Podstawy teleinformatyki skrypt cz I klasa II Materiay zebra i opracowa Wojcich Psik wersja 1

Spis treci
1. Podstawowe pojcia linie teletransmisyjne ............................................................................................8 1.1. rda napicia i prdu .......................................................................................................................8 1.2. Rezystancja i impedancja .................................................................................................................11 1.3. Dopasowanie rda. Zasada przekazywania maksimum mocy.......................................................12 1.4. Dwjnik o rezystancji R ...................................................................................................................14 1.5. Dwjnik o indukcyjnoci L ..............................................................................................................15 1.6. Dwjnik szeregowy o pojemnoci C ................................................................................................16 1.7. Obwd RLC ......................................................................................................................................17 1.7.1 Obwd RL ..................................................................................................................................18 1.8. Rezonans napi ...............................................................................................................................19 1.9. Rezonans prdw ..............................................................................................................................25 1.10. Elementy algebry czwrnikw .......................................................................................................27 1.10.1 Klasyfikacja czwrnikw. ........................................................................................................28 1.10.2 Rwnanie admitancyjne i impedancyjne czwrnika ................................................................28 1.10.3 Rwnania acuchowe czwrnika. Parametry abcd. ................................................................30 1.10.4 Zasilanie czwrnika od strony zaciskw wyjciowych. ...........................................................30 1.10.5 Impedancja falowa i staa przenoszenia czwrnika symetrycznego. ........................................31 1.10.6 Czwrniki typu T i . ..............................................................................................................33 1.10.7 acuch czwrnikw symetrycznych.......................................................................................34 2. Transmisja sygnau w linii .......................................................................................................................35 2.1. Definicja i wasnoci logarytmu .......................................................................................................35 2.2. Moc i wzmocnienie napiciowe wyraone w decybelach ................................................................36 2.2.1 Decybel .......................................................................................................................................36 2.2.2 Zastosowanie decybeli ................................................................................................................36 2.2.3 Jednostka dBm ............................................................................................................................37 2.2.4 Decybele wiczenia ..................................................................................................................37 2.3. Pojcie i definicja linii dugiej ..........................................................................................................38 2.4. Model linii dugiej jako czwrnika ...................................................................................................39 2.4.1 Parametry pierwotne linii dwuprzewodowej napowietrznej ......................................................40 2.4.2 Parametry pierwotne kabla koncentrycznego .............................................................................41 2.5. Parametry transmisyjne kabli ...........................................................................................................44 2.5.1 Kategorie i parametry kabli teleinformatycznych ......................................................................45 2.5.2 Kable teleinformatyczne .............................................................................................................46 2.5.3 Charakterystyka kabli teleinformatycznych kategorii 3, 4, 5, 6 .................................................47 2.5.4 Parametry transmisyjne skrtek teleinformatycznych. ...............................................................48 2.6. Impedancja i tamowno falowa ......................................................................................................50 2.7. Transmisja danych w sieci i fizyczne cza ......................................................................................51 2.8. Pasmo cyfrowe. Prawo Shanona.......................................................................................................52 2.9. Algorytmy kodowania danych ..........................................................................................................55 2.9.1 Manchester ..................................................................................................................................55 2.9.2 4B/5B ..........................................................................................................................................55 2.9.3 5B/6B ..........................................................................................................................................57 2.9.4 8B/6T ..........................................................................................................................................57 2.9.5 8B/10B ........................................................................................................................................58 2.9.6 MLT-3.........................................................................................................................................59 2.9.7 PAM-5 ........................................................................................................................................60 2.10. Krtka charakterystyka wybranych wersji standardu Ethernet ......................................................62 2.10.1 Rzeczywiste parametry kanau .................................................................................................62 2.10.2 Obowizujce normy parametrw okablowania kategorii 3 i 5 ...............................................64 2.11. Rodzaje, budowa i parametry skrtki .............................................................................................64 2.11.1 Skrtka nieekranowana UTP ....................................................................................................64 2.11.2 Skrtka ekranowana FTP ..........................................................................................................65 2.11.3 Skrtka ekranowana STP ..........................................................................................................66
2

2.11.4 Kocwka skrtki .....................................................................................................................68 2.12. Budowa i parametry kabla koncentrycznego ..................................................................................68 2.12.1 Elementy czeniowe ................................................................................................................69 2.13. Budowa i dziaanie wiatowodw .................................................................................................69 2.13.1 Definicje ...................................................................................................................................70 2.13.2 Budowa wiatowodu................................................................................................................70 2.13.3 Dziaanie wiatowodu..............................................................................................................71 2.13.4 Warunek jednomodowoci .......................................................................................................71 2.13.5 Warunek odbicia .......................................................................................................................72 2.13.6 Rodzaje wiatowodw .............................................................................................................72 2.13.7 Okna transmisyjne ....................................................................................................................73 2.13.8 Wymiary wiatowodw ...........................................................................................................74 2.13.9 Fiberoskop ................................................................................................................................74 2.13.10 Zastosowanie wiatowodw: .................................................................................................75 2.13.11 Straty w wiatowodzie ...........................................................................................................75 2.13.12 Zalety i wady stosowania wiatowodw ...............................................................................78 3. Okablowanie strukturalne ........................................................................................................................78 3.1. Geneza powstania okablowania strukturalnego................................................................................78 3.2. Istota okablowania strukturalnego ....................................................................................................79 3.3. Topologie sieci..................................................................................................................................79 3.4. Elementy systemu okablowania strukturalnego ...............................................................................80 3.4.1 Polaryzacja ..................................................................................................................................81 3.4.2 Sekwencja pocze ....................................................................................................................82 3.4.3 Protokoy.....................................................................................................................................84 3.4.4 Okablowanie pionowe ................................................................................................................85 3.4.5 Punkty rozdzielcze ......................................................................................................................86 3.5. Projekt wza dystrybucyjnego .........................................................................................................86 3.6. Okablowanie poziome ......................................................................................................................88 3.7. Okablowanie szkieletowe .................................................................................................................89 3.8. Okablowanie ekranowane .................................................................................................................91 3.9. Punkt abonencki................................................................................................................................91 3.10. Panel krosujcy ...............................................................................................................................92 3.11. Standardy w okablowaniu...............................................................................................................93 3.12. Kategorie skrtki i klasy aplikacji ..................................................................................................94 3.12.2 Sowniczek ................................................................................................................................94 3.13. Kabel prosty i krzyowy .................................................................................................................95 3.13.1 Kocwki kabla ........................................................................................................................95 3.13.2 Montowanie wtyku RJ45 ..........................................................................................................96 3.14. Testowanie okablowania strukturalnego ........................................................................................99 3.14.1 Cyfryzacja pomiarw..............................................................................................................100 3.14.2 Testowanie sieci telekomunikacyjnej .....................................................................................100 3.14.3 Testery okablowania ...............................................................................................................103 3.14.4 Testowanie okablowania ........................................................................................................104 3.14.5 Przesuchy w torach kablowych .............................................................................................105 3.14.6 Mapa okablowania ..................................................................................................................106 3.14.7 Tumienno ...........................................................................................................................106 3.14.8 Stosunek ACR (Attenuation to Crosstalk Ratio) ....................................................................106 4. Transmisja wiatowodowa i mikrofalowa ............................................................................................107 4.1. Techniki transmisji w liniach wiatowodowych ...........................................................................107 4.2. Wzmacniacze wiatowodowe ........................................................................................................107 4.2.1 Wzmacniacz pprzewodnikowy SOA .....................................................................................108 4.2.2 EDFA ........................................................................................................................................108 4.2.3 Wzmacniacz Ramana................................................................................................................111 4.2.4 Wzmacniacz Brillouina ............................................................................................................112
3

4.2.5 Zastosowanie wzmacniaczy optycznych. .................................................................................112 4.3. Technologie pomiarowe w liniach wiatowodowych ...................................................................114 4.3.1 Metoda transmisyjna .................................................................................................................115 4.3.2 Metoda reflektometyczna .........................................................................................................116 4.4. Spawanie wkien ...........................................................................................................................117 4.4.1 Spawanie mechaniczne (poczenie trwae) .............................................................................118 4.4.2 Spawanie ukiem termicznym - spawarka (poczenie trwae) ................................................118 4.5. Zcza wiatowodowe....................................................................................................................121 4.5.1 Narzdzia uywane przy zarabianiu wtyczek do wiatowodu ................................................121 4.5.2 Elementy skadowe zczki wiatowodowej ...........................................................................121 4.5.3 Kolejne etapy wykonania zcza wiatowodowego ................................................................122 4.6. Podstawy dziaania traktw mikrofalowych ...................................................................................123 4.7. Zasada dziaania falowodu. ............................................................................................................124 4.8. Wytwarzanie mikrofal ....................................................................................................................126 4.9. Budowa i dziaanie rezonatora........................................................................................................127 4.10. Budowa i dziaanie cyrkulatora optycznego .................................................................................131 4.11. Budowa i dziaanie magnetronu ...................................................................................................133 4.12. Klistron budowa i dziaanie .......................................................................................................134 4.13. Inne sposoby wytwarzania mikrofal .............................................................................................136 4.14. Parametry anten WiFi ...................................................................................................................137 4.14.1 Charakterystyki promieniowania anten ..................................................................................137 4.14.2 Graficzna prezentacja charakterystyk promieniowania ..........................................................138 4.14.3 Zalenoci energetyczne w antenach ......................................................................................139 4.14.4 Anteny odniesienia .................................................................................................................141 4.14.5 Zysk i kierunkowo anten .....................................................................................................142 4.14.6 Szeroko wizki gwnej charakterystyki .............................................................................144 4.14.7 Szeroko pasma roboczego anten .........................................................................................144 4.14.8 Stosunek promieniowania gwnego do wstecznego .............................................................144 4.14.9 Impedancja anteny ..................................................................................................................144 4.14.10 Polaryzacja ............................................................................................................................145 4.15. Budowa i rodzaje anten. ...............................................................................................................145 4.15.1 vAnteny proste ........................................................................................................................145 4.15.2 Anteny Yagi-Uda ....................................................................................................................147 4.15.3 Anteny dipolowe logarytmicznie-periodyczne (LOG-PER) ..................................................150 4.15.4 Anteny panelowe ....................................................................................................................153 4.15.5 Anteny offsetowe i paraboliczne ............................................................................................155 4.15.6 Anteny dooklne .....................................................................................................................156 4.15.7 Anteny sektorowe ...................................................................................................................157 4.15.8 Anteny szczelinowe ................................................................................................................157 4.15.9 Anteny adaptacyjne przyszo sieci radiowych .................................................................158 4.15.10 czenie anten na 2,4 GHz ...................................................................................................159 4.15.11 Anteny WiMAX ...................................................................................................................160 4.16. Testowanie medium radiowego ....................................................................................................160 4.17. Osprzt WiFi .................................................................................................................................161 4.18. Standardy WLAN .........................................................................................................................165 4.19. Strefa Fresnela ..............................................................................................................................165 4.19.1 Krzywizna ziemi .....................................................................................................................167 4.19.2 Tumienie w deszczu i w gazie ...............................................................................................168 4.19.3 Model FSL i tumienie w wolnej przestrzeni .........................................................................168 4.19.4 Tumienie w wolnej przestrzeni i regua 6dB .........................................................................168 4.19.5 Obliczenia RSL.......................................................................................................................169 4.19.6 Przykad doboru sprztu WiFi ................................................................................................170 4.20. Wspczynnik EIRP......................................................................................................................172 4.20.1 Kanay radiowe WiFi ..............................................................................................................173
4

4.20.2 Dobr polaryzacji ...................................................................................................................173 4.20.3 Szumy .....................................................................................................................................174 4.20.4 Efektywna przepywno ........................................................................................................175 4.20.5 Tryby pracy punktu dostpowego ..........................................................................................175 4.20.6 Problemy z sieciami WLAN. ..................................................................................................175 4.21. WLAN w domu jednorodzinnym .................................................................................................176 4.21.1 Do czego potrzebny jest ruter ? ..............................................................................................178 4.21.2 Jak usytuowa punkt dostpowy ? ..........................................................................................178 4.21.3 Dlaczego niektre urzdzenia maj dwie anteny ? .................................................................178 4.21.4 Jak skonfigurowa karty bezprzewodowe? ............................................................................179 4.21.5 Tryb ad-hoc ? ..........................................................................................................................179 5. Sieci transmisyjne ..................................................................................................................................180 5.1. Telekomunikacja.............................................................................................................................180 5.1.1 Telegrafia ..................................................................................................................................180 5.1.2 Telefonia ...................................................................................................................................182 5.1.3 Radiofonia.................................................................................................................................185 5.1.4 Symilografia fax ....................................................................................................................185 5.1.5 Telewizja...................................................................................................................................185 5.1.6 Transmisja danych ....................................................................................................................185 5.1.7 Wspczynnik BER ..................................................................................................................186 5.2. acuch informacyjny i telekomunikacyjny ..................................................................................187 5.3. Tor teletransmisyjnyjny ..................................................................................................................189 5.4. Natenie ruchu telekomunikacyjnego. ..........................................................................................192 5.5. Transmisja analogowa a cyfrowa ...................................................................................................192 5.6. Komutacja .......................................................................................................................................193 5.6.1 Techniki komutacji ...................................................................................................................193 5.6.2 Komutacja kanaw ..................................................................................................................193 5.6.3 Komutacja pakietw .................................................................................................................194 5.6.4 Komutacja ramek i komutacja komrek ...................................................................................195 5.6.5 Porwnanie sieci z poszczeglnymi technikami komutacji .....................................................196 5.6.6 Publiczna sie telefoniczna PSTN ............................................................................................196 5.6.7 Publiczna sie pakietowa PDN .................................................................................................196 5.6.8 Klasyfikacja central ..................................................................................................................197 5.7. Pole komutacyjne............................................................................................................................198 5.7.1 Klasyfikacja pl komutacyjnych ..............................................................................................200 5.7.2 Systemy komutacji w Polsce ....................................................................................................204 5.8. Modulacja .......................................................................................................................................204 5.8.1 Tor transmisyjny .......................................................................................................................204 5.8.2 Modulacja sygnau ....................................................................................................................205 5.8.3 Cyfrowa Modulacja Amplitudy ASK ....................................................................................206 5.8.4 Cyfrowa Modulacja Czstotliwoci FSK ..............................................................................207 5.8.5 Cyfrowa Modulacja Fazy PSK ..............................................................................................208 5.9. Transmisja wsko- i szerokopasmowa ...........................................................................................210 5.10. Standard ISDN ..............................................................................................................................212 5.10.1 Architektura ISDN ..................................................................................................................212 5.10.2 Dostp podstawowy BRI ........................................................................................................212 5.10.3 Dostp pierwotny PRI przez T1 .............................................................................................213 5.10.4 Proces poczenia BRI ............................................................................................................213 5.10.5 Struktura sieci ISDN ...............................................................................................................214 5.10.6 Fizyczna reprezentacja BRI ....................................................................................................215 5.10.7 Usugi bazowe ........................................................................................................................216 5.10.8 Usugi dodatkowe ISDN .........................................................................................................216 5.11. Sie SMDS....................................................................................................................................218 5.12. Asynchroniczny typ transferu danych ATM ................................................................................221
5

5.12.1 Cechy standardu ATM ............................................................................................................223 5.12.2 Interfejsy ATM .......................................................................................................................224 5.12.3 Wirtualizacja pocze............................................................................................................225 5.12.4 Struktura komrki ...................................................................................................................227 5.12.5 Multipleksacja i przeczanie komrek ..................................................................................227 5.12.6 Transportowe przeczniki ATM ............................................................................................228 5.12.7 Usugi sieciowe .......................................................................................................................229 5.12.8 Warstwowy model sieci ..........................................................................................................229 5.12.9 Funkcje warstwy adaptacyjnej AAL ......................................................................................230 5.12.10 Kategorie usug (klasy ruchowe) ..........................................................................................231 5.12.11 Klasy i typy usug ATM .......................................................................................................232 5.12.12 Parametry jakociowe przekazu ...........................................................................................233 5.13. Sie GSM ......................................................................................................................................234 5.13.1 Szyfrowanie w GSM...............................................................................................................234 5.13.2 Historia GSM ..........................................................................................................................235 5.13.3 Podstawowe zaoenia standardu GSM ..................................................................................236 5.13.4 Standardy GSM ......................................................................................................................237 5.13.5 Rozmiary komrek .................................................................................................................237 5.13.6 Transmisja sygnaw mowy ...................................................................................................237 5.13.7 Transmisja danych ..................................................................................................................238 5.13.8 Messaging ...............................................................................................................................238 5.13.9 Architektura sieci GSM ..........................................................................................................239 5.13.10 Scenariusze GSM wczenie telefonu ...............................................................................240 5.13.11 Scenariusze GSM - Abonent A, majcy telefon w systemie abonamentowym dzwoni do abonenta B .........................................................................................................................................241 5.13.12 Scenariusze GSM - Abonent A, majcy telefon w systemie prepaid, dzwoni do abonenta B ...........................................................................................................................................................241 5.13.13 Scenariusze GSM - Uytkownik telefonu wysya SMS .......................................................241 5.13.14 GSM w Polsce ......................................................................................................................242 5.14. Standard GPRS .............................................................................................................................242 5.14.1 GPRS na tle innych technologii uywanych w GSM do przesyania danych] .......................243 5.14.2 Architektura GPRS .................................................................................................................243 5.14.3 Alokacja zasobw radiowych .................................................................................................244 5.14.4 Kodowanie ..............................................................................................................................245 5.15. UMTS ...........................................................................................................................................246 5.15.1 Sieci 2G a UMTS....................................................................................................................246 5.15.2 Siec szkieletowa......................................................................................................................247 5.15.3 Usugi sieci UMTS: ................................................................................................................248 5.16. Sieci pagerowe ..............................................................................................................................248 5.16.1 Struktura sygnau ....................................................................................................................248 5.17. Sieciowe systemy satelitarne ........................................................................................................249 5.17.1 Budowa systemu satelitarnego ...............................................................................................249 5.17.2 Modu naziemny .....................................................................................................................249 5.17.3 Modu kosmiczny i orbity.......................................................................................................250 5.17.4 Kana radiowy.........................................................................................................................253 5.17.5 Architektura seci satelitarnej ..................................................................................................253 5.18. Telefonia komputerowa ................................................................................................................254 5.19. Sieci inteligentne ..........................................................................................................................255 5.19.1 Standaryzacja usug IN ...........................................................................................................257 5.19.2 Cechy sieci IN.........................................................................................................................258 5.19.3 Architektura sieci IN...............................................................................................................259 5.19.4 Komponenty struktury sieci ....................................................................................................260 5.19.5 Moduy funkcyjne SIB ...........................................................................................................262 5.19.6 Podmioty w sieci IN ...............................................................................................................262
6

1. Podstawowe pojcia linie teletransmisyjne

1.1. rda napicia i prdu

rys. 5.1

rdo napicia definiowane jest jako element dwuzaciskowy, na ktrego zaciskach panuje zawsze taka sama rnica potencjaw czyli inaczej mwic napicie, niezalenie od doczonego do tych zaciskw obcienia. Oczywicie jest to prawdziwe dla tzw. idealnego rda napicia pozbawionego rezystancji wewntrznej RW. Na rysunku 5.1 przedstawione s najczciej spotykane symbole graficzne rde napicia. Najczciej spotykanymi rdami napicia s: - baterie, - akumulatory, - zasilacze (z punktu widzenia obcienia s to te elementy dwuzaciskowe), - fotoogniwa. rda napicia mog dostarcza napicia o wartoci staej lub zmiennej. Rzeczywiste rdo napicia w odrnieniu od idealnego posiada rezystancj wewntrzn RW. Inaczej mwic rzeczywiste rdo napicia mona przedstawi jako poczenie szeregowe idealnego rda napicia o sile elektromotorycznej E i rezystancji RW reprezentujcej jego rezystancj wewntrzn. rys. 5.2 Na rysunku 5.2 przedstawiony jest schemat zastpczy rzeczywistego rda napicia obcionego rezystancj RL. Korzystajc z II-go prawa Kirchhoffa mona rzeczywiste rdo napicia opisa nastpujc zalenoci UWY=E - RW IWY gdzie E jest si elektromotoryczn rda, a RW jego rezystancj wewntrzn. To nie wszystko - ju wkrtce dalszy cig informacji o rdach napicia... rdo prdu definiowane jest jako element dwuzaciskowy, ktry wymusza przepyw prdu o staym nateniu przez obcienie niezalenie od wartoci przyoonej do jego zaciskw rezystancji obcienia. Inaczej mwic prd rda nie zaley od napicia przyoonego do zaciskw rda. Oczywicie jest to prawdziwe dla tzw. idealnego rda prdu. Na rysunku 5.3 przedstawione s najczciej spotykane symbole graficzne rde prdu.

10

1.2.Rezystancja i impedancja
Impedancja (modu impedancji) - opr cakowity (ozn. Z) to wielko opisujaca elementy w obwodach prdu przemiennego. Impedancja jest rozszerzeniem pojcia rezystancja z obwodw elektrycznych prdu staego, umoliwia rozszerzenie prawa Ohma na obwody prdu przemiennego. Impedancja Z elementu obwodu prdu przemiennego jest definiowana jako

gdzie: Vr - to napicie, a Ir-natenie prdu przemiennego. Jest wypadkow oporu czynnego (R) i biernego (X).

Zapis na liczbach zespolonych: Z = R + jX (w naukach technicznych, np. w elektronice, na oznaczenie jednostki urojonej uywa si zazwyczaj nie litery i, jak w matematyce, ale j - dziki temu unika si niejednoznacznoci, wynikajcych ze zwyczajowego oznaczania natenia prdu liter i). Zapis zespolony wie si cile z teori wskazw wirujcych, ktra pozwala silnie uproci obliczenia przy projektowaniu ukadw skupionych, liniowych, stacjonarnych (SLS) przy pobudzeniu prdem przemiennym o jednej czstotliwoci. Wszystkie napicia i prdy przedstawiane s w tej teorii jako wartoci zespolone, ale nie zawierajce bezporednio czynnikw harmonicznych, co pozwala na atwiejsze nimi operowanie. Pojcie impedancji wprowadza si take dla ukadw rozproszonych - wwczas impedancja jest funkcj przestrzeni Z = f(x,y,z). Takie pojcie impedancji wykorzystuje si w ukadach bardzo wysokiej czstotliwoci (ukady mikrofalowe), takich jak telefony komrkowe czy nowoczesne procesory. Rezystancja jest miar oporu, z jakim element przeciwstawia si przepywowi prdu elektrycznego. Zwyczajowo rezystancj oznacza si symbolem Jednostk rezystancji w ukadzie SI jest om (1 ). Odwrotno rezystancji to konduktancja, ktrej jednostk jest simens. (wielka litera R).

11

Dla wikszoci materiaw ich rezystancja nie zaley od wielkoci przepywajcego prdu lub wielkoci przyoonego napicia. Prd i napicie s wtedy do siebie proporcjonalne, a wspczynnik proporcjonalnoci to wanie rezystancja. Zaleno ta znana jest jako prawo Ohma. Miar oporu, z jak dany materia przeciwstawia si przepywowi prdu elektrycznego, jest rezystywno. Jeeli znamy wymiary geometryczne elementu i rezystywno materiau, z jakiego zosta wykonany, to jego rezystancj obliczamy wedug wzoru: przekroju poprzecznego elementu, - rezystywno materiau. gdzie L - dugo elementu, S - pole

Niektre z materiaw przejawiaj specyficzne waciwoci ze wzgldu na rezystancj - zobacz: rezystancja ujemna, nadprzewodnictwo. Rezystancja dotyczy tylko elementw czysto rezystancyjnych (rezystor). Uoglnieniem i rozwiniciem pojcia rezystancji na elementy rezystancyjne, pojemnociowe (kondensator) i indukcyjne (cewka) jest impedancja. Rezystancja jest wwczas czci rzeczywist impedancji zespolonej. Reaktancja lub opr bierny to wielko charakteryzujca obwd elektryczny zawierajcy kondensator (pojemno) lub cewk (indukcyjno). Jednostk reaktancji jest om. Reaktancj oznacza si na og symbolem X. Gdy przez cewk lub kondensator pynie prd przemienny, wtedy cz energii magazynowana jest w polu, odpowiednio magnetycznym lub elektrycznym. Wywouje to spadek napicia wprost proporcjonalny do iloczynu prdu i reaktancji. W przypadku obwodw prdu staego nie mwi si o reaktancji, bowiem (pomijajc stan nieustalony) cewka stanowi zwarcie, za kondensator przerw w obwodzie. Reaktancja idealnej cewki i kondensatora jest rwna co do wartoci bezwzgldnej ich impedancji. Napicie i prd w takich elementach s przesunite w fazie o 90 stopni wzgldem siebie. Znak liczby zaley od tego, czy prd wyprzedza napicie, czy napicie wyprzedza w fazie prd. Reaktancja cewki (opr indukcyjny) ma znak dodatni i oblicza si j ze wzoru: XL = jL gdzie L to indukcyjno wasna cewki, pulsacja, j - jednostka urojona. Reaktancja kondensatora (opr pojemnociowy) ma znak ujemny i oblicza si j ze wzoru:

gdzie: C - pojemno kondensatora, - pulsacja, j - jednostka urojona. Gdy operujemy wycznie na oporach biernych moemy pomin jednostki urojone i podstawi w ich miejsce 1.

1.3.Dopasowanie rda. Zasada przekazywania maksimum mocy.

Stan, w ktrym z danego rda napicia lub prdu jest pobierana moliwie najwiksza moc nazywamy dopasowaniem odbiornika do rda.

12

Zasilanie odbiornika o rezystancji RZ ze rda napicia staego. Oznaczenia: RZ - rezystancja odbiornika Rw - rezystancja rda E - napicie rda Moc pobierana przez odbiornik P2 = RZ I2. Jeeli rezystancja RZ bdzie zmieniaa si od 0 do , to moc dostarczona ze rda do odbiornika bdzie ulegaa zmianie. Dla stanu jaowego i zwarcia moc pobierana przez odbiornik jest rwna 0. Moc pobieran przez odbiornik okrela funkcja P2 = f(RZ) dla E = const oraz Rw = const.

Wprowadzajc dla Rw 0 parametr bezwymiarowy k = RZ/Rw, wyrazimy P2 = f(k)

Chcc znale P2max, przyrwnujemy do zera dP2/dk i std znajdujemy warunek dla k

gdy czyli Dla k=1 wyraenie d P/dk jest ujemne, a zatem obliczonej wartoci k odpowiada maksimum funkcji P2 = f(k). Dla RZ = RW (przy E = const i R = const) wystpuje dopasowanie odbiornika do rda napicia staego i moc pobierana przez odbiornik wynosi
2 2

Zasilanie odbiornika o konduktancji GZ ze rda prdu staego Oznaczenia: GZ - konduktancja odbiornika GW - konduktancja rda I - prd rda Moc pobierana przez odbiornik:
13

Wprowadzajc dla GW 0 parametr bezwymiarowy l = GZ/GW wyrazimy P2 = f(l):

Dla dP2/dl = 0, l = 1 i dla GZ = GW wystpuje dopasowanie odbiornika do rda prdu staego i moc pobierana przez odbiornik wynosi:

1.4.Dwjnik o rezystancji R
Wyobramy sobie teraz obwd( Rys.1) z doczonym do jego kocwek

Rys.1 Dwjnik o rezystancji R wykresy fazowy i wektorowy. napiciem U, ktry zawiera jeden opornik o oporze R, w obwodzie tym pynie prd I i taki, e :

[2] Zaleno ta (przedstawiona w formie uproszczonej, z reguy wystarczajcej do rozwaa mniej fizycznych, a bardziej technicznch) wyraa prawo Ohma(*). Jak si okazuje prawo Ohma stosuje si do prdw i napi zmiennych tak samo jak do prdw i napi staych. Jeli tak jest to przeksztamy nieco wyraenie [2] obowizujce w naszym obwodzie i zastosujmy w nim wyraenie [1] :

Gdzie UR0=I0R jest amplitud napicia na oporniku w naszym obwodzie z rys.1. Naley tu zauway, e w obwodzie z rys.1 nie zauwaamy adnych przesuni fazowych napicia wzgldem prdu oraz prdu
14

wzgldem napicia, porwnajmy wzory [1] i przed chwil otrzymany. Czynnik sin(wt) nie ulega zmianie. Interpretacja wektorowa tego zjawiska oraz wykres fazowy przedstawiono na rys.1.

1.5.Dwjnik o indukcyjnoci L

Rys.2 Dwjnik szeregowy o indukcyjnoci L oraz wykresy fazowy i wektorowy prdw i napi w obwodzie. Rozpatrzmy teraz inny obwd pokazany na rys.2. Niech w obwodzie pynie prd sinusoidalnie zmienny zdefiniowany wzorem [1]. Na skutek zmiennoci w czasie prdu, w cewce indukuje si sia elektromotoryczna indukcji wasnej, ktra zgodnie ze wzorem [3]

[3] Napicie na zaciskach cewki jest rwne sile elektromotorycznej indukowanej ze znakiem przeciwnym, czyli:

[4] Wstawiajc teraz do [4] nasze [1] otrzymamy:

[5] Z powyszego rwnania wynika, e UL=wLI0, zwizek ten ma podobn posta jak dla opornika, z tym tylko, e wystpuje zamiast R czynnik wL, ktry nazywa si reaktancj indukcyjn lub oporem biernym indukcyjnym [6]: [6] gdzie we wzorze [6]: f- czstotliwo prdu w obwodzie, L indukcyjno cewki.
15

Zatem prawo Ohma dla obwodu zawierajcego element indukcyjny L moemy zapisa wstawiajc do [2] warto [6]:

[7] Rwnanie [7] nazywamy prawem Ohma dla wartoci skutecznej cewki idealnej. Z porwnania zalenoci [5] i [1] wynika, e napicie wyprzedza prd o kt fazowy j=pi/2. Zaleno t przedstawiono na rys.2(wykres czasowy) oraz rys.2(wykres wektorowy) .

1.6.Dwjnik szeregowy o pojemnoci C

Rys.3 Dwjnik szeregowy o pojemnoci C oraz wykresy fazowy i wektorowy prdw i napi w obwodzie. Zamy teraz e mamy obwd taki jak na rys.3 zawierajcy pojemno C. W obwodzie pynie prd zdefiniowany wzorem [1]. Naley zauway, e kondensator jest takim elementem obwodu w ktrym zmianie napicia na nim o du towarzyszy zmiana adunku o dq, opisuje to relacja: dq = Cdu. [8]

Z kolei zmiana adunku na okadzinie kondensatora wie si z przepywem prdu w przewodach czcych kondensator ze rdem napicia, i tak e: I=dq/dt [9]

prd okrelony t zalenoci[9] nazywa si prdem adowania kondensatora. Uwzgldniajc teraz [8] oraz [1] w [9] otrzymamy:

[10]
16

Z rwnania [10] wynika, e amplituda napicia na kondensatorze wynosi:

[11] Wyraenie [12] okrela reaktancj pojemnociow:

[12] Napicie na kondensatorze jest, podobnie tak jak napicie na cewce, przesunite w fazie wzgldem natenia prdu co pokazuje rys.7, przy czym przesunicie fazy wynosi teraz -pi/2. Oznacza to, e napicie Uc opnia si wzgldem prdu o pi/2.

1.7.Obwd RLC
Obliczamy teraz napicie U=UR+UL+Uc na caym obwodzie, uwzgldniajc przesunicia fazowe napi na cewce i kondensatorze. Jeli napicie Ur, Ul i Uc s harmonicznymi funkcjami czasu, to rwnie napicie U jest funkcj harmoniczn czasu i ma posta [13]. [13]

Rys.4. Metoda diagramu wektorowego wyznaczania Uo Do wyznaczenia Uo i j wykorzystamy tzw. Metod diagramu wektorowego. Wielkoci harmonicznej zmiennej z czstoci koow j(w naszym przypadku takimi wielkociami s natenie prdu I oraz napicia Ur, Ul, Uc, U) przyporzdkowujemy wektor wirujcy ze sta prdkoci koow w, ktrego dugo jest rwna amplitudzie tej wielkoci. Koniec wektora porusza si po okrgu, a jego rzut na jedn ze rednic zmienia si tak, jak dana wielko harmonicznie zmienna. W razie wystpowania kilku wielkoci harmonicznie zmiennych z t sam czstoci koow, kad z nich mona przedstawi za pomoc wektora wirujcego z t sam prdkoci ktow, przy czym kty midzy wektorami bd stae w czasie i rwne rnic faz midzy wielkociami, ktrym one odpowiadaj. W dalszym cigu bdziemy pomija ruch obrotowy wektorw i przedstawia ich pooenie dla pewnych chwil czasu t. Rys 4 przdstawia diagram wektorowy natenia prdu i napi Ur, Uc, Ul, U, przy czym chwil czasu t wybrano tak, e wektor odpowiadajcy nateniu pradu I ley wzdu poziomej pprostej. Rwnie wektor napicia na oporniku ma ten sam kierunek i zwrot. Wektor napicia na cewce tworzy z poziom pprost kt rwny ppeny, a wektor napicia na kondensatorze kt minus ppeny. (wektory odpowiadajce Ul i Uc maj jak wida ten sam kierunek lecz przeciwne zwroty). Wektor cakowitego napicia na obwodzie U jest rwny sumie wektorowej wektorw napi Ul, Ur i Uc. Amplituda
17

cakowitego napici Uo jest rwna dugoci wektora wypadkowego(patrz rys.4) i zgodnie z twierdzeniem Pitagorasa

Jak wida amplituda napicia Uo jest proporcjonalna do amplitudy prdu Io jest to prawo Ohma dla prdu zmiennego. Wspczynnikiem proporcjonalnoci jest wielko

ktra nazywa si zawad (impedancj). Z diagramu wektorowego znajdujemy rwnie kt przesunicia fazowego midzy nateniem prdu a napiciem.

Kt przesunicia fazowego moe by zarwno dodatni, ujemny, jak i rwny zero. Ten ostatni przypadek zachodzi wtedy gdy czsto pyncego prdu spenia warunek

czyli

Czsto t nazywamy czstoci rezonansow. Dla tej czstoci zawada przyjmuje warto minimaln Z=R. Jeeli amplituda napicia Uo jest staa, a zmienia si czsto omega to nastpuje gwatowny wzrost prdu, gdy czsto dy do czstoci rezonansowej. Gdy obwd zawiera jedynie opornik i cewk indukcyjn wwczas wzory na zawad i kt przesunicia fazowego maj posta:

1.7.1Obwd RL

W praktyce nie mierzy si amplitud prdw i napi Io i Uo lecz wartoci skuteczne:

18

Prawo Ohma dla prdu zmiennego moemy zapisa jako:

1.8. Rezonans napi

Zjawisko rezonansu napi wystpuje w gazi szeregowej RLC i polega na tym, e przy okrelonej czstotliwoci sygnaw w obwodzie , zwanej czstotliwoci rezonansow, napicie na cewce oraz na kondensatorze s rwne co do moduu, a przeciwne co do znaku, wobec czego ich suma jest rwna zero. Jeli szeregowy obwd RLC (rys. 1) zasilany jest ze rda napiciowego sinusoidalnego

(1) to prd pyncy w obwodzie ma charakter sinusoidalny

(2) Prd zespolony wyraa si stosunkiem napicia zespolonego do impedancji obwodu

(3)

W zalenoci od czstotliwoci rda przewaa w obwodzie reaktancja indukcyjna reaktancja pojemnociowa przypadek
19

lub (rys. 2). Wanie ten

lub obie te reaktancje s sobie rwne

(4) natomiast

(5)

Impedancja obwodu rezonansowego wynosi:

(6) czyli w stanie rezonansu dwjnik szeregowy skadajcy si z elementw RLC ma charakter rezystancyjny (wspczynnik mocy rezystancji i osiga maksimum . Warto skuteczna prdu pyncego w obwodzie zaley jedynie od . Napicie na cewce wynosi:

(7) a na kondensatorze

20

(8) Z rwnoci reaktancji indukcyjnej i pojemnociowej wynika dla obwodu szeregowego RLC rwno moduw napi na cewce i kondensatorze

Wartoci chwilowe napi na kondensatorze i na cewce s przesunite w fazie o kt rezonansu cakowicie si kompensuj, czyli napicie zasilajce (patrz rys. 1).

. W stanie

Wartoci chwilowe energii nagromadzonej w polu elektrycznym kondensatora oraz nagromadzonej w polu magnetycznym cewki dla czstotliwoci (pulsacji) rezonansowej wynosz:

(9)

(10) Energia nagromadzona w ukadzie jest wielkoci sta i wynosi:

(11) W stanie rezonansu wystpuje odwracalny proces zamiany co wier okresu energii pola magnetycznego cewki w energi pola elektrycznego kondensatora i odwrotnie. Std czstotliwo drga energii w kadym z elementw jest dwa razy wiksza od czstotliwoci okresu opornik pobiera ze rda energi cewka ani kondensator. napicia rdowego. W cigu jednego . W procesie nie bierze udziau ani

W obwodach rezonansowych wykorzystuje si pojcie dobroci. Dobro cewki rezonansu jest rwna dobroci kondensatora . Dobro caego ukadu wynosi

w stanie

. Zaleno prdu zespolonego od czstotliwoci przedstawia si nastpujco:

21

(12) a dla czstotliwoci rezonansowej

(13) Stosunek tych dwch prdw wynosi

(14) gdzie:

- pulsacja wzgldna

Szeroko pasma okrela przedzia pulsacji (czstotliwoci), w ktrym warto zespolonego prdu wzgldnego Std nie zmniejsza si poniej wartoci .

(15) gdzie: , - pulsacje, dla ktrych

22

(16) Zaleno zespolonego napicia wzgldnego na cewce od czstotliwoci

(17) i analogicznie

(18)

(19)

Dla

co jest zgodne z definicj dobroci.

Z charakterystyk czstotliwociowych zespolonego prdu wzgldnego zwiksza si dobro, pasmo przepuszczania maleje, charakterystyka 4), czyli selektywno jest wiksza.

mona odczyta, e gdy jest coraz bardziej stroma (rys.

23

Od wartoci dobroci w sposb wprost proporcjonalny zale wartoci napi wystpujcych na cewce i kondensatorze. Napicia te przy duej dobroci obwodu s wiksze od napicia zasilania

(20) S to tzw. przepicia. W obwodach bardziej zoonych ni ga szeregowa RLC warunkiem rezonansu napi jest znikanie reaktancji gazi Zgazi = Rgazi + jXgazi = R (21) Z warunku Xgazi=0 mona wyznaczy czstotliwo rezonansow. Z analizy wykresu wektorowego wykonanego dla obwodu wynika ktre napicia si kompensuj (s w rezonansie). Wystpujce w ukadach elektroenergetycznych nieprzewidziane zjawisko rezonansu napi stanowi powane niebezpieczestwo przebicia izolacji ukadw. Szeregowe obwody rezonansowe wykorzystane
24

s natomiast jako filtry selektywne, wydzielajce wrd sygnaw elektrycznych o rnych czstotliwociach sygnay o czstotliwociach podanych.

1.9.Rezonans prdw
Zjawisko rezonansu prdw wystpuje w gazi rwnolegej GCL i polega na tym, e przy okrelonej czstotliwoci , zwanej czstotliwoci rezonansow, prd pyncy przez kondensator oraz pyncy przez cewk maj rwne amplitudy, lecz przeciwne fazy, wobec czego ich suma jest rwna zero. Jeli rwnolegy obwd GLC zasilany jest ze rda prdu sinusoidalnego odpowiedzi jest napicie sinusoidalne , to

, ktremu odpowiada warto zespolona

(22)

W zalenoci od czstotliwoci rda przewaa w obwodzie susceptancja indukcyjna susceptancja pojemnociowa (rys. 6). Dla czstotliwoci

lub

albo, jak w rezonansie, obie te susceptancje s sobie rwne

(24) admitancja obwodu wynosi

(25) czyli obwd ma charakter rezystancyjny (wspczynnik mocy napiciem . Napicie to osiga warto najwiksz ), a wic prd jest w fazie z

w porwnaniu z wartociami skutecznymi napi przy czstotliwociach poza rezonansowych.

25

26

Wartoci chwilowe energii nagromadzonej w polu elektrycznym kondensatora oraz nagromadzonej w polu magnetycznym cewki dla czstotliwoci rezonansowej wynosz:

Suma tych energii stanowica energi nagromadzon w ukadzie jest w kadej chwili wartoci sta i wynosi

Nastpuje tu proces odwracalny zamiany co wier okresu energii zgromadzonej w polu elektrycznym kondensatora w energi pola magnetycznego cewki i odwrotnie, przy czym w tym procesie wymiany energii ani rdo, ani rezystancja nie bior udziau. rdo natomiast wydaje energi z moc czynn , ktr pobiera opornik w cigu okresu . Opornik pobiera energi

Dobro ukadu rwnolegego GCL w stanie rezonansu prdw wynosi

Poniewa rwnolegy obwd rezonansowy GCL jest dualny z szeregowym obwodem RLC, to charakterystyki czstotliwociowe s dualne do poprzednich i przyjmuj ksztat jak na rys. 7. Dobro ukadu rwnolegego mona wic wyznaczy graficznie w sposb analogiczny jak w przypadku obwodu szeregowego (patrz punkt 1.1). W ukadach zoonych czstotliwoci, przy ktrej wystpuje rezonans prdw, wylicza si z warunkw znikania urojonej czci admitancji gazi Bgazi=0. Ygazi = Ggazi + jBgazi = Ggazi Rezonans prdw podobnie jak rezonans napi moe przedstawia pewne niebezpieczestwo dla obwodu, gdy wartoci prdw i mog by znaczne. Zjawisko rezonansu prdw wykorzystuje si w elektroenergetyce do penej kompensacji mocy biernej odbiornika. W radiotechnice obwody rezonansowe LC wykorzystuje si jako filtry dla prdw o okrelonej czstotliwoci oraz jako cz skadow wzmacniaczy rezonansowych.

1.10.Elementy algebry czwrnikw

W analizie szeregu zagadnie nie jest potrzebna dokadna znajomo rozpywu prdw i rozkadu napi w obwodzie, wystarczy natomiast informacja o tym, co dzieje si na dwch wybranych parach zaciskw. Dla wyznaczenia wasnoci takiego dwuwrotnika, zwanego czwrnikiem naley okreli zwizki midzy czterema wielkociami: prdem wejciowym, prdem wyjciowym, napiciem
27

wejciowym i napiciem wyjciowym Zwizki midzy tymi czterema wielkociami wyraaj si dla czwrnika liniowego ukadem dwch rwna pierwszego stopnia.

1.10.1 Klasyfikacja czwrnikw.

Czwrniki mog by klasyfikowane wedug rnorodnych cech. Czwrniki liniowe i nieliniowe. Jeli chocia jeden z elementw czwrnika jest nieliniowy, to nie jest speniona zasada superpozycji i czwrnik jest nieliniowy. Czwrniki aktywne i pasywne. Czwrnik nazywamy aktywnym, jeli wewntrz znajduj si nieskompensowane rda energii. Czwrniki odwracalne. Czwrnik nazywamy odwracalnym, jeli spenia on zasad wzajemnoci, np. czwrnik liniowy pasywny. Czwrniki rwnowane. Przez rwnowano dwch czwrnikw majcych rn struktur wewntrzn rozumie si moliwo ich wzajemnej zamiany w obwodzie bez zmiany prdw i napi w pozostaej czci obwodu. Czwrniki symetryczne. Czwrnik nazywamy symetrycznym, gdy wzajemna zamiana miejscami jego zaciskw wejciowych i wyjciowych nie zmienia prdw i napi w pozostaej czci obwodu, do ktrego wczony jest czwrnik. Czwrniki stacjonarne i parametryczne. Czwrnik nazywamy parametrycznym, jeli jeden z jego elementw zmienia si w czasie, np. C(t) = C0 + C1cos(w 1t).

1.10.2 Rwnanie admitancyjne i impedancyjne czwrnika

Na rysunku przedstawiony jest obwd liniowy z wydzielonymi gaziami 1' 1 i 2' 2. Przyjto tak numeracj oczek niezalenych, e prd pyncy w pierwszym jest prdem wejciowym, a prd pyncy w drugim prdem wyjciowym. Nie wystpuj zmiany komutacyjne (zaczenia, przeczenia, odczenia i zwarcia) oraz elementy pasywne czwrnika s stae w czasie (stacjonarno).

28

Ukad rwna oczkowych Maxwella ma nastpujc posta:

Metod wyznacznikw mona obliczy prdy I1 , I2

Naley zauway, e w symetrii wyznacznika gwnego wzgldem gwnej przektnej wynika rwno 21 = 12 (zasada wzajemnoci). Powysze rwnania nazywa si rwnaniem admitancyjnym czwrnika i jest zapisywane w nastpujcej postaci:
;

Rozwizujc te rwnania wzgldem napi U1 i U2 otrzymuje si rwnania impedancyjne czwrnika, ktre wygldaj nastpujco: ;

29

dla I2 = 0

Impedancja mierzona midzy zaciskami wejciowymi przy rozwartych zaciskach 2', 2. Impedancja mierzona midzy zaciskami wejciowymi przy rozwartych zaciskach 1', 1. Transmitancja napiciowo-prdowa przy rozwartych zaciskach 1', 1. Transmitancja napiciowo-prdowa przy rozwartych zaciskach 2', 2.

dla I1 = 0

dla I1 = 0

dla I2 = 0

1.10.3 Rwnania acuchowe czwrnika. Parametry abcd.

Przeksztacajc rwnania:

otrzymujemy nastpujc zaleno wielkoci wejciowych od wielkoci wyjciowych:

Uwzgldniajc rwno 21 = 12 otrzymujemy nastpujcy zwizek dla parametrw acuchowych ABCD: AD - BC = 1 Wynika std wana wasno czwrnika liniowego pasywnego: spord czterech parametrw tylko trzy s niezalene. Dodatkowo spenienie zalenoci AD - BC = 1 jest warunkiem odwracalnoci czwrnika. W przypadku czwrnika symetrycznego zachodzi dodatkowo: A = D.

1.10.4 Zasilanie czwrnika od strony zaciskw wyjciowych.

Rozpatrzmy dwa ukady podane na rysunkach:
30

Dla ukady zasilanego od strony zaciskw 1', 1 otrzymuje si nastpujce rwnania acuchowe (AD BC = 1): U1 = AU2 + BI1 I1 = CU2 + DI1 Przenoszc zasilanie do zaciskw 2', 2 i podczajc obcienie do zaciskw 1', 1 otrzymuje si po zmianie oznacze: U2 = AU1 - BI1 U1 = DU2 + BI2 -I2 = CU2 - DI1 I1 = CU2 + AI2 Oznacza to zmian w rwnaniach staych A i D miejscami. W czwrnikach symetrycznych A = D i rwnania nie ulegn zmianie. Przy powyszych przeksztaceniach wykorzystany zosta warunek odwracalnoci czwrnika tzn. AD - BC = 1.

1.10.5 Impedancja falowa i staa przenoszenia czwrnika symetrycznego.

Jeli impedancja odbiornika zaczonego do zaciskw wyjciowych czwrnika symetrycznego ma t wasno, e rwna impedancji wyjciowej czwrnika, to impedancj tak nazywamy impedancj falow.

31

Impedancja falowa (charakterystyczna) okrelona jest wzorem:

Przy obcieniu czwrnika symetrycznego impedancj falow stosunek napi na wejciu i wyjciu jest rwny stosunkowi prdw na wejciu i wyjciu.

Sta przenoszenia okrela si rwnaniem:

- wspczynnik tumienia amplitud przebiegw sinusoidalnych napi lub prdw przy przejciu ich przez czwrnik. - zmiana kta przesunicia fazowego tych przebiegw. W stanie dopasowania falowego moce czynne doprowadzane do wejcia czwrnika i pobrane z wyjcia s rwne. ; Stosunek mocy wynosi: ;

.
32

Jeli w czwrniku wystpuj straty energii, wspczynnik tumienia jest dodatni. W przypadku czwrnikw reaktancyjnych bez strat wspczynnik tumienia moe przyjmowa wartoci dodatnie i ujemne. W zalenoci od impedancji wejciowej

; W stanie zwarcia Z2 = 0 i biegu jaowego Z2 = Z0 = A/C ; ZZ = B/A Otrzymuje si nastpujce zalenoci:

1.10.6 Czwrniki typu T i

Dla podanego na rysunku czwrnika typu T otrzymuje si:

Dla czwrnika symetrycznego Z1 = Z2

A = D =1+ZY0. Dodatkowo wyznacznik macierzy acuchowej jest rwny jednoci.

33

Dla podanego na rysunku czwrnika typu acuchowo czwrnikw elementarnych.

obliczenia przeprowadza si mnoc macierze poczonych

1.10.7acuch czwrnikw symetrycznych.

Dla czwrnika symetrycznego mona parametry acuchowe uzaleni od funkcji hiperbolicznych wspczynnika przenoszenia i od impedancji falowej.

Przeksztacajc powysze rwnania otrzymujemy:

acuchem czwrnikw nazywamy szeregowy ukad czwrnikw, w ktrym zaciski wyjciowe pierwszego czwrnika s poczone z zaciskami wejciowymi drugiego itd. Rozwamy acuch zoony z n jednakowych czwrnikw symetrycznych o parametrach acuchowych A,B,C, impedancji falowej ZC i staej przenoszenia .

Mona wykaza, e parametry acuchowe caego poczenia okrelone s zalenoci:

34

Jeli na wyjciu ostatniego czwrnika zaczymy impedancj falow, to zachodzi:

Oznacza to, e wypadkowy czwrnik okrelony jest przez impedancj falow ZC i sta przenoszenia rwn n zgodnie z rwnaniem zapisanym macierzowo powyej.

2. Transmisja sygnau w linii

2.1.Definicja i wasnoci logarytmu

Logarytm o podstawie a z liczby logarytmowanej b definiujemy nastpujco:

Logarytm dziesitny, to logarytm o podstawie 10

Logarytm naturalny, to logarytm o podstawie e

Prawa dziaa na logarytmach

35

2.2.Moc i wzmocnienie napiciowe wyraone w decybelach 2.2.1 Decybel

Wartoci wyraane w decybelach odnosz si do stosunku dwch wielkoci proporcjonalnych do mocy. Jednostk podstawow jest bel [B] jednak jednostka okazaa si zbyt dua i przyjo si uywa jednostki pochodnej - 10 razy mniejszej (przedrostek decy).

gdzie: PdB - zaleno mocy w decybelach log10 - logarytm dziesitny P - moc P0 - moc odniesienia Uwaga! W przypadku wielkoci typu wzmocnienie napiciowe wykorzystuje si nastpujc definicj decybela:

Taka definicja wykorzystywana jest przy analizie charakterystyk amplitudowych filtrw elektronicznych oraz obiektw automatyki, w ktrych np. o sytuacji, gdy 10-krotny wzrost czstotliwoci powoduje 10krotny wzrost wzmocnienia mwi si o wzrocie 20db na dekad.

2.2.2 Zastosowanie decybeli

Dla stosunku napi lub prdw bdzie to 20 log (U1/U2). Decybeli uywamy w sytuacji gdy chcemy pokaza zaleno midzy dwoma wartociami, ktre s (w skali liniowej) bardzo daleko od siebie lub bardzo blisko. Dla pierwszego przypadku zamy, e chcemy pokaza na wsplnym wykresie zalenoci midzy: P0 = 1, P1 = 10, P2 = 100, P3 = 1000, P4 = 10000. Jeeli nanielibymy te wartoci na skal liniow P1,2,3 byyby zupenie niewidoczne, przesonione najwiksz wartoci P4. Jeeli teraz zmienimy dane na decybele otrzymamy: p1 = 10 log (P1/P0) = 10 dB, p2 = 10 log (P2/P0) = 20 dB, p3 = 10 log (P3/P0) = 30 dB, p4 = 40 dB. Teraz na jednym wykresie moemy umieci ju wszystkie wartoci i mniejsze nie bd w cieniu wikszych. W drugim przypadku zamy, e P0 = 1, P1 = 0.001, P2 = 0.00001. Po przeliczeniu na decybele otrzymamy: p1 = -30 dB, p2 = -50 dB.
36

2.2.3 Jednostka dBm

dBm to jednostka miary mocy odniesiona do 1 mW. Moc wyraona w dBm mwi o ile decybeli moc ta jest wiksza (lub mniejsza) od mocy 1 mW. Poziomowi 1 mW odpowiada 0 dBm, 10 mW -> 10 dBm, 0.1 mW -> -10 dBm. Przykadowo 100mW przeliczona na dBm wynosi: 10 * log10(100mW/1mW) = 10 * log10(100) = 10 * 2 = 20 dBm

2.2.4 Decybele wiczenia

37

2.3.Pojcie i definicja linii dugiej

Jeeli parametry ukadu, takie jak rezystancja, pojemno oraz indukcyjno, s skupione w jednym punkcie tego ukadu, to nazywamy go ukadem o parametrach skupionych. Warunek ten jest speniony, gdy wymiary wszystkich elementw (np. rezystorw, kondensatorw, indukcyjnoci, itd.) wystpujcych w ukadzie s pomijalnie mae w porwnaniu z dugoci fali elekromagnetycznej l. W wielu rzeczywistych ukadach warunek ten speniony jest z bardzo dobrym przyblieniem. Do opisu ukadw o parametrach skupionych stosuje si rwnanie rniczkowe zupene, bd ich ukad. Argumentem jest czas t. Jeeli jednak zjawiska falowe wystpujce w ukadzie s na tyle silne, e nie mog by pominite, to ukad taki nazywamy ukadem o parametrach rozoonych. W przypadku ukadu o parametrach rozoonych opisu dokonuje si przy pomocy rwnania rniczkowego czstkowego, bd ich ukadu. Argumentami s trzy wprzdne przestrzenne x, y, z oraz czas t. Linie dugie s szczeglnym przypadkiem ukadu o parametrach rozoonych, w ktrym sygna rozprzestrzenia si wzdu jednej tylko wsprzdnej. Przyjmijmy, e jest to wsprzdna x, ktra okrela odlego od pocztku linii. Taki ukad opisany jest ukadem rwna czstkowych, w ktrych argumentami s czas t oraz wsprzdna x. Lini dug nazywamy lini, ktrej dugo l jest porwnywalna z dugocia l rozchodzcej si w niej fali elektromagnetycznej. Istotne jest, aby pamita, e to, czy dan lini naley traktowa jako lini dug, wynika nie z jej dugoci l, a ze stosunku tej dugoci do dugoci fali elekromagnetycznej l. Parametry opisujce fal elektromagnetycz, jej dugo l, prdko v oraz czstotliwo f s zwizane ze sob nastpujc zalenoci:

Dla napowietrznej linii elektroenergetycznej, w ktrej prdko rozchodzenia si fali elektromagnetycznej jest bliska prdkoci wiata c=300 000 km/s, przy przemysowej czstotliwoci f=50Hz dugo fali elektromagnetycznej jest rwna l=6000km. Dla czstotliwoci f=1MHz dugo fali elektromagnetycznej jest ju o pi rzdw wielkoci mniejsza i wynosi l=300m, a dla sygnau o czstotliwoci f=1GHz ju linia o dugoci l=30cm musi by traktowana jako linia duga. Istnieje kilka kryteriw podziau linii dugich. Lini dug nazywamy lini dug jednorodn, jeeli wszystkie parametry linii s rwnomiernie rozoone wzdu linii. W przypadku linii niejednorodnej parametry linii s funkcj wsprzdnej pooenia x.
38

Lini dug nazywamy lini dug linearn, jeeli parametry linii nie zale od wartoci prdu ani napicia w danym punkcie linii. Oznacza to, e linia taka skada si z elementw liniowych, wic zachodzi dla niej zasada superpozycji. Lini dug nazywamy lini dug symetryczn, jeeli parametry wszystkich przewodw linii s jednakowe. Lini dug nazywamy lini dug bezstratn, jeeli rezystancja przewodw linii R oraz konduktacja midzy przewodami G s rwne 0.

2.4. Model linii dugiej jako czwrnika

Linia bezstratna jest wyidealizowanym przypadkiem linii dugiej, w ktrym nie uwzgldnia si parametrw rozpraszajcych energi R i G, a jedynie parametry zachowawcze L i C. W rzeczywistoci linie dugie bez strat oczywicie nie istniej, ale w wielu wypadkach mona przyj zaoenie R=G=0, ktre prowadzi do znacznych uproszcze w obliczeniach. W dalszej czci rozpatrywane bd linie dugie jednorodne, linearne i symetryczne. Kad lini dug mona jako zoon z pewnej liczby odcinkw o dugoci Dx. Rezystancja, pojemno oraz indukcyjno linii jednorodnej s proporcjonalne do dugoci linii. Dlatego jako parametry linii dugiej podaje si rezystancj, pojemno oraz indukcyjno linii przypadajce na jednostk dugoci. Ponadto wprowadza si jeszcze jeden parametr jednostkowy charakteryzujcy niedoskonao izolacji midzy przewodami linii, midzy przewodem a ziemi lub midzy przewodem a uziemion powok kabla - parametr ten nazywany jest konduktywnoci upywu, bd upywnoci. Kad lini dug charakteryzuj wic cztery pierwotne parametry elektryczne odnoszone do dugoci jednostkowej linii. S to: - rezystancja obu przewodw linii - indukcyjno ukadu obu przewodw - pojemno midzy przewodami - konduktancja upywu (upywno) midzy przewodami

39

Jednostkowy odcinek linii dugiej Dx Parametry R0 oraz L0 s parametrami podunymi linii dugiej, natomiast C0 i G0 - parametrami poprzecznymi. Parametry pierwotne linii dugiej dzieli si take na rozpraszajce energi i zachowawcze. Do pierwszych zalicza si R0 i G0, natomiast do drugich - L0 i C0. Parametry wtrne linii dugiej sa nazywane take parametrami falowymi, poniewa decyduj one o wartociach fal napicia i prdu w linii dugiej. Parametrami wtrnymi linii dugiej s: staa tumienia (tumienno) a, staa fazowa (przesuwno jednostkowa) b oraz impedancja falowa Zc. Stae tumienia a oraz fazow b najczciej rozpatruje si wsplnie, poniewa stanowi one odpowiednio cz rzeczywist i urojon tworz staej rozprzestrzeniania (propagacji) fali g: Parametry wtrne linii wyraaj si poprzez parametry pierwotne R0, L0, C0 i G0 oraz pulsacj w. Impedancja falowa Staa propagacji Staa tumienia

Staa fazowa

2.4.1 Parametry pierwotne linii dwuprzewodowej napowietrznej

Rezystancja jednostkowa

- konduktywno [S/m]

S - przekrj poprzeczny przewodw [m2]

Indukcyjno jednostkowa

a - odstp midzy osiami przewodw [mm] r - promie przewodu [mm]

Pojemno jednostkowa

a - odstp midzy osiami przewodw [mm]

40

r - promie przewodu [mm]

Konduktancja jednostkowa

C0 - pojemno jednostkowa linii [F/km]

2.4.2 Parametry pierwotne kabla koncentrycznego

Rezystancja jednostkowa

d - rednica yy [mm] D - rednica wewntrzna przewodu zewntrznego [mm] f - czstotliwo [Hz]

Indukcyjno jednostkowa

d - rednica yy [mm] D - rednica wewntrzna przewodu zewntrznego [mm]

Pojemno jednostkowa

- wzgldna przenikalnoc dielektryczna izolacji kabla [1]

d - rednica yy [mm] D - rednica wewntrzna przewodu zewntrznego [mm]

Konduktancja jednostkowa

- pulsacja [rad/s]

C0 - pojemno jednostkowa kabla [F/km] tg - wspczynnik strat dielektrycznych [1]

41

Rozpatrzymy dwuprzewodow, jednorodn, symetryczn lini dug o dugoci l. Do wejcia linii doczone jest rdo napicia sinusoidalnie zmiennego e(t) o pewnej impedancji wewntrznej Z1. Linia obciona jest odbiornikiem o impedancji Z2.

Rwnanie fali w linii:

Pierwsza skadowa tego wzoru przedstawia fal, ktrej amplituda zmniejsza si ze wzrostem wsprzdnej x, a opnienie fazowe ronie. Fala ta przesuwa si w miar upywu czasu t od rda do odbiornika. Jest to fala bieca (pierwotna).

Fala reprezentowana przez drug skadow wzoru przesuwa si w przeciwn stron - od odbiornika do rda. Jej amplituda ronie wraz ze wzrostem x, a faza uzyskuje wiksze wyprzedzenie. Jest to fala odbita (powrotna).

42

Wystpujce we wzorach stae A1, A2 wyznacza si z warunkw granicznych (brzegowych), np. z napicia i prdu na pocztku linii x=0:

Std:

i wzory na napicie U(x) i prd I(x) przyjmuj posta:

gdzie:

- wspczynnik odbicia fali na pocztku linii

43

Jeeli wyj z rwna dla x mierzonego od koca linii, uzyskuje si analogiczne wzory, w ktrych n2 oznacza wspczynnik odbicia fali na kocu linii:

W liniach przesyajych energi odbicia, tak na kocu jak i na pocztku linii, s niepodane, poniewa obniaj one sprawno przesyu - cz energii, ktra dociera do koca linii nie przechodzi do odbiornika, ale wraca z powrotem do linii i jest tracona na rezystancji i konduktacji linii albo dociera do pocztku linii, powodujc tu efekt echa. Te wielokrotne odbicia powoduj niepotrzebne straty energii. Aby im zapobiec, naley dopasowa impedancj rda Z1 oraz odbiornika Z2 do impedancji falowej linii Z c.

W dopasowanej na wejciu i wyjciu linii dugiej nie wystpuj odbicia i rozprzestrzenia si w niej jedynie fala bieca.

2.5.Parametry transmisyjne kabli

Przesyanie sygnaw i danych midzy nadajnikiem (rdem sygnaw) a odbiornikiem odbywa si po torach transmisyjnych, z ktrych kady skada si z dwch y tego samego kabla. Transmisji sygnaw towarzyszy ich tumienie i znieksztacanie. Stumienie i znieksztacenie sygnau, ktry dociera do odbiornika, powinno by jednak na tyle niewielkie, aby sygna pozosta czytelny i mg by bezbdnie identyfikowany przez odbiornik. Rozrniamy dwa rodzaje torw transmisji sygnaw: tory symetryczne i tory wsposiowe. Tor symetryczny charakteryzuje wzajemnie symetryczny ukad (odbicie zwierciadlane) dwch identycznych y izolowanych, uoonych jedna obok drugiej, przy czym odlego midzy nimi jest niezmienna. Tor wsposiowy zbudowany jest z pojedynczej yy izolowanej, wok ktrej znajduje si druga ya, cylindryczna, otaczajca izolacj, przy czym osie obu y pokrywaj si (yy uoone s wsposiowo). Z punktu widzenia charakteru sygnaw, dzielimy je na sygnay analogowe i sygnay cyfrowe (patrz rozdzia: Tumienie i znieksztacanie sygnaw). Natomiast z punktu widzenia czstotliwoci sygnaw, dzielimy je na sygnay o czstotliwociach akustycznych - do kilkudziesiciu kilohertzw, oraz sygnay o czstotliwociach radiowych - od kilkudziesiciu kilohertzw (sygnay analogowe) lub kilkudziesiciu kilobajtw na sekund (sygnay cyfrowe) w gr. Im wiksza
44

czstotliwo sygnau, tym bardziej jest tumiony i znieksztacany, tote kabel, ktrym maj by transmitowane sygnay o czstotliwociach radiowych, musi spenia okrelone wymagania. Poniej omwiono podstawowe parametry transmisyjne kabli i ich wpyw na przesyane sygnay: Rezystancja yy (ang. conductor resistance) [/km] mierzona jest prdem staym i jej warto zaley od rednicy (przekroju) yy kabla. Rezystancja wpywa na tumienie (straty) energii sygnaw o czstotliwociach akustycznych i ma istotny wpyw na tumienie sygnaw o czstotliwociach radiowych. Asymetria rezystancji (ang. resistance unbalance) [%] dotyczy wycznie torw symetrycznych i jest ni rnica rezystancji dwch y tej samej wizki kabla. Mae wartoci asymetrii rezystancji wiadcz o poprawnym wykonaniu kabla. Rezystancja izolacji (ang. insulation resistance) [M /km] mierzona jest prdem staym midzy jedn z y kabla i pozostaymi yami zwartymi. Jej warto zaley od materiau izolacji i od jej gruboci. Odporno izolacji na napicie probiercze (ang. dielectric strenght) [V], stae lub przemienne, przyoone przez 1 minut, jest prb potwierdzajc poprawne wykonanie izolacji gotowego kabla. Pojemno skuteczna (ang. mutual capacitance) [nF/km] to pojemno midzy yami tego samego toru symetrycznego, okrelana jest zwykle dla czstotliwoci 1 kHz. Asymetria pojemnoci wzgldem ziemi (ang. capacitance unbalance to groud) [pF/km] dotyczy wycznie torw symetrycznych i jest rnic pojemnoci czstkowych wzgldem ziemi poszczeglnych y tego samego kabla. Mae wartoci asymetrii pojemnoci wiadcz o poprawnym wykonaniu kabla. Impedancja sprzeniowa ekranu (ang. transfer impedance) [m /m] charakteryzuje przenikanie energii elektromagnetycznej przez ekran i mierzona jest zwykle przy czstotliwoci 10 MHz. Impedancja falowa (ang. characteristic impedance) [] torw kabla, okrelana zwykle dla czstotliwoci1 MHz, decyduje o zastosowaniu kabla. Ze wzgldu na warunek dopasowanie impedancji, impedancja falowa toru oraz impedancja wyjciowa nadajnika i impedancja wejciowa odbiornika powinny by takie same. Tumienno falowa (ang. attenuation loss) [dB/km, dB/100m] okrela tumienie sygnau wywoane przez elementy samego kabla. Podawane s wartoci maksymalne dla zakresu czstotliwoci radiowych. Informuje o poziomie jakoci konstrukcji kabla. Tumienno odbiciowa (ang. return loss) [dB] okrelona jest przez rnic poziomw (w decybelach) sygnau uytecznego oraz niepodanego echa pierwotnego (wypadkowego sygnau odbi jednokrotnych od nieregularnoci wewntrznych kabla) w punkcie doczenia rda. Podawane s wartoci minimalne dla zakresu czstotliwoci radiowych. Informuje o poziomie jakoci wykonania kabla. Tumienno przenikowa [dB] okrelona jest przez rnic poziomu sygnau uytecznego, w miejscu doczenia jego rda do toru zakcajcego, oraz poziomu szkodliwego sygnau przeniku, wywoanego przez przenikanie energii elektromagnetycznej sygnaw do ssiedniego toru zakcanego, na jednym z jego kocw: przy rdle sygnau (tumienno zblinoprzenikowa) bd na przeciwlegym kocu (tumienno zdalnoprzenikowa). Podawane s wartoci minimalne dla zakresu czstotliwoci radiowych.Informuje o poziomie jakoci wykonania kabla.

2.5.1 Kategorie i parametry kabli teleinformatycznych

Underwriters Laboratories, amerykaska jednostka certyfikujca, opracowaa system klasyfikacji kabli teleinformatycznych z wizkami parowymi, oparty na podziale na kategorie. Podstawowym kryterium tego podziau jest przydatno kabla do transmisji cyfrowej o okrelonej przepywnoci binarnej, co - jak wiadomo - jest rwnoznaczne z przydatnoci symetrycznych torw transmisyjnych kabla do pracy w okrelonym zakresie czstotliwoci sygnaw. Przydatno torw do transmisji sygnaw analogowych bd cyfrowych o okrelonym widmie czstotliwocijest cakowicie zdeterminowana przez parametry transmisyjne torw. W chwili
45

obecnej, zdefiniowane s wymagania, jakie powinien spenia kabel zakwalifikowany do jednej z niej wymienionych kategorii. Kategoria 1 obejmuje kable o torach przeznaczonych do transmisji sygnaw w pamie czstotliwoci akustycznych oraz do doprowadzania zasilania o niewielkiej mocy. Nie stawia si adnych wymaga wobec parametrw transmisyjnych torw kabli tej kategorii. Kategoria 2 obejmuje kable o liczbie par od 2 do 25, z torami przystosowanymi do transmisji sygnaw w zakresie czstotliwoci do 2 MHz, z przepywnoci binarn do 2 Mb/s. Sprecyzowane s wymagania dotyczce impedancji falowej (84 do 120 ) oraz tumiennoci falowej torw do 1 MHz (przy 1 MHz, co najwyej 26 dB/km). Kategoria 3 dotyczy kabli z torami przewidzianymi do pracy przy czstotliwociach do 16 MHz, przy przepywnoci do 16 Mb/s. Wymagania dla torw z yami miedzianymi o rednicy 0,51 mm (24 AWG) zestawiono w Tablicy 1. Kategoria 4 dotyczya kabli o torach przystosowanych do transmisji w pamie czstotliwoci do 20 MHz i przy wikszym zasigu w stosunku do kategorii 3. Jako zamienniki tej kategorii, wikszo producentw oferuje obecnie kable kategorii 5. Kategoria 5 dotyczy kabli z torami przewidzianymi do pracy przy czstotliwociach do 100 MHz, z przepywnoci binarn do 100 Mb/s (transmisja simpleksowa - po dwch rnych torach, po jednym dla kadego kierunku). Wymagania dotyczce torw z yami miedzianymi o rednicy 0,51 mm (24 AWG) zestawiono w Tablicy 1. Kategoria 5e dotyczy kabli czteroparowych z torami przewidzianymi do pracy przy czstotliwociach do 100 MHz, z przepywnoci binarn do 1 Gb/s (transmisja dupleksowa - po czterech torach w obydwu kierunkach). Wymagania dotyczce torw z yami miedzianymi o rednicy 0,51 mm (24 AWG) zestawiono w Tablicy 1. Kategoria 6 dotyczy kabli czteroparowych z torami przewidzianymi do pracy przy czstotliwociach do 200 (250) MHz, z przepywnoci binarn wiksz od 1 Gb/s (transmisja dupleksowa - po czterech torach w obydwu kierunkach). Wymagania dotyczce torw z yami miedzianymi o rednicy 0,57 mm (23 AWG) zestawiono w Tablicy 1. Kategoria 7 dotyczy kabli z dwoma lub czterema indywidualnie ekranowanymi parami, ktrych tory przewidziane s do pracy przy czstotliwociach do 600 MHz, z przepywnoci binarn znacznie wiksz od 1 Gb/s. Wymagania dotyczce torw z yami miedzianymi o rednicy 0,64 mm (22 AWG) nie zostay ostatecznie sprecyzowane.

