Bolesaw Madej

Ewolucja strategii militarnej NATO

Zakoczenie II Wojny wiatowej i ustalenia konferencji pokojowej w Poczdamie przyniosy podzia Europy na dwa obozy demokratyczny i komunistyczny. Wydarzenia polityczne drugiej poowy lat 40. oraz narastajca wrogo midzy Stanami Zjednoczonymi i Zwizkiem Radzieckim doprowadziy do rozpadu Wielkiej Koalicji. Zniweczone zostay nadzieje na pokojowa koegzystencj dwch blokw polityczno-gospodarczych, midzy ktrymi zapanowa stan Zimnej Wojny. W takich realiach, w 1949 roku powstaa Organizacja Paktu Pnocnoatlantyckiego pocztkowo zrzeszajca dwunastu czonkw. Bya to odpowied Zachodu na zagroenie ZSRR. Sojusz mia za zadanie odstrasza potencjaln agresje zbrojn poprzez utrzymywanie zaangaowania militarnego USA w Europie. NATO zostao utworzone, aby zapewni bezpieczestwo jego czonkom w realiach systemu dwubiegunowego. Nie znaczy to jednak, e wraz z jego upadkiem sojusz straci racj bytu. Jego zadaniem w dalszym cigu jest gwarantowanie bezpieczestwa pastwom czonkowskim, tyle e w realiach nowego systemu midzynarodowego i w obliczu nowych zagroe. Aby skutecznie realizowa swoje zadania Organizacja Paktu Pnocnoatlantyckiego zmuszona bya do cigej modernizacji swojej strategii militarnej tak, aby mc stawi czoa nowym wyzwaniom bezpieczestwa midzynarodowego. Zanim jednak omwione zostan kolejne koncepcje strategiczne Sojuszu Pnocnoatlantyckiego, konieczne jest wyjanienie terminu strategii, ktre w historii wojskowoci nabierao rnego znaczenia. Na potrzeby niniejszego eseju autor definiuje strategi militarn jako zbir oglnych zasad dziaania si zbrojnych sojuszu sucy realizacji jego polityki zarwno w czasie wojny, jak i pokoju1. Pierwszy, bardzo lakoniczny, zapis koncepcji strategicznej sojuszu pochodzi z grudnia 1949 roku. Wynika on bezporednio z Traktatu Waszyngtoskiego i eksponuje podstawowe zasady funkcjonowania wsplnoty obronnej, ktre zostay rozwinite w pniejszych fazach rozwoju organizacji. Dokument wymienia takie kwestie jak: obronny charakter sojuszu, znaczenie dziaa zapobiegajcych konfliktom zbrojnym, wsppraca sojusznikw, odstraszajca rola broni nuklearnej oraz zasada solidarnoci w obliczu agresji zbrojnej2.
1

John W. Jenson, Nuclear Strategy differences in Soviet and American thinking, Air University Review, Vol. 30, No. 3, March-April 1979 2 Robert Kupiecki, NATO 1949-2002 zarys problematyki, w: Polska w NATO, ed. Robert Kupiecki i Mirosaw Sielatycki, CODN, Warszawa 2002, ss. 9-36

Pierwsza spjna koncepcja strategiczna tzw. Strategia zmasowanego odwetu zostaa opracowana przez amerykaskiego Sekretarza Stanu Johna Fostera Dullesa. Na pocztku lat 1950. zostaa przyjta przez Departament Obrony Stanw Zjednoczonych, a nastpnie oficjalnie zaadoptowana przez NATO w 1957 roku. Zakadaa ona zmasowany odwet pastw sojuszu, z wykorzystaniem broni nuklearnej, w odpowiedzi na kady powaniejszy atak militarny i polityczny ze strony pastw Ukadu Warszawskiego. Pomimo tak zdecydowanej postawy bya to strategia defensywna, ktrej nadrzdnym celem byo zachowanie pokoju, poprzez uczynienie wojny nuklearnej niemoliw do wygrania i zbyt niszczc3. Nowa koncepcja bya skuteczn i tani metod odstraszania i powstrzymywania ataku nuklearnego ze strony ZSRR. Parasol atomowy USA rekompensowa przewag liczebn si konwencjonalnych Ukadu Warszawskiego na kontynencie europejskim. Rozmieszczenie taktycznej broni nuklearnej i gowic redniego zasigu w RFN, Wlk. Brytanii i Woszech byo dla administracji prezydenta Eisenhowera tasze ni zwikszenie liczebnoci amerykaskich si konwencjonalnych w Europie. Jednake brak elastycznoci okaza si podstawowym mankamentem, czynic z niej nieefektywne narzdzie polityki zagranicznej. W przypadku jakiegokolwiek aktu lub agresji Sojusz Pnocnoatlantycki mia tylko dwa wyjcia nie robi nic, lub zdecydowa si na nuklearn odpowied przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu4. Trzymajc si strategii zmasowanego odwetu pastwa sojuszu nie byy zdolne do radzenia sobie z ograniczonymi wyzwaniami, jakie stawiay przed nimi pastwa bloku wschodniego. Zwizek Radziecki mg bezkarnie prowokowa napicia we wzajemnych stosunkach przeprowadzajc akcje, ktre nie wymagay zmasowanej odpowiedzi ze strony Zachodu, upokarzajc NATO i obniajc wiarygodno Stanw Zjednoczonych jako gwaranta bezpieczestwa Europy Zachodniej. Zbrojna odpowied NATO na stumienie przez ZSRR zrywu antykomunistycznego na Wgrzech oznaczaaby pocztek kolejnej wojny wiatowej, na ktr Zachd nie by gotowy5. Strategia zmasowanego odwetu bya wiarygodna tak dugo, dopki Zwizek Radziecki nie mg przeprowadzi rwnie niszczycielskiego ataku jdrowego jak Stany Zjednoczone. Aby skutecznie odstrasza Ukad Warszawski, pastwa NATO same musiay by niewraliwe na atak nuklearny ze strony ZSRR. Na pocztku lat 1950. Stany Zjednoczone posiaday niekwestionowany monopol nuklearny dysponujc 640 gowicami. Dla porwnania Zwizek
3 4

