ukasz Kurdybacha Z dziejw pedagogiki ariaskiej

I U rde ariaskiej myli wychowawczej Stosunek szlachty polskiej do szkoy w wiekach rednich :
Szlachta redniowieczna zostaa oddana rzemiosu rycerskiemu i kultywowaa ideay tyzny fizycznej w wyniku czego odstpiono od wyksztacenia. Nie odczuwano potrzeby wiedzy ksikowej w yciu gospodarczym, wojennym czy politycznym, poniewa wszystkie sprawy z nimi zwizane zaatwiano ustnie. Spowodowao to zlekcewaenie sztuki pisania i czytania wrd tej warstwy spoecznej. Sztuki te pozostawiono klerowi, ktry w szkoach katedralnych i parafialnych ksztatowa niemal wycznie kandydatw do stanu duchowego i do tego dostosowywa program nauczania. Szlachta natomiast, za najodpowiedniejsze szkoy dla swoich synw uwaaa dwory magnackie, gdzie wiczono sztuki rycerskie, wpajano zagadnienia obyczajowe, oraz wprowadzano w aktualn sytuacj polityczn. Byt na owym dworze magnackim zapewnia rwnie redniej i biednej szlachcie poparcie i uatwienie rozwoju w przyszoci, co zdecydowanie stanowio najwikszy jego atut. Jednak i szlachta pod wpywem zjazdw i sejmw na ktrych toczono zmagania o pierwszestwo w yciu politycznym z magnatami, zrozumiaa ujemne skutki braku kultury umysowej i postanowia zdoby wyksztacenie. Spowodowao to chwilowe przeludnienie w szkoach parafialnych, gdzie wwczas przewaali uczniowie sfer mieszczaskich i chopskich (dawao im to szans wydobycia si z nizin spoecznych). Szlachta wolca opiera si na innych podstawach ni na wiedzy i wyksztaceniu, dya do wyklarowanego wyodrbnienia swojej klasy od niszych stanw. Domagaa si dla swoich synw wyksztacenia, ktre w oparciu o uzbrojenie moralne i intelektualne mogo uatwi im wystpienia na zjazdach i sejmach (jasne byo, e wykraczao to poza moliwoci wczesnych szk, a nawet byo sprzeczne z ich zadaniami wobec kocioa). Dalszym powodzeniem cieszyo si wic wychowanie dworskie, ktre poczo wywoywa protesty ze strony uczonych, krytykujcych nieuctwo i brak troski o wyksztacenie synw, a rwnie obwiniajcych szlacht o upadek owiaty.

Pogldy Mikoaja Reja na wiedz szkoln :

Mikoaj Rej domaga si od szkoy programu, ktry mg przyczyni si do gwnych zada yciowych klasy panujcej, uatwi kierowanie si rozsdkiem i pomaga w wytwarzaniu si wsplnych zasad moralnych. Uwaa przedmioty nauczane w szkoach takie jak gramatyka aciska, logika, geometria, arytmetyka, astronomia za zbyteczne i nie przynoszce adnych korzyci. Rwnie literatura klasyczna spotyka si z krytyk z jego strony, a co za tym idzie kada humanistyczna szkoa. Uznawa on wycznie prost i szczer wymow, zarzucajc jednoczenie tej uczonej przynoszenie szkd moralnych z powodu treci niezgodnej z prawd. Jako zdeklarowany przeciwnik jakiegokolwiek wyksztacenia domaga si owiaty dostosowanej do wczesnych potrzeb i sytuacji spoeczno-politycznej, tak by przedstawiciele warstwy szlacheckiej nie mogli zagbi si zbytnio w problemy naukowe, a jedynie zaczerpn ich tylko tyle, ile wymagaj ich przysze zadania yciowe. Rej uwaa albowiem, e Polacy s w stanie opanowa kady jzyk bez koniecznoci poznania jego gramatyki. Poniewa wedug niego przyszli dziaacze spoeczni nie powinni powica na nauk szkoln zbyt wielu lat, uzna za naleyte zmodyfikowanie obowizujcego programu nauczania. 1. niektre przedmioty naleaoby usun cakowicie, inne pozostawi w skondensowanej formie

2. acina jako jzyk midzynarodowy i naukowy winna by nauczana w sposb atwy, bez regu gramatycznych 3. ograniczenie retoryki 4. naleaoby rozbudowa filozofi moraln, ktra nadobnych cnt a poczciwego ywota by uczya, histori zawierajc pikne przykady z owych zacnych przodkw pierwszych, oraz geografi 5. Rej proponowa rwnie wprowadzenie nauki praw i konstytucji polskich. Zalecane przez Reja przedmioty ujawniay program wyksztacenia obywatelskiego, uatwiajcy w przyszoci dziaania polityczne, a dodatkowo uczyy mioci do ojczyzny i obowizkw wobec pastwa. Szkoy kocielne nie mogce zapewni szlachcie oczekiwanego przez nich programu spotykay si z pogard z ich strony. Doprowadzio to do wyjazdw synw szlacheckich na studia do zagranicznych uniwersytetw. Mikoaj Rej, podkrela jednak, e podczas takiego wyjazdu, mody szlachcic zamiast studiowa ksiki powinien obserwowa obyczaje obcych narodw i poznawa sposoby ich gospodarowania i administracji (Bo to po powrocie do kraju przyniosoby mu korzyci).

