tylko dwa programy: Erec Izrael w Palestynie i Judeopolonia. Syonizm dziaa w dwch kierunkach, bynajmniej nie wykluczajcych si. Jak z pocztku syonizm palestyski wzmocni niezmiernie rozwj ydowskiego nacjonalizmu, tak nastpnie podczas wojny, wszyscy najzapamitalsi nawet syonici palestyscy godzili si na to, e nie mona zaniedbywa opanowywania pastw chrzecijaskich, a zwaszcza zabiegw o Judeopoloni. Ci sami ydzi gosili jedno i drugie; hasa pastw ydowskich w Palestynie i w Polsce stany obok siebie, uzupeniajc si niejako. Dziaacze obu kierunkw zaczli dziaa w zgodzie i w porozumieniu. Odznaczy si w obronie syonizmu krajowego" znany nam z rozdziau o chasydach Max Buber, a stan przy nim pisarz argonowy Aszer Ginzberg, uywajcy pseudonimu Ahad-ha-Am, co znaczy kto z ludu" (ten, ktremu przypisuje si autorstwo synnych Protokw mdrcw Syonu"). Sam przebieg wojny, a jeszcze bardziej czas ukadw pokojowych, wykazay ydom niezmiern dla nich warto ich pozycji w Europie. Okazali si tak silnymi, i nie ponieli adnej straty z tego, e naleeli do obozu niemieckiego, pokonanego. Przegrali wojn, a wygrali traktat wersalski. Do jakiego stopnia opanowywali sytuacj, wiemy z wasnego dowiadczenia (zwaszcza w Wilnie!). Czy brakowao gdzie yda pord reprezentacji wszystkich a wszystkich pastw? Niekoniecznie anegdotk jest opowiadanie o tym, jak to delegat niemiecki Robert Friedental, spotyka si w Kolonii z delegatem francuskim i tamtejszym komisarzem okupacyjnym, a swoim kuzynem, Alfonsem Friedentalem i zaraz robi tam interesy; a czy znaleli si i zjechali tylko przypadkiem? A czy byo i jest cokolwiek przesady w owiadczeniu: Z pomoc Ligi Narodw poruszymy wiat przeciwko kademu krajowi, ktryby mia le nas traktowa1611. A czy w Polsce nie nazywa si tej Ligi popularnie": liga ydw wszystkich narodw? Roboty okoo traktatu wersalskiego skoczyy si zwycistwem obu kierunkw syonizmu; obok uznania ydw mniejszoci narodow", staje palestyski Erec-Izrael. Palestyna nie stanowi jednak pastwa samoistnego, niepodlegego, lecz ten Jewish national home" pozostaje pod opiek W. Brytanii z mocy mandatu od Ligi Narodw. Mona by powiedzie, e to zwycistwo nie pene, poniewa nie ustanowiono od razu pastwa ydowskiego. Tak wszake nie jest. ydzi sami tego pastwa obecnie nie chcieli. Palestyna, jako niepodlege pastwo ydowskie, musiaoby wasnymi siami ydowskimi stworzy obron przeciw otaczajcemu j, a wrogiemu ydom, wiatu arabskiemu i na wasn rk radzi sobie z przytaczajc wikszoci arabsk na wewntrz. Takie pastwo zniknoby nazajutrz po jego ustanowieniu. Trzeba byo mie czas na umocnienie ywiou ydowskiego w kraju, a zrobi to mona byo tylko pod opiek potgi, dla ktrej wiat arabski ma respekt ... Usadowienie si w Palestynie, jako w kraju mandatowym angielskim, byo z punktu widzenia ydw najwietniejszym rozwizaniem i dawao podstaw do najmielszych nadziei. Trudno przeczu, jak daleko szy te nadzieje; wyparcie z kraju ludnoci arabskiej, skolonizowanie go przez ydw, pniej zapewne posunicie dalej kolonizacji, rozszerzenie granic Palestyny, stworzenie pastwa z wielk pozycj w wiecie i udzia w sprawach midzynarodowych ju jawny, firmowy, w imieniu pastwa ydowskiego; nie za, jak dzi, gdy chodzi o udzia oficjalny, w charakterze przedstawicieli innych narodw"1612. Caa przyszo zamierzonego pastwa palestyskiego zaley od stosunku do ludnoci arabskiej. Wtpliwe to bardzo czy ydzi chcieliby wyprze ich cakowicie, czy chcieliby by sami, bez akumw, choby nawet w Palestynie. Faktem jest, e sami ydowscy przedsibiorcy wol tam zatrudnia robotnika arabskiego, ni ydowskiego1613. Zapewne ydzi woleliby stanowi tam warstw panujc, ale nie jedyn, i czy zdoaliby panowa bez pomocy jakich gojw? Czy zdoaliby choby skolonizowa jako tako Palestyn, gdyby goje (obecnie angielscy) pozostawili ich wasnym siom? Czy ydzi mogliby pragn tego, eby Anglia urzdzia im
1611 1612 1613

Kh 88, 107 Ds 322, 323 Zm 349

pastwo cakiem niepodlege, od Anglii zupenie niezawise? Czy mogliby sobie yczy, eby Anglicy wycofali si stamtd? Jeli nie, w takim razie cay syonizm palestyski stanowi tylko ... deklaracj; istotny za syonizm tkwi w krajach europejskich, przede wszystkin w Judeopolonii. Lecz i tu musieliby liczy na opiek Prus, czy moe w danym razie ... Anglii? Przerobienie Polski na Judeopoloni oficjalnie, nie tylko de facto, lecz take de iure, wymagaoby gwarantw. Faktem jest, e zamiary pastwowe ydw nigdzie a nigdzie nie bd wykonalnymi bez poparcia gojw; pod tym wzgldem s ydzi zawili od tego, czy zyskaj poparcie jednych gojw przeciw drugim. Licz na to, e im takiego poparcia nie zabraknie. Sir Alfred Mond, minister gabinetu Lloyd George'a, yd, mia mow w Oksfordzie dnia 2 lutego 1922 roku, wyraajc zupen pewno Izraela co do Anglii1614. Wrd ydw palestyskich odrniano od dawna cztery typy etnograficzne. Sefardim, rozszerzani a na Persj i Buchar, s te zadomowieni w Palestynie, a dziel si wedug jzyka potocznego na dwa dziay: hiszpaski i arabski (nosz czarne turbany); Aszkenazim z argonem, noszcy icki i szerokie kapelusze pilniowe, dziel si na peruszim (cig dalszy niejako szkoy faryzejskiej) i chasidim. Jemenici, pochodzcy z Arabii Szczliwej, nosz si wszyscy po arabsku i uywaj tylko arabskiego jzyka. Jest to najskrajniejszy, najpracowitszy i najbiedniejszy typ yda, od ktrego bije wielka wiekowa ndza". Czwarty typ stanowi Samarytanie, potomcy osadnikw assyryjskich, ktrych nasa Asarchaddon po zburzeniu w roku 722 pastwa izraelskiego przez Sardona, a ktrzy przyjli judaizm, zachowujc jednak wiele pierwiastkw pogaskich. Ci maj swe miejsce wite, jak w staroytnoci, wci na grze Garizim, a bnic osobn w Nablus. Jest to jakby schizma w Izraelu. Nie utrzymuj z nimi ius connubii ani ydzi ani muzumanie1615. Taka jest ludno ydowska rodzima. Wrd nowych przybyszw naley rozrnia trzy rodzaje. Zjedaj tam naboni Izraelici, pragncy dokona ycia w Ziemi Obiecanej i tam znale grb; Tacy zjedali tam zawsze, teraz jest ich zapewne wicej, ale to nie jest osadnictwo. S to ludzie starsi, wycofujcy si z ycia praktycznego, osiadajcy w Palestynie na dewocji". Drugi rodzaj, to kupcy i przedsibiorcy, dla ktrych ErecIzrael stanowi nowy kraj eksploatacji ekonomicznej, nie lepszy i nie gorszy od wszystkich innych krajw; niejeden z nich moe tam osi na stae. Powstaje ydowski handel, wzmacnia si ydowskie rzemioso itd. Jest to najwaniejsza warstwa, dostarczajca coraz liczniejszych osadnikw, dokonujca ekonomicznego podboju kraju. Rolnictwem interesuj si, jako waciciele ziemscy, a ziemi nabywaj o ile moe im przynie znaczne dochody z plantacji pomaracz, tudzie o ile maj z gry zapewnionego arabskiego robotnika, a czsto dzierawc. Gdyby nastaa licha koniunktura, ta warstwa bdzie tumnie Palestyn opuszcza, i poszuka indziej lepszych warunkw. Te wanie stosunki osadnicze w Palestynie wiadcz, e ona nikomu nie jest ojczyzn i nikt tam nie jedzie, jako do ojczyzny odzyskanej. Nikt? Trafiaj si entuzjaci, naladujcy pojcia gojw europejskich o ojczynie, przejci tymi uczuciami i lokujcy je w Palestynie. Owszem, s tacy, ale liczba ich nie do znaczna, eby ich traktowa powanie, jako osadnictwo. S to jednostki idealne ktre szybko lecz si tam ze zudze, nie mogc sobie dobra towarzystwa. Liczni natomiast s idealici innego pokroju, z przeciwnego obozu. O ile nie chodzi o dewocj, ani o interesy handlowe, Palestyna zdobyta zostaa przez socjalistyczny Poale-Sion. Ci osadnicy, na ktrych musi si opiera kolonizacja, robotnicy i rolnicy uprawiajcy ziemi rkoma wasnymi, ci, ktrzy maj wytworzy ydowski lud w Palestynie, ci s niemal wycznie socjalistami, a zatem w konsekwencji komunistami. Palestyna staa si krajem eksperymentw marksistowskich i gdyby nie angielskie wadze, biada byoby ydom nie spragnionym bolszewickich urzdze. Chalucowie" pokochali Palestyn, jako przedmiot bolszewickich dowiadcze, ktry im si nawin tak szczliwie! Eksperymentowaliby rwnie chtnie i z
1614 1615

Szc P 122 Szc P 193-195

rwnym zapaem wszdzie, gdziekolwiek daoby si to robi. Bdc ydami, podwjnie robi to chtnie w Palestynie; czy jednak nie rzuciliby jej gdyby rzd angielski zechcia przeszkadza ich eksperymentom? Jest to ywio zupenie odydzony pod wzgldem religijnym; nie Mojesza czcz, lecz wycznie Marxa, o Jehow za nie troszcz si zgoa. Chalucowie, tj. osadnicy rolnicy, maj si za pionierw i tak wanie nazywaj si. Wedug poj europejskich pionierem jest tylko osadnik w kraju nietknitym przez cywilizacj; tego warunku nie spenia chyba Palestyna, zwaszcza pod zarzdem angielskim? Ale maj oni by pionierami rolnictwa ydowskiego, ydowskiej warstwy chopskiej i robotniczej. Przyjrzyjmy si bliej chalucom, jak ich opisuje autor ydowski: Osady ich, to kwuce i gdudy. Kwuca, to wsplnota gospodarcza rolnicza, a kwucat poalot, to osiedle robotnicze eskie. Gdud to marksowskie zrzeszenie robotnicze. W gdudzie wszyscy ubrani s jednakowo. I w kwucach i w gdudach obowizuje skrzana kurtka i czarna, wysoko pod szyj zapita koszula". S tam kamieniarze nawet w spdnicy, spotka mona grup dziewczt, rozdrabiajcych kamie na szuter"1616. W stosunkach pciowych panuje tam wycznie wolna mio bez ceregieli" i na czas dowolny. A wic np. ya w jednej z kwuc, Emeku, jako trzecia z rzdu ona czowieka, ktrego dwie pierwsze ony tuay si gdzie po wiecie". Zreszt monogamia trwaa nie jest zgodna z interesem spoeczestwa, albowiem maestwo burzy poczucie wsplnoty ... wytwarza wprawdzie silniejsze i intymniejsze wizy ale ogranicza je do dwch tylko osb"1617. W czerwcu 1935 roku obiega pras wiadomo, e yd z Odeesy, Likwerman, propaguje tam wieloestwo, iby kady mia posiada przynajmniej dwie ony; a w wydawanym przez siebie biuletynie twierdzi, ze gwny rabin Palestyny, Cook, oraz kilku innych rabinw popiera jego projekt. Nie ma w tym nic sensacyjnego, gdy kady rabin musi stwierdzi, jako Stary Zakon wieloestwa nie zakazuje1618. Cae ycie chalucw przesiknite jest erotomani. Chopcy szesnastoletni zamieniaj niekuzynowskie causy" z dwunastoletnimi dziewcztami; tote w schronisku macierzystwa oglda mona matk, co najwyej 14-letni". W kwucach i gdudach wszystko wolno, a jednak prdzej i atwiej si rozej, ni si znale i poczy". Ani szpitale nie s wolne od rozpusty. Caa atmosfera szpitalna przesiknita bya jak gdyby erotycznymi falami"1619. Ale bo te sir Samuel zaraz w lutym 1921 roku pozwoli kademu, gdziekolwiek zechce, otwiera domy zabawy"1620. Dzieci chowaj si w publicznych obkach, pod opiek urzdowych pielgniarek. S tam godziny urzdowe, take na odwiedziny matek. Podrsszy, tworz dzieci republik dzieci", gdzie dzieci same o sobie stanowi, same rzdziy, same pracoway w polu, same decydoway, co, kiedy i gdzie sia, sadzi i ora"1621. Wobec tego mona istotnie by zdumionym tym podobiestwem, jakie zachodzi midzy stosunkami w bolszewickiej Rosji a ... Palestyn". W osadzie Tel-Josef gwna kwatera bolszewizmu, ale wszdzie w gdudzie jest tzw. lewica, ktra dy do utworzenia w Palestynie czego podobnego do sowdepii ... s midzy nimi galicyjscy i niemieccy studenci". A na zebraniach gdudu nie ma przewodniczcego1622; tak radykalnie
1616 1617 1618 1619 1620 1621 1622

Zm 17, 52, 91, 94, 100, 133, 191 Zm 121, 122, 423, 424 Warszawski Dziennik Narodowy z 27.VI.1935: komunikat agencji Orient" w Kairze. Zm 173, 54, 185, 238 SzeP 197 Zm 55, 428 Zm 295, 300, 359, 385. ?

zrywa si ze wszelkim ladem burujstwa", wyprzedzajc o krok najradykalniejsze zebrania komunistw w Europie. W gdudach i kwucach s sami midzy sob. Po miastach, a zwaszcza w Tel-Awiwie, gdzie duo zjeda nie-ydw, zachowuj cile formy ydowskie, a wic na pierwszym miejscu szabat. W sobot nie wolno ani papierosa zapali! Utrzymuje si tzw. szomej-szabat, osobn policj, ktra pilnuje, eby szabat by przestrzegany1623. I c z tego wszystkiego dla idei narodowej ydowskiej? Nie rni si Erec Israel od innych krajw. Dzieci osadnikw ydowskich w Palestynie jzyk arabski znaj, jako ywy, natomiast hebrajski jako szkolny, jako wity jzyk dawnych prorokw"1624. Ani wic w Ziemi Obiecanej, a odzyskiwanej, nie dzieje si inaczej, ni na caym wiecie. Aprioryczna umysowo ydowska marzy o powoaniu hebrajszczyzny do nowego ycia, a ycia penego. Urzdzono w Jerozolimie akademi jzyka hebrajskiego, aeby obmyli i ustali najnowsze formy jzyka neohebrajskiego. Powici temu swe ycie uczony Eliezer ben Jehuda, urodzony pod Wilnem w 1858 roku, jako Perlmann, a przebywajcy w Palestynie od roku 1870 wic od dwunastego roku wieku swego. Fleksyjnie wzoruje si ten jzyk na hebrajskim i aramejskim. W pimie uywa kursywy" ydw polskich, a wymow stosuje do dzisiejszej, nie dbajc o semityzm jzykowy. Ben Jehuda sam opracowa sownik tego jzyka: Thesaurus totius hebraicitatis veteris et recentioris" w dziesiciu tomach1625. By moe, e bdzie to jzyk nowych pokole uczonych ydowskich, o ile poprzestan na tym, eby by sami midzy sob. Z praktyk ycia i caym charakterem ydowskim liczy si uniwersytet jerozolimski, skierowany li tylko do kwestii rozwoju materialnego; posiada wydziay tylko rolniczy, medyczny i przyrodniczy1626, a zatem nie bdzie uniwersytetem w europejskim rozumieniu te wyrazu. Kiedy Anglia wystawia Erec-Israel spodziewano si, e bdzie napywa nowych osadnikw po 50.000 rocznie. W czasie dwuletnich rzdw sir Samuela osiedlio ale zaledwie 25.000, a potem ilo przybyszw zmniejszaa, si. Na Polsk przypada trzecia cz imigrantw; gdyby tak trwao dalej, po 150 latach ubyoby Polsce ptora miliona ydw. Skoro za w Palestynie zmieci si zaledwie 120.000 haluzim, a wic przyjwszy trzykrotnie wiksz od dzisiejszej coroczn imigracj do Palestyny, mona by liczy, e po upywie lat 40 ubyoby nam w Polsce okoo 50 tysicy ludnoci ydowskiej". Nawiasem mwic, dezerterzy z Polski stanowi znaczny procent imigrantw. Nie wszyscy haluzim pozostaj wierni swemu pionierstwu", Corocznie 8% opuszcza Palestyn, z reguy potajemnie. Czasem daj pienidzy na podr powrotn, groc w przeciwnym razie... chrztem1627. W ogle Erec-Israel jak dotychczas nie wnis nic nowego do cywilizacji ydowskiej nowoczesnej; o wskrzeszeniu za staroytnej czy moe by mowa? ydowskie tace, piewki, ani nawet poprawne wadanie hebrajszczyzn z przyjt w gimnazjum w Jaffie wymow sefardim1628, niczego w tym wzgldzie nie stanowi. Jeeli to ma by na nowo kraj Jehowy, natenczas musi by wznowiona witynia jerozolimska; ale o tym gucho. Od wiekw zbiera si na to skadki, marzy si o tym, a teraz jako o tym zapomniano, czyby Izraela nie sta byo na to? Czyby rzd angielski mia co przeciw temu? Ale co w takim razie pocz z ... ofiarami krwawymi?!

1623 1624 1625 1626 1627 1628

Zm 213 KrJ 45 Szc P 369-371 Szc P 358 Szc P 293, 294, 300 Kr J 38, 39

XXXVI. ZAYDZENIE O zaydzeniu Europy moralnym i duchowym, zwaszcza w zakresie polityki i kwestii spoecznych, bya mowa pod koniec drugiego tomu Cywilizacji bizantyskiej", lecz tylko krtko, incydentalnie niejako. Tu przyjrzymy si bliej tej sprawie arcydoniosej. Najwiksze przeciwiestwo mieci si w pojmowaniu stosunku etyki do prawa, a tym samym najwiksze niebezpieczestwo ich wpywu; w tym mianowicie, e wrd chrzecijan europejskich przybywa coraz bardziej takich, ktrzy gosz, e etyka opiera si na prawie (odzywaj si ju takie gosy z katedr uniwersyteckich). Szerzenie tej tezy, cile ydowskiej, dokonuje si rwnolegle i rwnoczenie z osabieniem spoeczestw przez mechanizowanie ycia zbiorowego. Nie powiedzie si nigdy obalenie przodowniczego stanowiska etyki, gdzie nie nastpuje zmechanizowanie; tote zaczn swe wywody od tej drugiej sprawy. Wpywy ydowskie s dla cywilizacji aciskiej zabjcze wanie dlatego, i zmierzaj do zmechanizowania pastw i spoeczestw. Poniewa cywilizacja ydowska jest sakralna, mieci w sobie tym samym metody apriorystyczne wobec ycia zbiorowego; aprioryzm za nadwtla organizmy, a tworzy mechanizmy i nadaje im przewag. Od samego pocztku, od Picioksigu poczynajc, miecio si w ydostwie niemao czynnikw mechanistycznych. Dzieje Izraela, to cige wahanie si pomidzy organizmem a mechanizmem. W dobie nowoczesnej nastaje przewaga mechanizmu i z tego rozszerzanie apriorycznoci na coraz wicej dziedzin ycia, std zamiowanie do planowania", udzielajce si te coraz zaraliwiej gojom". Przeway szal na rzecz mechanizmu tzw. neojudaizm, tj. maskilizm skrajny. Chasidim stanowi niewtpliwie zwrot ku organizmowi i dlatego judaizm zawdzicza chasydom ponowne wzmocnienie swych si. Z drugiej atoli strony stanowi chasydyzm (rwnie niewtpliwie) cofnicie si w owiacie, skurczenie intelektu i wnosi zarazem zaciankowo (cadyk jest wielkoci lokaln). Chasydyzm, to nieskoczona ilo doskonale zorganizowanych drobnych zrzesze ydowskich, lecz uniwersalno w tym szwankuje. Zdatno do oglnego rzutu na cae ydostwo piciu czci wiata pozostaa przy owym neojudaizmie", ktry nie uznaje objawionych w Starym Zakonie tez religijnych za prawdy wieczyste, a wierzy natomiast mocno w objawione prawa religijne i te uznaje niezmiennymi o ile stosunki zezwalay"1629. Ster ydostwa pozosta przy tych, ktrzy podkrelaj coraz mocniej prawniczo judaizmu, a zatem mechanizuj go coraz bardziej. Mechanizm ten osiga due wyniki, zachca do obmylania coraz nowszych mechanizmw specjalnych i pociga coraz bardziej gojw. Trudy kierownictwa s w mechanizmach wielce uatwione, wic te rwnouprawnionym ydom coraz atwiej o stanowiska przodujce. Przy gosowaniu powszechnym na kontynencie europejskim mechanizm odnosi coraz wiksze zwycistwa nad organizmem. W tym przyczyna spostrzeenia, zrobionego przez Maurasa: Wielkie niedomagania historyczne tumaczy si, czy to dla caego naszego Zachodu, czy te dla ciasnej mieciny, jednakowo arem tych samych wyzieww ydowskich i syryjskich"1630. Mechanizujc swe ustroje ycia zbiorowego, zaydzamy si tym samym; odwracamy si bowiem od cywilizacji aciskiej, a przystosowujemy si do cywilizacji ydowskiej. Oprcz anglosaskich, zawdziczajcych swe wyjtkowe stanowisko samorzdom, wszystkie inne pastwa rasy biaej znajduj si na rwni pochyej ku mechanizmowi i ju nie tylko pastwa, lecz zarazem spoeczestwa. Coraz liczniejsze rzesze obywateli upatruj idea w mechanizowaniu si; nawouj by przyspieszy wycznie panowanie mechanizmu. Pociga atwizna myli pord formuek, jakby matematycznych, majcych szerzy dobro powszechne bez wysikw pokole, od jednego zamachu, jednym
1629 1630

Majmon o Mendelsohnie. Mai II 180 Mr 230

pocigniciem pira". Im na wiksz skal urzdza si mechanizmy, im wyej one sigaj, tym wicej zaydzenia. Na mechanizm biurokratyczny zamieniono cesarstwo rzymskie, gdy miao coraz opieszalskich obrocw, gdy sama stolica ulega hordom Alaryka, senator Rutillus, piszcy w V wieku po Chr. przypisywa upadek cesarstwa ydom, rozproszonym po caym jego obszarze1631. Sami ydzi chepi si, e przyczynili si wielce do upadku Rzymu i zaciyli nastpnie na Bizancjum. ydowski historyk stwierdza, jako w bizantyskim sporze o obrazy dziaay rozmaite wpywy ydowskie, a cesarz Micha II (820-329), zagorzay obrazoburca, nalea za modu do sekty bardzo bliskiej ydom". Uwalnia te ydw od podatkw1632. Podobnych przykadw mona by przytacza wiele z samych ydowskich autorw. Lecz przejdmy do aktualnych" czasw najnowszych. Zaydzenie wielkiej polityki doszo ju do absurdu. Zaczo si jeszcze za czasw bismarkowskich. Dosadnego przykadu dostarczyo upokorzenie, jakie spotkao Rumuni na kongresie berliskim. Chodzio o to, by znie resztki zawisoci od sutana, jakkolwiek ju tylko formalnej. Kongres zgodzi si popiera t spraw pod tym tylko warunkiem, e w Rumunii bdzie nadane ydom rwnouprawnienie obywatelskie. Powtrzyo si to samo wzgldem Polski na kongresie wersalskim, lecz na wiksz skal; od roku 1878 do 1920 wzrosy bowiem roszczenia ydowskie. Polska nie zamierzaa bynajmniej odmawia im praw obywatelskich; chodzi nie o rwnouprawnienie, lecz o uprzywilejowanie, o to, by zbliy si do Judeopolonii i ... trzeba byo podpisywa traktat dodatkowy o mniejszociach narodowych". Zna za wyranie, e yczliwo Europy" dla roszcze ydowskich wzrastaa nieustannie, a to dowodzi, e wzrasta zaydzenie. Na konferencji pokojowej w 1919 roku ydzi byli doradcami delegacji angielskiej i amerykaskiej. Potem pakt Kelloga opracowany by przez bankierw ydowskich i zredagowany przez yda Levisohna. Od bankw ydowskich wychodzia inicjatywa do udzielania coraz wikszych ulg Niemcom. Historia dostarcza a nazbyt wielu faktw, wiadczcych, jak zaydzenie urzdze pastwowych w Europie doszo do tego, i ydzi stali si najwysz wadz ponad wszelkimi wadzami pastwowymi. W toku sprawy Dreyfusa zgosi si wielki rabin paryski Sadok Khan do prefekta policji paryskiej Lepine i owiadczy, e jeeli Dreyfus bdzie stawiony przed Rad Wojenn, wybuchnie we Francji wojna domowa, a ydzi posiadaj rodki, eby j podtrzyma1633. Rabin mwi prawd, rozporzdzaj bowiem ydzi w kadym kraju swoim wasnym wojskiem; armi t organizacja socjalistyczna, gotowa na kade skinienie swych kierownikw ydowskich. Czy nie to wojsko ydowskie" narzucio Polsce Pisudskiego w roku 1926. Czy nie te same organizacje socjalistyczne podciy si militarn Francji w roku 1939? Praktyczn donioso teorii Marksa uchwycili ydzi w lot. Boruch Lewy pisa do Marksa list, ktry cytowaa w roku 1928 Revue de Paris", a przypomniaa go w roku 1936 Action Francaise". Jest w nim taki ustp: Lud ydowski, wzity kolektywnie, bdzie sam dla siebie mesjaszem. Jego rzdy nad wiatem, osignite zostan przez unifikacj innych ras ludzkich; zniesienie granic i monarchii ktre s ostoj partykularyzmu, i przez ustanowienie republiki powszechnej, ktra wszdzie przyzna prawa obywatelskie ydom. W tej nowej organizacji ludzkoci synowie Izraela, rozsiani obecnie po caym globie, stan si wszdzie elementem kierujcym, zwaszcza, jeeli potrafi narzuci masom robotniczym kierownictwo stae kilku spord siebie.

1631 1632 1633

Re 224 Ca 259 Be 360 pamitniki Lepina.

