Praktyka Teoretyczna 6/2012 - Dziedzictwo Róży Luksemburg

praktykat anzcyteroe
Nr 6/2012 issn 2081-8130
{ dziedzictwo rzyluksemburg
Bednarek / Bellofiore / Castle / De Angelis / Krtke Laskowski / Lwy / Luksemburg / Marzec / Muhlmann Negri / Passarella / Peck / Piskala / Roggero / Szadkowski Szlinder / Szwabowski / Theodore / Zawisza
praktykat } anzcyteroe
.dziedzictwo rz y luksemburg
Praktyka Teoretyczna ISSN: 2081-8130 Pismo naukowe dostpne on-line, powicone filozofii polityki i krytycznym naukom spoecznym Nr 6/2012 Dziedzictwo Ry Luksemburg Redaktorzy numeru: Wiktor Marzec, Kamil Piskaa Tumaczenia: Piotr Juskowiak, Mateusz Karolak, Piotr Kozak, Filip Karol Leszczyski, Tomasz Leniak, Aleksandra Magryta, Wiktor Marzec, Krzysztof Nowak, Mikoaj Ratajczak, Krystian Szadkowski, Maciej Szlinder, Rafa Zawisza. Zesp Redakcyjny: Piotr Juskowiak, Agnieszka Kowalczyk, Tomasz Leniak, Wiktor Marzec, Kamil Piskaa, Micha Pospiszyl, Krystian Szadkowski (redaktor naczelny), Maciej Szlinder (sekretarz), Anna Wojczyska. Wsppraca: Joanna Aleksiejuk, Luis Martnez Andrade, Joanna Bednarek, Ela Dajksler, Pawe Kaczmarski, Mateusz Karolak, Piotr Kowzan, Piotr Kozak, Sawomir Krlak, Ewa Majewska, Maciej Mikulewicz, Jason Francis McGimsey, Piotr Pucienniczak, Mikoaj Ratajczak, Micha Rauszer, Agata Skrzyska, Katarzyna Szaniawska, Oskar Szwabowski, Rafa Zawisza, Agata Zysiak. Rada Naukowa: Zygmunt Bauman (University of Leeds), Rosi Braidotti (Uniwersytet w Utrechcie), Neil Brenner (Harvard Graduate School of Design), Michael Hardt (Duke University), Leszek Koczanowicz (Szkoa Wysza Psychologii Spoecznej), Ewa Majewska (Uniwersytet Jagielloski), Tadeusz Kowalik (Instytut Nauk Ekonomicznych PAN), Wioletta Magorzata Kowalska (Uniwersytet w Biaymstoku), Matteo Pasquinelli (Queen Mary University of London), Ewa Rewers (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza), Gigi Roggero (Universita di Bologna), Saskia Sassen (Columbia University), Jan Sowa (Uniwersytet Jagielloski), Tomasz Szkudlarek (Uniwersytet Gdaski), Jacek Tittenbrun (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza), Alberto Toscano (Goldsmiths University of London), Kathi Weeks (Duke University), Anna Zeidler-Janiszewska (Szkoa Wysza Psychologii Spoecznej). Korekta: Anna Wojczyska Proofreading: Jason Francis McGimsey, Loris Narda Skad: Ela Dajksler Projekt okadki: Micha Gauza Wersj pierwotn (referencyjn) czasopisma jest wydanie on-line publikowane na stronie www.praktykateoretyczna.pl Wydawca Midzywydziaowa Pracownia Pyta Granicznych UAM Collegium Maius ul. Fredry 10 60-701 Pozna Tel. (061) 8294504 E-mail: ppguam@amu.edu.pl Adres Redakcji Praktyka Teoretyczna Midzywydziaowa Pracownia Pyta Granicznych UAM Collegium Maius ul. Fredry 10, 60-701 Pozna E-mail: praktyka.teoretyczna@gmail.com Pozna 2012
PROFESOR TADEUSZ KOWALIK (1926-2012)
30 lipca 2012 roku, po dugotrwaej chorobie, zmar profesor Tadeusz Kowalik. Czonek Klubu Krzywego Koa, wsppracownik KOR, doradca Solidarnoci i wsptwrca Unii Pracy. By jedn z najwaniejszych postaci polskiej lewicy. Od p roku zasiada w Radzie Naukowej Praktyki Teoretycznej. Profesor by w polskim wiecie naukowym osob wyjtkow. Imponowa erudycj, nonkonformizmem i odwag sdw. Nigdy nie rozgranicza pracy naukowej i zaangaowania spoecznego. Wierzy, e nauka ma sens tylko wtedy, gdy opuszcza ciany ciasnych uniwersyteckich gabinetw, by interweniowa w rzeczywisto spoeczn. By jednym z najbardziej przenikliwych krytykw posttransformacyjnej polityki gospodarczej i terapii szokowej w polskiej drodze do kapitalizmu. Jako jeden z nielicznych przez ostatnie dwie dekady walczy z dominacj neoliberalizmu w polskim dyskursie publicznym. Gdy w mediach gwnego nurtu, a take w czci rodowisk ekonomicznych powoywano si na Hayeka, Friedmana i Misesa, On przypomina tradycje polskiej ekonomii marksistowskiej Ludwika Krzywickiego, R Luksemburg, Oskara Langego, Michaa Kaleckiego. Obecny kryzys w peni potwierdzi formuowane przez Niego sceptyczne diagnozy dotyczce moliwoci rozwojowych wspczesnego kapitalizmu. Mimo cikiej choroby pracowa z niezwyk pasj i zaangaowaniem niemal do ostatnich chwil. W niniejszym numerze Praktyki Teoretycznej mia si ukaza Jego artyku o teorii kapitalizmu Ry Luksemburg. Niestety, nie zdy ju go dokoczy. Zgod Profesora na doczenie do Rady Naukowej Praktyki Teoretycznej traktowalimy zawsze jako wielki zaszczyt i potwierdzenie susznoci obranej przez nas drogi. Prezentowany numer chcielibymy zadedykowa Jego pamici. Redakcja Praktyki Teoretycznej
anzpraktykat 6/2012 cyteroe
Spis treci: Redakcja Praktyki Teoretycznej Kapita powraca 10
Ra luksemburg Ra luksemburg Ra luksemburg Ra luksemburg
DZiEDZicTWo Ry luKSEmbuRg Rewolucjonistka Od redakcji 18 Teoria i praktyka 21 Proletariuszka 49 Socjalizacja spoeczestwa 53 Co robi przywdcy? 59
luksemburg dzisiaj michael Krtke Ra Luksemburg jest symbolem marksizmu otwartego: z Michaelem Krtke rozmawia David Muhlmann 65 Antonio Negri Luksemburgizm by nasz filozofi: z Antonio Negrim rozmawia David Muhlmann 79 midzy kulturami Rory castle Rosa Luxemburg, Her Family and the Origins of Her Polish-Jewish Identity 93 Filozofka polityki Kamil Piskaa Notatki z (nie)przegranej rewolucji. Uwagi na marginesie pism Ry Luksemburg z lat 1905-1906 129 Wiktor marzec Ra Luksemburg i konstruowanie podmiotu politycznego 155 Piotr laskowski Strajk generalny jako rewolucja. Luksemburg, Sorel i wspczesne projekty polityki radykalnej 183 gigi Roggero Dove non il luogo e quando non il momento. Lenin, Luxemburg, i populisti: lotta di classe e sviluppo del capitalismo 217 Ekonomistka Ra Luksemburg: ekonomia (bardzo) polityczna 253 Finanse i problem realizacji u Ry Luksemburg: interpretacja cyrkulatywistyczna 275 Zachodni imperializm przeciwko pierwotnemu komunizmowi nowe odczytanie pism ekonomicznych Ry Luksemburg 299 Grodzenia, dobra wsplne i zewntrze 311
maciej Szlinder Riccardo bellofiore, marco Passarella michael lwy
massimo De Angelis
VARiA Rafa Zawisza Ocali to, co si da. Witalistyczna interpretacja rozprawy doktorskiej Hanny Arendt pt. O pojciu mioci u Augustyna 327 Antropologia liberalizmu Reanimujc neoliberalizm: Jamie Peck, Nik Theodore Procesualne geografie neoliberalizacji
349
REcENZJE Joanna bednarek Wyprzedzi teraniejszo (recenzja ksiki: M. Herer, Filozofia aktualnoci, Warszawa 2012) 365 Kamil Piskaa Socjalizm jako spisek (recenzja ksiki: J.W. Machajski, Robotnik umysowy 1911, oprac. L. Dubel, Zamo 2012) 379 Krystian Szadkowski Kryzys uniwersytetu i rewolta ywej wiedzy (recenzja ksiki: G. Roggero, The Production of Living Knowledge: the Crisis of the University and the Transfor mation of Labor in Europe and North America, Philadelphia 2011) 391 oskar Szwabowski Walka klas w cieniu biao-czerwonej puszki (recenzja ksiki: D. Sidorick, Kapitalizm z puszki: Campbell Soup i pogo za tani produkcj w XX wieku, Warszawa 2012) 405
Table of contents: Theoretical Practice Capital Strikes Back 10
Rosa luxemburg Rosa luxemburg Rosa luxemburg Rosa luxemburg
THE lEgAcy oF RoSA luXEmbuRg Revolutionary Editorial 18 Theory and Practice 21 The Proletarian Women 49 Socialisation of the Society 53 What are the Leaders Doing? 59
luxemburg today michael Krtke Rosa Luxemburg is a Symbol of the Open Marxism: Michael Krtke interviewed by David Muhlmann 65 Antonio Negri Luxemburgism was our Philosophy: Antonio Negri interviewed by David Muhlmann 79 between cultures Rory castle Rosa Luxemburg, Her Family and the Origins of Her Polish-Jewish Identity 93 Political philosopher Kamil Piskaa Notes on (Un-)Defeated Revolution. Remarks in the margin of Rosa Luxemburgs works from 1905-1906 129 Wiktor marzec Rosa Luxemburg and the Constructing of a Political Subject 155 Piotr laskowski General Strike as Revolution. Luxemburg, Sorel, and Ideas of Contemporary Radical Politics 183 gigi Roggero Where it is not the Place and when it is not the Moment. Lenin, Luxemburg, Populists: Class Struggle and Development of Capitalism 217 Economist Rosa Luxemburg: a (Very) Political Economy 253 Finance and the Realization Problem in Rosa Luxemburg: a Circuitist Reappraisal 275 Western Imperialism against Primitive Communism. A New Reading of Rosa Luxemburgs Economic Writings 299 Enclosures, Commons and the Outside 311
maciej Szlinder Riccardo bellofiore, marco Passarella michael lwy
massimo De Angelis
VARiA Rafa Zawisza To Redeem What Could Be Redeemed: a Vitalistic Interpretation of Hannah Arendts Doctoral Thesis On the Concept of Love in Augustine Anthropology of neoliberalism Jamie Peck, Reanimating Neoliberalism: Nik Theodore Process Geographies of Neoliberalisation
327
349
REViEWS Overtaking the Present (review of M. Herer, Philosophy of Actuality, Warszawa 2012) 365 Kamil Piskaa Socialism as a Conspiracy (review of J. W. Machajski, Mental Worker 1911, ed. L. Dubel, Zamo 2012) 379 Krystian Szadkowski The Crisis of the University and the Revolt of Living Knowledge (review of G. Roggero, The Production of Living Knowledge: the Crisis of the University and the Transformation of Labor in Europe and North America, Philadelphia 2011) 391 oskar Szwabowski Class Strugle in the Shadow of White and Red Tin (review of D. Sidorick, Condensed Capitalism: Campbell Soup and the Pursuit of Cheap Production in the Twentieth Century, Warszawa 2012) 405 Joanna bednarek
10
Kapital/ powraca
Istot depresji gospodarczych z lat siedemdziesitych byo to, e zmusiy buruazj do uwiadomienia sobie po raz pierwszy, e pierworodny grzech zwykego rabunku, ktry przed wiekami umoliwi pierwotn akumulacj kapitau (Marks) i uruchomi wszelk dalsz akumulacj nagle nie zgas.
Brzmi znajomo? Pewnie to sowa jakiej wspczesnej marksistki, radykalnie negujcej zasadno dalszego istnienia kapitalizmu, prawda? Ot nie jest to cytat z Davida Harveya. Nie dotyczy te zmiany wiatowego adu gospodarczego po kryzysie naftowym. To uwaga Hanny Arendt dotyczca sigajcych schyku dziewitnastego stulecia imperialistycznych korzeni totalitaryzmu1. W innym miejscu autorka ta konstatowaa:
Gospodarka kapitalistyczna, funkcjonujc w systemie spoecznym opartym na wadliwym podziale, niesychanie pomnoya bogactwo doprowadzajc do nadmiernego oszczdzania, to jest do akumulacji kapitau skazanego na nieproduktywno w ramach krajowych moliwoci produkcyjnych i konsumpcyjnych2.
Efektem byy pozbawione politycznej kontroli inwestycje zagraniczne, wywoujce niesychan orgi oszustw, skandali finansowych i spekulacji giedowych3. Uwagi te odnosz si do bardzo specyficznego momentu historycznego belle poque, kiedy to zamona Europa korzystaa z niespotykanie dugiego okresu pokoju i stabilnoci. By to jednake spokj pozorny. Sama epoka brzemienna ju bya nadchodzc, na pierwszy rzut oka pozbawion sensu, wojn mocarstw. Nie przypadkiem w swoich dociekaniach nad tym niespokojnym okresem za swoj przewodniczk Arendt obraa R Luksemburg. Dostrzegaa w niej nie tylko teoretyczk i praktyczk specyficznej formy dowiadczenia politycznego4, ale przede wszystkim przenikliw ekonomistk, ktra jako
1 H. Arendt, Korzenie totalitaryzmu, tum. D. Grinberg, M. Szawiel, Warszawa 2008, s. 220. 2 Tame, s. 219. 3 Tame, s. 220. 4 Zaduenie Arendt u Luksemburg w tym zakresie jest czciej rozpoznawane, zob. H. Arendt, Rosa Luxemburg, [w:] Men in Dark Times, New York 1970; T. Storlokken, Frauen in Finsteren Zeiten Rosa Luxemburg und Hannah Arendt,
11
pierwsza z tak wyrazistoci pokazaa konsekwencje nadakumulacji i finansjeryzacji kapitalizmu5. Najwaniejsze dzieo ekonomiczne Ry Luksemburg, Akumulacja kapitau: przyczynek do ekonomicznego wyjanienia imperializmu pisane w chwili, gdy stary ad coraz mocniej chwia si w posadach zostao wydane niemale w przeddzie I wojny wiatowej, w 1913 roku6. Nie przypadkiem fala wznowie i nowego zainteresowania ksik Luksemburg przypada na pierwsz dekad dwudziestego pierwszego wieku7 w niemal sto lat od jej pierwszego wydania. Porwnujc ksztat kapitalistycznego wiata u pocztku dwudziestego stulecia z dzisiejsz sytuacj, spostrzeemy zaskakujce podobiestwa: bezporednie inwestycje zagraniczne (BIZ) osigny w 1913 roku 9% wartoci wiatowej produkcji a wic wielko, do ktrej zbliono si ponownie dopiero w latach dziewidziesitych dwudziestego wieku8. Rwnie udzia handlu zagranicznego w PKB najwikszych krajw kapitalistycznych w 1993 roku by bardzo zbliony do tego z 1913 roku9. Okazuje si wic, e globalizacja, jak znamy z debat z lat dziewidziesitych, nie bya czym bez precedensu w historii; specyficzne dla niej byo przede wszystkim znaczce zwikszenie udziau i roli rynkw finansowych w gospodarce10. S jednak powane przesanki by jak czyni to choby Giovanni Arrighi dopatrywa si pewnych analogii pomidzy sfinansjeryzowanym kapitalizmem dnia dzisiejszego a kryzysem nadakumulacji opisywanym tak skrupulatnie przez Luksemburg w 1913 roku11.
[w:] China endeckte Rosa Luxemburg, Berlin 2007; F. Moreault, Hannah Arendt, lectrice de Rosa Luxemburg, Canadian Journal of Political Science/Revue canadienne de science politique 2001, Vol. 34, No. 02. 5 Zob. H. Arendt, Rosa Luxemburg... 6 Na marginesie warto doda, e moliwo rychego wybuchu wojny Luksemburg prognozowaa w ostatnim rozdziale swojej ksiki, powiconym militaryzmowi jako sposobowi na rozwizanie problemu nadprodukcji. 7 Zob. R. Luksemburg, The Accumulation of Capital, London, New York 2003; nowe wydanie polskie: Akumulacja kapitau: przyczynek do ekonomicznego wyjanienia imperializmu, tum. J. Maliniak, Z. Kluza-Woosiewicz, J. Nowacki, przedm. T. Kowalik, Warszawa 2011. 8 P. Bairoch, R. Kozul-Wright, Globalization Myths: Some Historical Reflections on Integration, Industrialization and Growth in the World Economy, UNCTAD Discussion Paper 1996, No. 13, s. 10. 9 P. Hirst, Global Market and the Possibilities of Governance, Paper presented at the Conference on Globalization and the New Inequality, University of Utrecht, November 20-22, 1996, s. 3-4. 10 S. Sassen, Losing Control?: Sovereignty in an Age of Globalization, New York 1996, s. 40. 11 G. Arrighi, The Long Twentieth Century, London-New York 1994; tego
12
W obydwu przypadkach moemy bez trudu zaobserwowa podobne skutki tych procesw: wzmoenie upieczych praktyk kapitau (czy to w postaci utrzymujcej si cigle akumulacji pierwotnej12, czy te kolejnych cykli akumulacji przez wywaszczenie13), niestabilno nastawionej na spekulacj gospodarki14 czy instrumentalizowanie przez kapitalizm rnych odmian nacjonalizmu15. Nie musimy jednak zapatrywa si na te zjawiska w sposb podobny do proponowanego przez Arrighiego czy Fernanda Braudela, ktrzy z pewnym fatalizmem stwierdzaj cykliczno przemian, jakim ulega wiat kapitalistyczny. By moe nie jestemy skazani na formu: wzrost potgi dominujcego pastwa kapitalistycznego uzyskanie przez nie przewagi na wiatowym rynku nadakumulacja, ekspansja i spekulacja destabilizacja zmiana wiatowej hegemonii. Ra Luksemburg opisujc puapk akumulacji kapitau, dostrzegaa w rozwoju kapitalizmu raczej pewien proces, ktry wytwarza warunki swojego przyszego zniesienia jako formy organizacji produkcji. Fatalistycznej, cyklicznej wizji przeciwstawiaa specyficzny rodzaj optymistycznego, ale dalekiego od naiwnoci progresywizmu. Zdaniem Ry Luksemburg, potrzeba realizacji wartoci dodatkowej zmusza kapitalizm do poszukiwania zbytu na rynkach niekapitalistycznych. Z drugiej jednak strony, konieczno kapitalizacji powoduje nieustanne wciganie w obrb systemu jego niekapitalistycznego otoczenia dokonuje si zatem proces internalizacji zewntrza16. Dzieje si tym samym rzecz paradoksalna: kapita podcina ga, na ktrej sam siedzi. Bariery mog by bowiem przekraczane tylko dopty, dopki moliwa jest postpujca ekspansja. Zaleno kapitau od zewntrza, od jego niekapitalistycznego otoczenia, zaspokajajca potrzeb realizacji wartoci dodatkowej sowami Michaela Hardta i Antonio Negriego pozostaje
Globalization, State Sovereignty and the Endless Accumulation of Capital, [w:] The Ends of Globalization: Bringing Society Back In, red. D. Kalb [i in.], London 2000. 12 T. D. Wilson, Primitive Accumulation and the Labor Subsidies to Capitalism, Review of Radical Political Economics 2011, No. X. 13 D. Harvey, The New Imperialism, New York 2003. 14 J. Toporowski, Theories of Financial Disturbance: an Examination of Critical Theories of Finance from Adam Smith to the Present Day, Cheltenham 2005. 15 Zob. H. Arendt, Korzenie totalitaryzmu; D. Harvey, Neoliberalizm: historia katastrofy, Warszawa 2008; J. Friedman, Globalization, Dis-integration, Re-organization: the Transformation of Violence, [w:] Globalization, the State, and Violence, red. J. Friedman, Walnut Creek 2003. 16 M. Hardt, A. Negri, Imperium, tum. M. Kobaniuk, S. lsarski, Warszawa 2005, s. 245.
13
w sprzecznoci z internalizacj niekapitalistycznego otoczenia, zaspokajajc potrzeb kapitalizacji owej zrealizowanej wartoci dodatkowej17. Naley jednak nieco ostudzi powyszy optymizm. Analiza historycznej trajektorii kapitalizmu pokazuje bowiem, e zdolno poszerzania tego niezbdnego zewntrza, nie tylko poprzez ekspansj terytorialn, ale przede wszystkim utowarowienie kolejnych sfer ycia i powtarzalne zawaszczanie rnego rodzaju dbr wsplnych (tak naturalnych, jak i trudniej poddajcych si grodzeniom elementw kulturowych) jest zaskakujco dua i dalece przekracza granice, o ktrych mylaa Luksemburg. Nietrudno wskaza te na pewne tendencje rozwojowe kapitalizmu, ktre autorka Akumulacji kapitau uwaaa za nieuchronnie prowadzce do jego implozji, a ktre okazay si moliwe do odwrcenia. Najbardziej spektakularnym przykadem moe by przekonanie o koniecznoci sukcesywnego zmniejszania si pacy wzgldnej. Tendencja ta, podsycajca nadziej Luksemburg na rych rewolucj, w pewnym momencie nie tylko si zatrzymaa, ale nawet na krtki czas odwrcia si. Po II wojnie wiatowej nie tylko pace realne, ale rwnie udzia pac w dochodzie narodowym w wielu pastwach kapitalistycznych rs. Ponowne spojrzenie na wiek dwudziesty zachca do jeszcze innego ujcia sprawy, ktre w ciekawym wietle stawia dorobek Luksemburg. Analiza dynamiki kapitalizmu od strony samego kapitau, uprawiana przez kolejne pokolenia marksistowskich teoretykw, nie uwzgldnia w zasadzie walki klas jako siy wpywajcej na targan wstrzsami ewolucj kapitalizmu. Zadanie niedokoczone przez Marksa (w nigdy nienapisanych, a jedynie planowanych tomach Kapitau) nie znalazo te penego rozwinicia u Luksemburg. Trwajca kilkadziesit lat geograficzna i historyczna aberracja, jak byo (a gdzieniegdzie wci jest) zachodnie pastwo dobrobytu, nie powstaa w wyniku dziaania jakich tajemnych si albo praw historycznych. Pastwo dobrobytu powstao i znikno (a moe wci zanika) na skutek walki klasowej sensu largo. Dugotrwae i cikie walki spoeczne ruchu robotniczego, a take realne istnienie alternatywy (cho z biegiem lat coraz mniej kuszcej) w postaci komunistycznego ZSRR i bloku wschodniego spowodoway przechylenie szali zwycistwa na stron klasy robotniczej. wietnie zorganizowana walka klasowa, w poczeniu ze straszakiem z Moskwy, zmusiy kapita do niespotykanych wczeniej w historii ustpstw. Te sukcesy nieco ju jednak wyblaky. Walka klasowa prowadzona przez kapita wykorzystujca wszystkie dostpne narzdzia, takie jak np. postp technolo-
17 Tame, s. 247.
14
giczny, geograficzne zrnicowanie pac18 i przestrzenny podzia pracy19, wytwarzanie nadwykowych populacji i rezerwowych armii pracy, eksternalizacja kosztw reprodukcji siy roboczej, wzmaganie horyzontalnej polaryzacji spoecznej20 i przekierowywanie klasowego gniewu na czynniki kulturowe21 zawrcia nas z powrotem na tory, ktrymi zmierza kapitalizm w czasach Luksemburg22. Doskonale wiemy, e poszukiwanie atwych historycznych analogii to zajcie dobre dla gabinetowych konserwatystw. W cigu stu lat, ktre miny od wydania Akumulacji kapitau, wiat znacznie si zmieni, a kapitalizm nie jest ju taki jak kiedy. Dlatego te bezmylne podanie za wskazwkami tej, bd co bd, wybitnej mylicielki, byoby co najwyej parodi radykalnej polityki i do daleko odbiegaoby od ducha przenikajcego pisma Luksemburg. Jednoczenie jednak uwaamy, e zmagaa si ona z podobnym rodzajem teoretycznego wyzwania i politycznego dowiadczenia, ktre stay si obecnie rwnie naszym udziaem. W pierwszym z tych aspektw dziedzictwo Ry Luksemburg jest przede wszystkim nieustajcym punktem odniesienia dla badaczy kapitalistycznej akumulacji, ekspansji i wywaszczenia. Moe te sta si cennym impulsem w zakresie badania bariery popytu w rozwoju kapitalizmu, roli finansw w kapitalistycznej gospodarce, a take inspiracj dla teorii podkrelajcych rol obiegu pieninego. W prezentowanym numerze zagadnienia te przybliaj teksty Massimo de Angelisa, Michaela Lwyego, Riccardo Bellofiorego, Marco Passarelli oraz Macieja Szlindera. Echa twierdze przedstawionych przed laty przez Luksemburg pobrzmiewaj dzi rwnie w dynamicznie rozwijanej krytycznej teorii neoliberalizmu.
18 Zob. M. Tomba, Zrnicowanie wartoci dodatkowej we wspczesnych formach wyzysku, tum. W. Marzec [w:] Wieczna rado: ekonomia polityczna spoecznej kreatywnoci, red. zesp, Warszawa 2011. 19 D. Massey, Spatial Divisions of Labor: Social Structures and the Geography of Production, London-New York 1995. 20 J. Friedman, Globalization... 21 Zob. np. klasyczna analiz E. Blocha, Nonsynchronism and the Obligation to Its Dialectics, New German Critique 1977, No. 11; T. Frank, Co z tym Kansas: czyli opowie o tym, jak konserwatyci zdobyli serce Ameryki, tum. J. Kutya, Warszawa 2008, D. Ost, Klska Solidarnoci: gniew i polityka w postkomunistycznej Europie, tum. H. Jankowska, Warszawa 2007. 22 Oczywicie neoliberalnej transformacji nie mona zredukowa do knowa ekonomistw z Mont Pelerin Society, zmowy kapitalistw czy nawet samoprzeksztace pastw rozumianych jako komitety wykonawcze buruazji, niemniej jednak obecny jest w niej aspekt odgrnej walki klasowej. Na temat istoty neoliberalizmu i jego historycznych trajektorii zob. np. debat w biecym i poprzednim numerze Praktyki Teoretycznej.
15
Ostatecznie teza o koniecznoci internalizacji niekapitalistycznego zewntrza zdradza (niekoniecznie wprost) postaw obc wikszoci wspczesnych ekonomistw wraliwo na kontekst kulturowy, uwarunkowania geograficzne oraz spoeczno-polityczne trajektorie. Kapitalizm roku 1913 i ten o blisko wiek pniejszy s w tej samej mierze uzalenione od swoich znaczcych innych. W prezentowanym numerze przypominaj nam o tym Jamie Peck i Nik Theodore, autorzy jednej z ciekawszych odpowiedzi na opublikowany przez nas w poprzednim numerze artyku Loca Wacquanta. Drugie wspomniane pole naszego szczeglnego zainteresowania to filozofia polityczna i teoria procesu rewolucyjnego. Chodzi nam tu przede wszystkim o prb wyczytania z pism Ry Luksemburg wiadectw zmaga z polityczn materi zmaga, w ktrych i my dzisiaj bierzemy udzia. W jej dociekaniach nad polityczn mobilizacj, strajkiem masowym i mozolnym budowaniem podmiotu rewolucyjnej zmiany tkwi co wicej ni tylko zapis teoretycznej samowiadomoci autorki. Oczywicie nie mona dzi bezporednio przywrci tradycji wczesnego mylenia; chodzioby raczej o zrozumienie, e pozwala nam ona odkry podstawowe dowiadczenia, z ktrych wyrasta. Peen pasji i emocji, a momentami wstrzsajcy zapis zmaga rewolucyjnych prowadzonych przez przekonan o koniecznoci radykalnej zmiany teoretyczk i dziaaczk daje poruszajcy wgld w tak zmian i moliwo jej wspmylenia. Std nasza decyzja o publikacji czterech tekstw Luksemburg niedostpnych dotychczas w jzyku polskim, bdcych zapisem poszukiwa strategii walki, a take archiwum gorcych dni powstania spartakusowcw, gdy jak si przynajmniej wtedy wydawao historia moga by inna23. W radykalnej zmianie spoecznej istotn rol odgrywaj rnego rodzaju podmioty polityczne czce szeroki wachlarz demokratycznych postulatw. Dzi nie ywimy ju przekonania, e uksztatuj si one same z siebie, na mocy kryteriw ekonomicznych czy socjometrycznych. Ra Luksemburg za, bodaj jako pierwsza, dokonaa byskotliwej analizy ksztatowania si rewolucyjnych podmiotowoci oraz tosamoci politycznych w procesie samych walk i artykulacji rnorodnych da. Rozwaania bohaterki tego numeru Praktyki Teoretycznej mog by inspiracj dla dzisiejszej walki politycznej jako niezwyka od strony teoretycznej i osobistej analiza pewnej fenomenologii politycznej
23 Na temat subiektywnej historii alternatywnej dziaaczy robotniczych, ktrzy krel niezrealizowane o wos uchronie innej cieki historii zob. A. Portelli, The Death of Luigi Trastulli, and Other Stories: Form and Meaning in Oral History, Nowy Jork 1990.
16
poraki, mozolnego przepracowywania kolejnych niepowodze, tak by stay si dowiadczeniem moliwym do spoytkowania w toku przyszych zmaga24. T problematyk podejmuj teksty Piotra Laskowskiego, Wiktora Marca i Kamila Piskay. O znaczeniu, jakie dla dzisiejszej radykalnej lewicy ma posta Ry Luksemburg traktowana nie jako martwy symbol, lecz jako inspirujca teoretyczka walki klas i demokracji radykalnej wiadczy doskonale seria wywiadw przeprowadzonych przez francuskiego socjologa Davida Muhlmanna z wybitnymi filozofami i ekonomistami. Dwa z nich publikujemy w niniejszym numerze. S to rozmowy z Antonio Negrim oraz Michaelem Krtke, mao w Polsce znanym znakomitym ekonomist marksistowskim i jednym z redaktorw MEGA2. Trzy kolejne rozmowy (z Michaelem Lwym, Danielem Bensadem i Isabel Loureiro) opublikowalimy na naszej stronie internetowej. Wiele wskazuje na to, e dzi stoimy w punkcie zwrotnym procesu historycznego. Rwnie brzemiennym w skutki jak moment, w ktrym pisaa Ra Luksemburg. Podobnie jak ona, w areszcie we Wronkach po klsce ruchu robotniczego, jak bya I wojna wiatowa, poparta niemal jednogonie przez partie socjaldemokratyczne poszczeglnych pastw moemy czu si bezsilni. Luksemburg nie bya ordowniczk myli sabej, rezygnacji i fatalizmu. Jej niezwyka wraliwo na niesprawiedliwo wiata popychaa do dziaania wbrew niepowodzeniom, zmuszaa do nieprzerwanej walki o zmian sytuacji. W tym te ley sens lekcji zadanej nam przez autork Akumulacji kapitau. Wspomniana tymczasowa poprawa sytuacji pracownikw i zuniwersalizowane wiadczenia spoeczne nie byy efektem dziaania jakich pozaziemskich si, lecz zostay wywalczone przez ludzi, ktrzy wiadomie tworzyli swoj histori. Wszystko, co mamy i kim jestemy, jest take ich zasug. Dotychczasowe rewolucje byy nieudane, ale by moe to one wanie przygotowuj t waciw. Redakcja Praktyki Teoretycznej cytowanie: Kapita powraca, Praktyka Teoretyczna 2012, nr 6http://www.praktykateoretyczna.pl/PT_nr6_2012_Roza_Luksemburg/1.Wstep.pdf (dostp dzie miesic rok)
24 Wicej zob. L. Michaelis, Rosa Luxemburg on Disappointment and the Politics of Commitment, European Journal of Political Theory 2011, No. 10.
dziedzictwo . Rzy LuksembuRg
18
Od redakcji
Korpus stosunkowo atwo dostpnych polskiemu czytelnikowi tekstw autorstwa Ry Luksemburg jest, mimo kilku cennych inicjatyw podjtych na tym polu, bardzo ograniczony. Obejmuje on jedynie niewielk cz bogatej i wielowtkowej twrczoci autorki Akumulacji kapitau, pomijajc zupenie obok doranie pisanych artykuw publicystycznych spor ilo tekstw o duym znaczeniu teoretycznym. wiadomi tej niedogodnoci, spotykajcej polskich badaczy zajmujcych si myl Ry Luksemburg, publikujemy w niniejszym numerze Praktyki Teoretycznej tumaczenia czterech artykuw napisanych przez ni dla niemieckich pism socjaldemokratycznych. Oczywicie zdajemy sobie spraw, jak nieznaczna jest to liczba (niepena bibliografia tekstw Luksemburg obejmuje ok. 800 pozycji). ywimy jednak nadziej, e uda nam si w ten sposb zachci polskich badaczy do sigania po mniej znane artykuy Luksemburg, zazwyczaj dostpne w niemieckich wydaniach jej pism lub te w archiwalnych egzemplarzach polskiej prasy socjaldemokratycznej przeomu wiekw. Wierzymy, e bdzie to te zachta dla rodowiska akademickiego do podjcia stara nad polskojzyczn edycj czci spord pozostaych pism Ry Luksemburg. Jak pierwszy zamieszczamy obszerny artyku Teoria i praktyka opublikowany w Die Neue Zeit latem 1910 roku. Powsta on w okresie oywionych dyskusji w onie SPD na temat koncepcji strajku masowego; najwaniejszymi uczestnikami polemiki byli: Karl Kautsky i wanie Ra Luksemburg. Ich wczesny spr oznacza nie tylko koniec dugoletniej przyjani, ale take faktyczny rozpad dotychczas wzgldnie jednolitej grupy marksistowskich teoretykw w SPD. Spr blinit syjamskich jak nazywano, z racji podobiestwa pogldw, Kautskyego i Luksemburg przerodzi si w spr pomidzy dwoma sposobami rozumienia marksizmu. Mimo e artyku ten nosi wyrane znamiona biecej polemiki wok taktyki partii, to posiada te jak sdzimy niepoledni wag teoretyczn. Jest to bowiem caociowy, rozbudowany, cho formuowany w trybie polemicznej refutacji, wykad koncepcji strajku masowego i jego roli w strategii ruchu robotniczego. Zawarta w nim zostaa wnikliwa analiza dynamiki strajku, typowe dla Luksemburg ujcie procesu ksztacenia mas w procesie walki; Luksemburg przedstawia te tutaj ogln logik procesu rewolucyjnego, od pierwszych wystpie strajkowych do ostatecznego przejcia wadzy. Na kadym z tych etapw, teoretycznie i praktycznie, strajk masowy w kocu stajcy si strajkiem generalnym odgrywa kluczow rol. Luksemburg podejmuje te kwesti strategii politycznej
19
w zrnicowanych kontekstach rozwojowych i zagadnienie znaczenia peryferyjnych konstelacji wadzy (jak carat) jako laboratoriw walki proletariackiej. W niniejszym tumaczeniu pominlimy cz I oraz VI, ktre nie nios istotnej treci teoretycznej i maj ju warto li tylko kronikarsk wobec wspomnianych zaciekych sporw partyjnych. Trzy kolejne artykuy stanowi przykad doranej, interwencyjnej publicystyki Ry Luksemburg. czy je specyficzny styl, typowy dla tej czci jej twrczoci mieszanka zaangaowania i pasji, niezwyka sia retoryczna oraz szereg cennych intuicji teoretycznych. W Proletariuszce Luksemburg podejmuje prb opisania pozycji kobiet w kapitalistycznym systemie produkcji, rysujc jednoczenie drog przyszej emancypacji. Socjalizacja spoeczestwa to prba namysu nad mechanizmami, ktre rzdzi bd funkcjonowaniem spoeczestwa przyszoci. W wczesnej tradycji marksistowskiej bardzo mocno podkrelajcej swj antyutopijny charakter podobne prby podejmowane by niezwykle rzadko. Artyku ten wydaje si tym cenniejszy, e Luksemburg poszukiwaa rozwiza, ktre mogyby zosta wcielone niemal natychmiast w ycie. W grudniu 1918 roku przekonanie o rychej socjalizacji (to wanie ta dwuznaczno uspoecznienie i czynienie socjalistycznym pobrzmiewa w tytule) niemieckiej republiki posiadao pewne uzasadnienie. Wreszcie czwarty publikowany przez nas artyku Co robi przywdcy? To jeden z ostatnich tekstw Ry Luksemburg. Podejmuje centralny problem rewolucyjnej strategii pierwszej poowy dwudziestego wieku, czyli kwesti charakteru relacji midzy liderami partii socjalistycznych a masami. Luksemburg rozwija tutaj wtki silnie obecne w jej tekstach take wczeniej. Krytykuje partyjny centralizm, biurokratyzacj zwizkw zawodowych (szczeglnie widoczn w Niemczech) i alienacj robotniczych przywdcw. Wierzya, e w toku rewolucji dokona si spontanicznie i oddolnie proces odnowy i demokratyzacji ruchu robotniczego. Przy kadym artykule wskazano miejsce, w ktrym zosta pierwotnie opublikowany. Podstaw tumaczenia stanowio niemieckie wydanie pism Ry Luksemburg (R. Luxemburg, Gesammelte Werke, bd. 1-4, Berlin 1974). Przypisy redakcyjne oznaczono cyframi arabskimi, przypisy utworzone przez sam Luksemburg oznaczone zostay gwiazdkami. cytowanie: Od redakcji, Praktyka Teoretyczna nr 6/2012, http://www.praktykateoretyczna.pl/PT_nr6_2012_Roza_Luksemburg/2.Odredakcji.pdf (dostp dzie miesic rok)
. Rza Luksemburg
Teoria i praktyka*
Niniejszy artyku jest elementem polemiki toczonej wok koncepcji strajku masowego i moliwoci wykorzystania tej broni w walce przeciwko rzdom cesarskim w Niemczech. Ra Luksemburg dowodzi, e Karl Kautsky w sposb faszywy przedstawia przebieg strajkw masowych w carskiej Rosji, a take w sposb naiwny rozwaa ewentualne szanse powodzenia strajku masowego w Niemczech. Luksemburg podkrela spontaniczny i oddolny charakter wystpie robotniczych. Strajk masowy stanowi zdaniem Luksemburg form walki klasowej odpowiadajc poziomowi rozwoju europejskiego kapitalizmu; potwierdza maj to licznie przytaczane przez ni przykady wystpie robotnikw w pastwach Zachodu. Luksemburg dostrzega w stanowisku Kautskyego niespjno i skonno do nieuzasadnionego przeceniania ewentualnych negatywnych skutkw nieudanego strajku masowego. Jej zdaniem ofensywna taktyka i zaostrzanie walki klasowej jest znacznie skuteczniejsz metod walki z kapitalizmem, ni pokojowa polityka proponowana przez kierownictwo socjaldemokracji, nastawiona na rozbudow organizacji robotniczych, dziaalno zwizkow i owiatow czyli na stopniowe przygotowanie przyszej ostatecznej konfrontacji.
Sowa kluczowe: Ra Luksemburg, strajk masowy, walka klas, Karl Kautsky, socjaldemokracja
Artyku ukaza si pierwotnie na amach Die Neue Zeit (Jahgr. XXVIII, bd. II, s. 564-578, 626-642).
22
ii
Przejdmy teraz do kwestii strajku masowego. Aby wyjani swoje nieoczekiwane stanowisko przeciwko zastosowaniu strajku masowego w ostatniej pruskiej kampanii wyborczej, towarzysz Kautsky stworzy teori dwch strategii strategii tumienia i strategii wyczerpania [Ermattungsstrategie]. Teraz natomiast towarzysz Kautsky idzie o krok dalej i buduje ad hoc now teori o warunkach politycznego strajku masowego w Rosji i Niemczech. Najpierw dostajemy oglne uwagi na temat tego, jak kopotliwe bywaj historyczne przykady, jak przy niedostatecznej ostronoci mona byoby znale trafne dowody z historii na poparcie wszystkich strategii, metod, kierunkw, instytucji i w ogle wszystkich rzeczy na wiecie. Uwagi te, ktre w swojej oglnoci i rozcigoci s raczej nieszkodliwej natury, nabieraj jednak mniej niewinnego charakteru, gdy dowiadujemy si, e ,,powoywanie si na rewolucyjne wzory1 jest ,,szczeglnie niebezpieczne. Te ostrzeenia, ktre przypominaj swoim duchem raczej ojcowskie upomnienia towarzysza Frohma, skierowane s w szczeglnoci przeciwko rosyjskiej rewolucji. Z tego wynika teoria, ktra ma nam ukaza i wyuszczy cakowite przeciwiestwo pomidzy Rosj a Niemcami; fakt, e warunki dla strajku masowego s spenione w Rosji, a w Niemczech nie. W Rosji mamy najsabszy rzd na wiecie, w Prusach najsilniejszy; w Rosji nieszczsn wojn przeciw maemu azjatyckiemu krajowi2, w Niemczech ,,blask niemal wieku cigych wygranych z najwikszymi mocarstwami wiata3; w Rosji ekonomiczne zacofanie i chopstwo, ktre do roku 1905 wierzyo w cara jak w Boga, w Niemczech najwikszy rozwj ekonomiczny, w ktrym zcentralizowana wadza zrzeszonych przedsibiorcw tumi skrajnym terroryzmem mas robotnicz; w Rosji cakowity brak politycznych wolnoci, w Niemczech wolno polityczn, ktra dostarcza robotnikom wielorakich form protestu i walki ,,bez ryzyka, co potwierdzaj ,,zrzeszenia, zebrania, prasa, wybory kadego rodzaju4. Wynik tych kontrastw jest nastpujcy: w Rosji strajki byy jedyn moliw form walki proletariuszy, dlatego same w sobie byy ju zwycistwem, nawet jeeli nie byy zaplanowane i nie odnosiy skutku. Poza tym kady strajk by sam w sobie dziaaniem politycznym, poniewa
1 K. Kautsky,Eine neue Strategie,Die Neue Zeit,Jahrg. XXVIII, bd. II, s.365. 2 Od lutego 1904 roku do wrzenia 1905 Rosja prowadzia wojn z Japoni o panowanie na Dalekim Wschodzie. Spektakularna klska wojsk rosyjskich w roku 1905 osabia carat i zaostrzya rewolucyjny kryzys w caym pastwie. 3 K. Kautsky,Eine neue Strategie, s.368.
. Rza Luksemburg
23
strajki byy zakazane, natomiast w Europie Zachodniej tutaj rozciga si schemat Niemiec na ca Europ Zachodni takie ,,amorficzne, prymitywne strajki5 s ju od dawna anachroniczne. Tutaj strajki s tylko po to, by wygrywa. Mora z tego wszystkiego jest taki, e dugi rewolucyjny okres masowych strajkw, w ktrych dziaania ekonomiczne i polityczne, jak rwnie strajki bojowe i demonstracyjne, wzajemnie si przeplatay i niezmiennie wspgray ze sob, przedstawia specyficzny produkt rosyjskiego zacofania. W Europie Zachodniej, a szczeglnie w Niemczech demonstracyjny strajk masowy na mod rosyjsk jest nad wyraz mao realny, a waciwie prawie niemoliwy, ,,nie pomimo, lecz wanie z powodu pidziesiciolecia ruchu socjalistycznego6. Polityczny strajk masowy moe zosta zastosowany jako rodek walki jedynie jako jednorazowe starcie na mier i ycie, wtedy, gdy dla proletariatu stawk jest wygra albo zgin. Przy tym chc tylko wspomnie, e opis rosyjskich stosunkw, ktry podaje towarzysz Kautsky, jest w najwaniejszych punktach prawie cakowicie bdny. Na przykad rosyjskie chopstwo nie zaczo buntowa si nagle w roku 1905, powstania chopskie cign si od tak zwanego uwaszczenia chopw z roku 1861 z przerw pomidzy 1885 a 1895 rokiem przeplatajc czerwon nici wewntrzn histori Rosji, podobnie jak powstania przeciwko wacicielom majtkw ziemskich i czynny opr przeciwko organom rzdowym. To wanie dlatego powstao znane pismo oklne ministra spraw wewntrznych z roku 18987, ktre to postawio cae rosyjskie chopstwo w stan oblenia. Nowe i wyjtkowe w roku 1905 byo tylko to, e chroniczna rebelia mas chopw nabraa pierwszy raz znaczenia politycznego i rewolucyjnego jako zjawisko towarzyszce i uzupenienie rewolucyjnej oraz celowej akcji klasowej proletariatu miejskiego. Jeszcze bardziej, we wszystkich aspektach, ulega wypaczeniu pogld towarzysza Kautskyego na gwny punkt tej kwestii akcj strajkow i strajk masowy rosyjskiego proletariatu. Wybuja fantazj jest obraz chaotycznych ,,amorficznych, prymitywnych strajkw rosyjskich robotnikw, ktrzy protestuj po prostu z powodu rozpaczy, aby tylko protestowa, bez planu i celu, bez da i ,,okrelonych sukcesw. Owe strajki rosyjskie z okresw rewolucyjnych przeforsoway bardzo znaczny wzrost pac, przede wszyst4 Tame, s. 369. 5 Tame. 6 Tame, s. 370. 7 Carskie ministerstwo spraw wewntrznych kierowane przez I. L. Goremykina postulowao w pimie oklnym z 17 lipca 1898 roku przedsiwzicie nadzwyczajnych rodkw w celu stumienia chopskich protestw.
Wybuja fantazj jest obraz chaotycznych ,,amorficznych, prymitywnych strajkw rosyjskich robotnikw, ktrzy protestuj po prostu z powodu rozpaczy, aby tylko protestowa, bez planu i celu, bez da i ,,okrelonych sukcesw
Teoria i praktyka
24
kim jednak doprowadziy do skrcenia czasu pracy do dziesiciu, czsto do dziewiciu godzin, byy w stanie utrzymywa w Petersburgu tygodniami omiogodzinny dzie pracy dziki zaciekym walkom, wywalczyy sobie prawo zrzeszania si nie tylko dla robotnikw, lecz take dla urzdnikw pastwowych w kolei i na pocztach i jak dugo kontrrewolucja nie wzia gry broniy si przed wszystkimi atakami. Udao im si zama paskie prawo przedsibiorcw i stworzy w wielu wikszych przedsibiorstwach komitety robotnicze w celu uregulowania wszelkich warunkw pracy. Stawiay sobie one za zadanie likwidacj pracy akordowej i chaupniczej, pracy nocnej, kar w fabrykach, jak rwnie cise wprowadzenie niedzielnego wypoczynku. Te strajki, z ktrych wykiekoway w krtkim czasie obiecujce organizacje zwizkw zawodowych w prawie kadej brany, z silnym zarzdem, kasami, statusami i pokan pras zwizkow, te strajki, z ktrych zrodzio si odwane dzieo takie jak znana Petersburska Rada Delegatw Robotniczych8, powoana do jednoznacznego przewodnictwa caego ruchu w wielkim pastwie te rosyjskie strajki i strajki masowe byy tak mao ,,amorficzne i ,,prymitywne, e mogyby by raczej spokojnie porwnane ze miaoci, si solidarnoci klasowej, wytrwaoci, osigniciami, postpowymi celami i sukcesami organizacyjnymi kadego ,,zachodnioeuropejskiego ruchu zwizkw zawodowych. Naturalnie wiksz cz zdobyczy ekonomicznych stopniowo utracono po porace rewolucji, wraz z osigniciami politycznymi. Jednak nie zmienia to oczywicie nic w charakterze strajku, dopki rewolucja trwaa. Nieinicjowane odgrnie (gemacht) i dlatego ,,bez planu, ,,same z siebie rozrastay si te konflikty ekonomiczne, czciowe i lokalne w kadym momencie, do oglnych politycznych i rewolucyjnych strajkw masowych, by potem wykiekowa z nich ponownie dziki rewolucyjnej sytuacji i wysokiemu stopniowi solidarnoci klasowej w masach proletariuszy. Nieinicjowany odgrnie i czstkowy pozosta take przebieg i wczesny rezultat tej powszechnej akcji polityczno-rewolucyjnej, tak jak pozostaje wszdzie w masowych ruchach i burzliwych okresach. Jeeli jednak chce si zmierzy postpowy charakter strajku i ,,jego racjonalne przeprowadzenie na podstawie niebezporednich sukcesw, jak to czyni towarzysz Kautsky, to okazuje si wtedy, e wielki okres strajkw w Rosji w przecigu kilku lat rewolucji uzyska stosunkowo wicej gospodarczych i spoeczno-politycznych zdobyczy ni niemiecki ruch zawodowy podczas
8 Podczas rosyjskiej rewolucji w 1905 roku w wielu miastach Rosji powstay rady delegatw robotniczych. Stanowiy one rewolucyjne organa wadzy klasy robotniczej. Zdecydowaniem i rozmachem w dziaalnoci wyrniaa si w szczeglnoci Petersburska Rada Delegatw Robotniczych.
. Rza Luksemburg
25
czterech dekad swojego istnienia. To wszystko nie jest oczywicie wynikiem jakiego szczeglnego bohaterstwa czy wyjtkowego kunsztu rosyjskiego proletariatu, lecz po prostu zalet kroku szturmowego okresu rewolucyjnego w porwnaniu z powolnym chodem spokojnego rozwoju w ramach buruazyjnego parlamentaryzmu. Jak to powiedzia towarzysz Kautsky w swojej Rewolucji socjalnej, (wyd. 2, s. 63):
Przeciw tej rewolucyjnej romantyce mona jednak wysun pewien zarzut, ktry zreszt bywa podnoszony coraz czciej. Chodzi mianowicie o to, e stosunki w Rosji nie okazuj si a tak rne od tych panujcych w Europie Zachodniej. To zrnicowanie stosunkw nie jest mi oczywicie obce, nie mona jednak przesadza. Najnowsza broszura naszej towarzyszki Luksemburg dowodzi jasno, e rosyjska klasa robotnicza nie stoi a tak nisko i osigna nie tak mao, jak potocznie przyjmujemy. Tak jak angielski robotnik musia odwykn od spogldania z gry na niemiecki proletariat jak na zapnionego kuzyna, tak my w Niemczech musimy zmieni nasz stosunek do [proletariatu] rosyjskiego.
I dalej:
Angielscy robotnicy stoj pod wzgldem politycznym niej ni robotnicy najbardziej ekonomicznie zacofanego i politycznie zniewolonego pastwa europejskiego: Rosji. Ich ywa wiadomo rewolucyjna daje im wielk praktyczn si. Za to rezygnacja z rewolucji, ograniczenie si do biecych interesw, tak zwana Realpolitik, unicestwiy j w rzeczywistej polityce9.
To wszystko nie jest oczywicie wynikiem jakiego szczeglnego bohaterstwa czy wyjtkowego kunsztu rosyjskiego proletariatu, lecz po prostu zalet kroku szturmowego okresu rewolucyjnego w porwnaniu z powolnym chodem spokojnego rozwoju w ramach buruazyjnego parlamentaryzmu
Jednak pozostawmy na chwil stosunki rosyjskie i zwrmy si ku obrazowi stosunkw prusko-niemieckich, jaki maluje towarzysz Kautsky. Dziwnym trafem dowiadujemy si i tutaj czego zadziwiajcego. Do teraz byo na przykad przywilejem junkierstwa w okolicach wschodniej Elby, aby y we wzniosej wiadomoci, e Prusy posiadaj ,,najmocniejszy rzd wspczesnoci. Jak natomiast miaaby socjaldemokracja doj do tego, eby uzna jaki rzd w caej powadze jako ,,najsilniejszy, skoro ,,nie jest niczym innym jak upikszonym parlamentarn form, wymieszanym z feudalnymi przystawkami, ksztatowanym przez buruazj, wyciosanym biurokratycznie, chronionym przez policj militarnym despotyzmem. Ciko jest mi to poj. aosny jest obraz ,,gabinetu Bethmanna Hollwega, rzdu, ktry
9 K. Kautsky,Die Soziale Revolution, cz. 1: Sozialreform und soziale Revolution,Berlin 1907, s. 59, 63 [podstaw polskiego tumaczenia Rewolucji socjalnej byo wydanie pierwsze z roku 1902. Cytowane fragmenty pochodz z czci dodanej do wydania z 1907 roku przyp. red.].
Teoria i praktyka
26
jest doszcztnie reakcyjny, a przy tym bez planu, bez wizji polityki, peen sugusw i biurokratw zamiast mw stanu, o dziwacznym kursie zygzakowatym. Wewntrz jest to pionek ordynarnej kliki junkrw i bezczelnych intryg dworskiego motochu, w zagranicznej polityce pionek niepoczytalnych, samolubnych pukw, od kilku laty ndzny kamerdyner ,,najsabszego rzdu wiata, rosyjskiego caryzmu. Rzd ten oparty jest na armii, ktra skada si w olbrzymiej czci z socjaldemokratw, o najgupszym drylu nioscym najbardziej niesawne maltretowania onierzy na wiecie oto ,,najsilniejszy wspczesny rzd! W kadym razie jest to osobliwy przyczynek do materialistycznego pojmowania dziejw, ktre wywodzi ,,potg rzdu z jego zacofania, wrogoci wobec kultury, ,,lepego posuszestwa i policyjnego ducha. Nawiasem mwic, zrobi towarzysz Kautsky co jeszcze dla ,,najpotniejszego rzdu i otoczy go ,,blaskiem wieku niezmiennych wygranych z najsilniejszymi mocarstwami wiata. W zwizkach weteranw do dzi wspominano tylko ,,chwalebne wyprawy zbrojne z 1870 roku. Aby skonstruowa swoje ,,stulecie pruskiego blasku, wykorzysta towarzysz Kautsky oczywicie te bitw pod Jen, jak rwnie wypraw zbrojn Hunw do Chin10 z naszym Waldersee na czele oraz wygran Trothy z hotentockimi kobietami i dziemi na pustyni Kalahari. Jak jest to piknie napisane w artykule towarzysza Kautskyego Die Situation des Reiches [Sytuacja Rzeszy] w grudniu 1906, na zakoczenie dugiego i szczegowego opisu:
Porwnujc znakomit sytuacj zewntrzn Rzeszy u jej pocztkw z sytuacj obecn trzeba wspomnie, e jeszcze nigdy nie zostaa zaprzepaszczona tak szybko wspaniaa spucizna wadzy i prestiu, nigdy od swojego powstania pozycja Rzeszy Niemieckiej nie bya na wiecie tak saba. A rzd niemiecki nigdy nie igra z ogniem tak bezmylnie i kaprynie jak w ostatnim czasie*.
Wtedy jednak chodzio gwnie o zarysowanie doskonaego zwycistwa wyborczego, ktrego oczekiwano 1907 roku11, i potnych katastrof, ktre miayby wedle towarzysza Kautskyego wynikn z tego z tak sam
10 W 1899 roku wybucho antyimperialistyczne powstanie ludowe (tzw. powstanie bokserw) w Pnocnych Chinach. Zostao ono brutalnie stumione w roku 1900 przez zjednoczone wojska omiu pastw pod dowdztwem niemieckiego generaa Alfreda von Waldersee. Chiny zostay zmuszone do pacenia wysokich kontrybucji i zgody na zaoenie bazy dla armii interwencyjnej. Wkroczenie oddziaw niemieckich okrelano wwczas wypraw zbrojn Hunw. * Die Neue Zeit,Jahgr. XXV, bd. I, s.427. 11 Wybory do Reichstagu (znane jako wybory hotentockie) odbyy si 25 stycznia i 3 lutego. Socjaldemokracja zdoaa zwikszy absolutn liczb uzyskanych
. Rza Luksemburg
27
koniecznoci, z ktr teraz urzeczywistni je po nastpnych wyborach do Reichstagu. Z drugiej strony konstruuje towarzysz Kautsky polityk strajkow na podstawie opisu ekonomicznych i politycznych stosunkw Niemiec i Europy Zachodniej, ktre s przymierzajc do rzeczywistoci po prostu zaskakujc fantazj. ,,Do strajku, zapewnia nas towarzysz Kautsky, ,,chwyta si robotnik w Niemczech i w Europie Zachodniej w ogle tylko jako rodka do walki, gdy ma perspektyw, aby osign przez to konkretne zdobycze. Jeeli nie nastpuj sukcesy, to znaczy, e strajk min si z celem12. Przez to odkrycie towarzysz Kautsky wyda srogi wyrok na praktyk niemieckich i ,,zachodnioeuropejskich zwizkw zawodowych. Bo co ukazuje nam na przykad statystyka strajku w Niemczech? Z 19 766 strajkw, ktre mielimy w sumie od 1890 do 1908 roku, jedna czwarta (25,2 procent) nie przyniosa adnych zdobyczy, prawie kolejna jedna czwarta (22,5 procent) zakoczya si tylko czciowo sukcesem, a mniej ni poowa (49,5 procent) bya cakowicie skuteczna*. Rwnie skrajnie zaprzecza ta statystyka teorii towarzysza Kautskyego, wedug ktrej na skutek potnego rozwoju organizacji robotniczych jak i organizacji przedsibiorcw ,,walki pomidzy tymi organizacjami s coraz bardziej scentralizowane i skoncentrowane, i dlatego s one ,,coraz rzadsze13. W dziesicioleciu od 1890 do 1899 roku mielimy w Niemczech w sumie 3772 strajkw i lokautw; w przecigu dziewiciu lat w latach 1900-1908, w okresie najwikszego wzrostu zarwno zwizkw przedsibiorcw, jak zwizkw zawodowych 15 994. Strajki nie s ,,coraz rzadsze, lecz stay si raczej w ostatnim dziesicioleciu czterokrotnie liczniejsze, przy czym w poprzedniej dekadzie uczestniczyo w nich 425 142 robotnikw, w ostatnich dziewiciu latach za 1 709 415, znw czterokrotnie wicej. rednio wychodzi wic taka sama liczba na strajk. Wedle schematu towarzysza Kautskyego jedna czwarta do poowy wszystkich zwizkowych walk w Niemczech ,,mija si z celem. Kady zwizkowy agitator jest wiadomy, e ,,okrelony sukces w postaci materialnych zdobyczy nie jest i nie moe by jedynym celem czy jedynym decydujcym punktem widzenia w walkach ekonomicznych, a take, e
gosw z 3 milionw w roku 1903 do prawie 3,3 miliona w 1907. Na skutek nieproporcjonalnego podziau okrgw wyborczych oraz sojuszu partii buruazyjnych otrzymaa ona tylko 43 mandaty, czyli o 40 mniej ni cztery lata wczeniej. Wynik wyborw do powszechnie zinterpretowano jako porak socjaldemokracji. 12 K. Kautsky,Eine neue Strategie, s.369. * Correspondenzblatt der Generalkommission der Gewerkschaften Deutschlands1909, Nr.7. Statistische Beilage. 13 Tame, s. 372.
Teoria i praktyka
28
Zwaszcza w szczeglnie niedorozwinitych miejscowociach i w nieatwych do organizowania gaziach przemysu takie ,,bezskuteczne i ,,nierozwane strajki wci najczciej tworz fundamenty dla organizacji zwizkw zawodowych
organizacje zwizkw zawodowych ,,w Europie Zachodniej raczej wchodz co rusz w sytuacj bez wyjcia, ktra zmusza do podjcia walki bez wielkich widokw na ,,okrelony sukces. Ukazuje to statystyka czysto obronnych strajkw, spord ktrych w ostatnich 19 latach w samych Niemczech cae 32,5 procent przebiegao cakowicie bezskutecznie. Jednak fakt, e te ,,bezsukcesowe strajki nie tylko nie ,,miny si z celem, lecz e s one bezporednim warunkiem obrony ycia robotnikw, podtrzymania energii walki w klasie robotniczej, prowadzone s w celu utrudnienia przyszych nowych atakw zwizku przedsibiorcw to naley do najbardziej podstawowych elementw praktyki niemieckich zwizkw zawodowych. Powszechnie wiadomo, e poza ,,okrelonym sukcesem w zakresie zdobyczy materialnych, a take bez tego sukcesu strajki w ,,Europie Zachodniej maj najwiksze znaczenie jako punkt wyjcia do budowy zwizkowej organizacji. Zwaszcza w szczeglnie niedorozwinitych miejscowociach i w nieatwych do organizowania gaziach przemysu takie ,,bezskuteczne i ,,nierozwane strajki wci najczciej tworz fundamenty dla organizacji zwizkw zawodowych. Historia walk i cierpie robotnikw zakadw wkienniczych w Vogtlandzie, ktrej najbardziej znany rozdzia tworzy wielki strajk w Crimmitschau, jest wyjtkowym dowodem tej tezy. Z t ,,strategi, ktr wanie obmyli towarzysz Kautsky, nie da si przeprowadzi nie tylko wielkiej politycznej akcji, ale nawet zbudowa zwykego ruchu zwizkowego. Powyszy schemat dla ,,zachodnioeuropejskich strajkw ma jeszcze jedn luk, dokadnie w punkcie, w ktrym walka ekonomiczna zaczyna mie znaczenie w kwestii strajkw masowych, a wic w naszym waciwym temacie. Ten schemat wyklucza mianowicie fakt, e wanie ,,w Europie Zachodniej im duej, tym wicej potnych strajkw wybucha bez duego ,,planu, jak ywioowa wichura, w tych dziedzinach, gdzie wielka wyzyskiwana masa proletariuszy konfrontuje si ze skoncentrowan wadz kapitau lub kapitalistycznym pastwem. Strajki te nie bd ,,rzadsze, tylko coraz czstsze, a wikszo z nich przebiega bdzie bez ,,okrelonych sukcesw. Mimo to lub wanie dlatego strajki takie maj wiksze znaczenie ni eksplozje gbokiej wewntrznej sprzecznoci, ktre bezporednio rzutuj na sfer polityki. Do tej grupy nale okresowe ogromne strajki grnikw w Niemczech, w Anglii, we Francji, w Ameryce, a take spontaniczne strajki masowe robotnikw rolnych, jakie miay miejsce we Woszech, Galicji, poza tym strajki masowe pracownikw kolei, ktre wkrtce wybuchn to w tym, to w tamtym kraju. Jak to zostao powiedziane w znakomitym artykule towarzysza Kautskygo Die Lehren des Bergarbeiterstreiks, dotyczcym wydarze w zagbiu Ruhry w roku 1905:
. Rza Luksemburg
29
Na tej drodze mona osign jeszcze znaczne sukcesy dla grnictwa. Strajk przeciwko wacicielom kopalni sta si bezcelowy; strajk musi zosta okrelony z gry jako polityczny, jego dania i taktyka musi zosta tak skalkulowana, aby mg on wspomc walk o ustawodawstwo Ta nowa zwizkowa taktyka kontynuuje towarzysz Kautsky taktyka strajku politycznego i poczenia zwizkowego i politycznego dziaania, jest jedyn moliwoci jaka pozostaa grnikom, jest w ogle jedyn, ktra moe oywi dziaania zwizkowe i polityczne, i nada im wiksz si raenia.
Mogoby si zdawa, e pod okreleniem ,,polityczna akcja chodzi by moe tylko o akcj parlamentarn, a nie polityczne strajki masowe. Towarzysz Kautsky rozwiewa wszelkie wtpliwoci poprzez dosadne stwierdzenie:
Wielkie i decydujce akcje walczcego proletariatu tocz si w coraz wikszym stopniu dziki rnym rodzajom strajku politycznego. Praktyka kroczy szybciej naprzd ni teoria. Podczas gdy my dyskutujemy o strajku politycznym i szukamy dla teoretycznego sformuowania i uzasadnienia, rozpalaj si spontanicznie, przez samozapon mas, wielkie polityczne strajki masowe albo te kady strajk masowy staje si politycznym dziaaniem, kada wielka polityczna prba si przeradza si w strajk masowy, czy to u grnikw, czy pomidzy rosyjskimi proletariuszami, robotnikami rolnymi i pracownikami kolei we Woszech itd.*
Tak pisa towarzysz Kautsky 11 marca 1905 roku.