Szymon Marycki i jego pogldy na uyteczno nauki :

Szymon Marcycki walczy o naleyt pozycj profesora i nauczyciela w spoeczestwie szlacheckim. Usiowa dostosowa program nauczania do wymogw czasu, tak by znw wzrosa wano instytucji szkolnych. Przekonywa mistrzw szkolnych, aby zrezygnowali z przedmiotw, ktre nie przyczyniaj si do dobrego i szczliwego ycia, lub nie daj wzorw rzdzenia pastwem. Nakaza aby w gramatyce, dialektyce i retoryce unika zbdnych drobnostek i szczegw. Zaleca rwnie by przez pozostae przedmioty wchodzce w skad siedmiu sztuk wyzwolonych przeprowadza szybko i wygodnie. Nauczyciele wedug Maryckiego powinien powici wicej uwagi nauczaniu filozofii moralnej, etyki i prawa, gdy bez opanowania przez uczniw tych nauk, nie bd potrafili waciwie rzdzi pastwem.

II - Idee i denia szkoy Lenartowskiej Pocztki arian i ich ideologia.

Zapocztkowane przez szlacht reformy w szkolnictwie nie przyniosy adnych rezultatw, w wyniku czego wychowanie modziey znalazo swoje stanowisko w powstawaniu coraz to nowych szkl, gwnie kalwiskich. Byy one jednak zwykle krtkotrwae, a ich programy nie odbiegay zbytnio od kierunkw szk katolickich. Powaniejszych zmian na lepsze nie zapocztkowao rwnie wyznanie arian powstae na skutek rozamu w obozie kalwiskim w 1563r. Poczto domaga si od szlacheckich wyznawcw arianizmu zerwania z prniaczym yciem, rozdania majtnoci pomidzy ubogich i zarabiania wasn prac na zaspokojenie codziennych potrzeb. Arianie w owym czasie nie zwracali szczeglnej uwagi na zagadnienia wychowawcze. Posiadali jedn szko w Piczowie, ktra przesza z kalwinizmu na arianizm nie zmieniajc przy tym swego dawnego programu. Program ten zosta opracowany przez rektora teje szkoy, Piotra Statoriusa. Zapewnia on moliwo opanowania podstaw wiedzy filologiczno-rektorycznej, ale nie realizowa planu nauk wpywajcych na ycie polityczne. Arianie w odpowiedzi na walk ideologiczn przeciwko wszelkim urzdom, gosili, e nie naley potpia nauczania i uczenia idc nurtem myli Chrystusa. Naley jedynie potpia sztuki magiczne, ktrych kategorycznie nie wolno byo wprowadza do szkoy.

Pogldy Socyna na wyksztacenie.

Faust Socyn kierowa si racjonalizmem wobec wielu zagadnie teologicznych, ale nie mg wyzby si pewnego lekcewaenia nauk wieckich, ktre uwaa za konieczne do podporzdkowania potrzebom teologii. Gosi, e wiedz wieck naley traktowa jedynie jako rodek prowadzcy do wyszych rzeczy i nie traci na ni wiele czasu. Czowiek powinien kierowa si dobrami rodzaju: duchowego, cielesnego i zewntrznego. Do dobra duchowego odnosi si filozofia, cielesnego medycyna, a zewntrznego prawo. Wanie jedn z tych trzech sztuk powinno si studiowa, jeli kto chce by uyteczny w spoeczestwie i pieszy drugim z pomoc. Nauki humanistyczne su jedynie jako wstp do studiw wyszych, wiec naley powieci im tylko tyle czasu aby umoliwi uczniom zrozumienie wyszej wiedzy. Socyn uwaa, e dobra duchowe s o wiele wysze od materialnych. Zaleca wic studiowanie filozofii, ktr sprowadza do poznania Boga poprzez badanie Pisma witego. Teologia jako najwysza i najbardziej poyteczna nauka troszczy si o zbawienie czowieka i chwa bo, warto wic zrezygnowa dla niej z nauk dbajcych wycznie o dobro doczesne, jak prawo, czy medycyna. -Teologii naley podporzdkowa cale wyksztacenie szkolne, do czego konieczna jest nauka aciny, greki i jzyka hebrajskiego. -Z 7sztuk wyzwolonych poleca szczeglnie dialektyk w oparciu o pisma Arystotelesa, a przy uczeniu retoryki nakaza zwraca szczegln uwag na wymow kocieln i poradzi czyta kazania najlepszych autorw okresu humanizmu. -Z okresu filozofii wieckiej poleca filozofi moraln i filozofi przyrody, ktre naleao pozna jedynie w pobienych skrtach nie powicaj na ni zbyt wiele czasu. Pogldy Socyna na nauk i szko wynikay z jego wczesnego stanowiska dcego do wyksztacenia odpowiednich ministrw.