John W. Jenson, op. cit. Frank Carlucci, Report of the Secretary of Defense to Congress (17.01.1989), ss. 34-37 5 Wprawdzie strategia zmasowanego odwetu zostaa oficjalnie zaadoptowana przez NATO dopiero w 1957 roku, ale od pocztku lat 1950. funkcjonowaa w doktrynie obronnej Stanw Zjednoczonych a przez pozostae pastwa NATO bya traktowana jako gwarancja bezpieczestwa dla Europy Zachodniej.

Radziecki, ktry pierwszej udanej prby jdrowej dokona w 1949 roku, w tym samym czasie posiada zaledwie 25 gowic. Polityka prezydenta Dwighta Eisenhowera, dcego utrzymania amerykaskiej supremacji nuklearnej, przyniosa jeszcze wiksze dysproporcje. W 1959 roku USA posiadao ju 15 468 gowic, czyli pitnastokrotnie wicej ni Sowieci, ktry dysponowali wwczas 1 060 gowicami6. Niemniej jednak od poowy lat 1950. Zwizek Radziecki dysponowa ju wystarczajcym potencjaem i rodkami przenoszenia, aby przeprowadzi dotkliwy atak jdrowy na Europ Zachodni. Zaoenie o niewraliwoci pastw NATO na potencjalny atak nuklearny ze strony Ukadu Warszawskiego zostao jeszcze bardziej podwaone w 1957 roku, kiedy Zwizek Radziecki zdoa wysa pierwszego satelit na orbit Ziemi. Oznaczao to, e ZSRR dysponuje midzykontynentaln rakiet balistyczn, zdoln dostarczy adunek jdrowy nawet na terytorium Stanw Zjednoczonych, co jeszcze bardziej podwayo wiarygodno strategii zmasowanego odwetu. Europejscy czonkowie Paktu obawiali si, e amerykaski parasol nuklearny roztoczony nad Europ Zachodni moe okaza si nieskuteczny na wypadek konwencjonalnego ataku ze strony bloku komunistycznego. Jeeli Nowy Jork i Waszyngton byy w zasigu sowieckich gowic, mogo to skutecznie powstrzyma Stany Zjednoczone przed udzieleniem wsparcia dla Europy Zachodniej w razie radzieckiej agresji. W ten sposb NATO stracio inicjatyw, a koncepcja zmasowanego odwetu przestaa peni funkcje odstraszajc, stajc si strategi defensywn7. Te wydarzenia spowodowany, e omawiana strategia zostaa zakwestionowania przez samych jej twrcw w Stanach Zjednoczonych w chwili, gdy NATO oficjalnie przyjmowao j jako wasn strategi odstraszania. W 1957 roku koncepcja zmasowanego odwetu bya ju przeytkiem, zupenie nieprzystajcym do realiw Zimnej Wojny z koca lat 1950. Wszystkie wspomniane czynniki doprowadziy do opracowania przez administracj prezydenta Johna F. Kennedyego nowej koncepcji strategicznej, adekwatnej do sytuacji, w jakiej Stany Zjednoczone i NATO znalazy si wraz z rozwojem potencjau nuklearnego ZSRR. Nowa koncepcja tzw. Strategia elastycznej odpowiedzi zostaa opracowana w 1961 roku i zaadaptowana oficjalnie przez NATO w 1967 roku8. Zakadaa wykorzystanie strategicznej broni nuklearnej jako ostateczno, kadc nacisk na posiadanie wystarczajcych rodkw konwencjonalnych, ktre mogyby by wykorzystane na wypadek kryzysu i pozwalay kontrolowa jego eskalacj. Mnogo opcji, ktre niosa ze sob nowa koncepcja
6