Poczylimy ,,samozapon mas i zwizkowe przywdztwo, walki ekonomiczne i polityczne, strajki masowe i rewolucje, Rosj i Europ Zachodni w piknym rozgardiaszu, wszystkie rubryki schematu rozmyy si w ywotnym splocie wielkiego okresu gwatownych spoecznych atakw.
Zdaje si, e ,,teoria nie tylko ,,kroczy wolniej ni praktyka, lecz niestety fika kozioki niekiedy take do tyu.
iii
Sprawdzilimy krtko, jak do rzeczywistoci ma si najnowsza teoria towarzysza Kautskyego o Rosji i Europie Zachodniej. Najistotniejsza w tym najnowszym dziele jest oglna tendencja do ostrego przeciwstawiania rewolucyjnej Rosji i parlamentarnej Europy Zachodniej oraz przedstawianie znaczcej roli, jak w rosyjskiej rewolucji odgryway masowe strajki, jako efektu ekonomicznego i politycznego zacofania Rosji.
* Die Neue Zeit, Jahgr. XXIII, bd. I, s.780-781.
Teoria i praktyka
30
Stao si jednak co nieprzyjemnego i towarzysz Kautsky udowodni o wiele za duo. W tym przypadku troch mniej znaczyoby znacznie wicej. Przede wszystkim, towarzysz Kautsky nie zauway, e obecna teoria niweczy jego wczeniejsz teori o strategii wyczerpania. Podstaw strategii wyczerpania stanowiy nadchodzce wybory do Reichstagu14. Mj niewybaczalny bd polega na tym, e uwaaam masowe strajki za wskazane, ju w czasie obecnych walk o prawa wyborcze w Prusach15. Towarzysz Kautsky natomiast uzna, e dopiero nasze zdecydowane zwycistwo w wyborach do Reichstagu w przyszym roku stworzy zupenie now sytuacj, ktra moe wymaga masowych strajkw. Teraz jednak towarzysz Kautsky z godn pozazdroszczenia jasnoci udowodni, e w caych Niemczech, ba, w caej Europie Zachodniej, nie zostay spenione warunki do zaistnieniu masowych strajkw. Na skutek pwiecza ruchu socjalistycznego, socjaldemokratycznej organizacji oraz politycznej wolnoci nawet zwyczajne, demonstracyjne strajki masowe nie mogyby przybra takiej siy i miayby by niemoliwe na skal tak jak rosyjskie. Jeli tak jest, to szanse na masowe strajki po wyborach do Reichstagu s raczej marne. Jasne jest, e wszystkie warunki, uniemoliwiajce w Niemczech masowe strajki: cieszcy si duym uznaniem, najsilniejszy wspczesny rzd, lepe posuszestwo urzdnikw pastwowych, nieugita sia zwizku przedsibiorcw oraz polityczna izolacja proletariatu: wszystkie to nie zniknie nagle w przecigu roku. Jeli powody, ktre przemawiaj przeciwko masowym strajkom politycznym, nie zale od chwilowej sytuacji, tak jak chciaa tego jeszcze strategia wyczerpania, lecz po prostu od rezultatw pwiecza socjalistycznego owiecenia i politycznej wolnoci, a przez to od wysokiego poziomu rozwoju ekonomicznego i politycznego ycia Europy Zachodniej, to okazuje si, e oczekiwanie do przyszego roku po wyborach na masowe strajki jest niczym wicej ni skromnym listkiem figowym strategii wyczerpania. Jedyne zatem jej przesanie polega na rekomendacji wyborw do Reichstagu. W mojej pierwszej
14 Wybory do Reichstagu odbyy si 12 stycznia 1912 roku. Socjaldemokraci uzyskali w nich 110 miejsc (67 wicej ni w 1907 roku), co pozwolio im sta si najsilniejsz frakcj parlamentu. 15 Mowa o wprowadzonym w 1849 roku przez Fryderyka Wilhelma IV Hohenzollerna, a zniesionym w roku 1918 kurialnym prawie wyborczym, zgodnie z ktrym mczyni powyej 24 roku ycia, w zalenoci od wysokoci odprowadzonego podatku, byli przyporzdkowani do jednej z trzech kurii wyborczych. Prawo to doprowadzio np. do tego, e podczas wyborw w 1913 roku sia gosu osoby nalecej do kilku procent najbogatszych obywateli (I kurii) bya ponad dziesiciokrotnie wiksza od siy gosu obywatela przypisanego do III kurii.
. Rza Luksemburg
31
odpowiedzi16 prbowaam wyjani, e strategia wyczerpania zmierza w rzeczywistoci do niczego-innego-ni-parlamentaryzm [Nichtsalsparlamentarismus]. Towarzysz Kautsky potwierdzi to teraz swoimi teoretycznymi wynurzeniami. Mao tego, towarzysz Kautsky przesun wprawdzie w czasie masowe akcje do zakoczenia wyborw do Reichstagu, musia jednak rwnoczenie przyzna, e w obecnej sytuacji masowy strajk polityczny moe sta si niezbdny w kadej chwili, poniewa jeszcze nigdy od czasu powstania Rzeszy Niemieckiej spoeczne, polityczne i midzynarodowe napicia nie byy tak wielkie jak teraz17. Jeli jednak oglne warunki spoeczne, historyczny stopie dojrzaoci Europy Zachodniej sprawiaj, e zwaszcza w Niemczech niemoliwe staj si masowe akcje protestacyjne, to jak moe do nich doj w kadej chwili? Brutalna prowokacja policji czy rozlew krwi podczas demonstracji mog wzmc znacznie wzburzenie mas oraz zaostrzy sytuacj, jednak widocznie nie mog stanowi ostatecznego powodu nagej, radykalnej zmiany gospodarczej i politycznej struktury Niemiec. Towarzysz Kautsky udowodni jednak jeszcze jedn niepotrzebn rzecz. Jeli oglne gospodarcze oraz polityczne warunki w Niemczech nie pozwalaj na podobne do rosyjskich masowe akcje protestacyjne, a rozszerzenie masowych strajkw majcych miejsce podczas rosyjskiej rewolucji jest wynikiem specyficznego rosyjskiego zacofania, to stawia to pod znakiem zapytania nie tylko wykorzystanie masowych protestw w pruskiej walce o prawa wyborcze, lecz rwnie postanowienia z Jeny. Do tej pory uchwaa zjazdu partii w Jenie18 bya zarwno w kraju, jak i zagranic traktowana jako bardzo istotna deklaracja, poniewa oficjalnie z arsenau rosyjskiej rewolucji zapoyczya strajk masowy jako rodek walki politycznej i wczya go w taktyk niemieckiej socjaldemokracji. Oczywicie uchwa t sformuowano tak, i przez niektrych zostaa wycznie w ten sposb zinterpretowana, jakby socjaldemokracja ogosia, e jest gotowa uciec si do masowych strajkw wycznie w przypadku ograniczenia praw wyborczych. W kadym razie towarzysz Kautsky nie
Jeli jednak oglne warunki spoeczne, historyczny stopie dojrzaoci Europy Zachodniej sprawiaj, e zwaszcza w Niemczech niemoliwe staj si masowe akcje protestacyjne, to jak moe do nich doj w kadej chwili?
16 R. Luksemburg, Strategia wyczerpania czy walka?,[w:] R. Luksemburg, Wybr pism,t. 2, Warszawa 1959. 17 K. Kautsky,Was nun?,Die Neue Zeit,Jahgr. XXVIII, bd. II, s.80. 18 Podjta podczas zjazdu partii, trwajcego od 17 do 23 wrzenia 1905 roku w Jenie, rezolucja okrelaa powszechne wykorzystanie masowego przerwania pracy jako jeden z najbardziej skutecznych rodkw walki klasy robotniczej. Rezolucja ograniczaa jednak signicie po masowy strajk polityczny wycznie do dziaania w obronie prawa wyborczego oraz prawa do zrzeszania si.
Teoria i praktyka
32
nalea wczeniej do tych formalistw, poniewa ju w roku 1904 pisze wyranie: Jeli rozwaymy przykad Belgii, to przekonamy si, jak fatalnym bdem dla Niemiec byoby ustalenie konkretnej daty rozpoczcia politycznego strajku, np. w przypadku ograniczenia obecnych praw wyborczych [podkrelenie RL]*. Podstawowym znaczeniem treci uchway z Jeny jest w rzeczywistoci nie owa formalistyczna wykadnia, lecz fakt, e niemiecka socjaldemokracja zasadniczo zaakceptowaa nauk pync z przykadu rosyjskiej rewolucji. Duch rosyjskiej rewolucji opanowa zjazd naszej partii w Jenie. Kiedy teraz towarzysz Kautsky rol, jak odegra masowy strajk w rosyjskiej rewolucji, wywodzi z rosyjskiego zacofania, a rewolucyjn Rosj przeciwstawia parlamentarnej Europie Zachodniej, kiedy wyranie ostrzega przed przykadami i metodami rewolucji, kiedy aluzyjnie win za porak proletariatu w rosyjskiej rewolucji przypisuje spektakularnemu, masowemu strajkowi, ktry ostatecznie musia wycieczy proletariat sowem kiedy towarzysz Kautsky jasno i wyranie stwierdza: jakby nie byo, do niemieckiej sytuacji w adnym wypadku nie pasuje schemat rosyjskich masowych strajkw, czy to tych sprzed, czy z czasu rewolucji19, to w tej sytuacji, gdy niemiecka socjaldemokracja dopiero co oficjalnie przyja za rosyjsk rewolucj masowy strajk jako rodek walki, jego postawa jawi si jako niepojty bd. Obecna teoria towarzysza Kautskyego to oglnie rzecz biorc okrutnie dogbna rewizja uchway z Jeny. Towarzysz Kautsky, aby usprawiedliwi jedno tylko swoje bdne stanowisko wobec kampanii o prawa wyborcze w Prusach, krok po kroku rezygnuje z wynikajcej z rosyjskiej rewolucji lekcji dla niemieckiego i zachodnioeuropejskiego proletariatu, lekcji bdcej najwaniejszym w cigu ostatniego dziesiciolecia rozszerzeniem i wzbogaceniem proletariackiej taktyki.
iV **
W wietle konsekwencji, ktre wynikaj z najnowszej teorii towarzysza Kautskyego, wychodzi wyranie na jaw, e sama teoria jest z gruntu
* K. Kautsky, Allerhand Revolutionres, Die Neue Zeit, Jahrg. XXII, bd. I, s. 736 19 Tego,Eine neue Strategie,s.374. ** W rwnym stopniu bezpodstawny, co ostry atak redakcji Die Neue Zeit zawarty w ostatnim numerze, jak i twierdzenie, e mj artyku moe w obecnej sytuacji jedynie zaszkodzi sprawie proletariatu, skoniy mnie do napisania nastpujcej odpowiedzi:
. Rza Luksemburg
33
faszywa. Wywodzenie bezprecedensowych w historii wspczesnej walki klas masowych strajkw rosyjskiego proletariatu z zacofania Rosji, to innymi sowy tumaczenie nadzwyczajnego znaczenia, kierowniczej roli miejskiego wielkoprzemysowego proletariatu w rosyjskiej rewolucji poprzez zacofanie Rosji, a zatem stawianie sprawy na gowie. To nie ekonomiczny ciemnogrd, ale wanie wysoki rozwj kapitalizmu, rozwj nowoczesnego przemysu i rodkw transportu w Rosji, umoliwi i da
1. Z caym zdecydowaniem odrzucam twierdzenie redakcji, e w poniszej dyskusji chodzi o moje osobiste sprawy, ktre mi wydaj si tak potwornie wane. Kwestia pruskiej walki o prawo do gosu oraz stosowanej w niej taktyki nie jest moj spraw, ale spraw niemieckiego ruchu socjaldemokratycznego. 2. Kwestia prawa do gosu jest w porzdku obrad zjazdu partyjnego w Magdeburgu. Nie wypada ona rwnie z porzdku obrad po zajciach w Badenii. Obowizkiem prasy partyjnej, a w pierwszej kolejnoci obowizkiem organu teoretycznego partii, jest przygotowanie debaty podczas zjazdu poprzez wszechstronne rozpatrzenie i wyjanienie kwestii. 3. Oskarenie, jakoby rozniecam konflikt we wasnym obozie marksizmu, jest bezpodstawne. Marksizm nie jest jak klik, w ktrej konieczne byoby tuszowanie przed wiatem rnicy zda w rzeczowych kwestiach. Marksizm jest wielkim duchowym ruchem, ktry nie moe by identyfikowany z kilkoma ludmi. Jest wiatopogldem, ktry ronie w si wraz z woln i otwart wymian idei, a ktra chroni go przed skostnieniem. 4. Wyjanienie redakcji, jakoby mj artyku stawia sobie za zadanie zdyskredytowa zarzd partii, Vorwrts, i w ogle wszystko, zmierza do stwierdzenia, e ten, kto krytykuje partyjne organy i prowadzon przez nie polityk, ten moe mie tylko i wycznie zamiar je zdyskredytowa. To jest dosownie ten sam argument, ktrym jeszcze do tej pory przywdcy zwizkowi prbuj odpiera kad krytyk polityki zwizkowej, szczeglnie krytyk redaktorw Die Neue Zeit. Redakcja organu teoretycznego partii powinna by ostatni, ktra odwouje si do partii w obliczu najmniejszych podejrze krytyki w obrbie partii, rwnie wtedy, gdy sama staje si obiektem krytyki. 5. Przerwanie przez redakcj dyskusji na temat pruskiej walki o prawo do gosowanie ze wzgldu na badeskie gosowanie na temat budetu oznacza, e odkadamy na nieokrelony bliej czas kwesti walki przeciwko buruazyjnemu przeciwnikowi i skupiamy si na walce we wasnych szeregach. W partii od dziesitkw lat panuje oportunizm. Tylko tym mona wyjani sytuacj, w ktrej wszelka prawdziwa debata na temat taktyki, problemw dalszego rozwoju socjaldemokratycznych sposobw walki zostaa odwieszona na koek, co bardzo podoba si naszym rewizjonistom, patajcym coraz to nowe figle. Tej nieznonej wrzawie sprzeciwia si rwnie we wasnych sowach w innym tekcie sama redakcja. Sytuacja w Badenii musi zosta rozwizana energicznie i konsekwentnie. W tym samym numerze Die Neue Zeit czytamy w artykule towarzysza Mehringa: ten epizod nie powinien odebra partii bojowego ducha. Jak wypowiadaa si do tej pory partyjna prasa, wypadki potoczyy si z takim samym wzniosym spokojem, z ktrym Engels sucha gdakania Kantonu Badenii. ycz redakcji Die Neue Zeit tego samego bojowego ducha i tego samego wzniosego spokoju Ra Luksemburg.
Teoria i praktyka
34
grunt pod owe spektakularne strajki masowe. [Stao si tak] poniewa miejski proletariat w Rosji jest tak liczny, skupiony w wielkich centrach przemysowych, przenikniony duchem wiadomoci klasowej. Tylko dlatego, e sprzecznoci kapitalizmu s tak wyrane, walka o polityczn wolno moe by prowadzona wanie przez ten proletariat w tak gwatowny sposb. Nie moe to by walka (zgodnie z liberaln recept) o rozwizania konstytucyjne, ale musi to by prawdziwa walka klas w caej jej rozcigoci, w ktrej stawk s tak ekonomiczne, jak i polityczne interesy robotnikw. Walka przeciwko kapitaowi, jak i przeciwko caratowi, walka tak o omiogodzinny dzie pracy, jak i o demokratyczn konstytucj. Tylko ze wzgldu na to, e kapitalistyczny przemys, jak i powizane z nim nowoczesne rodki transportu, stay si gospodarcz podstaw funkcjonowania pastwa, masowe strajki proletariatu w Rosji mogy osign tak wstrzsajce i znaczce rezultaty pozwalajce rewolucji witowa zwycistwo, a ostatecznie ulec i zamilkn. Nie znajduj obecnie lepszych sw dla opisania obecnego momentu, ni te, ktre wypowiedziaam w moim tekcie na temat strajku masowego z roku 1906:
Widzielimy pisaam e strajk masowy w Rosji to nie jaki sztuczny produkt zamierzonej taktyki socjaldemokracji, lecz naturalne zjawisko historyczne wyrose na gruncie obecnej rewolucji. Jakie to s te momenty, ktre zrodziy w Rosji ow now form rewolucji? Najbliszym zadaniem rewolucji rosyjskiej jest zniesienie absolutyzmu i utworzenie wspczesnego konstytucyjnego pastwa buruazyjno-parlamentarnego. Formalnie jest to zupenie to samo zadanie, jakie stao w Niemczech przed rewolucj marcow i we Francji przed wielk rewolucj koca osiemnastego wieku. Jednake stosunki i rodowisko historyczne, w ktrym odbyy si te formalnie analogiczne rewolucje, rni si z gruntu od stosunkw panujcych w dzisiejszej Rosji. Decydujca jest tu okoliczno, i tamte buruazyjne rewolucje na Zachodzie dzieli od obecnej buruazyjnej rewolucji na Wschodzie cay cykl rozwoju kapitalistycznego. Obj on nie tylko kraje zachodnioeuropejskie, lecz rwnie absolutystyczn Rosj. Wielki przemys wraz ze wszystkimi swymi konsekwencjami, ze wspczesnym podziaem klasowym, z ostrymi kontrastami spoecznymi, yciem wielkomiejskim i wspczesnym proletariatem sta si w Rosji panujc, tj. decydujc jeli chodzi o rozwj spoeczny, form produkcji. Z tego wynika jednak ta zdumiewajca, pena sprzecznoci sytuacja historyczna, w ktrej rewolucji, bdcej ze wzgldu na jej formalne zadania rewolucj buruazyjn, dokonuje przede wszystkim klasowo uwiadomiony proletariat nowoczesny i e odbywa si ona w rodowisku midzynarodowym, stojcym pod znakiem upadku demokracji buruazyjnej. Nie buruazja jest obecnie przo-
. Rza Luksemburg
35
dujcym elementem rewolucyjnym, jak to byo w poprzednich rewolucjach na Zachodzie, kiedy masy proletariackie, rozproszone wrd drobnomieszczastwa, suyy buruazji w roli zastpw onierskich. Teraz przeciwnie przodujcym i napdowym elementem jest klasowo uwiadomiony proletariat, podczas gdy warstwy wielkoburuazyjne s bd wprost kontrrewolucyjne, bd w sabym stopniu liberalne, a tylko drobnomieszczastwo wiejskie i miejska inteligencja drobnomieszczaska nastrojone s zdecydowanie opozycyjnie, a nawet wrcz rewolucyjnie. Proletariat rosyjski natomiast, ktry w ten sposb powoany jest do odegrania kierowniczej roli w rewolucji buruazyjnej, przystpuje do walki wolny od wszelkich iluzji co do demokracji buruazyjnej, lecz za to z silnie rozwinit wiadomoci wasnych specyficznych interesw klasowych w warunkach silnie zaostrzonych przeciwiestw midzy kapitaem a prac. Ten peen sprzecznoci stosunek znajduje swj wyraz w fakcie, e w tej formalnie buruazyjnej rewolucji przeciwiestwo midzy proletariatem a spoeczestwem buruazyjnym zaczyna growa nad przeciwiestwem midzy spoeczestwem buruazyjnym a absolutyzmem; e walka proletariatu z jednakow si zwraca si rwnoczenie przeciwko absolutyzmowi i przeciw wyzyskowi kapitalistycznemu; e program walk rewolucyjnych kadzie jednakowy nacisk na wolno polityczn i na zdobycie omiogodzinnego dnia pracy, jak rwnie na ludzkie warunki materialne dla proletariatu. Ten dwoisty charakter rewolucji rosyjskiej wystpuje w owym wewntrznym powizaniu walki ekonomicznej z polityczn i ich wzajemnym na siebie oddziaywaniu, o czym wspominalimy badajc wydarzenia w Rosji i co znajduje swj odpowiedni wyraz wanie w strajku masowym []. Okazuje si wic, e strajk masowy nie jest tworem specyficznie rosyjskim, wywoanym przez absolutyzm, lecz ogln form proletariackiej walki klasowej, wypywajc ze wspczesnego stadium rozwoju kapitalizmu i z obecnych stosunkw klasowych. Z tego punktu widzenia trzy rewolucje buruazyjne: Wielka Rewolucja Francuska, rewolucja marcowa w Niemczech oraz dzisiejsza rewolucja rosyjska stanowi acuch nieprzerwanego rozwoju odzwierciedlajcego rozkwit i upadek wieku kapitalizmu. [] W ten sposb obecna rewolucja realizuje w szczeglnych warunkach absolutystycznej Rosji oglne skutki midzynarodowego rozwoju kapitalistycznego i jest raczej prekursorem nowej serii rewolucji proletariackich na Zachodzie ni ostatnim epigonem dawnych rewolucji buruazyjnych. Kraj najbardziej zacofany, wanie dlatego, e tak niewybaczalnie spni si ze swoj rewolucj buruazyjn, wskazuje proletariatowi Niemiec i krajw o najbardziej rozwinitym ustroju kapitalistycznym drogi i metody dalszej walki klasowej2o.
20 R. Luksemburg, Strajk masowy, partia i zwizki zawodowe, [w:] teje, Wybr pism, t. 1, Warszawa 1959, s. 560-565.
Teoria i praktyka
36
Z tej samej perspektywy historycznej towarzysz Kautsky rozpatrywa wczeniej rosyjsk rewolucj. W grudniu 1906 roku pisa (w cakowitej zgodnoci z moim pogldem):
Rosyjsk rewolucj i zadania, ktre nam stawia, moemy najprdzej oceni, gdy nie bdziemy jej traktowa ani jako rewolucji buruazyjnej w tradycyjnym sensie, ani jako rewolucji socjalistycznej. Musimy j traktowa jako samodzielny proces, dokonujcy si na granicy pomidzy spoeczestwem buruazyjnym a socjalistycznym. Proces domagajcy si rozwizania jednej formy spoeczestwa i przygotowujcy stworzenie nastpnego. Proces, ktry ca ludzko kapitalistycznej cywilizacji posuwa naprzd w jej rozwoju*.
Jeeli przyjrze si faktycznemu przebiegowi strajkw masowych, to okazuje si jasne, e naley je rozpatrywa jako form rewolucyjnej walki proletariatu nawet bardziej odpowiedni dla Europy Zachodniej ni dla Rosji, w stopniu, w jakim kapitalizm, przykadowo w Niemczech, jest o wiele bardziej rozwinity.
Aby zrozumie waciwe uwarunkowania spoeczne i historyczne masowych strajkw bdcych now form walki rosyjskiej rewolucji (inne ujcie nie jest moliwe), naley przyjrze si rzeczywistemu przebiegowi tych strajkw, czego nie uczyni towarzysz Kautsky, opisujc je jako amorficzne i prymitywne. Jeeli przyjrze si faktycznemu przebiegowi strajkw masowych, to okazuje si jasne, e naley je rozpatrywa jako form rewolucyjnej walki proletariatu nawet bardziej odpowiedni dla Europy Zachodniej ni dla Rosji, w stopniu, w jakim kapitalizm, przykadowo w Niemczech, jest o wiele bardziej rozwinity. Wszystkie te uwarunkowania, ktre towarzysz Kautsky przywouje jako argument przeciwko politycznym strajkom masowym, s w tym samym stopniu momentami, ktre czyni masowe strajki w Niemczech jeszcze bardziej nieuniknionymi, powszechnymi i gwatownymi. Nieugita sia zwizkw przedsibiorcw, na ktr powouje si towarzysz Kautsky (ktry wci szuka siy co najmniej rwnie potnej), jak i lepe posuszestwo, ktrym kieruj si pracownicy pastwowi w Niemczech, s wanie tymi czynnikami, ktre dla wikszoci niemieckiego proletariatu utrudniaj spokojne i owocne dziaania pracownicze. Prowokuj jednoczenie coraz gwatowniejsze prby si, wybuchy protestw na obszarach przemysowych, ktrym utrzymujcy si, masowy charakter nadaje coraz wiksze polityczne znaczenie. To wanie polityczna izolacja proletariatu w Niemczech, na ktr powouje si towarzysz Kautsky, to wanie fakt, e caa buruazja, jak i drobnomieszczastwo stoi murem za rzdem, sprawiaj, e kada dua polityczna walka przeciwko rzdowi staje si zarazem walk przeciwko buruazji, przeciwko wyzyskowi. Te same przyczyny sprawiaj, e adna energiczna masowa akcja rewolucyjna w Niemczech nie moe przyj
* K. Kautsky, Triebkrfte und Aussichten der russischen Revolution, Die Neue Zeit, Jahgr. XXV, bd. I, s. 333.
. Rza Luksemburg
37
parlamentarnej formy waciwej liberalizmowi. Nie moe rwnie przyjmowa dawnych form walki rewolucyjnego drobnomieszczastwa, form krtkich walk na barykadach, ale musi przybra klasyczn proletariack posta strajkw masowych. Na koniec, wanie dlatego, e mamy w Niemczech za sob p wieku socjalistycznego owiecenia i politycznej wolnoci, jak tylko sytuacja dojrzeje do tego, a masy wysuny si na pierwszy plan, dziaania proletariatu musz przy okazji kadej politycznej walki podejmowa kwesti rozlicze z prywatnym i pastwowym wyzyskiem, a walki polityczne czy si z masowymi walkami ekonomicznymi. Towarzysz Kautsky pisa w 1907 roku:
Nie mamy najmniejszego powodu, by twierdzi, e stopie wyzysku niemieckiego proletariatu jest mniejszy ni w proletariatu w Rosji. Wrcz przeciwnie. Dostrzegamy, e wraz z postpem kapitalizmu wyzysk proletariatu ronie. Czy niemiecki robotnik jest ulepiony z innej gliny ni rosyjski, e produktywno jego pracy i pynce z niej obowizki w stosunku do utrzymania oglnego funkcjonowania narodu maj by o wiele wiksze? Czy niemiecki robotnik o wiele boleniej ni rosyjski ma odczuwa kapitalistyczne jarzmo?*
Towarzysz Kautsky, ktry tak kolorowo opisuje, jak to niemiecki robotnik zajty jest wszelkiego rodzaju zebraniami, stowarzyszeniami, wyborami, zapomnia jednoczenie o ogromnym zniewoleniu prusko-niemieckiego robotnika pastwowego: kolejarzy, pracownikw poczty, a take robotnikw rolnych. Niestety, maj oni jedynie w niewielkim stopniu przyjemno powica swj czas wszelkiego rodzaju zebraniom, stowarzyszeniom, wyborom, ze wzgldu na to, e prawnie bd realnie pozbawieni s prawa do zrzeszania si. Towarzysz Kautsky zapomnia, e w duej mierze politycznie i gospodarczo yj oni w krlewsko-pruskiej wolnoci w prawdziwie rosyjskich warunkach. Wszystkie te grupy nie wspominajc ju o grnikach w razie politycznego wstrzsu zachowuj lepe posuszestwo i nie walcz o swoje prawa poprzez strajki masowe. Spjrzmy jednak na Europ Zachodni. Towarzysz Kautsky, ktry wszystkiemu zaprzeczy, musi zmierzy si z inn ni ja przeciwniczk z rzeczywistoci. Co daje si mianowicie dostrzec, gdy spogldamy na najwaniejsze w ostatnim dziesiciu latach strajki masowe? Masowe strajki belgijskie w latach dziewidziesitych, ktre wywalczyy powszechne prawo do gosowania, wydaj si tylko wyjtkowym, cho odwanym eksperymentem. Jednake od tego czasu jaka penia i rnorodno!
* K. Kautsky, Die Soziale Revolution, 1, 2. Aufl., s. 60.
Teoria i praktyka
38
W roku 1900 masowy strajk grnikw w Pensylwanii, ktry wedug sw amerykaskich towarzyszy zrobi wicej dla szerzenia si socjalistycznych idei ni dziesi lat agitacji. W tym samym roku masowe strajki grnikw w Austrii. 1902 rok masowe strajki we Francji, strajk generalny w Barcelonie bdcy wsparciem walczcych pracownikw przemysu metalowego. W tym samym czasie masowy strajk demonstracyjny w Szwecji na rzecz powszechnego, rwnego prawa do gosowania. Podobnie w Belgii. Ten sam rok masowe strajki robotnikw rolnych w caej wschodniej Galicji (ponad 200 tysicy protestujcych) w obronie prawa do zrzeszania si. W styczniu i kwietniu 1903 roku dwa masowe strajki kolejarzy w Holandii. W 1904 roku masowy strajk kolejarzy na Wgrzech. 1904 masowy strajk demonstracyjny we Woszech jako protest przeciwko masakrze na Sardynii. W styczniu 1905 roku masowy strajk grnikw w Zagbiu Ruhry. W padzierniku 1905 roku masowy strajk demonstracyjny w Pradze i w okolicach (100 tysicy robotnikw) za rwnym i powszechnym prawem wyborczym do czeskiego Landtagu. W tym samym miesicu masowy strajk demonstracyjny we Lwowie za rwnym i powszechnym prawem wyborczym do galicyjskiego Sejmu Krajowego. W listopadzie 1905 roku masowe strajki demonstracyjne w caej Austrii za rwnym i powszechnym prawem wyborczym do Rady Pastwa. 1905 strajk masowy pracownikw rolnych i kolejarzy we Woszech. W 1906 roku masowy strajk demonstracyjny w Triecie za rwnym i powszechnym prawem wyborczym do Landtagu, ktry zreszt przynis zwyciskie reformy. W tym samym roku zwyciski masowy strajk pracownikw hut w Witkowicach (Morawy) w obronie zwolnionych z powodu witowania 1 maja zwizkowcw. W 1909 roku masowy strajk w Szwecji w obronie prawa do zrzeszania si. W tym samym roku masowy strajk pracownikw pocztowych we Francji. W padzierniku tego samego roku strajk demonstracyjny robotnikw w Trydencie i Roverto jako protest przeciwko politycznemu przeladowaniu socjaldemokracji. W 1910 roku masowy strajk w Filadelfii w obronie tramwajarzy w walce o prawo do zrzeszania si i w tym samym momencie przygotowania do masowego strajki kolejarzy we Francji. Tak wyglda niemoliwo masowych strajkw, w szczeglnoci masowych strajkw demonstracyjnych w Europie Zachodniej, co tak adnie czarno na biaym wykaza towarzysz Kautsky. Jak na doni wykaza on teoretycznie niemoliwo poczenia strajkw politycznych i ekonomicznych, niemoliwo imponujcych masowych strajkw demonstracyjnych, niemoliwo strajkw masowych jako cyklu powtarzajcych si pojedynczych walk. Zapomnia, e od dziesiciu lat yjemy w okresie ekonomicznych i politycznych walk i masowych strajkw demonstracyj-
. Rza Luksemburg
39
nych. W okresie, ktry dotyka z uderzajc zgodnoci prawie wszystkie zachodnioeuropejskie kraje, jak i Stany Zjednoczone. Kraje kapitalistycznie opnione, jak Hiszpania, jak i te w awangardzie, jak Ameryka Pnocna. Kraje ze sabo rozwinitym ruchem pracowniczym, jak Francja, jak i te z okrzepymi socjaldemokratycznymi zwizkami zawodowymi, jak Austria. To samo dzieje si w rolniczej Galicji i w przemysowych Czechach, we wp feudalnych krajach, jak monarchia habsburska, w republikach, jak Francja, i w krajach absolutystycznych, jak w Rosji. Obok wymienionych s jeszcze wspaniae masowe strajki w Rosji pomidzy 1902 a 1906 rokiem, ktre pokazay, jak wzrasta znaczenie i rozmiar masowych strajkw wraz z rewolucyjn sytuacj i politycznym dziaaniem proletariatu.
Podczas gdy rozmawiamy o politycznym strajku i szukamy moliwoci jego teoretycznej artykulacji, spontanicznie wybuchaj jeden po drugim poprzez samozapon mas gwatowne polityczne strajki masowe. Kady strajk masowy staje si politycznym dziaaniem. Kada polityczna prba si kulminuje w strajku masowym. Dzieje si tak w przypadku grnikw, wrd rosyjskiego proletariatu, wrd pracownikw rolnych i kolejarzy we Woszech itd.*
W zwizku z tym wydaje si, e towarzysz Kautsky poprzez swoj najnowsz teori dotyczc niemoliwoci powtarzajcych si, masowych strajkw politycznych w Niemczech, dowodziby nie tyle rnicy pomidzy Rosj a Europ Zachodni, co raczej rnicy pomidzy Niemcami a pozostaym wiatem, wczajc w to Europ Zachodni i Rosj. Gdyby byo prawd to, co towarzysz Kautsky twierdzi na temat niemoliwoci nawet krtkich, powszechnych masowych strajkw demonstracyjnych w Prusach, to same Prusy musiayby by w rzeczywistoci wyjtkiem na tle innych krajw kapitalistycznych. Jest to nie do pomylenia, e doszoby u nas do strajkw demonstracyjnych przeciwko rzdowi i zatrzymania kolei, tramwajw i gazowni, e moglibymy w Niemczech dowiadczy strajku demonstracyjnego, ktry odmieniby oblicze ulic i poprzez to wywar ogromne wraenie na caym buruazyjnym wiecie, jak i na wszystkich warstwach proletariatu21. Wwczas jednak to, co okazao si moliwe w Galicji, w Czechach, we Woszech, na Wgrzech, w Triecie, w Trydencie, w Hiszpanii, w Szwecji, w samych Niemczech, byoby nie do pomylenia. We wszystkich tych pozostaych krajach
* K. Kautsky, Die Lehren des Bergarbeiterstreiks, Die Neue Zeit, Jahgr. XXIII., bd. I, s. 781. 21 K. Kautsky, Eine neue Strategie, s. 370.
Teoria i praktyka
40
Walki proletariatu s jednak moliwe na caym wiecie i stanowi przeciwiestwo wszelkich szczeglnych bawarskich i poudniowoniemieckich stosunkw, ktre w swoim czasie towarzysz Kautsky tak zjadliwie wymiewa
i miastach miay miejsce olniewajce strajki demonstracyjne, ktre cakowicie odmieniy oblicza ulic. W Czechach 20 listopada 1905 roku protestujcy masowo, szczeglnie w rolnictwie, odstpili od wykonywania pracy. Nie dowiadczylimy tego jeszcze w Rosji. We Woszech w sierpniu 1904 roku witowali pracownicy rolni. Stany tramwaje, elektrownie i gazownie. Nawet prasa codzienna musiaa wstrzyma druk. To by strajk generalny napisaa Die Neue Zeit jakiego nie znaa historia: na cae trzy dni pozostawiono Genu bez wiata, chleba i misa. Zatrzymano cae ycie gospodarcze*. W Szwecji w stolicy kraju w roku 1902, jak i w pierwszym tygodniu 1909 roku, zatrzymano ca komunikacj miejsk tramwaje, doroki, transport, prace komunalne. W Barcelonie w roku 1902 roku na wiele dni zatrzymao si cae ycie gospodarcze. W pruskich Niemczech niemoliwo walki proletariatu tumaczylibymy najsilniejszym obecnie rzdem i szczeglnymi niemieckimi stosunkami. Walki proletariatu s jednak moliwe na caym wiecie i stanowi przeciwiestwo wszelkich szczeglnych bawarskich i poudniowo-niemieckich stosunkw, ktre w swoim czasie towarzysz Kautsky tak zjadliwie wymiewa. Owa niemiecka niemoliwo staje si jednak pikna, jeeli spojrze na ni z perspektywy tego, e mamy obecnie w Niemczech najsilniejsz parti, najsilniejsze zwizki, najlepsze organizacje, najwiksz dyscyplin, najbardziej owiecony proletariat oraz najwikszy wpyw marksizmu. W ten sposb doszlibymy jednak do szczeglnego wniosku, e im silniejsza socjaldemokracja, tym sabsza klasa robotnicza. Moim zdaniem mwienie, e na dzie dzisiejszy w Niemczech niemoliwe s strajki masowe i demonstracyjne, ktre byy moliwe w rnych innych krajach, oznacza wystawienie niemieckiemu proletariatowi wiadectwa miernoty, na ktre jeszcze sobie nie zasuy.
V
Co waciwie pozostaje z teorii strajku masowego zaproponowanej przez towarzysza Kautskyego, po tym, gdy wykaza on wszystkie te niemoliwoci? Jedynie ostateczny, czysto polityczny strajk masowy, ktry wywoany jeden jedyny raz, niezalenie od strajkw ekonomicznych, spada jednak na samym kocu niczym grom z jasnego nieba.
* O. Olberg, Der italienische Generalstreik, Die Neue Zeit, Jahgr. XXIII, bd. I, s. 19.
. Rza Luksemburg
41
Tutaj, w tym sformuowaniu twierdzi towarzysz Kautsky ley najistotniejszy powd pornie na temat strajku masowego midzy mn i moimi przyjacimi. Oni oczekuj okresu strajku masowego, ja za, w istniejcych w Niemczech stosunkach, polityczny strajk masowy jestem w stanie wyobrazi sobie jedynie jako jednorazowe wydarzenie [podkr. RL], w ktre cay proletariat Rzeszy wkracza z wszelk swoj moc, niczym w walk na mier i ycie, niczym w walk, ktra albo powali naszych wrogw, albo cao naszych organizacji i wszelk nasz moc zamie, lub przynajmniej sparaliuje na lata.22
O tym obrazie ostatecznego strajku masowego, ktry przed oczami ma towarzysz Kautsky, mona przede wszystkim powiedzie to, e jest on za kadym razem nowym tworem, krelonym nie na bazie rzeczywistoci, lecz zgodnie z czystym wyobraeniem. Nie pasuje on bowiem do adnego rosyjskiego wzorca; aden te pojedynczy strajk masowy z wielu, ktre miay miejsce w Europie Zachodniej albo w Stanach Zjednoczonych, nie przypomina nawet w przyblieniu tego wymylonego dla Niemiec przez towarzysza Kautskyego. aden z dotychczasowych strajkw masowych nie by ostateczn walk na mier i ycie, aden nie doprowadzi do cakowitego zwycistwa robotnikw, aden jednak te nie zama na lata caoci organizacji i wszelkiej mocy proletariatu. Sukces by najczciej jedynie czciowy i poredni. Wielkie strajki grnikw koczyy si najczciej bezporednio porak, ale w swoich dugofalowych skutkach udawao im si w wyniku nacisku osign wane reformy spoeczne: w Austrii dziewiciogodzinny dzie pracy, we Francji omiogodzinny. Najistotniejszym skutkiem belgijskiego strajku masowego z roku 1893243byo wprowadzenie powszechnego, nierwnego prawa wyborczego. Szwedzki strajk masowy z poprzedniego roku24 zakoczy si formalnie kompromisem, w gruncie rzeczy jednak udao si za jego pomoc odeprze generalny atak koalicji przedsibiorcw na szwedzkie zwizki zawodowe.
22 K. Kautsky, Eine neue Strategie, s. 374. 23 W kwietniu 1893 roku doszo w Belgii po raz pierwszy w historii midzynarodowego ruchu robotniczego do politycznego strajku generalnego majcego za cel uzyskanie powszechnego prawa wyborczego. Wzio w nim udzia okoo 250 tys. robotnikw. Rezultatem owego strajku byo istotne rozszerzenie belgijskiego prawa wyborczego. 23 Midzy 4 sierpnia i 6 wrzenia 1909 roku decyzj krajowej centrali zwizkw zawodowych w Szwecji przeprowadzony zosta przez wszystkie podlege jej organizacje strajk powszechny, w ktrym wzio udzia 75 procent robotnikw zatrudnionych w przemyle, rzemiole i transporcie. Dziki temu strajkowi udao si odeprze prb wymuszenia na zwizkach zawodowych zgody na obnienie pac jako reakcj na kryzys gospodarczy.
Teoria i praktyka
42
Austriackie strajki demonstracyjne przyczyniy si w znacznym stopniu do reformy wyborczej25. Masowym strajkom pracownikw rolnych udao si, przy formalnym, czciowym braku sukcesw, wzmocni organizacj tych pracownikw we Woszech i w Galicji. Wszystkim strajkom masowym, czy to ekonomicznym, czy politycznym, demonstracyjnym czy bojowym [Kampfstreiks], udao si utrzyma to, co towarzyszka Oda Olberg opisaa tak trafnie w swoim bilansie strajku woskich pracownikw kolei, opublikowanym w Die Neue Zeit:
Nie da si oceni osigni strajku politycznego: jego warto wzrasta w zalenoci od stopnia proletariackiej wiadomoci klasowej. Strajk polityczny przeprowadzony z si i solidarnoci nigdy nie jest stracony, poniewa jest on tym, co osiga, rozwiniciem i ukazaniem wadzy proletariatu, dziki czemu hartuje si moc i poczucie odpowiedzialnoci walczcych, a panujce klasy staj si wiadome siy przeciwnika*.
Jeli jak dotd aden bez wyjtku strajk masowy, czy to w Europie Zachodniej, czy w Rosji, nie przynis jednak w przeciwiestwie do najnowszego schematu towarzysza Kautskyego ani cakowitego zwycistwa, ani zamania proletariatu, lecz na odwrt, jego skutkiem byo prawie zawsze wzmocnienie organizacji, wiadomoci klasowej oraz poczucia mocy robotnikw, to pojawia si z drugiej strony pytanie: w jaki sposb moe w Niemczech w ogle doj do owego wielkiego i ostatecznego, owego apokaliptycznego strajku masowego, przy ktrym strzaskane zostan najtwardsze dby, zatrzsie si ziemia i otworz si groby, skoro masy proletariatu nie s wczeniej do niego przygotowywane, szkolone, budzone przez cay, dugi okres strajkw masowych, ekonomicznym i politycznych walk masowych? W ten ostateczny strajk masowy ma wedug towarzysza Kautskyego rzuci si cay proletariat Rzeszy i to do tego z wszelk swoj moc. Jak jednak nagle, w jednym ruchu, maj do ostatecznego strajku masowego na mier i ycie by dojrzali prusko-niemieccy robotnicy miejscy, kolejowi, pocztowi itd., ktrzy dzi zniewoleni s przez lepe posuszestwo [Kadavergehorsam], pracownicy rolni nieposiadajcy adnego prawa do stowarzysze ani adnej organizacji, czy szerokie masy robotnikw, tkwice jeszcze we wrogich organi25 Od padziernika do grudnia 1905 roku w Austro-Wgrzech decyzj Austriackiej Partii Socjaldemokratycznej miay miejsce masowe strajki i demonstracje, podczas ktrych dano powszechnego prawa wyborczego. * O. Olberg, Nachtrgliches zum Eisenbahnerstreik, Die Neue Zeit, Jahgr. XXIII, bd. II. s. 385.
. Rza Luksemburg
43
zacjach, w tych zwizkach, zwizkach chrzecijaskich czy zwizku Hirscha-Dunckera26, krtko mwic, caa wielka masa niemieckiego proletariatu, ktra cay czas jest poza zasigiem zarwno naszej organizacji zwizkowej, jak i socjaldemokratycznej agitacji? Jak maj by do niego przygotowani, jeli nie zostan dziki poprzedzajcemu go okresowi ofensywnych walk masowych, strajkw demonstracyjnych, czciowych strajkw masowych, wielkich walk gospodarczych itd. wyzwoleni ze swojego skostnienia, swojego lepego posuszestwa, z podziaw midzy nimi i przyczeni do zwolennikw socjaldemokracji? Rwnie i towarzysz Kautksy musi to pojmowa. Oczywicie pisze e nie wyobraam sobie tego pojedynczego wydarzenia jako odizolowanego aktu, niczym wystrzau z pistoletu. Take i ja wyczekuj ery wyczerpujcych masowych walk i masowych akcji, strajku masowego jednak jako broni ostatecznej27. Tylko jakie masowe walki i masowe akcje ma na myli towarzysz Kautsky, ktre miayby poprzedza w ostateczny strajk masowy i same nie polegayby na strajku masowym? Czy miayby to by demonstracje uliczne? Ale nie mona przez lata robi samych demonstracji ulicznych. A oglne, efektowne strajki demonstracyjne powinny by rwnie wedug towarzysza Kautskyego wykluczone w Niemczech; miaoby to by cakowicie nie do pomylenia, by u nas w strajku demonstracyjnym przeciwko zarzdowi kolei miejskich wstrzymane zostay tramwaje, gazownie. Masowe strajki gospodarcze tak samo nie mog suy za ow prac przygotowawcz do masowego strajku politycznego. Naley je wedug towarzysza Kautskyego trzyma z daleka od politycznego strajku masowego, nie wspieraj one wedug niego niczego, lecz s wrcz szkodliwe. Na czym wic powinny zatem w kocu polega owe wyczerpujce masowe walki i akcje ery przygotowa? Przykadowo na wyczerpujcych wyborach do Reichstagu albo na zgromadzeniach z rezolucjami protestacyjnymi? Jednak owe ogromne warstwy niezorganizowanego albo wrogo zorganizowanego proletariatu, o ktre rozchodzi si w ostatecznym strajku masowym, pozostaj z dala od naszych zgromadze. Jest to wic cakowicie nie do pomylenia, jak mielibymy waciwie pozyska, obudzi i wyszkoli cay proletariat Rzeszy na t ostateczn walk na mier i ycie. Czy towarzysz Kautsky sobie tego yczy, czy nie, jego ostateczny strajk masowy wanie dlatego, e wyklucza okres strajkw masowych o ekonomicznym i politycznym charakterze, nadejdzie niczym wystrza z pistoletu.
26 Zwizek zawodowy Hirscha-Dunckera [Hirsch-Dunckersche Gewerkvereine] zaoony w roku 1868 przez Maxa Frischa oraz Franza Dunckera i istniejcy a do roku 1933 zwizek zawodowy o linii liberalnej i socjal-liberalnej, konkurujcy ze zwizkami chrzecijaskimi i socjaldemokracj. 27 K. Kautsky, Eine neue Strategie, s. 374.
Teoria i praktyka
44
Idea strajku masowego przeksztacona zostaje z historycznego procesu nowoczesnej proletariackiej walki klasowej, znajdujcej si w swoim trwajcym dziesiciolecia okresie kocowym, w chaotyczne zderzenie, w ktrym cay proletariat Rzeszy nagle za jednym zamachem ukatrupia buruazyjny porzdek spoeczny
W kocu naley sobie jednak zada pytanie: co to jest waciwie za ostateczny strajk masowy, ktry nastaje tylko raz i w ktrym cay proletariat Rzeszy bije si z wszelk swoj moc na mier i ycie? Czy naley pod tym pojciem rozumie okresowy ostateczny strajk masowy, ktry doprowadza do rozstrzygnicia kad wiksz kampani polityczn, a wic tak jak np. walka w Prusach o prawo wyborcze, o prawo wyborcze do Reichstagu, o zapobieenie zbrodniczej wojnie itd.? Ale na mier i ycie nie da si walczy okresowo i wicej ni jeden raz. Tak odmalowany strajk masowy, w ktry cay proletariat i to w dodatku z wszelk swoj moc bije si na mier i ycie, moe by tylko walk o ca polityczn wadz w pastwie. Moe to by jedynie owa ostateczna walka na mier i ycie, w ktrej proletariat bije si o dyktatur, by ukatrupi buruazyjne pastwo klasowe. Polityczny strajk masowy dla Niemiec odsuwa si w ten sposb coraz dalej; wpierw wyczekiwano go na drodze strategii wyczerpania po przyszorocznych wyborach do Reichstagu , teraz znika on nam z oczu jako ostateczny, jedyny strajk masowy i drani si z nami z sinej dali rewolucji spoecznej. Przypomnijmy sobie teraz jeszcze warunki, od ktrych towarzysz Kautsky w swoim pierwszym artykule Was nun? [Co teraz?] uzaleni zrealizowanie politycznego strajku masowego: zachowanie przygotowa w cisej tajemnicy przed wrogiem, podjcie uchway przez najwysz rad wojenn partii, w miar moliwoci zaskoczenie przeciwnika i niepostrzeenie uzyskujemy obraz mylowy majcy wiele wsplnego z ostatnim, wielkim dniem, strajkiem generalnym wedug anarchistycznej recepty. Idea strajku masowego przeksztacona zostaje z historycznego procesu nowoczesnej proletariackiej walki klasowej, znajdujcej si w swoim trwajcym dziesiciolecia okresie kocowym, w chaotyczne zderzenie, w ktrym cay proletariat Rzeszy nagle za jednym zamachem ukatrupia buruazyjny porzdek spoeczny. Co jednak towarzysz Kautsky pisze w swojej Rewolucji socjalnej (wyd. 2, s. 54):
Takie stawianie kwestii jest niedorzecznoci. Strajk powszechny w tym znaczeniu, e wszyscy robotnicy pewnego kraju na dany znak porzucaj prac, przypuszcza z gry tak jednomylno i tak organizacj robotnikw, ktra w dzisiejszym spoeczestwie nie moe by bodaj osignit, a raz osignita, byaby niezwalczon, e strajk powszechny staby si ju niepotrzebny. Taki strajk za jednym zamachem uniemoliwiby nie tylko istniejce spoeczestwo, lecz i w ogle wszelk egzystencj, proletariuszy wpierw jeszcze ni kapitalistw; strajk taki zatem musiaby si niechybnie zaama w tej samej chwili, w ktrej zaczby rozwija swj wpyw rewolucyjny.
. Rza Luksemburg
45
Strajk jako rodek walki politycznej nie przybierze chyba, przynajmniej w bliszym czasie, formy strajku wszystkich robotnikw danego kraju, nie moe te mie za zadanie zastpienia innych rodkw walki politycznej proletariatu, moe je tylko uzupenia i potgowa. Zblia si czas, w ktrym wobec przewagi organizacji przedsibiorcw jaki odosobniony, nie polityczny strajk stanie si rwnie bezsilnym, jak wobec ucisku, zalenego od kapitalistw bezsiln jest odosobniona akcja parlamentarna stronnictw robotniczych. Uzupenianie si wzajemne tych rodkw walki staje si coraz bardziej naglc koniecznoci, i wsplne ich dziaanie da im nowe siy. Strajk powszechny musi by nasamprzd poznany, jak kada nowa bro28.
W ten sposb towarzysz Kautsky traci z oczu ogln perspektyw rozwoju walki klasowej w Europie Zachodniej i w Niemczech, ktry to rozwj ostatnimi laty niestrudzenie opisywa, za kadym razem, gdy zabiera si za uzasadnianie szerszego teoretycznego uoglnienia swojego stanowiska w sprawie walki wyborczej w Prusach. Sam rwnie mia nieprzyjemne uczucie niespjnoci swoich obecnych pogldw z wczeniejszym punktem widzenia i dlatego te by tak uprzejmy, by w ostatniej, trzeciej czci swojej polemiki ze mn szczegowo zreprodukowa seri swoich artykuw z roku 1904 pt. Allerhand Revolutionres [Rewolucjonici wszelkiej maci]. Jaskrawa sprzeczno nie znikna oczywicie przez to ze wiata. Byo to jedynie powodem chaotycznego, zagadkowego charakteru ostatniej czci jego artykuu, ktra tak niesamowicie szkodzi przyjemnoci jego lektury. To nie tylko jednak owa seria artykuw stanowi o gonym dysonansie w stosunku do tego, co towarzysz Kautsky postuluje teraz. W jego Rewolucji socjalnej czytamy o cakiem dugim okresie walk rewolucyjnych, w ktry wkroczymy i w ktrych polityczny strajk masowy z pewnoci bdzie odgrywa wielk rol (s. 54). Caa broszura Der Weg zur Macht [Droga do wadzy] powicona jest prezentacji tej samej perspektywy. Tak, w tym miejscu wkroczylimy ju w okres rewolucyjny. Tutaj towarzysz Kautsky dokonuje rewizji politycznego testamentu Fryderyka Engelsa i ogasza, e czas strategii wyczerpania, ktra polega na wykorzystywaniu istniejcych podstaw prawnych ustroju pastwowego, ju si skoczy:
Na pocztku lat dziewidziesitych pisa uznaem, e dalszy rozwj proletariackich organizacji oraz proletariackiej walki klasowej wwczas, przy danych podstawach ustroju pastwowego, zaprowadzi proletariat najdalej. Nie bdzie 28 K. Kautsky, Rewolucja socjalna, cz. 1: Reformy spoeczne a rewolucja socjalna, tum. H. S. Kamieski, Warszawa 1907, s. 87-88.
Teoria i praktyka
46
mi wic mona zarzuci, e motywuje mnie jedynie potrzeba upajania si rewolucj i radykalizmem, gdy twierdz, e obserwacja dzisiejszej sytuacji prowadzi mnie do pogldu, i od pocztku lat dziewidziesitych stosunki si fundamentalnie zmieniy, i wszyscy mamy powody, by zakada, e wkroczylimy w okres walk o instytucje pastwowe i pastwow wadz. Walki, ktrych rne zmienne koleje mog rozcign si na dziesiciolecia, ktrych form i czasu trwania nie da si na razie przewidzie, ktre najprawdopodobniej jednak ju w najbliszym czasie doprowadz do powanego przesunicia w stosunkach si na korzy proletariatu, jeli nie wrcz do jego jedynowadztwa w Europie Zachodniej.
I dalej:
Przy caej tej oglnej niepewnoci dane s jednak najblisze zadania proletariatu. Ju je opracowalimy. Proletariat nie moe pj naprzd bez zmiany podstaw ustroju pastwowego, na gruncie ktrych toczy on swoj walk. Z caych si dy do demokracji w Rzeszy, ale take w pojedynczych pastwach, mianowicie w Prusach i Saksonii oto jego nastpne zadanie; jego najbliszym zadaniem midzynarodowym jest walka z polityk wiatow i militaryzmem. Rwnie oczywiste, co te zadania s take rodki, ktre stoj do naszej dyspozycji, by poradzi sobie z tymi zadaniami. Do tych stosowanych ju wczeniej doszed jeszcze strajk masowy, ktry w teorii zaakceptowalimy ju na pocztku lat dziewidziesitych i ktrego zdatno bya od tego czasu w sprzyjajcych warunkach wielokrotnie wyprbowywana [podkrelenia RL]*.
W swojej Rewolucji socjalnej, w Der Weg zur Macht [Droga do wadzy], w Die Neue Zeit towarzysz Kautsky poucza niemieckie zwizki zawodowe o strajku politycznym jako nowej taktyce, ktr w coraz wikszym stopniu naley uznawa za konieczn wobec faktu, e sam tylko strajk zwizkw zawodowych jest w coraz wikszym stopniu skazany na niepowodzenie przez zwizki przedsibiorcw. To wanie ten pogld by przyczyn zaciekej wani midzy nim i Correspondenzblatt der Generalkommission der Gewerkschaften Deutschlands [Gazeta Korespondencyjna Generalnej Komisji Zwizkw Zawodowych (Niemiec)]. Teraz towarzysz Kautsky chce wyranie odrni strajk ekonomiczny od akcji politycznej, teraz gosi on, e wszystkie strajki w Europie Zachodniej musz bezwarunkowo doprowadzi do okrelonych skutkw, inaczej bowiem chybi one swego celu. Do rodkw za, ktre organizuj proletariat, zwikszaj jego zdolno pojmowania i poczucie siy, jego organizacjom przysparzaj zaufania mas ludowych, zalicza on jedynie szczliwie wywalczone zmiany pac. Obecnie nic w ogle nie jest bardziej naglce, ni widoczny sukces, ktry zaimponuje masom. Nie ma jed* K. Kautsky, Der Weg zur Macht, Berlin 1909, s. 52-53 i s.101-102.
. Rza Luksemburg
47
nak wielu sukcesw, ktre s w stanie w tak namacalny sposb udokumentowa masie nasz wzrastajc si, takich jak zwycistwo wyborcze, zdobycie nowych mandatw29. A wic wybory do Reichstagu i mandaty oto Mojesz i prorocy! Teraz syszymy, e niemiecki robotnik powinien ograniczy si do manifestacji bez ryzyka, e sam tylko strajk demonstracyjny nie jest nawet najbardziej imponujc form politycznego protestu, e zwyciskie wybory do Reichstagu robi duo wiksze wraenie! I w kocu, e rzeczywista masowa demonstracja, ktra powinna suy sprawie, niewymagajcej od razu ochrony, lecz samego tylko protestu przeciwko bezprawiu majcemu miejsce ju od ponad p wieku, tego rodzaju strajk demonstracyjny jest w Niemczech praktycznie niemoliwy bez sposobnoci do przemocy30. Towarzysz Kautsky nie zauway tylko, e argumentacj t dostarczy mimochodem najpikniejszego moliwego teoretycznego uzasadnienia dla likwidacji wita pierwszomajowego. Towarzysz Kautsky ma pene prawo do wskazywania na to, e ju przed rewolucj rosyjsk opisa on w swoim artykule Allerhand Revolutionres dokadnie dziaanie politycznego strajku masowego. Wydaje mi si jednak, e nie chodzi mu tylko o to, by rewolucyjne walki i ich zewntrzny przebieg przedstawi w teoretycznej abstrakcji, czyli e tak powiem nigdzie, by zaprojektowa ich oglny schemat. Rwnie wane jest dla niego, by w praktyce dawa za kadym razem te rozwizania, ktre wyzwalaj w proletariacie maksimum rewolucyjnej energii i ktre s w stanie dan sytuacj popchn najbardziej i najszybciej do przodu. Towarzysz Kautsky w swoich licznych artykuach, w swoich broszurach nakreli wprawdzie z przekonywajc jasnoci obraz rewolucyjnych walk przyszoci, jak to mona zobaczy np. ju w 1904 roku, w jego opisie strajku masowego, gdzie kady dworek, kada stodoa, kada fabryka, kada linia telegraficzna i kada linia kolejowa poddane s militarnemu nadzorowi, gdzie przeciwko wieloci [die Menge] s wszdzie wysyani onierze i gdzie mimo to nie dochodzi w adnym przypadku do bitwy, poniewa tam, gdzie docieraj, wielo rozpierzcha si, by zebra si wszdzie tam, gdzie onierze albo jeszcze nie dotarli, albo gdzie ju byli, gdzie wpierw gazownie i elektrownie przestaj funkcjonowa, ruch uliczny zamiera, w kocu ferwor strajku porywa ze sob nawet poczt i koleje; najpierw strajk podejmuj pracownicy warsztatw, potem take modsi urzdnicy zakadowi krtko, wszystko to opisane z tak plastycznoci, ywioowoci, z takim realizmem, e nie dziwioby to, gdyby chodzio
29 K. Kautsky, Eine neue Strategie, s. 419. 30 Tame, s. 370.
Teoria i praktyka
48
o procesy w przestworzach. Gdy jednak zagadnienie to zstpi raz pierwszy z owych wysokoci, gdzie teoria niczym orze spokojnie zatacza swoje krgi, na pask ziemi pruskiej kampanii wyborczej, to bezgowy i bezradny pruski rzd przeksztaci si nagle w rocher de bronze31, niemieckie stosunki spoeczne, gotowe do rewolucji spoecznej (Hurra! Marsz, marsz!), tak jak s one przedstawione w Der Weg zur Macht [Droga do wadzy], w trway ld, gdzie nie ma co w ogle myle o tym, e pracownicy pastwowych warsztatw oraz urzdnicy zakadowi, modsi czy starsi, przycz si do demonstracji, a era rewolucji, ktra si zblia, przeksztaci si w pynne przygotowania do wyborw do Reichstagu, poniewa nie ma duo sukcesw, ktre s w stanie w tak namacalny sposb udokumentowa masie nasz si jak mandaty do Reichstagu. Szturmujca niebo teoria oraz wyczerpanie w praktyce, najbardziej rewolucyjne perspektywy w chmurach oraz mandaty do Reichstagu jako jedyna perspektywa w wiecie. Towarzysz Kautsky wyjani swoj kampani przeciwko mnie naglc koniecznoci ratowania idei strajku masowego przed kompromitacj. Obawiam si jednak, e byoby lepiej zarwno dla idei strajku masowego, jak i dla towarzysza Kautskyego, gdyby owa akcja ratunkowa nie zostaa podjta.
Tumaczenie zesp w skadzie: Mateusz Karolak, Piotr Kozak, Aleksandra Magryta, Mikoaj Ratajczak Redakcja: Wiktor Marzec, Kamil Piskaa
cytowanie: R. Luksemburg, Teoria i praktyka, Praktyka Teoretyczna nr 6/2012, http://www.praktykateoretyczna.pl/PT_nr6_2012_Roza_Luksemburg/3. Luksemburg1.pdf (dostp dzie miesic rok)
31 Rocher de bronzie (fr.) spiowa skaa, sformuowanie pochodzce od Fryderyka Wilhelma I, oznaczajce niewzruszone, pewne fundamenty.
. Rza Luksemburg
. Rza Luksemburg
Proletariuszka*
Ra Luksemburg rozwaa w tym artykule pooenie kobiet-robotnic w warunkach gospodarki kapitalistycznej. Podkrela spoeczne znaczenie ich pracy (w przeciwiestwie do bezczynnoci kobiet pochodzcych z buruazji czy arystokracji), ktre nie idzie jednak w parze z jakimikolwiek prawami publicznymi. Droga emancypacji tych najbiedniejszych z biednych wiedzie, zdaniem Luksemburg, przez udzia w ruchu robotniczym. dania czciowe, oderwane od walki o zniesienie kapitalizmu, z gry skazane s na porak. Jedynie zniesienie kapitalizmu pozwoli na ustanowienie rzeczywistego rwnouprawnienia i rozcignicie peni praw publicznych na wszystkich czonkw spoeczestwa.
Sowa kluczowe: Robotnice, sufraystki, rwnouprawnienie, Ra Luksemburg, walka klas
Artyku ukaza si pierwotnie na amach berliskiego pisma Sozialdemokratische Korrespondenz (nr 27, 5 marca 1914).
50
Dzie proletariuszki otwiera tydzie socjaldemokracji1. Partia wydziedziczonych wysya na front swoj kobiec kolumn i podejmuje osiem dni cikiej pracy, aby na nowych polach sia ziarno socjalizmu. danie politycznego rwnouprawnienia kobiet jest pierwsz podnoszon na tym froncie kwesti, dziki ktrej partia szykuje si do pozyskania nowych zwolennikw dla postulatw caej klasy robotniczej. Wspczesna najemna proletariuszka wkracza na publiczn scen jako pionierka klasy robotniczej i jednoczenie caej pci eskiej; pierwsza pionierka od tysicleci. Kobieta z ludu od zawsze ciko pracowaa. W pierwotnej hordzie dwigaa ciary, zbieraa ywno; w prymitywnej wiosce uprawiaa zboe, mea, lepia garnki; w staroytnoci obsugiwaa jako niewolnica rzdzcych, ktrych latorole ssay jej piersi; w redniowieczu przda w izbie dla feudalnych panw. Ale odkd istnieje wasno prywatna, kobieta z ludu pracuje najczciej poza wielkim warsztatem spoecznej produkcji, a wic take poza kultur, zamknita w stoczonym domu i w ndzy ycia rodzinnego. To dopiero kapitalizm wydar j rodzinie i narzuci jej jarzmo spoecznej produkcji na obcych polach, w warsztatach, na placach budowy, w biurach, w fabrykach i domach towarowych. Jako kobieta z buruazji pasoytuje ona na spoeczestwie, a jej funkcja polega jedynie na konsumpcji owocw wyzysku, jako drobnomieszczanka jest jucznym zwierzciem rodziny. Dopiero jako nowoczesna proletariuszka kobieta staje si czowiekiem, poniewa to dopiero walka, uczestnictwo w tworzeniu kultury i historii ludzkoci czyni j czowiekiem. Dla posiadajcej burujki jej dom jest jej wiatem. Dla proletariuszki jej domem jest cay wiat, wraz z jego cierpieniami i radociami, z jego okruciestwami i surowoci. Proletariuszka wdruje wraz z budowniczymi tunelu z Woch do Szwajcarii, obozuje w barakach i podpiewujc, suszy ubranka niemowlakw w pobliu ska, ktre za pomoc dynamitu wylatuj w powietrze. Jako sezonowa pracownica rolna przesiaduje wiosn w haasie dworcw kolejowych na swoich skromnych tobokach, z chust na prostej fryzurze, i czeka cierpliwie na transport ze wschodu na zachd. Na midzypokadzie oceanicznych parowcw przemieszcza si z kad fal, ktra ndz kryzysu przelewa z Europy do Ameryki.
1 W 1914 roku Midzynarodowy Dzie Kobiet witowano pod hasem walki o rwnouprawnienie i prawa wyborcze kobiet. w socjaldemokratyczny dzie kobiet rozpocz trwajcy od 8 do 15 maja 1914 roku czerwony tydzie, ktrego celem bya agitacja na rzecz socjaldemokracji i zachcanie do lektury jej wydawnictw prasowych. W rezultacie tej akcji odnotowano istotny przyrost liczby czonkw partii, a take zwikszenie liczby abonentw prasy socjaldemokratycznej.
. Rza Luksemburg
51
Porusza si w masie rnojzycznych godujcych proletariuszy, ktrzy, gdy wzbierze powrotna fala amerykaskiego kryzysu, powrc do ndzy ojczystej Europy, do nowych nadziei i rozczarowa, do nowego polowania na prac i chleb. Kobieta z buruazji nie ma adnego rzeczywistego interesu w walce o prawa polityczne, poniewa nie peni ona w spoeczestwie adnej funkcji gospodarczej, poniewa delektuje si gotowymi owocami klasowego panowania. danie rwnouprawnienia kobiet jest bdzie to szok dla burujek czyst ideologi odosobnionych sabych grup bez materialnego zakorzenienia, fantomem sprzecznoci midzy kobiet a mczyzn, kaprysem. Std te burleskowy charakter ruchu sufraystek2. Proletariuszka potrzebuje praw politycznych, poniewa peni w spoeczestwie tak sam funkcj ekonomiczn, jak proletariusz, tak samo jak on haruje dla kapitau, tak samo utrzymuje pastwo i tak samo jest przez nie wyzyskiwana i zniewalana. Posiada takie same interesy i do ich obrony potrzebuje takiej samej broni. Jej polityczne dania s gboko zakorzenione w spoecznej przepaci, ktra dzieli klas wyzyskiwanych od klasy wyzyskujcych; nie w przeciwiestwie midzy mczyzn a kobiet, lecz w przeciwiestwie midzy kapitaem a prac. Formalnie rzecz biorc, polityczne prawa kobiet pozostaj w harmonii z buruazyjnym pastwem. Przykady Finlandii, amerykaskich stanw, pojedynczych gmin udowadniaj, e rwnouprawnienie kobiet nie obala jeszcze pastwa, nie narusza panowania kapitau. Poniewa jednak w rzeczywistoci polityczne prawa kobiet s obecnie czysto proletariackim daniem klasowym, dla dzisiejszych kapitalistycznych Niemiec brzmi one niczym trby sdu ostatecznego. Tak jak republika, tak jak milicja, tak jak omiogodzinny dzie pracy, tak te prawa wyborcze kobiet mog zwyciy lub polec jedynie wraz z ca walk klasow proletariatu, jedynie za pomoc proletariackich sposobw walki i rodkw wadzy mog one zosta obronione. Buruazyjne aktywistki na rzecz praw kobiet chc uzyska prawa polityczne, aby uczestniczy potem w yciu politycznym. Proletariuszka moe poda jedynie drog walki klasowej, uzyskujc drobnymi krokami rzeczywist wadz, i dopiero poprzez to zdoby spisane prawa. U podstaw kadego awansu spoecznego lea czyn. Proletariuszki musz poprzez swoj dziaalno stan twardo na nogach w yciu politycznym, tylko dziki temu poo fundament pod swoje prawa. Panujca grupa odmawia im dostpu do wityni ustawodawstwa, jednak inna znaczna
2 Sufraystkami nazywano w Wielkiej Brytanii kobiety walczce o polityczne rwnouprawnienie, a przede wszystkim zwolenniczki praw wyborczych dla kobiet.
Proletariuszka potrzebuje praw politycznych, poniewa peni w spoeczestwie tak sam funkcj ekonomiczn, jak proletariusz, tak samo jak on haruje dla kapitau, tak samo utrzymuje pastwo i tak samo jest przez nie wyzyskiwana i zniewalana
Proletariuszka
52
sia otwiera im na ocie podwoje partia socjaldemokratyczna. Tutaj, w szeregach organizacji, rozpociera si przed proletariuszk niemoliwe do przeoczenia pole politycznej pracy i politycznej wadzy. To tutaj kobieta jest rwnoprawnym czynnikiem. To socjaldemokracja wprowadzi j do warsztatu historii, i tutaj, gdzie uderzaj cyklopowe siy, wywalczy dla niej rzeczywiste rwnouprawnienie, take wtedy, gdy odmwi go jej papierowe prawa mieszczaskiej konstytucji. Tutaj kobieta obok mczyzny porusza podstawy istniejcego porzdku spoecznego i zanim przyznane zostanie jej zawiadczenie o jej prawach, pomoe pogrzeba w gruzach ten spoeczny porzdek. Warsztat historii potrzebuje siy rk i pary w pucach. wiat eskiej ndzy czeka na wybawienie. Tutaj kobieta chopa maorolnego jczy pod ciarem ycia i prawie si pod nim zaamuje. Tam, w niemieckiej Afryce, na pustyni Kalahari, bielej koci kobiet Herero, ktre zostay przez niemieckich onierzy doprowadzone do straszliwej mierci z godu i pragnienia3. Po tamtej stronie oceanu, wrd wysokich ska Putumayo, przebrzmiewaj niesyszane przez wiat, miertelne krzyki indiaskich kobiet, torturowanych na plantacjach gumy midzynarodowych kapitalistw. Proletariuszko, najbiedniejsza z biednych, najbardziej pozbawiona praw spord ju ich nieposiadajcych, piesz do walki o wyzwolenie kobiet i rodzaju ludzkiego od okropnoci kapitalistycznego panowania. Socjaldemokracja wyznaczya ci honorowe miejsce. piesz na front, na szace! przeoy Mateusz Karolak
cytowanie: R. Luksemburg, Proletariuszka, Praktyka Teoretyczna nr 6/2012, http://www.praktykateoretyczna.pl/PT_nr6_2012_Roza_Luksemburg/4. Luksemburg2.pdf (dostp dzie miesic rok)
3 Podczas kampanii przeciwko plemieniu Herero w poudniowo-wschodniej Afryce niemieckie wojska kolonialne wypdziy rodzim ludno na pustyni i odciy od dostpu do wody. Genera Lothar von Trotha wyda rozkaz, aby nie bra jecw oraz strzela do kobiet i dzieci, co zaowocowao masakr Herero.
. Rza Luksemburg
. Rza Luksemburg
/
Socjalizacja spol eczenstwa*
Przedstawiany artyku Ry Luksemburg jest prb naszkicowania pierwszych przemian, jakie dokona miay si w Niemczech na drodze od kapitalizmu, ktry zgin mia lada moment pod ciosami rewolucji, do ustroju socjalistycznego. Luksemburg wylicza i zwile omawia zasady, na ktrych oprze si uspoeczniona gospodarka. Podkrela rwnie rol rewolucyjnego entuzjazmu i nabytego podczas walki klasowej dowiadczenia dla wytworzenia odpowiedniego, sprzyjajcego procesom socjalizacji, nastawienia proletariatu.
Sowa kluczowe: socjalizm, praca, utopia, uspoecznienie
Artyku ukaza si pierwotnie na amach dziennika Hamburger Volkszeitung (wydanie z dn. 28 grudnia 1918).
54
Rozpoczta wanie rewolucja proletariacka nie moe mie innego celu ani innego wyniku ni urzeczywistnienie socjalizmu. Klasa robotnicza musi przede wszystkim dy do tego, by pochwyci we wasne rce ca polityczn wadz w pastwie. Ale dla nas, socjalistw, wadza polityczna jest tylko rodkiem. Celem, do osignicia ktrego musimy posuy si wadz, jest przebudowa od podstaw caych stosunkw gospodarczych. Dzi cae bogactwa: najwiksze i najlepsze posiadoci ziemskie, kopalnie i zakady, podobnie jak fabryki, nale do paru junkrw i kapitalistw. Wielka masa robotnikw za cik prac otrzymuje tylko skpy zarobek, wystarczajcy ledwo by przey. Bogacenie si paru nierobw jest celem dzisiejszej gospodarki. Sytuacja ta musi si zmieni. Wszystkie spoeczne bogactwa, wasno gruntowa i ziemia, wraz ze wszystkimi skarbami, ktre skrywa w swoim onie, wszystkie fabryki i zakady musz jako wsplne dobro ludu zosta odebrane z rk wyzyskiwaczy. Pierwszym obowizkiem jaki spoczywa na prawdziwej wadzy robotniczej jest, z pomoc rnych narzdzi wadzy [Machtsprchen], uczyni najwaniejsze rodki produkcji wasnoci narodow i podda kontroli spoecznej. Potem zaczyna si jednak waciwe i zarazem najtrudniejsze zadanie: budowa gospodarki na zupenie nowych podstawach. Dzi produkcja w kadym przedsibiorstwie jest kierowana na wasn rk przez pojedynczych kapitalistw. Co i jak powinno by produkowane, gdzie, kiedy i jak sprzeda wyprodukowane towary, okrela sam przedsibiorca. Robotnicy nie troszcz si o to zupenie, s li tylko ywymi maszynami, ktre maj jedynie wykona swoj prac. W socjalistycznej gospodarce wszystko to musi si zmieni. Zniknie prywatny przedsibiorca. Produkcja nie bdzie suy ju duej temu, by bogaciy si jednostki, lecz bdzie zapewnia ogowi zaspokojenie wszystkich potrzeb. Zgodnie z tym, wszelkie fabryki, zakady i gospodarstwa rolne musz cakowicie przeksztaci swoje cele i sposb funkcjonowania. Po pierwsze: jeeli produkcja ma mie na celu zapewnienie wszystkim godnego ycia, wystarczajcego poywienia, dostarczenie wszystkim ubrania i innych dbr kulturowych, to wydajno pracy musi by o wiele wysza ni dzi. Pola musz dawa wiksze plony, w fabrykach znale zastosowanie najbardziej zaawansowana technika, tylko najwydatniejsze spord kopal wgla i rudy maj by eksploatowane i tak dalej. Wynika z tego, e socjalizacja bdzie obejmowa przede wszystkim wielkie zakady przemysowe i rolnictwo. Drobnych rolnikw i rzemielnikw, ktrzy utrzymuj si z wasnej pracy na
. Rza Luksemburg
55
skrawku ziemi czy wasnego warsztatu, nie potrzebujemy i nie chcemy pozbawia ich skromnej wasnoci. Wszyscy oni z czasem dobrowolnie przyjd do nas i poznaj przewag socjalizmu nad wasnoci prywatn. Po drugie: by wszyscy w spoeczestwie mogli cieszy si dobrobytem, wszyscy musz pracowa. Tylko ten, kto wykonuje jak poyteczn prac dla ogu, czy bdzie to praca manualna, czy umysowa, moe roci sobie prawo do tego, by otrzymywa rodki do zaspokojenia swoich potrzeb. Skoczy si prniacze ycie, jakie przewanie prowadz dzi bogaci wyzyskiwacze. Powszechny obowizek pracy dla wszystkich zdolnych do pracy, z ktrego wyczone bd naturalnie mae dzieci, starcy i chorzy, jest w spoeczestwie socjalistycznym oczywistoci. Wsplnota musi bez wtpienia troszczy si o niezdolnych do pracy nie tak jak dzi przez ndzn jamun, ale poprzez obfite wyywienie, uspoecznione wychowanie dzieci, godn opiek nad starszymi, publiczn opiek zdrowotn dla chorych i tak dalej. Po trzecie: z tej samej perspektywy, to znaczy ze wzgldu na dobro ogu bdzie si racjonalnie gromadzi i rozporzdza siami roboczymi i rodkami produkcji. Marnotrawstwo, ktre ma dzi miejsce na kadym kroku, musi si skoczy. Podobnie musz oczywicie zosta zlikwidowane przemysy wojenne i zbrojeniowe, gdy socjalistyczne spoeczestwo nie potrzebuje zabjczej broni. Zamiast tego, zaoszczdzone kosztowne materiay i sia robocza musz zosta wykorzystane do uytecznej produkcji. Przemysy luksusowe, ktre dostarczaj dzi bogatym nierobom wiecideek, rwnie musz znikn, tak jak i osobista suba. Wszystkie zaangaowane tam siy robocze znajd poyteczne i godne zajcie. Gdy wytworzymy takie spoeczestwo pracy, gdzie wszyscy pracuj na rzecz wszystkich, dla oglnego dobra i poytku, to, po czwarte, sama praca bdzie musiaa ulec zmianie. Obecnie praca w przemyle, jak i w rolnictwie, ale take w sklepie czy w biurze, jest przewanie dla proletariusza katusz i ciarem. Chodzimy do pracy, gdy musimy, poniewa w przeciwnym razie nie zdobdziemy rodkw do ycia. W socjalistycznym spoeczestwie, gdzie wszyscy wesp pracuj z wasnej woli, oczywicie zdrowie i ochota do pracy musz by przedmiotem najwyszej uwagi. Wprowadzone zosta musz: krtki czas pracy, ktry nie przekracza normalnych zdolnoci [Leistungsfhigkeit], zdrowe miejsce pracy, niezbdne warunki do odpoczynku i urozmaicenie pracy, dziki ktrym kady z ochot i zamiowaniem sprosta przydzielonemu zadaniu. W poczet tych wszystkich wielkich reform zalicza si rwnie wytworzenie odpowiadajcego im materiau ludzkiego. Dzi nad robotnikiem stoi kapitalista z batem czy to osobicie, czy to za porednic-
W socjalistycznym spoeczestwie, gdzie wszyscy wesp pracuj z wasnej woli, oczywicie zdrowie i ochota do pracy musz by przedmiotem najwyszej uwagi
Socjalizacja spol eczenstwa

/
56
Wanie teraz, w walce, w rewolucji masy proletariuszy ucz si koniecznego idealizmu i zdobywaj sobie wczenie duchow dojrzao. By poprowadzi rewolucj do zwycistwa, take potrzebujemy odwagi i wytrwaoci, wewntrznego zdecydowania i gotowoci do powice
twem swego majstra i nadzorcy. Gd pdzi proletariusza do fabryki, do junkra czy bogatego rolnika; do pracy, do biura, do sklepu. Przedsibiorca zatroszczy si ju o to, by nie marnowa czasu, nie trwoni materiau, dostarcza dobr i solidn prac. W gospodarce socjalistycznej nie ma ju przedsibiorcy z jego batem. Robotnicy s tu wolnymi i rwnymi ludmi, ktrzy pracuj z wasnej woli i dla wasnego poytku. Oznacza to, niejako samo przez si, piln prac z wewntrznych pobudek, adnego szastania spoecznym bogactwem, dostarczanie najsolidniejszej pracy na czas. Kade socjalistyczne przedsibiorstwo potrzebuje oczywicie swojego kierownika technicznego, ktry zna si na rzeczy, zarzdza prac tak, by wszystko dziaao jak naley, by praca bya wydajna i dobrze zorganizowana. To oznacza take chtne i pene wypenianie tych zarzdze, utrzymywanie porzdku i dyscypliny, adnych zatargw i wprowadzania nieporzdku. Jednym sowem: robotnik socjalistycznej gospodarki musi pokaza, e take bez bata godu nad sob, bez kapitalistw i ich przymusu na karku moe pilnie i porzdnie pracowa, utrzymywa dyscyplin i robi, co do niego naley, najlepiej jak potrafi. Przyczynia si do tego wewntrzna samokontrola, duchowa dojrzao, powaga obyczajw, przyczynia si uczucie godnoci i odpowiedzialnoci, cae wewntrzne odrodzenie proletariusza. Leniwi, lekkomylni, egoistyczni i obojtni ludzie nie mog urzeczywistni socjalizmu. Socjalistyczne spoeczestwo potrzebuje ludzi, spord ktrych kady jest peen zapau i zaangaowania na rzecz oglnego dobra, peen powicenia i wspczucia dla innych, peen odwagi i wytrwaoci, by wykona najcisze zadania. Nie musimy jednake czeka wiekw czy dziesicioleci, by wyrs taki rodzaj ludzi. Wanie teraz, w walce, w rewolucji masy proletariuszy ucz si koniecznego idealizmu i zdobywaj sobie wczenie duchow dojrzao. By poprowadzi rewolucj do zwycistwa, take potrzebujemy odwagi i wytrwaoci, wewntrznego zdecydowania i gotowoci do powice. Pozyskujc solidnych wojownikw dzisiejszej rewolucji, tworzymy rwnie przyszych socjalistycznych robotnikw, ktrzy maj si sta podstaw nowego porzdku. Zwaszcza pracujca modzie jest powoana do tych wielkich zada. Z pewnoci jako przysze pokolenia bdzie ona budowa prawdziwe fundamenty socjalistycznej gospodarki. Ich rzecz jest ju teraz pokaza, e jako nosiciele przyszoci ludzkoci, doroli do tego wielkiego zadania. Wystarczy tylko zburzy stary wiat i zbudowa nowy. Ale damy rad, modzi przyjaciele, nieprawda? Damy rad! Tak jak w piosence:
. Rza Luksemburg
57
Nie brak nam niczego, moja panno, moje dziecko, jak wszystek tego, co przez nas rozkwita, by wolnym by niczym ptaki: tylko czasu! 1 przeoy Wiktor Marzec
cytowanie: R. Luksemburg, Socjalizacja spoeczestwa, Praktyka Teoretyczna nr 6/2012, http://www.praktykateoretyczna.pl/PT_nr6_2012_Roza_Luksemburg/5.Luksemburg3.pdf (dostp dzie miesic rok)
1 Uns fehlt ja nichts, mein Weib, mein Kind, als all das, was durch uns gedeiht, um so frei zu sein, wie die Vgel sind: nur Zeit! jest to fragment piosenki pt. Der Arbeitsmann autorstwa Richarda Fedora Leopolda Dehmela (1863-1920).
Socjalizacja spol eczenstwa

/
. Rza Luksemburg
Co robia przywdcy?*
Ra Luksemburg, rozwaajc przebieg walk klasowych w Niemczech od listopada 1918 roku do pocztku stycznia 1919 roku podejmuje prb opisu relacji czcej spontanicznie dziaajcy, zrewolucjonizowany proletariat oraz przywdcw partyjnych i zwizkowych. Jednoczenie wskazuje na konieczne, jej zdaniem, posunicia taktyczne, ktre powiksz szanse rewolucji na zwycistwo, takie jak m.in. uzbrojenie robotnikw, pozyskanie poparcia radykalnie nastawionej czci wojska, wyonienie w toku walki nowych, ofensywnie nastawionych liderw. Zdecydowanie i szybko dziaania, do ktrych nieprzywykli s starzy przywdcy partyjni, stanowi jej zdaniem warunek konieczny powodzenia rewolucji.
Sowa kluczowe: rewolucja, ruch robotniczy, przywdztwo, powstanie, socjaldemokracja
Artyku opublikowano pierwotnie w berliskim Die Rote Fahne (nr 7, 7.01.1919).
60
Na mocy swych interesw, na mocy koniecznoci historycznej, na mocy przymusu historii, to wanie masy s prawdziw i realn si
W atmosferze aru rewolucji szybko dojrzewaj ludzie i rzeczy. Jeszcze trzy tygodnie temu, kiedy zakoczya si oglnoniemiecka konferencja rad robotniczych i onierskich, wydawao si, e wadza duetu Ebert-Scheidemann1 znajduje si u szczytu. Reprezentanci rewolucyjnych mas robotniczych i onierskich w caych Niemczech lepo ulegli swym liderom. Zwoano Zgromadzenie Narodowe, na ktre nie wpuszczono ulicy, zdegradowano Rad Wykonawcz, a wraz z ni rady robotnicze i onierskie, do roli bezradnych pozorantw c za triumf kontrrewolucji na caej linii! Owoce 9 listopada zostay zmarnowane i roztrwonione, buruazja raz jeszcze odetchna z ulg, a masy stoj bezradne, bezbronne i zgorzkniae. Ebert i Scheidemann myleli, e znaleli si u szczytu wadzy. lepi gupcy! Nie mino nawet dwadziecia dni, gdy ich iluzoryczna wadza zacza z dnia na dzie chwia si w posadach. Na mocy swych interesw, na mocy koniecznoci historycznej, na mocy przymusu historii, to wanie masy s prawdziw i realn si. Cho mona je chwilowo zaku w kajdany, ich organizacje formalnie pozbawi mocy to wystarczy tylko, by si poruszyy, rozprostoway zesztywniay krgosup, a usunie si grunt pod nogami kontrrewolucji. Ci, ktrzy byli wiadkami wczorajszej demonstracji mas na Siegesallee2, tej nieugitoci rewolucyjnych przekona, wspaniaej atmosfery i energii, ktra pyna od mas, musz przyzna: proletariusze na przestrzeni minionego tygodnia, w wyniku ostatnich wydarze, bardzo dojrzeli politycznie. Stali si wiadomi swej siy i jedyne, co im [teraz] pozostaje, to skorzysta z tej siy. Ebert i Scheidemann i ich mocodawcy buruazja, ktrzy nieustannie gadaj o puczu, teraz przeywaj to samo rozczarowanie, co ostatni z Burbonw, ktry w odpowiedzi na sw pen wzburzenia opini o rebelii ludu paryskiego usysza od ministra: Panie, to nie jest rebelia, to rewolucja!. Tak, to wanie rewolucja, z caym jej zewntrznie chaotycznym przebiegiem, swymi naprzemiennymi wzlotami i upadkami, chwilowym wzbieraniem i rwnie chwilowym zaamywaniem si rewolucyjnej fali dcej do przejcia wadzy. Tym pozornie zygzakowatym ruchem rewo1 Mowa tu o dwch czoowych niemieckich politykach przeomowego okresu schyku Cesarstwa Niemieckiego i narodzin Republiki Weimarskiej. Friedrich Ebert ostatni kanclerz Cesarstwa i pierwszy prezydent Republiki, zwizany z SPD; Philipp Scheidemann pierwszy kanclerz Republiki Weimarskiej, zwizany z SPD. 2 Nieistniejcy dzi berliski bulwar (Aleja Zwycistwa), symbol wadzy cesarskiej, znajdujcy si w dzielnicy Tiergarten, a rozcigajcy si od Kemperplatz do Platz der Republik.
. Rza Luksemburg
61
lucja posuwa si krok po kroku naprzd w swym niedajcym si zatrzyma pochodzie. To wanie w walce masy musz nauczy si walczy, nauczy si dziaa. I to jest dzi wyczuwalne: berliscy robotnicy w duym stopniu nauczyli si dziaa, pragn zdecydowanych czynw, klarownych sytuacji, [uycia] radykalnych rodkw. Ju nie s tacy jak 9 listopada, wiedz, czego chc i co powinni. Ale czy ich przywdcy, organy wykonawcze ich woli, stoj na wysokoci zadania? Czy rewolucyjni reprezentanci i delegaci z duych zakadw, czy radykalne elementy USPD3 nabray w midzyczasie siy i determinacji? Czy ich zdolno do akcji dotrzymuje kroku rosncej energii mas? Obawiamy si, e na te pytanie nie mona z caym przekonaniem odpowiedzie twierdzco. Boimy si, e przywdcy s wci tacy sami, jak 9 listopada, e niewiele si nauczyli. Upyny 24 godziny od chwili, gdy Ebert i Scheidemann zwrcili si przeciw Eichhornowi4. Masy entuzjastycznie przyjy apel swych przywdcw, spontanicznie i na wasn rk przywrciy na stanowisko Eichhorna, z wasnej inicjatywy zajy [siedzib] Vorwrts5 , opanoway buruazyjn redakcj oraz WTB6 i, na ile mogy, same si uzbroiy. Czekaj na dalsze polecenia i dziaania swoich przywdcw.
3 Niezalena Socjaldemokratyczna Partia Niemiec [Unabhngige Sozialdemokratische Partei Deutschlands] zostaa powoana do ycia w 1917 roku przez grup dziaaczy dawnej jednolitej SPD, sprzeciwiajcych si polityce bezwzgldnego popierania wojny i rzdu Rzeszy. Jej pierwszym przewodniczcym by Hugo Hasse, spord innych przywdcw naleaoby wymieni Karla Kautskyego, Emila Bartha, Kurta Eisnera oraz Richarda Mllera. USPD od pocztku swego istnienia by wyranie podzielona o dominacj rywalizoway: grupa politykw o pogldach umiarkowanych i reformistycznych (np. Hasse, Kautsky, Bernstein) oraz skrzydo rewolucyjne, skupione wok grupy Spartakusa (Liebknecht, Levi). Wkrtce lewe skrzydo USPD przeksztacio si w parti komunistyczn, a reszta niezalenych poczya si w 1922 r. z SPD. 4 4 stycznia 1919 roku Emil Eichhorn wczesny komendant miejski berliskiej policji, przynalecy do lewego skrzyda USPD, zosta zdymisjonowany przez rzd socjaldemokratw. W konsekwencji zrewoltowana cz berliskiego proletariatu i wojska zostaa sprowokowana do nieprzygotowanej walki zbrojnej. Kierownictwo USPD i Komunistycznej Partii Niemiec (KPD) zwoay berliskich robotnikw i onierzy do akcji na rzecz przywrcenia odwoanego Emila Eichhorna oraz rozbrajania oddziaw kontrrewolucyjnych. Na ten apel 5 stycznia tysice demonstrantw zebray si na Siegesallee i przemaszeroway pod siedzib policji. 5 Dziennik, centralny organ SPD. 6 Wolffs Telegraphisches Bureau agencja prasowa zaoona w 1849 roku przez Bernharda Wolffa.
Co robia przywdcy?
62
A co ci [przywdcy] w tym czasie zrobili? Co postanowili? Jakie rodki podjto w tej napitej sytuacji w ktrej rozstrzygnie si los rewolucji przynajmniej na nastpny okres, by zapewni jej zwycistwo? Nic [takiego] nie widzimy i nic nie syszymy! By moe reprezentanci robotnikw dokadnie i intensywnie obraduj. Ale teraz naley dziaa. Ebert i Scheidemann z pewnoci nie trwoni swego czasu na konsultacjach. Pewnie te nie pi. Po cichu przygotowuj swoje intrygi z energi i rozwag typow dla kontrrewolucjonistw, ostrz swe miecze, by [ostatecznie] zaskoczy rewolucj i j podstpnie zamordowa. Inne niecne elementy przypuszczalnie ju pilnie pracuj nad podjciem negocjacji, doprowadzeniem do kompromisu, rozcigajc nad krwaw przepaci, ktra rozdziela robotnicze i onierskie masy od rzdu Eberta, most porozumienia pomidzy miertelnymi wrogami. Nie ma czasu do stracenia. Naley przedsiwzi daleko idce rodki. Masy, wierni onierze rewolucji, musz dosta jasne i szybkie dyrektywy, tak by ich energia, wola walki zostay ukierunkowane na waciwe cele. Wahajce si elementy onierskie pord oddziaw wojskowych mog zosta pozyskane dla uwiconej sprawy ludu tylko dziki penym determinacji i jasnym dziaaniom rewolucyjnych organw. Dziaa! Dziaa! [Dziaa] odwanie, z determinacj i z konsekwencj to psi obowizek i powinno reprezentantw rewolucji i prawdziwych przywdcw partii socjalistycznej. Rozbroi kontrrewolucj, uzbroi masy, obsadzi wszystkie posterunki. Dziaa szybko! Rewolucja zobowizuje. W [perspektywie] dziejw wiata jej godzina liczy si za miesic, a dzie za rok. Organy rewolucji musz by wiadome swych najwyszych obowizkw! przeoy Filip Karol Leszczyski
cytowanie: R. Luksemburg, Co robi przywdcy?, Praktyka Teoretyczna nr 6/2012, http://www.praktykateoretyczna.pl/PT_nr6_2012_Roza_Luksemburg/6. Luksemburg4.pdf (dostp dzie miesic rok)
. Rza Luksemburg
luksemburg dzisiaj
o ekonomii politycznej, niemieckiej lewicy i dynamice kapitalizmu z Michaelem Krtke rozmawia David Muhlmann*
Rza Luksemburg jest symbolem marksizmu otwartego
W prezentowanym wywiadzie Michael Krtke omawia znaczenie postaci Ry Luksemburg i jej teoretycznego dorobku dla rodowiska zachodnioniemieckiej radykalnej lewicy lat 60. i 70. Sytuowaa si ona, jego zdaniem, w opozycji do dwch kontestowanych w tym krgu tradycji: oficjalnego marksizmu radzieckiego (dominujcego w NRD) oraz neoklasycznej ekonomii, dominujcej na zachodnioniemieckich uniwersytetach. Krtke prbuje take okreli miejsce Luksemburg w historii marksistowskiej ekonomii politycznej, podkrelajc szczegln oryginalno jej podejcia do mechanizmw rozwojowych kapitalizmu. Zwraca uwag na silnie obecn w jej myli krytyk biurokratyzacji oraz przywizanie do faktycznie demokratycznych mechanizmw podejmowania decyzji.
Sowa kluczowe: ekonomia polityczna, Ra Luksemburg, kapitalizm, biurokracja
* Wywiad zamieszczono w ksice: D.Muhlmann, Reconcilier marxisme et democratie, Seuil 2010
66
David muhlmann: Jest Pan jedn z osb odpowiedzialnych za wielki projekt wydania dzie zebranych marksa i Engelsa marx-Engels gesamtausgabe (mEgA) w ramach ktrego opublikowano ju blisko szedziesit tomw ich pism, to jest wicej ni poow z przewidzianej caoci. ma Pan na koncie wiele publikacji na temat gospodarki midzynarodowej, a bazowa Pan zwaszcza na pismach ekonomicznych Ry luksemburg. Kieruje Pan take pracami edytorskimi nad jej spucizn czego one dotycz? Michael Krtke: Jestem redaktorem omiu czy dziewiciu niewydanych rkopisw Ry Luksemburg dotyczcych ekonomii politycznej, ktre w tym roku zostay odnalezione w archiwach w Moskwie i ktre zostan doczone do edycji niemieckiej. Pozostaje nadal do odnalezienia jeszcze kilka prac Ry Luksemburg, do publikacji lub reedycji. Z pierwszego okresu jej ycia brakuje licznych artykuw napisanych po polsku, ktre byy wydawane, lecz obecnie s nie do znalezienia. Inne znw teksty nie byy nigdy opublikowane i znajduj si w polskich archiwach. Rkopisy, ktrymi si zajmuj, zostay napisane midzy 1907 i 1910 rokiem; s to wane prace. Jedna z nich dotyczy historii myli ekonomicznej; Luksemburg pracuje tam na tekstach Marksa, ktre czciowo wyda Kautsky pod tytuem Teorie wartoci dodatkowej (Marks 1861-1863). Pracuj take nad tekstem powiconym teorii pacy wage theory ktra podejmuje krytyk dokonan przez Marksa w pierwszym tomie Kapitau (Marks 1867). Istotne s te dwa inne rkopisy Ry Luksemburg skoncentrowane na tomie drugim i trzecim (Marks 1885 i 1894), ktre s bardzo wane, poniewa pokazuj sposb, w jaki Luksemburg czytaa dwa ostatnie tomy. W tamtej epoce dla wikszoci ludzi w tym take dla ekonomistw marksistowskich byo normalne, e czyta si wycznie pierwszy tom Kapitau; ale dla niej tom drugi stanowi wany etap w opracowaniu wasnej teorii kryzysu.
W takim razie zostaje jeszcze wiele rzeczy do opracowania... Rzeczywicie, s to teksty, ktrych nie da si pomin. Chodzi o prace badawcze, ktre powstay na bazie odczytw, jakie Ra Luksemburg dawaa jako profesorka ekonomii politycznej w szkole niemieckiej partii socjaldemokratycznej, gdzie nauczaa przez cztery czy pi lat. W jaki sposb odkry Pan R luksemburg i jej dzieo? odkd datuje si to odkrycie? chciabym pozna nieco Pana drog yciow jako intelektualisty i dziaacza, aby zrozumie, jaki sens
Michael Krtke
67
mogo mie dla Pana studiowanie Ry luksemburg. Jak Pan wie, przeprowadzam wywiady z osobami z rnych krajw i zainteresowanie R luksemburg pozostaje w cisym zwizku ze sposobem recepcji i wydania jej dzie w danym kontekcie narodowym... Tak. Trzeba powrci do rzeczywistoci niemieckiej lat szedziesitych i siedemdziesitych. Studiowaem przede wszystkim w Berlinie oraz w Paryu i Brukseli i to wanie poprzez kontekst niemieckiej lewicy, midzy 1969 a 1975 rokiem, odkryem R Luksemburg. Uchodzia ona wwczas za rodzaj ikony dla wielu postpowych mylicieli. Niektrzy modzi ekonomici odkryli, e ona sama bya ekonomistk, jedn z pierwszych kobiet studiujcych ekonomi polityczn. Dla mnie Luksemburg wpisywaa si midzy dwie skrajnoci: z jednej strony nieoficjalny antymarksizm purzdowy, lecz bardzo ciki w RFN oraz, z drugiej strony, oficjalny marksizm-leninizm pozostaej czci Niemiec. Studenci i oglnie modzi, radykalni intelektualici byli bardzo sceptyczni wobec tych dwch ortodoksji. adna z nich nie doceniaa Ry Luksemburg albo cenia j tylko pozornie. Jej krytyka Lenina, partii bolszewickiej oraz rewolucji rosyjskiej byy znane. W NRD jej teksty byy przez dugi czas przemilczane, chodzio o rodzaj tajemnicy, ktra wpywaa na radykaln krytyk wewntrz marksizmu. Dla nas, na Zachodzie, Ra Luksemburg bya zwaszcza jedn z pierwszych kobiet, ktra na serio wzia si za ekonomi polityczn. Zajmowaa si tym tematem, majc czelno nie tylko krytykowa Karla Kautskyego, ale rwnie samego Marksa, co byo dla nas znaczce, bardzo interesujce i byo tym, co przycigao. Studiowaa w Zurychu u Juliusa Wolfa, dzi mao znanego, ale wwczas jednego z najbardziej znaczcych specjalistw, poniewa zalicza si do grona tych profesorw niemieckich, ktrzy angaowali si w ostatniej dekadzie dziewitnastego wieku w krytyk Marksa. Godne uwagi jest, e studiowaa u kogo, kto uchodzi za krytyka Marksa. Zajmowaa nas zatem ona sama i jej pisma ekonomiczne, poniewa znajdowalimy si wwczas w trakcie wykraczajcej poza krgi intelektualnej lewicy debaty na temat znaczenia ekonomii, synnej debaty wok ekonomizmu, ktra oznaczaa co zupenie odmiennego na przykad za czasw Lenina. To znaczy? Dla nas historyczna debata wok ekonomizmu oznaczaa, e nieustannie istnia konflikt midzy, powiedzmy, spadkobiercami
Dla nas, na Zachodzie, Ra Luksemburg bya zwaszcza jedn z pierwszych kobiet, ktra na serio wzia si za ekonomi polityczn
Rza Luksemburg jest symbolem...
68
Ra Luksemburg stanowia przykad wiadczcy o tym, e mona czy radykaln analiz ekonomiczn z polityk wolnociow oraz demokratyczn wewntrz ruchu socjalistycznego i robotniczego.
ortodoksyjnego marksizmu wedug ktrych wszystko zaley od ekonomii politycznej, natomiast pozostae przejawy ycia to epifenomeny a reszt marksistw. W Niemczech w latach szedziesitych wystpowaa silna reakcja ktr da si zrozumie przeciw pozycji pretendujcej do bycia ortodoksj. I koniec kocw modzi intelektualici niemieccy odkryli na przykad Gramsciego i wzili go sobie jako ikon antyekonomizmu co bynajmniej nie byo prawd. Gramsci nie by ignorantem w zakresie ekonomii politycznej, raczej przeciwnie. Wystpoway na dodatek faszywe sprzecznoci, faszywe opozycje w obrbie lewicy intelektualnej. Ra Luksemburg pozwalaa je przekroczy: bya reprezentantk polityki radykalnej, w dyskusjach z rewizjonistami odwoywaa si stale do faktw ekonomicznych. Z drugiej strony odkrylimy Marksa jako publicyst ekonomicznego. Ra Luksemburg take bya publicystk, pisaa artykuy na temat okolicznoci rozwoju gospodarki wiatowej, rozwoju gospodarek Europy; znaa je bardzo dobrze. Istotne byo, e podczas gdy trwa spr midzy ekonomistami i antyekonomistami, Ra Luksemburg stanowia przykad wiadczcy o tym, e mona czy radykaln analiz ekonomiczn z polityk wolnociow oraz demokratyczn wewntrz ruchu socjalistycznego i robotniczego. Ra Luksemburg bya wanym punktem odniesienia, ale nie ikon jak si j czasami nadal postrzega. Nie czya nas z ni relacja sentymentalna jak z idolem, natomiast odkrylimy j jako liczc si w naszych oczach mylicielk naukowej lewicy. czy krytyczny stosunek Ry luksemburg do lenina oraz bolszewizmu stanowi dla was wany element? Myl, e cakiem szybko go dostrzeglimy, jako e odsya do konfliktw, jakie sami dosy wczenie mielimy z tymi, ktrzy stanowili wczenie centrum ortodoksji i ktrzy uwaali Lenina za nastpc Marksa czy Engelsa; dla ortodoksw rozwj marksizmu skada si z logicznie nastpujcych po sobie etapw, Lenin za by postaci najwaniejsz w tym lineau. Jako e pozostawalimy poza wszystkimi tymi tradycjami, dostrzeglimy natychmiast nie bez pewnej ciekawoci intelektualnej oraz licznych zastrzee wobec oficjalnych ortodoksji i antyortodoksji fundamentaln wi, ktra poczya Lenina z Rudolfem Hilferdingiem1. Studiowalimy dlatego teksty oryginalne;
1 Zob. R. Hilferding, Kapita finansowy. Studium o najnowszym rozwoju kapitalizmu, Warszawa 1958.
Michael Krtke
69
polegalimy nie tylko na komentarzach, nie poprzestawalimy na teoriach zrodzonych z dzie klasycznych, ale wracalimy do rde. Odkrywalimy tradycj w onie marksizmu oraz Drugiej Midzynarodwki, ktra przesza do historii pod nazw austromarksizmu, a w ktr wpisywa si Rudolf Hilferding, myliciel bardzo radykalny, produktywny i twrczy. Chodzio o reformistw, niezmiernie interesujcych, ktrzy dokonali pewnych odkry podjtych ponownie przez Lenina w bardziej systematycznym, akademickim i nieformalnym stylu. Nie oznacza to, e trzeba pomniejsza znaczenie Lenina jako postaci historycznej; jego dzieo wzbudzao w nas duy szacunek, jednak zauwaylimy, e istniao wiele nurtw marksizmu krytycznych wobec Lenina, ktre zasugiway na opracowanie. Jak pamitaa rewolucj 1918 roku oraz ruch Spartakusa niemiecka lewica krytyczna na przeomie lat szedziesitych i siedemdziesitych? czy imiona Ry luksemburg, Karla liebknechta i innych myl na przykad o Paulu levim tworzyy cz waszej wyobrani jako modych, radykalnych intelektualistw? yli jeszcze wwczas uczestnicy tamtych wydarze, bdcy czonkami Gruppe Spartakus, z ktrymi przeprowadzalimy wywiady. To bya kolejna tradycja, z ktr czulimy si zwizani i byo to bez wtpienia dziedzictwo, do ktrego si odwoywano, nawet jeli trwa o nie spr: ludzie tamtej epoki byli dla nas wielkim przykadem, jednake trzeba byo stwierdzi, e wysiek stworzenia lewicy na lewo od oficjalnej socjaldemokracji ostatecznie nie zosta wykorzystany. Osobistoci dla nas bardzo wan by Paul Levi opublikowaem kilka artykuw na jego temat. Wspaniay umys i rodzaj bardzo rzadki w polityce niemieckiej: posiada ogromn si retoryczn i z tego powodu by czsto porwnywany z Dantonem. Posiada wyksztacenie prawnicze, by adwokatem Ry Luksemburg, std si znali. Nastpnie zajmowa si specjalistycznymi badaniami z zakresu prawa i polityki midzynarodowej. Posta Paula Leviego wywieraa due wraenie krytykowa po rwno komunistw, jak i socjaldemokratw. Zajmowa pozycj absolutnie niezalenego, rewolucyjnego intelektualisty i by jednym z najwaniejszych bojownikw reprezentujcych wwczas tradycj marksistowsk, pozostajc z dala od wszystkich ortodoksji i aparatw partyjnych. Historia spartakusowcw bya znana i stanowia dla nas bez wtpienia punkt czcy nas z pokoleniem modych lewicowcw modych w latach drugiej wojny wiatowej niekiedy trockistw, ktrzy robili
70
kariery w strukturach niemieckiej socjaldemokracji, jak na przykad mj dawny przyjaciel, zmary w zeszym roku Peter von Herzen, ktry by take specjalist od rewolucji 1918 roku oraz koncepcji rad robotniczych. Przywdcy tego pokolenia byli niekiedy bardzo krytyczni wobec radykalnych ruchw niemieckiej modziey, ale znali wszystkie te elementy historii niemieckiej lewicy, ktre nam byy nieznane. Dzikuj Panu za t analiz kontekstu niemieckiego, ktra pozwala lepiej zrozumie, ile moga znaczy dla was Ra luksemburg, w waszej dziaalnoci intelektualnej i zaangaowaniu publicznym. Wrmy teraz do rzeczy. Pracowa Pan wiele nad pismami ekonomicznymi Ry luksemburg, w szczeglnoci nad kwestiami zwizanymi z imperializmem oraz dynamik akumulacji kapitau. co szczeglnie zapamita Pan z Ry luksemburg w tym zakresie? Dlaczego uwaa Pan j za jedn z tych, ktrzy najbardziej odznaczyli si na gruncie krytyki ekonomii politycznej? Mam za sob tradycyjne wyksztacenie ekonomiczne i dosy wczenie byem sceptyczny wobec neoklasycznej ortodoksji w ekonomii. Odkrywajc tradycj krytyki ekonomii politycznej, spostrzegem, e wielu modych intelektualistw do arogancko opracowuje projekty teoretyczne, od Marksa i Engelsa poczynajc, bez zwaania na to, e ich dziea pozostay niedokoczone. Przecie Engels, publikujc Marksa, nie zaciemni tej kwestii wersji oryginalnych, ktre w wikszoci pozostay w rkopisach, nie osignwszy formy ostatecznej, skoczonej. Byo zatem jeszcze wiele problemw do rozwizania, mnstwo pracy dla ekonomistw marksistowskich i pierwsz rzecz, jak zrobilimy z moimi przyjacimi w 1975 roku, byo stworzenie pracy zbiorowej na piciuset stronach, w dwch tomach o kryzysie oraz kapitalizmie wedug Marksa2. Kontynuowaem prac w tym zakresie, poniewa byo kilka terytoriw ekonomicznych, w ktrych nie widziano niczego ciekawego trzeba byo cign, jeli chce Pan tak to nazywa, prac Marksa: pienidz, kredyt, podatki, finanse publiczne midzynarodowe i porwnawcze3. eby mc pracowa nad tym wszystkim, trzeba byo studiowa autorw klasycznych, w tym R Luksemburg, ktra koncentrowaa si przede wszystkim na analizie procesu akumulacji
2 M. Krtke, Krise und Kapitalismus bei Marx, t. 1-2, Koeln 1975. 3 Tego, Kritik der Staatsfinanzen: zur Politischen Oekonomie des Steuerstaats, Hamburg 1984.
Michael Krtke
71
kapitau, czego Marks nie ukoczy. Jej krytyka Marksa nie by w caoci zasadna, jednak ma ona ogromne znaczenie, poniewa zapocztkowaa istotn debat ekonomiczn trwajc a do lat trzydziestych. Luksemburg porwaa do polemik licznych autorw Bucharina4 czy Henryka Grossmanna5 to bez wtpienia jej wielka zasuga. Istnieje zwizek, na poziomie teorii, midzy R Luksemburg a Michaem Kaleckim, twrc analizy makroekonomicznej, ktra pozostaje obecnie nadal bardziej znaczca od keynesizmu. Poza tym Luksemburg zaproponowaa analizy, ktre do dzi s nadal bardzo uyteczne, jeli nie bierze si ich dosownie: zaproponowaa tez goszc, e przetrwanie kapitalizmu zaley od istnienia przestrzeni niekapitalistycznych, nawet jeli te zmierzaj do zaniku; w duszej perspektywie mona zauway, e znajdujemy si bardzo blisko sytuacji, ktr Ra Luksemburg opisaa jako sytuacj graniczn, kiedy kapitalizm nie moe si rozwija, poniewa ju... ...podbi wiat. Ot to. W momencie, kiedy kapitalizm podbi wiat, yje on z wasnych sprzecznoci i nie ma ju si. Mona powiedzie, e nigdy dotd nie bylimy tak blisko tej sytuacji, z pewnoci bliej ni w epoce Ry Luksemburg. Nawet jeli jej punkt widzenia by geograficzny i wiatowy, nadaa ona znaczenie istnieniu przestrzeni niekapitalistycznych wewntrz samych rozwinitych spoeczestw kapitalistycznych: dzi mona zaobserwowa t logik podlegoci wzgldem stosunkw kapitalistycznych wszystkich sfer jeszcze nieurynkowionych ycia spoecznego, dziaalnoci spoecznie przydatnych, gospodarki rwnolegej (lconomie informelle), przestrzeni domowej... Znaczna cz rodzajw pracy wpisuje si w inne ramy, jednak logika podboju jest stale obecna. Myl, e trzeba poszukiwa nowych elementw, ktre we wspczesnym wiecie pozwol nam kontynuowa analiz zaproponowan przez R Luksemburg, uwzgldniajc aktualne dane. To pewien rodzaj pogldw wewntrz tradycji marksistowskiej, jak np. u Ernesta Mandela, ktry jako ostatni prbowa w sposb bardzo metodyczny rozwin teori rozwoju kapitalizmu nie w sposb oglny, ale na podstawie swojej epoki6. Nie naley poda za modami inte4 N. Bucharin, Imperializm a gospodarka wiatowa, Warszawa 1934. 5 H. Grossman, Das Akkumulations- und Zusammenbruchsgesetz des kapitalistischen Systems. (Zugleich eine Krisentheorie), Leipzig 1929. 6 Zob. E. Mandel, Reading in State Capitalism, Londres 1973.
72
lektualnymi czy akademickimi, z ich skonnoci do abstrakcyjnych rozwaa, ale raczej stara si odkrywa wiat w jego stawaniu si, poprzez to, e kryje on w sobie przemiany. Ju Marks i Engels usiowali tego dokona: nie tylko oglna teoria kapitau jako kategorii caociowej, ale zwaszcza teoria kapitalizmu i jego rozwoju, logika jego historycznego rozwoju e uyj francuskiego terminu histoire raisonne. Mona znale wiele elementw histoire raisonne w pismach Marksa oraz wszystkich marksistowskich ekonomistw po Marksie, ktrzy byli twrczy i rzeczywicie trzymali si tego schematu, jak Hilferding, Luksemburg oraz jeszcze Fritz Sternberg, najwybitniejszy ucze Ry Luksemburg w Niemczech. Ten ostatni prbowa kontynuowa jej dzieo, pracujc nad relacjami midzy kapitaem i prac na skal wiatow poprzez analiz migracji pracownikw, co stanowio oryginaln kontynuacj analiz Ry Luksemburg. Sdz, e niewiele si o nim mwi we Francji, jeszcze mniej w wiecie anglosaskim, jako e tylko nieliczne jego teksty zostay przeoone. By jednym z rzadkich na lewicy ekonomistw, ktry pody mniej wicej za intuicjami Ry Luksemburg i wskaza tym samym na donioso jej spucizny. Dla przykadu, odkrya ona znaczenie sektora publicznego, ktry by w jej czasach niewielki poniej 10% PKB a ktrego wikszo wydatkw sza na siy zbrojne; to ona dostrzega istotno, jak mia zdoby sobie ten sektor. Ra Luksemburg niekiedy postpowaa impulsywnie, posiadaa wielkie zdolnoci retoryczne, co moim zdaniem stanowi warto niepodwaaln, lecz to prowadzio j od czasu do czasu do tego, e dawaa si ponie przez swoje analizy teoretyczne. Jest wszake rzecz wielkiej wagi odkry analityczny rdze (analytical core) jej prac. A mwic dokadniej, jak warto maj jej analizy dla zrozumienia wspczesnej dynamiki kapitalizmu? Jakie zastosowanie ma jej myl ekonomiczna na przykad w dobie obecnego kryzysu wiatowego? Przywoa Pan myl, e w momencie, kiedy kapitalizm opanuje cay wiat w sensie geograficznym, ale take jako podbj i dominacja nad niekapitalistycznymi sektorami na wasnym obszarze pojawia si kwestia zaamania (effondrement) systemu. Jakie s Pana zapatrywania wzgldem collapse theory? Nie myl, eby u Ry Luksemburg mona znale waciwie teori upadku. Przypominam sobie bardzo ironiczn uwag ktra figuruje w jej gwnym dziele, Akumulacji kapitau odnonie wiary, jak ywi czasami marksici wobec oglnego prawa spadku stopy
Michael Krtke
73
zysku. Mwi ona tam, e to moe trwa przez stulecia, podkrelajc, i nie da si mwi o mechanicznym rozwoju gospodarki kapitalistycznej. Nie mona ustanawia ruchu politycznego w oparciu o dugofalowe tendencje tego typu, ktre nie stanowi prawdziwego wyjanienia regularnie wystpujcych kryzysw. Myli Ry Luksemburg udzielia si powszechna wwczas panika zwizana z kryzysem finansowym pocztku dwudziestego wieku, szczeglnie tym z roku 1907, ktry by pierwszym kryzysem Belle poque. Trzeba sobie przypomnie, e od 1895 roku a do pierwszej wojny wiatowej trwa okres prosperity, przerwany co prawda w 1907 roku, jednak bez wikszych konsekwencji dla gospodarki realnej. Tymczasem Ra Luksemburg ujawnia tam znaczcy fenomen: naleaa do pokolenia marksistowskich ekonomistw, ktrzy w swoich badaniach wychodzili poza wielkie cykle analizowane przez Marksa i dla ktrych stao si jasne, e co ulego drastycznej zmianie i dlatego za konieczne uznali studiowanie tych zmian szczegowo. Rozwj kapitalizmu w dugim trwaniu stawa si czym wielce zoonym, bardziej ambiwalentnym, czego nie mona sprowadzi do jednego prawa oglnego, jak prawo znikowej tendencji stopy zysku. A wedug Pana w jakim cyklu rozwojowym znajdujemy si dzi? czy w myleniu o tym pomaga wyjtkowa wraliwo Ry luksemburg z jej podejciem do ekonomii na modyfikacje koniunkturalne i zmiany krtkookresowe? To skomplikowane. W tym momencie mamy do czynienia z dosy szczeglnego rodzaju kombinacj: wanie przeylimy drugi kryzys finansowy na skal globaln, przy czym pierwszy datuje si na lata 1931-32, to znaczy dwa pierwsze lata tego, co nazwano Wielkim Kryzysem. Obecnie w stopniu duo wikszym wystpuje to samo, z powodu tego, co zw by uy tego sowa, ktre nie jest zanadto klarowne, ale ktre pokazuje pewien stan globalizacj. W wiecie finansowym nie bdzie ju kryjwki, gdzie mona by si ochroni przed tym, co dzieje si w pozostaych krajach, to si ju skoczyo; wszyscy s powizani ze wszystkimi. Poza tym istnienie wizi pomidzy wiatem finansowym, wiatem handlu midzynarodowego oraz produkcj przemysow cakowicie organizuje obecn struktur. Powiedziabym, e dziki Ry Luksemburg korzystamy dzi z makroekonomicznego aparatu analitycznego, ktry wyprzedza znacznie ten, ktrym dysponowano w jej czasach, dziki czemu mona znacznie lepiej rozumie wydarzenia w wymiarze wiatowym. Istniej pewne powizania. Trzeba odwoywa si do prac marksistowskich
74
ekonomistw epoki Wielkiego Kryzysu, a spord nich do analizy kryzysu monetarnego wykonanej w latach 1934-1936 przez Otto Bauera, jednego z najwikszych krytykw dziea Luksemburg. Jednak dzisiaj yjemy w sytuacji niespotykanej, ktrej ona albo nie obserwowaa, albo tylko w sensie oglnym. To, co dzi przeywamy, to chwila, kiedy niekapitalistyczne czci wiata nie s ju po prostu skolonizowane czyli okupowane i eksploatowane ale przeksztacaj si w gospodarki i spoeczestwa kapitalistyczne. To, co Luksemburg przewidziaa, dzieje si i ju si stao w wielu miejscach wiata. Mona zda sobie spraw ze stopnia, w jakim to wszystko dokonao si na przykad w Afryce i zwaszcza w niektrych rejonach Azji oraz pastwach Ameryki aciskiej. Kraj taki jak Brazylia jest dzi krajem kapitalistycznym wyposaonym w bardzo siln gospodark kapitalistyczn. Korea Poudniowa to pastwo uprzemysowione, kapitalistyczne, dobrze zintegrowane z rynkiem wiatowym; Chiny rwnie... I to wszystko w sposb fundamentalny modyfikuje struktury handlu midzynarodowego, struktury midzynarodowych finansw, wytwarzajc sytuacj, ktr mona uzna za trzeci lub czwart wielk zapa w historii nowoczesnego kapitalizmu. Mwi trzeci lub czwart, poniewa to zaley od opinii, jak si ma na temat zawirowa z lat siedemdziesitych: albo chodzi o seri kryzysw, albo uwaa si okres od 1971 do lat 1982-1983 za charakterystyczny dla Wielkiego Kryzysu; znajdowalibymy si dzi zatem w czwartym kryzysie. Sdz, e chodzio o czas niewielkich kryzysw, ktre nie mog by porwnywane z takimi zjawiskami, jak duga zapa dziewitnastego wieku albo Wielki Kryzys lat trzydziestych; w tym sensie znajdujemy si w trzecim wielkim kryzysie. To oczywiste, e ma on swoje cechy szczeglne. Ra Luksemburg oferuje nam spojrzenie jeli mona tak powiedzie ktre umoliwia lepsze zrozumienie faktu, e naprawd znajdujemy si w specyficznej sytuacji, ktr trzeba jednak analizowa przez pryzmat teoretyczny oglniejszego problemu rozszerzonej (largie) reprodukcji kapitalizmu na skal wiatow. To wanie to dzieje si obecnie. Niektre kraje s zacofane w stosunku do innych, mona powiedzie, e chodzi tu bardziej o wojn ni o pokojow transformacj. W gruncie rzeczy chodzi o konflikt midzy wielkimi orodkami kapitalistycznymi Stanami Zjednoczonymi i Europ oraz krajami, ktre zaczynaj si do siebie zblia: Brazyli, Rosj, Indiami i Chinami. Na wiecie daje si zaobserwowa nowa konstelacja kapitalistycznych potg, rekonfiguracja, w ktrej pozycja hegemoniczna jest zachowana.
Michael Krtke
75
Dzikuj za to nawietlenie kwestii ekonomicznych i zaryzykowanie nieco mylenia prospektywnego, co zawsze jest delikatn kwesti... Wyjania Pan, w jaki sposb aktualne tendencje w ekonomii stanowi echo rozwaa Ry luksemburg i staj si w jakim sensie czytelne dziki jej dzieu, ktre jednoczenie pozostaje oczywicie dzieckiem swoich czasw. Jakie byyby inne wizi ze wspczesnoci, ktre naleaoby wzi pod uwag? czytajc R luksemburg, naprawd ma si wraenie, e ona zawsze w swych badaniach stara si bra na warsztat dzieo marksa i Engelsa... Dla nas stanowia ona istotny punkt czcy z klasyczn myl Marksa i Engelsa, ktrzy byli radykalnymi demokratami, lewicowcami i poniekd take anarchistami. To do oczywiste. Marks i Engels mog by postrzegani jako pewnego typu anarchici, ktrzy mieli w perspektywie zniknicie wszelkich struktur dominacji, zwaszcza struktur pastwowych. Marks, jak i Engels, byli mocno przekonani przyczynili si bardzo do tego poziomu analizy e w duszej perspektywie i dziki rozwojowi ruchu robotniczego, ruchw radykalnych i lewicowych dalszy rozwj mgby zachodzi poprzez to, co dzi nazywamy demokracj masow, republik demokratyczn, w skrcie poprzez tak form polityczn, ktra umoliwiaaby postpy rewolucji w szerokim sensie: spoecznym, moralnym i intelektualnym. Take Ra Luksemburg zawsze si przy tym upieraa ona, ktra ya w imperialnych Niemczech, ktra znaa powszechne wybory (jednak zarezerwowane dla mczyzn) oraz demokracj parlamentarn bez prawdziwego parlamentu... Bya oczywicie przekonana, jak inni socjalici jej epoki, e trzeba wykroczy poza walk przeciwko autorytarnej i militarystycznej strukturze pastwa, i nie tylko zmierza do modelu Trzeciej Republiki Francuskiej, e trzeba rozwija demokracj powszechn, uniwersaln i angaowa si w walk z kad form wadzy biurokratycznej, e dla socjalizmu bdzie fatalne wizanie si z now biurokracj, now wadz, now form dyktatury. Dlatego wanie od razu buntowaa si przeciw autorytarnym tendencjom wewntrz socjaldemokracji rosyjskiej. Bardzo szybko zacza krytykowa wszystko, co miao tam miejsce, wszystko, co wiedziaa o pierwszych fazach rewolucji rosyjskiej. Z tego tytuu dzi mona z pewnoci odwoywa si do Ry Luksemburg. Zwizek Radziecki pod koniec swojego istnienia by najwiksz potg przemysow, jak wiat dotd zna. Z punktu widzenia tej potgi by naprawd ogromny. Jednak spoeczestwo byo w tym samym czasie kompletnie sparaliowane i oto co tworzy
Marks i Engels mog by postrzegani jako pewnego typu anarchici, ktrzy mieli w perspektywie zniknicie wszelkich struktur dominacji, zwaszcza struktur pastwowych.
76
wi z R Luksemburg i z wszystkimi krytykami marksistowskimi, ktrzy kwestionowali sposb rozwoju Zwizku Radzieckiego, uznajc brak struktur demokratycznych za najwiksz przeszkod w tworzeniu socjalizmu. Mona dokona postpu w stopniu uprzemysowienia; jednak jeli nie zachodzi postp na planie demokratycznym, wszystko ostatecznie speznie na niczym. I tak wanie si tam stao. I kiedy ma si do czynienia ze struktur, jaka bya stworzona w obrbie Zwizku Radzieckiego, i kiedy zaczyna si j reformowa odgrnie, la Gorbaczow, wywouje to powstanie ruchw i zmian w kierunku demokracji, ktre prowadz do ruiny. czy przykad chin nie wiadczyby o czym przeciwnym? To kraj o intensywnie rozwijajcej si gospodarce, tymczasem utrzymuje si tam upolityczniona biurokracja oraz logika monopartyjna... Tak, to najbardziej zajmujce dowiadczenie obecnej doby. Mona zgasza wiele zastrzee i hipotez w tym wzgldzie. Chiscy przywdcy czyni przynajmniej oficjalnie, w deklaracjach programowych pewne kroki w kierunku demokratyzacji, podziau wadz, aby rozcieczy, by tak rzec, absolutn wadz partii. Lecz nie wiadomo waciwie, w jakim stopniu to cokolwiek zmienio. Dwadziecia lat temu partia w pewnym momencie opowiedziaa si za represjami i uyciem siy... Nie ma pewnoci, co tam si wydarzy... Ra Luksemburg dostrzegaa ten problem biurokracji, nawizujc do tradycji, jaka w pewnej mierze wywodzia si od Jeana Jaursa, socjalizmu francuskiego, bardzo silnego republikanizmu, co byo podwczas w Niemczech sabo obecne, kiedy wikszo socjalistw bya patriotycznie nastawiona i pragna zawrze swoisty pakt z cesarzem: cesarz jako dobroczyca klas niszych taki by idea dla wielu socjalistw. I pozycja Ry Luksemburg wywara niewyobraalny wpyw wewntrz ruchu socjaldemokratycznego w Niemczech, a zwaszcza pord zwizkw zawodowych: krytykowaa zbiurokratyzowanie niemieckich zwizkw, podobnie jak partii socjaldemokratycznej. W odniesieniu do swojej krytyki bolszewizmu patrzya na biurokratyzacj jako na bardzo podobny problem, w sensie przeszkody w rozwoju ruchu emancypacyjnego dla zwykych ludzi, a nie przeznaczonego tylko dla intelektualistw. A jakie znaczenie ma Ra luksemburg dla niemieckiej lewicy i dla intelektualistw dzi? Ra Luksemburg pozostaje punktem odniesienia dla niemieckiej lewicy. Jest uywana na przykad przez reformatorsk parti Die
Michael Krtke
77
Linke, ktrej instytut naukowy nosi jej imi. W oglnym sensie jej dzieo stanowi punkt wyjcia odpowiedni do dalszych bada oraz otwierania pewnych kluczowych debat wok poj socjalizmu i poszerzonej demokracji. Jest ona mniej ceniona jako ekonomistka, co by moe ulegnie zmianie, jednak w kadym razie uatwia zblienie wrd lewicowych intelektualistw, a zwaszcza tych w tym modziey i studentw ktrych nie satysfakcjonuj oficjalne ortodoksje i ktrzy nie s zwizani z takim czy innym nurtem marksizmu. Ra Luksemburg jest niejako symbolem marksizmu otwartego i znajdujcego si w cigym rozwoju, gdzie pozostaje wci wiele obszarw intelektualnych do zagarnicia i problemw do rozwizania. Sdz, e w tym sensie jest ona wci ywa. Znaczce jest to, e Ra Luksemburg peni nieco podobn funkcj w innych czciach wiata i e odwouje si do niej wielu intelektualistw z krajw azjatyckich w Japonii, w Chinach oraz z Ameryki aciskiej. W wiecie anglosaskim nie jest dobrze znana z powodu niewielkiej liczby istniejcych przekadw. Prawie adna z jej prac nie jest dostpna po angielsku; std zostaje jeszcze wiele pracy do wykonania. Mwiem take, e dla licznych modych intelektualistw jest ona postaci bardzo atrakcyjn: jeli wemie si pod uwag Azj, znajdzie si kraje, gdzie wikszo studentw nauk spoecznych i ekonomicznych stanowi kobiety. Ekonomistka Ra Luksemburg to dla nich bez wtpienia dobry przykad, przykad dodajcy odwagi. Wiele elementw zbiega si, by otworzy drog dla marksistowskiej, radykalnej tradycji w ekonomii politycznej. W tym sensie jestem nawet optymist: nad jej myl bd prowadzone nowe badania, bd odkrywane nowe teksty tej, ktra bya pierwsz wielk ekonomistk kapitalizmu. To bdzie dawao liczne okazje do ponownego poznawania Ry Luksemburg. przeoy Rafa Zawisza
78
David muhlmann (ur. 1974) francuski socjolog i psychoanalityk, autor ksiek Les tapes de la pense psychanalytique (2007) oraz Rconcilier marxisme et dmocratie (2010). michael R. Krtke (ur. 1950) politolog, socjolog i ekonomista. Profesor ekonomii politycznej w University of Lancaster. Jego zainteresowania badawcze obejmuj midzy innymi ekonomi polityczn, ekologi polityczn, socjologi fiskaln, teori pastwa, alternatywne systemy ekonomiczne i spoeczne. Autor licznych prac z dziedziny ekonomii politycznej, socjologii historycznej i socjologii polityki, w tym ksiek: Krise und Kapitalismus bei Marx (1975), Kritik der Staatsfinanzen. Zur Politischen Oekonomie des Steuerstaats (1984), Distributionary Conflicts as Constraints for the Harmonization of Environmental Policy (1995), Gewalt und Zivilisation (2002), Rosa Luxemburg. Eine politische Oekonomin in ihrer Zeit (2009). Dane adresowe autora: Michael Krtke Lancaster University, Faculty of Arts & Social Sciences Lancaster LA1 4YD, United Kingdom e-mail: m.kraetke@lancaster.ac.uk cytowanie: M. Krtke, Ra Luksemburg jest symbolem marksizmu otwartego, Praktyka Teoretyczna nr 6/2012, http://www.praktykateoretyczna.pl/PT_ nr6_2012_Roza_Luksemburg/07.Kratke.pdf (dostp dzie miesic rok)
Michael Krtke
Luksemburgizm byl/ nasza filozofia
- o Rzy Luksemburg, wl/oskim operaismo i wspl/czesnych perspektywach walki klasowej z Antonio Negrim rozmawia David Muhlmann*
W wywiadzie przeprowadzonym w 2010 r. przez Davida Muhlmanna Antoni Negri opowiada o wpywie, jaki myl Ry Luksemburg wywara na niego i cay nurt woskiego operaismo. Negri zwraca uwag na wag opisanych przez Luksemburg dowiadcze z prbami samoorganizacji robotnikw podczas rewolucji 1905 r., a pniej w latach 1917-1918. Obecnie, gdy tradycyjne instytucje polityki proletariackiej, jak partie robotnicze i zwizki zawodowe, znajduj si w rozsypce i nie s zdolne do powanego dziaania, przeprowadzony przez Luksemburg opis fenomenologii i fizjologii jest, zdaniem Negriego, szczeglnie inspirujcy. Innym aspektem jej teoretycznej spucizny, na ktry naley zwrci uwag jest teoria akumulacji kapitau. Negri podwaa aktualno pogldw Luksemburg, wskazujc, e przedmiotem analizy marksistw nie powinno by zewntrze systemu kapitalistycznego, lecz jego wntrze tu bowiem rozstrzygnie si walka o zniesienie wyzysku i alternatywny model gospodarczy.
Sowa kluczowe: Ra Luksemburg, rady robotnicze, walka klas, akumulacja kapitau, Imperium
Wywiad zamieszczono w ksice: D. Muhlmann, Reconcilier marxisme et democratie, Paris 2010.
80
David muhlmann: Toni, jeste jednym z najwaniejszych wspczesnych mylicieli dla midzynarodowej lewicy. Twoja napisana wsplnie z michaelem Hardtem ksika Imperium sprzedaa si w ponad milionowym nakadzie, wpyna na wielu aktywistw, intelektualistw i ruchy spoeczne. Zaczynajc ten wywiad, chc ci zapyta, czy nazwisko Ry luksemburg stanowi dla ciebie wany punkt odniesienia w historii midzynarodowego socjalizmu? Jakie miejsce zajmuje ta posta wedug ciebie w dziedzictwie kultury socjalistycznej obok lenina, Trockiego, gramsciego albo innych? gdzie ty j sytuujesz? Jakie s jej najwiksze zasugi? i czy miaa ona wpyw na ciebie jako intelektualist i dziaacza? Toni Negri: Dla mnie odkrycie Ry Luksemburg wie si zasadniczo z jej pismami dotyczcymi wielkiego strajku z 1905 roku. Sdz, e s to by moe jedne z jej najbardziej interesujcych rozwaa, ale take jedne z tych, ktre byy wwczas powszechne, bo w rzeczywistoci zarwno Trocki, jak i Lenin, na fali strajkw bdcych najwikszym ruchem ekspresji rewolucyjnej tamtej fazy rozwoju kapitalizmu poddali si bardziej lub mniej tej samej egzaltacji, w rny jednak sposb. Zatem rok 1905 to moment zaoycielski, moliwe, e w wikszym nawet stopniu ni wydarzenia Komuny Paryskiej. Moment, ktry pozostaje cile zwizany z tematyk rad, zupenie kluczow tak w Rosji, jak i w Niemczech, ale rwnie jeli chodzi o strajk generalny, ktry rozciga si na rwnin Padu, we Woszech. Nie znam dowiadcze francuskich 1905 roku, nie wiem czy takowe byy, ale w Stanach Zjednoczonych formowanie si ruchw zaczyna si wanie w tym okresie. Zatem jest to rzecz niezmiernie wana, tym bardziej, e prawdopodobnie wtedy pierwszy raz pojawia si rodzaj szkieletu walki robotniczej i jej form instytucjonalnych. Strajk generalny przeksztaca si w tworzenie rad, ktre pozwalaj na to, by ruch mas by kierowany autonomicznie, poprzez samoorganizacj. Ten charakter robotniczy, ta niespotykana dotd architektura s duo bardziej istotne ni wymiar spontanicznoci. To klasa wykwalifikowanych pracownikw prowadzi pozostaych, sia robotnicza, wraz z ktr pozostali zaczynaj myle zwaszcza o swojej zdolnoci do przejmowania, do ponownego urzdzenia produkcji. Ruch rad to struktura porwana przez oglny dynamizm i to s rwnie elementy, ktre zajmoway R Luksemburg. Z pewnoci poprzez dowiadczenia w Polsce i w Niemczech, przystpienie do tworzenia koncepcji partii staje si coraz bardziej znaczce dla jej myli, lecz pozostaje zawsze oywiane przez t fundamentaln ide rady. I to tu zaczyna si wielki problem: problem demokracji. Czy
Antonio Negri
81
mona koncepcj rad scharakteryzowa jako demokratyczn? Sam obawiam si, e za kadym razem, kiedy uywa si sw demokracja i socjalizm mwi si o rnych sprawach. Myl po prostu, e idea z roku 1905 pozostaje gboko odmienna od tej z lat 1917-1918, jeszcze bardziej od tej, ktra bya w obiegu w roku 1936 i pniej. Pojcie demokracji nie jest uniwersalne, nie stanowi formy prawa naturalnego od zawsze zakorzenionego w duszach ludzi... To specyficzna konstrukcja historyczna... Tak, modyfikacje form produkcji w zasadniczy sposb zmieniaj koncepcj demokracji, jak i socjalizmu. Rada, ktra od roku 1905 do 1918 jest rad robotnikw, chopw i onierzy, opiera si na koncepcji organizacji robotniczej radykalnie odmiennej od tej, jaka pojawia si wraz z umasowieniem produkcji, to znaczy z transformacj fordowskiego modelu pracy. Zachodz takie zmiany, wobec ktrych staje si rzecz niemoliw dalsze uywanie tych samych poj. I dzisiaj, jak sdz, znajdujemy si w analogicznej sytuacji, kiedy postfordyzm i globalizacja okrelaj formy produkcyjne oraz wytwarzanie podmiotowoci rnicej si do gbi od tej, jak znalimy od Wielkiego Kryzysu 1929 roku a do koca lat szedziesitych. Jest to zatem sytuacja zupenie nowa, wymagajca przemylenia terminw z zakresu tematyki zwizanej z organizacj. Ale wracajc do Ry Luksemburg, musz Ci powiedzie, e zaczem zajmowa si polityk w czasopimie Quaderni Rossi pod koniec lat pidziesitych, i e wwczas luksemburgizm by nasz filozofi. Nie wiedziaem o tym. Raniero Panzieri, pniejszy deputowany z ramienia socjalistw, by zaoycielem Quaderni Rossi. Kiedy go poznaem i zaczem wraz z nim uprawia polityk, pierwszymi lekturami, jakie mi poleci, byy dziea Ry Luksemburg. Potem przyszed czas na ca seri autorw nalecych zwaszcza do lewego skrzyda woskiej Partii Socjalistycznej. Co wicej, w bibliotece mojego ojca te znajdoway si ksiki Ry Luksemburg. Myl szczeglnie o broszurze na temat 1905 roku i o elementach jej polemiki z Leninem. Nastpnie, w tych samych latach pidziesitych, u Einaudiego wysza Akumulacja kapitau, ktra bardzo mnie naznaczya. W takim razie lektura Ry luksemburg odegraa znaczc rol w twojej formacji politycznej i szerzej w ksztatowaniu si inteligencji na lewo od woskiej partii komunistycznej...
82
Tak. Byli tacy ludzie, jak Rossana Rossanda, najwaniejsza osobisto Il Manifesto gazety, ktra pojawia si po raz pierwszy w 1969 roku, co kosztowao inicjatorw tego przedsiwzicia wykluczenie z WPK. Il Manifesto by luksemburgiaski. Mwiem, e spord problematyki zakrelonej przez Luksemburg spr wok organizacji partii leninowskiej nie mia dla nas najwikszej wagi. Bo to byo drugorzdne we Woszech, gdzie nigdy obecno trockistw nie bya wystarczajco silna, eby postawi problem struktury partii i biurokratyzacji jako tematy zasadnicze. Dla nas problem stanowio, jak poczwszy od dou przeksztaci organizacj zwizkow i polityczn, w wysokim stopniu kierowan przez Parti Komunistyczn, w struktury konstytuujce, ktre posiadayby zdolno tworzenia polityki i przewodzenia? czyli dla was najbardziej kopotliwy by kierunek walk prowadzonych przez Parti Komunistyczn, ktry naleao przezwyciy? Tak, wanie to fundamentalne przekonanie nas zjednoczyo. By wwczas na rzeczy swego rodzaju luksemburgizm, ktry nie pozostaje bez zwizku z narodzinami operaismo italiano. W szczeglnoci idea, e walka klas wyprzedza wszystkie inne kwestie. Ta idea autonomii pracowniczej, nie chc powiedzie, e jest ona luksemburgiaska, ale przynajmniej przejawia pewne podobiestwa z teoriami Ry Luksemburg. Poniewa epicentrum stanowi walka klas, zdobycie wolnoci dziaania klasy robotniczej jest decydujce... Wanie, i mwiem, e by pocign dalej kwesti strajku masowego i spontanicznoci robotnikw chodzio o interpretacj wydarze w ich specyfice historycznej: co oznaczay rady dla robotnika masowego pod koniec lat szedziesitych, w Fiacie, w Renault czy Chryslerze...? Nasze czytanie Ry Luksemburg interweniowao w t sytuacj, ale nie powtarzalimy po niej... Mylicielka ta bya raczej figur, kluczem do analizy, punktem odniesienia dla naszej koncepcji walki komunistycznej, dla postpu projektu komunistycznego. Byo to duo wicej ni scholastyczne powtarzanie. mwie mi kilka dni temu, e opublikowanie [wanie] dzi ksiki powiconej Ry luksemburg byoby czym wanym. Spytaem sam siebie dlaczego? czyby dlatego, e jej tezy zachowuj aktualno w sytuacji bankructwa socjaldemokracji oraz w odniesieniu do wyaniajcej si na nowo dialektyki midzy sponta-
Antonio Negri
83
nicznymi strajkami wykraczajcymi poza sfer kierownictwa zwizkowego, a tradycyjnymi organizacjami lewicy, jak mona to zauway we Francji? Nie tylko we Francji! W swoim czasie Ra Luksemburg opisaa w sposb niezaleny i w tym jej dzieo jej najbardziej oryginalne nie tylko fenomenologi, ale i fizjologi walki klas. Dzi lewica jest na pustyni: nasze zwizki czuj si pozbawione zdolnoci do reprezentowania, a partie wydaj si bd archaicznymi machinami, bd elementami integralnie tworzcymi pastwo. Lewica znajduje si w tej niemale naturalnej sytuacji myl o stanie natury opisanym przez Hobbesa w ktrej trzeba rozpisa na nowo walk klas. I w opis fizjologii, stworzony przez R Luksemburg, jest bardziej interesujcy ni wszystkie jej rozwaania na temat partii. Niemniej jednak, dostrzega ona los partii bolszewickiej... Problem polega na tym, aby zrozumie, na czym dzi polega walka klas. I uwaam, e z tego punktu widzenia ukad jest inny. Wczoraj chodzio o strajk masowy. Dzi chodzioby raczej o walki toczone przez wielo (luttes multitudinaires) na poziomie globalnym. Niegdy zauwaao si zwizek midzy walkami oraz zrywami narodowowyzwoleczymi. Obecnie wszystko to stao si kompletnie nieaktualne! Dla przykadu: mam przyjaciela, ktry codziennie zlicza wszystkie rozruchy o charakterze pracowniczym lub proletariackim, jakie maj miejsce na caym wiecie. I jest to co niewyobraalnego... czy walki si rozrastaj? Zachodzi olbrzymi rozrost. Nie wiem, czy znasz histori siedemnastego wieku. By to czas rewolt, czas akerii. Istnieje wiele znakomitych ksiek o tych ruchach tworzcych si na podwalinach rodzcego si absolutnego pastwa narodowego. I dzi znajdujemy si w identycznej sytuacji, asystujc przy wyanianiu si czego od nowa. Bdzie to by moe multilateralizm albo multipolarno form pastwowych sprawujcych kontrol nad globem, jednak wszystko to w obliczu sprzeciwu (rsistance) i absolutnie pasjonujcych walk. Ot ta fizjologia walki klas aktualnie zmierza w stron samoorganizacji. Pomijam w tym momencie, jakie bd formy, dziki ktrym do tego dojdzie, lecz mam na uwadze na przykad Wochy, gdzie mamy do czynienia z czym bardzo interesujcym: widzi si powstawanie pewnych form organizacji zwizkowych czy terytorialnych, ktre s w czci spdzielniami... Wystpuje krzyowanie si form organizacyjnych rosncych w si i coraz bardziej aktywnych. I dlatego Ra Luksemburg moe nam suy za przewodniczk...
Dzi lewica jest na pustyni: nasze zwizki czuj si pozbawione zdolnoci do reprezentowania, a partie wydaj si bd archaicznymi machinami, bd elementami integralnie tworzcymi pastwo
84
Wedug mnie walka klas pozostaje jedynym kluczem interpretacyjnym, jakim dysponujemy, by zrozumie to, co si dzieje
...by na nowo opisa fizjologi walki klas. czyli to, co robia ona sama w swojej epoce? Wanie. Spjrz na ewolucj Chin: ponowne otwarcie rynku jest w duszej perspektywie nieuniknione. Wracaem do tego wiele razy ostatnimi laty i myl, e to, co tam si stanie, to sprawa wielkiej wagi. Dzi obchodzi nas to bezporednio, gdy dziaania podejmowane przez Chiczykw w czasie kryzysu ekonomicznego i finansowego przycigaj natychmiastowo nasz uwag. Walka klas jest na porzdku dziennym w Chinach i to w sposb bardzo ywotny. Rozwija si rwnolegle do ekspansji gospodarczej i dotyczy milionw, milionw osb, ktre stale pracuj i s zwalniane. Ten samonapdzajcy si dynamizm jest niewyobraalny. by okreli te walki dce do nowych form organizacyjnych, mwisz o wielociach (multitudes), szczeglnie w Imperium, napisanym wsplnie z michaelem Hardtem. Jakie formy oporu istniej dzi? czy mona jeszcze mwi w klasyczny sposb o centralnej sprzecznoci dialektycznej wewntrz systemu? Jak to wyglda z twojej perspektywy? Wedug mnie walka klas pozostaje jedynym kluczem interpretacyjnym, jakim dysponujemy, by zrozumie to, co si dzieje. Obecny kryzys jest jednym z najbardziej krzyczcych tego przejaww. Mamy klas dominujc, ktra zupenie stracia wiadomo swojej kruchoci, bowiem eby utrzyma spoeczn aprobat w warunkach konsumeryzmu, zezwolia na ow eksplozj sektora finansowego: kredyty typu subprime skadaj si na to zjawisko. Kredyty te ujawniy niezwykle silne parcie, ktre wywoao niestabilno, pniej za nastpio wykolejenie. W tej sytuacji nie mam pewnoci, jaka bdzie forma, ktr przyjmie opr ze strony klasy wyzyskiwanej. Jasne jest jednak, e istnieje absolutnie homogeniczny kontekst walk i e staj si one coraz bardziej znaczce. Oczywicie, w tym jednorodnym kontekcie walk rnice narodowe i terytorialne pozostaj nadal bardzo gbokie. Jednake spotyka si wiele podobiestw na poziomie da: na przykad we Woszech myl o syndykalistach z FIOM, federacji pracownikw przemysu metalurgicznego jak i w Grecji cele to paca minimalna, nowe sposoby zapobiegania bezrobociu... Rzeczywicie we Francji take to danie wychodzi na jaw, podnoszc kwesti pogbiajcego si rozdwiku midzy pacami a dochodami [przedsibiorcw].
Antonio Negri
85
Tak, to pierwszy i, jak si wydaje, niezbdny element, aby zwizki zawodowe weszy na drog do otwarcia si. Drugi to ponowne zjednoczenie ruchw spoecznych i zwizkowych. To niezmiernie wane i moe ujawnia si w postaci bardzo rozproszonej. To nie strajk generalny, lecz przynajmniej do pewnego stopnia chodzi o ponowne ukierunkowanie si na te cele. Powrt do problematyki strajku generalnego pojawia si istotnie w debacie publicznej. I to wanie si liczy. Przysuchujc si temu, co mwisz, jasno widz, jak bardzo kwestia strajku masowego rozwijana przez R luksemburg moga inspirowa krytyczn lewic wosk i w jaki sposb moe to odbi si echem i dzi. Przejdmy teraz do innego tematu: historii rewolucji niemieckiej 1918 roku i ruchu Spartakusa. czy by to dla ciebie rwnie punkt odniesienia? Zwaszcza zdrada popeniona przez socjaldemokracj. Ten historyczny dramat pozostaje trudny do pojcia. By rzecz wyjani, czytalimy wtedy za jednym zamachem z jednej strony Maxa Webera i Carla Schmitta, a z drugiej zajmowalimy si histori republiki weimarskiej, co byo jednym z wielkich toposw dla woskiej niebolszewickiej lewicy. Poziom kulturalny debat, jakie wwczas toczyy si we Woszech, by wyjtkowy. Studiowalimy histori midzywojennych Niemiec jako kryzys modelu demokratycznego, a wic rozpoznajc ryzyko, jakie cigna na siebie demokracja. Ksztat konstytucyjny republiki weimarskiej pozwoli Hitlerowi doj do wadzy. bya to wtedy rzecz zagadkowa... Bya to maszyna zdolna wytworzy nazizm przez Niemcw, tak samo jak inna podobna maszyna umoliwia stworzenie faszyzmu przez Wochw. Dzi wiadomo, e upadek demokracji nie by tylko sprawk wielkich bankw niemieckich, Rathenaua i wszystkich innych... Tak samo wyjanienie poprzez przegran w pierwszej wojnie wiatowej nie daje si utrzyma. Wszystkie te kwestie byy przedkadane na pierwszy plan, by przesoni ten koszmarny mechanizm walki antyrobotniczej faszyzm. Demokracja zrodzia autorytaryzm i faszyzm... Ra zmara zbyt wczenie, by to rozpozna. Chc przez to powiedzie, e problematyka leninowska staa si dla nas wwczas centralna.
86
Oto historia we wasnej osobie, ktra stawia problem w jzyku marksizmu realistycznego, na poziomie materialistycznej i machiavelliaskiej analizy historii. Naleaoby powiedzie, e Lenin mia racj, poniewa przewidzia, e demokracja wczesna bya... ...w pewnym sensie kolosem na glinianych nogach. u Ry luksemburg take mona znale to przewiadczenie o saboci demokracji w dobie imperializmu: ryzyko wojny, potniejca wadza wykonawcza, upadek parlamentaryzmu oraz bankructwo socjaldemokracji widoczne w uszczupleniu si jej funkcji do eksponowania konfliktw, a dokonujcej si z korzyci dla zespolenia si jej przywdcw z aparatem pastwowym, jak rwnie biurokratyzacja partii... Jeli chodzi o imperializm, to Ra Luksemburg pozostaje w najwyszym stopniu autork klasyczn. W najnowszej ksice, jak napisaem wsplnie z Michaelem Hardtem, przychylamy si do wyraonej w Akumulacji kapitau intuicji, jednoczenie odwracajc j. Ra Luksemburg postawia hipotez nadwykowoci (excdence) systemu kapitalistycznego, koniecznoci zewntrznego nadmiaru, owego otwarcia na rynek imperialistyczny. Nadwykowo przeciwstawiajca si rozwojowi, akumulacji kapitau oto zasadniczy aspekt, z ktrym nigdy si nie zgadzaem. Myl, e idea goszca, i imperializm strukturalnie wymaga zewntrza nie jest trafna, jako e imperializm zawsze przede wszystkim posiada wntrze i prbowa postpowa wanie tak, by nie pozostawia niczego na zewntrz. Oto, co dzieje si w obecnej fazie, w wiecie zunifikowanym wedug zasad zysku, a zarazem renty. Oto co skoczonego, gdzie nie ma wicej zewntrznoci. Dlatego wasnie nie trzeba interpretowa tej zewntrznoci jak zamierzamy zrobi, przywoujc R Luksemburg jako zalenej od nadwykowoci. czy moesz rozwin ten temat? Kiedy kapita zagarnia wszystko, sprzeczno nie dotyczy zewntrza, ale pochodzi z wntrza, gdy cao musi rozpozna sprzeczno w samej sobie. To jest nadwykowo pracy niematerialnej oraz kognitywnej, ktra staje si fundamentalna. Oto punkt widzenia na uwarunkowanie sprzecznoci. Nie tylko kapita pod postaci wiedzy jako taki, ale jako element hegemoniczny mechanizmu akumulacji w ogle. Nie wiem, czy wszystko rozumiem. odwracacie tez Ry luksemburg, by uczyni nadwykowo wewntrzn granic akumulacji kapitau?
Antonio Negri
87
Gdy przeczytasz ksik, zobaczysz rozwinicie tego argumentu. Dla nas decydujce jest to, e analiza formy pastwa narodowego, kapitalistycznego, takiego, jakie znalimy, nie przydaje si dzi do wyjanienia polityk kapitalistycznych, mianowicie organizacji rynku pracy, represji obecnej na gruncie walk klasowych, pewnej organizacji rozwoju itd. Bo w rzeczywistoci wymiary pastwa narodowego s niezdolne do zaradzenia tym problemom; koniec zimnej wojny definitywnie wyznaczy przejcie, ktre okoo 1968 roku byo faktycznie ju zdefiniowane: niemono mylenia pastwa w perspektywie pastwa narodowego. Istnieje nowa kategoria pozwalajca zastanawia si nad globalizacj w ujciu politycznym, a nie tylko ekonomicznym, biorcym pod uwag rynek wiatowy. Mamy odtd do czynienia z wymiarem politycznym pod postaci Imperium. To nowa, odmienna organizacja wiata, w zwizku z ktr sposoby problematyzacji zasadzajce si na idei ekspansji pastwa narodowego a ktrej ostatni postaci bya potga amerykaska nie s ju rzeczywicie operatywne. Trzeba zatem zacz myle poczwszy od tego punktu widzenia. Poza tym chcielimy take wyrazi przekonanie, e nie da si duej utrzymywa tradycyjnego pojcia walki robotniczej i e trzeba byo znale co innego, co wyjaniaoby dzisiejsze walki klasowe. Stwierdzilimy, e klasa wyzyskiwana, wytwrca wartoci, jest odtd wieloci (multitude). To koncepcja klasy (pozostajca do dopracowania), ktra pozwala wyj poza koncepcj gospodarki narodowej, co byo tematem klasycznej ekonomii politycznej, poczwszy od siedemnastego wieku, kiedy ta dziedzina si uksztatowaa. yjemy w spoeczestwie, gdzie istniej fabryki, jak i praca fizyczna istnieje na danym terytorium; z ilociowego punktu widzenia panuje cigy wzrost. Jednak proces rewaloryzacji ten, w obrbie ktrego wytwarza si zysk, bogactwo, a zatem wyzysk odbywa si na kompletnie odmiennych poziomach. Dialektyczny zwizek midzy imperium a wieloci... Tak, ale trzeba wiedzie, co rozumie si przez dialektyk. Jeli chce si mwi o antagonizmie, to oczywicie najbardziej podstawowy antagonizm istnieje midzy wyzyskiwaczami i wyzyskiwanymi. Lecz nie ma ju wicej mowy o dialektyce w sensie postpu zmierzajcego do celu ostatecznego, w sensie Heglowskim... ...jakby chodzio o linearne czy teleologiczne prawo rozwoju, ewolucji albo dojrzewania procesu historycznego...
Istnieje nowa kategoria pozwalajca zastanawia si nad globalizacj w ujciu politycznym, a nie tylko ekonomicznym, biorcym pod uwag rynek wiatowy. Mamy odtd do czynienia z wymiarem politycznym pod postaci Imperium.
88
Sdz, e po Althusserze nie mona duej mwi o dialektyce. Tak samo dialektyka Marksowska, silnie zabarwiona Heglowskim progresywizmem, jest skoczona. Tutaj oto znajdujemy pojcie nadwykowoci. Nie ma ju wicej tego wymiaru linearnego, niemniej jednak istnieje owa nadwykowo, ktra jest pozytywna i przed ktr otwieraj si dwie moliwe drogi rozwoju: jedna prowadzi do organizacji i autonomii, druga do wyzysku i wywaszczenia. To midzy tymi dwiema drogami rozwoju sytuuje si obecnie walka klas. przeoy Rafa Zawisza
Antonio Negri
89
David muhlmann (ur. 1974) francuski socjolog i psychoanalityk, autor ksiek Les tapes de la pense psychanalytique (2007) oraz Rconcilier marxisme et dmocratie (2010). Antonio Negri (ur. 1933) woski filozof i dziaacz polityczny, wykada m.in. na Uniwersytecie w Padwie, cole Normale Suprieure w Paryu oraz Universit de Paris VIII. W latach szedziesitych i siedemdziesitych bra czynny udzia w dziaaniach na rzecz woskiego ruchu robotniczego (jako wspzaoyciel Potere Operaio i Autonomia Operaia Organizzata). W roku 1979 roku zosta osadzony w wizieniu jako podejrzany o wspudzia w porwaniu i zamordowaniu przez Czerwone Brygady premiera Woch, Aldo Moro. W roku 1983 opuci wizienie dziki mandatowi poselskiemu i wkrtce zbieg do Francji. Po powrocie do Woch, w latach 1997-2003 dokoczy odbywanie skrconej kary. Autor m.in. Marx oltre Marx : quaderno di lavoro sui Grundrisse (1979), Les Nouveaux espaces de libert (1985, wsplnie z Flixem Guattarim), Il lavoro di Giobbe: il famoso testo biblico come parabola del lavoro umano (1990), Powrt. Alfabet biopolityczny (2002, polskie wydanie 2006, rozmowa z Anne Dufourmentelle), Goodbye Mr Socialism (2006, polskie wydanie 2008, rozmowa z Raf Vavolim Scelsim), In Praise of the Common (2009, razem z Cesarem Casarino) oraz czterech ksiek napisanych wsplnie z Michaelem Hardtem: Labor of Dionysus: a Critique of the State-form (1994), Imperium (2000, polskie wydanie 2005), Multitude: War and Democracy in the Age of Empire (2004), Commonwealth (2009, polskie wydanie 2012) Dane adresowe autora: Antonio Negri Universit Paris-VIII Vincennes-Saint Denis 2 rue de la Libert 93526 Saint-Denis, France e-mail: a.negri@free.fr cytowanie: A. Negri, Luksemburgizm by nasz filozofi, Praktyka Teoretyczna nr 6/2012, http://www.praktykateoretyczna.pl/PT_nr6_2012_Roza_Luksemburg/08.Negri.pdf (dostp dzie miesic rok)
miedzy kulturami
Rory Castle
You alone will make our familys name famous