Powstanie szkoy lewartowskiej. Reforma Wojciecha z Kalisza.

Ze wieckich de i potrzeb szlacheckiego obozu ariaskiego wyrosa reforma i program szkoy lewartowskiej opracowany przez Wojciecha z Kalisza w 1588r. Podaje si, e szkoa lewartowska zostaa ufundowana w 1585r. Za czasw ycia fundatora bya ona utrzymana w duchu kalwiskim, jednak po jego mierci przesza pod zarzd gminy ariaskiej. Doprowadzio to do reformy zawierajcej picioklasowy program nauczania, rozkad zaj dla poszczeglnych klas, oraz zewntrzn form obydwu programw opracowanych dla szkoy Sturma i szkoy lewartowskiej w postaci listw do nauczycieli. Reforma formalnie wykonana przez Wojciecha z Kalisza jest jednak prac czonkw scholarchatu gwnie w Gdasku, Toruniu i Elblgu. Wielk rol odegra rwnie scholarchat lewartowski zatwierdzajcy wszystkie przygotowane przez Wojciecha z Kalisza reformy. Wanie w ten sposb zostay okrelone cele i zabiegi wychowawczo-dydaktyczne. Gwnym zaoeniem reformy byo to, aby szkoa przynosia poytek modziey, przy czym poytek ten najatwiej okrelali rodzice reprezentowani przez scholarw. W XVI wieku w Europie, szkoy oparte na programach Sturma cieszyy si opini o wychowaniu modziey o wzory rzymskie, odznaczajce si wysokim poziomem moralnym, wszechstronnym wyksztaceniem oraz pikn wymow. To wanie pod wpywem tej opinii Wojciech z Kalisza postanowi wprowadzi do Lewartowa program picioletniej szkoy sturmowskiej, jednak nie byo to jednoznaczne z pen ulegoci szkoy wobec zaoe Sturma. Dlatego te przy ukadaniu programu nauczania zosta pominity najwyszy idea Sturma mwicy o szerzeniu mdrej i wymownej pobonoci. Wedug nich szkoa miaa

zaszczepi w modych ludziach przede wszystkim zdrowe i dobre obyczaje oraz nauczy ich przemawiania na rne tematy polityczne. Nauka religii mimo pierwszego miejsca jakie zajmowaa ograniczaa si wycznie do lektury Biblii i piewania Psalmw. Wiksz rol zacza odgrywa wiecka doskonao moralna. Wzrosa rola etyki, ktra zachcaa ludzi do czynienia piknych czynw, pomoga w dostrzeeniu znaczenia cnt w yciu, oraz zawiera w sobie rda wszystkich praw i uczy dobrze, uczciwie i mdrze y.

wiecki charakter etyki Szymona Maryckiego.

