Instytut Bada nad Gnostycyzmem -www.gnostycyzm.

pl

__________________________________________________________________________

EWANGELIA ZBAWICIELA1
z koptyjskiego przeo y i opatrzy komentarzem Krzysztof Matys W 1991 r. odkryto nieznan do tej pory ewangeli. Co bardzo interesujce odkrycia tego dokonano w zbiorach Berliskiego Muzeum Egiptologicznego. W trakcie prac inwentarzowych w 1991 r. natrafiono na wczesnochrzecijaski tekst spisany w jzyku koptyjskim. Dokument ten posiada numer inwentarzowy 22220 i opatrzony by notk sporzdzon w 1967 roku, informujc, i s to fragmenty pergaminowych kart z VI wieku zawierajce apokryf Nowego Testamentu, prawdopodobnie wypowiedzi Jezusa2. Nie wiemy w jaki sposb manuskrypt trafi do muzeum. Wydawcy tekstu podaj tylko lakoniczn informacj i zosta zakupiony przez od holenderskiego antykwariusza za kwot 300 marek3. Nie posiadamy te informacji na temat historii manuskryptu. Nie znamy regionu Egiptu, z ktrego pochodzi, ani okolicznoci w jakich trafi do Europy. Odkrycia tekstu dokona Paul A. Marecki; w 1995 r. do prac nad odczytaniem tekstu przystpi te Charles W. Hedrick. Od tej pory obaj uczeni wsplnie pracowali nad publikacj utworu, ktra drukiem ukazaa si w 1999 roku4. Niniejszy opis jak i tumaczenie fragmentw tekstu z jzyka koptyjskiego opiera si wanie na tym wydaniu5.

Stan zachowania manuskryptu jest bardzo niedoskonay. adna ze stron nie zachowaa si na tyle dobrze aby odczyta wszystkie wersy. Skada si z fragmentw pergaminowych kart, niektre fragmenty s tak mae, e da si zidentyfikowa tylko pojedyncze wyrazy. Karty te stanowiy niegdy cz wikszego kodeksu. Wymiary strony to 19,6 cm x 24,9 cm. Tekst zapisano w czterech kolumnach na obu stronach kart. Dwie kolumny z lewej czci karty stanowiy jedn stron kodeksu, dwie z prawej czci drug. Jedna kolumna tekstu skada si z 32 wersw. Wers tworzy od 10 do 13 liter.
1 2

Pena wersja artkuu uka e si w Przegldzie Orientalistycznym. 22220 Fragmente mehrere Pergamum Bltter: neutestamentlicher Apokryphon (angebliche Reden Jesu). Etwa 6 Jh. (alt!). Vorsicht! Cytat za: Charles W. Hedrick and Paul A. Marecki, Gospel of the Savior: A New Ancient Gospel, Polebridge Press, Santa Rosa 1999, s. 2. 3 Tam e, s.2. 4 Charles W. Hedrick and Paul A. Marecki, Gospel of the SaviorTom zawiera edycj tekstu koptyjskiego, fotografi oryginau, tumaczenie na jezyk angielski oraz komentarz. 5 wiat naukowy o odkryciu manuskryptu poinformowany zosta przez Charles W. Hedricka na Szstym Midzynarodowym Kongresie Koptologicznym w 1996 roku. S. Emmel, The recently Published Gospel of the Savior (Unbekanntes Berliner Evangelium) Righting the Order of Pages and Events, Harvard Theological Review 2002, nr 1, s. 45.

Instytut Bada nad Gnostycyzmem -www.gnostycyzm.pl

__________________________________________________________________________ Nie dysponujemy ani pocztkiem ani zakoczeniem utworu, nie znamy zatem cakowitej objtoci tekstu. Zachowane fragmenty pochodz z przynajmniej 30 stron6. Tekst spisany zosta w jzyku koptyjskim, dialekcie saidzkim. Najprawdopodobniej przetumaczony zosta z jzyka greckiego. Nie ma jednak adnych zewntrznych wiadectw istnienia greckiego oryginau. Pismo jest adne, regularne. Na podstawie paleograficznej analizy, sporzdzenie manuskryptu umiejscawia si pomidzy IV a VII wiekiem.