Rosa Luxemburg, Her Family and the Origins of her Polish-Jewish Identity*
The article explores Rosa Luxemburgs background, youth and family and their influence on her Polish and Jewish identities, as well as on her views on the Polish and Jewish Questions. It examines the views of Luxemburgs father and grandfather, as well as other relatives, in order to understand the origins of her own ideas about Jewish assimilation, Polish nationalism and other subjects. Addressing the lack of scholarship on this subject by Luxemburgs biographers, the article uses recent studies, newly available archival material and extensive interviews with members of the Luxemburg family to offer a new interpretation of the origins of Rosa Luxemburgs Polish-Jewish identity.
Key Words: Rosa Luxemburg, Family, Jewish Identity, Polish Identity, Zamo, Warsaw
I am grateful to Mr Nicholas E. Luxemburg, Ms. Marie-Louise Luxemburg, Mr Nicholas Luxemburg, Ms. Marina Liuksemburg and Mrs Elena Elsahev for their assistance in the research for this article. I am grateful to Mrs Olga Dyer for translations from Russian.
94
In a recent review, a leading historian of Poland has argued that the letters of Rosa Luxemburg reveal that the argument about Polish independence was as much or more political, even personal, than it was economic and ideological.1 While Luxemburg is remembered in Germany and elsewhere for her contribution to Marxist thought and for her role in the failed Spartacist Rising of 1919, she is remembered by Poles primarily as a proto-Communist, whose stubborn opposition to Polish independence has earned her a reputation as a national traitor.2 One obvious consequence of her unpopularity in Poland is that Luxemburgs work in the Polish socialist movement has received relatively little attention when compared to her work in Germany.3 A second consequence, which is the focus of this study, is that biographical studies of Luxemburg have paid little attention to her early life, family and continuing connections with Poland after her emigration in 1889, at the age of eighteen. Rosa Luxemburgs background has always been obscure. She was herself extremely reluctant to discuss her childhood, family or personal life and fiercely protected her privacy. Only her family and a privileged few were able to penetrate her defences, and they were not always willing
1 Timothy Snyder, Love and Death: Review of The Letters of Rosa Luxemburg, in The New Republic, 9 June 2011. Note: Although there are several spellings of the surname, I have used Luxemburg throughout except when quoting directly from a source. Rosas family tended to use Luxenburg, but also Luksenburg and other spellings, depending on the time and place. Contrary to the claims of some biographers, Rosas use of Luxemburg was not an attempt to Germanize her name. In fact, the family probably moved to Poland from Germany in the eighteenth century and used the ks spelling when necessary because the Polish alphabet does not have a letter x. Rosas nephew Kazimierz struggled with the Lithuanian authorities to keep the Luxemburg spelling and questioned why his aunts works were published in Poland under the name Luksemburg. See Holger Pollit, Pan Kazimierz aus Vilnius [Sir Kazimierz of Vilnius] in Des Blttchens 12. Jahrgang, XII, Berlin, 28 September 2009, Heft 20. For the accusation of Germanization, see Elbieta Ettinger, Rosa Luxemburg; A Life (London & New York: Pandora, 1988), 42. 2 The Communist authorities in Poland tended to blame Luxemburgs opposition to Polish statehood on her Jewishness. This view is criticised in A. Walicki, Rosa Luxemburg and the Question of Nationalism in Polish Marxism, 1893- 1914 in The Slavonic and East European Review, vol. 61, no. 4, October 1983, 571. 3 An exception to this is the work on Luxemburg and Leo Jogiches over several decades by Professor Feliks Tych, formerly of the Institute for Party History in Warsaw and now a scholar at Polands Jewish Historical Institute (IH), who has edited collections of Luxemburgs works and letters.
Rory Castle
95
or able to share this information after Luxemburgs murder at the hands of right-wing soldiers in January 1919. From the 1920s onwards, her biographers have only been able to provide a brief description of her childhood and family, or to indulge in speculation. Rosa Luxemburgs family, who attended her funeral in Berlin in 1919, suffered because of her political activities, both during her lifetime and after her death.4 As a result, her siblings were careful about what information they shared and with whom. Her brother Jzef acted as arbiter of the family history and spoke only to Luise Kautsky, a close friend of Rosas who was well acquainted with her family.5 The Second World War brought tragedy and suffering to the Luxemburg family, as well as to many of Rosas friends, including Kautsky.6 After 1945, most of Luxemburgs surviving relatives were living under Communist regimes in Poland or the Soviet Union, where interest in Rosa Luxemburg was not enco-
4 Rosas brother Dr. Jzef Luxenburg and his son Kazimierz attended the funeral. Her brother Maksymilian may also have attended. See interview with Kazimierz Luxemburg: Maja Narbutt, Jeszcze jedno ycie Czerwonej Ry in Kurier Wileski [Vilnius Courier], 21 August 2009. The family suffered arrest, house searches and constant suspicion because of their association with Rosa. If anything, this increased after her death, when she became known worldwide. 5 Although Paul Frlich did speak to or possibly meet Jzef, it was regarding his sisters literary estate and there is no evidence that they discussed anything else. See Paul Frlich, Rosa Luxemburg (London: Victor Gollancz, 1940) When Rosa was in prison in Warsaw in 1906, her family were in contact with Luise Kautsky and she probably met them in Berlin. After Rosas murder, Kautsky interviewed her siblings for her biography and remained in contact with Jzef until his death. See Luise Kautsky, Rosa Luxemburg; Ein Gedenkbuch (Berlin: E. Laubsche Verlagsbuchhandlung G. m. b. H, 1929) and Luise Kautsky, Introduction to Rosa Luxemburg, Louis P. Lochner (trans.), Letters to Karl and Luise Kautsky (New York: Gordon Press, 1975). 6 Luise Kautsky (1864- 1944) died at Auschwitz. Many members of the Luxemburg family died in concentration camps or were executed as members of the Polish Resistance during the Nazi occupation. Her nephew Dr. Jerzy Luxemburg was executed by the Soviets in the Katy Massacre in 1940 and after 1945 many members of the family were exiled to Siberia as members of the bourgeoisie. Rosas great niece Irene Borde has said that the surname Luxemburg disadvantaged us in the Soviet Union because of Rosas anti-Soviet style Communism. For a report of the interview in English see Jlem woman could help solve Rosa Luxemburg mystery in Haaretz, 20 July 2009 and for the original see Wendelin Gabrysch Mit einer Locke von Grossnichte Irene Borde (79): Wird das Rtsel um die Leiche von Rosa Luxemburg gelst? [With a lock of hair from her great-niece Irene Borde (79): is the mystery surrounding the corpse of Rosa Luxemburg solved?] in Bild am Sonntag, 19 July 2009.
96
uraged and association with her name was dangerous.7 The result was a lack of understanding of Luxemburgs youth, background and family. Since the 1980s, a resurgence of interest in Rosa Luxemburg in the West has been accompanied by new interpretations of many aspects of her thought, as well as new biographical information. So far however, only one study has produced significant research on Luxemburgs family.8 The image of Luxemburgs background and family put forward by previous biographers can now be challenged with newly available archival sources, with new secondary literature and, crucially, with the generous assistance of Rosa Luxemburgs surviving relatives. This allows for a more accurate picture of Rosas family, in particular her father and grandfather, and for an exploration of how they helped to shape her identity and views.
Part One: Abraham

Rosas grandfather Abraham Luxemburg was a successful businessman with transnational connections, a supporter of the Jewish Enlightenment and a great believer in education. Married three times and a father of ten children, Abraham is believed to have set the Luxemburgs on the road to assimilation, breaking with Orthodox Judaism in favour of modernity and reform. Despite the Luxemburg familys strong association with Zamo it is not clear that Rosas grandfather was actually born in the city. In fact, he probably moved there from Warsaw in 1828 when he married Rosas grandmother, Chana (Anna) Szlam. Little is known about his parents
7 Elbieta Ettinger interviewed Rosas niece Halina Luxemburg-Wickowska in the late 1970s in Warsaw and Annelies Laschitza interviwed Rosas nephew Kazimierz Luxemburg in the 1980s. Apart from this, there was no contact between biographers and the family after 1945. See Ettinger, Rosa Luxemburg; A Life, 274 and Annelies Laschitza, In Lebensrausch, Trotz Alledem: Rosa Luxemburg; Eine Biographie (Berlin: Aufbau Verlag, 1996), 632. 8 The study is Jack Jacobs A Familial Resemblance: Rosa Luxemburg, Polish Maskilim, and the Origins of Her Perspecive in Jack Jacobs, On Socialists and the Jewish Question After Marx (New York: New York University, 1992) Prior to this, the last important contribution was Ettingers Rosa Luxemburg; A Life (London: Harrap, 1979). The later paperback edition included an appendix with 29 letters from Rosas father and siblings from the period 1897- 1901, which were preserved by Luxemburgs secretary Mathilde Jacob and are now held in the Hoover Institute on War, Revolution and Peace in California. See Ettinger, Rosa Luxemburg; A Life (London & New York: Pandora, 1988).
Rory Castle
97
(Rosas great-grandparents) Elisza (Elijah) and Szayndla Luxemburg, but the evidence suggests that they lived in Warsaw. 9 In the 1820s, Warsaw was recovering from the partitions of Poland (1772, 1793 and 1795) and the Napoleonic Wars, which saw the city (and the rest of Poland) fought over and occupied by the French, Prussians, Austrians and Russians. After a brief resurrection of independence under the Duchy of Warsaw (1807- 15), the city, along with most of the former Polish-Lithuanian Commonwealth, became part of the Russian Empire, in which it remained until 1918. Under Russian occupation, Polish Jews suffered greatly as a result of official anti-Semitism, which restricted their rights concerning trade, residency and education. Like Warsaw, the small city of Zamo fell under Russian control in 1809. The city, which was built and dominated by the powerful Zamoyski family, was known for its Renaissance architecture, important trade links and rich cultural life. As in the rest of Poland, the Jewish community in Zamo suffered under Russian rule, yet they were able to maintain and develop a thriving cultural and religious life, giving the city a disproportionately important role in Polish-Jewish culture.10 It was in this atmosphere of repression and resilience that Abraham Luxemburg built a successful timber business, based in Zamo and Warsaw but with links as far away as Danzig, Leipzig, Berlin and Hamburg.11 From humble origins, he became wealthy and used his money to provide his sons with an education, sending them to commercial schools in Berlin and Bromberg (Bydgoszcz), across the border in the German Empire.12 Business was not Abrahams only concern though and he played an active role in the developing Haskalah (Jewish Enlightenment) move9 A Szendla Luxemburg is listed as a silk dealer in Warsaw in 1826. See Przewodnik Warszawski- Le Guide de Varsovie [Warsaw Directory] (Warsaw: nak. i drukiem N. Glcksberga, 1826) and Abrahams marriage certificate lists him as living in Warsaw. 10 Zamos Jewish population was quite small, making its influence even more impressive. In 1827, there were just 2,874 Jews in the city, compared to 2,540 Christians (mostly Poles, but also Greeks and others). See The Jewish Population of Zamosc in The YIVO Encyclopaedia of Jews in Eastern Europe at: http://www.yivoencyclopedia.org/article.aspx/Zamosc Retrieved 09.07.12 11 See Frlich, Rosa Luxemburg, 14; Luise Kautsky, Rosa Luxemburg; Ein Gedenkbuch, 22- 23; Y. Zudiker [I. Tsudiker], The She-Eagle that Flew Out of Zamo in M. W. Bernstein (ed.) and J. S. Berger (trans.), Pinkas Zamosc- The Zamo memorial book: a memorial book of a center of Jewish life destroyed by the Nazis: published at the fifteenth anniversary (1942- 1957) after the first slaughter of the Jews of Zamo (Mahwah, New Jersey, 2004), 255- 65. 12 Kautsky, Rosa Luxemburg; Ein Gedenkbuch, 22- 23.
The Jewish community in Zamo suffered under Russian rule, yet they were able to maintain and develop a thriving cultural and religious life, giving the city a disproportionately important role in Polish-Jewish culture
98
ment in Zamo, supporting cultural, educational and charitable efforts. He was one of a circle of Maskilim (supporters of the Haskalah) in the city whose number included Yehoshua Margolis (1805- 77), Aleksander Tsederbaum (1816- 93), Aryeh Leib Kinderfreud (1798- 1837) and Solomon Ettinger (1802- 56). Ever since Israel ben Moses ha-Levi Zamo (c. 1700- 72), teacher of the great Moses Mendelsohn, had studied in the city, Zamo had gained a reputation as a centre of enlightened Jewish learning. By the 1830s, the city was entering its golden age of the Haskalah, with Abraham Luxemburg one of its avid supporters. In 1840, he was listed as a financial contributor to a Maskilic novel by Feivel Schiffer entitled Hazrot ha-Shir [Courts of Song].Several sources from Zamo mention Abraham as a prominent figure in the citys Maskilic group. The Polish-Jewish historian Yaakov Shatzky wrote of Abraham in his work on the Haskalah in Zamo, describing him as a merchant who dealt in forest products, had 14 children and was an enlightened man who often appeared in the printed lists of exponents of the one-time Hebrew books of the Haskala.13 While Abrahams involvement in Jewish life in Zamo is certain, his views on Polish nationalism are less clear. When the November Rising against Russian rule began in 1830, Abraham was a young newlywed with a pregnant wife. There is no documentation of his personal involvement in the events in Zamo, but it is clear that the citys Maskilim, with whom he was associated, supported the insurrection. The Rising became a full-scale war between the rebellious Poles and the Imperial Russian army and, as in other cities, the Jews in Zamo played an active role in the revolt by joining with the Christians to form a city guard.14 The Maskilim were particularly keen to demonstrate their assimilation and loyalty to Poland and Yehoshua Margolis, with whom Abraham was closely linked, joined the guard.15 Denied assistance from the west and vastly outnumbered, the Polish forces eventually succumbed to defeat in October 1831, after almost a year of heavy fighting. Like other Polish cities, Zamo was put under siege by the Russians and endured both hunger and a cholera epidemic
13 Shatzky included the Luxembourgs, (Mottel, Abraham & Edouard) as among the leading Maskilim in Zamo. Mottel was a brother of either Abraham or Edward. Shatzky, The Haskala in Zamo in Pinkas Zamo, 127 and Yaakov Shatzky, The Zamosc Against the Zamosc Jews in 1870 and Illuminations from the Memoirs of Peretz in Pinkas Zamo, 115. 14 Shatzky notes that in Zamo, unlike in Warsaw, there was no question of whether or not Jews should be allowed to join the city guard. Shatzky, The Haskala in Zamo in Pinkas Zamo, 120. 15 Ibid., 128.
Rory Castle
99
and, when the city finally surrendered, the wealthiest Jewish families (possibly including the Luxemburgs) fled to Warsaw to escape the inevitable pogrom. The Russians destroyed and laid to waste the Jewish quarter and gravestones in the Jewish cemetery were pulled down by desperate Polish defenders.16 One small consolation for the Zamo Jews was that, unlike elsewhere, their Christian neighbours ignored the attempts of the Russians to incite them into anti-Semitic attacks.17 Whatever Abrahams personal role in the November Rising, it seems likely that he shared the views of Margolis and his fellow Maskilim. Many assimilated Jewish families were enthusiastic in their support for the Rising, out of a desire to demonstrate their loyalty to Poland and because of resentment of anti-Semitic Russian rule. Like other assimilated Jews, Abraham spoke both Polish and Yiddish, ensuring that his children did the same. The Polish language was crucial for assimilation and it was one of the fundamental aims of the Haskalah to teach Jews the language of their Christian neighbours. In the relative calm following the 1830- 31 Rising, Abraham and Chana Luxemburg raised eight children, including Rosas father Edward (born in 1830), before Chanas premature death in 1848.18 Abraham then married for a second time to Amalia Lewinsztajn (Lwenstein), a daughter of the Rabbi of Meseritz (Midzyrzec Podlaski), with whom he had two children before she too died, in 1861. A year after Amalias death, Abraham married her younger sister Golda Lwenstein and appears to have left Zamo. The wedding was held in Meseritz and Abraham sold his house in Zamo at 54 Ogrodowa Street (now 7a Tadeusza Kociuszki Street) to his son Edward in 1862.19 However, Golda died after just one year of marriage, widowing Abraham for a third time, and he probably spent the rest of his life in Warsaw. According to the family, he died in the 1870s or 1880s in Berlin.20 Rosas grandfather was a prominent figure in the Jewish community of Zamo, who used his business success to raise his familys status in
16 Aleksandr Tsederbaum, Article by Erez (Alexander Zederbaum) in Kol Mevaser, 1869, PP. 47, 48, & 50 in Pinkas Zamo, 131. 17 See Shatzky, The Haskala in Zamoscin Pinkas Zamo, 120. 18 His children were Edward (Eliasz) (b. 1830), Leyba Ber (b. 1833), Max (Aron Mordko) (1836- 1906), Maier (b. 1838), Tema (b. 1842), Leonora (Laja) (1842- 70) and Juljan (Joel) (1844- 1906). 19 See Ewa Lorentz, Dom Ry Luxemburg w Zamociu; Prawda i mit [Rosa Luxemburgs House in Zamosc: Truth and Myth] in Archiwum Zamojski, 2003, 17- 22. 20 Kautsky, Rosa Luxemburg; Ein Gedenkbuch, 22- 23.
100
their society and to support the reform of Jewish religion and life. Breaking away from orthodox Jewish life, Abraham encouraged his children to consider themselves Poles, to use the Polish language and, in the phrase of his great-grandson, to regard the achievements of Polish culture as their own.21 Many of Luxemburgs biographers have written that her grandfathers assimilation meant that the family had little or no part in Jewish life in Zamo.22 In fact, Abraham and his fellow assimilationists played an immensely important role in Jewish life in the city. Whilst standing apart from the orthodox, they united with them against the Hasidim and or in defence against anti-Semitism. Unlike in other places, the Maskilim in Zamo did not break away from mainstream Jewish life and continued to worship in the citys only Synagogue and to use the study house and other communal facilities.23 Abraham Luxemburg was a wealthy businessman and member of the Haskalah circle, but remained firmly part of the Jewish community. He was an important enough figure in the city for the famous Jewish writer and Zamoher, Isaac Leib Peretz, to write of him in his memoirs as one of the richest men in Zamo, highly assimilated and an Enlightener.24 Abrahams ideas about assimilation and commitment to the Polish nation, language and culture were reflected in the lives of his son Edward and granddaughter Rosa Luxemburg.
Part Two: Edward

Rosas father Edward Luxemburg was born in Zamo on 17 December 1830, two months in to the November Rising. His parents Abraham and Chana gave him the Polish name Edward and the Hebrew name Elisha (Elijah) after his grandfather, which he later altered to Eliasz.25
21 Kazimierz Luxemburg, biographical sketch of Jerzy Edward Luxemburg (unpublished), translated by Mrs. Olga Dyer. 22 J. P. Nettl, Rosa Luxemburg (Oxford: Oxford University Press, 1966), vol. 1, 51- 52. 23 Shatzky, The Haskala in Zamo, in Pinkas Zamo, 123. 24 Isaac Leib Peretz (1852 Zamo 1915 Warsaw) is considered one of the greatest Yiddish writers. Although a Maskil, Peretz had great respect for all Jews, including Hasidim and was an incredibly popular writer during his lifetime. See I. L. Peretz, My Memoirs cited in Paul Kreingold, I. L. Peretz, Father of the Yiddish Renaissance in Fidelio, vol. XII, no. 2, Summer 2003. 25 Although Rosas father is generally referred to as Eliasz in secondary literature, I have used Edward. This is based on the belief that this was the name
Rory Castle
101
As described above, Edward was raised in an enlightened home, in which the family spoke both Polish and Yiddish. He was the eldest of ten (including two half-siblings) and the heir to the family timber business. Thanks to his fathers commercial success, Edward was able to receive a good education at schools in Bromberg and Berlin, and it is likely that he was in Germany at the time of the 1848 Revolutions. His mother Chana (Anna) died when Edward was eighteen and it was through his step-mother Amalia that Edward met his future wife, her younger sister Lina Lwenstein. Lina and Amalia were the daughters of the Rabbi of Meseritz, Isaac Oser Lwenstein and their brother was the reform Rabbi of Lemberg (Lwow) Bernhard Lwenstein (1821- 89).26 Edward and Lina married around 1853 and lived in Zamo, where Edward worked with his father. Rosa Luxemburgs biographers have asserted that her family had no connections with the Jewish community in Zamo because of their supposed assimilation.27 It has been claimed that Edward did not have any special relationship to his Jewishness or to Jews, took little or no part in the Jewish community and did not lead a consciously Jewish life.28 Edward was in fact, just like his father, a leading member of the
commonly used by Edward himself as well as by his relatives. It is the name on his gravestone, the name used on official and commercial documents and the name given by his children on official documents, both during his lifetime and later. His name is Edward in the Okhrana report filed after Rosas arrest in Warsaw during the 1905 Revolution. See Nettl, vol. 1, 52, footnote 2. His gravestone list Edward as dying at the age of 72, which would have made his birth year 1828. The official birth record however gives his birth year as 1830. We know Eliaszs birthday from one of Rosa Luxemburgs letters. Rosa Luxemburg to Leo Jogiches, 22 December 1898. Rosa Luxemburg, Gesammelte Briefe, Band 1 ([East] Berlin: Institut fr Marxismus-Leninismus deim ZK der SED, Dietz Verlag, 1982), 233. 26 Although Luise Kautsky mentioned that Linas brother Bernhard was a Rabbi in her Gedenkbuch, later biographers did not conduct much research on him. Nettl wrote merely that [Linas] brother was said to have been a Rabbi Nettl, Rosa Luxemburg, vol. 1, 53. Later, Ettinger wrote that as adults the brother and sister [Bernard and Lina] maintained no contact, perhaps an indication that Linas family disapproved of her marriage outside the Orthodox faith. See Ettinger, Rosa Luxemburg; A Life (1987), 5. In fact, Bernhard Lwenstein was a well-known reform Rabbi and leader of the Lemberg community. He and Rosas mother remained in contact and there was no break from her family. 27 Ettinger, Rosa Luxemburg; A Life, 1. 28 Rosa Luxembourgs father, Edouard Luxembourg, was an enlightened, assimilated Jew who did not have any special relationship to his Jewishness. The family were assimilated and at most, they thought of themselves as Poles of the Mosaic faith because they did not have any relationship to Jews, despite the fact
102
reformist Jewish community in the city. He was religious and raised his family to be so. An indication of the familys views is that Edward studied at the Warsaw Rabbinical School, which was established by Maskilim to provide Jewish boys with a secular, modern education.29 A modern historian describes the school as committed to breaking down the barriers of Poles and Jews and rejecting the notion that Jewry was a nation. Its staff and students had strong emotional ties to the Polish language, and disdained both the Yiddish language and East European Jewish mannerisms. This description fits not only Edward Luxemburg, but also his father Abraham, who sent him to the school, and his daughter Rosa.30 The education which Edward received in Warsaw echoed his fathers beliefs and values, and Edward in turn passed these down to this own children; Anna (Chana) (1854-1925), Mikolaj (Nathan) (7.7.1855-23.3.1940), Maksymilian (7.4.1860-5.4.1943), Jzef (29.10.1866-3.6.1934), and Rozalia (5.3.1871-15.1.1919). Following in his fathers footsteps, Edward engaged in cultural and educational work, particularly in attempts to provide Polish-language education to Jewish children and to reform aspects of Jewish religion, traditions and customs. During the 1850s and 1860s, the Haskalah continued to thrive in Zamo, which remained its second most important centre in Poland, after Warsaw. Families like the Luxemburgs and Margolises considered themselves enlightened, spoke Polish and German as well as Yiddish and had conthat they came from such a genuinely Jewish ambience Tsudiker, The She-Eagle that Flew Out of Zamo in Pinkas Zamo, 255- 64; the Luxemburg family had little or no part in this [Jewish] life. They had already become assimilated in the time of Rosas grandfather and did not lead a consciously Jewish life Nettl, Rosa Luxemburg, vol 1, 51. The views expressed by Luxemburgs biographers are echoed in shorter studies. For example, Her family exemplified the cosmopolitan cultured attitudes of enlightened Jewry; they had no ties to the strong and cultured Jewish community S. E. Bronner, Rosa Luxemburg; A Revolutionary for our Times (London: Pluto Press, 1981), 13 and they took no active interest in Jewish affairs Robert Wistrich, Rosa Luxemburg, Polish Socialism, and the Bund in Robert Wistrich, Laboratory for World Destruction: Germans and Jews in Central Europe (USA: University of Nebraska Press, 2007), 99. 29 Edward Luksemburg is listed as a former student in Jakob R. Synagogi postpowe w Warszawie. (Z Moich wspomnie). In Izraelita (1906), 74, whilst another list has an Eliasz Luxemburg but not Edward. It seems highly likely both sources refer to Rosa Luxemburgs father. See Jacobs, A Familial Resemblance, 198, 72- 73. Tsudiker also writes that Rosas father studied at the Teachers Seminary in Warsaw. Tsudiker, The She-Eagle that Flew Out of Zamo in Pinkas Zamo, 257. 30 Regarding Judaism, they continued to accept certain Jewish religious tenets as valid, but they believed that Jews ought to practice a modernized form of the Jewish religion. Jacobs, A Familial Resemblance, 72.
Rory Castle
103
tacts with like-minded people around Poland, and in Austria and Germany. In Zamo, the reformers prayed alongside the orthodox in the Synagogue and studied with them in the study house, although the latter referred to them somewhat disparagingly as Germans.31 Edward supported the establishment of the Polish-Jewish newspaper Jutrzenka (Morning Star) in 1860, which dealt with local issues, but also questions of Jewish education, economics and general reforms in Jewish life.32 It was the organ of the Polish Maskilim, supported by the leading figures of the movement in both Warsaw and Zamoc, including Yehoshua Margolis, Ephraim Fischelsohn, Josef Altberg and Y. Korngold. The papers editor, Daniel Neufeld (1814- 74), had to carefully navigate Tsarist censorship.33 In 1861, Edward was listed in Jutrzenka alongside two other prominent Jews for his charitable efforts: [T]his year, when news came about the expenditure on the part of the Warsaw (Jewish) residents of the amount of 9,200 gulden for Christians, the gentlemen: Y. Korngold, Max Kinderfreud and E. Luxembourg collected several hundred gulden in a matter of a few hours from the local (Jewish) residents, and distributed it among the needy Christians.34 Although usually described as a timber merchant, Edward Luxemburg is recorded in 1862 as a provider of military supplies and trader with business interests in both Zamo and Warsaw.35 It was through this apparently new line of trade that Edward seems to have made a contribution to the January Rising of 1863 against Russian rule. According to Rosas nephew, Edward was asked by Count Zamoyski to take part in the preparation of the insurrection of 1863 against the Polish occupants (Austria, Germany and Russia) by transporting weapons for the insurrection from Sweden to one of the ports in Lithuania.36 The circle of Maskilim who Edward was close to had been
31 See Shatkzy, The Haskala in Zamo in Pinkas Zamo, 121; Extract from Erez (Alexander Zederbaum) in Kol Mevaser (1869) in Pinkas Zamo, 131 and Y. Altberg, The History of the Jewish Community of Zamo in Jutrzenka, no. 20 (Warsaw, 15 November 1861) in Pinkas Zamo, 165. 32 Shatkzy, The Haskala in Zamo, in Pinkas Zamosc, 121. 33 Ibid., 121. 34 Ibid., 121 and Y. Altberg, The History of the Jewish Community of Zamo in Jutrzenka, no. 20 (Warsaw, 15 November 1861) in Pinkas Zamo, 168. 35 See Lorentz, Dom Ry Luxemburg w Zamociu; Prawda I mit, 2003, 17-22. 36 Kazimierz Luxemburg, biographical sketch of Jerzy Edward Luxemburg and Narbutt, Jeszcze jedno ycie Czerwonej Ry, 21 August 2009.
104
As in 1830, the superior might of the Russian army overwhelmed the Poles and their defeat brought repression involving the destruction of the last remnants of Polish autonomy and imposition of Russification policies
asserting their Polish-Jewish identity in Jutrzenka and saw the January Rising as a golden opportunity, both to demonstrate their loyalty to Poland and to throw off the repressive Tsarist regime and its accompanying anti-Semitic restrictions. The traditional view of the January Rising as a time when both Christians and Jews in Poland came together is borne out by events in Zamo. One source describes how the Luxemburg family organised the collection of money for the Christian poor at the time of the Rising, whilst Yehoshua Margolis and Josef Altberg, took part in the Jewish delegation that went to a Polish patriotic demonstration in a demonstration of brotherhood.37 I. L. Peretz, then a boy of eleven, described how the Jews of Zamo (and not only the Maskilim) considered themselves ardent Poles and that during the Rising recited verses from the Psalms for the success of the Second Revolution.38 As in 1830, the superior might of the Russian army overwhelmed the Poles and their defeat brought repression involving not only the destruction of the last remnants of Polish autonomy and imposition of Russification policies, but the arrest, deportation and exile of tens of thousands of Poles. In Zamo, the citys fortress was turned into a political prison, with the Jews organising a committee to help the prisoners. Jutrzenka was banned and its editor Daniel Neufeld sent to Siberia.39 One of Yehoshua Margoliss sons, who played a role in the Rising, vanished immediately after the 1863 rebellion.40 Like Neufeld, Margolis and countless others, Rosas father was a target of the Tsarist police and was forced into hiding, leaving Zamo for Warsaw. His wife Lina and three children Anna, Mikolaj and Maksymilian, remained behind and their father was apparently unable to return to them until 1867 or 1868.41 It is likely that this, more than the reasons usually given by Luxemburgs biographers, was a primary reason for the familys move to Warsaw in 1873.42
37 Shatzky, The Haskala in Zamo in Pinkas Zamo, 128. 38 I. L. Peretz, quoted in Shatzky, The Haskala in Zamo in Pinkas Zamo, 121- 22. 39 Yaakov Shatzky Zamo Nearly a Century Ago (Two Documents) in Pinkas Zamosc, 163. 40 Shatzky, The Haskala in Zamo in Pinkas Zamo, 127. 41 Apparently he was only able to return after an amnesty. Personal conversation with Ms. Marie-Louise Luxemburg, 2012. See also Kazimerz Luxemburg, Kazimierz Luxemburg, biographical sketch of Jerzy Edward Luxemburg and Narbutt, Jeszcze jedno ycie Czerwonej Ry. 42 This view is expressed in Kazimierz Luxemburg, biographical sketch of Jerzy Edward Luxemburg and Narbutt, Jeszcze jedno ycie Czerwonej Ry.
Rory Castle
105
After the Rising, various Warsaw directories show that Edward owned or rented many properties in the city, most of which were on or around Grzybowska Street in the Jewish quarter. Business was not good for Edward in the late 1860s and 1870s and he moved premises frequently. He was at 151 witojerska Street and 45 Grzybowska Street in 1869, then at 4 Graniczna Street and as a trader at 6 Twarda Street in 1870.43 That year, Edward sold the family home at 45 Ogrodowa Street in Zamo (today 7a Tadeusza Kociuszki Street), keeping on a small apartment within the house were Lina gave birth to Rosa the following year and remained until 1873, when they joined Edward at 16 Zlota Street in Warsaw, near to his commercial properties.44 In 1876, Edward is listed at 25 Grzybowska Street and later, in 1885, at 4 and 11 Graniczna Street.45 He was active in the Jewish Salesmens Mutual Aid Association and was made an honorary member in 1876, his name appearing in its reports until 1889.46 Edward Luxemburg was an educated, enlightened Polish-Jewish businessman. He evidently considered himself a Polish patriot and suffered in service of the cause of Polish independence. His main focus however appears to have been the education and assimilation of Polish Jews. He saw the future of Polish Jewry in integration into Polish national culture, including the adoption of the Polish language and the reform of Jewish religion and customs. However, this in no way meant a lack of sympathy for his fellow Jews or a lack of Jewish identity. In 1870, Edward Luxemburg and his brother-in-law Rabbi Bernhard Lwenstein played a key role in the rescue of several Jewish men from Zamo at risk of execution during the Zamo Libel Affair.47 Sharing his fathers views, Edward Luxemburg endeavoured above all to provide his children with the best possible education and to raise their aspirations. This ambition, combined with the decline of Zamos
43 Taryfa Domow Miasta Warswzawy I Przedmiecia Pragi [Warsaw and Praga Homeowners Directory] (Warszawa: W Drukarni Jzefa Ungra, 1869) and Przewodnik warszawski informacyjno-adresowy [Warsaw Address Directory] (Warszawa, 1870). 44 See Ewa Lorentz, Dom Ry Luxemburg w Zamociu; Prawda I mit, 17- 22. 45 Kalendarz Warszawski [Warsaw Calendar] (Warszawa: W Drukarni Jzefa Ungra, 1876) and Kalendarz Warszawski [Warsaw Calendar] (Warszawa: W Drukarni Jzefa Ungra, 1885). 46 Sprawozdanie Zarzdu Stowarzyszenia Wzajemnej Pomocy Subiektw Handlowych Wyznania Mojeszowego w Warszawie [Warsaw Jewish Salesmens Mutual Aid Association Report] (Warszawa: w drukarni S. Orgelbranda Synw) for the years 1876, 1878-1883 and 1886-1889. 47 See Yaakov Shatzky, The Libel Against the Zamosc Jews in 1870 and Illuminations from the Memoirs of Peretz in Pinkas Zamo, 114- 15.
106
cultural and economic life and the threat of retribution for his role in the January Rising, persuaded him to move his family to Warsaw in 1873. His involvement in Jewish life, views on assimilation and participation in the 1863 Rising have not previously been understood by biographers of Rosa Luxemburg who, as a consequence, have only been able to present a limited view of her background and the origins of her identity as both a Jew and a Pole.
Part Three: Rosa

Rozalia Luxemburg was born on 5 March 1871 at 45 Ogrodowa Street (now 7a Kosciuzko Street), Zamo.48 As we have seen, her family was prominent among the enlightened, assimilated, reform Jewish community in the city. After their move to Warsaw in 1873, Rosa, the youngest child, enjoyed the attention of her parents and four siblings, Anna, Mikolaj, Maksymilian and Jzef, especially after a hip problem confined her to bed for a year and gave her a permanent limp, which she tried hard to conceal in her adult life. Rosa exhibited intelligence and a natural spark early on, writing letters to her family and impressing her relatives with recitals of the poetry, including the Polish classic Pan Tadeusz.49 Rosas relationships with her parents and siblings have not been explored in depth by biographers. After she left Warsaw in 1889, it has often been assumed that Rosas contact with her family was minimal. In particular, the letters from her father to Rosa during the last months of his life have often been cited to show her lack of concern for her family and prioritisation of the Cause. Although Rosa was not at her parents bedsides when they died, it was something she regretted bitterly for the rest of her life.50 She did not sever ties with her siblings and in
48 Previously, it was believed that Rosa Luxemburg was born at 37 Staszica Street, Zamo, where a plaque stating this exists. However, a recent study has demonstrated that this is incorrect. See Lorentz, Dom Ry Luxemburg w Zamociu; Prawda I mit, 17- 22. 49 See Narbutt, Jeszcze jedno ycie Czerwonej Ry. 50 She wrote to her friend Hans Diefenbach, whose father was dying, in 1917: Later, one always blames oneself bitterly for every hour which one took away from the old people. I wasnt lucky enough even to have done as little as that. After all, I constantly had to look after the urgent business of humanity and make the world a happier placeIn the meantime, the old gentleman wasnt able to wait any longer. Probably he said to himself that there would be no sense anyway in waiting, however long he waited; after all, I never did have time for
Rosa exhibited intelligence and a natural spark early on, writing letters to her family and impressing her relatives with recitals of the poetry, including the Polish classic Pan Tadeusz.
Rory Castle
107
fact saw them regularly, whether in Berlin, London or in the spa towns of Prussian Poland. Many of her relatives spent time living in Berlin and she had many opportunities to meet with them whilst travelling Europe for meetings of the Socialist International and its bureau. Although they did not share her political views, Rosas siblings did everything possible to assist her when she was in trouble. When she was imprisoned in Zwickau-Berlin Prison in 1904 they visited and arranged her food.51 When she was arrested in Warsaw during the 1905 Revolution they worked tirelessly to secure her release and prevent exile to Siberia (Jogichess fate, although he managed to escape) or worse, and paid a large sum to secure her release, without Rosas knowledge and against her wishes.52 Later, during the war, when she was in prison in Breslau (Wrocaw) and Wronke in Prussian Poland, her family sent supplies and messages through her secretary Mathilde Jacob. Edward and Lina wanted their children to achieve great things and used all of their means to achieve this. The older boys, Mikolaj and Maksymilian, followed their father into business, while Anna spent the first forty years of her life caring for her siblings and parents, only marrying in her fifties. The younger children, benefiting from their familys improved financial situation, were more fortunate. Both Jzef and Rosa left Poland to study at Zurich University. Jzef studied medicine and became a world-renowned expert on contagious diseases and occupational health.53 Rosa followed him there, but did not go with the intention of becoming a Marxist theoretician. At first, she studied zoology, only later switching to economics, philosophy and law.54 To her parents, who were aware of her intellect and great potential, Rosa
him or myself- and he died Now, of course, I would be much wiser, but one is usually wiser after its too late. Anyway, if you possibly can, go to your old man and stay with him to the end. Rosa Luxemburg to Hans Diefenbach, 27 August 1917 in S. E. Bronner, The Letters of Rosa Luxemburg (USA: Pennsylvania State University Press, 1993), 227-28. 51 See Ettinger, Rosa Luxemburg; A Life (1988), 117. 52 2,000 rubles were paid to bribe the guard and 3,000 rubles for bail. The money was paid by Maksymilian Luxemburg, although it was probably supplied by the leadership of the SPD. Rosa was released at the end of June 1906 and left Warsaw for the last time on 31 July. See Ettinger, Rosa Luxemburg; A Life (1988), 136- 37. 53 Dr. Jzef Luxenburg worked for the Polish Ministry of Health after 1918 and was a health expert at the League of Nations. A plaque in Warsaw commemorates his achievements. See Kazimierz Luxemburg, biographical sketch of Jzef Luxemburg(unpublished), translated from the Russian by Mrs Olga Dyer. 54 See Ettinger, Rosa Luxemburg; A Life (1988), 43.
108
was the great star of the family who, in the words of her mother will make our familys name famous.55 They revelled in her triumphs, when Rosa was awarded her doctorate Lina both laughed and wept wrote Anna, refusing to part with your letter for a single moment, eager for the whole world to know how happy and proud she was.56 Yet her parents immense pride in her achievements was tinged with sadness that Rosa was so far away and, immersed in politics, did not have the time to dote on them like their other daughter. Edward wrote to Rosa in April 1900 that his only hope was that both she and Anna would marry before his death.57 When he received no reply, he wrote again nine days later, that her attitude reminds me of something I once read. An eagle soars so high that he loses all sight of the earth below. You are so busy with social causes that family affairs are not worth even a thought of yours.58 Whilst this letter clearly expressed the disappointment of an elderly, dying man, it ought not be used to argue that Rosa had no time for her family. In fact, it was not his last letter and they continued to write to each other over the next five months until his death in September.59 Rosa and her father had a close relationship and he devoted his life to supporting and encouraging her and her siblings. Many of Edwards beliefs, values and attitudes were passed on to his daughter.
A Free Poland? Rosa luxemburg and Polish Nationalism

One of the generation of Poles who grew up after the failure of the 1863 Rising, Rosa Luxemburg strongly believed that another insurrection against Russian rule would also be bloodily suppressed.60 Yet, as she
55 Anna Luksenburg to Rosa Luxemburg, undated [after 30 September 1897], in Appendix to Ettinger, Rosa Luxemburg; A Life (1988), 307. 56 Anna Luksenburg to Rosa Luxemburg, 4 May [18]97, in Appendix to Ettinger, Rosa Luxemburg; A Life (1988), 291. 57 Edward Luxenburg to Rosa Luxemburg, 11 April [1]900, in Appendix to Ettinger, Rosa Luxemburg; A Life (1988), 321. 58 Edward Luxenburg to Rosa Luxemburg, 20 April [1]900 in Appendix to Ettinger, Rosa Luxemburg; A Life (1988), 323. 59 See letters from Rosa Luxemburg to Leo Jogiches, May, 18 May, early June, 18 June, 7 July, 11 July, 26 July and c. 9 August, 1900 in Rosa Luxemburg, Gesammelte Briefe, Band I ([East] Berlin: Institut fr Marxismus-Leninismus deim ZK der SED, Dietz Verlag, 1982), 473- 99. 60 R. Luxemburg, The Polish Question at the International Congress in Davis (ed.), The National Question, 55.
Rory Castle
109
wrote in an article for the 1896 International Socialist Congress in London, if no rebellion is attempted, nothing at all can be done, since armed rebellion is the only way that Polish independence can be achieved.61 Luxemburgs conclusion was that the struggle for the restoration of the Polish state must be abandoned, and her opposition to the struggle for Polish independence was based on this belief which, as we have seen above, was almost certainly influenced by her own fathers role in 1863. Luxemburg argued that those who called for another rising were utopians whose plans contradicted any effective political struggle.62 The repeated failure of the risings against Russia had demonstrated that the Poles had little to gain from armed struggle for national independence.63 It was in this context, that she opposed the proposal put forward by the Foreign Union of Polish Socialists (part of the Polish Socialist Party- PPS) at the 1896 Congress, which called for the Socialist International to declare its support for Polish independence.64 The PPS argued their case on both moral and practical grounds. Their proposal declared that the subjugation of one nation by another can serve only the interests of capitalists and despots whilst also appealing to the delegates hostility to Tsarism by arguing that Russian Tsardom owes its internal strength and its external significance to the subjugation and partition of Poland.65 The downfall of the Tsarist regime was thus in the interests of all socialists, who remembered only too well the role Russia had played in the crushing of the 1848 Revolutions in Europe. Rosa Luxemburg and her group denounced the PPSs proposal as a nave folly which would lead to bloodshed, damage the integrity of the International and encourage nationalism rather than the international solidarity which was preached by Marxists. Instead, she called for Polish workers to cooperate with the other nationalities in their respective empires; Austrians, Germans and Russians, towards the goal of
61 Ibid., 55. 62 Ibid., 56. 63 The fullest expression of Luxemburgs views on the Polish question is in her doctoral dissertation, Rosa Luxemburg, Tessa DeCarlo (trans.), The Industrial Development of Poland (New York: Campaigner Publications, 1977) Originally published as Rosa Luxemburg, Die Industrielle Entwicklung Polens Leipzig: Duncker & Humblot, 1898). 64 For the PPS proposal and Luxemburgs objections, see Timothy Snyder, Nationalism, Marxism, and Modern Central Europe: A Biography of Kazimierz Kelles-Krauz (Cambridge, Massachussets: Harvard University Press, 1998), chapter 2. 65 Ibid., 50.
The downfall of the Tsarist regime was thus in the interests of all socialists, who remembered only too well the role Russia had played in the crushing of the 1848 Revolutions in Europe
110
socialism. The London Congress came out in support for neither side, preferring a middle-way resolution, which affirmed the right to self-determination but did not mention Poland specifically.66 It was typical of the debates which raged between Polish socialists, between the nationalists, led by Jzef Pisudski and Ignacy Daszyski, and internationalists, led by Luxemburg and Jogiches. Living in exile in the West, the Poles largely fought their battles in congresses of the International and only later, after 1905, in Poland itself. Her views on Polish independence have tended to be considered in a somewhat sterile, academic setting, without taking into account or understanding Luxemburgs background. As a young girl Rosa Luxemburg would impress her family with recitals of Mickiewiczs Pan Tadeusz.67 As we now know, her grandfather was a supporter of assimilation and Polish culture, while her father was active in the 1863 Rising. So how was it that by the age of eighteen, when she left for Zurich, Luxemburg had resolutely decided to oppose any struggle for independence, and refused to alter her views for anything, even after Polish independence was actually achieved in November 1918? Luxemburg gave several reasons for her opposition to the struggle for Polish independence. She believed that, as in 1830 and 1863, national risings were doomed to fail and furthermore now had the support of only the lower-middle classes. Crucially, she argued consistently that the three areas of Poland had been integrated into the economies of the occupying empires and that any attempt to reverse this would stunt the growth of capitalism in Poland (and thus delay the eventual arrival of socialism). The PPSs attempts to create a united organisation across the three regions were described as an attempt to impose on Polish socialism a program for the restoration of Poland along nationalist lines, which was utterly utopian. Luxemburg warned that the result would not be national liberation but the disintegration of the socialist movement in Poland through a series of fruitless national struggles.68 National risings were a thing of the past and the future lay in the movement of the international working class. This belief was strengthened by the 1905 Revolution, which Luxemburg saw as the united action of the
66 A. Walicki, Rosa Luxemburg and the Question of Nationalism in Polish Marxism, 1893- 1914 in The Slavonic and East European Review, vol. 61, no. 4, October 1983, 567, footnote 9. 67 See Narbutt, Jeszcze jedno ycie Czerwonej Ry. 68 Luxemburg, The Polish Question at the International Congress in Davis (ed.), The National Question, 56.
Rory Castle
111
various nationalities of the Russian Empire (including Poles) against the Tsarist regime, downplaying nationalist motivations and attacking the activities of Pisudski and other social-patriots.69 As late as May 1917, Luxemburg refused to recognise the potential for Polish independence and the benefits it could bring for Polish workers. From her cell in Wronke Fortress in Prussian Poland, she wrote that the German occupation of unfortunate independent Poland since 1916 was a heavy blow against the Russian Revolution, which had occurred three months earlier. The proposed Kingdom of Poland, under German control and occupation, represented nothing but the transformation of Poland socially into a graveyard and politically into a German barracks. Luxemburg described Poland as one of the most explosive centres of the revolutionary movement which in 1905 marched at the head of the Russian Revolution and undoubtedly saw the future of the Poles in a democratic, socialist federation with the other nationalities of the former Russian Empire.70 Her opposition to the struggle for an independent Polish state was not accompanied by hostility towards Polish culture and language. On the contrary, Luxemburg identified herself firmly with both, in a way she never did with Jewish or German culture. While Poland was under foreign occupation (which it was for all but two months of her life), Luxemburg fought against all attempts at Russification and Germanisation. Both the Russian and German Empires sought, through various methods, to assimilate the Poles under their control by demeaning or destroying Polish language and culture. Although notorious in Russian Poland, these policies were also carried out in the German zone, applied through the law, the press and particularly through education.
69 Pisudski and others attempted to transform the 1905 Revolution into a national uprising. Pilsudski tried to acquire weapons from the Japanese and train armed groups. The PPS split between Pisudskis nationalist faction (PPS-Revolutionary Faction) and the PPS-Left, which later joined with the SDKPiL to form the Communist Party of Poland (KPP). The leadership of the Communist Party was wiped out in the 1937- 1938 Purges and the Comintern officially dissolved the Party in 1938. The Polish Workers Party (and later Polish United Workers Party), which ruled Poland until 1989, was not the same organisation. See also Jie-Hyun Lim, Rosa Luxemburg on the Dialectics of Proletarian Internationalism and Social Patriotism in Science & Society, vol. 59, no.4 (Winter, 1995-1996), 498-530. 70 Rosa Luxemburg, The Old Mole in Spartakusbriefe, no. 5 (May 1917) in Rosa Luxemburg, Robert Looker (ed.), W. D. Graf (trans.), Rosa Luxemburg: Selected Political Writings (USA: Random House, 1972) at the Marxists Internet Archive: http://www.marxists.org/archive/luxemburg/1917/04/oldmole.htm Retrieved 01.07.2012.
112
In 1900, after the latest attempt to reduce the status of the Polish language, Luxemburg penned an article entitled In Defence of Nationality in which she set out her views.71 She argued that Germanisation meant that Poles are meant to forget that they were born Polish, and to transform themselves into Germans! and attacked both the German government and the liberal opposition for failing to defend the Poles. Her call for the Polish people to shake off their apathy, give full reign to their fury, and go into battle against Germanisation [in order] to defend our Polish identity led to court proceedings against her.72 Although Luxemburg called for Polish workers to vote for the SPD, which was publicly opposed to Germanisation, she experienced equally bigoted attitudes within the party itself. Upon her arrival in 1898, she was told that one cannot do the Polish workers a greater favour than to Germanize them, but one may not say this publicly.73 Naturally, Luxemburg objected to these sentiments in private, but they were shared by many German socialists and she was either unwilling or felt unable to publicly criticise anti-Polish sentiments within the SPD. Luxemburg recognised that people were driven not solely by material improvements and indeed saw socialism as something much greater than this. In another article, she wrote that [t]he cause of nationalism in Poland is not alien to the working class- nor can it be because they cannot be indifferent to the most intolerably barbaric oppression against the spiritual culture of society. To the credit of mankind she wrote, history has universally established that even the most inhumane materiel oppression is not able to provoke such a wrathful, fanatical rebellion and rage as the suppression of spiritual life in general, that is as religious or national oppression.74
71 Rosa Luxemburg, Cecily Hastings (trans.), In Defence of Nationality in Rosa Luxemburg: Selected Political and Literary Writings in Revolutionary History, vol. 10, no. 1 (Pontypool, United Kingdom: Merlin Press, 2009), 33- 47. In 1900, the Prussian Minister of Education announced that the Polish language was banned for use in religious education. This was the last area of Polish-medium education in Prussian Poland. Luxemburgs article was originally published as W obronie narodowsci (Pozna, 1900). 72 See Frlich, Rosa Luxemburg, 76 and Rosa Luxemburg, In Defence of Nationality in Rosa Luxemburg: Selected Political and Literary Writings, 34- 35. 73 Rosa Luxemburg to Leo Jogiches, 25 May 1898 in Georg Adler, Peter Hudis and Annelies Laschitza (eds.), Georg Schriver (trans.), The Letters of Rosa Luxemburg (London & New York: Verso, 2012), 52. 74 Quoted in Walicki, Rosa Luxemburg and the Question of Nationalism in Polish Marxism, 1893- 1914, 565- 82.
Rory Castle
113
The apparent contradiction between Luxemburgs strong opposition to Polish independence and her equally strong support for Polish culture and language can only be explained by the sharp distinction which she drew between the two. This was between nationalities, which had every right to exist with their language and culture, and nations, which had no such rights to independent statehood.75 Like Marx and Engels, Luxemburg considered the Poles, like the Germans and Russians to be historic nationalities with the right to exist and to enjoy their own culture and language. These were contrasted with smaller, unhistorical nations, including the Ukrainians, Baltic peoples, Czechs and, as we will see later, the Jews.76 Where Luxemburg differed with the founders of Marxism was on the question of Polish independent statehood. Both Marx and Engels argued in favour of Polish independence, primarily as a bulwark against Tsarist autocracy. Luxemburg, of course, openly and passionately disagreed. While Rosa Luxemburg may be criticised for her opposition to Polish independence, she ought not be viewed as someone who felt no special attachment to her native Poland.77 She strongly identified as a Pole and loved her native language and people, writing about them in a way in which she never spoke of Jews or Germans.78 She defended herself and the SDKPiL against charges of a lack of patriotism and she saw the long-term future for Poles in a democratic, socialist federation which would eventually cover all of Europe.79 Luxemburgs opposition to the PPS and Polish independence became so intense over the years that she became almost wilfully blind to the growing national feeling among Poles and, long after the 1905 Revolution, retained a deep faith in the Polish workers as the bastion of the all-Russian Revolution. Her vision of Polands future was attractive to some, but was never able (or likely) to achieve widespread support amongst Poles, or even in her own party,
Luxemburgs opposition to the PPS and Polish independence became so intense over the years that she became almost wilfully blind to the growing national feeling among Poles and, long after the 1905 Revolution, retained a deep faith in the Polish workers as the bastion of the all-Russian Revolution
75 Ibid., 574. 76 Ibid., 574. 77 Wistrich, Rosa Luxemburg: The Polish-German-Jewish Identities of a Revolutionary Internationalist, 8. 78 For example, see letters from Rosa Luxemburg to Leo Jogiches, 5 April 1894 and 9 June 1898. Rosa Luxemburg, Gesammelte Briefe, Band 1 ([East] Berlin: Institut fr Marxismus-Leninismus deim ZK der SED, Dietz Verlag, 1982), 233 and 9 June 1898 in The Letters of Rosa Luxemburg, 59- 63. See also Ettinger, Rosa Luxemburg; A Life (1988), 11- 12, 24- 26, 77- 78. 79 Rosa Luxemburg, Robotnicy a kultura narodowa [Workers and National Culture] in Mot, no. 11, Warsaw, 15 October 1910) Quoted in Walicki, Rosa Luxemburg and the Question of Nationalism in Polish Marxism, 1893- 1914, 573.
114
which increasingly distanced itself from her anti-independence attitude.80 In 1918, a few months before the restoration of an independent Polish state, Luxemburg was writing an introduction to her translation of The Life of Korolenko in her German prison cell. Her description of Korolenkos sense of national identity is strangely reminiscent of her own: Descended at once from Poland, Russia, and the Ukraine, Korolenko has to bear, even as a child, the brunt of the three nationalisms, each one expecting him to hate or persecute someone or other. He failed these expectations, however, thanks to his healthy common sense. The Polish traditions, with their dying breath of a historically vanquished past, touched him but vaguely.81
A Proud Polish Jew? Rosa luxemburgs Jewish identity

In 1996, Annelies Laschitza wrote that in mentality and culture Luxemburg remained, despite or rather because of her humanist cosmopolitanism and proletarian internationalism, a proud Polish Jew, thus challenging the views put forward by every previous biographer.82 Whilst it might be a step too far to say that Luxemburg was proud of being a Jew, the stereotyped portrayal of her as the ultra-assimilated German, who had cut all ties to her Jewish background (and family) certainly deserves to be challenged.83 Rosa Luxemburg was born into an assimilated, but religious, Polish-Jewish family. Her parents and grandparents sought to reform and modernise Judaism, whilst assimilating with Polish culture. Edward and Lina Luxemburg were religious and their children remained observant
80 See Walicki, Rosa Luxemburg and the Question of Nationalism in Polish Marxism, 1893- 1914, 574- 75. 81 Rosa Luxemburg, Frieda Mattick (trans.) Life of Korolenko (July 1918) in International Socialist Review, vol. 30, no. 1, January-February 1959, 11- 31 at Marxists Internet Archive: http://www.marxists.org/archive/luxemburg/1918/06/ korolenko.htm Retrieved 05.08.2012. 82 As translated in Virve Manninen, Review of Annelies Laschitza, In Lebensrausch, trotz alledem. Rosa Luxemburg, Eine Biographie in International Review of Social History, vol. 44, 1, April 1999, 101- 103. 83 See footnote 28 Recently, Robert Wistrich has changed his views on Luxemburg somewhat, writing that: [t]he Jewish dimension to Luxemburgs background, outlook and legacy has usually been dealt with somewhat dismissively- at best treated as a marginal issue. This is regrettable. Wistrich, Rosa Luxemburg: The Polish-German-Jewish Identities of a Revolutionary Internationalist 1-2.
Rory Castle
115
of Jewish holidays and certain customs, at least until after her parents deaths.84 In order to better understand Luxemburgs identity as a Jew and her views on what was universally known as the Jewish Question, one must explore not only her letters and writings on the subject, but the history of her family and her background. Rosa grew up not in Zamo, but in Warsaw, the bustling capital of Congress Poland and centre of Polish-Jewish business, culture and religious life. The family lived in a small house on Zota Street, then in a predominantly Jewish area of central Warsaw. Although barriers between Poles and Jews were being broken down by increasing assimilation, anti-Semitism remained a potent force. In 1881, when Rosa was ten, the citys Jewish quarter was shaken by a pogrom which raged for several days with the suspected acquiescence of the Tsarist authorities. Although Zota Street was affected by the violence, there is no evidence of how the Luxemburgs were personally affected. Rosa herself never wrote about it, except once, when she mistook the date.85 Several writers have argued that the pogrom had a deeply repressed but profoundly significant impact on the young Rosa and helped shape her Jewish identity. This view, which argues that the pogrom both encouraged Rosa to assimilate and gave her a lifelong fear of crowds, is not supported by any evidence in her writings or letters.86 It is just as likely that the family were not in Warsaw at the time of the pogrom or were able to endure it in relative safety. One indication that it did not have any profound effect on the family is that, unlike other events including the 1863 Rising and 1905 Revolution, it has not entered into the family history. Although she did not consider herself part of an official Jewish community in Germany and wrote disparagingly (in private) about unassimilated, orthodox Jews from Eastern Europe, Luxemburg spent her life surrounded by fellow assimilated Jews, with similar backgrounds to her
84 See Letters from Anna Luksenburg to Rosa Luxemburg, undated [after 30 September 1897] and undated [c. 28 October 1897]; Letter from Edward Luxenburg to Rosa Luxemburg, 30 October 1897; Letter from Jzef Luxenburg to Rosa Luxemburg, 30 October 1897; Letter from Maksymilian Luksenburg to Rosa Luxemburg, 30 October [18]97 in Ettinger, Appendix to Rosa Luxemburg; A Life (1988), 303- 06, 307- 09, 309- 10, 310- 14, 315- 16. 85 This was in a 1911 article in the SDKPiL publication Czerwony Sztandar [Red Flag]. See Ettinger, Rosa Luxemburg; A Life, 15. 86 See Wistrich, Rosa Luxemburg: The Polish-German-Jewish Identities of a Revolutionary Internationalist, 6 and Ettinger, Rosa Luxemburg; A Life, 14- 15. Her fear of crowds could have come from any source, and was anyhow overstated by Luxemburg herself, who could be modest about her celebrated ability to speak in public.
116
Although she did not consider herself part of an official Jewish community in Germany and wrote disparagingly (in private) about unassimilated, orthodox Jews from Eastern Europe, Luxemburg spent her life surrounded by fellow assimilated Jews, with similar backgrounds to her own.
own. There was Leo Jogiches (1867- 1919), her lover from 1890 until 1906 and comrade until her death, who came from a wealthy, assimilated Jewish family in Vilnius. There was also the Jewish middle-class socialist Paul Levi (1883- 1930), whom Luxemburg had a brief but intense relationship with in 1914 and later led the Communist Party (KPD). The SDKPiL leadership was dominated by Jews, including not only Luxemburg and Jogiches but Adolf Warszawski (Warski) (1868- 1937) and in the SPD Luxemburg found an ally in Alexander Helphand (Parvus) (18671924), a fellow Jewish migr from Russia. Many of Luxemburgs closest friends also came from similar backgrounds to her own. Luise Kautsky (1864- 1944), Mathilde Jacob (1873- 1943) and Mathilde Wurm (18741935) all came from assimilated Jewish families. Accusations that Rosa Luxemburg was a self-hating Jew or hated Jews are sheer nonsense.87 Through her work in the German and international social-democratic movement, Luxemburg inevitably came into contact with other Jewish socialists, but it was in the Polish movement that the Jewish Question really mattered. The SDKPiL sought to represent the workers of Poland and Lithuania, the two areas of the Russian Empire which held the majority of its Jewish population, most of whom lived in the towns and cities which were experiencing the effects of industrialisation. In the 1890s, Luxemburg and Jogiches worked with the Jewish Bund to spread socialist literature and propaganda in the Russian Empire, especially in Jogiches hometown Vilnius, which was the centre of Bundist activity.88 In 1892, the couple published a collection of May Day speeches made by Jewish workers in Vilnius, with accompanying articles expressing their own views on the Jewish question. Condemning the Tsarist authorities, they described how the poor, persecuted Jewish proletarians were doubly persecuted as both Jews and workers.89 They also used the speeches to attack Jewish nationalism, writing that our comrades understand that
87 A veteran Bundist said that Luxemburg hated Jews. And even more than Jews she hated Yiddish. This is a characteristic of many assimilated types. Jacob S. Hertz in an interview on 23 April 1973. Quoted in Wistrich, Rosa Luxemburg: The Polish-German-Jewish Identities of a Revolutionary Internationalist, 12. 88 The General Jewish Labour Bund in Lithuania, Poland and Russia, known as the Bund was a secular socialist organisation founded in Vilnius in 1897 to represent Jewish workers in the Russian Empire. 89 L. Jogichesa-Tyszka, Nowi towarzysze [New Companions] [Sprawa Robotnicza, January 1894], in H. Buczek and F[eliks] Tych (eds.), Socjaldemokracja Krlestwa Polskiego i Litwy. Materialy y Dokumenty, vol. I, 1893- 1897 (Warsaw, 1957), 146- 152. Quoted in translation in Wistrich, Rosa Luxemburg: The Polish-German-Jewish Identities of a Revolutionary Internationalist, 14.
Rory Castle
117
the rebuilding of their own [Jewish] State will not destroy capitalism because they would continue to be the exploited and persecuted class. As with the Poles, the goal should not be national freedom, but political freedom, which was indispensable for the improvement of the workers welfare and for the struggle against capitalism. Keen to stress the solidly Marxist and internationalist attitudes of Vilnius Jewish workers, they concluded that [t]he Jewish comrades understand clearly that this [political freedom], not the rebuilding of a utopian Jewish state, is their goal.90 Rosa Luxemburg prescribed assimilation of the Jewish workers with the Christians. In 1892, she and Jogiches believed that this was already taking place as Jewish workers were decisively breaking away from the narrow traditions and views of the Jewish people in order to unite with the great internationalist labour army.91 Despite recognising that Jews were the most deprived of rights and the most enslaved of all the subjects of the Tsar they declared that the Jews had no special tasks, only those common to the workers of all countries and all peoples!92 Both from middle-class backgrounds, neither Luxemburg nor Jogiches had much understanding of the lives of working-class, Yiddish speaking Jews. Their calls for assimilation were not met with great enthusiasm and, rather than join the SDKPiL, most Jewish workers joined the Bund, which stood up for Jews and recognised them as a nationality which was especially persecuted. Although Luxemburg worked with the Bund in the 1890s, its leaders were frequently bewildered by her fervent opposition to Jewish national feeling. One leader, not unsympathetic to her, remembered her furious criticism of nationalists within the Bund, whom she labelled one hundred per cent separatist. Luxemburg told him, [w]hat we needed was not Yiddish and various Jewish organisations but the language of the surrounding people and unity with the Christian proletariat because any other [policy] would only lead us into a nationalist swamp.93 Although Luxemburg recognised that there was a Jewish nationality, she firmly opposed Jewish nationalism and believed that the future for
90 Ibid., 14. 91 Pervoe Maia 1892 goda: chetyre rechi evreiskikh rabochikh [introduction by L. Yogikhes to Four Speeches by Jewish Workers, Geneva, 1893.] (A publication of the Research Project in the Jewish Labour Movement, Hebrew University, Jerusalem, 1967), 24. Quoted in Jonathon Frankel, Prophecy and Politics: Socialism, Nationalism and the Russian Jews, 1862- 1917 (Cambridge: Cambridge University Press, 1981), 195. 92 Ibid., 195. 93 John Mill, Pyonern un boyer [Pioneers and Bulilders], vol 1 of 2 (New York, 1946- 49), 98. Quoted in Frankel, Prophecy and Politics, 198.
118
the Jews lay in assimilation and a future socialist state in which anti-Semitism would disappear.94 As capitalism developed, she saw assimilation as inevitable because [t]he separateness of the Jewish nationality in both Russia and Poland was caused by socially backward petty commerce, small town life and close links with the religious, all of which would be destroyed by industrialisation.95 Luxemburg did not believe that a modern Jewish culture would emerge, dismissing the efforts to make Yiddish into a language of culture by writers like I. L. Peretz as futile and referring to Yiddish as jargon.96 In 1908, she predicted that [t]he only manifestation of a truly modern culture on a Jewish foundation is the Social Democratic movement of the Jewish proletariat. For Luxemburg, the future of the Jewish people lay in its liberation through assimilation and socialism. Luxemburgs supposed distance from Jewish life in no way lessened the negative attention she received for her Jewishness in Poland and Germany alike, where she faced frequent anti-Semitic attacks from her political opponents and even from members of her own party. Previously, it has been claimed that Luxemburg wrote almost nothing about anti-Semitism, but recent scholarship has shown this to be incorrect. When faced with anti-Semitic attacks, Luxemburg responded with articles (often anonymous or written by political friends) condemning anti-Semitism and praising the good sense of workers who ignored it. Luxemburgs analysis of the phenomenon of anti-Semitism can appear optimistic, almost delusional, at times. Her writings suggested that socialism would destroy anti-Semitism, as all inequalities, although whether Luxemburg truly believed this or not is open to debate. In their campaigns against anti-Semitism, Luxemburg and the SDKPiL were eager to highlight examples of Polish workers ignoring provocation and demonstrating solidarity with Jews. In their press, they praised workers in d for class solidarity
94 Her dismissive attitude towards Jewish nationalism and Zionism did not change; she wrote in 1918 that Zionists are already establishing their Palestinian ghetto, for the present in Philadelphia [Zionisten errichten schon ihr Palstina-Ghetto, vorlufig in Philadelphia] Rosa Luxemburg, Fragment ber Krieg, nationale Frage und Revolution [Fragment on War, the national question and Revolution] in Rosa Luxemburg, Gesammelte Werke [Collected Works] ([East] Berlin: Institut fr Marxismus-Leninismus deim ZK der SED, Dietz Verlag, 1974), Band 4, 367- 68. 95 Rosa Luxemburg, The National Question and Autonomy in Przeglad Socjaldemokratczny (December 1908), quoted in Wistrich, Rosa Luxemburg: The Polish-German-Jewish Identities of a Revolutionary Internationalist, 18. 96 Rosa Luxemburg, The National Question and Autonomy in Przeglad Socjaldemokratczny (December 1908), quoted in Wistrich, Rosa Luxemburg: The Polish-German-Jewish Identities of a Revolutionary Internationalist, 18.
Rory Castle
119
with the Jewish proletariat and having no prejudices of racial hatred.97 After the Kishinev pogrom in 1903, the party issued a proclamation denouncing anti-Semitism and calling on Polish workers to defend the Jewish population.98 In October 1910, Luxemburg was attacked by Polish nationalist free-thinker Andrzej Niemojewski and Julian Unszlicht (Sedecki) as an enemy of Poland and for Jewish subversion, while her family were slandered as brandy merchants.99 Niemojewski wrote in his newspaper: [a]s all Jews hate non-Jews, so Luxemburgs Social Democrats have a passionate hatred for Poland.100 Luxemburg and the SDKPiL responded with a press campaign against anti-Semitism. She received support from colleagues in the international socialist movement, including Emil Vandervelde, Jean Jaurs and Franz Mehring, whose contributions were published in the SDKPiLs paper Mot [Hammer] alongside Luxemburgs own. In one of her articles entitled After the Pogrom, Luxemburg expressed her view that anti-semitism has become the common banner of political backwardness and cultural barbarism.101 In Germany, where Luxemburg lived from 1898, anti-Semitism did not express itself in pogroms but in the growth of political anti-Semitism and in widely held anti-Semitic attitudes, which were shared by many in the SPD.102 At the 1901 Party Congress, which Luxemburg did not
97 Robert Wistrich, Rosa Luxemburg, Polish Socialism, and the Bund in Robert Wistrich, Laboratory for World Destruction: Germans and Jews in Central Europe, 103. 98 See letter from Adolf Warski to Karl Kautsky. Quoted in Wistrich, Wistrich, Rosa Luxemburg: The Polish-German-Jewish Identities of a Revolutionary Internationalist, 16 In 1903, Luxemburg wrote an article on anti-Semitism entitled Kto Winien? [Who Is To Blame?] which was published anonymously in Czerwony Sztandar [Red Flag] The article can be found online at the website of Praktyka Teoretyczna: http://www.praktykateoretyczna.pl/index.php/roza-luksemburg-kto-winien/ Retrieved 11.10.2012. 99 See Julian Unszlicht (Sedecki), O program Ludu Polskiego rola socjallitwactwa w niedawnej rewolucji (Krakow, 1919) and Julian Unszlicht (Sedecki) , Social-litwactwo w Polsce z teorii I praktyki SDKPiL (Krakow, n.d.) Quoted and cited in Wistrich, Rosa Luxemburg: The Polish-German-Jewish Identities of a Revolutionary Internationalist, 20. 100 Andrzej Niemojewski, in Mysl Niepodlegla [Independent Thought] Quoted in Wistrich, Rosa Luxemburg: The Polish-German-Jewish Identities of a Revolutionary Internationalist, 20. 101 Rosa Luxemburg, Po Pogromie (After the Pogrom), Mot (Hammer), 8 October 1910, 10. 102 See Lars Fischer, The Socialist Response to Antisemitism in Imperial Germany (Cambridge: Cambridge University Press, 2007).
120
At the 1901 Party Congress, which Luxemburg did not attend, her opponents on the right-wing of the party expressed their frustration and disbelief at the behaviour of east European Jewish migrs. Clearly referring to Luxemburg and Parvus.
attend, her opponents on the right-wing of the party expressed their frustration and disbelief at the behaviour of east European Jewish migrs. Clearly referring to Luxemburg and Parvus. Wolfgang Heine told the delegates that the ingratitude of such immigrants made the struggle against anti-semitism more difficult because they were acting like guests who come to us and spit in our parlour.103 Tellingly, only Rosas friend Clara Zetkin defended them.104 Karl Kautsky, also a close friend of Luxemburg, remained silent and even refused to allow her to respond in the pages of his socialist journal Neue Zeit. The leader of the SPD August Bebel had written to Kautsky shortly before the Congress that [y]ou cannot imagine the animosity against Parvus and also La Rosa in the Party, and even if I am not of the opinion that we should be guided by such prejudices, we cannot at the same time afford to ignore them completely.105 A leading figure at the party newspaper Vrwarts (Forwards) described the new arrivals from the East as literary ruffians.106 Decades later, reflecting on the influence of Luxemburg and other east European Jews on the SPD, Gustav Noske wrote that they had been transforming socialism into a dogma and articles of faith and turning Marxism into a secret science which was incomprehensible to the German workers.107
103 Protokoll ber die Verhandlungen des Parteitages der Sozialdemokratischen Partei Deutschlands [Minutes of the Proceedings of the Congress of the Social-Democratic Party of Germany] (22- 28 September 1901) (Berlin, 1901), 191. Quoted and cited in Wistrich, Rosa Luxemburg: The Polish-German-Jewish Identities of a Revolutionary Internationalist, 25. 104 Zetkin described them as party comrades who stand with us for the same programme and share our struggles Protokoll ber die Verhandlungen des Parteitages der Sozialdemokratischen Partei Deutschlands [Minutes of the Proceedings of the Congress of the Social-Democratic Party of Germany] (22- 28 September 1901) (Berlin, 1901), 202. Quoted and cited in Wistrich, Rosa Luxemburg: The Polish-German-Jewish Identities of a Revolutionary Internationalist, 25. 105 Letter from August Bebel to Karl Kautsky, 4 September 1901Victor Adler, Briefwechsel mit August Bebel und Karl Kautsky [Correspondence with August Bebel and Karl Kautsky] (Vienna, 1954), 137 Quoted in Wistrich, Rosa Luxemburg: The Polish-German-Jewish Identities of a Revolutionary Internationalist, 25. 106 Protokoll ber die Verhandlungen des Parteitages der Sozialdemokratischen Partei Deutschlands [Minutes of the Proceedings of the Congress of the Social-Democratic Party of Germany] (22- 28 September 1901) (Berlin, 1901), 191. Quoted and cited in Wistrich, Rosa Luxemburg: The Polish-German-Jewish Identities of a Revolutionary Internationalist, 25. 107 Gustav Noske, Erlebtes aus Aufstieg und Niedergang einer Demokratie [Experiences from the Rise and Fall of Democracy] (Offenbach-am-Main, 1947), 27. Quoted in Wistrich, Rosa Luxemburg: The Polish-German-Jewish Identities of a Revolutionary Internationalist, 26
Rory Castle
121
In January 1919, Noske was the Defence Minister who led the suppression of the Spartacist Rising, during which Luxemburg was arrested and murdered. Whilst opposing anti-Semitism in practice, Luxemburg also sought an explanation for its existence on a theoretical basis. When anti-Semites claimed that Marxs writings supported their views, Luxemburg defended him, writing that his work for the first time removed the Jewish question from the religious and racial sphere and given it a social foundation.108 She followed the orthodox Marxist position on anti-Semitism, that it was a bourgeois disorder resulting from capitalist society.109 Luxemburg quite deliberately sought to defend the writings of Marx and Engels on anti-Semitism and the Jews and to elaborate on them herself. Luxemburgs views on anti-Semitism were relatively straightforward. Writing in 1910, she explained that: for Marxists the Jewish question as such does not exist, just as the Negro question or the Yellow Peril does not exist. It was a question of racial hatred as a symptom of social reaction which was to a certain extent inevitable in societies based on class antagonism.110 Combatting anti-Semitism was not a distinct, special problem, but one of a thousand social tasks resulting from the inequalities of class society.111 Luxemburg expressed the same view in 1917, writing to a Jewish friend who sent her a novel by the Jewish writer Spinoza: What do you want with this special suffering of the Jews? I am just as much concerned with the poor victims on the rubber plantations of Putumayo, the Blacks in Africa with whose corpses the Europeans play catch Oh that sublime stillness of eternity, in which so many cries of anguish have faded away unheard, they resound with me so strongly that I have no special place in my heart for the ghetto. I feel at home in the entire world, wherever there are clouds and birds and human tears.112
108 Rosa Luxemburg, Dyskusja [Disucssion] in Mot [Hammer], no. 14, 5 November 1910, 5-7 [Polish] Translated and quoted in Wistrich, Rosa Luxemburg: The Polish-German-Jewish Identities of a Revolutionary Internationalist, 19. 109 she undoubtedly shared the central Marxist premise that assimilation was the only progressive solution to the Jewish national problem in eastern Europe. Wistrich, Rosa Luxemburg: The Polish-German-Jewish Identities of a Revolutionary Internationalist, 17. 110 R. Luxemburg, Dyskusja [Discussion] in Mot [Hammer], no. 14, 5 November 1910, 5-7. Translated and quoted Wistrich, Rosa Luxemburg: The Polish-German-Jewish Identities of a Revolutionary Internationalist,18. 111 Quoted in Wistrich, Rosa Luxemburg: The Polish-German-Jewish Identities of a Revolutionary Internationalist, 20. 112 Rosa Luxemburg to Mathilde Wurm, Wronke Fortress, Posen, 16 February 1917 in The Letters of Rosa Luxemburg , 373- 77.
122
Her family was a closely knitted support network, even when its members were spread out across Europe. This solid foundation, which supported and encouraged her at every step, gave Luxemburg the intellectual and personal confidence to go out and attempt to change the world.
Defining herself as an internationalist, Luxemburg would not countenance any suggestion that she, as a Jew, ought to be more attuned to Jewish suffering than the suffering of other groups. This does not mean that she was uninterested in Jewish suffering and anti-Semitism, which she herself experienced and understood only too well. She saw Jewish persecution, as she saw the lack of rights for women and other inequalities, as a consequence of the capitalist system and firmly believed that its overthrow and the coming of socialism would bring an end to anti-Semitism. Her optimism convinced her that anti-Semitism was declining, rather than growing. In 1906, she wrote that pogroms were now useless as a weapon of the Tsarist regime, because the enlightened and revolutionary workers made them an impossibility. When pogroms did occur, it was only in backwards, rural areas.113 Later, in 1917, she wrote to a concerned Russian friend that reports of pogroms in southern Russian must be directly fabricated because the workers and socialism were much too strong for all that. The growth of the labour movement in Russia meant that a new Kishinev had become impossible. I can sooner imagine she wrote pogroms against Jews here in Germany.114
Conclusion
Rosa Luxemburg gained a lot more from her family than has previously been understood by her biographers. Not only in terms of her education, financial support and assistance during her frequent incarcerations, but also in terms of her identity and politics. Her family was a closely knitted support network, even when its members were spread out across Europe. This solid foundation, which supported and encouraged her at every step, gave Luxemburg the intellectual and personal confidence to go out and attempt to change the world. Not only this, but her family gave her the basis of her value system and political beliefs. From her grandfather and father she inherited the belief that she was a Pole first and a Jew second, her passionate opposition to Tsarism and her emotional connection to Polish language and culture. Although her parents were religious, they did not consider themselves to be Jewish by natio113 Ra Luksemburg, Co Dalej? [What Next?] (Warsaw, 1906) Quoted in Wistrich, Rosa Luxemburg: The Polish-German-Jewish Identities of a Revolutionary Internationalist, 22. 114 Rosa Luxemburg to Sophie Liebknecht, before 24 December 1917, Breslau in The Letters of Rosa Luxemburg, 453.
Rory Castle
123
nality, rather Poles of the Mosaic persuasion.115 They devoted all of their energy and time to the education and wellbeing of their children, instilling in them not only culture and values, but the belief that blood is thicker than water and that family always sticks together.116 Perhaps that is why, despite their lack of sympathy for her politics and the suffering endured by the family as a result of her activities, Luxemburgs relatives remain proud of her achievements and proudly tell journalists that everyone in our family is very loved.117 Rosa Luxemburgs identity as a Polish Jew, like her views on the Polish and Jewish questions, did not develop in a vacuum. They were born out of her upbringing and the experiences of herself and her family in nineteenth-century Poland. The partitions and the 1830 and 1863 Risings, Tsarist anti-Semitism and the Haskalah, industrialisation and the growth of the Polish labour movement. These are what shaped Luxemburgs views as she grew up in Tsarist Warsaw, and continued to do so long after she went into exile. If we want to understand her ideas, we must try to understand her life and the times in which she lived. It is significant that in her last article, written in hiding in Berlin the night before her murder at the hands of proto-fascist soldiers, Luxemburg began by comparing the doomed Spartacist Rising, of which she was a reluctant leader, with the Polish November Rising of 1830- 31: Order reigns in Warsaw, Minister Sebastiani informed the Paris Chamber of Deputies in 1831, when, after fearfully storming the suburb of Praga, Paskiewitschs rabble troops had marched into the Polish capital and begun their hangmans work on the rebels. Order reigns in Berlin is the triumphant announcement of the bourgeois press, of Ebert and Noske, and of the officers of the victorious troops Order reigns in Berlin! You stupid lackeys! Your order is built on sand. The revolution will raise itself up again clashing, and to your horror it will proclaim to the sound of trumpets: I was, I am, I shall be.118
115 The phrase comes from Ezra Mendelsohn and is used by Jacobs in his study of Rosa Luxemburg. See Jacobs, A Familial Resemblance, 73. 116 Anna Luksenburg to Rosa Luxemburg, 23 September [1]901 in Appendix to Ettinger, Rosa Luxemburg; A Life (1988), 323- 25. 117 See Narbutt, Jeszcze jedno ycie Czerwonej Ry. 118 Rosa Luxemburg, Order Reigns in Berlin in Die Rote Fahne [The Red Flag], 14 January 1919. English translation by Peggy Fallen Wright in Peter Hudis & Kevin B. Anderson (eds.), The Rosa Luxemburg Reader (New York: Monthly Review Press, 2004), 373- 78.
124
Rory castle is a final-year PhD candidate researching Rosa Luxemburg at Swansea University, United Kingdom. He studied modern history at Swansea University before taking an internship at the Rosa Luxemburg Foundation in Berlin. He has given a number of papers and recently held a talk and discussion on Rosa Luxemburg with Professor Jacqueline Rose (Queen Mary, London University) and Luxemburgs great-niece Ms. Marie-Louise Luxemburg at the Bath Royal Literary and Scientific Institution. His research explores Rosa Luxemburgs youth, background and family, her Polish and Jewish identities and why these areas have not previously been studied or fully understood. His blog on debate, publications and scholarship about Rosa Luxemburg is www.rosaluxemburgblog.wordpress.com. Rory castle jest doktorantem ostatniego roku na Uniwersytecie w Swansea. Studiowa tam histori nowoczesn zanim podj sta w Fundacji Ry Luksemburg w Berlinie. Napisa szereg artykuw oraz przeprowadzi rozmow i prowadzi dyskusj o Ry Luksemburg z prof. Jacqueline Rose (Queen Mary, London University) oraz krewn Ry Luksemburg Marie-Louise Luxembourg. Przedmiotem jego bada s modo Ry Luksemburg, jej pochodzenie i rodzina, polska oraz ydowska tosamo oraz prba odpowiedzi na pytanie dlaczego zagadnienia te nie byy dotychczas wystarczajco badane i nie zostay w peni zrozumiane. Prowadzi blog www.rosaluxemburgblog.wordpress.com. Dane adresowe autora: Rory Castle 23 Penmaen Terrace, Swansea,Wales, United Kingdom.SA1 6HZ. e-mail: rorycastle@hotmail.co.uk cytowanie: R. Castle, You alone will make our familys name famous. Rosa Luxemburg, Her Family and the Origins of her Polish-Jewish Identity, Praktyka Teoretyczna nr 6/2012, http://www.praktykateoretyczna.pl/PT_ nr6_2012_Roza_Luksemburg/09.Castle.pdf (dostp dzie miesic rok)
Abstrakt: Niniejszy artyku omawia pochodzenie spoeczne Ry Luksemburg, jej modo i atmosfer panujc w rodzinnym domu, w kontekcie ich wpywu na ksztatowanie si jej polsko-ydowskiej tosamoci, a take jej pniejszych pogldw na kwestie polsk i ydowsk. W celu zrozumienia rde jej koncepcji asymilacji
Rory Castle
125
ydw oraz stanowiska wobec polskiego nacjonalizmu analizuje pogldy ojca oraz dziadka Luksemburg, a take innych czonkw rodziny. Wobec braku zainteresowania dotychczasowych biografw Luksemburg t problematyk, artyku oparty zosta na najnowszych pracach, udostpnionych niedawno archiwaliach oraz obszernych wywiadach z czonkami rodziny Luksemburg. Proponuje on now interpretacj rde polsko-ydowskiej tosamoci Ry Luksemburg. Sowa kluczowe: Ra Luksemburg, rodzina, tosamo ydowska, tosamo polska, Zamo, Warszawa
filozofka polityki
Notatki z (nie)przegranej rewolucji. .
Kamil Piskala
/
Uwagi na marginesie pism Rz y Luksemburg z lat 1905-1906
Niniejszy artyku jest prb zaprezentowania kilku refleksji na temat pism Ry Luksemburg z okresu pierwszej rewolucji rosyjskiej (1905-1906). Rozwaam opini Luksemburg na temat historycznego znaczenia tej rewolucji, a take omawiam prowadzon przez ni analiz walki klasowej. Opis form walki klasowej i jej dynamiki stanowi najwaniejszy i najciekawszy moment pism Ry Luksemburg z tego czasu. Podkrela ona znaczenie poczucia rewolucyjnej wolnoci, a take dokonujc si podczas rewolucji zmian wiadomoci proletariatu. Proponuje ona rwnie inspirujc dialektyk czc przegrane bunty i rewolucje z ostatecznym zwycistwem ruchu socjalistycznego. Uwaam, e proponowana przez ni optyka moe by uyteczna w badaniu wspczesnych walk spoecznych (np. arabska wiosna, ruch Occupy!) i pomocna podczas poszukiwania nowych form organizacji dla radykalnych ruchw emancypacyjnych.
Sowa kluczowe: Ra Luksemburg, rewolucja, Rosja, marksizm, walka klas
130
W chwili wybuchu pierwszej rosyjskiej rewolucji tzw. marksizm II Midzynarodwki znajdowa si u szczytu swego powodzenia. Skodyfikowany przez cieszcego si opini najzdolniejszego ucznia Engelsa, Karola Kautskyego, usystematyzowany i rozwijany w rnych obszarach przez grono takich mylicieli, jak choby Franz Mehring, Jerzy Plechanow, Wiktor Adler, Paul Lafargue, zdawa si by teori, ktra w poprawny sposb tumaczy proces dziejowy. Program Erfurcki niemieckiej SPD dokonywa translacji oglnej teorii na jzyk politycznej praktyki; uznany powszechnie za najdoskonalsz tego typu prb, sta si wzorem, na ktrym swoje programy opary inne partie socjaldemokratyczne kontynentu. Po odparciu wyzwania, jakim by Bernsteinowski rewizjonizm, nic nie zdawao si zagraa stabilnoci tej konstrukcji teoretycznej; istniejce rnice starano si bagatelizowa, podtrzymujc wraenie ideowej jednoci i zwartoci midzynarodowego socjalizmu. Powodw do optymizmu nie brakowao. wiat zdawa si bowiem planowo kroczy ku ustrojowi socjalistycznemu z miesica na miesic rosy szeregi uwiadomionych robotnikw, zrzeszonych w partiach socjaldemokratycznych, postpowaa centralizacja i kartelizacja produkcji, a kolejne wybory przynosiy kadorazowo coraz wicej mandatw listom socjalistycznym. Najwikszy podziw budziy sukcesy socjaldemokracji niemieckiej, ktra mimo represji w okresie kanclerstwa Bismarcka, zdoaa obj swoimi bezporednimi wpywami kilka milionw robotnikw, stajc si realnym zagroeniem dla stabilnoci cesarskiego tronu. Rosyjska rewolucja 1905 roku wyznacza pocztek procesu dezintegracji kocioa, na ktrego czele sta nie przypadkiem nazywany papieem marksizmu Kautsky. Kres ten niosa nie tyle nawet sama rewolucja, odbywajca si przecie na peryferiach wczesnego cywilizowanego wiata, co problemy i pytania teoretyczne, ktre postawia przed caym ruchem socjalistycznym. Kwestia strajku masowego, wysunita przez R Luksemburg, skupiaa w sobie, jak w soczewce, niewyartykuowane dotychczas rnice w pogldach najwaniejszych teoretykw Midzynarodwki. Dowiadczenia rewolucji rosyjskiej zmusiy wczesnych marksistw do namysu nad dynamik walki klasowej, relacjami czcymi parti oraz masy, a przede wszystkim nad pytaniem o stosunek midzy teori i praktyk w ruchu socjalistycznym. Zrodzona z analizy rosyjskich dowiadcze broszura Strajk masowy, partia i zwizki zawodowe stanowia wstp do debaty toczonej, ze zmienn intensywnoci, do wybuchu wojny. Pocztkowo zdawao si, e jest to jedynie spr o drobne niuanse, z czasem jednak jasnym zaczo stawa si, e w centrum polemiki znajduje si najwaniejsza kwestia socjalistycznej strategii sposb rozumienia rewolucji i wybr drg do niej prowadz-
Kamil Piskala
/
131
cych1. Przywoujc rozrnienia obecne w historiografii, moemy mwi o stopniowym zastpowaniu prostego podziau na marksistw i rewizjonistw, bardziej skomplikowanym podziaem na lewic, centrum i prawic w onie wczesnej SPD, a porednio rwnie w caej Midzynarodwce2. Nie jest przypadkiem, e Carl Schorske, rekonstruujc w klasycznej pracy German Social Democracy 1905-1917: the Development of the Great Schism przebieg procesw dezintegracji w niemieckiej socjaldemokracji, za punkt wyjcia dla swych rozwaa przyjmuje wanie rok 19053. To wwczas, zrazu bardzo powoli, zaczo ksztatowa si radykalne, zdecydowanie rewolucyjne skrzydo Midzynarodwki, stanowice baz, na ktrej pniej wyrosy zachodnioeuropejskie partie komunistyczne. Podzia ruchu robotniczego, ktry dokona si po rewolucji padziernikowej, by tutaj zwieczeniem znacznie duszego procesu, zapocztkowanego wanie w 1905 roku4. W niniejszym tekcie przyjrz si pismom Ry Luksemburg pochodzcym wanie z lat 1905-1906, bdcym prb zmierzenia si z fenomenem rosyjskiej rewolucji. Przygotoway one grunt pod przysze polemiki, ktre sta si miay jednym z czynnikw potgujcych podziay wewntrz myli marksistowskiej. Nie aspiruj do dokonania caociowej analizy sformuowanej przez autork Akumulacji kapitau, teorii procesu rewolucyjnego, realizacja takiego zadania wymagaaby bowiem, jak sdz, dugoletnich bada i kilkusetstronicowej rozprawy. Nie chc te dokonywa zwizej a systematycznej rekonstrukcji najwaniejszych elementw jej stanowiska w tej kwestii podobne prby, z dobrym zreszt skutkiem, zostay ju w polskiej literaturze przeprowadzone5. Podejm
1 M. Waldenberg, Wzlot i upadek Karola Kautskyego: studium z historii myli spoecznej i politycznej, t. 2, Krakw 1972, s. 135. 2 Kautsky w licie do Henrietty Roland-Holst z padziernika 1911 roku pisa: Myl zreszt, e w midzynarodowym socjalizmie dokonuje si nowe przegrupowanie wewntrz partii. Sprzeczno midzy marksizmem a reformizmem traci na ostroci []. Rwnoczenie jednak powstaj wewntrz samego marksizmu sprzecznoci midzy tymi, ktrzy uwaaj, e wszystko idzie wspaniale w dotychczasowy sposb, a tymi, ktrzy sdz, e jeli ju teraz nie przechodzimy do ataku i decydujcego szturmu, jest to zdrada partii. tame, s. 128. 3 C. E. Schorske, German Social Democracy 1905-1917: the Development of the Great Schism, Cambridge 1955; zob. take J. P. Nettl, Rosa Luxemburg, vol. 1, New York-Toronto 1966, s. 298-299. 4 Zob. H. Schurer, The Russian Revolution of 1905 and the Origins of German Communism, The Slavonic and East European Review 1961, Vol. 39. 5 Zob. M. Szlezinger, Teoretyczne podstawy koncepcji spontanicznego procesu rewolucyjnego Ry Luksemburg, Studia Socjologiczno-Politologiczne 1959, nr 3; G. Kotlarski, Myl spoeczna Ry Luksemburg: prba rekonstrukcji historiozofii, Pozna
Notatki z (nie)przegranej rewolucji
132
natomiast prb odczytania tekstw Ry Luksemburg z lat 1905-1906 (posikujc si take jej artykuami nieobecnymi dotychczas w zasadzie w szerszym obiegu6) w perspektywie przemian wiadomoci proletariatu dokonujcych si pod wpywem rewolucji i ich nastpstw przeksztacania si klasy robotniczej w podmiot polityczny, zjawiska cyrkulacji walk oraz dialektycznej wizi czcej klsk i tryumf w zaproponowanej przez Luksemburg teorii procesu rewolucyjnego. Na koniec postaram si pokaza, e optyka przyjta przez R Luksemburg zachowuje do dzisiaj sporo aktualnoci i moe stanowi inspiracj dla ruchw dcych do radykalnej zmiany spoecznej.
Rewolucja nowego typu