2.5.2 Kable teleinformatyczne

KLASYFIKACJA. Powszechnie stosuje si pojcie kategoria kabla. Pojcie to pozwala na jednoznaczn klasyfikacj (przyporzdkowanie) kabli do okrelonych zastosowa, przy czym dotyczy wycznie waciwoci transmisyjnych i nie obejmuje przydatnoci do zastosowa w rnych rodowiskach klimatycznych (wilgo, zakres temperatur stosowania itp.). Spord kilku parametrw transmisyjnych decydujcych o zakwalifikowaniu danego kabla do okrelonej kategorii, za najwaniejsze naley uzna : pasmo; tumienno przesuchw (zblinoprzenikow); tumienno falow; stosunek tumiennoci przesuchw do tumiennoci falowej ; tumienie odbi (tumienno niejednorodnoci falowej - pochodna niedokadnoci wykonania, ktra przekada si na niezachowanie staej impedancji falowej w caym odcinku kabla). W grupie wyej wymienionych parametrw pojcie pasma jest oczywiste, za tumienno falow, rosnc ze wzrostem czstotliwoci, omwilimy w poprzednim artykule. Natomiast o tumiennoci zblinoprzenikowej (ang. NEXT) obiecaem napisa wicej w biecym odcinku cyklu. Ot parametr ten ma kapitalne znaczenie w systemach transmisyjnych, bowiem okrela zdolno do tumienia
46

sygnaw zakcajcych, pochodzcych od zewntrznych pl elektromagnetycznych. Innymi sowy : im wiksza jest tumienno zblinoprzenikowa kabla przy danej czstotliwoci mieszczcej si w pamie pracy toru przesyowego, tym lepiej dla jakoci transmisji. Wielko ta jest pochodn energii przeniku zakcenia do toru sygnaowego, jest funkcj czstotliwoci sygnau zakcajcego i wyraana jest w dB. Sygnaem zakcajcym jest w tym przypadku sygna, czy raczej pole elektromagnetyczne wytworzone przez sygna dowolnej z ssiednich par. Intuicyjnie mona przypuszcza (i potwierdza to tabela), e parametr ten degraduje si ze wzrostem czstotliwoci sygnau zakcajcego. Podstawow przyczyn niedoskonaej tumiennoci przesuchw jest niedoskonao wykonania skrconej pary, a zatem jest to przyczyna technologiczna. Rwnie nieidealny sposb sterowania i odbioru (niesymetryczno) w torze rnicowym ma istotny wpyw na jako transmisji, ale definicja tumiennoci przesuchu kabla zakada idealno urzdze nadawczo-odbiorczych. Stosunek tumiennoci przesuchw do tumiennoci falowej (ang. ACR), albo odstp zblinoprzenikowy jednoznacznie okrela jako kabla przy okrelonej czstotliwoci w oparciu o prosty rachunek odejmowania : ACR [dB] = NEXT [dB] -2 Tum. falowa [dB] Jak si okae w dalszej czci artykuu parametr ten ma kapitalne znaczenie w aplikacjach transmisyjnych.

2.5.3 Charakterystyka kabli teleinformatycznych kategorii 3, 4, 5, 6

KONSTRUKCJA KABLI TELEINFORMATYCZNYCH Zwykle kable tego rodzaju wykonywane s w postaci czterech skrconych par o oznaczeniu 4 x 2 x 0,5 poprzedzonym symbolem zoonym z duych liter oznaczajcych : UTP- skrtka nie ekranowana; FTP- skrtka w pojedynczym ekranie w postaci folii estrafolowej napylanej aluminium, wzmocnionej ocynowan y uziemiajc w postaci drutu lub linki; STP- skrtka o indywidualnie ekranowanych parach, ekran w postaci folii estrafolowej napylonej aluminium i wzmocnionej pojedyncz y uziemiajc. W znakomitej wikszoci izolacj y stanowi polietylen w rnych odmianach, natomiast powok kabla zwykle wykonuje si z polwinitu w rnych kolorach. Standardowo pary w kablu oznaczone s kolorami : para 1 (niebieska) - ya a biaa z paskiem koloru yy b lub z odcieniem koloru yy b, ya b niebieska; para 2 (pomaraczowa) - ya a biaa z paskiem koloru yy b lub z odcieniem koloru yy b, ya b pomaraczowa; para 3 (zielona) - ya a biaa z paskiem koloru yy b lub z odcieniem koloru yy b, ya b zielona; para 4 (brzowa ) - ya a biaa z paskiem koloru yy b lub z odcieniem koloru yy b, ya b brzowa; Kabel taki ma rednic zewntrzn ok. 5 mm (UTP) lub 6 mm (STP). Najpopularniejsze i najatwiej dostpne s kable do zastosowa wewntrznych, bowiem stanowi one podstawowy skadnik przewodowych sieci komputerowych. Niemal kady producent kabli ma w swoim programie odmiany tych kabli przeznaczone do zastosowa zewntrznych, ale s one oczywicie drosze. Oson przeciwwilgociow stanowi zwykle petroel wypeniajcy przestrze midzy przewodami. Ponadto oson przeciwwilgociow i ekran stanowi rwnie folia aluminiowa dwustronnie laminowana. Zewntrzn powok kabla wykonuje si na og z polietylenu powokowego w rnych kolorach, najczciej czarnym. W wykonaniach specjalnych stosuje si materiay niepalne lub wydzielajce toksycznych gazw podczas spalania. Najczciej wykonania niestandardowe wykonywane s jednak na zamwienie, za to w odcinkach odpowiadajcych uytkownikowi. To jednak kosztuje.
47

2.5.4 Parametry transmisyjne skrtek teleinformatycznych.

W poniszych tabelach zestawiono typowe parametry kabli rnych kategorii. W przypadku kategorii 3, 4 i 5 parametry dotycz kabli UTP 4 x 2 x 0,5 natomiast kabel kategorii 6 to kabel STP 4 x 2 x 0,565 Pomimo, e dla celw telewizji przemysowej, przy przesyle analogowym najczciej wykorzystuje si pasmo podstawowe, w tabeli przytoczono parametry kabli w odniesieniu do caego pasma charakteryzujcego dan kategori, poniewa mog one by przydatne w innych zastosowaniach. Interesujce nas pasmo podstawowe TV przemysowej (tu poszerzone do 8 MHz) zaznaczono w tabelach odmiennym kolorem. W grupie kabli teleinformatycznych kategorie 3-cia i 4-ta maj znaczenie raczej historyczne, bowiem wikszo producentw wycofaa je z programu produkcyjnego. Przytoczone dane odpowiadaj wartociom najczciej spotykanym i speniaj wymagania okrelone normami. Zestawienie parametrw transmisyjnych poprzedzimy podaniem oglnych parametrw elektrycznych. Zakres stosowania w TV przemysowej wyrniono kolorem tym. Tab. 1. Parametry elektryczne kabli teleinformatycznych. Parametry elektryczne w temp.20C Jednostka miary Kategoria kabla 3 4i5 0,52 0,52 192 3 66 1600 150 1000 55,8 55,8 192

rednica znamionowa y miedzianych mm Rezystancja torw transmisyjnych (ptla /km - max) Asymetria rezystancji w torach % transmisyjnych (max) Pojemno skuteczna torw nF/km transmisyjnych (max) Asymetria pojemnoci torw transm. pF/500m wzgl. ziemi (max) Rezystancja izolacji M x km Odporno izolacji y na napicie V probiercze (stae) Impedancja sprzeniowa kabli ekranowanych (min) x km - przy czstotliwoci 1 MHz - przy czstotliwoci 10 MHz

6 0,565 164

Impedancja falowa torw transmisyjnych

50 100 125 +- 25 125 +- 25 @ 64 kHz @ 64 kHz 100 +- 15 do 100 +- 15 100 +- 15 100 MHz @ 1-16 @ 1-100 MHz MHz

Tab. 2.Tumienno zblinoprzenikowa (NEXT) Czstotliwo Tumienno zblinoprzenikowa, co najmniej [dB] MHz Kategoria 3 Kategoria 4 Kategoria 5 Kategoria 6 0,150 52 68 74 78 0,772 1,0 4,0 8,0 10,0 43 41 32 27 26 58 56 47 42 41 64 62 53 48 47
48

76 74,3 65,3 60,8 59,3

16,0 20,0 25,0 31,25 62,5 100,0 155,5 200,0

23 -

38 36 -

44 42 41 39 35 32 -

56,2 54,8 53,3 51,9 47,4 44,3 41,4 39,8

Tab.3. Tumienno falowa. Czstotliwo Tumienno falowa, co najwyej [dB/100m] MHz Kategoria 3 Kategoria 4 Kategoria 5 Kategoria 6 0,064 1,0 0,8 0,8 0,256 1,4 1,1 1,1 0,512 1,9 1,5 1,5 0,772 2,3 1,9 1,8 1,7 1,0 2,6 2,2 2,1 2,0 4,0 5,6 4,3 4,3 3,8 8,0 8,5 6,2 5,9 5,4 10,0 9,7 7,2 6,6 6,0 16,0 13,1 8,9 8,2 7,6 20,0 10,2 9,2 8,5 25,0 10,5 9,6 31,25 11,8 10,7 62,5 17,1 15,5 100,0 22,0 19,9 155,5 25,4 200,0 29,8 Tab.4. Odstp zblinoprzenikowy (ACR) Czstotliwo Odstp zblinoprzenikowy, co najmniej [dB] MHz Kategoria 3 Kategoria 4 Kategoria 5 Kategoria 6 0,064 51,0 68,0 74,0 78 0,256 0,512 0,772 40,7 56,1 62,2 74,3 1,0 38,4 53,8 59,9 72,3 4,0 26,4 42,7 48,7 61,5 8,0 18,5 35,8 42,1 55,4 10,0 16,3 33,8 40,4 53,3 16,0 9,9 29,1 35,8 48,6 20,0 25,8 32,8 46,3 25,0 30,5 43,7 31,25 27,2 41,2 62,5 17,9 31,9 100,0 10,0 24,4 155,5 16,0 200,0 10,0
49

Tab.5.Tumiennoc odbiciowa. Czstotliwo Tumienno odbiciowa, co najmniej [dB] MHz Kategoria 3 Kategoria 4 Kategoria 5 Kategoria 6 0,064 0,256 0,512 0,772 1,0 12 21 23,0 19,0 4,0 12 21 23,0 20,8 8,0 12 21 23,0 21,7 10,0 11 20 23,0 22,0 16,0 10 19 23,0 22,0 20,0 18 23,0 22,0 25,0 22,0 21,3 31,25 21,1 20,6 62,5 18,0 18,5 100,0 16,0 17,1 155,5 15,8 200,0 15,0 Jakie wnioski praktyczne wynikaj z przedstawionych w powyszych tabelach parametrw transmisyjnych ? Przede wszystkim takie, e kable kategorii 5 i wyszych znakomicie nadaj si do przesyu sygnaw szerokopasmowych (choby takich jak wizyjnych), bowiem zapewniaj doskonae tumienie przesuchw skronych, stosunkowo niewielk tumienno falow w interesujcym nas pamie, co w efekcie pozwala na "umieszczenie" w jednym kablu czterech torw przesyowych wizji (lub wicej, istniej bowiem kable o wikszej iloci par), albo kombinacj wizji, sterowania i niskonapiciowego zasilania kamery. Kable niszych kategorii rwnie nadaj si do tego rodzaju zastosowa, jednak pozwalaj na osignicie nieco gorszych rezultatw (wiksze przesuchy). Za granic dobrego przesyu przyjmuje si odstp od przesuchw rzdu 40 dB @ 5 MHz, co mona osign ju na kablu 4 kategorii. Zasig transmisji bdzie jednak zalea nie tylko od jakoci kabla, ale rwnie od trasy kabla (poziom zakce zewntrznych), od obecnoci w kablu innych sygnaw (najgroniejsze strome, szerokopasmowe sygnay cyfrowe), a przede wszystkim od jakoci sprztu nadawczo -2 odbiorczego. O tym jednak w dalszej czci artykuu. Kabel koncentryczny Ethernet cienki o impedancji falowej 50 omw i gruboci 1/4", powszechnie stosowany w maych sieciach lokalnych (max. odlego midzy stacjami 185m) Ethernet gruby o impedancji falowej 50 omw i gruboci 1/2", praktycznie wyszed z uycia, czasem stosowany jako rdze sieci (max. odlego midzy stacjami do 500m). ARCNET o impedancji falowej 93 omy i gruboci 1/3"(max. odlego midzy stacjami do 300m).

2.6.Impedancja i tamowno falowa

Tamowno falowa toru - logarytmiczna miara stosunku napi i prdw na pocztku (odpowiednio U1 i I1) do napi i prdw na kocu (odpowiednio U2 i I2) toru obcionego impedancj rwn jego impedancji falowej, wyraona zalenoci: =ln(U1I1/2U2I2)
50

Tumienno falowa toru A - skadowa rzeczywista tamownoci falowej toru, wyraana w praktyce w decybelach [dB]: A = 8,686 Re . Impedancja falowa toru Z - rednia geometryczna impedancji wejciowych toru zmierzonych na pocztku lub na kocu toru przewodowego, ktrego, odpowiednio, koniec lub pocztek jest na przemian nieobciony (Z) lub zwarty (Z0). Jednostkowa tumienno falowa toru - stosunek tumiennoci falowej toru A do jego dugoci l, wyraany w praktyce w decybelach na kilometr [dB/km]: =A/l

2.7. Transmisja danych w sieci i fizyczne cza

Transmisja danych Oglnie sygnay mona podzieli na analogowe i cyfrowe. W poczeniu z terminami analogowe i cyfrowe wyrniamy takie pojcia jak dane, sygnay, transmisja cyfrowa i analogowa. Przykadem danych analogowych jest dwik i obraz. Natenie dwiku, barwa obrazu zmieniaj si w sposb cigy. Dane cyfrowe mog przybiera cile okrelone wartoci (ze skoczonego przydziau). Dane przeksztacone w sygnay mog zosta przesane na odlego z wykorzystaniem transmisji analogowej lub cyfrowej (nie ma znaczenia czy przesyamy sygnay analogowe, czy cyfrowe). Podczas transmisji wystpuj zjawiska tumienia sygnaw i nakadania szumw. Trzeba stosowa wzmacniaki (amplifier) i regeneratory (repeater). Regeneracja sygnaw cyfrowych jest atwiejsza, gdy sygnay te przyjmuj cile okrelone wartoci (kontrola i eliminacja szumw i zakce). W sieciach komputerowych (WAN i MAN) powszechnie uywa si transmisji analogowej. Poniewa komputer nadaje i przyjmuje sygnay cyfrowe trzeba stosowa modemy i kodery. Komputery s urzdzeniami cyfrowymi, wykorzystuj dane w postaci dwjkowej (bity). Transmisja danych przez sie od jednej maszyny do drugiej polega na przesyaniu cigu bitw przez noniki sieci. Problemy transmisji danych Osabienia sygnau - tumienia: sia sygnau maleje wraz z odlegoci, wystpuje zaleno od medium, odbierany sygna musi by dostatecznie silny, aby odrni jego rne stany, wikszy od szumu i zakce zewntrznych, tumienie wzrasta wraz ze wzrostem czstotliwoci. Znieksztacenie sygnau (distroied): Sygna odbierany rni si od nadawanego Analogowy pogorszenie jakoci, Cyfrowy przekamane bity. Zakcenia: od innych kabli - zale midzy innymi od typu medium, odlegoci od innych kabli, odlegoci, na jaka przesyamy dane sygnay wnikajce pomidzy nadajnik i odbiornik, szum cieplny powodowany przez pobudzanie elektronw, rwnomiernie wpywajcy na wszystkie czstotliwoci, zwany szumem biaym, zakcenia intermodulacyjne sygnay bdce sum lub rnic sygnaw biegncych tym samym medium, przesuchy
51

 sygna z danej linii zakca ssiednie linie, impulsowe nieregularne impulsy i szpilki, powodowane przez inne urzdzenia w ssiedztwie, krtkie impulsy o duej amplitudzie.

2.8. Pasmo cyfrowe. Prawo Shanona

Transmisja sygnaw cyfrowych Sygna mona przesya zmieniajc napicie w przewodzie. Napiciu dodatniemu moe odpowiada np. liczba 0 a ujemnemu liczba 1.Elementy dwuwartociowe nazywane s bitami informacji. Kad wielko mona zakodowa w postaci cigu zer i jedynek (bitw). W kodzie ASCII kady znak jest przedstawiany w postaci cigu 8 bitw (bajt). W wikszoci sieci przesyanie cigu bitw polega na odpowiedniej zmianie napicia w przewodzie. Musi by zachowane stae tempo zmian napicia. Nadajnik i odbiornik musz uzgodni czas potrzebny na przesanie pojedynczego bitu. Szybko przesyania sygnaw cyfrowych okrelamy na podstawie najkrtszego odstpu czasu (T) midzy kolejnymi zmianami stanu elektrycznego w przewodzie (odstp jednostkowy). Charakteryzujc sie podajemy szybko modulacji (przetwarzania sygnaw cyfrowych) rwn liczbie odstpw jednostkowych na sekund (liczbie zmian sygnau nadajnika w cigu sekundy). Szybko t mierzy si w bodach (baud). V = 1/T [bodw] Liczba bitw przesyanych w cigu sekundy moe by wiksza ni liczba bodw. Ma to miejsce w systemach, gdzie wystpuje wicej poziomw napicia i jeden impuls elektryczny przenosi wicej bitw informacji. Szybko transmisji zwana przepywnoci binarna (data rate) okrela liczb bitw przesanych w czasie 1 sekundy. Wan spraw jest synchronizacja pracy nadajnika i odbiornika, ktry musi wiedzie jak dugo trwa zmiana odpowiadajca jednemu bitowi i rozpozna pocztek nadawania. Stosowane s dwie techniki przesyania sygnaw pozwalajce na uzgodnienie pracy urzdze nadawczych i odbiorczych: transmisja asynchroniczna, transmisja synchroniczna.

52

Komunikacj nazywamy asynchroniczn, gdy nadawca i odbiorca nie wymagaj koordynacji przed wysaniem danych (nie potrzebuj synchronizacji przed wysaniem danych). Nadawca moe czeka dowolnie dugo midzy kolejnymi transmisjami i moe zacz nadawanie w dowolnej chwili, gdy ma co do wysania. Odbiorca musi by cay czas gotowy na odebranie informacji, ktre mog przyby w kadej chwili. Sprzt komunikacyjny uwaa si za asynchroniczny, gdy sygna generowany przez nadajnik nie zawiera informacji, ktre pozwoliyby odbiorcy na okrelenie pocztku i koca poszczeglnych bitw. Transmisja asynchroniczna polega na przesyaniu pojedynczych znakw, zazwyczaj cigu 8 bitw. Kady cig jest poprzedzony bitem startu l (0) i zakoczony 1lub 2 bitami stopu (1), przerwa midzy cigami moe by dowolna. Odbiornik musi zna z ilu bitw skada si jeden znak i z jak prdkoci s nadawane bity. Przy transmisji 10 Mb/s nadanie 1 bitu zajmuje 100 ns, jeli zegar nadajnika jest opniony do odbiornika o 1 s/30 lat, to po nadaniu 100 bitw wystpi pierwsze przekamanie.

Transmisja synchroniczna polega na transmisji wielkich porcji danych. Pocztek porcji stanowi sygna synchronizujcy, na zakoczenie nadajnik wysya sygna stopu. Zegary musz by zsynchronizowane (dodatkowy przewd do wysyania sygnau synchronizujcego lub sposb kodowania np. kod Manchester). Transmisja synchroniczna umoliwia uzyskanie wikszych szybkoci przesyania danych w sieci. Wpyw sprztu na szybko transmisji model matematyczny adne urzdzenie nie moe wytwarza napicia o cakowicie staej wartoci ani zmienia napicia w sposb natychmiastowy, energia elektryczna jest w przewodniku tracona. Na wzrost i spadek napicia potrzebny jest pewien czas, a odbierany sygna jest nieidealny w kadym standardzie podaje si stopie dokadnoci, z jakim musi nadawa nadajnik oraz stopie tolerancji na niedoskonao sygnau, jak musi wykaza odbiornik. Kady system przesyania informacji cechuje si szerokoci pasma, ktra okrela max czstotliwo, z jak sprzt moe zmienia sygna (przedzia czstotliwoci, w ktrym moe zachodzi transmisja danych). Szeroko pasma mierzy si w cyklach na sekund, czyli w hercach (Hz). Kady system transmisji ma ograniczon szeroko pasma. Szeroko pasma (bandwidth) wyraa maksymaln teoretyczn przepustowo sieci, jednostka - 1 bit/s. Przepustowo (throughput) - wyraa aktualne moliwoci sieci w zakresie przesyania danych w sieci jest mniejsza lub rwna teoretycznej, jednostka 1 bit/s, zaley od: wydajnoci sieci zarwno komputerw kocowych, jak i elementw porednich obcienia sieci a wic od aktywnoci innych urzdze typu danych (przede wszystkim narzut na pola kontrolne)
53

Twierdzenie Nyquista o prbkowaniu (lata 20-te XX wieku) Twierdzenie to wie zaleno szerokoci pasma systemu transmisyjnego z max liczb bitw, ktre mona przesa w cigu 1 sekundy. Maksymalna szybko przesyania danych D (mierzona w bitach na sekund), moliwa do uzyskania w systemie o szerokoci pasma B, przy transmisji, gdzie stosuje si K poziomw napicia wynosi: D = 2Blog2K [bps] gdzie: D szybko transmisji [bps] B szeroko pasma czstotliwoci [Hz] K ilo poziomw napicia. Prawo Shannona - Hartleya (1948 rok) W rzeczywistych systemach komunikacyjnych istniej zaburzenia, nazywane szumem, ktre nie pozwalaj na osignicie teoretycznej granicy szybkoci. Twierdzenie Shannona uoglnia twierdzenie Nyquista na systemy, w ktrych wystpuje szum.

Stosunek mocy sygnau do mocy szumu:

(S/N)dB = 10log10(S/N) [dB]

gdzie: S moc sygnau N moc szumu wyraona w identycznych jednostkach jak moc sygnau Przykad: (S/N)dB = 1 dB odpowiada S/N = 1,26 (S/N)dB = 3 dB odpowiada S/N = 2,00 (S/N)dB = 10 dB odpowiada S/N = 10,00 (S/N)dB = 20 dB odpowiada S/N = 100,00 (S/N)dB = n 10 dB odpowiada S/N = 10n Szybko transmisji C, bdca efektywnym ograniczeniem pojemnoci kanau (w bitach na sekund), przy szerokoci pasma B i stosunku sygnau do szumu S/N wynosi: C = Blog2(1 + S/N) gdzie: C szybko transmisji [bps] B pasmo czstotliwoci [Hz] S/N stosunek mocy sygnau do mocy szumu; Dla duych wartoci S/N mona korzysta z zalenoci przyblionej: C = 0,333 B (S/N)dB Przykad: Pasmo czstotliwoci dostpne w linii komutowanej (dialup) wynosi B = 3000 Hz, a typowa (gwarantowana) (S/N)dB = 20 dB. C20dB = 0,333 3000 20 = 20 kbps Przy (S/N)dB = 60 dB (radiofonia)
54

C60dB = 0,333 3000 60 = 60 kbps Z twierdzenia Nyquista wynika konieczno kodowania bitw za pomoc sygnaw w celu przesania wikszej liczby bitw w jednostce czasu. Z twierdzenia Shannona wynika, e adna metoda kodowania informacji nie pozwala na zamanie praw fizyki, ktre stawiaj ograniczenia liczby bitw, ktre mona przesa w cigu sekundy za pomoc konkretnego systemu komunikacyjnego. W praktyce okrela ono, jak szybko mona przesa dane przez cze telefoniczne. Systemy telefonii analogowej zapewniaj stosunek sygnau do szumu na poziomie 30 dB i pasmo okoo 3000 Hz. Maksymalna liczba bitw, ktre mona przesa w cigu sekundy jest ograniczona do: C30dB = 3000log2(1 + 1000) czyli 30000 bps

2.9.Algorytmy kodowania danych

2.9.1 Manchester Zasada dziaania kodu Manchester polega na zmianie poziomu sygnau w rodku kadego bitu sygnau wejciowego. Bitowi 1 odpowiada zmiana poziomu od wyszego do niszego, a 0 - od niszego do wyszego:

Naturalny kod binarny

Manchester t

Przejcie midzy poziomami sygnau wystpuj przy kadym bicie, w zwizku z czym moliwa jest ciga kontrola synchronizacji detektora ze strumieniem danych, nawet w przypadku nadawania dugiej sekwencji zer lub jedynek. Fakt ten moe by rwnie wykorzystywany do detekcji bdw brak oczekiwanej zmiany poziomu sygnau oznacza przekamanie. Kod Manchester wymaga impulsw dwukrotnie krtszych ni kod NRZ. Oznacza to dwukrotne zwikszenie szybkoci modulacji, a wic i dwukrotny wzrost wymaganego pasma transmisyjnego przy tej samej szybkoci transmisji danych. Korzystn cech sygnau przesyanego w kodzie Manchester jest fakt, e jego warto rednia jest rwna zero. 2.9.2 4B/5B Kodowanie 4B/5B zostao zaprojektowane oryginalnie na potrzeby sieci FDDI, gdzie pozwolio na 80% wykorzystanie przepustowoci cza. Zaadaptowano je do standardu 100BaseTX, gdzie suy jako wstpny skrambler danych przed kodowaniem MLT-3. Zabieg ten ma na celu zapobieganie powstawaniu dugich cigw logicznych zer, co skutkowaoby utrat synchronizacji (patrz kodowanie MLT-3). Kodowanie zostao zmienione jedynie w nieznacznym stopniu w stosunku do wersji FDDI, w celu uwzgldnienia kontroli ramek Ethernet.
55

W kodowaniu 4B/5B cigi czterobitowe kodowane s piciobitowymi symbolami. Do kadych czterech bitw dodawany jest pity za pomoc 4 bitw mona utworzy 24 = 16 cigw, natomiast pi bitw daje ich ju 25 = 32. Analizujc zamieszczon tabel kodow mona zauway, e uzyskana w ten sposb nadmiarowo umoliwia takie zakodowanie sygnau, e nawet cig samych zer bdzie zawiera jedynk (i analogicznie cig samych jedynek bdzie zawiera zero), co zapewnia utrzymanie synchronizacji. Ponisza tabela przedstawia wszystkie moliwe cigi zer i jedynek wraz z ich interpretacj:

56

W nadawanej sekwencji znakw nigdy nie wystpi cig duszy ni 8 jedynek. Pity bit w niewielkim zakresie umoliwia ponadto wykrywanie bdw. Wad tego kodowania, np. w stosunku do 8B/10B, jest brak zrwnowaenia wystpie sygnaw 0 i 1, w zwizku z czym wymagana do zakodowania energia bdzie wiksza w przypadku wysyania wikszej liczby 1 ni 0. Naley zauway, e 25% nadmiarowo oznacza konieczno uycia zegara o odpowiednio wyszej czstotliwoci, np. 125MHz przy 100Mb/s. Kod ten uywany jest min. w standardach Fast Ethernet, FDDI czy HIPPI-6400 2.9.3 5B/6B
Zasada dziaania jest taka sama jak w przypadku kodowania 4B/5B. Dodatkowo wprowadzona zostaa zasada rwnowaenia skadowej staej w celu zapobiegania polaryzacji sygnau (3 zera i 3 jedynki w kadej grupie szeciu bitw). Umoliwia to take prostsze wykrywanie bdw niepoprawny jest kady cig, w ktrym wystpuje wicej ni 3 zera lub 3 jedynki pod rzd.

Nadmiarowo wynosi tu 20% (co pi bitw dodawany jeden dodatkowy). Oznacza to, e przy prdkoci transmisji 100Mb/s, stosowany jest zegar o czstotliwoci 120 MHz. Uywany m.in. w 100VGAnyLAN. 2.9.4 8B/6T Kodowanie 8B/6T zaprojektowane zostao w celu wykorzystania skrtki kategorii 3 do transmisji sygnau 100Mb/s. Kodowanie przebiega w ten sposb, e kadej sekwencji omiu bitw ze strumienia danych wejciowych przyporzdkowany zostaje cig szeciu symboli trzystanowych (o trzech moliwych poziomach napi: V, 0, +V). Moliwych jest wic 36 = 729 cigw, z czego wykorzystywanych jest 28=256 cigw. Cigi kodowe zostay tak dobrane, aby zapewni moliwo dobrej detekcji bdw, zmniejszy efekty wysokoczstotliwociowe oraz wyeliminowa skadow sta. Przyjto zaoenie, e w kadym cigu musz wystpi co najmniej dwa poziomy napi (niezbdne do celw synchronizacji). Ponadto mog by uywane specjalne cigi kodowe, np. jako znaczniki. Kodowanie wielopoziomowe umoliwia zakodowanie wicej ni jednego bitu informacji w pojedynczej zmianie poziomu tym sposobem sygna o czstotliwoci 12,5MHz przenosi strumie danych o szybkoci 33,3Mb/s. Kady cykl sygnau 12,5MHz zawiera dwa poziomy, co daje 25 milionw zmian poziomw na sekund na pojedynczej parze skrtki. Na trzech parach sumarycznie daje to 75 milionw zmian w kadej sekundzie. Dzielc przez 6 symboli w kadym cigu kodowym, otrzymujemy 12,5 miliona cigw kodowych na sekund, z ktrych kady odpowiada omiu bitom danych daje to sygna o szybkoci 100Mb/s. Warto zauway, e czstotliwo 12,5MHz mieci si w limicie 16MHz dla skrtki kategorii 3. Przykadowo, osiem bitw danych 01011110 zostanie zakodowane jako nastpujce sze symboli: 0 co zostao zilustrowane poniej:

57

2.9.5 8B/10B
Aby moliwe byo wiarygodne przesyanie danych z prdkociami gigabitowymi i wikszymi (standardy Gigabit Ethernet czy 10 Gigabit Ethernet), konieczna jest kolejna zmiana w metodzie kodowania danych. Strumie napywajcych danych dzielony jest na bloki omiobitowe (kolejne bity oznaczone s HGFEDCBA, gdzie H najbardziej znaczcy bit, A najmniej znaczcy bit), do ktrych nastpnie dodawane s dwa nadmiarowe bity w celu otrzymania dziesiciobitowego cigu kodowego. Ponadto zaoono istnienie tzw. zmiennej sterujcej (bit sterowania) blok omiobitowy zawiera dane jeeli zmienna ta ma warto D, lub jest bajtem kontrolnym jeeli ma warto K. Kodowanie przebiega w ten sposb, e najpierw kade 8 bitw dzielone jest na 3 najbardziej znaczce bity (HGF) oraz 5 najmniej znaczcych bitw (EDCBA). Nastpnie osiem bitw przeksztacanych jest na dziesi bitw o postaci abcdeifghj. 10-cio bitowe cigi kodowe zostaj tak dobrane, aby zawieray:

5 jedynek i 5 zer lub 4 jedynki i 6 zer lub 6 jedynek i 4 zera

Zapobiega to wystpowaniu duszych sekwencji takich samych bitw co uatwia synchronizacj. Kolejne bloki omiobitowe kodowane s w ten sposb, aby pierwszy mia wicej bitw 1, nastpny wicej bitw 0, itd. Proces kodowania przedstawia poniszy schemat:

Bajt niezakodowany

Bajt zakodowany 9j 7H 8h 6G 7g 5F 6f 5i 4E 4e 3D 3d 2C 2c 1B 1b 0A 0a Sposb konwersji 8B/10B

58

Kady blok omiobitowy mona zapisa w postaci Dxx.y (bajt danych ang. data character) lub Kxx.y (bajt kontrolny ang. special character), gdzie xx to zapis dziesitny piciu najmniej znaczcych bitw, a y pozostaych. Np. bajt 10100110 zostanie zapisany jako D6.5. Za pomoc bajtu kontrolnego oraz 3 bajtw danych mona utworzy tzw. zestawy uporzdkowane (ang. Ordered Set) oznaczajce przykadowo pocztek (SOF Start of Frame to K28.5 D21.5 D23.2 D23.2) i koniec ramki (EOF End of Frame K28.5 D10.4 D21.4 D21.4). Ja ju napisano kolejne bajty kodowane s tak, aby pierwszy zawiera wicej jedynek ni zer. Drugi zawiera wicej zer i jedynek, w trzecim wystpuje wicej jedynek itd. Liczba zer i jedynek w transmitowanym bajcie okrelona jest jako dysparytet (ang. running disparity, RD). Jeeli liczba zer jest rwna liczbie jedynek, wwczas mwimy o dysparytecie neutralnym. Jeeli w bajcie przewaa liczba jedynek, wwczas mwimy o dysparytecie dodatnim (RD+), a jeeli przewaa liczba zer to o dysparytecie ujemnym (RD-). Warto parametru RD dla podgrup okrela si wedug nastpujcych zasad: parametr RD jest dodatni (RD+), gdy liczba jedynek jest wiksza ni liczba zer oraz na kocu 6-bitowej podgrupy 000111 oraz 4-bitowej podgrupy 0011 parametr RD jest ujemny (RD-), gdy liczba jedynek jest mniejsza ni liczba zer oraz na kocu 6-bitowej podgrupy 111000 oraz 4-bitowej podgrupy 1100 w innych przypadkach warto dysparytetu na kocu podgrupy jest taka sama jak na pocztku podgrupy. Przed wysaniem danych nadajnik dla kadego bajtu wyszukuje na podstawie biecej wartoci RD odpowiedni wpis w tabeli. Wpis ten staje si grup kodow dla danego bajtu. Po wysaniu bajtu obliczona zostaje nowa warto RD, ktra uyta zostanie do wysania kolejnego bajtu. Dodatek B przedstawia wszystkie cigi kodowe. W kodzie 8B/10B nadmiarowo wynosi 25%, wic by uzyska prdko przesyu danych 1Gb/s, faktyczna prdko transmisji musi wynosi 1,25GHz. 2.9.6 MLT-3 Jest to trjpoziomowy sygna (Multi-Level Threshold) wykorzystywany do reprezentacji strumienia bitw zakodowanego jako 4B/5B (dla 100BaseTX). Zaprojektowany zosta z myl o transmisji z prdkociami 100Mb/s i wikszymi. Jak ju byo powiedziane wczeniej, przy okazji 8B/6T, kodowanie wielopoziomowe umoliwia zakodowanie wicej ni jednego bitu informacji w pojedynczej zmianie poziomu. Uzyskuje si dziki temu ograniczenie widma sygnau, lecz kosztem mniejszego odstpu sygnau od zakce. Najpierw kade 4 bity danych wejciowych zamieniane jest na 5-cio bitowy cig, zgodnie z kodem 4B/5B. Tym samym strumie danych o szybkoci 100Mb/s zostaje zamieniony na 125Mb/s. Uycie MLT-3 pozwala na przenoszenie strumienia danych 125Mb/s, sygnaem o czstotliwoci 31,25MHz. MLT-3 uywa trzech rnych poziomw napi: -1, 0, +1. Kodowanie odbywa si wedug nastpujcych regu: - Jeeli nastpny bit wejciowy jest rwny 0, to nastpna warto wyjciowa jest taka sama, jak poprzednio. - Jeeli nastpny bit wejciowy jest rwny 1, to nastpi zmiana poziomu wartoci wyjciowej: - Jeeli warto poprzednia bya rwna +1 lub 1, to nastpna warto wyjciowa jest rwna 0.
59

Jeeli warto poprzednia bya rwna 0, to nastpna warto wyjciowa bdzie niezerowa, o znaku przeciwnym do ostatniej niezerowej wartoci.

Na poniszym grafie stan 0 oznacza brak zmiany wartoci wyjciowej, natomiast stan 1 oznacza zmian wartoci wyjciowej zgodnie z warunkiem podanym powyej.

Innymi sowy poziom pozostaje niezmieniony dla logicznych zer, a jedynka oznacza zmian poziomu. Zmiany nastpuj wg cyklu 0, +1, 0, -1, 0, +1. Przykadowy cig danych zakodowany MLT-3:

2.9.7 PAM-5 W celu zaadaptowania dwuparowej skrtki kategorii 3 do wikszych szybkoci transmisji, zastosowano kodowanie 5 level Pulse Amplitude Modulation. Jest to kolejny kod wielopoziomowy. W 100BaseT2 przesyane s dwa 5-cio poziomowe sygnay PAM o czstotliwoci 12,5MHz. Kady cykl sygnau dostarcza dwch zmian poziomw, jest wic 25 milionw zmian poziomw na sekund na par w skrtce. Kada z par sygnau PAM (A i B) koduje inny, 4-bitowy cig kodowy (25mln*4b=100Mb/s), przy uyciu piciu rnych poziomw: -2, -1, 0, +1, +2 (odpowiednio: -1V, -0.5V, 0V, 0.5V, 1V). Poniej wida przykadowy kod PAM-5:

60

W Gigabit Ethernecie zastosowano kodowanie PAM-5. Gwn rnic podczas transmisji sygnau pomidzy 10/100 Mbps Ethernetem a Gigabit Ethernetem jest fakt, e 1000BASE-T wykorzystuje cztery pary do rwnoczesnego wysyania i odbierania sygnau, podczas gdy w 10/100 Mbps Ethernecie uywane s tylko dwie pary jedna do nadawania i jedna do odbioru. Zarwno MLT-3 jak i PAM-5 zostay zaprojektowane jako kody pseudookresowe, dziki czemu skadowa staa sygnau jest bliska lub rwna zeru.

61

2.10. Krtka charakterystyka wybranych wersji standardu Ethernet Wersja Ethernet 10Base5 10Base2 10BaseT 100BaseT2 100BaseT4 100BaseTX 100BaseFX 1000BaseT 1000BaseSX 1000BaseLX 1000BaseCX Rozmiar segmentu Kodowanie Topologia [m] 500 185 100 100 100 100 412/2000 100 275 316/550 25 Manchester magistrala Manchester magistrala Manchester PAM 5x5 8B/6T 4B/5B, MLT-3 4B/5B, NRZI PAM 5x5 8B/10B 8B/10B 8B/10B gwiazda gwiazda gwiazda gwiazda gwiazda gwiazda gwiazda gwiazda gwiazda Szybko transmisji [bit/s] 10M 10M 10M 100M 100M 100M 100M 1G 1G 1G 1G

Medium koncentryk 50 koncentryk 50 skrtka 2-parowa kat. 3 skrtka 2-parowa kat. 3 skrtka 4-parowa kat. 3 skrtka 2-parowa kat. 5 wiatowd wielomodowy skrtka 4-parowa kat. 5 wiatowd wielomodowy wiatowd wielomodowy twinax

2.10.1 Rzeczywiste parametry kanau Poniej zamieszczone s tabele z wynikami pomiarw poziomu przesuchw i tumienia w trzech odcinkach skrtki kat. 5 o dugociach 3, 100 i 300 metrw. Zapis n(x,y) oznacza n-t par, przewody x i y. a) 3 metry Przesuchy 2(3,6)/1(4,5) 2(3,6)/3(1,2) 3(1,2)/4(7,8) 4(7,8)/1(4,5) 1(4,5)/3(1,2) 2(3,6)/4(7,8) Kocwka lokalna dB MHz 35,4 98,75 37,1 88,00 39,0 97,25 41,1 90,00 37,0 94,25 38,9 96,50
62

Kocwka zdalna dB MHz 34,7 97,25 35,3 88,50 37,5 96,25 45,2 90,00 40,1 96,75 38,0 88,75

Tumienie 1(4,5) 2(3,6) 3(1,2) 4(7,8) b) 100 metrw Przesuchy 2(3,6)/1(4,5) 2(3,6)/3(1,2) 3(1,2)/4(7,8) 4(7,8)/1(4,5) 1(4,5)/3(1,2) 2(3,6)/4(7,8) Tumienie 1(4,5) 2(3,6) 3(1,2) 4(7,8) c) 300 metrw Przesuchy 2(3,6)/1(4,5) 2(3,6)/3(1,2) 3(1,2)/4(7,8) 4(7,8)/1(4,5) 1(4,5)/3(1,2) 2(3,6)/4(7,8) Tumienie 1(4,5) 2(3,6) 3(1,2) 4(7,8)

dB 0,0 0,0 0,2 0,0

MHz 1,00 1,00 96,00 1,00

Kocwka lokalna dB MHz 49,2 100,00 41,3 95,50 46,1 87,75 48,6 76,00 43,2 98,00 39,1 100,00 dB 23,1 23,4 26,1 22,0

Kocwka zdalna dB MHz 43,2 99,50 40,6 86,50 43,3 79,50 45,4 98,00 46,8 77,00 40,3 93,75 MHz 75,00 75,00 96,00 73,00

Kocwka lokalna dB MHz 36,3 85,50 36,3 100,00 39,9 94,75 36,4 100,00 40,2 94,25 39,0 94,25 dB 48,0 48,1 48,6 48,4

Kocwka zdalna dB MHz 39,9 96,75 44,1 98,00 43,9 94,75 43,3 98,00 38,8 99,25 40,8 75,75 MHz 65,00 62,00 65,00 70,00

63

2.10.2 Obowizujce normy parametrw okablowania kategorii 3 i 5

Czstotliwo [MHz]

1.0 4.0 8.0 10.0 16.0 20.0 25.0 31.25 62.5 100.0

Kategoria 3 Tumienie Przesuchy (max.) [dB] (min.) [dB] 2.6 41.0 5.6 32.0 8.5 27.0 9.7 26.0 13.1 23.0 -

Kategoria 5 Tumienie Przesuchy (max.) [dB] (min.) [dB] 2.1 60.0 4.0 51.8 5.7 47.1 6.3 45.5 8.2 42.3 9.2 40.7 10.3 39.1 11.5 37.6 16.7 32.7 21.6 29.3

2.11. Rodzaje, budowa i parametry skrtki 2.11.1 Skrtka nieekranowana UTP

Skrtka - Jest to kabel wykonany ze skrconych, nieekranowanych przewodw tworzcych lin symetryczn zrwnowaon. Skrcanie przewodw ze splotem 1 zwj na 16-10 cm chroni transmisj przed oddziaywaniem otoczenia. Skrtk powszechnie stosuje si w sieciach telefonicznych i komputerowych.

64

2.11.2 Skrtka ekranowana FTP

Skrtka ekranowana FTP - (Foiled Twisted Pair) Jest skrtk ekranowan za pomoc folii z przewodem uziemiajcym. Przeznaczona gwnie do budowy sieci komputerowych (Ethernet, Token Ring) o dugoci nawet kilku kilometrw. Stosowana rwnie na krtszych dystansach w sieciach standardu Gigabit Ethernet.

65

2.11.3 Skrtka ekranowana STP

Skrtka ekranowana STP - (Shielded Twisted Pair) Posiada ekran wykonany w postaci oplotu i zewntrznej koszulki ochronnej. Znaczenie skrtki ekranowanej wzrasta w wietle nowych norm europejskich EMC w zakresie emisji EMI (ElectroMagnetic Interference) - ograniczajcych promieniowanie dla nieekranowanych kabli telekomunikacyjnych przy wyszych czstotliwociach pracy.

66

67

2.11.4 Kocwka skrtki

W zastosowaniach skrtki mona napotka dwa typy kocwek: RJ-11 szeciopozycyjny cznik modularny (cze telefoniczne), RJ-45 omiopozycyjny cznik modularny (sie Ethernet).

2.12. Budowa i parametry kabla koncentrycznego

Parametry kabla koncentrycznego cienkiego rdo transmisji Wsppracujce topologie Maksymalna dugo segmentu Minimalna dugo kabla Maksymalna liczba stacji Maksymalna liczba segmentw Maksymalna cakowita dugo sieci Kabel koncentryczny Ethernet cienki o impedancji falowej 50 omw i gruboci 1/4", powszechnie stosowany w maych sieciach lokalnych (max. odlego midzy stacjami 185m)
68

Elektryczne 10Mb Ethernet 185 m 0,5 m 30 na jeden segment sieci 5 segmentw, z ktrych tylko 3 s wypenione 925 m

Ethernet gruby o impedancji falowej 50 omw i gruboci 1/2", praktycznie wyszed z uycia, czasem stosowany jako rdze sieci (max. odlego midzy stacjami do 500m). ARCNET o impedancji falowej 93 omy i gruboci 1/3"(max. odlego midzy stacjami do 300m).

2.12.1 Elementy czeniowe

cznik T

Terminator

Kocwki BNC

2.13. Budowa i dziaanie wiatowodw

W dzisiejszych czasach informacja jest najbardziej poszukiwanym i cenionym produktem przeznaczonym do sprzeday. Pod wzgldem szybkoci i jakoci przepywu informacji wiatowody stany wysoko ponad wszelk konkurencj. Transmisja wiata jest niewraliwa na zakcajce pola elektromagnetyczne, co jest szczeglnie istotne rodowisku przemysowym. Innym powodem stosowania optycznej transmisji sygnau jest moliwo wykorzystania bardzo szerokiego pasma, dlatego nadaje si on szczeglnie do telefonii, transmisji danych i sygnaw telewizyjnych w formie cyfrowej.

69

2.13.1 Definicje

2.13.2 Budowa wiatowodu

70

2.13.3 Dziaanie wiatowodu

2.13.4Warunek jednomodowoci

71

2.13.5 Warunek odbicia

2.13.6 Rodzaje wiatowodw

W wiatowodzie jednomodowym (SMF Single Mode Fiber), przenosi si tylko jeden mod. Oznacza to, e wszystkie promienie odbijane s pod tym samym ktem do powierzchni paszcza. Wszystkie promienie maj wiec jednakow drog do przebycia i zajmuje to taki sam czas. Oznacza to, e nie powstaje dyspersja. W wiatowodach SMF strumie wiata przesyany jest rwnolegle do osi. Dziki temu rdze moe posiada grubo zaledwie 5 do 10 mikronw. Ten rodzaj wiatowodw nadaje si do dalekosinej telekomunikacji wiatowodowej, gdy sygna moe by transmitowany bez wzmacniania na odlego do 100 km. W wiatowodzie wielomodowym, rdze jest dosy gruby, ma ok. 50 mikrometrw, czyli jego rednica jest wielokrotnie wiksza ni dugo fali przenoszonego wiata. Promie wiata moe skada si z wielu skadowych, z wielu modw, ktre mog by przenoszone jednoczenie. Jeeli zmniejszymy rdze dostatecznie (do ok. 5-10 mikrometrw, dla dugoci fali wiata 1,3 mikrometra), to wiatowd moe przewodzi jedynie jeden mod. Bdzie to wiatowd typu jednomodowego. Ze wzgldu na bardzo dobre wasnoci czstotliwociowe posiada on moliwo gstego upakowania informacji - posiada du pojemno kanau przenoszenia. Wad takiego rozwizania jest cienki rdze, co utrudnia czenie wiatowodw ze sob. W wiatowodach wielomodowych grubo rdzenia wynosi 62,5 mikrona lub 50 mikronw. Kady z modw wprowadzany jest do wiatowodu pod innym ktem (pozwalajcym jednak na zajcie efektu cakowitego wewntrznego odbicia), dziki czemu moliwe stao si zwielokrotnienie przepustowoci, jednak zmusio do zastosowania grubszego rdzenia. Transmisja sterowana jest za pomoc diody LED jako rda wiata nieskoncentrowanego. W grupie wiatowodw wielodomowych wyrnia si dwa ich typy: skokowe (Step Index Multimode Fiber) i gradientowe (Graded Index Multimode Fiber).

72

W wiatowodzie wielomodowym skokowym (SIMF) jest moliwo wystpowania rnych ktw odbicia i w zwizku z tym nastpuje rozmycie krawdzi przesyanego sygnau, czyli dyspersja. W wiatowodzie skokowym poszczeglne mody poruszaj si skokowo odbijajc si od granicy rdzepaszcz. Indeks kroku jest dugoci wiatowodu, jak przebywa promie bez odbi wewntrznych. Ze wzgldu na zrnicowany kt dugo drogi kadego z modw jest inna. Z tego powodu dochodzi do dyspersji, polegajce na poszerzaniu si promienia wietlnego wraz z drog przebyt wewntrz wiatowodu (p. 5.2). Std kable te stosowane s tylko na maych odlegociach do 5 km. Jednak w praktyce wiatowody skokowe nie s stosowane. Czym porednim miedzy wiatowodem o pojedynczym modzie i kablami wiatowodowymi o wspczynniku skokowym, jest kabel wiatowodowy wielomodowy gradientowy (GIMF). W kablu takim wspczynnik zaamania zmniejsza si sukcesywnie od rodka rdzenia na zewntrz. Promie wietlny, ktry ukonie chce wydosta si z centrum kabla jest uginany w sposb cigy i kierowany z powrotem w stron rodka kabla. Rdze w wiatowodzie gradientowym jest tak gruby, e jednoczenie moe on przenosi wiele modw wiata. Rdze wiatowodu gradientowego wykonany jest z wielu tysicy warstw. Ma to na celu udawanie pynnej zmiany wspczynnikw zaamania wiata. Warto maksymaln przyjmuje na osi rdzenia za minimaln na granicy z paszczem. W pewnym stopniu niweluje to rozmycie sygnau, gdy fale rozchodzce si w wikszej odlegoci od rodka poruszaj si w warstwach o mniejszym wspczynniku zaamania, dziki czemu maj wiksz prdko liniow. Ksztat pojedynczego modu zbliony jest do przebiegu sinusoidy. Dziki temu osignito zwikszenie szerokoci pasma o rzd wielkoci w porwnaniu ze wiatowodem skokowym.

2.13.7 Okna transmisyjne

Tumienie zalene od dugoci fali odgrywa istotn rol w transmisji wiatowodowej. Zaleno ta maleje zgodnie z krzyw Rayleigh'a, z czwart potg dugoci fali wiata. Wyrnia si trzy okna przydatne do prowadzenia transmisji o obnionej tumiennoci:
73

 I okno transmisyjne - obejmuje fale w okolicy 0,85m, do wysokie tumienie powyej 1dB/km. O atrakcyjnoci tego okna stanowi dostpno tanich rde wiata, jednak zakres jego zastosowa sprowadza si tylko do maych odlegoci transmisyjnych rzdu kilkunastu kilometrw. II okno transmisyjne - na fali l,3m, tumienie okoo 0,4dB/km, zasig transmisji od 75 do l00km. III okno transmisyjne - na fali 1,55m, tumienie mniejsze ni 0,2dB/km, zasig transmisji od 150 do 200km. IV okno transmisyjne na fali 1,625 m (1625 nm).

2.13.8 Wymiary wiatowodw

2.13.9 Fiberoskop

74

2.13.10 Zastosowanie wiatowodw:

cza telefoniczne: w jednym z pierwszych zbudowanych systemw, wiatowodowe kable poczyy budynki urzdw telefonicznych w Chicago, oddalone od siebie o l km i o 2,4 km. Kable zawieray po 24 wkna optyczne, z ktrych kade - pracujc w standardzie T3 - mogo przenosi 672 kanay telefoniczne. Moliwo realizacji midzymiastowych linii z kablami wiatowodowymi staa si faktem, kiedy zademonstrowano cze optyczne o dugoci ponad 100 km bez wzmacniakw. Dzi moliwa jest nawet budowa podmorskiej linii wiatowodowej uoonej na dnie Oceanu Atlantyckiego. Odlego midzy Nowym Jorkiem a Londynem, wynoszca 6500 km, wymagaaby zainstalowania okoo 200 wzmacniakw rozstawionych, co 3035 km. Usugi abonenckie. Sieci telekomunikacyjne w elektrowniach: wiatowody mog by prowadzone przez tereny elektrowni lub podstacji energetycznych bez adnego uszczerbku dla transmitowanych sygnaw. Moliwe jest doczenie wiatowodu do ktrego z kabli przewodzcych prd lub po prostu wykonanie kabla energetycznego zawierajcego rwnie y wiatowodow. Linie telekomunikacyjne wzdu linii energetycznych. Telekomunikacyjna sie kolejowa. czno terenowa. Rozgonie telewizyjne: Niewielki ciar kabla wiatowodowego jest bardzo wygodny przy transmisjach "na ywo, umoliwia, bowiem znaczn swobod ruchu kamer i minikamer. W zastosowaniach tych wykorzystuje si tylko jeden kana, a wic sygna moe by przekazywany w pamie podstawowym w postaci analogowej. Szeroko pasma 6 MHz jest w zupenoci wystarczajca. Telewizja kablowa. Zdalna kontrola i ostrzeganie: wiatowody skutecznie konkuruj z kablami koncentrycznymi rwnie w zakresie transmisji sygnaw wizyjnych dla celw zdalnej kontroli i nadzoru. Dua odporno na zakcenia elektromagnetyczne oraz maa podatno na zniszczenie wskutek wyadowa atmosferycznych s w tych zastosowaniach szczeglnie istotne. Pociski sterowane wiatowodami. Komputery: Systemy wiatowodowe s szczeglnie predysponowane do transmisji danych w postaci cyfrowej, na przykad takich, jakie powstaj w komputerach, Moliwe jest wykonywanie pocze midzy centralnym procesorem a urzdzeniami peryferyjnymi, midzy centralnym procesorem a pamici oraz midzy rnymi procesorami. Mae rozmiary i niewielki ciar, dobre zabezpieczenie informacji wynikajce z "zamknicia" promieniowania wewntrz wkna optycznego sprawiaj, e wiatowody s odpowiednim torem do transmisji danych, bez wzgldu na odlego. Wewntrzne przekazywanie danych. Lokalne sieci komputerowe. Okablowanie samolotw i statkw: Istotn zalet w zastosowaniach na statkach i w samolotach jest zmniejszone ryzyko iskrzenia i poaru.

2.13.11 Straty w wiatowodzie

Dugo kabla wiatowodowego jest ograniczona przez jego dyspersj i tumienie. Dyspersja powoduje, e poszczeglne promienie wiata maj rny czas przebiegu przez wiatowd. Impuls wietlny ulega poszerzeniu (rozmyciu), co ogranicza czstotliwo maksymaln powtarzania impulsw, czyli szeroko pasma przenoszenia. Jest to szczeglnie istotne przy wiatowodach wielomodowych, poniewa rne mody maj rne czasy przebiegu, a to ogranicza szeroko pasma. Zjawiska te nie wystpuj w wiatowodzie jednomodowym. W wiatowodach tak jedno, jak i wielomodowych, istnieje rwnie naturalna dyspersja materiau. Wynika ona ze zmian wspczynnika zaamania wiata w szkle. Zaley ona od dugoci fali, powodowana jest te przez niejednorodnoci struktury materiau.
75

Tumienie i dyspersja zale od dugoci fali i materiau wiatowodu. Pierwsze wkna wykonane w roku 1970 posiaday tumienie rzdu 20 dB/km. Z postpem technologicznym zaczto produkowa wiatowody o znacznie niszym tumieniu, zoptymalizowano dugo fal pod wzgldem najmniejszego tumienia. Pierwsza generacja wiatowodw pracowaa ze wiatem o dugoci fali 0,85 m, druga generacja 1,3 m, a trzecia 1,55 m. Najnisze teoretyczne tumienie wystpuje przy fali o dugoci 1,55 mm i wynosi 0,16 dB/km, podczas gdy najmniejsza dyspersja wystpuje przy fali o dugoci 1,3 m. Zoonym problemem jest cicie i czenie wiatowodw ze sob. Zwaszcza dotyczy to wiatowodw jednomodowych, gdzie cienkie rdzenie w kadym segmencie kabla musz by w stosunku do siebie uoone idealnie centrycznie. Na styku powstaj rwnie tzw. odbicia Fresnela, zwikszajce tumienno pocze. Na przejciach mona ograniczy straty do teoretycznej granicy ok. 4%. Tumienie na zczach jest zmienne i zawiera si miedzy 0,2 i 2 dB w zalenoci od typu uytego zcza i jakoci wykonania. Tumienie, czyli osabianie sygnau, ma wiele przyczyn, ktre dziel si na: Straty materiaowe powstaj w wyniku fizycznych waciwoci materiau rdzenia. W najczciej uywanym materiale szkle kwarcowym wiato ulega m.in. rozproszeniu w wyniku niedoskonaoci struktury szka. Poza tym szko bardzo silnie absorbuje promieniowanie podczerwone i ultrafioletowe, co uniemoliwia przesyanie nim fali z poza zakresu widzialnego. Straty falowodowe powstaj w wyniku wszelkich niejednorodnoci wiatowodu. Do tej grupy nale odksztacenia geometryczne rdzenia (jak nierwnomierno rednicy, zagicia) oraz nierwnoci w rozkadzie wspczynnika zaamania. Wrd odksztace geometrycznych dodatkowo wyrnia si mikro- i makrozgicia. Mikrozgicia powstaj w procesie produkcyjnym i s to nieregularnoci ksztatu rdzenia i paszcza rozoone wzdu wkna losowo lub okresowo. Wywouj w wiatowodzie wielomodowym mieszanie si modw i ich konwersj w mody wyciekajce do paszcza (wicca powierzchnia wiatowodu). W wiatowodzie jednomodowym mikrozgicia powoduj natomiast rozmycie modu. Makrozgicia to z kolei zakrzywienie wkna. Dla promieni zakrzywie wikszych od kilku centymetrw jest pomijalne. Mniejsze powoduj zmian wspczynnika zaamania w obszarze zgicia, co take prowadzi do tworzenia si modw wyciekajcych i uwidacznia si efektem wiecenia wkna na powierzchni. Absorpcja, czyli pochanianie energii; w zakresie uytecznych (0,8 - 1,5 m) jest niewielka, wzrasta natomiast przy niewielkiej nawet koncentracji zanieczyszcze metali Fe, Cu, Cr, a zwaszcza jonw OH. Ponadto powysze zanieczyszczenia powoduj selektywny wzrost tumienia; wybr okien transmisyjnych wynika z koniecznoci pominicia tych pasm absorpcyjnych. Zjawisko dyspersji powstaje z przyczyny takiej, i wiato ma pewny zakres widmowy dla danej dugoci fali. Im szersze widmo tym wicej promieni przemieszcza si w rdzeniu. Promienie te przebywaj rn drog, przez co czas przebycia promienia przez wkno jest rny. W rezultacie dugo impulsu na wyjciu wzrasta w sposb wprost proporcjonalny do dugoci wiatowodu. Jeli impulsy bd wysyane zbyt blisko od siebie nastpi ich naoenie si. Dlatego zjawisko dyspersji ogranicza dugo wiatowodu. Rozrnia si dwa typy dyspersji midzymodow w wiatowodach wielomodowych i chromatyczn w jednomodowych. Dyspersja midzymodowa powstaje w wyniku, i wiato biegnce przez wiatowd jest superpozycj wielu modw, z ktrych kady przebywa inn drog. W przypadku wiatowodw skokowych jak zostao to ju wczeniej wspomniane zjawisko to ma bardzo duy wpyw na sygna. Z tego wzgldu stosuje si wycznie wiatowody gradientowe, gdzie dyspersja modowa jest w duym stopniu ograniczona. W wiatowodach jednodomowych powysze zjawisko nie wystpuje, za to uwidacznia si dyspersja chromatyczna. Za ten rodzaj dyspersji odpowiedzialne s dwa zjawiska: dyspersja falowodowa i materiaowa. Dyspersja materiaowa jest skutkiem zjawiska fizycznego, ktre stawia zaleno pomidzy wspczynnikiem zaamania a dugoci fali. Jako, i nie rdo wiata cile monochromatycznego, a kady impuls skada si z grupy rozproszonych czstotliwoci, fala ulega rozmyciu w czasie.
76

Dyspersja falowa jest zalena od jakoci paszcza, przez ktry porusza si wiato podczas odbicia. Wszelkie jego niedoskonaoci w tym take w przyleganiu do rdzenia powoduj rnice w szybkoci rozchodzenia si wiata.

77

2.13.12 Zalety i wady stosowania wiatowodw

Do gwnych zalet wiatowodw nale: odporno na zakcenia elektromagnetyczne brak generacji zakce elektromagnetycznych niemono prostego podsuchania transmisji brak prdw bdzcych maa tumienno dua trwao, rzdu 25 lat dua prdko transmisji (6,875 Tb/s osignita w 2000 r.) niski stopie awaryjnoci due odlegoci midzy kolejnymi wzmacniaczami sygnau wysoka niezawodno transmisji (stopa bdw mniejsza ni 10-10 przy najwyszych przepywnociach binarnych) maa waga mae wymiary Do czynnikw wpywajcych negatywnie na poprawn prac wkien naley zaliczy: wilgo (powoduje rozpad sieci krystalicznej paszcza i rdzenia wkna); obecno wodoru (powoduje powstawanie jonw OH, ktre zwikszaj tumienie w II i w III oknie transmisyjnym); wystpienie napre mechanicznych od rozcigania, zginania, zgniatania, skrcania, uderzania i wpywu wysokich temperatur (powoduje mikropknicia zwikszajce tumienie i skracajce okres ycia wkien); wystpienie napre ciskajcych od wpywu ujemnych temperatur (powstajce mikro- i makrozgicia wkna zwikszaj, tumienie i rwnie skracaj okres ycia wkien).

3. Okablowanie strukturalne
3.1. Geneza powstania okablowania strukturalnego
W celu zrozumienia istoty okablowania strukturalnego i przyczyn jego powstania, naley przyjrze si systemom komputerowym oraz okablowaniu stosowanym w poowie lat siedemdziesitych. Byy to pocztki sieci komputerowych. Wikszo firm posiadaa na swoim wyposaeniu tylko jeden komputer centralny oraz kilka podczonych do niego terminali. Zwizane to byo z bardzo wysokimi kosztami samego sprztu komputerowego oraz brakiem wystarczajcej liczby wyszkolonego personelu do obsugi urzdze komputerowych. W przypadku niezbyt rozbudowanych systemw o takiej konfiguracji, terminale byy najczciej zlokalizowane do blisko komputera centralnego. Wynikao to z faktu, e kable uywane do podczania terminali byy (w porwnaniu ze stosowanymi obecnie) bardzo niskiej jakoci. Dodatkowo do kadego systemu byy dedykowane specjalne kable, pochodzce od producenta komputera, co utrudniao ich integracj. Spadek cen systemw komputerowych, a take rozwj asortymentu i oprogramowania komputerowego, spowodowa rozpowszechnienie si komputerw w rnych dziaach przedsibiorstw. Zrnicowanie protokow transmisji i rodzajw stosowanych zcz dla kadego dziau, pocigao za sob konieczno uycia rnych typw okablowania czcego jednostki centralne z terminalami. Rozwizanie takie charakteryzowao si bardzo wysokimi kosztami instalacji, ma podatnoci na modyfikacje oraz dugim czasem naprawy w przypadku uszkodzenia. Rozrastanie si sieci okablowania powodowao, e szybko przeksztacay si one w du ilo rnego typu zcz i kabli, czsto okrelanych mianem spaghetti cabling. Prowadzio to do niemonoci wykorzystania caego systemu w sposb efektywny. Inny problem polega na tym, e w przypadku koniecznoci zmiany lokalizacji ktregokolwiek z terminali, trzeba byo do nowego punktu doprowadzi nowe kable, co wizao si z dodatkowymi kosztami i powodowao zakcenia w rodowisku pracy.
78

W okresie pniejszym opracowano rozwizanie polegajce na obsudze prawie wszystkich popularnych systemw transmisji danych przez wykorzystaniu jednego rodzaju kabla. Tym kablem zosta kabel miedziany czteroparowy, z parami skrconymi midzy sob tworzc tzw. splot norweski, ktry zosta nazwany skrtk nieekranowan (UTP z ang. Unshielded Twisted Pair). Kabel ten znalaz powszechne zastosowanie w sieciach teleinformatycznych. Stao si to moliwe dziki stosowaniu przejciwek (baluny, adaptery) dostosowujcych specyficzne systemy do wsppracy z okablowaniem UTP. Pozwolio to na doprowadzenie tego samego, pojedynczego kabla do kadego z gniazdek telekomunikacyjnych w budynku, zamiast dwch lub trzech kabli rnego typu. Poniewa UTP by kablem o bardzo wysokiej jakoci, zwikszyy si znacznie odlegoci, na ktre mona byo przesya dane, a niewielki koszt kabla pozwala na zainstalowanie o wiele wikszej iloci gniazd telekomunikacyjnych na wikszej przestrzeni, ni byo to moliwe w systemach dedykowanych. W tym momencie potrzebna bya jeszcze atwa metoda dokonywania pocze w punkcie rozdzielczym. Pozwoliaby ona uytkownikom na efektywniejsze korzystanie z systemu. Sposb, w jaki uzyskano ten rodzaj pocze polega na odwzorowaniu kadego portu komputera centralnego na tablicy rozdzielczej (panelu) i kadego punktu terminalowego na oddzielnej tablicy. Dziki zastosowaniu moduowych gniazdek RJ45 na kadym z paneli, poczenia krosowe mona byo uzyska przez podczenie krtkiego przewodu zwanego kablem krosowym midzy portem odpowiedniego systemu i portem w panelu stanowisk terminalowych. Metoda pocze krosowych pozwala na dostp do kadego systemu z kadego gniazda telekomunikacyjnego w budynku. Wszelkie przeniesienia, zmiany lub zwikszenie liczby personelu czy systemw, mogy by dokonywane przez zamontowanie dodatkowych tablic rozdzielczych oraz przeczanie kabli krosowych do odpowiednich portw. Rozwizanie to zapewnia atw i szybk lokalizacje i napraw ewentualnych uszkodze sieci.

3.2. Istota okablowania strukturalnego

Koncepcja okablowania strukturalnego polega na takim przeprowadzeniu sieci kablowej w budynku, by z kadego punktu telekomunikacyjnego by dostp do sieci komputerowej (LAN) oraz usug telefonicznych. Jedynym sposobem uzyskania tego stanu jest system okablowania budynku posiadajcy o wiele wicej punktw abonenckich, ni jest ich przewidzianych do wykorzystania w momencie projektowania i instalacji . Wymaga to instalacji gniazd w regularnych odstpach w caym obiekcie, tak by ich zasig obejmowa wszystkie obszary, gdzie moe zaistnie potrzeba skorzystania z dostpu do sieci. Zakada si, e powinno si umieci jeden podwjny punkt abonencki (2xRJ45) na kade 10 metrw kwadratowych powierzchni biurowej. Oczywicie dopenieniem tego punktu powinno by rwnie gniazdko sieci elektrycznej, najlepiej dedykowanej, ktra zapewni odpowiedni jako dostarczanego prdu. Tak rozwizany system okablowania pozwala przesun dowolne stanowisko pracy do wybranego miejsca w budynku i zapewni jego podczenie do kadego systemu teleinformatycznego przez proste podczenie kabla.

3.3. Topologie sieci

Topologia jest geometryczn form opisu sieci lokalnych (LAN z ang. Local Area Network) od strony logicznej lub fizycznej. Topologia fizyczna przedstawia w jaki sposb s przebiegaj poczenia kablowe, natomiast topologia logiczna opisuje w jaki sposb odbywa si przepyw informacji. Mona wyrni 4 podstawowe rodzaje topologii sieci (rysunek 1): gwiazda piercie szyna poczenie wielokrotne (mieszane)
79

Rysunek 1. Topologie sieci

Wady i zalety poszczeglnych topologii zabrane zostay w tabeli 1. Kad z takich fizycznych topologii mona przedstawi w postaci topologii fizycznej gwiazdy przy zachowaniu pierwotnej topologii logicznej. Ukad gwiadzisty (gwiazda) lub drzewiasty (hierarchiczna gwiazda) jest zalecany jako fizyczna topologia okablowania strukturalnego. Zapewnia ona poprowadzenie osobnego kanau (kabla) od kadego uytkownika bezporednio do szafy rozdzielczej (punktu dystrybucyjnego).
Tabela 1. Zalety i wady topologii sieci

TOPOLOGIA

ZALETY

gwiazda

piercie

szyna

uniwersalna pod wzgldem konfiguracji usug teleinformatycznych, atwa w konserwacji i utrzymaniu, odporna na uszkodzenia mechaniczne, bardzo atwa diagnostyka, bardzo mae prawdopodobiestwo awarii caoci systemu, nadaje si do systemw o duej prdkoci przesyania danych prostota implementacji bardzo wraliwa na uszkodzenia mechaniczne, trudna diagnostyka, wymaga najmniejszej iloci kabla. maa przepustowo, nieodporna na Prosty ukad okablowania, jej uszkodzenia mechaniczne prostota czyni j bardzo niezawodn. atwo rozbudowy

WADY kosztowna w realizacji z uwagi na ilo zuytych materiaw, konieczno korzystania z samodzielnych urzdze aktywnych

3.4. Elementy systemu okablowania strukturalnego

Na system okablowania strukturalnego skadaj si nastpujce elementy (rysunek 2):
80

Rysunek 2. Elementy systemu okablowania strukturalnego

0. Zaoenia projektowe systemu - okrelenie rodzaju medium na ktrym oparta jest instalacja (wiatowd, kabel miedziany ekranowany lub nieekranowany itp.), sekwencji podczenia y kabla, protokow sieciowych, zgodnoci z okrelonymi normami i innych zasadniczych cech instalacji. 1. Okablowanie pionowe (wewntrz budynku) - kable miedziane lub/i wiatowody uoone zazwyczaj w gwnych pionach (kanaach) telekomunikacyjnych budynkw, realizujce poczenia pomidzy punktami rozdzielczymi systemu. 2. Punkty rozdzielcze - miejsca bdce wzami sieci w topologii gwiazdy, suce do konfiguracji pocze. Punkt zbiegania si okablowania poziomego, pionowego i systemowego. Zazwyczaj gromadz sprzt aktywny zarzdzajcy sieci (koncentratory, switche itp.). Najczciej jest to szafa lub rama 19-calowa o danej wysokoci wyraonej w jednostkach U (1U=45 mm). 3. Okablowanie poziome - cz okablowania pomidzy punktem rozdzielczym a gniazdem uytkownika. 4. Gniazda abonenckie - punkt przyczenia uytkownika do sieci strukturalnej oraz koniec okablowania poziomego od strony uytkownika. Zazwyczaj s to dwa gniazda RJ-45 umieszczone w puszce lub korycie kablowym. 5. Poczenia systemowe oraz terminalowe - poczenia pomidzy systemami komputerowymi a systemem okablowania strukturalnego. 6. Poczenia telekomunikacyjne budynkw - czsto nazywane okablowaniem pionowym midzybudynkowym lub okablowaniem kampusowym. Zazwyczaj realizowane na wielowknowym zewntrznym kablu wiatowodowym.