Tytu Ewangelia Zbawiciela pochodzi od wydawcw. Oryginalna nazwa nie zachowaa si. Na podstawie fragmentw utworu jakimi dysponujemy, trudno o ostateczny werdykt co do formy literackiej tekstu. Pytanie o to, czy wystpowaa tu cigo narracyjna na podobiestwo ewangelii kanonicznych, czy by to raczej utwr w formie dialogu

objawiajcego jaki znamy z niektrych pism z Nag Hammadi, np. Ksigi Tomasza (Atlety) (NHC II,7), Dialogu Zbawiciela (NHC III,5), czy Apokalipsy Jakuba (NHC V,3) pozostaje raczej otwarte. Rwnie dobrze utwr ten mg by zbiorem logiw podobnym do Ewangelii Tomasza (NHC II,2) lub fragmentem homilii lub listu. Zdaniem wydawcw jeden z fragmentw Ewangelii Zbawiciela wiadczy mo e o tym, e tekst w oryginale zachowywa narracyjn cigo. Zbawiciel wypowiada takie oto sowa: Podniecie si, wyjdmy z tego miejsca. Zbli y si bowiem ten, ktry wyda mnie. I uciekniecie wy wszyscy. (98,47-53) Cytat ten jest podstaw do umiejscowienia akcji utworu na krtko przed ukrzy owaniem7. Oczywiste jest podobiestwo do sceny majcej miejsce w ogrodzie Getsemani, znanej z ewangelii kanonicznych8. W Ewangelii Mateusza wypowied ta brzmi: Wstacie, chodmy! Oto blisko jest zdrajca! (Mt 26,46)

Tre tekstu stanowi dialog Zbawiciela z uczniami. Z imienia wymienieni s dwaj uczniowie: Andrzej (97,31) i Jan (107,10). Imi Jezus nie pojawia si, cho niektre z wypowiedzi Zbawiciela podobne s do sw Jezusa znanych z ewangelii kanonicznych. Wydawcy szeroko omawiaj takie zbie noci i dochodz do wniosku,
6

e rzecz wyglda tak, jakby autor

Gospel of the Savoir, s.5. W innym miejscu Zbawiciel mwi o majcej nastpi egzekucji (= ukrzy owaniu?): Ja zostan przebity wczni w [moje] ebro. Ten, ktry widzia niech czyni wiadectwo. (108,59-62). Wyraz krzy (staros) wymieniony jest w tekcie 15 razy, ale ze wzgldu na fragmentaryczny stan rda nieraz trudno okreli kontekst w jakim si pojawia. Niemniej jednak wiele wskazuje na pasyjny charakter przynajmniej niektrych czci tekstu. Gospel of the Savoir, s. 22. 8 J 14,31; Mk 14,42; Mt 26,46.
7

Instytut Bada nad Gnostycyzmem -www.gnostycyzm.pl

__________________________________________________________________________ Ewangelii Zbawiciela, czerpa z tej samej tradycji ustnej, na ktrej opieraj si ewangelie Nowego Testamentu9. Najbli ej jest do Ewangelii Mateusza i Jana, a analiza jzykowa prowadzi do stwierdzenia, e tumacz naszego tekstu mg by pod wpywem koptyjskiej wersji Mateusza. Warto mo e poda jeden z przykadw. Wy jestecie sol ziemi i wy jestecie lamp, ktra owietla wiat. (Ew. Zb. 97,19-23) Wy jestecie sol dla ziemi. Lecz jeli sl utraci swj smak, czym e j posoli? Na nic si ju nie przyda, chyba na wyrzucenie i podeptanie przez ludzi. Wy jestecie wiatem wiata. Nie mo e si ukry miasto poo one na grze. Nie zapala si wiata i nie stawia pod korcem, ale na wieczniku, aby wiecio wszystkim, ktrzy s w domu. (Mt 5, 13-15)

Niektre fragmenty wykazuj podobiestwa do innych wczesnochrzecijaskich pism, w tym, do tekstw gnostyckich10. Ponownie zacytujmy dwa rda. Tym razem Ewangeli Zbawiciela zestawimy z Ewangeli Tomasza. Ja jestem [ogie], ktry pali. Ten, kto [jest] [blisko] mnie, blisko [jest] ognia. Ten, kto jest daleko ode mnie, daleko jest od ycia. (Ew. Zb. 107,42-48)

Rzek Jezus: >Kto jest blisko mnie, blisko jest ognia, a kto jest daleko ode mnie, daleko jest od krlestwa<. (Ew. T. 47,17-19)

Gospel of the Savoir, s. 21.