Rzdy narodw, tworzcych republik powszechn, przejd wszdzie bez wysiku w rce ydowskie na skutek zwycistwa proletariatu. Wasno prywatna bdzie moga by wtedy zniesiona przez ludzi u steru rzdu z rasy ydowskiej. W ten sposb speni si obietnica Talmudu, e gdy nadejd czasy Mesjasza, to ydzi dziedziczy bd klucze od majtkw wszystkich narodw wiata"1634. Jake czstym jest pord ydw typ zawodowego rewolucjonisty"! Sami ydzi to przyznaj1635. W Polsce redaktor ydowskiego Naszego Przegldu", S. Wagman, pisa w roku 1925: Na wszystkich barykadach swoich i obcych stoimy, ywe pochodnie rewolucji. Twj ogie, pomienny krzewie, podkadamy pod lamusy przeszoci, my podpalacze starego adu". Staro" jest tu czczym frazesem. Najstarszym jest ad ydowski, a tego si wcale nie podpala. Byle rewolucja! Monarchie burz w imi republikanizmu, republik w imi socjalizmu, nawet pastwa socjalistyczne bd burzy w imi komunizmu. Byle burzy, niszczy, pki nie wytpi chrzecijastwa1636. W Rosji znaleli najyniejsz dla siebie gleb, tote stali si tam warstw rzdzc. Biurokracja bolszewicka skada si niemal wycznie z ydw. To wszystko wykazano w setkach publikacji rnojzycznych; to dzi ju s truizmy, nad ktrymi nie ma si co rozwodzi. W Rosji byo we wadzach rzdowych i partyjnych w roku 1917 ydw 53.9%, a w roku 1935 odsetek ydowski podnis si na 95.9%. Dodajmy tylko, e tak jest wszdzie a wszdzie, gdzie tylko zapanuje pastwowo socjalistyczna. Szczytem staa si rewolucja na Wgrzech pod firm Beli Kuna", gdy tam 95% wybitnych i kierowniczych stanowisk rzdowych zajmowali ydzi1637. Bolszewizm rosyjski jest najwyszym rozkwitem socjalizmu. Przewrt za roku 1917 finansoway wielkie banki ydowskie caego wiata pod przewdem Schiffw z Nowego Jorku. Goszc socjalizm, osigaj ydzi swe cele; midzy innymi dochodz do wasnoci ziemskiej. Lecz w koloniach ydowskich w poudniowej Rosji wszystkie kolektywy rozpady si i wszdzie zaprowadzono gospodark indywidualna ... ydowscy wocianie s sabymi zwolennikami budowy socjalistycznej". Jest to gos ydowski! ydzi sami wiedz i przyznaj w pismach przeznaczonych dla swoich, e metody socjalistyczne nie maj sensu. Pojcie sporu spoecznego musi si sta bezecnoci, strajk i lokaut zdrad narodow; postpowaniem, ktre wyklucza danego czowieka lub dan grup lub organizacj z ogu ydowskiego, ktre czyni je wyrzutkami spoecznymi i przestpcami, z ktrymi ani si nie mwi, ani si nie obcuje, dla ktrych jest jedna tylko rada: precz!" O ileby za znaleli si (w pastwie ydowskim) jacy partyjnicy, sdy wydaj wyroki na wydalenie bez litoci. Wizienie i wydalenie, to normalny wyrok w kadym procesie komunistycznym. Charakterystyczne jest, e sdziowie ydowscy najwicej wydaj wyrokw z wydaleniem (z Palestyny) "1638. Gosy te i fakty nie zerway atoli przymierza ze socjalizmem! Zastanwmy si raczej nad tym, dlaczego socjalizm sta si ulubion doktryn ydw? Bynajmniej nie przez to samo, e pochodzi od yda, jest bowiem niemao pomysw ydowskich, ktrych ydzi nie przyjli i ktre ulegy zapomnieniu. Twr Marksa jest atoli dla ydw arcytworem, bo mieci w sobie wszystkie cechy
1634 1635 1636 1637 1638

Warszawski Dziennik Narodowy Nr 154, z 6.VI.1936; Pn 38 As W 250 Pn 38 TrM 299; Pn 39.9 TrP 44, 137, 139

cywilizacji ydowskiej! Jest mechanizmem apriorycznym, przypada tym samym do zasadniczego kierunku ydowskiej umysowoci. Opiera si na gromadnoci, a personalizm wrcz tpi. Stanowi szczyt prawniczej ekskluzywnoci, nie ma bowiem takiej rzeczy, ktrejby socjalizm nie ujmowa w przepisy; stanowi pod tym wzgldem istny Talmud nowoczesny, z caym swym rezonowaniem dedukcyjnym. Nadto jest socjalizm najwikszym wrogiem wszelkiego historyzmu. Dla tych przyczyn naley socjalizm do cywilizacji ydowskiej, jako specyficzna jej kultura. Chociaby ydzi nie byli twrcami i panami tego ruchu, socjalizm naleaby i tak do cywilizacji ydowskiej, jako wcielajcy z ca dokadnoci zasadnicze jej cechy. Praktyka za socjalistyczna jest jeszcze bardziej ydowska, ni teoria. ycie zbiorowe w socjalizmie (choby tylko" w niemieckim socjalizmie narodowym, czyli hitleryzmie), skada si na wzr ydowski z setek nakazw i zakazw, stosowanych w kadej a kadej dziedzinie ycia. Metody socjalistyczne a metoda prawa ydowskiego wykazuj tyle analogii, i nie dziw, e ydzi popieranie socjalizmu uznali za swj obowizek religijny. W roku 1919 owiadczy Arnold Zweig z ca szczeroci: Mymy rozwinli socjalizm i socjaln idee rewolucyjn ... mymy pchnli wiat do zmechanizowania i zmaterializowania, do granic, ktre przyprawiaj go o rozpacz"1639. Zaydzeniem jest w naszych stosunkach wszelkie odstpstwo, a choby tylko odchylanie si od personalizmu i historyzmu. Rozejrzyjmy si po najnowszych dziejach Europy. Wszystkie skupienia, odrzucajce historyzm, lubice zaczyna histori powszechn dopiero od swego wystpienia, wysugiway si ydom, choby zrazu niewiadomie, a po pewnym czasie przechodziy pod kierownictwo ydowskie. W antyhistoryzmie tkwi dla yda najwikszy powab socjalizmu. Nie nabylimy od ydw wcale poj o sakralnoci pastwa i jego urzdze. Nigdy w chrzecijastwie nie pojawiy si dnoci teokratyczne na wiksz skal, na miar historyczn; niektre indywidualne zapdy w tym kierunku nie zjednyway sobie wystarczajcej iloci zwolennikw, a czsto byway tumione przemoc. Koci katolicki wzdryga si przed teokracj. W bizantynizmie wytworzono co poredniego. Tam zrodziy si pojcia o boskiej genezie wadzy, lecz nie miay nic wsplnego ze Starym Testamentem. Stanowiy cig dalszy poj orientalnych o emanacyjnym pierwiastku wadzy. Sakralno urzdze ycia zbiorowego zamienia si w suwerenno moraln pastwa, tj. wszelkiej akcji, przedsibranej w jego imieniu. Zapatrywanie takie udzielao si nastpnie Zachodowi za porednictwem kultury bizantysko-niemieckiej, a wreszcie dziki protestantyzmowi doszo do tego, i przyznano pastwu wyszo ponad wszelk etyk; jest wszechwadne i nieomylne. Nie wynika z tego koniecznie absolutna forma rzdw. Przy konstytucjonalizmie wyszymi ponad wszystko bd uchway parlamentw, a przy jakiejkolwiek formie rzdw jednako wszechwadna moe by biurokracja i policja. Statolatria nie jest genezy ydowskiej, lecz uatwia zaydzenie myli. Ze ydowskiego rozumowania na korzy ydowsk wypada nowoczesne wnioskowanie, e pastwo nie jest moralnie suwerennym, jeeli podlega wpywom religijnym. Usuwano tedy z pastwowoci religi chrzecijask ydostwu nienawistn; w pastwie za areligijnym zrodzia si zaraz podwjna etyka, polegajca na wyrzuceniu jej z ycia publicznego. Reszta wiadoma. Wraz ze wcibstwem i wszdobylstwem pastwa opada Europ wyczno prawniczoci. Pod tym wzgldem weszlimy w orbit cywilizacji ydowskiej i tylko Anglosasi nie zupenie jej ulegli, dziki samorzdom.

1639

Pn 40

Pastwo jest tym lepsze, im mniej w nim pastwowoci. Rozrostowi urzdze pastwowych towarzyszy rozrost ustaw, rozporzdze, instrukcji jawnych i tajnych etc.; sowem nastpuje objaw, ktry nazwaem elephantiasis ustawodawcz. Rozwija si na wielk skal walka susznoci z prawem, innymi sowy: walka ustawy z sumieniem. Pewien profesor uniwersytetu (socjalista) wywodzi, jako nie mona oprze stosunkw ludzkich na sumieniu; nie mona tedy ani sdziemu pozwoli, eby wydawa wyroki wedug wasnego sumienia. Albowiem sumienie wedug niego niestae, suszno chwiejna; rni ludzie mog j rozmaicie pojmowa, wobec czego nastaaby niepewno stosunkw i nie dao by si ustali budowy spoecznej. Tego dokaza moe tylko prawo, jednako wszystkim wiadome i wszystkich obowizujce, cise, a kategoryczne. Nie ma za rady na to, e prawo pochodzi od tego, kto posiada si. Pogld powyszy, w Polsce i w caej Europie nader rozpowszechniony, jest ywcem wzity z cywilizacji ydowskiej. Religia ydowska jest prawem (sakralnym), a prawo zastpuje im religi, wobec czego niepotrzebne im sumienie. Wedug cywilizacji aciskiej prawo powstaje z uznawania postulatw etycznych, z nadawania sankcji prawnych coraz znaczniejszej iloci poj etycznych. Wedug cywilizacji ydowskiej rzecz ma si odwrotnie: prawo wyprzedza etyk, etyka za nie jest samodzielna, gdy polega na stosowaniu si do prawa. Mona tedy w ydowskim ujmowaniu ycia by jednostk szlachetn, nie majc ni sumienia, ni etyki, byle przestrzega prawa. Celem ycia zbiorowego ma by takie wydoskonalenie prawa, iby czowiek mg pod jego opiek kroczy miao a bezpiecznie, zwolniony od ogldania si na sumienie i suszno. aciska cywilizacja pojmuje jednak te stosunki wrcz przeciwnie: prawo powinno oglda si nieustannie na sumienie i suszno. Kada cywilizacja ma swoj etyk. Pki sobie z tego nie bdziemy zdawa sprawy, bdziemy traci czas i energi na prne rozprawy, nie wiodce do niczego. Nie przekonamy si wzajemnie. Uzna etyk innej cywilizacji, znaczy to: przyswaja sobie ca t cywilizacj. Nie ma nic trudniejszego, jak zmiana cywilizacji; nie trudno atoli jest podkopywa w kim jego cywilizacj. Wyrczanie etyki prawem, sumienie przepisem stanowi najkrtsz drog do zaydzenia naszych umysw. Niestety, im wicej gdzie prawniczoci, tym mniej prawoci; prawo bowiem obejdzie si bez prawa. Przyjwszy ydowski pewnik, e wszystko polega na prawie, przyjlimy take ydowsk metod prawnicz. Nasza jurisprudentia ywi si komentatorstwem i interpretacj; prawnicy nasi nurzaj si w cigej i wycznej analizie, obchodzc si zgoa bez syntezy. Jest to metod talmudyczn. Chodzi o to, eby wyspekulowa prawniczo wszystko a wszystko, cokolwiek mieci si w yciu. Z tego pochodzi pd do wszechwiedzy naszych kodeksw. Fatalna to pomyka, jakoby wszystko dao si prawniczo przewidzie. ycie rzeczywiste oparte jest na cakiem innych walorach. Im bardziej szczegowymi staj si nasze kodeksy, tym bardziej odbiegaj od ycia, tym wicej uprawiaj niesprawiedliwoci. Komentuje si tedy, interpretuje, naciga si; jest to nieuchronne nastpstwo przyjtej talmudycznej metody. Niejasno wszelkiej kodyfikacji staa si jakby obowizkiem urzdu. Dla prawdziwego talmudysty myl jasna jest rzecz najmniej godn podziwu na wiecie. Jeeli jest jasna, to tylko czysty pozr. Pod t traw s sida, a pod t wod jest otcha. Znajdowalimy natychmiast rodki, by wszystko zrzuci, by rzuci w t przejrzysto dwie rzeczy, ktre id dobrze w par: subtelno i bezad"1640. Prawniczo nasza osigna to, eby umie robi z rzeczy prostej zawikan, z jasnej wtpliw, z atwej trudn, wreszcie z poytecznej szkodliw. Intelekt ksztacony niewaciw metod wyszed na spaczenie si umysowych. Umysowo ydowska skada si niemal wycznie z takiego powikanego rozumowania, z opacznego mdrkowania; jest to intelektualizm nie regulowany innymi waciwociami ducha. Dla ydw najwysze
1640

Th 39

czowieczestwo, to najwyszy intelektualizm". Oni poznaj wiat rozumem, a nie krwi i dlatego dochodz atwo do przekonania, e wszystko, co za pomoc rozumu da si uporzdkowa na papierze daje si podobnie uregulowa i w yciu". A tymczasem wszelki intelektualizm jest w gruncie rzeczy pytki; nie przenika w gb rzeczy, w gb dusz, w gb wiata"1641. Ekskluzywizm intelektualny jest ojcem aprioryzmu, nacigania ycia do formuek. Powierzchownie wyglda to czsto jakby na nauk. Nauczyciel Szalom Hurwicz rozumuje, e nauka jest mesjaszem ludzkoci. Nie ma za ani dobra, jako takich; jest tylko wiedza i ciemnota. Czowiek posiadajcy wiedz przez to samo ju uszlachetnia si; moe on nawet niekiedy uczyni co zego, lecz tylko z potrzeby, nie ze zych skonnoci". Albowiem gdy ludzie posiada bd do wiedzy i wyksztacenia ... wtedy nie trzeba bdzie szuka raju w innym wiecie. Wtedy wszyscy ludzie bd sobie brami". A jak si to braterstwo okae, czym? Oto znikn narody, upadn granice ... to bdzie na tej ziemi raj"1642. Tak wynika z nauki, z ktrej jednak wykluczono metod indukcyjn; nie ma bowiem tej metody w rozumowaniach talmudycznych, na ktrych wywiczy si intelektualizm ydowski. Prawniczoci ydowskiej cech zasadnicz stanowi zamiowanie do obchodzenia prawa. Nie trzeba z tego wysnuwa adnych wnioskw z kategorii moralnoci, gdy jest to prostym nastpstwem wycznego intelektualizmu. Intelekt bada, rozumuje, kombinuje, wiczy si w misternych wywodach, nie majc adnych celw moralnych ni niemoralnych. To pozostawione jest praktyce prawniczej, lecz teoretyczne roztrzsania o to si nie troszcz. Typowa sztuka dla sztuki"; amace logiki, przypuszczenia, umylne wytwarzanie wtpliwoci, a wszystko to przy cakowitym ignorowaniu ycia. Myl operuje nie jakim odamkiem ycia, lecz wycznie tekstem, na ktrym uywa sobie rozrywek umysowych". Jeeli kto zdoa mdrkowaniem doj do tego, by wysnu z tekstu i na jego podstawie co tekstowi wrcz przeciwnego, dokonuje arcydziea intelektualizmu. Intelektualizm puszczony samopas, oderwany od innych warunkw ycia duchowego, nie moe dziaa inaczej, jak tylko przewrotowo. Z tej metody wynika jaka sakralno tekstu, jako takiego; tekstu w filologicznym (e tak powiem) znaczeniu tego wyrazu. Prawniczo ydowska nie troszczy si o sens tkwicy w myli tekstu, lecz wysnuwa sens z jego liter. Jest to sens polegajcy czsto na przekrcaniu sensu. Np. wyrok sdowy moe mieci w sobie urganie ze sprawiedliwoci, byle tylko by nacignity do litery prawa. Dozwolonym jest wszystko, co moe powoa si na jakkolwiek literk kodeksu; nie mona wyda zakazu, jeeli gdzie jaka literka do tego nie upowania. Tote najwyszym egzaminem zdolnoci prawniczej jest zdatno kodyfikatorska. Najmniejsza niedokadno w skodyfikowaniu pociga za sob dugie szeregi za, krzywdy ludzkiej i w kocu upadku moralnoci w pewnym zakresie ycia. Nie zdoa si temu zapobiec, pki si jest niewolnikiem litery prawa, aden kodyfikator nie zdoa bowiem przewidzie wszystkiego. aden, nawet najlepszy, nie potrafi zapobiec, eby tekstu jego nie naduywano. Nadmiar sprawiedliwoci musi prowadzi do bezprawia. W cywilizacji za aciskiej bezprawiem jest wszystko, co kci si z etyk. Zaydzilimy sobie ca dziedzin prawa, a do filozofii prawa, ktr poobcinalimy nielitociwie. ydzi, chocia s prawnikami przede wszystkim, chocia religia ich jest waciwie prawem, filozofii prawa jednak nie posiadaj. Ta nauka wymaga czego wicej ni tekstw. Lekcewaenie i zaniedbanie filozofii prawa jest zarazem upadkiem prawa wobec cywilizacji aciskiej. Zmienilimy prawo w paragrafiarstwo. Zaydzilimy cay porzdek prawny w naszym yciu prywatnym i publicznym. Oto przyczyna, dlaczego socjalizm caym swym ustrojem popiera tym bardziej wzajemnie paragrafiarstwo, prawniczo, gromadno i ucieczk od historyzmu. Brnie si tedy coraz gbiej w bdnik cywilizacji ydowskiej. Brnie si w prawdziwy neojudaizm, bo tym wanie jest socjalizm.
1641 1642

Sm 266, 267, 271 AsW 98, 110

Propaganda socjalizmu to rodzaj prozelityzmu, mianowicie prozelityzm zaydzenia si. Nie bdzie rzetelnym wyznawc socjalizmu (i jego konsekwencji: bolszewizmu), kto nie nabdzie zasadniczych cech ydostwa: kontrhistoryzmu, prawniczoci i gromadnoci, jako przeciwiestwa personalizmu. Kto uzna za bd ktrkolwiek z tych ydowskich waciwoci ustroju ycia zbiorowego, pocznie tym samym wtpi co do socjalizmu. Wiem z dowiadczenia, e kady socjalista nabiera w siebie niemao cywilizacji ydowskiej; o ile si temu nie podda, opuci szeregi socjalizmu. Wedug stopnia nabytych skonnoci ydowskich mona pozna, jak daleko kto zagbi si w socjalizm! Socjalizm a ydostwo sprzone s sob jak najcilej. Nie jest to sprawa przypadku, lecz tkwi w samej istocie rzeczy, e kieruj socjalizmem ydzi. Polski dowcip ludowy, nazywajcy organizacje socjalistyczne ydowskim wojskiem", wyraa zupen prawd; zgodny jest cile z rzeczywistoci. Socjalizm zaydza si jak najskuteczniej, suy za zawsze i wszdzie do obrony interesw ydowskich. Stanowi znakomity rodek do handlu wojn i pokojem, mieszczc w sobie grob wojny domowej. Socjalizm, to kultura ydowska. Byby ni nawet w takim razie, gdyby ydzi przestali si nim zajmowa; natenczas atoli zaczby take upada. Niezalenie za od tej kwestii szczegowej nie ulega wtpliwoci, e losy socjalizmu zalene s i bd od oglnych losw Izraela. Rzecz prosta. Natenie zaydzenia zawisym jest od mocy ydostwa. Stawaliby atoli na czele socjalizmu choby nawet nie by ydowskiej genezy, bo nie tylko nie wystpuj nigdy przeciwko adnej rewolucji wrd gojw, lecz zawsze z uznaniem staraj si stan u steru ruchw rewolucyjnych aeby dopilnowa, by nie zwracay si przeciw nim. Gdy za niedugie dowiadczenie wykazao, e komunizm tpi cywilizacj acisk i cae chrzecijastwo dokadniej od dumy, powicaj si wszdzie z zapaem i wprost masowo szerzeniu komunizmu dlatego po prostu, aeby w czasie jak najkrtszym, wysikiem jak najmniejszym, wyrzdzi jak najwicej szkd chrzecijastwu, zwaszcza katolicyzmowi i cywilizacji aciskiej. Nie mona atoli identyfikowa socjalizmu z ydostwem absolutnie. Judaizm by przed socjalizmem i bdzie po nim. "Mona jednak powiedzie o socjalizmie bez przesady, e w pewnym okresie wybi si na czoo ydowskiego pochodu pord narodw" i nada wspczesnemu ydostwu cech najbardziej charakterystyczn. By moe, e prd ten stanowi zboczenie ydostwa, jakby jaka sekta, niezupenie prawowierna. Czy jednak socjalizm by zwalczany przez jakiego yda w imi ydostwa? Nie o to wic chodzi, e ydzi stoj na czele socjalizmu, lecz o to, w jaki sposb sprawuj to przodownictwo i na jakim opieraj si rozumowaniu. lepy chyba nie widzi, jako marksizm stanowi nieoceniony rodek do spenienia ydowskiego mesjanizmu. Dziki socjalizmom rozmaitego gatunku cywilizacja ydowska staje si zwyciska na caej linii. Z pomoc tej doktryny Izrael nie tylko mg by sta si panem wiata, lecz wprost musiao by to nastpi. Tote wszelka klska socjalizmu staje si dotkliw klsk Izraela. Propaguj te socjalizm nawet ydzi religijni, prawowierni bez zastrzee; o tyle tylko si ograniczajc, e propagand ograniczaj do gojw. Z reguy socjalista ydowski traci atoli wiar i staje si pod wzgldem religijnym odydzonym; nigdy jednak nie zatraca cywilizacji ydowskiej; owszem, nieraz wanie w obozie socjalistycznym utwierdza si w niej mocniej. Marksizm jest aprioryczny, jak od czasw mojeszowych nie byo niczego rwnie apriorycznego; i jest apoteoz gromadnoci, tak olbrzymi, i na rwn nie zdobyto si nigdy i nigdzie przedtem (wszystek wiat w koszarach!); opiera si cay na przepisach i na koniecznoci pomnaania ich coraz bardziej, a do drobnych szczegw ycia nawet prywatnego, sprowadzajc elephantiasis ustawodawstwa wiksz, ni kiedykolwiek przedtem; za czym idzie elephantiasis biurokracji socjalistycznej, bo w ich pastwie tylu urzdnikw, ilu wyznawcw socjalizmu; sowem: posiada wszelkie cechy gromadnoci i prawniczoci, wic cywilizacji ydowskiej.

Nie brak mu ani negatywnych: czy ze wszystkich religii wiata nie obdarza najwiksz nienawici katolicyzmu, ograniczajc si nawet czsto do walki z nim jednym? Czy nie jest mciwy, okrutny? Czy nie marzy o wytpieniu wszelkiego rodzaju amalekitw, tj. ludzi innych przekona? I co najwaniejsze czy socjalizm uznaje inn etyk, jak prawa socjalistyczne? Wydrwiwa i przedrzenia etyk, moralno, sumienie, uznajc tylko prawniczo. Nawet nie s zdolni zrozumie, e moe istnie moralno, jako taka; twierdz, e tego nigdy nie bywao, bo moralnym zawsze zwao si (ich zdaniem) to, co dogadzao silnym tego wiata. yd wanie wyprowadza etyk z prawa wrcz przeciwnie jak w cywilizacji aciskiej, pragncej wprowadzi prawo na drog etyki. Jest to sprawa absolutnie niezrozumiaa dla cywilizacji ydowskiej, co stanowi najgbsz jej cech. Marksowski aprioryzm ma t wygod, e nie wymaga najmniejszego przygotowania, skadajc si z formuek, ktre mieszcz w sobie in nuce rj przepisw. Ta metoda marksizmu i ten rodzaj jego systematyki robi go systematycznym dla ydw, ktrych ycie nawet duchowe pawi si w formukach i przepisach. Tego rodzaju systemy" chwytaj si wszdzie atwo gw niedouczonych, pinteligencji, ale u ydw imponuj najwyszej inteligencji, gdy to wanie uchodzi za szczyt rozumnego ujmowania spraw ycia zbiorowego. Jest to jakby szczyt metody racjonalistycznej. O przyszo socjalizm waciwie nie dba, bo brak mu zupenie programu dla pastwa i spoeczestwa przyszoci; ogranicza si w tej sprawie do oglnikw wyhodowanych aprioryzmem. Socjalizm nie potrzebuje jednak programu na dalsz przyszo, bo ydom chodzi tylko o to, eby rozbi spoeczestwo chrzecijaskie, a co potem, to im obojtne; w kadym razie dla nich bdzie tym lepiej, im gorzej bdzie chrzecijastwu. Pytanie, czemu ydzi tak gorco uprawiaj socjalizm, zajmowao take Leroy-Beaulieu'go, judofila, ktry bra powanie wszystko, cokolwiek mu ydzi powiedzieli. Znajdujemy u niego takie wyjanienie: Idea sprawiedliwoci spoecznej jest ydowska; przyjcie sprawiedliwoci na ziemi jest marzeniem Judy"1643. Mieci si w tym pewien sposb interpretowania mesjanizmu, waciwy ydom ju wcale odydzonym, lecz stosujcym si w yciu zbiorowym do metod ydowskich. Ciekawe byoby studium, jak miay si rzeczy pod tym wzgldem u Mojesza Hessa, najdawniejszego socjalisty w Polsce (przed rokiem 1863), ktrego posta zajmuje wybitne miejsce w powieci pira Jzefa Opatoszu pt. ydzi walcz o niepodlego Polski. Powie na tle powstania 1863 roku"; ale przedstawion nieco karykaturalnie (jak wszystko u tego autora). W znamiennym wielce wywodzie tumaczy nam to zagadnienie pewien ustp Asza: Kady czowiek rodzi si samotny, jak kamie. Nie ma instynktw rodzinnych; jest to zudzenie, piastowane z czysto materialnych wzgldw, aby hodowa pretensje do nagromadzonego majtku. Daleko silniej yj w nas czyste instynkty spoeczne. Ndza rozwina w nas potrzeby ycia w gromadach, w spoecznociach. Nasz popd do wadzy i egoistyczne pragnienie utrzymania nagromadzonego mienia stworzyy patriarchaln form ycia. Instynkt spoeczny pobudza nas do grnych, idealnych czynw, uczy nas powica si dla powszechnoci. Natomiast instynkt rodzinny zacienia nasze serca i wzmacnia mio wasn. Dlatego trzeba go zwalcza i wyplenia, podobnie jak staramy si zwalcza w sobie inne ze waciwoci"1644. Gdzie ydowska metoda ustroju ycia zbiorowego stanowi o urzdze tego ycia, tam ydzi musz by gr, choby ju poniekd odydzeni; tam bowiem oni wydadz spord siebie najwicej znawcw rzeczy, oni najlepiej bd si orientowa i najwicej oka zdatnoci i biegoci. Garn si przeto ydzi do socjalizmu, bo ich pociga metoda ydowska i widoczna korzy sprawy ydowskiej. Nie zaprzeczy te nikt, jako ydzi zajmuj w obozach socjalistycznych stanowisko uprzywilejowane, i e pastwowo danego pastwa bywa
1643 1644