Wedle tradycji szk reformacyjnych, etyka bya dziedzin wiedzy podporzdkowan cakowicie religii, lub uzupeniajc wskazania religijne. W redniowieczu uwaana bya ona za zalen od teologii, jednak filozofia praktyczna i uproszczenie ycia ludzkiego w Odrodzeniu, uwolniy j od wpyww teologii. Etyka Nikomachejska Arystotelesa staa si rdem zasad moralnych, ktre naleao interpretowa jako reguy uatwiajce czowiekowi ycie spoeczne, a nie jako zbir prawide prowadzcych do szczliwoci pomiertnej. Melanchton, ktry pocztkowo bardzo ceni twrczo Arystotelesa, krytykowa jego teori na temat etyki goszc, e etyka bez ewangelii nie przedstawia adnej wartoci. Bardziej miae stanowisko wobec etyki zaj Jan Sturm. Twierdzi on, e zarwno etyka jest uzupenieniem nauki apostow, ale rwnie, e na wskazaniach etyki wieckiej powinien opiera swoje postpowanie kady czowiek. Etyka wiecka powinna take ustala normy postpowania spoecznego i regulowa dziaalnoci polityczne. Sturm, mimo ogromnej roli jak przyznawa etyce, jej nauczanie powierza cakowicie retoryce, gdy wedug jego wlasnego okrelenia jego szkoa dya nie tyle do rozwoju umysw modziey, ile raczej jej jzykw. Zgodnie z tym przekonaniem etyka miaa gwnie dostarczy uczniom argumentw do wystpie retorycznych, a nie wskazywa im postpowanie moralne. W gimnazjum w Brzegu cenicym bardzo nauk o cnotach jak nazywali etyk, polecali omawiac przyczyny szlachetnych czynw, rozwaanie istoty sprawiedliwoci, wdzicznoci, posuszestwa, skromnoci i umiarkowania. Proponowali rwnie poczenie nauki etyki z nauk prawa, szczeglnie natury. Szymon Marycki, ktry filozofie moraln uwaa za najwaniejszy przedmiot nauczania rozdzieli jej rol w wychowaniu krla, magnatw, szlachty i oficerw, prostych onierzy, oraz ludu. W przypadku krla miaa prowadzi do umiowania cnt, przede wszystkim sprawiedliwoci i szlachetnoci, oraz unikania wystpkw i podoci. Magnaci na stanowiskach senatorskich powinni nabywa cnoty poyteczne w dziaaniach politycznych. Szlachta przeznaczona do suby wojskowej miaa nauczy si w jaki sposb dochowywa wiernoci krlowi oraz nabiera przekonania, e nie ma nic droszego nad ojczyzn, nic wyszego nad jej cze. Natomiast cay lud powinien sta si dziki etyce dobrowolnie posuszny rozkazom szlachty. Pod wpywem wszystkich wymienionych pogldw i prdw, szkoa lewartowska zapocztkowaa inicjatyw nauczania etyki jako cakowicie wieckiej dziedziny wiedzy, ktra miaa suy ziemskim potrzebom czowieka i regulowa jego powinnoci spoeczne i pastwowe. Do szkoy lewartowskiej wprowadzono rwnie ekonomi, ktra miaa na celu rozwijanie umiejtnoci gospodarczych, zarzdzania i obowizkw wobec rodziny.

Rola polityki w programie szkoy lewartowskiej.

Nad etyk wiksz przewag miaa nauka polityki, gdy jak twierdzi Wojciech z Kalisza, stworzona jest ona przez najwikszych uczonych wiata, a nie darowana ludziom przez Boga. Twierdzi rwnie, e czowiek jest stworzeniem politycznym zrodzonym nie tylko dla siebie, ale i dla wielu ludzi. Wanie dlatego wedug niego naleao podporzdkowa polityce

wszystkie pozostae przedmioty, gdy jak mawia wszystkie dziedziny wiedzy powinny si przyczynia do poytku i powagi Rzeczypospolitej oraz kocioa. Tak zreformowana szkoa lewartowska, przycigaa do siebie wielk liczb uczniw, poniewa jako jedyna bya przystosowana do cile najpilniejszych potrzeb spoeczno-politycznych szlachty.

Nauka prawa i retoryki w Lewartowie

Nauka prawa czya si cile z nauk polityki. Nie wprowadzono jej jednak pocztkowo do programu, wic omawianie oglnych zasad prawa miao miejsce na lekcjach etyki. Modzie wysuna postulat o wprowadzenie nauki prawa, ale dopiero Mikoaj Kazimierski posyajcy do szkoy swoich synw zada ustanowienia osobnych lekcji prawa rzymskiego. Wojciech z Kalisza przystajc na to danie wprowadzi nauk prawa i prowadzcemu j nauczycielowi da wytyczne, w ktrych nakazuje mwi nie tylko o prawach pastwowych, ale rwnie o prawach natury. Kaliszczyk radzi rwnie aby wykreowa trzy gwne zasady w zgodzie z ideologi arianw: y uczciwie, nie robi nikomu krzywdy i oddawa kademu, co mu si naley. Rodzice chopcw posyanych do szkoy martwili si, czy nie marnuj oni tam czasu na zbdne nauki, jednak rektor lewartowski zapewnia o uytecznoci kadego przedmiotu w opracowanym przez niego programie. Obecno fizyki w programie tumaczy jako uyteczno wiadomoci o niebie, ziemi i morzach, o wszystkich rzeczach stworzonych i tych, ktre poznaje si oczyma i innymi zmysami. Wielk korzy miaa mie rwnie medycyna, ktrej aby unikn przecienia programu nie wprowadzono do niego. Matematyka natomiast zostaa ograniczona do czterech dziaa i reguy trzech. Kaliszczyk przypisywa rwnie due korzyci astronomii i astrologii, oraz muzyce. Gosi, e kto te nauki opanuje moe uchodzi za uczonego i przynie wiele poytkw Rzeczypospolitej i kocioowi, jeli swoje wyksztacenie zechce zuytkowa nie dla prywatnej przyjemnoci, lecz dla publicznego poytku. Obok polityki najbardziej uytecznym przedmiotem bya podporzdkowana jej retoryka. Opieraa si ona na dorobku literatury staroytnej, wykorzystujc dialektyk i dokadn znajomo gramatyki stanowic retoryk o charakterze politycznym. Miaa ona przygotowa chopcw do wygaszania przemwie w kwestii wielu zagadnie politycznych. Szkoa lewartowska wprowadzia rwnouprawnienie w klasie retoryki z jzykiem polskim oraz niemieckim, co stanowio jej niezwykle mia i oryginaln zdobycz. Szkoa lewartowska upada wraz ze mierci Mikoaja Kazimierskiego. Do koca cieszya si ona wielk popularnoci wrd szlachty katolickiej jak i rnowierczej. Przez brak przepajania duchem religijnoci innych przedmiotw bya ona jednak zwalczana przez jezuitw, obz kalwiski i luteraski.