S to np. Ewangelia Tomasza (NHC II,2), Ewangelia Filipa (NHC II,3), Apokalipsa Pawa (NHC V,2), Sofia Jezusa Chrystusa (NHC III,4). Zagadnienie ewentualnej gnostyckoci Ewangelii Zbawiciela wymaga odrbnego omwienia. W tym miejscu warto wspomnie przynajmniej o kilku kwestiach. w zachowanych fragmentach nie znajdujemy wykadni waciwej gnostycyzmowi. Istniej natomiast wypowiedzi w przypadku ktrych interpretacja w takim duchu wydaje si by mo liwa. I tak: 1) 98,34-39: tak dugo jak wy [jestecie] w ciele nie pozwlcie materii panowa nad wami. Wypowied ta mo e nawizywa do gnostyckiej wrogoci wobec wiata fizycznego. 2) 99, 35-39: pamitasz nas, wezwiesz nas, zabierzesz nas ze wiata abymy poszli do ciebie [ ]. Sugerowa mo e gnostyck ide wyzwolenia i zjednoczenia boskich czstek wrzuconych we wrogi wiat materii. interpretacj t wspiera kolejny fragment 3) 100,1-5: Zbawiciel powiedzia nam: >O moi czonkowie wici, moje nasienie, ktre jest bogosawione [ ]<. 4) 100, 33-39: na grze my tak e stalimy si jak ciaa duchowe. Nasze oczy otwarte na wszystkie strony i miejsce cae objawio si przed nami. Jest to bardzo interesujcy fragment, w ktrym przebstwienie dotyczy tak e uczniw, nie tylko samego Jezusa, jak znamy to z ewangelii synoptycznych (Mt 17,1-8).

10

Instytut Bada nad Gnostycyzmem -www.gnostycyzm.pl

__________________________________________________________________________ Tak wic Ewangelia Zbawiciela nie cytuje wprost innych ewangelii. Nie powouje si te na ich autorytet. Rang wypowiadanym tu sowom nadaje fakt wygoszenia ich przez Zbawiciela, a nie to, e pochodz z jakiego szczeglnie powa anego, uwiconego tekstu. Midzy innymi, wymienione wy ej przykady skaniaj badaczy do wniosku, e

kompozycja tekstu Ewangelii Zbawiciela nastpi musiaa w momencie, kiedy jeszcze ywa bya tradycja ustna; zanim ewangelie kanoniczne zdobyy przewa ajc pozycj w Kociele. Dlatego te datuj powstanie tekstu na drug poow II wieku11. Okres ten to czas rozkwitu wiadectw chrzecijaskich w formie lunych logiw przekazywanych ustnie lub w r nych zestawieniach w formie pisemnej. Wwczas to powstaa najprawdopodobniej rwnie Ewangelia Tomasza12.

Przejdmy teraz do przedstawienia fragmentw tekstu w tumaczeniu z jzyka koptyjskiego.

Ewangelia Zbawiciela

[97] 1-8 9 10-12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31

11 12

[] [ ] krlestwo [] [ ] krlestwo niebios po waszej prawej stronie. Pozdrowiony ten, ktry bdzie jad ze mn w krlestwie niebios. Wy jestecie sol ziemi i wy jestecie lamp, ktra owietla wiat. Nie pijcie ani nie drzemcie [] []w szacie krlestwa, ktra kupiem z krwi winogron. Odpowiedzia mu Andrzej.

Gospel of the Savoir, s. 22-25. Ewangelia Tomasza, przek. A. Dembska, W. Myszor, Katowice 1992, s. 6.