Ra Luksemburg, podejmujc prb ulokowania w szerszym kontekcie historycznym rosyjskich wydarze z lat 1905-1906, dosza do wniosku, e ma do czynienia z nowym, nieznanym wczeniej typem rewolucji. Wyjtkowe pooenie carskiej Rosji, pastwa z jednej strony gboko jeszcze tkwicego w formach politycznych typowych dla ustroju feudalnego, z drugiej za ulegajcego przyspieszonym procesom industrializacji i modernizacji, o wyspowym co prawda, ale zarazem zdecydowanie kapitalistycznym charakterze, sprawiao, e dokonujca si tutaj rewolucja okazywaa si trudna do jednoznacznego zaklasyfikowania. Zestawiajc sytuacj Rosji z typami idealnymi rewolucji buruazyjnej oraz rewolucji socjalistycznej, konstatowaa, e ma do czynienia z niespotykanym wczeniej poczeniem cech obydwu z nich. W jej opinii przewrt w Rosji, biorc pod uwag stopie gospodarczego rozwoju, osign mg jedynie cele typowe dla rewolucji buruazyjnej zniesienie feudalnych przeytkw, demokratyczne swobody, parlament oraz nieskrpowan wolno dziaalnoci gospodarczej. W tym sensie dokonywa miaby si, zgodnie z koncepcj Marksa, wyoon w Przedmowie do Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej, gwatowny proces przystosowania polityczno-prawnej nadbudowy do kapitalistycznych stosunkw produkcji7. Specy1987, s. 87-141; F. Ilkowski, Rewolucja wedug Ry Luksemburg, [w:] Lewica polska, red. E. Krasucki, T. Sikorski, A. Wtor, t. 1: Koncepcje i ludzie, Wrocaw 2012. 6 Zazwyczaj s to teksty anonimowe, publikowane na amach polskiej prasy socjalistycznej; autorstwo zostao ustalone przez J. Kaczanowsk i F. Tycha, zob. Bibliografia pierwodrukw Ry Luksemburg, oprac. J. Kaczanowska, F. Tych, Z pola walki 1962, nr 3. 7 Jak wiadomo, stanowisko Marksa wobec perspektyw rewolucji w Rosji (zwaszcza w wietle jego pnych tekstw, zob. synny List do Wiery Zasulicz oraz wszyst-
Kamil Piskala
/
133
ficzne jednak byo, zdaniem Ry Luksemburg, e si napdow rewolucji, a nie, jak bywao w toku dziewitnastowiecznych rewolucji na zachodzie Europy, jedynie narzdziem w rkach dcej do wadzy buruazji, okazywa si proletariat. Fakt ten nie uchodzi uwadze take innych marksistw, w tym m.in. Kautskyego. Jednak to wanie Luksemburg zdecydowanie podkrelaa, e nie jest to jedynie prosta zamiana miejsc midzy proletariatem a buruazj, wynikajca z rosyjskiego zacofania.
Generalnie w Europie Zachodniej zbyt pochopnie postrzegamy obecn rewolucj w carskim imperium wedug historycznego szablonu jako rewolucj po prostu buruazyjn, nawet jeli wszcza j i prowadzi dziki szczeglnemu splotowi momentw spoecznych klasa robotnicza. Wyobraenie, jakoby proletariat w dzisiejszej Rosji dziaa, by tak rzec, jedynie w historycznym zastpstwie buruazji, jest cakowicie mylne. W procesie historycznym taka zwyka zamiana miejsc niczym w kadrylu nie istnieje []8.
Objcie przez proletariat kierownictwa nad rewolucj stanowio, jej zdaniem, cech dystynktywn przyszych rewolucji socjalistycznych. Wydarzenia 1905 roku w Rosji nie byy tylko, wbrew opinii czci luminarzy Midzynarodwki, spnion, a przez to specyficzn, rewolucj
kie trzy Szkice) wyranie odbiegao od ewolucjonistycznego i linearnego pojmowania procesw historycznych. W przedmowie do rosyjskiego wydania Manifestu Komunistycznego z 1882 roku pisa, e jeeli rewolucja rosyjska bdzie sygnaem rewolucji proletariackiej na Zachodzie, tak e obie si nawzajem uzupeni, to dzisiejsze rosyjskie wsplne wadanie ziemi moe si sta punktem wyjcia rozwoju komunistycznego. Zdaniem Ry Luksemburg, jak si wydaje, w 1905 roku Rosja bya ju krajem, w ktrym procesy rozwoju gospodarki kapitalistycznej byy na tyle zaawansowane, e do zwycistwa socjalizmu wie tutaj miaa walka coraz liczniejszego i coraz bardziej wiadomego proletariatu. O tym, e nie podzielaa chyba Marksowskiej wiary w moliwo wykorzystania rosyjskich wsplnot wiejskich w budowie spoeczestwa socjalistycznego, wiadczy moe choby fakt, e przez cay okres rewolucji nie powica problemowi chopstwa rosyjskiego najmniejszej uwagi. W przeciwiestwie do Lenina, nie widziaa w wielomilionowych masach chopskich sojusznika proletariatu przemysowego, nie zajmowaa si rwnie kwesti stosunkw wasnociowych w rosyjskim rolnictwie. Podkrelmy jednoczenie, e daleki by jej naiwny progresywizm (zob. M. Lwy, Zachodni imperializm przeciwko pierwotnemu komunizmowi: nowe odczytanie pism ekonomicznych Ry Luksemburg w niniejszym numerze Praktyki Teoretycznej), zauwaaa jednak, e Rosja definitywnie wesza w obrb systemu kapitalistycznego, stajc si kolejn aren toczonej w globalnej skali, ktrej protagonistami s robotnicy i buruazja, nie za wielcy waciciele ziemscy i chopi. 8 R. Luksemburg, Rewolucja w Rosji, [w:] O rewolucji: Rosja 1905, 1917, Warszawa 2008, s. 52.
134
buruazyjn, ale naleaoby je uzna za pierwszy przykad rewolucji przejciowej. Luksemburg pisaa:
Formalnie buruazyjno-demokratyczna, w swej istocie proletariacko-socjalistyczna, rewolucja ta ze wzgldu na sw tre i metody stanowi form przejciow od buruazyjnych rewolucji przeszoci do proletariackich rewolucji przyszoci, w ktrych ju bdzie szo o dyktatur proletariatu i zaprowadzenie socjalizmu9.
Formalny cel podobny by wic do tego, ktry osigna rewolucja francuska u schyku osiemnastego stulecia, jednak formy walki i wzajemne relacje pomidzy klasami rewolucyjnymi stanowiy ju zapowied przyszej rewolucji socjalistycznej10. Luksemburg zwracaa uwag, e w roku 1905 proletariat po raz pierwszy wzi udzia w rewolucji jako sia cakowicie samodzielna, z wyranie odrbnymi postulatami i deniami. Symbolizoway to dwa najwaniejsze hasa, wysuwane przez strajkujcych robotnikw we wszystkich orodkach przemysowych Rosji. Pierwszym z nich by, dzielony z liberaami, postulat wolnoci politycznej i utworzenia parlamentu; drugim za danie omiogodzinnego dnia pracy. Walka bya wic od pocztku skierowana w dwie strony przeciwko caratowi i kapitaowi jednoczenie11. Konsekwencje przejciowego charakteru rewolucji bd mie, zdaniem Luksemburg, kapitalne znaczenie dla przyszoci Rosji. Ukad si klasowych po upadku caratu mia si przedstawia dla proletariatu nieporwnanie korzystniej, ni w jakimkolwiek innym pastwie europejskim. 1905 rok pokaza tchrzliwo i brak zdecydowania rosyjskiej buruazji, stajcej u steru jak przypuszczaa porewolucyjnej Rosji. Jednoczenie proletariat, silny dowiadczeniem wielomiesicznej masowej walki, wiadom zarazem kruchoci nowego porzdku, dy bdzie nieprzerwanie do jego zniesienia.
Sia, organizacja, wiadomo klasowa proletariatu bd tak silnie rozwinite w Rosji po rewolucji, e na kadym kroku przekracza bd ramy normalnego buruazyjnego spoeczestwa. Wobec jednoczesnej saboci i przygnbienia czujcej swj upadek buruazji, pozbawionej wszelkiej przeszoci politycznej i rewolucyjnej, wytworzy si kombinacja si, przy ktrej rwnowaga buruazyjnego panowania klasowego bdzie cigle zachwiana12. 9 10 11 12 Teje, Rewolucja w Rosji, [w:] Wybr pism, t. 1, Warszawa 1959, s. 425. Teje, Rewolucja w Rosji, [w:] O rewolucji, s. 30-31. Teje, W unie rewolucji, [w:] O rewolucji, s. 72-73. Teje, Rewolucja w Rosji, [w:] Wybr pism, t. 1, s. 426.
Kamil Piskala
/
135
Zacofana, spniona Rosja paradoksalnie miaa znale si w awangardzie walki o likwidacj kapitalizmu13. Skutki przejciowego charakteru rosyjskiej rewolucji naleaoby rozpatrywa take, a moe przede wszystkim, na szerszym planie historycznym. Jak wiemy, Ra Luksemburg, nie zamykajc oczu na lokalne odrbnoci i specyfik poszczeglnych pastw, skonna bya analizowa kapitalizm, a tym samym rwnie toczon przeciw niemu walk, w skali globalnej14. Rozproszone strajki, bunty, protesty i rewolucje stanowiy dla niej kolejne ogniwa tego samego acucha, niezalenie od miejsc, w ktrych zachodziy. W tym sensie rewolucja 1905 roku miaa niebagatelne znaczenie dla caej midzynarodowej socjaldemokracji, bya nie tylko wydarzeniem rosyjskim, ale przede wszystkim kolejnym etapem toczcej si w globalnej skali walki z kapitalizmem. Nie dostrzegali tego jej towarzysze z niemieckiej socjaldemokracji, podkrelajcy specyfik sytuacji w Rosji i niemono traktowania tamtejszych walk jako podobnych do tych prowadzonych w uprzemysowionych krajach Zachodu15. Zdaniem Luksemburg natomiast, rewolucja rosyjska dostarczaa nie tylko nowej, ofensywnej i uniwersalnej formy walki, jak by jej zdaniem strajk masowy, ale przede wszystkim stanowia w skali globalnej moment przyspieszenia i przejcia do epoki rewolucji socjalistycznych16.
Rozproszone strajki, bunty, protesty i rewolucje stanowiy dla niej kolejne ogniwa tego samego acucha, niezalenie od miejsc, w ktrych zachodziy. W tym sensie rewolucja 1905 roku bya nie tylko wydarzeniem rosyjskim, ale przede wszystkim kolejnym etapem toczcej si w globalnej skali walki z kapitalizmem
13 Kraj najbardziej zacofany, wanie dlatego, e tak niewybaczalnie spni si ze swoj rewolucj buruazyjn, wskazuje proletariatowi Niemiec i krajw o najbardziej rozwinitym ustroju kapitalistycznym drogi i metody dalszej walki teje, Strajk masowy, partia i zwizki zawodowe, [w:] Wybr pism, t. 1, s. 565. 14 Teje, Rewolucja w Rosji, [w:] O rewolucji, s. 29. 15 Podczas odbywanego we wrzeniu 1905 roku w Jenie kongresu niemieckiej SPD August Bebel mwi: [N]ie mona tworzy paraleli pomidzy sytuacj w Rosji i w Niemczech. [] warunki w Rosji s tak nietypowe, e tamtejsze strajki masowe nie mog by brane za przykad dla nas., cyt. za: M. Salvadori, Karl Kautsky and the Socialist Revolution 1880-1938, London-New York 1990, s. 99. Warto na marginesie doda, e sam Bebel by wwczas zwolennikiem wczenia strajku masowego do socjaldemokratycznego repertuaru form walki, podobnie zreszt jak Kautsky i wikszo uczestnikw kongresu w Jenie, ktrego przebieg traktuje si powszechnie jako przejaw zachodzcej wwczas radykalizacji partii; sam strajk masowy i jego rola by jednak przez wikszo przywdcw SPD w tym take przywoanych Bebla i Kautskyego traktowany zgoa inaczej ni przez R Luksemburg. 16 Zob. R. Luksemburg, W unie rewolucji, [w:] O rewolucji, s. 74; teje, Rewolucja w Rosji, [w:] Wybr pism, t. 1, s. 425-426.
136
Walka klasowa i dowiadczanie wolnoci

Zdaniem Ry Luksemburg o doniosoci rosyjskiej rewolucji wiadczy jeszcze jeden, zupenie oczywisty, a mimo to czsto przemilczany w debatach wczesnych socjaldemokratw, fakt. Bya to bowiem pierwsza nowoczesna rewolucja, ktrej socjaldemokracja miaa okazj by bezporednim wiadkiem. Dotychczasowa wiedza nabyta bya drog poredni poprzez badanie historyczne17 lub te pochodzia z pism Marksa i Engelsa powiconych rewolucjom dziewitnastowiecznym18. Pod tym wzgldem wydarzenia rosyjskie stanowiy niepowtarzaln okazj do badania prawidowoci rzdzcych przebiegiem rewolucji.
[D]la nas jako partii rewolucyjnej, kada rewolucja, ktrej jestemy wiadkami, stanowi skarbnic dowiadcze historycznych i politycznych, ktre winny poszerza nasz duchowy horyzont, czyni nas dojrzalszymi dla osignicia naszych ostatecznych celw, realizacji wasnych zada19.
O tym, e Ra Luksemburg bardzo serio traktowaa to wezwanie, wiadczy moe choby fakt jej niezwykej aktywnoci pisarskiej w latach 1905-1906 (zdecydowana wikszo tekstw z tego okresu dotyczy sytuacji w Rosji) oraz podjcie, wbrew opinii przyjaci20, decyzji o wyjedzie do zrewoltowanej Warszawy, ktry jak wiemy kosztowa j aresztowanie i pobyt w rosyjskim wizieniu. O ile Kautsky podczas bada nad rewolucj koncentrowa si przede wszystkim na jej przewidywanym wpywie na przyspieszenie procesw modernizacyjnych w Rosji21, a Lenin poszukiwa odpowiedzi na pytanie o wybr przez socjaldemokracj optymalnej taktyki22, o tyle Luksemburg
17 Przykadem tego typu badania mog by choby prace Kautskyego: Przeciwiestwa interesw klasowych w roku 1789, Warszawa 1905; Historia rozwoju spoecznego, Warszawa 1908; polski przykad podobnych prb, cho na duo mniejsz skal, stanowi moe praca F. Perla, Krtka historia Wielkiej Rewolucji Francuskiej, Krakw 1905. 18 Szczeglnie mam tutaj na myli prace Marksa: Walki klasowe we Francji od 1848 do 1850 r., Osiemnasty Brumairea Ludwika Bonaparte i Wojn domow we Francji, a take Rewolucj i kontrrewolucj w Niemczech autorstwa Engelsa. 19 R. Luksemburg, Rewolucja w Rosji, [w:] O rewolucji, s. 48. 20 Zob. F. Tych, Ostatni pobyt Ry Luksemburg w Warszawie, [w:] Studia Warszawskie, t. 2: Warszawa popowstaniowa 1864-1918, z. 1, Warszawa 1968, s. 231-234. 21 Zob. M. Donald, Karl Kautsky and the Russian Marxists, 1900-1924, Yale 1993, s. 78-79. 22 W. Lenin, Dwie taktyki socjaldemokracji w rewolucji demokratycznej, [w:] Dziea wszystkie, t. 11, Warszawa 1985.
Kamil Piskala
/
137
zwracaa si w kierunku samego rda rewolucji, czyli walki klas, znajdujcej si dla niej w centrum wszelkich pyta o moliwo jakiekolwiek akcji politycznej realizowanej przez proletariat. Pod wpywem dowiadcze 1905 roku Luksemburg zacza bardzo wyranie rozrnia zewntrzne warunki, w jakich jest prowadzona walka klasowa. W okresie wzgldnego pokoju spoecznego, ramy walki wyznaczaj zasady obowizujcego prawa, moe ona przyjmowa jedynie takie formy, ktre uznawane s za legalne. To za uniemoliwiao, jej zdaniem, osignicie powaniejszych sukcesw:
W ten sposb legalno buruazyjna, to jest prawo stojce na stray panowania buruazyjnego, tworz jakby elazn klatk wewntrz ktrej odbywa si musi walka klasowa proletariatu. Dlatego rezultatem tej walki w czasach pokojowych jest przewanie nagromadzenie wiadomoci i organizacji proletariatu, pozytywnych za rezultatw w postaci nowych zdobyczy, praw politycznych dobi si ona moe bardzo mao23.
Najlepszy przykad ogranicze, jakie dla walki klasowej stanowi buruazyjna legalno stanowia sytuacja niemieckiej SPD, ktra mimo swej liczebnoci i politycznej potgi, nie bya w stanie w istotny sposb wpyn na zmian porzdku spoeczno-politycznego w pastwie. W Rosji, w warunkach carskiego absolutyzmu, rzecz miaa si oczywicie jeszcze gorzej, niemoliwe byo bowiem nawet prowadzenie agitacji na wiksz skal. W tym sensie rewolucja otwiera przed ruchem robotniczym zupenie nowe perspektywy. Obowizujce dotychczas prawne ograniczenia znikaj, masowe ofensywne wystpienie proletariatu sprawia, e czasowo zawieszone zostaje polityczne panowanie buruazji. Sporo przykadw w lokalnej skali dostarcza przebieg rewolucji w Krlestwie Polskim, gdzie czasami cae dzielnice przechodziy na dugie tygodnie we wadanie zamieszkujcych je robotnikw (tzw. Republika Ostrowiecka, czstochowski Rakw). W skali caego pastwa do zwieszenia dotychczasowego porzdku prawnego miao dochodzi, jej zdaniem, przede wszystkim podczas strajkw powszechnych (najwiksze miay miejsce w na przeomie stycznia i lutego oraz w padzierniku 1905 r.). W takich momentach klasowy antagonizm ma okazj ujawni si w peni w formach najbardziej gwatownych.
W czasach rewolucyjnych klatka prawnoci, legalnoci zostaje rozerwana, jak kocio pkajcy od nadmiaru pary, i walka klasowa wyrywa si na zewntrz, 23 Ra Luksemburg, Taktyka rewolucji, http://www.praktykateoretyczna.pl/ index.php/roza-luksemburg-taktyka-rewolucji (data dostpu: 5 listopada 2012).
138
naga, nieskrpowana niczym. Ekonomicznie i spoecznie buruazja panuje naturalnie dzi podczas rewolucji, jak i przedtem, gdy w jej posiadaniu s narzdzia produkcji, do niej przystosowane jeszcze cae ycie spoeczne. Ale politycznie i prawnie panowanie dotychczasowej wadzy rzdowej, absolutyzmu, jest zniesione i walka proletariatu ma mono objawi si w caej swej potdze24.
Rozrnienie to ma niebagatelne znaczenie, bowiem masowa walka klasowa stanowi zdaniem Ry Luksemburg pierwszy i niezbdny warunek (czasowego choby) wyzwolenia. Nie chodzi tutaj nawet o pewien wymiar ostateczny, zwizany z definitywnym zniesieniem kapitalizmu, cho trzeba zauway na marginesie, e take w tym wypadku Luksemburg bya zdecydowan zwolenniczk pogldw aktywistycznych, wicych tryumf socjalizmu ze wiadomym wysikiem proletariatu, nie za tylko z dojrzewaniem obiektywnych przesanek ekonomicznych. Jej teoria nieuchronnego krachu kapitalizmu nie bya elementem projektu politycznego, a jedynie prb wycignicia ostatecznych konsekwencji z przeprowadzonej wczeniej analizy ekonomicznej 25. By to jedynie swoisty mylowy eksperyment kapitalizm mia zosta zlikwidowany duo wczeniej, wanie przez skoordynowan akcj polityczn proletariatu26. Wrmy jednak do kwestii rewolucyjnego dowiadczania wolnoci przez proletariat. Zdaniem Ry Luksemburg, rewolucja czyli prowadzona z najwiksza intensywnoci walka klasowa dawaa robotnikom nieznan w warunkach pokoju spoecznego mono swobodnego dysponowania swoim czasem, wolno przekona i wypowiedzi oraz prawo wspdecydowania o zasadach rzdzcych funkcjonowaniem wasnej spoecznoci. W tym pierwszym wypadku Ra Luksemburg zauwaaa, e masowe wystpienia robotnikw powoduj czasowe zawieszenie przymusu fabrycznego strajkujcy robotnicy nie podlegaj
24 Tame. 25 Polemiki dotyczce tzw. teorii automatycznego krachu kapitalizmu, ktr niesusznie przypisywano Ry Luksemburg, omawia obszernie T. Kowalik (Ra Luksemburg: teoria akumulacji i imperializm, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask 1971, s. 136-148); zob. te M. Sweezy, Teoria rozwoju kapitalizmu, tum. E. Lipiski, Warszawa 1965, s. 336-337. 26 W Antykrytyce Luksemburg pisaa o chwili, w ktrej, na mocy rozwaa zawartych w Akumulacji kapitau, system kapitalistyczny mia osign ostateczne granice swego rozwoju i tym samym ulec zniszczeniu: Czy moment ten moe kiedykolwiek nastpi? Pewnie, jest to tylko fikcja teoretyczna, wanie dlatego, e akumulacja jest procesem nie tylko ekonomicznym, lecz take politycznym. R. Luksemburg, Akumulacja kapitau: przyczynek do ekonomicznego wyjanienia kapitalizmu, tum. J. Maliniak, Z. Kluza-Woosiewicz, J. Nowacki, Warszawa 2011, s. 696.
Kamil Piskala
/
139
w tym okrelonym momencie wyzyskowi, nie ciy nad nimi ustalany przez kapitalist reim pracy27. Ilo czasu wolnego pozostajcego do dyspozycji robotnika nieporwnanie si zwiksza, moe on powici go na aktywno polityczn i samoksztacenie. W duszej perspektywie czciowemu podtrzymaniu tej zdobyczy suy miaa realizacja centralnego w programie SDKPiL hasa omiogodzinnego dnia pracy. Po wtre, jak ju zauwaylimy, w toku rewolucji zawieszone zostaje polityczne panowanie buruazji i carskiego absolutyzmu. W to miejsce oddolnie, w spontaniczny sposb budowane s zrby wolnoci politycznej nieskrpowanej swobody goszenia pogldw, manifestacji, zrzeszania si, wyboru wasnych przedstawicieli, czyli to, co Oskar Negt i Alexander Kluge nazwali procesem tworzenia proletariackiej sfery publicznej28. Rosyjska rewolucja dostarczya ogromnej liczby tego typu przykadw, takich jak np. powstanie wielotysicznych, nielegalnych zwizkw zawodowych29, uznawanych zarwno przez robotnikw, jak i kapitalistw, czciowe zniesienie cenzury poprzez regularne wydawanie w wysokich nakadach prasy i broszur w drugim obiegu 30 czy wreszcie faktyczne ustanowienie swobody dziaalnoci politycznej31. Po trzecie, rewolucja otwieraa rwnie, zdaniem Luksemburg, moliwo daleko idcej renegocjacji czci stosunkw spoecznych przykadem byo choby spontaniczne wprowadzenie tzw. konstytucjonalizmu
27 Kwestia narzucania reimu pracy przez kapita i odmowy pracy jako podstawy walki klasowej, wyranie obecna u Luksemburg, znalaza si w drugiej poowie dwudziestego wieku w centrum rozwaa Mario Trontiego. Dociekania nad tym problemem kontynuowali pniej tacy myliciele marksistowscy, jak Harry Cleaver, Massimo de Angelis, Michael Lebowitz czy Antonio Negri. Inspiracja wyrana jest zwaszcza w wypadku tego ostatniego sam sposb pojmowania walki klasowej przez Luksemburg by bardzo podobny do koncepcji rozwijanych w krgu nurtu woskiego marksizmu, zwanego operaismo, ktrego Negri by jedn z czoowych postaci, zob. Luksemburgizm by nasz filozofi [wywiad z A. Negrim] w niniejszym numerze Praktyki Teoretycznej. 28 O. Negt, A. Kluge, Public Sphere and Experience: Toward an Analysis of the Bourgeois and Proletarian Public Sphere, Minnesota 1993. 29 Zob. Strajk masowy, [w:] Wybr pism, t. 1., s. 524-525. 30 Zob. Z. Kmiecik, Prasa polska w rewolucji 1905-1907, Warszawa 1980; lawinowy wzrost liczby wydawanych broszur socjalistycznych i ich nakadw w przypadku Krlestwa Polskiego obrazuje zestawienie przygotowane przez ann Kormanow (Materiay do bibliografii drukw socjalistycznych na ziemiach polskich w latach 1866-1918, Warszawa 1949, s. 222.); w kontekcie Rosji waciwej doskona ilustracj moe stanowi ogromna liczba wydanych wwczas prac K. Kautskyego, zob. M. Donald, Karl Kautsky..., s. 293-296. 31 Zob. A. Uziembo, Niepodlego socjalisty, Warszawa 2008, s. 56-200.
140
fabrycznego w czci przedsibiorstw na terenie Cesarstwa32 czy nawet czasowe przejcie rzeczywistej politycznej wadzy przez proletariat na danym obszarze. Nieznana wczeniej wolno, ktrej robotnicy mog dowiadczy podczas rewolucji, podwaa wiar w naturalno sytuacji wyzysku i dowodzi moliwoci skonstruowania lepszego ni dotychczasowy porzdku spoecznego. Jednoczenie wolno staje si odczuwaln potrzeb, a denie do jej zaspokojenia okazuje si jednym z czynnikw napdzajcych dalszy rozwj rewolucji, nawet wbrew represjom ze strony caratu czy kapitalistw. Z niejak emfaz, do charakterystyczn dla tekstw powstaych na gorco, pod wraeniem kolejnych epizodw rewolucji, pisaa:
Klasa robotnicza od demonstracji ulicznych odstpi nie moe, bo grzmice, tumne, cho pokojowe goszenie swych dnoci do wyzwolenia stao si ju dzi dla masy proletariatu naszego potrzeb yciow. Wyrzec si demonstracji, wyrzec si protestowania masowego przeciw panujcemu gwatowi i zbrodniom despotyzmu proletariat nasz nie moe, jak si nie moe wyrzec powietrza33.
O tym, e w wielu wypadkach masowa manifestacja uliczna, poczona oczywicie ze strajkiem, jawia si robotnikom jako najbardziej naturalna, najoczywistsza forma wyraania swojego niezadowolenia, wiadczy moe choby przykad pochodzcy z czerwca 1905 roku z odzi. 21 czerwca, gdy miasto pozostawao jeszcze pod wraeniem niedawnej brutalnej napaci andarmerii na pokojowy przemarsz robotnikw wracajcych z tzw. majwki, rozesza si po fabrykach wie, e wadze carskie dopuciy si oszustwa, zaniajc liczb ofiar star sprzed kilku dni i potajemnie grzebic cz polegych. W odpowiedzi robotnicy niemal natychmiast zorganizowali manifestacyjny pochd (bez inspiracji ani technicznego wsparcia ze strony jakiejkolwiek partii socjalistycznej), w ktrym wzio udzia ok. 70 tys. osb (wedug danych urzdowych). Masakra robotniczej kolumny staa si, jak wiadomo, bezporedni przyczyn tzw. powstania dzkiego, czyli dwudniowych (23-24 czerwca) walk barykadowych toczonych na terenie niemal caego miasta34.
32 Zob. W. L. Karwacki, Walka o wprowadzenie tzw. konstytucjonalizmu fabrycznego w latach rewolucji 1905-1907 w odzi, Rocznik dzki 1971, t. 18. 33 R. Luksemburg, Rok rewolucji, http://www.praktykateoretyczna.pl/index. php/roza-luksemburg-rok-rewolucji/ (data dostpu: 5 listopada 2012). 34 Zob. W. L. Karwacki, d w latach rewolucji 1905-1907, d 1975, s. 59-69.
Kamil Piskala
/
141
Poytki z przegranych rewolucji

Ra Luksemburg nie miaa oczywicie zudze, e rewolucyjna gorczka bdzie moga trwa w nieskoczono. Co wicej, nie bya przekonana, e rewolucja zdoa osign swj zasadniczy cel, jakim byo obalenie caratu. Nawet w przypadku powodzenia, w ostatecznoci ustanowione zostan normalne stosunki kapitalistyczne, a zwyciski proletariat powrci do maszyn w hali fabrycznej. Jej wadc pozostanie ten sam co wczeniej kapitalista.
Walczcy proletariat nie moe sobie robi naturalnie iluzji co do trwaoci swego panowania w spoeczestwie. Po zakoczeniu obecnej rewolucji, po powrocie spoeczestwa do normalnych warunkw, panowanie buruazji i wewntrz fabryki i w pastwie najpewniej zmiecie i usunie w pierwszym czasie spor cz zdobyczy obecnej walki rewolucyjnej35.
Nie zmienia to jednak faktu, e zdaniem Luksemburg cz uzyskanych w toku walk ustpstw miaa szans utrzyma si take po przywrceniu normalnego porzdku. Rewolucja podwaaa dotychczas panujcy ad, zarwno na poziomie prawa pastwowego, jak i zasad organizacji produkcji. Od siy i determinacji poszczeglnych klas zalee miao, jej zdaniem, czy porewolucyjny porzdek bdzie mniej, czy te bardziej opresyjny. Cech specyficzn dla postrzegania przez R Luksemburg rewolucji kierowanej przez proletariat byo przyjcie zaoenia, e jej najbardziej prawdopodobnym zakoczeniem bdzie poraka. Idc za sugesti Marksa, obecn w Osiemnastym brumairea Ludwika Bonaparte, zauwaaa, e jedynie rewolucja buruazyjna moe by nieprzerwanym pasmem sukcesw, zrodzonym z nieco naiwnego, hurarewolucyjnego uniesienia. Rewolucja proletariacka natomiast ponosi wci klski, poszukuje rde swoich bdw, nieustannie krytykujc sam siebie. W tym sensie jest raczej wymagajc skupienia nauk, ni radosnym, bezrefleksyjnym karnawaem36.
35 R. Luksemburg, Taktyka rewolucji, http://www.praktykateoretyczna.pl/ index.php/roza-luksemburg-taktyka-rewolucji/ (data dostpu: 5 listopada 2012). 36 Rewolucje buruazyjne [] mkn szybciej od powodzenia do powodzenia, ich efekty dramatyczne s coraz wietniejsze, [] kady dzie tchnie ekstaz; ale rewolucje te maj krtki ywot, rycho dobiegaj swego szczytu i kociokwik na dugo ogarnia spoeczestwo, zanim nauczy si ono trzewo przyswaja sobie rezultaty swego okresu burzy i naporu. Rewolucje proletariackie natomiast [] ustawicznie same siebie krytykuj, wci przerywaj swj wasny
142
Rewolucja sprawia, e istniejcy porzdek jawi si takim, jakim jest w istocie, a nie takim, jakim chciaby by postrzegany. Otwarta i gwatowna w swych formach walka klasowa pozwala robotnikowi rozpozna wwczas wasne pooenie spoeczne
Donioso przegranych rewolucji leaa w ogromnym wzrocie mwic jej jzykiem uwiadomienia proletariatu. Oczywicie przekonanie o koniecznoci postpujcego wzrostu uwiadomienia robotnikw, czego owocem miao by ostateczne utosamienie woli klasy z programem partii socjaldemokratycznej, naley do dawno ju przebrzmiaego kanonu tzw. marksizmu II Midzynarodwki. Wydaje si jednak, e liczne wypowiedzi Ry Luksemburg na ten temat pochodzce z lat 1905-1906 naleaoby czyta w inny sposb nie jako schematyczny opis odgrnego uwiadamiania robotnikw, ale jako prb dynamicznej analizy dowiadczenia politycznego proletariatu. Dowiadczenia, ktre w dobie rewolucji stao si wrcz ekstremalnie intensywnym. Sugerowalimy ju wczeniej, e zdaniem Ry Luksemburg cech szczegln rewolucji by dokonujcy si podczas jej trwania proces zrywania kolejnych ideologicznych zason w klasycznym marksistowskim rozumieniu, powszechnie akceptowanym wwczas przez wszystkich teoretykw Midzynarodwki. Rewolucja sprawia, e istniejcy porzdek jawi si takim, jakim jest w istocie, a nie takim, jakim chciaby by postrzegany. Otwarta i gwatowna w swych formach walka klasowa pozwala robotnikowi rozpozna wwczas wasne pooenie spoeczne. Luksemburg dostrzegaa, e w normalnych warunkach wyzysk i opresja nie zawsze s atwe do zidentyfikowania. Relacja czca robotnika z kapitalist jawi mu si czsto jako naturalna, a inny, oparty na odmiennych zasadach porzdek, jest trudny do wyobraenia. Rewolucyjny wybuch pozwala natomiast okreli rzeczywiste pooenie w stosunkach produkcji oraz rozpozna istniejcy stan rzeczy, jako chwiejny, oparty na wyzysku i niesprawiedliwoci. W Strajku masowym pisaa:
Obudzony nagle ze snu, zelektryzowany akcj polityczn robotnik w pierwszej chwili zwraca si przede wszystkim ku temu, co go najbardziej dotyczy ku walce przeciwko niewolniczym warunkom ekonomicznym; pod wpywem burzliwej walki politycznej zaczyna on nagle z niesychan intensywnoci odczuwa ciar i ucisk okw ekonomicznych37. bieg, wracaj do tego, co ju na pozr zostao dokonane, by to samo rozpocz od nowa, z okrutn dokadnoci szydz z poowicznoci, saboci i niedostwa swych pierwszych poczyna, zdaj si obala przeciwnika po to tylko, by zaczerpn wieych si z ziemi i ursszy w potgo znw powsta przeciw nim, wci si cofaj przeraone bezgranicznym ogromem wasnych swych celw, pki nie wytworzy si sytuacja uniemoliwiajca wszelki odwrt i same okolicznoci zawoaj: Hic Rhodus, hic salta! K. Marks, Osiemnasty brumairea Ludwika Bonaparte, [w:] K. Marks, F. Engels, Dziea, t. 8, Warszawa 1964, s. 128-129. 37 R. Luksemburg, Strajk masowy, [w:] Wybr pism, t. 1, s. 539.
Kamil Piskala
/
143
W toku procesu rewolucyjnego wyranemu zaostrzeniu ulegaj granice dzielce poszczeglne klasy, jak i polityczne przeciwiestwa midzy nimi38. Owa demistyfikujca rola rewolucji, o ktrej wspomnielimy powyej, odgrywa szczegln rol w rewizji stosunku robotnikw wobec pastwa. Bezporednia konfrontacja z pastwowym aparatem ucisku, bez ktrej przecie trudno wyobrazi sobie nowoczesn rewolucj, rozwiewa solidarystyczne czy trade-unionistyczne zudzenia, dowodzc jednoczenie lku, jaki budzi we wadzy rozwijajca si walka39. Najbardziej charakterystyczny przykad moe tutaj stanowi krwawa niedziela 22 stycznia 1905 roku, bdca faktycznym pocztkiem rewolucji. Pamitajmy, e na czele wielotysicznej manifestacji stan wwczas pozostajcy na odzie Ochrany pop Gapon, a nioscy portrety Mikoaja II robotnicy w zdecydowanej wikszoci wierzyli w opowie o dobrym carze otoczonym zymi doradcami. Synna komenda Nabojw nie aowa! generaa Trepowa i to, co nastpio po niej, skutecznie wyleczyo robotnikw z tej wiary, w dramatyczny sposb ujawniajc im rzeczywisty ukad si klasowych w Rosji40. Przemoc ze strony wadz, powoduje wzrost poczucia siy i solidarnoci mas, wzmacniajc jeszcze intensywno walki41. W kontekcie sukcesw wojsk carskich w tumieniu manifestacji i zbrojnym zwalczaniu wystpie w rnych orodkach przemysowych Cesarstwa, pisaa:
Absolutyzm tryumfuje w Petersburgu i w Warszawie, i w odzi, i w Kiszyniowie, i na Kaukazie i kade z tych zwycistw zblia go fatalnie, nieubaganie, o krok do grobu, a lud pracujcy do zwycistwa. Bo kada z tych rzezi absoluty38 Zob. teje, Dwa obozy, [w:] Wybr pism, t. 1. 39 Zob. teje, Powstanie petersburskiego proletariatu, Czerwony Sztandar 1905, nr 23, s. 1-2. 40 Teje, Bagalny pochd proletariatu, [w:] Wybuch rewolucyjny w caracie, [b.m.w.] 1905, s. 22-24; w innym miejscu pisaa: Masa, ktra wczoraj jeszcze z wiar w cara, moe na p religijn, wysza na ulice, dzisiaj jest ju tak byskawicznie i gruntownie wyleczona z wszelkich iluzji, jak adna cae lata i dziesiciolecia trwajca socjalistyczna agitacja nie byaby w stanie jej wyleczy. teje, Rewolucja w Rosji, [w:] O rewolucji, s. 50. 41 Brytyjski historyk, Orlando Figes cytuje fragment wspomnienia uczestniczcego w tamtej manifestacji bolszewika, stanowicy wietn ilustracj do rozwaa Luksemburg: Patrzyem na twarze wok mnie i nie wyczuem strachu ani trwogi. Nie, nabony, niemal rozmodlony wyraz twarzy zastpia wrogo czy wrcz nienawi. Widziaem nienawi i pragnienie zemsty dosownie na kadym obliczu starym i modym, mskim i kobiecym. Rewolucja narodzia si naprawd, i to narodzia si w samym rdzeniu, w bebechach ludu. O. Figes, Tragedia narodu: rewolucja rosyjska 1891-1924, tum. B. Hrycak, Wrocaw 2009, s. 201-202.
144
zmu niesie dalej zarzewie nienawici, buntu i walki, popycha dalej fal rewolucji, ktra, toczc si z niewstrzyman si, wzdyma si coraz wyej, coraz potniej42.
Analizujc przebieg rosyjskiej rewolucji, Ra Luksemburg szczeglnie du wag przywizywaa do badania procesu konstytuowania si proletariatu w odrbn, wiadom swych de politycznych klas. W warunkach nieskrpowanego kapitalistycznego wyzysku proletariat jest rozproszony, a czsto pozbawiony rwnie fizycznych moliwoci jakiegokolwiek zaangaowania politycznego (np. w przypadku dwunastogodzinnego dnia pracy jest to trudne do pomylenia).
Aby jednak jako masa przeprowadzi jak bezporedni akcj polityczn, proletariat musi najpierw znw zewrze si w mas. W tym celu musi przede wszystkim wyj z fabryk i warsztatw, z kopal i hut, musi przezwyciy swe rozproszkowanie i rozdrobnienie po warsztatach, na ktre skazuje go codzienne jarzmo kapitau43.
W warunkach rosyjskiego absolutyzmu rewolucja dawaa, jej zdaniem, jedyn nadziej, e owo rozproszenie proletariatu zostanie przeamane. Masowa walka klasowa bya rwnie jedyn drog aktualizacji proletariackiego instynktu solidarnoci i tym samym sposobem na wytworzenie poczucia kolektywnej siy. Wczeniej, choby proletariat by najbardziej wiatym, choby partia socjaldemokratyczna liczya kilkaset tysicy czonkw, jego sia jest tylko potencjalna44. Dopiero czynne wystpienie sprawia, e proletariat zaczyna stawa si jednym ciaem politycznym45.
42 R. Luksemburg, Wybuch rewolucji w odzi. Dni czerwcowe, http://www. praktykateoretyczna.pl/index.php/roza-luksemburg-wybuch-rewolucji-w-lodzi/ (data dostpu: 5 listopada 2012). 43 Zob. teje, Przykad do teorii strajku powszechnego, [w:] O rewolucji, s. 61. 44 wiadomo klasowa, zaszczepiona postpowemu robotnikowi niemieckiemu przez socjaldemokracj, jest czysto teoretyczna, utajona: w okresie parlamentaryzmu buruazyjnego nie moe ona z natury rzeczy wystpowa czynnie w bezporedniej akcji masowej; stanowi tu ona jakby idealn sum rwnolegych akcji czterystu okrgw wyborczych podczas walki wyborczej, wielu czciowych walk ekonomicznych i tym podobnych czynnikw. W rewolucji, gdy masa sama zjawia si na arenie politycznej, wiadomo klasowa staje si praktyczna, czynna. Dlatego te jeden rok rewolucji stanowi dla proletariatu rosyjskiego szko, jakiej proletariatowi niemieckiemu nie mogo da 30 lat walki parlamentarnej i zwizkowej. teje, Strajk masowy,[w:] Wybr pism, t. 1, s. 558. 45 Teje, Po pierwszym akcie, [w:] O rewolucji, s. 37.
Kamil Piskala
/
145
od instynktu do wiadomoci klasowej

Proces ten idmy dalej tropem analiz Ry Luksemburg przebiega jakby na dwch poziomach. Pierwszy z nich, bardziej pierwotny, zwizany jest bezporedni, fizyczn stycznoci poszczeglnych robotnikw, ktrzy wczeniej albo zupenie si nie znali, albo te nie postrzegali siebie jako potencjalnych wsptowarzyszy w akcji politycznej. Mielibymy z tym do czynienia w przypadku manifestacji lub wiecu, strajku w jednej lub kilku fabrykach z tego samego miasta. Udzia w akcji politycznej pozwala robotnikom nie tylko dowiadczy poczucia wsplnoty, ale rwnie policzy si stwierdzi wasn liczebno, a tym samym uwiadomi sobie wasn si i polityczn sprawczo. Ra Luksemburg, analizujc odczucia rodzce si na gruncie masowych wystpie, dostrzegaa, e ksztatuj si wwczas wizi, o znacznej trwaoci.
Proletariat rewolucyjny musi wylega na ulic, tam, gdzie odnajduje sw rozbit i zmiadon w subie kapitau i w jarzmie despotyzmu potg, musi wylega na ulic, gdzie gos jego i woanie rozlega si dononie i dosiga najszerszych warstw ludowych, niosc im sowo zmartwychwstania. Proletariat rewolucyjny musi wylega na ulic, ktra jest matk wydziedziczonych i pracujcych []. Proletariat musi wylega na ulic, bo tam tylko moe zbiera i musztrowa swe rewolucyjne szeregi i tam tylko odbdzie si rozprawa jego ostateczna z absolutyzmem46.
I cho po kadym z takich wystpie manifestanci rozejd si do domw (albo trafi do wizie), to zrodzone wwczas poczucie wsplnoty ma szans sta si czym trwaym. Mwic jzykiem Ry Luksemburg, byby to warunek przejcia od instynktu klasowego, do wiadomoci klasowej, traktowanej tutaj przede wszystkim w kategoriach politycznych47. Klasowa solidarno, rodzca si wanie na gruncie walki politycznej prowadzonej w skali lokalnej, ulega w toku rewolucji uoglnieniu poczucie wsplnoty jest rwnie silne midzy robotnikami tej samej fabryki, jak i robotnikami z orodkw oddalonych od siebie o dziesitki czy setki kilometrw. Zdaniem Ry Luksemburg by to warunek nie46 Teje, Rok rewolucji, http://www.praktykateoretyczna.pl/index.php/roza-luksemburg-rok-rewolucji (data dostpu: 5 listopada 2012). 47 A rewolucja sama jest niezastpion szko, ktra wpierw likwiduje resztki niepewnoci mas w ferworze walki i to, co jeszcze wczoraj byo moe tylko instynktem ciemnym i parciem masy, w ogniu wydarze wykuwane zostaje na wiadomo polityczn. teje, Rewolucja w Rosji, [w:] O rewolucji, s. 50.
Udzia w akcji politycznej pozwala robotnikom nie tylko dowiadczy poczucia wsplnoty, ale rwnie policzy si stwierdzi wasn liczebno, a tym samym uwiadomi sobie wasn si i polityczn sprawczo. Ra Luksemburg, analizujc odczucia rodzce si na gruncie masowych wystpie, dostrzegaa, e ksztatuj si wwczas wizi, o znacznej trwaoci
146
zbdny dla zaistnienia procesu cyrkulacji walk w obrbie pastwa, a jak by pewnie chciaa, rwnie w skali caego wiata kapitalistycznego. W ten wanie sposb staraa si tumaczy strajki solidarnociowe, wybuchajce raz po raz w 1905 i 1906 roku w Rosji. Odlego kilkuset kilometrw przestawaa wwczas stanowi istotn przeszkod, na wie o wybuchu w jednym orodku w kadej chwili moga nastpi odpowied i jeszcze potniejsze wystpienie w szeregu innych centrw przemysowych48. Trzeba zaznaczy, e w przypadku rosyjskiej rewolucji proces cyrkulacji i komunikacji walk (na tak rozlegym obszarze) dokonywa si na skal wczeniej zupenie niespotykan. Luksemburg bya przekonana, e zrekonstruowany przez ni mechanizm odpowiedzialny za ten proces bdzie konsekwentnie napdza dalszy rozwj rewolucji kady kolejny wybuch nie mia ze sob wzrost uwiadomienia proletariatu, pogbienie klasowej solidarnoci i zaostrzenie antagonizmw spoecznych. Rozproszone po caym kraju manifestacje i strajki stanowi miay kolejne kroki na drodze do obalenia istniejcego status quo. Przeksztacajc si w strajki masowe, przygotowywa miay ostatni odson rewolucji otwarte powstanie przeciwko caratowi. Scenariusz ten, jak wiemy (w przewidywanym przez R Luksemburg terminie vide 1917!), nie zosta speniony. Samej rewolucji nie uznaa jednak w adnym razie za przegran. Jak susznie zauwaa Loralea Michaelis, powracajce uczucie zawodu i klski nieodcznie towarzyszy, zdaniem Luksemburg, yciu rewolucjonistw49. Wierzya, e otwarte wystpienie przeciwko kapitaowi ma zawsze sens, a kolejne poraki uyniaj gleb, na ktrej wyronie przysze zwycistwo50.
48 Teje, Co dalej?, [w:] Wybr pism, t. 1, s. 472-473. 49 Zob. L. Michaelis, Rosa Luxemburg on Disappointment and the Politics of Commitment, European Journal of Political Theory 2011, vol. 10. 50 Swj sposb rozumienia procesu rewolucyjnego w odniesieniu do konkretnego przykadu przegranej rewolucji wyoya Ra Luksemburg w obszernym artykule powiconym walkom robotnikw francuskich z czerwca 1848 roku. Koczc swoje rozwaania pisaa: Powstanie czerwcowe 1848 r. skoczyo si na razie porak, ale popchno spraw ostatecznego wyzwolenia proletariatu z olbrzymi si naprzd. I tak samo dzi kade powstanie, kada walka, stoczona przez robotnikw polskich i rosyjskich, cho koczy si pozornym zwycistwem odakw, przyblia ostateczne zwycistwo ludu. Tylko obudni wrogowie robotnikw mog mwi im o daremnym krwi rozlewie i wylewa zy krokodyle nad zalepieniem walczcych robotnikw. W rzeczywistoci ani jedna kropla krwi robotniczej, wylana za spraw wyzwolenia, nie posza i nie pjdzie na marne. Kada ofiara jest wzmocnieniem tego fundamentu, na ktrym stanie nasze przysze zwycistwo R. Luksemburg, Dni czerwcowe (Kartka z historii walki robotnikw francuskich), Przegld Robotniczy 1905, nr 6, s. 65-66.
Kamil Piskala
/
147
W niezwykle rzadko cytowanym tekcie Taktyka rewolucji znale mona zdanie, ktre chyba w najbardziej zwizy sposb oddaje istot jej stanowiska: rewolucja jest jedynym rodzajem wojny, w ktrej z szeregu poraek wynika w kocu zwycistwo51. Zaznaczy trzeba, e podobny sposb mylenia o dialektycznej wizi czcej porak oraz ostateczny tryumf mona znale choby w refleksji Mao Tse-tunga (Od poraki do poraki, a do ostatecznego zwycistwa), a spord wspczesnych autorw u Slavoja ika52 oraz Alaina Badiou53. Oczywicie Ra Luksemburg bya autork zbyt trzew, aby podziela fatalistyczne przekonanie, e dotkliwe klski stanowi niezbdny warunek przyszego zbawienia, czyli ostatecznego zwycistwa proletariatu. Chodzio jej raczej o podkrelenie koniecznoci przepracowania kolejnych niepowodze i akumulacj dowiadcze, ktre mogyby by wykorzystane w przyszych walkach.
Ra luksemburg na placu Tahrir

Czytajc sto lat pniej teksty Ry Luksemburg z lat 1905 i 1906, z atwoci zauwaamy w wielu momentach naiwno prowadzonej przez ni analizy, omyki czy niespjnoci. Spora cz goszonych przez ni pogldw wydaje si dzi przestarzaa i mao przydatna podczas namysu nad perspektywami walki antykapitalistycznej. Mona krytykowa nadmierny determinizm w postrzeganiu procesu dziejowego, schematyzm centralnej dla niej koncepcji postpujcego uwiadomienia proletariatu, esencjalistyczne traktowanie klas spoecznych czy zamykanie oczu na wszelkie czynniki w realny sposb powstrzymujce cige przyspieszanie i pogbianie procesu rewolucyjnego. Jednoczenie jednak jej pene pasji teksty wyranie odcinaj si od suchych i raczej nudnych elaboratw wczesnych teoretykw II Midzynarodwki, ktrzy czsto w pogoni za uczon form prac myli zastpowali wytartymi schematami. Luksemburg udawao si tego unika. Wydaje si te, e jeli odsunlibymy na bok wszystko to, co jest trybutem mimowolnie paconym wasnej epoce, to okae si, e sporo intuicji obecnych w stworzonej przez ni teorii procesu rewolucyjnego zachowuje wci
51 R. Luksemburg, Taktyka rewolucji, http://www.praktykateoretyczna.pl/ index.php/roza-luksemburg-taktyka-rewolucji (data dostpu: 5 listopada 2012). 52 Zob. S. iek, W obronie przegranych spraw, tum. J. Kutya, Warszawa 2009, s. 318. 53 A. Badiou, The Communist Hypothesis, London-New York 2010.
148
niema aktualno. Nie chodzioby oczywicie o scholastyczne powtarzanie, jak mwi Antonio Negri54, ale raczej o przydatno i podno specyficznej optyki proponowanej przez R Luksemburg. O tym, e zaprezentowany w broszurze Strajk masowy, partia i zwizki zawodowe sposb analizy walki klasowej wci moe by uyteczny w badaniu masowych wystpie, wskazuje dowodnie opis egipskiego powstania przeciwko reimowi Hosniego Mubaraka (a take walk w Tunezji i Maroku) zaproponowany przez trjk badaczy z belgijskiego uniwersytetu w Gent (Sami Zemni, Brecht de Smet, Koendaad Bogaert)55. W artykule Luxemburg on Tahrir Square podejmuj oni prb analizy ubiegorocznych wydarze wanie przez okulary Strajku masowego56. Jak dowodz, istnienie wskazywanego przez Luksemburg silnego zwizku pomidzy wczeniejszymi, rozproszonymi jeszcze walkami, a masowym wystpieniem przeciwko wadzy, w przypadku arabskiej wiosny jest rzeczywicie wyranie widoczne. To samo dotyczy rwnie zniesienia podziau na postulaty ekonomiczne i polityczne (jak pisze Luksemburg, w toku strajku masowego splataj si one ze sob), a take stosunkowo maej wagi epizodu, ktry jest przyczyn wybuchu. Przypomnijmy, w styczniu 1905 roku bezporednim powodem manifestacji i krwawej niedzieli byo zwolnienie dwch robotnikw z petersburskich zakadw putiowskich, w przypadku za arabskiej wiosny czar goryczy przelao manifestacyjne samospalenie Tunezyjczyka, Mohameda Bouazizi. Oczywicie nie chodzi tutaj o mechaniczne sprawdzanie, ktre elementy pasuj do opisu Luksemburg sprzed ponad stu lat, ale o wskazanie na cig uyteczno przeprowadzonych przez ni analizy dynamiki walki klasowej. Dziki Luksemburg bylimy w stanie pisz w zakoczeniu swojego artykuu Zemni, de Smet i Bogaert poprzez rozwaenie historii wczeniejszego oporu, [samo]organizacji i pastwowych represji, skonceptualizowa rewolucj jako cigy, wieloaspektowy proces, a nie tylko pojedyncze wydarzenie. W tym sensie plac Tahrir by jedynie punktem zwrotnym w rozwoju trwajcej z wysok intensywnoci od duszego ju czasu walki klasowej, ktrej pocztek wyznaczaj masowe protesty z lat osiemdziesitych, skierowane przeciwko zaordynowanej przez MFW liberalizacji. Kolejny przypyw fali protestw ktrej bez54 Zob. Luksemburgizm by nasz filozofi [wywiad z Antonio Negrim] w niniejszym numerze Praktyki Teoretycznej. 55 S. Zemni, B. De Smet, K. Bogaert, Luxemburg on Tahrir Square: Reading the Arab Revolutions with Rosa Luxemburgs The Mass Strike, Antipode, DOI: 10.1111/j.1467-8330.2012.01014.x. 56 Tame, s. 1.
Kamil Piskala
/
149
poredni kontynuatork bya arabska wiosna odnotowano w pierwszej dekadzie dwudziestego pierwszego wieku. W Egipcie rok 2004 przynis powstanie zdecydowanie opozycyjnego ludowego ruchu Kefaya, a lata 2006-2008 wielotysiczne strajki w caym kraju, wyraajce solidarno z protestujcymi robotnikami z miasta Al.-Mahalla w delcie Nilu. Zdaniem cytowanych autorw, wyrana czno pomidzy rozproszonymi walkami a frontalnym wystpieniem w postaci arabskiej wiosny jest wyranie dostrzegalne, zarwno na poziomie da i postulatw ruchu, jak i form organizacyjnych57.
co robi? luksemburg i perspektywy rewolucji

Przeprowadzone przez R Luksemburg w latach 1905-1906 badanie wewntrznej dynamiki strajku masowego i walki rewolucyjnej z pewnoci moe uchodzi za modelowe i, jak pokazuje przywoany przykad, stanowi moe cenn wskazwk take dla badacza dzisiejszych wystpie. Wydaje si jednak, e spojrzenie Ry Luksemburg zachowuje aktualno take pod nieco innym wzgldem. Tym, co szczeglnie wyrnia j na tle licznych teorii rewolucji, a przede wszystkim na tle koncepcji Che Guevary, a poniekd te Lenina (i jego epigonw w ruchu komunistycznym), jest wyrana preferencja dla oddolnych i, o ile jest to moliwe, pokojowych form walki. Sia rewolucji, jej zdaniem, wynika przede wszystkim z jej masowego charakteru, a nie technicznej sprawnoci ujawnianej w toku fizycznej konfrontacji z aparatem represji (wojsko, policja)58. Okrelony reim istnieje realnie dopty, dopki zdecydowana wikszo spoeczestwa nie wystpi przeciwko niemu w sposb czynny. Strajk powszechny, taki jak choby w 1905 roku w Rosji, pozbawia wadz legitymizacji, a rzeczywisty powrt do dawnego porzdku jest ju niemoliwy. Nie zmienia tego nawet fakt, e pierwsza rosyjska rewolucja nie skoczya si obaleniem caratu. Zdaniem Luksemburg, w zasadzie od pierwszego strajku powszechnego (stycze-luty 1905 roku) by on ju tylko ywym trupem, jego historyczna rola ulega zakoczeniu59.
57 Tame, s. 4-7. 58 Szczeglnie wyrane staje si to podczas polemiki prowadzonej przez Luksemburg z PPS i stosowanymi przez ni metodami walki z caratem, np. akcjami ekspropriacyjnymi, zamachami itd.; zob. Akcja rewolucyjna, Czerwony Sztandar 1905, nr 23, s. 6-8; Czarna karta rewolucji, Przegld Socjaldemokratyczny 1908, nr 5. 59 Zob. R. Luksemburg, Akcja pokojowa PPS, Czerwony Sztandar 1905, nr 27, s. 8.
150
Carat mg funkcjonowa ju tylko reaktywnie, podtrzymujc swoj formaln egzystencj poprzez krwawe represje. Pisaa: [W] rzeczywistoci strajki styczniowe zrobiy w spoeczestwie rosyjskim wyom, ktry ju zalepiony by nie moe. [] Carat wewntrznie otrzyma cios miertelny i dalsza jego egzystencja, bez wzgldu na to, jak dugo bdzie trwaa, moe by tylko agoni60. Zaskakujca bezwadno caratu widoczna wyranie po stumieniu rewolucji i jego szybka, bezbolesna likwidacja w 1917 roku mogyby potwierdza diagnoz Ry Luksemburg. W Strajku masowym Luksemburg pisaa: Dawna gwna forma rewolucji buruazyjnych walka na barykadach i otwarte starcia z si zbrojn pastwa jest w teraniejszej rewolucji tylko punktem kracowym, tylko jednym z momentw w caym procesie proletariackiej walki masowej61. Kwestia zbrojnego powstania zajmowaa, jak wiadomo, wane miejsce w Leninowskiej koncepcji rewolucji, i tym samym na dugi czas naznaczya programy partii komunistycznych na caym wiecie. U Ry Luksemburg jest to jedynie ostatni akt rewolucji, bdcy raczej pewn formalnoci, usuniciem wadzy, ktra poniosa ju klsk, ale mimo to poprzez eskalacj przemocy prbuje przedua wasn agoni. To, co najwaniejsze, czyli przeksztacenie wiadomoci politycznej mas i negacja istniejcego porzdku, dokonuje si ju wczeniej62. Odwrotnie ni w przypadku roku 1917 powstanie zbrojne koczy, a nie de facto rozpoczyna rewolucj. Jeli odsuniemy na bok kwesti powstania, ktre u Ry Luksemburg jest raczej elementem przygodnym, wymuszonym sytuacj w caracie, a nie integraln czci kadego procesu rewolucyjnego63, to okae si, e jej koncepcja jest chyba nawet bardziej aktualna dzi, ni w chwili, gdy bya formuowana. W pocztkach dwudziestego wieku, co najlepiej pokaza rosyjski przykad, zbrojne przejcie wadzy przez siy rewolucyjne byo jak najbardziej moliwe, obecnie natomiast stosunek si uleg znacznej zmianie na korzy wadzy pastwowej. Techniczne zaawansowanie i poziom wyszkolenia bronicych istniejcego adu wojska i policji sprawia, e udane zbrojne powstanie wydaje si rzecz niemoliw do pomylenia. Oczywicie nie dotyczy to niektrych gboko zdezintegrowanych pastw peryferyjnych, jednak w skali glo60 Teje, Po pierwszym akcie, [w:] O rewolucji, s. 40; zob. take teje, Zbrojna rewolucja w Moskwie, Czerwony Sztandar 1906, nr 35, s. 2. 61 Teje, Strajk powszechny, [w:] Wybr pism, t. 1, s. 563. 62 Zob. teje, Do walki przeciw konstytucji knuta!, Z pola walki 1905, nr 13, s. 1. 63 Zob. J. P. Nettl, Rosa Luxemburg, s. 332-335; warto przy tym zaznaczy, e jej stanowisko z czasem ulego pewnej zmianie, co szczeglnie widoczne jest w tekstach pochodzcych z okresu niemieckiej rewolucji 1918-1919.
Kamil Piskala
/
151
balnej taka taktyka ulega ju chyba dezaktualizacji. Uwagi Ry Luksemburg o koniecznoci dominacji pokojowych, masowych form walki klasowej, okazywayby si wic szczeglnie cenne. Ulica jest matk wydziedziczonych i pracujcych jak pisze w jednym z tekstw z 1905 roku, arabska wiosna pokazaa rwnie, e wanie przez ulic wiedzie droga do obalenia panujcego reimu64. Przez dugie dziesiciolecia krytykowano R Luksemburg za nadmierne podkrelanie ywioowego i oddolnego charakteru wszelkiej masowej walki klasowej. Jak wiadomo, by to jeden z tych punktw, w ktrych wyranie rozchodzia si z Leninem65. O susznoci stanowiska zajtego przez przywdc bolszewikw, zdaniem wielu, wiadczy miao powodzenie osignite w padzierniku 1917 roku, Luksemburg natomiast zaszufladkowano jako romantyczn, ale naiwn rewolucjonistk, wierzc w zbawcz rol, jak odegra w przyszych walkach spontaniczno proletariatu66. Ten sposb interpretowania jej stanowiska szczeglnie popularny by co zrozumiae w krajach bloku wschodniego, w tym take w Polsce67. Wydaje si jednak, e i w tym wypadku historia kazaaby nieco askawszym okiem spojrze na dorobek autorki Akumulacji kapitau. Czy bowiem nie da si odczytywa historii dwudziestowiecznych radykalnych ruchw politycznych jako historii narastajcego rozczarowania hierarchiczn, opart na posuszestwie i reali64 Warto jednoczenie zaznaczy, e polityczna przyszo pastw arabskich nie jest wci wiadoma. Mimo obalenia niedemokratycznych reimw, sama sie instytucji politycznych pozostaa niemal nienaruszona, trudno te na razie zauway jakiekolwiek powaniejsze zmiany w polityce gospodarczej. W porwnaniu do roku 1905, mamy tutaj te do czynienia z innym skadem si, ktre dokonay rewolucji. Sam jednak mechanizm pokojowego, masowego nacisku, wyraajcego si w strajkach, manifestacjach i oddolnym tworzeniu sieci organizacyjnej ruchu rewolucyjnego, wydaje si w tym przypadku bardzo podobny. 65 Zob. R. Schlesinger, Marxism without an Organizing Party, Soviet Studies, Vol. 18, No. 2; B. D. Wolfe, Rosa Luxemburg and V.I. Lenin: the Opposite Poles of Revolutionary Socialism, The Antioch Review, Vol. 21, No. 2. 66 Ten sposb interpretowania spucizny Luksemburg obecny jest rwnie u L. Koakowskiego (Gwne nurty marksizmu, t. 2, Warszawa 2009, s. 91-96), a take u A.Walickiego (Marksizm i skok do krlestwa wolnoci: dzieje komunistycznej utopii, Warszawa 1996, s. 244-251). 67 Zwrci uwag trzeba tutaj przede wszystkim na prace Romana Werfla, odpowiedzialnego w kierownictwie PZPR przez dugie lata za sprawy ideologiczne, a take oficjalnego interpretatora myli Ry Luksemburg. Krytyk jej pogldw przeprowadzi w takich tekstach jak: Marksizm-leninizm drogowskazem naszej walki (Nowe Drogi 1948, nr 9), Ra Luksemburg [w 40 rocznic bohaterskiej i tragicznej mierci] (Nowe Drogi 1959, nr 1) oraz w obszernym wstpie do dwutomowego Wyboru pism Ry Luksemburg z 1959 r.
152
zacji polece wyszej instancji, form organizacji68? Czy dzi nie stao si ju jasne, e tradycyjne instytucje polityczne, jak partie czy zwizki zawodowe, maj bardzo niewielk zdolno stawania si rzeczywistymi agentami gbokiej zmiany spoecznej, czy te nazywajc rzecz po imieniu rewolucji69? Czy historia nie przekrelia ju modelu przywdcw posiadaczy wiedzy, kierujcych walk w imi wyzwolenia mas? Oczywicie, Ra Luksemburg jest tylko dzieckiem swoich czasw, partia socjaldemokratyczna odgrywa w jej teorii procesu rewolucyjnego rol zdecydowanie kluczow, cho wyranie inn ni w przypadku pozostaych wczesnych teoretykw Midzynarodwki. Luksemburg podczas rewolucji rezerwuje dla partii rol swego rodzaju zbiorowego nauczyciela, ktry wyjania masom dziejowy sens zachodzcych wydarze i wysuwa w toku walki hasa zbiene z (rozpoznanymi przez siebie) interesami proletariatu70. Jednak to tylko jedna strona medalu. W pismach Ry Luksemburg z lat 1905 i 1906 znajdziemy liczne, cho rozproszone intuicje, znacznie osabiajce tak hierarchiczn interpretacj. Jej zdaniem nie tylko partia uczy masy jak w klasycznym marksistowskim schemacie ale rwnie uczy si od mas; nie kieruje z zewntrz rewolucj, ale tkwi w samym rodku zachodzcych wydarze, prbujc je wsplnie ze wszystkimi walczcymi zrozumie71. Wydaje si, e mona traktowa te wyranie widoczne intuicje jako pierwszy, niemiay na razie sygna wyaniania si w obrbie myli marksistowskiej koncepcji poszukiwania niehierarchicznych i rzeczywicie demokratycznych form organizacyjnych. Wtek ten ze szczeglnym powodzeniem by pniej rozwijany w nurcie woskiego operaismo. Nie powinno wobec tego dziwi, e jak wspomina Antonio Negri pisma Ry Luksemburg stanowiy we wczesnym okresie jedn z najwaniejszych inspiracji operaistw72.
68 Zob. H. C. Scott, Rosa Luxemburgs Reform or Revolution in the Twenty-first Century, Socialist Studies, Vol. 6, No. 2, s. 131-137. 69 Zob. A. Negri, Goodbye Mr Socialism, tum. K. aboklicki, Warszawa 2008. 70 W jednym z artykuw Luksemburg pisaa: Zdobywa sobie rol przewodni w toku rewolucji, umiejtnie wyzyskiwa pierwsze zwycistwa i poraki ywioowych powsta, aby opanowa potok stojc w samym potoku takie oto jest zadanie socjaldemokracji w epokach rewolucyjnych. Opanowa i kierowa nie pocztkiem ruchu rewolucyjnego, lecz jego kocem, jego wynikami oto jedyny rozumny cel, jaki moe stawia sobie partia polityczna, jeeli nie chce wpada ani w fantastyczne iluzje przeceniania swej siy, ani w bezsilny pesymizm. R. Luksemburg, Przewrt polityczny w Rosji, [w:] O rewolucji, s. 43. 71 Teje, Strajk masowy, [w:] Wybr pism, t. 1, s. 541-542. 72 Zob. Luksemburgizm by nasz filozofi [wywiad z Antonio Negrim] w niniejszym numerze Praktyki Teoretycznej.
Kamil Piskala
/
153
Wydaje si, e szczeglnie interesujcym sprawdzianem aktualnoci perspektywy proponowanej przez R Luksemburg mogaby by prba analizy ruchu Occupy wanie przez pryzmat jej teorii procesu rewolucyjnego. O tym, e byby to ciekawy trop, jak sdz, wiadczy moe ju sama zbieno synnych sw ze Strajku masowego: organizacja powstaje dopiero jako wytwr walki73, z dowiadczeniami na tym polu ruchu Occupy. Horyzontalna forma organizacji, oparta na zasadach pluralizmu i demokracji uczestniczcej, wyonia si wanie tak jak sugeruje to Ra Luksemburg w sposb spontaniczny i oddolny, bez potrzeby odgrnej interwencji partii. W wietle jej pogldw nie byaby to te, jak chcieliby konserwatywni publicyci, jedynie przegrana rewolta, ale raczej kolejny etap toczcej si od dawna walki przeciwko kapitalizmowi. By moe przeomowy ruch Occupy mia globalny charakter, transmisja uzyskanych dowiadcze dokonywaa si ponad granicami pastwowymi, narodowe partykularyzmy odsunite zostay na dalszy plan, stworzono te nowe formy walki i organizacji. W chwili przeomu, w 1905 roku, Ra Luksemburg pisaa:
Stary Liebknecht w jednym ze swoich wspomnie o Karolu Marksie powiada: polityka oznaczaa dla niego przede wszystkim studiowanie. Pod tym wzgldem Marks powinien stanowi wzr dla nas wszystkich. Jako socjaldemokraci jestemy i musimy pozosta wiecznymi uczniami, ktrym nauk udziela historia, ta najwiksza nauczycielka74.
Naszym dzisiejszym zadaniem jest kontynuowanie pracy, ktr wwczas podja Ra Luksemburg.
73 R. Luksemburg, Strajk masowy, [w:] Wybr pism, t. 1, s. 554-555. 74 Teje, Rewolucja w Rosji, [w:] O rewolucji, s. 48. Warto w tym miejscu przytoczy stanowisko Lenina z Przedmowy do listw K. Marksa do L. Kugelmanna, gdzie celnie ujmuje on charakter Marksowskiej polityki jako studiowania w kontekcie (nie)przegranych rewolucji klasy robotniczej: Marks we wrzeniu 1870 roku nazywa powstanie szalestwem. Ale kiedy masy powstay, Marks chce i z nimi, uczy si razem z nimi, w toku walki, a nie prawi gabinetowe moray. Rozumie on, e prba ustalenia z gry szans ustalenia z gry szans powodzenia z absolutn cisoci byaby szarlatastwem lub beznadziejn pedanteri. Ponad wszystko stawia to, e klasa robotnicza bohatersko, z powiceniem, z inicjatyw tworzy dzieje wiata. [...] Marks umia oceni rwnie to, e bywaj chwile w historii, kiedy zacieka walka mas nawet o beznadziejn spraw jest konieczna w imi dalszego wychowywania tych mas i przygotowywania ich do nastpnej walki. W. I. Lenin, Przedmowa do listw K. Marksa do L. Kugelmanna, [w:] Dziea, t. 14, Warszawa 1986, s. 354-355.
154
Kamil Piskaa (ur. 1988) doktorant w Katedrze Najnowszej Historii Polski U; studiuje rwnie politologi w ramach MISH. Jego zainteresowania badawcze koncentruj si wok historii polskiej lewicy XIX i XX wieku, symbolicznych aspektw funkcjonowania ruchu robotniczego, a take tradycji rodkowoeuropejskiego marksizmu. Ponadto zajmuje si dziejami polskiej midzywojennej myli politycznej, teoriami rewolucji oraz peryferyjnymi dyskursami modernizacyjnymi pierwszej poowy XX stulecia. Modo spdza zgarbiony nad zakurzonymi papierami w archiwum albo starymi ksikami w bibliotecznych czytelniach. Zwizany z dzkim klubem Krytyki Politycznej, w Praktyce Teoretycznej redaktor tematyczny w zakresie nauk historycznych.
Dane adresowe autora: Kamil Piskaa Katedra Najnowszej Historii Polski U ul. Kamiskiego 27a, 90-219 d e-mail: kamil.piskala@gmail.com cytowanie: K. Piskaa, Notatki z (nie)przegranej rewolucji. Uwagi na marginesie pism Ry Luksemburg z lat 1905-1906, Praktyka Teoretyczna nr 6/2012, http://www.praktykateoretyczna.pl/PT_nr6_2012_Roza_Luksemburg/10.Piskala.pdf (dostp dzie miesic rok)
Author: Kamil Piskaa Title: Notes on (un-)defeated revolution. Remarks in the margin of Rosa Luxemburgs works from 1905-1906. Summary: This article attempts to present some reflections about Rosa Luxemburgs works from the first Russian revolution (1905-1906). I consider Luxemburgs view on the historical meaning of this revolution and discuss her analyses of class struggle in 1905-1906. The description of class struggles forms and its dynamics is the most important and interesting excerpt of Luxemburgs works from this time. She emphasized the meaning of a revolutionary sense of freedom and the changing workers consciousness that happens during the revolution. She presents an inspiring dialectic relation between defeated rebellion or revolution and the final victory of socialist movement. I think that Luxemburgs perspective may be useful for research on contemporary social struggles (e.g. Arab Spring, Occupy!) and helpful in searching for new forms of organization for radical liberation movements. Keywords: Rosa Luxemburg, revolution, Russia, Marxism, class struggle
Kamil Piskala
/
. a Luksemburg Rz podmiotu politycznego i konstruowanie
Wiktor Marzec
Ra Luksemburg to nie tylko teoretyczka ekonomii. Lektura jej tekstw pisanych w gorcych dniach rewolucji 1905 roku ukazuje niezwykle ciekawe ujecie ksztatowania si podmiotowoci politycznych w procesie walk rewolucyjnych. Ich polityczny wymiar stawia w nowym wietle cay teoretyczny dorobek autorki Akumulacji kapitau, ukazujc nieustanne napicie midzy zdeterminowaniem procesu rewolucyjnego przez czynniki ekonomiczne a politycznym konstruowaniem podmiotu rewolucyjnego z wieloci walk spoecznych. Artyku jest prb lektury symptomalnej tekstw Luksemburg, ktra jak argumentuj na skutek specyficznych okolicznoci historycznych zmagaa si z tym, co polityczne: radykaln, konieczn kontyngencj pola politycznego. Prace Luksemburg oferuj podn teoretyzacj procesw ksztatowania tosamoci politycznych, ale przede wszystkim s zapisem pierwszych prb konceptualizacji rdowego problemu politycznoci, z ktrym my rwnie si mierzymy. Zamknicie w horyzoncie pojciowym jej czasu powoduje niemoliwo opracowania w peni wynikajcych ze konsekwencji polityczno jest jednak niewidoczn przyczyn generujc cige napicia i oscylacje w jej myleniu.
Sowa kluczowe: Ra Luksemburg, polityczno, rewolucja, radykalna kontyngencja, Ernesto Laclau, podmiotowo polityczna
156
Nieuchronna hybrydyzacja tosamoci politycznych zwizana z rosnc zoonoci struktury spoecznej i wieloci roszcze kulturowych ukierunkowanych nie tyle na redystrybucj, co na zyskanie uznania1 przynosi koniec nowoczesnego marzenia o uniwersalnym podmiocie politycznym (w teorii marksistowskiej, co najmniej do Szkoy Frankfurckiej, rol t peni proletariat) i perspektywy porzdku spoecznego mediujcego midzy partykularyzmami. Nowe zaoenia, ktre bd mogy stanowi podstaw dla lewicowej polityki, musz uwzgldnia wielo ruchw spoecznych, polityk ekonomicznych i kulturowych czy pluralizacj tosamoci, uniemoliwiajce bezproblemow konstrukcj podmiotu politycznego. Wanie ta konstrukcja jest dzisiaj podstawowym problemem, jakiemu staraj si stawi czoa wspczesne teorie polityczne o praktycznej intencji emancypacyjnej. Znaczna cz lewicowych perspektyw teoretycznych (najczciej wywodzcych si z rnych wariantw marksizmu) porzuca odniesienie do okrelonej uniwersalnej i trwaej zasady organizujcej pole spoeczne, zapewniajcej moliwo jednoznacznego, rozumowego okrelenia porzdku politycznego i przejrzyst reprezentacj polityczn (kiedy to okrelonym pozycjom strukturalnym, np. ekonomicznym, odpowiadaj automatycznie okrelone pozycje podmiotowe i tosamoci polityczne). Teorie tego rodzaju okrela si mianem post-fundacjonalistycznych, gdy nie rezygnuj z jakiejkolwiek zasady czy podstawy, ale z jej uniwersalnego, transhistorycznego umocowania i transcendentnego wobec samego pola politycznego pochodzenia2; koncentruj si zamiast tego na badaniu genealogii tymczasowo ustanawianych i uniwersalizowanych podstaw. Wyznacznikiem takiego podejcia teoretycznego w filozofii politycznej jest ukierunkowanie na osabienie ontologicznego statusu takich fundacjonalistycznych poj, jak podstawa, esencja, cao i uniwersalno3 oraz utrata wiary w moliwo pewnego i ostatecznego poznania zasad organizacji spoeczestwa w teorii spoecznej. Nie oznacza to jednak usunicia jakiejkolwiek podstawy polityki czy spoeczestwa, ale wiadomo nieobecnoci
1 Zob. N. Frazer, A. Honneth, Redystrybucja czy uznanie, tum. M. Bobako, T. Dominiak, Wrocaw 2005, zw. s. 23-27. 2 Wicej na temat post-fundacjonalizmu zob. O. Marchart, Post-Foundational Political Thought. Political Difference in Nancy, Lefort, Badiou and Laclau, Edinburgh 2007. 3 Fundacjonalizm, jako hegemoniczna formacja mylowa, rzadko eksplikuje swoje autodefinicje. Jak opisuj go teoretycy antyfundacjonalistyczni zob. T. Rockmore, Introduction, [w:] Antifoundationalism. Old and New, red. T. Rockmore, B. J. Singer, Philadelphia 1992, s. 1-13.
Wiktor Marzec
157
podstawy ostatecznej. Dziaanie polityczne w takim ujciu to poszukiwania i prby stabilizacji nietrwaej podstawy. Nie ma ju pocztku, aktu fundacyjnego, nie ma te koca, adnego ostatecznego celu, koca historii czy zrealizowanej emancypacji4.
Polityczno w teorii Ry luksemburg

Sytuacja historyczna, ktra stawiaa podobne wyzwania by moe ujawniajc podstawowe warunki politycznoci jako takiej zaistniaa ju wczeniej, w Krlestwie Polskim na przeomie dziewitnastego i dwudziestego wieku. wczesnym problemem rwnie byo wyonienie si i interakcja da socjalnych, kulturowych, narodowych i postulatw walki o uznanie, z ktrej to wieloci trzeba byo skonstruowa spjn tosamo polityczn. Z zadaniem tym prbowali na rne sposoby upora si wczeni teoretycy i teoretyczki myli marksistowskiej. wczesna formacja mylowa take, podobnie jak teorie post-fundacjonalistyczne, staraa si odpowiedzie na kryzys reprezentacji politycznej, brak automatycznego wytwarzania podmiotu polityki. Brak pastwowoci i przynaleno do obcych organizmw gospodarczych, a take niezrealizowane dania kulturowo-narodowe sprawiay, e poza wyzwoleniem ekonomicznym problemem stawaa si te walka o pastwo narodowe5. Interakcja de narodowych i klasowych rozbia iluzj przejrzystej politycznej reprezentacji pozycji ekonomicznej6. Dodatkowy podzia, apellejskim ciciem dzielcy spoeczne antagonizmy, oddala nadziej na jedno tosamoci klasowej. Zarwno nard (Kazimierz Kelles-Krauz)7 jak i klas (Ra Luksemburg) zaczto konceptualizowa poli4 Najpeniej uwidacznia si to w teorii hegemonii i ujciu politycznoci Ernesta Laclaua i Chantal Mouffe. Bez wtpienia taka jest te struktura teorii Jean-Luca Nancyego i Claudea Leforta; z pewnymi zastrzeeniami mona by zaklasyfikowa tutaj te myl Alaina Badiou i Jacquesa Rancirea. Takie postrzeganie przestrzeni politycznoci nie ogranicza si do autorw o lewicowym nastawieniu. Mona wskaza i na inne afiliacje polityczne tak rozumianego postfundacjonalizmu choby liberaa Rortyego czy konserwatyst Oakeshotta, zob. O. Marchart, Post-Foundational Political Thought ..., s. 3. 5 Na temat kwestii narodowej we wczesnym polskim marksizmie zob. A. Walicki, Kwestia narodowa w polskiej myli marksistowskiej przed 1914 r., [w:] tego, Polska, Rosja, marksizm, Warszawa 1983, s. 144-184. 6 Na temat rnych identyfikacji dziaaczy politycznych tego okresu zob. B. Cywiski, Rodowody niepokornych, Warszawa 1984, s. 115-117. 7 Myl filozoficzn Kelles-Krauza jako antycypujc wiele rozstrzygni wspczesnych koncepcji politycznoci poddaem analizie w innym miejscu (W. Marzec,
. Rza Luksemburg...
158
tycznie, zwracajc uwag na warunki ich tworzenia, opisujc polityczn interwencj w proces tworzenia tosamoci. W lokalnych warunkach szybko stao si jasne, e utrzymanie staej i pewnej podstawy spoeczestwa czy deterministycznej analizy ekonomistycznej nie jest ju moliwe; walki nakadaj si, podmioty polityczne mog przybiera rne ksztaty, a te same dania mog by wpisywane w odmienne narracje polityczne. Przedstawienie Ry Luksemburg w tym kontekcie moe dziwi, bowiem powszechnie kojarzy si jej prace z pewn wersj determinizmu ekonomicznego. Jednak uwana analiza pism politycznych umoliwia otwarcie innego horyzontu jej mylenia oraz poddanie tekstw lekturze symptomalnej8, ktra ujawnia wytworzenie przez Luksemburg nowego terenu praktyki teoretycznej. Teren ten nie jest do koca uwiadomiony jest lep plamk teorii. Pomyki, luki w postrzeganiu nie stanowi natomiast czego uprzedniego, co Luksemburg moga dostrzec, lecz s wytwarzane przez sam akt postrzegania. Tym, czego si nie dostrzega, jest wytworzenie nowego przedmiotu, nowego problemu, a zatem przedmiotu tego problemu. Przedmiotem tym jest polityczne konstruowanie rewolucyjnego podmiotu i jego performatywne wytwarzanie w procesie samych walk rewolucyjnych. Oczywicie jakakolwiek teoretyczna apriopriacja czy rewitalizacja tego rodzaju obarczona jest ryzykiem prezentyzmu czy nawet kreowania mitu9. Nie chodzi zatem o to, by dokonywa adaptacji na si czy wtacza dorobek Luksemburg we wspczesn siatk pojciow. Stawk jest raczej podanie za praktyka teoretyczn Luksemburg, z narzdziami konceptualnymi, jakie mamy dzi, by w materiale historycznym poszukiwa ladw zmaga z problemami natury substancjalnej. Luksemburg nie czyni post festum (i post mortem) interwencji we wspczesn filozofi polityczn, i vice versa. Obie formacje mylowe staj przed podobnym problemem, a ich konfrontacja i wzajemne napicie moe umoliwi nam dalsze kroki w zmaganiu si z nim, take poprzez skomplikowanie i przeplecenie lineau historii z jednej, i rozwoju mylenia politycznego z drugiej strony. Ra Luksemburg znalaza swoje miejsce w swoistej genealogii postmarksizmu zaproponowanej przez Ernesto Laclaua i Chantal Mouffe.
Momenty politycznoci: Kazimierz Kelles-Krauz midzy dialektyk dziejw a stanowieniem polityki demokratycznej, Hybris 2012, nr 16). 8 L. Althusser, E. Balibar, Czytanie Kapitau, tum. W. Duski, Warszawa 1975. 9 Przed czym przestrzega tradycyjna historia idei, zob. J. Szacki, Historia myli socjologicznej, Warszawa 2002, Wstp.
Wiktor Marzec
159
Ponisza propozycja teoretycznej apriopriacji jej dorobku bez wtpienia wiele zawdzicza przedstawionej przez nich analizie (jak i caemu zaproponowanemu przez nich sposobowi konceptualizacji tego, co polityczne, czy wypracowanej przez nich siatce pojciowej). Idzie jednak dalej, traktujc dorobek Luksemburg jako penoprawn filozofi polityki, a nie tylko pewne stadium w drodze do teoretycznego rozpoznania warunkw brzegowych polityki w ich wasnej teorii hegemonii (a tak wanie mona by odczyta ow genealogi). Jest to take moliwe dziki penemu wykorzystaniu polskojzycznych tekstw Luksemburg powiconych rewolucji 1905 roku, ktre daj najpeniejszy wyraz jej teorii mobilizacji politycznej, a nie byy, o ile mi wiadomo, w ogle wykorzystywane przez badaczy anglojzycznych10. Ujcie takie pozwala potraktowa teori polityczn (mam tu na myli te elementy jej myli, ktre nie dotycz bezporednio analizy procesw ekonomicznych w kapitalizmie, ale odnosz si do walki o realizacj pewnych celw i procesw ksztatowania si grup, ktre walcz o te cele) Luksemburg dwojako. Z jednej strony jest to zapis filozoficznej samowiadomoci epoki, ktra nie posiadaa jeszcze aparatu pojciowego zdolnego w peni wyrazi to, czemu musiaa stawi czoa, czyli radykalnej, koniecznej przygodnoci pola politycznego, sowem politycznoci. Z drugiej za jest niezwykle ciekaw, wci wartociow pod wzgldem poznawczym i praktycznym, teoretyzacj procesw ksztatowania tosamoci politycznych, ktra nie stanowi wycznie ciekawostki z dziedziny historii marksizmu, lecz artykuuje dowiadczenie rdowego problemu, z ktrym my rwnie si mierzymy. Istnieje zatem szansa na odzyskanie dorobku Luksemburg dla wspczesnego mylenia politycznego (by moe jego potencjalna aktualno nie spoczywa wcale w teorii kapitalizmu). Dzisiaj, ze wzgldu na dostpne jzyki opisu pola politycznego i sytuacj historyczn, warto raz jeszcze spojrze na to, co do powiedzenia ma nam polsko-niemiecka marksistka. Ra Luksemburg jako teoretyczka komunizmu nie miaa szczcia do interpretatorw. Jest wprawdzie wczona w panteon klasykw ekonomii (Akumulacja kapitau dalej pozostaje na listach lektur wikszoci zachodnich uczelni ekonomicznych), lecz w aspektach, w ktrych wydaje si dla nas szczeglnie interesujca, jest raczej zapomniana. Z jednej strony, powszechna uwaga skupia si na teorii imperializmu i automatycznego krachu kapitalizmu, podczas gdy marginalizuje si
10 Zob. E. Laclau, Ch. Mouffe, Hegemonia i socjalistyczna strategia: przyczynek do projektu radykalnej polityki demokratycznej, tum. S. Krlak, Wrocaw 2007, s. 10-11.
. Rza Luksemburg...
160
opracowan przez ni teori rewolucji i mobilizacji politycznej. Z drugiej, specyficzne okolicznoci historyczne utrudniaj krytyczn analiz jej dorobku. Druzgocca krytyka Lenina nie przysporzya Luksemburg zwolennikw w oficjalnym komunizmie pastw bloku wschodniego (w Polsce wyklto rwnie bdy luksemburgizmu w kwestii narodowej). Nie moga te sta si podpor rewizjonizmu czy komunizmu dysydenckiego ze wzgldu na antypolski program SDKPiL, zainteresowanie marksizmem bazy czy losy dziaaczy SDKPiL, ktrzy niejednokrotnie byli zaangaowani w instaurowanie sowieckiego modelu komunizmu (casus Dzieryskiego). Dlatego Luksemburg, prawdopodobnie najbardziej znana za granic Polka11 po Marie Skodowskiej-Curie, nie doczekaa si u nas uznania. Ponisza rekonstrukcja idei dziaaczki socjaldemokracji, z racji ukierunkowania caej pracy, koncentruje si raczej na aspektach politycznych, zdajc spraw tylko z istotnych dla dalszego wywodu elementw teorii ekonomicznej. Z podobnych wzgldw przedmiotem zainteresowania jest przede wszystkim wczesny okres dziaalnoci programowej na terenie Polski, a nie pniejsza aktywno w obrbie niemieckiej SPD. Teoria polityczna Luksemburg bya zawsze formuowana w odpowiedzi na konkretne problemy, ktre wizay si z jej politycznym zaangaowaniem. Przede wszystkim bya to tzw. kwestia narodowa, walki rewolucyjne 1905 roku, zagadnienie strajku powszechnego i polemiki w obrbie SPD.
Koniec narodowego pastwa polskiego