Le 66 As P 309, 310

tym bardziej dostosowywana do potrzeb ydowskich, im wybitniejsze stanowisko w pastwie zajmuj partie socjalistyczne. Nigdy socjalizm nie moe by antysemickim, gdy w takim razie zacza by kurczy si jego uniwersalno, ktr zawdzicza przede wszystkim wszdobylstwu ydowskiemu, ale to ju sprawa praktyki. T zajmowa si tu nie mog, bo by mnie moga wyprowadzi daleko, zbyt daleko poza burt" zamierzonej ksiki. Nawet na najpraktyczniejsz" stron socjalizmu, na jego roboty gospodarcze, mog zwraca uwag tylko ze stanowiska teoretycznego. Socjalizm (z komunizmem) maj swoj odrbn ekonomi spoeczn, ktrej gwne wskazania s zgodne z ekonomi ydowsk ... Aeby ten temat przedstawi naleycie, trzeba by osobnej ksiki. Ogranicz si (dla przykadu) do jednego punktu, lecz zasadniczego. Jak wiadomo, cywilizacja ydowska stawia na pierwszym miejscu (w przeciwiestwie do aciskiej) nie majtek ziemski, w ogle nieruchomy, lecz pieniny (spekulacyjny). Bogacze ydowscy podrwiwaj sobie z tych gojw, ktrzy waciwie s od nich o wiele bogatsi, bdc panami rozlegych mil kwadratowych, lecz ... nie maj pienidzy. Wedug poj aciskich zbiera si pienidze po to, eby naby nieruchomoci i ju si jej nie pozbywa; wedug ydowskich nabywa si nieruchomo, aeby j korzystnie sprzeda. Wszelki majtek a nawet prosty dobrobyt, wyobraa sobie yd stale, jako pienidz; nieruchomo jest u niego czasowym ekwiwalentem pienidza. Ujmuje wic ca ekonomi pieninie. Pienidz jest niewtpliwie od tego, eby kry. Dobrobyt powstaje z tego, e pienidz przechodzi szybko z rk do rk. T regu zgeneralizowali ydzi i stosuj j do wszelkich dbr. Nasz kodeks cywilny i nasze prawo majtkowe zaydzaj si coraz bardziej, gdy przybywa praw, majcych uatwia cyrkulacj dbr". Dalimy si wzi na lep frazesu, zaydzilimy swj system majtkowy; c wic dziwnego, e w zaydzeniu ydzi zajmuj pierwsze miejsca? Przybywa nam ustaw utrudniajcych stabilizacj majtnoci nieruchomej. W caej Europie (prcz Anglii) odbya si nagonka na majoraty i powioda si. W Polsce zostao ledwie kilka ordynacji ktre tak kuj w oczy demokracj", i naley si spodziewa generalnego ataku na nie. Rozpowszechnio si bowiem wrd ogu mniemanie, jakoby majoraty byy jakim wybrykiem arystokracji i feudaw". W rzeczywistoci jest to chopska forma prawa majtkowego, praktykowana w wielu stronach Europy, a ktra szerzya si te pord polskiego ludu przed pierwsz wojn powszechn. Dziedziczenie nieruchomoci caej wraz z inwentarzem przez najstarszego znane jest u wszystkich narodw cywilizacji aciskiej, nie obwarowane jednak nigdzie ustaw, oparte o prawo zwyczajowe, ktre okazuje si nieodpartym. Cae rozlege krainy trzymaj si tego prawa spadkowego i s z niego zadowolone. Co wicej, gdzie w krajach ociennych nie ma urzdze majoratowych, powstaje tendencja, eby je zaprowadzi; tendencja zupenie spontaniczna, bo ktby uprawia w naszych czasach agitacj za majoratami? W Polsce nie byo to ludowi wiadome i nikt te do tego nie namawia ni odczytami wdrownymi, ni broszurami; nigdy aden pose ludowy" nie dotyka tej sprawy; a jednak chopi sami sobie to obmylili i ni std ni zowd pojawia si zaczy coraz czciej dziedzictwa jednego ze synw, oczywicie z warunkiem spat. Wojna powszechna uczynia spaty niemoliwymi, wrcz niewykonalnymi i dlatego tworzenie majoratw nagle si przerwao. Nie brak jednak alw, e nie mona ich ustanawia i wbrew wszelkim przeciwnym warunkom szerzy si zapatrywanie, e dobrze byoby, gdyby to byo moliwe". Kad nacisk na t okoliczno, e system majoratw zdobywa sobie zwolennikw nawet wrd polskiego ludu, gdzie brak mu zupenie tradycji, gdzie jest pomysem nowym. Stanowi to bowiem dosadny dowd, e system ten nie jest bynajmniej szkodliwym dla bogactwa narodowego, jak twierdz umysy zaydzone. Rzecz ma si przeciwnie. Dobrobyt ogu podnisby si, gdyby majtnoci nieruchome mniej byy wstrzsane zmianami swych wacicieli. Te majtnoci wymagaj ustalenia i (o ile monoci) niepodzielnoci. Nie trzeba

do tego adnej ustawy: wystarczy, eby ustawy nie sprzeciwiay si temu i eby w sztuczny sposb nie wprowadzay przymusowego podziau (wyjwszy okolicznoci wyjtkowe). Zachodzi w tej sprawie jedna rzecz dziwna: ydowskie prawo spadkowe przyznaje najstarszemu synowi dzia dziedzictwa podwjny, a wic zawiera w sobie tendencj (e tak powiem) majorack. Nie mogem znale nigdzie pouczenia, czy prawo to obowizuje jeszcze ydw bezwzgldnie i czy bywa wykonywane przy spadkach gotwkowych. Nie miaoby to jednak znaczenia praktycznego wobec tego, e synowie ydw bywaj wyposaeni przez ojcw bardzo wczenie. yd staje si zazwyczaj przed prawn penoletnoci wasnowolnym podmiotem ekonomicznym. Testament nie wiele ma do zrobienia, gdy ojciec z reguy daje ciep rk". Tzw. postpowanie spadkowe, bdce u nas regu, jest u ydw rzadkoci. Jake sprawdzi, czy najstarszy otrzyma dzia podwjny? O ile dochodzi do oficjalnego postpowania spadkowego, poddaj si ydzi prawu pisanemu danego pastwa. Zapatrywania ydowskie na wasno nieruchom nie pochodz z ich prawa spadkowego, lecz z dnoci do ustawienia na tym samym poziomie majtku gruntowego i pieninego. Jak pienidz winien szybko przechodzi z rki do rki, podobnie ich zdaniem nieruchomo powinna jak najczciej zmienia waciciela. A zatem precz z posiadociami rodzinnymi, gdzie rodziy si i umieray pokolenia! yd wzrusza na to ramionami, a socjalista doda: e to przesd burujski". Kwestia ta wkracza w zakres prawa familijnego. Ju za polskich czasw wydano ustaw, e ona bezdzietna dziedziczy po mu czwart cz jego majtku, Rzekomy nowy krok postpowy" do emancypacji" kobiet, a w rzeczywistoci zaburzenie w rodzinnym prawie majtkowym. Przyspiesza to atoli znakomicie obrt dbr"; jako bdzie przechodzi szybko z jednej rodziny do drugiej. W praktyce przedstawia si sprawa tak, i wytwrca majtku nigdy nie jest pewien, na kogo pracuje, a waciwi dziedzice nigdy nie zdoaj przewidzie, komu si bd musieli okupi lub, co gorsza, na czyje danie bd zmuszeni wszystko sprzeda. Wyobramy sobie, e dziadek posiada majteczek nieruchomy, a ma dwch synw, onatych; jeden z nich ma dzieci, drugi bezdzietny. Przypumy, e bezdzietny zmar; wdowa po nim staje si wacicielk smej czci posiadoci. Pki ya, stosunki ukaday si dobrze. Po jej mierci dziedziczy po niej jaki jej stryjeczno-cioteczny siostrzeniec, ktrego ona sama ledwie raz w yciu widziaa. Majtno przesza tymczasem na wnuka pierwszego waciciela, lecz wspwacicielem jest w nieznany mu cakiem daleki powinowaty, ktry upomina si o wydzielenie mu owej smej czci. Jeeli si nie ma gotwki, eby go spaci, cudzy ten czowiek ma prawo wystawi majtno na sprzeda eby odebra sw naleno. Ustawa to zaiste horrendalna, przesza w sejmie niespostrzeenie, bo dzienniki, zajte wielk polityk pomidzy stronnictwami a ministerstwami, nie dostrzegaj takich drobnostek". S to dotkliwe kolce, wbijane w korpus cywilizacji aciskiej. Biada nam, jeeli nie zdoamy obroni nietykalnoci majtku rodzinnego! Przygodni wspdziedzice stanowi naruszenie porzdku spoecznego. Wszdzie w caym wiecie czy si pojcie wasnoci indywidualnej z instytucj monogamii i z przekazywaniem majtku dzieciom. Jakiekolwiek osabienie tego porzdku i zwizku rzeczy w jednym punkcie, pociga osabienie innych punktw. Cywilizacja ydowska oddziaywa na nas w kierunku rozlunienia, a nawet burzenia rodziny; socjalizm atakuje j bez ustanku. Dlatego szczeglniej nienawistnym im jest majtek rodzinny; chcieliby to pojcie wymie z naszego ycia zbiorowego. Popieranie tych dnoci zaliczam do objaww zaydzenia naszej myli spoecznej, poniewa na tej drodze zniamy si i to, niestety szybko do pojcia ydowskiego, jako majtek nieruchomy jest tylko czasow lokat kapitau. Na tej drodze pozbawiamy nasze majtnoci wszelkiej wartoci moralnej dla swych wacicieli. Dopki przyznajemy im warto moraln, dopty wasno stanowi potn wi spoeczn na tle cywilizacji aciskiej; gdy t warto utrac i ograniczone zostan do wartoci handlowej, rozprzgnie si ta wi. Niebezpieczestw tego rodzaju jest wicej, tote spoeczestwo przemienia si stopniowo na wielkie sterty drobnych ziarn piasku, sterty zalene od wiatru. Wi cywilizacji aciskiej staje si coraz bardziej iluzoryczna,

a na luki wkracza wszdzie tryumfalnie cywilizacja ydowska. Niestety, wypada do niej zalicza coraz liczniejszych zaydzonych chrzecijan i Polakw. Fundamentem kadej cywilizacji jest trjprawo, tj. prawo familijne, majtkowe i spadkowe. Zwizek tego trojga praw jest jak najcilejszy i zaleno wzajemna, ciga, wchodzca nawet w drobne szczegy. Wszelkie, choby najlejsze, naruszenie rodzimego trjprawa, niesie uszczerbek rodzimej cywilizacji, a w szczerb czy wyom wkracza natychmiast cywilizacja inna, obca, a wspzawodniczca. Longum esset enumerare, ile naszych urzdze ekonomicznych wiadczy o zaydzeniu. Czy na ydw bdziemy zganiali win tego stanu rzeczy? Czy nie nakadalimy i nie nakadamy tego jarzma na siebie cakiem dobrowolnie? Czy brak midzy nami takich, ktrzy czyni to z zapaem? ydowskiemu pojciu o majtku, przesczajcemu si coraz gbiej do naszych gw, towarzyszy take ydowskie pojcie o handlu. Dla nas Polakw, jest to najniebezpieczniejsze zaydzenie. My, Polacy, zginiemy marnie, jeeli nie wyzbdziemy si niechci do zaj handlowych. Jake walczy z ni, skoro ona pochodzi po wikszej czci z poczucia moralnego, jakkolwiek mylnego. Poniewa uwaamy handel za spekulacj, poniewa identyfikujemy jedno z drugim, wynikno z tego rozpowszechnione zapatrywanie, jakoby handel polega na szachrajstwie. W tym przyczyna, e og modziey polskiej brzydzi si handlem. Modzieniec, nakaniany by zamiast urzdniczej kariery" chwyci si handlu, odpowiada z dwuznacznym umiechem, e do tego trzeba mie specjaln natur". Nie powie, e nie posiada odpowiednich zdolnoci lub zamiowania, lecz owiadcza z poczuciem wyszoci, e nie ma tej natury". Tymczasem rzeczywisto jest zgoa odmienna. Handel polega bowiem na zaufaniu i jest wyborn szko dokadnoci, punktualnoci, rzetelnoci, cisoci w rachunkach, solidnoci, prawdomwnoci (kupiec zamilczy, lecz nie skamie), przewidywania, zapobiegliwoci, pomocy wzajemnej, solidarnoci i w ogle szeregu tych przymiotw mskich, na ktrych opiera si potga Albionu". U nas panuj o tym pojcia jak najfaszywsze, czerpane z ydostwa. Doskonale okreli t dziedzin Sombart: Inny jest obyczaj kupiecki ydowski, a inny w chrzecijaskich spoeczestwach kupieckich. Walka kupcw ydowskich i chrzecijaskich jest walk dwch pogldw na wiat, albo najmniej dwch zasadniczo odmiennych kierunkw gospodarczych. Chrzecijaski pogld polega na tym, e rodkiem cikoci interesw gospodarczych jest czowiek i ta wanie idea przewodnia panowaa nad myl i czynem"; tote chrzecijaskie ycie zarobkowe starej doby byo ustawicznie normowane przez wzgldy etycznej natury"1645. Prawdziwy, rzetelny kupiec, nie tylko nie uprawia spekulacji, lecz wystrzega si jej, jak ognia. Firma, przechodzi majca na synw i wnuki, nie moe by ryzykancka. Handel ydowski zepsuty jest co do tego dwiema cechami ydostwa w golusie. Jedn z nich stanowi usposobienie skonne do prowizorycznoci. Jeeli spostrzeono, to nawet na domach sefardim salonickich1646, e nie mieszcz w sobie pierwiastka trwaoci, c dopiero w sklepach aszkenazim. Z reguy jest on zawsze gotw do przeniesienia, do zmiany towaru, zmiany waciciela, a nawet do zamknicia. S to przedsibiorstwa jakoby prowizoryczne. (Przyznaj chtnie, e nie brak wyjtkw, zwaszcza wrd Litwakw). Drug za cech, ktra zmienia handel w spekulacj, jest dwojaka etyka. Dwojakiej etyki nie mona uprawia bezkarnie; musi si to w kocu zwrci przeciw swoim", ktrych miao strzec. Handel ydowski od dawna ju jest niebezpieczny dla samyche ydw, bo uywana w nim bro jest obosieczna. Miny czasy, w ktrych zwracano jej ostrze wycznie przeciwko gojom. Na to wzywam na wiadkw samych ydw. Niewiele z tego szkody wobec zasadniczej prowizorycznoci; ale podkopaoby to sam moliwo trwaoci.
1645 1646

Sn 118, 119 Ri 255

Jak gboko siga zaydzenie poj handlowych, mielimy tego przykad na kampanii o polskie stragany", ktre miay przygotowa cz ludnoci wieniaczej do handlu. Wikszo tych pionierw" ... bankrutowaa. Ten rodek handlowy" wsawiony jest wrd ludu od dawna. yd jest wedug poj chopskich od tego, eby zbankrutowa i na tym dorabia si fortuny. Popularnym jest zapatrywanie, e chcc dorobi si na handlu, trzeba robi jak ydzi, a tymczasem chodzi wanie o to, eby robi zgoa inaczej. To zaydzenie myli jest arcyprzykre i bardzo niebezpieczne dla rozwoju pocztkujcego handlu polskiego. Pocieszmy si tym, e nie my jedni ... Albowiem to, co nazywamy amerykanizmem, jest w bardzo znacznej mierze niczym innym, jak skrystalizowanym duchem ydowskim"1647. Przy zestawieniu tym, trzeba oczywicie pamita o rnicach ... proporcji. Nie yczymy sobie bynajmniej amerykanizacji w tym kierunku. Na razie byoby nam jednak do niej tak niezmiernie daleko, i obawy zaraenia si byyby doprawdy przedwczesnymi. Na razie zastanowi si wypada, czy nie zanosi si na przesilenie w ydowskim handlu lokalnym. Pierwsz przyczyn stanowi tu oczywicie przeludnienie. Pisze o tym najkompetentniejszy w Polsce badacz statystyczny: Przede wszystkim mona przyj za dowd przesycenia danego terytorium ywioem ydowskim, jeeli ludno ydowska yjca z przemysu, waciwie z rkodzielnictwa, jest liczniejsza od ludnoci ydowskiej utrzymujcej si z handlu, a wic z tego zawodu, do ktrego ydzi maj najwiksze zamiowanie. O takim samym przesyceniu ywioem ydowskim wiadczy duy odsetek ydw, yjcych z rolnictwa (raczej zatrudnionych w przedsibiorstwach rolniczych). S to tereny emigracji ydowskiej ... Spis ludnoci z roku 1921 wykaza na 939.485 ydw czynnych zawodowo 324.615 zatrudnionych w handlu, 297.417 w przemyle i 89.987 w rolnictwie i lenictwie"1648. Jak widzimy, przedsibiorstwa rolnicze i lenicze s przez nich dobrze obsadzone; a w tych zawodach przesilenia jeszcze nie ma? Nasuwa si jeszcze inny ciekawy fakt, o ktrym nie ma wzmianki nigdzie w adnej pracy z zakresu judeologii; robotnik fabryczny. Unikanie przez ydw tego zawodu winno zastanawia, a to tym bardziej, poniewa istnieje przemys fabryczny ydowski? Pospolicie odpowiada si na to pytanie, jako yd zwyk unika cikiej roboty. Frazes, bo rzadko kto daje cikiej robocie pierwszestwo przed lekk, a nie brak ydowskich tragarzy itp. Ale nikt nie zaprzeczy, e ndza wrd ydostwa naszych miecin i karykaturalnych imitacji miasteczek jest tak straszliwa, i stay zarobek we fabryce (gdzie nie wszystkie roboty s cikie!) byby dla tych mas wybawieniem. A jednak ydowscy fabrykanci nie zatrudniaj ydowskich robotnikw. Wyjania to zagadnienie Szalom Asz: oto przeszkadza kwestia szabatu. Kto zechce przyj na siebie odpowiedzialno za zmuszanie ydw do profanowania szabasu?" W Biaymstoku dopiero po cikich walkach zadecydowano przyjmowa wasnych wspwyznawcw, w odzi jeszcze nie przyjmuj1649. Na tym tle tumaczy si gwatowna opozycja ydw przeciwko spoczynkowi niedzielnemu". Jako sobie poradzili, chocia ustawy nie zmieniono! Oto w r. 1921 niedziela przestaa faktycznie zawadza fabrykom ydowskim1650; mogli przeto witowa w sobot. Zastanawia musi fakt, e proletariat ydowski zgasza si do fabryk; widocznie s tacy, ktrzy uwaaj to za intratniejsze od drobnego sklepikarstwa po zapadych ktach. Trudno jednak orzec, czy pierwsze miejsce pomidzy prdami zaydzajcymi ycie zbiorowe naszej cywilizacji aciskiej naley si socjalizmowi, czy raczej nie wolnomularstwu. Naleaoby mu si pierszestwo
1647 1648 1649 1650

Sm 36 w. As W 239, 279. Tr M 326-327

i z wieku i z urzdu". Masoneria starsza jest od socjalizmu, a nikt nie przypuci, by socjalistyczne wydziay rzdzce miay kierowa masoneri; raczej jest przeciwnie. O wolnomularstwie spisano ca bibliotek, my za moemy si poszczyci pierwszorzdnym dzieem Morawskiego. (Choby grzeszyo tu i wdzie pewn przesad i skonnoci do zapdzania si", nie przestaje jednak by pierwszorzdnym). O genez l" mona by si spiera. Mnie wydaje si masoneria by pochodzenia ydowskiego, bo jake inaczej wytumaczy sobie tam poszukiwanie sowa zaginionego" i szereg ich rytw? Zaydzia si od samego pocztku znaczna ilo gojw, prbujcych wsppracy z ydami, a oni sami uznali, e dla powodzenia masonerii lepiej bdzie, jeeli ydzi pozakadaj loe osobne. We Frankfurcie n/M. bya osobna loa ydowska ju w roku 18281651. Dopiero w 15 lat potem powstaa w Nowym Yorku w 1843 roku organizacja Bnai-Brith"1652, rozszerzona, za naszych dni a do ... Krakowa. Obok tego (a moe skutkiem tego) liczne loe dawniejsze zamieniy si na mieszane", dopuszczajce ydw na czonkw, nie chcc ich traci. W tych ydzi wodz rej. Wytworzyy si za wprawdzie loe nie przyjmujce ydw, z pewnym antysemityzmem towarzyskim, lecz dowodzi to tylko powierzchownoci, gdy myl tych antysemickich" masonw, zaydzona od pocztku, nigdy zaydzona by nie przestaa, adne wolnomularstwo nie moe by zasadniczo sprzeczne z ydostwem. Poniewa za zasadniczym celem caej tej organizacji, wszystkich a wszystkich jej odmian, jest zwalczanie Kocioa katolickiego, jake miaaby rezygnowa ze wsppracy z ywioem, paajcym tym samym celem? Obecnie za wolnomularstwo ulego cakowicie wpywom ydowskim. Czy na samym pocztku wtajemniczania", tj. pozyskiwania czonkw, nie stoi kwestia ydowska? Czy adept nie musi by przede wszystkim judeofilem? Obecne wolnomularstwo naley do cywilizacji ydowskiej tak samo, jak socjalizm i komunizm. Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa, najwysza wadza masoska jest zarazem rzdem ydowskim. Wylicza, na jakie dziedziny naszego ycia wpyno ju zaydzenie? Ale trzeba by na to osobnego tomu. Dotykam ledwie niektrych dziedzin, mniej znanych i mylnie okrelanych. Musz si skraca a skracam si tak dalece, i pomijam spraw o zaydzenie dziennikarstwa i literatury, bo o tym w ostatnim czasie pisano niemao, s to wic rzeczy wiadome. Wiemy te wszyscy, e wyrzucono z gimnazjw Krasiskiego, ale wsadzono Tuwima itp. Zrobia to pisudczyzna. W zamian za Nie-bosk", za Przewit" i Psalmy przyszoci" obdarzono gimnazja czym, co Zygmunt Wasilewski susznie nazwa wampiryzmem poezji semickiej" i kultur wyobrani rzezaka". Celuj w tym Helena Mordkiewiczwna, R. Brandsttter, Anatol Stern a Tuwim jest istotnym hersztem grupy1653. Za granic rozpoczli ydzi kierowa literatur wczeniej, ni u nas. Powiedziano, e gdyby byli opanowali krytyk literack w Niemczech jeszcze nieco wczeniej, naczelnym poet niemieckim nie byby Goethe, lecz Heine. Warto przypomnie, e Przybyszewski pisa o Strindbergu, jako utrzymywali go ydzi : Sellgsohnowie, Kantorowicze, Roetnerowie, familie Aschw i Goldbergw"1654. Pospieszajc i skracajc, nie mog jednak pomin tu jednego pola, tej rozlegej sprawy: Zaydzani jestemy w ujmowaniu stosunkw pciowych. Starozakonna zmysowo rzucia si na narody". Wyrzekali na to staroytni Rzymianie, ale w wieku XIX sprawy zaszy jeszcze dalej. Nie o to rzecz idzie, e pornografia jest take u ydw, lecz o to, e jest u nich jakby na honorowym miejscu; jawna, gona, wszdobylska, natrtna i pena roszcze do wszelkiego ... rwnouprawnienia. Nikt tak pornografii nie lubi, jak ydzi. Waniejsza atoli jest inna okoliczno, mianowicie e u nich uchodzi za co zupenie naturalnego wiele takich spraw i sprawek, ktre w kadej innej ze wspczesnych cywilizacji uchodz ju za pornografi. yd porzdny, cakiem normalny czowiek, zdumiewa si czsto, e my uwaamy co za pornograficzne, co jego zdaniem wcale takim nie jest. Czsto ta odmienno poj bywa raca. Wszake zdarzyo si, e w roku
1651 1652 1653 1654

Phi I 202 Phi I 349 Straszliwe, przeraliwe wrcz przykady przytacza Pn 31-34. Pr 165

1923 prokuratura wgierska skonfiskowaa madiarskie tumaczenie Talmudu, za zamach na obyczaje i za pornografi"1655 a s to dla ydw ksigi wite obok Biblii, dla niektrych nawet ponad Bibli. Do pciowych naduy ydzi s o wiele skonniejsi od Europejczykw, a dziwna agodno naszych praw wobec najgorszych nawet naduy staje si fataln szko dla gojw" i zaydza ich coraz bardziej. Np. dnia 25 sierpnia 1931 stawa przed sdem krakowskim Benjamin Redner, yd 27-letni, pod zarzutem czynw nierzdnych wobec dwch dziewczynek, jednej dziesicioletniej, drugiej siedmioletniej. Zamiast na szubienic, zosta skazany na dziesi miesicy wizienia, bo taka jest w naszym kodeksie humanitarna" sprawiedliwo. Nasze prawo cywilne i karne jest w ogle grubo zaydzone. Na temat zaydzenia mona by (a moe naleao by) wyda osobny tom. Gdyby to byo wykonalnym, czy nie zostaaby zaszczycona osobnym rozdziaem nasza Komisja Kodyfikacyjna? Rwnouprawnienie, narzuciwszy gojom" stae obcowanie z ydami od awy szkolnej do biur, do prasy i wszelkiej pracy, rozszerzyo koniecznie krg tego, co dozwolone, cieniajc ogromnie zakres tego co niedozwolone. Nawet mimowoli bywaj ydzi demoralizatorami, bo to wynika z natury rzeczy, mianowicie z odrbnoci tych poj w rozmaitych cywilizacjach. ydowski pogld na wiele spraw i rzeczy okreli sam Szalom Asz, wkadajc w usta jednej ze swych postaci sowa nastpujce: Woda zawsze przycigaa mnie niezwyk si do siebie. Skoro zauwa czyste rdo, nie mog przej obojtnie nie zanurzywszy w nim ciaa"1656. Oto wszystko ujte w jednym zdaniu: Zanieczyszczaj nam same rda naszej cywilizacji. Ponadto zachodzi atoli co wicej. Czsto, bardzo czsto, umylnie uprawiaj pornografi wobec gojw celowo, aeby nas demoralizowa. Specjalici od tego przesadzaj umylnie, posuwaj si z ca wiadomoci daleko nawet poza granice tego, co swawolnemu ydowi jest dozwolone. Roboty pornograficzne, przeznaczone dla gojw, stanowi grube wybryki nawet wobec ydowskich poj w tej dziedzinie. Niestety, roboty te s wprost protegowane przez nasze kodeksy praw i przez nasze przepisy administracyjne. Prawodawstwo nasze sympatyzuje z szerzeniem tej gangreny, a nasza opinia publiczna? Kto podejmie walk w imi (choby tylko) przyzwoitoci, bdzie zakrzyczany o pruderi i ... udawanie. Rzadko kto widzi ca rozlego niebezpieczestwa. Miesza si pornografi ze zmysowoci, z samym zmysem pciowym. Zmysowo prawdziwa bynajmniej nie bywa pornograficzna. Pornografi wypacza si zmysowo, wprowadz si w ycie czynnik chorobowy a pocigajcy za sob liczne choroby woli. Pograjc si w pornografii, stajemy si coraz wikszymi ... niedogami. Charaktery wiotczej, a na miejsce celw ycia wstpuj zachcianki. Nie ma mowy o powanej kulturze czynu w spoeczestwie, rozmiowanym w pornografii. Jak ydzi lubi deprawowa, pokazao si, kiedy Izrael rzdzi na Wgrzech, za komunizmu Beli-Kuhna. Wprowadzono do szk pogldowe uwiadamianie o stosunkach pciowych". Komisarzami ludowymi do wychowania publicznego byli wwczas sami ydzi. Mamy z tych czasw wiadomo, pochodzca z autopsji, jako w sypialniach pensjonatw dla dziewczt nocuj modzi nauczyciele ydzi, eby si dziewczta przyzwyczaiy do obecnoci mczyzn. We wsplnych wannach towarzysz dziewczynkom studenci medycyny ydzi, w celu wyszydzania ich niepotrzebnej" wstydliwoci. Wyksztacenie seksualne idzie za tym"1657. Doprawdy, nie darmo Tacyt nazwa ich proiectissima ad libidinem gens". Wedug Talmudu miayby od tego by wyjte ydwki. Tak Stary Zakon, jako te Talmud zakazuj uywa ydwek do prostytucji. A teraniejsi handlarze ydowscy ywym towarem kupcz nimi na rwni z nieydwkami. Poszo si dalej, zasadniczo dalej; bardzo podzielone s pord ydw zdania, czy nierzd habi
1655 1656 1657

Pn 27 Pn 27 Tm 88.

kobiet. Gona bya w roku 1925 publiczna dysputa w Pisku, urzdzona na ten temat przez ydw, a obrcona cakiem na uniewinnianie, na rehabilitacj nierzdu"1658. Dwojaka etyka zwrcia si przeciwko nim samym. Co zrobiono z kobiety w bolszewizmie, wiadomo. Wsplno kobiet, proklamowano czsto, w niektrych miastach byway nawet ponumerowane. Orgie komisarzy opisywane byy we wszystkich jzykach, a wyjtkowo tylko zdarza si komisarz nieydowski. Pornografi podniesiono do zasady rzdowej, a tego w kocu nawet Stalinom byo za duo. Deptano kobieco czsto pod pozorami, e si chce podnie ich godno ludzk i obywatelsk", udzielajc im swobody i wolnoci; ale te zmuszajc je czsto do tej wolnoci". Wprowadzono wiele z prawa ydowskiego; midzy innymi take co do uywania nazwisk: W bolszewickiej Rosji moe ona pozostawi sobie nazwisko panieskie, lub przybra mowskie, albo te nosi nazwiska oba, jako nazwisko podwjne. Nie koniec na tym: m moe przybra sobie nazwisko ony, albo nosi podwjne, bo rwne prawo dla wszystkich". Wszystko to pochodzi z obyczaju ydowskiego. ydowszczyzna ta spodobaa si Polakom i roi si te u nas od nazwisk niewiecich podwjnych, przybieranych cakiem samowolnie. Waciwie naleao by kadej takiej wytacza proces o faszerstwo dokumentw. (W heraldyce nazwisko podwjne nosz bastardzi. Po polsku mwi si za i pisze: Katarzyna z Daliskich Jzefowa Faliska". Nazwisko Daliska-Faliska oznacza pochodzenie z nieprawego oa jakiego Daliskiego lub jakiej Faliskiej). Niejeden wzruszy moe ramionami, e si zastanawiam nad takim drobiazgiem". Jest ich wicej, jest ich nie mao, a widzi si dopiero na nich, jak dalece jestemy zaydzeni. Przyjte powszechnie skrty" nazw instytucji stanowi mapowanie ydowskiego zwyczaju, powszechnego u nich ju w pierwszej poowie wiekw rednich. Zapewne skrty takie nieraz s podane i tworzylimy je sami, lecz inn metod. Np. zamiast wygasza cay tytu instytucji: Towarzystwo Wzajemnych Ubezpiecze w Krakowie pod wezwaniem w. Floriana mwio si zawsze krtko Florianka", i wiedziano doskonale w caej Polsce, co to znaczy. (Nie ma w tym adnego zwizku z dzisiejsz Florianka". Dzieje zaydzenia tej wielkiej instytucji, wydanej po prostu ydom przez polskie wadze z caym w ogle przemysem ubezpieczeniowym w caej Polsce, woaj wielkim gosem o dokadne opracowanie). ydowsk metod nazywao by si to stowarzyszenie twuk" (TWUK). Istnia w mowie potocznej szereg takich skrtw, dostosowanych do samej rzeczy, usprawiedliwionych jakim szczegem itp. Tworzenie nowych wyrazw, cudacznych, metod jakby akrostychow, nie dopomaga pamici, lecz j obarcza, zwaszcza, e mno si te cudactwa bez koca. Coraz czciej zdarza si, e widzc w gazecie grup zagadkowych liter, nie wiemy zgoa, o czym mowa. Niedugo trzeba bdzie wyda do pomocy jaki sowniczek skrtw, ile razy spotkamy si z takim ABCDem (abcdem), przypomnimy sobie o dobrowolnym zaydzeniu. Wida je, bo narzuca si wzrokowi przy kadej przechadzce po miecie. Nowe wywieszki sklepowe sawetnych naszych kupcw i majstrw podaj ich nazwiska, pisane maymi literami. Moda ... ydowska, gdy w abecadle hebrajskim nie ma duych liter. Takie drobiazgi" dziaaj, jak odkrywki geologiczne", naprowadzajc na lady prawdziwego stanu rzeczy. Im wicej takich rzekomych drobiazgw, tym gorszy los caoci. Owe drobiazgi ukadaj si obok siebie i tworz stopniowo paszczyzn coraz wiksz. Na jej tle coraz atwiej zaydza si wcale nie drobiazgami: np. czy zdaje sobie kto spraw z tego, e obowizujcy w Polsce sposb mianowania gowy pastwa wcale nie jest polskim, lecz ydowskim? Trzeba by osobnej a obszernej pracy, eby wykaza, jakie ustawy i przepisy pochodz z ducha cywilizacji ydowskiej i wzmagaj nasze zaydzenie. Trzeba cywilizacyjnej rewizji naszej konstytucji, administracji i
1658