3.4.1 Polaryzacja
Polaryzacja okrela fizyczne wymiary i ksztat gniazda modularnego oraz wtyczki, np. RJ 11, RJ 12 lub RJ 45. Przykadowe rodzaje wtyczek modularnych pokazane zostay na rysunku 3. Przykadowe rodzaje gniazd i wtykw stosowanych w sieciach teleinformatycznych to:

81

Rysunek 3. Rodzaje gniazd modularnych

WE8W/RJ45 - wtyk 8 pinowy (z ang. Western Electric 8 Wires); WE6R - gniazdo dla wtyku MMJ (z ang. Modified Modular Jack), stary typ opracowany przez firm DEC; WE6W/RJ12 - wtyk 6 pinowy; WE4W/RJ11 - wtyk 4 pinowy o takich samych wymiarach zewntrznych jak wtyk RJ12;

UWAGA ! Nie wolno stosowa maych wtyczek 4 pinowych (np. wtyki suchawkowe w telefonach firmy Panasonic). Powoduje to nieodwracalne uszkodzenie gniazd. Norma EN 50173 dopuszcza do zastosowania w nowych sieciach okablowania strukturalnego tylko gniazda typu WE8W i wtyki RJ45 dla zczy miedzianych.

3.4.2 Sekwencja pocze

Sekwencja wyznacza porzdek, w jakim yy kabla s podczane do odpowiednich pinw (zaciskw) modularnych wtyczki lub zcza. Wyrniamy nastpujce rodzaje sekwencji (rysunek 4): USOC - wystpujca powszechnie w telefonii (rysunek 5); EIA 568B - najpowszechniej stosowana w sieciach okablowania strukturalnego (lub pokrewna do niej 10Base-T); EIA 568A w porwnaniu z sekwencj 568B zamienione s miejscami para 2 i 3; EIA 356A trzyparowa wersja sekwencji 568B, w ktrej para 4 zostaa pominita (piny 7 i 8 nie s podczone). TIA/EIA-568-A standard okablowania telekomunikacyjnego budynkw komercyjnych okrelajcy minimalne wymagania dotyczce okablowania telekomunikacyjnego, zalecan topologi, limity odlegoci, specyfikacje dotyczce wydajnoci mediw i sprztu poczeniowego, a take przeznaczenie poszczeglnych stykw w zczach.

82

TIA/EIA-568-B biecy standard okablowania okrelajcy wymagania odnonie skadnikw i parametrw transmisji dla mediw telekomunikacyjnych. Standard TIA/EIA-568-B jest podzielony na trzy osobne czci: 568-B.1, 568-B.2 i 568-B.3. TIA/EIA-569-A standard dla budynkw komercyjnych definiujcy cieki telekomunikacyjne i przestrzenie; okrela reguy projektowania i konstruowania instalacji obsugujcych media i urzdzenia telekomunikacyjne wewntrz budynkw oraz pomidzy nimi. TIA/EIA-606-A standard administracyjny definiujcy infrastruktur telekomunikacyjn budynkw komercyjnych; zawiera standardy oznaczania kabli. Standard ten okrela, e kada jednostka stanowica zakoczenie sprztowe powinna mie unikalny identyfikator. Okrela te wymagania dotyczce utrzymywania zapisw i dokumentacji zwizanych z administrowaniem sieci. TIA/EIA-607-A standard definiujcy wymagania dotyczce uziemienia instalacji i przewodw wyrwnawczych w budynkach komercyjnych w przypadku rodowisk skadajcych si z rnych produktw wielu firm, a take zasady uziemiania rnych systemw, ktre mog by instalowane w zabudowaniach klienta. Standard ten okrela precyzyjnie punkty styku pomidzy systemami uziemienia budynku a konfiguracj uziemienia sprztu telekomunikacyjnego. Opisuje take konfiguracje uziemienia i przewodw wyrwnawczych midzy budykami.

Rysunek 4. Rodzaje sekwencji

83

Rysunek 5. Sekwencja USOC

Standard ANSI/TIA/EIA-569-A

3.4.3 Protokoy
Protokoy transmisyjne s to standardy okrelajce sposb wymiany danych pomidzy urzdzeniami sieciowymi, umoliwiajce wspprac ze sob urzdze produkowanych przez rnych producentw. Najczciej stosowane protokoy sieciowe w sieciach lokalnych to: Ethernet 10Base-T, Ethernet 100Base-T, Token Ring, FDDI i ATM. Okablowane strukturalne dopuszcza stosowanie wszystkich protokow sieciowych, ktre mog by zrealizowane na fizycznej topologii gwiazdy o czstotliwociach nie wykraczajcych poza pasmo 100 MHz (okrelone dla kategorii 5 wg normy EIA/TIA 568A oraz klasy D wg normy ISO/IEC 11801 , a
84

take normy europejskiej EN 50173). W praktyce wszystkie dziaajce obecnie protokoy transmisji danych przeznaczone do stosowania w lokalnych sieciach komputerowych mog by zaimplementowane na bazie okablowania strukturalnego kategorii 5. W ostatnim czasie powsta projekt standardu zatwierdzajcy stosowanie protokou Ethernet 1000Base-T przy wykorzystaniu okablowania kategorii 5 (IEEE 802.3 ab). Warto zwrci uwag na to, e bardzo czsto mylone s dwa pojcia: szybko transmisji danych i pasmo czstotliwoci w okablowaniu strukturalnym. Szybko transmisji danych wyraana jest w jednostkach Mb/s (Megabity na sekund) natomiast kategoria 5 zgodnie z norm okrela okablowanie strukturalne, ktre moe przenie sygnay w pamie do 100 MHz na odlego do 100 m. Czsto mona spotka si z pogldem, e w sieci okablowania strukturalnego kategorii 5 maksymaln szybkoci transmisji jak mona osign jest 100 Mb/s. Przy obecnym stanie technologii nie jest to prawda. Prdko transmisji danych zaley nie tylko od pasma czstotliwoci, ale take od sposobu kodowania danych. Aktualnie stosowane kody s bardzo efektywne i pozwalaj na uzyskiwanie duych prdkoci przy wykorzystaniu stosunkowo wskiego pasma czstotliwoci. Poza tym w okablowaniu strukturalnym sygnay mog by przekazywane po wicej ni po jednej parze przewodw. Powoduje to rwnie zwikszenie prdkoci (standard Ethernet 1000Base-T przewiduje transmisj danych przy wykorzystaniu wszystkich czterech par przewodw, a nie tylko dwch jak w przypadku Ethernet 10Base-T i Ethernet 100Base-T). Dlatego te w okablowaniu kategorii 5 mog by przesyane sygnay z prdkoci wiksz ni 100 Mb/s.

3.4.4 Okablowanie pionowe

Okablowanie pionowe czy ze sob gwny punkt dystrybucyjny z porednimi punktami dystrybucyjnymi. Wykonane jest ono najczciej z kabli wiatowodowych. Okablowanie pionowe zalecane przez MOLEX PREMISE NETWORKS to minimum 6-cio wknowy kabel wiatowodowy wielomodowy (dugo do 1500 m dla okablowania szkieletowego midzybudynkowego z ang. backbone). Mona wykonywa okablowanie pionowe rwnie w oparciu o skrtk czteroparow. W tym przypadku dugo jego nie moe przekroczy 90m. Okablowanie pionowe telefoniczne moe mie dugo do 800m. Wykonane jest ono najczciej z wieloparowych kabli miedzianych UTP (25 lub 100 parowych). Podane odlegoci s zgodne z normami: amerykask (EIA/TIA 568), midzynarodow (ISO/IEC 11801) i europejsk (EN 50173).

Rysunek 6. Kable wiatowodowe.

85

Kable wiatowodowe (rysunek 6) oferowane na rynku do zastosowa w okablowaniu strukturalnym mona zasadniczo podzieli na kable o konstrukcji cisej lub lunej tuby. Inne konstrukcje s rzadziej spotykane (np. kable rozetowe, tamowe). Kable o konstrukcji cisej tuby stosuje si zazwyczaj wewntrz budynku. S to wkna wiatowodowe umieszczone w buforze/izolacji o rednicy zewntrznej 0.9 mm. Na takich wknach mona zakada bezporednio zcza wiatowodowe (ST , SC, MT-RJ lub inne). Kable wiatowodowe o konstrukcji lunej tuby zazwyczaj stosuje si na zewntrz budynku (podwieszane kabel wiatowodowy dielektryczny, w kanalizacji wtrnej lub bezporednio zakopywane w ziemi kabel wiatowodowy zbrojony). Wkna wiatowodowe umieszczone s w tubach wypenionych elem silikonowym, zapewniajcych ochron wkien przez napreniami i oddziaywaniem warunkw atmosferycznych (temperatura, wilgotno). Kabel uniwersalny przeznaczony jest standardowo do kadzenia w kanalizacji wtrnej na zewntrz budynku. Posiada on niepaln izolacj (LSZH z ang. Low Smoke Zero Halogen) i spenia wymogi przepisw przeciwpoarowych, dlatego moe by rwnie stosowany wewntrz budynkw. Kabel zbrojony moe by zakopywany bezporednio w ziemi. Posiada metalowe zbrojenie chronice kabel przez gryzoniami, jak te przypadkowym uszkodzeniem.

3.4.5 Punkty rozdzielcze

Wze dystrybucyjny jest centralnym punktem czcym urzdzenia sieci LAN w topologii gwiazdy. Wyposaenie wza dystrybucyjnego stanowi panele montaowe, koncentratory, mosty, przecznice i routery. Wze dystrybucyjny musi by odpowiednio duy, aby pomieci wszystkie urzdzenia i umoliwi rozwj i rozbudow sieci. Punkt rozdzielczy (wze dystrybucyjny) jest miejscem, w ktrym znajduj si wszystkie elementy czce okablowanie pionowe z poziomym oraz elementy aktywne sieci teleinformatycznej (koncentratory, przeczniki, itp.). Fizycznie jest to szafa (stojca, nacienna) lub rama rozdzielcza z panelami oraz elementami do przeczania i podczania przebiegw kablowych. Moliwe jest take umieszczenie elementw rozdzielczych bezporednio na cianie lub pce. Gwny punkt rozdzielczy (MDF - ang. Main Distribution Frame) - stanowi centrum okablowania w topologii gwiazdy. Zbiegaj si w nim kable z ssiednich budynkw, piter i miejskiej centrali telefonicznej oraz odchodz przebiegi pionowe (do porednich punktw IDF w obiekcie) i poziome do punktw abonenckich zlokalizowanych w pobliu MDF (do 90m). Czsto umieszczony jest na parterze lub na rodkowej kondygnacji budynku (np. 2 pitro budynku 4 pitrowego), w jego pobliu znajduje si centralka telefoniczna, serwer lub inny sprzt aktywny. Poredni punkt rozdzielczy (IDF - ang. Intermediate Distribution Frame lub inaczej SDF - ang. Sub-Distribution Frame) - jest lokalnym punktem dystrybucyjnym obsugujcym najczciej dany obszar roboczy lub pitro. W duych sieciach stosuje si powszechnie kilka wzw dystrybucyjnych. Jest to rozszerzona topologia gwiazdy. W takim przypadku jeden wze peni funkcje gwnego wza dystrybucyjnego MDF (Main Distribution Facility), a pozostae porednich wzw dystrybucyjnych IDF (Intermediate Distribution Facility). Lokalizacja wza dystrybucyjnego musi by zgodna z przepisami budowlanymi i zapewnia odpowiednie warunki dotyczce zasilania, ogrzewania, klimatyzacji itp. Trzeba te zabezpieczy go przed dostpem niepowoanych osb.

3.5. Projekt wza dystrybucyjnego

Wszystkie ciany wewntrzne lub przynajmniej te, na ktrych montowane jest wyposaenie, powinny by pokryte sklejk o gruboci 20mm i wysokoci minimum 2,4m, ktra jest umieszczona w odlegoci minimum 30mm od ciany. Farby uyte do malowania cian powinny by ognioodporne. Drzwi powinny mie szeroko minimum 90cm i otwiera si na zewntrz pomieszczenia. Wycznik owietlenia naley umieci bezporednio obok drzwi. Podoga powinna by podwyszona tak, aby zapewni atwy dostp do wszystkich elementw w wle. Poniewa owietlenie fluorescencyjne generuje zakcenia, naley unika jego stosowania.
86

Optymalna temperatura to 21 stopni Celsjusza przy 30-50% wilgotnoci powietrza (inne warunki mogpowodowa korozj kabli).

Przyjmuje si, e: Na kadym pitrze powinien by przynajmniej jeden wze dystrybucyjny. Na kade 1000 m2 powierzchni powinien przypada przynajmniej jeden wze dystrybucyjny. Kiedy dugo okablowania poziomego przekroczy 90m naley umieci kolejny wze dystrybucyjny Najlepsze jest pomieszczenie dobrze zabezpieczone, pooone blisko POP (Point of Presence) miejsce podczenia telefonicznej. W wybranych lokalizacjach rysujemy okrg o promieniu 50m i okrelamy ilo i pooenie wzw tak, aby wszystkie elementy siec w zasigu przynajmniej jednego wza.

Aby przydzieli uytkownikowi podczonemu do jakiego gniazda abonenckiego wybrany kana komunikacji w systemie komputerowym lub telefonicznym, wystarczy poczy odpowiednie gniazdo (port) panelu systemowego z gniazdem panelu rozdzielczego odzwierciedlajcego gniazda uytkownikw. Umiejscowienie punktw rozdzielczych jest wyznaczane przy uwzgldnieniu maksymalnej dugoci 90m przebiegw kablowych poziomych, obejmujcych dany obszar roboczy.
87

Rysunek 7. Punkt dystrybucyjny

Na rysunku 7 pokazany jest typowy punkt rozdzielczy dla niewielkich instalacji (do kilkuset punktw). Uwzgldniono na nim zalecony rozkad dla elementw w szafie rozdzielczej. Przy duych instalacjach sieci okablowania strukturalnego, naley tak projektowa ukad punktw rozdzielczych, aby minimalizowa dugoci kabli krosowych.

3.6. Okablowanie poziome

Typowy przykad implementacji okablowania poziomego pokazany jest na rysunku 8. Standardowym nonikiem sygnaw w okablowaniu poziomym jest skrtka czteroparowa miedziana kategorii 5. Chocia coraz czciej spotka mona jako medium transmisyjne kabel wiatowodowy wielomodowy (instalacja OFTD z ang. Optical Fibre to the Desk czyli wiatowd do biurka). Wystpuj dwa rodzaje skrconych kabli miedzianych czteroparowych: kabel nieekranowany - UTP (z ang. Unshielded Twisted Pair); kabel ekranowany z ekranem w postaci folii lub plecionki z drutw stalowych - FTP (z ang. Foiled Twisted Pair) lub STP (z ang. Shielded Twisted Pair). Skrt kadej pary kabla jest inny co wpywa na zmniejszenie zjawiska przesuchw pomidzy poszczeglnymi przewodami, co w znacznym stopniu powodowao zakcenia. Skrcenie tych par przewodw nazywane jest splotem norweskim.

88

Rysunek 8. Okablowanie poziome

3.7. Okablowanie szkieletowe

Media zalecane do stosowania w okablowaniu szkieletowym: Skrtka UTP, 100 ohmw, 4 pary; Skrtka STP-A, 100 ohmw, 2 pary; wiatowd wielomodowy, 2 wkna, 62,5/125 m; wiatowd jednomodowy.

89

Rozmieszczenie wzw dystrybucyjnych w duych budynkach:

Poczenie wielu budynkw

90

3.8. Okablowanie ekranowane

Okablowanie ekranowane jest drosze w instalacji i troch bardziej wymagajce uwagi ni okablowanie nieekranowane. Ocenia si, e wykonanie instalacji ekranowanej zwiksza cakowity koszt o okoo 50%. Okablowanie ekranowane ma jednak niezaprzeczalne zalety: zmniejsza emisj elektromagnetyczn na zewntrz sieci i zwiksza odporno na zakcenia, przy spenieniu rygorystycznego warunku jakim jest poprawne zakaczanie kabli i uziemianie ekranu kabla oraz paneli i caych punktw dystrybucyjnych. Uziemienie takie powinno spenia wymagania okrelone w zaleceniach producenta okablowania (np. firma Molex Premise Networks zaleca, aby uziom do ktrego podczona jest instalacja ekranowana mia rezystancj poniej 1 ). Zastosowanie okablowania STP w szybkich sieciach teleinformatycznych wynika na og z potrzeby: Zabezpieczenia przesyanych sygnaw od wpyww otoczenia (ochrona danych sygnaowych przed zakceniami rodowiskowymi EMI oraz RFI), Odizolowanie rodowiska od przesyanych sygnaw (utajnienie przesyanych danych), Ochrony sygnaw przed zakceniami pochodzcymi od innych kabli informatycznych, Minimalizacji potencjalnych przyszych problemw zwizanych z zagszczaniem sprztu i linii w budynku.

3.9. Punkt abonencki

Punkt abonencki, do ktrego przyczony jest uytkownik sieci strukturalnej skada si standardowo z podwjnego gniazda typu RJ 45 (rysunek 9) i ewentualnie dodatkowego gniazda wiatowodowego, umieszczonych najczciej w puszce instalacyjnej (natynkowej, podtynkowej lub przeznaczonej pod suchy tynk). Zaleca si umieszczenie jednego podwjnego punktu abonenckiego na kade 10 metrw kwadratowych powierzchni okablowywanej w budynku. Na rynku spotyka si dwa standardowe rozmiary pojedynczych moduw RJ 45 o wymiarach 25x50mm (Euromod M1) i 22,5x45mm (ModMosaic).

Rysunek 9. Konfiguracja punktu abonenckiego

91

3.10.Panel krosujcy

92

3.11. Standardy w okablowaniu.

Z praktycznego punktu widzenia bardzo istotne jest stosowanie standardw instalacyjnych w sieciach okablowania strukturalnego. Umoliwia to doczanie sprztu aktywnego pochodzcego od rnych producentw do infrastruktury kablowej, ktra stanowi interfejs pomidzy rnymi aktywnymi urzdzeniami sieciowymi. Standardy zapewniaj take du elastyczno w momencie, gdy zachodzi potrzeba zmiany umiejscowienia sprztu. W nowym miejscu po prostu podcza si sprzt do istniejcego ju przycza sieciowego, dokonuje si odpowiednich zmian w szafie dystrybucyjnej i to wszystko. Nie potrzebne s ju adne zmiany w instalacji kablowej. Moliwe jest to tylko wwczas, gdy istniejca infrastruktura kablowa zostaa zaprojektowana i wykonana zgodnie z okrelonymi standardami i normami dotyczcymi okablowania strukturalnego. Prace standaryzacyjne nad okablowaniem strukturalnym zapocztkowane zostay w USA. W zwizku z czym pierwsz norm dotyczc okablowania strukturalnego bya norma amerykaska EIA/TIA 568A. Na niej wzorowane s normy midzynarodowa ISO i europejska EN. Pomimo wsplnego rodowodu normy te rni si midzy sob niektrymi szczegami. Przykadowe rnice pomidzy poszczeglnymi normami zebrane zostay w tabeli 2. Prace standaryzacyjne prowadzone s pod kierunkiem ISO (International Standard Organization) i IEC (International Electrotechnical Commision). Standardy definiuj kable, zcza, metody instalacyjne, metodyk pomiarw oraz klasyfikacj instalacji. Najwaniejsze standardy midzynarodowe, amerykaskie i europejskie zebrane zostay w tabeli 5.
Tabela 2. Rnice midzy standardami ISO 11 801 i EIA/TIA 568

Standard EIA/TIA TSB 36 TSB 40 TSB 53

Kable Zcze Zcza kabli skrtkowe Krosowanie wiatowd wiatowod skrtkowych [Ohm] owe 100 Komponenty 150 100 i 120 150 RJ45 Dane RJ45 62,5/125 m 50/125 m 62,5/125 m 50/125 m SC i ST

Klasa aplikacji

ISO/IEC cza IS 11801 aplikacje

RJ45 Dane

RJ45

SC i ST

A, B, C, D, wiatow d

93

3.12. Kategorie skrtki i klasy aplikacji

Kategoria medium Kategoria 3 Kategoria 4 Kategoria 5 Para skrcona 150 Ohm (IBM) wiatowd wielomodowy wiatowd wielomodowy Klasa A 2000 m 3000 m 3000 m 3000 m nie dotyczy nie dotyczy Klasa B 500 m 600 m 700 m 400 m nie dotyczy nie dotyczy Klasa C 100 m 150 m 160 m 250 m nie dotyczy nie dotyczy Klasa D 100 m 150 m nie dotyczy nie dotyczy 2000 m 3000 m cze wiatowodowe

Tabela 4. Klasy aplikacji sieciowych

Klasa
A B C D wiatowodowa

Aplikacja Gos i aplikacje o czstotliwoci do 100 kHz Aplikacje dotyczce danych o maej czstotliwoci do 1 MHz Aplikacje dotyczce danych o maej czstotliwoci do 16 MHz Aplikacje dotyczce danych o maej czstotliwoci do 100 MHz Zdefiniowana dla aplikacji od 10 MHz w gr

3.12.2Sowniczek
AWG z ang. American Wire Gauge - amerykaski wzorzec gruboci przewodw sucy do okrelania rozmiaru przewodw; im wikszy jest numer AWG, tym mniejsza jest rednica przewodu (24 AWG = 0,51 mm); balun (ukad rwnowacy) urzdzenie czce kable symetryczne (UTP) z niesymetrycznymi (np. kabel koncentryczny RG-58), z dopasowaniem impedancji (ze 100 do 75 ); mod z ang. mode pojcie oznaczajce rozkad pola elektromagnetycznego, speniajace teoretycznie wymogi rozchodzenia si ruchem falowym lub oscylacyjnym w falowodach. Wystpuj np. w wiatowodach i laserach. Najprociej mona je okreli jako cieki, ktrymi wdruj promienie wiata (uwaga: nie myli modu z kanaem). peschel rurka instalacyjna karbowana, gitka rurka wykonana z PCV suca do prowadzenia przewodw najczciej pod tynkiem; polaryzacja fizyczny ksztat zcza modularnego. Standardem w sieciach telekomunikacyjnych i teleinformatycznych s wtyczki modularne zaproponowane przez WECo (Western Electric Company). pole krosowe zestaw gniazd teleinformatycznych, bdcych zakoczeniami gniazd znajdujcych si w pomieszczeniach, sucy do zestawiania przy pomocy kabli krosowych. Miejsce w ktrym dokonuje si pocze pomidzy sprztem aktywnym, a okablowaniem poziomym; punkt dystrybucyjny miejsce do ktrego dochodz wszystkie kable teleinformatyczne i w ktrym mona dokona pocze pomidzy nimi, a take miejsce w ktrym zamontowa mona aktywny sprzt sieciowy; PVC (PCV) Polichlorek Winylu, materia najczciej stosowany do izolacji przewodw elektrycznych; sekwencja sposb rozszycia poszczeglnych przewodw w gniazdku, wtyczce RJ45 i panelu krosowym. Rodzaj sekwencji dopuszczonych do stosowania w instalacjach okablowania strukturalnego okrelony jest w normach, np. norma EN 50173 zaleca stosowanie sekwencji 568B; USOC z ang. Uniform Service Ordering Code

94

ujednolicony kod zamwie usugowych, system opracowany w USA dla uproszczenia zamwie dla przemysu telekomunikacyjnego, normujcy oznaczenia i nazewnictwo. 2. Okrelenie uywane pocztkowo przez spki telefoniczne dla opisania standardowego gniazda modularnego, rnicego si od gniazd RJ11W czy RJ11C. Ostatnio tym terminem okrela si jedn z sekwencji pocze. UTP z ang. Unshielded Twisted Pair, kabel miedziany skrtka nieekranowana; warstwa fizyczna z ang. Physical Layer poziom zerowy (najnisza warstwa) w modelu referencyjnym OSI sucym do opisywania systemw wymiany informacji; nazwa stosowana najczciej w okrelaniu poziomw napicia, okablowania, prdkoci przesyania sygnau, sygnalizacji pomidzy elementami wyposaenia. 1.

3.13. Kabel prosty i krzyowy

Mimo e termin kabel skrcany moe odnosi si do wielu typw kabli, w przemyle sieci komputerowych oznacza zwykle kabel telefoniczny. Najczciej odnosi si do kabla zgodnego ze specyfikacj firmy AT&T dla kabla D-Inside Wire (DIW), ktry jest mniej podatny na szumy i przesuch ni inne kable nieekranowane. Specyfikacja Type 3 firmy IBM jest zgodna z DIW. Kabel typu DIW jest atwo rozpoznawalny: posiada szar lub beow otulin, a kada para ma charakterystyczny kolorowy kod. Pierwsze cztery pary maj nastpujce kolory: Para 1: Biay z niebieskim paskiem, niebieski z biaym paskiem Para 2: Biay z pomaraczowym paskiem, pomaraczowy z biaym paskiem Para 3: Biay z zielonym paskiem, zielony z biaym paskiem Para 4: Biay z brzowym paskiem, brzowy z biaym paskiem Dwa typy cznikw s powszechnie stosowane przy czeniu sieci z nieekranowanym kablem skrcanym: szecio-pozycyjne czniki modularne, o oznaczeniu RJ-11 oraz omiopozycyjne czniki modularne o oznaczeniu RJ-45 Kabel nieekranowany jest prawie zawsze instalowany w konfiguracji gwiazdowej rozchodzc si z jednego lub kilku centralnych czy. Poczenia w takim centrum realizowane s w oparciu o bloki Quick-Connect Block typu S66. S one dostpne w kilku konfiguracjach, ale najczciej maj dwa rzdy po 50 podwjnych cznikw (patrz Rysunek 2-5). Inne rozwizanie stanowi blok typu 110 promowany przez AT&T. Jest on troch inaczej zaprojektowany ni blok typu 66, ale ma to samo zastosowanie. Przy uyciu specjalnego narzdzia (patrz Rysunek 2), miedziane druty typu DIW mog by szybko i atwo czone z blokiem typu 66 bez koniecznoci zdzierania izolacji. Bloki maj zazwyczaj 50 cznikw do atwego przyczenia 25-cio parowych kabli. Kable powinny by przyczane do blokw w standardowy sposb. Przy kablu 25-cio parowym, na przykad, para nr 1 powinna by na grze a para nr 25 na dole. Kable o dwch, trzech i czterech parach s zwykle doczane grupowo, przy czym pierwsza grupa zaczyna si u gry a ostatnia grupa na dole bloku. Poczenia midzy obwodami mog by dokonywane poprzez przyczanie dwch obwodw razem po tej samej stronie bloku, lub przez przyczanie obwodw po rnych stronach bloku i zastosowanie przewodw czcych obie czci lub specjalnych spinaczy czcych.

3.13.1 Kocwki kabla

Naley si upewni, e kable s przyczone do zcznikw prawidowo. Kocwki nieekranowanych kabli skrcanych s podczane odwrotnie (kocwka 1 do 8, kocwka 7 do 2, itd), lub zgodnie (kocwka 1 do 1, kocwka 2 do 2, itd). (Patrz rysunek 2.8) Kable telefoniczne s zwykle typu odwrotnego. Kable uywane do przesyania danych s najczciej, ale nie zawsze, typu zgodnego. ARCNET, Token Ring i 10BASE-T Ethernet (okablowanie stacji roboczych) s zazwyczaj typu zgodnego. Kable LocalTalk uywajce systemu Farallons PhoneNet s typu odwrotnego.

95

3.13.2 Montowanie wtyku RJ45

Przyci koniec kabla tak, aby by kwadratowy. Zdj ok 0,5 cm zewntrznej izolacji z kabla przy instalowaniu do dwu-, cztero- i szecioliniowych zcznikw (RJ-11), a ok. 1 cm przy instalowaniu do omioliniowych zcznikw (RJ-45) (patrz Rysunek 5). Nie naley zdejmowa izolacji z poszczeglnych przewodw.

Kabel przygotowany do poczenia z cznikiem modularnym

Wetkn kabel do wtyczki tak aby kable dotykay dna (patrz Rysunek niej).

Wstawianie kabla do zcznika modularnego.

96

Wstawi zcznik do szczypiec obciskowych, przytrzymujc przewody tak, aby byy gboko wewntrz zcznika.

ciskanie zcznika modularnego.

cisn szczypce. Niektre drosze typy szczypiec stosuj mechanizm zapadkowy powodujcy zwolnienie ucisku, kiedy poczenie jest gotowe. Otworzy szczypce i wyj zcznik. Przy niektrych typach szczypiec konieczne moe by wcinicie klapki blokujcej na zczniku, aby umoliwi wyjcie zcznika. Sprawdzi, czy kocwki kabla zostay w peni docinite, czy cinita cz plastikowej obudowy zcznika obejmuje zewntrzn izolacj kabla, oraz czy polaryzacja jest prawidowa. KROSOWANIE PRZEWODW Kolejno podczenia przewodw skrtki jest opisana dwoma normami EIA/TIA 568A oraz 568B. Dla poczenia komputera z koncentratorem lub przecznikiem stosuje si tzw. kabel prosty (straightthru cable), ktry z obu stron podczony jest tak samo wg standardu 568A lub 568B. Dla poczenia bezporednio dwch komputerw bez porednictwa huba konieczna jest taka zamiana par przewodw, aby sygna nadawany z jednej strony mg by odbierany z drugiej. Ten kabel nosi nazw kabla krzyowego (cross-over cable) i charakteryzuje si tym, e jeden koniec podczony jest wg standardu 568A za drugi 568B. Odpowiednikim kabla krzyowego w poczeniu dwch hubw jest gniazdo UpLink. Przy poczeniu kaskadowo dwch hubw kablem prostym jeden koniec kabla podczamy do jednego z portw huba pierwszego, za drugi koniec podczony musi by do huba drugiego do portu UpLink. Przy podczeniu kablem krzyowym dwch hubw, oba koce kabla musz by doczone do portw zwykych lub do portw UpLink. Port UpLink zosta wprowadzony po to, aby w poczeniach pomidzy hubami unikn koniecznoci stosowania innego kabla ni we wszystkich innych poczeniach. Ze wzgldu na sw funkcj, port ten okrelany jest czasami terminem portu z wewntrznym krzyowaniem. Zarwno kable, gniazda, jak i przeczniki realizujce funkcj krzyowania powinny by dla odrnienia oznaczone symbolem X.

97

Jeeli poczenie wykonywane jest kablem prostym to zaleca si stosowanie sekwencji 568A ze wzgldu na to, e elementy sieciowe typu patchpanel lub gniazdo przyczeniowe maj naniesione kody barwne przewodw tylko w standardzie 568A lub w obu tych standardach. Oczywicie dopuszczalne jest rwnie stosowanie alternatywnej sekwencji 568B.

S wic tylko dwa rodzaje kocw kabla, ktre odpowiadaj normom EIA/TIA 568A oraz EIA/TIA 568B. W skrtce 5 kategorii s cztery pary przewodw. Kada para skada si z przewodu o danym kolorze, oraz przewodu biaego oznaczonego kolorowym paskiem o kolorze tym samym, co skrcony z nim przewd przy czym przewd z paskiem jest przed przewodem w kolorze jednolitym. Wyjtek stanowi para niebieska, ktra ma kolejno odwrotn: Kolejno przewodw wg standardu EIA/TIA 568A jest nastpujca: 1. biao-zielony 2. zielony 3. biao-pomaraczowy 4. niebieski 5. biao-niebieski 6. pomaraczowy 7. biao-brzowy 8. brzowy Kolejno przewodw standardu EIA/TIA 568B nastpujca: 1. biao-pomaraczowy 2. pomaraczowy 3. biao-zielony 4. niebieski 5. biao-niebieski 6. zielony 7. biao-brzowy 8. brzowy wg jest

Pary oznaczane s nastpujco: 1. para niebieska 2. para pomaraczowa 3. para zielona 4. para brzowa Przed woeniem przewodw we wtyczk, zewntrzna izolacja kabla UTP powinna zosta cignita na odcinku okoo 12 mm, a nastpnie przewody powinny zosta wsunite do oporu w podanej powyej kolejnoci. Naley pamita, aby podczas montowania kabla w przyczach gniazd nie dopuci do rozkrcenia par przewodu na odcinku wikszym ni 13 mm gdy moe spowodowa to zmniejszenie odpornoci na zakcenia

98

3.14.Testowanie okablowania strukturalnego

Pomiarw dokonujemy w peni cyfrowym przyrzdem np. firmy FLUKE DSP-4100, testujcym kable wysokiej jakoci do 350 MHz, Wyniki pomiarw s podstaw do certyfikacji okablowania strukturalnego i uzyskania gwarancji na okres 15 lat na system wykonany w technologii Telegaertnera (dotyczy autoryzowanych partnerw AJM Electronics) Miernik przeznaczony jest do testowania pocze miedzianych i wiatowodowych w sieciach komputerowych i wszelkiego typu szybkich systemach transmisyjnych oraz analizowania ruchu sieciowego w systemach 10BASE-T i 100BASE-TX. W stosunku do odpowiednikw analogowych, DSP-4000 oferuje nieporwnywanie wiksz funkcjonalno i dokadno pomiarow. Dostpne testy i pomiary to: mapa pocze dugo segmentu rezystancja ptli DC impedancja charakterystyczna opnienie propagacji rnica opnie pomidzy poszczeglnymi parami tumienie tumienno odbicia (Return Loss) z obu stron NEXT dwukierunkowy, ELFEXT dwukierunkowy Power Sum NEXT dwukierunkowy, Power Sum ELFEXT dwukierunkowy Zmiany NEXT-a w funkcji dugoci segmentu ACR dwukierunkowy Power Sum ACR dwukierunkowy Wyniki wywietlane s w formie graficznej lub tekstowe. Wszystkie testy (dla jednego segmentu) wykonywane s automatycznie w czasie ok. 10sek. Poprawne i niezawodne funkcjonowanie poczonych sieci telekomunikacyjnych i komputerowych wymaga wszechstronnej wiedzy metrologicznej administratora, wspartej wspczesnymi narzdziami do wyszukiwania uszkodze w sieciach komputerowych, take analizy i diagnozy za pomoc testerw sieciowych, sond i analizatorw. W celu przyblienia problemu testowania sieci komunikacyjnych rozpoczynamy nowy dzia traktujcy o problemach testowania i sposobach usuwania uszkodze. Dzisiaj wprowadzenie do sposobw testowania sieci. Jeszcze kilkanacie lat temu powszechne usugi telekomunikacyjne byy wiadczone przy uyciu tylko jednej technologii przekazu, a mianowicie poczenia kablem miedzianym. Obecnie istnieje wiele innych technologii (chocia upadek telekomunikacji tradycyjnej wcale nie nastpi) umoliwiajcych wzajemne poczenia midzy rozproszonymi abonentami. cznie z przekazem tradycyjnym mona je sklasyfikowa w trzech kategoriach: sieci bezprzewodowe wykorzystujce fale radiowe, mikrofale lub podczerwie do indywidualnej lub zbiorowej komunikacji; sieci kablowe - w ktrych jako medium transportowe stosuje si bd poczenia miedziane (przekazy sygnau elektrycznego w tradycyjnej telefonii i czach telewizji kablowej), bd wiatowodowe do prowadzenia sygnaw optycznych; sieci satelitarne - traktowane oddzielnie ze wzgldu na specyfik transportu sygnaw radiowych, korzystajcych z porednictwa krcych na orbicie okooziemskiej satelitw komunikacyjnych. Nowe technologie cyfrowe szybko wkraczaj zarwno do telekomutacji, jak i teletransmisji, zacierajc przy okazji rnice wystpujce do tej pory midzy sieciami komputerowymi i telekomunikacyjnymi - zwaszcza e sieci te s razem poczone i tworz jedn pajczyn wiatow Internetu. Jak do tej pory adna z nowych technologii nie zdominowaa rynku, do czego mocno przyczyniaj si producenci i operatorzy tradycyjnej telekomunikacji przewodowej POTS (Plain Old Telephone Services) - rozszerzajc swoje usugi o dostp szerokopasmowy ostatniej mili (xDSL, CATV i LMDS). I cho wiat skania si do komunikacji bez kabli, dotychczasowi monopolici nie ustpuj atwo pola producentom urzdze w czystej technologii bezprzewodowej. Tam, gdzie nie ma rozwinitej sieci kablowej, operatorzy telefonii bezprzewodowej (ruchowej komrkowej i stacjonarnej typu DECT) szybko opanowuj nawet ponad 20 procent rynku. S oni rwnie dobrze widoczni w
99

rejonach, gdzie sie kablowa jest zbyt intensywnie eksploatowana - a wic w metropoliach o duym zagszczeniu abonentw, zwykle wymagajcych szerokiego pasma przenoszenia dla usug medialnych.

3.14.1 Cyfryzacja pomiarw

Rnorodno istniejcych protokow, wielorakie architektury sieci stacjonarnych LAN/WAN i bezprzewodowych WLAN (Wireless LAN) oraz stosowanych technologii w czach telekomunikacyjnych powoduj, e diagnozowanie poprawnoci dziaania takich sieci staje si coraz trudniejsze. Czasy, w ktrych do pomiaru parametrw sieci telekomunikacyjnej opartej na miedzi wystarczay uniwersalne mierniki opornoci (rezystancji), pojemnoci (konduktancji) czy indukcyjnoci (induktancji), raczej ju miny. Co wicej, nawet korzystanie z tak wszechstronnego urzdzenia, jakim by i nadal pozostaje oscyloskop analogowy, bywa rzadkoci w diagnozowaniu wspczesnej sieci. Tym bardziej e coraz wiksze szybkoci sygnaw (1 Gb/s), pochodzcych z wielu niezalenych rde i razem zmieszanych strumieni danych, uniemoliwiaj tradycyjny sposb interpretacji mierzonych wielkoci przez zwyk ich prezentacj na ekranie testera. Lata osiemdziesite zmieniy filozofi konstruowania narzdzi pomiarowych i to nie tylko w telekomunikacji - przez cyfryzacj urzdze testujcych: najpierw za pomoc uniwersalnych mikroprocesorw, pniej specjalizowanych, ale nadal dziaajcych na informacjach bajtowych. W kocu do testerw wkroczyy specjalizowane procesory sygnaowe DSP (Digital Signal Processor) operujce poszczeglnymi bitami, o mocach obliczeniowych znacznie przewyszajcych powszechnie uywane mikroprocesory. Przy niewielkich rozmiarach i znikomym poborze mocy szybko przetwarzania wspczesnych ukadw DSP przekracza nawet moc silnych stacji roboczych i siga powyej 500 mln instrukcji na sekund. Cyfrowe technologie przenoszenia i zapisu danych odgrywaj teraz coraz wiksz rol we wspczesnym sposobie informowania spoeczestwa: cyfrowa telekomunikacja, dwik cyfrowy, cyfrowa fotografia, obraz, radio i multimedia s obecnie podstawowymi rodkami komunikacji. Wszystkie te nowoczesne rodki przekazu wymagaj rwnie cyfrowych metod pomiarowych i waciwego zrozumienia indywidualnych problemw testowych, wystpujcych w konkretnym rodowisku pomiarowym, dajc w rezultacie nowe, wyrafinowane i inteligentne systemy pomiarowo-diagnostyczne. Istniej dwie strategie testowania, wedug ktrych moe przebiega kompleksowe sprawdzanie sieci komunikacyjnej: testowanie odgrne i oddolne. Strategia testowania odgrnego (top down) zakada pocztek testowania od najwyszej warstwy sieciowej, po czym kolejno s diagnozowane coraz nisze warstwy sieci. Jest ona stosowana gwnie w sieciach ju dziaajcych, nawet wspbienie z eksploatacj sieci. W tym sposobie testowania najpierw sprawdza si poprawno aplikacji midzy gwnymi wzami sieciowymi, nastpnie komunikacj wzw poredniczcych i dopiero na kocu poprawno poszczeglnych kanaw fizycznych sieci teletransmisyjnej. W strategii testowania oddolnego (bottom up), testowanie sieci rozpoczyna si od warstwy najniszej, czyli sprawdzania kabli i pocze fizycznych, i stopniowo przechodzi do diagnozowania coraz wyszych warstw. Chocia testowanie oddolne stosuje si zwykle podczas uruchamiania sieci nowych, w praktyce uywa si naprzemiennie obydwch sposobw diagnozowania sieci teleinformatycznej.

3.14.2 Testowanie sieci telekomunikacyjnej

Nowe technologie pozwalaj na czenie nadrzdnej - jak do tej pory - infrastruktury telekomunikacyjnej SDH (Synchronous Digital Hierarchy) i ATM (Asynchronous Transfer Mode) - o plezjochronicznej hierarchii PDH (Plesiochronous Digital Hierarchy) naley stopniowo zapomina - z lokalnymi lub rozlegymi sieciami komputerowymi LAN/WAN, prowadzcymi transport pakietowy, definiowanymi w kategoriach warstwowego modelu sieci ISO/OSI. Dla urzdze typowo telekomunikacyjnych za podstawowe kryterium sprawdzania przyjto testowanie zgodnoci, rozumianej jako stwierdzenie poprawnoci implementacji konkretnego i uprzednio opisanego protokou (sposobu dziaania, usugi, interfejsu) w rzeczywistym systemie telekomunikacyjnym.

100

Ze wzgldu na midzynarodowy i oglnowiatowy charakter wspdziaania protokow takich urzdze sposoby testowania zostay zdefiniowane i uszczegowione w standardzie ISO/IEC 9646 jako Metodyka i ramy koncepcyjne testowania zgodnoci. W opracowaniu tym wymienia si narzdzia (dwa typy testerw, dolny i grny dla kadej warstwy modelu OSI), sposoby i lokalizacje pobudzania (prowokowanie reakcji) odpowiedniej warstwy protokou oraz sposb obserwacji testowanej warstwy za pomoc jednej z czterech metod: lokalnej, rozproszonej, skoordynowanej i zdalnej. Stosowane testy nie s przypadkowe, lecz specyfikuj sekwencje zdarze testowych obejmujcych pobudzenia i odpowiedzi oraz skadaj si zwykle z wielu pojedynczych krokw testowych (testy pojedyncze i grupowe), opisujcych kolejno funkcje i zachowanie si konkretnego protokou transmisji. Jest oczywiste, e dla kadego typu sieci telekomunikacyjnej PDH, SDH czy ATM ze wzgldu na bardzo du rnorodno stosowanych elementw (wzy, porty, szybkoci, interfejsy) s potrzebne indywidualne sposoby testowania, odmienne zestawy testw, take rne testery i analizatory zachodzcych zdarze. W tym zakresie testowania nie istnieje pojcie uniwersalnego testu ani uniwersalnego testera sieci. Pomiary telekomunikacyjne Trzonem polskiej sieci telekomunikacyjnej s trakty wiatowodowe z transmisj synchroniczn i zwielokrotnieniem SDH oraz znajdujce si w stanie eksperymentalnym fragmenty sieci asynchronicznej ATM. W odrnieniu od bdcej ju w zaniku tradycyjnej sieci plezjochronicznej PDH, gdzie
101

diagnostyk prowadzi si gwnie przy wyczonej transmisji, testowanie synchronicznej hierarchii cyfrowej SDH wymaga kontroli i monitorowania systemu w czasie pracy, a to w celu uzyskania dokadnych wynikw pomiarw przy najwikszej szybkoci transmisji. Oprcz pomiarw typowo transmisyjnych (oporno stykw, tumienno, stopa bdw, jitter) w przypadku systemw SDH s to pomiary i testy kanaw transportowych T1/E1, T3/E3 oraz strumieni interfejsowych standardu V5.1 i V5.2, z zastosowaniem zaawansowanych technik cyfrowych zwizanych z synchronizacj zegarw i zestaww testowych. Bardzo korzystn cech testowanych urzdze sieci SDH jest fakt, e metody pomiarowe s niemal identyczne na wszystkich etapach bada, poczynajc od kocowej fazy produkcji, przez testy prowadzone podczas instalacji i zgodnoci systemu przy oddawaniu go do eksploatacji, a na rutynowych badaniach kontrolnych i diagnozowaniu poszczeglnych fragmentw sieci koczc. Ujednolicenie metodologii pomiarw stao si moliwe dziki cakowitej cyfryzacji, nie tylko na poziomie urzdze i sieci, ale ze wzgldu na cyfrow posta transportowanych sygnaw. Dla kadego rodzaju sieci telekomunikacyjnej wymagane s inne pomiary, zalenie od celu i przedmiotu testowania. Tylko w sieci synchronicznej SDH mona wydzieli kilka grup testowych, sprawdzajcych poszczeglne obszary funkcjonowania sieci, wrd ktrych mona wyrni: testy poprawnoci odwzorowania plezjochronicznych sygnaw PDH w moduach transportowych STM (Synchronous Transport Mode); pomiary i testowanie sprawnoci wbudowanych alarmw programowych; zasadnicze pomiary jakoci przekazw, czyli okrelenie stopy bdw transmisji w sieci; pomiary sprawnoci stykw optycznych i elektrycznych w interfejsach; pomiary wartoci fluktuacji fazy (jitter) i wdrwki (wander); pomiary ukadw zegarowych i synchronizacji; testowanie systemu zarzdzania. Sprawdzanie sieci komputerowej: Sie komputerowa, traktowana jako zesp wzw przeczajcych z doczonymi do nich centrami obliczeniowymi o heterogenicznym charakterze, jest rwnie zoonym obiektem do testowania. Z jednej strony obejmuje konkretn struktur fizyczn, poczon interfejsami o rnorodnych parametrach technicznych, z drugiej strony, pomimo rozproszenia obiektw, stanowi zamknit topologi logiczn wraz z oferowanymi usugami, zmiennymi moliwociami przetwarzania i zwykle rozlegymi zasobami sieci. Z uwagi na zoono i rnorodno struktury sieci LAN (piercienie, podsieci), zmienny zasig, rozproszenie, rne oprogramowanie i znaczn liczb producentw sprztu sieci te stwarzaj moliwo powstawania wielorakich bdw, ktrych lokalizacja i diagnozowanie wcale nie s atwe. W wikszoci sytuacji niepoprawna praca sieci komputerowej nie jest spowodowana fizycznym uszkodzeniem pocze sieciowych (bdy trwae), lecz jest wynikiem zakce w kanale transmisyjnym, brakiem synchronizacji lub chwilowym przecieniem fragmentu sieci. Std zachodzi nieustajca potrzeba cigego (lub okresowego) nadzorowania wymaganej jakoci sieci przez wykrywanie i diagnozowanie bdw, ktre w wielu przypadkach mog by skorygowane programowo przez protokoy wyszych warstw sieci. W coraz czciej spotykanych sieciach komputerowych opartych na rodzinie protokow TCP/IP - co odpowiada wspczesnym koncepcjom sterowania sieciami teleinformatycznymi (intranetu i ekstranetu) - dla uproszczenia sposobw diagnozowania rnorodnych bdw uywa si modelu warstwowego sieci ISO/OSI. Dziki temu wystpujce uszkodzenia i bdy mona ju przyporzdkowa do poszczeglnych warstw modelu, upraszczajc w ten sposb testowanie, gdy na kadym poziomie wystpuj inne typy bdw - zwizane z konkretnymi przyczynami (zob. tabela). Sposb testowania lokalnych sieci komputerowych LAN w zasadzie nie podlega standaryzacji, lecz ma zapewni utrzymanie cigoci dziaania sieci z okrelon przepywnoci (od 4 Mb/s do 100 Mb/s, a nawet do 1 Gb/s w sieciach Ethernetu), nieprzerwany dostp do zasobw lokalnych, wysok jako transmisji (stopa bdu od 10-8 do 10-11) w zalenoci od wymaga - przy zachowaniu odpowiedniej efektywnoci (czasu reakcji) oraz bezpieczestwa sieci (wierno i poufno informacji). Do najczciej stosowanych procedur lokalizujcych uszkodzenia i diagnozujcych sieci komputerowe nale: testowanie okablowania; dekodowanie strumienia danych wraz z analiz pakietw i protokow; testowanie pocze midzy wybranymi wzami sieci;
102

statystyczna analiza trafiku sieciowego; analiza konfiguracji i biecego stanu sieci; testowanie funkcji i realizacja procedur samotestowania. Zgodnie z warstwow architektur sieci mona wydzieli nastpujce rodzaje pomiarw sieci komputerowych: pomiary parametrw fizycznych okablowania (miedzianego i wiatowodowego), pomiary pasywne dokonywane wycznie przez obserwacj i monitorowanie funkcjonowania sieci za porednictwem analizatorw oraz aktywne pomiary logiczne z moliwoci iniekcji do sieci wybranych zestaww testowych.

3.14.3 Testery okablowania

Testery okablowania s wykorzystywane przede wszystkim do sprawdzania cigoci okablowania oraz weryfikowania zgodnoci wszystkich kabli zainstalowanych w sieci z odpowiednimi normami, atestami producentw i wymaganiami uytkownikw. Protokoy testowania sieci teleinformatycznej s jednym z elementw dokumentacji powykonawczej tej infrastruktury. Produkowane obecnie testery charakteryzuj si prostot obsugi poniewa instalator musi przetestowa wszystkie zainstalowane przez niego cza. Stawia to take wymg, by czas pracy testera, niezbdny do testowania jednego cza, by moliwie najkrtszy. Pierwsze testery potrzeboway na to 4 minuty, ale postp w technologii ostatnio skrci ten czas do 40, a nawet do 20 sekund. Z prostot obsugi testera zwizane jest uywanie w nim tylko jednego przycisku, co w konsekwencji powoduje automatyczne testowanie wszystkich wymaganych parametrw. Przycisk ten czsto nazywany jest AUTOTEST. Po wykonaniu testowania moliwe jest natychmiastowe zapoznanie si z wynikami. Wyniki (raporty) mog by wydrukowane lub zapamitane na dysku komputera. Wspczesne testery umoliwiaj testowanie nastpujcych, istotnych parametrw okablowania: 1. 2. 3. 4. Mapy okablowania (Wire Map), rozumianej jako pene sprawdzenie poprawnoci cza na caej jego dugoci (End-to-End Connectivity). Tumiennoci (Attenuation), mierzonej w decybelach (dB) i okrelajcej spadek mocy sygnau w kablu. Przesuchu midzy parami (NEXT loss lub Near End Crosstalk), ktry jest miar sprzenia midzy dwiema parami w tym samym kablu. Stosunku ACR (Attenuation to Crosstalk Ratio) jako najwaniejszego wskanika charakteryzujcego cze. Okrela on stosunek sygnau do szumu SNR (Signal to Noise Ratio), w konsekwencji okrelajcego bd transmisji. Dugoci cza (Link Lenght). Opnienia propagacji (Propagation Delay). Impedancji charakterystycznej (Characteristic Impedance) parametr teoretyczny, rozumiany jako stawianie oporu dla przepywu sygnau elektrycznego w dowolnym miejscu kabla. Opornoci dla prdu staego (DC Resistance) wany parametr w technologii Token Ring. Wspczynnik odbicia (Return Loss).

5. 6. 7. 8. 9.

W Polsce znane s trzy testery poziomu 1, umoliwiajce pomiar NEXT loss z dokadnoci do 4 dB: PentaScanner firmy Microtest, Lantek 100 firmy Wavetek, Wire Scope 100 firmy Scope Communications. Wszystkie wymienione testery maj funkcj AUTOTEST. Szybko pracy testera przy realizacji tej funkcji jest bardzo wana. I tak dla kroku co 100 kHz PentaScanner i Lantek 100 realizuj funkcj AUTOTEST w czasie 95 sekund, a Wire Scope 100 w 60 sekund. Pord testerw poziomu 2, umoliwiajcych pomiar NEXT loss z dokadnoci do 2 dB, warto wymieni: PentaScanner+ firmy Microtest, Lantek Pro firmy Wavetek, Fluke DSP-100 i DSP-2000 firmy Fluke oraz WireScope 155 firmy Scope Communications. Naley podkreli, e rnice midzy testerami poziomw 1 i 2 nie sprowadzaj si tylko do rnicy w dokadnoci pomiaru NEXT loss.
103

3.14.4 Testowanie okablowania

Jeszcze do niedawna jedynym celem pomiarw okablowania miedzianego za pomoc rnych rodzajw testerw kablowych byo okrelenie i zlokalizowanie awarii kabla teletransmisyjnego z moliwie du dokadnoci, pocztkowo nie gorsz ni kilkanacie metrw na cznym dystansie do kilkuset metrw. Najprostsze pomiary pary przewodw miedzianych za pomoc miernika rezystancji, cho niekiedy stosowane awaryjnie, nie daj wystarczajcej dokadnoci i oglnego pogldu na stan cza miedzianego.

Testery kablowe przeszy bodaje najwiksz transformacj w metrologii telekomunikacyjnej: od prostych i uniwersalnych przyrzdw pomiarowych do testerw kablowych o cechach oferowanych we wspczesnych analizatorach sieciowych nowszej generacji. Nadal co kilka lat powstaj kolejne generacje przenonych mikroprocesorowych urzdze kablowych - coraz mniejszych i lejszych, ale wyposaonych w znacznie wicej funkcji pomiarowych. Olbrzymia rnorodno testerw kablowych wynika z dwch powodw: adaptacji ich funkcji do konkretnych potrzeb testowych sieci (POTS, ISDN, xDSL czy LAN/WAN) i cigego wzrostu wymaga odnonie mierzonych parametrw linii przesyowych (kategorie, przepywnoci, przesuchy, stopie obcienia linii, inne). Produkcj najrozmaitszych testerw okablowania zajmuje si kilkadziesit (jeli nie kilkaset) przedsibiorstw na wiecie, wrd nich wszystkie wiodce firmy teleinformatyczne, takie jak FLUKE Networks Pomiary z dokadnoci poniej 1 m uzyskuje si reflektometrem kablowym TDR (Time Domain Reflectometer), mierzcym odstp czasu midzy impulsem wysanym a jego echem, czyli odbiciem sygnau od niecigoci struktury fizycznej kabla. Niecigoci badanego odcinka kabla moe by rozwarcie, zwarcie, przerwa lub rozszczepienie pary, zmiana parametrw przewodw, zagniecenie czy przewenie rednicy na skutek fizycznych napre przewodw. Obrazy uzyskiwane za pomoc najprostszych reflektometrw analogowych (zastpujcych generator impulsw i oscyloskop) umoliwiaj na podstawie ksztatu odpowiedzi waciw interpretacj zaistniaego bdu oraz dokadn lokalizacj odlegoci uszkodzenia. Nadal czsto stosowane jako medium transportowe sieci lokalnych kable telefoniczne, skadajce si z nieekranowanych, skrconych par przewodw UTP (Unshielded Twisted Pair) i par ekranowanych STP (Shielded Twisted Pair) lub kabli wsposiowych (zwanych popularnie koncentrycznymi), wymagaj przeprowadzania szeregu specyficznych pomiarw okrelajcych ich przydatno do konkretnych aplikacji. W szczeglnoci w przewodowych sieciach LAN istnieje zapotrzebowanie na zoone i bardziej zaawansowane, najlepiej uniwersalne testery okablowania - dziaajce wycznie w technice cyfrowej, lecz z analogow lub cyfrow prezentacj informacji o znacznie wikszej dokadnoci - okrelane jako
104

cyfrowe analizatory kablowe. Su one do ustalenia zgodnoci parametrw instalacji kablowych z odpowiednimi normami EIA/TIA - 568/589, take w odniesieniu do wymaga odpowiednich kategorii okablowania 3, 4, 5 i wyszych. W wikszoci s to mikroprocesorowe analizatory uniwersalne, zwykle przenone, automatycznie wykonujce kompletne sekwencje pomiarowe i prezentujce w postaci cyfrowej lub tekstowej ostateczne wyniki pomiarw. Pomiary te dotycz gwnie nastpujcych parametrw: tumiennoci i pojemnoci pary przewodw w ujciu czstotliwociowym; bezwzgldnej wielkoci odbieranego poziomu sygnau; odstpu sygnau od szumu SNR (Signal to Noise Ratio), mierzonego w funkcji czstotliwoci; wystpowania przesuchw, a zwaszcza przeniku zblinego NEXT w telefonicznych kablach wieloparowych; poziomu innych zakce zewntrznych.

3.14.5 Przesuchy w torach kablowych

Zasadniczym elementem wprowadzajcym zakcenia w przewodowych (kable miedziane) transmisjach cyfrowych, oprcz interferencji midzysymbolowych (midzy kolejnymi bitami tego samego sygnau) i echa sygnau (w jednokanaowych torach prowadzcych dwukierunkow transmisj), s przesuchy midzy torami transmisyjnymi, zwane przenikami. Powstaj one w wyniku wzajemnego oddziaywania midzy dwiema aktywnymi liniami komunikacyjnymi, zwykle pooonymi obok siebie w wizce na duszym odcinku trasy przesyowej. Jako istotne rozrnia si dwa rodzaje przenikw: zbliny NEXT i zdalny (inaczej odlegy) FEXT. (rys.2) Poniewa pary skrcone tworzce kabel UTP, FTP lub STP znajduj si w bezporednim ssiedztwie wzgldem siebie, to sygna z pary nadawczej przenika do pary odbiorczej. Jest to oczywicie zjawisko niepodane. Najgorsza sytuacja powstaje w miejscu, gdzie najsilniejszy sygna pary nadawczej przenika do pary odbiorczej. Miejsce to znajduje si w pobliu punktu generacji sygnau. Dlatego punkt ten jest nazywany po angielsku near-end (bliski koniec). NEXT loss jest najbardziej krytycznym parametrem okrelajcym jako cza, zalenym od wielu czynnikw. Na przykad: sposb zakoczenia (zaterminowania) kabla moe okaza si istotny; odwinicie pary na wicej ni 10 mm moe powodowa problemy zwizane z przesuchem. NEXT loss moe by rny od rnych czy. Jest silnie zaleny od czstotliwoci i nie jest proporcjonalny do dugoci kabla. Warto podkreli, e zcza s rdem NEXT loss.

Szczeglnie niebezpieczny jest przenik zbliny NEXT (Near End Crosstalk), powstajcy w sytuacji, gdy we wsplnej wizce nieekranowanych przewodw UTP (Unshielded Twisted Pair) znajd
105

si skrcone pary wykorzystywane w danym momencie do transmisji w przeciwnych kierunkach. Takie oddziaywanie zawsze wystpuje w trakcie transmisji dupleksowej, gdy pokrywaj si pasma nadawanych i odbieranych sygnaw. W wyniku sprzenia elektromagnetycznego midzy parami tych przewodw cz energii sygnau generowanego po stronie lokalnej jednej pary transmisyjnej przenika do innej i w stumionej postaci oraz z niejednorodnym opnieniem powraca torem odbiorczym do urzdzenia po tej samej stronie linii komunikacyjnej. Poziom przeniku zblinego zaley w duej mierze od uoenia par, dugoci linii, czstotliwoci pracy i szerokoci przenoszonego pasma, przyjmujc najczciej posta kolorowego szumu gaussowskiego. Drugim elementem zakce w kablach miedzianych jest przenik zdalny FEXT (Far End Crosstalk). Ten rodzaj przeniku pojawia si wwczas, kiedy dwa sygnay lub wicej (o pokrywajcym si widmie) przesya si w tym samym kierunku, lecz za pomoc rnych par przewodw miedzianych. Na skutek zjawiska indukcji elektromagnetycznej do odbiornika odlegego od rda sygnaw (po drugiej stronie toru transmisyjnego) mog dociera w tych przypadkach, oprcz sygnau podstawowego, sygnay majce swe rdo w liniach ssiednich. W obu przypadkach zarwno przenik zbliny, jak i zdalny zale od rodzaju kabla i jego tumiennoci, jednak ich wpyw na przeniki nie jest jednakowy. Poprawienie parametrw kabla ze wzgldu na przenik zbliny nie powoduje automatycznie zmniejszenia przeniku zdalnego i odwrotnie.

3.14.6 Mapa okablowania

Mapa okablowania to zesp podstawowych parametrw okablowania, odnoszcych si nie tylko do cigoci midzy zaciskiem w zczu po jednej stronie kanau a odpowiadajcym mu zaciskiem w zczu po drugiej stronie kanau. Aby mona byo poprawnie zmierzy tumienno NEXT czy inne parametry kabla, wyniki testowania dotyczce cigoci kanau musz by poprawne. Dlatego ISO specyfikuje wymagania w tym zakresie. Jeli bdne s wyniki w zakresie mapy okablowania, to w wikszoci wypadkw bdne bd take wyniki testowania innych parametrw.

3.14.7 Tumienno
Tumienno okrela straty sygnau w funkcji czstotliwoci na jednostk dugoci. Tumienno jest mierzona w decybelach (dB). Mniejsza warto tumiennoci jest korzystniejsza. Na tumienno maj wpyw nastpujce czynniki: Czstotliwo. Im wysza czstotliwo, tym wiksza tumienno. Dugo kabla. Duszy kabel wprowadza wiksze tumienie. Wiek kabla. Kabel moe ulega starzeniu wskutek dugotrwaego oddziaywania wysokiej temperatury. Wilgotno moe mie wpyw na warto tumiennoci.

3.14.8 Stosunek ACR (Attenuation to Crosstalk Ratio)

Najistotniejszym parametrem cza jest ACR. Jest to stosunek tumiennoci do przesuchu. ACR nie jest oddzielnie mierzonym parametrem, lecz wyliczanym jako rnica midzy NEXT loss a tumiennoci (obie wielkoci s mierzone w decybelach). ACR = przesuch (NEXT loss) [dB] tumienno [dB] TIA (Telecommunications Industries Associations) nie tylko nie okrela minimalnej wartoci ACR, ale w ogle nie definiuje tego parametru. Biorc pod uwag nawet najsurowsze wymagania TIA, wyliczone ACR dla dowolnego cza powinno wynosi tylko 3,5 dB przy 100 MHz (ISO wymaga 4 dB). Oczywicie ACR o wartoci 4 dB jest lepsze ni ACR o wartoci 3,5 dB, poniewa warto ACR powinna by moliwie najwiksza. Warto podkreli, e nawet warto ACR = 4 dB oznacza, e sygna bdzie tylko 1,6 razy silniejszy ni szum pochodzcy z przylegajcej pary. To jest, oczywicie, warto minimalna. Naley spodziewa si, e przysze standardy bd wymaga wikszej wartoci ACR, jako e aplikacje pracujce przy 100 MHz bd potrzeboway wikszej wartoci ACR w celu poprawy jakoci transmisji.
106

Tumienno, NEXT loss i ACR dla dwch standardw Parametr NEXT loss (przy 100 MHz) ACR (przy 100 MHz) Standard EIA/TIA 568A Standard ISO/IEC 11801 23,2 dB 28 dB 4 dB 27,1 dB

Tumienno (przy 100 MHz) 23,6 dB

Najczciej mamy do czynienia z sytuacj, kiedy tester wskazuje stan okrelony angielskim sowem PASS, co oznacza, e testowane cze jest kategorii 5 lub klasy D. Jeli jednak pokazuje si sowo Fail z odsyaczem, to wtedy naley ponownie przetestowa cze. Zgodnie ze standardem TSB67 rozrnimy dwa poziomy (klasy) testerw: poziom 1 (Level 1) i poziom 2 (Level 2). Na kryteria tego podziau skadaj si czynniki wpywajce na dokadno pomiaru parametru NEXT loss, np. przypadkowe zakcenie. Testery poziomu 1 okrelaj NEXT loss z dokadnoci 4 dB, a testery poziomu 2 z dokadnoci 2 dB.

4. Transmisja wiatowodowa i mikrofalowa

4.1.Techniki transmisji w liniach wiatowodowych
Aby jednym wiatowodem moliwe byo wysyanie wicej, ni jednego sygnau, a tym samym, aby wyeliminowa konieczno stosowania wielu wiatowodw, stosuje si multipleksowanie. Wyrnia si 3 metody multipleksowania: Multipleksowanie z podziaem czasu. Przesyane sygnay dzielone s na czci, ktrym pniej przypisywane s czasy transmisji. Najpierw przesyana jest pierwsza cz pierwszego sygnau potem pierwsza cz drugiego sygna itd. Gdy, zostan przesane wszystkie pierwsze czci, do gosu dochodz drugie czci sygnau. W przypadku wolnych pocze kocowych metoda ta pozwala na efektywne wykorzystanie przepustowoci wiatowodu. Multipleksowanie tego rodzaju jest odpowiednie zwaszcza do przesyania sygnaw cyfrowych. Multipleksery cyfrowe cz na og do 16 linii wejciowych. Multipleksowanie z podziaem czstotliwoci (FDM ang. Freqency Division Multiplexing). Multipleksowanie tego rodzaju zwiksza przepustowo sytemu transmisyjnego. Jest to ukad, w ktrym kanay ssiaduj ze sob. Przesyane sygnay niesione s czstotliwoci nonej innej dla kadego z kanau. Aby nie powstaway interferencje kada z nonych musi rnic si od pozostaych co najmniej o 2,2GHz. Metoda ta ma zastosowanie w sygnaach analogowych. Multipleksowanie z podziaem dugoci fali (WDM ang. Wavelength Division Multiplexing). Przesyany sygna pochodzi z oddzielnych rde. Kademu sygnaowi przypisana jest jego wasna dugo fali. System z modulacj WDM moe pracowa przy rnych dugociach fali rnicych si tylko o 5 nm. Sygnay po stronie odbiorczej rozdziela si za pomoc np. siatki dyfrakcyjnej, pryzmatu lub wielowarstwowych filtrw interferencyjnych.

4.2. Wzmacniacze wiatowodowe

Klasyfikacja wzmacniaczy optycznych 1. Wzmacniacze pprzewodnikowe (SOA, 400 - 2000 nm band) 2. Wzmacniacze Ramana 3. Wzmacniacze Brillouina
107

4. Wzmacniacze wiatowodowe domieszkowane Erbem, Erbium doped fiber amplifier (EDFA, pasmo 1500-1600 nm, rwnie planarne erbium doped waveguide amplifiers EDWA), take PDFFA(pasmo 1300 nm)

4.2.1 Wzmacniacz pprzewodnikowy SOA

Wzmacniacz pprzewodnikowy (SOA) wytwarzany jest podobnie jak lasery pprzewodnikowe Fabry-Perota. Funkcja wzmocnienia realizowana jest poprzez wzbudzanie poziomw energetycznych (pompowanie) materiau. Konstrukcja wzmacniacza powinna eliminowa pasoytnicze rezonatory, ktre mog dawa efekty laserowania. Mona to uzyska poprzez zastosowanie warstw przeciwodblaskowych lub ukonie upanie powierzchni we/wy. SOA s pompowane elektrycznie. Zalety wzmacniaczy SOA 1. Zwarta budowa 2. Moliwoci integracji 3. Dua moc wyjciowa 4. Szerokie pasmo wzmocnienia (400-2000 nm) 5. Maa cena przy produkcji masowej. Zastosowanie wzmacniaczy SOA 1. Wzmacniacz 2. Element przecznika optycznego 3. Konwerter dugoci fali

4.2.2 EDFA
Orodkiem wzmacniajcym wiato odpowiednio domieszkowany wiatowd pompowany optycznie wiatowd. Parametry wzmacniacza: dugo fali, wzmocnienie okrelone przez rodzaj i sposb domieszkowania. Domieszkowanie: Pr, Nd, Ho. Najlepiej rozwinita technologia wytwarzania wzmacniaczy domieszkowanych erbem EDFA (erbium moped fiber amplifier) Pracuj w pobliu 1.55 m. Nad pprzewodnikowymi przewaaj: daj si wczy do linii transmisyjnej z bardzo maymi stratami na sprzenie, daj wiksze wzmocnienie.

108

Dugo wzmacnianej fali: okoo 1550nm. Dugo fali pompy: 980 lub 1480. Skada si z: - odcinka specjalnie domieszkowanego wiatowodu (10-50 m) jednodomowego, - pompy optycznej (laser duej mocy), - dichroicznego sprzgacza dwukierunkowego (jego wspczynnik sprzenia zaley od dugoci fali), wiatowd poczony jest z pomp optyczn. wiato pompy i sygna wzmacniany doprowadzane jest do domieszkowanego wiatowodu za pomoc sprzgacza. Wspczynniki sprzenia na dugoci fali pompy i wzmacnianego sygnau s dobrane tak, aby obydwa sygnay przeszy z maymi stratami do domieszkowanego wiatowodu. Podczas pracy sygna pompy i wzmacniany sygna uyteczny nakadaj si na siebie w wiatowodzie. Sygna uyteczny wzmacniany jest wskutek zjawiska emisji wymuszonej (inwersja obsadze uzyskiwana w wyniku pompowania optycznego). W zalenoci od poziomw domieszki rozrnia si prac trj i czteropoziomow:

Ksztat i szeroko widma wzmocnienia istotnie wiatowodu (domieszki Al., P poszerzaj to widmo). Wzmocnienie wzmacniacza EDFA zaley od: - koncentracji jonw erbu, - rednicy rdzenia, - mocy pompy, - dugoci wzmacniacza.

zaley

od

domieszkowania

rdzenia

109

Moce pompy i sygnau zmieniaj si na dugoci domieszkowanego wiatowodu z powodu absorpcji, emisji spontanicznej i emisji wymuszonej. Zale te od tego czy promieniowanie pompy i sygnau rozchodz si w jednakowych, czy przeciwnych kierunkach. Dla danej mocy pompy istnieje optymalna dugo wzmacniacza dajca maksymalne wzmocnienie. Typowo: 25-30 dB. Standardowe pasmo 35 nm przy uyciu pompy o dugoci fali 1480 nm i mocy z zakresu 10-100 mW. Typowe maksymalne wyjciowe moce nasycenia 15-20 mW (porwnywalne z najlepszymi wzmacniaczami pprzewodnikowymi). Ze wzrostem mocy optycznej wyjciowa moc wzmacniacza ronie (do kilkuset MW). Zachowanie si wzmacniacza w nasyceniu pokazuje nastpny rysunek. Istniej specjalne konstrukcje dwu- i trzystopniowych wzmacniaczy wiatowodowych pozwalajcych uzyska moce wyjciowe rzdu kilku watw (lasery pp pompuj paszcz wiatowodu domieszkowany neodymem akcja laserowa na dugoci 1.06 m wiato to pompuje rdze wiatowodu (domieszkowany erbem i iterbem) 4W. Zalety wzmacniaczy EDFA: - brak zalenoci wzmocnienia od polaryzacji sygnau, - redukcja przesuchu przy wzmacnianiu wielu sygnaw na rnych dugociach fal, - eliminacja odbi, - moc nasycenia znacznie wiksza ni we wzmacniaczach pp, - mniejszy ni u wzmacniaczy pp wspczynnik szumw (3.5 dB). Wzmacniacze EDFA mog by wykorzystywane jedynie w systemach pracujcych w pobliu dugoci fali 1.55 m. Jednak niektre zastosowania wymagaj pracy na dugociach 1.31 mm (sieci telewizji kablowych CATV common antena TV, sieci lokalne). Aby uzyska wzmocnienie na tej dugoci fali wiatowody domieszkuje si neodymem lub prazeodymem. Wzmacniacze te maj jednak mae efektywnoci pompowania (0.2 dB/MW) i wymagaj wikszych mocy pompy (200800 mW). We wzmacniaczach domieszkowanych Pr wspczynnik szumw silnie zaley od dugoci fali: F<4dB dla <1.28 m, F>7dB dla >1.32 m. Lasery pompujce maj dugoci fal 1.01 m lub 1.047 m. Osigane wzmocnienia 20-30dB przy mocach wyjciowych +10+17 dBm. Dostpne komercyjnie s wzmacniacze na wiatowodach fluorkowych PDDFA (praseodymium moped fluoride fiber amplifier).