Kontrowersje wok kwestii narodowej w programach socjalistycznych byy gwn osi sporw owego czasu nierzadko prowokoway zacieke polemiki i personalne rozgrywki (wykluczano si nawzajem z rnych gremiw, kwestionowano mandaty na midzynarodowych zjazdach, przecigano w pozyskiwaniu poparcia dla wasnego stanowiska). Sprawy nie uatwia fakt, e obie strony powoyway si na dziedzictwo ojcw-zaoycieli marksizmu12. Podstawowa linia sporu, jaki toczy si midzy
11 Okrelenie takie nie wydaje si naduyciem: pomimo wyznawania raczej internacjonalistycznego komunizmu, ydowskiego pochodzenia i rozdarcia midzy socjaldemokracj polsk i niemieck, Luksemburg nie przestaa kulturowo i symbolicznie identyfikowa si z polsk tosamoci kulturow. Potwierdzaj to listy do partnera yciowego i partyjnego Leona Jogichesa-Tyszki, pene sentymentalnych zachwytw nad polskoci. Zob. R. Luksemburg, Listy do Leona Jogichesa-Tyszki, t. 1-3, Warszawa 1968-1971. 12 Na temat kwestii narodowej u Marksa i Engelsa zob. A. Walicki, Marks
Wiktor Marzec
161
PPS a SDKP (potem SDKPiL), dotyczya moliwoci sprzgnicia postulatw socjalistycznych z narodowymi i niepodlegociowymi, samej moliwoci odbudowy niepodlegej Polski i jej konsekwencji dla robotniczej walki o socjalizm. Kwestia narodowa bya problemem w tych miejscach (co moe wyda si zaskakujce), w ktrych determinizm ekonomiczny teorii Luksemburg by najsilniej obecny. Gwnym przesaniem jej wczesnej rozprawy Die Industrielle Entwicklung Polens13 bya teoria organicznego wcielenia wskazujca na postpujce i nieodwracalne powizanie ekonomiczne terenw Polski z pastwami zaborczymi kapitalizm rozwija si na terytoriach podzielonych i wytworzy szereg relacji gospodarczych (rynki zbytu, import surowcw), ktre utrudniaj ponowne scalenie tych regionw w jedno pastwo, ktre musiaoby zbudowa now gospodark. Wedle Luksemburg, carat czerpie si z wewntrznych stosunkw w samej Rosji, ale i z sytuacji zewntrznej jest potg geopolityczn i pacyfikatorem ruchw rewolucyjnych, obroc reakcji w Europie. Buruazja z kolei gra niewspmiern do swojej liczebnoci rol wanie dziki caratowi. Taki sojusz kapitalizmu z absolutyzmem ma charakter aberracji; zmuszony do popierania kapitalistycznej gospodarki carat podpiowuje wasnymi rkami drzewo, na ktrym siedzi14, targaj nim sprzecznoci, wic ostatecznie dynamika ekonomiczna musi przynie upadek reimu. Std odbudowa polskiego pastwa narodowego nie ma tu nic do rzeczy. Rosja nie jest ju zastaym krajem gospodarki naturalnej. Wielkoprzemysowy proletariat, z ktrym carat przymierza zawrze nie moe, ani czyni [...] ustpstw bez ofiarowania [...] swej gowy15, nie moe walczy przeciwko polityce wojen i zaborw inaczej ni przez obalenie kapitalizmu. S to zjawiska jemu waciwe, wic nie mona ich usun bez jego zakwestionowania. W zaistniaych warunkach nie ma zatem moliwoci realizacji programu niepodlegociowego (socjalpatriotycznego) wysuwanie da bez moliwoci choby czciowej ich realizacji jest absurdalne i naley z nich zrezygnowa, by nie rozprasza si i nie wyamywa z frontu walki proletariatu Cesarstwa Rosyjskiego. Jakiekolwiek powstanie zbrojne jest skazane na porak i nie uda si zbudowa oglnonarodowego frontu wok sprawy niepodlegocioi Engels o sprawie polskiej: koncepcja narodu i ujcie kwestii narodowej, [w:] Polska, Rosja, marksizm. 13 R. Luksemburg, Rozwj przemysu w Polsce, Warszawa 1957. 14 Teje, Kwestia polska na midzynarodowym kongresie w Londynie, [w:] Wybr pism, t. 1, Warszawa 1959, s. 48. 15 Tame.
. Rza Luksemburg...
162
wej, poniewa buruazja czerpie zbyt due korzyci ekonomiczne z podlegoci carowi (rynki zbytu w caym cesarstwie i sojusz z carskim knutem przeciw robotnikom). Socjalpatriotyzm jest szkodliwy, bo rozbija front walki robotniczej na szereg nacjonalistycznych de, ktre nie maj szans realizacji; realizujc taki program, na miejsce zwartej walki politycznej proletariatu w kadym pastwie usankcjonowano by w zasadzie rozbicie teje na szereg bezpodnych walk narodowych16. Nawet gdyby postulaty niepodlegociowe byy moliwe do zrealizowania, to efektem byaby budowa narodowego pastwa klasowego. Nie ma moliwoci zbudowania wsplnoty pastwowo-narodowej na innej zasadzie zawsze opiera si ona na rozbiciu klasowym, ktre jest jedynie zaciemniane solidarnoci narodow. Pokazuje to zreszt historia polskich walk narodowowyzwoleczych. Powstania narodowe upady miay tylko szlachecki, a nie ponadklasowy charakter. Zaangaowanie chopw wymagaoby zniesienia paszczyzny, co byo nie do zaakceptowania dla szlachty. W kocu zrobi to jednak carat, ostatecznie udaremniajc tworzenie si oglnonarodowego acucha da niepodlegociowych. Denia narodowe cechoway przedkapitalistyczn drobn szlacht, wic przypisywanie ich wspczesnemu proletariatowi albo co gorsza ich wzniecanie, to jawny anachronizm.
Zwracajc si w kierunku odbudowania Polski jako pastwa kapitalistycznego, odwrciby si od swojego ostatecznego celu, od socjalizmu, ktry jest wypywem rozwoju spoecznego; chcc za stan twarz w twarz do tego swego celu, proletariat musi si odwrci plecami do programu odbudowania Polski17.
Naley jednak pamita, e Luksemburg absolutnie nie bya wrogiem narodowoci pojmowanej kulturowo. Aktywnie na przykad sprzeciwiaa si akcjom germanizacyjnym, ktre uwaaa za barbarzyskie dziaania niemieckiego rzdu i kapitau18. Natomiast postulat odzyskania pastwowoci i prawo narodw do samostanowienia uznawaa za iluzoryczne haso, za ktrym nie idzie konkretna tre. To raczej jeden z tych ahistorycznych fetyszy, ktrych tre jest dziejowo zmienna i materializm nie moe ich bezkrytycznie akceptowa. Denia narodowe i separatystyczne mog by postpowe, ale mog te mie wsteczny, reakcyjny charakter, wstrzymujcy rozwj, a w konsekwen-
16 Tame, s. 53. 17 R. Luksemburg, Socjalpatriotyzm w Polsce, [w:] Wybr pism, t. 1, s. 66. 18 Teje, W obronie narodowoci, [w:] Wybr pism, t. 1.
Wiktor Marzec
163
cji drog do komunizmu19. Taki charakter maj wanie polskie postulaty socjalpatriotyczne.
Socjalizm nowoczesnej klasy robotniczej, mianowicie za socjalizm naukowy nie lubuje si w moliwie radykalnie i wspaniaomylnie brzmicych rozwizaniach kwestii spoecznych i narodowych, tylko rozpatruje przede wszystkim warunki realne tych zagadnie20.
Musi si on kierowa materialistyczn analiz, a nie idealistycznymi rojeniami. Samostanowienie to prawo utopijne, absolutnie niemoliwe do zrealizowania. W kadym pastwie s resztki narodw rozdeptanych przez histori, ktre teraz s reakcyjne i wsteczne, a ich samostanowienie uniemoliwioby jakikolwiek rozwj. Naukowa dialektyka wyrzeka si boyszcz uniwersalnych wartoci demokracja, prawa czowieka czy samostanowienie narodw to historyczne twory, dzieci epoki, ktrych nie mona absolutyzowa ponad sytuacj dziejow21. Narodu jako obiektywnej caoci nigdy nie byo: w spoeczestwie klasowym nard jako jednolita cao spoeczno-polityczna nie istnieje, istniej natomiast w kadym narodzie klasy z antagonistycznymi interesami22. Wczeniejsza jedno narodowa to raczej iluzja i uzurpacja jednej grupy spoecznej. Z trzema powstaniami narodowymi wizay si rne konfiguracje mobilizacji spoecznej i rodkw walki czy je tylko arbitralnie nadana rama walki ujarzmionego narodu o niepodlego. Tylko metafizyka szlachecko-katolickiej ideologii moe przeoczy zupen niewspmierno i nie-uprzednio pozycji spoecznych stojcych za tymi zrywami. Tymczasem s to trzy zupenie inne spoeczno-polityczne ruchy, ktrym retroaktywnie i arbitralnie nadaje si tosamo symboliczn23. Sama kategoria narodu skrywa jego wewntrzne zrnicowanie i jest buruazyjnym narzdziem ideologicznym, ktre legitymizuje panowanie klasowe. W rnych momentach historycznych poszczeglne klasy ustanawiaj si jako ucielenienie caego spoeczestwa: Ruchy narodowe i walki o interesy narodowe s to zwykle ruchy klasowe panujcej warstwy buruazji24. Nastpuje przechwycenie caoci przez cz buruazja ustanawia si caym narodem w rewolu19 R. Luksemburg, Kwestia narodowa i autonomia, [w:] Wybr pism, t. 2, Warszawa 1959. 20 Tame, s. 134. 21 Tame, s. 135-138. 22 Tame, s. 148. 23 Tame, s. 126. 24 Tame, s. 149.
. Rza Luksemburg...
164
cjach buruazyjnych i rzeczywicie moe wyraa ponadpartykularne denia o ile pod postaci interesw narodowych broni postpowych form rozwoju historycznego25. Te czasy jednak miny i tak jak buruazja schodzi ze sceny historii, tak musi j te opuci nard. Takie s reguy rozwoju kapitalizmu, ktry zda prost drog do swojego upadku. Na horyzoncie wida ju migoczc jutrzenk nowego komunistycznego porzdku.
czekajc na krach kapitalizmu 26

Dla Luksemburg kapitalizm by przede wszystkim pierwsz form gospodarcz, ktra nie moe istnie sama, bez innych form gospodarczych jako otaczajcego j rodowiska i jako jej gleby ywicej27. Z jednej strony, potrzeba realizacji wartoci dodatkowej zmusza kapita do poszukiwania zbytu na rynkach niekapitalistycznych. Z drugiej, konieczno kapitalizacji powoduje nieustanne wciganie w obrb kapitalizmu niekapitalistycznego otoczenia, co Michael Hardt i Antonio Negri okrelili mianem internalizacji zewntrza28. Rysuje si tu sprzeczno, swoiste podcinanie przez kapitalizm gazi, na ktrej si wspiera.
[Kapitalizm] zakada nieograniczone spoytkowanie wszystkich materiaw i warunkw, jakie daje do dyspozycji przyroda i ziemia, i jest z takim ich wykorzystaniem zwizane. Pod tym wzgldem kapita z samej swej istoty i wskutek samego sposobu jego bytowania nie znosi adnych ogranicze29.
Bariery te mog by przekraczane, dopki moliwa jest postpujca ekspansja najpierw czynienie nowych obszarw rynkami zbytu, z czasem wciganie ich w peni w system kapitalistycznej produkcji. Caa
25 Tame, s. 149. 26 Akumulacja kapitau po raz pierwszy zostaa wydana w 1913 roku, a wic w okresie pniejszym, ni ten bezporednio nas interesujcy. Retrospektywnie przenosimy wic niektre rozstrzygnicia na wczeniejsze mylenie Luksemburg. Wydaje si to o tyle uprawnione, e teoria imperializmu jest tylko kilka lat starsza i w penej formie wyraa intuicje i mylenie ekonomiczne obecne ju w latach rewolucji 1905 roku, czy w czasie sporw o polsk kwesti narodow. 27 R. Luksemburg, Akumulacja kapitau: przyczynek do ekonomicznego wyjanienia imperializmu, Warszawa 1963, s. 592. 28 M. Hardt, A. Negri, Imperium, tum. S. lusarski, A. Kobaniuk, Warszawa 2005, s. 245. 29 R. Luksemburg, Akumulacja kapitau..., s. 452.
Wiktor Marzec
165
ta dynamika prowadzi nieuchronnie do wyczerpania przez kapita moliwoci ekspansji poczonej z ywieniem si zewntrzem, ktre po prostu znika. W ten oto sposb Luksemburg precyzuje Marksowsk myl o wytwarzaniu przez kapitalizm warunkw swojego zniesienia.
Im gwatowniej wszake, im energiczniej i gruntowniej burzy on niekapitalistyczne kultury, tym prdzej usuwa te grunt spod ng akumulacji kapitau. Imperializm jest zarazem i historyczn metod przeduenia istnienia kapitau, i obiektywnie najpewniejszym rodkiem do tego, by najkrtsz drog pooy kres temu istnieniu30.
Teoria Ry Luksemburg bya krytykowana ju w momencie jej powstania przede wszystkim obiektem atakw bya rzekomo wysuwana przez ni teza o automatycznym czy mechanicznym krachu kapitalizmu. Mia on by nieuniknion konsekwencj wyczerpania si rodowiska niekapitalistycznego, niezbdnego do dalszego funkcjonowania kapitalizmu. Okazuje si jednak, e jest to raczej stanowisko wytworzone przez samych polemistw na drodze osobliwej dedukcji z niektrych elementw teorii Luksemburg. Rozumienie upadku kapitalizmu mona natomiast traktowa jako abstrakcyjny punkt dojcia, ktry ukazuje przydatn w analizach kapitalizmu logik31, nie za jako prawo, ktre implikowaoby rezygnacj z dziaalnoci rewolucyjnej w obliczu deterministycznie okrelonego kraca kapitalizmu, ktry i tak nastpi na mocy jego wewntrznych sprzecznoci. Redukowaoby to aktywizm polityczny, rol klasy robotniczej czy partii wycznie do wyraania przyrodniczych praw upadku kapitalizmu (jak dziao si czciowo w Engelsowskiej kodyfikacji marksizmu i u wikszoci teoretykw II Midzynarodwki). Wprawdzie, wedug Luksemburg, kapitalizm:
rozprzestrzeniajc si kosztem wszystkich niekapitalistycznych form produkcji zmierza [...] prost drog do momentu, kiedy caa ludzko rzeczywicie skada si bdzie jedynie z kapitalistw i robotnikw najemnych i kiedy [...] akumulacja stanie si niemoliwa32.
Rozumienie upadku kapitalizmu mona traktowa jako abstrakcyjny punkt dojcia, ktry ukazuje przydatn w analizach kapitalizmu logik, nie za jako prawo, ktre implikowaoby rezygnacj z dziaalnoci rewolucyjnej w obliczu deterministycznie okrelonego kraca kapitalizmu, ktry i tak nastpi na mocy jego wewntrznych sprzecznoci
Jednak nigdy stan ten ostatecznie nie zostanie zrealizowany. Na dugo przed ustaleniem si:
30 Tame, s. 566. 31 Na ten temat zob. T. Kowalik, Ra Luksemburg: teoria akumulacji i imperializmu, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask 1971, s. 136-143. 32 R. Luksemburg, Akumulacja kapitau..., s. 614.
. Rza Luksemburg...
166
absolutnego i niepodzielnego panowania produkcji kapitalistycznej jako ostatniej konsekwencji rozwoju ekonomicznego, [kapitalizm WM] wywoa tym musi powstanie midzynarodowego proletariatu przeciw panowaniu kapitalistycznemu33.
Teoria polityczna Luksemburg jest w penym tego sowa znaczeniu aktywistyczna. W myl stwierdzenia Marksa, e ludzie sami tworz swoj histori, ale nie tworz jej dowolnie34, dynamik kapitalizmu rzdz okrelone prawa, ale proces rewolucyjny i tworzenie politycznych podmiotw zale od umiejtnego, wiadomego ich wykorzystania. Mimo e imperializm kapitalistyczny jest systemem oglnowiatowym35, to wanie w krajach rozwinitego kapitalizmu ma si rozegra decydujca walka o jego dalsz ekspansj, tam te przede wszystkim powstaje i dziaa ruch rewolucyjny.
Cech znamienn imperializmu jako ostatniego stadium walki konkurencyjnej kapitau o zdobycie panowania nad wiatem jest nie tylko szczeglna energia i wszechstronno ekspansji, lecz take fakt [...], e ta rozstrzygajca walka o moliwo ekspansji przerzuca si na powrt z obszarw stanowicych jej obiekt do macierzystych krajw kapitau36.
Formuowana w cisym odniesieniu do pozornie deterministycznej teorii ekonomicznej koncepcja rewolucji nie tylko pozostawia pole dla aktywnoci proletariatu, ale jest na niej oparta. Luksemburg kadzie olbrzymi nacisk na rol twrczoci politycznej mas robotniczych we wspczesnym procesie spoecznym37, a podstawowe pytania, jakie sobie stawia, dotycz wanie relacji owego aktywnego komponentu do rozwoju procesu dziejowego. Wedug Luksemburg, dziaalno proletariatu wynika z tendencji ekonomicznych, wic przyjmuje ona silne Marksowskie zaoenie o postpujcej proletaryzacji, binaryzacji struktury spoecznej. Automatycznie proces ten ma czyni ruch robotniczy zjawiskiem masowym, a jego postulaty realizacj spoecznej uniwersalnoci.
33 Tame, s. 615. 34 K. Marks, Osiemnasty brumairea Ludwika Bonaparte, Warszawa 1949, s. 13. 35 Paralele teorii Luksemburg oraz koncepcji systemu-wiata i krytyki kapitalizmu formuowanej przez Immanuela Wallersteina wydaj si powane i warte wnikliwego przeanalizowania. 36 R. Luksemburg, Akumulacja kapitau..., s. 730. 37 F. Tych, Ra Luksemburg, [w:] Polska myl filozoficzna i spoeczna, t. 3, Warszawa 1977, s. 447.
Wiktor Marzec
167
W swoich tekstach dotyczcych strajku powszechnego, rewolucji rosyjskiej czy mobilizacji mas podejmuje jednak Luksemburg niezwykle ciekaw refleksj nad ksztatowaniem si robotniczego ruchu politycznego, ktry w adnym razie nie jest automatyczn ekspresj stosunkw ekonomicznych, ale musi by politycznie wytworzony pozostaje w zwrotnym, dialektycznym zwizku z ekonomicznie zdeterminowanym procesem dziejowym: Ruch robotniczy nie jest czym niezmiennym. Przeciwnie, znajduje si w nieustannym procesie stawania si, jest sam procesem38.
Ksztatowanie si proletariackiego podmiotu politycznego w walkach i demokracji

W przemwieniu w sprawie taktyki na zjedzie w Stuttgarcie w 1898 roku Luksemburg zabraa gos w podstawowym sporze tamtego czasu: o to, w jakim horyzoncie powinna by prowadzona polityka socjaldemokracji, na ile powinna ukierunkowywa si na ostateczne zwycistwo rewolucji, a na ile zabiega o teraniejsz popraw losu robotnikw39. Bieca walka ekonomiczna nie jest walk o socjalizm. Cho potrzebna, nie wolno si zawaha przed signiciem po cel ostateczny, wtpi w moliwo jego realizacji czy dojrzao sytuacji. Walka polityczna jest niezbdna i prowadzona ma by do koca. Wana jest sama wiara w zwycistwo to ona, nawet pomimo fiaska konkretnego zrywu rewolucyjnego, przygotowuje polityczny podmiot przyszej radykalnej zmiany. W adnym razie nie mona ka si spa w oczekiwaniu na odpowiednie warunki niesione przez dziejow konieczno i umoliwiajce przejcie wadzy przez socjalistw. To wysiek rewolucyjny stwarza te warunki. Rysuje si tu stanowisko Luksemburg w kluczowej wwczas debacie niemieckich socjalistw, ktrej istot wyraa tytu jednego z jej artykuw: reforma socjalna czy rewolucja40? Polska komunistka zdecydowanie sprzeciwia si gradualistycznym tezom Bernsteina, mwicym o stopniowym przechodzeniu do socjalizmu. Przystosowanie kapitalizmu do potrzeb proletariatu i stopniowe uspoecznienie ku socjalizmowi pozostaj wzgldem siebie w sprzecznoci. Jeli eliminuj kryzysy kapitalizmu, to oddalaj jego upadek
38 Tame, s. 457. 39 R. Luksemburg, Przemwieniu w sprawie taktyki na zjedzie w Stuttgarcie w 1898 roku, [w:] Pisma wybrane, t. 1. 40 Teje, Reforma socjalna czy rewolucja, [w:] Pisma wybrane, t. 1.
Walka polityczna jest niezbdna i prowadzona ma by do koca. Wana jest sama wiara w zwycistwo to ona, nawet pomimo fiaska konkretnego zrywu rewolucyjnego, przygotowuje polityczny podmiot przyszej radykalnej zmiany
. Rza Luksemburg...
168
Demokracja stanowi oparcie dla de socjalistycznych, stanowi przestrze zejcia si wiadomoci proletariatu z jego rol dziejow. Kurnik buruazyjnego parlamentaryzmu, cho nie jest miejscem najwikszego przewrotu dziejowego, ma do odegrania istotn rol
i nadejcie socjalizmu jako wynik tego upadku41. Zdaniem Luksemburg, Bernstein formuuje ponadto faszyw teori rodkw przystosowania kapitalizmu kredyty, kartele czy spdzielczo nie mog by sposobem jego uspoecznienia, nie kwestionuj samej zasady wasnoci i obiegu kapitau, a nawet umoliwiaj jego lepsz ekspansj. Zwizki zawodowe nie mog by gwnym filarem zmiany spoecznej maj wycznie defensywny charakter. Postpujca proletaryzacja wci generuje nowe zasoby siy roboczej, a wzrost wydajnoci produkcji zwiksza stop wyzysku i zmniejsza udzia robotnikw w zyskach z produkcji. Dlatego celem socjalistw nie moe by zmiana mechanizmw redystrybucji w obrbie kapitalizmu, gdy ta jest niemoliwa i iluzoryczna. Musi nim by zmiana samego kapitalistycznego podziau wasnoci na socjalistyczny. Wyzysk wynika z ekonomicznych warunkw stosunkw produkcji, wic tylko ich zmiana nie za zmiany prawne moe przynie wyzwolenie42. Panowanie klasowe opiera si na rzeczywistych stosunkach gospodarczych i jakakolwiek zmiana zadekretowana ustawowo moe by co najwyej dorana i krtkotrwaa. Przede wszystkim jednak, wraz ze scementowaniem pastw narodowych i okrzepniciem kapitalizmu, liberalno-buruazyjna demokracja okazuje si zbdna i wracaj niedemokratyczne formy rzdu. Zwizek parlamentaryzmu z kapitalizmem jest w peni przygodny i nic nie gwarantuje utrzymania nawet tych elementarnych praw w istniejcym systemie wasnoci. Jak wida, polityczna narracja o mobilizacji rewolucyjnych podmiotw nierzadko ustpuje jednak tej ekonomicznej, wpisujcej denia proletariatu w bardziej oglne prawa rozwoju kapitalizmu. Oderwanie poziomu politycznego od ekonomicznego automatyzmu jest bez wtpienia niepene. Z drugiej jednak strony, demokracja cho zbdna dla buruazji odgrywa kluczow rol w ksztatowaniu si proletariackiej podmiotowoci politycznej. [T]ylko w niej, w walce o demokracj, w wykonywaniu praw demokratycznych proletariat moe doj do uwiadomienia sobie swych interesw klasowych i swych zada historycznych43. Demokracja stanowi oparcie dla de socjalistycznych, stanowi przestrze zejcia si wiadomoci proletariatu z jego rol dziejow. Kurnik buruazyjnego parlamentaryzmu, cho nie jest miejscem najwikszego przewrotu dziejowego, ma do odegrania istotn rol.
41 Tame, s. 160. 42 Tame, s. 215. 43 Tame, s. 219.
Wiktor Marzec
169
[D]emokracja jest nieodzowna nie dlatego, e czyni zbdnym zdobycie wadzy politycznej przez proletariat, lecz przeciwnie, dlatego, e to uchwycenie wadzy czyni rwnie koniecznym, jak take jedynym moliwym44.
Po raz kolejny mamy tu do czynienia z ambiwalencj i zatrzymaniem si wp drogi. Mimo e sam polityczny podmiot nie jest w peni ukonstytuowany, lecz konstytuuje si w walce i procesie artykulacji wasnych da, to jednak Luksemburg zna ju z gry tosamo, interesy i dziejow rol tego podmiotu. Masy proletariackie przejmuj wadz w okrelonym czasie gdy postpi rozkad kapitalizmu. Same s jego wytworem. Inne podejcie to dla Luksemburg po prostu blankizm rewolucyjny, nieskuteczny wystrza grupy spiskowcw. Rewolucja to jednak dzieo par excellence polityczne i nie moe biernie czeka, gdy wtedy zawsze bdzie za wczenie. Znw mamy do czynienia z typow dla Luksemburg oscylacj midzy politycznym stanowieniem aktywizmu a wpisaniem w zdeterminowany proces historyczny. Nieco rozjania to poniszy fragment:
Jeli zatem z punktu widzenia przesanek spoecznych zdobycie wadzy politycznej przez klas robotnicz nie moe wcale nastpi za wczenie, to z drugiej strony, z punktu widzenia efektu politycznego, tj. utrzymania wadzy, musi ono z koniecznoci nastpi za wczenie45.
Rewolucja prawdziwie proletariacka jest dugotrwaym zmaganiem i cho ex post pierwsze wysiki mog si wydawa przedwczesne, to wanie dziki nim osigany jest kocowy efekt. Sama przedwczesno jest politycznym absurdem, moliwym do pomylenia tylko w mechanistycznym pojmowaniu dziejw, gdy chwil zwycistwa okrela si niezalenie od walki klasowej, ktra j przynosi.
[S]ame te przedwczesne ataki proletariatu s bardzo wanym czynnikiem, ktry stwarza polityczne warunki ostatecznego zwycistwa, gdy dopiero w cigu kryzysu politycznego, ktry bdzie towarzyszy zdobyciu wadzy, dopiero w ogniu dugich i zacitych walk proletariat moe osign konieczny stopie dojrzaoci politycznej [...]46.
44 Tame. 45 Tame, s. 222. 46 Tame, s. 222-223.
. Rza Luksemburg...
170
Rewolucja 1905 moment dziejowy i masowa mobilizacja

Niezwykle wany wydarzeniem dla wszystkich chyba teoretykw socjalistycznych tego okresu bya rewolucja 1905 roku47, ktra bya zrywem robotniczym na niespotykana dotd skal. Uwiadomia te wielu, e rosyjski proletariat jest liczniejszy i bardziej zdolny do dziaa politycznych nieli do tej pory przypuszczano. Dla Luksemburg nie byo to do koca zaskoczeniem, bo w przeciwiestwie do wielu dziaaczy PPS nie uznawaa robotnikw rosyjskich za niezdolnych do aktywnoci rewolucyjnej. Olbrzymie kontrowersje budzio te rozpoznanie charakteru wystpie robotniczych, ktre czyy postulaty ekonomiczne, klasowe (socjalistyczne), polityczne (walka o uznanie, swobody) i narodowe. Dla polskiej komunistki zryw 1905 roku to przede wszystkim pierwsze klasowe, wsplne, ponadnarodowe wystpienie proletariatu ronych nacji Cesarstwa Rosyjskiego. Gwne zadanie polityczne tego czasu to uwiadomienie sobie znaczenia ruchu i walki klasowej przez sam proletariat, a maieutyczna sztuka wywoywania tego stanu to teraniejsze zadanie Socjaldemokracji48. Kalkulacje socjalpatriotw, e robotnik rosyjski nie powstanie urobiony tatarskim i carskim jarzmem, nie sprawdziy si. Polacy za powstali nie do walki narodowowyzwoleczej, ale do rewolucji proletariackiej. Nawet nieuwiadomieni robotnicy odczuwali solidarno z towarzyszami walki z Petersburga, a wiele strajkw miao ponadnarodowy charakter. To zdaniem Luksemburg jest ostatecznym argumentem przemawiajcym za klasowym, a nie narodowym obliczem tych wystpie. Olbrzymi entuzjazm budzia te skala zrywu, ktry by oddolny i spontaniczny jako e rewolucja musiaa by dla Luksemburg efektem woli i wiadomoci klasowej proletariatu, a nie przewodnictwa grupek inteligencji czy awangardy partyjnej (jak dla Lenina). Rewolucja 1905 roku dla dziaaczki SDKPiL bya dowodem fiaska programu PPS i praktycznej likwidacji socjalpatriotyzmu49. Jego teoretyczne zaoenia upatryway w polskim proletariacie nadziei na narodowe odrodzenie. Potencja ruchu robotniczego wydawa si olbrzymi od buntu dzkiego w 1892 roku, podczas gdy domniemana sabo proletariatu rosyjskiego, represje caratu i zacofanie Rosji prze47 Wicej na temat samego przebiegu rewolucji i jej politycznego oblicza zob. F. Tych, S. Kalabiski, Czwarte powstanie czy pierwsza rewolucja, Warszawa 1976. 48 R. Luksemburg, Obrachunek polityczny, [w:] Wybr pism, t. 1. 49 Teje, Likwidacja, [w:] Wybr pism, t. 2.
Wiktor Marzec
171
mawiay za separatystyczn walk o niepodlego. Wydarzenia rewolucyjne pokazay wedug Luksemburg bdno takiego ujcia. W szerszym planie, owo precedensowe nowoczesne powstanie klasowe o wyranie proletariackim charakterze50 stanowio przyczynek do przedstawienia teorii mobilizacji politycznej i roli mas proletariackich w procesie politycznym. Nie ma przejrzystego przeoenia dziejowych procesw ekonomicznych na dziaalno rewolucyjn. Mimo e proletaryzacja i kryzys kapitalizmu stwarzaj warunki do zmiany spoecznej, to sama klasa robotnicza jest bytem amorficznym, labilnym, przed ktrym stoi duga droga do uformowania wiadomego aktora politycznego. Wynika to ze specyfiki dziaa masowych, jak i psychiki tworzcych je jednostek.
Psychika mas zawiera stale w sobie na podobiestwo Thalassy, morza wiecznego, wszelkie moliwoci w potencjalnej formie: bezwietrzn cisz mierteln i burz huczc, najnikczemniejsze tchrzostwo i najbardziej wybujay heroizm. Zawsze masa z jednej strony jest tym czym by musi, stosownie do istniejcych warunkw, z drugiej strony jest zawsze w stanie przejciowym, gotowa sta si zgoa inn, ni si na pozr wydaje51.
Warunki ekonomiczne powoduj zaistnienie zbienoci interesw, nieprzeksztaconych jednak w wiadom artykulacj polityczn (to oczywicie rozwinicie Marksowskich wariacji na temat klasy w sobie i klasy dla siebie). Z pocztku masa robotnicza stanowi mechaniczny konglomerat osobnych grup proletariackich o jednakowych interesach, ale paralelnych deniach. Dopiero w trakcie twardej szkoy rewolucyjnych walk staje si ona caoci, klas polityczn o wsplnej woli i wsplnej wiadomoci klasowej52. Wydarzenia takie jak rewolucja 1905 roku stanowi katalizator formowania podmiotowoci politycznej w walce caego proletariatu skupiajcej wiele ronych da wok podzielanego rdzenia postulatw, wsplnych dla wielu lokalnych buntw i roszcze. Jest to efekt walki w kadej okolicy, w kadym miecie, w kadej fabryce, walki skupiajcej ca wielorako i rnorodno da miejscowych okoo jednej wsplnej osi53. Strajk powszechny w Krlestwie jest dla
50 R. Luksemburg, Rewolucja w Rosji I, [w:] O rewolucji, s. 51. 51 Teje, Briefe an Freunde, Zurich 1950, s. 47, cyt. za: F. Tych, Ra Luksemburg, s. 476. 52 Teje, Wybuch rewolucji w caracie, s. 13, cyt. za F. Tych, Ra Luksemburg, s. 452. 53 Teje, Co dalej, [w:] O rewolucji, s. 90.
. Rza Luksemburg...
172
Luksemburg realizacj teorii i aktualizacj potencjalnej jednoci mas robotniczych: w owym strajku powszechnym [...] wsplno de proletariatu w caym pastwie staa si po raz pierwszy ciaem, objawia si w czynie, we wsplnej jednoczesnej walce na jedno haso54. W walkach rodzi si wiadomo jednoci da proletariatu, podmiotowo polityczna strajk masowy czy regiony, brane, interesy i dania. To pierwsze wiadome wystpienie emancypacyjne i ogromny postp sprawy robotniczej55.
A rewolucja sama jest niezastpion szko, ktra wpierw likwiduje resztki niepewnoci mas w ferworze walki i to, co jeszcze wczoraj byo moe tylko instynktem i ciemnym parciem masy, w ogniu wydarze wykuwane zostaje na wiadomo polityczn56.
Nawet nieudane zrywy poszczeglne daj sygna i wytyczaj drog nowego oglnego etapu walk. Cao wydarze na peryferiach kapitalizmu jest za instruktywna dla ruchu rewolucyjnego krajw bardziej rozwinitego kapitalizmu.
Kraj najbardziej zacofany, wanie dlatego, e tak niewybaczalnie spni si ze swoj rewolucj buruazyjn, wskazuje proletariatowi Niemiec i krajw o najbardziej rozwinitym ustroju kapitalistycznym drogi i metody dalszej walki klasowej57.
Rewolucja rosyjska jest przemieszczona w stosunku do podobnych wystpie w pastwach zachodnich. Wyraenie interesw klasowych przez polityczne wystpienie peni inn rol. Buruazja nie podja dziaa w kierunku rewolucji buruazyjno-liberalnej, wic proletariat samodzielnie wystpi w tej roli, niszczc automatyczny mechanizm reprezentacji58.
54 Tame. 55 Tame, s. 92. 56 Teje, Rewolucja w Rosji I, s. 50. 57 Ta, Strajk masowy, partia i zwizki zawodowe, [w:] O rewolucji, s. 173. 58 Rola walk na peryferiach nie ogranicza si tylko do tego. Dla Luksemburg proletariat rosyjski wskazuje socjalistyczn drog proletariatowi niemieckiemu. W ten sposb ujawnia si raz jeszcze dziwny splot aktywizmu i determinizmu w teorii Luksemburg. To, e rewolucja jest konieczna (kapitalizm wymusza swoje obalenie) na poziomie diagnozy ekonomicznej, tak naprawd wymusza podobn konieczno na poziomie politycznym. Nie dzieje si to jednak przez reprezentacyjne powizanie jednego z drugim, ale poprzez agitacyjno-polityczn warto samej prognozy skoro rewolucja jest konieczna, to trzeba j zrobi, co wtrnie czyni j konieczn. Zob. teje, Strajk masowy, s. 560.
Wiktor Marzec
173
Rosja braa udzia w oglnym przewrocie europejskim ta formalnie buruazyjna rewolucja w Rosji nie jest ju dzieem buruazji, lecz klasy robotniczej. Mianowicie klasa robotnicza nie jest ju przyczepk drobnomieszczastwa, jak we wszystkich rewolucjach dotychczasowych, lecz wystpuje jako samodzielna klasa, zupenie wiadoma swych odrbnych interesw i zada klasowych [...]59. Raz rozbudzonych da nie da si ju zatrzyma, a wrzenie rewolucyjne obejmuje coraz to nowe grupy spoeczne, ktre uwiadamiaj sobie zbieno swoich da z rewolucyjn spraw (nagromadzone wiekami spichrze chopskiej krzywdy). Sowem, nastpuje narastanie i konsolidacja acucha ludowego, konstrukcja rwnowanoci zrnicowanych da60.
W ten sposb armia rewolucyjna w pochodzie swym ronie bezustannie jak lawina i ronie na stae, majc jedynie zyski i nie znajc strat w swych rozmiarach. A wraz ze wzrostem i rnorodnoci szeregw rewolucji mno si coraz bardziej i urozmaicaj formy jej natarcia, metody jej walki61.
Szeroka opozycja wobec represyjnego reimu powoduje uruchomienie dynamiki rewolucyjnej spontanicznoci. Poszczeglne lokalne konflikty wykraczaj swoim znaczeniem daleko poza bezporednie cele i nie tylko nie mog si w swych daniach ogranicza do samych siebie, ale na poziomie symbolicznym skupiaj i wyraaj denia i nadzieje wszystkich innych rewolucyjnych pozycji podmiotowych62. Kada mobilizacja reprezentuje proces rewolucyjny jako cao63. Wczeniej przygnieceni carskim jarzmem ludzie budz si do politycznej aktywnoci. Wolno jest performatywnie realizowana przez samo wystpienie i danie uznania za polityczny podmiot. Wolno faktycznie si ju urzeczywistnia z dniem kadym w samym procesie walki64. Walka za i konsolidacja klasy robotniczej realizuje si przede wszystkim poprzez strajk. Strajk jest koniecznym efektem stosunkw spoecznych, a nie wystpieniem wywoanym odgrnie. Jest rewolucj oddoln wynikajc z samoorganizacji proletariackich mas65. Wczeniej wykrystalizowana
59 60 61 62 63 64 65 Teje, Rewolucja w Rosji II, [w:] O rewolucji, s. 85. Zob. E. Laclau, Rozum populistyczny, tum. zbiorowe, Wrocaw 2009. R. Luksemburg, Co dalej, s. 100. Zob. E. Laclau, Ch. Mouffe, Hegemonia i socjalistyczna strategia..., s. 10-11. Tame, s. 13. R. Luksemburg, Co dalej, s. 105. Teje, Strajk masowy, partia i zwizki zawodowe, [w:] O rewolucji, s. 119.
Wolno jest performatywnie realizowana przez samo wystpienie i danie uznania za polityczny podmiot. Wolno faktycznie si ju urzeczywistnia z dniem kadym w samym procesie walki. Walka za i konsolidacja klasy robotniczej realizuje si przede wszystkim poprzez strajk.
. Rza Luksemburg...
174
w procesie agitacji wiadomo proletariatu jest uruchamiana przez przypadkow przyczyn, a wielo da polaryzuje si i koncentruje wok idei strajku jako naddeterminowanego punktu oporu. Strajk masowy sprzyja dalszemu utrwaleniu i czeniu rnorakich postulatw, prowadzc do wytworzenia okrelonych proletariackich podmiotowoci66. Tak wytworzone acuchy da mog ulec przeksztaceniu, rekrystalizacji wok innych mobilizujcych je elementw.
W rzeczywistoci wic walka ekonomiczna nie bya tu rozpadniciem si, rozdrobnieniem akcji, lecz tylko zmian frontu, nagym i naturalnym przeksztaceniem si pierwszej generalnej bitwy z absolutyzmem w generalny obrachunek z kapitaem, co odpowiednio do swego charakteru przybrao form poszczeglnych rozdrobnionych walk o podwyszenie pac67.
Pozornie partykularne potyczki z kapitaem wyraaj jednak denie o charakterze bardziej uniwersalnym. To, co normalnie byoby partykularnoci ekonomizmu, w strajku masowym jest elementem, przez ktry realizuje si uniwersalno. Jest on jej warunkiem moliwoci, ale i ma j za swj czynnik konstytutywny.
Plan przeprowadzenia strajkw masowych jako powanej politycznej akcji klasowej wycznie siami robotnikw zorganizowanych jest cakowicie beznadziejny. Jeli strajk masowy, a raczej strajki masowe, jeli walka masowa ma si uda, to musi si ona sta rzeczywistym ruchem ludowym, tzn. musi ogarn najszersze warstwy proletariatu68.
Ernesto Laclau i Chantal Mouffe komentuj t spraw nastpujco: Jedno walki ekonomicznej i politycznej czyli jedno klasy robotniczej stanowi wynik owego ruchu sprzenia zwrotnego i wspzalenoci. Ruch ten nie jest za niczym innym jak procesem rewolucji69. Luksemburg stara si zbada warunki moliwoci konstrukcji podmiotowoci politycznych i proponuje szczegowy opis tworzenia si proletariatu jako aktora politycznego. W byskotliwej analizie procesu politycznego w trakcie rewolucji 1905 roku wida, jak konieczno zmierzenia si z bezprecedensowymi okolicznociami prowadzi Luksemburg do wypracowania nowatorskiego jzyka analizy politycznej. Oko66 Zob. tame, s. 124. 67 Tame, s.133. 68 R. Luksemburg, Strajk masowy..., s. 165. 69 E. Laclau, Ch. Mouffe, Hegemonia i socjalistyczna strategia..., s. 10.
Wiktor Marzec
175
licznoci te to przede wszystkim nakadanie si rnych da i postulatw, mobilizacja tych samych elementw przez rne dyskursy-narracje polityczne, czy wreszcie tworzenie si politycznych podmiotowoci niejako od nowa, pord grup ludnoci nieobecnych wczeniej w sferze politycznej. w nowy jzyk analizy to rodzaj mierzenia si z konieczn przygodnoci pola politycznego a take stawienie czoa politycznoci.
Szeroko zamknite drzwi politycznoci

Teoria politycznej mobilizacji Ry Luksemburg w oderwaniu od ekonomicznego determinizmu jawi si jako byskotliwe ujcie rewolucyjnego wrzenia i konstruowania tosamoci politycznych u progu nowoczesnoci. Nie tylko tematyzuje problem konstytuowania si politycznych podmiotowoci z wieloci rozdrobnionych walk, ale te zdaje spraw z ustanowienia samej tej jednoci na bazie rnorodnoci i zoonoci70. Podobnie jak wikszo (jeli nie cao) teorii o marksistowskiej proweniencji, pozostaje na rozdrou teorii i praktyki (a raczej ich dialektycznego zrostu), ma walor opisowy i wyjaniajcy. Wystarczy zestawi j ze wspczesnymi teoriami politycznoci i zobaczy, w jak wielu wymiarach je antycypuje, podejmujc te same zagadnienia, cho wyraone jednak w nieuksztatowanym do koca jzyku. Oczywicie ma te walor agitacyjny czy strategiczny i jako taka bya pomylana, bdc elementem mobilizacji i budzenia wiadomoci mas, ktre opisuje, performatywnie ksztatujc ich polityczne oblicze. Przede wszystkim naley zwrci uwag na nieesencjalistyczne podejcie do tosamoci politycznych i wnikliwy opis ich ksztatowania w samej politycznej aktywnoci. Ujcie konstytuowania si polityki masowej, szerszych ludowych tosamoci mas proletariackich zdradza intuicje w peni steoretyzowane w koncepcji acuchw rwnowanoci i budowania tosamoci ludowych przedstawionej przez Ernesto Laclaua71. Ile razy jednak pojawia si u Luksemburg takie teoretyczne otwarcie, zaraz przychodzi wpisanie go na wyszym poziomie w zdeterminowan konieczno oglniejszej teorii kapitalizmu. Analiza konsekwencji przedstawionej teorii politycznej zatrzymuje si wp drogi, uniemoliwiajc wyjcie poza niezwykle wprawdzie ciekaw, ale pozostajc w wczesnym
70 Tame, s. 13. 71 E. Laclau, Rozum populistyczny. Oczywicie poszukiwanie zbienoci nie moe i za daleko i zatrzymuje si na poziomie cile politycznego ujcia mobilizacji masowej.
Ile razy jednak pojawia si u Luksemburg takie teoretyczne otwarcie, zaraz przychodzi wpisanie go na wyszym poziomie w zdeterminowan konieczno oglniejszej teorii kapitalizmu. Analiza konsekwencji przedstawionej teorii politycznej zatrzymuje si wp drogi, uniemoliwiajc wyjcie poza niezwykle wprawdzie ciekaw, ale pozostajc w wczesnym horyzoncie, teori socjalistyczn
. Rza Luksemburg...
176
horyzoncie, teori socjalistyczn. Owe jasne punkty niezdeterminowania s wykorzystane raczej do krytyki innych wariantw wczesnego socjalizmu: reformizmu, gradualizmu oraz Leninowskiej teorii partii i rewolucji72. Luksemburg nie wyciga z nich jednak ostatecznych konsekwencji wobec wasnej teorii rewolucji (w jej politycznym, jak i ekonomicznym wymiarze). Na dylematy teoretyczne Ry Luksemburg naley spojrze w horyzoncie problemw wczesnej teorii socjalistycznej. Bya ona formuowana przede wszystkim w wietle upadku tezy o proletaryzacji i okrelonej drogi do komunizmu (ktra zreszt zostaa przez Luksemburg implicite podtrzymana, co uniemoliwio przezwycienie trudnoci i wprowadzio niemoliwe do zlikwidowania pknicie teoretyczne). Marks w obliczu wieloci walk poowy dziewitnastego wieku, musia poczyni zaoenie, e w niedalekiej przyszoci polaryzacja klas si dokona i antagonizm bdzie istnia w czystej formie. To pozwolioby przywrci dychotomiczn struktur pola politycznego obecn wczeniej w postaci opozycji ancien rgime lud. Uzgodnienie podmiotu politycznego i klas umocowanych w stosunkach produkcji miao si niebawem dokona, jednak hipoteza postpujcej proletaryzacji nie potwierdzia si. Cho rewolucja rosyjska 1905 roku daa Luksemburg dowd pewnej spjnoci de ronych grup rewolucyjnych (czy po prostu przykad udanej konstrukcji proletariackiej a moe ludowej podmiotowoci politycznej), to w rozwinitym kapitalizmie Niemiec zrnicowanych niewspmiernych interesw byo bardzo duo, co powstrzymywao mechanizm naddeterminacji poszczeglne walki nie mogy sta si wyrazem i jednoczenie katalizatorem oglnego zrywu ludowego, jak stao si to w Cesarstwie Rosyjskim. Ostatecznie, rewolucja jest jednak konieczna na mocy sprzecznoci kapitalizmu, ktry musi upa. W Rosji bya szybka i jednolita na skutek zacofania i wyzysku, w Niemczech take z pewnoci nastpi, a partia powinna przyspiesza (a moe umoliwia?) nieuchronny rozwj wypadkw. Musi jednoczy rone formy walki, budowa acuchy rwnowanoci miedzy niespjnymi deniami, realizujc z zewntrz budow rewolucyjnego podmiotu. Cao zrywu to rewolucyjna spontaniczno, ktr trzeba sprowadzi do realizacji nieuchronnej rewolucji. Na kadym niemal kroku wida owo napicie pozycja Luksemburg rozdarta jest midzy ekonomistycznym (quasi-)determinizmem (a zatem wiar w automatyzm powstania podmiotu rewolucyjnego) a kontyngencj procesu
72 To przede wszystkim ujawnio si w po rewolucji padziernikowej, w ostatnich tekstach Luksemburg, zob. zwaszcza Rewolucja rosyjska, [w:] O rewolucji.
Wiktor Marzec
177
historycznego. Odpowiedzi nie jest jednak awangardystyczne ujcie roli partii (sigajce zenitu w pismach Lenina73). Rozwizanie Luksemburg przekracza oba te stanowiska, wprowadzajc wymiar politycznoci do procesu rewolucyjnego. Pozostawia tym samym za sob problem tego, czy wiadomo rewolucyjna (a zatem konstruowanie podmiotu politycznego) ma by wnoszona przez parti czy te jest emergentna wobec procesu ekonomicznego. Formuuje teori mobilizacji politycznej i konstruowania podmiotu rewolucyjnego, przypominajc propozycje choby Laclaua i Mouffe, wyraon oczywicie avant la lettre, w dostpnych pojciach epoki (nie jest to jednak teoria hegemonii w zaproponowanym przez Gramsciego sensie, nie przypomina te jej teoretycznej reapropriacji w wykonaniu Laclaua i Mouffe). Lektura tekstw Luksemburg powiconych walkom rewolucyjnym roku 1905 i ksztatowaniu si podmiotu rewolucyjnego ukazuje jednak zapis zmaga z problemem politycznoci cho oczywicie kontyngencja pola politycznego nie jest opracowana w kategoriach poststrukturalistycznych. To, co potem Laclau wyrazi i opisa w studiach nad pustym znaczcym, rwnowanoci i wreszcie hegemonii74, jest jednak obecne w postaci wewntrznego napicia w myleniu Luksemburg. To, co polityczne, jest niewidzialn przyczyn, generujc zarysowane powyej problemy, jak i strukturaln niemoliwoci ich rozwizania. Empiryczna sytuacja historyczna, zwizana niejako z wyanianiem si politycznego, zmuszaa teoretykw tego czasu do zmierzenia si z nimi. Propozycje Luksemburg w najpeniejszy sposb podejmuj zagadnienie ksztatowania si podmiotu rewolucyjnego z rnych niewspmiernych da. Walki wzajemnie si naddeterminuj i osigaj dziki temu nadmiar znaczcego nad znaczonym, a zatem jedno symboliczn. Nie dzieje si tak jednak na skutek operacji na poziomie dyskursu, a raczej w wyniku specyficznego napicia midzy tym, co polityczne a tym, co ekonomiczne. Tak komentuj ten problem Laclau i Mouffe:
[M]echanizm jednoczenia jest czytelny: w sytuacji rewolucyjnej nie jest moliwe ustalenie dosownego znaczenia kadej pojedynczej walki, gdy kada wykracza poza sw dosowno i zaczyna reprezentowa w wiadomoci mas tylko jeden z momentw oglniejszej walki z systemem [...]. [W] sytuacji rewolucyjnej znaczenie kadej mobilizacji jawi si jeli mona tak to uj jako rozszczepione: oprcz bowiem szczegowych dosownych da kada mobilizacja 73 Zob. np. W. Lenin, Co robi?: palce zagadnienia naszego ruchu, [w:] Dziea wybrane, t. 1, Warszawa 1978. 74 Zob. przede wszystkim E. Laclau, Emancypacje, tum. zbiorowe, Wrocaw 2001.
. Rza Luksemburg...
178
reprezentuje proces rewolucyjny jako cao, a te caociujce efekty dostrzegalne s w zjawisku naddeterminowania niektrych walk przez inne75.
Jednak ich wielo wymyka si politycznej kontroli. Jak zatem dochodzi do naoenia pozycji politycznej i klasowej76? Jeli ta jedno nie jest uprzednia i nie tworzy si poza procesem rewolucyjnym, gwarantujc wspbieno tych pozycji, to trzeba zapewni j w inny sposb. Jeli jedno jest naddeterminowana procesem samych walk, to logika koniecznoci historycznej i logika rewolucyjnej spontanicznoci pozostaj wzgldem siebie przeciwbiene. Luksemburg nie wyjania, jak mog wspdziaa inaczej ni jako przeciwstawne i przeciwdziaajce sobie nawzajem. Obszary ekonomicznego zdeterminowania i politycznej decyzji nie maj pozytywnych wyznacznikw i jasno okrelonych granic. Okazuj si raczej okrelane negatywnie wzgldem siebie nawzajem. Tam gdzie koczy si spontaniczno i polityczna mobilizacja, zdarzenia rewolucyjne s wynikiem procesu dziejowego i vice versa77. Cho opis konstytuowania si podmiotu politycznego na bazie wieloci walk w procesie rewolucji jest bardzo trafny, to ostatecznie mechanizm ten zostaje oddany w pacht okreleniu przez sprzecznoci kapitalizmu. Nie do koca wiadomo, jak to si dzieje, e opozycyjne wobec caratu pozycje cz si w jednoci klasowej, a nie jakiej innej. Sama sytuacja historyczna ukazuje wyranie (nie tylko z dzisiejszej perspektywy), e to, jaki bdzie zwornik rnych de, nie jest wcale z gry przesdzone. Rwnolegle z wystpieniami Luksemburg, prbowano poczy je jako walk narodow, niepodlegociow czy socjalpatriotyczn. Luksemburg nie zmierzya si jednak z tym zagadnieniem na paszczynie politycznej, zawierzajc dziejowym koowrotom ekonomii. Niespokojny czas, w ktrym przyszo y i pisa Ry Luksemburg, sprawi, e stanowienie spoeczestwa nie mogo by mylane na dotychczasowe sposoby. W warunkach peryferyjnej modernizacji i nierozerwanego splotu de socjalnych, narodowych czy walk o uznanie nie mogo ju by mowy o prostym odniesieniu do jakiej staej podstawy, jak organiczna jedno narodowa, konieczny antagonizm klasowy czy prawa dziejowe. Wanie to poczucie braku podstawy dochodzce do gosu w czasach kryzysu politycznego, konieczno pomylenia polityki od nowa zmusza do signicia granic polityki jako takiej, przynosi ujaw75 E. Laclau, Ch. Mouffe, Hegemonia i socjalistyczna strategia..., s. 13. 76 Tame, s. 13-14. 77 Tame, s. 15-16.
Wiktor Marzec
179
nienie si radykalnej, koniecznej kontyngencji wsplnoty politycznej, sowem tego, co z czasem, od poowy dwudziestego wieku zaczto ujmowa jako polityczno czy to, co polityczne. Wydaje si, e wiadomo takiej politycznej kondycji staa si czciowo przynajmniej udziaem rwnie Luksemburg. Na pewno za stay si jej udziaem zmagania z problemami ze wynikajcymi. Bdc jednak nieodrodn crk marksizmu przeomu dziewitnastego i dwudziestego wieku, niejako usidlon przez intelektualny horyzont epoki, nie moga w peni zda sprawy z tego spostrzeenia w dostpnym jej filozoficznym jzyku i pojciowoci, a przede wszystkim przemyle do koca wypywajcych ze konsekwencji.
. Rza Luksemburg...
180
Wiktor marzec (ur. 1985) odzianin, socjolog i filozof, do niedawna zwizany z Uniwersytetem dzkim. Obecnie przygotowuje rozpraw doktorsk na Wydziale Socjologii i Antropologii Spoecznej Uniwersytetu rodkowoeuropejskiego w Budapeszcie (CEU). Interesuje si kulturowymi aspektami metropolitalnej nowoczesnoci, kultur nieponowoczesnej odzi, teori spoeczn, filozofi polityki oraz socjologi seksualnoci. Obecnie pracuje w przestrzeni pomidzy socjologi historyczn, filozofi tego, co polityczne, i teori dyskursu. Bada procesy mobilizacji politycznej i emancypacji intelektualnej w okresie rewolucji 1905 roku. Redaktor dziau powiconego krytycznym naukom spoecznym czasopisma Praktyka Teoretyczna. Dane adresowe autora: Wiktor Marzec Department of Sociology and Social Anthropology Central European University Nador u. 9, 1051 Budapest, Hungary e-mail: wiktormarzec@gmail.com cytowanie: W. Marzec, Ra Luksemburg i konstruowanie podmiotu politycznego, Praktyka Teoretyczna nr 6/2012,http://www.praktykateoretyczna.pl/ PT_nr6_2012_Roza_Luksemburg/11.Marzec.pdf (dostp dzie miesic rok)
Author: Wiktor Marzec Title: Rosa Luxemburg and the Constructing of a Political Subject Summary: Rosa Luxemburg is not only an economic author. In texts written in dramatic days of 1905 revolution she presented a path-breaking account of construction of political subjectivities, and thus revolutionary subject, in the very process of revolutionary struggles. The political dimension of her interventions shed a new light on her overall theoretical oeuvre. There is a constant tension between a determination of revolutionary process by economy and a political construction of revolutionary subject out of plurality of social demands. This article is an attempt to symptomally read of her texts, as evidence I argue of her theoretical struggle with the political a radical contingency of the political dimension, which emerged in the given historical circumstances. Therefore, her works from 1905 period could be read as a very early attempt to comprehend the problem, which we are still dealing now in thinking revolutionary and emancipatory politics. However, a closurein the certain intellectual horizon prevented Luxemburg from drawing ultimate consequences of this condition. Nevertheless, the political is still an invi-
Wiktor Marzec
181
sible cause generating tension and peculiar theoretical oscillation in Luxemburgs thinking. Keywords: Luxemburg, the political, revolution, radical contingency, Laclau, political subjectivity
. Rza Luksemburg...
Strajk generalny jako rewolucja.
Piotr Laskowski
Luksemburg, Sorel i wspl/czesne projekty polityki radykalnej
Analizy strajku powszechnego, podejmowane po roku 1905 przez R Luksemburg i Georgesa Sorela, przyniosy zatarcie dotd wyranych granic oddzielajcych klasyczny anarchizm od ortodoksyjnego marksizmu. Przedstawiona przez nich wizja spontanicznego rewolucyjnego ruchu mas napdzaa dziaania nowej lewicy lat szedziesitych, stajc si zarazem punktem wyjcia dla refleksji nad pojciem klasy, wiadomoci, jak rwnie nad zagadnieniem rewolucyjnej organizacji politycznej. W latach osiemdziesitych ku dziedzictwu Luksemburg i Sorela zwrcili si Chantal Mouffe i Ernesto Laclau, prbujcy zmierzy si z gbokim kryzysem lewicy. Celem tego tekstu jest ponowna lektura propozycji Luksemburg i Sorela oraz niektrych ich interpretacji, w kontekcie trzech strategii rewolucyjnych formuowanych wspczenie praktyki ruchu alterglobalistycznego i zapatystowskiego, uniwersalizmu Alaina Badiou, wreszcie propozycji Giorgio Agambena.
Sowa kluczowe: Ra Luksemburg, Georges Sorel, strajk powszechny, klasa, Ernesto Laclau, Alain Badiou, Giorgio Agamben, anarchizm, operaismo
184
Zagadnienie strajku powszechnego dwukrotnie stawao w centrum debat prowadzonych na lewicy. Po raz pierwszy u progu dwudziestego stulecia, wraz z narodzinami rewolucyjnego syndykalizmu na Zachodzie i wybuchem pierwszej rewolucji w Rosji. Zainteresowanie strajkiem powszechnym wybucho okoo roku 1906, przygaso wraz z klsk koncepcji strajku przeciwko wojnie w roku 1914, by raz jeszcze bysn w latach 1918-1919. Swego rodzaju epitafium nie tylko poegnaniem, lecz take prb ocalenia z popiow swoicie przeksztaconych idei jest opublikowany w roku 1921 Przyczynek do krytyki przemocy Waltera Benjamina. Po raz drugi idea strajku powszechnego pojawia si w kontekcie rewolucji roku 1968. ywa w latach siedemdziesitych, przede wszystkim we Woszech, obumrze okoo roku 1980, wraz z klsk strajku w zakadach Fiata w Turynie. Tym razem za post scriptum poddajce jeszcze raz refleksji nie samo pojcie strajku, lecz zesp poj z nim zwizanych, uzna naley prace Ernesto Laclaua (napisan wsplnie z Chantal Mouffe Hegemoni i socjalistyczn strategi i pniejsze teksty zebrane w Emancypacjach). Strajk generalny jako strategia, czy raczej forma rewolucyjna, zaj w refleksji lewicowej, w ogromnej mierze za spraw pism Ry Luksemburg, miejsce szczeglne stajc si punktem, w ktrym rozbiciu ulegy dwa wczeniej stabilne klastry konstytuujce dwa wielkie nurty lewicy: anarchizm i marksizm. Std wanie myl Luksemburg stanie si po roku 1968 istotnym rdem inspiracji dla nowej lewicy proweniencji marksistowskiej (szczeglnie, cho nie tylko, woskiej), a zarazem punktem odniesienia dla (przede wszystkim francuskiego) anarchizmu, poszukujcego moliwoci dialogu z antyautorytarnym marksizmem.
Anarchizm i marksizm: mapa poj

W swej klasycznej formie anarchizm dawaby si uj w klaster: partykularne (fragmentaryczne) acefaliczne spontaniczne. Opozycyjny klaster marksistowski przyjmowaby ksztat: uniwersalne (caociowe) centralistyczne organizowane. Ujmujc rzecz inaczej, anarchizm akcentujc niemono reprezentacji, deklarowa si po stronie ustanawiajcego wielo nominalizmu i empiryzmu. Afirmujc wyjtek, eksces, hybryd, wystpowa przeciw jakiejkolwiek caociujcej tosamoci. Ortodoksyjny marksizm odpowiada, substancjalizujc pojcie klasy i z nieskrywan pogard i wrogoci odnoszc si do tego, co Marks nazwa lumpenproletariatem, czyli pozbawionej tosamoci, pynnej
Piotr Laskowski
185
materii spoecznej, pozostajcej poza podziaem klasowym1. Zauwamy na marginesie, e tak ujte rozrnienie midzy anarchizmem i marksizmem moe wywoa wraenie, e w swym oporze wobec jakiejkolwiek totalnej, a wic z koniecznoci despotycznej, caoci, anarchizm jest przez swych przeciwnikw trafnie oskarany o pozostawanie w strukturze binarnych opozycji, ostatecznie sprowadzalnych do prostego, jeli nie prostackiego przeciwstawienia wadzy i oporu. Jednak w ujciu anarchistycznym czy anarchizujcym, wielo nie konstytuuje si jako opozycja wobec jednoci, lecz staje si form mylenia poza binarn struktur. W sporze marksizmu z anarchizmem szczeglne znaczenie przypada problemowi wiadomoci, powizanemu cile z rozpoznaniem relacji midzy ujarzmiajcym dziaaniem kapitalizmu a moc oporu. W ujciu anarchistycznym moc jest rdowo obecna w poszczeglnych zrewoltowanych grupach i jednostkach, a zyskanie wiadomoci (rozpoznanie destrukcyjnej siy kapitalizmu) zakorzenione jest w partykularnym dowiadczeniu o charakterze egzystencjalnym. W klasycznej myli marksistowskiej natomiast moc oporu jest wtrna wobec pracy kapitalizmu, w zasadzie jest wrcz produktem kapitalizmu dojrzewanie twrczych pierwiastkw spoeczestwa nowego i momentw przewrotu starego zostaje ujte jako funkcja dojrzewania sprzecznoci i antagonizmw kapitalistycznej formy produkcji2. wiadomo nie wie si zatem jedynie (ani przede wszystkim) z partykularnym dowiadczeniem, lecz uwarunkowana jest zdolnoci do ujcia kapitalizmu jako systemu. Tak pojmowana wiadomo jest wnoszona do klasy robotniczej, by w istocie stworzy j jako klas dla siebie. Podczas gdy w myli anarchistycznej rewolucyjna wiadomo jest cile zwizana z pojedynczymi dowiadczeniami, w analizie marksistowskiej dowiadczenia egzystencjalne zyskuj warto dopiero gdy zostaj zinterpretowane w wietle teorii (potny rozdzia XIII pierwszego tomu Kapitau Maszyna i wielki przemys zajmuj w przewaajcej czci wstrzsajce przypadki konkretnego, jednostkowego cierpienia. Marks analizujc wywoane tym cierpieniem, spontaniczne akty oporu, tzn. bunty robotnicze przeciw maszynom, wybuchajce od siedemnastego wieku a po ruch luddystw, kwalifikuje je jako formy prymitywne, by potem stwierdzi: Trzeba byo sporo czasu i dowiadczenia, aby robotnik nauczy si odrnia maszyn od kapitalistycznego zastosowania jej i dlatego kierowa swe ataki nie przeciw samym materialnym rodkom produkcji, tylko przeciw spo-
1 2
K. Marks, 18 brumairea Ludwika Bonaparte, [w:] MED., t. 8, s. 179. Tego, Kapita, t. 1, tum. zbior., red. P. Hoffman, Warszawa 1956, s. 543.
Strajk generalny jako rewolucja
186
Oto bowiem u progu dwudziestego wieku za spraw teorii rewolucyjnego syndykalizmu z jednej(anarchistycznej), i prac Ry Luksemburg z drugiej (marksistowskiej) strony, powstanie nowa konfiguracja: uniwersalne spontaniczne
ecznej formie ich eksploatacji3. Marks pozostawia problem otwarty nie precyzuje, jak dokona si w skok wiadomoci. Uycie sowa dowiadczenie, a take pami o artykule 1. statutu I Midzynarodwki, mwicym o tym, e wyzwolenie robotnikw dokona si przez nich samych, pozwala przypuszcza, e wiadomo rozwinie si w rodowiskach robotniczych. Sam Marks nie byby wic by moe zbyt odlegy od perspektywy anarchistycznej, ktra oczywicie nie zatrzymuje si na poziomie jednostkowego dowiadczenia i jednostkowego aktu oporu, lecz szuka drogi do odrzucenia systemu jako caoci. W myli anarchistycznej jednak system nigdy nie zyska pozycji determinujcej, jego odrzucenie bdzie wic raczej efektem zczenia jednostkowych dowiadcze ni rozpoznania systemowych uwarunkowa. Z drugiej strony zarwno aspiracje teoretyczne i dziaania samego Marksa, jak i praktyka polityczna jego uczniw ka przyzna caociowej teorii i jej twrcom pierwszorzdn rol w procesie uwiadamiania mas. Mogoby si wprawdzie wydawa, e problem wiadomoci i mocy jest w zasadzie pochodn rozstrzygnicia midzy spontanicznoci a organizacj. Zajmujemy si jednak t kwesti obszerniej, bo pozostanie ona punktem rozbienoci w chwili, w ktrej, przy okazji dyskusji o strajku generalnym, dojdzie do wykroczenia zarwno poza marksistowski, jak i anarchistyczny klaster. Oto bowiem u progu dwudziestego wieku za spraw teorii rewolucyjnego syndykalizmu z jednej (anarchistycznej), i prac Ry Luksemburg z drugiej (marksistowskiej) strony, powstanie nowa konfiguracja: uniwersalne spontaniczne. W tej konfiguracji, w zderzeniu z problemem wiadomoci i mocy, ujawni si aporie, unaoczni gbokie pknicia. Sposb mierzenia si z nimi warunkowany bdzie przez rozstrzygnicie by moe najistotniejsze midzy antydialektycznym odrzuceniem nicoci na rzecz uznania pozytywnoci stawania si (to znaczy myleniem oporu jako twrczej, rnicujcej siy, uprzedniej wobec organizujcych j, pacyfikujcych, kanalizujcych si systemu), a uznaniem w dialektycznej negacji, w pustce wytworzonej przez negacj, jedynego moliwego punktu podmiotowego oporu. W pierwszym, nazwijmy je anarchistycznym, ujciu, wiadomo jest immanentn pozycj oporow, w drugim jest sposobem zorganizowania pustego miejsca wytworzonego przez negacj. Mwic jeszcze inaczej: chodzi o rozstrzygnicie midzy rewolucj jako witem i rewolucj jako powiceniem (nico nie moe by witowana, wymaga natomiast powicenia).
3 Tame, s. 463.
Piotr Laskowski
187
Wiecznie ruchome, zmienne morze zjawisk

Do roku 1905 zainteresowanie strajkiem generalnym byo domen myli anarchistycznej. Anarchici widzieli w kadej lokalnej aktywnoci strajkowej spontaniczne wystpienie ludowe, niezaporedniczone przez adn form politycznej reprezentacji, oparte o wasny, wewntrzny etos, wasne zasady dziaania. Szybko jednak dziaania strajkowe stay si przedmiotem zabiegw reformistw i dziaaczy zwizkowych, zmierzajcych do ich zagospodarowania, tonowania, ograniczania, najczciej poprzez kierowanie ich ku precyzyjnej artykulacji da ekonomicznych i negocjacjom z wacicielami. Z drugiej strony reformici wypracowali koncepcj politycznego strajku powszechnego, ktry, wolny od da ekonomicznych, mia odby si we wskazanym przez nich momencie. Strajk generalny miaby wic by po prostu potn broni trzyman w odwodzie. Politycznemu i zwizkowemu zagospodarowywaniu formy strajku anarchici przeciwstawili ide strajku generalnego, ktrego celem nie miaoby by osignicie konkretnych celw moliwych do politycznej i ekonomicznej artykulacji, lecz akt rewolucyjny, zniesienie panujcego porzdku i wytworzenie cakowicie nowej rzeczywistoci. Tak pojty strajk generalny, gubicy anarchistyczn partykularno, lokaln rnorodno, pozostajcy jednak ruchem acefalicznym i spontanicznym, stanie si fundamentem rewolucyjnego syndykalizmu, a jego najpeniejsz teoretyczn wizj przedstawi Georges Sorel w opublikowanych w roku 1906 Rflexions sur la violence (w wersji ksikowej wydanych dwa lata pniej). Tradycja marksistowska pozostawaa bardzo dugo radykalnie krytyczna wobec idei strajku powszechnego. Podaa tu za wymierzonymi w anarchistw zoliwociami Engelsa, ktry przy okazji nieudanych prb rewolucyjnych podejmowanych przez anarchistw w roku 1873 w Hiszpanii pisa:
Strajk powszechny jest w programie bakuninowskim dwigni, ktra suy do zapocztkowania rewolucji socjalnej. Pewnego piknego poranku wszyscy robotnicy wszystkich gazi zatrudnienia w jakim kraju lub nawet na caym wiecie przerywaj prac i najdalej w cigu czterech tygodni zmuszaj w ten sposb klasy posiadajce bd to do kapitulacji, bd te do zaatakowania robotnikw, wskutek czego ci uzyskuj wwczas prawo do obrony, a przy tej okazji rwnie i do zniszczenia caego starego spoeczestwa4.
F. Engels, Bakuninowcy w dziaaniu, MED, t. 18, s. 529.
188
Zdaniem Engelsa sprawa strajku jest spraw organizacji albo pracujcy dysponuj organizacj (take kolosalnymi funduszami) i wtedy strajk nie jest ju potrzebny (stawaby si okrn drog do celu), albo ni nie dysponuj i wtedy strajku nie daje si z sukcesem przeprowadzi. Atak Engelsa wymierzony jest w wymienionych z nazwiska delegatw hiszpaskiej sekcji Midzynarodwki, ktrzy na kongresie w Hadze w 1872 roku, wobec usunicia Bakunina i Jamesa Guillaumea ze Stowarzyszenia, podpisali tzw. manifest mniejszoci, protestujc przeciwko samemu aktowi gosowania tej kwestii w imi autonomii grup tworzcych Midzynarodwk. Komentujc ich zaangaowanie w akcje strajkowe w Barcelonie rok pniej, Engels pisze o gwatownych mowach potulnych ludzi, by ironicznie stwierdzi, e ostatecznie z tak zwanych zasad anarchii, wolnej federacji niezalenych grup itd. nie pozostao nic, prcz bezmiernego i bezmylnego rozdrobnienia si rewolucyjnych, co sprawio, e rzd mg z garci wojska pokona jedno miasto po drugim, nie napotykajc prawie nigdzie adnego oporu5. Engels przeciwstawia anarchistycznej wizji spontanicznych strajkw koncepcj zorganizowanego zbrojnego powstania. Kontynuatorem tej linii mylenia bdzie Lenin, ktry nie przypadkiem odwoa si wanie do tego tekstu Engelsa, piszc cykl artykuw O tymczasowym rzdzie rewolucyjnym. Artyku drugi Tylko od dou, czy te i od dou, i od gry podsumuje bez ogrdek: Kada powana sytuacja rewolucyjna stawia partii proletariatu zadania wiadomego kierowania powstaniem, zorganizowania rewolucji, centralizacji wszystkich si rewolucyjnych, miaego natarcia zbrojnego, najbardziej energicznego wykorzystania wadzy rewolucyjnej6. Konceptualizacji dowiadcze pierwszej rewolucji rosyjskiej Luksemburg dokonaa w obszernym studium Strajk masowy, partia i zwizki zawodowe, opublikowanym w roku 1906. Celem studium jest zerwanie z tradycj Engelsowsk (tekst otwiera zreszt obszerny fragment przywoanej tu analizy Engelsa) i odebranie anarchistom monopolu na zainteresowanie strajkiem generalnym (czy, jak go nazywa, masowym). Inspiracj jest praktyka rewolucji rosyjskiej 1905 roku, pierwszego na najwiksz skal przeprowadzonego historycznego eksperymentu z tym rodkiem walki7. Dowiadczenie tej rewolucji pozwala, zdaniem Luk5 Tame, s. 545. 6 W. I. Lenin, O tymczasowym rzdzie rewolucyjnym, [w:] Dziea, t. 8, Warszawa 1955, s. 488. 7 R. Luksemburg, Strajk masowy, partia i zwizki zawodowe, [w:] O rewolucji: Rosja 1905, 1917, Warszawa 2008, s. 113.
Piotr Laskowski
189
semburg, ogosi historyczn likwidacj anarchizmu, ktry jawi jej si jako bujanie w obokach, spekulowanie na wielk awantur, oparte wprawdzie na dobrej woli i odwadze wybawienia ludzkoci z obecnego, kapitalistycznego padou paczu, by jak najszybciej wskoczy w lepszy spoeczny wiat, zarazem jednak niebiorce pod uwag materialnego kontekstu, historycznych uwarunkowa. Kraj, gdzie proletariat nie mia adnych praw politycznych i posiada nader sab organizacj, pstra mieszanina rnych warstw ludnoci, o rnych krzyujcych si nawzajem interesach [] wszystko wydawao si jakby stworzone do tego, by anarchizm sta si nagle nawet na krtki czas potg []. A jednak ojczyzna Bakunina miaa sta si grobem jego doktryny8. Pospieszny ten wniosek Luksemburg wyciga z faktu, e anarchici nie stoj w Rosji na czele masowego ruchu strajkowego i poza Biaymstokiem, w ktrym warunki s dla socjaldemokracji szczeglnie trudne wobec istnienia tam pstrej mieszaniny rnych narodowoci wrd robotnikw, nie wystpuj jako znaczca sia polityczna. atwo dostrzec, e tez o klsce anarchizmu Luksemburg formuuje, stawiajc anarchistw na tej samej paszczynie, co socjaldemokratw, rysujc problem w kategoriach walki o przywdztwo i nie dostrzegajc fundamentalnie rnego charakteru rewolucji anarchistycznej nieszukajcej artykulacji w tradycyjnych kategoriach politycznych, lecz raczej ustanawiajcej jako sw stawk uzyskanie mocy przez zrewoltowane grupy i jednostki. Zauwamy, e dwukrotnie Luksemburg uywa w zwizku z ide anarchistyczn opisu grup ludzkich w kategoriach pstrej mieszaniny [bunte Durcheinander, bunte Zusammenwrfelung] raz w sensie statusu ekonomicznego, raz w kontekcie etnicznym. Owa mieszanina utosamiona zostaje ostatecznie z lumpenproletariatem podklas uznawan za Marksem za podglebie kontrrewolucji. Dowiadczenia rewolucji rosyjskiej stawiaj jednak nowe wyzwania take przed marksizmem. Luksemburg wzywa do gruntownej rewizji marksistowskiego stanowiska wobec strajku masowego i uznania wartoci spontanicznej akcji strajkowej, zawierzenia jej ywioowej mocy. Niektre fragmenty jej tekstu brzmi zaskakujco anarchistycznie:
Zamiast martwego i pustego schematu sztywnej akcji politycznej, dokonywanej planowo i ogldnie na mocy uchway najwyszej instancji, widzimy tutaj kawa ycia z krwi i koci ycia, ktre zgoa nie daje si wyci z szerokich ram rewolucji i ktre tysicem arterii zwizane jest z caym zmiennym jej przebiegiem.
Luksemburg wzywa do gruntownej rewizji marksistowskiego stanowiska wobec strajku masowego i uznania wartoci spontanicznej akcji strajkowej, zawierzenia jej ywioowej mocy.
8 Tame, s. 115.
190
Strajk masowy, tak jak go nam ukazuje rewolucja rosyjska, jest zjawiskiem zmiennym, odzwierciedlajcym wszystkie fazy walki politycznej i ekonomicznej, wszystkie stadia i momenty rewolucji. Mono zastosowania go, sia jego oddziaywania, momenty jego wybuchu wci si zmieniaj. Otwiera on nagle nowe dalekie perspektywy rewolucji, wwczas gdy si wydaje, e znalaza si ona w lepym zauku, a zawodzi tam, gdzie wydawaoby si mona liczy na z ca pewnoci. To rozlewa si szerok fal po caym kraju, to znw zamienia si w olbrzymi sie wskich strumieni; to wytryskuje z podglebia jako wiee rdo, to znw bez ladu wsika w ziemi. Strajki polityczne i ekonomiczne, masowe i czciowe, demonstracyjne i strajki ofensywne, strajki powszechne w poszczeglnych gaziach przemysu i w poszczeglnych miastach, spokojnie przebiegajce walki ekonomiczne i bitwy uliczne oraz walki na barykadach wszystko to miesza si ze sob nawzajem, odbywa si rwnoczenie obok siebie, krzyuje si ze sob, przechodzi jedno w drugie; jest to wiecznie ruchome, zmienne morze zjawisk9.
Strajk jawi si tu jako rewolucyjne kcze zdecentrowana plazma, pole dziaania si i energii o rnym nateniu przeciwstawione temu, co systematyczne, zaplanowane, uporzdkowane. Nic te dziwnego, e po maju 1968 anarchici zaczli w pismach Luksemburg, zwaszcza za w tym tekcie, poszukiwa paszczyzny zblienia z nowym, antyautorytarnym, antypartyjnym marksizmem. Daniel Gurin, jeden z najwaniejszych teoretykw anarchizmu poowy dwudziestego wieku, w wydanej w roku 1971 ksieczce Rosa Luxemburg et la spontanit rvolutionnaire, rozwaajc swoisty panteizm Luksemburg, cytuje Henriett Roland-Holst, jej biografk i przyjacik: Ra miaa mistyczn wiar w masy rewolucyjne i ich moliwoci. Ta wiara czya si w niej z wiar w niepokonan twrcz si ycia10. Ten brzmicy silnie bergsonowsko fragment znajduje dopenienie w cytowanym dalej licie Luksemburg, w ktrym dusza mas okrelona zostaje mianem wiecznego morza, gdzie pena mono jest w stanie utajonym. Masa jest zawsze tym, co powinno zalee od okolicznoci, i jest zawsze w punkcie stawania si czym zupenie innym od tego, czym zdaje si by11. Ten obraz zdaje si silnie wspgra z tak istotnym dla Deleuzea Bergsonowskim rozrnieniem midzy wirtualnym a moliwym12. Tak widziany ruch
9 Tame, s. 145-6. 10 H. Roland-Holst, Rosa Luxemburg, Zurich 1937, s. 146; cyt. za D.Gurin, Rosa Luxemburg e la spontaneit rivoluzionaria, Milano 1974, s. 31. Tu i dalej uywam woskiego tumaczenia dziea Gurina. 11 List do Mathilde Wurm, 16 lutego 1917, cyt. za D. Gurin, Rosa Luxemburg..., s. 31. 12 Zob. G. Deleuze, Le bergsonisme, Paris 1966, s. 99 i n.
Piotr Laskowski
191
masy wydaje si uwolniony od mechanicystycznej determinacji i ujty w kategoriach rnicy i tworzenia. Moe to dziwi, skoro Luksemburg przywoywana bywa najczciej w kontekcie przypisywanego jej deterministycznego ekonomizmu. Sam Gurin wydaje si nieco zadziwiony wydwikiem listu, zauwaa wic szybko, e Luksemburg nie odesza od odziedziczonego po ortodoksyjnych marksistach przekonania, e spontaniczna akcja mas moliwa jest tylko w obiektywnych warunkach ekonomicznych, ktre na ni pozwalaj spiowe prawa rewolucji s potniejsze ni chwilowe nastroje mas13. Wszak widzielimy, e w rozprawie z anarchizmem Luksemburg z jednej strony oskara go o abstrahowanie od kontekstu ekonomicznego, z drugiej pstr mieszanin o rnym statusie ekonomicznym uznaje, zgodnie z marksistowskim paradygmatem, za jego spoeczn baz. Z napiciem midzy fascynacj spontanicznymi wystpieniami a przekonaniem, e sytuacja rewolucyjna moliwa jest tylko jako efekt zaostrzenia si sprzecznoci kapitalizmu, napiciem obecnym zreszt take w myli Marksa, Luksemburg nie umie poradzi sobie tak atwo, jak uczynili to ortodoksi II Midzynarodwki, ktrym nic nie byo bardziej wstrtne od niezaplanowanych robotniczych wystpie. Ostatecznie Luksemburg zadowala si trawestacj formuy Marksa, ludzie nie tworz historii dowolnie. Lecz tworz j samodzielnie14.
masa: midzy pstr mieszanin a klasow jednoci

Kwesti istotniejsz od ledzenia deterministycznej nuty w myli Luksemburg jest identyfikacja rewolucyjnego podmiotu: masy. Uderzajca jest jego jednorodno, stanowica zarazem warunek mocy i podstaw zczenia w jedno mnogoci strajkw. Gdy anarchici broni bd autonomii heterogenicznych punktw oporu, ywa wielo form walki jest wedle Luksemburg jedynie sposobem przejawiania si jednoci masy. Co istotne, ustanowienie masy jako podmiotu nie jest okreleniem podstawy, punktu wyjcia dla rewolucji pojmowanej jako praca rnicowania, lecz form docelowej obiektywizacji, zniesienia rnicy. Ten moment mylenia, ktry widzielimy ju w ywioowej niechci Luksemburg do lumpenproletariackiej pstrej mieszaniny, jest niezbdny, by okreli zadania partii, ktra nie znika, lecz zmienia sw pozycj wobec punktw
13 D. Gurin, Rosa Luxemburg..., s. 32. 14 Die Menschen machen ihre Geschichte nicht aus freien Stcken. Aber sie machen sie selbst. To zdanie z Kryzysu socjaldemokracji jest trawestacj synnych sw Marksa otwierajcych 18 brumairea Ludwika Bonaparte.
192
oporu. Komunici gosi Manifest Komunistyczny wobec rnych grupowych interesw (narodowych, lokalnych) proletariuszy reprezentuj wsplne interesy caego proletariatu i na rozmaitych szczeblach rozwoju walki klasowej reprezentuj interesy ruchu jako caoci, tj. ostateczne cele wyzwolenia proletariatu pisze Luksemburg15. Zadaniem partii nie jest zatem propagowanie strajku, czy tym bardziej jego wywoywanie, zarzdzanie, organizowanie strajk masowy nie jest scyzorykiem, ktry na wszelki wypadek mona trzyma zamknity w kieszeni albo zgodnie z postanowieniem mona otworzy i uy16. Aktywno strajkowa jest manifestacj ludowej energii, odzyskaniem mocy.
A wic jeli odrzucimy pedantyczny schemat [] strajku [] wywoanego sztucznie na rozkaz partii i zwizkw zawodowych, i zwrcimy si do ywego obrazu rzeczywistego ruchu ludowego, wybuchajcego z ywioow si wskutek kracowego zaostrzenia si przeciwiestw klasowych i znajdujcego wyraz w [] burzliwych walkach i strajkach masowych, to jest rzecz oczywist, i zadanie socjaldemokracji polega musi nie na technicznym przygotowaniu i prowadzeniu strajku masowego, lecz przede wszystkim na politycznym kierowaniu caym ruchem []. Jeli socjaldemokracja chce [] przej i utrzyma rzeczywiste kierownictwo ruchu masowego oraz cay ten ruch opanowa w sensie politycznym, to musi ona z ca jasnoci, konsekwencj i zdecydowaniem wytyczy proletariatowi [] taktyk i cele okresu nadchodzcych walk17.
Tak oto Luksemburg rozdziela moc i wiadomo. Tu, rzecz jasna, rozchodz si drogi Luksemburg i anarchizmu. Gurin bdzie zmuszony z alem zauway w podsumowaniu swej ksiki (ponownie za Roland-Holst), e nigdy nie zdoaa uwolni si cakowicie od koncepcji centralizacji i odgrnej organizacji [], dzieo Ry Luksemburg obcione jest wieloma bdami i wieloma sprzecznociami18. Paradygmat stworzony przez Luksemburg znajdzie zastosowanie w historiografii. W opublikowanej w 1984 roku The Theory of the General Strike from the French Revolution to Poland Phil Goodstein podporzdkuje ca narracj tezie o koniecznym poczeniu w strajku rewolucyjnym (tylko taki, w przeciwiestwie do rewindykacyjnego, moe zmieni pooenie klas pracujcych) spontanicznoci mas i wiadomego kierownictwa partii rewolucyjnej. Historia strajkw jest dla Goodsteina pasmem klsk, nigdy bowiem, jak sdzi, do takiego poczenia nie
15 R. Luksemburg, Strajk masowy..., s. 179. 16 Tame, s. 118. 17 Tame, s. 168-169. 18 D. Gurin, Rosa Luxemburg..., s. 82-83.
Piotr Laskowski
193
doszo o klsce decydowaa albo bierno mas, albo brak wiadomego kierownictwa, ktre rozumiaoby zakres, natur, ograniczenia i problemy strajku powszechnego i podboju wadzy politycznej19. Marta Petrusewicz w recenzji dziea Goodsteina proponuje nie bez sarkazmu, by zmieni tytu na Rosa Luxemburg revisited i podkrela fundamentalny brak, ktry nie pozostaje chyba bez zwizku z przyjtym luksemburgiaskim paradygmatem: ludzie pracy s wielkimi nieobecnymi tej ksiki. Nie dowiadujemy si niczego o nadziejach, pragnieniach, wizjach strajkujcych mczyzn i kobiet; ani o impulsie by strajkowa i by strajkowa wsplnie impulsie pogrzebanym gdzie w gbinach kolektywnej psychologii []. Nic wreszcie o znaczeniu witowania wcielonego w strajk, poczuciu zemsty, ktre sia i liczba moe wytworzy20. Myl Petrusewicz, jak zobaczymy, silnie zbiena z Benjaminowskim O pojciu historii, jawi si jako powrt do anarchistycznego obrazu strajku, take gdy Petrusewicz przeciwstawia ksice Goodsteina biograficzne badanie strajkw we Francji midzy 1870 a 1890 rokiem autorstwa Michelle Perrot21. wiadomo, bdca rdem oporowej mocy, jest w losach i dowiadczeniach tysicy strajkujcych, a nie w badanej przez Goodsteina oglnej historii idei strajku powszechnego.
laclau, mouffe: Klasa jako znaczce

Luksemburgiaski paradygmat, wyoony w Strajku masowym, partii i zwizkach zawodowych, zainspiruje take filozofi polityczn lat osiemdziesitych. Laclau i Mouffe wanie ten tekst bior za punkt wyjcia swojej Hegemonii i socjalistycznej strategii. w arbitralnie wybrany punkt pocztkowy [] jeli nawet nie dostarczy nam zarysu linii rozwojowej, to przynajmniej uwidoczni rozmiary kryzysu22. Autorzy Hegemonii... zwracaj uwag na strategiczny wymiar koncepcji jednoci mas o ile w Rosji 1905 roku kade wystpienie strajkowe, lokalne i artykuujce swoiste cele, staje si niejako automatycznie wystpieniem o charakterze powszechnym, o tyle w wypadku kraju rozwinitego kapitalizmu (Niemiec) wystpienia robotnicze pozostaj zatomizowane, odosobnione,
19 P. H. Goodstein, The Theory of the General Strike from the French Revolution to Poland, Boulder 1984, s. 264. 20 M. Petrusewicz, [recenzja], International Labor and Working-Class History 1986, Vol. 30, s. 118-124. 21 M. Perrot, Les ouvriers en grve: France, 1870-1890, Paris 1974. 22 E. Laclau, Ch. Mouffe, Hegemonia i socjalistyczna strategia, tum. S. Krlak, Wrocaw 2007, s. 10.
194
Kopot, jak zauwaaj autorzy Hegemonii..., w tym, e z teorii rewolucyjnej spontanicznoci wyprowadzi mona, zgodnie z intuicjami anarchistycznymi, podmiot nieokrelony, na pewno nie podmiot w postaci klasy
zawsze specyficznie partykularne pozbawione twrczej mocy, niezdolne do przezwycienia logiki kapitalistycznej, logiki walki poszczeglnych interesw. W spoeczestwie kapitalistycznym klasa robotnicza jest z koniecznoci wewntrznie podzielona i moe odzyska jedno tylko za porednictwem samego procesu rewolucji. A zatem konieczne staje si ustanowienie jednoci rewolucyjnego podmiotu na zoonoci i rnorodnoci, tak aby kada pojedyncza walka wykraczaa poza swoje znaczenie, swoj dosowno, i zacza reprezentowa w wiadomoci mas tylko jeden z momentw oglniejszej walki z systemem23. Jedno klasowa jest zatem jednoci symboliczn, zauwaaj Laclau i Mouffe, co w istocie oznacza musi zerwanie z ekonomizmem. Natychmiast jednak Luksemburg zmuszona jest do ekonomizmu powrci:
Z jednej strony [] analiza przeprowadzona przez R Luksemburg do tego stopnia zwielokrotnia punkty antagonizmu i formy walki ktre bdziemy [] nazywa pozycjami podmiotowymi, e cakowicie udaremnia jakkolwiek moliwo ich kontroli czy planowania przez [] polityczne przywdztwo; z drugiej natomiast postulowaa symboliczn naddeterminacj jako konkretny mechanizm jednoczenia owych walk24 .
Kopot, jak zauwaaj autorzy Hegemonii..., w tym, e z teorii rewolucyjnej spontanicznoci wyprowadzi mona, zgodnie z intuicjami anarchistycznymi, podmiot nieokrelony, na pewno nie podmiot w postaci klasy. Skdind sama Luksemburg w tym wanie tekcie zmuszona jest przywoa rewolucyjn aktywno reprezentantw drobnomieszczaskich i wolnych zawodw: urzdnikw, aktorw, nawet urzdnikw policji. Std konieczny powrt do obiektywnych praw rozwoju kapitalizmu, wyjaniajcych proletaryzacj udzia w rewolucji klasy redniej i chopw. Laclau i Mouffe zauwaaj przy tym, e logika ekonomicznej koniecznoci i logika rewolucyjnej spontanicznoci nie dopeniaj si, lecz pozostaj w konflikcie std owe sprzecznoci, podkrelane przez Gurina. Wyjciem, ktre zaproponuj autorzy Hegemonii..., nie jest jednak wybr (powrt do anarchizmu lub ortodoksyjnego marksizmu), lecz prba przezwycienia sprzecznoci, co wszake zaowocuje utrzymaniem caociujcego pojcia klasy przy cakowitym oderwaniu go od materialnej podstawy. Zanim zajmiemy si projektem Laclaua i Mouffe, musimy dostrzec, e logika ekonomicznej koniecznoci ma w myli Luksemburg jeszcze
23 Tame, s. 12-13. 24 Tame, s. 14.
Piotr Laskowski
195
jedn funkcj umoliwiajc caociow symboliczn naddeterminacj, stanowi zarazem kotwic, ktra pozwala ocali spontaniczn mnogo przed Leninowskim woluntaryzmem. Jest rzecz powszechnie wiadom, e od 1902 roku Luksemburg pozostawaa przeciwniczk Leninowskiej koncepcji partii przedstawionej w Co robi? i definiujcej zadanie socjaldemokracji (czynnika wiadomego) jako walk z ywioowoci czy spontanicznoci. Std te Gramsci w Nowoczesnym ksiciu trafnie, jeli patrze z pozycji leninowskich, skrytykuje j za przecenianie czynnikw ekonomicznych i spontanicznych i zarazem lekcewaenie elementw woluntarystycznych i organizacyjnych25. W tym ujciu wysiek uzgodnienia ekonomizmu ze spontanicznoci ujawnia nowy sens. Std te konieczna staje si przeprowadzona przez Gramsciego redefinicja pojcia spontanicznoci. Wedle Gramsciego czysta spontaniczno w historii nie istnieje, byaby bowiem czysto mechaniczna. To, co nazywamy spontanicznym, jest pierwotn waciwoci klas podporzdkowanych, niepozbawion wszake rnorodnych form wiadomego kierownictwa niewidzialnego, bo niepozostawiajcego sformalizowanych czy udokumentowanych ladw, ksztatowanego przez codzienne dowiadczenia, zesp przekona, owo senso commune, waciwe klasie, ktra nie rozpoznaa si jeszcze jako klasa dla siebie. Tego rodzaju spontaniczno jest swoistym stanem embrionalnym, elementarnym, ktry przez edukacj, prac teoretyczn, oczyszczanie z zewntrznych wpyww, ostatecznie dyscyplin, moe i powinien rozwin si, by wytworzy zorganizowan formacj polityczn, organicznie zwizan z wytwarzajc j klas (rnica, zauwaa Gramsci, jest rnic stopnia, nie jakoci), niezbdn, by zabezpieczy spontaniczne wybuchy niezadowolenia przed zagospodarowaniem ich przez prawicowe reakcyjne ruchy klasy panujcej26. Ponownie odzywa si tu, obecne ju u Marksa, przekonanie o podatnoci spontanicznego dziaania nieujtego w kategori klasy na zagospodarowanie przez ruchy reakcyjne. Celem wiadomego kierownictwa musi by zatem, podobnie jak u Luksemburg, wpisanie tego, co spontaniczne, w przestrze polityki, a wic reprezentacji. O ile jednak u Luksemburg istnieje napicie midzy spontanicznoci a caociujc polityczn reprezentacj, o tyle Gramsci przecina je tez o swoistej politycznej entelechii. Laclau i Mouffe bliej do dziedzictwa gramsciaskiego ni do myli Luksemburg, od ktrej wychodz, by przezwyciy jej aporie. Tote
25 A. Gramsci, Nowoczesny ksi, [w:] Pisma wybrane, Warszawa 1961, t. 1, s. 582-583. 26 Tego, Quaderni del carcere, t. 3, Torino 1975, s. 330-331.
196
z Gramsciego wanie wywodz sw koncepcj hegemonii. Laclau rozwija j bdzie w swych Emancypacjach, gdzie w tekcie Dlaczego puste znaczce maj znaczenie dla polityki? powrci raz jeszcze do tekstu Luksemburg. Centralnym pojciem Laclaua jest owo tytuowe puste znaczce (element znaczcy bez elementu znaczonego) rozumiane jako znaczce nieobecnej, niemoliwej caoci. Jeli bowiem system oznaczania jest systemem rnicowania i ma charakter relacyjny (w pojedynczy akt znaczenia uwikana jest cao systemu27), wymaga to istnienia systemu jako caoci i, w konsekwencji, czyni ekwiwalentnymi rnice wewntrz systemu, a zarazem nie pozwala na ujcie owej caoci (ktra nie jest przecie wewntrzna wobec siebie i jako taka nie moe by ujta jako kolejna rnica) inaczej ni poprzez redukcj do czystej negatywnoci tego, co poza systemem28. Tak wic zarwno cao systemu, jak i czysta negatywno tego, co poza nim, ujte by mog tylko poprzez puste znaczce. Przystpujc do analizy Strajku masowego..., Laclau wychodzi od znanej nam ju obserwacji: znaczenie (znaczone) wszelkich konkretnych walk ju od pocztku wystpuje jako wewntrznie podzielone. Konkretny cel walki jest tym wanie celem nie tylko w swej konkretnoci; znaczy on take opozycj wobec systemu29. A zatem znaczone objawia si zarazem jako rnica (to oto wystpienie wobec wszelkich innych) i jako ekwiwalencja (w caociowo pojmowanym zakwestionowaniu systemu). Zdaniem Laclaua, aby wyrazi cao, czyli nieosigalne, niemoliwe do adekwatnej reprezentacji zniesienie wszelkich rnic, konieczne jest uprzywilejowanie wymiaru ekwiwalencji a do stopnia, w ktrym prawie cakowicie zaciera si jego dyferencjalna natura30. Wsplnota, ktr Laclau pojmuje jako nieobecn peni, nie moe mie adnej wasnej formy reprezentacji, zapoycza wic j. W ten sposb oprnienie partykularnego znaczcego z jego partykularnego, dyferencjalnego elementu znaczonego umoliwia [] pojawienie si pustych znaczcych jako znaczcych braku, nieobecnej caoci31. Relacja, dziki ktrej pewna partykularna tre staje si znaczcym nieobecnej peni wsplnoty, jest wanie tym, co nazywamy stosunkiem hegemonicznym (). Klas lub grup uznaje si za hegemoniczn, gdy
27 E. Laclau, Dlaczego puste znaczce maj znaczenie dla polityki?, [w:] Emancypacje, tum. A. Sypniewska, Wrocaw 2004, s. 68. 28 Tame, s. 70. 29 Tame, s. 72. 30 Tame, s. 71. 31 Tame, s. 74.
Piotr Laskowski
197
nie zamyka si w wskiej korporacyjnej perspektywie, lecz przedstawia si jako dca do urzeczywistnienia bardziej dalekosinych celw czy to emancypacji, czy to zapewnienia porzdku szerszym masom populacji32. Analiza Laclaua prowadzi, jak widzimy, do wytworzenia pojcia klasy w przestrzeni znaczcych oprnionych z elementw znaczonych. To wszake oznacza, e moc oderwana zostaje od swej podstawy w znaczonym, od poszczeglnych jednostek i grup, by skumulowa si w caociujcym znaczcym. W ten sposb rozstajemy si bezpowrotnie z wieloci form rewolucyjnej spontanicznoci, zmierzajc ku mniej lub bardziej rewolucyjnemu centralistycznemu zarzdzaniu33.
operaizm: kolektywny robotnik i odmowa pracy