III Kontynuacja Lenartowskich tradycji Akademia Zamoyska i jej program :

Organizatorem akademii Zamoyskiej by kanclerz wielki koronny i hetman, Jan Zamoyski. Chcia on stworzy wieck, niezalen od kocioa Akademi, ktra miaa ustosunkowa si do kolegiw jezuickich. Podkrela, e szkoa powinna uczy tylko tych nauk, ktre ksztac raczej ycie ni jzyk, bo to czego naucza ma wychodzi na korzy nie tylko uczniowi samemu, lecz i ojczynie. Program Akademii Zamoyskiego wzorowany by na zasadach Sturma ze wzgldu na swj obywatelski charakter. Zadaniem szkoy byo da szlachcicowi

takie wyksztacenie, aby potrafi suy krajowi w czasie wojny i pokoju, oraz na wszelakich urzdach, jak i we wasnej rezydencji poprzez odpowiednie gospodarowanie swoim majtkiem. Przedmioty jakie obejmowa jej program byy takie same jak szkoy lewartowskiej, ale obejmujce wikszy zakres i na wyszym poziomie. Akademia ta mimo nazwy i przywilejw akademickich bya jedynie szko redni, ktra zawieraa tylko kilka kursw przyblionych do wykadw akademickich. Na siedem katedr zaledwie trzy wykraczay poziomem ponad szko redni. -matematyka nadal opierala si na czterech dziaaniach i regule trzech -niekiedy do arytmetyki dodawano geometri, elementy geografii z kosmografi. -filozofia obejmowaa ju nie tylko dialektyk i logik, ale i skrcon metafizyk -profesor fizyki obok nauk przyrodniczych wykada rwnie elementy medycyny -nie zmieni si sposb nauczania wymowy i filozofii moralnej -cakowicie nowe elementy wniesione zostay do prawa gdzie zaczto wykada konstytucj i polskie prawo sdowe. Szkoa Zamoyskiego mimo swego wieckiego charakteru bya cile zwizana z kocioem katolickim.

Pogldy Piotra Myszkowskiego na wiedz szlachcica :

Uwaa, e wychowanie modziey w kadym kraju powinno by dostosowane do jego ustroju, dlatego te program powinien by uoony tak, aby nie dopuci do modego umysu niczego co jest Polsce obce, nieuyteczne czy wprost nieodpowiednie. Powinien rwnie by tak uoony, aby uczniowie zdoali go opanowa w przecigu kilku lat (gramatyka aciska winna by ograniczona do najistotniejszych regu, dialektyka oparta na skrconym podrczniku, matematyka powinna zapewni umiejtno liczenia konieczn do rachunkw gospodarczych wasnego majtku, geometria miaa nauczy obsugi przyrzdami mierniczymi, geografia powinna zaznajomi z mapami, astronomia miaa uczy o ciaach niebieskich i o posugiwaniu si kalendarzami). Myszkowski uwaa retoryk za najuyteczniejsz i najwaniejsz dziedzin wiedzy. Retoryka powinna by uzupeniana elementami fizyki, ekonomii, medycyny. Czteroletnie studia Myszkowskiego, koczyy si nauk prawa opart na dzieach Platona, Cycerona i kodeksie Justyniana. Jan Ostrorg uwaa, e szlachcicowi potrzebne s nauki praktyczne, nie teoretyczne. Ci ktrzy przygotowuj si do suby w ojczynie nie mog traci czasu na poznawanie teorii ksikowych, lecz musz jak najszybciej przej do praktycznego dziaania politycznego. Twierdzi rwnie, e przedmiotw uatwiajcych dziaalno polityczn naleao uczy si w krtkim czasie z niewielkich skrtw podrcznikowych.

IV Program szkoy Rakowskiej Zaoenie szkoy Rakowskiej.