110

Parametry wzmacniaczy EDFA Szerokie pasmo - 40 nm (5000 GHz) Due wzmocnienie - 30 do 40 dB Dua moc wyjciowa - do +20dBm (100 mW) May szum - 4 dB (liczba szumowa NF) Dugo fali pompy - 980 or 1480 nm Wada - brak kompensacji dyspersji

4.2.3 Wzmacniacz Ramana

Mechanizmem wzmocnienia jest wymuszone rozpraszanie Ramana w wiatowodzie, ktre powoduje przenoszenie energii z pompy optycznej do sygnau uytecznego. Foton pochodzcy z promieniowania pompy optycznej traci sw energi tworzc foton o mniejszej energii, pozostaa cz energii zostaje pochonita przez orodek w formie wibracji molekularnych (nie wymagaj osignicia inwersji obsadze). Zasada rozpraszania Ramana: fala lasera pompy o mniejszej dugoci rozchodzc si we wknie razem z sygnaem, oddziauje z atomami wkna oddajc im cz energii i dalej rozchodzi si z tak sam dugoci fali jak wizka sygnaowa. Rozpraszanie ma charakter wymuszony fala wymuszajca to fala sygnaowa.

Konstrukcja wzmacniacza jest taka jak i wzmacniacza opartego na zjawisku emisji wymuszonej. Dugo fali pompy musi by nisza od dugoci fali sygnau (wzmacniacz 1.55 m wymaga pompy o dugoci 1.45 m). Dla zwikszenia wzmocnienia trzeba zredukowa obszar
111

przekroju wiatowodu, w ktrym zawiera si moc pompy (zwikszenie natenia wiata). Uzyskuje si to przez domieszkowanie wiatowodu kwarcowego germanem (zwiksza si rnica wspczynnikw zaamania rdzenia i paszcza). Aby osign wzmocnienie 15 dB moc pompy musi wynosi 300 mW. We wzmacniaczach tych mona osign moce sygnau wyjciowego ok. 200mW (o rzd wielkoci wicej ni dla wzmacniaczy pp). Pasmo przepustowe 40-50 nm. Wady: - dugo wzmacniacza przekraczajca 1 km, - wymagana dua moc pompy optycznej.

4.2.4 Wzmacniacz Brillouina

Wzmocnienie optyczne spowodowane jest zjawiskiem wymuszonego rozpraszania Brillouina. Moc sygnau uytecznego ronie kosztem pompy (pompowanie optyczne). wzmocnienie zachodzi jedynie w przypadku, gdy fala sygnaowa rozchodzi si w kierunku przeciwnym do fali pompy, rnica czstotliwoci pomidzy pomp a sygnaem jest stosunkowo niewielka (10 GHz), pasmo wzmocnienia wzmacniacza Brillouina jest bardzo wskie (<100 MHz), co wyklucza zastosowanie go w systemach szerokopasmowych. due wspczynniki szumw (kilkanacie dB), ze wzgldu na wskie pasmo wzmocnienia ich zastosowanie ograniczone jest do systemw koherentnych i systemw ze zwielokrotnieniem dugoci fali, gdzie su do wyboru kanau, mog wzmacnia jednoczenie wiele kanaw komunikacyjnych, komunikacyjnych ile cakowite pasmo zajmowane przez te kanay zawiera si w pamie wzmacniacza (wzmocnienia sygnau w kadym kanale powinny by jednakowe); nasycenie skrone i mieszanie czterofalowe powoduj nierwnomierno wzmocnienia w kanaach (przesuch), nasycenie skrone jest charakterystyczne dla wszystkich wzmacniaczy optycznych (wzmocnienie danego kanau nasyca si nie tylko przez jego wasn moc, ale i przez moce ssiednich kanaw).

4.2.5 Zastosowanie wzmacniaczy optycznych.

a). Liniowe wzmacniacze optyczne mog by wykorzystane zamiast regeneratorw: regeneratorw systemach transmisyjnych wykorzystujcych lasery jednodomowe efekty dyspersji wiatowodowej s mae i dugo odcinkw regeneracyjnych wyznaczaj tylko straty wiatowodu (takie systemy nie wymagaj penej regeneracji sygnau). Zalety: - wiksza prostota i mniejsze wymiary w porwnaniu z tradycyjnymi regeneratorami,
112

- mniejszy pobr mocy (systemy podwodne), - moliwo zmiany (zwikszania) szybkoci transmisji i dugoci fali nonej bez zmian w samym wzmacniaczu, - moliwo jednoczesnej transmisji w obydwu kierunkach. Wady: - mniejsze efektywne wzmocnienie ni w regeneratorach optoelektronicznych, - system jest analogowy, wic szumy i drgania zboczy impulsw (jitter) dodaj si wzdu caego toru, ograniczajc liczb odcinkw bez penej regeneracji sygnau, - fale odbite mog powodowa niestabilno systemu.

113

b).wzmacniacz mocy wykorzystanie wzmacniacza optycznego do zwikszenia transmitowanej mocy przez umieszczenie go bezporednio za nadajnikiem (odlego transmisji ronie nawet o 100 km), c).przedwzmacniacze zwikszenie czuoci odbiornikw optycznych. Przez dostarczenie wzmocnienia optycznego przed fotodiod, sygna i zwizany z nim szum wzmacniacza zostaj wzmocnione powyej szumu odbiornika. Wzmacniacze optyczne umoliwiaj wic redukcj wpywu szumu termicznego odbiornika. Poprawa jest szczeglnie istotna dla szybkoci transmisji powyej 1 Gbit/powyej powyej umoliwia wykonanie czuych odbiornikw szerokopasmowych dla systemw o wysokiej przepywnoci, d).wzmacniacze optyczne mona wykorzysta do kompensacji strat awizanych z dystrybucj (podzia sygnau midzy wielu uytkownikw) uytkownikw sieciach lokalnych LAN oraz sieciach dyfuzyjnych dyfuzyjnych dystrybucyjnych, e).wanym zastosowaniem s sieci CATV, w ktrych kanay telewizyjne s nadawane analogowo na podnonych sygnau optycznego, f).mona je wykorzysta jako wzmacniacze bardzo krtkich impulsw (piko- i femtosekundowych) optycznych do wysokich mocy, g).wzmacniacze optyczne umoliwiaj wzmocnienie impulsw solitonowych przy szybkociach transmisji kilkadziesit Gbit/s i wikszych, h).nieliniowy reim pracy wzmacniaczy optycznych (zaleno wspczynnika zaamania od poziomu sygnau wejciowego) mona wykorzysta do zmian y ksztatu impulsw impulsw cakowicie optycznych regeneratorach sygnau wietlnego, i).zjawisko mieszania czterofalowego mona wykorzysta do osignicia przemiany czstotliwoci (systemy o wielu czstotliwociach), j).wzmacniacze pprzewodnikowe mona wykorzysta jako modulatory fazy w systemach koherentnych. Zmiana prdu wstrzykiwania zmienia wspczynnik zaamania orodka i zapewnia dan modulacj.

4.3.Technologie pomiarowe w liniach wiatowodowych

wiatowodw, stosowanych pocztkowo do instalacji czy dalekosinych o duej przepywnoci, zaczto uywa rwnie do budowy komputerowych sieci lokalnych LAN o mniejszym zasigu, opartych na wknach wiatowodowych wielomodowych, a nastpnie do budowy sieci rozlegych WAN z wkami jednomodowymi i koherentnym rdem wiata laserowego. We wszystkich tych sytuacjach istnieje olbrzymie zapotrzebowanie na optyczne przyrzdy pomiarowe o wielkiej precyzji, przeznaczone nie tylko dla dugodystansowej techniki wiatowodowej. Wrd tej grupy przyrzdw najwikszym zainteresowaniem ciesz si optyczne reflektometry OTDR (Optical Time Domain Reflectometer) przeznaczone do diagnozowania torw wiatowodowych jednomodowych i wielomodowych. Za ich pomoc mona ju przeprowadzi bardzo szczegowe pomiary wiatowodowych traktw cyfrowych, nawet z uwzgldnieniem urzdze kocowych wspdziaajcych z torem optycznym. Zaawansowane wersje reflektometrw optycznych winny umoliwia testowanie z rozdzielczoci nie gorsz ni 1 ns, dla co najmniej nastpujcych pomiarw fizycznych: pomiar podstawowych parametrw rda wiata: mocy, dugoci fali i szerokoci widmowej nadajnika optycznego;
114

pomiar charakterystyki przenoszenia i badanie fluktuacji fazy sygnau w badanym wknie wiatowodowym; pomiar czuoci odbioru sygnaw optycznych; pomiar tumiennoci spaww i zczy wiatowodowych w torze, wraz z lokalizacj ich odlegoci od rda; badanie strat zwizanych z dyspersj w wiatowodzie; badanie tolerancji toru i urzdze kocowych na zmiany czstotliwoci zegara; badanie ksztatu impulsw elektrycznych na wyjciu urzdzenia kocowego.

4.3.1 Metoda transmisyjna

Pomiar tumiennoci wkna wiatowodowego naley do podstawowych pomiarw stosowanych do sprawdzania wiatowodw. Zestaw pomiarowy skada si z dwu zasadniczych elementw: rda wiata (nadajnika) i miernika mocy optycznej, oraz dwu patchcordw wzorcowych, niekiedy nazywanych testowymi. Erdem wiata moe by dioda luminescencyjna (LED), stosowana do badania wiatowodw o dugoci nie przekraczajcej 1 km, albo laser, stosowany do badania wiatowodw o dugoci ponad 100 km. Pomiar mona uzna za wiarygodny, jeli moc wyjciowa rda wiata jest stabilna. Przyjmuje si, e zmiany mocy rda nie mog przekroczy 0,1 dB/godz. Nadajnik ma posta urzdzenia kieszonkowego. Wytwarza wiato o dugoci fali 1310 lub 1550 nm. Wygld zewntrzny miernika mocy optycznej jest podobny do rda wiata. Najczciej oba urzdzenia s sprzedawane jako jeden zestaw pomiarowy, stanowicy komplet, ktry pochodzi od jednego producenta. Wyniki pomiarw s przedstawiane w postaci cyfrowej, w mW lub dB. Zazwyczaj mierniki s wyposaone w pami, suc do przechowywania wynikw pomiarw, i w drukark termiczn do tworzenia trwaych kopii przeprowadzonych pomiarw.

Przykad 1 - cze wiatowodowe o dugoci 1 km ma straty 3,6 dB. Straty na poczeniach w patchpanelu wynosz po 0,7 dB z kadej strony. Jeli do jednego koca wiatowodu przczamy rdo wiata o mocy 10 dBm, to jak warto mocy waita uzyskamy na drugim kocu? Cakowita strata w czu z uwzgldnieniem pocze na krosownicy wyniesie 3,6 dB + 0,7 dB + 0,7 dB = 5 dB Strata mocy w wiatowodzie wyraa si wzorem: L (dB) = Pwe (dBm) - Pwy (dBm) std Pwy (dBM) = Pwe (dBm) - L (dB) = -10 dBm - 5 dB = -15 dBm Moc wiata mierzona miernikiem mocy optycznej na kocu cza wiatowodowego wyniesie -15dBm

115

4.3.2 Metoda reflektometyczna

Uytecznymi przyrzdami do badanie wiatowodw s reflektometry, czsto nazywane miernikami OTDR (Optical Time Domain Reflectometer). Przyrzdy te, wykorzystujc metod radiolokacyjn, pozwalaj na lokalizacj uszkodze i niejednorodnoci wkna wiatowodowego w kablu wiatowodowym oraz pomiar tumienia odcinkowego i cakowitego wiatowodu. Zasada pomiaru polega na pomiarze wstecznego rozproszenia mocy transmitowanej przez wiatowd. Do wiatowodu, poprzez sprzgacz, wprowadza si sygna optyczny w postaci wskiego impulsu. Sygna odbierany, wywoany wstecznym rozproszeniem, pochodzcym z niejednorodnoci rozoonych wzdu cza wiatowodowego, jest kierowany poprzez sprzgacz na fotodetektor. W tej metodzie pomiaru jako nadajnikw uywa si laserw impulsowych, generujcych impulsy o dugoci od kilku s do kilku ns, a nawet ps. Istotnym elementem reflektometru jest integrator (procesor sygnaw), ktry urednia wyniki pomiarw pochodzce z wikszej liczby odbieranych impulsw. Wynik pomiaru jest wywietlany na ekranie reflektometru w postaci graficznej, gdzie o X reprezentuje odlego, a o Y tumienie. Przebieg na ekranie ma posta linii prostej o nachyleniu , gdzie jest tumieniem wiatowodu na jednostk dugoci. Analizujc zdjt charakterystyk mona okreli wielko tumienia wiatowodu, straty na spawach i zczach, odbicia ORL oraz miejsce wystpienia anomalii. Nie mona natomiast okreli charakterystyk ograniczajcych pasmo, takich jak dyspersji chromatycznej lub dyspersji polaryzacyjnej PMD (polarization mode dispersion). Reflektometr suy tylko do mierzenia i wywietlania charakterystyk tumiennoci wiatowodu.

Funkcje poszczeglnych blokw s nastpujce:

116

Synchronizator - Wytwarza impuls wyzwalajcypodstaw czasu monitora, rwnoczenie uaktywniajc nadajnik impulsu laserowego. Niekiedy synchronizator zapewnia regulacj momentu uaktywnienia nadajnika. Nadajnik - ukad formujcy krtki impuls wiata laserowego. Czas trwania impulsu jest regulowany, zazwyczaj w granicach od 1 ns do 10 s. Dugo fali promienia laserowego moe by przeczana, aby mona byo j dostosowa do badanego przedmiotu. Sprzgacz - element rozdzielajcy , ktry pozwala przej promieniowi laserowemu do badanego wiatowodu, natomiast kierujc promie odbity - do fotodetektora. Fotodetektor - ukad zamieniajcy sygna optyczny na elektryczny. Integrator - ukad wzmacniajco-uredniajcy. Wzmocnienia wymaga saby sygna z fotodetektora. Ukad uredniajcy eliminuje zakcenia; jego dziaanie polega na zapamitywaniu kolejnych odbitych sygnaw i ich urednieniu przed wywietleniem na monitorze. Monitor - jest to lampa CRT lub wywietlacz LC. Wywietla zwrotne sygnay w formie wykresu, o Y jest wyskalowana w dB, o X w km. Pami - pami wewntrzna lub stacja dyskietek, suce do zapamitywania danych w celu ich pniejszego przetwarzania. Dodatkowo reflektometr wyposaony jest w interfejs R 232, sucy do przenoszenia zapamitanych danych do komputera. Niektre reflektometry maj drukark do tworzenia na papierze kopii informacji z ekranu. Testowanie reflektometrem OTDR jest jedyn dostpn metod pozwalajc zlokalizowa przerw w wiatowodzie, ktry jest umieszczony w kablu wiatowodowym i ktrego osona nie ma widocznych uszkodze; zapewnia najlepszy sposb okrelania strat wynikajcych z poszczeglnych spaww, zczy lub innych przyczyn anomalii wystpujcych w systemie; pozwala personelowi technicznemu okreli, czy straty w spawie mieszcz si w normie albo czy wymagane s przerbki; zapewnia rwnie najbardziej czytelne przedstawienie integralnoci cza wiatowodowego. Znajc optyczny wspczynnik zaamania (n) materiau, z ktrego jest wykonany wiatowd, i czas powrotu odbitego impulsu (T), reflektometr wylicza odlego do zdarzenia w sposb nastpujcy:

W najnowszych reflektometrach OTDR moliwe jest testowanie charakterystyk przenoszenia kolejno w trzech oknach wiatowodowych (850 nm, 1310 nm i 1550 nm) bez zakcania ich rodowiska transmisyjnego, dziki wydzielonej wzajemnej sygnalizacji na fali optycznej o dugoci 1625 nm - a wic poza klasycznymi pasmami przenoszenia informacji. Wysoko ocenian cech charakterystyczn reflektometrw OTDR jest ich dynamika tumiennoci, okrelana jako zmiana sygnau optycznego od wartoci maksymalnej (mierzonej na pocztkowych metrach badanego wiatowodu) do wartoci, gdy moc sygnau optycznego w linii jest rwna mocy sygnau szumw reflektometru, czyli dla SNR=1 (Signal to Noise Ratio). Odpowiednio wysoka dynamika tumiennoci reflektometru (25-30 dB), uzyskiwana przy niskim poziomie szumw wasnych reflektometru, pozwala na testowanie jednorodnych torw wiatowodowych o dugoci powyej 50 km.

4.4.Spawanie wkien

117

4.4.1 Spawanie mechaniczne (poczenie trwae)

Spawy mechaniczne wymagaj niewielkich wstpnych inwestycji, przy stosunkowo wysokim koszcie jednostkowym wykonania spawu. Spaw mechaniczny staje si ciekawym rozwizaniem w porwnaniu z termicznym w sieci na terenie zabudowanym, gdzie kable s dostpne i wymagany jest szybki serwis. Spaw mechaniczny, charakteryzujcy si gorszymi parametrami od termicznego, znalaz zastosowanie w sieciach komputerowych oraz jest doskonaym elementem do wykonywania pocze przy usuwaniu awarii, bez uycia ekip ze specjalistycznym wyposaeniem montaowo - pomiarowym. Wynika to z atwego montau i prostych narzdzi, jakie s wymagane podczas wykonywania poczenia, a przy okazji zapewnia stosunkowo dobre parametry transmisyjne (tumienno przejcia 0,2dB). Na poniszym rysunku pokazany jest przykadowy spaw mechaniczny firmy ULTRAsplice.

Sposb poczenia przedstawia si nastpujco: z korpusu ULTRAsplice odkrcamy nakrtk blokujc wraz z uchwytem samozaciskowym, z ktrego usuwamy niebiesk wkadk elastyczn. Preparujemy odpowiednio pigtail (przewd wiatowodowy zakoczony z jednej strony zczk), nasuwamy nakrtk oraz uchwyt samozaciskowy i obcinamy oczyszczone wkno na wymiar 7-9mm. Tak przygotowane wkno pigtaila wprowadzamy do kapilary, umieszczajc koniec wkna w poowie dugoci kapilary i delikatnie dokrcamy uchwyt samozaciskowy. W podobny sposb postpujemy z wknem kabla liniowego. Naley tylko pozostawi w uchwycie samozaciskowym niebiesk wkadk elastyczn. czymy wtyk pigtaila z lokalizatorem uszkodze lub rdem wiata biaego - widzimy rozproszenie wiata w kapilarze. Wprowadzamy wkno kabla liniowego do kapilary i dosuwamy go do wkna pigtaila. W momencie zetknicia wkien wiecenie w kapilarze znika. Dokrcamy delikatnie nakrtk uchwytu samozaciskowego.

4.4.2 Spawanie ukiem termicznym - spawarka (poczenie trwae)

Spaw termiczny charakteryzuje si lepszymi parametrami mechanicznymi odnonie siy rozcigajcej, mniejsz tumienno oraz stabilno w zmieniajcych si warunkach i czasie, ale wymaga duych inwestycji finansowych, zwizanych z zakupem spawarki wiatowodowej i szkolenia. Ostatecznie zapewnia niskie koszty wykonania jednostkowego poczenia. Std spaw termiczny ma zastosowanie gwnie w transmisji jednomodowej, wykorzystanej w telekomunikacji. Spawanie wiatowodw skada si z kilku etapw. Zostan one omwione w tym rozdziale i poparte zdjciami z filmu, ktry zosta nakrcony w Akademii Techniczno-Rolniczej w Bydgoszczy. Film stanowicy zacznik do pracy, dokumentuje przygotowanie wkien do spawania, spawanie oraz pniejsze testy przeprowadzane przez spawark. Przygotowanie wkna zaczyna si zebraniem warstwy ochronnej wtrnej z przewodu - jest to silikonowa guma. Suy do tego narzdzie nazywane stripper'em. Zdejmuje ono kawaek warstwy ochronnej pokrycia pierwotnego i zostawia wkno zoone z rdzenia i paszcza, ktre musz pozosta nienaruszone. Wymiary zdejmowanych okry s cile okrelone w zalenoci od rodzaju przewodu i jego gruboci (rysunek poniszy-3.14).

118

Nastpnie wiatowd trzeba oczyci wacikami bawenianymi, aby usun wszystkie ewentualne zanieczyszczenia powstae wskutek zebrania okry (rys.3.15.) .

Po oczyszczeniu tak przygotowanych wkien przystpujemy do ich obcicia (zobacz zdjcia poniej). Jest to bardzo wany moment, gdy nierwne obcicie przyczyni si do cakowitego zepsucia spawu. Paszczyzny musz by obcite dokadnie i prostopadle w stosunku do osi wkna. Suy do tego specjalne narzdzie, ktre pokazane jest na rysunku 3.16. (a take w przekroju). Po obciciu wkien umieszczamy je w spawarce w specjalnych rowkach (tzw. V-rowkach) - rys.3.17. Zamykamy pokryw i wczamy spawark (przycisk ON).

119

Na ekranie (telewizor podczony bezporednio do spawarki zastpuje bardzo may ekran na przednim panelu spawarki) pojawi si napis o centrowaniu automatycznym wkien, aby spawanie byo bardzo dokadne, bez przesunicia. Po pojawieniu si napisu o wciniciu obu FUSE (s to przyciski uruchamiania spawania) odbywa si spawanie termiczne.

Po dokonaniu tych czynnoci na ekranie zobaczymy obraz spawania (zdjcie poniej). Po zespawaniu spawarka automatycznie sprawdzi spaw i poda tumienie na tym zczu. Tymi czynnociami spawanie zostaje zakoczone.

Po zespawaniu wkna mona na zcze naoy wczeniej przygotowan koszulk termokurczliw i teraz delikatnie j naoy, co jeszcze bardziej zabezpieczy miejsce spawu. Tak zespawany wiatowd jest gotowy do uycia i posiada bardzo dobre parametry.

120

4.5. Zcza wiatowodowe

S to zczki do wielokrotnego czenia wiatowodw. Typowa zczka czy jedno lub dwa wkna wiatowodowe. Podstawow cech zczki jest moliwo wielokrotnego czenia i rozczania wiatowodw za pomoc gniazd i wtykw (w odrnieniu od pocze spawanych). Najpopularniejsze zcza to (w kolejnoci historycznej) ST (z konierzem bagnetowym) FC (z korpusem gwintowanym) i SC (o przekroju prostoktnym).

4.5.1 Narzdzia uywane przy zarabianiu wtyczek do wiatowodu

1. Kabel wiatowodowy, ktry mona uoy pod ziemi w kanaach telekomunikacyjnych sucych do czenia budynkw (rys. 1) 2. Noyk uywany do obcinania zewntrznych izolacji (rys. 2) 3. Noyk do "zdrapywania" ostatniej warstwy izolacji rnej gruboci chronicej wkno wiatowodowe (rys. 3, rys. 4) 4. Noyk do obcinania nadmiaru wiatowodu ktry wystaje z wtyczki (rys. 5, rys. 6) 5. Zaciskarka suca do ostatecznego umocowania wiatowodu we wtyczce (rys. 7) 6. Papier cierny o dwch stopniach szorstkoci formatu A4 o Jeden arkusz papieru ciernego o lekko wyczuwalnej szorstkoci (600) o Drugi arkusz papieru ciernego o niewyczuwalnej szorstkoci suca do ostatecznego wyszlifowania powierzchni wiatowodu (1000) 7. Mikroskop sucy do wizualnej oceny poprawnoci zarobienia wtyczek wiatowodu (rys. 8) 8. Tester elektroniczne urzdzenie wygldem przypominajce rozbudowany kalkulator, ktrym mona mierzy dugo wiatowodu, tumienie i inne parametry

Rys. 1. Kabel wiatowodowy z zewntrz

Rys. 2. Noyk do obcinania izolacji

Rys. 3. Uniwersalny noyk do Rys. 4. Noyk do zdrapywania ostatniej zdrapywania ostatniej warstwy wiatowodu warstwy wiatowodu (dua grubo) (dowolnej gruboci)

Rys. 5. Noyk do obcinania nadmiaru wiatowodu

Rys. 6. Noyk do obcinania nadmiaru wiatowodu

Rys. 7. Zaciskarka do wiatowodu

Rys. 8. Mikroskop

4.5.2 Elementy skadowe zczki wiatowodowej

Elementy uoone s w kolejnoci, w jakiej s wykorzystane przy montau zczki. 1. 2. 3. 4. Zatyczka na nieuywan wtyczk do wiatowodu (rys. 9). Wtyczka do wiatowodu (rys. 10). Tulejka, ktra zaciska si na wiatowodzie i trzyma go nieruchomo we wtyczce (rys. 11). Rurka z tworzywa sztucznego do ktrej wkada si wkno wiatowodowe. Rurka ta umieszczona jest w tulejce. Nie uywa si tej rurki, jeli wkno wiatowodowe pokryte jest grub warstw ochronn (rys. 12).

121

5. Metalowa osonka chronica wiatowd przed uszkodzeniami mechanicznymi. Nie uywa si jeli wkno wiatowodowe pokryte jest cienk warstw ochronn (rys. 13) i osona z tworzywa sztucznego ma may rozmiar (rys. 14). 6. Osonka maa z tworzywa sztucznego chronica przed warunkami zewntrznymi. Uywane gdy wkno wiatowodowe jest pokryte cienk warstw ochronn (rys. 14). 7. Osonka dua z tworzywa sztucznego, chronica przed warunkami zewntrznymi. Uywane, gdy wkno wiatowodowe jest pokryte grub warstw ochronn (rys. 15).

Rys. 9. Zatyczka do wtyczki wiatowodu

Rys. 10. Wtyczka do wiatowodu

Rys. 12. Rurka z tworzywa Rys. 11. Tulejka do sztucznego do umieszczenia wtyczki wiatowodowej wewntrz tulejki

Rys. 13. Metalowa osonka

Rys. 14. Osonka maa z Rys. 15. Osonka dua z tworzywa sztucznego tworzywa sztucznego

4.5.3 Kolejne etapy wykonania zcza wiatowodowego

Wykonujc zcze wiatowodowe naley: Naci delikatnie zewntrzn warstw ochronn wiatowodu (rys. 16). Zgi delikatnie wiatowd w miejscu nacicia do momentu przerwania tej warstwy Po oddzieleniu si nacitej warstwy cign j (rys. 17) Obci warstw "nitek" (rys. 18) Obci kolejn warstw (rys. 19) uwaajc, aby nie naci wiatowodw, Rozdzielamy wszystkie pojedyncze wiatowody i wycieramy z nich pozostay el przy uyciu suchej szmatki lub szmatki z dodatkiem alkoholu, 7. Wybra jeden wiatowd i "zeskroba" z niego ostatni warstw (rys. 20) przy uyciu uniwersalnego noyka (rys. 3) lub przy pomocy noyka uywanego do "zeskrobywania" grubej warstwy wiatowodu (rys. 4). Noyk (rys. 3) naley ustawi pod pewnym ktem w stosunku do wiatowodu i zedrze ostatni warstw jednym cigym ruchem. Noyk nie powinien by ustawiany pod ktem 90 w stosunku do wiatowodu gdy moe to doprowadzi do obcicia wiatowodu. 8. Do wtyczki (rys. 10) woy tulejk (rys. 11), 9. Do tulejki (rys. 11) naley woy rurk z tworzywa sztucznego (rys 12), 10. Do tak przygotowanej wtyczki naley woy wkno wiatowodowe (rys. 21) od strony rurki z tworzywa sztucznego. Wkno wiatowodowe naley wsuwa delikatnie do momentu wyczucia oporu. Nie naley wsuwa wkna na si, gdy mona doprowadzi do zamania go, co bdzie widoczne przy uyciu mikroskopu. Wkno wiatowodowe powinno wyj z drugiej strony na odlego ok. 0,5 cm (dokadna dugo zaley od dugoci zdrapanej osony z punktu 5g). 11. Tak przygotowan wtyczk ze wiatowodem naley zacisn przy uyciu zaciskarki (rys 7). 12. Wystajcy wiatowd naley obci przy uyciu noyka (rys 5, 6), naciskajc przycisk na grze narzdzia. Naciskajc przycisk na jednym kocu, malutki noyk na drugim kocu obcina wystajce wkno wiatowodowe na odlego ok. 1-2 mm. 13. Tak obcity wiatowd naley wyszlifowa, uywajc dwch gruboci papieru ciernego. Na pierwszym papierze naley usun wystajce jeszcze resztki wiatowodu, wykonujc ruchy w ksztacie semki. Na drugim papierze naley doszlifowa wiatowd, aby pozby si wszelkich zadrapa, wykonujc ruchy w ksztacie semki. 1. 2. 3. 4. 5. 6.
122

14. Po wyszlifowaniu naley sprawdzi przy uyciu mikroskopu (rys. 27), czy wiatowd nie uleg uszkodzeniu podczas montau. Test naley przeprowadzi, wkadajc kocwk wtyczki do mikroskopu i przez wizjer obejrze przekrj wiatowodu. W celu lepszej jakoci obrazu mona wczy arwk i przekrci j w stron wiatowodu. Mikroskop wyposaony jest w pokrto do regulacji ostroci oraz pokrto do zmiany powikszenia ogldanego obrazu.

Rys. 16. ciganie zewntrznej warstwy wiatowodu

Rys. 19. Obcita warstwa Rys. 18. wiatowd z chronica pojedyncze Rys. 17. wiatowd bez obcit warstw nitek wiatowody zewntrznej warstwy wiatowodu

Rys. 20. Zdrapywanie ostatniej warstwy ochronnej

Rys. 21. Przygotowany do Rys. 22 montau wiatowd

Rys. 23

tRys. 25. Obcicie nadmiaru wiatowodu |Rys. 24. Zaciskanie wiatowodu zaciskark Rys. 26. Szlifowanie wiatowodu

Rys. 27. Sprawdzanie poprawnego zarobienia wtyczki przy uyciu mikroskopu

4.6.Podstawy dziaania traktw mikrofalowych

Mikrofale s fragmentem widma fal elektromagnetycznych i obejmuj fale o dugoci mniejszej ni 1 m, co odpowiada czstotliwociom wikszym ni 300 MHz. Krtkofalowa granica nie jest okrelona precyzyjnie. Od strony fal krtkich mikrofale granicz z promieniowaniem podczerwonym. Obecnie coraz czciej stosuje si podzia tego zakresu promieniowania na: mikrofale od l m do 1cm (czyli od 300 MHz do 30 GHz), fale milimetrowe od 1cm do l mm (czyli od 30 GHz do 300 GHz), fale submilimetrowe krtsze od l mm (czyli powyej 300 GHz).

Fale elektromagnetyczne podlegaj wszystkim zjawiskom fizycznym charakterystycznym dla ruchu falowego. Mog by przepuszczone lub pochonite, ulegaj odbiciu, zaamaniu, ugiciu, interferencji oraz polaryzacji. Odbicie i nakadanie si fal moe spowodowa powstanie fali stojcej, ktra w okrelonych miejscach przestrzeni zawiera znacznie wicej energii ni fala biegnca. Oprcz zjawisk falowych promieniowanie elektromagnetyczne wykazuje waciwoci kwantowe, ktre wystpuj tym wyraniej im krtsza jest dugo fali.
123

Mikrofale wyrniaj si z caego widma fal elektromagnetycznych ze wzgldu na specyficzne waciwoci, a take specjalne sposoby wytwarzania, przesyania i detekcji. Mikrofale rozchodz si po liniach prostych i propagacja ich jest ograniczona do zasigu bezporedniej widocznoci, gdy w bardzo maym stopniu ulegaj ugiciom i odbiciom od jonosfery. Przy przejciu od fal radiowych do zakresu mikrofal nastpuje przejcie od ukadw o staych skupionych (typu indukcyjno, pojemno) do ukadw o staych rozoonych (odcinki linii falowodw zwartych i rozwartych). Rozmiary elementw s porwnywalne z dugoci fali. Podobiestwo wasnoci propagacyjnych mikrofal o najwikszych czstotliwociach (fale milimetrowe i submilimetrowe) i wiata widzialnego sprawia, e technika mikrofalowa jest zbliona do techniki optycznej. Mikrofale mog by przesyane bd w wolnej przestrzeni bd w ukadach transmisyjnych. Prowadzi si je w tzw. Falowodach koowych, prostoktnych. Mikrofale znalazy zastosowanie w radiolokacji (radary), radiokomunikacji (cza radiowe, telewizyjne, telefoniczne), cznoci satelitarnej oraz w urzdzeniach grzejnych (kuchnie mikrofalowe, suszenie zboa, drewna, skr, osuszanie murw). W fizyce dowiadczalnej promieniowanie mikrofalowe jest stosowane w spektroskopii dielektrykw oraz w badaniach materii za pomoc elektronowego rezonansu paramagnetycznego. Promieniowanie mikrofalowe jest silnie absorbowane przez organizmy ywe, rwnie i ciao ludzkie, co znalazo zastosowanie w medycynie do diagnostyki radiometria i terapii diatermia i hipertermia. Radiometria mikrofalowa umoliwia nieinwazyjne okrelenie temperatury wewntrz ciaa pacjenta. Wykorzystuje si tu naturaln zaleno gstoci widmowej szumu generowanego przez dowolne ciao od jego temperatury. Zastosowanie terapeutyczne mikrofal zostanie omwione w nastpnym rozdziale.

4.7.Zasada dziaania falowodu.

124

Falowd jest pust rur metalow nie majc przewodnika wewntrznego. Przekroje poprzeczne falowodw mog mie rne ksztaty, od prostoktw i okrgw do bardziej skomplikowanych. Dlatego falowody mona podzieli na falowody prostoktne falowody koowe (cylindryczne). produkowane s rwnie gitkie falowody o przekroju eliptycznym. Stosuje si take pene rury z dielektryka, np. powierza. Stosowanie falowodw jest charakterystyczne dla techniki mikrofalowej (fale centymetrowe i milimetrowe). Na og moemy rozrni fale elektromagnetyczne swobodnie rozchodzce si w przestrzeni i fale prowadzone. Kada powierzchnia rozdzielajca dwa rne rodowiska prowadzi do pewnego stopnia fale elektromagnetyczne. Fale dobrze prowadzi na przykad kabel z zewntrznym paszczem metalowym. Natomiast do prowadzenia fal ultrakrtkich najlepiej nadaj si falowody. Jednym z powodw wprowadzenia falowodw zamiast kabli s bardzo mae straty energii jakie w nich zachodz .W pustych rurach metalowych straty wystpuj tylko na powierzchni rury na skutek wydzielania si ciepa Joule'a. W kablech natomiast straty zachodz i w samym przewodzie kablowym. Do tych zalet falowodu metalowego dochodzi jeszcze prosta konstrukcja oraz zdolno przekazywania stosunkowo duych mocy. We wntrzu falowodu powstaje ukad fal bdcy tworem porednim midzy fal stojc a biec. Falowd o tych samych rozmiarach co przewd wsposiowy moe przenosi znacznie wiksz energi. Ponadto brak wspornikw przewodu wewntrznego w tubie upraszcza konstrukcj, zwiksza wytrzymao napiciow linii i zmniejsza prawdopodobiestwo odbi. Dla czstotliwoci powyej 3 GHz budowa linii symetrycznych lub wsposiowych, w ktrych nie powstayby szkodliwe drgania, jest bardzo trudna. Dlatego w zakresie tym jako prowadnice energii fal elektromagnetycznych stosowane s wycznie falowody (linie falowodowe). Przy czstotliwociach poniej 1,5 GHz falowody s stosowane rzadko, poniewa maj znaczne rozmiary. Wynika to z tego, e rozchodzenie si energii wzdu falowodu jest moliwe tylko wtedy, gdy dugo fali jest mniejsza od pewnej wartoci granicznej, charakterystycznej dla konkretnego falowodu. Falowody zachowuj si bowiem jak filtry grnoprzepustowe. Czstotliwo graniczna falowodw prostoktnych zaley od dugoci wikszego boku prostokta, a falowodw cylindrycznych - od rednicy wewntrznej cylindra.

b a
k
2

m a

n b

Dla falowodu prostoktnego o wymiarach axb (b>a) graniczna dugo fali jest rwna

=2b
125

Oznacza to, e falowd przepuszcza tylko fale krtsze od dugoci fali granicznej, czyli fale o czstotliwoci wikszej od pewnej czstotliwoci granicznej. Z kolei graniczna dugo fali falowodu cylindrycznego o rednicy wewntrznej r powinna by mniejsza od

4 r=2d
czyli podwjnej dugoci obwodu cylindra. Na przykad falowd koowy o obwodzie d=10 cm ma czstotliwo graniczn rzdu 1,5 GHz, a falowd o obwodzie d=5 cm ma czstotliwo graniczn 3 GHz. Oprcz wspomnianego ju wykorzystania falowodw jako linii przesyowych energii znajduj one zastosowanie take jako obwody rezonansowe (rezonatory wnkowe), indukcyjnoci, pojemnoci, filtry, transformatory, itp.

4.8.Wytwarzanie mikrofal

Mikrofale s wytwarzane przez: lampy elektronowe magnetron klistron LFB masery elementy pprzewodnikowe tranzystor polarny dioda Gunna dioda tunelowa

126

4.9.Budowa i dziaanie rezonatora

Rezonator pfalowy jest odcinkiem linii wsposiowej zwartej na obu kocach. Rezonator taki moe by czciowo, lub cakowicie wypeniony dielektrykiem. Warunek rezonansu dla takiego rezonatora zapisuje si prostym wzorem. Najmniejsz, podstawow czstotliwo rezonansow otrzymujemy dla . Kolejne czstotliwoci rezonansowe s wielokrotnociami podstawowej: Na rysunku a) pokazano struktur i wymiary rezonatora pfalowego. Na rysunku b) pokazano rozkad pola elektrycznego wzdu osi rezonatora. Pole elektryczne zanika w miejscu umieszczenia zwarcia. Warunek rezonansu oznacza, e wzdu osi rezonatora odkada si cakowita (n) ilo "powek" fali. Na rysunku c) pokazano rozkad pola elektrycznego dla kolejnych rezonansw, i .

Rezonator wierfalowy jest odcinkiem linii wsposiowej zwartym na jednym kocu, a na drugim rozwartym rysunek a). Koniec rozwarty przechodzi zwykle w cylindryczny falowd podkrytyczny, aby promieniowanie fali elektromagnetycznej nie powikszao strat rezonatora. Dla takiej struktury warunek rezonansu zapisze si prost zalenocia. Dla n=1 czstotliwo rezonansowa jest najmniejsza. Kolejne czstotliwoci rezonansowe obliczy mona ze wzoru. Na rysunku b) pokazano rozkad natenia pola elektrycznego dla modu podstawowego. Kolejne mody dla i pokazano na rysunku c). Wzdu osi rezonatora dokada si cakowita, nieparzysta ilo wiartek fali.

127

Rezonatory mona take wykonywa w oparciu o lini mikropaskow. Ze wzgldu na uyty dielektryk linia mikropaskowa ma stosunkowo due straty. Take w przypadku rezonatorw straty na promieniowanie zaczynaj odgrywa istotn rol. Dlatego nie naley oczekiwa duych dobroci tak realizowanych rezonatorw (zwykle ). Jednake w wielu przypadkach uycie tego typu prowadnicy jest konieczne. Najprostsz struktur tworzy odcinek linii mikropaskowej o dugoci , rozwarty na obu kocach, ktry jest rezonatorem pfalowym. Na rysunku a) pokazano najprostszy przypadek rezonatora pfalowego, sprzonego z dwiema prowadnicami falowymi. Na rysunku b) rezonator pfalowy moe by pobudzony przez sygna z linii mikropaskowej, ktr oddziela od rezonatora wska szczelina. W obu ostatnich przypadkach rezonator sprzony jest odbiciowo. Rezonator piercieniowy utworzony jest przez zamknity odcinek linii mikropaskowej, jak pokazano na rysunku c). Fale propagowane s w obie strony, dlatego czasami struktura taka nazywana jest rezonatorem z fal biec. W omawianym przypadku rezonator wczony jest transmisyjnie, gdy jego struktura wraz z dwoma prowadnicami tworzy symetryczny dwuwrotnik. Rezonator piercieniowy mona take budowa wykorzystujc inne typy prowadnic falowych: np. falowd prostoktny. Miniaturyzacja ukadw mikrofalowych wykonywanych w technologiach planarnych uniemoliwia wykorzystanie rezonatorw falowodowych o duych dobrociach. Poniewa rezonatory wykonane na bazie linii mikropaskowej nie osigaj duych dobroci, to poszukiwano innych rozwiza. Takim rozwizaniem sta si rezonator dielektryczny, ktry jest dyskiem wykonanym z dielektryka o duej przenikalnoci elektrycznej . Struktura jest cakowicie otwarta i nie ma adnej cianki metalowej. Rezonator dielektryczny jest struktur wielomodow. Podstawowym modem rezonansowym jest . Rozkad pola EM dla tego modu pokazano na rysunku c). Dua rozmaito wyszych modw utrudnia ich kontrol. Dobrocie wasne rezonatorw s stosunkowo due, w granicach . Rezonator dielektryczny dobrze sprzga si z lini mikropaskow. Pole magnetyczne otaczajce pasek wnika do obszaru rezonatora i wzbudza pole elektryczne. Oczywicie wzbudzenie jest moliwe tylko wok czstotliwoci rezonansowej.
128

Wielk zalet rezonatorw dielektrycznych jest moliwo stabilizacji termicznej ich czstotliwoci rezonansowej. Czstotliwo rezonansowa rezonatora, w oglnym przypadku, jest funkcj jego rozmiarw i przenikalnoci elektrycznej dielektryka, z ktrego jest zrobiony. Zwykle z temperatur rosn liniowo rozmiary rezonatora, a jego czstotliwo rezonansowa maleje, gdy r powoduje take malenie czstotliwoci, gdy . Wzrost przenikalnoci wzgldnej . Jednake znane s materiay dielektryczne, wrd ktrych warto pochodnej mona dobiera dodatni + lub ujemn -. W rezultacie zmiany przenikalnoci mog kompensowa zmiany wymiarw rezonatora i czstotliwo rezonansowa rezonatora dielektrycznego moe by niezalena od temperatury. Rezonatory dielektryczne stosowane s m.in. do stabilizacji czstotliwoci oscylatorw wykonanych w technologii MMICs, oraz w realizacji wielobwodowych miniaturowych filtrw mikrofalowych. Rezonator ferrimagnetyczny jest miniaturow kulk monokrysztau granatu elazowo-itrowego (ang. yttrium iron garnet YIG), o rednicy w granicach . Kulka ta zamocowana jest na prciku dielektrycznym i umieszczona w skrzyowanych polach magnetycznych: staym i zmiennym . Rezonans ma miejsce, gdy czstotliwoci pola zmiennego jest rwna czstotliwoci wasnej precesji momentw magnetycznych monokrysztau. Czstotliwo precesji zmienia si przez zmian natenia staego pola elektrycznego. We wzorze jest wspczynnikiem yromagnetycznym. Na rysunku a) pokazano sposb umieszczenia kulki monokrysztau midzy nabiegunnikami elektromagnesu. Kulk otacza ptle wykonana z cienkiego przewodu metalowego, czasami tasiemki metalowej. Ptla pobudzona jest sygnaem mikrofalowym, gdy jest zwarciem linii mikropaskowej. Obwd zastpczy tak umieszczonego rezonatora pokazano na rysunku b). Sam rezonator sprzony jest odbiciowo, a indukcyjno szeregowa reprezentuje indukcyjno ptli. Dobrocie rezonatorw ferrimagnetycznych mieszcz si w granicach rozwizaniach sprzgane s z lini silnie nadkrytycznie i ich dobro cakowita mniejsza, w granicach . . W praktycznych jest wtedy istotnie

Unikaln zalet rezonatorw YIG jest moliwo ich szerokopasmowego przestrajania elektronowego przez zmian , czyli przez zmian prdu cewki elektromagnesu. Zakres przestrajania moe dochodzi do 4. Ta waciwo pozwala na konstrukcj szerokopasmowych oscylatorw mikrofalowych, o czym bdzie mowa w jednym z nastpnych wykadw.

129

Na falach milimetrowych i submilimetrowych rezonatory wnkowe trac dobro, gdy jak pamitamy, . Do pewnych zastosowa mona uy rezonator Fabry-Perot. Rezonator ten tworz 2 zwierciada sferyczne o promieniach i rysunek a). Jedno zwierciado mona zastpi paszczyzn metalow. Rozwamy obszar midzy dwiema paszczyznami metalowymi. Midzy nimi rozchodzi si fala paska TEM. Warunek rezonansu wynika z koniecznoci spenienia warunkw brzegowych. Warunek ten jest speniony, jeli odlego midzy paszczyznami rwna jest wielokrotnoci poowy fali . Ilo powek fali moe w pasmach fal milimetrowych dochodzi do kilkuset. Czstotliwo rezonansow obliczamy z prostego wzoru. Fala wzbudzona w objtoci midzy dwiema paszczyznami bdzie wypywa na zewntrz. Aby zapobiec promieniowaniu paszczyzny zastpuje si kulistymi zwierciadami. Rezonatory F-P maj due dobrocie, rzdu 100.000 i wicej, ze wzgldu na duy stosunek objtoci do powierzchni zwierciade metalowych. Linia wsposiowa, ktrej przewd wewntrzny skokowo zmienia swoj rednic, a tym samym jest filtrem dolnoprzepustowym. Struktur tak pokazuje rysunku a). Linia mikropaskowa o zmiennej szerokoci take realizuje skokowe zmiany impedancji rysunek b). Przez zmian impedancji (rednica przewodu wewntrznego, szeroko paska) odcinek ma charakter albo indukcyjny (due ), albo pojemnociowy (mae ). Innym sposobem realizacji struktury filtru dolnoprzepustowego jest realizacja struktury pokazanej na rysunku c). Do linii mikropaskowej jednorodnej doczone s rwnolegle krtkie odcinki rozwarte na kocu. Odcinki linii rozwartej na kocu mog w pewnych zakresach czstotliwoci realizowa obwody rezonansowe wczone rwnolegle. Jest to droga do filtru rodkowozaporowego.

130

4.10.Budowa i dziaanie cyrkulatora optycznego

Cyrkulator optyczny - jego zasad dziaania w najprostszy sposb mona przyrwna do ronda, na ktre po wjedzie zjeda si na pierwszym napotkanym zjedzie. Sygna optyczny (wiato) wchodzcy do portu 1 cyrkulatora wychodzi portem 2, jeli wchodzi portem 2 to wychodzi portem 3, natomiast jeli wchodzi portem 3 to wychodzi portem 1, zgodnie z ruchem wskazwek zegara. Przedstawione jest to na rys.1

Rys.1 Cyrkulator optyczny A jak to wyglda w praktyce: Konstrukcja wewntrzna typowego cyrkulatora jest do zoona i obejmuje orodki dwjomne suce do separacji drg po jakich rozchodz si obydwie skadowe polaryzacji sygnau wejciowego, rotatory Faradaya oraz orodki opniajce faz. Do realizacji elementu skrcajcego paszczyzn polaryzacji wykorzystuje si ukad zoony z dwch rotatorw. W przypadku cyrkulatora optycznego dwie prostopadle wzgldem siebie spolaryzowane fale wietlne wprowadzone s do portu nr 1 i dalej ulegaj rozdzieleniu na pierwszym dzielniku polaryzacji. Po przejciu przez element skrcajcy paszczyzn polaryzacji, polaryzacja fal ulega obrotowi o kt 45, w wyniku czego na wyjciu mamy inny stany polaryzacji ni na wejciu. (Rys.2)

Port 4 Element skrcajcy paszczyzn polaryzacji Port 2

Dzielnik polaryzacji Port 1

Port 3

Rys.2 Budowa cyrkulatora

131

Podstawowe parametry cyrkulatora Parametr - Zakres dugoci fali - Warto maksymalna Izolacji - Straty wtrceniowe - Tumienie zalene od polaryzacji - Dyspersja polaryzacyjna - Temperatura pracy - Moc Inne typowe parametry cyrkulatorw obejmuj: - tumienie fali odbitej od portu wejciowego wiksze od 50 dB - kierunkowo (stosunek mocy w portach wyjciowych) rwnie przekraczajc 50 dB Zastosowanie Najprostsze zastosowanie cyrkulatora polega na uyciu go przy jednoczesnej dwukierunkowej transmisji wiata po jednym wiatowodzie, gdzie zastpuje sprzgacze kierunkowe i izolatory. Pozwala to zmniejszy tumienie sygnau optycznego przy separacji sygnaw, gdy typowa tumienno wtrceniowa cyrkulatora jest rzdu 1 dB. Multipleksery i demultipleksery dugoci fali Wzmacniacze EDFA Elementy optyczne Kompensatory dyspersji
Linia wiatowodowa

Nadajnik 1 Cyrkulator

Nadajnik 2 Cyrkulator

Odbiornik 1

Odbiornik 2

Rys.3 System transmisji dwukierunkowej z uyciem cyrkulatora Do budowy izolatorw wykorzystano efekt Faradaya, polegajcy na skrceniu paszczyzny polaryzacji liniowo spolaryzowanego wiata o kt . Rotator taki umieszczony jest pomidzy dwoma polaryzatorami o osiach wzajemnie skrconych o kt 45 . Dla jednego kie-runku propagacji paszczyzna polaryzacji wiata spolaryzowanego przez wejciowy polary-zator jest obracana, przez co wiato przechodzi przez drugi polaryzator. Dla kierunku przeciwnego wiato o obrconej polaryzacji jest blokowane przez polaryzator. Wzdu izolatora moe rozchodzi si wiato tylko o okrelonej polaryzacji. Przed izolatorami umieszcza si pytk pfalow, aby dobra kierunek polaryzacji wiata do kierunku ustawienia polaryzatora wejciowego. To samo mona osign poprzez obrt caym izolatorem, ale czasami wany jest kierunek polaryzacji wiata wychodzcego i wwczas duo wygodniejsze staje si uycie pfalwki.

132

4.11.Budowa i dziaanie magnetronu

Magnetron to rodzaj lampy mikrofalowej, samowzbudne urzdzenie oscylacyjne oparte na zjawisku rezonansu, ktre przetwarza wejciow energi prdu staego na energi elektryczn wysokiej czstotliwoci. Przetwarzanie energii odbywa si w specjalnie uksztatowanej komorze anodowej umieszczonej w silnym polu magnetycznym. Elektrony wysyane przez katod przycigane s przez anod, a tor i i ich prdko modyfikowane s przez pole magnetyczne i ksztat komory anodowej. Magnetron zwykle zrealizowany jest w postaci lampy elektronowej i znalaz zastosowanie w ukadach mikrofalowych jak np. kuchenka mikrofalowa czy radar.

Najwaniejsz czci magnetronu jest blok anodowy, a jego ksztat okrela tor elektronw, czyli czstotliwo drga. Blok anodowy ma ksztat piercienia o specjalnych wnkach po stronie wewntrznej, nazywanych rezonatorami. Magnetron taki nazywany jest magnetronem wnkowym. Stosowane s rne rodzaje blokw anodowych, gdzie ksztat i ilo wnk zaley od danych charakterystyk magnetronu. We wntrzu komory anodowej znajduje si rdo elektronw w postaci tlenkowej katody ogrzewanej elementem oporowym arzenia. Wntrze komory wypenia prnia i przewody wyprowadzone s na zewntrz komory w szczelnych przepustach np. szklanych. W czasie pracy magnetronu wytwarza si bardzo dua ilo ciepa, do ktrego odprowadzenia suy specjalnie uebrowany piercie chodzcy obejmujcy cay blok anodowy. W zalenoci od mocy magnetronu jest to chodzenie powietrzem (np. mikrofalwka) czy np. paszczem wodnym (radiolokacja). Pole magnetyczne wytwarzane jest przez silny magnes o nadbiegunnikach przylegajcych do czoowych powierzchni bloku anodowego, przez co linie si pola magnetycznego s rwnolege do wnk (rezonatorw). Wyjcie wysokiej czstotliwoci wyprowadzone jest z wntrza jednego z rezonatorw przy pomocy specjalnej ptli lub przez szczelin. Energia ta przekazywana jest dalej falowodem do anteny radiolokacyjnej lub innego odbiornika.
133

4.12.Klistron budowa i dziaanie

Klistron to lampa mikrofalowa z modulacj prdkoci elektronw. Suy do wzmacniania i generacji przebiegw mikrofalowych (o czstoliwociach od setek megahercw w gr). Skada si z katody wysyacej elektrony, zespou elektrod ogniskujcych wyemitowane elektrony w wsk wizk, anody przypieszajcej oraz przynajmniej dwch rezonatorw i kolektora.

Katoda klistronu emituje elektrony, ktre po uformowaniu w wsk wizk s przypieszane przez anod pracujc pod wysokim napiciem, rzdu kilowoltw. Po miniciu anody elektrony wlatuj w obszar pierwszego rezonatora, ktry jest rezonatorem wejciowym - do niego doprowadzony jest sygna wejciowy. Elektrony wchodzce do rezonatora maj sta prdko, zalen od przypieszajcego napicia anody. Doprowadzony do rezonatora wejciowego sygna wzbudza w nim pole elektromagnetyczne o czstotliwoci sygnau, ktrego skadowa elektryczna rwnolega do kierunku oddziauje na elektrony, zmieniajc ich prdko. W efekcie elektrony opuszczajce rezonator wejciowy maj ju rn prdko - w chwili gdy pole elektryczne miao kierunek zgodny z ruchem elektronw s one dodatkowo przypieszone, w przeciwnym wypadku spowolnione. Elektrony poruszajc si dalej w kierunku drugiego rezonatora grupuj si - elektrony szybsze doganiaj wolniejsze - nastpuje ogniskowanie fazowe i do rezonatora wyjciowego dolatuj "paczkami", a nie jako jeden cigy strumie. Strumie elektronw o zmiennym nateniu wzbudza w obwodzie wyjciowym kosztem swojej energii pole elektromagnetyczne, ktre moe zosta wyprowadzone na zewntrz jako wzmocniony sygna uyteczny. Po opuszczeniu rezonatora wyjciowego elektrony dolatuj do kolektora. Ze wzgldu na fakt, e obwody wejciowe i wyjciowe maj charakter rezonatorw, klistron jest lamp wskopasmow potrafi pracowa tylko na czstotliwoci zblionej do tej, dla ktrej zosta zaprojektowany. Aby zwikszy wzmocnienie klistronu mona pomidzy rezonator wejciowy i wyjciowy wprowadzi jeden lub kilka rezonatorw porednich. Ukad taki jest rwnowany dwom (lub wicej) klistronom dwuobwowodym poczonym szeregowo, przy czym rezonator poredni jest jednoczenie obwodem wyjciowym pierwszego klistronu i wejciowym nastpnego.

134

Podstawowe waciwoci klistronw: Maksymalna sprawno osiga wartoci rzdu 40% (maksymalna sprawno teoretyczna wynosi 58%) Zakres czstotliwoci pracy - od setek MHz do okoo 10 GHz. Zakres czstotliwoci od dou jest ograniczony rozmiarami (rosn wraz ze spadkiem czstotliwoci) i faktem, e przy tych zakresach czstotliwoci lampy siatkowe maj lepsz sprawno. Zakres czstotliwoci od gry rwnie ograniczony jest malejc sprawnoci, rozmiarami oraz (co wynika z rozmiarw) - malejc moc maksymaln. Wzmocnienie osiga warto od kilkunastu decybeli dla klistronw dwuobwodowych do kilkudziesiciu dla wieloobwodowych. Moce wyjciowe mog osiga wartoci od pojedynczych watw do kilkudziesiciu kilowatw przy pracy cigej i nawet kilku megawatw przy pracy impulsowej.

135

4.13.Inne sposoby wytwarzania mikrofal

136

W poczeniu ze rdem prdu staego i rezonatorem(np. frag. falowodu) z diody Gunna mona uzyska oscylator mikrofalowy o czstotliwociach 10GHz i wicej.

4.14.Parametry anten WiFi

Kady obwd elektryczny z prdem zmiennym promieniuje pewn cz energii elektrycznej w postaci fal elektromagnetycznych. Ilo tej energii jest przewanie nadzwyczaj maa, chyba e wymiary obwodu zaczynaj by porwnywalne z dugoci fali. Promieniowanie linii energetycznej, przenoszcej prd o czstotliwoci 50 Hz dwoma przewodnikami umieszczonymi w odlegoci 6 m od siebie praktycznie nie wystpuje, poniewa dugo fali tego prdu rwna jest okoo 6000 km. Odstp midzy przewodnikami mona w tym przypadku pomin w porwnaniu z dugoci fali. Z drugiej strony, cewka o rednicy 6 m zasilana prdem o czstotliwoci 2 MHz promieniuje znaczn ilo energii, gdy rednica cewki jest porwnywalna z dugoci fali rwn w tym przypadku 150 m. Z powyszych rozwaa wynika niepodwaalne prawo teorii promieniowania: skutecznie promieniujca antena musi mie wymiary porwnywalne z dugoci fali roboczej. Chcc by w zgodzie z teori promieniowania, zdefiniowanie pojcia anteny w prostych sowach nie jest atwe. Najczciej anten definiuje si przez funkcj jak spenia w trakcie radiokomunikacyjnym. Mwimy wic, e antena jest urzdzeniem, ktre umoliwia zamian energii elektromagnetycznej prowadzonej torami zamknitymi, w rozchodzc si w przestrzeni fal elektromagnetyczn dla anten nadawczych i na odwrt dla anten odbiorczych. Aby dalsze rozwaania na temat anten i ich parametrw byy jednoznaczne, przyjmiemy e kada antena niezalenie od swojej struktury wewntrznej ma wejcie i e jest nim miejsce doczenia toru zasilajcego.

4.14.1 Charakterystyki promieniowania anten

Charakterystyki promieniowania s jednymi z waniejszych parametrw anten, okrelaj bowiem przestrzenny rozkad promieniowanej energii. Charakterystyk promieniowania definiujemy jako rozkad natenia pola elektrycznego na powierzchni kuli o promieniu dostatecznie duym w porwnaniu z dugoci fali i rozmiarami anteny, ktrej rodek pokrywa si ze rodkiem anteny. Aby uniezaleni si od mocy promieniowanej przez anten i wielkoci promienia kuli, wszystkie wartoci natenia pola dzielimy przez warto maksymaln, uzyskujc unormowan charakterystyk promieniowania. W
137

oglnym przypadku charakterystyka promieniowania przedstawia pewn powierzchni zamknit, zoon z przestrzennych wizek rnej postaci tak jak to zostao przedstawione na rys. 4. Posugiwanie si przestrzennym wykresem trjwymiarowym jest kopotliwe i dlatego ograniczamy si zazwyczaj do podawania dwch wzajemnie prostopadych przekrojw charakterystyki. Przekroje te mog by wybrane dowolnie, dla anten o polaryzacji liniowej dogodnie jest jednak wykona je w paszczynie wektora pola elektrycznego E i w paszczynie wektora pola magnetycznego H. Mwimy wwczas o charakterystykach promieniowania w paszczynie E lub H. Przekrj charakterystyki z rys. 4 przedstawia rys. 5.

1 - wizka gwna

2 - listki boczne

3 - listek wsteczny rys. 4. Przestrzenna charakterystyka promieniowania anteny

Rys. 5. Przekrj charakterystyki promieniowania anteny

Uywa si rwnie w praktyce antenowej okrele: pozioma i pionowa charakterystyka promieniowania. Naley jednak pamita, e terminy te maj sens tylko wwczas, gdy orientacja anteny w przestrzeni jest ustalona.

4.14.2 Graficzna prezentacja charakterystyk promieniowania

Przekroje charakterystyki promieniowania anten przedstawia si zazwyczaj na rysunkach w postaci wykresw we wsprzdnych biegunowych lub prostoktnych, stosujc przy tym skal liniow [V/V] lub logarytmiczn [dB]. Przykady rnych sposobw prezentacji charakterystyki promieniowania przedstawione zostay na rys. 5, 6 i 7. Kady ze sposobw jest dogodny dla specyficznej grupy
138

zastosowa i interpretacji. Przedstawianie wykresw w skali logarytmicznej (w decybelach) jest dogodne dla precyzyjnej oceny charakterystyki przy maych poziomach, tzn. w obszarze wizek bocznych.

Rys. 6. Charakterystyka promieniowania anteny w skali liniowej

Rys. 7. Charakterystyka promieniowania anteny w skali logarytmicznej

4.14.3 Zalenoci energetyczne w antenach Przedstawiona na rys. 8 antena nadawcza przyjmuje na swoich zaciskach wejciowych a - b moc wejciow PA, ktr przetwarza na moc promieniowan PR symbolizowan strzakami przenikajcymi okrg na rysunku. Jeeli przemiana dokonuje si bez strat, suma mocy promieniowanej we wszystkich kierunkach rwna jest mocy wejciowej. Jeeli zgodnie z prawami fizyki w antenie wystpuj straty (gwnie na ciepo), moc promieniowana PR jest mniejsza od mocy wejciowej PA. Wspczynnik sprawnoci promieniowania lub w skrcie sprawno anteny wyraana wzorem = PR / P A jest mniejsza od jednoci. W polu dalekim anteny nadawczej fala elektromagnetyczna niesie energi, ktrej transport ilustruje wielko nazywana wektorem Poyntinga S (rys. 9). Jego miar jest gsto mocy S wyraana w W/m2 powstaa z wymnoenia S = E H = E2 / ZF0 , gdzie E i H s ortogonalnymi w przestrzeni, synfazowymi wartociami skutecznymi skadowych elektrycznej i magnetycznej pola dalekiego anteny. Wielko
139

ZF0 = 120

= 377 [

ma wymiar opornoci i nosi nazw impedancji falowej swobodnej przestrzeni.

Rys. 8. Przepyw mocy w antenach nadawczych

Rys. 9. Przepyw energii - wektor Poyntinga

Z punktu widzenia teorii obwodw, antena od strony zaciskw wejciowych jest dwjnikiem. Jej impedancja wejciowa oglnie biorc ma charakter zespolony, istnieje jednak skadowa rzeczywista R p nazywan opornoci promieniowania anteny, ktra bdzie speniaa rwnanie PR = I2 Rp , gdzie I jest skuteczn wartoci prdu w okrelonym punkcie anteny. Jeeli jest to prd na wejciu anteny, powyszy wzr okrela oporno promieniowania sprowadzon do zaciskw wejciowych.

Rys. 10. Zalenoci energetyczne dla anteny odbiorczej 140

Rysunek 10 ilustruje zalenoci energetyczne wystpujce w antenach odbiorczych. Przyjmijmy, e antena odbiorcza jest ustawiona w taki sposb w strumieniu fali elektromagnetycznej o gstoci S, aby napicie na jej zaciskach wejciowych miao warto maksymaln. Oznacza to, e antena jest zgodna polaryzacyjnie i ustawiona gwnym kierunkiem charakterystyki na kierunek przychodzenia fali odbieranej. Jeeli impedancja obcienia Zo jest dopasowana do impedancji wewntrznej anteny ZA na maksimum przekazywania mocy, moc wydzielana w skadowej rzeczywistej impedancji obcienia wyraa si zalenoci PTOmax = S AT , gdzie wielko AT mierzona w m2 jest nazywana teoretyczn powierzchni skuteczn anteny. Mona j sobie wyobrazi jako powierzchni prostopad do strumienia energii fali odbieranej, przez ktr przepywa wprost moc PTOmax nazywana teoretyczn moc odbieran. Jeeli uwzgldnimy sprawno anteny otrzymamy rzeczywist wielko mocy odbieranej POmax okrelon wyraeniem POmax = PTOmax Stosunek mocy odbieranej POmax do gstoci strumienia S rwny jest wielkoci Ae nazywanej wprost powierzchni skuteczn Ae . Jej miar okrela zaleno Ae = POmax / S = AT Powierzchnia skuteczna i teoretyczna powierzchnia skuteczna s proporcjonalne do zysku izotropowego Gi lub kierunkowoci anteny D przy pomocy zalenoci Ae = Gi
0

/ 4 ; AT = D

/4 ,

gdzie 0 jest dugoci fali w wolnej przestrzeni. Korzystajc z powyszych zalenoci wyznaczy mona wielko napicia na dopasowanym obcieniu anteny odbiorczej w zalenoci od wartoci natenia pola fali odbieranej. Wyraone ono jest bardzo przydatn w praktyce zalenoci

gdzie :
U E R0 Gi skuteczna warto napicia na dopasowanym obcieniu anteny R0, skuteczna warto natenia pola odbieranej fali em, dopasowana oporno obcienia anteny, zysk anteny wzgldem rda izotropowego; dla dipola pfalowego Gi = 1,64 W/W. [V] [V/m] [ ]

[W/W]

4.14.4 Anteny odniesienia

Niektre wielkoci charakteryzujce anteny s definiowane przez porwnanie z antenami wzorcowymi. Wchodz w rachub dwa wzorce majce charakter wzorcw pierwotnych: kuliste rdo izotropowe oraz stosowany w zakresie czstotliwoci do 1 GHz dipol pfalowy. rdo izotropowe
141

Bezstratna antena, ktra zgodnie z rys. 11 promieniuje rwnomiernie we wszystkich kierunkach, nazywana jest kulistym rdem izotropowym. Dla polaryzacji liniowej antena taka jest nierealizowalna, jednake jest bardzo przydatna w rnorodnych obliczeniach. Gsto mocy Si w odlegoci r od rda jest rwna stosunkowi cakowitej mocy promieniowanej PR przez powierzchni kuli o promieniu r. Si = PR / 4 r2 Dipol pfalowy W odrnieniu od rda izotropowego, dipol pfalowy posiada waciwoci kierunkowe. Nie promieniuje energii wzdu swojej osi, wizkujc j w kierunku ortogonalnym. Stanowi on anten atwo realizowaln dla polaryzacji liniowej i jest czsto wykorzystywany w praktyce. Przy braku strat, gsto mocy Sd w odlegoci r od dipola jest okrelona wyraeniem: Sd = 1,64 PR / 4 r2

Rys. 11. Bezstratny izotropowy radiator kulisty

4.14.5 Zysk i kierunkowo anten W polu dalekim anteny stosunek maksymalnej gstoci promieniowania Smax do redniej gstoci promieniowania w penym kcie bryowym Sr okrela sumarycznie waciwoci kierunkowe anteny i nazywa si kierunkowoci D = Smax / Sr . Kierunkowo anteny nie uwzgldnia strat mocy w antenie. Wprowadzono zatem jeszcze jedn wielko okrelajc waciwoci kierunkowe anteny z uwzgldnieniem jej sprawnoci. Wielko ta nosi nazw zysku energetycznego anteny, ktry okrela nastpujca definicja:

142

gdzie :
EBmax maksymalne natenie pola elektrycznego wytwarzane przez anten badan, EWmax maksymalne natenie pola elektrycznego wytwarzane przez anten wzorcow zasilan tak sam moc.

Jako anten wzorcow mona przyj dowoln anten, zgodnie jednak z rozwaaniami p. C.2.4 w charakterze wzorca zwykle przyjmuje si dipol pfalowy lub bezstratn anten izotropow. Zysk badanej anteny odniesionej do bezstratnej anteny izotropowej oznaczamy przez Gi. Midzy kierunkowoci a zyskiem energetycznym anteny wyznaczonym w stosunku do anteny izotropowej zachodzi zaleno Gi = D .

Zysk energetyczny podajemy czsto w decybelach, definiujc go jako Z[dB] = 10 lg G. Majc zdefiniowan kierunkowo i zysk energetyczny anten mona zapisa wzory pozwalajce wyznaczy ilociowo wielko mocy promieniowanej przez anteny. Iloczyn izotropowego zysku anteny Gi i mocy wejciowej anteny PA nazywamy zastpcz moc promieniow rda izotropowego i oznaczamy skrtem EIRP (ang.: Equivalent Isotropically Radiated Power). Pei = EIRP = PA Gi . Dla okrelonej anteny nadawczej zasilanej moc PA, natenie pola uzyskiwane na kierunku maksymalnego promieniowania ma tak warto jak z umieszczonej w tym samym miejscu anteny izotropowej zasilanej moc o wartoci EIRP. Wielko Ped = ERP = PA Gd nazywa si zastpcz moc promieniowan ERP (Effective Radiated Power) anteny, wyznaczon wzgldem dipola pfalowego. Ostatnia zaleno obliczona dla P A traktowanego jako parametr, przedstawiona jest w postaci diagramu na ostatniej stronie okadki katalogu. Zysk anteny okrela zdolno anteny do kierunkowego wypromieniowywania energii przez dan anten w porwnaniu do anteny wzorcowej. Inaczej mwic, ten parametr informuje nas, ile razy moc promieniowana przez anten w kierunku maksymalnego promieniowania jest wiksza od mocy promieniowanej (przy tej samej mocy doprowadzonej) anteny wzorcowej. Zazwyczaj anten wzorcow jest antena izotropowa (bezkierunkowa) i wtedy zysk oznaczany symbolem G dBi. Gdy anten odniesienia jest dipol pfalowy, wtedy zysk oznaczamy GdBd.
143

Obie wielkoci s zwizane zalenoci: GdBi = GdBd + 2,15. Oznacza to, i zysk liczony wzgldem anteny izotropowej jest wikszy liczbowo ni wzgldemanteny dipolowej, dlatego producenci podaj wanie zysk GdBi, gdy przecitny klient zawsze woli anten o wikszym zysku. Jeli nie jest zaznaczone, wzgldem czego jest obliczany zysk, to jest on liczony w odniesieniu do anteny izotropowej.