W tym kontekcie warto przyjrze si koncepcjom Mario Trontiego i woskiego operaizmu wczesnych lat szedziesitych.
Klasa robotnicza staje si jedyn anarchi, ktrej kapitalizm nie jest zdolny spoecznie zorganizowa. Zadaniem ruchu robotniczego jest naukowe zorganizowanie tej anarchii robotniczej i polityczne kierowanie ni wewntrz produkcji kapitalistycznej. W modelu spoeczestwa zorganizowanego przez kapita sama partia robotnicza nie moe by niczym innym ni organizacj anarchii ju nie wewntrz, ale poza kapitaem, to jest poza jego rozwojem.
twierdzi Tronti34. To rozrnienie midzy ruchem a parti jest kluczowe. Uznanie klasy robotniczej za anarchi nie oznacza pochway spontanicznoci35, na odwrt: jako to, co niereprezentowalne w polu dziaania kapitalizmu, robotnicza anarchia wymaga znaczcego: pojcia klasy. Partia staje si niezbdna, by w spoeczestwie, ktrego wszelkie ustrukturyzowanie jest tylko form ekonomicznego zarzdzania, wyartykuowa w planie politycznym akt oporu, pozwalajcy na wykro32 Tame, s. 75. 33 Laclau zakada zreszt, e zarzdzanie owo realizowa si bdzie w ramach porzdku demokratycznego. Uderzajce jest porwnanie propozycji Laclaua z obserwacjami Jacquesa Rancirea tam, gdzie Laclau widzi puste miejsce, czekajce na wypenienie, Rancire dostrzega fundamentaln cech polityki prawdziwie demokratycznej, przyczyn, dla ktrej demokracja nie jest ani spoeczestwem do rzdzenia, ani rzdami nad spoeczestwem (J. Rancire, Nienawi do demokracji, tum. M. Kropiwnicki, Warszawa 2008, s. 64). 34 M. Tronti, Il piano del capitale, Quaderni rossi 1963, No. 3, s. 70. 35 Tego, Noi operaisti, Roma 2009, s. 101.
198
Wedle Trontiego klasa nie moe by pojciem uniwersalnym, uniwersalno jest bowiem wytwarzana przez kapita. Klasa ma zatem sens wycznie w swojej stronniczej, irracjonalnej czstkowoci jako przeciwstawiona uniwersalistycznej, caociujcej tendencji kapitau
czenie poza granice kapitalistycznej organizacji ycia. Celem partii jest wic zdefiniowanie robotnikw jako klasy, przy czym pojcie klasy pracujcej zaistnieje tylko na tym konkretnym historycznym poziomie. Zostaje wyartykuowane w swojej specyficznej szczeglnoci. Wedle Trontiego klasa nie moe by pojciem uniwersalnym, uniwersalno jest bowiem wytwarzana przez kapita. Klasa ma zatem sens wycznie w swojej stronniczej, irracjonalnej czstkowoci jako przeciwstawiona uniwersalistycznej, caociujcej tendencji kapitau. Taki jest waciwy sens stwierdzenia Marksa, e proletariat wyzwalajc siebie, wyzwoli ca ludzko. Klasa powstaje zatem na bazie robotniczej anarchicznej autonomii jako partykularno rozbijajca cao. Walki robotnicze nie s przy tym aktem reaktywnym, wytworem stosunkw kapitalistycznych na odwrt, to one zawsze popychay naprzd rozwj kapitalistyczny, zmuszay kapita do innowacji, do skoku technologicznego, do zmiany spoecznej36. Kolektywny robotnik dysponuje zatem, o ile walczy, suwerenn wadz nad produkcj i jako taki moe sta si podmiotem rewolucyjnym. Aby tak si stao, alienacja musi osign maksymalny poziom, robotnik musi znienawidzi swoj prac. Wtedy odmowa pracy stanie si mierteln broni przeciwko kapitaowi37. A zatem klasa pracujca powstaje jako klasa, by odmwi pracy. Nacisk kadziony na odseparowanie, partykularno klasy robotniczej, a take decydujca rola odmowy pracy, wie operaizm z myl Sorela i rewolucyjnym syndykalizmem (sam Tronti mwi bdzie w 1963 roku o neoanarchosyndykalizmie). Natomiast samo pojcie klasy, pojmowane jako formua dokonywanej przez parti naddeterminacji, czy operaistw z tradycj marksistowsk. Jednak inaczej ni u Laclaua misj klasy jest rozbicie caociowej organizacji kapitalistycznej, nie za ustanowienie hegemonii. Do istotnego dziedzictwa operaizmu naley szczeglnie gboka analiza wasnej poraki. Ta poraka w paradoksalny sposb wynika z tego, co jest najwikszym bodaj dokonaniem tego kierunku, a z konsekwencjami czego nie zdoa si on upora. Operaici, by uy jzyka Laclaua, odbudowali wymiar dyferencjalny znaczonego, likwidujc tym samym hegemoniczn pozycj znaczcego jako pustego znaczcego. Innymi sowy postanowili pozna to, co jest partykularn treci robotniczego dowiadczenia, ktre w modelu Laclaua musi zanikn, by powsta moga klasa. Ostatecznie badania operaistw doprowadziy do destrukcji pojcia klasy. To dowiadczenie ujawnia fundamentaln niemono
36 Tame, s. 99. 37 Tame, s. 98.
Piotr Laskowski
199
uwolnienia znaczcego od partykularnego znaczonego, o ile oczywicie zachowa chcemy moc obecn w owej partykularnoci zamiast transponowa j na rewolucyjn elit. Operaizm rodzi si w klimacie intelektualnym, na ktry wpyway prowadzone od lat pidziesitych prace Ernesto de Martino, jego uczniw i naladowcw. Muzykolodzy, potem take etnologowie i historycy (wyrane rozgraniczanie tych dyscyplin jest zreszt mylce) zwrcili si ku warstwom podporzdkowanym, by usysze ich gos, brzmicy w pieniach, opowieciach, zwyczajach. Praca zmierzajca najpierw do zdefiniowania ludu (klas podporzdkowanych), potem za do adekwatnego uchwycenia jego kultury w relacji do przeywanej rzeczywistoci, miaa da odpowied na pytanie, jak spontaniczna zdolno kulturotwrcza tych warstw ujmuje (pojmowane jako obiektywne) zagadnienie walki klas. Jako istotnego narzdzia uywano przejtej z nauki radzieckiej kategorii postpowego folkloru, odnoszcej si do tekstw kultury ludowej artykuujcych danie zmiany, a zatem nioscych treci dynamiczne, rewolucyjne. Szeroko dyskutowany projekt mikrohistorii, maej historii, historii lokalnej (terminy te nie s rwnoznaczne) mia da wgld w przeszo tak, jak znaj i, co istotne, przeywaj klasy podporzdkowane. W tej przeszoci identyfikowano punkty oporowej mocy. Z tych bada narodzi si miaa teoria klasy, ktra pozostajc organicznie zwizana z ludow tradycj, stanie si, zgodnie z paradygmatem Gramsciaskim, artykulacj rewolucyjnej caoci. Ten wielki ruch da Wochom niezwyky, zachwycajcy materia: wielki niemowa przemwi nie okazjonalnie, lecz penym gosem. Zarazem gos ten absolutnie nie by jednorodny. Wewntrzne zrnicowanie, lokalne, jzykowe, ekspresyjne, wymuszao coraz dalej postpujce dzielenie klasy na grupy, grupki, ostatecznie pojedynczoci, gdy okazywao si, e sam tekst rewolucyjnej pieni nie wystarczy liczy si ton, gest, mimika, ulotna reakcja suchaczy na to wanie wykonanie, a zatem kadorazowe wykonanie. W rodowiskach robotniczych, do ktrych udali si intelektualici, do szybko ujawniay si wewntrzne podziay: chopi z poudnia zacignici do fabryk w czasach boomu przemysowego lat szedziesitych i synowie rodzin o starej robotniczej tradycji, robotnicy niewykwalifikowani i robotnicy wiadomi swych kompetencji rnili si stosunkiem do pracy, a zatem i do aktw oporu: sabotau czy strajku. Rniy ich dowiadczenia i pami, sigajca niekiedy ruchu oporu, niekiedy walk robotniczych pocztku lat dwudziestych, czciej lat czterdziestych i pidziesitych, a niekiedy tradycji wiejskiej, w ktrej przecie wielu z nich wyrastao. Operaizm zaamuje si zatem, poszukujc klasowej jednoci, ktrej wszake nie jest w stanie zdefiniowa. Badajc klas, zmu-
200
szony jest dostrzec i uzna wewntrz niej wci-dalej-podzielne partykularnoci. Operaici prbowali ratowa pojcie klasy, formuujc teori fragmentacji klasa miaaby by form harmonijnego, synergicznego zczenia rnorodnych czci, zachowujcego wszake ich odrbny ksztat. W roku 1981 Istituto Ernesto di Martino zorganizowa w Mantui konferencj historyczn powicon pamici robotniczej i problemowi klasy, jej skadu. Ton konferencji by elegijny projekt operaistyczny ponis porak mimo, a moe z powodu, odkrycia przestrzeni dotychczas nieznanej. Kontekstem konferencji bya klska strajku w turyskiej fabryce Fiata jesieni 1980 roku. Strajk (ktry zreszt wzywa, by dziaa jak w Gdasku okupowa!) zosta zamany po 35 dniach manifestacj dwudziestu tysicy umiarkowanych robotnikw, majstrw, niszego szczebla menederskiego zorganizowan pod hasem pracy bronionej przez pracujcych. Dojmujc analiz klski przedstawi na amach Primo Maggio Marco Revelli38. Wrci do niej na konferencji w Mantui. W Primo Maggio Revelli, podobnie jak po nim liczni postoperaici, trzyma si kategorii marksistowskich to zmiana sposobu produkcji przynosi zmierzch masowego robotnika, podobnie jak dziewitnastowieczny kapitalizm zniszczy rzemielnika. Zwraca te, w duchu operaistycznym, uwag na wewntrzne rnice w klasie robotniczej. Wrd strajkujcych wyrnia trzy wielkie grupy organizujcych strajk starych, pamitajcych kultur oporu lat pidziesitych, masowych z lat szedziesitych, zapewniajcych strajkowi zakorzenienie w miecie, ale nieczujcych si pewnie w fabryce, niemajcych poczucia peni sprawstwa, wreszcie modych: licznych i aktywnych, lecz niesubordynowanych. Typowym modym jest dugowosy robotnik z kolczykiem, ktry poprzez strajk zosta zmuszony do porzucenia swojego jzyka, swojej ideologii mobilnoci, swojej kultury dorywczej pracy. Musia przyj punkt widzenia innych starszej generacji roku 1946, zaprawionej w bojach, pamitajcej ruch oporu i zamach na Togliattiego. Wobec ideologii mobilnoci narzuconej przez kapitalistw odrzucenie fabryki przeksztaca si w etyk pracy. Revelli zauwaa, e czasowa i delikatna jedno heterogenicznej masy strajkujcych ma charakter moralny, wywoany atakiem pracodawcw. Ta intuicja w zasadzie powtarza tez Sorela strajk jest form moralnej, heroicznej wojny. To wanie strajk ustanawia ow kruch jedno. Na konferencji w Mantui Revelli powraca do owego dugowosego modego robotnika, cytuje go, podkrelajc jego niech do robotnikw
38 Korzystam z tumaczenia angielskiego: M. Revelli, Defeat at Fiat, Capital and Class 1982, No. 16, oryg.: Primo Maggio 1980/81, No. 14.
Piotr Laskowski
201
starszych: Popatrz na mnie, popatrz dobrze: buty sportowe przypominaj o dyskotece, koszula jest koszul ekstremisty, wosy piosenkarza, kolczyk homoseksualisty: nic nie przypomina robotnika, bo chc, eby kady, kto wejdzie na mj oddzia, wiedzia natychmiast, e nie jestem jak inni, i e inni s ywymi trupami, a ja yj39. Revelli dodaje jednak, e na tych sowach nie koczy si historia owego robotnika. By on take jednym z liderw kibicowskich ultrasw, w trakcie strajku opowiada jednak: mj stary krg przyjaci przeywa kryzys; odkd jestem w fabryce, nie spotykam si z ultrasami. Zrozumiaem, e tu, w fabryce, s relacje, wartoci, relacje midzy ludmi silniejsze ni na zewntrz, bo tu si cierpi, i w tym cierpieniu tworz si midzy nami relacje spoeczne, przyja, bardziej wartociowe i prawdziwsze.... Revelli chce zatem utrzyma tez o fundamentalnej robotniczej jednoci, tosamoci. Boj si egzaltacji cakowitym brakiem tosamoci []. Jednostka bez tosamoci jest, moim zdaniem, prototypem czowieka faszystowskiego, pisze i zauwaa, e mediacja wadzy moe sta si niezbdna dla rozwizania kryzysu tosamoci40. Raz jeszcze zatem powraca zagroenie zagospodarowaniem wieloci przez ideologi reakcyjn. Konkludujcy jednak konferencj Sergio Bologna, odpowiadajc wprost Revellemu, nie pozostawia zudze: teoria fragmentacji nie dziaa, koncepcja nowego skadu klasy, ktry miaby dziaa w sposb pozytywny, jako akumulator mocy, od pewnego momentu przestaa funkcjonowa41.
Rodzcy si rewolucyjny syndykalizm czy spontaniczn, samowiadom dziaalno robotnikw w uniwersaln formu, ktrej spenieniem mia by rewolucyjny strajk powszechny.
Powrt klasycznego anarchizmu: solidarno bez podstaw

Powrmy teraz do pocztkw debaty o strajku generalnym, by spojrze na ni z drugiej, anarchistycznej i syndykalistycznej strony. W tym samym czasie, kiedy Ra Luksemburg pisaa Strajk masowy..., anarchici francuscy masowo wstpowali do syndykatw, widzc w nich upragnion form oddolnej samoorganizacji robotniczej. Rodzcy si rewolucyjny syndykalizm czy spontaniczn, samowiadom dziaalno robotnikw w uniwersaln formu, ktrej spenieniem mia by rewolucyjny strajk powszechny.
39 M. Revelli, Osservazioni e riflessioni sullinchiesta operaia, [w:] Memoria operaia e nuova composizione di classe, red. C. Bermani, F. Coggiola, Milano 1986, s. 455. 40 Tame, s. 454. 41 S. Bologna, Memoria operaia e rifiuto della memoria operaia, [w:] Memoria operaia, s. 464.
202
Tymczasem jednak w klasycznym ujciu anarchistycznym pojedyncze wystpienia strajkowe miayby pozostawa swoiste i nie podlega ani symbolicznej reprezentacji (czy, uywajc terminu Laclaua, naddeterminacji), ani jakiemukolwiek instytucjonalnemu dookreleniu. Powinny funkcjonowa na sposb Deleuzjaskich maszyn wojennych, ktrych aktywno przeciwstawia si kademu domkniciu. Idzie tu ostatecznie o rozpoznanie mocy w pstrej mieszaninie i zabezpieczenie jej przed podmiotow reorganizacj. Std konsekwentny opr Errico Malatesty (skdind ju w latach osiemdziesitych dziewitnastego wieku propagujcego ide strajku generalnego) wobec roztopienia anarchizmu w rewolucyjnym syndykalizmie, ktrego program ujty zosta w roku 1906 w tak zwanej Karcie z Amiens. Wedle Karty syndykaty miay sta si podstawow form organizacji robotniczej, poprzez ktr moliwa bdzie ich pena emancypacja poza wszystkimi szkoami politycznymi, bez jakiegokolwiek zwizku z partiami politycznymi. Strajk generalny doprowadzi do wywaszczenia kapitalistw, po nim za zczone syndykaty przeksztac si z grupy oporu w grup produkcji i redystrybucji, podstaw reorganizacji spoecznej. Malatesta, od swej synnej polemiki z Pierrem Monattem na kongresie w Amsterdamie w roku 1907, po teksty pisane w czasie rewolucyjnych prb we Woszech w latach 1919-1920, chce widzie w syndykalizmie jedynie taktyk, rodek dziaania podany, lecz nie jedyny. Fundamentalna jest tu niezgoda na jakiekolwiek domknicie, ustrukturyzowanie, ktre jego zdaniem musi dotkn ruch syndykalistyczny. Malatesta upomina si o tych i te, ktrzy pozostaj poza syndykatami, nade wszystko bezrobotnych, bdcych poza klas, poza zasad reprezentacji, by nastpnie dostrzec wewntrzne zrnicowanie klasy robotniczej i zakwestionowa samo pojcie klasy jako pojcia, ktre reprezentujc zamyka i wyklucza. Nie istnieje interes klasowy, twierdzi Malatesta, ekonomiczne interesy jednej kategorii robotnikw bd nieodwoalnie sprzeczne z interesami innej kategorii. Niejednokrotnie zdarza si, e podczas strajkw robotnicy uywaj przemocy wobec amistrajkw, ktrzy mimo wszystko s robotnikami, tak samo wyzyskiwanymi, a nawet bardziej upokorzonymi. W miejsce obiektywnej, substancjalnej jednoci ekonomicznej, Malatesta proponuje jedno (solidarno) moraln take, a nawet przede wszystkim z t najbardziej uciskan, lumpenproletariack czci pstrej mieszaniny42.
42 E. Malatesta, przemwienie na kongresie anarchistycznym w Amsterdamie (1907), [w:] Anarchism: a Documentary History of Libertarian Ideas, red. R. Graham, t. 1, Montreal-New York-London 2005, s. 208-211; zob. take artykuy w Umanit Nova przedrukowane [w:] E. Malatesta, Il buon senso della rivoluzione, Milano 1999, s. 155-180.
Piotr Laskowski
203
W wydanej w roku 2005 ksice Gramsci is Dead: Anarchist Currents in the Newest Social Movements Richard Day proklamuje powrt do anarchizmu. Odwoujc si do alterglobalistycznej praktyki ruchu ruchw, biorc za patrona Deleuzea i Guattariego, za towarzyszki drogi za Donn Haraway, Rosi Braidotti, wreszcie Diane Elam, Day prbuje da zarys wspczesnej antyhegemonicznej strategii anarchistycznej, opartej na globalnej solidarnoci bez podstaw (groundless solidarity sam termin przejty jest z prac Elam) przeciwstawionej opartej na tosamoci polityce uznania [identity-based politics of recognition]. Spenieniem takiej strategii jest cytowana przez Daya praktyka zapatystowska. Day cytuje synn autoprezentacj subcomandante Marcosa:
Tak, Marcos jest gejem. Marcos jest gejem w San Francisco, Czarnym w Poudniowej Afryce, Azjat w Europie, Chicano w San Isidoro, anarchist w Hiszpanii, Palestyczykiem w Izraelu, Indianinem na ulicach San Cristobal, ydem w Niemczech, Cyganem w Polsce, Mohawkiem w Quebecu, pacyfist w Boni, samotn kobiet w metrze o dziesitej wieczorem, chopem bez ziemi, czonkiem gangu w slumsach, bezrobotnym, nieszczliwym studentem i, oczywicie, zapatyst w grach. Marcos to wszystkie wyzyskiwane, marginalizowane, przeladowane mniejszoci stawiajce opr i mwice: Do. Jest kad mniejszoci, ktra teraz zaczyna mwi i kad mniejszoci, ktra musi zamkn si i sucha. Psuje dobre samopoczucie tym u wadzy to jest Marcos43.
Sorel: cud powszechnej odmowy

Anarchistyczna formua bycia mniejszociowym i spontanicznego oporu wobec wszelkich form opresji bywa niekiedy odrzucana, gdy miaaby by niezdolna do rozpoznania czy ocenienia znaczenia kapitalizmu jako caociowego systemu opresji. Rozmaito form panowania byaby w tym ujciu tylko funkcj jednolitego systemu wyzysku. Punktowe akty oporu z definicji musiay by nieskuteczne, postulat moralnej solidarnoci natomiast nieprzekonujcy i od czasw Marksa definiowany jako sentymentalny. Georges Sorel, ktry rwnolegle z R Luksemburg poszukiwa moliwoci ujcia oporu jako niepodzielnej caoci [un tout indivis]44, jest mylicielem, ktry prbowa przeksztaci anarchizm
43 Marcos dla Peoples Global Action, 2002, cyt. za R. J. F. Day, Gramsci is Dead: Anarchist Currents in the Newest Social Movements, London-Ann Arbor-Toronto 2005, s. 190-191; wypowied ta znana jest w kilku wariantach. 44 G. Sorel, Rflexions sur la violence, Paris 1946, s. 231.
204
tak, by oddolna moc oporu zarazem nie zostaa odgrnie zorganizowana i zdolna bya uderzy w kapitalizm jako cao. Przedstawiajc sw wizj rewolucyjnego syndykalizmu, a waciwie skupiajc cay socjalizm w dramacie strajku generalnego, Sorel poszukuje formuy oporu, ktra bdzie zarazem uniwersalna i politycznie niereprezentowalna. W sposb przywoujcy na myl tez operaizmu, kwalifikuje strajk jako akcj klasow i zarazem rozamow: opozycje, zamiast je wygadza, musz zosta ostro uwypuklone [], grupy, ktre walcz jedna przeciw drugiej musz zosta ukazane jako odrbne i tak zwarte, jak to moliwe45. To wojna, w ktrej jedno, podobnie jak w opisie Rivellego, ma charakter czysto moralny. Dowiadczenie strajkw rosyjskich 1905 roku Sorel ocenia zupenie inaczej ni Luksemburg. Gdzie ona widzi zachwycajcy spontaniczny ruch mas, tam on posuwa si do supozycji, e przebieg rewolucji w Rosji nigdy kapitalizmowi nie zagrozi, a nawet by moe oczyci pole Wittemu, ministrowi, ktry w Rosji instalowa kapitalistyczny porzdek: nie ma w ogle adnego podobiestwa midzy tym, co zdarzyo si w Rosji, a tym, czego oczekuj prawdziwi syndykalici we Francji46. Sorel, ktry dostrzegajc w wystpieniach rosyjskich wanie ich partykularyzm, dezawuuje je jako polityczne i przeciwstawia proponowanej przez siebie idei strajku proletariackiego. W pierwszym wypadku [podanego powszechnego strajku proletariackiego PL] aden szczeg nie moe by rozwaany sam w sobie; w drugim [powszechnego strajku politycznego] wszystko zaley od kunsztu, z jakim poczone s heterogeniczne szczegy. Tu czci musz by rozwaane osobno, trzeba oceni ich wag i podj prb ich zharmonizowania47. Strajk Sorelowski znosi zatem wszelkie partykularyzmy i wydaje si cakowicie zrywa z anarchistyczn formu. Zarazem, inaczej ni u Luksemburg, nie mamy do czynienia z symboliczn naddeterminacj w postaci ekonomistycznej koniecznoci artykuowanej przez parti. Jak zauwaaj Laclau i Mouffe, u Sorela Cao jako fundujcy racjonalny substrat ulega rozpadowi, a tym, co pozostao i z czym mamy do czynienia obecnie, jest melan. Nie istnieje adna strukturalna podstawa jednoci klasowej, a zatem kategoria klasy staje si biegunem scalenia, zadaniem wiadomoci. Gdy tosamo klasy robotniczej przestaje si wspiera na procesie jednoczenia zachodzcym na poziomie bazy (gdzie mamy do czynienia jedynie z melanem), podstaw jej istnienia staje si
45 Tame, s. 173. 46 Tame, s. 231; Sorel afirmatywnie przytacza tu opini Ch. Bonniera. 47 Tame, s. 232.
Piotr Laskowski
205
separacja od klasy kapitalistw48. Inaczej wic ni u operaistw, z ktrymi czy Sorela definiowanie klasy jako odseparowanej, klasa nie ma adnej wasnoci pozytywnej, w istocie pozostaje pstr mieszanin. Caoci, jednolitym podmiotem, staje si w samym tylko akcie odseparowania, odmowy. Aby w akt odmowy by moliwy, konieczny staje si mit, mit strajku generalnego. Mit jest w myleniu Sorela form Bergsonowskiego wspomnienia-obrazu, ktre oddziauje na percepcj, aktualizuje si w niej, a zarazem nadaje jej ksztat percepcja jest bowiem zawsze przeniknita wspomnieniami-obrazami, zarazem obecnymi i odrnionymi49. Sorelowski mit ma by zatem rodkiem oddziaywania na teraniejszo i zarazem wyjciem z teraniejszoci50. Mit strajku generalnego jest obrazem wsplnoty zczonej odmow i w tym akcie odmowy heroicznej, prawdziwie egalitarnej, zdolnej do powicenia. Jako taki, strajk generalny nie bdzie adnym rzeczywistym wydarzeniem, jakiekolwiek prby rozpatrywania go dosownie jako przyszej historii s pozbawione sensu51. Sw si bierze z przeszoci, jako wspomnienie-obraz.
Strajki s rdem najszlachetniejszych, najgbszych, najbardziej poruszajcych uczu, jakie ma proletariat; strajk generalny czy je wszystkie w skoordynowany obraz i ujmujc je razem, nadaje kademu z nich maksymaln intensywno; odwoujc si do bolesnych wspomnie poszczeglnych konfliktw, zabarwia intensywnym yciem wszystkie detale kompozycji przedstawiajcej si wiadomoci52.
Klasa nie ma adnej wasnoci pozytywnej, w istocie pozostaje pstr mieszanin. Caoci, jednolitym podmiotem, staje si w samym tylko akcie odseparowania, odmowy
To dlatego w micie strajku generalnego zawiera si cay socjalizm. Analiza Sorelowska przywouje na myl Benjaminowsk tez XII O pojciu historii: rdem siy klasy robotniczej jest jej przeszo obraz ujarzmionych przodkw53. Sowa modego robotnika z Fiata, fundujcego na cierpieniu robotnicz przyja, stanowi ilustracj czy potwierdzenie tezy Benjaminowsko-Sorelowskiej: to dowiadczenie uciemienia, najbardziej wasne, umoliwia powstanie jednoci, ktrej obrazem jest u Sorela mit. Sorelowi bowiem nigdy do powtarzania, e wanie
48 E. Laclau, Ch. Mouffe, Hegemonia..., s. 47. 49 H. Bergson, Materia i pami, tum. R.J. Weksler-Waszkiner, Krakw 2006, s. 98 i n. 50 G. Sorel, Rflexions sur la violence, s. 180, 177. 51 Tame, s. 180. 52 Tame, s. 182. 53 W. Benjamin, O pojciu historii, w: Twrca jako wytwrca, tum. R. Reszke, Warszawa 2011, s. 208.
206
mit uwalnia pracujcych od przywdztwa socjalistycznych dziaaczy, jest najbardziej wasnym, niepodlegajcym intelektualnym opracowaniom ani kadrowemu zarzdzaniu, wgldem i rozpoznaniem swojego miejsca w wiecie. Sorel zwraca uwag na znan nam ju obserwacj, e manifestacje ludowego niezadowolenia czsto zostaj zagospodarowane przez ideologi konserwatywn, reakcyjn. Mit strajku generalnego, ustanawiajc perspektyw cakowitej odmowy, sprawia, e najdrobniejszy incydent codziennego ycia staje si symptomem wojny midzy klasami54. Uciemieni w najbardziej swoim upartym, wzrastajcym, intensywnym oporze wobec istniejcego stanu rzeczy zabezpieczaj si przed wszelkim kierownictwem tak postpowych przyjaci, jak reakcyjnych wrogw. W synnym fragmencie Teologii politycznej Carl Schmitt pisze: Stan wyjtkowy ma dla nauki o prawie analogiczne znaczenie jak cud w naukach teologicznych55. Jest rzecz uderzajc, jak dalece Sorel zainteresowany by kategori cudu, ktr uwaa za niezbywaln w teologii56. Sorelowski strajk generalny jest politycznym odpowiednikiem cudu, zawieszeniem prawa, stanem wyjtkowym, ktry zdaje si by owym wytsknionym przez Benjamina (i Agambena) prawdziwym stanem wyjtkowym57. Trzeba wszake zauway, e sam Benjamin w koncepcji Sorela dostrzega jedynie czysty rodek, to znaczy akt pozbawiony przemocy, ktry umoliwia bezprzemocow relacj midzy ludmi, stanowi dla niej jednak konieczn techniczn ram znoszc zatem przemoc prawa, bdc w swej istocie anarchistycznym nie jest skokiem do wikszego ycia. Strajk nie moe sta si prawdziwie rewolucyjny, skoro dzisiejsza gospodarka postrzegana jako cao porwnywalna jest nie tyle do maszyny, ktra przestaje pracowa, gdy opuszcza j palacz, co raczej do bestii, ktra poczyna szale, gdy tylko poskramiacz odwraca si do niej plecami58. Skok ku wikszemu yciu umoliwi jedynie boska przemoc niebdca rodkiem, przemoc, ktra znoszc prawo nie ustanowi go na powrt i nie dopuci do jego rekonstrukcji. Gramsci, dostrzegajc bierny i zarazem rozamowy charakter myli Sorelowskiej, sdzi zarazem, podobnie jak Benjamin, e strajk generalny
54 G. Sorel, Rflexions sur la violence, s. 193. 55 C. Schmitt, Teologia polityczna i inne pisma, tum. M. Cichocki, Krakw 2000, s. 61. 56 Zob. G. Sorel, Dio ritorna, [w:] Da Proudhon a Lenin, Roma 1974, s. 36-41. 57 W. Benjamin, O pojciu historii, s. 206 (teza VIII). 58 Tego, Przyczynek do krytyki przemocy, tum. A. Lipszyc, Kronos 2009, nr 4, s. 36.
Piotr Laskowski
207
jest tylko obrazem praktycznego dziaania o charakterze, jeli tak rzec mona, negatywnym i przygotowawczym. Domaga si przeto fazy aktywnej i konstruktywnej.
Czy jednak [] pozostajc w krgu intuicji sorelowskich mona wyobrazi sobie, by skuteczne byo narzdzie, ktre pozostawia wol zbiorow w jej pierwotnej, elementarnej fazie tworzenia si, ograniczajc j do samego przeciwstawienia si, do rozamu []. Czy ta wola zbiorowa, uksztatowana w sposb tak elementarny, nie przestanie wkrtce istnie, rozdrobniona na niezliczon ilo woli jednostkowych, ktre w fazie pozytywnej zwrc si w rnych i rozbienych kierunkach59?
Tak pojta spontaniczno, ywioowo, jest dla Gramsciego, jak widzielimy, niemoliwa inaczej ni jako czysty mechanicyzm. Tymczasem dla Sorela uniwersalno aktu odmowy ma otworzy pole rnicowania, wytwarzania pojedynczoci poza caoci.
badiou: pustka i wydarzenie

W ujciu Laclaua i Mouffe Sorelowskie pojcie strajku ujawnia jedynie pustk, ktra domaga si bdzie wypenienia. Std (zrealizowana historycznie) moliwo zelizgnicia si sorelizmu ku nacjonalizmowi z kategori narodu wypeniajc pustk odmowy. Laclau i Mouffe zaznaczaj wprawdzie, e jest to oczywicie tylko jeden z moliwych wnioskw, jakie wywie mona z analizy Sorela, i historycznie faszywe oraz analitycznie nieuzasadnione byoby uznanie go za konieczny60, tym niemniej jeli maj racj, widzc w Sorelowskim micie raczej pustk ni pozytywn mono odmawiajc aktualizacji, ujawniliby istotn sabo tej myli. Analiza Laclaua, ujawniajca pustk w sercu myli Sorelowskiej, kae nam zaj si propozycj Alaina Badiou, ktra na pierwszy rzut oka moe wydawa si uderzajco zbiena z intuicjami Sorelowskimi. Bo te przy szybkiej lekturze propozycje Badiou daje si zgrabnie osadzi w kontekcie Sorelowsko-Benjaminowskim. Tak w kadym razie chce je czyta Alberto Toscano, angielski tumacz Badiou61. Badajc Badio59 A. Gramsci, Nowoczesny ksi, s. 490. 60 E. Laclau, Ch. Mouffe, Hegemonia..., s. 50. 61 A. Toscano, Can Violence Be Thought?: Notes on Badiou and the Possibility of (Marxist) Politics, Identities. Journal for Politics, Gender, and Culture 2006, No. 5.1, s. 9-38; take Saul Newman, jeden z gwnych proponentw postanar-
208
uaskie odrzucenie komunizmu destrukcji na rzecz komunizmu oddzielenia, czy inaczej rzecz ujmujc, zastpienie niszczcego antagonizmu podziaem i separacj, Toscano akcentuje niech wobec przemocy pojmowanej jako sia konstytuujca, dystans od Pastwa (rozumiany jako polityka zalecenia [prescription] raczej ni dania czy ataku. Wreszcie, doszedszy do przeprowadzanego przez Badiou rozrnienia na si i forsing (odpowiadajcego Sorelowskiemu rozrnieniu midzy si a przemoc)62 Toscano zauwaa:
W obu przypadkach mamy pojcia wspbrzmice z koncepcj Gewalt, ktre okrelaj relacj midzy (politycznym) podmiotem a tworzeniem nowoci, rwnoci i sprawiedliwoci czy waciwie, by uy centralnej kategorii pniejszej filozofii Badiou, prawdy. Pierwsze (sia) zwizane jest z pojciem niszczenia, drugie [forsing] z pojciem odejmowania63.
Tak pojta myl Badiou ufundowana byaby na przekonaniu o ontologicznej uprzednioci buntu, autonomicznej mocy egalitarnego oporu istniejcej przed wszelk analiz i ponad histori
Celem miaaby by polityczna zdolno nie przekadajca si na prawn, biurokratyczn czy militarn wadz. Tak pojta myl Badiou ufundowana byaby na przekonaniu o ontologicznej uprzednioci buntu, autonomicznej mocy egalitarnego oporu istniejcej przed wszelk analiz i ponad histori64. Peter Hallward we wprowadzeniu do przeprowadzonego przez siebie obszernego wywiadu z Badiou definiuje cel Badiou jako zbadanie moliwoci gbokiej, uniwersalizowalnej zmiany w danej sytuacji65. Taka zmiana miaaby by moliwa tylko wbrew Pastwu. Pastwo bowiem konstruuje cao z mnogoci ju policzonych-za-jedno przez struktury sytuacji66. Pastwo nie moe adnej mnogoci wytworzy (prezentowa), moe je tylko reprezentowa, a zatem zarzdza nimi, administrowa. Podobn intuicj wyraaj Deleuze i Guattari, gdy przeciwstawiaj bycie
chizmu, chce widzie Badiou wrd ideowych patronw tego nurtu, zob. S. Newman, Anarchism, Poststructuralism and the Future of Radical Politics, SubStance 2007, No. 113, s. 3-19. 62 Sia ma na celu narzucenie organizacji porzdku spoecznego [], podczas gdy przemoc zmierza do zburzenia tego porzdku, G. Sorel, Rflexions sur la violence, s. 257. Przemoc cakowicie zmienia aspekt kadego konfliktu, w ktry wkracza, poniewa wyrzeka si siy [] i zmierza do zniesienia Pastwa, ktre jest centrum, jdrem siy tame, s. 29. 63 A. Toscano, Can Violence Be Thought?..., s. 23-24. 64 Tame, s. 17. 65 A. Badiou, Beyond Formalisation: an Interview, Angelaki. Journal of the theoretical humanities 2003, No. 8.2, s. 111-136; cytat z Hallwarda na s. 111. 66 A. Badiou, Byt i zdarzenie, tum. P. Pieniek, Krakw 2010, s. 113.
Piotr Laskowski
209
mniejszoci domknit i zdatn do reprezentacji bliskiej duchowi anarchistycznemu formule stawania si mniejszociowym67 (ktra to formua zdaje si odpowiada Badiouaskiej kategorii szczeglnoci tego, co prezentowane lecz nie reprezentowane68). Sam Badiou pody jednak inn drog ku pustce, ani prezentowanej, ani reprezentowanej. Bo te Badiou poddaje bezwzgldnej krytyce foucaultyzm i negryzm (tak kwalifikuje kierunki mylenia, w ktrych, najoglniej mwic, mnogo ujmowana jest jako podstawa oporu), uznajc je za ostatecznie definiujce opr jako uwarunkowany przez wadz, reaktywny, zawsze z wadz wspistniejcy. Kto wchodzi do polityki mylc o formach wadzy, zawsze skoczy z pastwem (w oglnym sensie tego sowa) jako punktem odniesienia, deklaruje Badiou i sprzeciwia si koncepcjom, wedle ktrych mona stworzy przestrze wolnoci, wycinajc j z tej samej materii, co istniejce wadze69. Std te dystans Badiou do bliskiej Deleuzeowi i anarchistom formuy rozbicia pola zorganizowanego przez aparaty Pastwa, czyli wytworzenie pozytywnej mocy poza jego terytorium. Zdarzenie moliwe jest jedynie wewntrz Pastwa jako ujawnienie jego pustki.
Polityka nie jest wojownikiem pod murami pastwa, lecz raczej tym cierpliwym stranikiem pustki, instruowanym przez zdarzenie, albowiem jedynie w zmaganiu si ze zdarzeniem pastwo staje si lepe na wasne panowanie. Polityka konstruuje tutaj rodki badania, choby tylko na moment, siedziby czego, co nie daje si prezentowa, i rodki pozwalajce odtd zachowa wierno imieniu wasnemu, ktre po fakcie bdzie potrafia nada - bd sysze, nie moemy tego rozstrzygn owemu nie-miejscu miejsca, jakim jest pustka70.
Czym jednak jest owa nico, pustka obecna w sytuacji, ktra musi zosta ujta jako jedyne moliwe rdo zmiany, skoro radykalny przeom moliwy jest wycznie ex nihilo?
W samym rodku kadej sytuacji, jako fundament jej bytu, znajduje si pustka. To wok niej tworzy si penia (lub stabilny zbir) danej sytuacji []. Mona powiedzie, e skoro sytuacja skada si z krcej w niej wiedzy, wydarzenie nazywa pustk, poniewa nazywa niewiedz obecn w danej sytuacji []. Marks stanowi wydarzenie w myli politycznej, poniewa wskazuje, pod nazw proletariatu, na pustk znajdujc si w samym centrum powstaych wwczas spo67 G. Deleuze, F. Guattari, Mille plateaux, Paris 2006, s. 133. 68 A. Badiou, Byt i zdarzenie, s. 114. 69 A. Badiou, Beyond Formalisation..., s. 125. 70 Tego, Byt i zdarzenie, s. 117.
210
eczestw buruazyjnych. Proletariat, yjcy w cakowitej ndzy i nieobecny na scenie politycznej, jest jednoczenie tym, wok czego organizuje si radosna penia wadzy posiadaczy kapitau71.
Trudno o bardziej zdecydowane przeniesienie mocy na poziom znaczcego72. Widzielimy, jak od Marksa po Gramsciego caociujce znaczce klasy ma nada rewolucyjny wymiar spontanicznym aktom czstkowego oporu i uchroni owe akty przez alternatywnym totalizujcym zagospodarowaniem o charakterze reakcyjnym. Ale widzielimy take, e Laclau i Mouffe w pustce Sorelowskiego strajku dostrzegli grone otwarcie na nacjonalistyczne czy faszystowskie wypenienie. Badiou stara si zabezpieczy przed tym niebezpieczestwem deklarujc, e podobiestwo rewolucji nazistowskiej do wydarzenia jest jedynie formalne, skoro nazizm odwouje si jednoczenie do kategorii peni albo substancji. Badiou przeciwstawia uniwersalno tego, co z zasady nie opiera si na adnej okrelonej wasnoci (adnym okrelonym zbiorze elementw) temu, co miaoby stanowi istot myli faszystowskiej: absolutnie okrelonej partykularnoci, zakorzenionej w krwi, ziemi i rasie73. Zastrzeenia Badiou budz jednak powane wtpliwoci, gdy wzi pod uwag kolejne elementy jego projektu. Badiou jest przekonany, e czysta wielo nie stwarza moliwoci decydujcej zmiany. Ten wanie moment uznania wieloci za ostatecznie
71 Tego, Etyka, tum. P. Mocicki, Warszawa 2009, s. 83. 72 Moe tu pojawi si wtpliwo: wszak Badiou to filozof proklamujcy powrt do ontologii, duchowy ojciec realizmu spekulatywnego czy zatem pustka sytuacji nie jest jedynie lepym punktem, niszczcym ustabilizowan struktur, rozbijajcym ow radosn peni wadzy? Problem ten wymaga osobnej obszernej analizy, zauwamy jednak, e Badiou, podobnie jak jego uczniowie, nie ukrywa Pascalowskich inspiracji. W planie ontologicznym, silnie zmatematyzowanym, odkryta zostaje, za Pascalem, nieskoczona nieskoczono moliwych twierdze (B.Pascal, Myli, tum. T. eleski, myl 352), drog za wyjcia, ustanowienia prawdy zawieszajcej prawo, staje si cud. O ile jednak u Sorela (te zreszt odwoujcego si do Pascala ktry zdaje si by powodem zbienoci tonu Sorela z myl Badiou) cud jedynie (a) zawiesza prawo, u Badiou cud zawieszajc prawo, wyraa zdolno interwencyjn (A. Badiou, Byt i zdarzenie, s. 227). Badiou, w duchu Schmittiaskim, potrzebuje cudu, by moliwa, konieczna, staa si boska interwencja. Bg, choby nie istnia, staje si moliwy jako, by uy terminu Meillassoux Dieu venir. Ontologiczna orientacja Badiou ustanawia fundamentaln rnic midzy nim a Sorelem, ktremu pragmatystyczny prymat epistemologii pozwala wyj poza chd matematycznej wieloci. Uywajc terminw Uexklla, Badiou analizuje abstrakcyjn cao Umgebung, podczas gdy Sorel, zbienie z pniejsz formu Uexkllowsko-Deleuzjask, myli Umwelt jako zrnicowan wielo. 73 Tame, s. 86.
Piotr Laskowski
211
nierewolucyjn odcina Badiou od anarchicznych kierunkw mylenia, mimo wszelkich atakw na Pastwo, ktre przeprowadza. Prawda wymaga, poza prezentacyjn podstaw mnogoci, ultra-jednego zdarzenia. Wynika z tego, e wymusza ona decyzj74. Chodzi o wymuszenie wiarygodnoci z perspektywy nierozrnialnego75. O ile zatem dla Sorela strajk, odmowa, wydaje si uniwersaln podstaw, uniewaniajc wszelkie rnice, a wic i kryteria przynalenoci, by z pozytywnoci niedziaania wywie mnogo, o tyle Badiou redukuje mnogo do jednoci pustki, by ustanowi decyzj o ultra-jednym zdarzeniu. Sorel, zachowujc wierno filozofii Bergsona, kwalifikuje ide pustki jako nonsesown. Bliski jest tu Deleuzeowi, ktry komentujc synny fragment Ewolucji twrczej, w ktrym Bergson rozprawia si z pojciem pustki, zauwaa: w idei nieistnienia jest idea istnienia plus logiczne dziaanie uoglnionej negacji, plus poszczeglny motyw psychologiczny tego dziaania (kiedy istnienie nie odpowiada naszemu oczekiwaniu, pojmujemy je tylko jako brak, nieobecno tego, co nas interesuje)76. Badiou natomiast akcentujc istnienie pustki i z niej wywodzc rewolucyjn moc, zmuszony jest ostatecznie podda wszystko, co jednostkowe, jej caociujcej mocy domaga si wic od kadej czskowoci powicenia, cakowitej autonegacji. I wicej jeszcze. Nazywajc pustk (na przykad proletariatem), Badiou nieuchronnie j substancjalizuje, nadaje jej okrelon wasno. Gdy konieczna staje si krystalizacja politycznego przeomu w formie stwierdzenia77, widzimy, e owo skrystalizowane stwierdzenie jest w istocie partykularn pozytywnoci, uniewaniajc pustk znaczonego. Niewyraalne realne wymusza powicenie okrelonej czstkowoci, anihililuje j, by ostatecznie podda panowaniu niemniej okrelonej caoci. Wbrew szumnym deklaracjom, poprzez pozytywno decyzji Badiou ostatecznie uniwersalizuje partykularno jako prawd wydarzenia. Nie popenia przy tym bdu operaistw, nie przyglda si prezentacyjnej podstawie mnogoci, co pozwala mu z matematycznych wyyn afirmowa czyst dyktatur. Szczeglnie jasno w aspekt myli Badiou ujawnia si w jego rozprawie z wiar w moc spontanicznych, czstkowych, mnogich wystpie: wszystko, co widzimy to bardzo zwyke odgrywanie dobrze ju zuytego repertuaru drobnomieszczaskich ruchw masowych, gono dajcych
74 A. Badiou, Byt i zdarzenie, s. 429. 75 Tame, s. 428. 76 G. Deleuze, Le bergsonisme, s. 6; zob. H. Bergson, Ewolucja twrcza, tum. F. Znaniecki, Krakw 2005, s. 229. 77 A. Badiou, Beyond Formalisation..., s. 126.
212
prawa do zabawy i nierobienia niczego i troszczcych si specjalnie, by unikn wszelkich form dyscypliny78. Kategoria dyscypliny staje si niezbdna, a stworzenie nowych form dyscypliny w miejsce dyscypliny partyjnej Badiou uznaje za zadanie obecnej polityki. Bez dyscypliny bowiem niemoliwe byoby nadanie mocy interwencjom owym stwierdzeniom, bdcym krystalizacj politycznego przeomu, skupieniem zerwania w jednym punkcie. Te wanie stwierdzenia s nonikami dyscypliny. Badiou odrzuca ide, e twrcza moc bdzie si wyraa w swobodnym rozwoju wieloci. Dodatkowe wiato na t kwesti rzuca fragment Bytu i zdarzenia, w ktrym Badiou mwi o koniecznej dyscyplinie czasu, czyli wiernoci, niezbdnej by zachowa zdarzenie jako obecne w jego konsekwencjach. Konsekwencje te nie daj si odrni jako takie, s zatem niejako powoywane do istnienia79. Mogoby si wydawa, e Badiou bliski jest tu Benjaminowskiego projektu sformuowanego w O pojciu historii w obu wypadkach mielibymy do czynienia z reaktywacj tego, co przesze, jako podstaw oporu wobec bombardujcej teraniejszo mnogoci faktw bez znaczenia. Jednak dokadniej zbadane, Badiouaskie rygorystyczne procedury dyscypliny czasu s bardzo odlege od proponowanego przez Benjamina zerwania homogenicznoci czasu przez zatrzymanie, w ktrym rozbysn maj nadzieje pokonanych. Badiou chodzi o panowanie, Benjaminowi o kwestionowanie kadego zwycistwa, jakie kiedykolwiek przypado w udziale panujcym80. Tu te ujawnia si wic naczelna rnica midzy Badiou a Sorelem, ktremu przecie nieobcy jest jzyk militarnej dyscypliny i heroicznego powicenia. Sorel wszake wskazuje, e zdyscyplinowana, heroiczna jedno ujawnia si wycznie w obrazie odmowy. Wierno wydarzeniu jest na gruncie Sorelowskim niemoliwa: strajk generalny, jak widzielimy, nie wydarza si inaczej ni jako kondensacja obrazu-wspomnienia. Nie wyznacza wic ram przyszoci, a przeciwnie otwiera j na wielo, pozwalajc na przekroczenie teraniejszoci. Konsekwentnej wiernoci wydarzeniu Sorel zdaje si zaprzecza, gdy zarysowuje proces obumierania symbolu w formu. Symbol nie moe sta si zasad nowego81. To z kolei nie jest do przyjcia dla Badiou, ktry mwic o dyscyplinie, wydaje wojn spekulatywnej lewicowoci wierzcej w moliwo absolutnej nowoci,
78 Tame. 79 A. Badiou, Byt i zdarzenie, s. 220-221. 80 W. Benjamin, O pojciu historii, s. 204 (teza IV). 81 Szerzej omawiam t kwesti w: Maszyny wojenne: Georges Sorel i strategie radykalnej filozofii politycznej, Warszawa 2011, s. 134-138.
Piotr Laskowski
213
radykalnego pocztku82. Takie ujcie oznaczaoby powrt do hipotezy manichejskiej, tymczasem byt si nie zaczyna, deklaruje Badiou. Zdarzenie, bdc pustk sytuacji, pozostaje w niej, podobnie jak jego konsekwencje, ktre tylko dyscyplina czasu moe wydobywa jako zdarzeniowe w akcie wiernoci. Stawk Sorela jest oczywicie pomylenie cakowitej, zdyscyplinowanej odmowy jako punktu, od ktrego zacznie si praca tworzenia. Ten punkt nie jest zatem pustk, lecz raczej monoci bez aktualizacji, pen pozytywnoci. Mit dziaa tylko w tym punkcie, dalej musiaby skostnie i zaprzeczy swemu zadaniu. Zauwamy na marginesie, e temat dyscypliny jest rwnie obecny w myli Ry Luksemburg. W roku 1904 Luksemburg zaatakowaa Lenina tekstem Zagadnienia organizacyjne socjaldemokracji rosyjskiej, gdzie przeciwstawia Leninowskiej dyscyplinie, wzorowanej na fabrycznej, a kwalifikowanej przez Luksemburg jako pozbawiony myli i woli automatyzm cia, swobodn, spontaniczn koordynacj, ktrej warunkiem jest odzyskanie mocy przez pojedyncze ludzkie ciaa. Jakkolwiek dyscyplina proponowana przez Badiou niewiele ma wsplnego z Leninowsk, jasnym jest, e i u Badiou dyscyplina oznacza zrzeczenie si mocy, powicenie, w ktrym dopiero cielesne ludzkie zwierz moe sta si podmiotem. Badiouaskie wyjcie poza prawo nie przywraca mocy, lecz jedynie koncentruje j w zdarzeniu.
Agamben: klsis
Namys nad strajkiem masowym pozwoli Ry Luksemburg odej od waciwego ortodoksom II Midzynarodwki mechanicystycznego determinizmu i dowartociowa spontaniczne wystpienia rewolucyjne w ich wieloci i rnorodnoci. Zarazem jednak Luksemburg, za Marksem nieufna wobec pstrej mieszaniny zrewoltowanych, ktr utosamia z podatnym na autorytarne zagospodarowanie lumpenproletariatem, zmuszona jest ow spontaniczno uj w kategori klasy. Analiza klasowa pozwala jej bowiem na gruncie ekonomizmu stawi czoa Leninowskiemu woluntaryzmowi, a zarazem utrzyma koncepcj kierowniczej roli partii w ruchu rewolucyjnym. Widzielimy, jak Laclau i Mouffe wskazuj na konflikt logiki rewolucyjnej spontanicznoci i logiki ekonomicznej koniecznoci, by w duchu Gramsciaskim rozwiza go poprzez redefinicj pojcia klasy jako pustego znaczcego, znaczcego nieobecnej peni wsplnoty.
82 A. Badiou, Byt i zdarzenie, s. 220.
214
Istot Pawowego klsis, w ujciu Agambena, nie jest zniesienie doczesnej kondycji celem zastpienia jej inn, ale dokonanie niemal niedostrzegalnego przemieszczenia kadej doczesnej kondycji
W tym kontekcie umiecilimy dorobek operaistw, ktrzy anarchiczny opr podporzdkowanych uznali za si uprzedni wobec kapitalistycznych form zarzdzania i organizacji. Zainteresowanie formami i tradycjami oddolnego oporu poprowadzio operaistw ku idei odmowy pracy jako strategii oporu zarazem zakorzenionej w ludowych dowiadczeniach i zdolnej zada kapitaowi miertelny cios. Swe zainteresowanie badaniem ludowych tradycji oporu oraz afirmacj strajku powszechnego jako aktu par excellence rewolucyjnego operaici chcieli poczy z koncepcj klasy rozumianej jako specyficzna partykularno, rozbijajca uniwersalistyczne tendencje kapitau, a dalej z formu partii, ktrej zadaniem jest zorganizowanie si oporowych. Tu wszake ujawnia si nierozwizywalna sprzeczno: im silniej brzmia gos podporzdkowanych, tym trudniej byo utrzyma pojcie klasy, pocztkowo ratowane teori fragmentacji. W ten sposb powrcilimy do klasycznie anarchistycznej afirmacji pstrej mieszaniny i rewolucyjnej mocy wieloci punktw oporowych, aby w myli Georgesa Sorela dostrzec projekt uniwersalizacji oporu bez ekonomicznej determinacji i bez politycznego zagospodarowania. Sorelowska wizja strajku zdaje si antycypowa formuowan przez Giorgio Agambena strategi odmowy i wizj wsplnoty, ktra nadchodzi wsplnoty jakichkolwiek pojedynczoci. Gdy Sorel myli jednak wci w kategoriach dziaania i woli, ktrej najwyszym nateniem jest akt odmowy, Agamben proponuje radykalne zerwanie: wyjcie poza kategori dziaania [operosit], poza etyk i polityk uwizione w pojciach powinnoci i woli. Rozgrywajc faszyw czego jest wiadom etymologi czc greckie klsis (powoanie, wezwanie) z aciskim classis, rdosowem pojcia klasa, Agamben komentuje zawarte w pierwszym licie do Koryntian napomnienie Pawa, aby kady trwa w tym powoaniu, w ktrym zosta powoany; obrzezany czy nieobrzezany, niewolnik czy wolny. Istot Pawowego klsis, w ujciu Agambena, nie jest zniesienie doczesnej kondycji celem zastpienia jej inn, ale dokonanie niemal niedostrzegalnego przemieszczenia kadej doczesnej kondycji. Owo niemal niedostrzegalne przemieszczenie stanowi zarazem uchylenie i unieczynnienie kadej doczesnej klsis, wzicie jej w cudzysw, uczynienie czysto przypadkow. Powoanie bowiem do niczego nie wzywa, ku niczemu nie przywouje, a z tego samego powodu moe pokrywa si ze stanem faktycznym, w ktrym zostaje si powoanym; z tej samej racji jednak cakowicie go odwoujc83. Analiza Pawowego pojcia klsis czy si cile, cho w sposb nieoczywisty, z problemem strajku generalnego i pytaniem o podmiot rewo83 G. Agamben, Czas, ktry zostaje, tum. S. Krlak, Warszawa 2009, s. 35-6.
Piotr Laskowski
215
lucyjny. Agamben proponuje, by potraktowa powanie faszyw etymologi pojcia klasa i przeczyta Marksa w pewnym sensie za Benjaminem jak gdyby by on kontynuatorem Pawowych rozwaa na temat klsis. W synnym fragmencie z Przyczynku do heglowskiej filozofii prawa Marks opisuje proletariat jako stan, ktry oznacza rozkad wszystkich stanw. Agamben podkrela, e historycznym bdem byo utosamienie Marksowskiego proletariatu z konkretn klas spoeczn, czyli z klas robotnicz. To, co u Marksa byo czysto strategicznym utosamieniem, stao si wbrew jego intencjom prawdziw i substancjaln tosamoci spoeczn, ktra si rzeczy musiaa utraci w kocu swe rewolucyjne powoanie84. Proletariat jako klsis nie ma tosamoci klasowej; stanowi ow wsplnot, powoan na sposb, ktry pozwala jej unieczynni wszelkie powoania. Antonio Negri, ktry trafnie rozpozna w propozycji Agambena wypenienie formy anarchistycznej, zarazem oskara j o zaprzeczenie wszelkiej moliwoci aktu, wszelkiej rewolucyjnej nadziei85. Da capo al fine.
Agamben, zgodnie z intuicj Benjamina, zauwaa, e odmowa musi rozjuszy besti. Bowiem nowo polityki, ktra nadchodzi, polega na tym, i przybiera ona bdzie ju nie form walki o przejcie wadzy i kontrol nad pastwem, lecz form konfliktu midzy jakimikolwiek pojedynczociami a organizacj pastwow []. Jakakolwiek pojedynczo, ktra pragnie przyswoi sam przynaleno [], wyrzekajc si w tym celu wszelkiej tosamoci i odrzucajc wszelkie warunki czonkostwa, jest miertelnym wrogiem pastwa. Wszdzie tam, gdzie pojedynczoci bd pokojowo demonstrowa swe bycie razem [] wczeniej czy pniej pojawi si czogi86.
Agambenowska wizja mocy pozbawionej zarazem wszelkiej naddeterminacji i jakiejkolwiek woli, pozwala uniewani, czy raczej przekroczy Luksemburgiasko-Sorelowski problem zczenia spontanicznego z uniwersalnym. O ile tylko argumentu czogw nie uznamy za rozstrzygajcy.
84 Tame, s. 44. 85 A. Negri, Il sacro dilemma dellinoperoso: a proposito di Opus Dei di Giorgio Agamben, Il manifesto, 24 lutego 2012, cf. http://uninomade.org/negri-opus-deiagamben/ (dostp 23.11.2012). Agamben niejako odpowiedzia ju dawno na ten zarzut, przywoujc w swych analizach klsis Kafkowsk miniatur O przypowieciach ([w:] F. Kafka, Nowele i miniatury, Gdynia 1991). Mona sdzi, e Negri, niczym bohater Kafki, wygrywa tylko w rzeczywistoci w przypowieci za przegrywa. 86 G. Agamben, Wsplnota ktra nadchodzi, tum. S.Krlak, Warszawa 2008, s. 90-92.
216
Piotr laskowski (ur. 1976) jest egiptologiem, historykiem idei, nauczycielem. Pracuje na Uniwersytecie Jagielloskim w Zakadzie Filozofii i Bioetyki Collegium Medicum oraz w Wielokulturowym Liceum Humanistycznym im. Jacka Kuronia w Warszawie. Zajmuje si filozofi polityczn XIX i XX wieku, a take histori i praktyk wolnociowej pedagogiki. Opublikowa Szkice z dziejw anarchizmu (Warszawa 2006, 2007) oraz Maszyny wojenne: Georges Sorel i strategie radykalnej filozofii politycznej (Warszawa 2011). Dane adresowe autora: Piotr Laskowski Zakad Filozofii i Bioetyki, Wydzia Nauk o Zdrowiu UJ ul. Michaowskiego 12 31-126 Krakw e-mail: p.laskowski@uj.edu.pl cytowanie: P. Laskowski, Strajk generalny jako rewolucja. Luksemburg, Sorel i wspczesne projekty polityki radykalnej, Praktyka Teoretyczna nr 6/2012,http://www.praktykateoretyczna.pl/PT_nr6_2012_Roza_Luksemburg/12.Laskowski.pdf (dostp dzie miesic rok)
Author: Piotr Laskowski Title: General Strike as Revolution. Luxemburg, Sorel, and Ideas of Contemporary Radical Politics Summary: As a result of the analysis of general strike, undertaken after 1905 by Rosa Luxemburg and Georges Sorel, the boundaries between classical anarchism and orthodox Marxism were blurred. Their vision of spontaneous revolutionary mass movement became a driving force of new left activism in the 60s and, at the same time, a starting point for debates concerning concepts of class and consciousness and the problem of revolutionary political organisation. In the mid-80s, Chantal Mouffe and Ernesto Laclau turned to the heritage of Luxemburg and Sorel to deal with what they perceived as a serious crisis of the left. The aim of this paper is to reexamine the ideas of Luxembourg and Sorel, as well as some of its interpretations, in the context of three revolutionary strategies formulated today the practice of the alter-globalization and the Zapatista movement, the universalism of Alain Badiou, and the philosophy of Giorgio Agamben. Key words: Rosa Luxemburg, Georges Sorel, general strike, class, Ernesto Laclau, Alain Badiou, Giorgio Agamben, anarchism, operaismo (workerism)
Piotr Laskowski
Gigi Roggero
Dove non il luogo e quando non il momento.

Lenin, Luxemburg, i populisti: lotta di classe e sviluppo del capitalismo
W tym artykule zwracamy uwag na temat kluczowy dla relacji midzy praktyk Lenina i Luksemburg: kwesti rewolucyjnej organizacji w obrbie i przeciwko rozwojowi kapitalizmu. W zwizku z tym, przy uyciu perspektywy genealogicznej zajmujemy si analiz dyskusji prowadzonej przez Lenina z narodnikami; bogactwem i ograniczeniami dokonanego przez Luksemburg odczytania akumulacji kapitau; nieustannie powtarzajc si rdow przemoc akumulacji pierwotnej, ktra przedstawia sob wspczesn form oddzielenia ywej pracy od dobra wsplnego. Na tej podstawie podejmujemy krytyk nowego populizmu, przydajc tej kategorii historycznie okrelone znaczenie. Skupienie si na rozwoju kapitalizmu, suy przemieszczeniu dialektyki midzy nostalgicznymi i teleologicznymi odczytaniami, oraz wskazuje na moliwo walki klasowej oraz rewolucyjnego zerwania. To znaczy, na wyzwolenie wsplnej potentia ywej pracy.
Sowa kluczowe: Lenin, Ra Luksemburg, populizm, rozwj kapitalizmu, walka klas, organizacja rewolucyjna
218
Nel settembre 1870 Marx defin linsurrezione una follia. Quando per le masse si sollevano, Marx vuole marciare con loro, imparare insieme con loro nel corso della lotta, e non solo declamare istruzioni burocratiche. Egli comprende che il tentativo di determinare in anticipo le prospettive con assoluta precisione sarebbe ciarlataneria o sconfortante pedanteria. Al di sopra di tutto egli pone il fatto che la classe operaia fa di propria iniziativa, eroicamente, con abnegazione, la storia universale. (V.I. Lenin, Prefazione alla traduzione russa delle lettere di K. Marx a L. Kugelmann) La sera maveva avvolto nel vivifico umore delle sue lenzuola crepuscolari, la sera mi aveva posato le palme materne sulla fronte rovente. Io leggevo ed esultavo, ed esultando, spiavo la misteriosa curva della retta di Lenin. (I. Babel, LArmata a cavallo)
introduzione
Il sapere sempre situato. In altre parole, non possibile afferrare correttamente il pensiero di un militante politico se lo si astrae dal contesto in cui situatao, dalle sue prospettive strategiche e dalle necessit tattiche, dalla materialit organizzativa e dalla contingenza della situazione. De-storicizzare Il capitale vuol dire non comprendere che Marx lo scrisse anche come strumento di organizzazione degli operai, ossia della figura politica di quel lavoro produttivo la cui definizione rappresentava per il Moro di Treviri unesigenza tattica: lindividuazione del nemico di classe. Oppure, per restare a esempi classici, come si fa a capire Materialismo ed empiriocriticismo isolandolo dalla battaglia di partito che Lenin stava conducendo contro Bogdanov? Siamo allora di fronte a qualcosa di pi e di diverso da una generica questione metodologica. qui in gioco uno statuto epistemologico. Per usare i termini deleuzeani, ci che distingue una scuola di pensiero da
Gigi Roggero
219
un movimento di pensiero. La prima costituita da categorie il cui uso ha come scopo primario tracciare un confine e delimitare un campo di potere accademico, disciplinare e/o teorico. il modo in cui funziona la global university: la depoliticizzazione del pensiero riduce marxianamente il sapere vivo a sapere astratto, permette cio di misurarlo artificialmente e di catturarlo nei meccanismi della valorizzazione capitalistica. Sradicato dai mutamenti della composizione di classe e privato della sua essenza rivoluzionaria, per esempio, loperaismo italiano viene cos trasfigurato e immunizzato nella Italian theory. Un movimento di pensiero, invece, usa le categorie come arnesi per agire dentro e contro leconomia politica dei saperi. Interroga una conoscenza spazialmente e temporalmente situata, per tradurla in un campo di battaglia che sempre quello del presente. Afferma che il sapere, come la verit, sempre concreto. Questo lungo preambolo indispensabile per approcciarci a quello che riteniamo essere un aspetto centrale del rapporto tra Lenin e Rosa Luxemburg, e che potremmo riassumere cos: il problema dellorganizzazione rivoluzionaria dentro e contro lo sviluppo del capitalismo. un tema di discussione che, conseguentemente a quanto abbiamo detto sopra, dobbiamo strappare a una doppia ipoteca: la filologia accademica e la nostalgia dogmatica. Tra rimozione e canonizzazione, del resto, il passo breve, come annotava Lenin al principio di Stato e rivoluzione: Accade oggi alla dottrina di Marx quel che spesso accaduto nella storia alle dottrine dei pensatori rivoluzionari e dei capi delle classi oppresse in lotta per la loro liberazione. Le classi dominanti hanno sempre ricompensato i grandi rivoluzionari, durante la loro vita, con implacabili persecuzioni; la loro dottrina stata sempre accolta con il pi selvaggio furore, con lodio pi accanito e con le pi impudenti campagne di menzogne e di diffamazioni. Ma, dopo morti, si cerca di trasformarli in icone inoffensive, di canonizzarli, per cos dire, di cingere di una certa aureola di gloria il loro nome, a consolazione e a mistificazione delle classi oppresse, mentre si svuota del contenuto la loro dottrina rivoluzionaria, se ne smussa la punta, la si svilisce1. La canonizzazione, insomma, la continuazione della persecuzione con altri mezzi. O, per dirla altrimenti, laddove non pu arrivare la persecuzione, necessaria la canonizzazione. Le stucchevoli celebrazioni di piccole sette e vere e proprie lobby internazionali che rivendicano leredit di Lenin e Luxemburg come se essa fosse una questione patrimoniale e testamentaria, notarile e non
1 V. I. Lenin, Stato e rivoluzione [1917], trad. it. Opere complete, Vol. XXV, Roma 1967, p. 365.
Dove non il luogo...
220
politica sono parte del problema. Per essi valgono le parole scritte, una volte per tutte, dallaltro straordinario Vladimir: Ho paura che una corona sulla sua testa possa nascondere la sua fronte cos umana e geniale, cos vera. S, io temo che processioni e mausolei, con la regola fissa dellammirazione, offuschino daciduli incensi la semplicit di Lenin; io temo, come si teme per la pupilla degli occhi, chegli venga falsato dalle soavi bellezze dellideale2. Su queste basi, dunque, perch tornare nuovamente al dibattito sullo sviluppo del capitalismo che, tra fine Ottocento e inizio Novecento ha impegnato polemicamente Lenin e i populisti, la nascente ortodossia marxista (socialdemocratica e secondinternazionalista) e Luxemburg? Perch ed questa la tesi che sottende il presente saggio in quel dibattito e in quello scontro politico sono contenuti i nodi politici centrali che, nella profonda se non completa trasformazione delle forme del lavoro e della produzione, innervano la contemporaneit e le nuove coordinate spazio-temporali del capitale. Lo dimostra un recente libro delleconomista indiano Kalyan Sanyal, importante nella misura in cui centrato esattamente sullo sviluppo del capitalismo in India3. Il concetto di sviluppo con cui Sanyal fa i conti , innanzitutto, quello affermatosi dopo la crisi del 29 e il secondo dopoguerra, cio un processo che non si presume pi sospinto da immutabili leggi storiche, ma da governare e raggiungere attraverso unazione mirata e razionale. Il laboratorio di questa formazione discorsiva, per usare le parole di Sanyal, stato quello che veniva chiamato Terzo mondo e affonda dunque le proprie radici nel colonialismo. Tuttavia, per ripensare il concetto di sviluppo e analizzare le forme di governance del capitale postcoloniale, non un caso che Sanyal riprenda esplicitamente nel cuore della propria analisi il dibattito tra Lenin e i narodniki, sostenendo retrospettivamente le ragioni di questi ultimi; e lo fa da posizioni che si richiamano espressamente a Luxemburg. Si tratta di un impianto analitico che, con accenti e sfumature differenti, trova ampia eco nella critica allo sviluppo del capitalismo contemporaneo. Nel dibattito della sinistra, infatti, si sono affermati vari stereotipi: Lenin stato rappresentato come un marxista ortodosso, fiducioso nelloggettivo sviluppo del capitalismo che, di stadio in stadio, avrebbe aperto le porte al socialismo e poi al comunismo; i populisti russi sono
2 V. Majakovskij, Vladimir Ilic Lenin [1924], trad. it. Opere, Vol. 5, Roma 1980, p. 282. 3 K. Sanyal, Rethinking Capitalist Development: Primitive Accumulation, Governmentality and Post-Colonial Capitalism, London-New York-New Delhi 2007.
Gigi Roggero
221
diventati dei teorici postcoloniali ante litteram, convinti assertori della necessit di mettere in discussione lo storicismo e la teleologia del determinismo marxista; Luxemburg (spesso insieme a Trotzkij, il cui ruolo di perseguitato ha finito per cancellare le sue posizioni politiche, incluso quello di creatore e comandante dellArmata Rossa) stata ridotta a icona libertaria o addirittura a teorica della spontaneit. Contribuire a smontare alla radice questi stereotipi e iniziare a ripensare quel dibattito dentro la sua attualizzazione storica un obiettivo di questo saggio. Ed , soprattutto, un compito politico. Per dare un contributo in questa direzione, tratteggeremo in chiave genealogica la polemica di Lenin contro i populisti dellultimo decennio dellOttocento, mettendo in evidenza qual la sua posta in palio. Ci soffermeremo dunque sulle ricchezze e sui vicoli ciechi della lettura luxemburghiana dellaccumulazione del capitale. Il ripetersi della violenza originaria tema presente in forme diverse, implicite o esplicite, in Lenin e in Luxemburg propone oggi, in modo nuovo, la questione della separazione del lavoro vivo dal comune: non pi le terre, ma ci che viene prodotto dalla cooperazione sociale. Su queste basi metteremo a critica lemergere di quelli che definiamo nuovi populismi, laddove a questa categoria si dia un significato storicamente determinato.
1. la polemica di lenin contro i populisti

Va innanzitutto chiarito cosa si intende qui per populismo, poich il significato corrente del termine non solo spesso vago e nebuloso, ma in questo caso fuorviante. Al contrario il termine narodniki, centrale nella battaglia teorico-politica di Lenin perlomeno dal 1893 fino ai primi anni del Novecento, rappresenta figure e posizioni molto concrete. A partire dalla met circa dellOttocento il populismo russo aveva, infatti, il proprio tratto caratteristico originario nella fede nella struttura particolare delleconomia contadina, nellobstcina4 come embrione e base del socialismo, nella possibilit di evitare la via dello sviluppo capitalistico
4 Lobina era la comunit contadina e lunit amministrativa nella Russia zarista. Dopo il 1861, anno dellabolizione della servit della gleba, furono assegnati alle comunit rurali i fondi a cui i proprietari terrieri avevano dovuto rinunciare, in cambio di un indennizzo. Lorgano decisionale dellobina era il mir, che aveva competenza sulla distribuzione della terra comune, sulla riscossione delle tasse, sul servizio militare e sugli altri obblighi verso lo Stato (dal punto di vista fiscale vigeva infatti il principio della responsabilit collettiva). I membri dellobina non avevano diritto di propriet sugli appezzamenti coltivati.
222
attraverso unimmediata rivoluzione sociale cui il popolo sarebbe stato gi pronto5. Dopo il 1861 i populisti rivoluzionari (tra questi si pu annoverare Nikolaj Gavrilovi ernyevskij, autore del celebre romanzo Che fare? da cui, com noto, trasse ispirazione Lenin) diedero vita ad attivit di propaganda e agitazione che avrebbero portato, nel decennio seguente, allassociazione clandestina Zemlja i Volja (Terra e Libert) e successivamente allorganizzazione terroristica Narodnaia Volia (Volont del Popolo). Landare al popolo, del resto, era stata unesperienza di una generazione di intellettuali radicali russi, socialisti e anarchici, che credevano nella possibilit di una rivoluzione contadina, capace di rovesciare lo zarismo senza subire le torture del regime capitalistico, per citare il brano in cui Marx esprimeva la sua stima verso ernyevskij. E la polemica del futuro dirigente bolscevico con Nikolaj-on (N.-on), Voronstov o Iugiakov (rappresentanti del populismo riformista di fine Ottocento) era tanto pi aspra quanto pi era stata grande la storia del populismo rivoluzionario. Figure molte concrete, dunque: il populismo , infatti, sostiene Lenin, lo specchio dei reali rapporti economico-sociali della Russia ed perci una delle concezioni sociali pi diffuse nel nostro paese, e i socialdemocratici dovranno tenerne conto ancora per molto tempo6. Per questo, continua Lenin, necessario e utile studiarlo. E combatterlo. Quando scrive, tuttavia, il populismo degenerava progressivamente verso il liberalismo: Da un programma politico che si proponeva di elevare i contadini al livello della rivoluzione socialista contro le basi della societ contemporanea derivato un programma diretto a rappezzare, a migliorare la condizione dei contadini, conservando le basi della societ contemporanea7. Ma una simile parabola era, secondo Lenin, assolutamente naturale ed inevitabile, perch la base della dottrina consisteva nella idea puramente mitica di una forma particolare (obstcina) delleconomia agricola: a contatto della realt il mito si dissolto, e del socialismo contadino non rimasto che una ideologia radical-democratica della massa contadina piccolo-borghese8. Va qui chiarita la categoria di piccolo-borghese: essa viene usata per indicare, nei populisti come gi prima di loro in Sismondi (leconomista svizzero duramente attaccato
5 V. I. Lenin, Borghesia populisteggiante e populismo smarrito [1903], trad. it. Opere complete, Vol. VII, Roma 1959, p. 98. 6 V. I. Lenin, Che cosa sono gli amici del popolo e come lottano contro i socialdemocratici [1894], trad. it. Opere complete, Vol. I, Roma 1954, p. 243. 7 Ivi, p. 266-267. 8 Ivi, p. 280.
Gigi Roggero
223
da Marx), lincomprensione del nesso tra la piccola produzione (che egli idealizza) e il grande capitale (che egli attacca). Appunto perch Sismondi non vede che il piccolo produttore, il contadino da lui prediletto, diventa di fatto un piccolo borghese9. Il testo fondamentale della polemica di Lenin contro i narodniki , com noto, Lo sviluppo del capitalismo in Russia10: si tratta di un libro fondamentale per comprendere il rapporto tra organizzazione e lotta di classe nel dirigente bolscevico, rimandiamo altrove per una sua approfondita analisi e lettura11. Quello che ci interessa mettere in evidenza qui sono alcuni problemi fondamentali che saranno ripresi da Luxemburg nella rilettura dei meccanismi dellaccumulazione del capitale12. Una questione centrale riguarda come postulavano Sismondi prima e i populisti dopo limpossibilit per i capitalisti di realizzare il plusvalore, se non volgendosi al mercato estero. Lo sviluppo della grande produzione e del lavoro salariato, sostiene infatti Sismondi, fa s che la produzione superi necessariamente il consumo e sia posta di fronte al problema insolubile di trovare dei consumatori. Identiche sono le conclusioni tratte dai populisti, e precisamente la conclusione che nella societ capitalistica impossibile realizzare il plusvalore, che impossibile accrescere la ricchezza sociale, che necessario ricorrere al mercato estero, poich allinterno del paese il plusvalore non pu essere realizzato, e infine che le crisi sono causate da questa impossibilit di realizzare il prodotto mediante il consumo degli operai e dei capitalisti13. Come vedremo, Luxemburg sollever un problema analogo, pur in tuttaltre forme e con altri obiettivi. Per Lenin ci deriva dalla mancata distinzione del prodotto sociale in due forme radicalmente diverse, cio i mezzi di produzione e i beni di consumo: poich nella societ capitalistica la produzione dei primi cresce pi rapidamente di quella dei secondi, i primi possono essere consumati solo in modo produttivo, i secondi solo in modo individuale. I primi possono servire soltanto come capitale, i secondi debbono diventare reddito, ossia annullarsi nel consumo degli operai e dei capitalisti. I
9 V. I. Lenin, Le caratteristiche del romanticismo economico [1898], trad. it. Opere complete, Vol. II, Roma 1954, p. 212. 10 V. I. Lenin, Lo sviluppo del capitalismo in Russia [1899], trad. it. Opere complete, Vol. III, Roma 1956. 11 G. Roggero, La misteriosa curva della retta di Lenin: per una critica dello sviluppo del capitalismo oltre i beni comuni, Firenze 2011. 12 R. Luxemburg, Laccumulazione del capitale [1913], trad. it. Einaudi, Torino 1972. 13 V. I. Lenin, Le caratteristiche del romanticismo economico, p. 134.
224
primi spettano interamente ai capitalisti, mentre i secondi vengono ripartiti tra gli operai e i capitalisti14. In questo quadro, sostiene, laccumulazione e la produzione superano il consumo, poich laccumulazione si compie soprattutto nei mezzi di produzione: Ci che a Sismondi sembrato un semplice errore, una contraddizione della dottrina di Ricardo ossia che laccumulazione leccedenza della produzione sul reddito di fatto corrisponde pienamente alla realt ed esprime una contraddizione inerente al capitalismo. Questa eccedenza necessaria in ogni accumulazione che dischiude un nuovo mercato per i mezzi di produzione, senza espandere in corrispondenza il mercato dei beni di consumo, e anzi contraendolo15. Qui sta lerrore principale di Sismondi: aver scambiato una contraddizione interna al capitale tra le forze produttive e i rapporti di produzione per ci che ne renderebbe impossibile lo sviluppo o finanche lesistenza. Aver confuso, in altre parole, il dover essere con la realt, cio le condizioni di possibilit dellantagonismo con la loro negazione romantica. La crisi non allora spiegabile con la contraddizione tra la produzione e il consumo della classe operaia, bens con quella tra il carattere sociale della produzione e il carattere privato dellappropriazione. Siamo cos arrivati a un punto dirimente, attraverso cui leggere il dibattito sullo sviluppo del capitalismo, in Russia e non solo: la differenza, radicale, tra contraddizione e impossibilit. Per dirla con Lenin: Contraddizione non significa impossibilit (Widerspruch non significa Widersinn). Laccumulazione capitalistica, questa autentica produzione per la produzione, anchessa una contraddizione. Ma ci non le impedisce di esistere n di essere la legge di un determinato sistema economico. Lo stesso deve ripetersi per tutte le altre contraddizioni del capitalismo16. Del resto, le contraddizioni non solo dividono, ma anche uniscono: si pensi allo scambio, che costringe gli uomini a entrare in rapporti tra di loro. Per dirla in altri termini, il romanticismo economico e i populisti hanno proposto unimmagine del capitale non come rapporto sociale di produzione e perci complessivo, bens come un accidente innaturale introdotto dallesterno, e dunque dallesterno modificabile o evitabile. Non hanno perci compreso il nesso indissolubile tra il grande capitale e la piccola produzione indipendente, o produzione popolare come lavrebbero chiamata i narodniki; schierandosi a fianco di questultima hanno pensato di individuare in essa una via alternativa allo sviluppo
14 15 16 Ivi, p. 141. Ivi, p. 148. Ivi, p. 171.
Gigi Roggero
225
capitalistico, laddove si trattava semplicemente di una forma particolare al suo interno. In buona sostanza, gli amici del popolo vogliono il capitalismo senza espropriazione e senza sfruttamento17. Il punto di partenza dellanalisi di Lenin sullo sviluppo del capitalismo infatti molto semplice: questo non un ragionamento, ma un fatto. Negarlo in base a ideali di giustizia o a desideri sentimentali riguardanti la felicit della popolazione come dire: le previsioni del tempo non sono determinate dalle osservazioni meteorologiche, ma dallo stato danimo della maggioranza!18. Il comando del capitale non pu essere eluso con rimproveri e condanne: un fatto col quale possono regolare i conti solo i produttori diretti19. In altri termini, bisogna passare dalla critica morale alla critica scientifica: in altri termini, dalla critica romantica dellingiustizia alla critica comunista dei rapporti di sfruttamento. I meticolosi studi che mostrano lattualit dello sviluppo del capitalismo in Russia hanno un asse portante nel processo di formazione del mercato interno. Questo legato alla divisione sociale del lavoro e alla separazione del produttore diretto dai mezzi di produzione, ossia la sua espropriazione: In tal modo lagricoltura stessa diventa unindustria (cio produzione di merci), e vi svolge lo stesso processo di specializzazione20. Lenin precisa come il mercato interno per il capitalismo venga creato non solo dal fatto che la popolazione dallagricoltura passa allindustria, ma anche dalla specializzazione dellagricoltura mercantile. Il punto, in ogni caso, che il popolo delle campagne si spacca in due eterni nemici. La base su cui si fonda la critica morale dello sviluppo del capitalismo non altro che uningenua invocazione di un interesse generale che, nel processo in corso, coincide con linteresse del padrone. Lo dimostra lesodo degli operai, a cui sono dedicate da Lenin pagine straordinarie e anticipatrici: esso esprime non solo la tendenza della popolazione a ripartirsi in modo pi uniforme su un dato territorio, ma anche la tendenza degli operai ad andare dove si sta meglio21. Fuga e mobilit, allora, lungi dallessere esclusivamente vettori dello sviluppo del capitalismo, sono innanzitutto le condizioni di possibilit per lantagonismo e la misura della libert operaia. Emerge qui con chiarezza come in Lenin non vi sia come sostengono i populisti nessuna apologia dello sviluppo del capitalismo, ma unanalisi
17 Ivi, p. 241. 18 V. I. Lenin, Le caratteristiche del romanticismo, p. 215. 19 V. I. Lenin, Il contenuto economico, p. 389. 20 Ivi, p. 45. 21 V. I. Lenin, Lo sviluppo del capitalismo in Russia, p. 228.
226
materialisticamente fondata di un rapporto sociale in cui sono i comportamenti e le espressioni soggettive a determinare il giudizio sulle tendenze analizzate. C un movimento di libert che eccede continuamente la formazione e regolazione del mercato del lavoro: il capitalismo, al contempo, ne ha necessariamente bisogno e ne continuamente minacciato. Lo sviluppo del capitalismo non perci mai trattato da Lenin come una linea storica oggettivamente predeterminata: dal momento che il capitale un rapporto sociale, esso sempre segnato dal conflitto e dalle molteplici forme che assume la resistenza, che lo costringono continuamente a procedere per salti e interruzioni. Con buona pace di chi ha appiccicato a Lenin letichetta dellortodossia marxista, nulla vi qui di lineare e oggettivo: quello del capitalismo uno sviluppo che sembra ripercorrere le fasi gi percorse, ma le ripercorre in modo diverso, a un livello pi elevato (negazione della negazione); uno sviluppo, per cos dire, non rettilineo ma a spirale; uno sviluppo a salti, catastrofico, rivoluzionario; linterruzione della gradualit; la trasformazione della quantit in qualit; gli impulsi interni dello sviluppo, generati dalle contraddizioni, dagli urti tra le diverse forze e tendenze operanti sopra un dato corpo oppure entro i limiti di un dato fenomeno o nellinterno di una data societ: linterdipendenza e il legame pi stretto e indissolubile tra tutti i lati di ogni fenomeno (e la storia mette in luce lati sempre nuovi), legame che genera un processo di movimento unico, universale, sottoposto a leggi: tali sono alcune caratteristiche della dialettica, dottrina dello sviluppo che pi ricca di contenuto delle dottrine correnti22. Dunque, sostiene, molti degli errori commessi dagli scrittori populisti scaturiscono dal tentativo di provare che questo sviluppo disuguale, a salti, tumultuoso, non uno sviluppo23. Allora, per il dirigente bolscevico affermare lattualit di un fatto, lo sviluppo del capitalismo, non coincide con il darne una valutazione morale, o peggio ancora giudicarla dal punto di vista del proprio giudizio ideale, della misura del buono o del cattivo. Significa due cose: da un lato, le condizioni di possibilit della lotta di classe e della rottura rivoluzionaria; dallaltro, il terreno migliore per la libert delle forze soggettive del lavoro vivo e la produzione di forme di vita in comune. allinterno di questo processo, il cui motore il conflitto, bisogna situare il problema dellorganizzazione.
22 V. I. Lenin, Karl Marx [1915], trad. it. Opere complete, Vol. XXI, Roma 1966, p. 47. 23 V. I. Lenin, Lo sviluppo del capitalismo..., p. 602.
Gigi Roggero
227
2. il mercato mondiale ancora sempre in formazione?