Szkoa Rakowska to humanistyczne, picioletnie gimnazjum, ktre zostao zaloone z inicjatywy starszyzny ariaskiej. Stanisaw Lubieniecki, jej niemal dwuletni rektor okrela j nazw Aten Sarmackich ze wzgldu na panujcy w niej zapa do nauki i wysoki poziom moralny nauczycieli i uczniw. Program nauczania w niej przyjty nawizywa do programu szkoy lewartowskiej. Opierano si rwnie na metodach Sturma i czytano gwnie Cycerona. Gwnymi naukami panujcymi w szkole Rakowskiej po gramatyce aciskiej bya retoryka i dialektyka. Obok tych przedmiotw wykadano tam logik, etyk i fizyk, oraz uczono jzyka

greckiego, objaniano mowy Cycerona i dwa razy w tygodniu prowadzono wiczenia: z retoryki i filozofii. Byy to przedmioty programu ostatniej klasy, wykadane przez rektora. Szko Rakowsk i szko Lewartowsk czy taki sam program pierwszej, jak i najwyej klasy. Mona zatem wnioskowa, e i pozostae klasy odpowiaday sobie programem, a wic szkoa Rakowska korzystaa z dowiadcze szkoy lewartowskiej. Jedyn oryginaln zdobycz szkoy Rakowskiej bya praca fizyczna, ktrej podlegali wszyscy uczniowie (kady mia si uczy pracowa w jakim zawodzie). Jednak ta informacja nie jest w aden sposb udokumentowana, wic jeli faktycznie miao to miejsce, obowizek ten dotyczy tylko uczniw wyznania ariaskiego i to prawdopodobnie tylko niszego pochodzenia. Z ca pewnoci kontynuowano jednak tradycje szkoy lewartowskiej przygotowujc modzie szlachetn do czekajcych na ni obowizkw publicznych. Przewag uczniw w szkole Rakowskiej stanowili uczniowie pochodzenia szlacheckiego, wic w dalszym cigu priorytetowo traktowano przygotowanie modych ludzi do ycia stawiajc to nad nauk ksikow.

Program szkoy Rakowskiej

Najpilniejsz nauk modego wieku bya nauka jzykw, przede wszystkim aciny. Jest ona traktowana w tej szkole nie jako przedmiot, a jako narzdzie porozumiewania si. Kilkuletni rektor szkoy, Joachim Stegmann, twierdzi, e nauk aciny powinno si zacz moliwie jak najwczeniej, aby nie uczy si jej przez wykorzystywanie regu gramatycznych, ktre wedug niego naleao ograniczy do minimum. Winno si rwnie uczy rozwizywa zagadnienia logiki i retoryki nie w oparciu o wskazania staroytne, czy abstrakcje ksikowe, a poprzez czste rozmowy i dyskusje o pogldach spoeczestwa. Podczas wprawiania uczniw w ich przysze wystpy retoryczne zaczto zapoznawa ich z problemami etyki, ekonomii i wprowadzono wykady z polityki. Wyksztacenie, ktre zdobywali uczniowie po szkole Rakowskiej stronio od zagadnie cile teoretycznych , a udzielana im wiedza polityczna bya poczona z realnymi i aktualnymi problemami wspczesnego jej ycia. W tym celu kadego miesica organizowano popisy retoryczne, gdzie omawiano szczegowo aktualne tematy polityczne, szczeglnie zagbiajc si w sprawy, z ktrymi uczniowie mieli spotka si na sejmach i sejmikach, zjazdach i zebraniach. Nauczyciele widzieli swoje gwne zadanie w przygotowaniu modziey do potrzeb politycznych pastwa, oraz czynnego udziau w yciu publicznym. Powan rol w ksztatowaniu przez szko Rakowsk odgrywaly nauki przyrodnicze uzupenione rwnie o wiedz matematyczn wykraczajc poza ramy arystotelesowskiej fizyki. Szkoa Rakowska cieszya si szeroko rozwinit ide tolerancji religijnej. Goszono, e kady ucze ma prawo odbywa praktyki religijne, w ktrych go wychowano. Twierdzono jednak, e religia zabiera uczniom zbyt wiele czasu i uwagi. Po zamkniciu Rakowa, ktry niekiedy liczy ponad 1000 wychowankw, Marcin Ruar w licie do Piotra Rzeczyckiego prezentuje ustalony program wychowania dla modego chopca. -Po pierwsze, na pierwsze miejsce naley wysun wychowanie religijne. W zwizku z tym, Ruar proponowa czyta dziennie tumaczenie jednego rozdziau ze starego testamentu i jednego z nowego, dla zrozumienia wiary. Wane jest rwnie odmawianie psalmw jako modlitwy i nauczenie si kilku z nich na pami. Miao to pomc modemu chopakowi w zrozumieniu istoty chrzecijastwa i zapamitaniu tekstw biblijnych jak i Psalmw. -Drugie miejsce powinna zajmowa nauka jzykw, zwaszcza aciskiego. dana bya rwnie nauka jzykw nowoytnych, jak: francuski, woski i niemiecki. -Modzi chopcy powinni pozna rwnie inne nauki, najlepiej w opanowanych przez siebie jzykach. Jako najwaniejsze przedmioty nauczania, Ruar wymienia: matematyk poczon z nauk geografii, polityk i prawo. Z nauk polityki, Ruar radzil poczy histori, ale nie