4.14.6 Szeroko wizki gwnej charakterystyki

Szeroko wizki gwnej w aktualnej paszczynie przekroju charakterystyki okrela kt zawarty pomidzy kierunkami promieniowania, dla ktrych natenie pola spada do poziomu -3 dB (0,707) w stosunku do wartoci w maksimum promieniowania (patrz rys. 5). W praktyce kt ten nazywany jest rwnie ktem poowy mocy. Szeroko wizki (kt poowy mocy) dla anten okrela si zazwyczaj zarwno w paszczynie wektora E jak i wektora H. Kt poowy mocy (ang. Half Power Beam Width HPBW)- zwany rwnie szerokoci wizki gwnej, kt zawarty pomidzy punktami wizki gwnej promieniowania anteny, dla ktrych natenie pola elektromagnetycznego spada do poziomu -3 dB (0,707) wzgldem wartoci maksymalnej, stanowicej warto odniesienia. Kat poowy mocy mona okrela zarwno dla paszczyzny wertykalnej jak i horyzontalnej. Im mniejszy kt poowy mocy, tym bardziej skupiona na kierunku gwnego promieniowania jest moc anteny - zwiksza si jej kierunkowo.

4.14.7 Szeroko pasma roboczego anten

Przy okrelaniu szerokoci pasma roboczego naley sprecyzowa, wedug ktrego z parametrw anteny jest ona okrelana. Definicja okrela szeroko pasma jako rnic pomidzy dwoma czstotliwociami f1 i f2, pomidzy ktrymi parametr stanowicy kryterium utrzymuje si na wymaganym poziomie. Dla przykadu, inna moe by szeroko pasma z uwagi na warunki dopasowania na wejciu anteny, inna z uwagi na warto zysku. Dla celw ofertowych, jako szeroko pasma roboczego anteny powinno przyjmowa si warto bardziej krytyczn lub wyranie podawa przyjte kryterium.

4.14.8 Stosunek promieniowania gwnego do wstecznego

Stosunek promieniowania gwnego do wstecznego jest parametrem okrelajcym zdolno anteny do dyskryminacji zakce przychodzcych z kierunkw odlegych od kierunkw wizki gwnej. Z tego wzgldu, jest on gwnie stosowany w antenach odbiorczych. Jego miar liczbow jest stosunek maksymalnego poziomu wizki gwnej do maksymalnego poziomu najwikszego listka bocznego pooonego w obszarze 90o do 270o wzgldem kierunku maksymalnego promieniowania. Jest on wyraany zazwyczaj w decybelach.

4.14.9 Impedancja anteny

Kolejny parametr to impedancja anteny, czyli obcienia jakie przedstawia antena dla generatora (urzdzenia bdcego rdem sygnau). Impedancja anteny zaley od geometrii anteny oraz od czstotliwoci. Poza tym na impedancj wpywa obecno innych anten i obiektw znajdujcych si w pobliu. Z punktu widzenia sprawnoci ukadu urzdzenie-kabel-antena wymagane jest, by wszystkie elementy tory transmisyjnego miay taka sam impedancj. Tylko wtedy nastpuje przekazanie caej (prawie, bo kable i zcza maj pewne tumienie) energii z urzdzenia do anteny i jej wypromieniowanie. W skrajnym przypadku due niedopasowanie impedancji moe spowodowa uszkodzenie urzdze nadawczych. Problem dotyczy urzdze wikszej mocy, od kilku W. W radiokomunikacji, generalnie, stosujemy urzdzenia o impedancji 50 omw.
144

4.14.10Polaryzacja
Drgania fal elektromagnetycznych odbywaj si w cile okrelonych paszczyznach. Fale elektromagnetyczne mog drga zarwno w paszczynie poziomej jak i pionowej. W przypadku gdy drgaj tylko w jednej paszczynie mwimy o polaryzacji liniowej pionowej lub poziomej. Gdy drgaj w obu paszczyznach mwimy o polaryzacji koowej lub eliptycznej prawoskrtnej i lewoskrtnej. Do czsto spotykane jest pojcia polaryzacji ortogonalnej, oznacza ono polaryzacj przeciwn do danej. Np. polaryzacje ortogonalne to pionowa i pozioma czy prawoskrtna i lewoskrtna. Warto pamita, e cho antena nadaje w jednej polaryzacji to na skutek odbi i przej przez obiekty sferyczne (podczas odbicia od ziemi lub podczas przejcia przez krople wody) nastpuj zmiany polaryzacji, wskutek czego do anteny odbiorczej dochodz fale w obu polaryzacjach. To zjawisko ogranicza moliwo niezalenej pracy dwch systemw w jednym kanale, nadajcych na polaryzacji ortogonalnej.

4.15. Budowa i rodzaje anten. 4.15.1vAnteny proste

Dipol antenowy Dipol jest najwaniejszym elementem budowy najbardziej nawet skomplikowanych anten radiokomunikacyjnych i radiodyfuzyjnych. Dipol (z greckiego dipol oznacza ukad dwubiegunowy) skada si zazwyczaj z dwch symetrycznych ramion-radiatorw wyposaonych w zaciski do doprowadzenia napicia zasilajcego. Stosuje si rwnie dipole o niesymetrycznych ramionach oraz dipole zasilane bocznikowo.

a) dipol prosty, prtowy

d) dipol ptlowy

b) dipol prosty, zasilany bocznikowo e) dipol zaamany c) dipol szerokopasmowy f) dipol optymalizowany wg Landstorfera

Rys. 12. Przykady rnych form wykonawczych dipoli 145

a) w paszczynie H (symetria obrotowa) b) w paszczynie E, dipol krtki (Hertza) e) w paszczynie E, dipol 1,5

c) w paszczynie E, dipol d) w paszczynie E, dipol

/2

Rys. 13. Charakterystyki promieniowania rnorodnych dipoli

Najczciej dipole maj dugo zblion do poowy dugoci fali roboczej. Rne formy wykonawcze dipoli (rys. 12) maj w pierwszym rzdzie na celu uzyskanie optymalnych waciwoci impedancyjnych. Przy wikszych dugociach dipole mog mie w rnoraki sposb uksztatowane charakterystyki promieniowania, szczeglnie w paszczynie wektora E, tak jak to zostao przedstawione na rys. 13. Z uwagi na du wraliwo waciwoci dipoli na obecno obcych przewodnikw w ich otoczeniu, do sporadycznych nale przypadki kiedy dipol stanowi samodzieln anten. Stosuje si je jako anteny wierzchokowe na cienkich masztach oraz wszdzie tam, gdzie nie mona postawi antenie wygrowanych wymaga. Przykadem s wszelkie ruchome stacje radiokomunikacyjne z dorcznymi telefonami komrkowymi wcznie. Najczciej dipole s stosowane w postaci zespow z radiatorami biernymi (anteny Yagi-Uda, anteny log.-per.) lub z reflektorami paszczyznowymi (anteny panelowe), ktre ograniczajc promieniowanie w pewnych kierunkach uniezaleniaj w mniejszym lub wikszym stopniu anten od wpyww otoczenia. Zasilanie i impedancja wejciowa dipola Ze swojej istoty, dipole powinny by zasilane napiciem symetrycznym, co mona zrealizowa np. przy pomocy symetrycznej linii dwuprzewodowej, tak jak to zostao przedstawione na rys. 14a. Jeeli zasilanie chcemy wykona bardziej wygodn w eksploatacji niesymetryczna lini wsposiow, musimy zastosowa symetryzator, tak jak to zostao przedstawione na rys. 14b. Impedancja wejciowa dipola zachowuje si podobnie jak impedancja nieobcionej linii dugiej. Wskutek promieniowania, pojawia si skadowa rzeczywista stanowica oporno promieniowania. Zaczynajc od dipola krtkiego, ktry ma
146

impedancj pojemnociow o niewielkiej skadowej rzeczywistej, przy zwikszaniu jego dugoci dochodzimy w pobliu dugoci rwnej poowie dugoci fali do pierwszego rezonansu (rezonans szeregowy /2). Oporno promieniowania cienkiego dipola przy rezonansie /2 wynosi okoo 73 . Silnie zalena od czstotliwoci impedancja wejciowa dipola musi by tak modyfikowana przez ukady symetryzacji i transformacji, aby w wymaganym pamie czstotliwoci bya dopasowana do impedancji linii zasilajcej.

a) przy pomocy symetrycznej linii dwuprzewodowej

b) wsposiowo poprzez symetryzator

Rys. 14. Ilustracja sposobw zasilania dipola

4.15.2 Anteny Yagi-Uda Anteny typu Yagi-Uda s najprostszymi antenami kierunkowymi, w ktrych stosunkowo atwo mona uzyska duy zysk. S gwnie stosowane jako anteny odbiorcze dla rnych sub we wszystkich podzakresach fal metrowych i decymetrowych. Dla stacji maych mocy, pojedyncze anteny lub ich zespoy stosuje si rwnie do nadawania.

147

Antena Yagi-Uda jest zazwyczaj zbudowana z elementu czynnego (radiatora) w postaci dipola ptlowego oraz szeregu sprzonych z nim elementw biernych. Elementy bierne umieszczone w kierunku maksymalnego promieniowania nazywamy direktorami, umieszczone w kierunku przeciwnym (promieniowania wstecznego) nazywamy reflektorami. Gdy zaley nam na szczeglnie duym stosunku promieniowania gwnego do wstecznego, dajemy wicej ni jeden reflektor. Schemat struktury anteny Yagi-Uda przedstawiono na rys. 15, natomiast rys. 16 przedstawia zaleno maksymalnego zysku anteny od iloci radiatorw (elementw) n. Na rys. 17 przedstawiono szkic wymiarowy typowej 3-elementowej anteny typu Yagi-Uda.

Rys. 15. Schemat oglny struktury anteny Yagi-Uda

148

Rys. 16. Maksymalny zysk anten Yagi-Uda w zalenoci od iloci radiatorw n

Rys. 17. Szkic wymiarowy przykadowej 3-elementowej anteny Yagi-Uda

Rys. 18. Przykad rozwizania konstrukcyjnego 17-elementowej anteny Yagi-Uda

149

Rys. 19. Zestaw czterech anten Yagi-Uda

W charakterze przykadu, na rys. 18 przedstawione jest rozwizanie konstrukcyjne 17elementowej anteny typu Yagi-Uda. Na rys. 19 przedstawiony jest zestaw czterech anten Yagi-Uda stosowany do profesjonalnego odbioru telewizyjnego, np. jako anteny odbiorcze urzdze czoowych dyfuzyjnej sieci kablowej.

4.15.3 Anteny dipolowe logarytmicznie-periodyczne (LOG-PER)

Anteny logarytmicznie-periodyczne s najbardziej popularnymi przedstawicielami grupy anten, ktrych waciwoci - teoretycznie niezalene od czstotliwoci - s okrelane przez kty. S one szczeglnie chtnie stosowane w radiodyfuzji jako profesjonalne anteny odbiorcze i anteny pomiarowe, np. w stacjach kontroli emisji radiowych. Decyduje o tym dua stao charakterystyk promieniowania anten log-per w bardzo szerokim zakresie czstotliwoci, may poziom wizek bocznych i maa wraliwo anten na zmienne warunki atmosferyczne, w tym szczeglnie maa wraliwo na oblodzenie. Budowa dipolowych anten log-per

Rys. 20. Szkic wymiarowy dipolowej anteny log-per

Dipolowa antena typu log-per jest zbudowana z paskiej struktury zasilanych, rwnolegych dipoli (rys. 20). Koce wszystkich dipoli le na dwch prostych, ktre przecinaj si pod ktem nazywanym ktem rozwarcia anteny log-per. Dugo dipola li i jego odlego Ri od punktu przecicia prostych zmieniaj si w postpie geometrycznym z ilorazem < 1. Jest on nazywany wspczynnikiem zbienoci, a kolejne wymiary mona wyznaczy przy pomocy proporcji

W realizacjach praktycznych wspczynnik zbienoci powinno si wybiera w granicach 0,7 < < 1. Jeeli z najniszej czstotliwoci zakresu roboczego anteny wyznaczymy wymiar najduszego
150

radiatora l0 i wsprzdn jego pooenia R0, to moemy wyznaczy dugoci i pooenie wszystkich pozostaych radiatorw. Z kta rozwarcia i wspczynnika zbienoci mona wyznaczy parametr nazywany wspczynnikiem periodycznoci elektrycznej. Wyznacza go zaleno

Wspczynnik wyznacza wzgldn odlego mierzon w dugoci fali pomidzy kolejnym dipolem a najbliszym krtszym, czyli wielko (Ri - Ri+1)/ . Wymiar najduszego radiatora l0 powinien by rwny max/2 natomiast najkrtszy powinien mie dugo min/3.

Rys. 21. Zasilanie anteny log-per za pomoc przewodu wsposiowego

Dipole pobudza si za pomoc dwuprzewodowego toru symetrycznego o staej impedancji falowej w sposb naprzemienny, tak e pomidzy ssiednimi dipolami wystpuje dodatkowe przesunicie fazowe rwne 180o (rys. 21). Energia do toru pobudzajcego moe by doprowadzona za pomoc przewodu symetrycznego lub za pomoc przewodu wsposiowego umieszczonego wewntrz jednego z przewodnikw toru pobudzajcego. Oplot zasilajcego przewodu wsposiowego docza si do koca jednego przewodnika toru pobudzajcego, a y wewntrzn do drugiego, tak jak to pokazano na rys. 21. Antena odgrywa wwczas jednoczenie rol urzdzenia symetryzujcego. W zakresie pasma roboczego, prawidowo zaprojektowana antena wizkuje energi w kierunku krtszych dipoli. Sposb dziaania i parametry dipolowych anten log-per Dla zrozumienia sposobu dziaania anteny logarytmicznie-periodycznej, przeledzimy transport energii w antenie. Od punktu zasilania znajdujcego si na wskim kocu anteny energia jest transportowana lini pobudzajc bez wikszych strat na promieniowanie w region gdzie dipole s najblisze rezonansu pfalowego. Tam energia jest odpromieniowana najsilniej, przy czym tumienie mocy na promieniowanie moe dochodzi do 20 dB. Poniewa zazwyczaj kilka dipoli w otoczeniu dipola aktualnie pfalowego jest silnie pobudzonych, wprowadza si pojcie szerokoci czynnej strefy anteny Bar , zdefiniowanej jako stosunek odlegoci, dla ktrych amplituda prdw pobudzajcych dipole maleje o 10 dB w stosunku do pobudzenia maksymalnego. Zaleno szerokoci czynnej strefy anteny od parametrw i dla Zf = 100 i stosunku h/a = 125 przedstawiona zostaa na rys. 22.
151

Rys. 22. Zaleno szerokoci czynnej czci anteny od parametrw

Podstawowymi parametrami majcymi wpyw na wizkowanie energii i kierunkowo dipolowej anteny logarytmicznie-periodycznej s wspczynnik zbienoci i wspczynnik periodycznoci . W sensie fizycznym oznacza to, e kierunkowo anteny jest przede wszystkim proporcjonalna do szerokoci strefy czynnej anteny Bar, w maym natomiast stopniu do cakowitej dugoci struktury. Przy maym kcie rozwarcia i wspczynniku zbienoci bliskim jednoci, kierunkowo anteny moe osiga 10 dB. Przy duym kcie rozwarcia i wspczynniku zbienoci znacznie mniejszym od jednoci, kierunkowo moe spada poniej 6 dB. Kierunkowo anteny log-per mona okreli na podstawie charakterystyki promieniowania z zalenoci przyblionej

gdzie E i H s szerokociami (w stopniach) gwnej wizki promieniowania na poziomie poowy mocy odpowiednio w paszczynie E i H. Charakterystyk promieniowania naley wyznaczy pomiarowo lub na podstawie bardzo zazwyczaj skomplikowanych oblicze. Modu impedancji wejciowej pobudzajcego Zf poprzez zaleno anteny zaley od impedancji charakterystycznej toru

przy czym:

, natomiast - rednia impedancja falowa dipola, gdzie a oznacza redni rednic, a h redni dugo ramienia dipola. Dugo anteny L mierzona midzy skrajnymi dipolami wyraa si wzorem

natomiast liczb dipoli N , mona wyznaczy ze wzoru

152

W powyszych wzorach Bs jest obliczeniow wzgldn szerokoci pasma roboczego wyraan wzorem

4.15.4 Anteny panelowe

Wikszo profesjonalnych anten radiofonicznych i telewizyjnych duej mocy jest zabudowywana wzdu centralnie umieszczonego masztu lub wiey jako wspornika. Przy budowie tego typu zoonych anten s powszechnie wykorzystywane specjalnie dla tego celu opracowane jednostki promieniujce nazywane antenami panelowymi.

Budowa anten panelowych Antena panelowa zbudowana jest przewanie z zespou dipoli umieszczonych przed paskim ekranem (reflektorem). Zwraca si tutaj szczegln uwag na uzyskanie duej stabilnoci konstrukcji i minimalizacj si od naporu wiatru przy moliwie niewielkim ciarze. W antenach panelowych stosuje si na og kilka radiatorw umieszczanych nad sob lub obok siebie przed wsplnym reflektorem. Konieczne do dziaania anteny elementy ukadu zasilania radiatorw i czony dopasowujce s integralnie zwizane z panelem. Reflektory anten panelowych s wykonywane w postaci sieci przewodzcych rur lub zamknitej powierzchni, tak aby parametry elektryczne anteny w minimalnym stopniu zaleay od tego co znajduje si poza ekranem. Zwraca si rwnie szczegln uwag na niski poziom promieniowania wstecznego (co najmniej -20 dB w stosunku do poziomu promieniowania gwnego). W przeciwnym przypadku, promieniowanie to przenikajc w sposb niekontrolowany przez masz interferuje z promieniowaniem gwnym ssiednich jednostek znieksztacajc wypadkow charakterystyk promieniowania. Parametry elektryczne anten panelowych Poziome charakterystyki promieniowania anten panelowych s optymalizowane pod ktem skadania anten o dooklnych charakterystykach poziomych. Optymalna byaby sektorowa charakterystyka panelu, tzn. taka aby w okrelonym przedziale kta azymutu (90 o lub 120o) charakterystyka miaa warto sta, natomiast poza nim promieniowanie powinno cakowicie zanika.
153

Poniewa realizacja takich charakterystyk jest niemoliwa, dy si tutaj do kompromisw jak to przedstawiono na rys. 23. Zaleno ksztatu charakterystyki od czstotliwoci powinna by minimalna.

idealnej anteny sektorowej

rzeczywistej anteny panelowej

Rys. 23. Pozioma charakterystyki promieniowania anteny panelowej

Stosujc anteny panelowe uzyskuje si wielorakie korzyci, ktre przedstawiaj si nastpujco: kierunkowe charakterystyki promieniowania panelu, a szczeglnie wizkowanie charakterystyki w przekroju pionowym powoduje z jednej strony zwikszanie zysku caej anteny, z drugiej strony zmniejsza poziom powstajcych w systemie wizek niepodanych skierowanych w kierunku Ziemi lub w kierunku zenitu; anteny panelowe charakteryzuj si znaczn obcialnoci energi w.cz. (10 kW i wicej), poniewa moc doprowadzona do panelu rozdziela si na szereg radiatorw; zintegrowane wewntrz panelu ukady zasilania zmniejszaj ilo koniecznych stopni podziau mocy w.cz. w zestawach antenowych, upraszczajc i obniajc koszty wykonania zewntrznych ukadw zasilania; zintegrowane wewntrz panelu ukady zasilania s opracowywane z uwzgldnieniem sprze pomidzy radiatorami, co powoduje, e impedancja wejciowa anten panelowych jest mao wraliwa na ssiedztwo innych paneli w zestawach antenowych. Na rys. 24 przedstawiono przykad wykonania anteny panelowej firmy ELTI-Elrad, a na rys. 25 jej charakterystyki promieniowania wyznaczone dla paszczyzny E i paszczyzny H. Szczeglnie charakterystyka promieniowania w paszczynie wektora E jest bliska optymalnej dla anten dooklnych, w ktrych panele s rozmieszone na bokach kwadratu.

154

Rys. 24. 2-dipolowa antena panelowa na zakres radiofoniczny UKF/FM

a) paszczyzna wektora E

d) paszczyzna wektora H

Rys. 25. Charakterystyki promieniowania anteny panelowej z rys. 24

4.15.5 Anteny offsetowe i paraboliczne

Ta grupa anten posiada najwikszy zysk i kierunkowo. Takie anteny s stosowane do pocze punkt-punkt (czyli do tworzenia linkw radiowych) oraz jako anteny klienckie, przy duzych odlegociach od AP. Anteny paraboliczne posiadaj dwie wersje, jedna z reflektorem symetrycznym, a druga z reflektorem offsetowym. W sieciach bezprzewodowych, rozpatrujc atwo montau, zdecydowanie lepsze s anteny paraboliczne symetryczne. W antenach parabolicznych offsetowych (podwietlonych) aby prawidowo skierowa o gwn charakterystyki anteny na inn anten, naley anten skierowa ku ziemi o warto kta offsetu (zwany te ktem podwietlenia, zazwyczaj wynoszcy 22-26 stopni) co czasem jest do kopotliwe, ze wzgldu na sposb mocowania. Dlatego z punktu widzenia montau lepsze s anteny paraboliczne proste lub anteny z reflektorem paraboidalnym (np. firmy Andrew 24dB 26T-2400, kod A7115, firmy Pacific Wireless A73302 25dB GRID56025, A73303 28dB GRID56028 Pacific). Z kolei anteny offsetowe, z racji tego i korzystaj z reflektora od typowych anten satelitarnych s duo tasze, a ich parametry elektryczne s te dobre. Przykadem s anteny FUSSION 2,4 GHz 21dB (A7134)

155

4.15.6 Anteny dooklne

Anteny dooklne s to anteny posiadajce w poziomie szeroko wizki rwn 360 stopni. W oziomie za kt poowy mocy zwykle nie przekracza 15 stopni. Anteny te s gwnie stosowane jako punkt bazowy w sieci typu punkt-wielopunkt. Przy zastosowaniu takiej anteny nie ma ju koniecznoci tworzenia w punkcie bazowym pocze kilku anten np. sektorowych, co wprowadzaoby dodatkowe tumienie na rozganikach. Przy projektowaniu cza z anten dookln naley pamita, e zbyt duy zysk moe by rdem zakce istniejcych ju sieci. Tak wic optymalna antena, to nie to samo co najmocniejsza. Podczas projektowania cza z anten dookln, naley szczeglnie pamita, aby anteny znajdoway si na zblionej wysokoci,
156

poniewa may kt poowy mocy w pionie moe powodowa, e emitowana wizka nie bdzie trafia w anten odbiorcz. Przykadem anten dooklnych s MA-WO24-8X 2.4-2.5GHz 7.5dB (kod A72112) firmy Mars czy np. PROETER 2,4 GHz 10dB (kod A72621)

4.15.7 Anteny sektorowe

Antena sektorowa to antena o szerokim kcie poowy mocy w poziomie i bardzo wskim w pionie. Zazwyczaj anteny te pracuj w zestawach po kilka anten poczonych tak, by w sumie daway koow charakterystyk promieniowania. Zazwyczaj kt poowy mocy w poziome wynosi 45, 60, 90, 120 a czasem 180 stopni. W pionie typowo 4-10 stopni. Anteny sektorowe stosowane s do pokrycia duych obszarw o duej gstoci ruchu. Klasyczn anten sektorow jest MA-WE24-6X 2.4GHz+MNT3 14dB Mars (kod A72114) czy MA-WE50-7X 5GHz + MNT-1 14dB Mars (kod A73111).

4.15.8 Anteny szczelinowe

Zazwyczaj anteny sektorowe i niektre dooklne wykonane s jako anteny szczelinowe. Budowa podstawowej wersji anteny szczelinowych jest do prosta. Antena skada si z kawaka paszczyzny przewodzcej i wycitej w niej szczeliny o takich samych wymiarach jak antena liniowa (np. poowa dugoci fali). Ciekaw cech takiej anteny jest polaryzacja dla szczeliny wycitej poziomo jest ona pionowa, a dla szczeliny wycitej pionowo jest ona pozioma. Charakterystyka takiej anteny jest kierunkowa, o kcie poowy mocy w poziomie rzdu 120 stopni i kcie poowy mocy w pionie rzdu 10 stopni. W tej technice mona te wykona anteny o
157

charakterystyce pseudo-dooklne, poprzez wycicie szczelin z obu stron falowodu anteny. Ten typ anteny dooklnej ma charakterystyk typu 2*120 stopni.

4.15.9 Anteny adaptacyjne przyszo sieci radiowych

Anteny adaptacyjne to, tak naprawd ukad anten gdzie moliwe jest sterowanie ich charakterystyk. Moliwe staje si np. naprowadzenie gwnej wizki anteny na stacje klienck (jak rwnie naprowadzenie gwnej wizki anteny stacji klienckiej na stacj bazow), co pozwala na optymalizacj warunkw pracy sieci, ogranicza zakcenia interferencyjne czyli poprawia wykorzystanie widma. Adaptacyjny ukad antenowy skada si z kilku elementw rozmieszczonych przestrzennie i poczonych za pomoc ukadu sumujco-decyzyjnego, ktry stosowanie do odbieranego sygnau i jego parametrw zmienia wspczynniki przetwarzania sygnaw z poszczeglnych elementw antenowych, tym samym zmieniajc charakterystyk wypadkow. Jednym z przykadw takiej anteny jest antena z fazowan matryc. Idea takich anten znana jest od do dawna, cho niektrzy producenci anten WLAN reklamuje jako nowo, uywajc, zgodnie z mod, nazwy anteny inteligentne.

158

4.15.10 czenie anten na 2,4 GHz

Rozganiki (splitery) pozwalaj podczy kilka (2-4) anteny do jednego punktu dostpowego. Zazwyczaj stosuje si je w sytuacji gdy potrzebujemy uksztatowa charakterystyk promieniowania (zasig) stacji bazowej, np. gdy z jednej strony jest potrzeba skierowania gwnej wizki promieniowania anteny w gr. Rozganik dwuwyjciowy (kod E842802) pozwala na podczenie do jednego wyjcia punktu dostpowego dwch anten. Na przykad mona poczy anten kierunkow 26T-2400 o zysku 26 dB firmy Andrew (kod A7115) z anten panelow MIDI o zysku 13 dB (kod A72232).

Do czsto potrzeba uksztatowa charakterystyk anten, co mona osign np. przez podczenie do jednego urzdzenia dwch anten, np. kierunkowych ATK16/2,4 (kod A7124) lub sektorowych. Kluczowym problemem jest zapewnienie dopasowania, dlatego poczenie wprost dwch anten jest bdem (moe si zdarzy e taki ukad bdzie jako dziaa, moe te doj do uszkodzenia nadajnika). Przy takim poczeniu impedancja linii widziana od strony poszczeglnych urzdze jest rna od 50 omw, a skutki tego s trudne do przewidzenia. Jednym z nich moe by zmniejszenie zasigu, za wzgldu na to i dua cz mocy, zamiast by wypromieniowana przez anten, bdzie odbita do nadajnika. Dlatego naley stosowa rozganiki (splitery, sprzgacze bo pod takimi nazwami mona spotka te urzdzenia) gdy tylko one zapewniaj dopasowanie.

159

4.15.11 Anteny WiMAX

Anteny pracuj w pamie 3400-3700 MHz, zabezpieczajc pokrycie praktycznie caego pasma WiMAX. Wszystkie anteny s wyposaone w gniazdo N. Jednym z urzdzen ktre moe by stosowane z tymi antenami jest Libra MX (http://www.wi-lan.com/products/libramx.htm). Libra MX to system pozwalajcy na budow sieci punkt-wielopunkt pracujcy w pamie 3,5 GHz. Pozwala na uzyskanie transmisji na odlego do okoo 30 km od stacji bazowej w przypadku widocznoci radiowej, i okoo 2km przy jej braku.

4.16. Testowanie medium radiowego

Do rozwizywania problemw wystpujcych podczas transmisji i propagacji sygnaw radiowych zarwno w bezprzewodowej komunikacji stacjonarnej (DECT), jak i sieci ruchowej (GSM) su analizatory widma. Ze wzgldu na olbrzymi zakres uywanych czstotliwoci do komunikacji za porednictwem fal radiowych (od 0,1 MHz do 300 GHz) w praktyce istnieje wiele rodzajw analizatorw widma, z przeznaczeniem do rejestracji i analizy sygnaw konkretnych aplikacji bezprzewodowych. Przenone i lekkie analizatory do pracy w terenie powinna cechowa pewna uniwersalno pomiarowa, lecz pozbawiona nadmiernej przesady w liczbie oferowanych funkcji i szerokoci testowanych pasm. Integrowanie w jednym przyrzdzie pomiarw sygnaw pochodzcych z wielu pasm radiowych i rnorodnych funkcji nie jest celowe (z wyjtkiem nielicznych przypadkw bada czystoci radiowej rodowiska i szkodliwoci zakce przemysowych), gdy taka uniwersalno skutkuje niepotrzebnie wysok cen analizatora i skomplikowaniem jego obsugi. Ponadto parametry techniczne uniwersalnego urzdzenia zwykle nie mog by tak dobre jak miernikw z mniejsz liczb funkcji i przeznaczeniem do badania konkretnych zakresw radiowych.

160

Przydatno analizatora widma do konkretnych aplikacji okrela dokadno i powtarzalno jego pomiarw, wymaganych dla co najmniej nastpujcych parametrw sygnau radiowego: pomiar mocy w kanale radiowym; szeroko zajmowanego pasma; poziom sygnaw zakcajcych w kanale radiowym i poza nim; pomiar czstotliwoci sygnau i znieksztace harmonicznych; pomiar gbokoci modulacji lub dewiacji; pomiar tumienia toru; pomiar natenia sygnaw pokrycia obszarowego w celu rejestracji charakterystyk antenowych. Do poszukiwanych i czsto stosowanych funkcji dodatkowych analizatorw widma, zwykle uruchamianych jednym przyciskiem, nale: generowanie normalnych znacznikw czstotliwoci i czasu, generowanie znacznikw rnicowych, automatyczne poszukiwanie najwikszych wartoci sygnau, centrowanie sygnau na ekranie testera, atwe konfigurowanie limitw i ogranicze, szybkie (automatyczne) diagnozowanie typu dobry/zy i inne. Niekwestionowane osignicia w konstrukcji analizatorw sygnaw radiowych maj firmy: Tektronix, Rohde & Schwarz, Wavetek Wandel & Goltermann.

4.17. Osprzt WiFi

KABEL KONCENTRYCZNY H-155 Niskotumienny (45dB/100m), cienki (6mm) i elastyczny kabel do trnsmisji sygnaw 2.4GHz. Polecany do instalacji abonenckich i pomiarowych. Moliwo instalacji kocwek typu N, SMA, RSMA i TNC. 161

KABEL KONCENTRYCZNY H-1000 Niskotumienny (22dB/100m) kabel do transmisji sygnaw 2.4GHz. rednica 11mm, sztywny. Polecany przy instalacjach stacji bazowych. Moliwo instalacji kocwek typu N. Podczenie do innych zcz wymaga zastosowania konektora.

Zcze N mskie (wtyk) na kabel H-1000 skrcane

Zcze N eskie (gniazdo) na kabel H-1000 skrcane

Zcze N mskie (wtyk) na kabel H-155 zaciskane

162

Zcze N mskie (wtyk) na kabel H-155 skrcane

Zcze N eskie (gniazdo) na H-155 zaciskane

Zcze RSMA (wtyk) na kabel H-155 zaciskane

Zcze RSMA (wtyk) na kabel RG-58 zaciskane

163

Konektor RSMA-Nz Konektor umoliwia podczenie kabli zakoczonych zczem typu Nm do urzdze wyposaonych w gniazda RSMA (DLink, Realtek). Wymagany przy zastosowaniu kabli H-1000. Dostpny rwnie w wersji ze zczem Nm.

Konektor RSMA-Nm Konektor umoliwia podczenie kabli zakoczonych zczem typu Nz do urzdze wyposaonych w gniazda RSMA (D-Link, Realtek). Wymagany przy zastosowaniu kabli H-1000. Dostpny rwnie w wersji ze zczem Nz.

Kabel H-155 MCCARD-Nz Kabel umoliwia bezporednie podczenie anteny do kart AVAYA/ORINOCO. Minimalne tumienie. Polecany do stacji bazowych. Dostpna opcja Nm.

Konektor SMA-Nm Do niektrych produktw Compaq. Konektor MCCARD-Nm Konektor umoliwiajcy podczenie do kart AVAYA/ORINOCO kabli ze zczem Nz. Tumienie ok. 2dB. Konektor Nm-Nm Do zastosowa testowych. Konektor Nz-Nz Do zastosowa testowych. 164

4.18. Standardy WLAN

WLAN (ang. Wireless Local Area Network) jest to technologia pozwalajca budowa bezprzewodowe sieci danych niskim kosztem, o zadowalajcych parametrach i sporych zasigach. Dodatkow zalet tej technologii jest krtki czas potrzebny na zbudowanie sieci. W opracowaniu opisze standardy: 802.11a standard na pasmo 5 GHz, przepywnoci do 54 Mbit/s; 5,150 5,350 GHz i 5,470 5,725 GHz 802.11b standard na pasmo 2,4 GHz, przepywnoci do 11 Mbit/s; 2,4 2,483 GHz 802.11g standard na pasmo 2,4 GHz, przepywnoci do 54 Mbit/s; 2,4 2,483 GHz Jednak w zakresie tej techniki mona si spotka rwnie ze standardami: 802.11f IAPP Inter Access Point Protocol wsppraca midzy punktami dostpowymi 802.11i standard definiujcy nowe metody zabezpiecze sieci bezprzewodowej 802.11n Wimax - standard dla sieci wysokich przepywnoci ponad 108 Mbit/s, wykorzystuje techniki MIMO 802.11e standard definiujcy QoS - wsparcie dla jakoci usug Zasig sieci bezprzewodowej Naley zda sobie spraw, e zasig sieci bezprzewodowej zaley od wielu czynnikw, na niektre z nich moemy mie wpyw a inne s nieznane. Zasig sieci zaley do: czynnikw zwizanych z zastosowanymi urzdzeniami: moc wyjciowa urzdzenia (podaje producent urzdzenia), tumienie kabli (podaje producent kabla), zysk anten (podaje producent anteny), czuo urzdzenia (podaje producent urzdzenia), od czynnikw zewntrznych tumienie midzy antenami (mona oszacowa na podstawie modelu FSL); zakcenia od innych urzdze (nie da si ich przewidzie naley uwzgldni pewien zapas mocy kompensujcy te zakcenia). wpywu ewentualnych przeszkd (cian, stropw, drzew itp.) Tak wic chcc wiedzie, na jak odlego bdzie dziaaa nasza sie naley zgromadzi powysze informacje i dokona prostych oblicze podanych w dalszej czci poradnika.

4.19. Strefa Fresnela

Strefa Fresnela (czyt. frenela) to jedno z najwaniejszych poj pojawiajce si w tematyce radiowej z ktrym koniecznie trzeba si zapozna. Jest ni obszar aktywnie uczestniczcy w przenoszeniu energii sygnau radiowego. Ksztat tego obszaru w przekroju wzdunym jest elips, a w przekroju poprzecznym jest okrgiem. Promie tego okrgu zmienia si na dugoci caego cza radiowego i przyjmuje warto maksymaln w poowie odlegoci midzy antenami. Najwiksze znaczenie ma pierwsza strefa Fresnela, gdy to wanie w niej przenoszona jest prawie caa energia sygnau radiowego.

165

Ksztat strefy Fresnela. R1 jest to promie I strefy.

gdzie: dkm = d1km+d2km, jest to odlego midzy masztami d1km odlego od pierwszej anteny w km d2km odlego od drugiej anteny w km

le wykonana instalacja. Instalator nie zapewni widocznoci radiowej anten. cze nie dziaa.

Kolejny przykad le wykonanej instalacji. Obecno przeszkd w pierwszej strefie Fresnela powoduje, e cze radiowe nadal nie dziaa.

166

Instalacja wykonana poprawnie. Widoczno anten i brak przeszkd w pierwszej strefie Fresnela. cze zostao zestawione. W praktyce zapewnienie czystoci 60% I strefy Fresnela gwarantuje minimalne starty mocy. Tab. Zaleno promienia I strefy Fresnela w funkcji dugoci cza radiowego dla systemw dziaajcych na czstotliwoci 2,4GHz oraz 5GHz. Dugo cza radiowego [km] 0,1 0,2 0,5 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 60% promienia I strefy Fresnela [m] 2,4 GHz 1,1 1,5 2,4 3,4 4,7 5,8 6,7 7,5 8,2 8,9 9,5 10,1 10,6 5 GHz 0,7 1,0 1,6 2,3 3,3 4,0 4,6 5,2 5,7 6,1 6,6 7,0 7,3

4.19.1 Krzywizna ziemi

W przypadku dystansw wynoszcych par kilometrw i wicej, naley uwzgldnia krzywizn ziemi. Dla dystansu 5 km wysoko przeszkd w rodku cza wzrasta o 1 m, a dla dystansu 10km ju o 4 m. Anteny powinna by zawieszona na wysokoci, speniajcej warunek: zawieszenie anteny = wysoko najwyszej przeszkody na torze + 0,6 R1 + krzywizna ziemi

167

Przy duych odlegociach naley stosowa bardziej dokadne metody wyznaczania wysokoci zawieszenia anten, bazujce na profilu hipsometrycznym terenu oraz metodach uwzgldniajcych refrakcj wizki radiowej.

4.19.2 Tumienie w deszczu i w gazie

Zjawiska te powszechnie uznawane za niekorzystne dla dziaania systemw radiowych, w praktyce dla systemw WLAN 2,4GHz oraz 5GHz s nieszkodliwe.

4.19.3 Model FSL i tumienie w wolnej przestrzeni

Problem sprawia oszacowanie tumienia midzy nadajnikiem a odbiornikiem. Gdy projektujemy cze zewntrzne moemy skorzysta z modelu FSL, aby oszacowa to tumienie. Model FSL to model propagacji w wolnej przestrzeni, ktry zakada e: midzy nadajnikiem a odbiornikiem nie ma przeszkd, do odbiornika nie dochodz fale odbite, nie jest przysonita 1 strefa Fresnela, model nie uwzgldnia wpywu zanikw ani zakce zewntrznych, Tumienie wolnej przestrzeni jest definiowane jako strata sygnau na skutek sferycznego rozpraszania fal radiowych w przestrzeni. FSL dla czstotliwoci 2,4 GHz dane jest wzorem: Lp (dB) = 100 + 20log10 D, gdzie D odlego FSL dla czstotliwoci 5,4 GHz dane jest wzorem: Lp (dB) = 106 + 20log10 D, gdzie D odlego

4.19.4 Tumienie w wolnej przestrzeni i regua 6dB

Sygna radiowy propagujc w przestrzeni ulega osabieniu, w miar jak oddala si od anteny nadawczej. Wyznaczenie poziomu tumienia sygnau radiowego jest kolejnym krokiem w projektowaniu czy radiowych. Dugoc cza w km 0,1 0,2 0,5 1 2 3 4 Tumienie wolnej przestrzeni [dB] 2,4 GHz 5 GHz 80,4 86,4 94,4 100,4 106,4 109,9 112,4
168

86,4 92,4 100,4 106,4 112,4 116 118,5

5 6 7 8 9 10

114,4 116 117,3 118,5 119,5 120,4

120,4 122 123,3 124,6 125,5 126,4

Regua 6dB mwi, e dwukrotny przyrost odlegoci powoduje wzrost tumienia sygnau o 6dB, a dwukrotny spadek odlegoci powoduje spadek tumienia sygnau o 6dB. Prostota tej reguy pozwala na szybkie zapamitanie zalenoci tumienia sygnau radiowego w funkcji odlegoci. Wystarczy zapamita, e na dystansie 1km w pamie 2,4GHz tumienie wynosi 100dB. Czyli po zastosowaniu reguy 6dB dla 2, 4, 8km otrzymuje si wartoci tumienia: 106, 112, 118dB. Dla odlegoci 500m, 250m, 125m tumienie wyniesie: 94, 88, 82dB. Regua 6dB take stosuje si do pasma 5GHz i innych, przy czym tumnie w pamie 5GHz dla odlegoci 1km wynosi 106dB, czyli widzimy, e regua 6dB przekada si take na czstotliwoci.

4.19.5 Obliczenia RSL

Podstaw do obliczenia zasigu jest zrobienie bilansu cza radiowego i obliczenie poziomu odbieranego sygnau RSL:

Skadniki bilansu energetycznego TSLdBm poziom sygna na zaciskach nadajnika (moc nadajnika) RSLdBm poziom sygnau na wejciu odbiornika FSLdB starty sygnau w wolnej przestrzeni GTdBi zysk anteny nadawczej GRdBi zysk anteny odbiorczej CLT starty sygnau w przewodzie i w zczach CLR - starty sygnau w przewodzie i w zczach

Nadajnik wysya sygna wielkiej czstotliwoci do przyczonego kabla z moc TSLdBm. Sygna po przejciu do zaciskw anteny nadawczej ulega stumieniu o warto CLT. Nastpnie antena wypromieniowuje sygna i jednoczenie ogniskuje go w kcie poowy mocy, uzyskujc w ten sposb efekt wzmocnienia. Po przebyciu odlegoci dkm fala radiowa ulega osabieniu o FSLdB. Antena
169

odbiorcza zamieniajc fal elektromagnetyczn na sygna w.cz. zwiksza jego poziom o GRdBi. Sygna po przejciu przez kabel do odbiornika pojawia si na jego zaciskach przyjmujc warto RSLdBm. RSLdBm = TSL CLT + GTdB FSL + GRdB - CLR

Aby uodporni si na zjawisko chwilowego spadku mocy sygnau wprowadza si do oblicze parametr e, tj. margines na zanik. Typowa jego warto wynosi 10dB.

FM = RSL- RSLFM

RSLFM jest to poziom odbieranego sygnau w zaniku. Jeeli chcemy aby RSLFM = - 80dBm to wymaga si aby projekt cza radiowego by wykonany na RSL = - 70dBm Naszym celem jest dobranie takich anten, aby uzyska przez wikszo czasu wymagany poziom sygnau - 80dBm. Wikszo urzdze bezprzewodowych WLAN pracuje wtedy z najwiksz prdkoci.

4.19.6 Przykad doboru sprztu WiFi

Anteny na pasmo 2,4GHz charakteryzuj si zyskiem z przedziau od 7dBi do 24dBi. Powszechnie stosowanym typem kabla na to pasmo jest H-155 E1170 o tumiennoci 49,6dB/100m oraz H-1000 E1192 o tumiennoci 21,5dB/100m. W pamie 5GHz anteny osigaj zyski energetyczne 10dBi - 27dBi. S to wic zyski nieco wysze od pasma 2,4GHz. Stosowanym kablem do tego pasma jest np. CNT-400 E1162o tumiennoci 33dB/100m lub dla krtszych odcinkw RF -240 E1181 do ktrego pasuj zcza od H155. Chcemy zestawi cze na odlego 2km i uzyska moliwie jak najlepsze parametry poczenia. Dysponujemy urzdzeniami promieniujcymi z mocami 18dBm. Dugo kabla czcego anten z urzdzeniem WLAN po obu stronach poczenia wynosi 7m. Z tabelki doboru zyskw anten odczytujemy, e dla tego typu parametrw suma zyskw GT i GR powinna by nie mniejsza ni 21,65. Z nastpnej tabelki odczytujemy, e naley uy anten ATK8 A7120 Uwaga. Niektrzy producenci ze wzgldw marketingowych celowo zawyaj zyski energetyczne anten. Moe prowadzi to do sabego dziaania czy radiowych budowanych w oparciu o takie anteny, czstego spadku szybkoci transmisji danych, a momentami nawet do utraty pocze. Najlepiej uywa anten, ktre zostay przebadane w laboratorium i posiadaj odpowiednie dokumenty z tych bada. Poza tym istnienie w ssiedztwie duej iloci sieci bezprzewodowych moe prowadzi do degradacji naszego sygnau. Dlatego czasami warto dodatkowo zaostrzy kryterium na FM i przyj FM=20dB.

170

Tabela doboru zyskw anten, gdy dana jest dugo cza, parametry nadajnika oraz typ i dugo kabli

171

Powysze rozwaania s tylko teoretycznymi dywagacjami. W praktyce naley zawsze mie na uwadze, e moc promieniowana w pamie 2,4 GHz nie moe przekracza 100 mW EIRP (20 dBm). Std realne zasigi sieci nie bd wiksze ni maksymalnie 2 km. Ponadto trzeba zwrci uwag, e korzystniej jest uy nadajnika o mniejszej mocy, za to silniejszej anteny, ni mocnego nadajnika i anteny o maym zysku.

4.20. Wspczynnik EIRP

Czy stosujc anten o dowolnym zysku energetycznym nie amiemy prawa? Naley podkreli, e przepisy nie podaj informacji o istnieniu granicznej wartoci zysku, ktrej przekroczenie jest niedozwolone. Dlaczego wic jedna osoba moe mie anten o zysku 15dBi, podczas gdy inna po instalacji anteny o zysku 10dBi ju amie prawo? Dlaczego, niektre firmy podaj w wiadectwach zgodnoci anten o zysku 15dBi, podczas gdy inne anteny o zysku 10dBi? Odpowied na to pytanie wynika wprost z jednego z paragrafw rozporzdzenia Ministra Infrastruktury, dotyczcego maksymalnej dopuszczalnej wartoci promieniowanej mocy EIRP. Bez pozwolenia radiowego mona uywa instalacji radiowych nieprzekraczajcych wartoci EIRP 100mW, czyli 20dBm dla pasma 2,4 GHz oraz 1 W (30 dBm) dla pasma 5,47 5,725 GHz. T sam moc EIRP mona uzyska na wiele sposobw:

EIRP[dB] = Moc nadajnika dBm (tumienie zczek dB + tumienie kabla dB) + zysk anteny dBi <= 20dBm (dla 2,4 GHz)

EIRP[dB] = Moc nadajnika dBm (tumienie zczek dB + tumienie kabla dB) + zysk anteny dBi <= 30dBm (dla 5 GHz)

Aby nie przekroczy granicznej wartoci EIRP, naley dobra stosowne parametry: moc nadajnika, rodzaj kabla, jego dugoci zysk anten.
172

Trzeba zauway, e znacznie korzystniejsze jest uycie nadajnika o mniejszej mocy z anten o wikszym zysku ni nadajnika o duej mocy i anteny o maym zysku. Dlaczego ? Ot z punktu widzenia bilansu cza w dowolny sposb mona uzyska dany poziom mocy promieniowanej, ale stacja bazowa jest nie tylko nadajnikiem, ale rwnie odbiornikiem, a wwczas, gdy odbiera sygna od klienta, nie ma znaczenia jak ma moc, tylko liczy si jej czuo oraz zysk anteny. Tak wic zysk anteny liczy si zarwno podczas nadawania jak i odbioru, a moc nadajnika tylko podczas nadawania. Osobn kwesti jest wykorzystywana moc promieniowana. Zwykle wydaje si, e im wiksza tym lepsza. Zawsze naley nadawa z moc optymaln, dostosowan do rozmieszczenia klientw. Zbyt dua moc nadawana to niepotrzebne wysyanie swojego sygnau poza obszar naszej dziaalnoci. Przez to moemy zakca sieci, ktre dziaaj w dalszej odlegoci. Bdziemy te naraa si na ataki na nasz sie przez osoby znajdujce si w oddali, trudne wwczas do zlokalizowania. Zyski anten klienckich rwnie powinny by dobrane optymalnie. Klient, ktry posiada bardzo mocn anten, a stacj bazow ma blisko, oczywicie bdzie mia mocny sygna ze swojej anteny, ale jednoczenie podczas nadawania moe zakca inne sieci, nawet w duej odlegoci, ale poza tym bdzie on widzie te sieci, co za tym idzie bdzie widzia je jako dodatkowy szum (wikszy szum to wiksza liczba bdw i mniejsza prdko transmisji) lub te bdzie wspdzieli z nimi medium transmisyjne co zaowocuje mniejsz prdkoci. Stacje, z mniejszymi antenami, bd widziay tylko swoj stacj i nie bd miay takich problemw.

4.20.1 Kanay radiowe WiFi

Pasmo 2,4GHz skada si z 13 kanaw, z czego tylko 3 kanay s niezalene od siebie. Oznacza to, e w danym miejscu mog pracowa co najwyej tylko trzy sieci WLAN. Instalator zanim rozpocznie budow systemu WLAN powinien si zorientowa, czy s jeszcze wolne kanay radiowe. W przypadku wolnych zasobw, naley wybra kana radiowy o najmniejszym poziomie szumw.

4.20.2 Dobr polaryzacji

Istniej dwie popularne odmiany polaryzacji: koowa i liniowa. Polaryzacja koowa oznacza, e koniec wektora natenia pola elektrycznego zakrela w przestrzeni koo. Polaryzacja koowa moe by albo prawoskrtna, albo lewoskrtna. Systemy radiowe o polaryzacji prawoskrtnej nie oddziaywaj na systemy o polaryzacji lewoskrtnej.
173

W przypadku polaryzacji liniowej wektor natenia pola elektrycznego drga tylko w jednej paszczynie. Jest to paszczyzna albo pozioma, albo pionowa. Systemy radiowe o polaryzacji poziomej nie oddziaywaj na systemy o polaryzacji pionowej. S to bowiem polaryzacje ortogonalne. Cecha ta pozwala podwoi iloci systemw radiowych wystpujcych w jednym miejscu. Uwaga. Nie wolno uywa anten o polaryzacjach ortogonalnych w zestawianym czu radiowym, tzn. nie wolno, aby po jednej stronie cza instalator uy anteny o polaryzacji poziomej, a po drugiej stronie cza anteny o polaryzacji pionowej. Jeli chodzi o moliwo wsppracy anten o polaryzacji koowej z antenami o polaryzacji liniowej, to jest to moliwe ale traci si wtedy 3dB na mocy sygnau.

4.20.3 Szumy
Szumy s niepodanymi sygnaami radiowymi, ktrych nasilenie moe prowadzi do pogorszenia pracy cza radiowego, a nawet do jego cakowitego unieruchomienia. Nawet dobrze zbilansowane cze radiowe moe okaza si bezuyteczne na wskutek obecnoci wysokiego poziomu szumw. Na warto poziomu szumw projektant nie ma wpywu. Czy mona wic si broni przed szumami? Najprostszym sposobem obrony przed szumami jest zestawienia poczenie na innym kanale radiowym. Innym sposobem jest dobranie anten o wikszym zysku, aby poprawi stosunek sygnau do szumu (SNR signal noise ratio).

Szybko pracy cz radiowego zaley od poziomu mocy odbieranego sygnau i stosunku sygnau do szumu (na rysunku oznaczone jako signal strength i signal quality). Aby cze pracowao z maksymaln szybkoci 11Mbit/s wskanik powinien znale si na zielonym polu (Excellent). Jeeli poziom szumu wzronie w kanale to nawet wysoka warto odbieranej mocy sygnau nie uchroni nas przed spadkiem przepywnoci.

174

4.20.4 Efektywna przepywno

Poniewa system WLAN opiera si na technice dostpu CSMA/CA oraz korzysta z techniki wysyania potwierdze ACK, w efekcie uytkownik kocowy przyczony np. czem 11Mbit/s do sieci odczuwa, e ruch przenoszony takim czem (np. transfer plikw) jest na poziomie 5Mbit/s. Efektywna przepywno czy WLANowych jest dwukrotnie nisza ni szybko cza radiowego.

4.20.5 Tryby pracy punktu dostpowego

Punkt dostpowy (access point) moe pracowa w kilku rnych trybach. Kady tryb charakteryzuje si obsug specyficznych urzdze.

4.20.6 Problemy z sieciami WLAN.

175

4.21. WLAN w domu jednorodzinnym

Uytkownik, ktry posiada dostp do Internetu w domu jednorodzinnym, czsto chciaby mie moliwo korzystania z Sieci w rnych punktach domu lub caej posesji, np. garau, czy w ogrodzie. Do realizacji takiego zamierzenia idealnie nadaj si sieci bezprzewodowe (WLAN) w standardzie 802.11b/g. W przypadku trudnoci z pooeniem instalacji kablowej w domu sie bezprzewodowa rwnie rozwizuje problem przyczenia wikszej liczby komputerw domowych do Sieci. W zalenoci od tego, w jaki sposb dostarczany jest Internet do domu, mamy rne warianty instalacji. Wariant I - Internet dostarczany poprzez telewizj kablow lub lokalnego dostawc (ISP) za pomoc kabla ethernetowego lub modemu kablowego z wyjciem ethernetowym. W takich przypadkach potrzebujemy ruter z wejciem WAN w postaci portu RJ-45 Ethernet. S to np. Rutery: - Eminent EM-4032 N2606, - Planex BLW-54PM N2645, - Linksys WRT54GS N2651, - Linksys WRT54GL N2652, - Zioncom IP0418A N2655, - WA2204A N2657. Urzdzenia te pozwalaj na przyczenie 4 komputerw kablowo oraz do kilkunastu bezprzewodowo. Kabel od dostawcy podczamy do portu WAN (Internet), komputery, ktre chcemy przyczy przewodowo podpinamy do odpowiednich portw switcha, natomiast pozostae komputery wyposaamy w karty bezprzewodowe aby czyy si z punktem dostpowym wbudowanym w urzdzenie.

Internet dostarczany za pomoc Ethernetu

176

Wariant II - Internet dostarczany w technologii ADSL (np. Neostrada tp). Powinnimy uy urzdzenia: - Asmax 804gu N2601, - Eminent EM-4114 N2607. Integruj one bowiem modem ADSL, ruter, switch oraz punkt dostpowy. Komputery podczamy analogicznie jak w poprzednim przykadzie za pomoc kabla ethernetowego do switcha oraz bezprzewodowo do punktu dostpowego. Wariant III - Internet dostarczany bezprzewodowo za pomoc zestawu antena kierunkowa + karta bezprzewodowa w komputerze. Trzeba wykorzysta co najmniej dwa urzdzenia. Najpierw do anteny kierunkowej, w miejsce karty bezprzewodowej, naley przyczy punkt dostpowy dziaajcy w trybie klienta (APClient) np. - Planex GW-AP54SP N2626, - AWAP-603 N2643, - Planex GW-AP54SGX N2710. Przy czstotliwoci 5GHz moemy uy nastpujcych urzdze: - WL-5000AP N2505, - Compex WP54AG N2520. Nastpnie wyjcie ethernetowe trzeba podczy z ruterem bezprzewodowym np. - Eminent EM-4032 N2606, - Planex BLW-54PM N2645, - Linksys WRT54GS N2651, - Linksys WRT54GL N2652, - Zioncom IP0418A N2655, - WA2204A N2657. Otrzymujemy sytuacj jak w przykadzie pierwszym.

Internet dostarczany drog radiow Wariant IV - Internet dostarczony bezprzewodowo. Niektre Access Pointy posiadaj bardzo przydatn funkcj Wireless Routing Client, ktra umoliwia nam konfiguracj portu radiowego jako port WAN, znajdujcy si standardowo w ruterach. Co to oznacza? e tak odbierany sygna drog radiow moemy nastpnie za pomoc wbudowanego rutera podzieli na dostpne w tym urzdzeniu porty LAN. Plusem takiej konfiguracji jest jedno urzdzenie, ktre bdzie spenia funkcj dwch. Moemy stworzy swoj podsie, zabezpieczy j oraz dowolnie konfigurowa. Urzdzenia ktre posiadaj tak funkcj to: - Compex WP54AG N2520, - Zioncom IP0418A N2655.
177

Dodatkowo urzdzenie Compex WP54AG N2520 dziki dualnemu radiu moe pracowa i spenia funkcj Wireless Routing Client w dwch dostpnych czstotliwociach- 2,4 oraz 5GHz.

Praca AP Compex WP54AG w trybie Wireless Routing Client

4.21.1 Do czego potrzebny jest ruter ?

Dostawca Internetu zwykle przydziela uytkownikowi tylko jeden adres IP, a gdy ten chce podczy wiksz liczb komputerw moe albo poprosi dostawc o dodatkowe adresy (wwczas ruter nie bdzie potrzebny), albo wykorzysta ruter z funkcj translacji adresw NAT. Poniewa dostawca nie zawsze ma moliwoci przydzielania dodatkowych adresw czsto jest potrzeba wykorzystania wanie rutera. Podstawowa konfiguracja rutera polega na ustawieniu adresu WAN otrzymanego od dostawcy internetowego, zmianie domylnych hase, w razie potrzeby ustawienie adresu MAC dla portu WAN (opcja WAN MAC Clone), zdefiniowaniu adresu lokalnego adresu bramy dla pozostaych komputerw w sieci domowej. Naley ponadto skonfigurowa punkt dostpowy: wybra odpowiedni kana, ustawi identyfikator SSID, ustawi szyfrowanie transmisji (najlepiej w standardzie WPA) i przydzieli klucze szyfrujce. Kady z modeli pozwala na rne dodatkowe funkcje, ktre mona konfigurowa w miar poznawania sprztu.

4.21.2 Jak usytuowa punkt dostpowy ?

Od umieszczenia punktu dostpowego zaley zasig sieci radiowej w domu i okolicy. Oglna zasada dziaania sieci radiowych w pomieszczeniach mwi, e sygna ostatecznie ma jeszcze uyteczny poziom po przejciu przez 3 ciany lub 2 stropy. Tak wic optymalnie jest punkt dostpowy postawi w okolicy, gdzie najczciej korzysta si z sieci bezprzewodowej (np. salon, sypialnia). Jeeli sie ma by uywana w caym domu, to najlepiej jest umieci punkt dostpowy w geometrycznym rodku domu. Jeeli jednak zaley nam na pokryciu sygnaem rwnie ogrodu urzdzenie powinno by usytuowane przy oknie. Istnieje wwczas moliwo, e w najbardziej odlegych pomieszczeniach w domu sygna moe by zbyt saby. Generalnie bez wykonania prb w konkretnym przypadku nie da si w prosty sposb oszacowa zasigu i poziomu sygnau. Wykonanie prby jest najbardziej miarodajne i od razu daje sprawdzony wynik. Jeeli zaley nam na pokryciu zasigiem caego domu i ogrodu, a umiejscowienie punktu dostpowego przy oknie nie daje takiego efektu moemy sprbowa zrobi pewn sztuczk z dwoma antenami.

4.21.3 Dlaczego niektre urzdzenia maj dwie anteny ?

Cz urzdze bezprzewodowych zaopatrzona jest w dwie anteny prtowe, inne za tylko w jedn anten. Urzdzenie, ktre posiada dwie anteny wykorzystuje je w specyficzny sposb w celu poprawy jakoci sygnau. Jest to tak zwany odbir zbiorczy (diversity).
178

Polega on na tym, e odbiornik sprawdza z ktrej anteny odbierany sygna jest mocniejszy i ten przekazywany jest do dalszego przetwarzania. T sam anten wybiera nastpnie do wysyania swoich danych. Zalety z wykorzystania tego trybu widoczne bd gwnie w pomieszczeniach, gdzie fale radiowe ulegaj licznym odbiciom od cian, sprztw, ludzi. Jeeli odbiornik posiada tylko jedn anten, to moe si zdarzy, e fala dochodzca do anteny zostanie naoona na inn fal, ktra zostaa odbita i z pewnym opnieniem dotara do odbiornika dusz drog. Taka sytuacja moe powodowa zaniki sygnau, a co za tym idzie spadek przepustowoci poczenia. Natomiast, gdy urzdzenie posiada dwie anteny, to w podobnej sytuacji, jeli przy jednej z anten nastpi zanik sygnau, to istnieje bardzo dua szansa, e do drugiej anteny sygna dotrze niestumiony i ten wanie bdzie odebrany. Naley zaznaczy tutaj ponownie, e punkt dostpowy za kadym razem sprawdza, z ktrej anteny jest lepszy sygna i tej anteny uywa, tak wic nie jest moliwe wykorzystywanie niezalenie dwch anten jednoczenie. Jednak sztuczka, o ktrej wspomniano wczeniej, pozwala w pewien sposb nacign to stwierdzenie. Wracajc do przykadu, gdy chcielibymy pokry zasigiem radiowym cay dom i dodatkowo ogrd moemy umiejscowi punkt dostpowy w centralnym miejscu domu. Do jednego z wyj antenowych przymocowa fabryczn anten prtow, ktra bdzie obsugiwaa dom, a do drugiego wyjcia antenowego podczy anten panelow z odpowiednim kablem (Antena ATK-P1 A7130). Anten wyprowadzamy na zewntrz domu lub instalujemy przy oknie kierujc w stron ogrodu. Przy takiej konfiguracji mamy moliwo korzystania z sieci bezprzewodowej w domu lub w ogrodzie. Zgodnie z tym, co napisano powyej, nie bdzie moliwa jednoczesna praca dwch klientw bezprzewodowych jednego w domu a drugiego w ogrodzie, gdy punkt dostpowy bdzie musia wybiera, czy uywa anteny prtowej czy panelowej. Efekt zwykle jest taki, e poczenie moe by zestawione, ale bdzie niestabilne. Jednak kilku uytkownikw bezprzewodowych w domu moe pracowa jednoczenie, poniewa wszystkich bdzie obsugiwa ta sama antena. Podobnie nie powinno by problemw z obsug wikszej liczby osb w ogrodzie.

4.21.4 Jak skonfigurowa karty bezprzewodowe?

Konfiguracja karty bezprzewodowej nie jest trudnym zadaniem. Wykonujc polecenia z instrukcji obsugi zainstalujemy odpowiednie sterowniki. Nastpnie naley ustawi odpowiedni adres IP, adres bramy (naszego rutera), tryb pracy z infrastruktur, SSID punktu dostpowego, klucze szyfrujce. Wybierajc karty naley zwrci uwag czy obsuguj te same metody szyfrowania co punkt dostpowy. Zwykle jest to tylko starszy WEP, lub zarwno WEP jak i lepszy WPA. Jeeli i karty i punkt dostpowy obsuguj szyfrowanie WPA to tego naley uywa.

4.21.5 Tryb ad-hoc ?

Karty bezprzewodowe mog pracowa rwnie bez porednictwa punktu dostpowego. Tryb adhoc pozwala na bezporednie poczenie pomidzy kartami bezprzewodowymi. Jeeli korzystamy z Internetu na jednym komputerze stacjonarnym, a sporadycznie chcielibymy mie moliwo podczenia si do sieci laptopem z kart bezprzewodow, to najtaszym rozwizaniem bdzie zainstalowanie w komputerze karty bezprzewodowej, skonfigurowanie jej w tryb ad-hoc, nadanie odpowiedniego SSID, kluczy szyfrujcych, odpowiedniego adresu IP (z innej klasy ni adres IP nadany przez dostawc Internetu). Nastpnie kart bezprzewodow w laptopie konfigurujemy wedug tych samych zasad i na komputerze stacjonarnym uruchamiamy udostpnianie poczenia internetowego lub dowolny program penicy rol rutera programowego. W ten sposb moemy niskim kosztem zbudowa prost sie bezprzewodow. Wad tego rozwizania jest fakt, e w trakcie korzystania z sieci na laptopie, cay czas musi by wczony komputer stacjonarny.

179

Przykadowe zastosowanie

5. Sieci transmisyjne
5.1. Telekomunikacja
Telekomunikacja - dziedzina dziaalnoci ludzkiej dotyczca przekazywania na odlego wiadomoci za porednictwem sygnaw (zwykle elektrycznych). W telekomunikacji ograniczamy si do formy (ksztatu) wiadomoci, nie wchodzc w jej tre merytoryczn czy te zawarto uczuciow Rodzaje wiadomoci: znaki pisma mowa muzyka i inne dwiki obrazy nieruchome obrazy ruchome dane alfa -n umeryczne sygnay pomiarowe

5.1.1 Telegrafia
Telegrafia to telekomunikacja porozumiewawcza, ktrej zadaniem jest (byo) przekazywanie i reprodukcja treci dokumentw zawierajcych pismo drukowane, odrczne, rysunki itp. Telegrafia dzielia si na: telegrafi alfabetow (potoczne - usuga telegraficzna, teleks), telegrafi kopiow (faksymilografia, telekopia). Uwaga: dzisiaj funkcje te spenia fax.

180

Charakter sygnau telegraficznego jest arytmiczny (wystpuj miedzy momentami znamiennymi odlegoci czasowe wiksze od 20 ms - np. STOP - tmin. 30 ms). Szybko transmisji w bodach (50 bodw).

181

Sygna izochroniczny to sygna o okrelonej staej (ze zdefiniowan dokadnoci) minimalnej odlegoci czasowej pomidzy momentami znamiennymi. Szybko transmisji wyraana w bit/s.

Jako przekazu w telegrafii: wierno telegraficzna = znaki odebrane poprawnie / znaki nadane zalecana warto: 0,99997 znakowa stopa bdw = znaki odebrane bdnie / znaki nadane zalecana warto: 310-3 Wymagane pasmo do 0,8 Vm (40 Hz)

5.1.2 Telefonia

182

183

184

5.1.3Radiofonia

5.1.4 Symilografia fax

Przesyanie obrazw nieruchomych Pasmo: 0 - 1000 Hz przyjmuje si pasmo telefoniczne

5.1.5 Telewizja
Pasmo wynika z bezwadnoci wzroku i konstrukcji obrazu Bezwadno oka: 1/15 sekundy Obraz: 625 linii 4/3 x 625 punktw w linii (obraz 4 x 3) N = 520 800 elementw analizowane w czasie 1/25 sekundy Pasmo: 25 Hz - 6,5 MHz (TV czarno biaa)

5.1.6Transmisja danych
Transmisja danych to usuga transmisji pomidzy urzdzeniami (stacjami) kocowymi (abonentami), charakteryzujcymi si impulsow postaci sygnaw wejciowych i wyjciowych. Przykad: transmisja pomidzy komputerami to transmisja danych. Przypomnienie: w telefonii sygnay wejciowe i wyjciowe urzdze kocowych (aparatw telefonicznych) maj charakter analogowy (cigy).

185

Szybko transmisji danych (bit/sek) to odwrotno odstpu jednostkowego wyraonego w sek. Przykadowe szybkoci: 200, 600, 1200, 2400, 9600, ... 48000 bit/sek.

5.1.7 Wspczynnik BER

elementowa stopa bdw = elementy odebrane bdnie / elementy nadane wartoci: 10 10-9 (w zalenoci od zastosowa)
-6

Analogiczne bitowa stopa bdw = bity odebrane bdnie / bity nadane Bit error ratio (tum. wspczynnik bdnych bitw) - w telekomunikacji jest to wspczynnik ilo bitw, elementw, znakw lub blokw bdnie otrzymanych do oglnej liczby otrzymanych bitw, elementw, znakw lub blokw wysanych podczas ustalonego interwau czasowego. Bit error ratio ( w skrcie BER) jest najczciej wyraane w notacji naukowej np. 2.5 bdnych bitw z 100,000 bitw oglnego transferu zapisujemy 2.5 z 105 lub 2.5x10 5. Niektre programy mog wywietla t warto jako "2.5e-05". W dzisiejszych systemach telekomunikacyjnych, BER zaley od szybkoci transmisji i od rezerwy mocy sygnau. Przykadami BER s : 1. bdy transmisji np. liczba otrzymanych bdnych bitw podzielona przez liczb wszystkich otrzymanych bitw.
186

2. bdy dekodowania np. liczba bdnie zdekodowanych bitw przez liczb wszystkich zdekodowanych bitw. Przy dobrym poczeniu BER powinien by mniejszy od 10 10. Czas testowy dla poszczeglnych szybkoci cza pokazany jest poniej: 40 Gbit/s (STM-256 or OC-768): 1 s 10 Gbit/s (STM-64 or OC-192): 3 s 2.5 Gbit/s (STM-16 or OC-48): 12 s 622 Mbit/s (STM-4c or OC-12): 48 s 155 Mbit/s (STM-1 or OC-3): 3.2 min 64 Mbit/s (STM-1 or stnd) : 6.4 min

5.2. acuch informacyjny i telekomunikacyjny

187

Tor teletransmisyjny - droga od jednego urzdzenia sieciowego do drugiego urzdzenia sieciowego.

Kana telekomunikacyjny jest to zesp rodkw technicznych umoliwiajcych przesyanie sygnaw telekomunikacyjnych od punktu A do punktu B ALBO od punktu B do punktu A .

cze telekomunikacyjne jest to zesp rodkw technicznych umoliwiajcych przesyanie sygnaw telekomunikacyjnych od punktu A do punktu B I od punktu B do punktu A.

188

TELETRANSMISJA (def.) - dzia telekomunikacji odpowiedzialny za przesyanie sygnaw telekomunikacyjnych od punktu do punktu drog: przewodow (teletransmisja kablowa - miedziana, falowodowa, wiatowodowa), radiow (teletransmisja radiowa wykorzystujca fale radiowe - radiolinie, urzdzenia radiowe nadawczo-odbiorcze).