Myl Narodowa" Nr 10 z roku 1925.

naszych kodeksw. Trzeba by odydzi panujcego w naszych czasach ducha publicznego, a to znaczy wyrzec si ekskluzywizmu intelektualnego. W zagadnieniu zaydzenia i odydzenia mieci si zmaganie si cywilizacji. Nie brak ydowskich mylicieli, ktrzy sobie zdaj spraw z tego zmagania, jakkolwiek nikt sprawy dokadnie nie okreli. Najlepiej moe uj t spraw Darmsteter w roku 1880 (Coup d'oeil sur 1'histoire du peuple juif"), orzekajc, jako ydostwo jest przodownikiem rozumu przeciw duchowi mistycznemu. Podobnie Philipson daje wyraz przekonaniu, e duch ydostwa jest mistycyzmowi stanowczo obcy i wrcz przeciwny1659. Mistycyzmem za dla nich wszystko, co nie wywodzi si bezporednio z wycznoci intelektu (Kabaa nie jest wprawdzie mistycyzmem, ale tym mniej racjonalizmem. Kabay za w tym wywodzie nie uwzgldniano!). Jest to po prostu ydowska odmiana racjonalizmu. Tene Darmsteter rozszerza w swej myli wpywy ydowskie tak dalece, i spodziewa si ich nie tylko na og ludnoci chrzecijaskiej, lecz wprost na sam Koci. Wywodzi rzecz od daty 28 wrzenia 1791 roku, tj. od ogoszenia rwnouprawnienia ydw przez rewolucj francusk. Mia suszno w tym, e to data dla ludu ydowskiego epokowa, lecz przesadzi, sdzc, e jest prekluzyjn. Przypuszcza, e zaczyna si koniec ludu ydowskiego, jako takiego, ale te koniec chrzecijastwa, przynajmniej we Francji. Mia niemao susznoci, bo odtd pastwowo francuska zmierzaa po wikszej czci do wytpienia chrzecijastwa. Lecz Koci pozosta sob, tym samym, czym by zawsze i nie zanosio si nigdy na spenienie wizji Darmstetera, e nie bdzie chrzecijastwa, skoro myl Prorokw odrodzi Koci"1660. Pomysy jakiej syntezy religijnej" ydostwa z chrzecijastwem s po prostu urojeniem. Pisarze ydowscy, dotykajcy tego tematu, pojmuj te t spraw bardzo jednostronnie: przywieca im myl o zaydzeniu. By moe, e bya objawem dobrej woli misja barbikaska", ciekawe denie do syntezy ydowsko-chrzecijaskiej. Kierunek ten pochodzi od wychrzty nazwiskiem Warszawski, ktry pochodzi z Polski a przebywa w Londynie i tam ow misj" zaoy w roku 1886; organizowa j za Lifszyc, rwnie z Polski przybyy yd. Czy Warszawski chrzci si jeszcze w Polsce, czy dopiero w Londynie i w jakim wyznaniu, tego nie wiem. Ju po odzyskaniu niepodlegoci wszczli barbikanie" agitacj we wschodnich wojewdztwach i podobno maj ju dwie gminy: w Biaymstoku i w Rwnem. Ci wychrzci, nawracajcy ydw, obmylili wasn syntez" religijn. Uwaaj podobno tak katolicyzm jako te prawosawie, za bawochwalstwo; przypuszcza naleao by tedy, e odrzucaj kult witych i cze obrazw i e blisi s protestantyzmowi; by wic moe, e mamy do czynienia z wpywami ktrej z licznych sekt angielskich. Podobno twierdz te, jako czyste" chrzecijastwo naley si przede wszystkim ydom, jako narodowi wybranemu. Barbikanizm mieci wic w sobie pomysy, zmierzajce do zaydzenia Kocioa. Moe w zwizku z tym pozostaje notatka, ktr tu wypisuj z poznaskiej Tczy" nr 43 z roku 1928: W miasteczku Kuncewicze na pograniczu wschodnim powstaa wrd ydw nowa sekta religijna, ktrej czonkowie uznaj Chrystusa za Syna Boego. Sekta szybko znajduje licznych zwolennikw. Podczas jej naboestw, odprawianych po hebrajsku, wyznawcy czytaj Nowy Testament". Ale skd w Kuncewiczach znawstwo hebrajszczyzny i skd Nowy Testament w hebrajskim przekadzie?! Zaydzenie Kocioa byoby szczytem tryumfw Izraela. Jak dalece umiej posuy si wadzami, nawet kocielnymi, trafi do nich i naduy ich zaufania, okazao si w Paryu, gdy Drumont wyda w roku 1886 dwa tomy swej "La France juive", redagowa nastpnie "Libre Parole" z hasem "La France aux Francais" (1892), zakada Ligue antisemite i Grand Occident de France i utworzy w parlamencie koo antysemickie zoone z 19 posw, a ktre ju w roku 1902 zdoao ocali zaledwie trzy mandaty. Koci stan przeciwko Drumontowi zaraz na pocztku jego akcji, kiedy nie mona byo jeszcze zarzuca mu e postpowa niezrcznie (pod koniec nieraz operetkowo: obleganie domu redakcyjnego, szumne zakadanie Ligue pour le
1659 1660

Phi I 164 Sr 7, 8, 234

refus de 1'impot, ktra to liga" liczya a omiu czonkw; kandydowanie do Akademii itd). Gwnym przeciwnikiem Drumonta by Leon Taxil, literat". Co za literat, zna z tytuw jego dzie: Amours secrtes de Pie IX, Vierge aux cabinets, Les Pornographes Sacrs: la confession et les confesseurs. Temu to Taxilowi powiodo si zorganizowa akcj katolick przeciw antysemityzmowi Drumonta; pozyska nawet do niej arcybiskupa paryskiego, nawet nuncjusza, a tak sobie poczyna, jak gdyby mia mandat od Kocioa do zwalczania Drumonta1661. Potem, dokonawszy swego z pomoc hierarchii kocielnej, odkry swoje prawdziwe oblicze z okrutnym szyderstwem, ktre reklamowane rozlego si na ca Europ. Jeszcze dosadniejszego przykadu wyzyskania Kocioa przez ydw dostarczyo stowarzyszenie midzynarodowe, zoone z samych kapanw katolickich, pod nazw: Amici Israel". Organizacja ta rozwijaa si wspaniale (sama szybko rozwoju pobudza do zastanowienia), lecz po dwch zaledwie latach istnienia Ojciec w. rozwiza j. Kryo o tym niemao domysw. Informacji o samym stowarzyszeniu udzieli u nas ks. kanonik Jan Korzonkiewicz w artykule podpisanym caym nazwiskiem a umieszczonym w numerze 110 Gosu Narodu" z roku 1928. Informacje te s wane, a poniewa artykuy zamieszczane w dziennikach gin zazwyczaj bez ladu, przepisuj tu ten artyku niemal w caoci, opuszczajc tylko cytaty Pisma w. W dniu 24 lutego 1926 r. w Rzymie zostao zaoone midzynarodowe stowarzyszenie kapanw pod nazw Amici Izrael". Zaoycielem by ks. dr Antoni van Asseldonk, prokurator generalny Zakonu w. Krzya, rodowity Holender, czowiek niezwykle wyksztacony, wadajcy szeregiem jzykw, uprzejmy i skromny, a przy tym wpywowy i cieszcy si bardzo rozlegymi stosunkami, nade wszystko za wzorowy kapan. Zwiedziwszy Polsk, Rumuni, Austri i Wgry, zetkn si on tam ze sferami ydowskimi. "Przystpienie Asseldonka do zakadania stowarzyszenia Amici Israel", spotkao si z niechci ze strony wielu ksiy za granic. W samym Rzymie poczynania jego przywitano natomiast przychylnie, a Ojciec w. Pius XI nawet udzieli mu swego bogosawiestwa. Midzynarodowe to stowarzyszenie, do ktrego mogli nalee tylko ksia, zaoyo swoj siedzib w Rzymie w dzielnicy 18, przy via di Monte Tarpeo 54. Prezesem by opat benedyktyski, B. Gariader, jego zastpc Don Vedustus Vanneufyille, kanonik kapituy lateraskiej. Sekretariat generalny, a zatem gwny ciar pracy, obj sam ks. dr Van Asseldonk. Do rady nadzorczej naleeli tacy mowie, jak znany dominikanin Garrigou-Lagrange, profesor Collegium Angelicum, redemptorysta Korneliusz Damen, prof. teologii w Propagandzie", O. Himmelreich, sekretarz generaa Franciszkanw i kanonik Karol Chuard w Rzymie. Pierwszym protektorem by kardyna van Rossum, drugim kardyna Frhwirth. Poza Rzymem zgoszenia na czonkw przyjmowao biuro w Monachium, Pfandhausstrasse I. Staych skadek nie cigano od czonkw: na pokrycie kosztw przyjmowano dobrowolne datki. Do kwietnia 1927 roku do stowarzyszenia zapisao si 18 kardynaw, okoo 20 arcybiskupw i biskupw i co okoo 2.000 ksiy rozmaitych krajw. Midzy zapisanymi czonkami byli kardynaowie : Bonzano, Casanova v. Casol, Faulhaber (arcybiskup monachijski), Frhwirth (byy nuncjusz w Monachium i poprzednik kardynaa Lauriego na stanowisku wielkiego penitencjonarza), Gasparri (krewniak kardynaa-sekretarza stanu), Gasquet, Kakowski, Laurenti, Lucidi, Maurin (arcbp lugduski), Merry del Val (dawniejszy sekretarz stanu Piusa X), Perosi, Pompili, Raconesi, van Rossum (prefekt Propagandy"), Schulte (arcbp koloski) i Tosi. Nadto przystpio omiu generaw zakonw, cay episkopat holenderski i wszystek kler Finlandii. Stowarzyszenie zostao kanonicznie zaprowadzone w archidiecezji rzymskiej i w niemieckich diecezjach: Eichstadt, Kolonia, Moguncja, Monachium i Osnabrck; w austriackich diecezjach: Celowiec i Salzburg; wgierskich: Esztergom i Vacz; w jugosowiaskich: Maribor, Mostar, Prizren, Raguza, cibenik i Veglia; w polskich: oma, Lww, Siedlce, Stanisaww (tam nie ma biskupstwa rzymsko-katolickiego, tylko unickie uwaga F.K.) i Warszawa; w rumuskiej diecezji Transylvania; w pnocnoamerykaskich: Aleksandra, Cincinati, Pittsburg, Sioux Falls; nadto w Chinach, w Japonii i licznych krajach misyjnych, podlegajcych wadzy kardynaa van Rossum.
1661

Be 151, 180, 215, 233, 234, 239, 244, 344, 346, 351, 367, 396

Myl, ktra oywia miaa to stowarzyszenie, bya myl misyjna. Celem jego byo zjednoczenie ydostwa z Kocioem katolickim. (Tak, a nie inaczej okrela cel stowarzyszenia dr C.A. Kaufman, redaktor miesicznika apolegetycznego pt. Der Fels" w Frankfurcie n/M., ktremu te dane zawdziczam: W jednej ze swoich odezw Amici Izrael" tak pisali: Ju jestemy wiadkami wydarze na caym wiecie, wiadczcych, e aska Boa zaczyna dziaa wrd ydw; jedni bowiem ju s nawrceni, drudzy s w drodze do Damaszku" i szukaj Ananiasza, tj. naszej mioci i czynnej pomocy od kapanw Chrystusowych. Dlatego winnimy spieszy na t drog do Damaszku, aby ich tam spotka, przyspieszy godzin aski i take ich poczy z Sercem Jezusowym i Jego Ciaem; wszak oni s ze krwi Jego". Jednak Amici Israel" mieli nie narzuca si ydom z prac misyjn, nie uprawia prozelityzmu i nie namawia ich do przyjcia chrzecijastwa, lecz spraw t chcieli zostawi Panu Bogu, uwaajc, e jest to sprawa aski Boej w pierwszym rzdzie. Dlatego mieli oni modli si za lud izraelski. Co wicej, Amici" mieli samych siebie ofiarowa Bogu za Izraela, oraz mieli dba o to, eby przez naleyte spenianie swoich obowizkw kapaskich zachca ydw do naladowania, za przykadem w. Pawa". Przede wszystkim Amici" mieli stara si o to, eby si okaza prawdziwymi przyjacimi narodu ydowskiego, podobnie jak Aposto, okazujc im szacunek i mio. Zwaszcza za mieli unika niesprawiedliwego i niechrzecijaskiego antysemityzmu, ktry si szerzy w ostatnich szczeglnie czasach". Amici Israel" rozwijali bardzo ruchliw propagand i umieli wyzyska kad sposobno, eby popularyzowa swoje zamierzenia. I tak eby tylko jeden przytoczy przykad kiedy w padzierniku ub. roku w Monachium pod protektoratem ks. Kardynaa Faulhabera odbywa si kurs homiletyczny, stowarzyszenie to rozrzucio midzy uczestnikw swoje odezwy i potrafio take wyzyska to, e ks. kardyna, ktry by gwnym prelegentem, w jednym ze swych referatw publicznie poruszy spraw stosunkw kaznodziei do antysemityzmu, i uczyni wzmiank o stowarzyszeniu Amici Israel". Tyle informacji ks. kan. Korzonkiewicza, kapana uczonego, zaywajcego jak najwikszej powagi. Nasuwa si wniosek, e istotnym celem towarzystwa bya walka z antysemityzmem, a wszystkie inne tylko pont. Nie trudno o chrzecijaskie argumenty przeciwko antysemityzmowi, zwaszcza w krajach, w ktrych niewiele wiadomo o ydach. Amici Israel" widocznie tyle tylko wiedzieli o nich, e ydzi s materiaem na neofitw i nic wicej; zreszt nic wicej ich nie obchodzio. Gdyby stowarzyszenie takie rozwijao si dalej, musiaoby si w pewnym momencie zanie na rozdwojenie w Kociele, tak wrd kapanw jako te wiernych. Doktryna, przechodzc w praktyk, wywoaaby zniechcenie wielu do takich kapanw, ktrzyby przystpili do Amici". Gdyby obie strony wystpoway jako organizacje, nastpstwa byyby a nazbyt powane. Trzeba by okreli, o ile Koci moe zwalcza antysemityzm, jak, czym i w czym. Trzeba bowiem liczy si z tym, e ydzi podaj za antysemityzm wszystko, co tylko im si nie podoba, dla przyczyn jakichkolwiek. Np. ju pod koniec XVIII wieku mieli pretensje, eby znie zwyczaj nieludzki" ... Jaki? oto, e w dekretach kryminalnych wymieniane byo ydostwo przestpcy"1662. Ogosz antysemityzmem wszystko, co tylko przeszkadza ich celom; jest to bezustanne pieniactwo o stracone korzyci". Ze wzgldu wic na roztropno, Stolica Apostolska stowarzyszenie rozwizaa. Co innego zamiar, a co innego skutek. Zamiarem ksit Kocioa i kapanw byo, eby przeciwdziaa niechrzecijaskim metodom w stosunku do ydw; skutek za byby zgoa nieprzewidywany przez naiwnych; zaydzenie Kocioa. Antysemityzm ma stanowi obron gojw przeciw uroszczeniom Izraela, zabierajcego si do panowania nad wiatem caym. Koci nie moe nie potpia rodkw niechrzecijaskich w tej walce. Musimy sobie powiedzie, e nie jestemy i nie bdziemy jednako uzbrojeni w tym sporze; im bowiem ich dwojaka etyka pozwala wzgldem nas na wszystko a wszystko, a my na wiele nie moemy sobie pozwoli; a gdybymy
1662

H6

chcieli przekroczy szranki etyki chrzecijaskiej, wstrzyma nas Koci i nie moe nas nie wstrzymywa. Maj tedy ydzi w tej walce cywilizacyjnej wielkie for" na swoj korzy. Nawiasem dodajmy, e nie mamy czego aowa owego for". Antysemityzm krwawy, i w ogle kierowany zoci sam i nienawici istnieje ju lat ptrzecia tysica. Nie zda si widocznie na nic, skoro dotychczas sytuacja jest taka sama. Wracajc do gwnego oyska naszego tematu, musimy zda sobie spraw, e najwiksze niebezpieczestwo zaydzenia kryje si w ideale" rzekomej syntezy religijnej. Synteza taka, to absurd, urojenie: wszelkie za prace okoo tego urojenia wyj musz na niekorzy katolicyzmu i cywilizacji aciskiej, a na korzy cywilizacji ydowskiej. Podnie ten zwizek rzeczy i akcentowa go mocno trzeba zwaszcza w Polsce, poniewa w ostatnim pokoleniu rozwinito wielk propagand, eby uzna za filozofi narodow" dzieo filozofa, ktrego ideaem bya wanie synteza religii. Filozofem tym Hoene-Wroski. Wedug jego schematu historiozoficznego dzieje ludzkoci dziel si na siedem periodw. Period trzeci (po upadku Rzymu) jest okresem religii jako porczenia moralnoci" i trwa do reformacji po czym w periodzie czwartym le savoir devint enfin le but principal", bo zapanowaa domination du bien-etre spirituel". Jak gdyby opierali si na tym Darmsteter i szereg mylicieli ydowskich! chocia Wroskiego nie znali! Dziaa wspmierno metody w ujmowaniu zjawisk ycia zbiorowego. W pitym periodzie zaczyna si wiadomy ju pochd ku absolutowi, my wanie yjemy w tym okresie. W szstym nastpi obok zjednoczenia ludw i monarchw powszechna unia religijna; Wtedy sidmym bdzie ujawniony absolut i dokona si proces najwyszego udoskonalenia si. Wroski uywa w najbardziej zasadniczych miejscach swej nauki terminw technicznych czysto ydowskich, znanych tylko uczonym ydowskim lub judeologom. Szczeglnym zbiegiem okolicznoci ci, ktrzy wynosili (i wynosz) go na wiecznik filozofa narodowego polskiego", s ydami lub pochodz z ydw. Nie zamierzam tu dotyka pewnych punktw w zagadkowej autobiografii jego, ani pewnych faktw z jego ycia. Twierdz atoli, e choby nie by ydem, by umysem nadzwyczaj zaydzonym. Propaganda popularna Wroskiego jest propagand zaydzenia. A teraz sprbujmy dodawania: zesumujmy to wszystko, na co zwracalimy uwag w ostatnich rozdziaach. Suma? ydzi bd panuj, bd wywieraj przewaajcy wpyw na rzdy, nad okoo miliardem ludnoci, nie liczc wpywu na reszt"1663.

1663

Pn 41

XXXVII. HITLERYZM ZAYDZONY

Jeeli zaydzenie wasnego toku myli ma by pomocne do nawrcenia ydw, w takim razie dokona tego dziea powinniby dzi Niemcy, gdy przejci s na wskro wiatopogldem ydowskim. Najgorsi antysemici i zaydzeni? Nie ogldaa nigdy historia dosadniejszej sprzecznoci. O powstawaniu sprzecznoci w yciu publicznym bya mowa w "Cywilizacji bizantyskiej" i tam pod koniec drugiego tomu wyuszczono obszerniej istot i cech obdu zbiorowego, ktry nazwaem koobdem. Zdarza si tylko w mieszankach cywilizacyjnych. Gdy mieszanka siga gboko i trwa zbyt dugo, og traci wiadomo kierunku, miotany od systemu do systemu, obijany o systemy rozmaite, lecz adnego nie przyswajajcy sobie konsekwentnie. Mieszanka musi doprowadzi do chaosu konsekwencji, a zatem wprowadzi bdnik na miejsce ustalonego kierunku. Tym samym ginie cigo i zatraca si rwnowaga, przepadaj tedy trzy warunki powodzenia w yciu. Dochodzi si do tego, i nie wie si, co prawda, a co fasz, co dobre, a co ze, co pikne a co szpetne, a w kocu w koobdzie traci si zdatno odrniania, co poyteczne a co szkodliwe. Wszystko to spenia si na wspczesnych Niemczech. Nadto ulegaj Niemcy gronemu prawu dziejowemu, opisanemu przeze mnie jeszcze dawniej w ksice "O wieloci cywilizacji", jako we wspzawodnictwie caeteris paribus zwycia zawsze cywilizacja nisza. W ten sposb cywilizacja bizantyska, w Niemczech niweczya cywilizacj acisk, w czym ydowska dopomagaa. Pozostay na placu boju cywilizacje bizantyska i ydowska. Okres bismarkowski stanowi najwyszy rozkwit i tryumf bizantynizmu. Wkrtce jednak po osigniciu tego szczytu pocz si rozkada, tym szybciej, im wiksze postpy czynia cywilizacja ydowska. Zmaganie si trwao potem stosunkowo niedugo, a zwyciya znw cywilizacja nisza. Opisaem w cywilizacji bizantyskiej, jak hitleryzm dobi kultur niemieckobizantysk. Pozostawaa w Niemczech cywilizacja ydowska, sama jedna tylko wiadoma swego kierunku i pilnujca cigoci. Niemcy asymiloway si coraz widoczniej do cywilizacji ydowskiej. Hitler ydw morduje, ale myli i czuje po ydowsku. Koobd objawia si zarazem w dziedzinie stosunkw niemiecko-rosyjskich. Zwalczali bolszewizm na polu bitwy, a sami czyme od niego si rni? Jednakowy monizm prawa publicznego, nie uznawanie wasnoci prywatnej. Na razie uznaje si j jeszcze wobec rodakw Niemcw, lecz z takimi ograniczeniami i z tak ingerencj pastwa, i wykonywanie prawa wasnoci jest nadzwyczaj ograniczone; te ograniczenia s za tego rodzaju, i tkwi w nich konsomoy in nuce. Wreszcie ta sama tu i tam nienawi do chrzecijastwa. Rosja i Niemcy wspczesne d jednoczenie i jednakowo do zagady wszelkiego ideau chrzecijaskiego. Analogie pomidzy rozwojem myli, rosyjskiej a niemieckiej zna ju od czasw Fichtego i trwa to bez przerwy a do Spenglera - naco w "Cywilizacji bizantyskiej" zwracaem systematycznie uwag. Zachodz atoli pewne rnice. Przede wszystkim bolszewizm jest bezwzgldnie kosmopolityczny, gdy tymczasem Hitler sam twierdzi, e ich narodowy socjalizm jest tylko dla Niemcw. Nigdy w pastwie sowieckim nie przeladuje si niczyjego jzyka, ni adnej narodowoci. Nas Polakw tpi za to, e jestemy katolikami, przynalenymi do cywilizacji aciskiej, a to jest jedyna sia, jakiej oni si obawiaj. Niszcz wszystko, co stanowi przejaw tej cywilizacji, lecz sama kwestia narodowa jest im obojtna, tym obojtniejsza, i jej nie pojmuj i sami nie wyznaj. W Rosji wiadomo narodowa zagina. Po wytpieniu rosyjskiej inteligencji, ktrej cz niemaa ulegaa wpywom zachodnim, aciskim, mona od pewnego czasu mie wtpliwoci, czy nard rosyjski nie przesta istnie i przewidywa, e nie prdko bdzie odnowiony. Mamy do czynienia z kosmopolityzmem jzyka rosyjskiego, w czym nie przyznaje si, bynajmniej pierwszego miejsca rodowitym Rosjanom. Sowiety s pastwem rosyjskim tylko geograficznie, lecz nie narodowo.

Nie Rosjanie tam rzdz. Aeby zosta komisarzem, z reguy (95%) trzeba by ydem. ydzi za nie posiadaj zgoa pojcia ojczyzny, ni jzyka ojczystego; ten "midzynard" narodem wcale nie jest. Podobnie bolszewicy pochodzenia rosyjskiego przejci s sw midzynarodowoci. Celem ich rewolucja powszechna o hasach antynarodowych, zmierzajca do wytpienia wszystkich i wszystkiego, co nie przyjmie wiatopogldu bolszewickiego. Pod tym wzgldem bolszewicy s nieodrodnymi synami socjalizmu. Zapdzaj si te w tym kierunku o wiele dalej od ydw. Ani ydzi nie pragn wytpi wszystkie narody do szcztu, ani nazi (nazwa od dwch pocztkowych zgosek wyrazu "national-sozialismus", moda ydowska). Ci i tamci potrzebuj ... niewolnikw. Rosja a Niemcy zaydzone s odmiennie. W Rosji s ydzi panami i narzucili jej maksymalny socjalizm, jako najlepszy rodek, zapewniajcy panowanie ydowskie. W taki sposb tworzy si tam Judeorosja. Nie troszcz si o to, czy sporzdzona w Bolszewii ideologia zgodna jest we wszystkim z ydowsk; ani te sami nie stosuj si we wszystkim do bolszewizmu, ogoszonego dla gojw. ydowski komunizm nie jest bynajmniej komunizmem; zabiera si majtki prywatne i strzee si ich najlepiej w ten sposb, i tpi si gojw, nie chccych uzna komunizmu. W Niemczech tpi si ydw, a natomiast przyjmuje si ich ideologi. Zrby hitleryzmu zaczerpnite s z cywilizacji ydowskiej. Pierwszy (o ile wiem) zorientowa si w tym K.L. Koniski, piszcy w roku 1933 o narodzie wybranym i rasie wybranej: "Jake podobni do znienawidzonych miertelnie ydw s ci antysemici!"1664. Dziaalno cywilizacyjna obu spoeczestw, rosyjskiego i niemieckiego, czy si w walce z chrzecijastwem. Od sierpa i mota wyraniejszym znakiem dnoci antychrzecijaskich jest krzy poamany (tym bowiem jest hackenkreuz). W Rosji tpi atoli ydzi wszelk religi zasadniczo, nie chc adnej a adnej, podczas gdy Niemcy postanowili utworzy religi wasn. Na myl t nie wpad Hitler wcale pierwszy; jest to jzefizm mutatis mutandis. Jzef II hodowa sobie swj katolicyzm po swojemu, bo uwaa, e religia moe by bardzo przydatna pastwu; chcia zrobi z Kocioa pierwszorzdne politicum do swego uytku. Rwnie Hitler. Rojenia o religii wasnej datuj si w Niemczech od czasw Fichtego, a od stu niemal lat gowi si nad wytworzeniem caej wasnej cywilizacji. Prby dotychczas byy poronione, bo cywilizacja nie da si "zrobi"; adn miar nie utworzy si sztucznie, apriorycznie. Przypumy na chwil, e hitleryzm (narodowy socjalizm niemiecki) utrzyma si i rozwinie w odrbn cywilizacj niemieck. Miejsce jej w hierarchii cywilizacji oznaczy mona z gry: musiaaby sta niej od ydowskiej. Hitleryzmu dotyczy atoli zagadnienie religijne przede wszystkim w celu negatywnym, a podkopie chrzecijastwo. Susznie ju w roku 1929 Karol Barth ostrzega przed "prdem w ktrym rozpywaj si wierzenia chrzecijaskie"1665. Trudno bra na serio liczne wydawnictwa neopogaskie typu np. Riemana "Altvater Vodan oder Jehowa", lub Bodego "Wodan und Jesus" itp.1666 Trudno w XX wieku wierzy komu, e wierzy w Wodana! To tylko paszczyk literacki dla areligijnoci. Zjawi si Niemczech areligijno dokadna, nie sabsza wcale od bugarskiej ni od chiskiej, jakkolwiek jeszcze nie tak powszechnie przyjta. Dopki s jeszcze Niemcy, pragncy religii, trzeba im jak religi obmyle, eby tylko wyrwa ich z chrzecijastwa. Przede wszystkim wmwiono w og, jako dzieje Niemiec byy nieustann walk pomidzy "duchem germaskim a chrzecijaskim"1667. E. Bergmann wywodzi w "Deutsche Nationalkirche" (r. 1933), jako chrzecijastwo jest wytworem znuonej masy rdziemnomorskiej i jest religi "okrutn", poniewa powstrzymuje pochd germaski na wschd, w dzierawy czeskie i polskie; gdyby nie chrzecijastwo, granice

1664 1665 1666 1667

Kn 312 Mc 349 Kn 307 Mc 353

Niemiec byyby nad Jenisejem!1668. Chodzi tedy o interesy pastwa niemieckiego pod pozorem religii. Jest to woskie sacro egoismo w wydaniu niemieckim. Popieszono filozofowa w tym kierunku z odpowiedni dialektyk. Odznaczy si profesor z Gryfii, Schwarz, wywodzcy, jako "Bg w dziejach narodu sam si stwarza ... jako nieskoczono, ktra cigle si staje, a nie jako nieskoczono, ktra odwiecznie istnieje"1669. Jeeli to pochodzi ze szczerego dochodzenia religijnego, byoby to bliskie emanatyzmu. Nie troszczc si o filozofi areligijn Schott w swym popularnym "Volksbuch, vom Hitler" wyrzeka, e Hitler zbyt agodny dla katolicyzmu, lecz z czasem zrozumie, "dass der Teufel in der Monstranz kreicht"1670. H. Reventhlow w starciu z kardynaem Faulhaberem stara si "budowa koci germaskonarodowy"1671, po czym Deutsche Glaubensbewegung przyznaje si ju do pogastwa, recte areligijnoci. Frazesy o "przeywaniu Boga w rasie nordyckiej"1672, owijaj tylko w szumne swka mniemanie, jako pojcie Boga jest urojeniem. Z protestanckiego modszego pokolenia, wrd ktrego ton nadawaa grupa najmodszych ochotnikw z pierwszej wojny powszechnej, tworzy si nowa organizacja Deutsche Christen (wic jeszcze Christen!). Stanowcze kierownictwo zdobywa sobie pastor Ludwik Mller, niegdy kapelan na froncie belgijskim, cieszcy si poparciem Hitlera, gdy hitleryzowa religi bez skrupuu. C za "chrzecijastwo", skoro Mller nazywa grzech pomyk, a nie waha si wystpi z zapatrywaniem, jako chrzecijastwo polega na zaufaniu do Boga, Podobnie jak zaufanie do Hitlera. W konsekwencji zada w Kociele przeprowadzenia zasady fhrerw. Zrobia si te z tej organizacji po rozmaitych przemianach w kocu Reichskirche i ju nas nie zadziwia ich postulat, eby uzna krzye, jako "symbol niezgody z bohatersk wiar nowych Niemiec"1673. Lewica ich nie uznaje Starego Testamentu, a Nowy kae tak "oczyci, eby posta Chrystusa nabraa cech heroicznych", tj. bez miosierdzia, bez powszechnej mioci bliniego. Ruch ten rozporzdza od wrzenia 1932 r. siedemnastu pismami periodycznymi1674. Licznym pastorom wyday si te zapdy nazbyt niechrzecijaskie. Z pocztku 1933 roku dawny dowdca odzi podwodnej, Niemller, zakada "konserwatywny" Pfarrer-Notbund i gromadzi w cigu kilku tygodni sze tysicy pastorw, wrd nich wielu byych czonkw Deutsche Christen. Mller poradzi sobie: ju nie filozofuje, a tylko wciela 700.000 z "organizacji modziey ewangelickiej" do "Hitlerjugend". Nastpuje interwencja Goeringa, zoenie z urzdu wszystkich pastorw opozycyjnych i aresztowanie przywdcw. Z pocztkiem za roku 1934 oddano Rosenbergowi nadzr nad czystoci wiatopogldu narodowosocjalistycznego. W cigu dziewiciu lat zdjto mask cakowicie. Niegdy w roku 1925 pisa by Hitler, e "partie polityczne nie powinny zajmowa si zagadnieniami religijnymi, a przywdcy polityczni winni uszanowa doktryn i instytucje religijne swego narodu"1675, i potem tumaczy si, e musi uszanowa katolicyzm do czasu, a wreszcie cay hitleryzm okaza si antychrzecijaskim. W pastwowoci Trzeciej Rzeszy stano na tym, e wedug wyraenia dra Hompfla "kultura, ktr posiadamy, nie jest chrzecijask, a co jest chrzecijaskie, nie jest dla nas kultur"1676. Hompfl lubi jednak mwi o Bogu, Opatrznoci i o najlepszych stosunkach Niemiec z Bogiem. Lecz z Bogiem niemieckim, z zatem nie jest to Bg, lecz tylko bg, boek. Ich pan i bg, der deutsche Gott, nie jest bynajmniej bogiem innych take ludw; jest to odrbny, wasny bg, plemienny. A zatem mamy okaz monolatrii. Stary to wynalazek ydowski. Der deutsche Gott, to Jehowa, przetumaczone na niemiecki; mona by powiedzie: Jehowa zgermanizowany.

