TEORETYCZNE PODSTAWY KSZTATOWANIA PLASTYCZNEGO 1. WYBRANE ELEMENTY Z TEORII ODKSZTACE PLASTYCZNYCH 1.1. Stan naprenia 1.1.1.

Stan naprenia H>punkcie Rozwamy, na pocztku dla uproszczenia, prosty stan obcienia, jakim jest rozciganie prta o polu powierzchni przekroju poprzecznego S, siF. Aby okreli, w jaki sposb sia ta odd ziauje na wybrany punkt prta, dokonujemy umownego przecicia przez ten punkt, odrzuca jc jedn cz prta, ktr zastpujemy reakcj i wwczas moemy naprenie zdefiniowa jako nostk powierzchni. Tak zdefiniowane naprenie ma kierunek normalny do powierzchni i rwnolegy do siy zewntrznej. W oglnym przypadku napreniem a w punkcie Xj nazywamy (rys. 1.1 a) a-lim^l ('') AS>0 ^^ tarnego prostopadocianu (c) f36] Pij = N2 = C^CTj +CT2O3 -f-CTjCrj (1-6) - niezmiennik trzeci, zwany szeciennym, jest rozwiniciem wyznacznika utworzonego z gwnych skadowych tensora napre N3 = 0^203 (1.7) wielko uwaana take za niezmiennik, a nazywana redni wartoci napre gw-nych, bd izotropow czci tensora naprenia ex1+2+a3 (]_g) a) b) 0,1) '0* W Rys. 1.2. Schematy stanu naprenia: a - liniowy, b - plaski, c - trjwymiarowy [36, 7 0, 100] c)

Schematy stanu naprenia - po wydzieleniu w ciele obcionym elementarnego pro-stopadocia nu o krawdziach rwnolegych do kierunkw gwnych, mona przyj, e schemat gwnych napr y dla wszystkich punktw ciaa i okrela stan napr-enia danego ciaa. Istnieje wic dziewi ematw stanu naprenia (rys. 1.2): dwa liniowe, trzy paskie i cztery trjwymiarowe. 1,1.3. Aksjator i dewiator stanu naprenia Stan naprenia - okrelony w dowolnym punkcie orodka, mona rozoy na stany skadowe (rys ): 1) Rwnomierny stan hydrostatyczny, odznaczajcy si rwnoci napre Oj = cf2 = CT3 = Oj,, wszechstronne rwnomierne ciskanie lub rozciganie o wielkoci redniej, dce do zmiany o i elementu w zakresie sprystym. 2) Dewiacyjny stan naprenia, dcy do zmiany postaci bez zmiany objtoci, charakte-ryzuj czyste cinanie pod wpywem napre C7| + a^ + a3 = 0, stosunkowo atwo po-wodujcych osign stanu plastycznego metalu. Wobec tego tensor naprenia Ta mona rozoy na: tensor, w ktrym elementy pooone na przektnej gwnej s sobie rwne crra, noszcy aksjatora naprenia A zwanego take tensorem kulistym; tensor, w ktrym suma elementw, pooonych na przektnej gwnej rwna jest zeru, no nazw dewiatora naprenia Mona to zapisa w postaci Ta = Aa + D ub po rozwiniciu ^yx X7.X 0 0 T xy y = 0 0 + t rj cr T xy uy m zy (1.9) ^X7, ty 2 0 0 % T T cr cr

lyz uz ktr w ukadzie napre gwnych mona przeksztaci do postaci

0 0| = 0 0 o o 0 G2 o >1 0 0 Jm 0 0 (1.10) 0 0 + 0 ~G,n 0 a3

Rys. 1.3. Rozkad stanu naprenia na dwa stany podstawowe: aksjator i dewiator [36, 7 0, 100] W przerbce plastycznej interesuje nas stan wytenia materiau, przy ktrym nastpuje odksz tacenie trwae (nieodwracalne), mogce zaj tylko po przejciu metalu w stan plastyczny. c definiuje hipoteza energii odksztacenia postaciowego, wg ktrej uoglnione naprenie za stpcze (intensywno naprenia) wynosi fi I /. 1.4. Ekstremalne naprenia styczne Przy rozwaaniu stanu wytenia szczeglnie interesujce s wartoci ekstremalne napr-enia nego, w tym gwnie warto maksymalna. Naprenia cakowite na elemencie powierzchni o norma nej n (rys. 1,4a) mona wyrazi w postaci oglnej:

Kosinusy 1 0 m 0 n 1

Ekstremalne naprenia styczne 0 1 0 1 0 0 ** 0 0 i 0

Rys. 1.4. Wektor naprenia na paszczynie: jego rozkad na naprenia normalne i styczne (a , kierunki gwne (b) i paszczyzny ekstremalnych napre stycznych (c) [70, 100]

CTn =a1l2 + C2m2 + o3n2 (1-12) 7 ? 7 0 7 7 7 7 7 17 7 Vt -CT = trj 1 + Oiiti" + a3n -JajT + a2nr +a3n"[ (1-13) Metod kolejnych podstawie i przeksztace otrzymuje si zbir szeciu wartoci kosi- nusw zy ktrych naprenia styczne przyjmuj wartoci ekstremalne (minimum i maksimum), co zest awiono w tabeli na rysunku 1.4. Naprenia styczne osigaj wartoci maksymalne w paszczyni przechodzcej przez jedn z osi gwnych lub rwnolegle do niej i dzielcej na poowy kt mi pozostaymi osiami gwnymi (rys. 1.4b). Dla szecianu, ktrego krawdzie zorientowano zgodnie z napreniami gwnymi, poo-enie tyc czyzn zobrazowano na rysunku 1.4c, a ich wartoci (moduy wektorw) obli-czono: z wzor u 1.12 - dla napre normalnych, a z wzoru 1.13 - dla napre stycznych, zestawiajc zalen

do ich obliczenia (tab. 1.1). Tabela 1.1, Zalenoci analityczne do obliczania ekstremalnych napre stycznych Naprenie gwne Naprenia normalne Naprenia styczne Przechodzi przez o 3 lub jest do niej rwnolega przechodzi przez o 1 lub jest do niej rwnolega przechodzi pr7.cz o 2 lub jesi do niej rwnolega CT3 +^2) c, = +CT3) a2 + x12 =J(cti ~<J2) /. 7.5. Interpretacja stanu naprenia za pomoc k Mohra

Jeli w rozpatrywanym punkcie znane s naprenia gwne, to za pomoc wykre.lnego odwzorowa Mohra (rys. 1.5) mona znale naprenia normalne i styczne, wystpujce na paszczynie do e nachylonej wzgldem osi gwnych.

Rys. 1.5. Schemat napre na paszczynie zewntrznej czworocianu (a) i napre dla trj o ozcigania (b) wyznaczony za pomoc k Mohra [36, 70, 100] Zakadamy, e cakowite naprenie na paszczynie o normalnej n tworzy z kierunkami gwnymi , p i y. W ukadzie wsprzdnych (er, T), wartoci promieni k rwne s kolejno wartociom lnych napre stycznych, a pooenie rodkw k wyznaczaj odpowiadajce rednie naprenia 1.1). Graficzny sposb konstruowania k Mohra dla wybranych stanw naprenia - w zalenoci obcienia, podano w pracach [15, 17, 37, 70, 100, 130]. Okrgi k gwnych k , K.2 i K_i p zedstawiaj paski stan napre. Miejscem geometrycznym punktw, ktrych wsprzdne w ukadzie (<r, T) okrelaj skadowe nap normaln i styczn) w przekroju o orientacji dowolnej wzgldem kierunkw gw-nych, jest pol e zawarte midzy okrgami k gwnych (zakreskowane). LI.6. Interpretacja stanu naprenia za pomoc gwiazdy Peiczyskiego innym graficznym przedstawieniem stanu naprenia jest gwiazda napre, w polskiej litera turze technicznej zwana gwiazd Peczyskiego (rys, 1.6), ktrej konstrukcja wynika z na stpujcych zalenoci:

T23 (1.14)

sin(Po

Rys. 1.6. Schemat napre na paszczynie oktaedryczncj (a) i napre dla trjosiowego rozc (b) wyznaczony za pomoc gwiazdy Peczyskiego [36, 70, 100]