5.3.Tor teletransmisyjnyjny
Tor telekomunikacyjny jest to urzdzenie, bdce ukadem biernym, umoliwiajce ruch fal elektromagnetycznych (wietlnych), w kanale przestrzennym w taki sposb, e energia tych fal zostaje skupiona w umylnym walcu o dostatecznie maym promieniu. Przykady torw: przewodowe (symetryczne, koncentryczne), wiatowodowe, radiowe (radiolinie), falowodowe. Klasyfikacja torw teletransmisyjnych:

Rodzaje torw teletransmisyjnych przykady

189

190

191

5.4. Natenie ruchu telekomunikacyjnego.

Erlang jednostka natenia ruchu telekomunikacyjnego. Nazwa wywodzi si od nazwiska Agnera Krarupa Erlanga, autora teorii ruchu telekomunikacyjnego. Dla danego systemu telekomunikacyjnego skadajcego si z 1 linii, i czasu obserwacji rwnego 1 godzinie (60 minut), jeli linia ta zajta jest cay czas przez pen godzin, to natenie ruchu wynosi 1 Erlang; odpowiednio, jeli linia ta zajta jest przez 30 minut, natenie to wynosi 0,5 Erlanga.

5.5.Transmisja analogowa a cyfrowa

Informacja moe by przesyana za pomoc sygnaw wytworzonych przez elektryczno, fale radiowe lub wiato. Stosuje si dwie techniki transmisji sygnaw przez medium. Pierwsza z nich wykorzystuje analogow reprezentacj sygnaw, druga - reprezentacj cyfrow. Transmisja analogowa jest form rozchodzenia si sinusoidalnej fali o okrelonej czstotliwoci, amplitudzie i fazie. Informacje w postaci analogowej mog by proste lub zoone. Przebiegi proste maj mocno wyrnion jedn czstotliwo (dwik jednego klawisza pianina) i niewielki lub aden zestaw harmonicznych. Zoone przebiegi analogowe, takie jak gos czowieka czy dwik orkiestry, skadaj si z wielu czstotliwoci o rnym nateniu. Gos, obraz, dane, a take inne rodzaje informacji mog by bardziej efektywnie przesyane przez przedstawienie ich w formie zbioru wartoci binarnych i transmitowanie tych wartoci w postaci impulsw elektrycznych. Proces zamiany przebiegw cigych (analogowych) na informacje cyfrowe (dyskretne), ktre mog by przetwarzane komputerowo, nazywa si konwersj analogowo-cyfrow. W procesie konwersji sygna analogowy jest prbkowany w regularnych odstpach czasu, a zmierzone wartoci prbek zakodowane w postaci binarnej odpowiadaj amplitudzie sygnau analogowego. Dokadno odwzorowania zaley od liczby bitw wykorzystanych do wyraenia wartoci binarnej oraz czstotliwoci prbkowania. Transmisja danych przez linie analogowe napotyka na trudnoci ograniczajce ich uyteczno. Konieczne jest w tym przypadku przeksztacenie sygnaw cyfrowych na sygnay analogowe w procesie modulacji, lecz szybko transmisji (przepywno) jest ograniczona niewielk szerokoci pasma do tej pory przeznaczonego do przekazw gosowych. Ponadto sygna analogowy przesyany na dalsz
192

odlego musi by okresowo wzmacniany (wzmacniaki telekomunikacyjne), cznie z wystpujcymi w torze znieksztaceniami. Transmisje cyfrowe cechuj si wikszym stopniem niezawodnoci ni analogowe, zwaszcza na duszych dystansach. Jeli zachodzi potrzeba wzmocnienia sygnau, sygna jest regenerowany cyfrowo bez wzmacniania znieksztace, co jest zasadnicz zalet przekazw cyfrowych uywanych w telekomunikacji.

5.6. Komutacja 5.6.1 Techniki komutacji

Technik komutacji nazywamy sposb transferu informacji od wza rdowego do wza kocowego poprzez wzy tranzytowe. Rozrniamy nastpujce techniki [7]: komutacj kanaw, komutacj pakietw, komutacj komrek, komutacj ramek.

5.6.2 Komutacja kanaw

Technika komutacji kanaw nazywana jest take technik komutacji czy lub technik komutacji obwodw. Charakteryzuje si przesyaniem danych midzy dwoma terminalami po fazie zestawiania poczenia. Polega to na przydzieleniu danemu poczeniu dedykowanej sekwencji poczonych kanaw od terminala rdowego do terminala docelowego i zarezerwowaniu jej na cay czas trwania poczenia. Przesyanie informacji w takich sieciach dokonywane jest w trzech nastpujcych po sobie etapach: ustanawianie poczenia, transfer danych, rozczanie poczenia. Wida zatem, e zanim nastpi transmisja danych uytkowych musi nastpi faza zestawiania poczenia a po zakoczeniu przesyania tych danych, faza jego rozczania. Zajmuje to zasoby centrali na dodatkowy nie zwizany z samym transferem informacji czas. Zajte kanay nie mog by w tym czasie
193

uytkowane przez inne poczenia. Efektywno takiego typu komutacji nie jest wysoka. Z drugiej strony daje to moliwo zapewnienia wysokiej jakoci transmisji poprzez zestawiony i trway kana o nie zmiennych parametrach. Niestety koszty eksploatacji s wysokie.

5.6.3 Komutacja pakietw

Technika komutacji pakietw naley do najbardziej elastycznych technik komutacji stosowanych we wspczesnych sieciach. Polega ona na przesyaniu danych przez sie w postaci pakietw. W odrnieniu od techniki komutacji czy pozwala uytkownikom nawizywa poczenia z wieloma innymi uytkownikami jednoczenie. Pakiety powstaj w wyniku podzielenia informacji uytkownika na czci o staej dugoci (wyjtkiem jest ostatnia cz, ktrej dugo moe by mniejsza) i opatrzenie tych "wycinkw" w nagwek N, te o staej dugoci (rys. 2.1). Nagwek zawiera informacje, ktre umoliwiaj pakietowi dojcie z punktu rdowego do docelowego, wzom sieci sprawdzenie poprawnoci zawartych w pakiecie danych a w punktom docelowym waciwie zestawi i odtworzy podzielon informacj. W nagwku zatem, w zalenoci od organizacji sieci, znajduj si nastpujce informacje: adresy rdowy i docelowy, numer pakietu, wskanik ostatniego pakietu a take identyfikator zawartej w pakiecie informacji.

Rys.2.1. Podzia informacji na pakiety Transmisja pakietw od uytkownika rdowego do uytkownika docelowego polega na przesyaniu ich kolejno midzy wzami sieci wystpujcymi po drodze. Zanim pakiet zostanie nadany do nastpnego wza w sieci musi by odebrany w caoci przez dany wze i umieszczony w jego pamici buforowej. Pami ta jest dzielona na czci o jednakowej wielkoci, rwnej maksymalnej dugoci pakietu. Dziki takiej konstrukcji zostao znaczny sposb uproszczone zarzdzanie pamici. Gdy pakiet zostanie odebrany, sprawdzana jest jego poprawno. Jest to istotna waciwo techniki komutacji pakietw. Gdy pakiet nie zawiera bdw to, midzy innymi na podstawie informacji zawartych w nagwku, kieruje si go do kolejnego wza w sieci. Pakiety mog by przesyane przez sie jedn z dwch niej opisanych metod: metod poczeniow, metod bezpoczeniow. Metoda poczeniowa Metoda poczeniowa charakteryzuj si tym, e przesyanie pakietw jest poprzedzone zestawieniem poczenia wirtualnego, na ktre skada si sekwencja nastpujcych po sobie wzw i kanaw. Kana logiczny powstay w ten sposb suy do przesyania nim kolejno pakietw powstaych przez podzielenie informacji. Poczenie wirtualne, ma przypisany swj unikalny numer, ktry zastpuje konieczno stosowania w nagwku informacji zawierajcych adres rdowy i docelowy. W celu jednoznacznej identyfikacji pakietw w nagwku musi zosta umieszczona informacja o numerze poczenia wirtualnego. Aby pakiety nalece do jednego poczenia wirtualnego zawsze byy kierowane t sam tras, w poszczeglnych wzach sieci musi by zawarta informacja o adresach wzw wystpujcych w danym kanale logicznym przypisanych do przebiegajcych przez ten wze aktywnych kanaw wirtualnych. Wze potrafi jednoznacznie okreli kolejny punkt, do ktrego naley przesa odebrany pakiet. Poczenia wirtualne mog by zestawiane na dwa sposoby, jako wirtualne poczenia tymczasowe SVC (Switched Virtual Circuit) i wirtualne poczenia stae PVC (Permanent Virtual Circuit).
194

Tymczasowe poczenie wirtualne SVC Tymczasowe poczenie wirtualne jest zestawiane na pewien okrelony czas. Istniej trzy rozrnialne fazy w czasie trwania takiego poczenia: faza zestawiania poczenia, faza transmisji pakietw zawierajcych dane, faza rozczania. Do ustanowienia poczenia wirtualnego suy specjalny pakiet subowy, ktry wyznacza tras przechodzc przez sie od uytkownika rdowego do uytkownika docelowego. Kady wze bdcy na trasie zapamituje odpowiednie dane, w tym midzy innymi numer ustanawianego poczenia. Po ustanowieniu poczenia nastpuje transmisja pakietw z danymi. Pakiety nalece do jednego poczenia s jednoznacznie identyfikowane dziki jego numerowi zawartemu w nagwku kadego z pakietw. Rozczenie poczenia podobnie jak jego tworzenie odbywa si dziki specjalnemu pakietowi subowemu, ktry wdrujc wzdu logicznego kanau powoduje usunicie z wzw informacji o numerze zestawionego wczeniej poczenia. Stae poczenie wirtualne PVC Stae poczenia wirtualne s ustanawiane na duszy czas funkcjonowania sieci przez administratora midzy dwoma uytkownikami. Wyeliminowane zatem zostaj fazy zestawiania poczenia i jego rozczania. Midzy uytkownikami nalecymi do jednego poczenia wirtualnego realizowany jest jedynie transfer plikw. Jest to metoda efektywna ale i kosztowna. Przydatna jest dla procesw dziaajcych przez dugi czas i/lub transmitujcych pliki o duej pojemnoci. Metoda bezpoczeniowa Pakiety przesyane metod bezpoczeniow wdruj po sieci samodzielnie, nie bdc zwizane z adnym kanaem wirtualnym. Wzy dobierajc tras dla pakietu korzystaj z adresu docelowego zawartego w nagwku pakietu. Moe si zatem zdarzy, e poszczeglne pakiety skadajce si na jedn informacj, bd wdrowa po sieci rnymi drogami. Moliwa jest sytuacja, e pakiety bd dociera do punktu docelowego w innej kolejnoci ni zostay wysane. Za odtworzenie poprawnej kolejnoci odpowiada system uytkownika docelowego, ktry jest take odpowiedzialny za wykrywanie pakietw zawierajcych bdy i pakietw utraconych oraz ewentualne danie ich retransmisji.

5.6.4 Komutacja ramek i komutacja komrek

Techniki komutacji ramek i komrek mona potraktowa jako odmiany komutacji pakietw, przystosowane do sieci o strukturze zbudowanej na czach o dobrej jakoci, zwykle wiatowodowych. Powstay one w wyniku dostosowania komutacji pakietw do nowych technik teletransmisyjnych, jakie pojawiy si po zdefiniowaniu techniki komutacji pakietw. Dane przesyane przy uyciu techniki komutacji ramek dzielone na przedziay zwane ramkami i przesyane przez sieci podobnie komutacji pakietw, to znaczy, przez cza wirtualne typu PVC i SVC. Podstawow cech odrniajc t technik od techniki komutacji pakietw jest redukcja mechanizmw pozwalajcych na korekcj bdw i kontrol przepywu. Kontrola poprawnoci danych dokonywana jest w urzdzeniach kocowych, dziki maemu prawdopodobiestwu przekama na drodze transmisyjnej. Pomimo moliwoci sprawdzania ramek w wzach sieci, ramki zawierajce bdy nie s naprawiane lecz usuwane i to bez powiadamiania o tym uytkownikw kocowych. Technika komutacji komrek naley do szybkich technik transmisji. Przesyane t technik dane, dzielone s na staej dugoci porcje, zwane wanie komrkami, ktre po opatrzeniu niewielkim nagwkiem s przesyane w sieci. Technika ta przeznaczona jest dla czy o bardzo dobrej jakoci, przede wszystkim wiatowodowych. Sie transmisji danych nie odpowiada za sprawdzanie poprawnoci przesyanych w niej pakietw. Procedury ustalania kolejnoci, wykrywania uszkodzonych i zagubionych pakietw zostay przeniesione do systemw uytkownikw kocowych. Technika ta korzysta zazwyczaj
195

z trybu poczeniowego do transmisji komrek. Dzielenie zasobw midzy wielu uytkownikw jest dokonywane dziki multipleksacji i komutacji danych.

5.6.5 Porwnanie sieci z poszczeglnymi technikami komutacji

Najpopularniejszymi przedstawicielami poszczeglnych technik s sieci wymienione poniej. Komutacja kanaw - PSTN, ISDN, GSM, komutacja komrek - ATM, komutacja ramek - Frame Relay, komutacja pakietw - TCP/IP, X.25. Kada z powyszych technik komutacji zostaa zaprojektowana z myl o rnego typu usugach moliwych do realizowania. Niektre z nich lepiej nadaj si do transmisji ruchu o wolnozmiennym nateniu, a inne do transmisji ruchu podlegajcego czstym zmianom natenia. Istotn cech charakteryzujc te techniki, jest zoono przetwarzania informacji w wzach sieci. Rys.2.2 przedstawia uporzdkowanie technikkomutacji ze wzgldu na wyej wymienione cechy.

Rys.2.2. Uporzdkowanie technik komutacji Na przedstawionym rysunku mona zauway, e skrajne pozycje zajmuj najpopularniejsze sposoby komutacji, tj. komutacja kanaw i komutacja pakietw. Rni si w sposb zasadniczy pod wzgldem wasnoci, jednak moliwe jest realizowanie jednakowych usug, w kadej z tych sieci pomimo ogromnych rnic jakie je dziel.

5.6.6 Publiczna sie telefoniczna PSTN

Najstarsz sieci telekomunikacyjn o charakterze publicznym jest sie oparta na komutacji czy nazywana sieci PSTN (Public Switched Telephone Network). Usugi obecnie oferowane przez wyej wymienion sie mona podzieli na trzy podgrupy: Podstawowe - zestawianie pocze za pomoc aparatw telefonicznych z tarcz numerow lub z tarcz tonow DTMF, taryfikacja. Rozszerzone - rozmowy trjstronne, telekonferencje, przekierowywanie rozmw, gorca linia, itp. Dodatkowe - poczta gosowa, poczta elektroniczna, usuga Centrex, usugi sieci inteligentnej IN.

5.6.7 Publiczna sie pakietowa PDN

Przekaz danych przez publiczne sieci pakietowe odbywa si za pomoc komutacji pakietw (X.25), ramek (Frame Relay) lub komrek (ATM). Komutacja ramek i komutacja komrek s odmianami komutacji pakietw, dlatego sieci te opisuje si ogln nazw PDN (Packet Data Network). W publicznych sieciach PDN dane w postaci pakietw, korzystajc z usug bezpoczeniowych, mog by transmitowane do wielu uczestnikw jednoczenie, czyli nie zestawiajc kanau komunikacyjnego przed transmisj. Sie PDN jest tworzona z wzw komunikacyjnych (exchange) interpretujcych adresy pakietw, ktre przez wydzielone kanay wdruj z terminala rdowego do terminala docelowego.
196

Moliwe jest take tworzenie cza logicznego majcego w cechy podobne do sieci z komutacj czy PSTN.

5.6.8 Klasyfikacja central

Istnieje kilka sposobw klasyfikacji systemw komutacyjnych. Ze wzgldu na form prezentacji przekazw gosowych rozrnia si centrale: analogowe, z bezporedni komutacj sygnaw analogowych (pasmo 4 kHz); cyfrowe, z przetwarzaniem gosu na posta cyfrow PCM64 (64 kb/s); zintegrowane, w ktrych oprcz cyfrowego przekazu gosu moliwa jest integracja wielu usug teledacyjnych (teleks, telefaks, poczta elektroniczna, poczta gosowa, usugi Internetu, usugi obrazowe, sieci komputerowe i inne). Ze wzgldu na realizowane funkcje istnieje bardziej szczegowa specjalizacja uwzgldniajca podzia central na: abonenckie, miejskie, satelickie, wyniesione (oddalone), tandemowe, tranzytowe, midzymiastowe i midzynarodowe, jak te o mieszanym charakterze czce kilka podanych funkcji. Podzia ten w miar wzrostu integracji midzy sieci telekomunikacyjn i komputerow ulega stopniowemu zanikowi. Centrale analogowe Pierwsze systemy automatycznych central telefonicznych (analogowych) dziaay w systemie bezporednim opartym na impulsach wybierczych nadawane tarcz numerow abonenta bez rejestracji numeru w centrali wprost na wybieraki centrali komutujcej. Poszczeglne cyfry (serie impulsw wybierczych) powodoway bezporednio krok po kroku zestawianie trasy kolejnych odcinkw, co prowadzio do usztywnienia funkcji trasowania caoci poczenia. Zwikszenie elastycznoci trasowania uzyskano w systemach rejestrowych, w ktrych impulsy wybiercze s najpierw pamitane w rejestrach, a po zakoczeniu nadawania numeru su do budowania w miar bezkolizyjnej drogi poczeniowej. Najwikszy postp w automatyzacji central analogowych uzyskano przez wprowadzenie systemw elektronicznych do trasowania pocze, wrd ktrych wyrnia si: quasi-elektroniczne w ktrych sterowanie jest elektroniczne, a wybieraki pocze pozostaj nadal elektromechaniczne (biegowe, podnoszco-obrotowe, krzyowe); systemy cakowicie elektroniczne o przestrzennym i czasowym rozdziale drg rozmwnych w polu komutacyjnym. Cech charakterystyczn wszystkich central analogowych jest przekaz i komutacja sygnaw gosowych w postaci analogowej (bez cyfrowego przetwarzania gosu) w obrbie systemu komutacji. Sieci tranzytowe Pocztkowo telefoniczne sieci tranzytowe, dziaajce midzy centrami komutacji, wykorzystyway telefoni non, zastpujc grube wizki midzycentralowe z setkami par linii telefonicznych transmitujcych przekazy gosowe w naturalnym pasmie kanau o szerokoci 4 kHz (3003400 kHz). W systemach telefonii nonej nastpuje zwielokrotnienie czstotliwociowe kanaw rozmwnych przez przesunicie podstawowego pasma 4 kHz w odpowiednio wysze zakresy czstotliwoci, oddzielnie dla kadej rozmowy. Po stronie odbiorczej analogowa posta sygnaw mowy jest rozdzielana za pomoc filtrw pasmowych (4-8 kHz, 812 kHz, 1216 kHz itp.) na pojedyncze kanay rozmwne. Kopotliwy proces wzmacniania i filtracji kanaw analogowych telefonii wielokrotnej by jednym z gwnych powodw niskiej jakoci rozmw i przesuchw, co doprowadzio do ewolucji tych czy w kierunku tranzytowych sieci cyfrowych .
197

Funkcjonujce do tej pory pojcie sieci tranzytowej opartej na centralach tranzytowych traci stopniowo na znaczeniu. Warstwowa struktura sieci transportowych PDH i SDH (take ATM) na najwyszych poziomach komutacji funkcjonuje obecnie za pomoc wzw cyfrowych czcych poszczeglne fragmenty sieci synchronicznych o rnych przepywnociach, poczynajc od szybkoci 155 Mb/s w gr. Instalacja krotnic synchronicznych DXC, SXC oraz rnorodnych typw multiplekserw ADM (Add Drop Multiplexer), dziaajcych bezporednio na torach optycznych ze zwielokrotnieniem falowym WDM, gwarantuje optymalne wykorzystanie przepustowoci istniejcych kanaw wiatowodowych midzy systemami komutacji na rnych poziomach multipleksacji. Centrale cyfrowe Okrelenie systemw komutacji nie jest obecnie jednoznaczne. Tradycyjnie obowizujcy do tej pory podzia na systemy komutacji (centrale telefoniczne powyej 10 000 abonenckich numerw NN) i centrale lokalne (prywatne, zakadowe) przestaje funkcjonowa, gdy wiele abonenckich systemw cyfrowych PABX moe ju obsugiwa trafik powyej 25 000 numerw NN przejmujc wikszo funkcji komunikacyjnych z nadrzdnych systemw komutacji i umoliwiajc trafik powyej 10 000 erlangw. Zasadniczym przeomem w rozwoju central i systemw komutacji byo wprowadzenie do telekomunikacji cyfryzacji sygnaw gosowych za pomoc modulacji kodowoimpulsowej PCM. Dotychczasowe linie abonentw analogowych mog by doczone do centrali cyfrowej (cyfrowego systemu komutacji) przez kodek PCM znajdujcy si na obrzeu systemu komutacji, natomiast cyfrowe linie abonenckie s przyczone bezporednio do portw wyjciowych traktowanych jako cze gwne systemu komunikacji. Kodek brzegowy PCM zamienia dwukierunkowy sygna analogowy symetrycznej linii abonenckiej na dwa jednokierunkowe tory cyfrowe, kady o przepywnoci 64 kb/s. Sygnay cyfrowe PCM64 mog by komutowane bezporednio z innymi abonentami tego samego systemu lub podlegaj zwielokrotnieniu przed ich przesaniem do innego systemu komutacji. Taka koncepcja pozwala na cakowicie cyfrowe komutowanie, przetwarzanie i przesyanie informacji oraz sygnalizacji na wszystkich poziomach wielowarstwowej sieci telekomunikacyjnej. Rewolucyjne zmiany w cyfrowych systemach komutacji nastpiy w momencie, gdy okazao si, e tanie sieci pakietowe pierwotnie przeznaczone do transmisji danych nadaj si do przekazw gosowych prowadzonych w czasie rzeczywistym. Stao si to moliwe, dziki znacznemu postpowi w technikach konwersji gosu do postaci cyfrowej PCM 64 kb/s (G.711), a nastpnie jego kompresji do strumienia o przepywnoci kanaowej: pocztkowo 32 kb/s (G.723), 16 kb/s (G.728), 8 kb/s (G.729) i 6,3 kb/s (G.723.1), a obecnie 5,3 kb/s (G.723.1). S one uzyskiwane z wykorzystaniem szybkich procesorw sygnaowych DSP (Digital Signal Processing), jeszcze nie w peni powszechnie dostpnych w rozwizaniach komercyjnych.

5.7. Pole komutacyjne

Integraln cech nowoczesnego systemu komutacji jest cyfrowe pole komutacyjne, umoliwiajce przestrzenno-czasowy rozdzia szczelin czasowych TDM (Time Division Multiplexing) midzy wszystkimi wsppracujcymi moduami komunikacyjnymi centrali komutujcej. Zapewnienie bezkonfliktowej komutacji wymaga zwykle stosowania wiatowodowego medium transmisyjnego o gigabitowej przepywnoci bitowej, w ktrym znajduje si kilkadziesit tysicy przyporzdkowanych na stae lub zmiennych w czasie szczelin. Swobodna alokacja szczelin czasowych w topologii sieci komutujcej jest najnowszym rozwizaniem komutatorw przestrzenno-szczelinowych. Topologie sieci komutujcej mog przyjmowa rne formy: cyfrowej sieci piercieniowej, kratowej lub mieszanej; stosowane najczciej topologie mieszane stanowi indywidualn i chronion cech kadego systemu komutacji. Pole komutacyjne to urzdzenie przeczajce zoone z pojedynczych komutatorw (matryc komutacyjnych). Spotykane w literaturze symbole komutatorw przedstawia rys. 1.

198

Rys. 1. Symbole komutatorw.

Pola komutacyjne przedstawia natomiast si trzema metodami: a. za pomoc komutatorw i czy b. za pomoc symboliki szwedzkiej (Jacobeausa) c. za pomoc grafw pola i kanaowych. Metody te zilustruj przedstawiajc to samo pole komutacyjne przy pomocy kadej z nich.

Rys. 2. Pole komutacyjne przedstawione za pomoc komutatorw i czy.

Rys. 3. Pole z rys. 2. przedstawione w symbolice szwedzkiej.

Na rys. 3. litery A, B, i C oznaczaj wejcia komutatorw odpowiednich sekcji, kreski wskazuj kierunek czenia, a zaczernione kka - zajte organy poczeniowe.

199

Rys. 4. Graf polaz rys. 2. (a) i graf kanaowy (prawdopodobiestwowy) (b) dla pola rys. 2.

W grafie pola (a) wierzchoki odpowiadaj komutatorom, a krawdzie - czom midzysekcyjnym. Graf kanaowy jest podgrafem grafu pola. Pokazuje on wszystkie moliwe drogi poczeniowe midzy okrelonym wyjciem i wejciem pola. W praktyce wystpuj nastpujce rodzaje matryc komutacyjnych: a. w peni wyposaone, umoliwiajce poczenie kadego wolnego wejcia z kadym wolnym wyjciem b. czciowo wyposaone zestawienie poczenia tylko midzy niektrymi parami wolne wejcie wolne wyjcie. Naley w tym miejscu podkreli, i ilo punktw komutacyjnych jest kluczowym parametrem ksztatujcym cen pola komutacyjnego. W wietle tego faktu sensowne staje si stosowanie matryc czciowo wyposaonych jeli nie pogarsza to w istotnym stopniu jakoci wiadczonych usug.

5.7.1 Klasyfikacja pl komutacyjnych

Poniewa istnieje bardzo wiele rnorodnych pl komutacyjnych i dua ilo cech je charakteryzujcych istnieje wiele kryteriw klasyfikacji tych pl. Ze wzgldu na sposb rozdziau drg rozmwnych pola dzielimy na: a. pole z rozdziaem przestrzennym - wszystkie poczenia realizowane s przez fizycznie rozdzielone drogi poczeniowe b. pole z rozdziaem czasowym - wiele pocze moe by realizowanych w jednym czu fizycznym; kademu kanaowi przydzielana jest kolejno ramka czasowa; Istot tego zagadnienia ilustruje rys. 5. c. z rozdziaem czstotliwociowym - wiele pocze moe by realizowanych w jednym czu fizycznym poprzez przydzielenie kademu kanaowi innej czstotliwoci nonej

Rys. 5. Ilustracja dziaania pola z rozdziaem czasowym.

Ze wzgldu na liczb sekcji pola dzielimy na:

200

a. jednosekcyjne - poczenie danej pary wejcie - wyjcie jest realizowana za pomoc jednego punktu komutacyjnego np.: pojedynczy komutator prostoktny b. wielosekcyjne - wyjcia jednej grupy komutatorw (sekcji) s poczone z wejciami komutatorw innej sekcji

Rys. 6. Pole komutacyjna o pojemnoci 64x64 (a) jednosekcyjne, (b) wielosekcyjne

Co zyskujemy, a co tracimy zwikszajc liczb sekcji? Zwikszajc liczb sekcji zmniejszamy ilo punktw komutacyjnych. Wida to choby na przykadzie przedstawionym na rys. 6. W przypadku pola jednosekcyjnego (a) punktw tych jest 642=4096, a w przypadku pola dwusekcyjnego o tej samej pojemnoci (b) 16 82=1024. Innym argumentem przemawiajcym za konstruowaniem pl wielosekcyjnych jest moliwo uzyskiwania duych pojemnoci, niemoliwych do zrealizowania w postaci pojedynczego komutatora, choby ze wzgldw technologicznych. Z drugiej jednak strony, nadmierne zwikszanie iloci sekcji powoduje trudnoci w sterowaniu takim polem. Ze wzgldu na stosunek liczby wej do liczby wyj pola dzielimy na: a. pola z kompresj - w tych polach liczba wej jest wiksza od liczby wyj b. pola z ekspansj - w tych polach liczba wyj jest wiksza od liczby wej c. pola rozdziau ruchu - w tych polach liczba wyj jest rwna liczbie wej Ze wzgldu na dostpno wyj pola dzielimy na: a. niepenodostpne - konstrukcja pola uniemoliwia zestawienie poczenia pomidzy dowolnym wejciem a dowolnym wejciem b. penodostpne - moliwe jest zestawienie poczenia pomidzy dowolnym wejciem a dowolnym wyjciem Poprzez odpowiednie poczenie komutatorw penodostpnych mona utworzy pole niepenodostpne jak i poprzez odpowiednie poczenie pl niepenodostpnych mona otrzyma pole penodostpne. Ze wzgldu na wystpowanie stanw blokady pola dzielimy na: a. nieblokowalne w wskim sensie - mona zestawi dowolne poczenie wolne wyjcie - wolne wejcie bez wzgldu na stan pola, czyli istniejce ju w nim poczenia b. nieblokowalne w szerokim sensie - moliwe jest ominicie wszystkich stanw blokady (niemonoci zestawienia poczenia midzy par wejcie - wyjcie mimo istnienia dostpnoci) przy zastosowaniu okrelonego algorytmu wyboru drogi poczeniowej c. przestrajalne - mona zestawi dowolne poczenie wolne wyjcie - wolne wejcie, lecz jeli to konieczne, moliwe s w tym celu zmiany istniejcych ju drg poczeniowych
201

d. blokowalne - w zalenoci od stanu pola mog wystpi stany blokady mimo zastosowania wymienionych wyej zabiegw Chciabym w tym miejscu podkreli rnic midzy polem blokowalnym a niepenodostpnym. Nepenodostpno wynika z uwarunkowa sprztowych - braku fizycznej moliwoci zestawienia danej drogi poczeniowej np. zbyt maej iloci punktw komutacyjnych. Stan blokady natomiast wynika ze stanu pola . Mwimy o nim wtedy, gdy mimo istnienia fizycznej moliwoci zestawienia danego poczenia nie mona go uzyska, np. ze wzgldu na zajto czy, jednak po odpowiedniej zmianie stanu pola zestawienie tego poczenia bdzie moliwe. Ze wzgldu na liczb czy midzy komutatorami ssiednich sekcji pola dzielimy na: a. zupene - komutatory ssiednich sekcji poczone s co najwyej jednym czem midzysekcyjnym b. niezupene - komutatory ssiednich sekcji poczone s wicej ni jednym czem midzysekcyjnym Ze wzgldu na sposb przyczania urzdze kocowych pola dzielimy na: a. dwustronne - zbiory wej i wyj s rozczone, a poczenia mona realizowa tylko midzy wejciami a wyjciami b. jednostronne - mona realizowa midzy dowolnymi kocwkami, kada kocwka moe peni role zarwno rol wejcia jak i wyjcia c. mieszane - cz kocwek peni role wej cz wyj, a pozostae realizuj obie funkcje Istnieje kilka sposobw realizacji pl jednostronnych. Jeden z nich zilustrowany jest na rys. 7. Zauwamy, e poczenie midzy kocwkami tego samego komutatora sekcji pierwszej odbywa si bez porednictwa sekcji drugiej.

Rys. 7 Jednostronne pole komutacyjne (a) jednosekcyjne, (b) dwusekcyjne zrealizowane na komutatorach trjktnych.

202

Rys. 8. Jednostronne pole komutacyjne utworzone przy pomocy pocze ptlowych.

Inny sposb utworzenia pola jednostronnego ilustruje rys. 8. Przeksztacono tu pole dwustronne w jednostronne stosujc tzw. poczenia ptlowe. cz one wejcia i wyjcia o tych samych numerach.W takim polu istniej dwa sposoby zestawienia poczenia midzy dwiema kocwkami: a. poczenie typu 1. - od kocwki wywoujcej przez pole komutacyjne do wyjcia komutatora ostatniej sekcji i przez ptl do kocwki wywoywanej b. poczenie typu 2. - od kocwki wywoujcej przez ptl do wyjcia komutatora ostatniej sekcji i przez pole komutacyjne do kocwki wywoywanej Ze wzgldu na przepyw informacji pola dzielimy na: a. jednokierunkowe - informacje przesyane s tylko w kierunku od wej do wyj pola b. dwukierunkowe - informacje przesyane s w obu kierunkach Naley w tym miejscu podkreli rnic pomidzy polami jednokierunkowymi i dwukierunkowymi a jednostronnymi i dwustronnymi . Z informacji o tym czy pole jest jednostronne czy dwustronne dowiadujemy si z ktrych kocwek moemy nawizywa poczenie, a z ktrych je odbiera, natomiast informacja o tym czy pole jest jednokierunkowe czy dwukierunkowe mwi mam w ktr stron moemy przesya dane po nawizaniu poczenia. Ze wzgldu na sposb wyboru wyj pola dzielimy na pola z selekcj: P-P punkt -punkt G-P G-G grupa - punkt grupa - grupa W-P W-G Wszystkie - punkt Wszystkie - grupa Wszystkie - wszystkie

P-G punkt - grupa P-W punkt - wszystkie

G-W grupa - wszystkie W-W

Inne okrelenia niektrych typw selekcji: P-P indywidualny wybr wyj - okrelone wejcie czymy z okrelonym wyjciem P-G grupowy wybr wyj - okrelone wejcie czymy z jednym z wyj nalecym do okrelonej grupy P-W nieuwarunkowany (swobodny) wybr wyj - okrelone wejcie czymy dowolnym wyjciem Ze wzgldu na liczb kocwek biorcych udzia w poczeniu pola dzielimy na: a. jednopoczeniowe - w poczeniu bior udzia tylko jedno wejcie i jedno wyjcie b. wielopoczeniowe - w poczeniu moe bra udzia wiele wej i wiele wyj Pole wielopoczeniowe okrelone za pomoc parametrw: q1 - ilo wej mogcych jednoczenie uczestniczy w poczeniu z q2 wyjciami q2 - ilo wyj mogcych jednoczenie uczestniczy w poczeniu z q1 wejciami nazywamy (q1 , q2)-poczeniowymi. Pola takie wykorzystywane s np. dla realizacji pocze konferencyjnych. Szczeglnym przypadkiem pola wielopoczeniowego jest pole (1 , q2)-poczeniowe, zwane take rozsiewczym. Moe by ono wykorzystywane do dystrybucji sygnau telewizji przewodowej. Podkrelmy rnic pomidzy polami z indywidualnym , grupowym , bd swobodnym wyborem wyj a polami jedno- i wielopoczeniowymi . Pierwsze trzy pola okrelaj z jakiej grupy wyj naley wybra wyjcie docelowe dla danego wejcia podczas gdy pola z drugiej grupy umoliwiaj
203

zadecydowanie midzy iloma i jakimi wejciami i wyjciami ma by zawizane jednoczesne poczenie (konferencyjne). Liczno grupy tych wej nie moe by oczywicie wiksza od q1, a wyj od q2 . Ze wzgldu na istnienie przelewu wewntrznego pola dzielimy na: a. pola z moliwoci przelewu wewntrznego (z czami pomocy wzajemnej) b. pola bez moliwoci przelewu wewntrznego Przelew wewntrzny uzyskuje si poprzez poczenie ostatniego wyjcia pierwszego komutatora danej sekcji z pierwszym wejciem drugiego, ostatniego wyjcia drugiego komutatora tej sekcji z pierwszym wejciem trzeciego itd. Wprowadzenie przelewu wewntrznego moe zmniejszy prawdopodobiestwo blokady.

5.7.2 Systemy komutacji w Polsce

W Polsce dziaa wiele typw sieci telekomunikacyjnych o charakterze publicznym: komutowane sieci telefoniczne PSTN (Public Switched Telephone Network); teledacyjne sieci z komutacj kanaw CSPDN (Circuit Switched Public Data Network); teledacyjne sieci z komutacj pakietw PSPDN (Public Switched Packet Data Network); sieci telegraficzne (Telex); radiotelefoniczne sieci komrkowe MT (Mobile Telephony), a take wiele sieci wydzielonych o charakterze lokalnym lub prywatnym (PABX, LAN, dyspozytorskie, specjalne). W krajowej sieci telefonicznej PSTN funkcjonuj jeszcze nastpujce systemy komutacji (analogowej i cyfrowej): system Strowgera (w zaniku) na poziomie central okrgowych, system krzyowy (Pentaconta 1000C, K66, LNI) na poziomie central okrgowych, midzymiastowych, take zespolonych, system elektroniczny (E-10A) na poziomie central okrgowych, nowoczesne systemy komutacji cyfrowej (Alcatel 1000 S12, Lucent Technologies 5ESS-2000, 5ESS/7R/E, Siemens EWSD, krajowe DGT 3450) dziaajce w najwyszych i rodkowych warstwach sieci telekomunikacyjnej na poziomie czy midzynarodowych, central midzymiastowych i niektrych central okrgowych i zespolonych.

5.8. Modulacja
Transmisja cyfrowa polega na przesyaniu informacji w postaci bitw pomidzy dwoma urzdzeniami cyfrowymi, np. komputerami. W rozdziale tym opiszemy podstawowe idee transmisji cyfrowej. Zaczniemy od budowy toru transmisyjnego.

5.8.1 Tor transmisyjny

Zadaniem toru transmisyjnego jest przesanie informacji binarnej od komputera nadawczego do komputera odbiorczego. Typowy tor transmisji danych cyfrowych skada si z nastpujcych elementw:

204

Komputer nadawczy przekazuje informacj do przesania modemowi nadawczemu. Modem jest specjalnym urzdzeniem, ktre informacj cyfrow w postaci bitw zamienia na odpowiedni dla danego orodka sygna (fal radiow, prd elektryczny, wiato lasera itp). Sygna przenosi si (propaguje) przez orodek transmisyjny (przestrze, przewd elektryczny, wiatowd itp). Po drugiej stronie toru transmisyjnego sygna dociera do modemu odbiorczego. Modem odbiorczy odczytuje sygna i, odpowiednio go interpretujc, wydobywa z niego informacj cyfrow, ktr nada modem odbiorczy. Wydobyta informacja jest przekazywana do komputera odbiorczego. Kana transmisyjny posiada zwykle czno w obu kierunkach. Kanaem zwrotnym komputer odbiorczy moe przekazywa potwierdzenie odbioru danych - tzw. transmisja z potwierdzeniem (ang. hand shaking transmission).

Nazwa MODEM pochodzi od nazw MODULATOR i DEMODULATOR. Modulator jest ukadem wewntrz modemu, ktry odpowiednio ksztatuje (moduluje) sygna wysyany do orodka w zalenoci od przesyanej informacji cyfrowej. Sygna ten nazywamy sygnaem nonym (ang. carrier). Demodulator wykonuje zadanie odwrotne - odebrany z orodka sygna przeksztaca (demoduluje) z powrotem w informacj cyfrow dla komputera odbiorczego.

5.8.2 Modulacja sygnau

Sowo modulacja (ang. modulation) oznacza ksztatowanie rnych parametrw sygnau propagujcego si przez orodek za pomoc informacji cyfrowej, ktr ten sygna ma przenie. Sygna najczciej ma form zblion do ksztatu sinusoidy (wykres funkcji f(x) = sin(x)) i jest sygnaem okresowym (czyli takim, ktry powtarza si po okrelonym czasie). Fala sinusoidalna jest bardzo rozpowszechnionym rodzajem fali w przyrodzie. Jeli wrzucisz do spokojnego stawu kamie, to powstae, rozchodzce si fale bd wanie falami sinusoidalnymi. Zobaczmy jakie parametry fali sinusoidalnej mona modulowa (ksztatowa):

205

Fala sinusoidalna zmienia si w czasie odchylajc si w gr i w d od pooenia naturalnego. Warto maksymalnego odchylenia od pooenia rwnowagi nazywamy amplitud sygnau i oznaczamy literk A: f(t) = Asin( t) Drugim istotnym parametrem sygnau sinusoidalnego jest okres T. Jest to czas, po upywie ktrego fala zaczyna si powtarza - przyjmuje te same wartoci wychylenia. Okres mierzymy w sekundach. Bezporednio z okresem zwizana jest czstotliwo fali, czyli liczba okresw w cigu jednej sekundy. Jednostk czstotliwoci jest Hz (Herz - od nazwiska niemieckiego pioniera techniki radiowej, Heinricha Rudolfa Herza). Np. fala, o okresie 0,2 sekundy ma czstotliwo 5 Hz, poniewa w jednej sekundzie mieci si jej pi okresw. Wysze jednostki czstotliwoci to:

1 kHz = 1000 Hz = 1000 okresw w cigu jednej sekundy 1 MHz = 1000 kHz = 1.000.000 Hz 1 GHz = 1000 MHz = 1.000.000 kHz = 1.000.000.000 Hz

Trzecim parametrem jest przesunicie fazowe . Sygna przesunity fazowo posiada tak sam amplitud oraz okres, lecz w stosunku do sygnau nie przesunitego przyjmuje wartoci wychylenia z pewnym opnieniem. Miar przesunicia fazowego jest kt w radianach. Mamy zatem trzy rne parametry sygnau, ktre mona modulowa: amplitud - modulacja amplitudy - AM (ang. Amplitude Modulation) czstotliwo - modulacja czstotliwoci - FM (ang. Frequency Modulation) faz - modulacja fazy - PM (ang. Phase Modulation) Jeeli zmieniamy (modulujemy) parametr fali nonej sygnaem analogowym, to mamy modulacj analogow. Jeeli sygna modulujcy jest cyfrowy, to modulacja jest cyfrowa i czsto nazywamy j kluczowaniem. Odpowiednio wyrniamy wtedy modulacj ASK, FSK i PSK. Sygna nony (analogowy) zmodulowany cyfrowo przenosi bdzie informacj cyfrow, czyli bity. Transmisja pojedynczych bitw jest transmisj szeregow. Dla kadego bitu przewidziany jest pewien krtki czas transmisji zwany oknem transmisji bitu (ang. bit transmit window) lub ramk bitu (ang. bit transmit frame). Bity s przesyane jeden po drugim.

5.8.3 Cyfrowa Modulacja Amplitudy ASK

W modulacji amplitudy ksztatujemy amplitud sygnau w zalenoci od przesyanego bitu 0 lub 1. Umwmy si, i bit 0 bdzie reprezentowany sygnaem o maej amplitudzie, a bit 1 bdzie reprezentowany sygnaem o amplitudzie duej.

206

Amplitudy dla bitu 0 i 1 musz by tak dobrane, aby atwo day si odrni od siebie po stronie odbiorczej toru transmisyjnego. Modem odbiera od komputera nadawczego informacj cyfrow w postaci bitw. Wykorzystujc stany bitw modem nadawczy moduluje odpowiednio amplitud sygnau nonego i wysya go do orodka transmisyjnego. Poniej przedstawiamy w duym uproszczeniu przykadowy ksztat sygnau zmodulowanego amplitudowo dla informacji binarnej 11010100.

Transmisja z modulacj amplitudy jest mao odporna na zakcenia. Przez zakcenie rozumiemy obcy sygna, ktry losowo pojawia si w kanale transmisyjnym i oddziauje na sygna nadawany. Zakcenia powstaj z rnych powodw - wyadowania atmosferyczne, praca rnych urzdze elektrycznych, iskrzenia stykw, promieniowanie kosmiczne tp. Sygna zakcajcy dodaje si do sygnau nadawanego zmieniajc w ten sposb ksztat fali.

Na powyszym przykadzie sygna zakcajcy (niebieski) spowodowa tak zmian sygnau nadawanego, i nastpio przekamanie jednego bitu, zaznaczonego pod wykresem na czerwono.

5.8.4 Cyfrowa Modulacja Czstotliwoci FSK

W modulacji czstotliwoci ksztatujemy czstotliwo sygnau (dugo okresu). W oknie bitu 0 czstotliwo jest niska, w oknie bitu 1 czstotliwo jest wysoka.
207

Czstotliwoci dla bitu 0 i dla bitu 1 musz by tak dobrane, aby bez problemu mona byo odrni od siebie te dwa sygnay. Na powyszym rysunku czstotliwo dla 1 jest dwa razy wysza od czstotliwoci dla 0. W praktyce stosunki tych czstotliwoci s inne (ze wzgldu na tzw. harmoniczne, czyli fale pochodne o czstotliwociach bdcych wielokrotnociami czstotliwoci fali podstawowej), ale zasada pozostaje taka sama.

Powyej widzimy ksztat sygnau zmodulowanego czstotliwociowo dla danych binarnych 11010100. Poniewa amplituda sygnau nie niesie informacji, zakcenia amplitudowe do pewnego stopnia nie wpywaj na przekazywan informacj. Dlatego modulacja FM jest duo bardziej odporna na zakcenia ni modulacja AM.

5.8.5 Cyfrowa Modulacja Fazy PSK

W modulacji fazy ksztatujemy przesunicie fazowe. Umwmy si, i dla bitu 0 przesunicie wynosi 0 radianw, a dla bitu 1 przesunicie wynosi radianw (o takim sygnale mwimy, i posiada faz przeciwn).

208

Poniej przedstawiamy przebieg sygnau zmodulowanego fazowo dla danych binarnych 11010100. Zwr uwag, i zmiana fazy wystpuje wtedy, gdy kolejne bity zmieniaj swj stan np. z 1 na 0 lub z 0 na 1. Zamiast wykrywania przesuni fazowych mona jedynie wykrywa zmian fazy (co jest duo prostsze) i odpowiednio zmienia stan odbieranych bitw.

Transmisja PSK jest bardzo odporna na zakcenia. Aby zwikszy przepustowo kanau transmisyjnego czsto czy si ze sob kilka modulacji (np. amplitudy i fazy). W ten sposb mona zwielokrotni posta sygnau, a co za tym idzie w oknie bitowym przesya nie pojedynczy bit lecz kilka bitw. Dla przykadu zademonstrujemy tak modulacj AM/FM. Naraz bd przesyane dwa bity wg schematu:

209

Sygna modulujemy amplitudowo i czstotliwociowo wg dwch bitw danych. Poniej przedstawiamy przykadowy ksztat sygnau dla danych binarnych 11010100. Zwr uwag, i informacj t przesyamy w dwa razy krtszym czasie ni w przypadku modulacji prostej. Zwielokrotnilimy przepustowo kanau transmisyjnego.

Pokazane sposoby modulacji nie wyczerpuj wszystkich stosowanych w praktyce metod ksztatowania sygnau. Naszym celem byo jedynie naszkicowanie problemw transmisji cyfrowej i sposobw ich rozwizania. Szybko transmisji cyfrowej wyraa si w jednostkach zwanych bodami (ang.baud rate): 1 bod = 1 bit w cigu jednej sekundy Wiksze jednostki to 1 kilo bod = 1000 bitw / sekund 1 mega bod = 1000 kilo bodw = 1.000.000 bodw

5.9. Transmisja wsko- i szerokopasmowa

Poniewa przepywno kanau transmisyjnego jest zgodnie z prawem Shannona proporcjonalna do pasma tego kanau, wspczesne media transmisyjne (w szczeglnoci optyczne) zapewniaj moliwo realizacji transmisji znacznie wikszej, szybszej ni wynika to z potrzeb czonych w ten sposb sieci. Z tego powodu w kanaach transmisyjnych realizuje si zwielakratnianie przesyania poprzez wydzielenie niezalenych kanaw transmisyjnych. Jeeli w ukadzie transmisyjnym istnieje jeden, jedyny kana transmisyjny, transmisja taka nosi nazw wskopasmowej. Jeeli w kanale wydziela si wiele podkanaw mwimy o transmisji szerokopasmowej. Zazwyczaj wydzielanie kanaw dokonuje si wydzielaniem pasm czstotliwoci i dlatego, gdy mowa o transmisji redniopasmowej oznacza to zakres czstotliwoci, a nie ilo kanaw transmisyjnych.

Oprcz zwielokratniania czstotliwociowego w telekomunikacji i sieciach komputerowych wykorzystywane s nastpujce typy zwielokratniania: czasowe TDM kodowe RDM falowe WDM
210

kierunkowe DDM przestrzenne DD Kada z powyszych metod gwarantuje popraw efektywnoci wykorzystania kanau transmisyjnego. Zwielokrotnienie (multiplexing) W celu efektywnego wykorzystania czy stosuje si wiele technik umoliwiajcych jednoczesne przenoszenie informacji pochodzcych z kilku stacji. Wyrniamy: 1. Multipleksowanie z podziaem czstotliwoci FDM (frequency division multiplexing) 2. Multipleksowanie z podziaem czasu TDM (time division multiplexing) FDM polega na podziale pasma przenoszenia czy na kanay, kademu kanaowi jest przypisana staa czstotliwo fali nonej i dopuszczalny przedzia modulacji czstotliwoci tej fali. Umoliwia przenoszenie wielu sygnaw przez dany orodek. FDM mona stosowa przy przesyaniu sygnaw kablem, drog radiow lub wiatowodem. Poniewa fale o czstotliwoci bdcej wielokrotnoci mog si nakada, stosuje si minimaln odlego midzy falami nonymi. FDM jest uywane tylko w kanaach o duej przepustowoci (duy zakres czstotliwoci). FDM umoliwia jednoczesn komunikacj przez wsplny orodek. Fala nona ma inn czstotliwo dla kadej z par. Przesyanie szerokopasmowe, odmiana FDM ten sam sygna wysyany na rnych czstotliwociach, zwikszenie niezawodnoci. Przy transmisji przez wiatowd stosuje si odmian multipleksowania z podziaem dugoci fali. TDM stosowane jest przy transmisji sygnaw cyfrowych w sieciach wyposaonych w bardzo szybkie cza transmisji danych, szybsze od prdkoci nadawania sygnaw przez stacje pracujce w sieci (wiatowody). W przypadku synchronicznego TDM czas transmisji jest dzielony pomidzy uytkownikw na przedziay zwane szczelinami czasowymi (time slots). Nadchodzce sygnay od kolejnych uytkownikw s wzajemnie przeplatane. Urzdzenia uywaj schematu dostpu cyklicznego (maa ilo danych ze rda 1, nastpnie z 2). Technika synchronicznego TDM jest wykorzystywana w komunikacji midzy cyfrowymi centralami abonenckimi (PABX). W sieciach LAN stosuje si asynchroniczne TDM, ktre polega na dynamicznym przydzielaniu niewielkiego czasu transmisji kolejno wszystkim stacjom oczekujcym na wysanie danych. Techniki transmisji: szerokopasmowa (broandband technologie) jednoczesne prowadzenie wielu sesji komunikacyjnych po tym samym czu przez zastosowanie wielu osobnych czstotliwoci sygnau (FDM), sygnay analogowe (fala nona), wymaga czy o duym pamie przenoszenia (300400Hz), optymalna szeroko pasma zaley od wymaganej szybkoci przenoszenia sygnaw im szersze pasmo, tym wiksze osigane prdkoci transmisji. Zalet jest duy zasig sieci (kilkadziesit km), sieci posiadaj konfiguracj drzewa, moe by podwjne okablowanie, gdy typowa sie szerokopasmowa jest jednokierunkowa sygnay wdruj w jednym kierunku a. sie dwuprzewodowa dwa przewody do kadego urzdzenia (nadajnik, odbiornik), b. sie z dzielonym pasmem przenoszenia dwa kanay rnice si czstotliwoci. 2. wskopasmowa (baseband technologie) w pamie podstawowym, stosuje si wskie pasmo, prowadzenie 1 sesji komunikacyjnej, sygnay s cyfrowe, stosowane TDM. 1.

211

5.10. Standard ISDN

ISDN jest bardziej rozlegy ni DSL lub inne technologie kablowe Wiele firm i ISP stworzyo znaczce inwestycje w ISDN, wyposaenie i szkolenia oraz planuje kontynuowa rozszerzenie inwestycji Biura zdalne uywajce ISDN mog czy si do centrali bezporednio, bez przechodzenia przez publiczny Internet. Wikszo implementacji DSL i kablowych wymaga komunikacji zdalnego hosta z central uywajc VPN (Virtual Private Network).

5.10.1 Architektura ISDN

ISDN jest technologi cyfrow. Zastpuje ona urzdzenia tradycyjnej technologii telefonii analogowej na wyposaenie urzdze cyfrowych o wysokich prdkociach transmisji umoliwiajc poruszanie si uytkownikowi w cyfrowej ptli lokalnej. POTS uywa technologi PCM, aby zakodowa analogowy sygna na cyfrowy dla transmisji cyfrowej. Powoduje to niepodane opnienia i potencjalne szumy.

Zalety: Dua prdko Szybsze zestawienie poczenia Tasze ni cze dzierawione Moliwo przesyania danych i gosu Usugi S dwa rodzaje ISDN: BRI i PRI. Pojedynczy interfejs PRI lub BRI dostarcza multipleksowane wizki kanaw B i D. Kana B nazywany jest bearer channel, poniewa przenosi gos, dane i transmisje fax. Przenosi informacje w postaci ramek uywajc protokou warstwy 2 High Level Data Link (HDLC) lub Point-to-Point Protocol (PPP). Kana D, delta channel, uywany jest do sygnalizowania poza pasmem. Przenosi on wiadomoci kontrolne takie jak zestawienie poczenia i rozczanie. Zazwyczaj stosuje Link Access Protocol w warstwie 2. Usuga BRI jest dostarczana przez lokaln ptl abonenck, ktra tradycyjnie przenosi usugi telefonii analogowej. Maksymalna dugo lokalnej ptli ISDN w pnocnej Ameryce to 5,5 km.

5.10.2 Dostp podstawowy BRI

2 kanay B, 2 x 64 kbps 1 kana D 16 kbps
212

48 kbps na informacj, synchronizowanie i ramkowanie pena prdko 192 kbps

ISDN PRI jest dostarczane przez dzierawione linie T1 i E1 pomidzy wyposaeniem siedziby klienta Customer Premise Equipement (CPE) a switchem ISDN. T1 jest odniesieniem do DS1, co stwarza a do 24 kanaw DS0. Pojedynczy BRI to jeden kana DS0.

5.10.3 Dostp pierwotny PRI przez T1

23 kanay 64 kbps B 1 kana 64 kbps D, przenoszony w szczelinie czasowej 24 8 kbps na synchronizowanie i ramkowanie cakowita prdko 1,544 Mbps

Stosowany w USA.

Dostp pierwotny PRI przez E1

30 kanaw B 64 kbps 1 kana D 64 kbps, przenoszony w szczelinie czasowej 16 64 kbps na synchronizacje i ramkowanie cakowita prdko 2,048 Mbps

Stosowany w Europie.

5.10.4 Proces poczenia BRI

Kiedy poczenie BRI jest inicjalizowane, CPE wysya numer teleformu do lokalnego switcha ISDN uywajc kanau D. Lokalny switch uywa protokou Signaling System 7 (SS7) do zestawienia cieki pord publicznej sieci telefonicznej a nastpnie numer wydzwaniany przechodzi do switcha kocowego. Switch ten podnosi kana D do miejsca przeznaczenia. Naley pamita, e kana D jest uywany do zestawienia pocze, sygnalizowania i zakoczenia poczenia. Kiedy kocowy CPE odpowie, kana B jest poczony typu end-to-end. Przenosi on rozmowe lub dane. Oba kanay mog by
213

wykorzystane do tego samego miejsca lub innych miejsc przeznaczenia. SS7 wykorzystywany jest do kontroli poczenia pomidzy swichami ISDN.

5.10.5 Struktura sieci ISDN

Terminal Equipement 1 (TE1) to desygnowane urzdzenia kompatybilne z sieci ISDN. Przykady: telefony cyfrowe, ruter z interfejsem ISDN lub podobne urzdzenie cyfrowe Terminal Equipement 2 (TE2) to desygnowane urzdzenia, ktre nie s kompatybilne z ISDN i wymagaj adaptera kocowego. Przykad: ruter bez interfejsu ISDN, telefon analogowy. Terminal Adapter (TA) - przeksztaca standard elektryczny sygnau na form uywan przez ISDN. (analogowy na cyfrowy) Przykad konwersji: V.35 lub EIA/TIA-232 do ISDN. Network Termination type 1 (NT1) - czy cztero parowe kable abonenta ISDN do dwu parowych kabli uywanych przez urzdzenia lokalnej ptli abonenckiej. NT1 jest czci CPE w USA i czci dostawcy w Europie. Jest to ekwiwalent gniazdka telefonicznego. Network Termination type 2 (NT2) - kieruje ruch z i do rnych urzdze abonentw i z NT1. NT2 jest urzdzeniem inteligentnym, ktre prowadzi switching i kontrole. Czsto PBX (lokalna centrala telefoniczna u abonenta) jest urzdzeniem typu NT2. Line Termination (LT) - jest umieszczony od strony wymiany. Jego funkcja jest identyczna jak NT1. Exchange Termination (ET) - s kartami linii abonenckiej w wymianie ISDN. LT i ET s czasami odnoszone jako LE (local exchange) Local Exchange - jest biurem centralnym ISDN, w ktrym znajduj si switche ISDN. LE implementuje protok ISDN i jest czci sieci.

Urzdzenia DTE to TE1 i TE2

BRI wymaga NT1, eby poczy si ze switchem ISDN. W Europie ISP utrzymuje NT1 a w Ameryce NT1 naley do uytkownika, ktry jest odpowiedzialny za zakup i instalacje. Pewne urzdzenia takie jak rutery, mog czy TE1 i NT1 w tym samym urzdzeniu. Punkt odniesienia ISDN definiuje jak funkcjonuj grupy, takie jak TE2 i TA, poczone ze sob: U reference point (user reference point) - umieszczony pomidzy NT1 i LE. Nie ma standardu IDU-T dla tego interfejsu. Jest to standard dla USA ANSI.

214

T reference point (terminal) - pomidzy NT1 i NT2 (lub NT1 i TE1 lub TA). W BRI interfejs T jest elektrycznie identyczny jak interfejs S. Zatem dwa odnoszce si punkty s zazwyczaj czone w jeden interfejs, jako interfejs S/T. Magistrala S-T moe miec do 200 m. S reference point (system) - pomidzy NT2 i TE1 lub TA. czy terminale do sieci ISDN. Jest to najbardziej wany interfejs dla uytkownika. W BRI interfejs T jest elektrycznie identyczny jak interfejs S. R reference point (rate) - pomidzy TA i TE2. TE2 czy si do TA przez standardowy interfejs warstwy fizycznej. Standard zawiera EIA/TIA-232, V.24, S.21 i V.35.

5.10.6 Fizyczna reprezentacja BRI

S/T jest interfejsem czteroparowym (TX i RX). Jest to punkt-punkt i wielopunkt (pasywna szyna). Uywa specyfikacji ITU I.430. S/T definiuje interfejs pomidzy TE1 lub TA i NT. Interfejs U to dwuparowy interfejs pomidzy NT a chmur ISDN. Interfejs R definiuje interfejs pomidzy TA i doczonym urzdzeniem nie ISDN-owym (TE2). Kiedy switch czy si z wieloma urzdzeniami, powoduje to pewne komplikacje i wymaga uycia tak zwanego service profile identifiers (SPIDs) i identyfikacji kocowej (EIDs). Punkt odniesienia PRI W przypadku PRI naley wykorzysta do usugi kanau CSU/DSU, ktry doczamy TE. Wewntrzny CSU/DSU jest czsto wrd modularnych ruterw. PRI jest bardziej prosty ni BRI, ktry musi zawiera numeryczne grupy funkcjonalne w konfiguracji wielopunktowej. DS1 - 1,544 Mbps - opisuje usug cyfrow 1 i oferuje przenoszenie gosu na PBX. Kady DS1 (T1) ma 24 kanay DS0 poczone razem, wic kada szczelina czasowa DS0 moe by przypisana do rnego typu grupy midzymiastowej. PRI wspiera hybrydowy dostp dial-up uywajc jednego numeru telefonu. Jeden PRI moe przez T1 utrzymywa 23 poczenia dial-in, ktre mog by take analogowe poczenia POTS lub cyfrowe ISDN BRI. Uytkownicy dzwoni pod ten sam numer telefonu, chocia kady z nich jest przypisany do innego kanau. PRI tworzy analogowe poczenia z prdkoci 53.3 kbps. Jest to zadanie kanau D, eby zidentyfikowa czy poczenie jest analogowe czy cyfrowe.
215

5.10.7 Usugi bazowe

Stanowi podstaw do realizacji teleusug. Podstawowymi teleusugami s: Telefonia Zapewnia uytkownikom moliwo rozmowy (dwukierunkowej transmisji sygnaw mowy) Teleteks Umoliwia abonentom wymienianie korespondencji w formie dokumentw zawierajcych stosownie kodowane informacje (format Teleteks), na zasadzie automatycznego transferu z pamici do pamici poprzez sie ISDN. Usuga Teleteks moe by realizowana w oparciu o usugi bazowe trybu czowego lub pakietowego. Telefax 4 oraz Telefax 2/3 Umoliwia abonentom wymienianie korespondencji w formie dokumentw zawierajcych informacje typu facsimile, automatycznie poprzez sie ISDN. Usuga Telefax 4 moe by realizowana w oparciu o usugi bazowe trybu czowego lub pakietowego. Podana jest moliwo wsppracy terminali Telefax 4 (doczonymi do sieci ISDN) z terminalami Telefax 3 (doczonymi do sieci telefonicznej lub do ISDN) Tryb mieszany Umoliwia kombinowan komunikacj tekstow (Teleteks) i facsimile (Telefax 4) do przesyania dokumentw zawierajcych przemieszane informacje tekstowe i nieruchome obrazy Videotex Usuga Videotex w ISDN jest rozszerzeniem istniejcej usugi Videotex o funkcje odzyskiwania informacji i funkcje "skrzynki pocztowej" dla informacji tekstowej (alfanumerycznej) i graficznej

5.10.8 Usugi dodatkowe ISDN

Prezentacja numeru abonenta wywoujcego (CLIP) Usuga oferowana jest stronie wywoywanej w celu uzyskania informacji o numerze abonenta wywoujcego. Abonent wywoywany otrzymuje w chwili zestawienia poczenia peny numer katalogowy abonenta, wystarczajcy do nawizania poczenia w drug stron. Numer abonenta wywoujcego nie jest przekazywany abonentowi wywoywanemu, gdy abonent wywoujcy korzysta z usugi CLIR. Blokada prezentacji numeru abonenta wywoujcego (CLIR) Usuga pozwalajca abonentowi na zabronienie podawania jego penego numeru katalogowego stronie, z ktr nawizuje on poczenie. Usuga moe by aktywna dla wszystkich nawizywanych pocze (usuga uaktywniana w centrali), lub wywoywana z terminala zgodnie z daniem abonenta. CLIRO (Calling Line Identification Override) Omijanie blokady prezentacji numeru abonenta wywoujcego. Usuga umoliwia uzyskanie informacji o numerze wywoujcym w przypadku gdy ten ma aktywn usug CLIR. Prezentacja numeru abonenta wywoanego (COLP) Usuga oferowana jest stronie nawizujcej poczenie dla uzyskania informacji o numerze abonenta, z ktrym zostao zrealizowane poczenie. Numer osignity nie jest przekazywany gdy abonent, z ktrym zostao nawizane poczenie korzysta z usugi COLR. Blokada prezentacji numeru abonenta wywoanego (COLR) Usuga pozwalajca abonentowi na zabronienie podawania jego penego numeru katalogowego stronie, ktra nawizuje z nim poczenie
216

COLRO (Connected Line Identification Restriction Override) Omijanie blokady prezentacji numeru abonenta doczonego. Usuga umoliwia uzyskanie informacji o numerze abonenta, na ktry s kierowane wywoania w przypadku gdy ten ma aktywn usug COLR. Wielokrotny numer abonenta (MSN) Usuga pozwalajca na zastosowanie wicej ni jednego numeru na tym samym czu fizycznym. Usug t stosuje si w celu rozrniania terminali doczonych do jednego zakoczenia sieciowego (NT1). Dziki tej usudze istnieje moliwo zdefiniowania oddzielnych zestaww usug dla poszczeglnych terminali. Przenono terminala (TP) Usuga umoliwiajca chwilowe zawieszenie aktualnego poczenia w celu: przeniesienia terminala do innego gniazdka w ramach tego samego dostpu podstawowego, a nastpnie przywrcenie poczenia z tego samego terminala; zmienienia jednego terminala na inny terminal doczony do innego gniazdka w ramach tego samego dostpu podstawowego, a nastpnie przywrcenie z niego poczenia; zastpienia terminala przez inny, doczony do tego samego gniazdka i przywrcenie z niego poczenia; przywrcenia poczenia w terminie pniejszym z tego samego terminala. Sygnalizacja abonent-abonent (UUS) Usuga pozwalajca dwm abonentom ISDN na wzajemn wymian krtkich informacji (w postaci cigu znakw) podczas zestawiania lub rozczania poczenia. Odebranie informacji nie wymaga podejmowania adnych akcji ze strony abonenta wywoywanego, gdy informacja jest zapamitywana przez terminal. Maksymalna dugo przesyanych informacji wynosi 128 bajtw. Poczenie oczekujce (CW) Poczenie oczekujce. Dziki usudze CW abonent prowadzcy rozmow telefoniczn, do ktrego kierowane jest kolejne wywoanie, moe otrzyma informacj o nowym wywoaniu. Wwczas abonent ten moe wybra jedn z nastpujcych opcji: zignorowa wywoanie oczekujce (abonent wywoujcy otrzyma sygna oczekiwania); odrzuci wywoanie oczekujce (abonent wywoujcy otrzyma sygna zajtoci); przyj wywoanie oczekujce i zakoczy poczenie dotychczasowe; przyj wywoanie oczekujce i zawiesi poczenie dotychczasowe. Poczenie zawieszone (CH) Usuga pozwalajca na zawieszanie dotychczasowego poczenia i ponowne jego uaktywnianie. Abonent moe rwnoczenie zawiesi kilka pocze i to niezalenie od tego czy jest stron wywoujc czy wywoywan. Podadresowanie (Subaddressing) (SUB) Usuga umoliwiajca odrnienie terminali podczonych do jednego zakoczenia sieciowego poprzez subadress doczony do numeru abonenta. Subadress moe by rwnie wykorzystywany do przesyania podczas zestawiania poczenia dodatkowych informacji, ktrych dugo nie przekracza 20 bajtw. Informacja o opacie (AOC) Usuga pozwalajca abonentowi na kontrol nalenoci za aktualnie zestawione poczenie, zarwno w trakcie jego trwania, jak i po jego zakoczeniu. Blokada pocze wychodzcych (OCB)
217

Usuga umoliwiajca zablokowanie realizacji niektrych pocze wychodzcych z danego aparatu, np. pocze midzymiastowych lub pocze midzynarodowych. CFU (Call Forwarding Unconditional) Bezwarunkowe przekierowanie wywoa. Usuga umoliwia natychmiastowe przekierowanie wywoa na inny, dowolnie wybrany numer, podany podczas aktywacji usugi. CFB (Call Forwarding Busy) Przekierowanie wywoa przy zajtoci. Usuga polega na przekierowaniu pocze przychodzcych na inny numer, jeeli nasza linia jest zajta. Np. jeeli rozmawiamy przez telefon, a kto w tym czasie do nas zadzwoni, jego poczenie zostanie skierowane na numer podany przy aktywacji usugi. CFNR (Call Forwarding No Reply) Przekierowanie wywoa przy braku odpowiedzi. Usuga polega na przekierowaniu pocze przychodzcych na inny numer, jeeli abonent wywoywany nie zgasza si.

5.11. Sie SMDS

SMDS (Switched Multimegabit Data Service) naley do rodziny technologii szybkich sieci pakietowych, w ktrych kontrol bdw zajmuj si stacje kocowe. Pakiety z bdami s z zaoenia odrzucane. Bezpoczeniowy tryb pracy sieci zapewnia komunikacj typu kady z kadym bez koniecznoci nawizywania poczenia i uruchamiania procedur rozczania. Metod dostpu jest DQDB, a najwaniejszym protokoem komunikacyjnym - interfejs SIP. Do kanau dostpowego dopuszcza si pakiety po kadorazowym sprawdzeniu adresu rdowego. Nonikiem informacji mog by wiatowody lub przewody miedziane. Sieci oparte na technologii SMDS zapewniaj: przepywnoci odpowiadajce zwykle piciu klasom dostpu: 4, 10, 16, 25 i 34 Mb/s, a coraz czciej 45 i 140 Mb/s; transport pakietw o dugoci do 9188 bajtw; sprawdzanie adresw rdowych; przesyanie adresw rdowych i docelowych; adresowanie grupowe; wsparcie SNMP (Simple Network Management Protocol). SMDS charakteryzuje si wysok dostpnoci usug. Prawdopodobiestwo dostpnoci usugi w dowolnie wybranej chwili wynosi z zaoenia 0,999, a wic duo wicej ni w typowej sieci lokalnej. Okoo 95 proc. transmisji najduszego pakietu midzy dwoma CPE pod systemem DS-3 nie powinno trwa duej ni 20 ms. redni czas transferu danych jest niszy od 10 ms i sie SMDS staje si praktycznie niewidoczna dla abonentw. Technologia SMDS powstaa w laboratoriach BELLCORE (BELL COmmunications REsearch). Upowszechnia si od 1989 r. jako technologia szybkich sieci pakietowych WAN z usugami bezpoczeniowymi. SMDS i jej charakterystyczne elementy: dostp DQDB bezpoczeniowy protok SIP, przecznik MSS oraz interfejsy SNI i ISSN W Europie upowszechnia si ekwiwalentna technologia o nazwie CBDS (Connectionless Broadband Data Service), zaakceptowana przez ETSI (European Telecommunications Standard Institute). Jest to w istocie pierwsza kompletna architektura, ktra implementuje usug ATM i jest dobrze specyfikowana. Pierwsze sieci ATM speniaj specyfikacje CBDS. Obydwie technologie s identyczne przy dostpie na kanaach E1 lub E3. Czoowym europejskim dostawc urzdze zgodnych z protokoami SMDS/CDBS jest Siemens. Zastosowanie Do podstawowych zastosowa technologii SMDS zalicza si czenie odlegych sieci LAN i kampusowych oraz poszerzanie ich zasigu na obszarze miasta lub wikszym. Inne zastosowania
218

wynikaj z typowych przymiotw pocze komutowanych: komunikacja midzy stacjami roboczymi lub grupami uytkownikw, poczenia duych komputerw z terminalami itp.