Robert S. Norris, Global nuclear stockpiles, 1945-2006, Bulletin of the Atomic Scientists, Vol. 62, No. 4 July/August 2006, ss. 64-66 7 Nuclear Files, Massive retaliation, http://www.nuclearfiles.org/menu/key-issues/nuclearweapons/history/cold-war/strategy/strategy-flexible-response.htm (08.04.2007) 8 Robert Kupiecki, op. cit.

strategiczna, miaa podnie wiarygodno odstraszania potencjalnej agresji ze strony Ukady Warszawskiego i umocni pozycj Stanw Zjednoczonych, jako gwaranta bezpieczestwa Europy Zachodniej9. Koncepcja elastycznej odpowiedzi przewidywaa trzy fazy eskalacji konfliktu obron bezporedni, zamierzon eskalacj i zmasowan odpowied nuklearn. Pierwsza faza bya przewidziana na wypadek konwencjonalnego ataku ze strony Ukadu Warszawskiego, ktry prawdopodobnie rozpoczby si od agresji na Niemcy Zachodnie. Zadanie powstrzymania wojsk nieprzyjaciela miao spocz na konwencjonalnych siach zbrojnych NATO, stacjonujcych na kontynencie europejskim. Wobec przewagi liczebnej si bloku wschodniego nad wojskami Sojuszu bardzo prawdopodobne byo przejcie do fazy drugiej, czyli zwikszenia zaangaowania si konwencjonalnych w konflikt i ograniczonego wykorzystania taktycznej broni nuklearnej, jak bya artyleria strzelajca pociskami z adunkiem jdrowym. Poprzez zamierzon eskalacj konfliktu pastwa Paktu Pnocnoatlantyckiego chciay osabi wol walki agresora, uwiadomi koszty, jakie bdzie musia ponie w przypadku kontynuacji konfliktu, i w ten sposb zmusi go do wycofania si. Trzecia faza, czyli zmasowany atak z wykorzystaniem broni nuklearnej na pastwa komunistyczne miaa zosta wprowadzona w ycie, jedynie gdyby Zwizek Radziecki pierwszy zdecydowa si na wykorzystanie strategicznej broni atomowej10. Jako, e uycie strategicznej broni jdrowej miao by ostatecznoci, wojska NATO musiay by zdolne do przeprowadzenia odwetowego uderzenia nuklearnego, w przypadku gdyby Zwizek Radziecki uy broni atomowej jako pierwszy. Na podstawie tego zaoenia powstaa koncepcja strategicznej triady. Zakadaa ona istnienie trzech rodkw przenoszenia strategicznej broni nuklearnej midzykontynentalnych rakiet balistycznych, odzi podwodnych wyposaonych w gowice nuklearne oraz bombowcw strategicznych. Kady z tych rodkw musia by zdolny do przeprowadzenia zmasowanego ataku niezalenie, na wypadek, gdyby dwa pozostae zostay unicestwione lub sparaliowane w trakcie sowieckiego ataku jdrowego. Zwizek Radziecki musia si wic liczy ze skutecznym odwetem, gdyby zdecydowa si zaatakowa jako pierwszy. W ten sposb pastwa Sojuszu gwarantoway sobie skuteczno odstraszania nuklearnego, pomimo zaoenia, e wykorzystanie strategicznej broni atomowej jest ostateczn faz w eskalacji konfliktu11.
9

Nuclear Files, Flexible Response, http://www.nuclearfiles.org/menu/key-issues/nuclearweapons/history/cold-war/strategy/strategy-flexible-response.htm, (08.04.2007) 10 Georgie Visan, NATO Strategic Concepts: From Massive Retaliation to Flexible Response, Agora Papers, 09.03.2005, http://www.civitas99.ro/george_0903.pdf, (08.04.2007) 11 Nuclear Files, The Triad Doctrine, http://www.nuclearfiles.org/menu/key-issues/nuclearweapons/history/cold-war/strategy/strategy-triad-doctorine.htm, (08.04.2007)