Lo sviluppo del capitalismo in Russia si conclude con un capitolo, lottavo, dedicato proprio alla gi menzionata formazione del mercato interno. Tematizzando largomento che corre lungo tutto il volume, Lenin pu cos tirare le somme dei dati esaminati ed evidenziare linterdipendenza tra i diversi rami delleconomia nazionale nel loro sviluppo capitalistico. Si sofferma in modo riassuntivo sullo sviluppo della circolazione delle merci, sullaumento della popolazione industriale e commerciale, che trova la sua espressione pi chiara nello sviluppo delle citt, in particolare dei grandi centri (ma contemporaneamente si sviluppano anche i piccoli centri e i villaggi industriali, tant che le differenze tra citt e villaggio tendenzialmente si vanno assottigliando o addirittura scomparendo), sullaumento dellimpiego del lavoro salariato, che assume forme estremamente varie. Il formarsi di una sovrappopolazione specificamente capitalistica, contrariamente a quello che sostengono i teorici populisti, per Lenin dimostra anche in questo caso il procedere discontinuo e a sbalzi dello sviluppo: Il capitalismo non pu svilupparsi che a salti, e quindi il numero dei produttori che hanno bisogno di vendere la propria forza-lavoro deve essere sempre superiore alla domanda media di operai da parte del capitalismo24. Ancora una volta, qui chiaro come non siamo mai posti di fronte a uno sviluppo lineare: questo si compone sempre in un processo multiforme. Laddove vi sono spazi per la colonizzazione interna, ad esempio, la popolazione cacciata non necessariamente emigra nei centri industriali, ma pu trasferirsi nelle aree non popolate e mettersi a coltivare nuova terra. Ne consegue un incremento della popolazione agricola, che almeno per un certo tempo pu procedere non meno se non pi rapidamente di quello della popolazione industriale. Ci troviamo di fronte a due processi: 1) Sviluppo del capitalismo nel vecchio paese popolato, o in una parte di questo paese; 2) sviluppo del capitalismo nella nuova terra. Il primo processo esprime lulteriore sviluppo di rapporti capitalistici gi costituiti, il secondo il sorgere di nuovi rapporti capitalistici su un nuovo territorio. Il primo processo significa lo sviluppo del capitalismo in profondit, il secondo in estensione25. Il duplice processo rappresentato da uno spostamento di popolazione dallagricoltura allindustria, ossia di una industrializzazione della popolazione, e di uno sviluppo dellagricoltura industriale e commerciale, capitalistica,
24 25 Ivi, p. 589. Ivi, p. 566.
228
cio di una industrializzazione dellagricoltura, esattamente ci che costituisce il mercato interno, con la formazione da una parte di imprenditori agricoli e industriali, dallaltra parte di operai salariati agricoli e industriali i soggetti, cio, del rapporto sociale antagonista. Abbiamo gi accennato a come, una quindicina di anni dopo luscita del libro di Lenin, Rosa Luxemburg si confronti da un diverso angolo prospettico con gli stessi nodi teorici e politici. Originariamente nato come frutto dei suoi corsi sulla critica delleconomia politica alla scuola del partito socialdemocratico tedesco a partire dal 1906, il giustamente celebre testo Laccumulazione del capitale squaderna un problema che, agli occhi di Luxemburg, rimasto irrisolto nello stesso Marx, pi precisamente nel Libro secondo de Il capitale dedicato, com noto, alla circolazione del capitale. Il passaggio dalla riproduzione semplice alla riproduzione allargata, cio al processo specificamente capitalistico in cui i redditi non vengono completamente consumati ma investiti in nuovo capitale variabile e costante, funzionerebbe come schema idealtipico, ma senza la possibilit di descrivere la concreta realt dello sviluppo del capitalismo. In altri termini, prima di potere essere reinvestito il plusvalore deve essere realizzato, ossia trasformato in denaro: ma, sostiene la rivoluzionaria di origine polacca, ci non pu avvenire sul mercato interno, in quanto se i compratori delle merci sono esclusivamente i capitalisti e i lavoratori ci conduce alla sola riproduzione semplice. Le condizioni di possibilit dellaccumulazione del capitale devono allora essere cercate altrove. Luxemburg trova perci fuori dallo sviluppo del capitalismo la riposta alle sue domande: allesterno dei paesi capitalistici e nei loro mercati interni allesterno delle figure della produzione capitalistica che laccumulazione pu in via esclusiva realizzarsi. La militante rivoluzionaria affronta lingarbugliato nodo con un esame attento ed approfondito, scandagliando le principali figure delleconomia politica classica, passando al setaccio la critica marxiana, polemizzando aspramente con vari teorici coevi, tra cui certamente i populisti russi. Dopo aver liquidato in modo correttamente sprezzante Voronstov, riconosce a Nikolaj-on una profonda conoscenza di Marx, ma ne evidenzia al contempo le affinit con Sismondi. Lasse centrale del ragionamento di N.-on, infatti, limpossibilit della realizzazione del prodotto totale capitalistico allinterno della societ: esso pu compiersi solo attraverso il commercio estero. Nello sferrare lattacco ai populisti, Luxemburg per preoccupata di concedere spazio al marxismo legale26, che dalla
26 I teorici del marxismo legale erano cos etichettati in quanto potevano far stampare i loro articoli sui giornali e sulle riviste non sottoposte alla censura zarista.
Gigi Roggero
229
constatazione della possibilit dello sviluppo del capitalismo nel giro di qualche anno sarebbe passato alla sua apologia: Questo brillante torneo [tra marxisti e populisti], che tenne in ascolto nellultimo decennio [dellOttocento] lintelligenza socialista russa e si concluse col trionfo indiscusso della scuola marxiana, segna lingresso ufficiale del marxismo come teoria storico-economica nella scienza nazionale. Il marxismo legale prese da allora possesso ufficialmente delle cattedre, delle riviste del mercato librario economico, con tutti gli aspetti negativi del caso. Quando dieci anni dopo le possibilit di sviluppo del capitalismo russo misero in luce meridiana il loro aspetto ottimistico nellinsurrezione rivoluzionaria del proletariato, di questa pleiade di ottimisti marxisti non uno si ritrov nelle file del proletariato27. Per dirla con i termini che abbiamo proposto nellintroduzione, il movimento di pensiero era stato ipostatizzato in scuola. La discussione sullo sviluppo del capitalismo aveva cos abbandonato la definizione di un campo di battaglia tra parti antagoniste, per trasferirsi nelle edulcorate discussioni scolastiche o, apertamente, nel forgiare consigli e consiglieri per il principe. Cos, osserva ancora Luxemburg: I marxisti legali russi hanno indubbiamente battuto i loro avversari populisti, ma hanno vinto troppo. Tutti e tre Struve, Bulgakov, Tugan-Baranovkij hanno, nel fervore della battaglia, dimostrato pi di quanto si doveva dimostrare. Il problema era: il capitalismo in generale, e in particolare in Russia, suscettibile di sviluppo? E i suddetti marxisti hanno dimostrato cos a fondo questa capacit di sviluppo, da dimostrare anche la possibilit teorica di unesistenza eterna del capitalismo. chiaro che, una volta ammessa lillimitata accumulazione del capitale, si anche provata la illimitata vitalit del capitale. Laccumulazione il metodo specificamente capitalistico di allargamento della produzione, di sviluppo della produttivit del lavoro, di spiegamento delle forze produttive, di progresso economico. Se il modo di produzione capitalistico in grado di assicurare laccrescimento delle forze produttive, il progresso economico, allora esso imbattibile, il pilastro obiettivo fondamentale della teoria scientifica socialista crolla, lazione politica del socialismo, il contenuto ideale della lotta di classe del proletariato cessano di essere una necessit storica. La dimostrazione, partita dalla possibilit del capitalismo, sfocia nellimpossibilit del socialismo28. importante soffermarsi su questo punto, giustamente sollevato da Paul Sweezy nellintroduzione al volume. Innanzitutto individua quello che ritiene lerrore centrale di Luxemburg: Dove sbagliava era nellas27 28 R. Luxemburg, Laccumulazione..., p. 264. Ivi, p. 316.
230
serire che la logica dello schema di riproduzione esclude un aumento di consumo, sia da parte del lavoratore che da parte dei capitalisti, o contemporaneamente di tutte e due le parti. In pratica, la riproduzione allargata, per il suo stesso carattere, comporta un aumento dei redditi sia dei lavoratori che dei capitalisti, e non c alcuna ragione plausibile di supporre che ambedue le classi non spendano almeno una parte dellincremento in consumi. Se lo fanno, almeno una certa accumulazione sar giustificata, e il teorema della impossibilit di Rosa verr confutato29. Ma interessante, al di l della confutazione teorica, sono appunto i motivi che secondo Sweezy avrebbero spinto Luxemburg in questa direzione: Rosa temeva che se avesse ammesso la possibilit dellaccumulazione in un sistema capitalistico puro, avrebbe dovuto anche ammettere che il sistema potesse allargarsi senza limiti30. Luxemburg mossa, quindi, non da semplice passione teorica, ma dalla contingenza politica, che si imperniava sulla battaglia contro il riformismo che avanzava nella socialdemocrazia tedesca. Qui, ancora una volta, si pu riconoscere il carattere di parte e tattico del pensiero e del sapere: senza afferrare ci, non vi possibilit di comprendere nulla. Si pu forse allora spiegare perch, dopo aver liquidato in modo convincente le posizioni sismondiane dei populisti russi, Luxemburg faccia rientrare dalla finestra (sebbene solo in una certa misura e certamente in forme diverse) ci che aveva cacciato dalla porta: Da entrambi i punti di vista realizzazione del plusvalore e acquisto degli elementi del capitale costante gi in atto il commercio mondiale una condizione storica di esistenza del capitalismo, commercio mondiale che, nei rapporti concreti dati, essenzialmente scambio tra forme di produzione capitalistiche e non capitalistiche31. Infatti, timorosa che lastrazione del modello puro marxiano finisse per rappresentare un sistema in cui la produzione fine a se stessa (la produzione per amore della produzione), Luxemburg deduce che se ammettiamo che il plusvalore venga realizzato fuori della produzione capitalistica, ne verr che la sua forma materiale non ha nulla a che fare coi bisogni della produzione capitalistica. La sua forma materiale corrisponde allora ai bisogni di quegli ambienti non-capitalistici che contribuiscono a realizzarlo32. Cos, mossa inizialmente dallintento di mettere a dura critica lormai preva29 P. M. Sweezy, Introduzione, [in:] R. Luxemburg, Laccumulazione..., p. XXV-XXVI. 30 Ivi, p. XXVI. 31 R. Luxemburg, Laccumulazione..., p. 354. 32 Ivi, p. 348.
Gigi Roggero
231
lente posizione socialdemocratica secondo cui le crisi sarebbero causate da sproporzioni, con lovvia ricaduta politica della possibilit di una regolazione riformista dello sviluppo del capitalismo, Luxemburg ha finito paradossalmente per indebolire la posizione da cui la critica muoveva. In altri termini, temeva che ammettere non solo la realt dello sviluppo del capitalismo ma anche la sua tendenziale illimitatezza, avrebbe significato accettarne leternit e dunque rinunciare alla possibilit di fuoriuscirne. Anche in questo caso, la contraddizione tra forze produttive e rapporti di produzione, interamente dentro al rapporto di capitale (ci che faceva dire a Marx che la vera barriera della produzione capitalistica il capitale stesso), stata decentrata e trasformata in una dicotomia tra interno ed esterno. Dicotomia che, si badi bene, quando Luxemburg scriveva era indubbiamente radicata nella realt, ma la cui tendenziale scomparsa come lo scenario attuale dimostra non avrebbe significato il crollo del capitalismo. Eppure, secondo Luxemburg, questo il vicolo cieco di Marx, ci che rende la sua astrazione del sistema capitalistico irrealizzabile nella sua forma pura: Una volta raggiunto il risultato finale che rimane tuttavia una costruzione teorica laccumulazione diventa impossibile: la realizzazione e capitalizzazione del plusvalore si trasforma in un problema insolubile. Nel momento in cui lo schema marxiano della riproduzione allargata corrisponde alla realt, esso segna la fine, il limite storico del movimento dellaccumulazione, il termine della produzione capitalistica. La impossibilit dellaccumulazione significa, dal punto di vista capitalistico, limpossibilit di unulteriore espansione delle forze produttive, e perci la necessit storica obiettiva del tramonto del capitalismo. Di qui il moto contraddittorio della fase ultima, imperialistica, come conclusione della parabola storica del capitale33. Se si esclude il riferimento alla fase imperialistica e una diversa prospettiva rispetto agli esiti del processo, anche qui non difficile ravvisare una certa rassomiglianza con alcuni dei presupposti di Sismondi poi ripresi dai populisti, secondo cui i mercati esteri costituiscono lunica via di uscita per la realizzazione del plusvalore: Verr infine lepoca in cui tutto il mondo civile costituir un mercato unico, e in cui non si potranno pi trovare nuovi compratori in una qualsiasi nuova nazione. La domanda sul mercato mondiale sar allora una grandezza invariabile, che le diverse nazioni industriali si contenderanno reciprocamente. Se una nazione fornir un quantitativo maggiore di prodotti, ci avverr a danno di unaltra nazione. La vendita complessiva non potr essere
33 Ivi, p. 416.
232
accresciuta se non attraverso laumento del benessere generale o con limmissione delle merci, un tempo riservate soltanto ai ricchi, nel consumo dei poveri34. Dunque, ci che avvicina Luxemburg da una parte e il sismondismo populista dallaltra, posizioni teorico-politiche che nullaltro hanno da spartire, lidea di fondo per cui lo sviluppo del capitalismo possibile solo in presenza di un fuori, che quando scrivono si identifica con aree del globo terrestre in cui domina la cosiddetta economia naturale. Criticando duramente tale impostazione, Lenin si premura di dimostrare come quella del mercato interno non costituisca affatto una questione a s, indipendente dallo sviluppo del capitalismo: Il mercato interno sorge quando sorge leconomia mercantile; esso creato dallo sviluppo di questa economia mercantile, e il grado raggiunto dalla divisione sociale del lavoro determina il livello del suo sviluppo; esso si estende con lestendersi delleconomia mercantile dai prodotti alla forza-lavoro, e solo nella misura in cui questultima si trasforma in merce il capitalismo abbraccia tutta la produzione del paese, sviluppandosi principalmente nel campo dei mezzi di produzione, che nella societ capitalistica occupano un posto sempre pi importante. Il mercato interno per il capitalismo creato dallo stesso capitalismo nel corso del suo sviluppo, che approfondisce la divisione sociale del lavoro e divide i produttori diretti in capitalisti e operai. Il grado di sviluppo del mercato interno anche il grado di sviluppo del capitalismo nel paese. Porre la questione dei limiti del mercato interno indipendentemente da quelli del grado di sviluppo del capitalismo (come fanno gli economisti populisti) un errore35. Infatti, il concetto di mercato inscindibile dal concetto di divisione sociale del lavoro: ancor meglio, il primo dipende dal secondo. I limiti dello sviluppo del mercato, allora, sono posti dai limiti della specializzazione del lavoro sociale, e questultima infinita36. Ecco, dunque, come Lenin affronta, ex ante, il problema del limite che Luxemburg gli pone. Se la produzione capitalistica illimitata, domanda infatti la rivoluzionaria di origine polacca, come si spiegano le crisi? Lenin rovescia la questione: a essere illimitato innanzitutto lo sviluppo delle forze produttive, sulla cui base si forma il mercato capi34 Citato in: V. I. Lenin, Le caratteristiche del romanticismo, p. 138. 35 V. I. Lenin, Lo sviluppo del capitalismo, p. 47. 36 V. I. Lenin, A proposito della cosiddetta questione dei mercati [1937], trad. it. Opere complete, Vol. I, Roma 1954. Nel testo, scritto nellautunno del 1893 e pubblicato per la prima volta nel 1937, Lenin sviluppa le tesi da lui precedentemente esposte in una riunione del circolo dei marxisti di Pietroburgo durante la discussione della relazione di G. B. Krasin su La questione dei mercati.
Gigi Roggero
233
talistico. Se di fronte alla mancanza di un fuori dal capitale Luxemburg si ritrae politicamente spaventata, timorosa di concedere valide giustificazioni ai riformisti e ai consiglieri del principe, Lenin la assume come dato di realt tendenziale e la rovescia in spazio di azione antagonista: il limite tutto interno ai rapporti di produzione, non allo sviluppo delle forze produttive. La tendenziale illimitatezza del capitale condizionata alla misura in cui esso cattura e si appropria della potenza, questa s senza limiti, del lavoro vivo. Qui e solo qui sta la sua impossibilit: il lavoro vivo il padrone, il capitale il servo. E da qui originano le crisi, che continuamente irrompono nello sviluppo del capitalismo e lo costringono a balzare in avanti. Non vi nulla di meccanicistico in esse: la crisi la contraddizione di cui il capitale si alimenta e da cui permanentemente minacciato, antagonismo di classe, organizzazione della lotta operaia e del suo desiderio di libert che muove lo sviluppo e continuamente lo pone in tensione, lo trasforma, lo rovescia. Nella sua fase imperialistica, il capitalismo deve far fronte a una completa socializzazione della produzione, segna il passaggio dalla libert di concorrenza completa alla socializzazione completa37. La contraddizione tra forze produttive e rapporti di produzione si sposta di livello: Viene socializzata la produzione, ma lappropriazione dei prodotti resta privata. I mezzi sociali di produzione restano propriet di un ristretto numero di persone. Rimane intatto il quadro generale della libera concorrenza formalmente riconosciuta, ma loppressione che i pochi monopolisti esercitano sul resto della popolazione viene resa cento volte peggiore, pi gravosa, pi insopportabile38. Questa miscela di libera concorrenza e di monopolio costituisce, secondo Lenin, un fenomeno di transizione. Il capitale finanziario, per balzare in avanti e mettere a valore il livello ormai raggiunto dalla socializzazione produttiva, ha dovuto farsi socialista, come Rudolf Hilferding39 ha messo in evidenza rispetto allistituto del credito. Ma ci non prelude alloggettivo crollo del capitalismo, cui implicitamente sembra alludere Luxemburg, n da ritenersi come uno stadio inevitabile e progressivo, come esplicitamente afferma il socialista Cunow, panegirista tedesco dellimperialismo: Ci ricorda la caricatura che i populisti nel 1894-1895 facevano dei marxisti russi, dicendo che poich questi ultimi ritenevano
37 V. I. Lenin, Limperialismo, fase suprema del capitalismo [1917], trad. it. Opere complete, Vol. XXII, Roma 1966, p. 207. 38 Ivi. 39 R. Hilferding, Il capitale finanziario [1910], trad. it. Feltrinelli, Milano 1961.
234
inevitabile e progressivo il capitalismo in Russia, dovevano aprir bottega e dedicarsi ad impiantarvelo40. Dunque, la direzione dello sviluppo appartiene non a unoggettiva progressione storica, ma ai rapporti di forza tra le classi. qui che, partendo dellassunzione dello sviluppo del capitalismo come un fatto, si divaricano alla radice i percorsi del rivoluzionario e dellapologeta del presente. Luxemburg, sostenendo che lastrazione marxiana del capitalismo non descrive la sua realt concreta, che una linea di tendenza che nel momento del suo raggiungimento porter al suo crollo, afferma in Riforma sociale o rivoluzione41 che il mercato interno ancora sempre in formazione. Oggi, laddove la distinzione tra mercato interno ed esterno venuta meno, nel momento in cui il mondo si fatto uno nel segno del conflitto di classe e della risposta capitalistica42, possiamo invece dire che se la fine della dicotomia tra dentro e fuori non ha condotto al crollo del capitale, la sua vita per subordinata a una nuova forma della contraddizione tra forze produttive e rapporti di produzione, o in altri termini alla possibilit di catturare la potenza di una cooperazione sociale che ha conquistato lo spazio e il tempo globali43.
3. la violenza dellorigine immanente allo sviluppo del capitalismo

Lenin non trascura affatto la tendenza alla ricerca dei mercati esteri: essa anzi espressione della tensione della produzione capitalistica verso unespansione illimitata, la legge del suo eterno movimento in avanti sotto lincalzante costrizione dello sviluppo delle forze produttive. Perci il capitalismo non pu svilupparsi senza lestensione continua della sfera
40 V. I. Lenin, Limperialismo..., p. 270. 41 R. Luxemburg, Riforma sociale o rivoluzione [1899], trad. it. Editori Riuniti, Roma 1973. Il brano qui riportato non compare nelledizione italiana. 42 Cfr. M. Hardt, A. Negri, Empire, Cambridge Mass. 2000. 43 una tendenza individuata dalla stessa Luxemburg, tra i primi marxisti a individuare nella costituzione dello spazio mondiale (per quanto incompiuta e irrealizzabile) il campo di azione del proletariato. Criticando Struve e la sua idea che un paese con una popolazione numerosa e un vasto territorio possa costituire nella sua produzione capitalistica un tutto chiuso, Luxemburg constata, infatti, che la produzione capitalistica per sua natura una produzione mondiale e, inversamente a quanto dovrebbe accadere secondo la ricetta pedantesca del professorume tedesco, comincia fin dallinfanzia a produrre per il mercato mondiale (R. Luxemburg, Laccumulazione..., p. 285).
Gigi Roggero
235
del suo comando e la colonizzazione di nuovi spazi, sia allinterno sia allesterno delle aree gi conquistate dal suo regime economico-sociale. ci che avvenuto per la Russia dopo la riforma del 1861, il che prepara un ulteriore sviluppo sia in profondit sia in estensione. Si tratta di argomenti che Lenin riprender, com noto, nel suo celebre libro sullimperialismo, e che guideranno le scelte politiche rispetto alle lotte anti-coloniali (per inciso: contro le posizioni dominanti nella Seconda Internazionale sulla funzione progressiva del colonialismo, per Lenin il compito consisteva nel trasformare e dare un colore comunista alle lotte anti-coloniali, a partire dallirriducibile eccedenza del movimento rivoluzionario rispetto alle rivendicazioni democratiche, cogliendo la potenza di processi di conflitto in grado di mettere in crisi il capitale internazionale; da qui anche la polemica del dirigente bolscevico contro il dogmatismo luxemburghiano sulla questione nazionale). Dunque, Lenin pu ben concordare con Rosa Luxemburg quando questultima evidenzia il ruolo della violenza nei processi di accumulazione capitalistica, che a partire dalla conquista coloniale risalta con tutta la sua drammatica forza: Limportanza dellarruolamento di forze-lavoro indispensabili da societ non-capitalistiche appare particolarmente sensibile nella forma della cosiddetta questione operaia nelle colonie. Alla soluzione di questo problema servono tutti i possibili sistemi di dolce violenza per liberare le forze-lavoro dalla sudditanza ad altre autorit sociali e ad altri rapporti di produzione e sottometterle al comando del capitalismo. Da questo sforzo si originano nei paesi coloniali le pi strane forme miste di sistema salariale moderno e di rapporti sovranit primitivi, ad illustrazione palmare del fatto che la produzione capitalistica non pu fare a meno per il suo sviluppo di forze-lavoro di altre formazioni sociali44. Questa violenza immanente allaccumulazione, ne costituisce la condizione di possibilit e il piano di sviluppo. Ancor di pi, quella genesi che Marx identificava con laccumulazione originaria, le doglie del parto allatto delluscita del modo di produzione capitalistico dal grembo della societ feudale45, si ripete continuamente: Anche nella sua maturit piena, il capitalismo legato in ogni suo rapporto allesistenza contemporanea di strati e societ non-capitalistici. [] Laccumulazione capitalistica non solo non pu, nel suo espandersi a sbalzi, contare sul semplice incremento naturale della popolazione lavoratrice, ma non pu neppure attendere la lenta decomposizione naturale delle forme non-capitalistiche e il loro pacifico trapasso alle44 45 R. Luxemburg, Laccumulazione, cit., pp. 358-359. Ivi, p. 360.
236
conomia mercantile. Il capitale non conosce altra soluzione al problema che la violenza: metodo costante dellaccumulazione del capitale, come processo storico, non solo al suo primo nascere, ma anche oggi46. Laccumulazione originaria apparentemente un tema sottotraccia nellopera di Lenin, che sembra dare per assunta lorigine del capitale e preferire quindi lo studio del suo sviluppo. Tuttavia, quella stessa origine irrompe continuamente nel processo, anzi la condizione che ne permette la realizzazione e la riproduzione. A pi riprese Lenin torna sullargomento e lo dimostra, come quando osserva come il progresso tecnico sia reso possibile dalla disponibilit di mezzi monetari eccedenti da parte dellimprenditore: Questi mezzi possono essere ricavati esclusivamente dal capitale, dal capitale commerciale e usurario, da quegli stessi kulak47, mercanti, ecc., che gli ingenui populisti russi fanno rientrare non nel capitalismo, ma nella rapina (come se il capitalismo non fosse rapina! come se la realt russa non ci mostrasse il nesso esistente fra tutte le forme possibili di questa rapina, dal pi rozzo e primitivo sistema dei kulak alla pi moderna e razionale attivit dellimprenditore!)48. Lo sviluppo del capitalismo mostra, come in un prisma, tutte le forme possibili dellaccumulazione, da quelle basate sulla pura violenza, allusura, fino al normale incontro tra domanda e offerta di lavoro. Per meglio dire, proprio la rapina capitalistica che permette di fissare e riprodurre la normalit del suo sviluppo. Ad esempio, sostiene Lenin, nella nostra letteratura spesso si interpreta in maniera troppo meccanica la tesi teorica secondo cui il capitalismo esige che loperaio sia libero, senza terra. Come tendenza fondamentale, questo del tutto giusto, ma nellagricoltura il capitalismo penetra con particolare lentezza e attraverso forme straordinariamente varie. Molto spesso lassegnazione di un pezzo di terra alloperaio rurale viene praticata nellinteresse degli stessi imprenditori agricoli; per cui il tipo delloperaio rurale dotato di nadiel proprio di tutti i paesi capitalistici. Nei vari Stati esso assume forme diverse49. Lenin pu quindi fondatamente smentire il pregiudizio populista secondo cui il kulak e lusuraio non avrebbero nulla a che fare con il contadino intraprendente: Al contrario, nelle mani della borghesia contadina si raccolgono le fila sia del capitale commerciale (prestiti in denaro garantiti dalla terra, incetta di vari prodotti, ecc.) che del capitale
46 Ivi, p. 360, 366. 47 Il kulak il contadino ricco che impiegava lavoratori salariati o li strangolava attraverso contratti usurari. 48 V. I. Lenin, Il contenuto economico..., p. 488. 49 V. I. Lenin, Lo sviluppo del capitalismo..., p. 166-167.
Gigi Roggero
237
industriale (agricoltura mercantile mediante lassunzione di operai, ecc.). Quale di queste forme di capitale si svilupper a spese dellaltra? Ci dipende dalle circostanze ambientali, dalla maggiore o minore eliminazione dei sistemi asiatici e dalla maggiore o minore diffusione della cultura nelle nostre campagne50. Dunque, dentro la compresenza di forme differenti, la tendenza non oggettivamente predeterminata. Ci che tracciato, per, un paradigma di sviluppo ossia quello capitalistico che di tali differenti forme continuamente si alimenta: Quando dicevamo sopra che la borghesia contadina attualmente la padrona delle nostre campagne, facevamo astrazione da questi fattori che frenano la disgregazione: semiservit, usura, otrabotki, ecc. In realt oggi i veri signori delle nostre campagne sono il pi delle volte non gli esponenti della borghesia contadina, ma gli usurai rurali e i proprietari terrieri delle vicinanze. Una simile astrazione tuttavia un procedimento del tutto legittimo, giacch altrimenti sarebbe impossibile studiare lintrinseca struttura dei rapporti economici esistenti in seno alla popolazione contadina51. Come abbiamo mostrato, in questo metodo di lettura della tendenza non c nessun accento morale, ed la ferma battaglia a ogni impostazione su di esso imperniata che conduce Lenin a tenere apparentemente sotto traccia il tema di una violenza originaria che continuamente si ripropone. Infatti, se il capitalismo fosse in grado come vorrebbero i populisti di sviluppare lagricoltura, di garantire ai lavoratori una vita dignitosa, lontana dalla miseria e senza sfruttamento, in tal caso semplicemente il capitalismo non sarebbe pi tale, perch tanto la disuguaglianza di sviluppo che lo stato di semiaffamamento delle masse sono essenziali e inevitabili condizioni e premesse di questo sistema della produzione52. Il problema, per, costruire una critica materialistica del rapporto sociale capitalistico, che assuma la violenza come suo tratto permanente, ma non si appiattisca mai sulla semplice denuncia della rapina o nella spiegazione dello sviluppo del capitalismo dal punto di vista dellimbroglio: chiaro che in realt il profitto degli skupstciki il pi delle volte non si limita affatto alla differenza fra il valore della vendita su vasta scala e il valor della piccola vendita: esattamente come il profitto del capitalista industriale, costituito il pi delle volte da detrazioni fatte sul salario nominale. Ci nondimeno per spiegare il profitto del capitalista industriale dobbiamo presupporre che la forza50 51 52 Ivi, p. 58. Ivi, p. 175. V. I. Lenin, Limperialismo..., p. 242.
238
-lavoro sia venduta al suo valore effettivo. Cos, anche per spiegare la funzione dello skupstcik dobbiamo presupporre che la compra-vendita dei prodotti sia da lui effettuata secondo le leggi generali dello scambio commerciale. Solo queste cause economiche del dominio del capitale commerciale possono dare la chiave per capire le molteplici forme che il capitale assume nella realt, fra le quali sincontra costantemente (questo del tutto indubbio) anche la truffa pi dozzinale. Procedere inversamente come fanno di solito i populisti , limitarsi cio a indicare i diversi imbrogli dei kulak, e su questa base scartare completamente la questione della natura economica del fenomeno, significa porsi sul terreno delleconomia volgare53. Cos facendo, infatti, si finisce per vedere non la classe, ma dei semplici lestofanti. E in questo caso lantagonismo diventa questione di invocazione morale alla vigilanza statale: Contro la classe pu lottare solo unaltra classe e per di pi, necessariamente, quella che si gi del tutto differenziata dal suo nemico, si completamente opposta ad esso, mentre, contro i lestofanti, naturalmente, basta che lotti la polizia, e in caso estremo, la societ e lo Stato54. Dunque, sostiene Lenin, per i populisti non la classe e la sua lotta, bens lo Stato il soggetto di riferimento, che nella sua neutralit rispetto ai rapporti sociali in grado di regolare, frenare o addirittura impedire lo sviluppo del capitalismo. In questo modo i populisti, che accusano a pi riprese Lenin di tacere sulla violenza di tale processo di sviluppo, lo riducono in realt alla volont dei rappresentanti del terzo stato. Essi, attacca allora il rivoluzionario russo, sono vittime di un ottimismo sdolcinato, che li porta a pensare che limpiego brutale della forza e lo sgombero dei poderi possa essere impedito dallilluminata risolutezza della sovranit statale. Ma la critica del materialismo rivoluzionario alla chimerica protesta nei confronti del capitale, animata dalla rappresentazione degli interessi del contadino e del piccolo produttore contro la vecchia nobilt e la nuova borghesia, non significa affatto sancirne la sua immortalit: La correzione, la modificazione dei rapporti sociali, naturalmente, possibile, ma solo quando parte dagli stessi protagonisti di questi rapporti sociali da correggere o da modificare55. Il problema della critica al populismo, allora, quale punto di vista gli si oppone: quello del grande capitale o quello operaio?, domanda Lenin anticipando la giusta indignazione luxemburghiana verso quel marxismo legale che, partito dalla corretta
53 54 55 V. I. Lenin, Lo sviluppo del capitalismo..., p. 358-359. V. I. Lenin, Il contenuto economico..., p. 357. Ivi, p. 381.
Gigi Roggero
239
realt dello sviluppo del capitalismo, ha finito per decretare limpossibilit della trasformazione radicale. Commentando una citazione in cui Struve afferma che lineguaglianza nella distribuzione non stata creata dal capitalismo, che lavrebbe semplicemente ricevuta in eredit, Lenin afferma senza possibilit di equivoco: Questo vero se lautore vuol dire solo che anche prima del capitalismo la distribuzione era ineguale, il che i signori populisti sono inclini a dimenticare. Ma falso se si nega che il capitalismo ha aggravato lineguaglianza56. da questo punto di vista, dal punto di vista operaio e rivoluzionario appunto, che il dirigente bolscevico pu criticare il marxismo della cattedra contro cui pi tardi si sarebbe scagliata anche Luxemburg: esattamente perch egli pretende di situarsi al di sopra delle classi. da questa collocazione metafisica e disincarnata che Struve ha la presunzione di valutare il nesso tra sviluppo e progresso: Allaffermazione incontestabilmente giusta che il capitalismo nellagricoltura (come anche il capitalismo nellindustria) peggiora la situazione del produttore, egli oppone i vantaggi in generale di questi cambiamenti. come se qualcuno, ragionando sulle macchine nella societ borghese, si mettesse a confutare la teoria di un economista romantico, secondo cui esse peggiorano la situazione dei lavoratori, con prove circa il vantaggio e il beneficio del progresso in generale57. Dunque, il progresso non mai in generale, ma situato in un punto di vista, cio dal punto di vista di una classe ben determinata58. Ignorando ci, ossia offuscando gli antagonismi di classe con argomenti che presume essere obiettivi, Struve ripete lerrore fondamentale di N.-on e ne corregge solo gli errori secondari. Se i populisti indorano la verit, rappresentando inutilmente il nemico come impotente e inetto, i marxisti legali invitando ad andare a scuola dal capitalismo hanno finito per essere non solo dei diligenti allievi, ma anche dei fervidi seguaci del loro maestro. La lettura della tendenza si trasfigurata nellinevitabilit della sua realizzazione, o per meglio dire nellimpossibilit della sua rottura rivoluzionaria: Il tratto fondamentale delle argomentazioni dellautore [] il suo angusto oggettivismo, che si limita a dimostrare linevitabilit e la necessit del processo, e non cerca di scoprire in ogni fase concreta di questo processo la forma di antagonismo di classe ad esso inerente, un oggettivismo che caratterizza il processo in generale, ma non le singole classi antagonistiche dalla cui lotta risulta il processo59.
56 57 58 59 Ivi, p. 459. Ivi, p. 486-487. Ivi, p. 505. Ivi, p. 515-516.
240
Questo processo non costituito esclusivamente dallespropriazione della terra, loriginaria separazione dei lavoratori dai loro commons, da quella violenza che gli Struve non vedono o sottacciono da qui limportanza della battaglia politica al marxismo legale che caratterizzer molti degli scritti di Lenin negli anni successivi; ma anche dal fatto che la terra si appropria del contadino romanticamente esaltato dai populisti, lo incatena al fondo, ne impedisce la mobilit, lo vincola al volere del padrone. Perci laccumulazione capitalistica non solo non necessariamente ostacolata, ma pu servirsi di quelle forme pre-capitalistiche che i populisti vorrebbero conservare come alternativa di sviluppo: Lo scarso sviluppo del capitalismo, larretratezza della Russia, che i populisti ritengono una fortuna, sono una fortuna solo per gli sfruttatori60. Per dirla in poche parole, la violenza originaria un dato immanente allaccumulazione del capitale, continuamente si ripropone per garantirne la realizzazione e riproduzione. Solo situando la critica rivoluzionaria di quella violenza nel pieno dello sviluppo del capitalismo, e non nei suoi supposti margini o al suo esterno, possibile spezzare la specularit tra romanticismo e apologia, per balzare in avanti.
4. Nuovi populismi
Allora, riprendendo il famoso passo di Isaak Babel potremmo dire che Lenin critica radicalmente chi vede una retta senza curve e chi ipotizza curve senza retta. Da un lato, i menscevichi e i socialdemocratici della Seconda Internazionale, che immaginavano un percorso liscio che stadio dopo stadio conducesse al socialismo. Dallaltro i populisti che, idealizzando in modo romantico la comunit agricola, pensavano che un semplice gesto di volont incurante della determinazione storica potesse permettere di realizzare una nuova societ. Uno sviluppo omogeneo senza punti di rottura oppure uno sviluppo eterogeneo senza accumulo di forza. Una storia senza volont oppure una volont senza storia. Per tanto, troppo tempo il dibattito e le opzioni politiche rivoluzionarie sono rimaste intrappolate in questa dialettica, oggi tuttaltro che esaurita. La teleologia sviluppista stata la trama discorsiva e strategica dei partiti comunisti occidentali e non, terzinternazionalisti o eterodossi. Si pensi ancora oggi per limitarci a un unico esempio al non marginale Partito Comunista Indiano (Marxista) del Bengala Occidentale: ritenendo lIndia un paese semi-feudale, supporta gli espropri
60 Ivi, p. 481.
Gigi Roggero
241
delle terre e la costruzione delle zone economiche speciali sul modello cinese, che possono cos far uscire il paese dallanticamera della storia, condurlo allo stadio della maturit capitalistica e dunque avvicinarlo al socialismo. Su queste posizioni inutile soffermarsi ulteriormente: si tratta di complicit con il governo dello sfruttamento. Pi complesso il discorso sullaltro polo del discorso, fondato su una corretta opposizione alla teleologia sviluppista. Abbiamo citato prima il libro di Sanyal proprio sullo sviluppo del capitalismo in India, che utilizziamo qui come uno dei migliori esempi delle critiche postcoloniali allo storicismo marxista volte allinnovazione della teoria radicale, cercando per soprattutto di metterne in risalto problemi e cortocircuiti61, in particolare lappiattimento del materialismo storico sullo storicismo, della transizione sulla linearit degli stadi di sviluppo, della possibilit della rottura rivoluzionaria e comunista sulluniversalismo di matrice illuminista. Attraverso la categoria di capitalismo postcoloniale, Sanyal evidenzia in modo efficace la costitutiva eterogeneit non solo di quello che veniva definito Terzo mondo, ma dello spazio-tempo globali. Tuttavia, attualizzando le tesi luxemburghiane, Sanyal ripropone la centralit del fuori per il modo di produzione capitalistico. Vi sarebbe, infatti, una presenza di capitale e non-capitale, coincidente con gli spazi delleconomia del bisogno, non interpretabile per come la sussunzione del secondo termine allinterno del primo, pena affermare la classica idea storicista che pretende loggettivo passaggio da uno stadio di sviluppo allaltro. La stessa categoria di transizione, se non si vuole ricadere nellabbraccio mortale dellevoluzionismo determinista, andrebbe conseguentemente abbandonata: lo storicismo fatto coincidere, senza scarto e soluzione di continuit, con il materialismo storico. Dunque, partendo da un problema correttamente posto, ossia il fatto che lo sviluppo si compone e si alimenta di forme di produzione differenti ed eterogenee, Sanyal finisce per per perdere di vista il rapporto sociale nel suo complesso. In altri termini, rischia di non vedere lilluminazione generale in cui tutti gli altri colori sono immersi e che li modifica nella loro particolarit [] [l]atmosfera particolare che determina il peso di tutto quanto essa avvolge62. latmosfera particolare del capitale ad avvolgere la compresenza di differenti forme e tempi della
61 Per unanalisi pi dettagliata e completa di alcuni limiti e soprattutto delle molte ricchezze del testo di Sanyal, rinviamo dunque a Sandro Mezzadra e Gigi Roggero, Introduzione, in: K. Sanyal, Ripensare... 62 K. Marx, Lineamenti fondamentali della critica delleconomia politica [18571859], Vol. I, Firenze 1968-1970, p. 34.
242
produzione, determinandone il peso, cio ordinandole gerarchicamente nei processi di valorizzazione e accumulazione. Larticolazione di tempi e forme, allora, contraddizione non tra un dentro e un fuori, ma interamente interna a una tendenza egemonica: la condizione di sviluppo del capitale, che si alimenta proprio della contraddizione. questo, se si vuole, il passaggio alla definizione marxiana del lavoro come il vero non-capitale63, che definisce la natura scissa e antagonistica del rapporto di capitale. E qui si situa anche il campo di possibilit della rottura rivoluzionaria. Il problema, infatti, non meramente teorico, ma direttamente politico: lindebolimento della specificit del rapporto sociale capitalistico significa innanzitutto lindebolimento della specificit dellantagonismo. La categoria di transizione non interpretabile in via esclusiva come passaggio da uno stadio allaltro (com stato nella tradizione marxista), ma indica dal punto di vista rivoluzionario la possibilit della trasformazione, ossia lattualit del comunismo. Viceversa il bambino il materialismo storico viene buttato via con lacqua sporca, cio lo storicismo. Come Sanyal, del resto, gi un secolo prima i populisti individuavano nei crediti artigiani e nelle banche cooperative agricole la linea di sviluppo del non-capitale. Lenin si incaricava per di dimostrare che ci che chiamavano artigianato racchiudeva in realt quasi tutte le forme dellindustria capitalistica: Il metodo preferito dalla nostra economia populista consiste nel fare un sol fascio di tutte queste forme dindustria, le cui variet sono infinite, nel chiamare il risultato industria artigiana, popolare e risum teneatis, amici! nel contrapporre questa assurdit al capitalismo, allindustria di fabbrica e di officina64. A maggior ragione, lo sforzo da parte delleconomista indiano di dimostrare come la finanziarizzazione (nella forma del microcredito, ad esempio) possa essere utilizzata come veicolo di crescita delleconomia del fuori, non fa altro che dimostrare la completa internit di questo supposto fuori allo sviluppo del capitalismo sul piano globale. Sono, infatti, proprio i processi di finanziarizzazione lasse centrale dellaccumulazione capitalistica contemporanea, che si nutre e cattura forme produttive e di lavoro differenti, spazi e tempi eterogenei: viene cos trascurata linsignificante circostanza che quel fuori dentro. Potremmo addirittura dire che la finanziarizzazione ha oggi lo stesso ruolo che aveva il rapporto
63 Ivi, p. 254. 64 V. I. Lenin, Il censimento del 1894-1895 degli artigiani del governatorato di Perm e i problemi generali dellindustria artigiana [1898], trad. it. Opere complete, Vol. III, Roma 1956, p. 428.
Gigi Roggero
243
tra centro e periferia in Rosa Luxemburg: risucchia cio il non-capitale allinterno dei processi dellaccumulazione capitalistica65. Dunque, non esiste pi un fuori dal valore di scambio, quel comune capitalistico che divide e unifica. In questo quadro, laccumulazione originaria tutta dentro lo spazio del capitale: non distrugge necessariamente leterogeneit delle forme di produzione, ma le piega continuamente con la forza allilluminazione generale dello sviluppo del capitalismo. Lo spazio degli spossessati cos pienamente un dentro: assume anzi una nuova forma e centralit, nella separazione del lavoro vivo contemporaneo dalla produzione del comune. La politicizzazione della povert rischia di condurre leconomista indiano a separare i poveri dai lavoratori, laddove invece i poveri sono sicuramente produttivi, ma entro e talora contro lo spazio del capitale. Allora, se i rilievi critici di Sanyal sul concetto di transizione trovano una verifica puntuale nel discorso sullo sviluppo, sollevano molti problemi quando si generalizzano alla questione dello sviluppo sans phrase. Il discorso sullo sviluppo , indubbiamente, la formazione discorsiva del capitale dentro il campo di battaglia dello sviluppo. Quello che a Lenin interessa situarsi dentro questo campo di battaglia per aprire il concetto di transizione non al passaggio allo stadio logicamente e necessariamente successivo (storicismo), ma alla sua rottura e sovversione (metodo materialista). Potremmo allora dire che la politicizzazione dello sviluppo, obiettivo del libro di Sanyal, sia esattamente ci che sottende tutta la lettura di Lenin: Molti degli errori commessi dagli scrittori populisti scaturiscono dal tentativo di provare che questo sviluppo disuguale, a salti, tumultuoso, non uno sviluppo66. Gi Sismondi equivocava, sostenendo che uno sviluppo non proporzionato non uno sviluppo, e attribuendo tale supposta mancanza di proporzionalit non ai meccanismi interni allo sviluppo del capitalismo, bens agli errori dei legislatori. Allo stesso modo, i populisti finiscono per assumere come base del proprio ragionamento ununicit dellidea di sviluppo, lineare e teleologico, che aspramente contestano al materialismo marxiano. In alcuni casi, oggi, i nuovi populisti confondono poi erroneamente i termini di sviluppo e crescita, considerandoli come sinonimi, ed entrambi da combattere. Poggia qui il discorso sulla decre65 Ringrazio Christian Marazzi per la preziosa suggestione a proposito del rapporto tra finanziarizzazione e non-capitale. Per un approfondimento si veda Christian Marazzi, Il comunismo del capitale: finanziarizzazione, biopolitiche del lavoro e crisi globale, ombre corte, Verona 2010. 66 V. I. Lenin, Lo sviluppo del capitalismo..., p. 602.
244
scita, incurante del fatto che procedendo a sbalzi e in modo tuttaltro che lineare lo sviluppo del capitalismo si compone di crescita e di decrescita (lo dimostra lo stesso Sanyal, che pure si avvale delle argomentazioni del teorico della decrescita Latouche). In tempi di crisi come quelli attuali, poi, la decrescita diventa addirittura parola dordine del capitale, coincidendo con il blocco dello sviluppo delle forze produttive e la limitazione dellaccesso alla ricchezza sociale prodotta in comune in nome delleconomia della scarsit e di un richiamo alle coscienze sul problema del limite. Rovesciando, quindi, il limite interno al capitale travisato da interesse generale sulla composizione del lavoro vivo. Politicizzando lo sviluppo, per, Lenin si pone il problema di tagliarne la complessit per linee di classe, individuando cio continuamente la propria parte e il nemico. Con la rivoluzione dottobre voluta da Lenin dove non era il luogo e quando non era il momento67 si rompeva definitivamente con il marxismo come sociologia del capitale, la cui politica era subordinata allevolutiva maturazione delle condizioni oggettive. Lanticamera della storia veniva finalmente gettata nella pattumiera, insieme a quella Seconda Internazionale che si era tragicamente lacerata attorno alla scelta del sostegno nazionale alla prima guerra mondiale. Dunque, nessun evoluzionismo, nessuna linearit, nessun passaggio oggettivo da uno stadio allaltro muovono lanalisi leniniana. In questa prospettiva, lopposizione fondata sulla conservazione di supposte zone di non-capitale perci unarma spuntata, o peggio ancora illusoria. Da ci non deriva la necessit di pensare la strategia politica come rovesciamento speculare della tendenza capitalistica. Il problema , leniniamente appunto, dove colpire e con quale forza. I punti non sono tutti uguali, al pari dei conflitti. A deciderne e a modificarne continuamente la gerarchia non un principio oggettivistico (lo stadio di sviluppo) o deterministico (la posizione di classe), ma il rapporto sociale antagonistico che innerva e potenzialmente sovverte il capitale. inoltre sbagliato contrapporre, come solitamente si fa, lo spontaneismo populista allorganizzativismo leninista (qui si aprirebbe un altro e decisivo capitolo, che ci limitiamo ad accennare). Erano proprio i populisti a praticare una sorta di sostituzione dellintellettuale alla figura astratta del popolo idealizzato nelle campagne. Per Lenin il rapporto tra spontaneit e organizzazione sempre interno ai processi di conflitto. Polemizzando con il menscevico Iu. Larin, scrive sul Proletari del 7 dicembre 1906: Quando esistono le condizioni oggettive per una diretta pressione rivoluzionaria delle masse, servire lelemento spontaneo
67 M. Tronti, Operai e capitale, Torino 1971.
Gigi Roggero
245
il compito supremo del partito. Contrapporre questo lavoro rivoluzionario alla politica significa abbassare questultima al politicantismo, significa esaltare la politica della lotta alla Duma, ponendola al di sopra della politica delle masse nellottobre e nel dicembre [1905], significa cio passare dal punto di vista rivoluzionario, proletario a quello opportunistico da intellettuali68. Il problema del partito dunque sempre immanente alla composizione di classe e alla sua trasformazione. Su queste basi, possiamo dire che nella polemica tra Lenin e i narodniki si profila in primo piano la questione del soggetto. Il populismo (vecchio e nuovo) non una teoria e una pratica di affidamento alla spontaneit e allautonomia del popolo (nella veste dei contadini o delle masse ecc.). Al contrario, lastrazione delle figure dalla materialit dei rapporti sociali e di conflitto, e la loro sostituzione con un soggetto esterno storicamente determinato (gli intellettuali o lo Stato, ad esempio). Il soggetto del populismo non il popolo, ma chi va al popolo. Il leninismo (quello di Lenin e quello da reinventare, cio non quello codificato nella dottrina) mette al centro i soggetti di classe prodotti dalla lotta. La volont dellorganizzazione si situa sempre allinterno (e mai al di fuori) della materialit dei rapporti di produzione e di conflitto. Il soggetto si costituisce nellautonomia della formazione della classe, senza cui non altro che popolo, massa, identit astratta forgiata dal nemico. proprio intorno a questo nodo vediamo lemergere di quello che abbiamo definito un nuovo populismo: i soggetti del mutamento vengono di volta in volta individuati (fatte le debite proporzioni e sottolineate le evidenti differenze) nelle comunit di villaggio o nelle isole nella rete, comunque in supposti spazi al di fuori del capitale. Non si tratta di ideologia: quegli spazi sono realmente terreni di conflitto vitali nella contemporaneit. Del resto, lo stesso Lenin convinto che nelle campagne russe si giochi una partita decisiva per le sorti della rivoluzione, ma non disincarna mai le lotte e la produzione di soggettivit dal rapporto sociale complessivo. Se Ranajit Guha mette in guardia dallastrazione chiamata Operai-e-Contadini69, Lenin lo completa: anche il contadino non esiste, un proletario o un capitalista, un lavoratore o un padrone piccolo o grande che sia. Allora aver superato, finalmente e definitivamente, la teleologia storicista non significa rifugiarsi nel mito
68 V. I. Lenin, La crisi del menscevismo [1906], trad. it. Opere complete, Vol. XI, Roma 1962, p. 331. 69 R. Guha, A proposito di alcuni aspetti della storiografia dellIndia coloniale, [in:] R. Guha, G. C. Spivak, Subaltern Studies: modernit e postcolonialismo [1988], trad. it. ombre corte, Verona 2002, p. 87.
246
dellorigine, perch quellorigine stata distrutta dal violento incontro con il capitale e sussunta nella sua macchina. Non si trattava di unoggettiva necessit della storia, certo; ma un fatto. Non c un fuori da qui, se non attraverso una scorciatoia idealistica. C per un contro e potenzialmente un oltre. Cos, mentre il vecchio e il nuovo populismo vedono nello sviluppo esclusivamente la malvagit del capitale, Marx e Lenin vi identificano innanzitutto la potenza sovversiva del lavoro vivo. Gli uni lamentano la corruzione della figura astratta del popolo, gli altri situano il campo di battaglia dentro cui si forma la forza dellantagonismo e dellautonomia. Lillimitatezza delle forze produttive non coincide affatto con lillimitatezza dei rapporti di produzione, come temeva Luxemburg e, un secolo dopo, una parte consistente dei teorici dei commons. Al contrario: il limite alla libera organizzazione del comune il capitale.
conclusioni Per un materialismo storico non storicista

Entrambe le posizioni che abbiamo, con Lenin, messo a critica la retta senza curve e le curve senza retta sono peggiori. Partiamo da qui. E concludiamo riprendendo il punto da cui abbiamo iniziato, ancora e in modo nuovo con Lenin: i marxisti non possono salvaguardare leredit come gli archivisti fanno con le vecchie carte [ma devono unire alla difesa dei suoi ideali] lanalisi delle contraddizioni che il nostro sviluppo capitalistico racchiude in s e la valutazione di questo sviluppo dal punto di vista specifico sopra indicato70. Dal punto di vista, cio, dellantagonismo di classe. Quello che ci interessa, allora, far precipitare questo dibattito storicamente determinato nellattualit del capitalismo globale: ripercorrerlo, ripensarlo, magari anche forzarlo. Perch solo forzando leredit la si pu politicamente utilizzare: per i rivoluzionari i saperi in fondo sono questo, degli arnesi per trasformare il presente. Abbiamo infatti cercato di mostrare come in Lenin non vi sia alcuna fiducia nelloggettivit dei processi storici, fede che invece caratterizzava Plechanov e i menscevichi, che non a caso lo accuseranno di far proprie le tesi della Volont del Popolo. Il passaggio da uno stadio a quello successivo non appartiene alla linearit del progresso. Nel 1914-1915, analizzando lo sviluppo del capitalismo nellagricoltura americana, il dirigente bolscevico osserva che il capitale incontra le pi svariate forme medioevali e patriarcali di possesso fondiario: la forma feudale,
70 V. I. Lenin, Quale eredit..., p. 524.
Gigi Roggero
247
la forma dei lotti contadini (cio dei contadini dipendenti), la forma dei clan, la forma delle comunit, la forma statale, ecc. Tutte queste forme di possesso della terra, il capitale le subordina a s, ma in modi differenti e con procedimenti diversi71. Di conseguenza, il problema come si costruisce direzione sul processo di transizione che si riapre continuamente. Qui la volont idealista dei populisti diviene volont materialista. chiaro perci che sviluppo del capitalismo e sviluppo della lotta di classe non coincidono meccanicamente. Anzi, questultimo a determinare, costringere e piegare il primo. Qui e solo qui lo schema storicista si rompe. O, per dirla altrimenti, qui che lo storicismo assume la forma compiuta di un riformismo che dilazionando ininterrottamente al futuro lattualit della rivoluzione, ne neutralizza la possibilit. Cos, se per Lenin la lotta di classe a far saltare in avanti lo sviluppo e la storia, nel 1905 come nel 1917, per i socialisti anti-leninisti linvocazione della necessit di percorrere tutta la strada della rivoluzione democratica significa rinunciare alla funzione della direzione e dellautonomia operaia, per affidarsi al presunto ruolo oggettivamente progressivo della borghesia. stata la rivoluzione di febbraio e il dualismo del potere, e non una logica interna allo sviluppo capitalistico, a fare della Russia il luogo e il tempo giusto per il balzo comunista. Vi dunque una priorit ontologica della lotta di classe sullo sviluppo, dellantagonismo sulla storia: non un caso che Lenin finisse per essere accusato dai suoi avversari socialisti di una deviazione populista dal marxismo72. I soggetti antagonisti, allora, non sono il prodotto oggettivo dello sviluppo capitalistico ma, dentro rapporti storicamente determinati, sono condizione di possibilit e posta in palio di un processo di lotta. Perci sviluppo del capitalismo vuol sempre dire, per Lenin, crisi e possibilit della rottura rivoluzionaria, potenza delle forze produttive e attualit del comunismo. Significa non aspettare il tempo e il luogo in cui il capitale pi evoluto, ma saltare l dove lorganizzazione della classe operaia pi forte. Ora, cos come lespropriazione dei produttori rurali, dei contadini e la loro espulsione dalle terre costituisce il fondamento di tutto il processo73, il capitalismo contemporaneo deve continuamente separare i lavoratori dai loro mezzi di produzione e dalle condizioni di realizza71 V. I. Lenin, Nuovi dati sulle leggi di sviluppo del capitalismo nellagricoltura [1914-1915], trad. it. Opere complete, Vol. XXII, Roma 1966, p. 16. 72 Cfr. Teodor Shanin, Late Marx: Gods and Craftsmen, [in:] T. Shanin (a cura di), Late Marx... 73 K. Marx, Il capitale..., p. 780.
248
zione del loro lavoro, dallautonoma organizzazione dei saperi e delle reti cooperative, ossia dal comune che allo stesso tempo spina dorsale della produzione di ricchezza e orizzonte di libert ed eguaglianza. Il capitale non riesce a imporre una propria norma di sviluppo: a fronte della completa socializzazione delle forze e delle risorse produttive, i rapporti di produzione devono al contempo catturare e bloccare lo sviluppo della potenza del lavoro vivo. In quanto processo inconcluso e inconcludibile, tuttavia, la produzione del comune riapre permanentemente la reversibilit dei processi di transizione. In questo ripetersi dellaccumulazione originaria il capitalismo mostra la sua forza di inclusione nello sfruttamento, cos come la sua estrema fragilit. Ha, infatti, bisogno della potenza del suo nemico, ma deve continuamente limitarla. Il problema non , quindi, la difesa dei beni comuni supposte isole incontaminate contro lo sviluppo del capitalismo: il punto lorganizzazione del comune, dentro e contro lo sviluppo, ovvero la costruzione di un nuovo rapporto sociale. Dunque, se per Luxemburg la preoccupazione politica che nel momento in cui il rapporto sociale capitalistico si fa compiutamente mondo, in cui lintera societ sussunta, allora non si pu fare altro che celebrare leternizzazione del nemico. Ammettere la possibilit del completamento della globalizzazione e della sussunzione reale significherebbe dar ragione ai marxisti della cattedra, a chi ha vinto con i populisti, ma ha vinto troppo, finendo per confondere lo sviluppo del capitalismo con linsuperabilit del suo orizzonte. Il fuori che Luxemburg cerca dal punto di vista spaziale, noi lo chiamiamo eccedenza; non esternit al rapporto di capitale, ma soggettivit dentro e potenzialmente contro. Ecco allora i nodi con cui ci dobbiamo confrontare, di nuovo e per la prima volta: sviluppo, capitale, classe, organizzazione, rivoluzione. il comune la misura politica, paradigma e illuminazione generale attraverso cui ripensarli. Al contrario, vari filosofi radicali contemporanei si pensi a Badiou o iek noncuranti di Marx sognano lavvento di un comunismo astratto e metafisico, evenemenziale, senza soggetto e processo, privo cio di corpi, conflitti e potenza. Ogni volta che frammenti di lotta di classe si incarnano, in modo spurio e ambiguo come solo nei movimenti reali accade, essi si ritraggono sdegnati e sarcastici, evitando cos di sporcare la purezza della teoria. Questa una volgare caricatura scolastica di Lenin: buona per stupire la borghesia accademica, nefasta per la politica rivoluzionaria. Qui noi stiamo fino in fondo con il disprezzo luxemburghiano per i marxisti della cattedra. Si dir: scomposizione, individualismo, acquiescenza, disperazione, questi sono i tratti delle nuove figure del lavoro, per alcuni tanto profondi da deter-
Gigi Roggero
249
minarne un mutamento antropologico. Non si spiegano allora le lotte e le resistenze che continuano a segnare il presente, non si spiega la violenza del capitale che ha come obiettivo di separare il comune da chi lo produce, non si spiega una crisi globale che diventa elemento permanente dello sviluppo nemmeno ventanni dopo che era stata imprudentemente proclamata la fine della storia o paventato lavvento del pensiero unico. Del resto, si sa come l dove non era il luogo e quando non era il momento sono andate le cose: nel gennaio del 1905 il pope Gapon (capo di un sindacato zubatovista, cio di regime, che poi si sarebbe scoperto essere pure un agente dellOkhrana) guid una dimostrazione di lavoratori e delle loro famiglie che, innalzando le sacre icone, portavano una supplica allo zar. Le truppe di fronte al Palazzo dInverno aprirono il fuoco, e la giornata sarebbe per sempre stata conosciuta come la domenica di sangue. Sappiamo poi come continuata la storia: il popolo si sarebbe spaccato e divenuto classe, e il gennaio ottobre. Oggi non sappiamo quali possano essere le officine Putilov nelle metropoli globali, ma certo i pope Gapon abbondano. E tuttavia, non c un fuori in cui giocare la nostra scommessa, cio rovesciare le sacre icone e cercare dietro di esse come comporre limmagine, oggi ancora deformata e inquieta, dei soviet del lavoro vivo contemporaneo.
250
gigi Roggero (1973) badacz na Wydziale Polityki, Instytucji i Historii Uniwersytetu Boloskiego. Wspautor ksiek Futuro anteriora (Rzym 2002), Precariopoli: parole e pratiche delle nuove lotte sul lavoro (manifestolibri 2005) oraz Gli operaisti (Rzym 2005), autor Intelligenze fugitiv (Rzym 2005), Larchivio postcoloniale (2008) oraz The Production of Living Knowledge (2011). Dane adresowe autora: Gigi Roggero Dipartimento di Politica Instituzioni e Storia Strada Maggiore, 45 40125 Bologna e-mail: luigi.roggero@unibo.it cytowanie: G. Roggero, Dove non il luogo e quando non il momento. Lenin, Luxemburg, i populisti: lotta di classe e sviluppo del capitalismo, Praktyka Teoretyczna 2012, nr 6, http://www.praktykateoretyczna.pl/PT_nr6_2012_ Roza_Luksemburg/13.Roggero.pdf (dostp dzie miesic rok)
Author: Gigi Roggero Title: Where it is not the Place and when it is not the Moment. Lenin, Luxemburg, Populists: Class Struggle and Development of Capitalism Summary: The article points out a central topic in the relationship between Lenins and Luxemburgs praxis: the problem of revolutionary organization within and against the development of capitalism. On this way, it analyzes in a genealogical perspective the polemic by Lenin against narodniki; the richness and the limits of Luxemburgs reading of the capital accumulation; the continuous repeating of the original violence of the primitive accumulation that proposes the contemporary form of the separation of the living labor with regard of the common. On these bases, the article criticizes the new populisms, giving to this category a historically determined meaning. Focusing the development of capitalism, the goal is to displace the dialectic between nostalgic and teleological readings, and to point out the condition of possibility of the class struggle and the revolutionary break. That is to say, the liberation of the living labor commons potentia. Keywords: Lenin, Luxemburg, populism, development of capitalism, class struggle, revolutionary organization
Gigi Roggero
ekonomistka
. Rza Luksemburg: ekonomia (bardzo) polityczna
Maciej Szlinder
Artyku stanowi prb wykazania aktualnoci i politycznej wanoci dorobku Ry Luksemburg w dziedzinie ekonomii politycznej. Przedstawia on wspczesne przykady wykorzystania koncepcji Luksemburg w teorii finansw oraz teorii obiegu pieninego, a take ich uyteczno w wyjanianiu aktualnego kryzysu gospodarczego, jak rwnie w tworzeniu waciwych strategii rewolucyjnych w reakcji na katastrofalne konsekwencje kapitalizmu neoliberalnego. Autor argumentuje, e perspektywa Luksemburg znajduje si pomidzy perspektyw klasy robotniczej a perspektyw kapitau w rozumieniu Harryego Cleavera. Podkrela take polityczny charakter proponowanych przez ni rozwiza problemw teorii ekonomii.
Sowa kluczowe: Ra Luksemburg, ekonomia polityczna, paca wzgldna, zwizki zawodowe, obieg pieniny, kryzys, neoliberalizm
254
Celem artykuu jest przedstawienie wielowtkowego dorobku Ry Luksemburg, bez wtpienia jednej z najwaniejszych mylicielek marksistowskich, w obszarze (krytyki) ekonomii politycznej1. Zgodnie z zaleceniem woskiego ekonomisty, teoretyka obiegu pieninego i badacza myli Luksemburg, Riccardo Bellofiorego, staram si ujmowa cznie trzy najwaniejsze dziea Luksemburg z dziedziny ekonomii politycznej: Wstp do ekonomii politycznej2, Akumulacj kapitau oraz Antykrytyk3. Kad przy tym nacisk raczej na kontynuacj i rozwj myli autorki, ktra w dwch ostatnich pracach rozwija niepodjte we Wstpie zagadnienia reprodukcji kapitau globalnego i imperializmu4. Po wstpnym zarysowaniu rozumienia i stosunku Luksemburg do ekonomii politycznej przedstawi najwaniejsze z dzisiejszej perspektywy elementy jej teorii wyraonej we Wstpie do ekonomii politycznej: prawo znikowej tendencji pacy wzgldnej i ujcie zwizkw zawodowych w kontekcie podtrzymywania systemu kapitalistycznego oraz ich roli w laborystycznej teorii wartoci. Nastpnie korzystajc w wikszym stopniu z koncepcji zawartych w Akumulacji kapitau i Antykrytyce, przybli teori akumulacji i finansw, podkrelajc rol Luksemburg jako prekursorski teorii obiegu pieninego. Na zakoczenie sprbuj zbudowa model kryzysw czcy wszystkie trzy ekonomiczne prace Luksemburg oraz podsumowujc, wskaza na aktualno myli polskiej marksistki we wspczesnej sytuacji polityczno-gospodarczej, take w odniesieniu do aktualnego kryzysu gospodarczego.
czym jest ekonomia polityczna?

Przedstawiajc we Wstpie do ekonomii politycznej podstawowe zaoenia Marksowskiej teorii wartoci opartej na pracy Ra Luksemburg doko1 Ra Luksemburg bya jedn z pierwszych kobiet, ktre uzyskay tytu doktora ekonomii politycznej. Zob. T. Kowalik, Luxemburgs and Kaleckis theories and visions of capitalist dynamics, [w:] Rosa Luxemburg and the Critique of Political Economy, red. R. Bellofiore, London 2009, s. 111. 2 R. Luksemburg, Wstp do ekonomii politycznej, Warszawa 1959. 3 Polskie wydanie obejmuje cznie Akumulacj i Antykrytyk. R.Luksemburg, Akumulacja kapitau, tum. J. Maliniak, Z. Kluza-Woosiewicz, J. Nowacki, Warszawa 2011. 4 Zachowaa si jedynie poowa z dziesiciu napisanych przez Luksemburg rozdziaw Wstpu, jednak spis rozdziaw, ktre zaginy, wskazuje, e nie zawieray one problematyki kluczowej dla Akumulacji i Antykrytyki. Zob. T. Kowalik, Ra Luksemburg: teoria akumulacji i imperializmu, Wrocaw 1971, s. 20-23.
Maciej Szlinder
255
nuje kluczowego przesunicia, pokazujc konieczne poczenie midzy wartoci a pienidzem5. Jej zdaniem
[o]dkrycie, e w wartoci wymiennej kadego towaru, a wic i pienidza, tkwi tylko praca ludzka, a zatem, e warto kadego towaru jest tym wiksza, im wicej pracy potrzeba na jego wytworzenie i na odwrt odkrycie to jest dopiero poow prawdy. Druga poowa prawdy polega na wyjanieniu, jakim sposobem i dlaczego praca ludzka przyjmuje tak osobliw form wartoci wymiennej i zgoa ju zagadkow form pienidza6?
Postawione przez Luksemburg pytanie jest zarazem pytaniem o rol wymiany w spoeczestwie, w szczeglnoci w spoeczestwie kapitalistycznym. Pierwotna forma wymiany zachodzca midzy plemionami7, bdcymi niewielkimi gospodarkami planowymi, wraz z powstawaniem wasnoci prywatnej uzyskuje now kluczow rol staje si spoiwem, jedynym rodkiem zespolenia rozproszonych indywiduw i ich pracy w zwart gospodark spoeczn8. Oglna wymiana w gospodarce bezplanowej nie moe oczywicie zachodzi bez pienidza. Tylko produkt, ktry zosta wymieniony na pienidz posiada warto. Oznacza to, e praca prowadzca do wytworzenia danego produktu jest pocztkowo wycznie prac prywatn. Staje si ona spoeczna czy te spoecznie niezbdna, dopiero jeeli kto uzna, e produkt ten wart jest zapacenia za niego jakiej kwoty pieninej. W przeciwnym razie produkt ten nie posiada adnej wartoci, a praca wydatkowana na jego wykonanie staje si wyrzucon na darmo prac9. A zatem, jak pisze Bellofiore, pienidz jest jedynie ekspresj pracy spoecznej [] jest jedyn wspln rzeczywistoci czc rne prace
5 Bellofiore uywa nawet w odniesieniu do koncepcji Luksemburg okrelenia pienina teoria wartoci opartej na pracy [monetary labour theory of value]. Zob. R. Bellofiore, General Introduction: Rosa Luxemburg on Capitalist Dynamics, Distribution and Effective Demand Crises, [w:] Rosa Luxemburg, s. 6. 6 R. Luksemburg, Wstp, s. 252. 7 Przyjte powszechnie wrd uczonych ekonomistw wyobraenie o pierwotnym myliwym i pierwotnym rybaku, ktrzy w zaraniu kultury ludzkiej w dziewiczych lasach Ameryki wymieniaj midzy sob dziczyzn i ryby, jest podwjnie nieprawdziwe. [] Historia zna pocztkowo tylko handel midzy plemionami i ludami tame, s. 242-243. O relacji midzy spoeczestwami pierwotnymi a kolonialnym kapitalizmem, ktra to kwestia bya przedmiotem zainteresowania Luksemburg (nierozwinitym w tym artykule) pisze ciekawie Michael Lwy w niniejszym numerze. 8 Tame, s. 253. 9 Tame, s. 221.
256
Abstrakcja zwizana z uznaniem pracy konkretnej za spoecznie niezrnicowan, bdca podstaw wartoci, ma zatem charakter realny, a nie teoretyczny
prywatne, fragmenty pracy ludzkiej pozbawionej uytecznoci10. Marksowska teoria wartoci w ujciu Ry Luksemburg nie jest teori wyjaniajc obiektywne zakotwiczenie cen w pewnym fizjologicznym wysiku czowieka w produkcji, ale teori odnoszc si do pewnej specyficznej formy, w ktrej jednostkowa praca staje si spoeczna, waciwej wycznie gospodarce pieninej11. Nietrudno zauway take, e abstrakcja12 zwizana z uznaniem pracy konkretnej za spoecznie niezrnicowan, bdca podstaw wartoci, ma zatem charakter realny, a nie teoretyczny. Jak pisze Luksemburg w pracy Reforma socjalna czy rewolucja?, abstrakcja ta nie jest wymysem, lecz odkryciem [...]; istnieje ona nie w gowie Marksa, lecz w gospodarce towarowej13. Spoeczestwo prywatnych wytwrcw spajane wymian posiada jeszcze jedn kluczow cech. Procesy gospodarcze przestaj by w nim zrozumiae, przewidywalne dla uczestniczcych w nich ludzi, wydaj si by czym zewntrznym, niezalenym od czowieka, niczym zjawiska przyrodnicze. Dopiero tak wyizolowana i wyobcowana sfera gospodarki potrzebuje nauki zgbiajcej rzdzce ni prawa ekonomii politycznej. Jak pisze Luksemburg:
Nauka Marksa jest dzieckiem ekonomii buruazyjnej, ale dzieckiem, ktrego narodziny kosztoway ycie matki. W teorii Marksa ekonomia polityczna jako nauka znalaza swe uwieczenie i swj kres. Potem jeeli nie liczy rozwijania nauki Marksa w szczegach powinno nastpi tylko przeksztacenie tej nauki w dziaanie, a wic walka midzynarodowego proletariatu o urzeczywistnienie socjalistycznego ustroju gospodarczego. Koniec ekonomii politycznej jako nauki jest wydarzeniem historycznym, jest jej przeksztaceniem w praktyk planowo zorganizowanej gospodarki wiatowej14.
10 R. Bellofiore, General Introduction..., s. 7. 11 Bellofiore dostrzega tu w koncepcji Ry Luksemburg antycypacj stanowiska Isaaka Rubina wyraonego w jego Esejach o Marksowskiej teorii wartoci z 1928 roku. Zob. R. Bellofiore, Like a candle burning at both ends: Rosa Luxemburg and the Critique of Political Economy, [w:] Neoliberalism in Crisis, Accumulation and Rosa Luxemburgs Legacy: Research in Political Economy 21, red. P. Zarembka, S. Soederberg, Amsterdam 2004, s. 283. 12 Ra Luksemburg we Wstpie nie uywa Marksowskich terminw praca abstrakcyjna i praca konkretna, ale uspoecznienie pracy prywatnej moe si odby oczywicie wycznie dziki abstrakcji. 13 R. Luksemburg, Reforma socjalna czy rewolucja, [w:] R. Luksemburg, Kryzys socjaldemokracji, Warszawa 2005, s. 80. 14 R. Luksemburg, Wstp, s. 86.
Maciej Szlinder
257
Powysze sformuowania w ustach ekonomistki, jak bya Ra Luksemburg, mog dziwi, szczeglnie gdy signiemy do klasyfikacji Harryego Cleavera umieszczajcego odczytanie dokonane przez Luksemburg w grupie ekonomicznych i ideologicznych interpretacji Kapitau. Takie interpretacje musz by prowadzone z perspektywy kapitau i s zasadniczo biernymi interpretacjami sytuacji spoecznej15. Takie zaklasyfikowanie Luksemburg wydaje mi si nie do koca trafne. Jej teoria zdaje si balansowa pomidzy perspektyw kapitau a perspektyw klasy robotniczej. Jest wic zatem przynajmniej czciowo polityczna w rozumieniu Cleavera, tzn. ukazuje zwizki kategorii i poj ekonomii z walk klas i wskazuje na konsekwencje dla politycznej strategii klasy robotniczej16. Ujcie przez ni najwaniejszego dziea Marksa jako ostatniego dziea ekonomii politycznej, przynoszcego jej zniszczenie, nie jest co prawda tosame z ujciem amerykaskiego autora, kadcego nacisk na negatywn interpretacj pierwszego sowa podtytuu Kapitau (Krytyka ekonomii politycznej), jednak z pewnoci wskazanie na konieczno zniszczenia ekonomii politycznej jako nauki i przejcia do praktyki rewolucyjnej pokazuj bardzo polityczny wymiar nawet z pozoru czysto ekonomicznych prac polskiej marksistki (do tego aspektu nawi jeszcze w dalszych czciach artykuu). Interesujce jest take to, e zarwno Luksemburg, jak i Cleaver definiuj walk z kapitalizmem jako walk z form towarow. Dla tego drugiego jest ona podstawow form kapitau17, zdolno do narzucania ktrej decyduje o utrzymaniu si samego systemu18, dla Luksemburg za form, ktra wytworzya podzia midzy jednostk a spoeczestwem.
Prawo znikowej tendencji pacy wzgldnej

Uoglnienie formy towarowej wie si ze sprowadzeniem siy roboczej do roli towaru19. Nie jest to jednak towar taki, jak kady inny Marks nazywa si robocz szczeglnym towarem20. Ta szczeglno polega gwnie na fakcie, e warto uytkowa tego towaru, czyli ywa praca, jest nieodczna od sprzedawcy, a jej krystalizacja w zobiektywizowan
15 H. Cleaver, Polityczne czytanie Kapitau, tum. I. Czy, Pozna 2011, s. 50. 16 Tame, s. 104 (kursywa autora). 17 Tame, s. 111. 18 Tame, s. 113. 19 R. Bellofiore, Like a candle..., s. 285. 20 Zob. np. K. Marks, Kapita. Krytyka ekonomii politycznej, Warszawa 1951, s. 177, 181, 630.
258
prac abstrakcyjn jest substancj wartoci. Cen tego szczeglnego towaru jest paca wypacana robotnikowi. Luksemburg podja problematyk pac tylko raz, powicajc jej rozdzia Wstpu do ekonomii politycznej. Odrnia ona w nim pac absolutn, czyli wysoko pacy sam w sobie21, od pacy wzgldnej, rozumianej jako udzia pacy robotnika w caym produkcie jego pracy22. W ramach tej pierwszej wyrniona jest paca realna okrelony ilociowo zbir rodkw utrzymania, oraz paca nominalna wielko pienina. Warto siy roboczej zwizana z pac realn jest efektem walki klas i konwencji spoecznych, i jest ona w danym okresie i w danym spoeczestwie okrelona (przed rozpoczciem kadego cyklu produkcyjnego). Paca nominalna, bdca pieninym wyrazem wartoci siy roboczej, jest wynikiem negocjacji midzy kapitalistami a zwizkami zawodowymi23. Pojcie pacy wzgldnej zostao wprowadzone przez Marksa w wykadzie pt. Paca robocza i kapita24, wygoszonym w 1847 roku, a opublikowanym dwa lata pniej w Neue Rheinische Zeitung. Paca wzgldna obrazuje relacj midzy standardem ycia robotnikw w danym spoeczestwie a wytworzonym przez to spoeczestwo bogactwem spoecz21 R. Luksemburg, Wstp, s. 291. 22 Tame. 23 Warto zestawi to ujcie wpywu walki klas i przetargw robotnikw z kapitalistami na pace realne i nominalne z podejciem klasycznej ekonomii politycznej, a take krytyk tego dokonan przez Keynesa. Wedug tradycyjnej teorii przetargi o pace midzy przedsibiorcami i robotnikami wyznaczaj pac realn. Keynes odrzuca ten pogld, zwracajc uwag na fakt, e robotnicy (najczciej reprezentowani przez zwizki zawodowe) podejmuj dziaania protestacyjne i strajkowe, gdy zagroone s ich pace nominalne, natomiast zwykle nie podejmuj ich, gdy wzrastaj ceny ich rodkw konsumpcji (a wic spada paca realna), z wyjtkiem sytuacji, gdy w spadek jest drastyczny. Brytyjski ekonomista twierdzc jednak, e o oglnym poziomie pac realnych wcale nie decyduje walka toczca si midzy jednostkami lub grupami spoecznymi, idzie o krok za daleko, gdy to, czy w spadek cen jest wystarczajco drastyczny, jest funkcj obowizujcego w danym spoeczestwie stanu walki klasowej, na ktry to czynnik wskazuje Luksemburg. J. M. Keynes, Oglna teoria zatrudnienia, procentu i pienidza, tum. M. Kalecki, S. Rczkowski, Warszawa 2011, s. 9-15. 24 Marks definiuje pac wzgldn w poniszy sposb: Paca robocza jest okrelona przede wszystkim jeszcze przez swj stosunek do korzyci, do zysku kapitalisty; jest to stosunkowa, wzgldna paca robocza, a take: wzgldna paca robocza natomiast wyraa udzia bezporedniej pracy w nowowytworzonej przez ni wartoci, w stosunku do tej czci nowowytworzonej wartoci, ktra przypada na prac nagromadzon, na kapita. K. Marks, Paca robocza i kapita, [w:] K. Marks, F. Engels, Dziea, t. 6, Warszawa 1965, s. 477.
Maciej Szlinder
259
nym. Jest ona bezporednio powizana ze stop wartoci dodatkowej (stop wyzysku) s one wzgldem siebie odwrotnie proporcjonalne. Sformuowane przez Luksemburg prawo znikowej tendencji pacy wzgldnej jest nie tylko w peni zgodne z teori Marksa, ale de facto jest ono awersem procesu pozyskiwania wartoci dodatkowej wzgldnej zwizanej ze wzrostem wydajnoci pracy. Jak pisze Luksemburg:
Kady postp wydajnoci pracy przejawia si w spadku tej iloci pracy, ktrej potrzeba, aby robotnik mg si utrzyma. Innymi sowy: produkcja kapitalistyczna nie moe uczyni ani kroku naprzd bez zmniejszenia udziau robotnika w produkcie spoecznym25.
A zatem to postp techniczny, bdcy warunkiem istnienia kapitalizmu, jest tym czynnikiem, ktry stale i bezlitonie zmniejsza udzia robotnika26. Warto zauway, e paca wzgldna moe si obnia take na skutek procesu pozyskiwania wartoci dodatkowej bezwzgldnej, choby w wyniku przeduania dnia roboczego, czego Luksemburg zdaje si nie uwzgldnia. Polska marksistka podkrela27, e spadek pacy wzgldnej nie wyklucza jednoczesnego wzrostu pacy realnej, a wic polepszajcego si poziomu ycia robotnikw. Na tak moliwo wskazywa ju sam Marks28, co pokazuje bdno zarzutw przypisujcych mu pogld o wzrastajcym absolutnym zuboeniu klasy robotniczej29. Moliwo jednoczesnego wzrostu wyzysku oraz dobrobytu robotnikw otwiera drog do reformistycznych pozycji politycznych postulujcych konsensus midzy klasa robotnicz i kapitalistami. Jednak wzgldna konwergencja interesw obu klas jest moliwa wycznie na poziomie wartoci uytkowej, na poziomie wartoci wymiennej natomiast wystpuje nieredukowalny antagonizm. Skuteczne powstrzymanie znikowej tendencji pac wzgldnych wie si bowiem, jak twierdzi Luksemburg, z destrukcj kapitalizmu. Jak pisze:
25 R. Luksemburg, Wstp, s. 293. 26 Tame, s. 295. 27 Tame, s. 292. 28 Marks we wspomnianej ju pracy Paca robocza i kapita pisze wyranie: Realna paca robocza moe pozosta ta sama, moe nawet wzrasta, a tym niemniej wzgldna paca robocza moe spada. K. Marks, Paca robocza... 29 Takie zarzuty formuowali m.in. V. Pareto, L. von Mises, J. Schumpeter, K. Popper. Pogld ten przypisywali Marksowi take, nazywajcy siebie marksistami, John Strachey czy Fritz Sternberg. Zob. E. Mandel, Introduction, [w:] K. Marx, Capital: a Critique of Political Economy, Vol. 1, London 1982, s. 70-72.
260
Walka przeciwko obnianiu si pac wzgldnych oznacza przeto rwnie walk przeciwko towarowemu charakterowi siy roboczej, to jest przeciwko produkcji kapitalistycznej w ogle. Walka przeciwko spadkowi pac wzgldnych nie moe wic by walk prowadzon na gruncie gospodarki towarowej, ale rewolucyjnym szturmem przeciwko istnieniu tej gospodarki, o jej obalenie; znajduje w niej wyraz ruch spoeczny proletariatu30.
Dostrzeenie przez polsk marksistk fundamentalnej roli walki klas w okrelaniu wielkoci pacy realnej/wartoci siy roboczej, a take zdefiniowanie walki ze spadajc pac wzgldn jako kluczowej z perspektywy strategii klasy robotniczej zmusza do uznania jej podejcia za w znacznej mierze polityczne w sensie Cleaverowskim
Z jednej strony zatem Luksemburg wskazujc na postp techniczny jako czynnik kluczowy decydujcy o spadkowej tendencji pacy wzgldnej, przyjmuje perspektyw kapitau, a jej ekonomia zdaje si by tu mniej polityczna. Z drugiej jednak dostrzeenie przez polsk marksistk fundamentalnej roli walki klas w okrelaniu wielkoci pacy realnej/wartoci siy roboczej, a take zdefiniowanie walki ze spadajc pac wzgldn jako kluczowej z perspektywy strategii klasy robotniczej zmusza do uznania jej podejcia za w znacznej mierze polityczne w sensie Cleaverowskim. Co wicej, takie zarysowanie kluczowego pola walki klasowej okazuje si trafne i niezmiernie przydatne, gdy spojrzymy na przeobraenia kapitalizmu zwizane z jego neoliberaln faz. Luksemburg co prawda mylia si twierdzc, e w spoeczestwie kapitalistycznym paca wzgldna zawsze spada, a stopa wyzysku ronie, ale z tak wanie sytuacj mamy do czynienia we wszystkich pastwach rozwinitych od lat osiemdziesitych Michel Husson nazywa to zjawisko znikow tendencj udziau pac w dochodzie narodowym31. Wczeniej, w latach szedziesitych i siedemdziesitych mielimy w pastwach Unii Europejskiej i w Stanach Zjednoczonych rosncy udzia pac charakterystyczny dla powojennego zotego boomu, podczas ktrego zwiksza si nie tylko dobrobyt robotnikw, ale take zmniejszaa stopa ich wyzysku32. Podejcie Ry Luksemburg podkrelajce rol pacy wzgldnej/stopy wyzysku (kosztem np. koncentracji
30 R. Luksemburg, Wstp, s. 296. 31 Warto zauway, e w przypadku Stanw Zjednoczonych krzywa udziau pac w dochodzie narodowym nie wykazuje wyranego spadku we wspomnianym okresie, ale wystarczy odliczy 1 procent najwyszych pac, a wwczas ten spadek staje si widoczny. Jak twierdzi Husson, ten 1 procent to wziutka warstwa pracownikw, ktrych pace s bardzo wysokie tak wysokie, e cho formalnie zalicza si je do pac pracownikw najemnych, faktycznie naley traktowa je jako udzia w zyskach. M. Husson, Kapitalizm bez znieczulenia, tum. Z. M. Kowalewski, Warszawa 2011, s. 20. Skdind w wietle tych danych zrozumiae i empirycznie uzasadnione staje si haso podnoszone przez ruch Occupy Wall Street: We are the 99%. 32 Zob. tame, s. 19-20.
Maciej Szlinder
261
na ewolucji stopy zysku) jest zatem znacznie bardziej aktualne dzisiaj ni jeszcze czterdzieci lat temu, wskazujc take kluczowe miejsce walki antykapitalistycznej.
Warto siy roboczej i zwizki zawodowe

W kontekcie rozwaa nad problematyk pac, warto zwrci uwag na usytuowanie zwizkw zawodowych we Wstpie do ekonomii politycznej. Ich rol jest dbao o wzrost pac realnych robotnikw, a nie hamowanie spadku pac wzgldnych. Ze swej natury maj one zatem charakter reformistyczny i funkcjonalny wzgldem dziaania gospodarki kapitalistycznej33. Jak wskazuje Michael R. Krtke34, zwizki zawodowe peni jednak w ujciu Luksemburg znacznie waniejsz rol w odniesieniu do teorii wartoci, a konkretnie wartoci siy roboczej. Jej zdaniem
Dopiero dziki istnieniu zwizku zawodowego sia robocza jako towar znajduje si w pooeniu, w ktrym moe by sprzedawana wedug jej wartoci. Kapitalistyczne prawo wymiany towarowej w zastosowaniu do siy roboczej nie przestaje obowizywa wskutek istnienia zwizkw zawodowych, jak to bdnie sdzi Lassalle, ale na odwrt, dopiero dziki nim moe by realizowane35.
To stwierdzenie jest prb rozwizania fundamentalnego problemu zawartego w samym rdzeniu Marksowskiej teorii wartoci. Warto kadego towaru jest mierzona niezbdnym czasem pracy potrzebnym do jej wytworzenia. Jednak z wartoci siy roboczej jest inaczej zaley ona od czasu niezbdnego do wytworzenia sumy rodkw utrzymania zgodnych z pewnym historycznie i geograficznie okrelonym standardem ycia, a wic skadnikw uywanych w (re)produkcji tego szczeglnego towaru. Marks, jak pisze Krtke, traktuje proces konsumpcji jako automatyczny, niewymagajcy adnego wkadu ludzkiej pracy36. Co wicej, to raczej wielko pac nominalnych okrela warto siy roboczej,
33 Jest wit prawd, e nawet najbardziej zaarta walka o podwyk pac absolutnych robotnikw wydaje si buruazji niewinn drobnostk w porwnaniu z zamachem na rzecz najwitsz na prawo kapitalizmu do staego mechanicznego obniania pac wzgldnych. tame. 34 M. R. Krtke, A Very Political Political Economist: Rosa Luxemburgs Theory of Wages, [w:] Rosa Luxemburg, s. 167-168. 35 R. Luksemburg, Wstp, s. 298. 36 M. R. Krtke, A Very Political..., s. 164.
262
a nie odwrotnie. Zdaniem Wadysawa Bortkiewicza, polskiego matematyka i ekonomisty, warto siy roboczej nie moe zosta okrelona w ten sam sposb, co w przypadku innych towarw. Ze wzgldu na brak prywatnej produkcji siy roboczej na rynek oraz konkurencji midzy jej wytwrcami niemoliwe staje si ustanowienie przecitnie niezbdnego czasu pracy potrzebnego do jej wytworzenia37. Warto siy roboczej jest tylko czciowo wytworem pracy abstrakcyjnej zwizanej z najemn prac yw wytwarzajc artykuy konsumpcyjne bdce rodkami utrzymania38. Jest ona rwnie wytwarzana w ramach pozarynkowych systemw edukacyjnych39 czy rodzinnych40. Jeeli odrzucimy za fakt, e sia robocza jest towarem, upada nie tylko rozrnienie na cen i warto siy roboczej, ale take, co znacznie waniejsze, niemoliwe jest okrelenie wielkoci wartoci dodatkowej, a co za tym idzie, take wyzysku41. Luksemburg twierdzc, e prawo wartoci w odniesieniu do siy roboczej posiada wano jedynie w sytuacji zorganizowanego rynku pracy, bdcego aren sporu midzy zwizkami zawodowymi a kapitalistami, proponuje rozwizanie tego problemu, ktre nie tylko utrzymuje
37 Zob. tame, s. 166. 38 Za zwrcenie uwagi na ten fakt dzikuj dr. Krzysztofowi Nowakowi. 39 Cz systemw edukacyjnych ma oczywicie charakter w peni rynkowy prywatne szkolnictwo wysze, rnego typu patne kursy, szkolenia itp., gdzie mamy do czynienia zarwno z prywatn produkcj siy roboczej na rynek, jak i z konkurencj. 40 W tym miejscu chodzi mi oczywicie o rodzin jako miejsce wytwarzania siy roboczej dzieci w procesie wychowania. Ciekawe i niezwykle istotne analizy nad rol rodziny w reprodukcji siy roboczej i prac reprodukcyjn rozumian jako odtworzenie siy roboczej robotnikw bdcych jej czonkami przeprowadziy czonkinie ruchu Wages for Housework. W rodzinie mamy oczywicie do czynienia z nieopacon prac reprodukcyjn wiadczon gwnie przez kobiety. Praca ta zwiksza moliwoci wydobywania przez kapitalist wartoci dodatkowej wanie dlatego, e obnia warto siy roboczej poprzez zmniejszenie wartoci artykuw konsumpcyjnych niezbdnych do jej reprodukcji. Rodzina kupuje np. mniej przetworzone produkty spoywcze, ktre s przygotowywane do spoycia wanie dziki domowej pracy nieopaconej. Zob. M. Dalla Costa, S. James, The Power of Women & the Subversion of the Community, Bristol 1972. Warto rwnie sign po numer tematyczny czasopisma Recykling Idei powicony w wikszoci problematyce pracy reprodukcyjnej Recykling Idei 2012, nr 13. 41 To twierdzenie goszone przez Krtkego (ale te np. Dumnila) jest przedmiotem sporw i kontrowersji. Wielu badaczy uznaje wzgldn niezaleno uznania siy roboczej za towar, a nawet caej laborystycznej teorii wartoci oraz teorii wyzysku (twierdzi tak np. Joan Robinson). Zob. D. Foley, G. Dumnil, Marxian Transformation Problem, [w:] The New Palgrave Dictionary of Economics, red. S. N. Durlauf, L. E. Blume,Basingstoke 2008; J. Robinson, Szkice o ekonomii marksowskiej, Warszawa 1960.
Maciej Szlinder
263
status siy roboczej jako towaru (cho szczeglnego), ale stanowi bardzo polityczne rozwizanie problemu stanowicego rdze teorii ekonomii politycznej (poprzez wskazanie na konieczny zwizek poj teorii ekonomicznej z sytuacj spoeczn i walk polityczn)42.
Akumulacja i efektywny popyt

Wystpujcy we Wstpie do ekonomii politycznej nacisk na pieniny aspekt teorii wartoci opartej na pracy znajduje w kolejnych dzieach Luksemburg, Akumulacji kapitau i Antykrytyce, kontynuacj w postaci cile pieninego ujcia kapitalizmu. Jej zdaniem celem i powoaniem yciowym panujcego kapitau jest osiganie zysku w postaci pieninej, gromadzenie kapitau pieninego43. Swoim sposobem podjcia problematyki akumulacji i jej granic Ra Luksemburg zasuya na miano pionierki krytycznej teorii finansw44 oraz prekursorki teorii obiegu pieninego45. Poza pieninym ujciem procesu akumulacji, oryginalno Luksemburg, zdaniem Bellofiorego46, ley take w silnym nacisku na realno kategorii kapitau globalnego47, a take podkreleniu fundamentalnego znaczenia podziau klasowego take przy pieninym opisie cykli kapitalistycznych. Jej zdaniem,
42 Rozwizanie problemu wartoci siy roboczej przez Luksemburg jest oczywicie formalnie ciekawe i oryginalne, ale rwnie kontrowersyjne. Podchodzc do niego sceptycznie, pozostawiam jednak ten szerszy problem przyszym rozwaaniom. 43 R. Luksemburg, Antykrytyka: akumulacja kapitau, czyli co epigoni zrobili z teorii Marksa, tum. J. Nowacki, [w:] R. Luksemburg, Akumulacja kapitau..., s. 585. 44 J. Toporowski, Rosa Luxemburg and Finance, [w:] Rosa Luxemburg, s. 81. 45 Peniejsze ujcie tego odczytania teorii Luksemburg dostpne jest w zawartym w tym numerze artykule: R. Bellofiore, M. Passarella, Finanse i problem realizacji u Ry Luksemburg: interpretacja cyrkulatywistyczna, tum. K. Nowak, M. Szlinder, Praktyka Teoretyczna 2012, nr 6. 46 R. Bellofiore, The Monetary Circuit of Capital in the Anti-Critique, [w:] Rosa Luxemburg, s. 54. 47 Wanie ta absolutna preferencja badawcza Luksemburg dla analizy ruchu kapitau globalnego zostaa uznana przez Tadeusza Kowalika za jej podstawowy bd metodologiczny, ktry nazywa nadmiarem abstrakcji. Jego zdaniem Luksemburg [l]ekcewaya znaczenie analizy caego splotu sprzecznoci wynikajcego z rnokierunkowych ruchw kapitau indywidualnego, sprzecznoci midzy czci a caoci. Absolutyzowaa metod analizy globalnej, co [] utrudniao rozwizanie zagadnienia akumulacji kapitau. T. Kowalik, Ra Luksemburg, s. 65.
Poza pieninym ujciem procesu akumulacji, oryginalno Luksemburg, zdaniem Bellofiorego, ley take w silnym nacisku na realno kategorii kapitau globalnego, a take podkreleniu fundamentalnego znaczenia podziau klasowego take przy pieninym opisie cykli kapitalistycznych
264
Teoria ekonomiczna Marksa trzyma si i pada wraz z nauk o globalnym kapitale spoecznym jako realnej, rzeczywistej wielkoci, ktra znajduje namacalny wyraz wanie w globalnym zysku kapitalistycznym i jego podziale; z jej niewidocznego ruchu wypywaj wszystkie widoczne ruchy kapitaw indywidualnych48.
Aby moga zachodzi kapitalistyczna reprodukcja rozszerzona, konieczne jest, aby pozyskana w procesie produkcji warto dodatkowa bya realizowana na rynku (czyli wymieniana na pienidz), a nastpnie (przynajmniej w czci) inwestowana z nadziej na powtarzanie tego procesu. Wymagane s tu zatem nie tylko rynki zbytu na aktualnie wytworzone produkty dodatkowe, ale take rosnca wielko efektywnego popytu umoliwiajca realizacj dalszych efektw jutrzejszych inwestycji. Skd ma si jednak wzi w rosncy popyt pieniny na produkt caej klasy kapitalistycznej, jeeli spoeczestwo kapitalistyczne skada si wycznie z teje klasy oraz z klasy robotniczej49, ktrej rodki pienine pochodz wycznie, w formie pacy, od kapitalistw? Zdaniem Luksemburg musi on pochodzi ze strony gospodarek niekapitalistycznych. Problem Luksemburg przeformuowa i udzieli na niego odmiennej odpowiedzi polski ekonomista Micha Kalecki. Jak pisze Kowalik, zdaniem Kaleckiego
Problem niedostatecznego popytu polega gwnie nie na tym, e nie mona realizowa nadwyki wyprodukowanych ju towarw, ale na tym, e sabe widoki na rentowny zbyt powoduj, e kapitalici nie s skonni do przeksztacenia w inwestycje wszystkich oszczdnoci. Niedostateczny popyt oznacza tu przede wszystkim trudno zrealizowania produktw, ktre z atwoci przy istniejcym aparacie wytwrczym mogyby by wytworzone50.
Kalecki wskazuje rwnie na rol pastwa w rozwizaniu tej trudnoci. Po pierwsze moe ono zachca kapitalistw do inwestowania, stosujc odpowiedni polityk kredytow. Po drugie, pastwo poprzez zamwienia rzdowe moe rwnie samo zwiksza ruch inwestycyjny (roboty publiczne; inwestycje zbrojeniowe). Zdaniem Kaleckiego efektem takich dziaa jest zwikszenie popytu globalnego, wzrost zatrudnienia, pro-
48 R. Luksemburg, Antykrytyka..., s. 606. 49 Luksemburg nie bierze oczywicie pod uwag adnych oszczdnoci klasy robotniczej cay fundusz pac wydawany jest na wyprodukowane przez firmy kapitalistyczne rodki utrzymania. 50 T. Kowalik, Ra Luksemburg..., s. 81.
Maciej Szlinder
265
dukcji oraz zyskw kapitalistw. Alternatyw dla eksportu netto51 do pastw niekapitalistycznych moe by zatem tzw. eksport wewntrzny inwestycje rzdowe finansowane z deficytu budetowego52.
obieg pieniny
Bellofiore prbuje przedstawi problem Luksemburg w odmiennym kontekcie preferowanym przez stare i nowe teorie obiegu pieninego53. Teorie te odrzucaj uznanie pienidza za towar oraz buduj swoje modele na cisym oddzieleniu firm (ktre produkuj towary, ale nie pienidze) od bankw (ktre wytwarzaj pienidze ex nihilo, ale nie produkuj towarw)54. Woski ekonomista zakadajc, e wytwrcy towarw w uoglnionej wymianie towarowej z pocztku Marksowskiego Kapitau nie s przedstawicielami prostego spoeczestwa towarowego, ale kapitalistycznymi przedsibiorstwami, uznaje, e produkcja wymaga wczeniejszego finansowania ze strony firm, ktre z kolei zmuszone s do zwrcenia si po fundusze do kapitalistw pieninych55, czyli bankw. Problem Luksemburg nabiera wwczas nowego znaczenia i przemienia si w problem moliwoci spacenia odsetek od bankowych poyczek zacignitych na rozpoczcie produkcji wobec monoci uzyskania na rynku towarowym jedynie kwot rwnych podstawie kredytu 56. Wspczesne debaty w ramach teorii obiegu pieninego przyniosy szereg prb rozwizania tego problemu. Pierwszym z nich jest uznanie ukadu makro za fikcyjny i kryjcy zazbiajce si liczne obiegi pienine, w ktrych finanse dla produkcji jednych obiegw realizuj produkt dodatkowy innych57. Drugie podejcie to zaprzeczenie istnienia problemu przez wskazanie na
51 Kalecki zarzuca Luksemburg brak precyzji i sprawianie wraenia, e to eksport jako taki przyczynia si do powikszenia efektywnego popytu i przypywu nowego pienidza do obiegu pieninego, zaniedbujc odpyw popytu i pienidza zwizanego z importem. Zob. R. Bellofiore, Like a candle..., s. 289-290. 52 Warto zauway, e zdaniem Kaleckiego do podobnych skutkw doprowadziyby zwikszone podatki naoone na zyski kapitalistw, bez koniecznoci zwikszania deficytu. Zob. T. Kowalik, Ra Luksemburg..., s. 81. 53 Do tych pierwszych autor zalicza m.in. autorw takich jak: Wicksell, Schumpeter, Keynes, a do drugich choby Schmitta, Pargueza i Grazianiego. 54 R. Bellofiore, The Monetary Circuit..., s. 61. 55 Tame. 56 Wicej na ten temat: R. Bellofiore, M. Passarella, Finanse i problem... 57 M. De Vroey, Il circuito della moneta: due Interpretazioni, [w:] Moneta e Produzione, red. M. Messori, Turyn 1988.
266
moliwo spacania odsetek bankom w naturze, a wic bez koniecznoci uprzedniej realizacji produktu dodatkowego58. Pojawia si tu koncepcja regulowania wymian wewntrz sektora firm za pomoc weksli. Trzeci propozycj jest uznanie, e zyski osigane przez jedne firmy s rwnowaone przez straty innych59. Wszystkie te propozycje zostayby z pewnoci odrzucone przez Luksemburg, gdy ignoruj realno kategorii kapitau globalnego, odbiegaj od rzeczywistoci gospodarki pieninej i/lub nie odpowiadaj na poszukiwania nowych wpyww pieninych. Jedynymi sensownymi rozwizaniami s: zewntrzne rynki zbytu na obszarach niekapitalistycznych (odpowied Luksemburg), eksport wewntrzny Kaleckiego oraz system bankowy finansujcy nie tylko produkcj (zarwno rodkw produkcji jak i konsumpcji) ale take popyt inwestycyjny (netto) firm60. Ta ostatnia odpowied umoliwia osignicie rwnowagi przy dynamicznym wzrocie, ale rwnowagi bardzo niestabilnej. Sytuacja taka rodzi problemy podejmowane m.in. przez Minskyego, autora hipotezy niestabilnoci finansowej, wyjaniajcej proces powstawania kryzysw finansowych w gospodarce opartej na akumulacji dugu.
Krytyczna teoria finansw

Wanie z koncepcjami (post)keynesisty Hymana P. Minskyego zestawi Jan Toporowski61 teori finansw Ry Luksemburg zawart gwnie w rozdziale 30. Akumulacji kapitau pt. Poyczka midzynarodowa62. Gwne rnice midzy tymi dwoma podejciami le w odmiennym historycznym punkcie odniesienia. Minsky tworzc swoj teori odwoywa si gwnie do pastw rozwinitego kapitalizmu okresu powojennego, takich jak Stany Zjednoczone, mniej zalenych od midzynarodowego systemu finansowego i majcych znacznie wikszy wpyw na jego ksztat, ni sabe rzdy biednych pastw, na ktrych skupia si Luksemburg. Dwjka ta wyranie rni si take w ujciu sposobu i konsekwencji uspoeczniania ryzyka finansowego. Amerykaski ekonomista by
58 A. Graziani, The Monetary Theory of Production, Cambridge 2004. 59 M. Messori, A. Zazzaro, Single Period Analysis: Financial Markets, Firms Failures and Closure of the Monetary Circuit, [w:] The Monetary Theory of Production, red. G. Fontana, R. Realfonzo, Basingstoke 2005. 60 R. Bellofiore, The Monetary Circuit..., s. 62. 61 J. Toporowski, Rosa Luxemburg... 62 R. Luksemburg, Akumulacja..., s. 515-546.
Maciej Szlinder
267
zwolennikiem tego typu dziaa, wskazujc na korzyci, takie jak umoliwienie rozwoju krajowego biznesu bazujcego na rynku podtrzymywanym przez instytucje pastwa opiekuczego i stabilno finansow. Luksemburg z kolei dostrzegaa zagroenie nierwno rozoonych, ponoszonych przez miejscowe i zagraniczne przedsibiorstwa, kosztw zwizanych z pastwowymi gwarancjami zagranicznego dugu handlowego. Pierwsze z nich w przeciwiestwie do drugich maj bowiem znikome moliwoci ucieczki przed nakadanymi przez pastwo podatkami. Prowadzi to do sytuacji, w ktrej rodzimy, bardziej tradycyjny sektor gospodarki, ktry najmniej korzysta z inwestycji zagranicznych, ponosi najwiksze koszty zagranicznego zaduenia, traci zatem na znaczeniu, a samo pastwo zostaje zmarginalizowane. Jak pisze Toporowski, w ten sposb kraje rozwijajce si zbliaj si do neoliberalnego ideau maego pastwa, ktrego oczywista stronniczo na rzecz biznesu maskuje opresyjn koncentracj podatkw i obcie zwizanych z dugami na gospodarstwach domowych i tradycyjnym sektorze dziaalnoci gospodarczej63. Takie pastwa staj si cakowicie zalene od finansowej pomocy z zagranicy, bezporednich inwestycji zagranicznych, a take bezbronne wobec naturalnych katastrof i wybuchw wewntrznych niepokojw spoecznych. Ponadto wizja Luksemburg, w ktrej pastwa s sabe, a silny system finansowy nie zapobiega, ale wrcz wzmacnia tendencj do czstych kryzysw finansowych i gospodarczych, znacznie lepiej opisuje i wyjania rzeczywisto, z jak mamy do czynienia od lat siedemdziesitych w neoliberalnej fazie kapitalizmu, ni zanurzone w perspektywie powojennego pastwa dobrobytu analizy Minskyego.
Schematy reprodukcji i teoria kryzysw