Dostp do SMDS: podsie DQDB Model DQDB na tle modelu OSI Protok IEEE 802.6 DQDB (Distributed Queue Dual Bas) definiuje architektur dwu jednokierunkowych magistral sterowanych przeciwbienie oraz metod dostpu polegajc na cyklicznym generowaniu na pocztku kadej z magistral uporzdkowanych cigw pustych ramek, w ktrych wzy mog umieszcza swoje 53-bajtowe komrki, nazywane szczelinami. Magistrale sieci DQDB mog przyjmowa posta szyny lub otwartych ptli, a magistrale dostpowe tylko t pierwsz. Jednostki AU (Access Unit) wykonuj zadanie narzucone protokoem DQDB, a inne moduy odczytuj dane z magistral lub kieruj do nich dane przygotowane do wysania. W warstwie fizycznej DQDB rozrnia si: interfejs do cza transmisyjnego, jednostk zbienoci PLCF (Physical Layer Convergence Function) i blok fizyczny LMM (Layer Management entity). PLCF umoliwia tej warstwie wykonywanie typowej dla niej konwersji, niezalenie od uywanego systemu transmisyjnego. LMM natomiast wsppracuje z nadrzdnym systemem zarzdzania, speniajc jednoczenie funkcje pokrewne zarzdzaniu, jak detekcja bdw na czach i w wzach, izolowanie niesprawnego wza i in.

219

Dostp do sieci SMDS: DQDB z magistralami A i B w topologii szyny. AU - moduy nadawcze i odbiorcze Najprostsza podsie dostpowa do SMDS to dwa wzy poczone ze sob szyn DQDB. Jednym z tych wzw jest urzdzenie CPE, a drugim - przecznik sieci SMDS. DCE nie musi tu rywalizowa o dostp. Duo trudniejszy jest dostp wielowzowy. Wszystkie urzdzenia CPE takiej zoonej podsieci musz dysponowa dodatkowo protokoem DQDB zarzdzajcym kolejkami i priorytetami. Urzdzenia DCE mog te komunikowa si ze sob lokalnie, ale pod kontrol przecznikw. W aplikowanym systemie transmisyjnym DS-1 dostp do sieci uzyskuj tylko pojedyncze terminale, a w DS-3 pojedyncze terminale oraz ich grupy. Protok SIP

Protok SIP na tle modelu ISO/OSI SIP (SMDS Interface Protocol) jest protokoem komunikacyjnym midzy CPE a przecznikami sieci SMDS. Swoje usugi bezpoczeniowe realizuje za porednictwem interfejsu SNI. Naley do protokow otwartych, wspierajc wszystkie usugi SMDS cznie z wnoszonymi przez technologi BISDN. Z tych wzgldw jego wizi z IEEE 802.6 s bardzo cise. Wyrnia si struktur trzypoziomow.

220

5.12. Asynchroniczny typ transferu danych ATM

Technologia ATM czy podstawowe zalety techniki synchronicznej STM i pakietowej PTM Technologia ATM (Asynchronous Transfer Mode) powstaa w wyniku kompromisu midzy dwoma ju funkcjonujcymi technikami cyfrowej transmisji szerokopasmowej: STM (Synchronous Transfer Mode) i PTM (Packet Transfer Mode), czc zalety istniejcych technologii przy jednoczesnej eliminacji wikszoci wad tych systemw. Technika STM jest stosowana w sieciach ISDN, PTM za w lokalnych sieciach komputerowych. Wywodzca si z telekomunikacji technologia ATM jest coraz czciej postrzegana jako technika czca standard przekazw telekomunikacyjnych sieci SDH (Synchronous Digital Hierarchy) na poziomie warstwy fizycznej z rnymi sieciami komputerowymi. Wspczenie tworzone sieci ATM osigaj bardzo due rozmiary zarwno ze wzgldu na rozpito geograficzn, jak te liczb podczonych do niej urzdze kocowych, powodujc wzrost komplikacji budowanych struktur. ATM staje si obecnie najbardziej rozpowszechnian technologi szkieletow dla zoonych sieci kampusowych, korporacyjnych, metropolitalnych i regionalnych. Rnorodno zatosowa technologii ATM Technologia ATM jest obecnie jedn z najbardziej efektywnych technologii przekazu z wirtualizacj kanaw komunikacyjnych przeznaczonych do przesyania usug multimedialnych (gosu, obrazu i danych), a take jest uwaana za docelow technik transmisji w szerokopasmowych sieciach rozlegych WAN. czy zalety techniki pakietowej z przekazami synchronicznymi przez sieci SDH. Standard ATM, opracowany pierwotnie jako element specyfikacji BISDN (CCITT, 1988 r.), nie definiuje dokadnie konkretnego medium transmisyjnego midzy wzami, lecz zasady komunikacji w sieci. Umoliwia to zastosowanie technologii ATM w rnorodnych ju istniejcych rodowiskach transmisyjnych wykorzystujcych jako medium zarwno przewody koncentryczne (sieci lokalne, sieci rozsiewcze), wiatowodowe (sieci LAN, MAN), jak i bezprzewodowe (sieci globalne). Od 1993 r. wszyscy liczcy si producenci implementuj technologi ATM we wasnych urzdzeniach przeczajcych (huby, przeczniki, routery).

221

Standard ATM

Warstwy sieci szerokopasmowej

222

Do tej pory uksztatoway si nastpujce klasy przepywnoci w sieciach ATM: 25 Mb/s (w zaniku), 100 Mb/s, 155,52 Mb/s (powszechnie stosowane) oraz 622 Mb/s i 2,5 Gb/s dla sieci transportowych SDH. Za pomoc technologii ATM s wiadczone usugi na wielu poziomach: sieci lokalnych ATM/LAN - wsppracujcych bezporednio ze stacjami roboczymi w tradycyjnych technologiach komputerowych (Ethernet, Token Ring, FDDI); sieci rozlegych - stosujcych rne technologie dostpu (Frame Relay, SMDS) lub ATM, ale zapewniajce przepyw danych w formacie ATM do urzdze sieci publicznej; urzdze sieci publicznej - jako centrale komutacyjne ATM wsppracujce z sieci transmisyjn PDH, SDH lub SONET; pocztkowo jako sie podkadowa, docelowo jako jednorodna forma transmisji globalnej ATM. ATM Forum Uzgadnianiem i nieformalnym ustalaniem standardw sieci oraz zgodnoci urzdze i przecznikw ATM zajmuje si midzynarodowe konsorcjum ATM Forum, utworzone we wrzeniu 1991 r. przy duym udziale Cisco, NET, Northern Telecom i US Sprint. Obecnie ATM Forum skupia ponad 580 organizacji, w tym 168 czonkw aktywnych. Organizacja ta zaleca wykorzystanie w charakterze fizycznych interfejsw ATM - sieci dla kilku technologii o rnych przepywnociach informacji: FDDI (100 Mb/s), Fibre Channel (800 Mb/s), SONET (52 Mb/s), SDH (155 Mb/s, 622 Mb/s, 2,5 Gb/s, a ostatnio rwnie 10 Gb/s) oraz T3 (45 Mb/s). Dziedziny, w ktrych ATM Forum wykazuje najwiksz aktywno standaryzacyjn, obejmuj: sygnalizacj przez interfejs UNI (User to Network Interface): wersja 3.0 dla SVC (Switched Virtual Circuit), wersja 3.1 z uwzgldnieniem skrtki UTP i cza T1, wersja 4.0 uzupeniona o transmisj gosu; emulacj LANE (LAN Emulation) wedug specyfikacji RFC 1483, wprowadzon do emulowania sieci Ethernet/Token Ring w standardach ATM; standaryzacj interfejsu PNNI (Private Network to Network Interface) - faza 0 i 1 z algorytmem dynamicznego routingu; zarzdzanie trafikiem przez sie ATM (uszczegowienie parametrw ABR, CBR, UBR i VBR), a take przepywnoci na styku ATM-WAN; zarzdzanie sieci: specyfikacja M3 do zarzdzania na styku sieci publicznych i prywatnych, specyfikacja NM-SWG okrelajca elementy zarzdzania MIB (Management Information Bases).

5.12.1 Cechy standardu ATM

Przekaz informacji w standardzie ATM charakteryzuje si nastpujcymi waciwociami: przesyaniem staych porcji informacji o pojemnoci 53 bajty (w tym 48 bajtw informacji uytecznej), co uatwia proces ich obrbki w wzach sieci ATM; ustalaniem indywidualnych pocze o dowolnej szybkoci w obrbie przyjtych lub istniejcych standardw (25 Mb/s, 100 Mb/s, 155 Mb/s, 622 Mb/s, 2500 Mb/s), dziki przyporzdkowaniu dowolnej liczby komrek do konkretnego poczenia uytkownika; obsug transmisji izochronicznych (gos, obraz ruchomy, HDTV) z opnieniem nie wikszym ni 10 ms, przez zastosowanie przecznikw ATM z szybkim przeczaniem komrek i pocze; skalowaniem przepywnoci cieek i wzw ATM, dziki czemu wykorzystuje si w peni maksymaln przepywno dowolnego medium transportowego. Wysoka przepywno torw wiatowodowych w sieciach LAN i WAN stosowana do multipleksacji statystycznej poszczeglnych kanaw pozwala na efektywne gospodarowanie czem transmisyjnym; tworzeniem przekazw gwnie w trybie poczeniowym, co oznacza, e przed wysaniem informacji waciwej wystpuje faza zestawienia cza - wedug parametrw deklarowanych przez abonenta (typ usugi, przewidywana przepywno, deklarowany adres), a po zakoczeniu przekazu - jego likwidacja; wirtualizacj pocze przez sie zarwno dla pojedynczych kanaw, jak i definiowanych grup kanaw zwanych ciekami. Jest to moliwe dziki istnieniu odpowiednich identyfikatorw VCI
223

(Virtual Channel Identifier) dla kanaw oraz identyfikatorw VPI (Virtual Path Identifier) dla cieek wirtualnych. Pola tych identyfikatorw znajduj si w nagwku kadej komrki ATM przesyanej przez sie;

Struktura sieci i usug ATM adaptacj strumienia komrek ATM do dowolnej przepywnoci medium transportowego, przez wprowadzanie komrek pustych, pomijanych w wle docelowym; przypisaniem komrkom ATM (kanaowi, ciece, poczeniu midzy uytkownikami) konkretnej usugi, ktrej parametry mog by dynamicznie zmieniane, zarwno w fazie nawizywania cza, jak i w trakcie dziaania usugi komunikacyjnej; zapewnianiem "przezroczystoci" przenoszenia informacji przez sie ATM, a wic dostosowanie pracy sieci z rnymi protokoami komunikacyjnymi i do realizacji rnych usug.

5.12.2 Interfejsy ATM

W sieci szerokopasmowej opartej na technologii ATM rozrnia si dwie podstawowe klasy interfejsw: styk uytkownika UNI (User to Network Interface) z sieci szerokopasmow, znajdujcy si midzy sprztem uytkownika a zakoczeniem sieci, w ktrym s realizowane protokoy dostpu do sieci (przeczniki dostpowe); styk sieciowy NNI (Network to Network Interface) znajdujcy si midzy wzami ATM lub midzy wzami komutujcymi tej samej sieci NNI (Node to Node Interface). (Strona 26 z 30) W celu zwikszenia zgodnoci przecznikw pochodzcych od rnych producentw i dziaajcych w odrbnych sieciach organizacja ATM Forum okrelia dodatkowo (w 1995 r.) nowy interfejsowy standard PNNI (Private Network to Network Interface), definiujcy szczegowo wspprac przecznikw ATM wraz z moliwoci "uczenia si" topologii sieci, w ktrej s instalowane. Przekaz i wzajemne pamitanie w przecznikach dodatkowych informacji o stanie i parametrach poszczeglnych czy (szeroko pasma, poziom QoS, opnienia przekazu komrek, uszkodzenia czy itp.) obnia do minimum ilo przesyanych informacji aktualizujcych. Dziki temu zestawianie tras jest optymalne, bez generowania zbdnego ruchu w sieci.

224

Specyfiacja interfejsu ATM (dla publicznych i prywatnych sieci)

5.12.3 Wirtualizacja pocze

Dowolna topologia sieci fizycznej moe by wybrana do tworzenia struktury sieciowej ATM przez organizacj wirtualnych pocze logicznych, charakterystycznych dla tej technologii. Rozrnia si dwa typy pocze wirtualnych: kana wirtualny VC (Virtual Channel) jako jednokierunkowe poczenie logiczne przez sie midzy dwiema stacjami kocowymi, ustanawiane i przeczane dynamicznie przez wzy poredniczce sieci (fizyczne przeczniki ATM); cieki wirtualne VP (Virtual Path) jako wizka kanaw wirtualnych przebiegajca t sam tras co kanay wirtualne i czca dwch uytkownikw lub grup abonentw kocowych zainstalowanych w tych samych wzach dostpu.

cieki i kanay wirtualne sieci ATM

225

Gwna zaleta takiego czenia kanaw i cieek polega na prowadzeniu pocze w sieci t sam tras, razem zgrupowanych i mogcych by czciowo obsugiwanych wsplnie. Dodanie lub ujcie kanau wirtualnego w ciece w razie zmiany zapotrzebowania na przepywno poczenia midzy abonentami lub kocowymi wzami dostpu jest wtedy stosunkowo proste, gdy nie trzeba powtarza procedury ustalania przebiegu trasy. Zmiana przebiegu trasy caej cieki wirtualnej, spowodowana koniecznoci uniknicia przecienia wza poredniczcego lub zwizana z uszkodzeniem przecznika ATM, powoduje automatycznie zmian przebiegu wszystkich zwizanych z ni kanaw wirtualnych. Realizacja koncepcji cieek i kanaw wirtualnych w istniejcej topologii sieci jest zapewniona przez przydzielenie im odpowiednich identyfikatorw cieki wirtualnej VPI (Virtual Path Identifier) oraz kanaw wirtualnych VCI (Virtual Channel Identifier) w obrbie kadej cieki. Pola identyfikatorw VPI oraz VCI, znajdujce si w nagwku kadego pakietu przesyanego przez sie ATM, s zwykle wypeniane i kasowane w wzach dostpowych sieci oraz modyfikowane przez wzy poredniczce. Tak zdefiniowana sie pocze umoliwia dowolne konfigurowanie struktury, niezalenie od topologii sieci z uwzgldnieniem relacji: uytkownik-uytkownik, w ktrych poczenia wirtualne s zakoczone u abonentw, zapewniajc du przepywno magistralow przez sie; uytkownik-sie, co odpowiada koncepcji centralki abonenckiej PABX w strukturach klasycznych; sie-sie, w ktrych zakoczenia cieek wirtualnych znajduj si w wzach dostpowych sieci ATM lub w wzach sieci wsppracujcych. Uzyskanie poczenia dwukierunkowego midzy abonentami wymaga zestawienia pary pocze wirtualnych VC lub VP, przy czym poczenia te mog by niesymetryczne, o strukturze jedno- lub wielopunktowej typu: unicast (point to point) - dwukierunkowo midzy dwoma uytkownikami, multicast (point to multipoint) stosowanej w obsudze konferencyjnej lub broadcast niezbdnej w jednokierunkowych przekazach rozsiewczych.

Idnetyfikacja cieek i kanaw wirtualnych w czu ATM

226

5.12.4 Struktura komrki

Struktura elementarnego pakietu, majcego posta komrki o staej dugoci 53 bajtw, jest zdefiniowana w warstwie ATM. Stosowanie pakietw o jednakowych rozmiarach umoliwia przewidywanie wymaga aplikacji na okrelony zakres pasma, gwarantujc dostarczenie uzgodnionego pasma w odpowiednim czasie. Istniej dwa typy pakietw zwizane z odmienn konstrukcj nagwka: pakiety generowane w wzach dostpu z przyczonym interfejsem UNI oraz pozostae, tworzone w przecznikach sieciowych ATM. Istotn rnic wnosi pole GFC (Generic Flow Control) umoliwiajce wielu przyczonym abonenckim stacjom roboczym korzystanie z tego samego interfejsu UNI w obrbie swojej prywatnej sieci. W innych przypadkach 4-bitowe pole GFC suy do okrelenia klasy usugi, uatwiajc sterowanie przepywem informacji przez sie dla rnych poziomw jakoci usug QoS (Quality of Service).

5.12.5 Multipleksacja i przeczanie komrek

Dynamiczne multipleksowanie wielu cieek i kanaw wirtualnych w jeden lub kilka strumieni cyfrowych, pomimo prostoty funkcji, jest najbardziej spektakularnym elementem caej sieci ATM. W odrnieniu od znanej multipleksacji z podziaem czasu TDM (Time Division Multiplexing) w sieciach ATM stosuje si wycznie technik multipleksacji etykietowanej LM (Label Multiplexing) interpretujcej na bieco zawarto odpowiednich pl identyfikatorw VPI i VCI w komrkach nadchodzcych asynchronicznie z wielu rde. W przypadkach spitrze (burstiness) strumieni cyfrowych ponad deklarowan redni przepywno sie (przecznik ATM) jest przygotowana na chwilowy wzrost aktywnoci przez poszerzenie istniejcego pasma.

Dziaanie multipleksacji etykietowanej (statystycznej) w sieci ATM

227

Funkcja skalowalnoci przecznikw i cieek ATM stanowi integraln cech wzw dostpowych i sieciowych, na ktrych opiera si szybka, przebiegajca prawie bez opnie komutacja usug multimedialnych w sieciach ATM. Dziki temu rwnie sie ATM, wykorzystujc w peni wysok przepywno kabli wiatowodowych oraz dysponujc odpowiednio zarezerwowan szerokoci pasma komutowan przez przeczniki ATM, jest w stanie obsugiwa aplikacje dziaajce w czasie rzeczywistym. Dla maksymalizacji szybkoci przekazu komrek przeczniki ATM nie maj warstwy sieciowej modelu odniesienia ISO/OSI, co oznacza, e przeczniki nie prowadz kontroli bdw transmisyjnych, a stacja odbiorcza sama musi sprawdzi, czy przekaz by kompletny i poprawny. Sie ATM, inaczej ni w sieciach typu X.25, nie odpowiada za bdne przesanie komrki, gdy zaoono, e urzdzenia transmisyjne i media s bardzo dobrej jakoci, a zatem mao podatne na zakcenia i bdy.

5.12.6 Transportowe przeczniki ATM

W publicznych sieciach telekomunikacyjnych wyrnia si nastpujce typy przecznikw ATM: wzy dostpowe, ktre dokonuj konwersji zrnicowanych protokow usugowych sieci lokalnych na jednolity schemat ATM, zapewniajcy efektywny transport danych przez zasoby publicznych sieci telekomunikacyjnych. Wzy dostpowe cechuj si przepywnoci na poziomie kilku Gb/s i s wyposaone w wiele interfejsw umoliwiajcych doczanie sieci LAN, central PABX oraz terminali indywidualnych uytkownikw, przeczniki obszarowe, dokonujce integracji i dystrybucji ruchu w obsugiwanej strefie dziki wyposaeniu ich sterowania w moliwoci sygnalizacyjne. Oprcz standardowych interfejsw PDH i SDH/SONET, umoliwiajcych wspprac z publiczn sieci podkadow, przeczniki obszarowe s wyposaone w moliwo realizacji typowych usug pakietowych, takich jak: X.25, Frame Relay i SMDS. Przepywnoci wzw obszarowych sigaj dziesitkw Gb/s.

Struktura pakietw (komrek) ATM na styku UNI oraz NNI

228

przeczniki systemowe przeznaczone do kierunkowania zintegrowanych strumieni danych i przenoszce informacje sygnalizacyjne midzy doczonymi do systemu segmentami sieci innych typw (N-ISDN, GSM itp.).

5.12.7 Usugi sieciowe

Istniej nastpujce rodzaje usug sieciowych zwizanych ze sposobem tworzenia pocze wirtualnych w topologii sieci ATM: stae poczenia wirtualne PVC (Permanent Virtual Connections) - przydzielane w trakcie subskrypcji przed komunikacj, a nastpnie dostpne przez duszy czas (miesice, lata). Z punktu widzenia uytkownika, takie poczenie spenia funkcj prywatnej linii dzierawionej o staym opnieniu transmisji. W razie awarii tworzona jest droga zastpcza, omijajca uszkodzony fragment sieci; dynamicznie przeczane poczenia wirtualne SVC (Switched Virtual Circuits) - zestawiane i komutowane na danie abonenta, typu "punkt-punkt". Likwidacja pocze nastpuje natychmiast po zakoczeniu przekazu, analogicznie do komutowania czy w centrali telekomunikacyjnej; usugi bezpoczeniowe (connectionless services) - podobne do usug oferowanych w sieciach SMDS (Switched Multimegabit Data Service) i nie wymagajce organizacji trasy poczenia przed realizacj transmisji.

Fragment typowej struktury przecznika ATM (16/16)

5.12.8 Warstwowy model sieci

Warstwowy model sieci ISO/OSI definiuje szczegowo trzy najnisze warstwy w odniesieniu do technologii ATM:
229

warstw fizyczn (ATM Physical Layer), w ktrej s zgrupowane funkcje dostpu do medium transmisyjnego, bez definiowania konkretnego medium transmisyjnego; warstw ATM (ATM Layer), zawierajc waciwe protokoy transmisji pakietw (komrek) i definicje routingu dla kanaw wirtualnych, bez wzgldu na typ realizowanej usugi; warstw adaptacyjn AAL (ATM Adaptation Layer), realizujc typowe funkcje dla rnych usug zwizanych z segmentacj (dzieleniem na fragmenty) i skadaniem jednostek transmisyjnych midzy wyszymi warstwami a warstw ATM.

5.12.9 Funkcje warstwy adaptacyjnej AAL

Moliwoci przecznika okrela warstwa adaptacyjna, w ktrej mieszcz si protokoy (od AAL1 do AAL5) zgrupowane w trzy podwarstwy: zbienoci, adaptacji i segmentacji. Funkcje warstwy AAL umoliwiaj wykrywanie i reakcj na bdy transmisji, rozpoznawanie zgubionych lub niesekwencyjnych pakietw, sterowanie przepywem i inne. Nie wszystkie moliwe funkcje warstwy AAL s implementowane w konkretnych urzdzeniach ATM, co powoduje, e istnieje wiele rnorodnych wzw i urzdze transmisyjnych technologii ATM przeznaczonych do specjalizowanych funkcji w sieci.

Topologie logiczne cieek wirtualnych ATM

230

Protok ATM (User to User) w modelu odniesienia ISO-OSI

5.12.10 Kategorie usug (klasy ruchowe)

Kategorie usug odnosz si do pocze w sieci ATM, czyli kanaw wirtualnych VC (Virtual Channels) oraz cieek VP (Virtual Paths). W ramach jednej cieki wirtualnej kanay wirtualne mog dzieli asymetrycznie wsplne parametry jakociowe - takie jak CLR (Cell Loss Rate) - przez przyporzdkowanie poczeniom odpowiedniej kategorii (klasy ruchu) usug, co w istotny sposb wpywa na przesyanie strumienia komrek przez sie.

Normalizacja warstw ATM

231

Stowarzyszenie ATM Forum wyodrbnio nastpujce klasy ruchowe dostarczajce usugi ATM: CBR (Constant Bit Rate) - odnosi si do usug charakteryzujcych si staym zapotrzebowaniem na pasmo, takich jak emulacja czy, transmisja gosu bez kompresji i mechanizmu wykrywania ciszy; VBR (Variable Bit Rate) - przeznaczona dla usug wymagajcych zmiennej przepywnoci, definiowanych przez podanie kilku parametrw. Kategoria ta wystpuje w dwch wersjach: jedna z istotnym uzalenieniem czasowym (real-time VBR) odpowiednia dla ruchu o wybitnie nierwnomiernym charakterze (burst), druga bez wyranego uzalenienia czasowego (non-real VBR) dla aplikacji wymagajcych tylko limitowanego czasu reakcji (transakcje bankowe, sygnalizacja w systemach nadzoru i in.); ABR (Available Bit Rate) - potrzebna podczas przekazu informacji w aplikacjach bez istotnych wymaga czasowych, ale z gwarancj pewnego minimalnego poziomu w dostpie do pasma oraz uzgodnionego poziomu CLR. Kategoria ABR jest stosowana w aplikacjach takich jak: poczta elektroniczna, transfer zbiorw i dostp do Internetu, w ktrych mona dopuci nisze wymagania odnonie parametru QoS (Quality of Service); UBR (Unspecified Bit Rate) - wskazana dla usug bez jakichkolwiek gwarancji jakociowych, take dla transmisji nie wymagajcych okrelenia dopuszczalnego opnienia lub jego zmiennoci.

5.12.11 Klasy i typy usug ATM

W szerokopasmowym rodowisku ATM zdefiniowano wiele klas jakoci QoS i powizanych z nimi typw usug wynikajcych ze stosowania rnych kategorii, sposobu przesyania bitw, wymaganej szerokoci pasma i rodzaju pocze: klasa A - usugi poczeniowe ze sta chwilow szybkoci transmisji CBR przeznaczone do zastosowa multimedialnych w czasie rzeczywistym (dwik, obraz, wideokonferencje); klasa B - usugi poczeniowe wyposaone w mechanizmy umoliwiajce przesyanie gosu i obrazw wideo ze zmienn chwilow szybkoci transmisji VBR (Variable Bit Rate), skompresowane sekwencje wideo. Wikszo usug sieci ATM, dziaajcej w trybie multipleksacji statystycznej, jest okrelana kategori VBR; klasa C - usugi poczeniowe ze zmienn szybkoci transmisji, bez synchronizacji czasowej (sieci X.25, Frame Relay, TCP/IP). klasa D - usugi bezpoczeniowe, nadajce si do zastosowa w rodowiskach, w ktrych przepyw danych odbywa si ze zmienn szybkoci, nie wymagajc synchronizacji czasowej midzy wzami kocowymi (sieci LAN, MAN). Szeroki zakres usug oferowanych przez sie ATM, speniajcy wymagania niemal wszystkich rodzajw transmisji i usug multimedialnych, spowoduje prawdopodobnie jeszcze przed rokiem 2000 zlikwidowanie rnicy midzy komutowaniem czy i komutowaniem pakietw.

232

5.12.12 Parametry jakociowe przekazu

Usuga ABR - dwa sposoby zawiadywania ruchem komrek Istniej dwa okrelenia jakoci obsugi telekomunikacyjnej: parametr GOS i parametr QoS. Parametr GOS (Grade of Service) dotyczy jakoci usugi w warstwie poczenia (connection level) zwizanej z prawdopodobiestwem wystpienia blokady zgoszenia zarwno dla typu usugi, jak i dowolnego zgoszenia; natomiast parametr QoS (Quality of Service) odnosi si do warstwy pakietowej (cell level). Jak dotychczas nie zosta sprecyzowany jednolity standard QoS odnonie wymaga w sieciach ATM. W trakcie transmisji przez sie ATM wiele rde wykorzystuje wsplne zasoby transmisyjne o duej przepywnoci, co wymaga odpowiedniego sterowania natokiem w wzach, aby zapewni kademu uytkownikowi wymagany poziom usug QoS. Sterowanie natokiem zgosze jest istotn funkcj wzw ATM i obejmuje dwa podstawowe elementy: sterowanie przyjciem zgoszenia CAC (Connection Admission Control) oraz nadzorowanie rda SP (Source Policing) w celu ograniczania transmisji sygnaw rdowych. Istniej rne kryteria odnonie wymaga QoS dla sieci ATM proponowane przez organizacje standaryzujce ISO i ITU-T. Wedug ATM Forum najbardziej odpowiedni zestaw parametrw QoS dla podstawowych usug w sieciach ATM obejmuje trzy poziomy sterowania: sterowanie czem, odpowiadajce za zestawienie i zwolnienie poczenia. Odrzucenie poczenia dokonuje si w chwili dania zestawienia, jeli wymagane pasmo nie jest dostpne; kontrola poczenia, odpowiadajca za przydzia zasobw w fazie transferu danych. Poczenie jest odrzucane, gdy nie ma dostpnej cieki lub kanau do punktu docelowego; kontrola pakietw (czyli komrek) odpowiadajca za faz transmisji danych. Strumie pakietw w zaakceptowanym poczeniu jest nadzorowany w sposb cigy, aby sprawdzi, czy uytkownik nie przekracza wartoci zakontraktowanych w fazie ustalania poczenia. Przekroczenie uzgodnionego trafiku powoduje ustawienie przez przecznik ATM bitu CLP (Cell Loss Priority), informujcego rdo o moliwoci utraty komrek.
233

5.13. Sie GSM 5.13.1 Szyfrowanie w GSM

Wszyscy operatorzy systemw cyfrowej telefonii GSM w opisach swoich usug deklaruj cakowit poufno przesyanych za ich porednictwem informacji i to zarwno zwykych rozmw telefonicznych jak i transmisji danych, czy te faksw lub SMS-w Od czasu do czasu pojawiaj si pytania, czy ta deklaracja jest w peni prawdziwa. Niektrzy obawiaj si, czy prowadzone przez nich rozmowy mog by podsuchiwane przez tak zwane "osoby trzecie". Poniej sprbujemy odpowiedzie na ich pytania, jednoczenie przybliajc Czytelnikom struktur transmisji informacji pomidzy uytkownikiem telefonu komrkowego (GSM), a dowolnym abonentem. W przemijajcym ju okresie radiowej cznoci bezprzewodowej opartej na analogowej obrbce i transmisji sygnau (modulacja amplitudy lub czstotliwoci), problem, oczywicie od strony technicznej, podsuchiwania przekazywanej informacji, praktycznie nie istnia. Wystarczyo mie dostp do odpowiedniej aparatury pomiarowej, takiej jak analizator widma, lub posiada pewn doz wiedzy elektronicznej i rodki, aby zbudowa sobie dowolny odbiornik, a wiat eteru by w zasigu rki. Oczywicie, i w czasach "analogu" stosowano specjalne metody kodowania czy te szyfrowania przekazywanej informacji za porednictwem fal radiowych, lecz byy to gwnie techniki stosowane przez suby specjalne lub dyplomatyczne. Rozwj technik cyfrowych pozwoli na stosowanie coraz to bardziej wysublimowanych sposobw utajniania informacji. Praktycznie rzecz biorc rozwj dziedziny utajniania transmisji stymulowany by przez suby wojskowe, dla ktrych to poufno informacji bya (i jest) dziedzin priorytetow. To uczeni pracujcy na rzecz rozwoju cznoci specjalnej ju dosy dawno temu wynaleli techniki, utrudniajce zapoznanie si osb niepowoanych z treci przekazywanej informacji. Z biegiem czasu oferowane systemy ruchomej cznoci bezprzewodowej, takie jak CB Radio (pasmo "obywatelskie" .27 MHz dostpne dla wszystkich), systemy dostpowe, systemy trunkingowe oraz telefonia komrkowa systemu analogowego (w Polsce NMT 450), nie mogy sprosta oczekiwaniom, zwizanym gwnie z pojemnoci sieci (iloci abonentw mogcych jednorazowo korzysta z sieci) oraz z oczekiwan jakoci oferowanej usugi. Przy duej iloci uytkownikw graniczcej z fizyczn pojemnoci sieci (czyli zdolnoci danej sieci do penego obsuenia danej iloci abonentw), sie po prostu si "zatyka" i jej moliwoci rozwoju s praktycznie rzecz biorc zamknite. Ograniczanie pojemnoci determinowane jest gwnie interfejsem radiowym, czcym abonenta "z reszt wiata". Zakres fal radiowych, dostpnych dla normalnego uytkowania, mieci si w zakresie od kilkudziesiciu kHz (kilohercw) do kilkudziesiciu GHz (gigahercw). Ze wzgldu na fizyczne waciwoci propagacji (rozchodzenia si) fal radiowych oraz moliwo korzystania z poszczeglnych kanaw (zakresw), dla telefonii komrkowej przeznaczono pasma czstotliwoci, mieszczce si w zakresach 450 MHz, 800 - 900 MHz czy 1800 - 1900 MHz. Im przydzielony zakres czstotliwoci jest szerszy, tym system ma wiksz pojemno, lecz waciwoci propagacyjne fal radiowych s gorsze, zwaszcza w terenie o zrnicowanej morfologii (np. tereny miast lub rejony grzyste). Utrudnianie lub wrcz uniemoliwianie dostpu osobom trzecim do informacji przekazywanej drog radiow w systemie GSM ( 900 MHz jak i 1800 MHz ) odbywa si dwoma torami - wykorzystujc techniki zwizane z eliminacj zakce oraz techniki kryptograficzne, przeznaczone do utajnienia informacji. Ze zwikszaniem iloci dziaajcych jednoczenie kanaw radiowych wzrasta prawdopodobiestwo wystpienia zakce interferencyjnych (nakadania si czstotliwoci lub ich harmonicznych). I tutaj znalazy zastosowanie techniki kodowania informacji, praktycznie rzecz biorc nie po to, aby informacj utajni, lecz rwnie w celu wyeliminowania zakce i zapewnienia jak najbardziej wiernego przekazywania informacji. Twrcy systemu GSM ustalajc normy obowizujce wszystkich operatorw, midzy innymi w zakresie interfejsu radiowego czcego abonenta ze stacj bazow, signli po rozwizania stosowane w technikach opracowanych m.in. dla sub wojskowych. Coraz to bardziej wysublimowana technologia pprzewodnikowa, umoliwiajca stosowanie skomplikowanych algorytmw kodowania i szyfrowania (technika mikroprocesorowa) spowodowaa moliwo stosowania ukadw wielkiej skali integracji,
234

instalowanych w terminalach (aparatach przenonych) w celu przemiany sygnau, aby by odporny na wszelkiego rodzaju zakcenia, a informacja wychodzca od abonenta dotara do odbiorcy w jak najmniej znieksztaconej formie. Kodowanie informacji praktycznie zaczyna si ju w torze maej czstotliwoci, gdzie sygna z mikrofonu zostaje poddany procesowi digitalizacji, czyli zamianie przebiegu analogowego na grupy impulsw zero-jedynkowych (cyfrowych). Informacja w postaci cyfrowej ma t podstawow zalet, e jest o wiele bardziej odporna na zakcenia (zmiana np. amplitudy sygnau w duym zakresie nie powoduje zmiany niesionej informacji), atwo jest ni manipulowa i zachowywa. Informacja w takiej postaci jest nastpnie poddawana procesowi waciwego kodowania przy zastosowaniu filtru z liniowym prognozowaniem, generalnie polegajcym na tym, e generowany na wyjciu filtru (kodera) bit jest wynikiem liniowej kombinacji poprzednich omiu bitw, dostarczanych na wejcie filtru. Nastpn czynnoci, zmierzajc do maksymalnej eliminacji wpywu zakce, szumw oraz bdw jest operacja kodowania kanaowego oraz przeplot. Dodatkowo ogranicza si prawdopodobiestwo wystpienia zakce poprzez stosowanie wysublimowanych technik modulacji sygnau oraz jego transmisji. Przypadkowo przydzielania przez stacj bazow poszczeglnych szczelin czasowych oraz fakt, e transmisja sygnau odbywa si tylko w czasie mwienia do mikrofonu aparatu (gdy si sucha rozmwcy, telefon nie emituje sygnau radiowego) dodatkowo utrudnia osobie chccej podsucha rozmow wstrojenie si do danej czstotliwoci nonej. Aby wyeliminowa moliwo przejcia informacji przez osoby do tego nie powoane w trakcie prowadzenia rozmowy, operatorzy sieci stosuj profesjonalne metody szyfrowania, ktrych szczegy znane s tylko wskiej grupie projektantw. Szyfrowanie oparte jest o zasad wykonywania operacji logicznej ExclusiveOR na dwch 114-bitowych sekwencjach - szyfrujcej i informacyjnej. Sekwencja szyfrujca generowana jest wedug specjalnego algorytmu i jest rna dla nadawania i odbioru. Algorytm generujcy sekwencje szyfrujce wykorzystuje numer ramki TDMA (22 bity)zmieniajcy si co 4,615 ms - przesyany przez system oraz klucz szyfrujcy (64 bity), generowany w Centrum Identyfikacji systemu. Klucz szyfrujcy generowany jest przy kadym poczeniu i ma charakter pseudolosowy, poniewa do jego ustalania wykorzystywana jest liczba przybierajca przypadkowe wartoci z zakresu od (0) do (2128 - 1). Jak wida, prawdopodobiestwo wygenerowania klucza szyfrujcego wynosi w przyblieniu 2,9 x 10-39. Prawdopodobiestwo to jest jeszcze znaczco pomniejszane przez stosowanie specjalnego algorytmu tworzcego klucz (jak wyej wspomniano, poprzez odpowiednie przetworzenie wygenerowanej liczby z numerem ramki TDMA), a przy prowadzeniu rozmowy klucz zmieniany jest ponad 216 razy na sekund.

5.13.2 Historia GSM

GSM (ang. Global System for Mobile Communications, pierwotnie Groupe Spcial Mobile) jest najpopularniejszym obecnie standardem telefonii komrkowej. Sieci oparte na tym systemie telekomunikacji oferuj usugi zwizane z transmisj gosu, danych (na przykad dostp do Internetu) i wiadomoci w formie tekstowej lub multimedialnej. We wrzeniu 2007 na wiecie byo ok. 2 mld unikatowych numerw abonenckich telefonii GSM, a sieci oparte na tej technologii zbudowane byy w ponad 200 krajach. Dziki moliwoci midzynarodowego roamingu i umowom midzyoperatorskim abonent GSM moe - bez podpisywania oddzielnych umw z kadym operatorem z osobna - korzysta z telefonu w wielu krajach. Usugi GSM mog by udostpnione na zasadzie comiesicznych opat lub w formie przedpat, co znacznie zwiksza liczb potencjalnych uytkownikw.

Stacja bazowa GSM GSM 900 Phase 1 GSM powsta dziki europejskiej inicjatywie stworzenia jednego, otwartego standardu telefonii komrkowej. Pierwotnie mia to by standard obowizujcy na terenie dwunastu czonkw Europejskiej Wsplnoty Gospodarczej (EWG). W tym celu wewntrz Europejskiej Konferencji Administracji Poczty i Telekomunikacji (CEPT) powoany zosta w 1982 r. instytut Groupe Spcial Mobile (GSM), ktry mia
235

za zadanie opracowanie standardu telefonii mobilnej dziaajcej w pamie 900 MHz. We wszystkich krajach czonkowskich zarezerwowano te czstotliwoci, w celu umoliwienia roamingu midzynarodowego. Stworzono prototypy urzdze radiowych, przeprowadzano badania nad optymalnym sposobem dostpu do sieci. Ostateczne wyniki bada stay si podstaw do prac nad specyfikacj. W 1984 r. Komisja Europejska zatwierdzia projekt wsplnego standardu, a w podpisanym 7 wrzenia 1987 r. Memorandum of Understanding 15 operatorw z 13 krajw zobowizao si do zaimplementowania technologii GSM[1]. Pierwsza specyfikacja zostaa opublikowana rok pniej (GSM 900 Phase 1). Znaczenie akronimu GSM zmieniono na Global System for Mobile Communications. GSM Phase 2 W 1989 r. prace nad rozwojem standardu przej nowo utworzony Europejski Instytut Norm Telekomunikacyjnych (ETSI). W 1990 r. rozpoczto definiowanie standardu GSM dziaajcego w pamie 1800 MHz (DCS). W 1992 r. w Finlandii powstaa pierwsza komercyjna sie w architekturze GSM, uywaa ona czstotliwoci 900 MHz. Rok pniej w Wielkiej Brytanii powstaa sie DCS. Prace nad implementacj standardu rozpocz te pierwszy operator spoza Europy - Telstra (Australia). Pierwsze dziaajce sieci obsugiway tylko transmisj gosu, w 1994 r. dodano do nich take moliwo przesyania danych. Prace nad faz drug specyfikacji GSM zakoczyy si w roku 1995. GSM Phase 2+ ETSI kontynuowaa prac nad specyfikacj GSM pod nazw Phase 2+. Uwzgldniono technologie przesyania danych High Speed Circuit Switched Data oraz CAMEL - funkcjonalno sieci umoliwiajc peny roaming usug bazujcych na platformie sieci inteligentnych. W 1997 czci specyfikacji staa si technologia GPRS. Jednoczenie standard GSM stawa si coraz bardziej popularny take poza Europ. W USA ANSI dostosowao radiow cz specyfikacji do lokalnych wymaga (pasmo 1800 MHz byo ju zajte), tak powsta GSM 1900 (PCS). Ta specyfikacja uwzgldniaa te nowy sposb kodowania mowy przez telefon, Adaptive Multi Rate, przejty pniej przez normy ETSI. Ze wzgldu na umidzynarodowienie si standardu powoano 3rd Generation Partnership Project (3GPP), w ktrego skad weszy instytuty standaryzacyjne z wielu krajw spoza Europy. Od tej pory, ETSI miao wpyw na specyfikacje tylko jako jeden z rwnoprawnych czonkw 3GPP. Standard GSM nadal jest rozwijany, wprowadzona zostaa nowa technologia przesyania danych - EDGE, nowe rozwizania zwizane z platform Sieci Inteligentnych. Jednoczenie 3GPP rozwija specyfikacje telefonii 3G, w miar postpu prac, w opisie funkcjonalnoci GSM uwzgldniana jest te wsppraca pomidzy tymi dwiema rodzajami sieci (np. kwestia roamingu i handoveru).

5.13.3 Podstawowe zaoenia standardu GSM

Podczas tworzenia standardu GSM opierano si na dowiadczeniach zwizanych z rozwijanym standardem ISDN, czyli cyfrow sieci stacjonarn z integracj usug, istnieje wic wiele podobiestw pomidzy tymi sieciami: W strukturze obu sieci znajduj si cyfrowe centrale telefoniczne, wykorzystujce tego samego rodzaju cza do przenoszenia rnych typw informacji (gosu, faksu, danych) pomidzy abonentami. Kontrola nad poczeniami wykonywana jest za pomoc protokou sygnalizacyjnego SS7. Gos o czstotliwoci z zakresu 300 - 3400 Hz jest kodowany cyfrowo i w takiej postaci jest przesyany do sieci. Zdefiniowane s pewne usugi, ktre s zintegrowane z sieci. Nale do nich midzy innymi: przesyanie faksu, krtkich wiadomoci tekstowych, poczta gosowa, identyfikacja numeru dzwonicego abonenta, itp. Podstawowym zaoeniem podczas projektowania standardu GSM bya pena mobilno abonenta, aby j uzyska specyfikacja uwzgldnia: dodatkowe elementy infrastruktury sieci odpowiedzialne za przechowywanie informacji o aktualnym pooeniu abonenta, ledzenie jego zmian i utrzymywanie odpowiedniej jakoci transmisji nawet podczas przemieszczania si uytkownika telefonu. roaming, czyli moliwo korzystania z obcych sieci GSM. poczenie telefonu z sieci dziki systemowi stacji bazowych. Jako dostp do kanau radiowego wybrano cyfrow transmisj za pomoc technologii FDMA i TDMA. Oznacza to, e transmisje odbywaj si na wielu czstotliwociach, z ktrych kada jest podzielona
236

na 8 tzw. szczelin czasowych. Jedna rozmowa moe zajmowa ca szczelin lub jej poow (kosztem pogorszenia si jakoci dwiku) w konsekwencji na jednej czstotliwoci moe by obsugiwanych do 16 rozmw.

5.13.4 Standardy GSM

Istnieje pi gwnych standardw GSM, rnicych si przede wszystkim uywanym pasmem radiowym i rozmiarami komrek: GSM 400, GSM 850, GSM 900, GSM-1800 (nazywany take DCS), i GSM 1900 (nazywany take PCS). GSM 850 i GSM 1900 wykorzystywane s w wikszoci pastw Ameryki Pnocnej i Poudniowej. W pozostaej czci wiata, uywany jest standard GSM 900/1800. GSM 400 jest rozwizaniem dla operatorw posiadajcych sieci NMT 450, ktrzy s ju posiadaczami prawa do uywania wykorzystywanych przez ten system czstotliwoci, a w okresie przejciowym oba systemy mog dziaa razem. Jest te technologi, ktr mona zastosowa do pokrycia duych niezamieszkanych obszarw. Uywane czstotliwoci Cecha \ System GSM 400 GSM 850 GSM 900 GSM 1800 GSM 1900 450.4 - 457.6 Uplink [MHz] lub 478.8 486 Downlink [MHz] Liczba czstotliwoci 460.4 - 467.6 lub 488.8 496 35 824 - 849 880 - 915 1710 - 1785 1850 - 1910

869 - 894 124

925 - 960 174

1805 - 1880 374

1930 - 1990 299

5.13.5 Rozmiary komrek

Maksymalny zasig komrki wynikajcy ze specyfikacji GSM wynosi okoo 35 km. Okazuje si jednak, e energia konieczna do emitowania sygnau na czstotliwoci 1800/1900 MHz jest tak dua, e rozmiar komrek zasigu w tych standardach nie przekracza 8 km. Moliwe jest te rozwizanie extended range, w ktrym komrka zasigu moe mie promie nawet do 120 km. Zwizane jest to jednak ze znacznym pogorszeniem "pojemnoci" sieci. Operatorzy mog zastosowa to rozwizanie, gdy chc obniy koszty pokrycia duych, sabo zaludnionych obszarw. Najlepiej nadaje si do tego GSM 400, ktry ze wzgldu na uywane czstotliwoci wymaga mniejszej energii do emitowania sygnau na tak due odlegoci. Niektrzy dostawcy infrastruktury telekomunikacyjnej, oferuj rwnie tak moliwo dla standardu GSM 900. Sieci GSM budowane na bazie dwch standardw Operatorzy posiadajcy licencje umoliwiajce wykorzystywanie czstotliwoci z dwch zakresw (np. 900 MHz i 1800 MHz) najpierw staraj si pokry cay dostpny obszar za pomoc sieci GSM 900 (mniejszy koszt zwizany z pokryciem duych obszarw), a nastpnie w regionach zwizanych z duym nateniem ruchu telekomunikacyjnego (np. centra miast, tereny atrakcyjne turystycznie) wdraany jest te dodatkowo GSM 1800 (wiksza liczba dostpnych czstotliwoci). Oferowane telefony umoliwiaj transmisj w obu zakresach, moliwe jest te przemieszczanie si podczas rozmowy pomidzy stacjami bazowymi pracujcymi w rnych standardach bez utraty poczenia (handover).

5.13.6 Transmisja sygnaw mowy

Do transmisji sygnaw mowy, telefon w systemie GSM uywa cyfrowego kanau radiowego przydzielonego mu na czas poczenia przez Kontroler Stacji Bazowych. Kada z dostpnych czstotliwoci podzielona jest na 8 szczelin czasowych, w ktrych mog by transmitowane pojedyncze rozmowy. W zalenoci od zajtoci sieci w danej komrce (ang. cell), telefon moe mie przyznan ca lub p szczeliny czasowej, co wie si z pogorszeniem jakoci transmisji. Podczas rozmowy wysya do
237

sieci tzw. raporty pomiarowe (ang. measurement reports), w ktrych zawarte s informacje o sile i jakoci sygnau odbieranego z okolicznych stacji bazowych. Na podstawie tych raportw, Kontroler Stacji Bazowych moe przyzna czstotliwo zwizan z inn stacj, jeli sygna ze stacji, z ktr telefon nawiza poczenie staje si zbyt saby, np. abonent oddala si poza zasig nadajnika. W celu poznania szczegw kodowania i transmisji rozmowy zobacz artyku: transmisja gosu w sieci GSM.

5.13.7 Transmisja danych

Pierwsze specyfikacje GSM opisyway przesyanie danych o prdkoci transmisji 9,6 kb/s (Circuit Switched Data CSD). Polegao to na zajciu jednej szczeliny czasowej przyznanej przez Kontroler Stacji Bazowych dokadnie w ten sam sposb jak dla zwykej rozmowy. Kolejne rozwizanie nazywane High Speed Circuit Switched Data (HSCSD) dziki innemu systemowi kodowania i korekcji bdw dawao moliwo osignicia prdkoci transmisji 14,4 kb/s w jednej szczelinie czasowej. Na potrzeby jednej transmisji mona byo ich przydzieli a cztery, co dawao 57,6 kb/s. Tego typu rozwizania miay jednak podstawow wad: na czas poczenia przyznawane byy cae kanay cyfrowe, uytkownik zajmowa je nawet w momencie, gdy nie wysya ani nie odbiera danych, byo to, wic rozwizanie kosztowne. Nowe moliwoci pojawiy si wraz z rozwojem technologii GPRS, ktra zostaa zintegrowana z sieci GSM i staa si czci tego standardu. Oferuje ona pakietowe przesyanie danych, dziki czemu uytkownik nie zajmuje tylko dla siebie caego kanau cyfrowego i paci za faktycznie wysane/odebrane dane. Osigana w praktyce prdko transmisji to 30 80 kb/s. Rozszerzeniem technologii GPRS jest EDGE, ktry oferuje jeszcze wiksz prdko transmisji i uwaany za alternatyw dla telefonii UMTS, ktra nie wymaga inwestycji w licencje zwizane z nowymi czstotliwociami oraz w kosztown rozbudow sieci radiowych. 5.13.8 Messaging Usuga pozwalajca wysya i odbiera wiadomoci w formatach SMS, EMS i MMS. SMS to krtka (do 160 znakw) wiadomo tekstowa. Nieoczekiwanie dla operatorw ta forma komunikacji staa si jedn z najpopularniejszych usug w sieciach GSM, obecnie wysya si setki miliardw SMS-w rocznie. Multimedialnym rozszerzeniem SMS jest EMS, ktry umoliwia zawarcie w treci SMS-a monochromatycznej grafiki oraz zdefiniowanych przez twrcw standardu EMS dwiku lub animacji. Nastpc standardu SMS jest MMS, bazujcy na transmisji GPRS. Zawarta w nim informacja moe mie form audiowizualn (dwik, obraz, sekwencje video).

238

5.13.9Architektura sieci GSM

Komrka (ang. cell) jest obszarem obsugiwanym przez stacj bazow. Jej maksymalny rozmiar opisany jest w specyfikacji GSM (zobacz rozdzia "Standardy GSM"). Faktyczny rozmiar i ksztat zaley od warunkw zewntrznych (uksztatowanie terenu, wysoko masztu, warunki propagacji fal radiowych) oraz od konfiguracji parametrw stacji bazowej (np. moc nadawania sygnau). Operator dostosowuje rozmiar komrek do obserwowanego na danym terenie natenia ruchu telekomunikacyjnego - tam gdzie ono jest wiksze, rozmiar komrek jest mniejszy (ilo rozmw obsugiwanych przez jedn stacj bazow jest ograniczona). System stacji bazowych (ang. Base Station System, BSS) Stacja Bazowa (ang. Base Transceiver Station, BTS) jest elementem sieci (tzw. stacj przekanikow), ktry jest interfejsem pomidzy telefonem komrkowym a sieci GSM. Dziki systemowi anten transmituje i odbiera na kilku czstotliwociach (liczba zaleca od konfiguracji sprztowej i oprogramowania) zakodowany cyfrowo sygna (zobacz artykuy: transmisja gosu w sieci GSM i kanay radiowe w sieci GSM). Czstotliwoci uywane przez stacje bazowe obsugujce ssiadujce komrki rni si, aby nie dochodzio do interferencji fal radiowych. Zwykle od kilkudziesiciu do kilkuset stacji bazowych jest podczonych do jednego Kontrolera Stacji Bazowych. Kontroler Stacji Bazowych (ang. Base Station Controler, BSC) jest elementem sieci, odpowiedzialnym za zarzdzanie stacjami bazowymi, oraz transmisj danych pomidzy stacjami bazowymi a reszt sieci. Z poziomu BSC Operator zarzdza radiow czci sieci, zmieniajc parametry poszczeglnych stacji bazowych. BSC odpowiedzialne te jest za przydzielanie telefonowi komrkowemu wolnej szczeliny czasowej na odpowiedniej czstotliwoci oraz za ledzenie jakoci rozmowy. W razie jej pogorszenia, np. gdy abonent oddala si od obsugujcej go stacji bazowej, zostanie przydzielona mu inna czstotliwo obsugiwana przez inn stacj bazow, oraz odpowiednia szczelina czasowa. Mechanizm ten nazywa si handover. Kilka BSC jest podczonych do jednego MSC. Cz komutacyjno sieciowa (ang. Network and Switching Subsystem - NSS) Mobile Switching Centre (MSC) jest cyfrow central telefoniczn przystosowan do pracy w sieci GSM. Jest odpowiedzialna za zestawianie pocze i koordynacje wsppracy pomidzy elementami sieci. Liczba MSC w sieci zaley od iloci abonentw i generowanego przez nich obcienia sieci. Na przykad jeden z niemieckich operatorw ma okoo 200 MSC w swojej sieci.
239

Gateway Mobile Switching Centre (GMSC) jest to centrala MSC z dodatkow funkcjonalnoci odpowiedzialn za kontaktowanie si z HLR. Kada rozmowa podczas zestawiania poczenia do abonenta danej sieci musi by przeroutowana do jednego z GMSC nalecego do niej (nawet gdy abonent jest w tym czasie w roamingu w innej sieci) w celu zebrania informacji o uytkowniku, ktrego numer wybrano w celu rozpoczcia rozmowy. Od operatora zaley, ktre (np. wybrane MSC lub wszystkie MSC w sieci) bd dziaa jako GMSC[2] (co zazwyczaj jest kwesti dodatkowej konfiguracji). Niektre GMSC mog dziaa jako centrale tranzytowe do innych sieci. Home Location Register (HLR - rejestr stacji wasnych) jest baz danych, ktra przechowuje informacje o abonentach, ktrzy nale do danej sieci. Midzy innymi numer IMSI, MSISDN, informacje o wykupionych usugach, informacje o MSC, ktre aktualnie obsuguje abonenta, informacje o jego statusie (np. telefon jest wyczony, telefon jest wczony do sieci). Ilo HLR w sieci zaley od iloci abonentw, na przykad sie jednego z duych europejskich operatorw jest obsugiwana przez okoo 20 HLR. Authentication Centre (AuC) to element sieciowy przechowujcy dane abonentw danej sieci, na bazie ktrych dokonuje uwierzytelnienia numeru IMSI i zezwala danemu abonentowi logujcemu si do sieci na korzystanie z zasobw radiowych. Authentication Centre powizane jest z HLR, ich liczba zaley od iloci uytkownikw danej sieci. Visitor Location Register (VLR - rejestr abonentw przyjezdnych) - baza danych zwizana z MSC. W sieci istniej zawsze pary MSC-VLR. Baza ta przechowuje informacje o abonentach, ktrzy w danym momencie znajduj si na obszarze obsugiwanym przez to MSC. Cz z tych informacji jest kopiowana z HLR w momencie, gdy abonent pojawia si w "zasigu" danego MSC, inne, takie jak jego lokalizacja s zmieniane ju pniej. Flexible Number Register (FNR) - opcjonalny element sieci wykorzystywany w mechanizmie Number Portability, znanym jako "przenoszenie numeru pomidzy operatorami". Jest to baza danych wszystkich abonentw w sieciach GSM w danym kraju. Przechowuje informacje o numerze abonenta, ktry dziki temu mona zachowa zmieniajc sie; aktualnym operatorze, ktrego abonent jest klientem; numer, pod ktry naley przekierowa rozmow (poprzez GMSC) do tego operatora. SMS Center (SMSC) - element sieci biorcy udzia w przesyaniu SMS-w pomidzy abonentami i przechowujcy te wiadomoci, ktre nie mog by w danej chwili dostarczone. Np. abonent jest poza zasigiem lub ma wyczony telefon. Service Control Point (SCP) - element sieci, na ktrym oparte s sieci inteligentne. Dziaajce na nim serwisy zwizane s z usugami dodanymi, ktre mog by wykupione przez abonenta, np. Virtual Private Network lub Prepaid. SCP komunikuje si z MSC dziki protokoom SS7 i moe wpywa na zestawian rozmow: wpyw na sposb naliczania opat, przekierowanie do innego numeru, doczenie do rozmowy dodatkowego abonenta itp. MSC moe informowa SCP o rnych zdarzeniach zwizanych z rozmow (np. abonent, do ktrego kierowana jest rozmowa, jest zajty, nie podnosi suchawki itp.) i na tej podstawie, podejmowane s dalsze decyzje co do tej rozmowy. Service Data Point (SDP) - baza danych, ktra zawiera informacje o abonentach wykorzystywane przez programy dziaajce na platformie Sieci Inteligentnych. Np. program Prepaid przechowuje tam informacje o iloci dostpnych impulsw. Inne oznaczenia [edytuj] PSTN (ang. Public Switched Telephone Network) - sieci stacjonarne. Pocztkowo bazujce na technologiach analogowych, obecnie zrealizowane prawie w caoci w oparciu o technologie cyfrowe. Usugi PSTN obejmuj usugi zarwno analogowe usugi POTS (ang. Plain Old Telephone Service), jak i cyfrowe ISDN. PLMN (ang. Public Land Mobile Network) - sieci telefonii komrkowej.

5.13.10 Scenariusze GSM wczenie telefonu

Telefon przeszukuje czstotliwoci i wybiera t, na ktrej jest najlepsza jako sygnau. Wysya informacj o wczeniu si do sieci do stacji bazowej, ktra jest zwizana z t czstotliwoci. Stacja bazowa przesya j do Kontrolera Stacji Bazowych, a ten do poczonego z nim MSC.

240

MSC zapisuje informacj o tym abonencie w VLR, midzy innymi jego lokalizacj w postaci Location Area (zobacz tabelk poniej). Nastpnie MSC wysya informacj ze swoim adresem do HLR-a zawierajcego informacje o abonencie.

5.13.11 Scenariusze GSM - Abonent A, majcy telefon w systemie abonamentowym dzwoni do abonenta B

Location Area (LA) - obszar skadajcy si zwykle z kilkudziesiciu lub kilkuset komrek sieci GSM. Kada z nich podczas Telefon wysya poprzez stacj bazow, ktra ma definicji otrzymuje ten sam parametr najsilniejszy w jego okolicy sygna, danie poczenia z Location Area Indentity (LAI). Za abonentem B. pomoc tego parametru VLR Dociera ono do obsugujcego t stacj bazow Kontrolera przechowuje informacje o pooeniu Stacji Bazowych, ktry przekazuje to do poczonego z nim Abonenta. MSC_A. MSC_A routuje rozmow do GMSC, ktre wysya zapytanie do odpowiedniego HLR-a o MSC_B, ktre kontroluje obszar, w ktrym znajduje si telefon abonenta B. HLR zwraca t informacj i odpowiednie danie poczenia z numerem abonenta B jest przesyane do MSC_B. MSC sprawdza w swoim VLR, Location Area, w ktrym znajduje si telefon identyfikowany przez numer abonenta B. Wysya danie do odpowiedniego Kontrolera Stacji Bazowych, aby nakaza wszystkim zarzdzanym przez niego stacjom bazowym kontrolujcym komrki znajdujcym si w tym Location Area rejestracj i przekazanie informacji o zestawianym poczeniu do abonenta B. Jeli telefon abonenta B jest wczony, odpowie na t informacj i poczenie zostanie zestawione. Po zakoczeniu poczenia zostanie wygenerowany Call Data Record, ktry pniej bdzie mia wpyw na comiesiczny rachunek abonenta A.

5.13.12 Scenariusze GSM - Abonent A, majcy telefon w systemie prepaid, dzwoni do abonenta B
Scenariusz jest podobny do powyszego, z jednym wyjtkiem. VLR zwizany z MSC kontrolujcym obszar, z ktrego dzwoni abonent A, zawiera informacje o nim, e ma on subskrypcje na serwis Prepaid. W tym momencie zestawianie rozmowy jest wstrzymywane, a kontrola nad nim jest przekazywana do odpowiedniego SCP, na ktrym istnieje program obsugujcy serwis prepaid. SCP wysya zapytanie do SDP o maksymalny czasu rozmowy, jaki wykupi abonent A, i na ten czas oddaje kontrol nad rozmow do MSC, ktre dalej postpuje tak samo jak w przykadzie powyej. Jeli rozmowa zostanie zakoczona przed upywem wykupionego czasu rozmowy, MSC poinformuje o tym SCP, ktre wyle danie do SDP w celu zmniejszenia konta abonenta A o czas przeprowadzonej rozmowy. Jeli upynie maksymalny czas, MSC zwrci kontrol nad rozmow do SCP, ktre wyle danie do SDP w celu wyzerowania licznika abonenta A, oraz wyle komend do MSC powodujc natychmiastowe zakoczenie rozmowy.

5.13.13 Scenariusze GSM - Uytkownik telefonu wysya SMS

Uytkownik telefonu wysya SMS, ktry poprzez stacj bazow i Kontroler Stacji Bazowych dociera do MSC, na ktrego obszarze znajduje si telefon wysyajcy wiadomo. MSC przesya tego SMS-a do SMSC. SMSC wysya zapytanie do HLR o adres MSC abonenta, do ktrego skierowany jest SMS.

241

HLR zwraca informacj o adresie MSC i tam przesyany jest SMS. Poprzez odpowiedni Kontroler Stacji Bazowych i stacje bazowe obsugujce komrki, w ktrych moe znajdowa si adresat wiadomoci rozgaszana jest informacja o oczekujcym SMS. Jeli telefon adresata informacji zgosi si, SMS zostanie do niego przesany, a raport o tym fakcie poprzez sie dotrze do nadawcy, za tre SMS-a zostanie usunita z twardego dysku serwisu SMSC. Jeli telefon adresata nie odpowie, informacja o tym fakcie dotrze do nadawcy, ale SMSC nie usunie SMS-a z twardego dysku, bdzie on potem wykorzystany do ponownej prby dostarczenia wiadomoci. 5.13.14 GSM w Polsce Koncesja na pierwsz sie GSM w Polsce zostaa przyznana w lutym 1996 r. firmie Polkomtel. Sie zostaa uruchomiona w padzierniku 1996 r. pod mark Plus GSM. Do koca roku korzystao z niej 50 tys. abonentw. Kolejny operator, PTC, koncesj uzyska rwnie w lutym 1996 r., sie pod mark Era GSM zostaa uruchomiona we wrzeniu 1996 r. W Polsce usugi w standardzie GSM na pocztku 2007 r. wiadczyo trzech operatorw: Polska Telefonia Cyfrowa - sieci pod mark Era i Heyah, Polkomtel - sieci pod mark Plus i Sami Swoi oraz PTK Centertel - sie pod mark Orange. W grudniu 2006 r. rozpocz dziaalno pierwszy wirtualny operator telefonii komrkowej w Polsce - mBank mobile, korzystajcy z infrastruktury Polkomtela. Pozostae do rozdzielenia czstotliwoci uywane w standardzie GSM-1800 byy w 2006 r. przedmiotem przetargu rozpisanego przez Urzd Komunikacji Elektronicznej (dawniej Urzd Regulacji Telekomunikacji i Poczty (URTiP)). W maju 2006 wygraa oferta Telekomunikacji Kolejowej (spki skarbu pastwa i PKP). Niestety pniej zrezygnowaa z czstotliwoci ze wzgldu na brak rodkw do finansowania tak duego przedsiwzicia.

5.14. Standard GPRS

General Packet Radio Service (GPRS) technologia komunikacyjna stosowana w sieciach GSM do pakietowego przesyania danych. Oferowana w praktyce prdko transmisji rzdu 30-80 kb/s umoliwia korzystanie z Internetu lub z transmisji strumieniowej audio/wideo. Uytkownik paci w niej za faktycznie wysan lub odebran ilo bajtw, a nie za czas, w ktrym poczenie byo aktywne. GPRS nazywane jest czsto technologi 2.5 G, poniewa stanowi element ewolucji GSM (jako telefonii komrkowej drugiej generacji) do sieci w standardzie 3G. Istnieje te pojcie "Sie GPRS". Mwi si o niej w kontekcie infrastruktury telekomunikacyjnej, ktra umoliwia transmisj pakietow. Skada si ona ze stacji bazowych uywanych w klasycznej sieci GSM do transmisji gosu i z niezalenie rozbudowywanej sieci szkieletowej, ktra czy sie radiow z zewntrznymi sieciami IP lub X.25 oraz z innymi sieciami komrkowymi. Specyfikacja GPRS jest rozwijana jako cz standardu GSM przez konsorcjum standaryzacyjne 3GPP. Podstawowe zaoenia zwizane z technologi GPRS zawarto w specyfikacji 3GPP. Technologia ma umoliwia przesyanie danych pomidzy dwoma punktami (Point-To-Point) lub rozsyanie ich do wikszej iloci odbiorcw (Point-To-Multipoint). Do transmisji danych pomidzy telefonem komrkowym a sieci operatorzy mog wykorzystywa istniejc sie radiow uywan do transmisji gosu w systemie GSM. Wewntrz sieci GSM, centrale (MSC) uywane do komutowania pocze gosowych nie bd angaowane w przesyanie danych, powstanie niezalena sie, ktrej elementy bd odpowiedzialne za komutacj pakietw i za kontakt z zewntrznymi sieciami (w tym z Internetem). Elastyczno w ksztatowaniu taryf: sprzeda usug korzystajcych z transmisji GPRS moe bazowa na naliczaniu opat za ilo odebranych i przesanych danych, na staej, periodycznej opacie, moe rwnie by zalena od rda, z ktrego pobierane s dane.

242

5.14.1 GPRS na tle innych technologii uywanych w GSM do przesyania danych]

Sie radiowa w GSM jest zbudowana na podstawie systemu stacji bazowych, ktrych wanymi elementami s anteny obsugujce kilka czstotliwoci, na ktrych moe odbywa si komunikacja pomidzy sieci a telefonami komrkowymi. Transmisja na kadej z czstotliwoci podzielona jest na 8 szczelin czasowych (ang. time slot). Jedna rozmowa zajmuje zazwyczaj jedn szczelin czasow do transmisji danych z telefonu komrkowego do stacji bazowej i jedn do transmisji w przeciwnym kierunku. Pierwsza z technologii sucych do przesyania danych w GSM Circuit Switched Data (CSD), polegaa na zajciu takiej pary szczelin czasowych jak w przypadku zwykej rozmowy. Zamiast cyfrowej informacji, ktra moga by zinterpretowana jako dwik, byy przesyane zwyke dane o prdkoci transmisji 9,6 kb/s. Po wprowadzeniu technologii High Speed Circuit Switched Data (HSCSD), zwikszono prdko transmisji do 14,4 kb/s w jednej szczelinie czasowej. Dodatkowo mona byo zaalokowa a do 4 szczelin czasowych dla transmisji ze stacji bazowej w kierunku telefonu, co dawao teoretycznie transfer 57,6 kb/s. Rozwizania te miay jednak podstawow wad: szczelina czasowa, ktra moga by przeznaczona na rozmow bya zajta cay czas podczas poczenia, take wtedy, gdy nie byy przesyane adne dane, co byo nieefektywnym i kosztownym rozwizaniem: na przykad podczas przegldania stron WWW, przez wikszo czasu uytkownik zapoznajc si z treci, nie przesya ani nie odbiera adnych danych. GPRS rwnie umoliwia przesyanie danych w kilku szczelinach czasowych (w obecnych implementacjach maksymalnie mog by uyte cztery szczeliny). Jednak najwiksz zalet tej technologii jest fakt, e uytkownik nie zajmuje kanaw cay czas, a tylko w momencie przesyania lub odbierania danych. Dziki wspdzieleniu kanaw przez wielu uytkownikw nastpuje znaczna optymalizacja dostpnych zasobw sieci radiowej, a abonent paci tylko za faktycznie przesane i odebrane dane, a nie za cay czas poczenia wykonanego za pomoc transmisji GPRS. Nastpca GPRS, technologia EDGE uywa tej samej sieci szkieletowej (ang. Core Network), ale umoliwia szybszy transfer danych, dziki ulepszonemu systemowi kodowania uytemu w sieci radiowej (ang. Radio Access Network).

5.14.2 Architektura GPRS

243

Elementy dodane podczas implementacji GPRS: SGSN- Serving GPRS Support Node jest elementem Routing Area (RA) obszar skadajcy sieci GPRS odpowiedzialnym za zarzdzanie si zwykle z kilkudziesiciu lub kilkuset terminalami bdcymi na kontrolowanym przez komrek sieci GSM. Kada z tych siebie terenie. Teren ten podzielony jest na Routing komrek podczas definicji otrzymuje ten Area (zobacz tabelk obok). Jeli terminal zmieni pooenie i znajdzie si w innym Routing Area, fakt sam parametr Routing Area Identity (RAI). Za pomoc tego parametru SGSN ten zostanie odnotowany w SGSN. Element ten jest przechowuje informacje o pooeniu te odpowiedzialny za uwierzytelnianie terminala Abonenta (ktry akurat nie ma otwartej wczajcego si do sieci. Podczas transmisji sesji GPRS). uczestniczy w przesyaniu pakietw (w obie strony) pomidzy terminalem a sieci GPRS. Liczba SGSN w sieci zaley od ruchu pakietowego generowanego przez abonentw. GGSN Gateway GPRS Support Node jest elementem sieci dziaajcym jak router czcy sie GPRS i zewntrzn sie (np. Internet lub sie LAN uytkownika). Gdy uytkownik terminala chce skorzysta z zasobw zewntrznej sieci, GGSN przydziela mu numer IP (z wasnej puli numerw lub dostarczony przez serwer z zewntrznej sieci), dodatkowo na czas sesji aktywuje tzw. PDP context[2], ktry zawiera numer IMSI terminala, przydzielony mu numer IP oraz adres IP SGSN, ktre kontroluje obszar, na ktrym znajduje si uytkownik. PDP context bdzie przydatny podczas trasowania pakietw przychodzcych z zewntrznej sieci. PCU Packet Control Unit jest odpowiedzialny za prawidow obsug ruchu pakietowego w radiowej czci sieci. Przydziela terminalom GPRS kanay radiowe (zobacz rozdzia Interfejs radiowy), buforuje dane przesane przez SGSN, forwarduje je do odpowiedniej stacji bazowej dodajc informacj, ktra umoliwi terminalowi zidentyfikowanie 'swoich' danych. PCU moe by (w zalenoci od dostawcy) zaimplementowany jako dodatkowy sprzt w BSC bd jako niezaleny element sieci obsugujcy jedno lub wicej BSC.