1668 1669 1670 1671 1672 1673 1674 1675 1676

Mc 356 Mc 354, 355 Kn 306 Mc 347, 349 Mc 347, 349 Haa 299 Mc 359-362 Pa 86 Haa 302

Nasuwa si myl, czy nie za pno za naszych czasw i w rodku Europy urzdza taki eksperyment? Sadz, e mgby si uda. Jeeli yj w monolatrii ydzi, widocznie da si z tym y w Europie i pomimo Europy. Jeeli mog ydzi, czemuby nie mogli Niemcy? Wiara w nowego Wodana moe si przyj i kwitn nawet w razie klski wojennej. Jeeli ydzi wierz w swojego boga mimo wszystko, co si z nimi dzieje, mog Niemcy take wierzy w swego boga bez wzgldu na jakiekolwiek klski. Mog atoli wierzy w niego wszyscy, a w takim razie zaniosoby si wrd Niemcw na rozam religijny taki, i dzieje protestantyzmu wygldayby na drobiazg. Tym wikszy powstaby rozam cywilizacyjny. Wierzcy w Boga musieli by nawrci do cywilizacji aciskiej, a wyznawcy boga niemieckiego wchodz i tak na rwni pochy, ku zdziczeniu. Wyobramy sobie, e inne narody naladuj Niemcw i e wszdzie wymylaj sobie bogw plemiennych. Wspzawodnictwo bogw? Bywao tak w prymitywach w Azji! Monolatria mieci w sobie pomost do politeizmu. Czy dla Europy XX wieku nie byoby to zdziczeniem? Lecz nie ma nigdzie najmniejszej oznaki, eby si zanosio na rozpowszechnienie takiej "religijnoci". Monolatri wnieli do Europy ydzi i my znamy j od nich, og za uwaa j za co specyficznie ydowskiego. Tak nie jest; monolatria jest zjawiskiem powtarzajcym si w historii powszechnej tu i wdzie w rozmaitych stronach wiata, moe przeto by rozmaita i Niemcy mogli by (w zasadzie) obmyle jak monolatri now, specyficznie niemieck. Tego atoli nie czyni. Monolatria hitlerowska jest wiern kopi ydowskiej, albowiem przejmuje bez zastrzee ydowskie pojcie o stosunku swojego boga do ludzi. Najzupeniej tak samo, jak Jehowa, jest rwnie der deutsche Gott wrogiem caej ludzkoci, z wyjtkiem ydw, wzgldnie Niemcw, ydzi s narodem wybranym, a niemiecki wyraz Herrenvolk oznacza to samo; wybrastwo ydowskie ma bowiem wie do panowania nad caym wiatem, a Niemcy d do tego samego, z upowanienia des deutschen Gottes i pod jego opiek. Cel bdzie osignity niewtpliwie,poniewa bg niemiecki jest niezwycialny. Gdy niepojtym (dla Niemcw) zbiegiem okolicznoci zawioda pierwsza wojna powszechna, wywoao si drug; gdyby i ta miaa zawie, wywoa si trzeci, itd. A do skutku. Podobnie ydzi wierz, e panowanie nad wiatem nie moe ich min. Moe si zdarzy, e jaki nard trzeba bdzie wytpi, np. Amalekitw w starej Palestynie, Polakw w "nowej Europie". Na og atoli ni ydzi, ni Niemcy, nie zamierzaj "narodw" zupenie i cakowicie tpi, lecz obraca w niewolnikw, w swj "podnek". Hitler przyrzeka im w imi boga niemieckiego, e Niemcy maj sta si panami "naszej planety"1677. Od przeszo tysica lat nazywaj ydzi wszystkich obcych po prostu bydem (goj); od niemieckich za uczonych dowiadujemy si, e tylko Niemcy s ludmi naprawd, a reszta pochodzi z jakiej mapiej mieszaniny (zob. rozdzia "Zaborcza nauka" w II czci "Cywilizacji bizantyskiej"). Rozmaite byy u Izraela szczeble przyjani i nieprzyjani z "narodami". Miasta, ktre poddaway im si dobrowolnie, otrzymyway pewne przywileje i byy traktowane lej, przynajmniej przez jaki czas, gdy z reguy umw nie dotrzymywano. Niemcy, jak staroytni Rzymianie, rozrnili dedititii i socii, tzn. poddanych na prawie latyskim (Czesi-Sowacy, volksdeutsehe). Rzd niemiecki oznaczy, jak licznym wolno by kademu z narodw, aeby mg dostarczy potrzebnego kontyngentu niewolnika, jaki ma by gdzie ustrj spoeczny, a nawet jaki szczebel owiaty i kontrolowanego "dobrobytu". Obce narody maj by spychane jak najniej i ju dzi, gdy wojna jeszcze si toczy, nie obwija si tego bynajmniej w bawen. O Polakach powiedziano cakiem oficjalnie, e nawet z daleka winno si ich rozeznawa, gdy maj razi lich odzie wobec dostatnich i strojnych ubra Niemcw. Nie wolno te nic drukowa "hchstens ein Kochbuch" i zapowiedziano nam dwukrotnie, jako polskim uczonym "jede wissenschaftliche Arbet ist strengstenst verboten". W sprawach majtkowych "narodw" stanowisko niemieckie jest cakiem zgodne z Talmudem. Cakiem po ydowsku uwaaj take Niemcy wszelk posiado podbitych za "pustyni", lub "wolne jezioro", na ktrym
1677

Sm 19; Kt 54

Niemcowi wolno dokazywa, co mu si ywnie podoba. Czy dla yda, czy dla Niemca, wasno "obcych" jednako jest res nullius i primi occupantis yda czy Niemca. cile i dokadnie przejli od ydw przykazanie dwojakiej etyki, innej dla wspwyznawcw, a dla gojw odmiennej, polegajcej na zwolnieniu od wszelkiej etyki. Pochodzi to z wyranego nakazu Jehowy i niemieckiego boga. Wie z dowiadczenia caa Europa, jak Niemcowi nie tylko wolno wobec tego dopuci si wszystkiego za, tak, i Niemiec nie posiada w stosunku do obcych nie tylko sumienia, lecz ani nawet honoru, ale postpowanie niesumienne i niehonorowe jest im wprost zalecone. Jeeli Niemiec wobec obcego nie popenia nikczemnoci, widocznie w duchu nie jest hitlerowcem; podobnie jak yd, nie obmylajc co zego dla goja, staje si ju ydem odydzonym. Srogo bywa karany Niemiec, ktryby si gdziekolwiek w kraju okupowanym ujmowa za tuziemcem bywa to uwaane nie tylko za przestpstwo, ale za wstyd. Niemiec, ktryby nie depta tuziemca w jego wasnym kraju, uwaany jest za wyrodka, przynoszcego ujm wasnemu narodowi. Pogardy wzgldem obcych nauczyli si od ydw, jak gdyby recytowali lekcj z Talmudu; zrwnali si te z ydami w maksymalnej nienawici. Podobni s ydom w tym, e pycha bez miary stanowi najbardziej znamienny rys jednych i drugich. Czowiekiem naprawd, czowiekiem zupenym jest dla yda tylko yd, dla Niemca tylko Niemiec. Prosta konsekwencja wybrastwa! Jak ydzi wywodzili niegdy wszelk nauk z Tory, Aristotelesa z Mojesza itp., tak samo na podobiestwo Izraela dopatruj si swojej rasy we wszystkim a wszystkim, co tylko dziao si w historii powszechnej najlepszego; w szczeglnoci za wszyscy wiksi artyci i uczeni byli pochodzenia niemieckiego, nie tylko Kopernik, lecz Leonardo, Buonarotti, Corneille itd., itd. (por. rozdzia "Zaborcza nauka" w II tomie "Cywilizacji bizantyskiej"). Jak najkompletniej przyswoili sobie Niemcy werset biblijny z obietnic Jehowy, ktry Izraelowi da "miasta wielkie i dobre, ktryche nie budowa; przy tym domy pene dobra wszelkiego, ktrych nie naprztae i studnie wykopane, ktrych nie kopae; winnice i oliwice, ktrych nie sadzie - a bdziesz jad i najesz si"1678. Zupenie tak samo ma si sprawa z Niemcami. Chu cudzej wasnoci staa si zasadnicz cech ich charakteru i osi ich historii. Pracuj, aby mie za co prowadzi wojn zaborcz i najazd rabunkowy, aeby potem y cudzym kosztem, fruges consumere nati. Patrzc na rozwj tego talentu, wypada nam doda jedn tylko uwag: co powiedziano Izraelowi: "Bdziesz jad i najesz si", tycz si Niemcw tylko w pierwszej poowie zdania, lecz nie w drugiej, albowiem Niemiec nigdy nie jest nasycony; jest to wrcz niemoliwe, eby on najad si". Caa "planeta" naley si Niemcom; oto dogmat ich wiatopogldu. S jej panami z urodzenia, z "rasy" - i std urojone wywody rasowoci. Dogmat o panowaniu nad ca kul ziemsk wyoni z siebie nieuchronnie dogmat drugi: o niezwycialnoci. Wdz w ydowskiej Palestynie zwalnia onierzy swych caymi hufcami, bo liczba bya obojtna; wszak walczy za nich Pan. Niemiec zbiera siy wojskowej jak najwicej, postanawia by jak najpotniejszym, ale zebrawszy t potg, jest dogmatycznie pewny zwycistwa, choby przeciwnik rozporzdza siami jeszcze wikszymi. Zwyciy po prostu dlatego, e jest Niemcem, bo jemu zwycistwo wrodzone. Zwyciy na pewno, choby w trzeciej wojnie powszechnej, lecz zawsze starajc si mie armi jak najwiksz i tym rni si np. od Stanw Zjednoczonych. Jeden szczeg, a niezmiernie charakterystyczny, maj jednak wsplny: w dawnej Palestynie wolni bywali od wojska nowoecy, na cay rok po lubie. Podobnie w Niemczech udzielano z pocztku urlopw kilkumiesicznych od wszelkiej suby publicznej, wojskowej lub cywilnej. Troska o rozmnaanie si stanowia gwn materi myli i zabiegw Izraela; to samo wystpuje na pierwszy plan w zabiegach pastwowoci niemieckiej. Zaraz na pocztku wojny uoono gruntowny plan urlopw dla oficerw i onierzy onatych, na pobyty w domu. Wzito pod kontrol wojskow i t spraw! Z drugiej za strony, obwieszczono, e patriotyczna dziewczyna niemiecka nie bdzie si sromaa zosta matk, cho nielubn; dumna bdzie, e wyda na wiat nowego obroc Niemiec, nowego w przyszoci onierza. Powsta te ju przedtem projekt,
1678

Jos XXIV 13; Deut VI 10, 11.

eby dozwoli dwuestwa w tym samym celu. Pomys bigamii czy ich rwnie z cywilizacj ydowsk; s za jedynym w Europie narodem, ktry mg zdoby si na podobnego pokroju zachciank. S jedynymi, ktrzy maj w swoim programie "hodowl racjonaln" ... czowieka. Do tej dziedziny naley hitlerowska zasada, "e nie ma chorych, s tylko zdrowi i umarli". Chorowa wolno tylko krtko, przygodnie, lecz nie chronicznie. C wic pocz z chorymi przewlekle, z chorowitymi? Umysowo chorych morduje si gromadnie. Ta ludzka hodowla posuguje si czsto kastrowaniem; wadza orzeka, kiedy i na kim przedsibra t operacj. Poniewa za skonni s uzna wieloestwo, mog wic w razie "rozwoju" wytworzy u siebie na nowo warstw eunuchw. Dla Europy niemao widokw zdziczenia. Zapdzili si w kwestii hodowli ludzkiej bez porwnania dalej od ydw. Ci poprzestali na zakazie obcowania z "narodami", na zakazie maestw mieszanych. Obowizuje to rwnie Niemcw, ale nie w imi kultu, lecz wycznie rasy. czy si to z wiar w gromadn predestynacj, wspln ydom i Niemcom. Gromadno stanowi zasadnicz cech ydowsk. Niemcy popadli w ni przez cywilizacj bizantysk i nabierali tego pitna coraz bardziej, w miar postpu kultury bizantysko-niemieckiej. Hitlerowcy za wykluczyli personalizm bezwzgldniej od wszystkich znanych dotychczas w historii systemw gromadnoci. Z gromadnoci wypywa zawsze mechanizm. Trzecia Rzesza jest doprawdy arcymechanizmem! Zasadza si te na apriorycznym obmylaniu, na "planowaniu" bez koca. Od czasu Mojesza nie byo podobnie apriorycznego pastwa i spoeczestwa. W tym przewyszyli "nazi" nawet marksizm. A dorwnywali bolszewizmowi, z ktrym ile maj wsplnego! Pastwowo Trzeciej Rzeszy polega na wcieleniu urojonych przedtem "praw". I w tym jeszcze podobni s do ydw, e cae ich ycie zbiorowe, w znacznej czci take prywatne, skada si ze setek nakazw i zakazw, narzucanych w kadej a kadej dziedzinie ycia. Niesiona obecnie przez Niemcw cywilizacja ma by oparta na niewolnictwie. Marz o tym rwnie ydzi, e gdy przyjdzie Mesjasz, obrci "narody" w niewolnikw Izraela. Niemcy marzenie to wykonali, zamienili w rzeczywisto. S radykalniejsi od ydw. Trudno chyba ten ustrj "nowej Europy" uwaa za postp. Zesumowawszy przejawy najnowszej niemieckiej kultury, widzimy, e ma by cile utylitarna. Oglnie wybija si ta cecha rwnie u ydw, lecz u Niemcw w stopniu wyszym. ydzi przestaj by utylitarystami, gdy chodzi o cze Jehowy i o studium ksig witych.. Natenczas yd gotw jest nawet do wielkich ofiar. W hitleryzmie nie ma nic a nic witego. W utylitaryzmie przeszli ydw i Chiczykw. Rni si od ydw pojciem ojczyzny. Pojcie narodu cieniaj atoli do zrzeszenia "nazich", do "swoich", do hitlerowcw; kto do nich nie naley, znajdzie si w jednym z obozw koncentracyjnych, urzdzonych w tym celu, aeby zagina w nich wszelka opozycja. Hitlerowcy s narodem niemieckim sami sobie i marz o tym, eby innych Niemcw w ogle nie byo. Wobec tego ich pojcie ojczyzny nabiera pewnej samowitoci, wrcz niepojtej dla innych Europejczykw. Gdyby szli dalej konsekwentnie po tej linii, staliby si jak sekt, nie uznajc waciwie ojczyzny, bo ich ojczyzna byaby samym tylko sekciarstwem. Moe atoli nastpi odwrt. Pojcie ojczyzny i narodu przedaro si z cywilizacji aciskiej poprzez wiekowe lodowce kultury niemiecko-bizantyskiej i wydostao si na powierzchni historii Niemiec z pocztku XIX wieku. Adopcja ich przez hitleryzm dowodzi siy tych poj; jeeli nie strac na znaczeniu, jeeli umysowo niemiecka nie cofnie si pod tym wzgldem, jeeli nadejdzie chwila, i przyzna si im wyszo ponad "deutsch-nationale Arbeiter Partei", natenczas mona bdzie i tym razem powiedzie, jako "sanabiles fecit Deus nationes". Antysemityzm za hitlerowski jest czysto zewntrznym, formalistycznym, polegajcym na hale "bij yda". Znane to jeszcze z czasw przedchrzecijaskich, powtarza si raz wraz bez koca w rozmaitych okresach, w rozmaitych krajach a zawsze jednakowo bezskutecznie (rozdzia ten pisany w czerwcu 1942 roku).

XXXVIII. YD ODYDZONY

Nie zawsze przejmuj ydzi od narodw same tylko formy. Zdarza si, e przylgnie do tego i owego z nich take co z treci otoczenia akrim, gojim, akumim! Czy wyraz "asymilacja" nie miewa nigdy znaczenia innego, jak tylko nieporozumienia? A czy przejmowanie cudzych form nie bywa czasem zdradliwe i nie prowadzi za daleko? Zawsze bowiem musi doprowadzi do pogranicza od formy ku treci, a wic czy nigdy nie zdarza si przekroczenie granicy i czy to bywa mimowolne wcignicie na tamt stron, w tre, czy nawet czasem wiadome przejcie i przyjcie tamtej treci za swoj? Dziwnym byoby to zaiste, gdyby si nie miay zdarzy wypadki tego rodzaju, skoro sposobnoci tak wiele do nich w kadym okresie historii. Warto przyjrze si i zastanowi, jak to si odbywa, na ile sposobw; ktre bywaj czstsze, a ktre trafiaj si rzadziej, i czy niebezpieczne stykanie si z pograniczem nie pociga czasem za sob jakich przykrych nastpstw, czy przy przekraczaniu granicy nie zdarzaj si kalectwa? Przez odydzenie rozumiem porzucenie religii ydowskiej lub cywilizacji, albo obydwch albo jednej z nich. Mona pozby si cakowicie religijnoci i wyrzec religii przodkw, nie przechodzc formalnie na adn inn. Taki przejaw duchowy znany jest doskonale ochrzczonym, czemuby go miao nie by wrd ydw? Ale co ciekawe, ydzi trac wiar nie w otoczeniu chrzecijan wierzcych, wyznajcych jak religi pozytywn, lecz zazwyczaj w orodkach niewiary gojw; pord chrzczonych bezwyznaniowcw sami atwiej bezwyznaniowcami stajc si. Indyferentyzm religijny nieznany by ydom w Europie, dopki nie powsta u deistw XVIII wieku. Maj wszelkie prawo obciy nas zarzutem, e mymy ich zarazili. Rozwaa mona to pytanie, czemu tak atwo si zaraaj, a raz zaraeni, szerz zaraz dalej z nadzwyczajnym zapaem. Co do rozpowszechniania indyferentyzmu wrd ydw, naley zway, e bywa czsto udawany, a zatem jest go tam mniej, ni my przypuszczamy. Udaje yd obojtnego w rzeczach religijnych, aeby t drog pozyska przyja indyferentnego akuma, opart ju na poczuciu rwnoci. Wobec gorliwca chrzecijastwa symuluje za indyferentyzm, aeby si zdawao tamtemu, e Izraelita zbliony jest ju do niego, e ju stan ... w pasie neutralnym. Maska obojtnoci odsuwa te nieraz odi siebie szyderstwa i uprzedza obraz wasnej religii. Ile to razy syszano na zgromadzeniach socjalistycznych blunierstwa przeciw katolicyzmowi, oparte jakoby na zasadzie bezwyznaniowoci; ale gdy kto cho swkiem dotkn religii ydowskiej (choby nawet tylko rabinizmu), co za gwat od razu na sali! W jednej chwili okazywao si, jako ydowscy przodownicy socjalizmu bynajmniej nie s indyferentami. Indyferentyzmu jest tedy mniej, ni si powszechnie mniema, moe nawet znacznie mniej, ale bd co bd nie mao, a to w Europie pord inteligencji zawodowej, a w Ameryce pord emigrantw proletariackich, yd z ciemnej masy wschodnioeuropejskiej, przeniesiony nagle do Stanw Zjednoczonych Ameryki Pnocnej, dostaje zawrotu gowy. Czsto nie moe praktykowa tego i owego z przelicznych swych formalnoci religijnych, odzwyczaja si, a potem z przyzwyczajenia zaniedbuje, a widzc, e mu si przy tym powodzi lepiej ni dawniej wok bnicy, zastanawia si. Wyksztacenia religijnego nie posiada adnego w ogle, bierze wszystko formalistycznie, a wi jego religijna, gdy si go pozbawi gromadnoci, staje si kruch. Jest za mao inteligentny, aeby mc zrozumie, jako zmiana formy nie uwacza jeszcze treci. Wychowano go religijnie w jakim Misku, Sochaczewie, Lubartowie, Chrzanowie, a tam "religijnie" znaczyo: wpoi formalizm. Gdy ten zachwia si, zachwieje si sama wiara. Wiadomo powszechnie, jak znaczna cz ydowskiego wychodstwa traci w Ameryce wiar, wyzwalajc si z "achmanw formalistyki", w jakich tkwia przedtem ("in den wunderlichen Stzen eines Formalismus" jak wyrazia si ydwka z Poocka1679.
1679

An 269, 299

Duo wyjania si take tym, e tam inteligencja ydowska i ydowscy bogacze o lud swj nie dbaj, sami bdc z reguy bezwyznaniowcami. Nic nie sycha o jakim bogaczu stamtd, eby by opiekunem ydowskiego proletariatu, opiekunem moralnym zwaszcza. Zbieraj ogromne fundusze na ydowski proletariat w Polsce, ale nie w Ameryce. W Europie znaczna cz ydowskiej inteligencji jest religijna, i yje wedug przepisw. atwo atoli zrozumie, jako pord nich nie brak indyferentyzmu, skoro jest to dalsze zagicie fali deizmu. Za mojej modoci opowiadano tak anegdotk z wiedeskiego uniwersytetu (a moe to "z rzeczywistoci"?): Wpisuje si yd na medycyn i podaje w "rodowodzie", w rubryce religii, jako jest bezwyznaniowym. A dziekan do niego: "Warum sagen Sie nicht gleich heraus, dass Sie ein Jude sind?" Sam mog powiadczy, jako w Krakowie po szkoach rednich propagowali bezwyznaniowo najpierw koledzy ydowscy, o wiele wczeniej, nim znalaza si odpowiednia literatura broszurkowa. Za moich lat akademickich kady student ydowski by bezwyznaniowcem, cho w indeksie nie lubiano tego wpisywa. Wielkie tu znaczenie ma ta okoliczno, e formalistyka religijna ydowska wydaje si wiatemu ydowi komiczna, a cz tego formalizmu zabobonem. Jest jednak inne jeszcze rdo indyferentyzmu i odydzania si. Mwi si czsto o tym, jako koleestwo szkolne z ydami deprawuje nieraz nasz modzie - i jest w tym, niestety, racja. Ale zdarza si, e wsplne wychowanie z chrzecijanami robi modego yda indyferentnym. To tylko przy tym ciekawe, e nie tyczy si to wsplnej szkoy, lecz wychowania prywatnego, domowego. Ojcowie czsto (jakby umylnie) nie udzielaj synom adnego zgoa wychowania religijnego, i zazwyczaj staraj si o to, by dzieci ich wyrastay jak najwicej w otoczeniu ywiou panujcego, a wic chrzecijan. Oczywicie taki ojciec sam ju jest indyferentny religijnie. Ju przeszo przed pwiekiem znany by w Warszawie typ domu ydowskiego, ktry powszechnie uwaano za chrzecijaski; obchodzili Boe Narodzenie i Wielkanoc, z choink i barankiem. W pitki jadali bez misa; suca ich, chrzecijanka, nie wiedziaa, e suy u ydw1680. Posiadamy ciekawe wspczesne dwa wiadectwa takiego wychowania, z dwch rodowisk odrbnych: z cichego miasta prowincjonalnego gdzie w zachodniej Maopolsce, i z duego handlowego miasta rosyjskiego; tym ciekawsze, e tu i tam rzecz dzieje si w ostatnich latach przed wojn powszechn i podczas wojny. Ojcami s w obu wypadkach zamoni kupcy; rosyjski nawet wicej ni zamony, bogacz. Inteligentny yd opowiada o swej modoci w powieci Szaloma Asza pt. "Petersburg": "Nigdy nie byem w adnym domu w pitek wieczorem. Z mego dziecistwa, przypominam sobie tylko chrzecijaskie wita, ktre nasza suca przygotowywaa". A w innym miejscu czytamy: " ... wzrasta wic syn w atmosferze zupenie rosyjskiej, podobnie jak dzieci ssiadw. Nie rni si od nich niczym. Podobnie jak dzieci ssiada, egna si Zachary przed zaniciem znakiem krzya przed ikon w swoim pokoju, radowa si widokiem choinki i kolorowych jaj wielkanocnych i z niecierpliwoci oczekiwa dnia witecznego, gdy zanurzano ikon w przerbli. Do 12 roku ycia Zachary nie wiedzia w ogle, e naley do innej rasy, innego narodu, innej religii"1681. Zupenie takie same wiadomoci przynosi nam z poudniowej Polski pamitnik wychrzty. Ojciec jego "zasadniczo do synagogi nie uczszcza". Podobnie jak tam, w Saratowie i w Petersburgu, suba jest chrzecijaska i przez ten otwr wsika to i owo z form chrzecijaskich; ojciec za aprobuje to. Wic w dziecistwie obchodzi "sadek na wili"; na "Wielkanoc" ydowsk byy (zamiast macy) baby, torty, lukry i wdliny; sucy chrzecijaski, Piotr, przynosi kraszanki i dawa je do powicenia w kociele. Wrd zabawek swych mia ydowski chopczyk take szopk betlejemsk. Rurki z dekalogiem, jakie zawiesza si
1680 1681