Instytut Bada nad Gnostycyzmem -www.gnostycyzm.pl

__________________________________________________________________________ 32 33-56 57 58 59 60 61 62 63 64 [98] 1-23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33-41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 99 1 2 Powiedzia: Mj [Panie] [] Jeli su yem tym ze wiata trzeba mi tak e i na d do pieka z powodu [dusz], ktre s zwizane w tamtym miejscu. Teraz zatem to, co trzeba

[] ka da rzecz z pewnoci. Ja sam objawi si wam z radoci. Wiem bowiem, e w waszej mocy jest robi wszystko z radoci Czowiek bowiem jest .. [] [ ] teraz za tak dugo jak wy [jestecie] w ciele nie pozwlcie materii panowa nad wami. Podniecie si, wyjdmy z tego miejsca. Zbli y si bowiem ten, ktry wyda mnie. I uciekniecie, wy wszyscy. I bdziecie zgorszeni mn. Odejdziecie, wy wszyscy, [zostawicie] mnie samego, ale ja nie zostan sam poniewa mj Ojciec jest ze mn. Ja i mj Ojciec my jestemy jednoi Jest za napisane: Ja uderz pasterza i

rozprosz si owce stada.

Instytut Bada nad Gnostycyzmem -www.gnostycyzm.pl

__________________________________________________________________________ 3 Ja za jestem 4 pasterzem dobrym. 5 Oddam ycie 6 za was. Wy 7 sami oddacie 8 wasze ycie z powodu 9 waszych przyjaci 10 abycie podobali si 11 mojemu Ojcu. Poniewa 12 nie polecenie 13 jest wiksze ni to, e ja 14 oddam ycie z powodu 15 ludzi. Dlatego 16 mj Ojciec kocha mnie, e 17 wypeniem [jego] 18 wol, e [byem] 19 boski, staem si czowiekiem 20 z powodu [ ] 21-32 [ ] 33 nastpnie ile 34 czasu? Albo nie, 35 pamitasz nas, wezwiesz 36 nas, zabierzesz 37 nas ze wiata, 38 abymy poszli do 39 ciebie [ ] 40-64 [ ] [100] 1 2 3 4 5 6-7 8 9-32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45

widok. Zbawiciel powiedzia nam: O moi czonkowie wici, moje nasienie, ktre jest bogosawione [] [ ] modlitwa [] na grze my tak e stalimy si jak ciaa duchowe. Nasze oczy otwarte na wszystkie strony i miejsce cae objawio si przed nami. My zbli ylimy si do niebios, one podniosy si wzajemnie przeciw sobie. Ci, ktrzy strzeg bram zadr eli. Anioowie przestraszyli si i

Instytut Bada nad Gnostycyzmem -www.gnostycyzm.pl

__________________________________________________________________________ 46 47 48 49 50 51 52 53-64 107 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 uciekli do [ ] [Oni] pomyleli, [ e] bd unicestwieni wszyscy. Zobaczylimy naszego zbawiciela, ktry przeszed przez niebiosa wszystkie. [ ] stopa []

[ ] widzie ich. Nie dr yjcie wic jeli zobaczycie mnie. Powiedzielimy mu: Panie, w jakiej formie objawisz si nam, lub w jakim ciele przyjdziesz? Poucz nas. Odpowiedzia Jan. Powiedzia: Panie, kiedy przyjdziesz objawi si nam, nie objawiaj nam si w twojej caej chwale lecz zmie twoj chwa w inn chwa abymy mogli udwign j, abymy nie ujrzeli [ciebie] i nie [rozpaczali] ze strachu [ ] [Odpowiedzia] zbawca e[] dla was [ ] tego obawiacie si abycie widzieli i wierzyli. Ale nie dotykajcie mnie a ja pjd do gry, do mojego Ojca, ktry jest waszym Ojcem, [Mj Bg], ktry jest waszym Bogiem i mj Pan, ktry jest waszym Panem. Jeli za jeden zbli a si do

Instytut Bada nad Gnostycyzmem -www.gnostycyzm.pl

__________________________________________________________________________ 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64
i

mnie, [spali si]. Ja jestem [ogniem], ktry pali. Ten, kto [jest] [blisko] mnie, [jest] blisko ognia. Ten, kto jest daleko ode mnie, daleko jest od ycia. Teraz za zgromadcie si wok mnie, o moi czonkowie wici, e [ ] wy [ ] [] [ ] zbawiciel zanim on [ ] [] [ ] do niego. Powiedzia nam: Ja jestem w rodku was na sposb maego dziecka. Powiedzia: Amen. Inny may jestem w waszym rodku. Odpowiedzia: Amen.

Dos. chyba jeden i ten sam

Copyright by Krzysztof Matys 2006