jako wiedz teoretyczn, a jako zbir wiadomoci o dziejach politycznych i spoecznych oraz wzr postpowania moralnego. -Obok wszystkich przedmiotw, do programu modego szlachcica powinna wchodzi take etyka, ktor winno czy si z nauk prawa. Przy czym nauk prawa powinno jednak poprzedza opanowanie sztuki wymowy.

V - Przepisy szkoy Rakowskiej

Przepisy szkolne opisyway szczegowo prawa i obowizki rektora oraz nauczycieli, podawaly dokadne wskazwki dla uczniw, jak powinni si zachowywa w szkole, na ulicy, w prywatnym domu, wobec nauczycieli, osb starszych, kolegw, przewidujc za wykroczenia rnorodne kary. Z najstarszych przepisw zachoway si te z 1542 napisane przez Jana Poznaczyka, Leges opracowane w 1546, przepisy napisane przez Trotzendorfa z 1570. Dwa lata pniej powstay przepisy mwice o zasadach wspycia i karania chopcw za rne wykroczenia, ktrych autorem jest Mikoaj Wimann. Kolejne przepisy opublikowao gimnazjum akademickie w 1592r. Dla szkoy lewartowskiej przepisy opracowa Wojciech z Kalisza, jednak to Przepisy Szkoy Rakowskiej s najdokadniejsze i najbardziej rozbudowane. Dziel si one na cztery czci: obowizki uczniw, obowizki nauczycieli, obowizki rektora szkoly, i obowizki pedagogw prywatnych. Najliczniejsze s wytyczne obowizkw ucznia, ktre licz a 23 paragrafy. Wedug tych przepisw uczniowie mieli: 1.zaczyna kady dzie modlitw 2. dla kadego chopca przypadaa wolno organizowania sobie ycia religijnego wedug wasnej tradycji 3.uczniowe wyznania ariaskiego mieli kadego dnia przed lekcjami uczestniczy w kazaniu, bra udzia w chralnym piewie pieni, odprawia modlitwy i tak zachowywac si, aby nikomu nie przeszkadza. 4. chopcy nalecy do innych wyzna mieli w tym czasie odprawia mody w swoich domach 5.w dni witeczne mogli udawa si pod wiedz rektora i opiek powanych osb do miejscowych kociow. 6.wszyscy uczniowie bez wzgldu na wyznanie winni uczestniczy w pogrzebach nauczycieli, ich rodzin, kolegw i innych osb ze sob zwizanych Szkoa Rakowska usiowaa przyzwyczai chopcw do wzorowego porzdku i karnoci dlatego przepisy kady silny nacisk na punktualne przychodzenie i wychodzenie z klasy. Wszystkie nieobecnoci wymagay usprawiedliwienia przez rodzicw lub opiekunw, gdy groziy cikimi karami . Zabraniay przetrzymywania broni, ktr naleao oddawa rektorowi, spacerw po ulicach oraz opuszczania domw wieczorem. Bez specjalnego zwolnienia rektora nie mona byo wychodzi do pobliskich wsi i miasteczek. Nie wolno byo kpa si w rzece czy stawach, szczeglnie jeli nie byy to miejsca do tego wyznaczone. Przepisy zabraniay rwnie owienia ryb (aby nie dawa okazji chopcom do zncania si nad zwierztami), polowania na ptaki i hodowli gobi. Chopcy nie mogli gra w szachy i karty, jako e wszystkie gry hazardowe byy zakazane. Kady ucze winien sporzdzi spis swoich rzeczy i ksiek z ktrych rozliczali si przy wizytacjach. Zabronione byo rwnie wymienianie si, jak i sprzedawanie sobie wzajemnie rzeczy. Nauczycieli jak i uczniw obowizywaa punktualno. Nakazane im byo sumienne podejcie do prowadzenia zaj i kategorycznie zabronione zajmowanie si jakimikolwiek innymi sprawami w czasie pracy szkolnej. Rwnie wczeniejsze wychodzenie ze szkoy byo surowo zabronione. Wyjtek stanowiy bardzo wane przyczyny zmuszajce nauczyciela do