Ga II 352 As P 72, 91

przy kadych drzwiach wejciowych, zobaczy po raz pierwszy, gdy ojciec wystawi sobie kamienic, a dziadek przysa wiksz ilo "rurek" i wnuka objani, co to znaczy. Ojciec jednak nie kaza tego poprzybija. Po solennym obiedzie na inauguracj nowej siedziby wchodzi ... kwestarz, brat Gabryel, i "wszyscy obecni ochotnie rzucili jamun", na co kwestarz zawoa: niech wam bogosawi w waszym nowym domu Pan Bg Abrahama, Izaaka, i Jakuba". Jak widzimy, stosunki z gojami s cakiem dobre, zgodne i pene wzajemnej yczliwoci. Zaznaczy trzeba, jako polowa tej rodziny bya ju wychrzczona, jaki wuj jest praatem, stryj sdzi okrgowym; a gdy potem ochrzcz si synowie, ojciec zapowiada, e on take chrzest przyjmuje, bo musi lee z synami na jednym cmentarzu. Ale w takim ju bdc nastroju, wrzuca jednak ofiar do skarbonki jerozolimskiej. A syn jego nastpnie ochrzczony, dzieckiem bdc, umia chrzecijask modlitw do Anioa Stra. Ten szczeg bodaj najbardziej znamienny ze wszystkiego1682. Opisywane tu stosunki stay si czym zupenie pospolitym. Do rzadkoci naley, eby dzieci zamoniejszych ydw nie miay "sadku na will", a nazywaj si, caymi gromadami, Mieciami i Broneczkami. W zachodniej Europie byo tak ju dawno, o wiele wczeniej, anieli u nas. Wychowanie dzieci odbywa si tam przynajmniej od stu lat w formach chrzecijaskich i aciskich. Przyjcie chrztu naley jednak u tej odydzonej modziey do wyjtkw. Mam na myli chrzest szczery, nie traktowany jako o jedn form wicej. A jednak modzie ta, przechodzc przez szkoy publiczne, ma do sposobnoci do porwnywania i najczciej przyznaje wyszo chrzecijastwu, lecz nie traktuje rzeczy gbiej, bo przychodzi ju do szkoy z indyferentyzmem, a, po niedugim czasie uwaa za dowd wyszoci umysowej zasadnicze lekcewaenie wszelkiej religii. Sam pamitam doskonale, jak moi koledzy ydowscy byli ju w IV klasie gimnazjalnej bezwyznaniowcami i chepili si tym, cignc nas na owe mniemane wyyny myli. O swoich nauczycielach religii wyraali si zawsze z lekcewaeniem, a lekcj sam uwaali za czcz formalno, ktrej trzeba uczyni zado ze wzgldu na przepisy szkolne. Ot to samo spotykamy w cytowanym tu pamitniku: "Czyme byy owe godziny religii, osche i pene sceptycznych rozwaa ... Uczony w nie waha si raz objania w czasie lekcji, e ydzi byli narodem wybranym nie dlatego, e sobie Bg ich wybra spord innych narodw, lecz e ydzi wybrali sobie Boga pord bogw czczonych gdzie indziej"1683. Widocznie nauczyciel powiedzia chopcom co nie bardzo logicznego, skoro uczniowie mogli to tak nielogicznie przekrci. Ale bo te adna chyba religia nie jest tak trudna do logicznego przedstawienia. Chopiec wyszych klas gimnazjalnych, jeli cho troch lubi zastanowi si, musi dostrzec, e ma do czynienia z monolatri; wniosek ten narzuca si modziey obcujcej z monoteistami dzie w dzie. Modzieniec nie umie tego okreli krtko a cile, ale pojmie i odczuje. A gdy raz tylko pomyli, jako nonsensem jest Bg przyjazny jednemu tylko ludowi, a wrogi caemu wiatu, musi nabiera wtpliwoci, czy Jehowa w ogle istnieje. Tote modzie ydowska z indyferentyzmu i bezwyznaniowoci popada szybko w ateizm. Trudno, gdy mu tumacz, jako obrzezanie stanowi dokument "przymierza z Panem", jake uczcemu si antropogeografii i etnografii ma nie wpa na myl, e przecie muzumaskie akumy tak samo si obrzezuj. A jeli nauczyciel religii chciaby si popisa wyksztaceniem filozoficzno-religijnym i wywodziby, jako obrzezanie uzmysawia jedyno Boga1684 ... Skoro tylko wykad religii ydowskiej przekroczy formalistyk i materialistyczny mesjanizm, staje ale ryzykownym, a czy inteligencja z owiat europejsk moe na tamtym poprzesta?

1682 1683 1684

Je 7, 28, 35, 45-47, 77, 88 Jes 60. Ne II B 47

yd odydzony traci wiar atwo, ale nader trudno nawraca si na chrzecijastwo. Pki nie utraci wiary, bywa te tylko formalnie odydzony, tylko z pozorw; w rzeczywistoci ydem by nie przestaje. To atwo zrozumie. Ale bywa - i to czsto, bardzo czsto - e yd bezwyznaniowiec, nawet ateista powraca jednak do jednego artykuu wiary; e mianowicie ydzi stanowi lud naczelny, powoany do opanowania caego wiata, jako grujcy nad wszystkimi zaletami umysowymi i charakteru. yd przestanie wierzy w Jehow, ale zatrzyma wiar w ydostwo. Miejmy na uwadze, e ydostwo nie z samej religii skada si, ale i z odrbnej cywilizacji ydowskiej. Przesta by ydem mona dopiero, odrzucajc jedno i drugie. O wiele jednak atwiej wyzby si religii, ni cywilizacji, ni pewnej metody w ustroju ycia zbiorowego, w ktrej tkwi si od dziecistwa doprawdy myl, mow i uczynkiem, a potem nawykiem. Wszystko koo siebie trzeba by ustawi na nowo, naby innej metody mylenia i odczuwania. Doskonale to okrelia owa ydwka z Poocka, o ktrej bya ju mowa, a nazywajca si nastpnie w Ameryce, Mary Antin, piszc w swych wspomnieniach te sowa: "Es schmerzt sich immer zweier Welten bewust ein zu mssen"1685, Dlatego-to zdarza si, e powracaj oficjalnie do ydostwa nawet tacy, ktrzy porobili kariery poza nim. Czuj sil le midzy ludmi innej cywilizacji, a nie posiadajc adnej wiary w ogle, wpisuj si do ydowskiej na nowo "urzdowo". Cywilizacja ydowska jest sakralna; powstaa z przepisw religijnych, lecz nie wynika z tego, e kto tych przepisw si nie trzyma, zrzuci tym samym, jakby automatycznie, cywilizacj ydowsk. Np. przestaje kto wierzy w tor, ale czy przez to samo zrzuci przekonanie o niszoci niewiast ("nie majcych tory") i czy zmieni stosunek do ony? Mona nie wierzy w Mojesza, a upatrywa w pentateuchu rdo wszelkich nauk helleskich i wierzy, e Abraham, a potem Jzef, nauczyli Egipcjan i astronomii i kanalizacji. A ju te adn miar nie uda si przekona yda, e prawo dla ludzi cnotliwych niepotrzebne, gdy maj sumienie; on gotw spyta: a skd sumienie ma wiedzie, co jest cnot? Elephantiasis ustawodawstwa i aprioryzm spoeczny weszy ydom w krew; czsto nie odstpuj te metody ani takich ydw, ktrzy szczerze przyjli chrzest. Albowiem zway naley, e zdaniem najtszych gw spord Izraela religia ydowska nie jest wiar objawion, lecz objawionym prawem. yd zrzuca z siebie czsto to, co wedug naszych mniema stanowi religi, on za lgnie nadal do tego, co jego zdaniem stanowi istot jego religii. Odrzuca w zasadzie sakralno swej cywilizacji, lecz tkwi zbyt gboko w jej nastpstwach, eby si czu swojsko pord cywilizacji aciskiej. Potrzebuje np. nadal gromadnoci, uprawia istny kult tej przywary, tj. przywary wedug naszych zapatrywa, ale wedug swego mniemania nieuchronnej wizi spoecznej i ma nas wszystkich za urodzonych anarchistw, dlatego tylko, e cenimy personalizm. Nie na prno upodobali sobie filozofowie ydowscy panteizm, ten wanie kierunek, ktry jest najbardziej sprzeczny z personalizmem i w ogle z duchem cywilizacji aciskiej. Panteizm jest midzy inteligencj ydowsk wielce rozpowszechniony, czsto w dziwnych popularnych interpretacjach. Czy "wytrzs sobie z rkawa" Szalom Asz to, co w jego "Warszawie" mwi Chomski, przeoony gminy ydowskiej w miasteczku Tolestynie, m proroczy, do Mirkina, ktry pozostawa dotychczas najbardziej pod wpywem socjalisty, towarzysza Anatola z Warszawy: " ... Czyme jest natura? Uczeni myl, e Bg stoi zupenie poza naturalnym istnieniem, poza bytem i poza natur. To jest blaga. Bg i natura, to jedno, wiara i natura take jedno - tak mwi nasi mdrcy. Zupenie tak samo jak cigle dojrzewajce zboe, ktrego potrzebujesz na chleb, przygotowa ci Bg twj chleb duchowy. Na niewidocznych polach rosn twe przysze zadania, ktre Bg zesa dla ciebie i uczyni z ciebie swego wysannika, by te zadania wypeni, ktre s zadaniami. Std to obojtne jest, czy sprawy, ktre masz do wykonania, s wielkie, czy mae - pochodz one z jednego rda, wszystkie maj jeden cel: dzieo boskie na ziemi. To jest nasze ycie, Bg w Bogu, wieczne i jedyne ycie wszystkich wiatw od wiekw. Poza tym yciem nie ma adnego, jest tylko mier i niszczenie".

1685

An 21

"Dopiero gdy stary znik - obudzi si Mirkin ze swego snu. Przyszo mu do gowy, jak silne podobiestwo miay myli starca z mylami towarzysza Anatola z Warszawy; tylko sowa byy inne"1686. Rozpowszechnione jest "filozofowanie" mniej wicej podobne; na takim tle nie ma miejsca na personalizm. Niezmiernie za rzadkie s wypadki, eby yd odydzony doszed a do personalizmu, eby go zdoa naby i przyswoi sobie. . Ten brak sprawia, e yd wystawiony na oddziaywanie obcej cywilizacji z reguy nie orientuje si, jeeli straci przekonania ydowskie religijne. Popadaj bardzo czsto w mieszank pen baamuctw, a nieraz miesznoci. Powszechnym jest w szerokich warstwach przekonanie, e yd, ktry utraci wiar, jest gorszy i niebezpieczniejszy od innych. ydowi atwiej od innych sta si areligijnym i acywilizowanym. Swojej cywilizacji si pozbdzie, innej nie nabdzie - i w ten sposb wyzbywa si wobec ycia zbiorowego jakiejkolwiek metody. A wtedy pozostaje tylko prywata, kult wasnego brzucha i kieski. I nie stanowi specjalnoci ydowskiej, i bywa wszdzie, gdy si mnoy czowiek "bez dogmatu", ale u ydw jest to bardziej niebezpieczne dla ogu dlatego bo yd staje si zaciekym i nie ma na calu zaspokojenia tylko wasnych przyjemnoci czy dz, ale czy z tym nienawi do spoeczestwa, jak mciwo, staje si "wrogiem ludzkoci". Stan taki zaobserwowali ju Rzymianie. yd, odydzony cywilizacyjnie, rzadko kiedy popada w obojtno wobec wiata; czciej lubi mu szkodzi. Std powszechne przekonanie o wielkiej szkodliwoci nieszczerych wychrztw; dowiadczenie za uczy, e niestety, olbrzymia ich wikszo wcale si nie nawraca. Chrzest im potrzebny, eby si ukry; rodzaj mimikry. Takim jest chr ydw w Krasiskiego "Nieboskiej komedii". Dziki chrztom udanym powstao mniemanie o wymieraniu ydw na Zachodzie. Jest to jedna z przelicznych omyek statystycznych, omyek nawet wiadomych. Zachodzi tu wymieranie czysto statystyczne, pochodzce std, i potomstwo wielu ydw wsikao indziej, skutkiem czego zanikaa w statystyce rubryka religii ydowskiej. Ochrzcili si, oficjalnie stawali si chrzecijanami. Kwestia w tym, czy mona by ydem, porzuciwszy religi ydowsk? Umy pytanie odwrotnie wzajemne: czy mona by np. Polakiem przyjmujc religi ydowsk? Polacy przyjli chrzecijastwo w poowie X wieku, jake tedy mog by ydami w tysic lat pniej? Gdyby si wydarzy - u nas, lub gdziekolwiek - taki powszechny prozelityzm na judaizm, dotknity nim nard przestaby by sob. Wyobramy sobie Wochw, zamieniajcych kocioy na bnice! Nonsens. Nie ma reguy bez wyjtkw. Zdarza si, za jaki Polak przyjmie judaizm i da si obrzeza "na znak przymierza z Panem"; ale bywa to tak rzadkoci, i nie pada na szal ni tej, ni tamtej strony. Jest to ekstrawagancja, nie wchodzca w rachub - i na tym koniec. W roku 1935 chory na umyle niejaki Jan Mackiewicz, przebywajcy w Ameryce od 13 roku ycia i prbujcy tam zaj rozmaitych, nagle poczu pocig do ydostwa, gdy mia zabija wini. Obrzeza si i wyjecha do Polski, eby by ydowskim misjonarzem. Co dalej - nie wiadomo. Nie mona wyj ze zdziwienia, e ydowski "Moment"1687 mg co takiego wzi na serio. Od kilku lat mamy do zapisania analogiczn ekstrawagancj z tamtej strony. Nawrci si (szczerze) pewien yd i owiadcza drukiem, wic publicznie, (chocia nazwiska swego nie podajc), e mimo to nie przesta by ydem. Kiedy go spytano obcesowo: "Jeste Pan u licha ydem, czy chrzecijaninem", odpar: - "Ale to rzecz jasna: i jednym i drugim!"1688.
1686 1687 1688

AsW 304-6 Nr 143 z r. 1935 Je 221

Ot tak bardzo "jasna" ta rzecz nie jest. Neofita w, nawrcony prawdziwie, woa: "A drog, ludu powszechny, ktry nie jeste narodem, znajdziesz w powszechnym, jak Ty, Kociele Jezusa Chrystusa, krla twego"1689. Czy atoli ostoi si wobec tego Kocioa cywilizacja ydowska, a choby sprawa etyki podwjnej? Z chwil, gdy si zarzuci ydowski mesjanizm, rozwiewa si caa wi ydowska i w mzgu i w sercu. Czytamy dalej u tego autora: "ydzi ... popeniali jeden zasadniczy bd, e z przyjciem chrztu zaliczali si do tej narodowoci, wrd ktrej go otrzymali"1690. Ale co dopiero zaznaczy nasz neofita, e ydzi narodem nie s; jeli wic nie maj wej do narodu swego otoczenia, wic jak to rozumie? Prawdopodobnie autor przypuszcza, e w chrzecijastwie staliby si narodem, e "lud powszechny" zamieniby si w nard ydowski. Ale czy nawrcenie dostarczy mu ojczyzny i jzyka ojczystego, jeeli nie ma ich przyj od otoczenia, wrd ktrego nawrci si? Nasz neofita ma co do tego swj program, ktry warto przytoczy: Pragnie "osobnego rytuau, e tak powiem, judejsko-katolickiego dla ochrzczonych. ydw ... Jest ju taki i nowego tworzy nie wolno i nie trzeba; jest obrzdek melchicko-chaldejski... Gdy kapan tego obrzdku, przybyy z Armenii w odwiedziny do jednego ze znajomych proboszczw, pokaza si na ulicy maego miasteczka w dugiej, czarnej szacie, z brod, wsem, semickimi rysami twarzy, uwaano go powszechnie za yda w kaftanie, ktry co dopiero opuci ghetto. A tu zobaczono go nagle w kociele, odprawiajcego Msz w. w tym, wschodnim, powczystym ornacie, z ksik, ktrej litery biegy od prawej ku lewej, a jzyku aramejskim. A jest to ten sam jzyk, ktrego za czasw Chrystusowych uywali jako mowy codziennej ydzi palestyscy, gdy jzyk hebrajski by tylko liturgicznym1691. Zachodzi tu pewien bd rzeczowy, bo w Armenii panuje obrzdek ormiaski, ktrego cechy mona obserwowa we Lwowie i w kilku maych miastach wschodnio-poudniowych wojewdztw. Prawdopodobnie kapan w pochodzi a Mezopotamii? Ot, zbiegiem okolicznoci miaem sposobno rozmawia kilka godzin w cztery oczy z dostojnikiem tego obrzdku melchicko-chaldejskiego, podrujcym po Polsce. Rozmowa toczya si de omnibus et quibusdam aliis, a pamitam dobrze, co za zdenerwowanie okazywa rozmwca, gdy si zeszo na ydw. Czy "melchici" byliby radzi? czemu nie koacze si do obrzdku ormiaskiego? Wiem, e na Litwie prbowano propagowa i utworzy jaki obrzdek nowy, judejsko-katolicki w zwizku z misj barbikask; ale sprawa nie posuna si poza same tylko pomysy, wyraone w kilku broszurach; bibliotekarze wiedzieli o tym wicej od duchowiestwa. Swego czasu ks. Jan Unschlicht okrela si sam, jako kapan katolicki narodu ydowskiego. Potem atoli porzuci to stanowisko i uzna si Polakiem bezwzgldnie!1692. Ta sprawa przegrana jest z gry, znw z powodu sakralnoci cywilizacji ydowskiej. Jeeli yd porzuca w zupenoci dawn religi, ale radby zachowa swe ydostwo, a zatem pragnie zachowa cywilizacj ydowsk, lub przynajmniej co z niej. W takim razie musiaby nadal czerpa z Talmudu czy z Kabay, lub przynajmniej przysta do karaimw. Wpadamy tedy w absurd.
1689 1690

Je 206 Je 213 1691 Je 214, 215 1692 List jego w "Gosie Narodu" i uwagi redakcji w Nrze z 23 czerwca 1937. (Przypisek wydawcy). Feliks Koneczny zdaje si nie wiedzie, e ksidz Jan Unschlicht by podobno rodzonym bratem wybitnego polityka sowieckiego, Jzefa Stanisawa Unschlichta, ktrego crka wysza za m za wybitnego, sawnego potem w polskiej historii polskiego komunist Wadysawa Gomuk. Wedle sowieckiej encyklopedii ("Bolszaja Sowieckaja Encikopedia", tom 51, wydanie II, 1958, str. 300), Jzef Stanisaw Unschlicht (1879-1938), urodzi si w Mawie. Nalea w pocztkach stulecia do Socjal-Demokracji Krlestwa Polskiego i Litwy i nawet jeszcze w roku 1917 redagowa w Rosji polsk gazet komunistyczn "Trybuna". Gwn jednak jego rol bya (zarwno przed rewolucj jak w okresie rzdw bolszewieckich w Rosji) rola rewolucjonisty rosyjskiego, a potem czoowego dygnitarza w Rosji Sowieckiej. Wedle "Malej Encyklopedii Powszechnej PWN" (Warszawa, Polskie Wydawnictwo Naukowe, 1959, Str. 1078) podaje, e zosta on w ZSRR "1938 skazany na podstawie faszywego oskarenia, pomiertnie zrehabilitowany". Najwidoczniej zosta on rozstrzelany w jednym z procesw trockistw i innych "lewicowych" opozycjonistw, przewanie ydw. Encyklopedia ta podaje pisowni jego nazwiska jako Unszlicht. (Encyklopedia sowiecka obok pisowni alfabetem rosyjskim podaje w alfabecie aciskim Unschlicht). Nie znalazem drukowanych, ani adnych innych dowodw na to, e obaj Unschlichtowie byli brami, oraz e Pani Gomukowa (podobno w chwili gdy pisz porniona z mem i przebywajca w Izraelu) jest crk Jzefa Stanisawa Unschlichta, Podaj te wiadomoci jako wyraz communis opinio. Z pamici dodaj (czytaem o tym przed laty), e ksidz Jan Unschlicht dziaa przez czas pewien jako duszpasterz katolicki we Francji wrd tamtejszej polskiej emigracji. Jdrzej Giertych

Szczere przyjcie chrztu, szczere, a nie pospieszne - wiedzie nieuchronnie do zarzucenia cywilizacji ydowskiej ktra nie dopuszcza przecie Nowego Testamentu! Jake mona wyznawa Ewangeli tylko w kociele podczas naboestwa, a cywilizacj czerpa nadal ze rde naigrawajcych si wprost z Ewangelii? Dla chrzecijan jest to absurdem; dla yda, niestety, zarazem tragedi. W jakim jzyku ma si odprawia Msza w., w takim obrzdku judejskim? Po aramejsku? czemu nie po hebrajsku? w argonie chyba nie? Ale drugie pytanie; a w jakim jzyku wygasza kazanie, w jakim sucha spowiedzi? Doprawdy, trzeba by kilku rnojzycznych obrzdkw judejskich! Ale chrzest rzadko bywa przyjmowany przez ydw szczerze. "Do czsto bardzo poboni ydzi, urzdowi przedstawiciele wiary ydowskiej, posugiwali si tym rodkiem (tj. przechodzili na inn religi) dla uratowania ycia. Poczwszy od owego rabina Eleazara ben Parta, ktry pozornie wystpowa jako poganin za cesarza Adriana i od Izmaela ibn-Negrela. ktry jako rabin Samuel miewa odczyty o Talmudzie, napisa metodologi, udziela wyjanie w kwestiach religijnych, a jednoczenie jako wezyr muzumaskiego krla Habusa wydawa odezwy, zaczynajce si od sw: ChamduIllahi, w zakoczeniu za napomina tych, do kogo si stosoway te urzdowe dokumenty, aby yli nadal podug przepisw islamu - a do wielkiego Majmuna, ktry uwaa, e posiada do powodw, usprawiedliwiajcych do wyznawania pozornie mahometanizmu; a do samozwaczego mesjasza, Sabbata, ktry wyznawa mahometanizm, cieszc si pomimo to poszanowaniem wrd wiernych; poczwszy od neapolitaskiego yda Bazylego, ktry pozornie da ochrzci synw swoich, aby pod ich firm nadal prowadzi handel niewolnikami (handel w by ydom wzbroniony), a do tysicy i setek tysicy marranw, ktrzy od czasw przeladowa ydw na pwyspie pirenejskim mienili si chrzecijanami, a przy pierwszej sposobnoci powrcili do starej wiary; co za dziwny taniec ludzi, czcych najwysz wytrwao z najwysz gitkoci"1693. Osobne stowarzyszenie celem nawracania ydw powstao najpierw w tym kraju, gdzie Izraela najbardziej uwielbiano, mianowicie w Anglii, w r. 1807 z siedzib w Londynie1694. Stamtd sprowadzi kilku misjonarzy Adam Czartoryski, zakadajc w Warszawie Towarzystwo Biblijne "celem szerzenia chrzecijastwa wrd ydw". Wwczas - jak stwierdza historyk ydowski - "neofici byli dobrze widziani w spoeczestwie polskim, ktre przyjmowao ich wtedy ze wzgldami wprost nadzwyczajnymi"1695. W roku 1828 zaoono przy uniwersytecie warszawskim czteroletni kurs "staroytnoci hebrajskich". Profesor tego przedmiotu, ks. Chiarini, ulega zudzeniu, jako ydzi przestaliby by ydami, gdyby nie Talmud. Na dwa lata przed pozyskaniem katedry umieci w wydawnictwie Drakiego "Miscelle polskie" rozprawk w tym sensie. W roku za 1829 wyda wasn prac "Theorie de judaisme" z zarzutami przeciw talmudyzmowi (podobno opart na Eisenmengera "Entdecktes Judentum", Krlewiec 17111696. Potem, w czwartym dziesicioleciu XIX wieku zajmowa si wiele zagadnieniem nawracania ydw krl Fryderyk Wilhelm III1697. Nawrcenia na protestantyzm, a przynajmniej przyjmowanie chrztu w konfesji augsburskiej, mnoyy si. Ju znany nam Salomon Majmon, w ktrego pamitnikach nie ma nigdzie ani krzty skonnoci do chrzecijastwa, kiedy okoo roku 1780 w Hamburgu znalaz si w opaach, myla o chrzcie1698. Z potomstwa Mendelsohna (owego "trzeciego Mojesza") jeden tylko syn pozosta przy ydowskiej religii. Podobnie

1693 1694 1695 1696 1697 1698

Sm 300 Phi I 71 Hi 110-111 N IV 241, V 399 Phi I 260 Mai II 216

ochrzci si Friedlander, doradca rzdu Kongreswki w sprawie ydowskiej; a przykad jego pocign wielu1699. Ale gdy okoo roku 1820 chrzty staway si masowymi, gdy w roku 1823 obliczano, jako poowa mniej wicej ydowskiej gminy Berlina przyja protestantyzm, zbyt trudno byo przypuszcza e nastpio masowe przejcie si tezami Lutra czy Kalwina. Porzucali jednak cywilizacj ydowsk; albowiem ydom inteligentnym wydawao si wwczas ydostwo "trupem o yciu pozornym"1700 W roku 1824 rozwiza si Verein fr Kultur und Wissenschaft des Judentums w Berlinie, a prezes jego, Eduard Gans, przyj niebawem chrzest, aeby mc otrzyma katedr prawa, co dla yda byo wwczas w Prusiech niedostpne. Potpili go wspwyznawcy, a najbardziej Henryk Heine1701. Heine nie opuszcza adnego posiedzenia owego "Kulturvereinu", a przez trzy godziny w tygodniu naucza ubogich ydw z Polski historii i geografii - ale niebawem sam chrzest przyj dla zachowania posady. Podobnie ochrzci si cakiem oportunistycznie Loeb Baruch, publicysta wsawiony zwalczaniem antysemityzmu w Niemczech i nazwa si Ludwik Boerne. Ale Heine zapisa w testamencie z roku 1851 jako od czterech lat powrci do uczu religijnych1702. Nawrci si wic z ateisty do deizmu, a z deizmem do judaizmu. Przybywao chrztw pozornych co niemiara. W latach 1875-1879 przyjmowao protestantyzm w starych prowincjach pruskich po 62 ydw rocznie; w roku 1880 ju 120, a w roku 1888 a 348, w caym za pastwie pruskim (z Wielkopolsk tedy) 368, a w roku 1902 ju 413. W reszcie Niemiec przyjmowao protestantyzm w latach 1880-1903 przecitnie po 94 w caych wic Niemczech po 520. Nawrcenia na katolicyzm zdarzay si tylko wyjtkowo. Co ciekawsze, e w Galicji i Bukowinie nie bywao wwczas wcale wychrztw, chocia ilo ydw dochodzia miliona. Po Niemczech najwicej wychrztw wykazywaa Anglia1703. Jeszcze z czasw Fryderyka Wilhelma III istnia w Berlinie "Evangelisch-lutherischer Zentralverein fr die Mission unter Israel", ale zawiesi sw dziaalno w roku 1890, zgorszony . . . tymi licznymi nawrceniami. Okazao si mianowicie, jako po wikszej czci chrzciy si wyrzutki spoeczestwa ydowskiego. Obliczono sobie przy tym, e kady taki chrzest kosztowa przecitnie 772 Mk., gdy tymczasem w Londynie wypadao zaledwie po 41 Mk.!1704. Angielscy wychrzci lubuj si w sektach baptystw i adwentystw. Baptyzm powsta w Anglii w roku 1683, przeszed do Ameryki Pnocnej, ale ku wschodowi nie szerzy si; a dopiero w roku 1894 przeszczepi si do Hamburga wychrzta Korber i dopiero to niemieckie odgazienie wdao si w propagand na ziemiach polskich i litewskich. O adwentystach za na mudzi donosi publicysta, ktry zwiedza t krain niedawno, bo w roku 1930, co nastpuje: Adwentyci ci "wic sobot, nie jedz wieprzowiny i hoduj przepisom hebrajskiego tref-koszer. Na Litwie (to znaczy w obecnym pastwie letuwskim) jest adwentystw do piciuset osb, gwnie mieszkajcych w Kownie. Charakterystyczne, e do sekty tej nale przedstawiciele wielu narodw: Litwini, ydzi i kilku Polakw... Naboestwa odprawiaj w kad sobot w jzyku rosyjskim"1705. Ten ostatni szczeg wskazuje, jako propaganda zacza si jeszcze za czasw carskich i dotychczas nie wygasa, trzymajc si wci starych form. O ile si to nie zmieni, byby adwentyzm zapewne skazany tam na zanik, bo kto z modych zechce modli si w jzyku ... niezrozumiaym? W Warszawie i w ogle na ziemiach polskich urzdza si t propagand w jzyku polskim. Kto j urzdza? Czy nie ydzi, pozorni wychrzci?, bo doprawdy skd baptystom czy adwentystom skok do Warszawy?!
1699 1700 1701 1702 1703 1704 1705