Strategia elastycznej odpowiedzi pozostawiaa znacznie szersze pole do dziaania ni strategia zmasowanej odpowiedzi, pozwalajc Sojuszowi Pnocnoatlantyckiemu skutecznie reagowa na ograniczone wyzwania, jakie stawia przed nim Zwizek Radziecki. Czynio to z niej efektywne narzdzie prowadzenia polityki zagranicznej, ale zmuszao zarazem do zwikszenia nakadw finansowych, ktre pozwoliyby utrzymywa w Europie Zachodniej siy konwencjonalne zdolne do nawizania walki z siami Ukadu Warszawskiego. Przyjcie strategii elastycznej odpowiedzi zbiego si w czasie z publikacja tzw. Raportu Harmela, przedstawiajcego polityczne wskazania dla przyszoci NATO. Wyznaczy on now drog dla Sojuszu narzucajc mu do spenienia dwie rwnolege misje. Z jednej strony Pakt Pnocnoatlantycki w dalszym cigu mia umacnia swoje moliwoci bojowe, aby by zdolnym do prowadzenia polityki odstraszania i obrony. Z drugiej natomiast wzywa pastwa czonkowskie do poszukiwania odprenia w stosunkach ze Zwizkiem Radzieckim i drg dialogu w stosunkach z pastwami bloku wschodniego. Koniec odprenia bdcy konsekwencj rozpoczcia przez ZSRR wojny w Afganistanie w 1979 roku nie przynis wikszych zmian w koncepcji strategicznej NATO. Dwutorowo zalecana przez Raport Harmela cechowaa strategi Organizacji Sojuszu Pnocnoatlantyckiego do koca lat 198012. Upadek bloku komunistycznego, demokratyzacja Europy rodkowo-Wschodniej oraz nowe wyzwania bezpieczestwa midzynarodowego, przed jakimi wiat stan pod koniec XX wieku, zmusiy Sojusz do reformy strategii militarnej, czynic j adekwatn do nowej sytuacji politycznej. Porozumienie polityczne o reformie strategii militarnej zostao przyjte w 1991 roku w Rzymie, podczas spotkania szefw pastw i rzdw NATO, a nastpnie zamienione na spjna, now koncepcj strategiczn podczas szczytu waszyngtoskiego w 1999 roku. Nowa koncepcja strategiczna dostrzegaa nowe zagroenia i wyzwania dla bezpieczestwa, nie kwestionujc przy tym fundamentalnych funkcji Sojuszu. Pomimo zmniejszenia wydatkw na cele wojskowe potwierdzaa konieczno utrzymywania wystarczajcych si zbrojnych, zarwno konwencjonalnych jak i nuklearnych, zdolnych do odstraszania potencjalnej agresji i zdolnych do zapewnienia bezpieczestwa pastwom czonkowskim. Jednoczenie nowy, jednobiegunowy system midzynarodowy otworzy nowe szanse i pola dziaania dla Paktu Pnocnoatlantyckiego. NATO wzio na siebie ciar bycia organizacj wspierajc bezpieczestwo i stabilno oraz zapobiegajc konfliktom,

12

Robert Kupiecki, op. cit.

przeprowadzajc operacje pokojowe oraz interwencje humanitarne poza swoim obszarem mandatowym13. Aby poradzi sobie z zadaniami narzuconymi przez now koncepcj strategiczn, wojska Sojuszu musiay przej odpowiedni reorganizacj. W post-zimnowojennym wiecie liczebno stracia na znaczeniu, na rzecz szybkoci dziaania i mobilnoci, ktre odgrywaj kluczow rol podczas rozwizywania konfliktw. W zwizku z tym zmniejszony zosta stan liczebny armii pastw czonkowskich, a nacisk pooono na ich uzawodowienie, decentralizacj i rozwj jednostek specjalnych, zdolnych do szybkiej mobilizacji. Kluczowy sta si rwnie rozwj rodkw transportu, bez ktrych siy NATO nie bd w stanie dosta si w miejsce konfliktu, ktry maja zneutralizowa. Poczwszy od 1949 roku, strategia militarna Sojuszu Pnocnoatlantyckiego przesza istotne zmiany. Przez czterdzieci lat swojego istnienia, pomimo zmian dotyczcych planowanego wykorzystania si konwencjonalnych i nuklearnych, NATO utrzymao swj obronnych charakter. Dopiero przemiany pocztku lat 1990. przyniosy przeom w sposobie mylenia o bezpieczestwie midzynarodowym i roli jaka powinien odgrywa sojusz. W wiecie jednobiegunowym, w ktrym wikszo konfliktw ma charakter asymetryczny, odstraszanie przestao spenia swoj funkcj. Wspczenie zagroeniem dla bezpieczestwa s tzw. pastwa upade i rozbujnickie, wic kluczowym sposobem zapewnienia sobie bezpieczestwa staje si wygaszanie lokalnych konfliktw oraz odbudowywanie struktur pastwowych. Dlatego w XXI wieku Pakt Pnocnoatlantycki oprcz organizacji bdcej gwarantem bezpieczestwa twardego staje si rwnie eksporterem stabilizacji.

13

Robert Kupiecki, NATO u progu XXI wieku, Wydawnictwo AKSON, Warszawa 2000, ss. 13-32