Zalenoci te uzyskuje si po rozwizaniu rwnania (1.4) za pomoc wzorw Cardana, przy czym r, jest intensywnoci naprenia normalnego dla kierunkw gwnych, ktry bdzie omwiony w czci rozwaa. Geometrycznie podobne koa charakteryzuje parametr Lodego-Nadaia |ia okrel ny wzorem _2(a2-q3) t 2g2-(a1-HT3) al ~~ a3 al-a3 (1.15) opisujcy rodzaj stanu naprenia (tab. 1.2). Tabela 1.2. Parametr Lodego Nadaia ji,, dla rnych stanw naprenia Stan naprenia Rodzaj napre K.t(p Parametr uH jednoosiowe rozciganie a, a2 = o3 = 0 ;t/3 = - 1 jednoosiowe eiskanie a3*0 ! 0 (in= +" 1 czyste cinanie CT[ = -d3 CT2 = 0 j - n/3 Ma=0 Przy uwzgldnieniu gwiazdy napre dla tensora naprenia (rys. 1.6b) parametr Lode- go-Nad aia mona opisa zalenoci

pa=V3ctg^p0+j (1.16) , . . ir n gdzie kt (pu spenia warunek < (p0 < . Opisujc mechanizm odksztacenia plastycznego w pojedynczym krysztale stwierdzono, e polizg nastpuje najatwiej na paszczynie najgstszego upakowania atomw. W sieci Al jest o paszczyzna czworocianu, tj. oktaedru (paszczyzna jednakowo nachylona do kierun-kw gwnych - rys. 1.6), co uzasadnia stosowany czsto zapis poprzez naprenia oktaedrycz- n e. Przyjmujc kierunki gwne jako osie ukadu (rys.l.a) i okrelajc cosinusy kierunkowe norma nej do paszczyzny charakterystycznej 1 = m = n = 1/V3 ze wzoru 1.12 oraz po uwzgld nieniu napre stycznych (tab.1.1) mona wyznaczy; naprenie cakowite, panujce na tej powierzchni skadow normaln, dziaajc na tej powierzchni n=|(l+CT2+3) = n. (1.18) Skadow styczn (naprenie styczne) na paszczynie oktaedrycznej oblicza si na pod-stawie izku Tokt ~ Pn ~ an = (1-19) ktry po uporzdkowaniu i wstawieniu zalenoci (1.13) oraz po uwzgldnieniu napre styczny (tab.1.1) doprowadzamy do postaci cokt =-VVCTl ~a2/ -t"k2-a3; -|-Va3"cfi; ="JV1:12 +T23 +t31 (1.20) Ostatecznie zwizek midzy odksztaceniami i napreniami wyraa zaleno, i ^oki =~aH 1.2. Stan odksztacenia 1.2.1. Geometryczna teoria stanu odksztacenia Pojcie wzgldnego przemieszczenia danego punktu w jednym z kierunkw definiowane jest przez wyraenie Au Su : lim ~~~= AX~>0AX Zamy, e rozpatrujemy wewntrz ciaa punkt M o wsprzdnych (x, y, z) (rys. 1.7) oraz pooony nieskoczenie blisko niego punkt N o wsprzdnych (x+dx, y+dy, z+dz). Punkt M przemieci si po odksztaceniu do punktu Mj, a skadowe tego przemieszczenia wynios u, v, w. Punkt N przejdzie w pooenie Nj, a skadowe tego przemieszczenia - oznaczonego przez u', v' i w', mog by zapisane jako rniczki zupene (1.21) 5u , Su , 5u , u =u +dx +dy + dz 3x dy 8z ^ j dv J dv a v = v H dx H 5x dy dz (1.22) dz A.,

dy h

dz

Rys. 1.7. Schemat skadowych przemieszczenia (a) i rzut prostopadocianu na paszczyzn x y (b) przed i po odksztaceniu [70, 100] dx dy dw . dw , 5w , w = w + dx + dy + dz

Po przeprowadzeniu szczegowych wyprowadze [70, 100] mona doj do zalenoci, opisanych w beli 1.3. Ponadto umownie zakada si, e dodatnim odksztaceniom liniowym odpowiadaj wydu nia wzdu osi wsprzdnych, ujemnym natomiast - skrcenia. Dodatnim odksztaceniom ktowym wiada zmniejszenie ktw midzy dodatnimi kierunkami osi, ujemnym - zwikszenie si tych kl . W szeciu rwnaniach (tab. 1.3) mamy dziewi niewiadomych. Dla ich rozwizania konieczn ym jest przyjcie rwna nierozdzielnoci od-ksztace [70, 100], ktre zapewniaj cigo m as dokonywanych odksztace plastycznych,