Bf 189 Phi I 164, R1 364 Phi I 162, 170. Ten Verein zaoony w polu. Phi I 176, 177; Js 325 Phi II 132-135 Phi II 132 Se 107,108

Na lsku Cieszyskim grasuje te sekta sabatystw, obchodzcych szabasy. Dom modlitwy maj w Ustroniu. Zachowuj si tajemniczo i nie chc rozmawia o swoim wyznaniu. Na prawosawie przechodzio wielu ydw, eby mc mieszka poza "lini osiedlenia", w Rosji waciwej, gdzie nie atwo byo o prawo zamieszkania, tudzie w caym pastwie, aeby by przyjtym do szk; redniej i na uniwersytet poza wyznaczonym ydom kontyngentem, jako chrzecijanin. Szczerego nawrcenia na prawosawie nikt dotychczas nie zapisa. Mamy natomiast zapisk szpetnej treci u Asza: Dwojra Leja Braunstein, czyli Madame Kwaniecowa, wacicielka domu rozpusty, oficjalnie prawosawna, pozawieszaa nawet "w izdebkach pensjonatu" ikony prawosawne, a na stolikach jej prywatnego mieszkania leay dookoa modlitewniki i biblie, po ktrych byo zna, e si ich uywao. Obchodzia te wita podwjne: i ydowskie i prawosawne1706. O ydowskich wpywach na prawosawie w wieku XV bya ju mowa. Wznowiy si potem w rosyjskim sekciarstwie. Np. "sekta zachowujca wiele obrzdw ydowskich, Mookanie (inaczej sobotnicy, Seleniewscy od Seleniewa, zaoyciele (wic sobot, dopeniaj obrzezania i w ogle zachowuj wszystkie prawie obrzdki wyznania mojeszowego1707. Na Cyprze istniaa w wieka XII obok talmudystw i karaimw jeszcze jaka sekta sabatujca; czy take z mechanicznej mieszaniny z chrzecijany? Niewtpliwie dziaaj w najlepszej wierze angielsko-ydowskie stowarzyszenia Hebrew Christian Testimony, London Jews Society, Bols Friends of Israel, posiadajce podobno agencje w Warszawie, a Bols take w odzi i jedna z nich w Otwocku. Czy traktuj kwesti nawrcenia jednakowo, nie wiadomo; rwnie nie wiem, na jakie chrzecijaskie wyznanie dokonuje si nawraca, o ile wypadki takie zdarzaj si i czy nie zachodz stosunki podobne do tych, jakie skoniy w swoim czasie berliski Zentralverein, i wola si rozwiza? Niech wzgldem wychrztw nie ma ju granic. Spotkaem si nawet z zapatrywaniem, e naleao by zakaza chrzci ydw. Z tamtej za strony syszaem wyrzekania yda, ktry sam wasn obserwacj i prac wewntrzn nad sob doszed do przekonania, e naley przyj katolicyzm, i ktrego chrzest byby na pewno szczerym: "Musze chrzest odoy, a si zbogac. Przez chrzest utracibym bowiem klientel ydowsk, a chrzecijaskiej nie pozyskabym; chrzecijanie wol i do yda, ni do wychrzty". Pewien kapan (jeden z najwiatlejszych w Polsce) mawia, e nie byo by nic gorszego dla Kocioa, jak gromadne chrzty ydw; gdyby za wszyscy ydzi w Polsce nawrcili si, byoby to upadkiem katolicyzmu u nas, a moe nawet kocem (z powodu zaydzenia Kocioa). Tamta za strona rzuca haso, eby bezwarunkowo nie chrzci si, bo to si i tak na nic nie zda wobec gojw. Doprawdy atwiej chyba rozwiza osawion kwadratur koa, ni kwesti wychrztw. Mona si wychrzci, a nie przesta by ydem, albowiem co innego wyznanie, a co innego narodowo. Co dopiero pisalimy o zwierzeniach i pogldach zasadniczych Jahudy ibn Ezry, dla ktrego byo rzecz jasn, "e jest i chrzecijaninem i ydem". Trafiaj si "chrzecijascy ydzi" nie tylko w Polsce. W Londynie np. jest stowarzyszenie ochrzczonych ydw, ktrzy stali si misjonarzami i s szczerymi i penymi chrzecijanami, a ktrzy uwaaj si za czonkw narodu ydowskiego". W Polsce tacy ydzi miewaj powoania "wysze" i intratniejsze. Z kocem roku 1937 stwierdzono, e "w Warszawie, przy ul. Sewerynw, istnieje od dawna (widocznie dotd "zadekowane") Stowarzyszenia ydw-chrzecijan", do zarzdu ktrego wchodz: p. Jakub Krzemiski, prezes Najwyszej Izby Kontroli Pastwowej; wiceminister skarbu Grodyski; b. minister przemysu i handlu p. Fl. Reichman; prezydent Krakowa, p. Kapellner-Kaplicki i genera Bernard

1706 1707

AsP 435, 436 N tom V 149

Mond"1708 (dodajmy: osawiony komendant Krakowa z koca sierpnia 1944). A wic chrzecijanie, ale nie Polacy. Nie Polacy na takich stanowiskach?! Podobnie we Lwowie wykryto takich nie Polakw podczas walk z Rusinami. "Zdrowi modziecy z rodu neofitw" owiadczali, e "nie mog walczy z Ukraicami, ktrzy im nic zego nie zrobili"1709. Przypomina si anegdotka (a moe to fakt?) z Francji: "Kiedy winszowano ksidzu, ktry ochrzci Andrzeja Maurois, mia on odpowiedzie: "C'est un catholique de plus, quand meme ce n'est pas un juif de moins"1710. Trudnoci z neofitami wygadziyby si i wyjaniy, teoretycznie i praktycznie, gdyby mona byo wiedzie, czy danie chrztu jest ze strony katechumena pocztkiem jego odydzenia, czy te kocem i uzupenieniem nieodzownym. W ciekawym toku sprawy o asymilacj by i taki epizod, i demonstracyjnie niektrzy ydzi nie przyjmowali chrztu, aeby okaza, e yd moe by i bez chrztu dobrym Polakiem. Takim by Wobil, o ktrym bya ju mowa. Takim te chcia by "zacny Henryk Nusbaum, wydawca asymilatorskopropagandowego pisma "Rozwaga", ktry przez cae ycie niemal wierzy w asymilacj przy zachowaniu religii ydowskiej; skoczy na tym, e si wychrzci wybrawszy naprawd i szczerze polsko, bo usun si w zacisze domowe schodzc z widowni i nie szukajc interesw politycznych"1711. W tym wypadku chrzest by zakoczeniem procesu przejcia do obozu cywilizacji aciskiej. Gdyby istniay sposoby pomiaru intencji i wymiaru cech cywilizacyjnych, owiadczylibymy si wszyscy zapewne za tym, aeby chrztu udziela tylko ydowi ju odydzonemu. Kt jednak podejmie si zmierzy dokadnie stopie odydzenia? Musimy t spraw pozostawi uznaniu duchowiestwa i nikt nie poradzi na to, e mog si zdarza bolesne pomyki. W kadym razie trzeba prbowa, czy i o ile da si oznaczy rodzaje i stopnie odydzenia. Sama "asymilacja" niesie ze sob wybitne nieraz pozory odydzenia. Mody yd, pragncy ksztaci swj umys, musi si uczy od gojw, a zatem czyta przede wszystkim w jzyku tubylcw, wrd ktrych urodzi si i wychowa, wzgldnie w jzyku narodu panujcego nad tym obszarem. Nowe problemy zachwycaj modzieca i przywizuje si rzeczywicie do tych, ktrzy mu je pierwsi wska. Objaw to powszechnie obserwowany i atwo zrozumiay. Np. chopcy, ktrzy nie otrzymali we waciwym czasie wyksztacenia religijnego o poziomie rwnym poziomowi oglnego ich wyksztacenia, dorsszy, zaspokajaj swj zmys religijny na jakiejkolwiek doktrynie, jaka wejdzie im w drog w krytycznej chwili. Nasi adwentyci, antropozofowie i "badacze Pisma w." itp. maj wszyscy to wsplne, e aden z nich nie umie katechizmu. Stanowili pod wzgldem religijnym tabulam rasam, na ktrej pisa, kto zabra si do tego w chwili stosownej. Takie przesilenia religijne zdarzaj si u modziey ydowskiej rzadko, gdy bywa wiczona w "Prawie" na ywych przykadach, a przy tym nie atwo jest rezygnowa z godnoci i poytkw wybrastwa. Czste natomiast s przesilenia z powodu ideaw ycia zbiorowego, a zwaszcza takich, ktrych ydostwo nie posiada, a ktre piknem swym i wzniosoci porywaj mody umys. Tu naley w pierwszym rzdzie poczucie narodowe, patriotyzm. Nasika nim w pewnym okresie ycia niemal kady mody yd, wychowywany wrd naszej modziey. Nie rozumie jeszcze dobrze, o co chodzi, lecz ulega prdowi, rozbudzajcemu w nim uczucia szlachetne, do ktrych modzie bywa z reguy dostpna. Najzupeniej szczerym jest ten mody yd u Asza (nazwa go Hurwiczem), ktry, jako patriota polski, mia (rzecz prosta) niech do narzuconego jzyka rosyjskiego. Nie lubi rosyjskiej literatury, a sowo "litwak" byo najgorsz obelg w jego domu. Zaoy potem szko prywatn, ydowsk, i uczy w niej "po cichu" jzyka
1708 1709 1710 1711

Pn 89 Pn 89 Pn 24 Pn 80

polskiego. W pitki wieczorem, w kku rodzinnym czytywa Mickiewicza lub Sowackiego. Ukrywa u siebie zakazane utwory, jak "Wallenroda" i "Dziady" lub "Noc listopadow" Wyspiaskiego. Z nich czerpa w cikich godzinach zapa, otuch i wiar; z nich czytywa gono "w chwilach dobrego nastroju w pitkowe wieczory". Ten Hurwicz jest jeszcze z pokolenia, nie tknitego za modu socjalizmem; ale syn jego, gimnazjalista, zaspakaja modziecze poszukiwanie ideaw we wskazaniach Marxa, i oto taka scena: "Wanie gdy nauczyciel by w najwikszym ferworze i mwi w pomiennych sowach o zesacach, ktrzy ponieli najwiksze ofiary dla ojczyzny i "krwi sw zaczerwienili niene pustynie Syberii", szepn gimnazjalista lekcewaco do matki: Co on tam bzdurzy o idealizmie? Powstacy stali si pniej kapitalistami, zagrabili bogactwa syberyjskich kopal i tgo wyzyskiwali proletariat tamtejszy"1712. Skde powzi wiadomo o powstacach, ktrzy stali si na Syberii wacicielami kopal? Zapewne od jakiego yda, takiego, ktry by rwnoczenie socjalist i patriot rosyjskim. Bya mowa o przywizaniu ydw do stron rodzinnych, lecz uczucia Hurwicza przekraczaj ten szczebel bardo wysoko. Wcale nie niej bucha patriotyzm przeciwny, rosyjski. Grono ydw wiedzie rozmow w takim duchu, i "czowiek obcy, nie znajcy stosunkw mgby z tej rozmowy przy stole wynioskowa, e znajduje si nie w kole przeladowanych ydw, lecz w patriotycznym, rosyjskim towarzystwie" ... "co do Polakw (rzecze jeden z nich) pozwolibym im chtnie wynie si. Rosja nie ma z Polski najmniejszej korzyci, przeciwnie, tylko nieprzyjemnoci. Natomiast Polska wzbogaca si kosztem wielkiego rynku rosyjskiego, ktry zaopatruje. Bez nas nie mogaby istnie ani dnia" ... "Nie oddamy ani pidzi naszej ziemi, czapkami ich wypdzimy" ... "Od Karpat po Ocean Spokojny, ktry dzieli nas od Ameryki - oto jedyne nasze haso! Karpaty i Pacyfik, to nasze naturalne granice. Jest to wita ziemia naszej matki Rosji i biada temu, kto zechce jej dotkn" ... "By Rosjaninem, znaczy to: nosi w sobie wiecznie czujne sumienie, ktre stale da rachunku z naszych czynw. Tego czujnego sumienia nie posiada aden inny nard, tylko my"1713. A ci "my", to sami ydzi! Wobec tego atwiej jest zrozumie (a co wprawiao nas czsto w osupienie), e najarliwszymi szowinistami madiarskimi bywali ydzi. Patriotyzm ich by zacieky, zaarty. Kiedy przed laty podniesiono kwesti narodowoci polskiej na poudnie od Tatr i upomniano si o jzyk polski dla tej polskiej krainy, zatrzsa si caa prasa ydowsko-madiarska. Podobnie najgorliwiej podburzali przeciw Polakom ydowscy patrioci prusactwa. Wszystko to mogo by cakiem szczere, chocia jedno przeciwio si drugiemu. Oto cz tragedii ydowskiej! Przeszy te porywy, lecz dlatego, e "goje" wyprosili sobie patriotyzmy nie proszone. Wtedy zaczo si kucie wasnej ydowskiej narodowoci, a e to jest utopi, wic tragedia ydw staje si jeszcze cisza. Przypumy (jak powyej przypuszczalimy, oglny chrzest ydw), e wszyscy ydzi w jakim kraju odpowiednio liczni, wic ydzi "wschodni", staj si patriotami, e tedy przybywa krocie patriotw Polakom, Madiarom, Rumunom. Co by z tego wynikno, okazao si na przykadzie Rosji, gdzie ci patrioci pozamieniali si w "komisarzy ludowych". Podobnie owi krzykliwi "Arpadowie" stanli byli po strojnie Beli-Kuhna. Nastpiby wszdzie zwrot taki sam, jak w domu owego Hurwicza. Albowiem ich patriotyzm nie jest nigdy wyrozumowany, lecz impulsywny, wyniky z potrzeby pewnego uczucia w pewnej dobie ycia: jest przeto pytki, powierzchowny. Tote czepia si z reguy negacji: miuje Polsk, poniewa nienawidzi Rosji i miuje Rosj, poniewa nienawidzi Polski - i na tym koniec. Gdyby przeto patriotyzm narodw europejskich zaydzi si, nienawi wzajemna staaby si gwnym motorem ycia midzynarodowego. Rezultat taki sam, jak u tych ydw, ktrzy wyrozumowali, e trzeba te nienawici szerzy w interesie ydowskiego panowania nad gojami. Przeraliwy zaiste przykad, jak wypoyczanie sobie przez ydw pewnych ideaw od "narodw" zwraca si w nastpstwach przeciwko tym narodom, nawet natenczas, kiedy odruchy te byy szczere, Z reguy patriotyzm ydowski bywa szkodliwy dla tych, ktrym mia by poyteczny.
1712 1713

As W 10, 11, 26, 51, 97, 99, 101 As P 37-39

U nas patriotyzm jest sum pewnych pogldw, jest wykoczeniem naszej struktury ycia zbiorowego. Jeeli yd naby przedtem szereg naszych waciwoci i skutkiem tego sta si patriot (np. polskim), jeeli patriotyzm ich objawia si a na kocu rozwoju, natenczas moe by trwale prawdziwym i osadzonym gboko. Jeeli jednak yd zaczyna od patriotyzmu swe odydzanie, skoczy si to na zaydzeniu patriotyzmu. Zupenie to samo co przy kwestii chrztu. Z obserwacji tych wynika indukcyjnie, jako istnieje jaki porzdek w odydzaniu si, jeeli ono ma by prawdziwym i skutecznym. Na pierwszym miejscu postawi musimy postulat, eby yd zerwa z doktryn wybrastwa, eby jej nawet nie prbowa "modernizowa", lecz eby j bezwarunkowo odrzuci. Od tego zaczo si odydzanie sawnej rodziny Creizenachw, rabina Michaa (zm. 1842) i syna jego Teodora. Drugim dopiero byo punktem u nich zaniechanie obrzezania. Wybucha o to w Niemczech wielka polemika; pojawi si w tej sprawie memoria 29 rabinw (ok. r. 1843). Charakterystycznym byo, e dwaj rabini Hess z Wejmaru i Hildheim z Kpna, ktrzy przystpili do zaoonego przez Michaa Creizenacha "Verein der Reformfreunde", a zapdzali si tak daleko, i porzucili wicenie sabatu, owiadczyli si rwnie przeciw mesjanizmowi ydowskiemu, lecz obrzezanie zachowywali1714. Ci tedy zatrzymali si w poowie drogi. Nawet przyjmujcemu chrzest z najgbszego przekonania ydowi trudno jest przyswoi sobie historyzm, waciwy cywilizacji aciskiej. Mimo dugich lat bada i zastanawiania si wieloletniego nie mgbym udzieli odpowiedzi kategorycznej na pytanie: co atwiej zmieni, religi, czy cywilizacj? Najtrudniej przej z gromadnoci w personalizm, ktry stanowi zasadnicz i najwysz cech naszej cywilizacji. Osobniki, dziaajce przeciwko historyzmowi i personalizmowi, s szkodnikami wrd cywilizacji aciskiej, chociaby im niczego nie mona byo zarzuci ze stanowiska czysto religijnego. Robi wyrzuty mona tylko tam, gdzie zachodzi za wola. Bywaj zarzuty, ktrych nie mona czy z wyrzutami. Sploty warunkw ycia zbiorowego s tak zawikane, i nieraz najlepsza wola moe wyda skutki jak najgorsze. Choby yd ochrzczony z najwiksz szczeroci intencji chcia ca dusz suy katolicyzmowi, jeeli jednak nie posiada, nie rozumie i nie odczuwa historyzmu i personalizmu, najlepsze jego chci w najlepszym razie pjd na marne, a moe si nawet wydarzy, i wydadz skutki ujemne. Koci katolicki jest wprawdzie kategori myli i zjawisk pojemniejsz od cywilizacji (rozmaite cywilizacje znajdoway w nim miejsce, znajduj je i znajdywa bd), lecz w Europie rozwj, nawet sam byt katolicyzmu zwizany jest z cywilizacj acisk. Porednio tedy wyrzdza szkod Kocioowi, ktokolwiek wykracza przeciwko cywilizacji aciskiej. Odydzenie, jeeli nie jest radykalne, zamienia si w zaydzenie. Nie tyczy ten bieg rzeczy samej tylko cywilizacji ydowskiej, lecz kadej a kadej. Albowiem takim jest najwysze prawo Historii, ktre brzmi: Nie mona by cywilizowanym na dwa sposoby. Stosownie do tego prawida nasuwa si kryterium szczerego nawrcenia si na yda. Nie mona bowiem by w Europie katolikiem poza cywilizacj acisk, ani by Polakiem Polsce poytecznym. Wspomniano powyej "tragedi yda" odydzajcego si. C on nabywa na miejsce tego wszystkiego, co z siebie zrzuca? Skoro tylko z monolatrysty staje si monoteist, ju pocznie si odsuwa od Tory. Trzeba by gbszego wyksztacenia filozoficznego, eby przeby ten okres ycia bez szwanku moralnego. Og odydzajcych si wionie w tej fazie pustk duchow, ma w sobie i przed sob samo tylko ycie materialne, a to mylcemu czowiekowi nie moe da adn miar zadowolenia z ycia. Chwil cikiego zaiste przesilenia jest ta, kiedy yd przestaje wierzy w wybrastwo. Zapadaj si wwczas pod nim fundamenty ycia.
1714

Phi I 202, 204

Nie ustaje tragedia, chocia si nawrci na chrzecijastwo; pogarsza si nawet, poniewa w szczero nawrcenia z reguy nikt nie wierzy. Wychrzci, napitnowani u Krasiskiego, nie zmienili si niestety, od owego czasu. Urzdza si mimikry, "pki wszystko nie przejdzie do rk naszych"1715. A jednak bywaj wyjtki! Jak straszn krzywd wyrzdzamy takiemu wyjtkowemu neoficie, odmawiajc mu szacunku i zaufania! Tote chrzecijanie pragncy mie czyste sumienie, postpuj wobec wychrztw w myl zasady, e lepiej eby stu winnych uszo bezkarnie, ni eby jeden niewinny mia by skazany. Niewtpliwie tak nakazuje etyka. Ale te dziki temu jake panosz si wychrzty! Z jak swobod dziaaj na nasz szkod! Jak wybrn z tego dylematu? yd neofita, ktry oeni si z rodowit chrzecijank, wzbudza wicej zaufania; czy jednak zgadniemy yda, ktry nawracajc si, nie oddali przedtem ony, lecz rwnie namwi j do chrztu? S to sprawy tak dalece indywidualne, e atwiej si gubi w nich, ni orientowa, a mieci si w nich niemao tragedii yda; a wszelka tragedia domaga si szacunku ... Istniej natomiast dwa inne kryteria szczerego nawrcenia: yd odydzony poowicznie staje si niewtpliwie najgorszym szkodnikiem wrd nas, choby chrzest przyj. Nie naleao by udziela chrztu takim, ktrzy przedtem nie zerwali z ca cywilizacj ydowsk. W stosunkach naszych, tj. naszych czasw i warunkw bytu, taki tylko yd porzuci cywilizacj ydowsk, ktry sta si przeciwnikiem masonerii i socjalizmu, a zoy tego dowody. Rozejrzyjmy si koo siebie uwanie, a uznamy nieodzowno i "praktyczno" tego wymagania. Nie ma za w naszych dzisiejszych stosunkach koa ycia tak ciasnego, iby kwestia socjalizmu nie usuna si w nie; nawet "trzymajcy si z daleka od wszystkiego" zahacza mimowoli o ten czynnik. Neutralno za wzgldem socjalizmu naley uwaa za skryte sympatyzowanie. Drugie kryterium jest proste: jake nie mie w podejrzeniu chrztu, na ktrym yd ... zarobi? Niechaj wychrzta poprzestanie na tej karierze, jak by mg osign i bez chrztu ... a kwestia wychrztw przestanie istnie. Ktryby yd nie mg si zgodzi na te dwa warunki, niechaj si lepiej nie chrzci! Ale te z caego serca uznajemy bratem takiego, ktry odpowie tym kryteriom.

1715

Cytata z frankistowskiej "Ksigi sw", przytoczona ju powyej na samym kocu rozdziau XXX

XXXIX. JAK ZAATWI KWESTI YDOWSK

Spisano na ten temat ca bibliotek, lecz na prno, albowiem brak w tym wszystkim metody. Naley przede wszystkim zada stanowczo pytanie: czy to moebne, ebymy zaatwiali kwesti ydowsk, pki umys nasz jest zaydzony? Wszystko na nic, pki nie wyrugujemy ydostwa z samych siebie. ydzi odnieli nad nami wielki tryumf, narzuciwszy znacznej czci naszego ycia zbiorowego metod swej wasnej cywilizacji. Zataczamy si skutkiem tego w koobd, w chorob cywilizacyjn, groc rozkadem (opisan w "Cywilizacji bizantyskiej"). Mylimy si co do kierunku nastpnej wasnej cywilizacji, zatracamy cigo, tracimy rwnowag. Pomniejsza si w nas zdatno do odrniania dobrego od zego, korzyci a szkody i kurczy si coraz bardziej kultura czynu, a zatem cywilizacja aciska prowadzi wasn walk o byt z coraz lichszym skutkiem. Susznie zwraca uwag Lwe ju w roku 1835, e "przydaaby si nam pod niejednym wzgldem emancypacja od ydowskiego nacisku"1716. Geneza tego nacisku w niewaciwym pojmowaniu ksig Starego Testamentu (zwaszcza od czasw protestantyzmu), a uwaszcza na bezkrytycznym przyjciu teorii wybrastwa, ktr nakrcano nieraz, aeby wspczesne denia doczepi koniecznie do Starego Zakonu. Dante wymyli wybrastwo drugie dla "ludu rzymskiego", a Bossuet opar widok caej Historii powszechnej na judeocentryzmie. Uwielbienie Izraela tak dalece oszoomio umysy, i chcc obecnie strz z siebie wpywy cywilizacji ydowskiej, musimy przystpi do reform w yciu zbiorowym, sigajcym gboko. Zadanie nad wyraz cikie, a stanowice pierwszy warunek i wstp do zaatwienia sprawy ydowskiej! Najpierw trzeba usun niewspmiernoci. Nie mona, by cywilizowanym na dwa sposoby. Aut-aut. Albo musimy si odydzi, albo zginiemy marnie w zaydzeniu. W tezie tej nie ma antysemityzmu, lecz tylko ostrzeenie przed mieszank cywilizacyjn; to samo tyczy si cywilizacji bizantyskiej lub turaskiej. Kada z nich jest antyspoeczna wzgldem spoeczestw cywilizacji aciskiej. Nie moe rozwija si cywilizacja, w ktr wplota si druga; c dopiero, jeeli ma si do czynienia z takimi przeciwiestwami, jakie dziel cywilizacj ydowsk od aciskiej. Musi si przeto wystpi energicznie do walki z metod patriotyczn (chyba aprioryczn W.G) i z gromadnoci. Pki nie za pno, trzeba nawrci z fatalnej drogi, i ruguje si w yciu zbiorowym organizmy, a mechanizuje si coraz bardziej pastwo i spoeczestwo; tpi si personalizm, a hoduje coraz usilniej gromadno. Nasza pastwowo totalna, wcibska, statystyczna, biurokratyczna, jest jakby kahaem na olbrzymi skal. Zaguszamy historyzm, a dajemy posuch coraz cudaczniejszym wymysom aprioryzmu medytacyjnego. Cakiem po ydowsku zapatrujemy si na prawo, jako na jedyny regulator ycia zbiorowego i wyczn namiastk sumienia. Paragrafiarstwo nas zera, kruczkarstwo demoralizuje, a wyczno kazuistyki wysusza umysowo nasz. Do cikich niesprawiedliwoci wiod nasze kodeksy przez to, e wszystko chc przewidzie, a sdziego krpuj, nie dopuszczajc do gosu susznoci i sumienia. W interpretacji prawa zapanowaa metoda talmudyczna finezyjnego krtactwa i komentatorstwa bez granic. Prawo stao si doprawdy sieci pajcz na drobne muchy, przez ktr przebijaj si jednak doskonale grube owady; najgorsze otry rozbijaj si bezkarnie "w zgodzie z ustawami". Byle nakrci do litery przepisu! Z tym musi si zerwa, jeeli nie mamy utraci sam zmys moralnoci. Albowiem "zasada" interpretacji prawa polega na dokadnym rozumieniu caoci przepisw, ich pobudek i celw, a nie na czstkowym i oderwanym od caoci ich stosowaniu"1717. Prawo jest zasadniczo syntez, analiza
1716 1717

S I p. XXI Ks 260

ma tylko rol pomocnicz; przepis naley interpretowa stosownie do syntezy prawa (zdanie jednego z sdziw naszego Sdu Najwyszego, ktry, niestety, nie daje si nakoni do pira). Wszedszy na opaczn pod tym wzgldem drog, stalimy si podobni do ydw i w tym take, i zatracilimy filozofi prawa. Jake gboko musz reformy siga w tej dziedzinie! Nasza struktura spoeczna staje si coraz wadliwsza. Garduje si za przemysem, a rwnoczenie zaniedbuje si handel, a rzemioso wrcz gnbi si. W naszych czasach "wszystko si robi, eby oddali jak najbardziej spoywc od wytwrcy"1718 zupenie w myl ekonomi ydowskiej. Wmwiono w nas tyle bdnych poj, i przy usilnej pracy ludzi dobrej woli i zdrowego rozsdku minie jeszcze niemao czasu, nim nam bielmo spadnie z oczu. W naszym prawie publicznym, w naszych konstytucjach, peno wtrtw turaskich, bizantyskich i ydowskich. Prym wzia ustawa rzdowa polska, przejwszy starozakonne prawo mianowania przez gow pastwa swego nastpcy. Nie wytrzymamy te kosztw pastwowoci, istniejcych obecnie na kontynencie europejskim. Zbliamy si do nieuchronnego, oglnego bankructwa pastw, a wtedy czeka nas najgorsza rewolucja taka, i z jej odmtw zdoa si wydoby kiedy dopiero jakie pne pokolenie, stoczymy si na poziomy spoecznoci Azji centralnej, jeeli si spnimy z budow pastwa cywilizacji aciskiej, pastwa obywatelskiego, opartego na aposterioryzmie, historyzmie, personalizmie i autonomicznych organizmach. W takim pastwie cywilizacje obce strac wpywy i znaczenie. Stacza si bdzie coraz niej nasza pastwowo, sdownictwo, studium prawa, bezpieczestwo ycia i mienia, a wreszcie caa moralno publiczna i prywatna, jeeli nie zerwiemy z dwoistoci etyki, z zapatrywaniem, jakoby ycie publiczne musiao by zwolnione od moralnoci, zwaszcza polityka. Na spodzie tej rwni pochyej znajduje si stan acywilizacyjny; gdy za poczniemy si do niego zblia, natenczas cywilizacja ydowska zatryumfuje, jako jedyna, ktra w Europie pozostaa ywotn. Longum esset enumerare ... Ale wszelkie nasze bolczki, a zwaszcza te, ktre pochodz z przeszczepiania na nas poj czerpanych z cywilizacji ydowskiej, usun si dadz tylko w pastwie obywatelskim, opartym na samorzdach, w pastwie odpowiednim do cywilizacji aciskiej. W pastwie dzisiejszym, wszechwadnym i biurokratycznym, bdziemy si nadal zaydza coraz mocniej i wszechstronniej. Nie ma w tym nic do rzeczy powszechna niech do ydw; widzielimy jak dalece zaydzili si najwiksi antysemici ... Od paulicynw, ktrzy uwaali ydw za pd szataski, a do wspczesnej nam powieci francuskiej czy angielskiej (nie mwic o bardziej wschodnich) dowiedzie si mona o ydach samych niedobrych rzeczy. Od Marty "Syryjki", towarzyszki Mariusa, ktr on wodzi i wozi ze sob, (a ktrej ducha uwaa Maurras za zego ducha swych stron rodzinnych)1719, i od Bereniki Tytusa, a do usunitej przez opini publiczn angielsk kandydatki do tronu, stosy cae prawdy, pprawdy i fantazji o ydowskich intrygach; zna, e ich nigdzie nie lubiano. Jake lubie takich, ktrzy chc mie wszystkich za "podnek" i za niewolnikw swoich? Takich, ktrzy s wrogami caemu wiatu, bo im religia nakazuje czyni wszystkim le? Trudno, eby wobec tego nie powsta antysemityzm! Czsto stawa si krwawym. Od czasw najdawniejszych do najnowszych peno poematw aobnych na ten temat, deklamowanych po synagogach w smutne rocznice rzezi, jak np. rabina Abigdora Kara z koca XVI wieku w starej synagodze Pragi1720.