wyjcia, w ramach czego zobowizani byli do zapewnienia zastpstwa. Nauczyciele mieli troszczysi nie tylko o wpojenie modziey zasad postpowania moralnego i o przyswajanie wiedzy, ale dba rwnie o wyrobienie w nich wytwornych obyczajw i nauczenie harmonijnego ycia w spoeczestwie. Przepisy Rakowskie wprowadzaly rnice w uprawnieniach nauczycieli klas wyszych i niszych. Pierwsi z nich cieszyli si du samodzielnoci i prawie zupen niezalenoci. Wolno im byo bez zezwolenia rektora wyj ze szkoy pod warunkiem pozostawienia odpowiedniego zastpstwa. Rektor nie mg podj w stosunku do nich adnych decyzji, ani upomina ich z powodu zaniedbywanych obowizkw. Nauczyciele klasy niszej byli natomiast cakowicie podporzdkowani nieograniczonej nad nimi wadzy rektora. Musieli prosi o zezwolenie przed wczesnym wyjciem i usprawiedliwia kad nieobecno. Uzasadnieniem takiego podziau jest fakt, e klasa nisza pedagogw nie miaa prawdopodobniej ukoczonych studiw wyszych. Szkola Rakowska jako pierwsza w Polsce uznawaa i usiowaa uregulowa prace korepetytorw. Do obowizkw prywatnych pedagogw nalealo odprowadzanie chopcw rano na naboestwo, towarzyszenie im w czasie spacerw i wyj z domu. W nocy musieli spa z chopcami w jednym pokoju i czuwa nad ich bezpieczestwem. W dzie nakazane mieli dba o czysto mieszka i odzie chopcw oraz czuwa nad ich nauk. Obowizyway ich wszystkie przepisy szkolne i zarzdzenia rektora, ktry by najwyszym zwierzchnikiem we wszystkich sprawach. W przepisach znalaz si rwnie typowy dla szkoy humanistycznej zakaz rozmw w ojczystym jzyku z osobami znajcymi acin, w innym wypadku chopcy dostawali rzg po plecach w ramach kary. Szkoa Rakowska dopuszczaa kary fizyczne i grozia nimi za kade przewinienie. Ostrzegaa jednak nauczycieli przed naduywaniem ich, przypominajc, e zakazane jest bicie po gowie i targanie za uszy. Kary nie mogy rwnie pociga za sob uszczerbku na zdrowiu i uszkodze na ciele. W szkole Rakowskiej obowizyway rwnie przepisy dotyczce higieny i czystoci, aby wystrzec si epidemii. Bogatsi uczniowie nie mogli take chodzi w uszkodzonych ubraniach, a jakiekolwiek uszkodzenia naleao natychmiast poprawi. Wedug praw rektora mg on przyjmowa nowych uczniw, egzaminowa ich i przydziela do odpowiednich klas, czuwa nad prac i postpowaniem z chopcami prywatnych pedagogw, wizytowa poszczeglne klasy i nadzorowa spenianie obowizkw przez wszystkich nauczycieli, zwaszcza niszych. Penic swoje funkcje, rektor nie wystpowa jednak we wasnym imieniu, a w imieniu scholarchw poredniczc midzy nimi a szko. Sam nie mg ani upomina nauczycieli klas wyszych, wydawa zarzdze, ani decydowa o powaniejszych nieco sprawach. Przepisy regulujce prac szkoy wydawane byy przez scholarchw. Oni rwnie zatwierdzali plan zaj, program nauczania, upominali nauczycieli i karali w wypadku zaniedbywania obowizkw, wycigali konsekwencje w stosunku do nieodpowiednich pedagogw prywatnych, decydowali o losach uczniw nie chccych si uczy, lub nie mieli zdolnoci oraz ustalali dni wolne od zaj. W przeciwiestwie do innych szk rnowierczych przy ktrych scholarchaty byy instytucjami czysto formalnymi, Rakw cieszy si, e posiada scholarchw jako instytucje nadzorcz.

VI - Sytuacja Rakowskich rektorw i nauczycieli

Opisywane wczeniej przeze mnie szerokie uprawnienia scholarchw wynikay ze specyficznej sytuacji rektorw i nauczycieli w caej Polsce. Uczeni w tym czasie bardzo czsto wywodzili si z mieszczastwa, a nawet chopstwa. Ich wiedza, czsto bardzo wszechstronna i gboka, nie moga w szlacheckiej opinii zmy haby ich pochodzenia. Spowodowao to pogardliwy stosunek szlachty do uczonych i byo przyczyn bardzo niskiej pacy za sprawowane przez nich funkcje. Czonkami Rakowskiego scholarchatu bya w przewadze szlachta. Mimo uzyskania wielkiej popularnoci przez szko Rakowsk hierarchia Rakowska nie doceniaa ani nauczycieli, ani ich trudw. Obowizki pedagogiczne nadal traktowane byy jako co niszego i mniej zaszczytnego w porwnaniu z innymi. W takim wypadku ciko byo zdoby odpowiednich kandydatw na rektorw i nauczycieli, a jeszcze trudniej zatrzyma ich na duszy czas.