5.14.3 Alokacja zasobw radiowych

Idea szczelin czasowych w GSM Do transmisji GPRS wykorzystuje si stacje bazowe uywane w GSM do przesyania gosu. Kada ze stacji nadaje i odbiera na kilku (kilkunastu) czstotliwociach (zawsze mamy do czynienia z parami czstotliwoci: w kadej parze na jednej czstotliwoci nadaj telefony komrkowe, a na drugiej stacja bazowa). Na kadej z czstotliwoci cyfrowa transmisja odbywa si w 8 cyklicznie powtarzajcych si szczelinach czasowych. W GSM kadej rozmowie przyporzdkowana jest jedna szczelina czasowa. W pierwszej szczelinie czasowej przez okoo 0,577 ms przesyane s bity zwizane z pierwsz rozmow, w drugiej szczelinie z drug rozmow, ... , w smej szczelinie z sm rozmow. Potem znowu nastpuje transmisja zwizana z pierwsz rozmow, itd. Na czas transmisji GPRS, Package Control Unit (zobacz rozdzia Elementy sieci GPRS) moe przydzieli terminalowi kilka szczelin czasowych (w obecnie spotykanych rozwizaniach maksymalnie 4) oraz dodatkowy parametr TFI (Temporary Flow Identity). W GPRS kada ze szczelin czasowych moe zawiera dane z wielu niezalenych transmisji (poniewa parametr TFI jest 5 bitowy, do jednej szczeliny czasowej moe by przyporzdkowane maksymalnie 32 uytkownikw).Terminal nasuchuje na
244

przydzielonej mu czstotliwoci i szczelinach czasowych. W pojawiajcych si pakietach danych porwnuje zapisany z nich parametr TFI z tym przydzielonym mu przez System na czas transmisji. Jeli s takie same, terminal uznaje pakiet za przeznaczony dla niego. Ten sposb przyznawania i wspdzielenia zasobw radiowych okazuje si bardzo efektywny. Dziki wykorzystaniu kilku szczelin czasowych mona zwielokrotni szybko transmisji. Dziki przydzieleniu tych samych szczelin czasowych rnym terminalom, mona na przykad zwikszy liczb uytkownikw korzystajcych w tym samym czasie z Internetu, poniewa nie wszyscy przegldajcy strony w tym samym czasie, przesyaj lub odbieraj dane (jeli zdarzy si, e kilka terminali wykorzystujcych te same zasoby radiowe dokona transmisji w tym samym czasie, zaowocuje to zmniejszeniem szybkoci przesyania danych, a nie zerwaniem poczenia). Ilo szczelin czasowych przeznaczonych dla transmisji w stron stacji bazowej (Uplink) oraz dla odbierania transmisji wysyanej przez stacj bazow (Downlink) zaley od klasy transmisji wielokanaowej (ang. GPRS multislot class) uytego terminala
Multislot Class 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Downlink 1 2 2 3 2 3 3 4 3 4 4 4 Uplink 1 1 2 1 2 2 3 1 2 2 3 4 Maksimum (Uplink + Downlink) 2 3 3 4 4 4 4 5 5 5 5 5

Obecnie uywane telefony komrkowe, w zalenoci od modelu potrafi pracowa w trybie (Multislot Class) 2, 4, 6, 8 lub 10. Tryby 10 i 12 mog by wykorzystywane na przykad przez modemy na karcie PCMCIA uywanej w laptopach.

5.14.4 Kodowanie
Do celw transmisji GPRS zdefiniowano 4 schematy kodowania (ang. Coding Schema): CS-1, CS-2, CS-3 i CS-4. Poszczeglne schematy charakteryzuj si rnymi szybkociami transmisji i warunkami, w ktrych mog by uyte. Tzn. kodowanie wedug CS-1 umoliwia najwolniejszy transfer, ale umoliwia najlepsz korekcje bdw i w konsekwencji moe by stosowane praktycznie wszdzie gdzie istnieje zasig GSM. Kodowanie CS-4 umoliwia najszybszy transfer, ale jego stosowanie jest ograniczone do obszarw, gdzie sia i jako sygnau jest najlepsza. Obecnie produkowane terminale GPRS maj zaimplementowane wszystkie schematy kodowania (CS1- CS4). Ich uywanie ograniczone jest jednak do tych metod, ktre maj zaimplementowane stacje bazowe wspomagajce w danym miejscu transmisj GPRS. W zalenoci od uywanej przez operatora infrastruktury sieci radiowej, mog to by CS1-CS2, lub wszystkie cztery metody. Poniej znajduje si tabelka opisujca szybko transmisji (w jednej szczelinie czasowej) dla wszystkich metod
Kodowanie CS-1 CS-2 CS-3 CS-4 Teoretyczna szybko transmisji Realna szybko transmisji (kbit/s) (kbit/s) 9.05 13.4 15.6 21.4 8 12 14.4 20

Podana w tabelce teoretyczna przepywno w praktyce osiga nieco nisze wartoci uytkowe (patrz kolumna "Realna szybko transmisji"), poniewa cz bitw uywana jest do kodowania
245

nagwkw charakterystycznych dla zarzdzania transmisj radiow w sieci GPRS, nie wystpujcych w klasycznych sieciach takich jak Ethernet. Przy sprzyjajcych warunkach (moliwo uycia kodowania CS-4) i przy wykorzystaniu maksymalnej liczby szczelin czasowych (obecnie 4, zobacz rozdzia Alokacja zasobw radiowych) szybko transmisji moe osign okoo 80 kbit/s (4 * 20 kbit/s).

5.15. UMTS
UMTS (ang. Universal Mobile Telecommunications System, pol. Uniwersalny System Telekomunikacji Ruchomej[1]) najpopularniejszy obecnie standard telefonii komrkowej trzeciej generacji. Sieci budowane na bazie tego standardu oferuj swoim uytkownikom moliwo wykonywania pocze gosowych, wideorozmw, wysyania wiadomoci tekstowych oraz przesyania danych. Dziki zaimplementowanym w nich technologiom HSDPA i HSUPA (bdcych czci standardu UMTS) uytkownicy mog uzyska transfer z przepywnoci 1,46 Mbit/s podczas wysyania informacji i 7,2 Mbit/s podczas odbierania danych. UMTS jest nastpc standardu GSM (oba standardy s rozwijane przez konsorcjum standaryzacyjne 3GPP), podczas jego projektowania pozostawiono bez wikszych zmian sie szkieletow, wprowadzono natomiast zasadnicze zmiany w sieci radiowej. Dziki nowemu interfejsowi radiowemu, moliwe jest lepsze wykorzystanie dostpnych zasobw radiowych, zapewnienie lepszego wspczynnika Quality of Service i zaoferowanie lepszej przepywnoci danych. Najpopularniejsz technologi uywan dla potrzeb dostpu do sieci radiowej jest WCDMA dlatego czsto uywa sie okrelenia sieci WCDMA zamiennie z sieci UMTS (czsto stosuje si te nazwy typu sieci HSDPA dla sieci budowanych w standardzie UMTS, ktre maj zaimplementowane t technologi). Sieci w obu standardach mog ze sob wsppracowa, dostpne s telefony pracujce zarwno jako terminale GSM jak i UMTS, moliwy jest handover (czyli przeniesienie aktywnego poczenia bez zrywania rozmowy/transmisji) pomidzy oboma rodzajami sieci dla poruszajcego si uytkownika. Usugi dostpne w sieciach GSM s te dostpne w UMTS, wikszo usug zdefiniowanych dla uytkownikw UMTS jest dostpna (niektre z gorsz jakoci) po zalogowaniu si do sieci GSM. Poniewa GSM jest obecnie najpopularniejszym standardem sieci komrkowych, UMTS okaza sie najczciej wybieranym rozwizaniem, na ktrym oparto budow sieci trzeciej generacji. W drugim kwartale 2008 istniao okoo 230 sieci w standardzie UMTS zbudowanych w ponad 90 krajach, zarejestrowanych byo ponad 235 mln subskrypcji co stanowio okoo 70% rynku systemw 3G

5.15.1 Sieci 2G a UMTS

Sieci UMTS s naturalnym nastpc GSM. Konsorcjum 3GPP rozwija rwnoczenie oba standardy, wiele specyfikacji zwizanych z sieci szkieletow jest wsplnych. Cyfrowe centrale MSC, ktre su do zestawiania pocze gosowych w GSM, s te wykorzystywane do tego celu w sieciach UMTS. W okresie przejciowym, gdy usugi UMTS s dopiero uruchamiane, operatorzy mog do zestawiania pocze 3G wykorzystywa centrale z sieci GSM, potem budowana jest jednak osobna sie szkieletowa, ktra przejmuje obsug rozmw inicjowanych za pomoc sieci trzeciej generacji. Sie szkieletowa zbudowana dla obsugi ruchu pakietowego generowanego przez zaimplementowane w GSM technologie GPRS/EDGE uywana jest rwnie w sieci UMTS. Gdy operator rozbudowuje rwnoczenie oba rodzaje sieci, uywa jednej wsplnej sieci wspomagajcej komutacje pakietw. Take usugi bazujce na platformie sieci inteligentnych (np. serwisy prepaid) mog dziaa tak samo dla obu rodzajw sieci dziki technologii CAMEL. To co najbardziej odrnia oba standardy to sie radiowa. Zupenie inne technologie uyte do jej budowy sprawiaj, e dla obu rodzajw sieci rozbudowywany jest osobny system stacji bazowych.
246

Niestety podczas planowania struktury sieci radiowej UMTS, operator nie moe oprze si na istniejcej infrastrukturze masztw uywanych w GSM, poniewa rozmiar komrki (ang. cell) w standardzie UMTS jest znacznie mniejszy. Oznacza to budowanie od podstaw nowej sieci masztw i nadajnikw. Dla innych systemw 2G rwnie przewidziany jest proces tzw. rolloutu sieci do standardu UMTS. Popularne w USA i Kanadzie sieci IS-136 (nazywane czsto sieciami TDMA) podlegaj cigej ewolucji. Przesyanie danych zostao w nich zaimplementowane na bazie stworzonej dla potrzeb GSM technologii EDGE, trwaj prace nad dalsz rozbudow tych systemw i w konsekwencji nad migracj do UMTS. Podobny rozwj przewidziany jest dla popularnych w Japonii sieci Personal Digital Cellular (PDC). Okazuje si, e take niektrzy operatorzy sieci w standardzie IS-95 (popularnie nazywanymi sieciami CDMA), dla ktrych najprostszym modelem ewolucji jest rozbudowa sieci do standardu CDMA2000 (jeden ze standardw sieci 3G uwzgldnionych przez ITU w zaoeniach IMT-2000), wybieraj migracje do systemw GSM/EDGE/UMTS

5.15.2 Siec szkieletowa

W sieci UMTS potrzeba dokonania handoveru (przekazywania pocze) wynika z koniecznoci zapewnienia uytkownikowi systemu mobilnoci. Dokonuje si to, poprzez utrzymywanie kilku najlepszych pocze radiowych (ang. radio link), tj. pocze radiowych z tymi komrkami node'a247

B, ktrych sygna odebrany przez terminal jest najlepszy. Maksymalna liczba pocze radiowych, zwana rwnie rozmiarem Active Setu, najczciej wynosi 3. Kryteria brane pod uwag w procesie podejmowana decyzji o handoverze to: jako sygnau kanau pilota (Ec/N0) i poziom sygnau kanau pilota (RSCP). Sie UMTS umoliwia wykonanie handoverw typu: hard i soft. W hard rozrnia si interfrequency handover zmiana kanau czstotliwociowego w UMTS moe by pomidzy node'ami B, jak rwnie w obrbie node'a B; intersystem zmiana technologii dostpu radiowego (ang. RAT radio access technology) np. z UMTS na GSM. S 3 odmiany soft handoveru: soft stan, w ktrym terminal komunikuje si jednoczenie z wicej ni jedn komrk UMTS i komrki te nale do rnych node'w B; softer- stan, w ktrym terminal komunikuje si jednoczenie z wicej ni jedn komrk UMTS i komrki te nale do tego samego node'a B; soft-softer- gdy oba powysze warunki s spenione.

5.15.3 Usugi sieci UMTS:

odpowiedniki usug sieci GSM (gos, wiadomo tekstowa wiadomo multimedialna) szybki dostp do Internetu (od 384 kbps do 14,4 Mbps) - przy uyciu technologi MIMO Multiple Input Multiple Output do 21 Mbps; poczenia wideo; telewizja, radio, muzyka, wideo; wiksza odporno na zakcenia (zalety wykorzystania trasnimsji z rozpraszaniem widma) lepsze zarzdzanie ruchem w komrkach, np. tak zwane oddychajce komrki UMTS jest stadardem roszerzalnym, zalecenie 3GPP zobowizuje operatorw do wprowadzanie nowych usug w taki sposb aby nie byo potrzeby przeprogramowywania lub wymiany terminali.

5.16. Sieci pagerowe

Pager to elektroniczne urzdzenie pracujce w sieciach przywoawczych, uywane do komunikowania si poprzez krtkie informacje odczytywane z wywietlacza. Urzdzenie powstao tu przed telefonami komrkowymi, lecz podobnie uywa transmisji radiowych do komunikacji z centrami. Rnica polega na sposobie transmisji. Dua cz uywanych pagerw nie jest w stanie wysya danych, a jedynie je odbiera. Tym samym pager nie moe potwierdzi odebrania wiadomoci do centrum. Aby zwikszy skuteczno dostarczania wiadomoci, wysyana jest ona kilkakrotnie w coraz wikszych odstpach czasowych. Po odebraniu i wywietleniu danej wiadomoci pager ignoruje kolejne dostarczane kopie. Aktualnie najpopularniejszym protokoem pagingowym jest POCSAG, lecz wiele wspczesnych pagerw korzysta ju z protokou FLEX. FLEX jest jednostronnym protokoem komunikacji cyfrowej wprowadzonym przez firm Motorola i uytkowanym w wielu pagerach. Umoliwia on odbieranie przez bezprzewodowe urzdzenia przenone (pagery), pocze nadawanych z centrali telekomunikacyjnej. Prdko transmisji w tych protokoach wynosia 1600, 3200 lub 6400 bit/s i wykorzystywaa cyfrow modulacj FSK. Na bazie tego protokou powsta dwustronny protok ReFLEX.

5.16.1 Struktura sygnau

Protok FLEX dzieli przesyane dane na 128 ramek numerowanych od 0 do 127. Niezalenie od szybkoci protokou czas transmisji jednej ramki trwa 1875 milisekund. Przesanie wszystkich 128 ramek trwa 4 minuty i nazywa si cyklem FLEX-u. W jednej godzinie mamy 15 cykli a start pierwszego jest synchronizowany z godzin GPS.
248

Na pocztku kadej ramki znajduje si sygna synchronizacji, nastpnie 11 bitowa informacja o numerze cyklu oraz ramki i ponownie sygna synchronizacji ktry okrela szybko transmisji (1600, 3200 czy 6400 bit/s).

5.17. Sieciowe systemy satelitarne

Pomys telekomunikacji satelitarnej liczy ju sobie prawie p wieku. W 1959 roku International Telecommunications Union przyznaa pierwsze czstotliwoci dla transmisji satelitarnej. Rok pniej na orbicie umieszczono pierwszego satelit o zastosowaniu telekomunikacyjnym - Echo 1 - tylko odbijajcego sygnay radiowe. Od tego czasu powstao wiele pomysw systemw satelitarnych, wiele projektw zrealizowano, powstay te nowe standardy, a transmisji satelitarnej przydzielano nowe czstotliwoci. Co wyrnia systemy satelitarne od innych systemw transmisji danych? Przede wszystkim osoba chcca si poczy z sieci nie jest do niej podczona adnymi kablami i nie jest tutaj istotna odlego od najbliszej infrastruktury sieciowej. Dane wysyane s bezporednio do satelity kanaem radiowym, a stamtd wdruj do punktu docelowego przez inne satelity lub przez sie naziemn. W wikszoci sieci terminal abonenta moe by te przenony.

5.17.1 Budowa systemu satelitarnego

Generalnie, w kadym systemie satelitarnym mona wyrni trzy elementy skadowe : modu naziemny modu kosmiczny kana radiowy.

5.17.2 Modu naziemny

Modu naziemny stanowi terminale abonenckie - ruchome lub stacjonarne, szkieletowa sie naziemna ze stacjami bazowymi, adaptery sieciowe i stacje kontrolne. Terminale abonenckie s zaopatrzone w anten do nadawania i odbierania danych z satelity oraz urzdzenia do przetwarzania sygnaw radiowych wysokiej czstotliwoci na sygnay mowy, ramki okrelonego protokou, itp. W satelitarnych systemach komunikacji osobistej S-PCN (Satellite Personal Communication Network) 249

zakadajcych moliwo przemieszczania si abonenta z terminalem dy si do minimalizacji terminali abonenckich, a wic jak najwicej koniecznego przetwarzania sygnau przerzuca si na inne elementy sieci. W systemach z terminalami stacjonarnymi rwnie istnieje tendencja do zmniejszania rozmiarw terminali, lecz nie jest to w tym przypadku a tak istotne. Terminalem abonenckim moe by rwnie telefon przenony z moliwoci czenia si z innymi sieciami, nie tylko telefonicznymi, np. GSM czy Internet. Takim terminalem moe by te stacjonarny modu doczony do komputera, dla abonenta bdcy po prostu sieciowym czem na wiat. Na ten terminal mog by wysyane inne typy danych zwizane z innymi usugami multimedialnymi - przykadowo transmisja filmu video, telekonferencja, faksy i inne. Generalnie nie ma adnego ograniczenia, ktre powodowaoby, e usugi dostpne w sieciach stacjonarnych nie s dostpne przez sieci satelitarne. Terminale abonenckie - chcc przesa dane - wysyaj je do najbliszego, w danej chwili dostpnego satelity. Ten przesya dane dalej przez nastpne satelity, a czsto od razu do najbliszej lub po prostu odpowiadajcej mu naziemnej stacji bazowej. Jeeli przeznaczeniem tej wiadomoci jest miejsce na Ziemi - w jednej z naziemnych sieci telekomunikacyjnych (np. abonencka sie telefoniczna lub Internet) - stacja bazowa przesya t wiadomo dalej przez naziemn sie szkieletow do punktu bdcego poczeniem z t naziemn sieci telekomunikacyjn. Punkt taki zwany jest adapterem sieciowym (gateway). Od tego punktu wiadomo przesyana jest ju wedug zasad obowizujcych w owej sieci naziemnej. Jeeli jednak wiadomo ma by przesana do innego posiadacza terminala abonenckiego sieci satelitarnej, wdruje ona przez naziemn sie szkieletow do stacji bazowej najbliszej satelity, ktry z kolei bdzie w stanie przetransmitowa j do owego terminala abonenckiego. W tym przypadku wiadomo musi 4 razy przeby drog Ziemia - satelita, w porwnaniu z dwukrotn tak drog dla poprzedniego przypadku. W niektrych systemach (zwaszcza systemy S-PCN) moliwe jest poczenie midzy dwoma terminalami abonenckimi sieci satelitarnej poprzez kanay transmisyjne midzy satelitami. Pozwala to na zredukowanie iloci transmisji Ziemia-satelita z czterech do dwch. Fakt ten jest bardzo istotny ze wzgldu na due opnienia w transmisji wynikajce z duych odlegoci midzy Ziemi a satelitami. Stacje kontrolne czuwaj nad dziaaniem caego systemu, m.in. wykonuj pomiary pooenia satelitw na orbitach i wysyaj im informacje o koniecznych do wykonania manewrach.

5.17.3 Modu kosmiczny i orbity

Na ten czon systemu skada si okrelona liczba satelitw umieszczonych na orbitach okooziemskich. Satelity te do poprawnego dziaania potrzebuj oczywicie energii, co zwykle rozwizywane jest poprzez posiadane przez nie baterie soneczne i paliwo dla silnikw rakietowych. W wikszoci systemw wszystkie satelity kr po orbitach tego samego typu - ta sama odlego od Ziemi i kt nachylenia orbity - lecz nie jest to regu : projekt Motoroli - Celestri by systemem hybrydowym, czcym satelity rnych typw. Satelity mona klasyfikowa wanie ze wzgldu na typy orbit. Wyrnia si orbity : LEO (Low Earth Orbit) - orbity o wysokoci od 500 do 2000 km nad powierzchni Ziemi. Poniej 500 km atmosfera jest zbyt gsta i wystpowayby zbyt due tarcia w ruchu satelity, natomiast powyej 2000 km zaczyna si pierwsza ze stref (pasw) Van Allena - obszarw wystpowania czstek (protonw i elektronw) o bardzo duych energiach, mogcych spowodowa uszkodzenie elektronicznych elementw satelity przebywajcego w niej przez duszy czas. Maa wysoko lotu satelity oznacza jego du prdko (sia odrodkowa musi zrwnoway si grawitacji), tak wic satelita przez krtki okres czasu pozostaje w zasigu stacji naziemnej - czy to bazowej czy abonenckiej - okoo 10-30 minut. W przypadku transmisji danych czasu rzeczywistego (transmisja rozmowy telefonicznej lub filmu video) kluczowym staje si problem przecze drg transmisji. Jednoczenie dua prdko satelity rodzi problem proporcjonalnie duych dopplerowskich zmian czstotliwoci. Pojedynczy satelita krcy na tej wysokoci ma w swoim zasigu obszar na powierzchni Ziemi o promieniu nie wikszym ni 4000 km. Stworzenie systemu globalnego wymaga umieszczenia na orbicie wielu satelitw - np. kilkudziesiciu, krcych po rnych orbitach. Orbity LEO mog by koowe lub eliptyczne, jednak najczciej stosowane s te
250

pierwsze. Mog mie te rne odchylenie od powierzchni rwnika - inklinacj - od 0 do 90 stopni. MEO (Medium Earth Orbit) - wysoko nad powierzchni Ziemi od 8 do 12 tys. km. Ograniczenia zarwno od gry jak i od dou wynikaj z istnienia pierwszej i drugiej strefy Van Allena. Pojedynczy satelita pozostaje nad horyzontem danego punktu kuli ziemskiej przez par godzin. Budowa systemu globalnego wymaga od 10 do 20 satelitw krcych po kilku rnych orbitach. Czasy transmisji Ziemia - satelita odpowiednio wiksze w porwnaniu z orbitami LEO. Podobnie jak w ich przypadku, MEO mog by koowe i eliptyczne, inklinacja od 0 do 90 stopni. Satelity MEO i LEO czsto okrelane s jednym mianem : LEO. HEO (Highly Eliptical Orbit) - orbity silnie eliptyczne : perygeum - od ok. 500 km, apogeum - do ok. 50 tys. km. Dziki takim parametrom orbity satelita jest widoczny z danego obszaru na kuli ziemskiej jako prawie nieruchomy przez pewien okres czasu. Pozwala to na tworzenie systemw o podobnych cechach jak systemy oparte na satelitach geostacjonarnych, ale s to systemy regionalne. Jednoczenie satelita jest widoczny z Ziemi pod duym ktem elewacji (ktem midzy kierunkiem z danego punktu powierzchni Ziemi na satelit a powierzchni Ziemi), co sprawia, e systemy takie dobrze si sprawdzaj rwnie w terenach grskich lub silnie zurbanizowanych. Dla stworzenia systemu regionalnego bazujcego na orbitach HEO wystarcza od 2 do 10 satelitw. Obecnie, waciwie nie planuje si systemw HEO GEO (GEOstationary orbit) - orbity o wysokoci 35 786 km w paszczynie rwnikowej. Satelita krcy po takiej orbicie ma t sam prdko ktow co obracajca si Ziemia, dziki czemu z jej powierzchni widziany jest cay czas w jednym miejscu. Do stworzenia systemu globalnego - nie obejmujcego jednak swym zasigiem obszarw podbiegunowych - wystarczaj trzy satelity. Z drugiej strony dua odlego od powierzchni Ziemi oznacza due opnienia w transmisji i konieczno stosowania duych mocy sygnaw. Orbita ta jest jednak bardzo popularna i jednoczenie coraz bardziej eksploatowana - korzystaj z niej m.in. systemy VSAT, Inmarsat i satelity transmitujce kanay telewizyjne.

Rys.1. Porwnanie orbit rnych typw

251

Utrzymanie satelitw na wyznaczonych dla nich orbitach nie jest proste. Czsto to stacje bazowe peni jednoczenie rol stacji kontrolnych. Wrd informacji sygnalizacyjnych wymienianych z kadym satelit s dane dotyczce toru jego lotu. Na ich podstawie dokonywane s decyzje o ewentualnej korekcji trasy satelity, co jest moliwe, jako e kady satelita posiada silnik i zapas paliwa. Czas ycia rnych satelitw ocenia si zwykle na kilka do kilkunastu, maksymalnie 20 lat. Ich naprawy nie bierze si pod uwag. Wanie paliwo jest jednym z gwnych czynnikw decydujcych o czasie ycia satelity. Wysoko orbity ma kluczowe znaczenie dla opnienia wiadomoci przechodzcej przez system satelitarny. Opnienie to najwiksze jest dla orbit geostacjonarnych i silnie eliptycznych. Przykadowo, transmisja sygnau z satelity geostacjonarnego do punktu na Ziemi lecego dokadnie pod satelit na rwniku, a wic najbliej satelity na powierzchni Ziemi, trwa : 35786 km / 300000 km/s = 120 ms. Przy tak wysokiej orbicie zmiana punktu docelowego na powierzchni Ziemi nie wpywa ju znaczco na rozmiar opnienia. Np. odlego midzy Krakowem - =50N, =20E - a satelit geostacjonarnym umieszczonym nad poudnikiem 0, a wic "zawieszonym" nad punktem =0, =0 to 38644 km, a wic czas transmisji to 129 ms. Odlego satelita - Ziemia jest jednak zawsze pokonywana przez sygna dwukrotnie, a w przypadku poczenia dwch terminali abonenckich systemu satelitarnego poprzez naziemn sie szkieletow - czterokrotnie. W tym przypadku opnienie sygnau ronie do ok. 0.5 s, do czego naley jeszcze doliczy czas przetwarzania sygnau w rnych punktach trasy oraz opnienie jego przejcia przez sie naziemn. Z jeszcze wikszymi czasami transmisji naley si liczy w systemach z satelitami na orbitach HEO. Przy apogeum orbity do 50000 km, pojedynczy czas przesania wiadomoci satelita Ziemia to okres nawet do 170 ms. Problem opnie jest nieco mniejszy w przypadku satelitw krcych po niszych orbitach. Rozwamy system z orbitami na wysokoci 1200 km. Gdy satelita znajduje si dokadnie nad stacj na Ziemi, z ktr prowadzi transmisj, opnienie wynosi 4 ms. W przypadku gdy satelita jest widoczny np. 20 nad horyzontem, odlego do niego wynosi 2455 km, a wic opnienie to ok. 8 ms. Tak wic w systemach z satelitami krcymi po niskich orbitach opnienia s wyranie mniejsze, ale ich zmiany wzgldne s wiksze. Dla satelity krcego po orbicie koowej o danej wysokoci mona w prosty sposb obliczy jego prdko. Na satelit dziaaj dwie siy : przyciganie ziemskie i sia odrodkowa. Aby satelita kry po orbicie koowej, siy te musz by sobie rwne : GMm/r2 = mv2/r
G - staa grawitacji, M - masa Ziemi, m - masa satelity, r - odlego satelity od rodka Ziemi (suma promienia Ziemi i wysokoci orbity), v - prdko satelity.

Po przeksztaceniu tej zalenoci mona otrzyma : v = (GM/r) Znajc prdko satelity mona rwnie obliczy okres obiegu orbity : T = 2r/v

252

5.17.4 Kana radiowy

Kana radiowy przewidziany do transmisji Ziemia - satelita nosi nazw "uplink", za kana do transmisji satelita - Ziemia to "downlink". W miar rozwoju telekomunikacji satelitarnej wzrastay potrzeby na pasmo czstotliwoci przydzielone tym kanaom. W zwizku z tym, na kolejnych wiatowych konferencjach radiowych WRC (World Radiocommunication Conference) przyznawane byy coraz to nowe czstotliwoci. Przyjto nastpujcy podzia : pasmo L - 1-2 GHz pasmo S - 2-4 GHz pasmo C - 4-8 GHz pasmo X - 8-12 GHz -> przeznaczone gwnie dla organizacji rzdowych i wojska pasmo Ku - 12-18 GHz pasmo K - 18-27 GHz pasmo Ka - 27-40 GHz -> pasma K i Ka czasem okrela si jedn nazw Ka pasmo V - powyej 40 GHz Nie oznacza to, e cay zakres 1-40 GHz przewidziano dla cznoci satelitarnej. W ramach kadego pasma tylko wybrane zakresy czstotliwoci przeznaczono dla transmisji przez satelity - np. w pamie L s to m.in. 1.215-1.240 GHz (GPS), 1.530-1.559 GHz i 1.6265-1.6605 GHz. W wiekszoci przypadkw, zakresy czstotliwoci przeznaczone na uplink i downlink maj tak sam szeroko. Wyjtkiem s systemy nawigacyjne, tam kana "uplink" potrzebny jest jedynie do przesyania informacji sterujcych i nie musi mie duej przepustowoci. Ze szczegowym przydziaem czstotliwoci mona si zapozna na przykadzie przydziau obowizujcego dla Stanw Zjednoczonych. Przykady planw kanaw 500 MHz "w gr" (uplink) i "w d" (downlink) w pamie Ku.

5.17.5 Architektura seci satelitarnej

Istniej dwa typy architektur systemw satelitarnych i oczywicie wersje porednie. W pierwszym przypadku satelity s tylko sieci dostpow. Sygna z terminala abonenckiego jest transmitowany do satelity i zaraz z powrotem na Ziemi - do stacji bazowej. Dalej jest odpowiednio przetwarzany i przesyany ju w szkieletowej sieci naziemnej. W takim ukadzie satelita tylko retransmituje sygna na Ziemi, nie przeksztaca go, jako e nie zna jego typu, nie jest te w stanie wzmocni sygnau. W tym sygnale nie mog by te przesyane adne informacje sterujce, potrzebny jest do tego osobny kana od stacji bazowej do satelity. Wikszy ciar pooony jest na segment naziemny sieci. Wiksze te musz by anteny terminali i stacji bazowych i moce sygnaw, jako e musz uwzgldni wpyw szumw na drodze Ziemia - satelita i satelita - Ziemia. Taka architektura jest bardzo popularna i chtnie stosowana z dwch powodw : 1. konstrukcja satelitw jest uproszczona, pozbawione s one elementw wzmacniajcych, przetwarzajcych i komutujcych wiadomoci. Prosta konstrukcja oznacza wiksz niezawodno. 2. transmisja sygnau przez satelit jest przeroczysta. Satelita nie zna typw przesyanych wiadomoci, nie ingeruje w nie. Oznacza to, e mona przesya wiadomoci dowolnego typu, nie ma koniecznoci zgodnoci protokow transmisyjnych. W drugim przypadku satelity stanowi zarwno sie dostpow jak i szkieletow. Moe rwnie wystpowa naziemna sie szkieletowa (albo przynajmniej jej cz) uzupeniajca dziaanie jej satelitarnego odpowiednika. Generalnie przetwarzanie i komutacja wiadomoci nastpuje ju w
253

satelitach. Do przesyania wiadomoci bezporednio midzy nimi su cza midzysatelitarne ISL (Inter Satellite Links). Pomys architektury tego typu wynika z denia do maksymalnego uproszczenia i zmniejszenia rozmiarw terminali abonenckich. W tym przypadku konieczne wielkoci anten i moce transmitowanych sygnaw bd mniejsze. Jest to sprawa kluczowa przy projektowaniu sieci osobistych - S-PCN. Jednoczenie dziki przesyaniu wiadomoci bezporednio midzy satelitami zmniejszaj si opnienia w transmisji. Taka konstrukcja systemw satelitarnych staa si moliwa dopiero niedawno, wraz z postpem techniki. Konieczne jest bowiem wyniesienie na orbit satelitw zbudowanych w sposb duo bardziej skomplikowany i zapewnienie im odpowiedniej niezawodnoci dziaania.

Rys.2. Architektura sieci satelitarnej: jako sie dostpowa (a) i sie szkieletowo-dostpowa (b).

5.18. Telefonia komputerowa

VOiP jest w pewnym sensie technik przemieszczania w czasie rzeczywistym danych przez istniejc infrastruktur przeczanych sieci pakietowych ( IP ) np przez sieci lokalne, miejskie, a take Internet. Technika ta wykorzystywana jest najczciej do przesyania strumieni audio, co nie znaczy, e nie mona by przesa w podobny sposb np video, audio-video lub innych przekazw w czasie rzeczywistym.

254

Jak przesya si dzi dwik i dane ? Voice Networks np Public Switched Telephone Network (PSTN) Rezerwacja cza ( 8kHz * 8bits = 64kbps dwik ) Przesyanie z punktu A do B odbywa si zawsze t sam tras Data Networks Informacja dzielona jest na pakiety i kady moe powdrowa inn tras Bazuje na przeczaniu pakietw W sieciach PSTN istnieje bardzo due zapotrzebowanie na przepustowo. Dua cz zarezerwowanego kanau marnuje si na cisz. W sieciach VOiP mona wyeliminowa marnowanie cza na przesyanie ciszy. Wykorzystuje istniejc architektur sieci internetowych oraz Internet. Mona znacznie obniy koszty z punktu widzenia odbiorcy kocowego jeli chodzi o komunikacj. Wykorzystuje istniejce protokoy sieciowe zestosu TCP/IP

5.19. Sieci inteligentne

Sie inteligentna stanowi struktur nakadkow, posadowion na komutowanej sieci telefonicznej. Do jej funkcjonowania potrzebane s: wzy centralne (SMP) do zarzdzania usugami, punkty sterowania usugami (SCP) oraz waciwe punkty (SSP) do komutowania pocze usug inteligentnych. W punkcie sterowania zgromadzone s wszystkie dane i logika, potrzebne do realizacji poszczeglnych usug IN. Wzy sterowania na podstawie zapyta i komunikatw nadchodzcych z punktw komutacji usug interpretuje w czasie rzeczywistym tzw. skrypt usugi, w ktrym zdefiniowany jest scenariusz jej realizacji w sieci. Instalacja w sieci telekomunikacyjnej cyfrowych systemw komutacji, zastpujcych dotychczasowe analogowe centrale telefoniczne, a take cyfryzacja czy telekomunikacyjnych umoliwia wiadczenie nowych usug, daleko wykraczajcych poza ofert usug klasycznych. Od kilku lat w publicznych sieciach telekomunikacyjnych zaczy funkcjonowa nowoczesne usugi inteligentne IN (Inteligent Network), polegajce na instalacji nowego oprogramowania nakadkowego w ju istniejcych centralach cyfrowych i na wspieraniu ich wydzielonymi systemami komputerowymi do realizacji tych usug.
255

Istota telekomunikacyjnej sieci inteligentnej polega na oddzieleniu funkcji zwizanych z realizacj usug (czenie, nadawanie zapowiedzi sownych, inne) od sterowania realizacj tych usug (translacja numeru przez sie) i skoncentrowaniu wszystkich funkcji potrzebnych do realizacji usugi na niewielkiej liczbie inteligentnych elementw (wzw) sieciowych. Zasadnicza koncepcja oraz sam termin sieci inteligentnej IN (Inteligent Network) zostay po raz pierwszy zaproponowane w 1984 r. przez amerykask firm Bellcore. W miar rosncego zainteresowania nowymi usugami idea sieci inteligentnej ulegaa ewolucji, w ktrej mona wyrni nastpujce etapy: sie scentralizowana IN/1 (Bellcore 1986); sie o architekturze rozproszonej IN/2 (Bellcore 1987); rozwizanie porednie IN/1+ (Bellcore 1988); zawansowana sie inteligentna AIN (Advanced IN Bellcore 1989); model koncepcyjny architektury INCM (Intelligent Network Conceptual Model) wraz normalizacj podstawowego zestawu usug CS-1 (ITU-T 1993); protok aplikacji Core INAP (Intelligent Network Application Part wg ETSI 1994); nowa architektura IN i rozszerzony zestaw usug CS-2 (ITU-T 1998); wspczesna architektura sieci IN z zestawem usug CS-3 oraz najnowszym zestawem CS-4 (2000 r.) przeznaczonym do tworzenia sieci szerokopasmowych z rozpoznawaniem mowy, z rnymi usugami gosowymi (VoIP) i aplikacjami tekstowymi (ASR, TTS czy STT).

Najbardziej popularn usug sieci inteligentnej jest realizacja pocze bezpatnych (numer 0800) na dowlonie duym obszarze sieci i z dowolnego terminalu komunikacyjnego, a take tworeznie pocze sponsorowanych (700) oraz dostp do oglnokrajowej usugi telegosowania. Najnowsze propozycje i rozwizania sieci IN tworz jednolit koncepcj projektowania nawet najbardziej zoonych usug telekomunikacyjnych, a ich wdraanie w inteligentnej infrastrukturze dokonuje si mniejszym kosztem i trwa znacznie krcej ni w obecnie dziaajcych sieciach publicznych starego typu. Unowoczenione centrale zapewniaj wiele nowatorskich usug komunikacyjnych, do tej pory niedostpnych w centralach analogowych. Zasig terytorialny oferty usug dodatkowych zwiksza si systematycznie dziki ju dokonanej wymianie wszystkich dotychczasowych central midzymiastowych i transferowych na centrale cyfrowe z programowan struktur oraz dziki postpujcej cyfryzacji sieci telekomunikacyjnej na coraz niszym poziomie infrastruktury, czyli bliej abonenta. Z usug dodatkowych mona korzysta majc aparat wyposaony w klawiatur przyciskow i
256

telefon przyczony do nowoczesnej komutowanej centrali cyfrowej, akceptujcej wybieranie tonowe DTMF (Dual Tone Multifrequency Signalling). Podstawow cech i zalet sieci inteligentnych jest moliwo implementowania nowych usug dodatkowych w jednym miejscu sieci, bez mudnej koniecznoci ich instalowania w poszczeglnych centralach objtych zasigiem dziaania. Prac t wykonuje automatycznie protok wymiany informacji w sieciach IN o nazwie INAP (Intelligent Network Application Protocol), ktry uzyska (1990 r.) miano standardu ETSI. Standaryzacja INAP zapewnia rwnie moliwo tworzenia nowych usug niezalenie od technologii wykonania central komutacyjnych. Istniej trzy sposoby charakteryzowania sieci inteligentnej (IN): z punktu widzenia uytkownika prosta w obsudze sie dostosowana do wyrafinowanych oczekiwa abonenta kocowego; z punktu widzenia operatora sie zapewniajca dodatkowe przychody przez wzrost generowanego ruchu, take znaczce obnienie kosztw instalowania nowych usug oraz lepsz obsug abonentw (dziki elastycznym narzdziom wiadczenia tych usug); od strony technologii sie komputerowa zapewniajca przetwarzanie i wymian w czasie rzeczywistym danych midzy bazami danych a poszczeglnymi elementami wzowymi sieci teleinformatycznej. Do najbardziej rozpowszechnionych i dostpnych w sieci krajowej nowych usug, oferowanych za dodatkow opat lub zmian taryfikacji, nale: budzenie automatyczne, gorca linia, informacja o poczeniu oczekujcym, przenoszenie wywoa na dowolny numer w sieci krajowej, przenoszenie wywoa w przypadku niezgaszania si abonenta, przenoszenie wywoa w razie zajtoci na inny wyznaczony numer, ograniczenie wychodzcych pocze automatycznych, przenoszenie wywoa do sownego komunikatu prosz nie przeszkadza czy poczenia trjstronne. Ponadto abonenci sieci IN maj moliwo blokowania rozmw przychodzcych z przeniesie, a z kadej takiej funkcji mona korzysta wprowadzajc okrelon kombinacj klawiszy we wasnym telefonie.

5.19.1 Standaryzacja usug IN

W warunkach liberalizacji rynku oraz w sytuacji, gdy sprzt telekomunikacyjny moe pochodzi od wielu dostawcw, standaryzacja sprztowa urzdze transmisyjnych na potrzeby sieci inteligentnych, interfejsw i usug zaczyna odgrywa coraz wiksz rol. Midzynarodowe uzgodnienia standaryzacyjne odnonie sieci IN, przedstawione najpierw jako obowizujce zalecenia przez ITU (grupa 11), a nastpnie jako normy ETSI (NA6, SPS3), zakoczyy si zdefiniowaniem rekomendacji usug podstawowych dla tych sieci, zwanych w skrcie zestawem CS-1 (Capability Set 1). Obecnie s one przedmiotem oferty wszystkich operatorw sieci IN, przy czym nie wszystkie wyszczeglnione w zestawie usugi telekomunikacyjne ciesz si jednakowym zainteresowaniem wrd abonentw. Zestaw usug standardowych CS-1 ogranicza si do usug typowo komercyjnych, o dobrze zdefiniowanych mechanizmach wspdziaania poszczeglnych elementw sieci (usugi gosowe lub przekaz danych) zwykle oferowanych za dodatkow opat. Cige rozszerzanie architektury sieci IN spowodowao dalsze powikszenie zbioru usug podstawowych o kolejne klasy, okrelane odpowiednio jako zestawy CS-2, CS-3 i CS-4, z zachowaniem cigoci ich wiadczenia w stosunku do grup pierwotnych. Zestaw usug CS-2 stanowi rozwinicie zestawu CS-1 o funkcje i obszar dziaania sieci z uwzgldnieniem potrzeb abonentw mobilnych i multimedialnych, a w szczeglnoci o: sieci ruchome i szerokopasmowe BISDN (dostp bezprzewodowy i usugi multimedialne); wspdziaanie sieci o zasigu midzynarodowym zarzdzanych przez rnych operatorw; zarzdzanie sieciami zgodnie ze standardem TMN (Telecommunication Management Network); jednolit implementacj usug na rnych platformach sprztowych i oprogramowania.

257

W zestawie usug CS-2 zdefiniowano zasady wsppracy i sygnalizacj midzysieciow dla sieci IN nalecych do rnych operatorw, a take oddzielono funkcj sterowania wywoaniem (call control) od funkcji zestawiania pocze (connection control). Kolejna wersja usug CS-3, obejmujca gwnie aspekty multimedialne w sieci IN (wideokonferencje, szerokopasmowe VPN, wideo na danie VOD, telewizja rozsiewcza DTV), jest prowadzona w ramach projektw Eurescom i ACTS. Zatwierdzony w 2000 r. zestaw usug CS-4 (standardy serii Q.1240) rozszerza waciwoci sieci IN o nowe usugi telekomunikacyjne, sposoby ich kreowania i zarzdzania. Dotyczy on konwergencji i wspdziaania sieci wykonanych w technologii komutowania kanaw i przeczania pakietw z ofert usug gosowych VoIP wcznie. Elementy standaryzacji obejmuj przekaz informacji przez bramy internetowe (gatekeeper) i serwery poredniczce (proxy), take przez serwery gosowe z usugami rozszerzonej telefonii. S one potrzebne przy oferowaniu rnorodnych gosowych usug telefonicznych: klasycznych usug gosowych z przekierowaniem pocze, mobilnoci indywidualnego numeru abonenta, realizacji pocze bezpatnych i z opat dzielon oraz do tworzenia prywatnych sieci wirtualnych (VPN). Zdolno sieci inteligentnych do wiadczenia gosowych usug przez sieci IP (VoIP) jest najbardziej istotn ich cech. Usugi dostarczane uytkownikowi kocowemu mog by rozszerzane przez implementacj interfejsu API (Application Programming Interface), opartego na uniwersalnych specyfikacjach CORBA czy JAVA lub innych platformach. Ostatnie propozycje w tej materii umoliwiaj wdraanie specjalizowanych funkcji SRF (Specialized Resource Function) oraz najnowszych konwersji tekstowych TTS (Text to Speech) i STT (Speech to Text) aplikacji dopiero wchodzcych na rynek teleinformatyczny. W sieciach inteligentnych usugi zarwno podstawowe, jak te dodatkowe (VoIP) mog funkcjonowa niezalenie od zainstalowanej przez dostawcw sieciowych infrastruktury technicznej i programowej, czyli niezalenie od zastosowanych na trasie przesyania rnego rodzaju przecznikw i platform oprogramowania. Taka elastyczno umoliwia nie tylko realizacj biecej oferty VoIP, ale stanowi take podstaw do serwowania w przyszoci innych, jeszcze nie zdefiniowanych aplikacji zarwno przez sieci IP, jak i przez sieci IN.

5.19.2 Cechy sieci IN

Charakterystyczn cech sieci inteligentnych jest zasadnicza zmiana wyobraenia o kilku dogmatach obowizujcych do tej pory w telekomunikacji. Chodzi o to, e: numer kocowy nie musi oznacza ani konkretnego telefonu, ani jakiegokolwiek telefonu, opaty za niekoniecznie ma ponosi abonent wywoujcy poczenie, a kocowy numer abonenta nie jest zwizany z fizyczn lokalizacj aparatu lub kocowego urzdzenia komunikacyjnego. Korzystajc z wirtualnej i wydzielonej logicznie sieci wewntrz sieci publicznej, mona zapewni prywatny plan numeracji, uproszczon numeracj, rozliczanie wedug specjalnych taryf, przekierowanie zgosze, a take odbieranie pocze spoza wirtualnej sieci i realizacj pocze zewntrznych. Do realizacji inteligentnych usug w sieci (nazwa
258

jest klasycznym chwytem reklamowym serwowanym przez dostawcw tych usug, z faktyczn inteligencj usugi te maj niewiele wsplnego) potrzebne s nowe funkcje sieci telekomunikacyjnej, umoliwiajce: wspdziaanie wzw komutacyjnych z wyrnionymi wzami inteligentnymi, ktre nadzoruj, zarzdzaj i wspomagaj realizacj nowych usug; wykorzystywanie w poczeniach standardowych stykw i protokow sygnalizacyjnych: DTMF, DSS1, SS7 (INAP, TCAP, ISUP, SCCP), take sygnalizacji w X.25; dostosowywanie parametrw usugowych sieci do indywidualnych wymaga i preferencji abonentw usug (np. bezpatne poczenia z przekazywaniem zgosze przychodzcych, uwarunkowanych lokalizacj geograficzn abonentw, por dnia lub dniem tygodnia); wirtualizacj planw numeracyjnych aparatw kocowych; uytkownikom dostp do wewntrznych i indywidualnych usug oraz udogodnie z dowolnego miejsca w sieci.

5.19.3 Architektura sieci IN

Architektura sieci IN polega na wprowadzeniu do sieci telefonicznej niewielkiej liczby inteligentnych wzw o specjalizowanych funkcjach, ktre przejmuj na siebie przetwarzanie zgosze wymagajcych dodatkowego, indywidualnego trybu obsugi. Idea sieci IN polega na oddzieleniu funkcji zwizanych z realizacj usugi (czenie, nadawanie zapowiedzi sownych, odbir informacji DTMF przekazywanej od abonenta i in.) od funkcji sterowania zwizanych z realizacj zgosze abonenckich (okresowa translacja numeru abonenta wywoywanego w zalenoci od pory dnia/tygodnia, numeracja uproszczona, inne). Dziki temu, e podstawowa sie telefoniczna, realizujca tradycyjn transmisj i komutacj pocze telefonicznych, jest wzbogacona o wyspecjalizowane elementy sterowania (sygnalizacja) i algorytmy usugowe (przekazy z bazy danych), moliwe s usugi telekomunikacyjne o zoonych scenariuszach dziaania, tworzonych programowo, bez jakichkolwiek ogranicze terytorialnych.

259

W rezultacie, zamiast dugotrwaej i pracochonnej metody wprowadzania kadej nowej usugi oddzielnie, a nastpnie testowania sprawnoci ich przebiegu w kolejnych (wszystkich) centrach komutacji, od razu uzyskuje si: szybkie i atwe wprowadzanie nowych i zoonych usug telekomunikacyjnych; dostp do usug IN od razu w caej sieci; elastyczne skalowanie i zarzdzanie usugami; kontrola parametrw usug zarwno przez operatora, jak i samych subskrybentw usug. Zgodnie z zaleceniami midzynarodowych organizacji standaryzacyjnych ITU-T/ETSI, sie inteligentna zostaa zdefiniowana przez zbir konkretnych i zoonych funkcji operujcych na rnych paszczyznach sieci i realizowanych przez elementy (wzy) fizyczne. Sie zbudowana w sposb modularny umoliwia stosunkowo prost rozbudow, atwe doposaenie o nowe funkcje, a take pozwala integrowa rne rodowiska sieciowe przez zunifikowany system sygnalizacji cyfrowej SS7 (CCS7).

5.19.4 Komponenty struktury sieci

Podstawowe elementy sieci IN stanowi rozproszone terytorialnie ogniwa sieci inteligentnej, nakadajce si na istniejc infrastruktur telekomunikacyjn. Do najistotniejszych wzw, wsplnych dla sieci pochodzcych od rnych producentw, nale: Wze SSP (Service Switching Point), ktrego podstawowym zadaniem jest wykrywanie zgosze wymagajcych obsugi przez sie inteligentn. Wze zapewnia przeczanie zasobw, sygnalizacj i poczenia do innych komponentw sieci. Po rozpoznaniu wywoania usugi inteligentnej wze SSP komunikuje si z odpowiednim wzem sterujcym realizacj usugi (SCP) w celu uzyskania informacji o przebiegu obsugi zgoszenia. Zwykle dzieje si to za pomoc sygnalizacji SS7, a zwaszcza jej fragmentu INAP (Intelligent Network Application Part). Wze SSP jest odpowiedzialny za wspprac z sieci telekomunikacyjn na najniszym szczeblu hierarchii telekomunikacyjnej. Funkcj wza SSP w sieci fizycznej spenia odpowiednio oprogramowana centrala cyfrowa, umoliwiajca abonentom sieci publicznej dostp do usug oferowanych przez sie inteligentn.
260

Wze SCP (Service Control Point), stanowi punkt centralny sieci i steruje waciw realizacj usug sieci inteligentnej o funkcjach przechowywanych w sieciowej bazie danych (translacje planw numeracji). Wze winien zapewni w czasie rzeczywistym obsug znacznego trafiku, przy zachowaniu wysokiego poziomu dostpnoci, oraz atw rozbudow moduow. Implementacja nowej usugi (scenariusza) polega na zaadowaniu odpowiedniego programu usugi oraz dostpu do waciwej bazy danych (lub baz danych dziaajcych w trybie rozproszonym). Ustalone i przetestowane programy usug oraz dane s przekazywane do wza SCP za porednictwem systemu zarzdzania SMS. Wzy SCP (komputery) s budowane z wykorzystaniem najnowszych technik i technologii informatycznych o specjalistycznych zastosowaniach i duych mocach obliczeniowych (procesory RISC, architektura klientserwer). Majc na uwadze zwikszenie dyspozycyjnoci systemu, wzy SCP stanowice jdro sieci inteligentnej s zwykle dublowane i rozproszone terytorialnie, co zapobiega zaamaniu si systemu w razie lokalnej awarii czy kataklizmu. Wze SMS (Service Management System) zarzdza usugami IN przez komunikowanie si ze wszystkimi elementami sieci. Umoliwia aktualizacj danych i programw w wzach SCP, adowanie nowych funkcji usugowych, a take sporzdzanie raportw. Wszystkie modyfikacje programw i konfiguracje w sieci wymagaj potwierdzenia przez operatora i s monitorowane oraz archiwizowane. Istotn cech wza jest obsuga wielu transakcji, co wymaga wysokiej wydajnoci oprogramowania (procesy wielowtkowe). Wze SCE (Service Creation Environment) stanowi rodowisko kreowania usug, zapewniajce moliwo definiowania nowych rodzajw usug na potrzeby abonentw sieci telekomunikacyjnej, rwnie ich weryfikacj i testowanie. Generowanie usug polega na opracowaniu projektu nowej usugi, okreleniu logiki jej dziaania oraz funkcji zarzdzania wraz z interfejsem do uytkownika. Wdraanie nowych usug do sieci fizycznej jest poprzedzane procesem symulacji tych usug w sieci odniesienia, stanowicej model rzeczywistej IN. Do symulacji nowych usug wykorzystuje si graficzne narzdzia projektowe opisujce scenariusz usug (za pomoc moduw SIB), dziaajce w systemie UNIX i dopiero po uzyskaniu pozytywnych wynikw testw usugi s wprowadzane do wza SMP, a nastpnie do waciwych wzw sieci IN. Komunikacj operatora z wzami SCE zapewniaj zwykle komputery klasy PC z Windows i wsppracujce z systemem zarzdzania usugami (SMP). Wze SMP (Service Management Point) zapewnia funkcj zarzdzania usugami, umoliwia kontrol wprowadzania usug do eksploatacji, ich udostpnianie oraz aktualizacj danych we wszystkich wzach konkretnej sieci IN. Scentralizowana struktura usug IN wymaga zarzdzania ogromnymi ilociami danych. Wikszo z nich jest rozproszona w wielu fizycznych wzach sieci (zarwno w wzach SMP, jak i wzach SCP), a nad ich poprawnoci i spjnoci (w odniesieniu do caego obszaru sieci) czuwa wze SMP. Za pomoc sygnalizacji SS7 lub protokou X.25 wze SMP dodatkowo umoliwia operatorowi dostp do baz danych, a w niektrych przypadkach take abonentom, oraz modyfikacj niektrych parametrw i wgld w statystyki przekazw. Wze IP (Intelligent Peripheral) jest inteligentnym urzdzeniem pomocniczym wykorzystywanym przy realizacji tylko niektrych usug (odtwarzanie specjalnych komunikatw gosowych niezbdnych przy identyfikacji abonenta, wyposaenie do rozpoznawania gosu i sygnaw mowy, specjalne zapowiedzi sowne i inne). Wze IP pomaga uytkownikowi (sowne prowadzenie abonenta) w operacjach wymagajcych zoonych i dugich manipulacji, wycznie w trakcie realizacji danej usugi IN. Oprcz wymienionych, najczciej spotykanych moduw skadajcych si na podstawow infrastruktur sieci inteligentnych, istniej jeszcze inne, specyficzne dla danej konstrukcji sieci IN, pochodzcej od konkretnego producenta.

261

5.19.5 Moduy funkcyjne SIB

Dostosowanie funkcji sieci IN do specyficznych i rnorodnych wymaga abonentw wymaga modularnej konstrukcji usug. Elastyczno ich rozbudowy osignito dziki zastosowaniu unikatowej koncepcji moduowych blokw SIB (Service Independent Building Blocks). Stanowi one specjalizowane fragmenty oprogramowania zawierajcego funkcje elementarne, z ktrych skada si kady rodzaj usugi IN. Zbir tych gotowych i ju zdefiniowanych elementarnych moduw jest rodzajem funkcjonalnego tworzywa, z ktrego powstaj najbardziej wyrafinowane usugi sieciowe. Funkcje usug IN s tworzone przez czenie ze sob odpowiednich moduw SIB, zdefiniowanie ich parametrw i sposobu wzajemnych powiza. Poszczeglne elementy mog by stosowane wielokrotnie i w rny sposb w konkretnej usudze IN, ograniczajc koszty i oszczdzajc czas operatora podczas modernizacji infrastruktury sieci lub przy zmianie funkcji usug inteligentnych.

5.19.6 Podmioty w sieci IN

Oferta i udostpnianie nowych niestandardowych usug, czsto adaptowanych na indywidualne potrzeby abonentw, wymagaj uksztatowania innego podziau wspdziaajcych podmiotw z podziaem rl odmiennych od tradycyjnie stosowanych w rodowisku telekomunikacyjnym. W ofercie usug sieci IN identyfikuje si kilka grup niezalenych podmiotw, wrd ktrych wyrniaj si: subskrybent usugi (service subscriber) abonent (firma lub osoba prywatna) zamawiajcy usug i uiszczajcy z tego tytuu odpowiednie opaty na rzecz operatora sieci; dostawca usug (service provider) jednostka projektujca i implementujca konkretn usug z wykorzystaniem sprztu i infrastruktury operatora sieci. Finansowe warunki uytkowania s uzgadniane z operatorem sieci; uytkownik usugi (service user) korzystajcy z usugi bez jej abonowania i ewentualnie (w zalenoci od rodzaju tej usugi) ponoszcy odpowiednie opaty na rzecz operatora czy abonenta; operator sieci (network or service operator) operator uprawniony do realizowania i utrzymywania usug w sieci telekomunikacyjnej IN, a take do dokonywania zwizanych z tym rozlicze finansowych z oferentami, abonentami i uytkownikami usug;
262

producent sprztu (product supplier) dostarczajcy wszelkiego rodzaju urzdze dla sieci IN (systemy komutacji, systemy bazy danych, komputery do zarzdzania i kreowania usug wraz z oprogramowaniem).

6. Model ISO-OSI
OSI (ang. Open System Interconnection) lub Model OSI (pena nazwa ISO OSI RM, ang. ISO OSI Reference Model model odniesienia czenia systemw otwartych) standard zdefiniowany przez ISO oraz ITU-T opisujcy struktur komunikacji sieciowej. Midzynarodowa Organizacja Normalizacyjna (ang. International Organization for Standardization) na pocztku lat osiemdziesitych dostrzega potrzeb stworzenia modelu sieciowego, dziki ktremu producenci mogliby opracowywa wsppracujce ze sob rozwizania sieciowe. W taki sposb powstaa specyfikacja Open Systems Interconnection Reference Model, ktra do polskich norm zostaa zaadaptowana w 1995 roku. Model ISO OSI RM jest traktowany jako model odniesienia (wzorzec) dla wikszoci rodzin protokow komunikacyjnych. Podstawowym zaoeniem modelu jest podzia systemw sieciowych na 7 warstw (ang. layers) wsppracujcych ze sob w cile okrelony sposb. Zosta przyjty przez ISO w 1984 roku a najbardziej interesujcym organem jest wsplny komitet powoany przez ISO/IEC, zwany Joint Technical Committee 1- Information Technology (JTC1). Formalnie dzieli si jeszcze na podkomitety SC. Dla Internetu sformuowano uproszczony Model TCP/IP, ktry ma tylko 4 warstwy.

6.1.Kapsukowanie danych
Model OSI opisuje drog danych od aplikacji w systemie jednej stacji roboczej do aplikacji w systemie drugiej. Przed wysaniem dane wraz z przekazywaniem do niszych warstw sieci zmieniaj swj format, co nosi nazw procesu kapsukowania.

263

Na rysunku mona zauway jak wraz z przenoszeniem kombinacji skadajcej si z danych i nagwka warstwy poprzedniej w d stacji wysyajcej (lewa strona) ulega ona kapsukowaniu pod nagwkiem warstwy kolejnej. W warstwie transportu dane obejmuj waciwe dane oraz nagwek segmentu, natomiast w warstwie sieciowej dane oprcz waciwych danych i nagwka segmentu dodatkowo wzbogacone s o nagwek sieciowy, ktry zawiera adresy logiczne: rdowy i docelowy. Adresy te pozwalaj wyznaczy drog tych pakietw midzy dwoma stacjami, ktre pracuj w odlegych sieciach. W warstwie cza danych pakiet z poprzedniej warstwy wzbogacony jest dodatkowo o nagwek ramki, ktry okrela sposb przekazania danych przez interfejs sieciowy do sieci fizycznej. Ostatnia warstwa fizyczna pakiet z poprzedniej warstwy przeksztaca do postaci pozwalajcej przesa informacj przewodem sieciowym lub za pomoc innego nonika. Dane wdruj do stacji docelowej i tam s ponownie przeksztacane, najpierw z bitw na nagwek ramki oraz pozostae dane. Kiedy dane wdruj do wyszych warstw, to wanie nagwki s wykorzystywane do okrelenia w jaki sposb dane maj zosta przekazane wyszym warstwom. W zwizku z tym, po dotarciu danych do wyszej warstwy nagwek warstwy poprzedniej jest zdejmowany.
6.2.Organizacja

warstwowa]

Model OSI definiuje jakie zadania oraz rodzaje danych mog by przesyane midzy warstwami w cakowitym oderwaniu od ich fizycznej i algorytmicznej realizacji, czyli zakada istnienie warstw abstrakcji w medium transmisyjnym, sprzcie oraz oprogramowaniu i wok tych warstw orientuje specyficzne dla nich protokoy, realizowane przez te protokoy usugi wiadczone wyszym warstwom oraz posiadane interfejsy, umoliwiajce dostp do warstwy przez procesy z innych warstw. Mimo, i kada z warstw sama nie jest funkcjonalna, to moliwe jest projektowanie warstwy w cakowitym oderwaniu od pozostaych. Jest to realne, jeeli wczeniej zdefiniuje si protokoy wymiany danych pomidzy poszczeglnymi warstwami.

6.3.Warstwy grne
Wyrniamy trzy warstwy grne, czyli warstw aplikacji, prezentacji i sesji. Ich zadaniem jest wsppraca z oprogramowaniem realizujcym zadania zlecane przez uytkownika systemu komputerowego. Tworz one pewien interfejs, ktry pozwala na komunikacj z warstwami niszymi. Ta sama warstwa realizuje dokadnie odwrotne zadanie w zalenoci od kierunku przepywu danych. Dla ustalenia uwagi zamy, e dane przepywaj w d Modelu OSI, kiedy pyn od uytkownika do urzdze sieciowych oraz w gr w przeciwnym wypadku.

264

6.3.1 Warstwa aplikacji

Warstwa aplikacji jest warstw najwysz, zajmuje si specyfikacj interfejsu, ktry wykorzystuj aplikacje do przesyania danych do sieci (poprzez kolejne warstwy modelu ISO/OSI). W przypadku sieci komputerowych aplikacje s zwykle procesami uruchomionymi na odlegych hostach. Interfejs udostpniajcy programistom usugi dostarczane przez warstw aplikacji opiera si na obiektach nazywanych gniazdami (ang. socket). Jeeli uytkownik posuguje si oprogramowaniem dziaajcym w architekturze klient-serwer, zwykle po jego stronie znajduje si klient, a serwer dziaa na maszynie podczonej do sieci wiadczcej usugi rwnoczenie wielu osobom. Zarwno serwer jak i klient znajduj si w warstwie aplikacji. Komunikacja nigdy nie odbywa si bezporednio midzy tymi programami. Kiedy klient chce przesa danie do serwera, przekazuje komunikat w d do warstw niszych, ktre fizycznie przesyaj go do odpowiedniej maszyny, gdzie informacje ponownie wdruj w gr i s ostatecznie odbierane przez serwer.

6.3.2Warstwa prezentacji
Podczas ruchu w d zadaniem warstwy prezentacji jest przetworzenie danych od aplikacji do postaci kanonicznej (ang. canonical representation) zgodnej ze specyfikacj OSI-RM, dziki czemu nisze warstwy zawsze otrzymuj dane w tym samym formacie. Kiedy informacje pyn w gr, warstwa prezentacji tumaczy format otrzymywanych danych na zgodny z wewntrzn reprezentacj systemu docelowego. Wynika to ze zrnicowania systemw komputerowych, ktre mog w rny sposb interpretowa te same dane. Dla przykadu bity w bajcie danych w niektrych procesorach s interpretowane w odwrotnej kolejnoci ni w innych.

6.3.3Warstwa sesji
Warstwa sesji otrzymuje od rnych aplikacji dane, ktre musz zosta odpowiednio zsynchronizowane. Synchronizacja wystpuje midzy warstwami sesji systemu nadawcy i odbiorcy. Warstwa sesji "wie", ktra aplikacja czy si z ktr, dziki czemu moe zapewni waciwy kierunek przepywu danych nadzoruje poczenie. Wznawia je po przerwaniu.

6.4.Warstwy dolne
Najnisze warstwy zajmuj si odnajdywaniem odpowiedniej drogi do celu, gdzie ma by przekazana konkretna informacja. Dziel rwnie dane na odpowiednie dla urzdze sieciowych pakiety okrelane czsto skrtem PDU (ang. Protocol Data Unit). Dodatkowo zapewniaj weryfikacj bezbdnoci przesyanych danych. Wan cech warstw dolnych jest cakowite ignorowanie sensu przesyanych danych. Dla warstw dolnych nie istniej aplikacje, tylko pakiety / ramki danych. Warstwy dolne to warstwa transportowa, sieciowa, cza danych oraz fizyczna.

6.4.1Warstwa transportowa
Warstwa transportowa segmentuje dane oraz skada je w tzw. strumie. Warstwa ta zapewnia caociowe poczenie midzy stacjami: rdow oraz docelow, ktre obejmuje ca drog transmisji. Nastpuje tutaj podzia danych na czci, ktre s kolejno numerowane i wysyane do docelowej stacji. Stacja docelowa po odebraniu segmentu wysya potwierdzenie odbioru. W wyniku niedotarcia ktrego z segmentw stacja docelowa ma prawo zleci ponown jego wysyk (kontrola bdw transportu).

6.4.2Warstwa sieciowa
Warstwa sieciowa jako jedyna dysponuje wiedz dotyczc fizycznej topologii sieci. Rozpoznaje, jakie drogi cz poszczeglne komputery (trasowanie) i decyduje, ile informacji naley przesa jednym
265

z pocze, a ile innym. Jeeli danych do przesania jest zbyt wiele, to warstwa sieciowa po prostu je ignoruje. Ona nie musi zapewnia pewnoci transmisji, wic w razie bdu pomija niepoprawne pakiety danych. Standardowa paczka danych w tej warstwie czasami oznaczana jest jako NPDU (ang. Network Protocol Data Unit). Nie znajduj si w nim adne uyteczne dla uytkownikw aplikacje. Jedyne jego zadanie, to zapewnienie sprawnej cznoci midzy bardzo odlegymi punktami sieci. Routery s podstaw budowy rozlegych sieci informatycznych takich jak Internet, bo potrafi odnale najlepsz drog do przekazania informacji. Warstwa sieciowa podczas ruchu w d umieszcza dane wewntrz pakietw zrozumiaych dla warstw niszych (enkapsulacja).

6.4.3Warstwa cza danych

Warstwa cza danych jest czasami nazywana warstw liniow. Ma ona nadzorowa jako przekazywanych informacji. Nadzr ten dotyczy wycznie warstwy niszej. Warstwa cza danych ma moliwo zmiany parametrw pracy warstwy fizycznej, tak aby obniy liczb pojawiajcych si podczas przekazu bdw. Zajmuje si pakowaniem danych w ramki i wysyaniem do warstwy fizycznej. Rozpoznaje bdy zwizane z niedotarciem pakietu oraz uszkodzeniem ramek i zajmuje si ich napraw. Podczas ruchu w d w warstwie cza danych zachodzi enkapsulacja pakietw z warstwy sieciowej tak, aby uzyska ramki zgodne ze standardem. Czasami s one oznaczane jako LPDU (ang. data Link Protocol Data Unit). Ramka danych przewanie skada si z: ID odbiorcy najczciej adres MAC stacji docelowej lub bramy domylnej, ID nadawcy najczciej adres MAC stacji rdowej, informacja sterujca zawiera dane o typie ramki, trasowaniu, segmentacji, itp., CRC (ang. Cyclic Redundancy Check) kod kontroli cyklicznej odpowiada za korekcj bdw i weryfikacj poprawnoci danych otrzymywanych przez stacj docelow. Warstwa cza danych dzieli si na dwie podwarstwy: LLC (ang. logical link control) sterowania czem danych kontroluje poprawno transmisji i wsppracuje przede wszystkim z warstw sieciow w obsudze usug poczeniowych i bezpoczeniowych. MAC (ang. media access control) sterowania dostpem do nonika zapewnia dostp do nonika sieci lokalnej i wsppracuje przede wszystkim z warstw fizyczn. Urzdzenia dziaajce w tej warstwie to: most i przecznik.

6.4.4 Warstwa fizyczna

Fundamentem, na ktrym zbudowany jest model referencyjny OSI, jest jego warstwa fizyczna. Okrela ona wszystkie skadniki sieci niezbdne do obsugi elektrycznego, optycznego, radiowego wysyania i odbierania sygnaw. Warstwa fizyczna skada si z czterech obszarw funkcjonalnych: mechanicznego, elektrycznego, funkcjonalnego, proceduralnego. Wsplnie obejmuj one wszystkie mechanizmy potrzebne do obsugi transmisji danych, takie jak techniki sygnalizacyjne, Napicie elektryczne powodujce przepyw prdu elektrycznego przenoszcego sygna, rodzaje nonikw i odpowiadajce im waciwoci impedancji, elektroniczne skadniki kart sieciowych, a nawet fizyczny ksztat zcza uywanego do terminacji nonika. Specyficznymi
266

przykadami mechanizmw, ktre potrzebne s do obsugi przesyania danych, lecz ktre nie nale do zakresu warstwy fizycznej, s: noniki fizyczne, koncentratory. Warstwa fizyczna przesya i odbiera sygnay zaadresowane dla wszystkich protokow jej stosu oraz aplikacji, ktre je wykorzystuj. Musi ona wic wykonywa kilka istotnych funkcji w szczeglnoci: Aby mc nadawa dane, musi ona: zamienia dane znajdujce si w ramkach na strumienie binarne, wykonywa tak metod dostpu do nonika, jakiej da warstwa cza danych, przesya ramki danych szeregowo (czyli bit po bicie) w postaci strumieni binarnych. W celu odbierania danych konieczne jest natomiast: oczekiwanie na transmisje przychodzce do urzdzenia hosta i do niego zaadresowane, odbir odpowiednio zaadresowanych strumieni, przesyanie binarnych strumieni do warstwy danych w celu zoenia ich z powrotem w ramki. Lista ta, jak wida, nie obejmuje adnych sposobw weryfikowania integralnoci danych. Warstwa fizyczna nie posiada bowiem mechanizmu sucego rozpoznawaniu znaczenia wysyanych jak te otrzymywanych danych. Suy wycznie przesyaniu jedynek i zer. Warstwa fizyczna, w postaci okrelonej przez Model Referencyjny OSI, skada si ze wszystkich procesw, mechanizmw, elektroniki oraz protokow, ktre potrzebne s urzdzeniu obliczajcemu w celu wysania i odbierania binarnych strumieni danych. W specyfikacji warstwy fizycznej technologii LAN zamieszczone s oczekiwania odnonie wydajnoci nonika czcego komunikujce si ze sob urzdzenia. Model jednak nie okrela samego rodzaju nonika.

6.5.Praktyczne znaczenie Modelu OSI [edytuj]

W praktyce Model OSI zosta czciowo zmodyfikowany. Najczstsz zmian byo poczenie warstwy fizycznej oraz cza danych w jedn. Wynikao to z praktycznych cech tych warstw, ktre powodoway, e nie dao si odseparowa ich pracy od siebie. Nie naley myli Modelu OSI-RM z TCP/IP. Mimo pewnego podobiestwa, oba te modele nie s w peni zgodne. Pakiety przechodzc przez rne urzdzenia sieciowe dochodz do rnych warstw modelu OSI. Zasig pakietu w urzdzeniu przedstawia rysunek:

Zasig pakietu w urzdzeniu

267