1718 1719 1720

Dmowski w "Przewrocie" Mr 225, 226 Brd 320

Skar si i al na siebie od wiekw obie strony z powodu nieporozumie nieuchronnych, ale te nie brak zarzutw obarczajcych ydw ciko w sprawach politycznych, a zarzutw susznych. Do Hiszpanii przywoali Maurw, w Polsce skadali si na zrywanie sejmw, we wszystkich krajach patronowali rewolucjom. Nawet w Anglii odzywaj si przeciwko nim gosy oburzone. Chesterton wyjania ich wpywy podobnie, jak wszdzie: Oto gdzie tam poowa gabinetu zaduona u ydw, jeden dostojnik przekupiony, drugi z bogat ydwk oeniony, inni wielmoowie dostaj udziay we fikcyjnych kopalniach itp. Wyrzeka na angielskich ydw, e wpywami swymi rzucaj Anglikw czsto "w strony, gdzie nie ma adnego powanego interesu angielskiego", lecz tylko interesy ydowskich spekulantw. A gdy si wydarzy przy tym klska "sztandarowi angielskiemu", doznaje wzgardliwych szyderstw od tych samych ydw, ktrzy Angli "wysysaj"1721. Jeeli nawet w Anglii mwi si ju o nich w ten sposb ... Zdaje si, e po obecnej drugiej powszechnej wojnie chwilowo wzmoe si wielce znaczenie ydw w Europie, ale te nie ulega wtpliwoci, e rwnoczenie i rwnolegle wzmoe si antysemityzm i stanie si powszechnym. W tej okolicznoci bdzie jego sia. Zarazem atoli podkopayby si wielce siy ydostwa na przyszo, gdyby Berlin naprawd zosta ubezwadniony. Jeeli Niemcy nie bd mogy zbroi si do ponownej wojny, jeeli wobec pacyfikacji Europy odpadnie militaryzm, zniknie te wtedy ekonomiczna hegemonia ydw nad Europ i poczn si chwia najwiksze fortuny ydowskie. Izrael osabiony ekonomicznie, tym bardziej bdzie zagroony powszechnoci antysemityzmu. Dotychczas antysemityzm bywa lokalny; wybucha mocniej, stawa si czynniejszym raz w tym, drugim razem w innym kraju; kraje, w ktrych panowaa w dawnym czasie cisza, staway si jakby filosemickimi i rzeczywicie rzdy ich zwracay si nieraz przeciwko pastwu "uprawiajcemu ucisk religijny". Co jednak bdzie, gdy antysemityzm pocznie by czynny rwnoczenie wszdzie, gdy przeciwko "midzynarodowi" nastanie porozumienie midzynarodowe; gdy sparafrazuje si pewne haso, ktrym ydzi od dwch pokole trzymaj ca Europ jakby w obleniu i obrci si w okrzyk: "Antysemici wszystkich krajw, czcie si!"? Natenczas nie da si ju zgania niechci przeciw ydom na przeladowania religijne lub rasowe; wszyscy spostrzeg si, e chodzi o walk z ca odrbn cywilizacj, e kwestia ydowska nie jest ani religijna, ani rasowa lecz cywilizacyjna. W znaczeniu cywilizacyjnym tego sowa, kt nie bdzie antysemit? Kt gdzie w jakimkolwiek kraju bdzie spragniony cywilizacyjnego zaydzenia? atwiej znale yda, ktry decyduje si przyswaja sobie cywilizacj acisk. Trudno przypuci, eby rodzimy Europejczyk wiadomie chcia si zaydza; s natomiast ydzi, chccy si odydzi cakiem wiadomie. Czy to mdrze, eby im w tym przeszkadza? Walka zasadnicza ze wszystkimi wychrztami jest czym potwornym. Odydza si kady yd, ktry nie chce czyni le gojowi, bo tym samym postpuje wbrew przepisom swej religii. Taki yd zblia si do chrzecijastwa, choby zrazu niewiadomie. Przez konsekwencj moe si sta nastpnie wychrzt. Trzeba ich odrnia starannie od takich, ktrzy tylko chrzest przyjmuj, niczego w sobie nie zmieniajc. Chcc zaatwi kwesti ydowsk, trzeba oczyci antysemityzm z bdw. Niestety, posiada on ich tyle, e mona powzi powane wtpliwoci, czy nie bywa czsto szkodliwszym dla nas, ni dla ydw. Bezwarunkowo wyrzdza szkody wielkie nam samym ten antysemityzm, ktrego cech haso "bij yda"! Moralno obowizuje bezwzgldnie, nawet w antysemityzmie. Wszystko, co wychodzi z zaoe niemoralnych, zwraca si ostatecznie przeciwko swym twrcom. Zarzumy wszelki "rasizm", jako pogld urgajcy i moralnoci i rozumowi. Nie gardmy nikim za to, e rodzi si ydem. Co on temu winien, i czy za zasug poczytywa, e kto drugi urodzi si nie w ydostwie? Sprawiedliwo wymaga jednak rwnej miary i wzajemnoci. Skoro ydzi maj nas za bydo, trudno, eby
1721

Ch 115, 116.

wrd nas nie powstaway odruchy przeciwko temu! My pytamy rwnie, jaka zasuga w tym, e kto urodzi si ydem? Na tym kocz, a powtarzam: Pielgnujmy u siebie jedn tylko cywilizacj, wycznie acisk, a ydowska cywilizacja sama usunie si z ycia publicznego, bdzie w nim wegetowa i zamiera. ydzi po pewnym czasie nie bd ani do liczni, ani na tyle bogaci, iby mogli tworzy nadal "kwesti ydowsk", zwaszcza, e najlepsi z nich odydz si. Cywilizacja aciska musi atoli by silna na tyle, eby posiada si przycigania w stopniu wyszym, ni dotychczas. Ksika niniejsza usuwa si od wszelkiej "aktualnoci". Nie jest jej celem ni budowa mostw do porozumienia ni niecenie nieporozumienia. Chciaem po prostu roztrzsa kwesti ydowsk ze stanowiska naukowego, a zdaje mi si, e to jest pierwsza prba tego rodzaju. W Krakowie, 8.IX.1943

OBJANIENIE SKRTW W PRZYPISACH Biblii cytaty znaczone wedug ksig, rozdziaw, wierszy, sposobem dawnym, ktry wydaje mi si lepszym, bo prostszy i bardziej przejrzysty od nowego, angielskiego. A Mary Antin: Von Ghetto ins Land der Verheissung. Stuttgart 1913. Ant Anthropologie Unter Leitung von Schwalbe und E. Hischer, bearbeitet von E. Fischer, R.F. Graebner, M. Hoernes, Th. Mollison. A. Pltz, G.S. Schwalbe. Teubner Leipzig und Berlin 1923. W ksigozbiorze: Die Kultur der Gegenwart, ihre Entwicklung und ihre Ziele, herausgegeben von Paul Hinnenberg. Dritter Teil: Mathematik, Naturwisenchaften, Media in Fnfte Abteilung: Anthropologie. Ar X. Jzef Archutowski: O natchnieniu Pisma witego. Krakw 1930. ArM Monoteizm izraelski i jego geneza. Krakw 1924 r. As Szalom Asz: Ameryka-Warszawa 1926. AsP Petersburg. Trylogii: Potop, cz I. Przeoy z niemieckiego Marceli Tarnowski. Warszawa 1931. ArW Wstp szczegowy. AsW Warszawa. Trylogii cz II. Przekad Wacawa Rogowicza. Warszawa 1931. AsM Moskwa. Trylogii cz III. Przeoy z niemieckiego Marceli Tarnowski, Warszawa 1932. Asz Wenus Szwarcwaldu. Tum. z ydowskiego M. Holzblatt, Warszawa 1925. Au Leopold Auerbach: Das Jdische Obligationsrecht nach Quellen und mit besonderer Bercksichtigung des rmischen und deutschen Rechta, systematisch dargestellt. I. Band, Einleitung: Umriss der Entwickelungsgeschichte des jdischen Rechts. Berlin 1870. B Emil Bourgeois: Duch dziejw Francji. Poprzedzone sowem wstpnym dra M. Sokolnickiego i listem autora do polskiego tumacza. Przekad dra Mariana Henzla. Warszawa 1931.

Ba Majer Baaban: Studia historyczne. Warszawa 1927. BaG Dzieje ydw w Galicji. BaR Rzemioso wrd ydw krakowskich i kazimierskich w XVI i XVII wieku. (Felietony Lwowskiej Gazety Wieczornej, 1922 ). Bb Martin Buber: Die Legende des Baalschen. Frankfurt a/M. 1908. Bd Henri Braud: Co widziaem w Moskwie. Tumaczy J. H. Pozna 1926. Be Georges Bernanoz: La grande peur des bien-faisants. Edouard Drumont, Paris 1931. Bf Brafmann: ydzi i kahay (Wyd. czwarte). Z objanieniami Teodora Jeske-Choiskiego. Warszawa 1914. Bfa Kniga kagaa. Wilno 1869. Bj Berdiajew: Der Sinn der Geschichte. Darmstadt 1925. B Bdy talmutowe od samych ydw uznane y przez now sekt siapwscieciuchw czyli contra talmutystw wyrachowane, dla ciekawoci czytelnika ze zezwoleniem starszych do druku podane roku Paskiego 1784. Bo Jacgues Bossuet: Uwagi nad histori powszechn, objaniajce pocztek, wzrost religii i odmiany pastw. Tom I. Od pocztku stworzenia wiata a do panowania Karola Wielkiego. Tumaczy X. Zygmunt Linowski. Warszawa 1772. Boi Gaston Boissier: La fin du paganisme. tude sur les dernire luttes religieuses en Occident au IV siecle. Tome I, II. Septime d Paris (drugie wydanie. 1894). Br Kazimierz Bartoszewicz: Antysemityzm w literaturze polskiej XV-XVII wieku. Warszawa 1914. Brd Max Brod: Tycho Brahes Weg zu Gott. Berlin 1927. Bt Pierre Batiffol: Le catholicisme des origines a saint Lon, Tome I. L'glise naissante et le catholicisme. Wyd. IX. Paris 1927. (Pierwsze wydanie 1908). Bz Rn Bazin: Charles de Foucauld, explorateur du Maroc, ermite au Sahara. Paris 1921. Ca Georg Caro: Sozial und Wirtschaftsgeschichte der Juden in Mittelalter und der Neuzeit. Dwa tomy. Leipzig 1908. Ch G.K. Chesterton: Der Mann, der zu viel wusste. Autorisierte bersetzung von Clarisse Meitner. Mnchen 1925. (Na dnie studni). Co Conrad (Korzeniowski): Opowieci niepokojce. Wyd. drugie, Warszawa 1929. D Fryderyk Drr: Proces Jezusa Chrystusa. Tumaczy Stefan Glaser, Wilno 1927. Dd Stanisaw Dedio: Pochodzenie ydw w wietle tradycji zachowanych u pogaskich autorw aciskich. Pozna 1927. DM Charles Diehl et Georges Marais: Le monde oriental de 395 1001. Paris 1936. Ds Roman Dmowski: wiat powojenny a Polska. Wyd. trzecie. Warszawa 1932. Du Georges Duhamel: Prinz Dschaffar. Deutsch von Erwin Rieger. Leipzig 1926. E Gerard Encausse (pseudonim Papus): Die Kaballa von Papus. Autorisierte bersetzung von Julius Nestler. Zweite und dritte Auflage, Leipzig 1921. Ea Wiedza magw i jej zastosowania teoretyczne i praktyczne. Spolszczy Tuber. Warszawa 1908. Biblii. Dzie wyborowych Nr 577. En Marek Ehrenpreis: Kraj midzy Wschodem a Zachodem;. Podr yda do Hiszpanii, Stanisaww 1930.

Fi Arkady Fiedler: Jutro w Madagaskarze. Wyd. drugie. Warszawa 1939. Fl Ulrich Fleischhauer: Gerichts Gutachten zum Berner Process. Die echten Protokolle der Weisen von Sion. Sachverstndigen-Gutachten, erstatet im Auftrage des Richteramtes V in Bern. Erfurt 1935. Ft Julius Frst: Geschichte des Karaeertums. Von 900 1575 der gewhnlichen Zeitrechnung. Eine kurze Darstellung seiner Entwickelung, Lehre und Litteratur, mit dazu gehrigen Quellenachweisen, Leipzig 1865 (jest to tom II, czego na tytule nie wypisano). G Ludwik Glatman: Szkice historyczne. Krakw 1906. Ga Marian Gawalewicz: Mechesy. Warszawa 18. Gb Bronisaw Grbczewski; Podre. Tom I, II. Warszawa 1924. Gk K. Grski; Ustrj korporacyjny w Polsce redniowiecznej. (Przegld Powszechny, lipiec 1933). Gc Pirre de la Gorce: Histoire rligieuse de la revolution franaise. Pi tomw. Pary 1909-1923. Tom I w wydaniu z roku 1922. Go X. Golaski: Rys moyeszowego prawodawstwa w gosie X. profesora Golaskiego na publiczney sessyi Imperator: uniwersytetu 15 wrzenia 1804. W Wilnie 1815. Gr Grundriss der meschlichen Erblichkeitslehre und Rossenhygiene von Erwin Baur, Eugen Fischer und Fritz Lenz. Band I. Menschliche Erblichkeitslehre. Band II. Menschliche Auslese und Rassenhygiene. Mnchen 1921. Gt Ferdynand Goetel: Podr do Indii. Warszawa 1932. Gu Dom Prosper Gueranger: Rok Liturgiczny. Tum. ks. dr A. wietlicki i ks. K. Nowacki. Tom III i IV. Sandomierz 1929, 1931. H Zalkind Hurwicz: Usprawiedliwienie czyli Apologia ydw. Pismo, ktre nagrod otrzymao od Towarzystwa Krlewskiego Sztuk i Umiejtnoci w Metzu, napisane przez yda polskiego z francuskiego przetumaczone. Warszawa 1786. Ha Leon Halban: Lichwa w nauce i prawie kocielnym do Soboru vienneskiego 1311 r. Lww 1926. (Pamitnik historyczno-prawny. Tom II, zeszyt 5). Haa Narodowy socyalizm, jako przejaw cywilizacyjny. W dziele zbiorowym Kultura i cywilizacja" Lublin 1937. Hd Sven Hedin: Przez pustynie Azji. W przekadzie zbiorowym Witolda Doleala z przedmow Juliana Ochorowicza. Dwa tomy. Warszawa 1900. (Biblioteka Dzie Wyborowych Nr 149). Hi S. Hirschhorn: Historia ydw w Polsce od Sejmu Czteroletniego do wojny europejskiej (1788-1914) Warszawa 1921. Hr Julian Tarko-Hryncewicz: Wspomnienia z lat ostatnich (1908-1932). Warszawa 1932. Hy Myriam Harry: La petite filie de Jerusalem. Paris s. a. J X. Dr Jelito: Stary Testament w nauczaniu religii. Przegld Powszechny, Krakw, czerwiec 1933. Ja Antoni Jakubski: W krainach soca. Kartki z podry do Afryki rodkowej w latach 1909 i 1910. Lww 1914. Js Bogumi Jasinowski: Wschodnie chrzecijastwo a Rosja na tle rozbioru pierwiastkw cywilizacyjnych Wschodu a Zachodu. Wilno 1933. Je Gabriel Jehuda ibn Ezra (Henner): Chrzecijaskiego yda wspomnienia zy i myli. Pozna 1929. Jg Wadysaw Jagnitkowski: Mussa. Powie z ycia afrykaskiego. Warszawa 1924.

Jn Klemens Junosza (Szaniawski): ywota i spraw MC Pana Symchy Borucha Kaltkugla ksig picioro. Warszawa 1890. JnC Czarne boto, pajki wiejskie. Dwa tomy. Warszawa s.a. JnD Don Kischot ydowski. Szkic z literatury argonowej ydowskiej. Warszawa 1899. Js Teodor Jeske-Choiski: Historia ydw w Polsce. Warszawa 1919. Jt Dr Justus (Briman): Judenspiegel oder 100 neuenthllte heutzutage noch geltende, den Verkehr der Juden mit den Christen betreffende Gesetze der Juden; mit einer die Entstehung und Weiterentwicklung der jdischen Gesetze darstellenden, hchst interessanten Einleitung. Zweite Auflage. Paderborn 1883. Ju Ignacy Maurycy Judt: ydzi jako rasa fizyczna. Warszawa 1902. K Ludwik Krzywicki: Kurs systematyczny antropologii. Tom I. Rasy fizyczne. Warszawa 1897. Ka Jzef Kallenbach. Kaa Kh Eryk Khn: Rasa. Romans, przekad z niemieckiego Ignacego Okszy-Grabowskiego. Warszawa 1923. Kl Ernst Klippel: Der weisse Beduine. Unter Karawanenleuten und Oasenmenschen. Braunschweig 1940. Kn Karol Ludwik Koniski: Logika swastyki. Przegld Powszechny. Marzec 1933. Ko X. Jan Korzonkiewicz: Jehoszua. Studium biblijne o pocztkach narodu izraelskiego i zdobyciu Palestyny pod Josuem. Krakw 1909. Kor Rudolf Korsch: ydowskie ugrupowania wywrotowe w Polsce. Warszawa 1925. Kr X. Jzef Kruszyski: Wstp oglny historyczno-krytyczny do Pisma witego. Wocawek 1915. KrE Pobyt Izraelitw w Egipcie w wietle archeologii. Pozna 1925.. KrJ O narodowy jzyk ydw. Wocawek 1921. Ks Aleksander Kraushar: Frank i Frankici polscy. Dwa tomy. Krakw 1895. Kt Godefrold Kurth: Les origines de la civilisation moderne. Septime d Bruxelles 1923. Dwa tomy (pierwsze wydanie w roku 1886). Ku Stanisaw Kutrzeba: Sprawa ydowska w Polsce. Szkic historyczny. Lww 1919. Kw Aleksander Kossowski: Protestantyzm jako przejaw cywilizacyjny. (W dziele zbiorowym: Kultura i cywilizacja; Lublin 1937). L Regina Lilientalowa: wita ydowskie w przeszoci i teraniejszoci. Trzy czci. Krakw, Ak. Um. 1919. La Jacques de Lauwe: L'Amerique iberique. Paris 1937. Ld Stefania Laudynowa: Sprawa wiatowa. ydzi, Polska, ludzko. Dwa tomy. Chicago 1917,1919. M Erazm Majewski: Nauka o cywilizacji. Cztery tomy. Warszawa 1908-1923. Ma Antoni Marylski: Dzieje sprawy ydowskiej w Polsce. Warszawa 1912. Mc X. Konstanty Michalski: Fermenty religijne w Trzeciej Rzeszy. Przegld Powszechny Marzec 1934. Mai Salomon Maimons: Lebenageschichte von ihm selbst geschrieben und herausgegeben von K.P. Moritz. In zwei Teilen. Berlin 1792, 1795. Mch Johan Dawid Michaelis: Mosaisches Recht. Wydanie drugie. Frankfurt a/M 1777; w szeciu czciach.

Md Mojesz Mendelsohn: Obrzdowe ustawy ydw co do spadkw, opiek, testamentw i stosunkw maeskich, o ile si te dotycz wasnoci, przez....... z polecenia dworu pruskiego po niemiecku uoone. Tumaczy Jan Nep. Janowski. Warszawa 1830. MdP Phaedon, oder Unterblichkeit der Seele. Fnfte Auflage, herausgegeben und mit einer Einleitung versehen von Dawid Friedlnder, Berlin 1814. Mi X. Wilhelm Michalski: Ozeasz. Wstp, nowy przekad, komentarz. Lww 1922. MiA Amos. Wstp, nowy przekad, Komentarz. Lww 1922. MiS Staroytne dzieje biblijne w wietle dokumentw najdawniejszych Wschodu, z uwzgldnieniem krytyki literackiej. Krakw 1912. MiW Wstp oglny do ksig Starego Testamentu, wyjty z I. tomu nowego wydania Pisma w. Pozna 1928. Mn Tomasz Mann: Buddenbrockowie; dzieje upadku rodziny. Z upowanienia autora przeoya Ewa Librowiczowa. Dwa tomy. Warszawa 1913. Mo Kazimierz Morawski: Rzym i narody. Podbj Zachodu. Wschd i ydzi. Krakw 1924. Mr Charles Maurras: Anthina. DAthnes Florence. Nouvelle edition, 1926; (pisane 1897). Ms Misje katolickie. Miesicznik w Krakowie. Mt Tadeusz Mitana: Wraenia z pobytu na Wschodzie, Przegld Warszawski 1923. Nr 16 i 17. N Hilary Nusbaum: Historia ydw od Mojesza do epoki obecnej. Opracowa wedug najwiarygodniejszych rde ......., tomw pi. Warszawa 1890. Nr Dawid Neumark: Geschichte der jdischen Philosophie des Mittelalters nach Problemen dargestellt. Dwa tomy, cztery woluminy. Zweiter Band, 2: Die Grundprinzipien II. Drittes Buch: Attributenlehre. Zweite Hlfte: Mittealter. Os Ferdynand Antoni Ossendowski: Pomienna Pnoc. Podr po Afryce Pnocnej. Maroko. Lww 1926. Ot Jzef Opatoszu: Polly, krew sobacka. Warszawa 1927. Ot ydzi walcz o niepodlego Polski. Powie na tle powstania 1863 roku. Przoy Aleksander Dan. d. s.a. P Eugne Pittard: Les races et l'histoire. Introduction, ethnologique l'histoire. Paris 1924. (W ksigozbiorze L'evolution de l'humanite Nr5). Pa X. Jzef Pastuszka: Filozoficzne i spoeczne idee Adolfa Hitlera. Lublin 1938. Phi Martin Philippson: Neueste Geschichte des jdischen Volkes. Bund I, II, III. Leipzig 1907, 1910,1911. Pi Ludwik Piotrowicz: Dzieje rzymskie. Warszawa 1934. Pj X. Justyn B. Pranajtis: Chrzecijanin w Talmudzie ydowskim. Wydanie drugie. Warszawa 1937. Pn Piotr Ponisz: Sprawa ydowska w Polsce ze stanowiska narodowego i katolickiego. Czstochowa 1938. Po Walery Przyborowski (Zygmunt Lucjan Sulima): Historia Franka i Frankistw. Krakw 1893. Pr Stanisaw Przybyszewski: Moi wspczenie, Wrd obcych. Warszawa 1926. Pt X. F. Prat, T.J.: wity Pawe. Przekad z francuskiego. Krakw 1924. Py Protokoy posiedze mdrcw Syonu; s. l. (1920). R Jzef Rostafinski: wiat i ludzie Algieru. Wydanie drugie. Krakw 1896. Re S. Reinach: Orpheus. Historia powszechna religii. Przekad z nowego wydania z roku 1925, przejrzanego i powikszonego. Warszawa 1929.

Ri P. Risal: La ville convoite, Salonique. Cinquime d. Paris 1917. Rl Henryk Rolicki: Zmierzch Izraela. Warszawa 1932. Rn Ernest Renan: Les apotres (Histoire des origines du christianisme. Tome II). Paris 1866. S Schulchan-Aruch, oder die vier jdischen Gesetzbcher. bersetzt von Heinrich Georg P. Loeweson. Dwa tomy. Zweite Auflage. Wien 1896. Sc Eugeniusz M. Schummer: Nowa Litwa Warszawa 1930. Sch M. Schorr: Organizacja ydw w Polsce. Lww 1899. Sh Yvonne Schultz: Les rcits de Manan Chine. An fond dun temple hindou. Paris 1937. Si Ignacy Schiper: Dzieje handlu ydowskiego na ziemiach polskich. Warszawa 1937. Sl Jakub Schall: Historia ydw w Polsce, na Litwie i Rusi. Lww 1934. Sm Werner Sombart: ydzi i ycie gospodarcze. Z upowanienia autora tumaczya Melania Brockmanowa. Warszawa 1913. SmZ Die Zukunft der Juden. Leipzig 1912. Sp Oswald Spengler: Der Untergang des Abendlandes. Umriss einer Morphologie der Weltgeschichte, Bund I, II. 15 bis 30 Auflage. Mnchen 1922. Sr Andr Spire: Quelques Juifs. Izrael Zangwill. Otto Welninger. James Darmsteter. Paris 1913. Sy X. St. M. Sydry: Czcigodny Suga Boy, o. Stanisaw od Jezusa Maryi Papczyski i jego dzieo w wietle dokumentw. Warszawa 1937. Sz Adam Szelgowski: Wschd i Zachd. Zagadnienia dziejw cywilizacji. Lww 1912. Szc X. Wadysaw Szczepaski: Najstarsze cywilizacje Wschodu klasycznego. Tom I. Egipt; II Babilon; III Egea i Hatti. Lww 1922-1923. SzcP Palestyna po wojnie. Krakw 1923. Szo Szolem-Alejchem (Szalom Rabinowicz): Notatki komiwojaera. Tumaczy Jakub Appenszlak. Warszawa 1925. Szp M.H. Szpyrkwna: Gwiazdy i dolary. Warszawa 1923. Szy Witold Szyszo: Pod zwrotnikami. Porto Rico. (Biblioteka Dzie Wyborowych. Nr 679-680, przed r. 1914). T Jzef Tyszkiewicz: Eurazja. Warszawa 1928. Ta Micha Tarnowski: Zamare stolice Cejlonu. Notatki z podry. Lww 1934. Te X. arcbp Jzef Teodorowicz: Od Jahwy do Mesjasza. Pozna (1936). Th Hieronim i JanTharaud: Ra Saronu. Tumaczy M. Pytowski, Warszawa 1928. Tm Cecylia Tormay: Ksiga tuaczy. Notatki z roku 1918-1919. Przekad autoryzowany Stanisawy Studnickiej. Dwa tomy, Warszawa 1928. Tr X. Stanisaw Trzeciak: Klimat i choroby w Palestynie w czasach Chrystusa Pana. Warszawa 1928. TrK Kolonie ydowskie za czasw Chrystusa Pana. Pozna 1906. TrL Literatura i religia u ydw za czasw Chrystusa Pana. W dwch czciach. Warszawa 1911. TrM Mesjanizm a kwestia ydowska. Warszawa 1934. TrP Program wiatowej polityki ydowskiej (konspiracja i dekonspiracja). Warszawa 1936. TrS Stosunki polityczne u ydw za czasw Chrystusa Pana. Pozna 1906.

W Bohdan Wasiutyski: Ludno ydowska w Polsce w wiekach XIX i XX. Studium statystyczne. Warszawa 1930. Wa Hugo Wast: Zoto. Przekad Franciszka Baturewicza. Warszawa 1938. We Wadysaw Wyk: Egipt. Obrazy. Krakw 1930. Wi Ksidz Bolesaw Wilanowski: Rozwj historyczny procesu kanonicznego. Tom I. Wilno 1929. Z Arnold Zweig: Spr o sieranta Grisz. Powie. Przeoya Wanda Kragen. Warszawa 1930. Zi Tadeusz Zieliski: Hellenizm a judaizm. Dwie czci. Krakw 1927. ZiS La Sybille. Trois ssais sur la rligion antique et le christianisme. Paris 1924. Zm Bernard Zimmermann: Tirsa. Powie z ycia Palestyny. Krakw 1930.