Pochylmy si w tym momencie nad prb skorygowania Marksowskich schematw reprodukcji64 rozszerzonej w Akumulacji kapitau65. Ra Luksemburg skrytykowaa Marksa za zlekcewaenie w jego schematach wzrastajcej produktywnoci pracy, zaoenie, e produkcja tworzy swj
63 J. Toporowski, Rosa Luxemburg..., s. 90. 64 Warto zaznaczy, e dla Luksemburg same schematy nie byy konieczne, by wykaza problem akumulacji. Jak sama pisze w Antykrytyce: Problem akumulacji sam w sobie jest jednak problemem natury czysto ekonomicznej, spoecznej; nie ma on nic wsplnego z formuami matematycznymi i moe rwnie dobrze i bez nich by przedstawiony i zrozumiany. R. Luksemburg, Antykrytyka..., s. 576. 65 R. Luksemburg, Akumulacja..., s. 409-429.
Wizja Luksemburg, w ktrej pastwa s sabe, a silny system finansowy nie zapobiega, ale wrcz wzmacnia tendencj do czstych kryzysw finansowych i gospodarczych, znacznie lepiej opisuje i wyjania rzeczywisto, z jak mamy do czynienia od lat siedemdziesitych w neoliberalnej fazie kapitalizmu, ni zanurzone w perspektywie powojennego pastwa dobrobytu analizy Minskyego
268
wasny popyt (mimo wczeniejszego odrzucenia prawa Saya), a take za ograniczenie si wycznie do czystego kapitalizmu skadajcego si z dwch klas66. Pomimo tych zarzutw, jedyn korekt, jak Luksemburg poczynia, budujc swoj propozycj, byo uzupenienie schematw o elementy teorii Marksa z trzeciego tomu Kapitau: wzrastajcy organiczny skad kapitau oraz rosnc stop wartoci dodatkowej. Efektem takiego ruchu staa si konieczna nadprodukcja w dziale produkujcym rodki konsumpcji wzgldem istniejcego na nie popytu. Jak wskazuje Bellofiore67, pojawia si w tym miejscu szereg problemw. Pierwszym jest niespjno midzy argumentacj wczeniejsz sugerujc konieczny brak efektywnego popytu w ogle, a nie wycznie w sferze konsumpcji. Po drugie, utrzymane zostao wtpliwe zaoenie Marksa o moliwoci kapitalizacji wartoci dodatkowej wycznie w ramach danego dziau, co prowadzi do ignorowania rzeczywistych transferw kapitaowych midzy dziaami oraz tendencji do ujednolicania stopy zysku. Po trzecie, to, co wynika ze schematw, to jedynie kryzys dysproporcjonalnoci z nadmiern poda rodkw konsumpcji i nadmiernym popytem na rodki produkcji, a nie kryzys efektywnego popytu w ogle. Co ciekawe, sposb na (tymczasowe) uniknicie kryzysu, jaki wskazuje Luksemburg, pasuje idealnie do tej wanie formy kryzysu niekapitalistyczne gospodarki dostarczaj przecie w jej koncepcji nie tylko rynkw zbytu (na dobra konsumpcyjne), ale s take eksporterem rodkw produkcji (surowcw). Za takim wnioskiem opowiada si take Tadeusz Kowalik dodajc, e tak rol przyznawali wymianie midzynarodowej rwnie zwalczani przez [Luksemburg] zwolennicy tak zwanej teorii dysproporcjonalnoci, jak Bauer i Hilferding68. Z prby Luksemburg wynika zatem, e naoenie na nowe inwestycje wzrostu organicznego skadu kapitau, wynikajcego z postpu technologicznego w produkcji, prowadzi do kryzysu dysproporcjonalnoci69.
66 Zob. T. Kowalik, Luxemburgs and Kaleckis..., s. 104; tego, Ra Luksemburg..., s. 69-70. 67 R. Bellofiore, General Introduction..., s. 3-4. 68 T. Kowalik, Ra Luksemburg..., s. 77. 69 Co ciekawe, teza, e zmiany technologiczne w produkcji prowadz do zaburzenia proporcji wymiany midzy rnymi kapitaami, pojawia si u Marksa w Zarysie krytyki ekonomii politycznej. Marks pisze: Na danym poziomie rozwoju si wytwrczych (a rozwj ten okrela stosunek midzy prac niezbdn, a prac dodatkow) istnieje stay stosunek, w jakim produkt dzieli si na czci, odpowiadajce surowcom, maszynom, pracy niezbdnej i pracy dodatkowej, a wreszcie /okrelony/ stosunek, w jakim dzieli si praca dodatkowa na cz przypadajc w udziale spoyciu i na cz, ktra staje si znw kapitaem. Ten wewntrzny pojciowy podzia
Maciej Szlinder
269
Bellofiore kontynuuje argumentacj, prbujc doprowadzi do koordynacji kryzysw dysproporcjonalnoci i kryzysw nadprodukcji. Nadmierna poda produktw wzgldem efektywnego popytu w niektrych sektorach gospodarki (produkujcych rodki produkcji) prowadzi do obniki cen, ta z kolei powoduje, e przedsibiorstwa ponosz straty, a niektre bankrutuj, co wymusza zwolnienia i wzrost bezrobocia. Na brak efektywnego popytu ze strony firm nakada si zatem spadek popytu na dobra konsumpcyjne ze strony robotnikw. Gdy ten acuch dotyczy wanego sektora gospodarki, zdaniem woskiego ekonomisty, spadek popytu inwestycyjnego i konsumpcyjnego przenosi nadmiern poda na inne sektory i wprowadza w ruch sekwencj prowadzca ostatecznie do oglnej nadprodukcji. Wydaje mi si, e jeeli sprbujemy rozszerzy powyszy model o wyjanienia ze Wstpu do ekonomii politycznej, moemy zbudowa zaleno, ktr obrazuje Schemat 1. Linia ciga obrazuje interpretacj teorii kryzysw Ry Luksemburg zawart w Akumulacji kapitau, przedstawion przez Bellofiorego. Pokazuje ona koordynacj kryzysw dysproporcjonalnoci i kryzysw nadprodukcji. Linia przerywana przedstawia natomiast ograniczenie wzrostu pac realnych wynikajce z prawa znikowej tendencji pacy wzgldnej wzmacniajce jeszcze kryzysow spiral na skutek niemonoci nadrobienia spadku konsumpcji zwalnianych robotnikw przez wystarczajcy wzrost konsumpcji pac realnych. Powyszy schemat jako poczenie pewnego rozpoznania sposobu funkcjonowania gospodarki kapitalistycznej nie uwzgldnia oczywicie roli walki klas, co nie znaczy, e refleksja Luksemburg zwizana teori akumulacji i kryzysw ma wycznie niepolityczny charakter. Warto pamita, e nie wierzya ona
kapitau przejawia si przy wymianie w ten sposb, e wymiana wzajemna kapitaw odbywa si w okrelonych i ograniczonych chocia w toku produkcji stale zmiennych proporcjach. [] przez ten podzia dane s zarwno rozmiary wymiany, ktra moe nastpi, jak te proporcje, w jakich kady z tych kapitaw musi i produkowa, i wymienia. [] Wymiana sama przez si nadaje tym momentom okrelonym pojciowo wzgldem siebie obojtny byt; istniej one niezalenie od siebie; ich wewntrzna niezbdno ujawnia si w kryzysie, ktry gwatownie kadzie kres pozorowi ich wzajemnej obojtnoci. [] rewolucja w siach wytwrczych zmienia te proporcje, zmienia nawet te proporcje, u ktrych podstawy z punktu widzenia kapitau, a zatem rwnie z punktu widzenia realizacji w drodze wymiany pozostaje zawsze stosunek pracy niezbdnej do dodatkowej, czyli [] stosunek rnych momentw pracy uprzedmiotowionej do pracy ywej. [] Jeeli produkcja bdzie si dalej odbywaa niepomna na te zmiany, musi ostatecznie przy wymianie wynikn dla jednej czy dla drugiej strony minus, ujemna wielko. K. Marks, Zarys krytyki ekonomii politycznej, tum. Z. J. Wyrozembski, Warszawa 1986, s. 347-348.
Warto pamita, e nie wierzya ona naprawd w to, e nastpi krach kapitalizmu wynikajcy z wchonicia przez gospodark kapitalistyczn caego niezbdnego niekapitalistycznego zewntrza. Twierdzia, e kapitalizm zostanie obalony znacznie wczeniej na skutek powstania midzynarodowego proletariatu przeciw panowaniu kapitalistycznemu
270
PostP technologiczny
znikoWa tendencja Pacy Wzgldnej
kryzys dysProPorcjonalnoci
nadmierny PoPyt W jednych sektorach nadmierna Poda W innych
straty i bankructWa firm
zWolnienia
sPadek PoPytu narodki Produkcji
j eeli W any sekto r g o sPo d a r k i
oglna nadProdukcja
Schemat 1. Teoria kryzysw Ry Luksemburg
Maciej Szlinder
Wzrost organicznego skadu kaPitau
sPadek cen Wzmocnienie
Wzrost bezrobocia
sPadek PoPytu na dobra konsumPcyjne
271
naprawd w to, e nastpi krach kapitalizmu wynikajcy z wchonicia przez gospodark kapitalistyczn caego niezbdnego niekapitalistycznego zewntrza. Twierdzia, e kapitalizm zostanie obalony znacznie wczeniej na skutek powstania midzynarodowego proletariatu przeciw panowaniu kapitalistycznemu70.
Podsumowanie
Osignicia teoretyczne Ry Luksemburg sprzed wieku, pomimo swych niedoskonaoci, okazuj si wspczenie zaskakujco aktualnym punktem odniesienia i rdem inspiracji zarwno w kontekcie przemian w gospodarce wiatowej, jak i towarzyszcych im ewolucji teorii ekonomicznej. Intuicje i elementy teorii polskiej marksistki s ywe zarwno w refleksjach zwracajcych uwag na rol rosncej stopy wyzysku, we wspczesnych ujciach finansw, jak i w teoriach obiegu pieninego. To wanie dzisiaj, u schyku neoliberalnej fazy kapitalizmu, jej podejcie do spadku pacy wzgldnej, a take ujcie finansw ujawniaj swoj uyteczno, wiksz ni w czasach powojennego pastwa dobrobytu. Gdy przyjrzymy si podstawowym cechom realnego neoliberalizmu, ktrych ewolucja doprowadzia do aktualnego systemowego kryzysu, zauwaymy, e odpowiadaj one w znaczny sposb opisom Luksemburg. Warto skorzysta w tym miejscu z modelu wyjaniajcego kryzys gospodarczy rozpoczty w 2008 roku zaproponowanego przez Michela Hussona71. Zgodnie z nim to przesunicie stosunkw midzy klasami wyraajce si w spadajcym udziale pac w dochodzie narodowym (a wic znikowej tendencji pacy wzgldnej zgodnie z terminologi Luksemburg) przy jednoczesnym wzrocie zyskw firm przyczynio si do jednoczesnego wystpienia problemu efektywnego popytu oraz powstania wolnych kapitaw nieznajdujcych wystarczajcych moliwoci rentownych inwestycji. Odpowiedzi systemu musiao by wyrane przesunicie w stron gospodarki opartej na dugu, ktry jednoczenie tworzy popyt, a take zapobiega odpowiadajcemu obnice/stagnacji pac spadkowi poziomu ycia (z tym, e podtrzymywanego na kredyt). W tej sytuacji oczywisty okaza si zwizany z wolnymi kapitaami i deregulacj wzrost znaczenia kapitau finansowego, ktry uzyska znacznie mocniejsz pozycj wzgldem coraz sabszych pastw narodowych (co odpowiadao opisowi Luksemburg). Efektem tego wzrostu bya hiperrentowno
70 71 R. Luksemburg, Antykrytyka..., s. 593. M. Husson, Kapitalizm..., s. 153-155.
272
pogbiajca jeszcze problem niedostatku okazji do rentownych inwestycji oraz coraz mniejsza stabilno systemu finansowego, z powstajcymi bakami finansowymi (co znw wynika z modelu Luksemburg). Przebicie kluczowej baki na rynku nieruchomoci rozpoczo kryzys, ktry by logiczn konsekwencj (nie)adu gospodarczego panujcego od lat osiemdziesitych dwudziestego wieku. Na zakoczenie warto take zauway, e jedn z gwnych zalet ekonomii politycznej Luksemburg jest tkwicy w niej polityczny rdze uwidaczniajcy si choby w stosunku do refleksji ekonomicznej w ogle, jak i w sposobach rozwizywania problemw teoretycznych (np. problemu wartoci siy roboczej) o niezwykej doniosoci praktycznej. Naley uzna, e w odniesieniu do zaproponowanego przez Harryego Cleavera podziau teorii na tworzone z perspektywy kapitau oraz z perspektywy klasy robotniczej, prace Ry Luksemburg z zakresu (krytyki) ekonomii politycznej sytuuj si na ich pograniczu (a nie, jak chciaby amerykaski badacz, wycznie po stronie pierwszej z tych perspektyw). Ogromn warto stanowi te fragmenty teoretycznej konstelacji, ktre Luksemburg przedstawia w kontekcie politycznej strategii, walki klas i praktyki rewolucyjnej w szczeglnoci te odnoszce si do walki ze spadajc pac wzgldn czy roli zwizkw zawodowych. Ekonomia polityczna Ry Luksemburg ma nam zatem dzisiaj wci wiele do zaproponowania nie tylko w warstwie opisowej, ale i praktycznej.
Maciej Szlinder
273
maciej Szlinder (ur. 1986) doktorant w Instytucie Filozofii UAM. Magister socjologii i filozofii (spec. komunikacja spoeczna). Czonek redakcji czasopisma Praktyka Teoretyczna. Prezes fundacji ZaCzyn. Publikowa w Praktyce Teoretycznej, Pretekstach, Homo Communicativus, Przegldzie Ekonomicznym. Dane adresowe autora: Maciej Szlinder Instytut Filozofii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza ul. Szamarzewskiego 89c 60568 Pozna e-mail: mszlinder@gmail.com cytowanie: M. Szlinder, Ra Luksemburg: ekonomia (bardzo) polityczna, Praktyka Teoretyczna nr 6/2012, http://www.praktykateoretyczna.pl/PT_ nr6_2012_Roza_Luksemburg/14.Szlinder.pdf (dostp dzie miesic rok)
Author: Maciej Szlinder Title: Rosa Luxemburg: a (very) political economy Summary: This article attempts to prove the political relevance of Luxemburgs achievements in political economy. It presents the current usages of Luxemburgs concepts in finance theory and theory of monetary circuit and shows its usefulness in explaining the present economic crisis as well as in building proper revolutionary strategies in reaction to catastrophic consequences of neoliberal capitalism. The author argues that Luxemburgs perspective is in-between a working class perspective and capitals perspective (in Harry Cleavers terms) and emphasizes the political character of her solutions to problems in economic theory. Keywords: Rosa Luxemburg, political economy, relative wage, labour unions, monetary circuit, economic crisis, neoliberalism
Finanse i problem realizacji . y Luksemburg: u Rz cyrkulatywistyczna* interpretacja
Riccardo Bellofiore, Marco Passarella
Artyku wykazuje, e Ra Luksemburg przeprowadzia swoj analiz akumulacji kapitalistycznej w duchu cyrkulatywistycznej, makroekonomicznej interpretacji kapitalizmu jako pieninej gospodarki wytwrczej. Autorzy analizuj uwagi poczynione przez Luksemburg na temat schematu reprodukcji rozszerzonej wprowadzonego przez Marksa w drugim tomie Kapitau oraz streszczaj krytyki jej podejcia w wydaniu Mikoaja Bucharina, Michaa Kaleckiego i Joan Robinson. Argumentuj take, e nie mona zredukowa stanowiska Luksemburg wycznie do statusu podkonsumpcjonizmu, a jej analizy skadaj si na jasn makroekonomiczn ilustracj pieninego i sekwencyjnego charakteru procesu kapitalistycznego.
Sowa kluczowe: Ra Luksemburg, obieg pieniny, akumulacja kapitau, reprodukcja rozszerzona, efektywny popyt, Micha Kalecki, Joan Robinson
rdo: R. Bellofiore, M. Passarella, Finance and the Realization Problem in Rosa Luxemburg: a Circuitist Reappraisal, [w:] The Political Economy of Monetary Circuits: Tradition and Change in Post-Keynesian Economics, red. J.-F. Ponsot, S. Rossi, Basingstoke 2009, s. 98-115.
276
Wprowadzenie
Celem niniejszego artykuu jest wykazanie, e Ra Luksemburg przeprowadzia swoj analiz akumulacji kapitalistycznej w duchu cyrkulatywistycznej1, makroekonomicznej interpretacji kapitalizmu jako pieninej gospodarki wytwrczej. Okazuje si, e mocne strony i ograniczenia jej podejcia znajduj si gdzie indziej, anieli sugeruj to rozliczne krytyki [jej pracy], zwaszcza te wystosowywane przez autorw marksistowskich. Nie mona bowiem zredukowa stanowiska Luksemburg wycznie do niejasnego teoretycznie podkonsumpcjonizmu. Wrcz przeciwnie, jej analizy skadaj si na jasn, chocia niekompletn, makroekonomiczn ilustracj pieninego i sekwencyjnego charakteru procesu kapitalistycznego. W drugiej czci niniejszego artykuu rozpatrzone zostan uwagi poczynione przez Luksemburg na temat sposobu, w jaki Marks wprowadzi w drugim tomie Kapitau schemat reprodukcji rozszerzonej. W trzeciej, czwartej i pitej czci omwiony zostanie ortodoksyjny atak przypuszczony przez Nikoaja Bucharina, a take bardziej przyjazne interpretacje dostarczone przez Michaa Kaleckiego oraz Joan Robinson. W szstej i sidmej czci podkrelone zostan podobiestwa i rnice midzy powzit przez Luksemburg perspektyw cyrkulacjonistyczn a wspczesn teori obiegu pieninego [theory of the monetary circuit]. W smej czci skoncentrujemy si na problemie monetaryzacji zyskw i odsetek. Wreszcie w ostatniej czci zaprezentowane zostan uwagi kocowe.
Krytyka Ry luksemburg
Od padziernika 1907 roku do padziernika 1914 roku Luksemburg wykadaa ekonomi polityczn i histori gospodarcz w Szkole Partyjnej SPD (Socjaldemokratycznej Partii Niemiec)2. Pomimo, e zamierzaa opublikowa swoje wykady w formie ksiki, to jednak Wstp do ekonomii politycznej ukaza si drukiem dopiero po jej mierci, dziki Pau1 W ten sposb przekadamy angielski termin circuitist bdcy przymiotnikowym odpowiednikiem teorii obiegu pieninego (theory of monetary circuit) [przyp. tum.]. 2 M. R. Krtke, A Very Political Political Economist: Rosa Luxemburgs Theory of Wages, [w:] Rosa Luxemburg and the Critique of Political Economy, red. R. Bellofiore, London 2009, s. 159.
277
lowi Leviemu, a na dodatek w postaci niekompletnej3. Kiedy na pocztku 1912 roku Luksemburg koczya wstpny szkic swej ksiki, natrafia na problem interpretacji zawartoci drugiego tomu Kapitau Marksa. Niespodziewana trudno polegaa na tym, e nie mona byo opisa caoci reprodukcji kapitalistycznej, w jej konkretnych stosunkach i przy obiektywnych ograniczeniach historycznych, przy pomocy schematw zaproponowanych przez Marksa. Wedug Luksemburg, Marksowski abstrakcyjny schemat reprodukcji rozszerzonej, z powodu zastosowania bdnej logiki ekonomicznej, daje nierealistyczny obraz rozwoju kapitalistycznego. Nie wystarczy bowiem, by pozyskana w bezporednim procesie produkcji warto dodatkowa bya zrealizowana, to znaczy spieniona w ramach obiegu towarowego. Niezbdne jest ponadto, by przedsibiorstwa optymistycznie oczekiway, e w przyszoci bd miay dostp do poszerzajcych si rynkw zbytu swoich towarw. Bez tego zaoenia analityczna struktura argumentacji Marksa wykazuje, zdaniem Luksemburg, swoje wyrane ograniczenia. Marksowskie schematy ustalaj jedynie warunki rwnowagi bilansowej, podczas gdy zasadnicze pytania, jakie stawia Luksemburg, dotycz raczej nastpujcych kwestii (ktre w istocie sprowadzaj si wzajemnie do siebie): 1. Czy kapitalici przemysowi s w stanie sprzeda na rynku (spieniy) wytworzone towary po cenie zawierajcej oczekiwany zysk? 2. Skd pochodzi wyraony w pienidzu popyt efektywny umoliwiajcy w ogle realizacj wartoci i wartoci dodatkowej wytworzonej w biecym okresie w procesie cyrkulacji? 3. Na podstawie czego mona zakada, e kapitalici przemysowi spodziewaj si wzrostu wielkoci sprzeday swoich produktw wytworzonych w przyszoci w takim stopniu, e zawsze w miar upywu czasu wystpowa bdzie systematyczna zachta dla kapitalisty do akumulacji? Zdaniem Luksemburg, jedyn poprawn perspektyw analityczn jest punkt widzenia kapitau globalnego, konsekwentnie zakadany przez Marksa w trzecim tomie Kapitau. Kapita globalny jest realn abstrakcj, a nie tylko logicznym zaoeniem. Z racji tego, e nie jest on fikcj, zagregowane zyski brutto mona zrealizowa wycznie w formie pieninej to znaczy, w penicym funkcj pienidza zocie. Dzieje si tak, poniewa Luksemburg, podobnie jak Marks, przyjmuje perspektyw towarowej formy pienidza. Pomnaanie wartoci odbywa si w ramach stanowicych jedno procesw bezporedniej produkcji i cyrkulacji, a akumulacja wymaga uprzedniego pieninego zatwierdzenia wyniku procesu pomnaania wartoci. Tego typu monetaryza3 R. Luksemburg, Wstp do ekonomii politycznej, Warszawa 1959.
. Finanse i problem realizacji u Rzy Luksemburg...
278
cja produkcji towarowej odnosi si ex post do produkcji, jednake ex ante do nowych inwestycji. W tym ujciu, gospodarka pienina jest gospodark, w ktrej towary nie su nabywaniu towarw, tak samo, jak nie mona za ich pomoc nabywa pienidza w gr wchodzi wycznie sytuacja odwrotna4. Co wicej, jest gospodark, gdzie wystpuje przymus dokonywania przedpat gotwkowych [cash-in-advance constraint]5. Wyzysk w ujciu Luksemburg jest napdzany przez popyt, a zasadnicza pienina waciwo kapitalizmu oznacza, e naley sfinansowa zarwno nakady produkcyjne, jak i wydatki konsumpcyjne [expenditures] (tj. popyt). W ramach czystego i zamknitego systemu kapitalistycznego nie wystpuj adne wpywy pienine zapewniajce realizacj towarw zawierajcych warto dodatkow. atwo mona dostrzec, dlaczego, zdaniem Luksemburg, istnieje niedostateczny popyt efektywny wyraony w pienidzu odpowiadajcy cakowitej wartoci produktu, jeli tylko zawiera on warto dodatkow. Chodzi o to, e rodki finansowe niezbdne do produkcji i te niezbdne do uruchomienia popytu maj swoje bezporednie lub ostateczne rdo w obrbie samej klasy kapitalistw, na ktr skadaj si kapitalici przemysowi i producenci zota. Argument ten jest jednak bardziej wyrazisty w Antykrytyce 6 anieli w Akumulacji kapitau7. Powrcimy do niego w dalszej czci rozwaa. W tym miejscu naley przypomnie, co zreszt podkrelaa sama Luksemburg, e rozwizaniem zasygnalizowanego problemu musi by produktywny rodzaj wydatkw w sensie Marksowskim, popyt ktry inicjuje nowe procesy pomnaania wartoci. Sprowadza si to do stwierdzenia, e rozwizanie musi stwarza sposobno do samych inwestycji kapitalistycznych. Okazuje si zatem, e wzrost konsumpcji kapitalistw nie jest adnym rozwizaniem, gdy z definicji koliduje on z produktywnym reinwestowaniem wartoci dodatkowej. Takim rozwizaniem nie jest take naturalny wzrost populacji, poniewa stwarza on warunki do oglnego wzrostu potrzeb konsumpcyjnych, a nie popytu popartego nowymi rodkami pieninymi. Dodatkowe wydatki nie mog pochodzi rwnie z krgu trzecich warstw spoecznych: ich konsumpcja jest nieproduktywna,
4 D. Patinkin, Money, Interest and Prices, New York 1965. 5 R. W. Clower, A Reconsideration of the Microfoundations of Monetary Theory, Western Economic Journal, 1967, Vol. 6, No. 1, s. 1-8. 6 R. Luksemburg, Antykrytyka, tum. J. Nowacki, [w:] teje, Akumulacja kapitau, tum. J. Maliniak, Z. Kluza-Woosiewicz, J. Nowacki, Warszawa 2011, s. 573-701. 7 Teje, Akumulacja kapitau...
279
a dochd pieniny jest potrceniem z wartoci dodatkowej. Kolejnym odrzuconym przez Luksemburg nieproduktywnym sposobem rozwizania problemu jest wzrost wielkoci produkcji zota w celu zrealizowania biecego poziomu produkcji cakowitej. Jeli przypadkiem zwikszona cz produkcji przeznaczana bdzie na inwestycje, musi to doprowadzi do paradoksalnej sytuacji, w ktrej przedsibiorstwa wytwarzaj (obecnie) dobra kapitaowe, po to, by wytwarza jeszcze wicej dbr kapitaowych (w przyszoci). Scenariusz ten jest wielce wtpliwy aby kapitalici zrealizowali cakowit warto dodatkow w formie pienidza za pomoc inwestycji w okresie biecym, musi istnie prawdopodobiestwo osignicia wikszych przychodw pieninych w przyszoci. Jest on take zwodniczy, gdy przedstawia kapitalistyczny proces obiegu w kategoriach wytwarzania dla samego wytwarzania, a nie wytwarzania wikszej iloci pienidzy za pomoc pienidza (jako kapitau). Zakadajc, e w ramach czystego i zamknitego systemu kapitalistycznego klasa kapitalistw nie moe liczy na jakikolwiek regularny dodatkowy napyw pienidza, ktry uzasadniaby przyrost netto zatrudnienia i rodkw produkcji, Luksemburg wyciga wniosek, i kapitalizm moe funkcjonowa wycznie w otwartym otoczeniu zawierajcym elementy niekapitalistyczne. Jest on nie tylko przejciowym sposobem produkcji, ale rwnie niechybnie zmierza do upadku. Nie sposb oddzieli badania rozwoju kapitalistycznego od jego historii, a ta ostatnia naznaczona jest kapitalistycznym przymusem zawaszczania zewntrznych (to jest, niekapitalistycznych) obszarw. Innymi sowy, narody kapitalistyczne musz walczy nie tylko po to, by chroni swoje rynki krajowe (protekcjonizm), ale rwnie po to, by je poszerza. Imperializm oznacza powikszenie ich politycznej i militarnej kontroli nad pozostaymi, niekapitalistycznymi obszarami. Eksport (netto) toruje rwnie drog midzynarodowym poyczkom udzielanym krajom peryferyjnym przez kraje centrum. Powoduje to powstawanie nadmiernego zaduenia, ktre z jednej strony pomaga w finansowaniu eksportu towarw wytwarzanych w krajach kapitalistycznych, lecz z drugiej strony prowadzi do niestabilnoci finansowej i kryzysw8. Jedynym wyjtkiem od sytuacji, w ktrej polega si na popycie zewntrznym jest to, i tymczasowo wspomnian trudno mog rozwiza wydatki wojskowe (militaryzm). W ostatecznym rozrachunku, niekoczce si opanowywanie zewntrznych przestrzeni podkopuje podstaw funkcjonowania
8 J. Toporowski, Rosa Luxemburg and Finance, [w:] Rosa Luxemburg, s. 81-91.
Zakadajc, e w ramach czystego i zamknitego systemu kapitalistycznego klasa kapitalistw nie moe liczy na jakikolwiek regularny dodatkowy napyw pienidza, ktry uzasadniaby przyrost netto zatrudnienia i rodkw produkcji, Luksemburg wyciga wniosek, i kapitalizm moe funkcjonowa wycznie w otwartym otoczeniu zawierajcym elementy niekapitalistyczne
. Finanse i problem realizacji u Rzy Luksemburg
280
systemu kapitalistycznego, prowadzc do kryzysw gospodarczych i tworzc obiektywne warunki dla jego przezwycienia (socjalizm lub barbarzystwo).
bucharin: Ra luksemburg jako podkonsumpcjonistka

Dorobek Luksemburg zosta poddany surowej ocenie zarwno przez autorw socjaldemokratycznych, jak i bolszewickich. Wiksz uwag na jej analizy zwrcili komentatorzy sytuujcy si poza cile okrelonym obozem marksowskim, tacy jak Micha Kalecki czy Joan Robinson, ktrzy zgodnie podkrelali oryginalno stanowiska autorki Akumulacji kapitau w zakresie efektywnego popytu i gospodarki pieninej. Dyskusja wok Luksemburg jako ekonomistki politycznej zanika zupenie pod koniec lat siedemdziesitych dwudziestego wieku. Eseje zebrane w ksice Rosa Luxemburg and the Critique of Political Economy9 wiadcz jednak o powrocie zainteresowania jej dorobkiem ekonomicznym, przede wszystkim wrd autorw reprezentujcych perspektyw post-keynesowsk i teori obiegu pieninego. Krytyczne gosy dotyczce dorobku Luksemburg odnosz si zwykle do jej Akumulacji kapitau i klasyfikuj autork jako reprezentantk stanowiska podkonsumpcjonistycznego10. Z jednej strony, podkrelanie przez ni koniecznoci spienienia wartoci dodatkowej (to jest zrealizowania jej w formie pienidza) przez kapitalistw byo czsto ostro krytykowane jako opierajce si na racym bdzie. Monetaryzacja byaby wwczas kwesti techniczn, ktr naleaoby pomin we wstpnych abstrakcyjnych analizach reprodukcji kapitalistycznej. Twierdzono, e atwo mona unikn tego rodzaju problemu zakadajc zwikszenie si iloci pienidza w wyniku decyzji producentw zota lub przypieszenia obiegu pienidza. Wzicie pod uwag rnorodnoci kapitalistw oraz wzajemne nakadanie si rnych obiegw, miayby zapewni przeobraenie nadmiaru produktw z formy towarowej w form wartoci, to jest w pienidz. Z drugiej strony, popyt, ktry uzasadnia potencjaln warto dodatkow pochodzi w formie nakadw inwestycyjnych z krgw samej klasy kapitalistw. W ramach takiego spojrzenia, jutrzejsza akumulacja realizuje wczorajsz warto dodatkow, bez koniecznoci istnienia jakiejkolwiek tendencji do wyczerpywania
9 Rosa Luxemburg... 10 N. I. Bukharin, Imperialism and the Accumulation of Capital, tum. R. Wichman, New York, 1972.
281
si popytu efektywnego i zaamania si systemu kapitalistycznego. Wedug takiej interpretacji, Ra Luksemburg nie dodawaaby niczego nowego, a po prostu dokonywaa przeformuowania po Marksie bdu popenionego przez takich podkonsumpcjonistw, jak Malthus i Sismondi, zapominajc przy tym, e kapitalizm to wytwarzanie dla samego wytwarzania, a nie wytwarzanie dla konsumowania. W kolejnych dwch czciach poddane zostan analizie dwa alternatywne przykady odczytania teorii Luksemburg zaprezentowane przez Michaa Kaleckiego i Joan Robinson. Autorzy ci trzymaj si z dala od tradycyjnego marksizmu i dostarczaj interpretacji, ktra czy problem zasygnalizowany przez Luksemburg z zasad efektywnego popytu zarysowan przez Keynesa.
Kalecki: luka oszczdnoci

Luksemburg, przyjmujc punkt widzenia kapitau globalnego, podnosi nastpujc kwesti: dlaczego kto miaby inwestowa w sytuacji, gdy na horyzoncie nie pojawia si aden popyt finalny? Jej wniosek, e akumulacja kapitalistyczna jest po prostu niemoliwa, opiera si na idei goszcej, i o wielkoci nakadw inwestycyjnych decyduje klasa kapitalistw jako cao. Kalecki w swej krytycznej odpowiedzi11 stwierdzi, e kapitalici wiele rzeczy robi jako klasa, lecz z ca pewnoci nie inwestuj jako klasa. Jeli rzeczywicie mieliby dziaa podobnie do indywidualnego zbiorowego kapitalisty, wwczas zawsze byliby zdolni inwestowa tyle, ile potrzeba, by zapewni rozszerzon reprodukcj systemu gospodarczego, bez wzgldu na cakowite wydatki konsumpcyjne jak w gruncie rzeczy stwierdzi Tugan-Baranowski. W ramach takiego systemu kapitalici zawsze czerpi wystarczajce zyski z sektora wytwarzajcego dobra kapitaowe, mogc w ten sposb przezwyciy jakikolwiek spadek konsumpcji robotnikw. Zdaniem Kaleckiego, pomimo powyszej krytyki, zwrcenie przez Luksemburg uwagi na konieczno znalezienia rynku, na ktrym mona zrealizowa warto dodatkow stanowi rozsdny argument. Luksemburg lokuje te rynki zbytu na zewntrz systemu kapitalistycznego, a dokadnie rzecz ujmujc, w niekapitalistycznych gospodarkach towarowych. Ma to miejsce nie tylko w nierozwinitych, jeszcze niekapitalistycznych gospodarkach, ale take w tych sektorach rozwinitych
11 M. Kalecki, Zagadnienie realizacji u Tugana-Baranowskiego i Ry Luksemburg, Ekonomista 1967, nr 2.
282
Zarwno Marks, jak i Luksemburg zupenie pominli kwestie zwizane z czynnikami wpywajcymi na podejmowanie kapitalistycznych decyzji o inwestycjach i ich rozmiarach
gospodarek kapitalistycznych, ktre funkcjonuj poza logik kapitalistyczn. Argument ten mona wyjani za pomoc dostarczonego przez Kaleckiego odczytania Marksowskich Rwna Reprodukcji12. Interpretacja polskiego ekonomisty, jakkolwiek odmienna od tej przedstawionej przez Luksemburg, prowadzi do bardzo podobnych wnioskw. Marksowskie schematy antycypuj wiele elementw wspczesnej (keynesowskiej) ekonomii, takich jak keynesowska zasada efektywnego popytu czy teoria wzrostu Harroda-Domara. Rwnania pokazuj, e kapitalici mog decydowa o rozmiarach swych inwestycji i konsumpcji w przyszoci (i te decyzje obejmuj raczej kategorie realne, anieli pienine), lecz nie s zdolni podejmowa decyzji o rozmiarach swojej sprzeday ani o tym, ile zarobi w formie zyskw. Zarwno Marks, jak i Luksemburg zupenie pominli kwestie zwizane z czynnikami wpywajcymi na podejmowanie kapitalistycznych decyzji o inwestycjach i ich rozmiarach. Z ca jednak pewnoci schematy te pokazuj, e rwnowaga, cho moliwa teoretycznie, nie jest dana i jest daleka od oczywistoci. cieka akumulacji jest niestabilna i nie ma powodw, nie liczc stabilnej stopy wzrostu, dla jakich gospodarka nie powinna ciy raczej w kierunku zerowych inwestycji netto, to jest stopy deprecjacji. Dlatego w dugim okresie moliwa jest rozszerzona reprodukcja kapitalistyczna co zreszt twierdzia Luksemburg jeli tylko istniej pewne rynki zewntrzne, ktre wchon wygenerowan przez toczcy si proces akumulacji nadwyk towarow. Zdaniem Kaleckiego, te zewntrzne rynki stanowi niezbdny czynnik stabilizujcy. W oryginalnym sposobie rozumowania Luksemburg pojawia si pewna dwuznaczno, a to z racji tego, e odwouje si ona do eksportu jako takiego. Oczywicie, pomniejszenie wzrostu efektywnego popytu o import, zredukuje liczb rynkw zbytu dla nadmiarowej produkcji. Nowy popyt na nadmiar towarw jest wynikiem eksportu netto zorientowanego na obszary niekapitalistyczne. Eksportowi netto musi towarzyszy odpowiadajcy mu eksport kapitau ze wiata kapitalistycznego do wiata niekapitalistycznego to znaczy, sektor kapitalistyczny, jeli tylko chce sprzeda swoje towary, musi poyczy kapita sektorowi niekapitalistycznemu. Pomyka ta prowadzi Luksemburg do przecenienia wagi rynkw zewntrznych w rozwoju kapitalistycznym i pominicia znaczenia innych czynnikw (takich jak innowacje technologiczne). Prawd pozostaje
12 M. Kalecki, The Marxian Equations of Reproduction and Modern Economics, [w:] Collected Works of Micha Kalecki, vol. 2: Capitalism: Economic Dynamics, red. J. Osiatynski, Oxford 1991.
283
jednak, jak podkrela czsto Kalecki, e rynki zewntrzne zapewniaj tymczasowe rozwizanie sprzecznoci wiatowego kapitalizmu. Do takich zewntrznych rynkw zbytu, ktre wchaniaj nadwyk towarw i umoliwiaj kontynuowanie procesu akumulacji, Luksemburg zalicza rwnie zakupy rzdowe oraz, przede wszystkim, wydatki wojskowe. Rwnie i tym razem Kalecki zarzuca Luksemburg, e uwaa ona cao wydatkw publicznych za rynek zewntrzny. Naley wyjani sposoby finansowania tych wydatkw. Jeli pochodz one z podatkw nakadanych na pracujcych, wwczas mamy do czynienia z odpowiedni redukcj poziomu konsumpcji. W przeciwiestwie do tego, wydatki publiczne finansowane przez podatki nakadane na kapitalistw lub z poyczek, przyczyniaj si do rozwizania problemu efektywnego popytu, jeli nie zachodzi odpowiadajca temu redukcja poziomu inwestycji lub konsumpcji. Odbywa si to w ten sposb, jak gdyby kapita by eksportowany na wewntrzny zagraniczny rynek, stworzony przez rzd. Dlatego te Kalecki uznawa wydatki publiczne za rodzaj wewntrznego eksportu i dostrzega w nich alternatyw dla nadwyki w bilansie handlowym suc rozwizaniu problemu, przed jakim stana Luksemburg. Tego typu Kaleckiaski mechanizm jest rzeczywicie wewntrzny wzgldem gospodarki, lecz zewntrzny wzgldem klasy kapitalistw jako caoci. Takie odczytanie dorobku Luksemburg w znacznym stopniu wpyno na uksztatowanie przez Kaleckiego jego wasnych pogldw. Jeszcze w 1939 roku zaznaczy on, e Marks nie przykada wikszej wagi do tego, co stanie si, gdy inwestycje nie s wystarczajce, by zapewni stay wzrost rozmiarw produkcji. Luksemburg natomiast wyranie podkrelaa, e jeli mamy do czynienia z oszczdnociami kapitalistw, wwczas ich zyski mog by zrealizowane tylko i wycznie wtedy, gdy przeznacz oni odpowiadajc temu kwot na inwestycje. W konsekwencji tego, Kalecki widzia w Luksemburg prekursork keynesizmu:
Luksemburg sdzia, e w zamknitej gospodarce kapitalistycznej wystpowanie inwestycji netto jest (przynajmniej w dugim okresie) niemoliwe; std, wedug niej, wycznie dziki wystpowaniu eksportu do niekapitalistycznych krajw moliwa jest w ogle ekspansja systemu kapitalistycznego13.
13 M. Kalecki, Essays in the Theory of Economic Fluctuations, [w:] Collected Works of Micha Kalecki, vol. 2: Capitalism: Business Cycles and Full Employment, red. J. Osiatyski, Oxford 1990, s. 255.
284
Kalecki stwierdzi w tym kontekcie, i:

teoria [Ry Luksemburg przyp. tum.] jako cao nie moe by zaakceptowana, lecz konieczno pokrycia luki oszczdnoci przez inwestycje krajowe lub eksport bya przez ni ujta prawdopodobnie janiej ni przez kogokolwiek innego przed publikacj Oglnej Teorii Keynesa14.
Przejdmy teraz do analiz Joan Robinson i jej interpretacji dorobku Luksemburg.
Joan Robinson i zachta do inwestowania

Jeszcze yczliwsze odczytanie argumentw Luksemburg zawartych w Akumulacji kapitau mona odnale w zamieszczonym w angielskim tumaczeniu Wprowadzenia autorstwa Joan Robinson15. Robinson upraszcza gwny wtek ksiki Luksemburg z 1913 roku, przekadajc go na jzyk keynesowski. W jej opinii miao to pozwoli na przezwycienie niecisoci, jakie ujawniy si w analizach Luksemburg. Ta ostatnia nie bya zainteresowana rwnowag pomidzy inwestycjami i oszczdnociami (ktre s zawsze ex post rwne), ale raczej istnieniem w ramach kapitalizmu jako zamknitej go+spodarki odpowiedniego bodca inwestycyjnego. Jakie motywy skaniaj kapitalistw do rozszerzenia ich zasobu kapitau realnego? W jaki sposb mog oni podtrzymywa oczekiwania co do sprzeday dodatkowej iloci towarw wytworzonych za pomoc tego nowego, dodatkowego kapitau? Odpowiedzi na tego typu pytania jest nieustannie rozszerzajcy si rynek, co znaczy, e kapitalici musz antycypowa wzrost popytu na swoje towary. Wedug Marksa, dynamiczny proces rywalizacji pomidzy kapitalistami (w sensie Schumpetera) o czerpanie zyskw z produkcji masowej zmusza ich do powikszania swego kapitau i inwestowania. Luksemburg natomiast doszukuje si potencjalnego, przyszego popytu poza sfer produkcji. Pod tym wzgldem Marksowskie schematy reprodukcji nie okazuj si zbyt pomocne: dostarczaj niepenego obrazu ksztatujcych si ex post wielkoci pieninych, podczas gdy nie mwi niczego
14 Tame. 15 J. Robinson, Introduction, [w:] R. Luxemburg, The Accumulation of Capital, New York 1951. Polskie tumaczenie: J. Robinson, Wprowadzenie do Akumulacji kapitau, [w:] teje, Szkice o ekonomii marksowskiej, tum. H. Hagemejer, Warszawa 1960.
285
o prognozie ex ante dotyczcej popytu i zysku kapitalistw. Oczywicie, jeli kapitalici rzeczywicie decyduj si na akumulacj tego, co oszczdzaj w postaci nadwyki, popyt finalny na towary wchonie cakowit produkcj. Decydujcym pytaniem dla Luksemburg jest jednak to, ktre dotyczy uprzedniej kwestii: dlaczego kapitalici powinni decydowa si na inwestycje? Jaki motyw wpywa na decyzj o powikszeniu przez nich zasobu kapitau? Luksemburg korzysta z ram analitycznych, w ktrych, przy staej stawce pacy realnej, postp techniczny przekada si na wzrost siy produkcyjnej pracy i spadek wartoci pojedynczego towaru. W takich warunkach, warto siy roboczej zmniejsza si wraz z kadym nastpnym okresem. To nic innego ni prawo spadkowej tendencji pac wzgldnych opisywane w jej Wstpie do ekonomii politycznej16. Joan Robinson zapomina jednak doda, e przywoane prawo pozostawia moliwo wzrostu pac realnych tak dugo, jak tylko stopa ich wzrostu jest mniejsza ni stopa wzrostu siy produkcyjnej pracy. Tym samym ronie stopa wartoci dodatkowej. Kiedy ronie udzia wartoci dodatkowej w wartoci dodanej przez prac yw (to znaczy dochd netto), wwczas ronie rwnie ilo realnych oszczdnoci. Na gruncie tych hipotez wydaje si, e problem podniesiony przez Robinson jest powaniejszy ni ten znany z oryginalnych Marksowskich schematw, poniewa stopa akumulacji w stanie rwnowagi jest wysza, ni w momencie, gdy stopa wyzysku pozostaje staa. Rwnie Luksemburg zakada, e wartociowy skad kapitau to jest stosunek kapitau staego do kapitau zmiennego ronie w miar upywu czasu w taki sposb, jak to wynika z charakteru postpu technicznego, ktry zakada w trzecim tomie Kapitau Marks. Ot wanie to zaoenie cakiem susznie odrzuca Robinson, poniewa pomija ono fakt, e zmiana technologiczna moe obniy warto poszczeglnych dbr, ktre wchodz w skad kapitau staego, w taki sposb, e produktywno moe wzrosn w sytuacji rwnoczesnego spadku wartoci kapitau na zatrudnion osob. Mimo to nadal mona podtrzyma to zaoenie, o ile tylko przyjmiemy, e postp techniczny jest pracooszczdny i kapitaochonny. Na gruncie tych hipotez system gospodarczy nie moe unikn kryzysu dysproporcjonalnoci. Wielko produkcji z pierwszego dziau wytwarzajcego dobra kapitaowe jest niewystarczajca, by pokry potrzeby kapitau staego dla caego systemu gospodarczego, podczas gdy wielko produkcji z dziau drugiego przewysza wielko konsumpcji pochodzc z obu tych dziaw. Nie powinno to zaskakiwa, gdy wpisuje
16 R. Luksemburg, Wstp...
286
Gdy podzia dochodu i skonno do oszczdzania kapitalistw generuj nadwyk oszczdnoci ponad nowymi inwestycjami, pojawia si wwczas chroniczna nadwyka potencjalnej poday kapitau rzeczywistego nad popytem na ten kapita. System musi wpa w chroniczn depresj, jak sugerowali Keynes i Hansen
si w logik schematw reprodukcji. Powyszy argument nic jednak nie mwi o wystpowaniu oglnych kryzysw nadprodukcji spowodowanych niedostatkiem popytu efektywnego. Co wicej, analizy Luksemburg trac sw wano w sytuacji nadmiernego zdeterminowania modelu, kiedy utrzymuje ona zaoenie, e roczne inwestycje netto w kadym dziale musz rwna si rocznym oszczdnociom w tym samym dziale. Naley doda, e kci si to z przekonaniem Luksemburg, i poprawn perspektyw do przeformuowania schematw reprodukcji jest ta z trzeciego tomu Kapitau a mianowicie, perspektywa kapitau globalnego. Ponadto powysze zaoenie jest nie tylko zupenie nierealistyczne, ale te niespjne z tendencj wyrwnywania si stp zysku i z przemieszczaniem si kapitau pomidzy gaziami, ktre s przecie istotnymi cechami charakterystycznymi kapitalizmu. Jeli tylko skorygujemy t wtpliw naddeterminacj modelu, wwczas jasne staje si, e ciek rwnowagi mona zawsze naszkicowa na papierze. Tak dugo, jak cakowity popyt inwestycyjny pochania cakowite oszczdnoci obu dziaw razem wzitych, nie nastpi kryzys kapitalizmu. Tu znajdujemy jednak klucz do rzeczywistej sprzecznoci. Wielkoci te zapewne mogyby by sobie rwne, ale nie ma gwarancji, e tak bdzie rzeczywicie17. Jeli skonno do oszczdzania charakteryzujca klas kapitalistw przewysza stop akumulacji podyktowan przez postp techniczny, kryzys moe by zaegnany wycznie wtedy, gdy istnieje sposobno do inwestycji poza systemem kapitalistycznym. Moemy tutaj znowu, zamiast przyjtej a priori koniecznoci, postawi przekonywajc hipotez co do rzeczywistego charakteru zjawisk18. Gdy podzia dochodu i skonno do oszczdzania kapitalistw generuj nadwyk oszczdnoci ponad nowymi inwestycjami, pojawia si wwczas chroniczna nadwyka potencjalnej poday kapitau rzeczywistego nad popytem na ten kapita. System musi wpa w chroniczn depresj, jak sugerowali Keynes i Hansen. Kapitalizm moe ustrzec si kryzysu wycznie dziki nieustannemu zdobywaniu niekapitalistycznych obszarw, przezwyciajc w ten sposb sprzecznoci tkwice w niedostatecznym popycie.
Antykrytyka: obieg pienidza a kwestia finansw

Zarwno Kalecki, jak i Robinson odczytuj Luksemburg przez pryzmat zasady efektywnego popytu. Ich interpretacja jest znacznie gbsza ni
17 J. Robinson, Wprowadzenie, s. 149. 18 Tame.
287
ta zaproponowana przez ortodoksyjnych czy heterodoksyjnych marksistw. Podkrelaj oni w pracy Luksemburg strukturalny charakter niedostatecznego popytu, ograniczajcego akumulacj kapitau w zamknitym systemie kapitalistycznym pozbawionym pastwa. Jednake oboje uznaj eksport (netto) jedynie za rozwizanie problemu realizacji aktualnej wartoci dodatkowej. Oddzielaj rwnie problem napotkany przez Luksemburg od jej wiernoci Marksowskiej teorii wartoci opartej na pracy. Kalecki dodaje, e rozwizaniem moe by zastpienie zagranicznych rynkw zbytu przez eksport wewntrzny, czyli wydatki rzdowe niefinansowane z podatkw nakadanych na robotnikw. W ten sposb tracimy z oczu dwa aspekty argumentacji Luksemburg. Pierwszy z nich mwi, e brak efektywnego popytu jest efektem spadkowej tendencji pac wzgldnych, ktra nie jest niczym innym jak drug stron medalu pozyskiwania wartoci dodatkowej wzgldnej. To wanie owo pozyskiwanie wywouje jednoczenie luk oszczdnoci oraz wzrost prawdopodobiestwa eksplozji dysproporcjonalnoci. Drugim aspektem jest to, e poszukiwanym przez Luksemburg rozwizaniem sprzecznoci, ktr sama odkrya, musz by produktywne wydatki, czyli co, co samo w sobie stanowi o przyrocie inwestycji kapitalistycznych19. Kalecki i Robinson w swoim podejciu do pracy Luksemburg pomijaj jeszcze jeden element. Wydaj si cakowicie niewiadomi faktu, e jest ona prekursork koncepcji znanej dzisiaj pod nazw teorii obiegu pieninego20. Pozostaje to wprawdzie w przypadku Akumulacji kapitau w znacznej mierze ukryte, a to t prac komentowali Kalecki i Robinson, jest natomiast wyranie widoczne w Antykrytyce, pamflecie napisanym przez Luksemburg podczas pobytu w wizieniu i pomiertnie opublikowanym w 1921 roku. W tym ostatnim autorka przyjmuje cakowicie makroekonomiczn, sekwencyjn i pienin wizj procesu gospodarczego, a take wyjania, dlaczego jej uwaga jest skoncentrowana na problemie monetaryzacji wartoci dodatkowej. Luksemburg nie poprzestaje tutaj wycznie na podkrelaniu coraz wikszego prawdopodobiestwa wyst19 R. Bellofiore, The Monetary Circuit of Capital in the Anti-Critique, [w:] Rosa Luxemburg... Zob. take R. Bellofiore, Like a candle burning at both ends: Rosa Luxemburg and the Critique of Political Economy, [w:] Neoliberalism in Crisis, Accumulation and Rosa Luxemburgs Legacy: Research in Political Economy 21, red. P. Zarembka, S. Soederberg, Amsterdam 2004. 20 Zob. A. Graziani, The Monetary Theory of Production, Cambridge 2003, ale take Money in Motion: the Post Keynesian and Circulation Approaches, red. G. Deleplace, E. J. Nell, Basingstoke 1996 oraz Modern Theories of Money: the Nature and Role of Money in Capitalist Economies, red. L.-P. Rochon, S. Rossi, Cheltenham 2003.
288
pienia immanentnego braku efektywnego popytu oraz wewntrznej niestabilnoci zamknitego systemu kapitalistycznego. Cze wyprodukowanych towarw skrywajcych warto dodatkow uzyskan w bezporednim procesie produkcji musi by oczywicie zrealizowana w pienidzu przed rozpoczciem nowego cyklu produkcyjnego. Jednak Luksemburg wydobywa na jaw jeszcze jedn, powizan i decydujc kwesti: skoro popyt na nadwyk towarw musi by przepywem wydatkw o tej samej wielkoci, skd zatem pochodz pienidze, dziki ktrym ten popyt moe zosta zrealizowany? W odpowiedzi czy ona rodki niezbdne do uruchomienia popytu z tymi koniecznymi w przypadku produkcji. W tym momencie ewidentnie wkraczamy na terytorium cyrkulatywizmu. Socjalistyczni krytycy Luksemburg zupenie nie zrozumieli tej kwestii. Kalecki i Robinson take nie do koca stawili jej czoa. Argumentacja Luksemburg jest nastpujca. To sama klasa kapitalistw poprzez wnoszenie siy nabywczej uruchamia kapitalistyczny proces w postaci obiegu pieninego. Oznacza to jednak, e to, co mog oni uzyska na kocu owego obiegu w postaci pienidzy pomnaajcych warto kapitau, to pienidze, ktre sami wnieli do systemu. Tak dugo, jak nie mamy do czynienia z dodatkowymi rodkami pieninymi z zewntrz, dodatkowy popyt na nadwyk towarow, bez wzgldu na jego rdo, jest bezuyteczny. Bez tego zastrzyku kapitalici razem wzici nie mog zrealizowa nadwyki przychodw pieninych przekraczajcej rodki, ktre musieli wyoy wczeniej [advance] na sfinansowanie produkcji bd ich wydatkw. Z jednej strony, co susznie zaznacza Luksemburg, pienidze krce midzy kapitalistami w celu zastpienia zuytych dbr kapitaowych oraz zakupu nowych nie mog by spraw wewntrzn. Jak utrzymuje, z definicji adna nadwyka pienina nie moe pochodzi od samych kapitalistw jako caoci. Z drugiej strony, rdem pienidzy wydawanych przez robotnikw (w tym nowo zatrudnion si robocz) na konsumpcj dbr s rwnie kieszenie kapitalistw. Oto dlaczego Luksemburg cigle podkrela, e z makroekonomicznego punktu widzenia pienidze realizujce warto dodatkow mog pochodzi wycznie od zewntrznych nabywcw, czerpicych swe rodki nabywcze z samoistnego rda, a nie z kieszeni kapitalistw, jak robotnicy21. Luksemburg, podzielajc Marksowski ukad towar-pienidz, podtrzymuje tez, e powyszego problemu nie mona rozwiza przez odwoanie si do wzrostu produkcji pienidza kruszcowego [gold-money output]. Nowa produkcja zota jako rodka pieninego, aby zrealizowa
21 R. Luksemburg, Antykrytyka..., s. 589.
289
warto dodatkow, odebraaby rodki innym sektorom produkcji kapitalistycznej. Nowy napyw pienidza w formie zota zostaby wwczas uzyskany poprzez zmniejszenie tempa potencjalnej akumulacji kapitalistycznej. Tym, czego potrzebuje Luksemburg, by odpowiedzie na postawione przez siebie pytanie, nie mog by po prostu pienidze penice rol smaru w maszynie cyrkulacji wartoci dodatkowej, ale takie, ktre jednoczenie monetaryzuj [monetize] t warto i uruchamiaj nowy kapitalistyczny cykl akumulacji: pienidze jako kapita. Pomija ona tutaj moliwoci systemu bankowego do mnoenia dostpnego kapitalistom kredytu na bazie depozytu w zocie oraz zwikszania szybkoci obiegu pieninego. W nastpstwie tego kapitalici byliby zdolni do realizowania nadwyek towarowych, pomimo niezmiennej cakowitej iloci pienidza w formie zota. Jednake instynkt Luksemburg jej nie zawodzi, gdy odrzuca ona rozwizanie postawionego przez ni problemu poprzez systematyczny, cigy i wykadniczy wzrost szybkoci obiegu pieninego.
obieg pieniny
Dopiero niedawno kilku autorw (zwaszcza Trigg22 i Bellofiore23) dostrzego w pracach Luksemburg ten sposb mylenia, po niemal stuletnim tkwieniu w ukryciu. Trigg zbada pod tym wzgldem gwnie Akumulacj kapitau, podczas gdy Bellofiore podj si analizy Antykrytyki. Z powodu szczeglnej uwagi, jak Luksemburg powiecia wpywom i odpywom pienidza w tym ostatnim tekcie, jest on miejscem, w ktrym mona wyrni pierwszy (cho niekompletny) schemat obiegu pieninego. Teoria obiegu pieninego w wersji wspczesnej (odwoujemy si tutaj gwnie do systemu mylowego zaproponowanego przez Grazianiego24) dostarcza obrazu gospodarki kapitalistycznej jako sekwencji wzajemnie powizanych ze sob faz. Przez porwnanie z t teori sprbujemy wykaza mocne i sabe strony stanowiska Luksemburg.
22 A. B. Trigg, Marxian Reproduction Schema: Money and Aggregate Demand in a Capitalist Economy, London 2006 oraz tego, Where Does the Money and Demand Come From?: Rosa Luxemburg and the Marxian Reproduction Schema, [w:] Rosa Luxemburg..., s. 34-52. 23 R. Bellofiore, Introduction: Rosa Luxemburg on Capitalist Dynamics, Distribution, and Effective Demand Crises, [w:] Rosa Luxemburg, s. 1-23. 24 A. Graziani, The Monetary Theory of Production, Cambridge 2003.
290
system bankoWy (z bankiem centralnym)
[1]
[5]
kaPitalici sektor dbr konsumpcyjnych
sektor dbr kapitaowych
[2]
Schemat 1. Obieg pieniny w czystej kredytowej gospodarce kapitalistycznej
Schemat 1. ilustruje trjstronn zaleno w czystej gospodarce kredytowej midzy bankierami, kapitalistami przemysowymi i pracownikami. Sekwencja pienina rozpoczyna si wraz z decyzj bankierw, by udzieli wstpnych rodkw kapitalistom przemysowym majcym zdolno kredytow (strzaka 1). Ci ostatni musz zwrci si do bankw po pienidze (kredytowe), poniewa potrzebuj ich, by zatrudni robotnikw, ktrych sia robocza jest niezbdna do rozpoczcia procesu produkcji (strzaka 2). Dla kapitalistw przemysowych pienidze reprezentuj si nabywcz umoliwiajc pozyskanie siy roboczej, bdcej jedynym nieodtwarzalnym elementem systemu. Zakup siy roboczej jest jedynym zewntrznym nabytkiem klasy kapitalistw jako caoci, bez ktrego produkcja kapitalistyczna nie mogaby si nawet rozpocz. W najprostszej wersji obiegu pieninego, kiedy produkcja jest zakoczona, pracownicy nie mog nie wyda caego swojego dochodu na dobra konsumpcyjne, co prowadzi do odzyskania przez kapitalistw ich finalnych rodkw (strzaka 3). Jeeli wyobrazimy sobie dwusektorow gospodark, abstrahujc od konsumpcji kapitalistw i oszczdnoci robotnikw, zyski z drugiego sektora s przeznaczane na zakup dbr kapitaowych wyprodukowanych w pierwszym sektorze (strzaka 4). Obieg pieniny domyka si w momencie spacenia przez kapitalistw jedno-okresowego [single-period] dugu, tzn. zwrcenia nalenoci gwnej i zapaceniu odsetek (strzaka 5).
[4]
[3]
PracoWnicy (gospodarstwa domowe)
291
W teorii obiegu pieninego pienidze s czysto spoecznym symbolem bez adnej wewntrznej wartoci, jedynie ksigowym zobowizaniem dla banku je emitujcego. Ich poda ma charakter endogeniczny. W tym miejscu wyranie wida rozbieno z podejciem Luksemburg. Dla niej pienidz to zoto, tzn. oglny ekwiwalent, wyczny towar, na ktry wszystkie inne towary musz by wymieniane. W podejciu obiegu pieninego akcent przesuwa si od (zota jako) oglnego ekwiwalentu w uniwersalnej wymianie towarowej do (nietowarowego bankowego) pienidza jako rodka uruchamiajcego produkcj kapitalistyczn. Pomimo tej rnicy, analizy Luksemburg s zbiene z podejciem obiegu pieninego. Zadane przez ni pytanie brzmi: skd pochodz wpywy pienine finansujce zagregowany popyt, ktry monetaryzuje nadwyk wyprodukowan dziki poyczce z globalnego kapitau pieninego, wczajc w to pieniny fundusz pac? Jej model jest w istocie najprostsz wersj tego, jaki maj na myli cyrkulatywici, z wyjtkiem jednej (kluczowej) rnicy: umieszczenia producentw zota zamiast bankw w miejscu kapitalistw pieninych. Luksemburg przyjmuje rwnie historycznie okrelon pac realn dla klasy robotniczej, podczas gdy autorzy cyrkulatywistyczni zakadaj, e jest ona ustalana przez autonomiczne decyzje kapitalistw dotyczce struktury produkcji. Nie jest to jednak gboka rozbieno. W rzeczywistoci nietrudno rozwaa hipotez Luksemburg (i Marksa) dotyczc pacy jako (ugruntowany teoretycznie) specjalny i istotny przypadek perspektywy cyrkulatywistycznej. Wedug autorki Antykrytyki, akumulacja kapitau nie oznacza jedynie produkowania rosncej iloci towarw, ale przede wszystkim obrcenie ich w rosnc ilo pienidzy. Kapitalizm jest tu zatem zdefiniowany z prawdziwie pieninego i makroekonomicznego punktu widzenia, jako system spoeczny, w ktrym kapitalici przemysowi zarabiaj wicej pienidzy poprzez ich poyczanie. Jeeli jedynym rdem zastrzykw pieninych jest klasa kapitalistw (kapitalici przemysowi s finansowani przez producentw zota), czysty system kapitalistyczny jest po prostu niemoliwy. Na uwag, e te same wydatki inwestycyjne mog teoretycznie dostarczy popytu realizujcego ju pozyskan warto dodatkow, Luksemburg odpowiada, e oznaczaoby to domylnie, i rodki niezbdne do uruchomienia popytu pochodz od klasy kapitalistw. Kapitalici mog uzyska wiksze zyski pienine, jeeli tylko sami wprowadz wicej pienidzy do systemu gospodarczego. W obrbie szkoy cyrkulatywistycznej wystpuje stanowisko, ktre teraz przedstawimy. Jeeli postrzegamy kapitalistw przemysowych jako skonsolidowany sektor, pienidz jako rodek patniczy jest zupenie nieistotny dla wymiany midzy kapitalistami. Warto dodatkowa jest
W podejciu obiegu pieninego akcent przesuwa si od (zota jako) oglnego ekwiwalentu w uniwersalnej wymianie towarowej do (nietowarowego bankowego) pienidza jako rodka uruchamiajcego produkcj kapitalistyczn
292
ucieleniona w dobrach kapitaowych (i luksusowych), to znaczy w towarach, ktre s wymieniane midzy samymi kapitalistami. Pod tym wzgldem pienidz odgrywa po prostu rol smaru i moe by pominity w analizie bez adnych teoretycznych obaw. Nie istnieje jednak dychotomia sektor realny sektor pieniny. Pienidz nie jest jedynie jednostk obrachunkow ani zasobem bogactwa. Pienidz jest funduszem: jest zasadniczym rodkiem patniczym, ktry sam przyznaje ludziom si nabywcz w celu umoliwienia im wejcia na rynek. Poda wstpnych rodkw jest skadnikiem kadego procesu produkcji, pieninym ugruntowaniem autonomicznych decyzji dotyczcych iloci (poziomu) i jakoci (skadu) produkcji. Niniejsze rozwaania s wprawdzie zgodne z akcentowanym przez Luksemburg punktem widzenia kapitau globalnego, jednak pokazuj take, e problem monetaryzacji nadwyek jest podnoszony przez ni w sposb nieodpowiedni. Wida take, e Luksemburg, mimo e jej argument zbudowany jest oczywicie w kategoriach obiegu pieninego, nie rozrnia wyranie sektora bankowego (ktry tworzy pienidze, ale nie produkuje towarw) i sektora przemysowego (ktry wytwarza towary, a nie kreuje pienidzy) wewntrz samej klasy kapitalistw. Pomimo caego nacisku, jaki kadzie ona na trzeci tom Kapitau, nie uwzgldnia w swojej analizie istotnych osigni w teorii pienidza, ktrych dokona Marks, badajc kapita przynoszcy procent, kredyt czy kapita fikcyjny. Jeeli rozwaymy podzia klasy kapitalistw midzy og przedsibiorstw (kapitalistw przemysowych) i system bankowy (kapitalistw finansowych), trudno, jak podnosi Luksemburg, moe zosta wyraona nastpujco: pomijajc zapat odsetek bankom, w schemacie reprodukcji prostej w kadym okresie ta sama ilo pienidzy kredytowych jest tworzona i niszczona. Pod tym wzgldem mona powiedzie, odnoszc si do znanego okrelenia Keynesa, e finanse nie s niczym innym jak funduszem odnawialnym [revolving fund]. W konsekwencji na kocu kadego obiegu, kapitalici przemysowi musz uregulowa swj jednookresowy [single-period] (krtkoterminowy) dug zacignity w bankach. Nie wydaje si to problemem, gdy w zamknitej gospodarce, o ile robotnicy nie maj oszczdnoci, kapitalici przemysowi otrzymuj z powrotem wszystkie pienidze, ktre wprowadzili do systemu. Oczywicie problem znika czciowo dla tych, ktrzy nie postrzegaj pienidza jako waluty smarujcej wymian wewntrz klasy kapitalistw. Inne stanowiska w obrbie tradycji cyrkulatywistycznej podejmuj w sposb powaniejszy problem pieninej realizacji nadwyek. To w obrbie tej wanie perspektywy moliwe jest rozwijanie pogldw Luksemburg i Kaleckiego podkrelajcych eksport netto i eksport wewntrzny.
293
Skoro tylko rozrnienie na bankierw i kapitalistw przemysowych zostaje wprowadzone jako cecha definiujca analiz, wariant problemu Luksemburg jest nie do uniknicia: skd pochodz pienidze umoliwiajce przedsibiorstwom spacenie bankom odsetek pieninych za wstpne rodki? Jak przemysowi kapitalici mog zapaci odsetki z poyczek bankowych w pienidzu, skoro to, co mog uzyska z rynku towarw to jedynie wstpne rodki, ktre do niego wprowadzili i ktre otrzymali od tych samych bankw? Bez wzgldu na ograniczenia podejcia Luksemburg do kwestii obiegu pieninego, jej dylemat jest wci ywy i aktualny.
Zyski i odsetki w ramach obiegu pieninego

Realizacja zagregowanych zyskw i spata odsetek bankowych w kategoriach pieninych przedstawia najbardziej zawikan zagadk dla autorw obiegu pieninego25. Chodzi o to, e kapitalici przemysowi wykorzystujc poyczki bankowe do sfinansowania produkcji, nie mog odzyska z rynku wicej pienidzy ni sami wprowadzili do systemu (nawet gdyby zarwno robotnicy, jak i kapitalici wydawali cay swj dochd). Zwaszcza w dwusektorowej gospodarce, bez zagranicznych rynkw oraz wydatkw rzdowych, jedynie sektor dbr konsumpcyjnych moe zrealizowa zyski w kategoriach pieninych, i to dokadnie w tej mierze, w jakiej pracownicy wydaj swoje dochody na dobra konsumpcyjne. I odwrotnie, jeli nawet robotnicy nie maj oszczdnoci, a sektor dbr konsumpcyjnych cakowicie przeksztaca zysk w inwestycje netto, kapitalici produkujcy dobra kapitaowe mog co najwyej utrzyma rwnowag midzy wpywami i wydatkami. Wiemy jednak, e na koniec okresu kapitalici przemysowi musz spaci odsetki z poyczek bankowych. Oznacza to, e przy dodatniej bankowej stopie procentowej kapitalici produkujcy dobra kapitaowe systematycznie ponosz strat w pienidzach. Problem ten moe by rozwizany poprzez rozpatrzenie wpywu samych bankw na globalne wydatki konsumpcyjne i inwestycyjne. W tym przypadku kapitalici z obu sektorw realizowaliby pienine zyski brutto, co umoliwia im spacenie odsetek bankowych. Jednak to do dorane rozwizanie
25 L.-P. Rochon, The Existence of Monetary Profits within the Monetary Circuit, [w:] The Monetary Theory of Production: Tradition and Perspectives, red. G. Fontana, R. Realfonzo, Basingstoke 2005, s. 125.
294
rodzi kolejne problemy. Po pierwsze, jeeli banki przywaszcz sobie cz dbr kapitaowych, znika podstawowa cecha modelu obiegu pieninego, a mianowicie oddzielenie systemu bankowego od sektora przemysowego. Po drugie, nawet jeeli rozwaymy jedynie konsumpcj pracownikw banku, nie bd oni mogli naby dbr przed uzyskaniem dochodw. W rzeczywistoci banki nie mog poycza pienidzy kredytowych sobie samym: nie maj prawa renty senioralnej (emisyjnej). Rozsdniejszym rozwizaniem z punktu widzenia bankw jest zakup akcji przedsibiorstw. Od wczesnych lat osiemdziesitych dwudziestego wieku forsowano szereg propozycji rozwiza problemu istnienia zyskw i odsetek na poziomie makroekonomicznym w modelu obiegu pieninego26. Pierwsz moliwoci jest rozwaenie kapitau globalnego i powzitego caociowego stanowiska teoretycznego jako hipotezy o charakterze pierwszego przyblienia, za ktr kryje si rzeczywisto nakadajcych si na siebie obiegw pieninych. rodki finansowe niezbdne do produkcji wystpujcej w jakich (pniejszych) obiegach realizuj produkt dodatkowy innych (wczeniejszych) obiegw. Podstawowa (ukryta) hipoteza sugeruje, e pienidze bdce zastrzykiem wstpnych rodkw systematycznie przekraczaj ilo pienidzy niszczonych w ramach regulowania dugu wzgldem bankw w kadym okresie. Rozwizanie to jest jednak sprzeczne z rozumieniem przez Luksemburg kapitau globalnego jako realnej abstrakcji. Ponadto opiera si ono na mikroekonomicznym wyjanieniu problemu makroekonomicznego27. Drug moliwoci jest otwarte rozpatrzenie faktu, e cz kapitalistw przemysowych ponosi straty, ktre odpowiadaj ekwiwalentnej iloci zyskw osiganych przez ich konkurentw. Uznaje si to za proces twrczej destrukcji spowodowany konkurencj midzy firmami przemysowymi na rynku towarowym28. Rozwizanie to spotyka si z dwoma zastrzeeniami: pierwsze z nich wskazuje na unikanie pytania Luksemburg dotyczcego koniecznoci sfinansowania popytu; drugie za wytyka uwikanie w mikroekonomiczne ugruntowanie problemu makroekonomicznego. Ostatni moliwoci pozostaje zaoenie wystpowania rwnolegle dwch obiegw: produkcyjnego i inwestycyjnego. Nie s to dwa rne, nakadajce si na siebie obiegi, ale raczej jeden obieg podzielony na
26 W celu zapoznania si z oglnym przegldem zob. tame. 27 Tame, s. 133. 28 M. Messori, A. Zazzaro, Single-period Analysis: Financial Markets, Firms Failures and Closure of the Monetary Circuit, [w:] The Monetary Theory...
295
podstawie odmiennych rodzajw transakcji29. Oba s konieczne do spacenia poyczek bankowych lub wygenerowania zysku, jednak obieg produkcyjny koczy si wraz z kocem pojedynczego cyklu produkcji, podczas gdy obieg inwestycyjny trwa przez kilka takich cyklw. Oto rozwizanie techniczne, w ktrym dodatkowe przepywy pienine pozwalaj producentom dbr kapitaowych zrealizowa cz produktw zawierajcych warto dodatkow i dziki temu spaci odsetki od kredytw bankowych. W ten sposb, wbrew teorii Luksemburg, system gospodarczy jest zdolny do osignicia rwnowagi przy dynamicznym wzrocie, a wic take i do reprodukcji rozszerzonej. Jednake rwnowaga ta, przy zaoeniu, e zostaa osignita, moe wykaza niezwyk niestabilno30. Jest ona zalena od oczekiwa bankw i przedsibiorstw dotyczcych zyskw, w taki sposb, e kade odchylenie od cieki zrwnowaonego wzrostu wywouje gwatowne zmiany. W praktyce jedynym doranym i lokalnym rozwizaniem problemu realizacji, alternatywnym wzgldem wzrostu dugu publicznego, jest eksport netto, a zatem odpowied, ktr daa wanie Luksemburg, analizujc Marksowskie schematy reprodukcji.
W praktyce jedynym doranym i lokalnym rozwizaniem problemu realizacji, alternatywnym wzgldem wzrostu dugu publicznego, jest eksport netto, a zatem odpowied, ktr daa wanie Luksemburg, analizujc Marksowskie schematy reprodukcji
Podsumowanie
Podczas gdy wikszo jej krytykw postrzega kapitalizm jako wielk gospodark barterow, w ktrej pienidze s jedynie nieistotnym pozorem realnych wielkoci, Ra Luksemburg konsekwentnie stawia pytanie o sposb, w jaki pienidze wkraczaj do systemu oraz o rdo, z ktrego pochodz dodatkowe rodki realizujce warto dodatkow. Jej odpowied jest niedoskonaa na gruncie analitycznym i uzaleniona od koncepcji redukujcej pienidze do zota. Jednake jej prace zawieraj czysty model obiegu pieninego, w ktrym pojcie finansw stanowi podstawowy element analizy. Podejcie badawcze Luksemburg jest rzeczywicie zblione do tego przyjmowanego przez niegdysiejszych (Wicksell, Schumpeter, Keynes) i wspczesnych (Schmitt, Parguez, Graziani) autorw pieninej teorii produkcji31. Paradoksalnie, wanie
29 L.-P. Rochon, The Existence, s. 136. 30 M. Desai, R. Veneziani, Rosa Luxemburgs Critique of Marxs Schemes of Reproduction: a Re-evaluation and a Possible Generalization, [w:] Rosa Luxemburg, s. 50. 31 R. Bellofiore, Monetary Macroeconomics before the General Theory: the Circuit Theory of Money in Wicksell, Schumpeter and Keynes, Social Concept 1992, Vol. 6, No. 2, s. 47-89 oraz R. Bellofiore, Monetary Economics after Wicksell:
296
to, co krytycy Luksemburg nazwali racymi bdami (to znaczy uwypuklenie monetaryzacji wartoci dodatkowej i roli zewntrznych rynkw zbytu), wydaje si by tym, co czyni j wyranie prekursork dzisiejszych teorii pienidza, akumulacji i kryzysu. lepe uliczki, w jakie zabrna autorka Akumulacji kapitau, staj si ywotnymi problemami dla heterodoksyjnej perspektywy pieninej. przeoyli Krzysztof Nowak i Maciej Szlinder
Alternative Perspectives within the Theory of the Monetary Circuit, [w:] The Monetary Theory
297
Riccardo bellofiore (ur. 1953) profesor ekonomii politycznej na Uniwersytecie w Bergamo, adiunkt na Wydziale Ekonomii i Ekonometrii Uniwersytetu Amsterdamskiego. Jest autorem ksiki o woskim ekonomicie marksistowskim Claudio Napoleonim (La passione della ragione: scienza economica e teoria critica in Claudio Napoleoni, Milano 1991), a take redaktorem szeregu prac zbiorowych z dziedziny ekonomii politycznej w jzyku woskim i angielskim, w tym m.in. dwutomowej Financial Keynesianism and Market Instability: the Economic Legacy of Hyman Minsky, Cheltenham 2001 (wraz z P. Ferrim), The Constitution of Capital: Essays on Volume One of Marxs Capital, Basingstoke 2004 (wraz z N. Taylor) oraz Rosa Luxemburg and the Critique to Political Economy, London 2009, a take wielu artykuw naukowych. Dane adresowe autora: Riccardo Bellofiore Department of Economics Hyman P. Minsky University of Bergamo Via dei Caniana 2 24129 Bergamo, Italy e-mail: riccardo.bellofiore@unibg.it marco Passarella (ur. 1975) przebywa na stypendium badawczym na Wydziale Ekonomii w Leeds University Business School, gdzie zaangaowany jest w projekt FESSUD (Financialisation, Economy, Society & Sustainable Development). W pracy badawczej zajmuje si klasyczn Marksowsk teori cen, postkeynowskim dynamicznym modelowaniem, makroekonomi pienin, histori i filozofi ekonomii. Wraz z E. Brancaccio napisa ksik Lausterit di destra: e sta distruggendo lEuropa, Milano 2012. Dane adresowe autora: Marco Passarella Economics Division, Leeds University Business School, Room 3.04, Maurice Keyworth Building, Leeds LS2 9JT (UK) e-mail: M.Passarella@leeds.ac.uk
298
cytowanie: R. Bellofiore, M. Passarella, Finanse i problem realizacji u Ry Luksemburg: interpretacja cyrkulatywistyczna, Praktyka Teoretyczna nr 6/2012, http://www.praktykateoretyczna.pl/PT_nr6_2012_Roza_Luksemburg/15.BellofiorePassarella.pdf (dostp dzie miesic rok)
Authors: Riccardo Bellafiore, Marco Passarella Title: Finance and the Realization Problem in Rosa Luxemburg: a Circuitist Reappraisal Summary: The article shows that Rosa Luxemburgs analysis of capitalist accumulation is framed within a circuitist macroeconomic reading of capitalism as a monetary production economy. Authors examine Luxemburgs reading of the enlarged reproduction scheme introduced in volume II of Marxs Capital and summarize critiques of Luxemburgs approach by Nikolai Bukharin, Micha Kalecki and Joan Robinson. Authors argue that Rosa Luxemburg cannot be reduced to the status of an under-consumptionist but she presents a clear picture of the macro-monetary and sequential working of the capitalist process. Keywords: Rosa Luxemburg, monetary circuit, accumulation, enlarged reproduction, effective demand, Micha Kalecki, Joan Robinson
przeciwko pierwotnemu komunizmowi nowe odczytanie pism ekonomicznych Rzy Luksemburg*

Dyskusja na temat teorii imperializmu Ry Luksemburg dotyczy gwnie argumentu ekonomicznego, w tym midzy innymi schematw reprodukcji, procesu cyrkulacji, koniecznoci istnienia rynkw zewntrznych. Istnieje jednak jeszcze inny jej wymiar, ktry wydaje si co najmniej tak samo istotny: zmagania imperializmu z przedkapitalistycznymi gospodarkami oraz bezlitosne niszczenie naturalnych i chopskich gospodarek, stanowicych w duej czci formy pierwotnego komunizmu. Zainteresowanie Luksemburg spoeczestwami pierwotnego komunizmu udokumentowane jest w jej Wstpie do ekonomii politycznej, a imperialistyczna wojna przeciwko nim omwiona jest zarwno w tej pracy, jak i w kocowych rozdziaach Akumulacji kapitau. W jej refleksjach zarysowane zostao oryginalne podejcie do formacji spoecznych, bdce przeciwiestwem linearnej, progresywnej perspektywy ideologii buruazyjnej. Wspczesne walki rdzennej ludnoci, na przykad walki przeciwko midzynarodowym firmom naftowym i wydobywczym w Ameryce aciskiej, ilustruj aktualno argumentu Ry Luksemburg w dwudziestym pierwszym wieku.
Sowa kluczowe: Ra Luksemburg, pierwotny komunizm, imperializm, modernizacja, nowoczesno
Zachodni imperializm
Michael Lwy
Jest to rozszerzona wersja referatu wygoszonego podczas konferencji Rosa Luxemburg: Theorie, Kontext, Aktualitt Zum 140. Geburtstag, zorganizowanej w Moskwie, w dniach 5-6 padziernik 2011.
300
Fascynacja Ry Luksemburg przedkapitalistycznymi wsplnotami jest niezwykle rzadko dyskutowanym wtkiem jej dzie ekonomicznych. Zacznijmy moe zatem od jej Wstpu do ekonomii politycznej (Einfhrung in die Nationalkonomie), dziea opublikowanego przez Paula Leviego w 1925 roku1. Manuskrypt zosta naszkicowany w wizieniu w latach 1914-1915, w oparciu o notatki z prowadzonego przez ni w latach 1907-1914 kursu ekonomii politycznej w szkole partyjnej niemieckiej socjaldemokracji (SPD). Tekst ten bez wtpienia nie jest dzieem gotowym, jednake zdumiewajce jest w nim to, e rozdziay powicone spoeczestwu komunizmu pierwotnego oraz jego rozkadowi zajmuj wicej przestrzeni, ni te dotyczce produkcji rynkowej oraz gospodarki kapitalistycznej razem wzite. To nietypowe podejcie do ekonomii politycznej jest prawdopodobnie powodem zlekcewaenia tej pracy przez wikszo ekonomistw marksistowskich (Ernst Mandel, autor przedmowy do francuskiego wydania, jest tutaj wyjtkiem). Podobnie byo nawet w wypadku biografw Ry Luksemburg (z wyjtkiem Paula Frlicha). Wagi tej pracy nie docenili rwnie pracownicy Instytutu Marksa-Engelsa-Lenina-Stalina z Berlina Wschodniego, odpowiedzialni za ponowne wydanie tego tekstu w 1951 roku. W przedmowie pisz, e ksika jest popularn prezentacj podstawowych cech kapitalistycznego sposobu produkcji, zapominajc tym samym, e niemal poowa powicona jest formacjom przedkapitalistycznym. Analiza formacji spoecznych nazywanych przez Luksemburg pierwotnymi spoeczestwami komunistycznymi oraz przeciwstawienie ich kapitalistycznym spoeczestwom rynkowym s waciwie kluczowymi wtkami pracy2. Tekst ten zarysowuje nowatorskie podejcie do ewolucji formacji spoecznych, sytuujce si w opozycji do linearnych, progresywnych uj ewolucjonistycznych. Co kryje si za zainteresowaniem Luksemburg tak zwanymi wsplnotami pierwotnymi? Z jednej strony, oczywiste jest, e stara si ona
1 R. Luksemburg, Wstp do ekonomii politycznej, tum. B. Wcieklica, Warszawa 1959. 2 Egzemplarz, ktrym si tutaj posuguj, ma do dziwn histori. Jest wyborem pism Ry Luksemburg opublikowanym przez Marx-Engels-Lenin-Stalin Institut beim ZK der SED, z przedmow Wilhelma Piecka, stalinowskiego przywdcy NRD, po ktrej nastpuj wprowadzenia autorstwa Lenina i Stalina, uwypuklajce rne bdy ydowsko-polsko-niemieckiej rewolucjonistki. Zakupiem t ksik w antykwariacie, w Tel-Avivie i odkryem, e posiadaa odrczn dedykacj nastpujcej treci: Przepraszamy, ale nie moglimy znale wydania dzie Ry Luksemburg pozbawionego tego zbytecznego wprowadzenia. Z serdecznymi pozdrowieniami, Tamara i Izaak. Throttle Green, 25 sierpnia 1957 roku. Oczywicie autorami tego wpisu byli Tamara i Izaak Deutscherowie.
Michael Lwy
301
wykorzysta samo istnienie tego typu archaicznych spoeczestw komunistycznych jako narzdzie do podwaenia czy wrcz zniszczenia, starego pojcia wiecznej natury wasnoci prywatnej i jej istnienia od pocztku wiata (Die alte Vorstellung von der Ewigkeit des Privateigentums und seinem bestehen von Anbeginn der Welt). Buruazyjni ekonomici nie mog chociaby wyobrazi sobie wsplnotowej wasnoci i zrozumie niczego innego ni to, co przypomina cywilizacj kapitalistyczn, a w konsekwencji z uporem odmawiaj uznania historycznego zjawiska wsplnot. Z drugiej strony, Luksemburg postrzega pierwotny komunizm jako cenny historyczny punkt odniesienia dla krytyki kapitalizmu, odsaniajcy jego irracjonalny, urzeczowiony, anarchiczny charakter i uwypuklajcy radykaln opozycj midzy wartoci uytkow a wartoci wymienn3. Celem Luksemburg jest zatem znalezienie i ocalenie wszystkiego, co w przeszoci mogo by, przynajmniej w pewnym stopniu, zapowiedzi wspczesnego socjalizmu. Podobnie jak Marks i Engels, Luksemburg spoglda uwanie na pisma historyka Georga Ludwiga von Maurera dotyczce archaicznej wsplnoty germaskiej (Mark); podobnie do nich zdumiewa j demokratyczny i egalitarny sposb funkcjonowania tej komunistycznej formacji oraz jej spoeczna przejrzysto 4:
Niepodobna wyobrazi sobie nic bardziej prostego i harmonijnego, ni ten system gospodarczy dawnej marki germaskiej. Cay mechanizm ycia spoecznego widoczny jest tu jak na doni. cisy plan i surowy porzdek decyduj o postpowaniu kadego; czyni z niego czstk jednej wielkiej caoci. Bezporednie potrzeby ycia codziennego wszystkich czonkw i ich jednakowe zaspokajanie jest punktem wyjcia i celem caej organizacji. Wszyscy pracuj wsplnie dla wszystkich i decyduj o wszystkim gromadnie. Skd jednake wypywa i na czym si opiera ta organizacja i wadza ogu nad jednostk? Jest to po 3 W swojej przedmowie do przekadu francuskiego Ernst Mandel zauwaa, e wyjanienie fundamentalnych rnic midzy gospodark opart na produkcji wartoci dodatkowych, przeznaczonych do zaspokajania potrzeb produkcji a gospodark opart na produkcji dbr, zajmuje wiksz cz ksiki E. Mandel, Prface, [w:] R. Luxemburg, Introduction lconomie politique, Paris 1970, s. xviii. 4 Zob. rwnie interesujcy artyku Petera Hudisa dotyczcy wiata niezachodniego w pismach Ry Luksemburg, w ktrym skupia si on przede wszystkim na rnicach midzy podejciami jej i Marksa do rosyjskich wsplnot rolniczych. P. Hudis, Neue Einschtzungen zu Rosa Luxemburgs Schriften ber die Nich-Westliche Welt, [w:] China entdeckt Rosa Luxemburg: Internationale RosaLuxemburg-Gesellschaft in Guangzhou, red. N. Ito, T. Bergmann, S. Hochstadt, O. Luban, Berlin 2007.
Luksemburg postrzega pierwotny komunizm jako cenny historyczny punkt odniesienia dla krytyki kapitalizmu, odsaniajcy jego irracjonalny, urzeczowiony, anarchiczny charakter i uwypuklajcy radykaln opozycj midzy wartoci uytkow a wartoci wymienn
Zachodni imperializm...
302
prostu komunistyczne wadanie ziemi, to znaczy wsplne posiadanie przez pracujcych najwaniejszych rodkw produkcji5.
Luksemburg podkrela cechy tej wsplnotowej formacji, ktre odrniaj j od kapitalizmu i stanowi o jej wyszoci pod pewnymi wzgldami nad nowoczesn cywilizacj buruazyjn: Przed dwoma tysicami lat i jeszcze wczeniej, [...] panoway u Germanw porzdki zasadniczo rne od dzisiejszych. Germanowie nie znali wtedy pastwa z przymusowymi prawami pisanymi, nie znali podziau na biednych i bogatych, panujcych i pracujcych6. Opierajc si na pracy rosyjskiego historyka Maksyma Kowalewskiego, ktrego pracami wczeniej interesowa si rwnie Marks, Luksemburg podkrela uniwersalno wsplnoty rolniczej jako podstawowej formy ludzkiego spoeczestwa w pewnej fazie jego rozwoju, uwidaczniajcej si w spoecznociach amerykaskich Indian, Inkw czy Aztekw, jak rwnie Kabylw, plemion afrykaskich czy Hindusw. Przykad peruwiaski wydaje si najistotniejszy i rwnie tutaj Luksemburg nie moe si powstrzyma od porwnania inkaskiej Marci z cywilizowanym spoeczestwem: Dzisiejsza sztuka karmienia si wycznie owocami cudzej pracy i czynienia ze swego prniactwa nieodcznej waciwoci panowania obca bya jeszcze tej organizacji spoecznej, gdzie wsplna wasno i powszechny obowizek pracy naleay do gboko zakorzenionych obyczajw ludowych. Jednoczenie manifestuje swj podziw dla niesamowitego oporu ludu indiaskiego i instytucji agrarnego komunizmu, ktrych, pomimo warunkw, szcztki zostay zachowane jeszcze w XIX wieku7. Jakie dwadziecia lat pniej wybitny peruwiaski myliciel marksistowski Jos Carlos Mariategui rozwin tez uderzajco zbien z koncepcjami Luksemburg, chocia najprawdopodobniej nie by zaznajomiony z jej komentarzami na temat Peru: aby pozyska masy chopskie, wspczesny socjalizm musi zwrci si w stron rdzennych tradycji, odwoujcych si do inkaskiego komunizmu. Najwaniejszym autorem w tym obszarze dla Luksemburg, podobnie jak dla Marksa i Engelsa, by amerykaski antropolog Lewis Morgan. Odwoujc si do jego klasycznej pracy Spoeczestwo pierwotne 8, Luksemburg idzie dalej ni Marks i Engels, rozwijajc ca imponujc wizj
5 R. Luksemburg, Wstp do ekonomii politycznej..., s. 164-165. 6 Tame, s. 90-91. 7 Tame, s. 168. 8 L. H. Morgan, Spoeczestwo pierwotne czyli Badanie kolei ludzkiego postpu od dzikoci przez barbarzystwo do cywilizacyi, tum. A. Bkowska, Warszawa 1887.
Michael Lwy
303
historii, heterodoksyjn koncepcj odwiecznej ewolucji ludzkoci, w ktrej wspczesna cywilizacja z jej wasnoci prywatn, dominacj klasow i msk, jej niewolcym Pastwem i maestwem wydaje si zwyk parentez, okresem przejciowym midzy spoeczestwem pierwotnego komunizmu a komunistycznym spoeczestwem przyszoci. Rewolucyjna idea cznoci midzy przeszoci a przyszoci ley w samym centrum tej wizjonerskiej perspektywy:
Szlachetna tradycja zamierzchej przeszoci podaje w ten sposb rk rewolucyjnym deniom przyszoci, krg poznania zamyka si harmonijnie i z tej perspektywy dzisiejszy wiat panowania klasowego i wyzysku ktry przypisuje sobie rol alfy i omegi caej kultury, najwyszego rzekomo celu wiata okazuje si po prostu nieznacznym, przejciowym etapem wielkiego pochodu kulturalnego ludzkoci9.
Z tego punktu widzenia, europejska kolonizacja ludw Trzeciego wiata razia Luksemburg jako przedsiwzicie cakowicie nieludzkie i spoecznie destruktywne. Angielska okupacja Indii bya tu wiele mwicym przykadem: spustoszya i zlikwidowaa tradycyjne komunistyczne struktury agrarne, przynoszc tragiczne konsekwencje dla chopstwa. Ra Luksemburg wspdzielia Marksowskie przekonanie, jakoby imperializm przynosi skolonizowanym narodom postp gospodarczy, nawet jeli dzieje si to przy wykorzystaniu niegodziwych metod spoeczestwa klasowego. Jednake podczas gdy Marks bez ukrywania swojego oburzenia takimi metodami podkrela gospodarczo postpow rol kolei wprowadzonych przez Anglikw w Indiach, Luksemburg kada wikszy nacisk na spoecznie szkodliwe konsekwencje kapitalistycznego postpu:
Dawne wizi zostay pozrywane, spokojne oderwanie komunizmu od wiata zastpione przez wanie, niezgod, nierwnoci i wyzysk. Z jednej strony, powstay olbrzymie latyfundia, z drugiej za pojawia si ogromna, wielomilionowa rzesza pozbawionych rodkw do ycia chopw-dzierawcw. Wasno prywatna wicia swoje wtargnicie do Indii, a wraz z ni tyfus godowy i szkorbut, ktre stay si staymi gomi w dolinie Gangesu10.
Ta rnica wzgldem Marksa odpowiada pewnie odmiennemu etapowi historycznemu, ktry umoliwi nowe spojrzenie na skolonizowane kraje, ale jest te ona wyrazem szczeglnego uwraliwienia Luksemburg na spoeczne i ludzkie cechy wsplnot pierwotnych.
9 R. Luksemburg, Wstp do ekonomii politycznej..., s. 111. 10 Tame, s. 98.
304
Ten argument rozwijany jest nie tylko we Wstpie do ekonomii politycznej, lecz rwnie w Akumulacji kapitau, gdzie Luksemburg ponownie krytykuje historyczn rol angielskiego kolonializmu i wyraa oburzenie karygodn pogard, ktr europejscy zaborcy okazali wobec starego systemu irygacji. Kapita w swojej lepej i nieokieznanej chciwoci, nie jest w stanie rozpozna wartoci wynalazkw ekonomicznych starszej cywilizacji11; polityka kolonialna doprowadzia do upadku tego tradycyjnego systemu, a w rezultacie poczwszy od 1867 roku do godu pocigajcego za sob miliony ofiar w Indiach. Podobnie jak w przypadku francuskiej kolonizacji Algierii, ktr Luksemburg postrzegaa jako systematyczne i rozmylne denie do zniszczenia wsplnotowej wasnoci, prowadzce do gospodarczej ruiny rdzennych populacji. W rozdziale XXVII Akumulacji kapitau, zatytuowanym Walka z gospodark naturaln, Luksemburg wskazuje, e wszystkie europejskie przedsiwzicia kolonialne dziel podobn, brutaln strategi wykorzeniania przedkapitalistycznych, rdzennych struktur spoecznych:
A e wanie prymitywne zwizki tubylcw stanowi najsilniejsz zapor ochraniajc zarwno spoeczestwo jak i podstawy jego egzystencji materialnej, przeto kapita nasamprzd systematycznie i planowo burzy i niszczy niekapitalistyczne organizmy spoeczne, ktre napotyka w toku swej ekspansji [...]. Kademu nowemu rozszerzeniu posiadoci kolonialnych towarzyszy si rzeczy uporczywa wojna kapitau przeciw ekonomicznym i spoecznym stosunkom tubylcw oraz zagarnianie przemoc ich rodkw produkcji i si roboczych12.
Marks zdy skrytykowa przemoc polityk kolonialnych ju w rozdziale Kapitau zatytuowanym Akumulacja pierwotna. Nowy argument wysunity przez R Luksemburg gosi, e akumulacja pierwotna jest permanentn cech imperialistycznej ekspansji, od szesnastego wieku a do dzi:
Kapita nie zna innej drogi rozwizywania tego problemu prcz przemocy stae metody akumulacji kapitau jako procesu historycznego, metody stosowanej nie tylko przy narodzinach kapitalizmu, ale a do dzi dnia. [...] Metoda przemocy jest tu bezporednim nastpstwem starcia si kapitalizmu z zakrelajcymi granice jego akumulacji formacjami opartymi na gospodarce naturalnej. [...] 11 R. Luksemburg, Akumulacja kapitau: przyczynek do ekonomicznego wyjanienia imperializmu, tum. J. Maliniak, Z. Kluza-Woosiewicz, J. Nowacki, Warszawa 2011, s. 464. 12 Tame, s. 457.
Michael Lwy
305
Klasyczne przykady stosowania tych metod daje polityka Anglikw w Indiach i Francuzw w Algierii13.
Podczas gdy gwnym pojciem uywanym przez Luksemburg do zdefiniowania tych przedkapitalistycznych struktur w tym rozdziale, a w zasadzie przez wiksz cz ksiki, jest pojcie gospodarki naturalnej, od czasu do czasu odwouje si ona rwnie do komunizmu. Dzieje si tak, gdy opisuje prastar organizacj gospodarcz Hindusw komunistyczn wsplnot gminn, ktra utrzymaa si w swych rnorodnych formach przez cae tysiclecia i mimo wszelkich burz na niebosinych wyynach politycznych przebya dug histori wewntrzn, jednak zostaa ostatecznie przerwana przez brytyjski kolonializm14. Podobnie, kiedy omawia francusk polityk kolonialn w Afryce Pnocnej: Planowe i wiadome niszczenie i dzielenie wasnoci wsplnej oto nieuchronny biegun, na ktry w cigu p wieku [...] skierowana bya iga kompasu francuskiej polityki kolonialnej15, jednak ostatecznie skoczya si niepowodzeniem, rozbijajc si o trudnoci wprowadzenia za jednym zamachem buruazyjnej wasnoci prywatnej w pierwotnych komunistycznych zwizkach wielkich rodzin16. W wikszoci przywoywanych przez ni przykadw omawiany jest europejski kolonializm, jednak wskazuje ona take na zbieno pomidzy ekspansjonistycznymi strategiami Stanw Zjednoczonych a ich bezlitosn walk przeciwko rdzennym wsplnotom:
W 1825 roku za prezydentury Monroego Kongres postanowi przesiedli Indian z obszarw na wschd od Missisipi na obszary pooone na zachd od tej rzeki. Czerwonoskrzy bronili si rozpaczliwie, usunito ich jednak przynajmniej te resztki, ktre ocalay od krwawych rzezi 40 wojen indiaskich jak uciliwe rupiecie, by stoczy tu jak zwierzyn w ogromnych reserwatach17.
Poza konkretnymi przykadami, Luksemburg krytykowaa te system kolonialny w caoci czy by on hiszpaski, portugalski, holenderski, angielski, amerykaski, niemiecki, czy mia miejsce w Afryce, Azji, czy w Amerykach. Przyjmowaa punkt widzenia ofiar kapitalistycznej modernizacji. Jak podkrela we Wstpie do ekonomii politycznej:
13 14 15 16 17 Tame, s. 458. Tame, s. 458-459. Tame, s. 469. Tame, s. 475. Tame, s. 495.
306
Dla ludw pierwotnych w krajach kolonialnych, gdzie niegdy panowa pierwotny komunizm, nowoczesny kapitalizm tworzy nag katastrof, niewyraalne nieszczcie pene najstraszliwszego cierpienia18.
Wedug niej, walka rdzennych populacji przeciwko imperializmowi jest wyrazem nad podziw nieustpliwego oporu starych tradycji komunistycznych przeciwko zachannemu poszukiwaniu zyskw, brutalnie narzuconemu przez kapitalistyczn europeizacj
Wedug niej, walka rdzennych populacji przeciwko imperializmowi jest wyrazem nad podziw nieustpliwego oporu starych tradycji komunistycznych przeciwko zachannemu poszukiwaniu zyskw, brutalnie narzuconemu przez kapitalistyczn europeizacj. Buruazja instynktownie zrozumiaa mroczne powizanie pomidzy oporem pradawnego komunizmu oraz now Ewangeli mas proletariackich w Europie. W zwizku z tym, Francuskie Zgromadzenie Narodowe obstawao w 1873 roku zaledwie kilka lat po masakrze Komuny Paryskiej przy tym, eby pradawne formy wasnoci w Algierii zostay zniszczone, poniewa podtrzymuj w umysach tendencje komunistyczne19. Midzy wierszami mona zatem rozpozna tutaj ide sojuszu midzy antykolonialnymi walkami skolonizowanej ludnoci oraz antykapitalistycznymi walkami nowoczesnego proletariatu, widzianego jako sojusz midzy nowym a starym komunizmem. Czy oznacza to, jak wierzy Gilbert Badia autor wybitnej biografii Ry Luksemburg oraz jeden z nielicznych uczonych, ktry krytycznie przebada ten aspekt jej dziea e przedstawia ona pradawne struktury skolonizowanych spoeczestw w przesadnie jednoznacznym, czarno-biaym kontracie z kapitalizmem? Jego zdaniem, Luksemburg przeciwstawia stare wsplnoty obdarzone niemal kad cnot i rozumiane jako rzeczywicie nieruchome, destrukcyjnym funkcjom kapitalizmu, ktry nie ma ju duej jakichkolwiek progresywnych cech. W ten sposb znajdujemy si z dala od zwyciskiej buruazji przywoanej przez Marksa w Manifecie20. Wydaje si, e zastrzeenia te s nieuzasadnione. Po pierwsze, Ra Luksemburg nie opisywaa dawnych wsplnot w kategoriach statycznych; wprost przeciwnie, wskazywaa na ich sprzecznoci i przeksztacenia. Podkrelaa, e powstanie nierwnoci i despotyzmu jest wynikiem samego rozwoju wewntrznego pierwotnego spoeczestwa komunistycznego21. Po drugie, nie zaprzeczaa istnieniu gospodarczo postpowej roli kapitalizmu, jednake krytykowaa niegodziwe i spoecznie
18 R. Luksemburg, Wstp do ekonomii politycznej..., s. 114 19 Tame, s. 113. 20 G. Badia, Rosa Luxemburg, journaliste, polmiste, rvolutionnaire, Paris 1975, s. 498, 501. 21 R. Luksemburg, Wstp do ekonomii politycznej..., s. 212.
Michael Lwy
307
regresywne aspekty kapitalistycznej kolonizacji. Po trzecie, uwypuklaa najbardziej pozytywne aspekty pierwotnego komunizmu, ale w odrnieniu od cywilizacji buruazyjnej udao si jej rwnie wskaza na jego wady i ograniczenia: lokalna, ciasna perspektywa, niski poziom produktywnoci pracy oraz de cywilizacyjnych, bezsilno wobec natury, brutalna przemoc oraz permanentny stan wojny midzy wsplnotami22. Po czwarte, podejcie Luksemburg jest w istocie odmienne od tego, ktre przyj Marks w 1848 roku, w swoim hymnie na cze buruazji; jest ono raczej bliskie temu z podrozdziau o Genezie kapitalisty przemysowego, z rozdziau XXIV Kapitau, gdzie Marks opisuje barbarzystwa i okruciestwa europejskiej kolonizacji. Ponadto, pogld Luksemburg na kwesti rosyjskiej wsplnoty wiejskiej jest duo bardziej krytyczny ni ten przyjmowany przez Marksa. Biorc za punkt wyjcia analizy Engelsa z koca dziewitnastego wieku dotyczce upadku obszcziny, podkrelaa ona historyczne ograniczenia tradycyjnych wsplnot i konieczno ich przekroczenia23. Nastpnie, spogldajc w przyszo, nie zgadzaa si z rosyjskimi populistami, obstajc przy zasadniczej rnicy midzy socjalistyczn gospodark wiatow przyszoci a prymitywnymi grupami komunistycznymi zamierzchej przeszoci24. Tak czy inaczej, pisma Luksemburg na ten temat s czym wicej, ni erudycyjnym spojrzeniem na histori gospodarcz; podsuwaj nam inny sposb pojmowania przeszoci i teraniejszoci, spoecznej zmiennoci, postpu i nowoczesnoci. Poprzez konfrontowanie kapitalistycz22 Tame, s. 169-170. 23 Na rosyjskiej splnocie wioskowej koczy si bieg zmiennych losw pierwotnego komunizmu agrarnego; krg si zamyka. Zrodzona jako naturalny produkt rozwoju spoecznego, jako najlepsza rkojmia postpu gospodarczego oraz materialnego i duchowego rozkwitu spoeczestwa splnota wioskowa dokonuje tu swego ywota, uywana i naduywana jako narzdzie zacofania politycznego i ekonomicznego. To, e chop rosyjski chostany by rzgami przez swoich wsptowarzyszy, w celu przypodobania si absolutyzmowi carskiemu, przemawia jak najsurowsza krytyka historyczna ciasnych ram komunizmu pierwotnego i jest najdobitniejszym wyrazem faktu, e i ta forma spoeczna podlega zasadzie dialektycznej: to, co rozumne, staje si absurdem, co dobre utrapieniem. (R. Luksemburg, Wstp do ekonomii politycznej..., s. 202). Peter Hudis w swoim eseju omawia rozbienoci midzy krytycznym ujciem rosyjskiej wsplnoty w wykonaniu Ry Luksemburg oraz duo bardziej przychylnym spojrzeniu Marksa z jego szkicu listu do Wiery Zasulicz. Zob. P. Hudis, Neue Einschtzungen... oraz K. Marks, Szkice pierwotne listu do Wiery Zasulicz, [w:] MED, t. 19, Warszawa 1972, s. 430-454. 24 R. Luksemburg, Wstp do ekonomii politycznej..., s. 159.
308
nej cywilizacji przemysowej ze wsplnotow przeszoci ludzkoci Ra Luksemburg zrywa z linearnym ewolucjonizmem, pozytywistycznym progresywizmem oraz ze wszystkimi dominujcymi dzisiaj, banalnie modernizujcymi interpretacjami marksizmu. Dzisiejsze walki rdzennej ludnoci na przykad w Ameryce aciskiej, przeciwko multinarodowym kompaniom naftowym czy wydobywczym potwierdzaj aktualno argumentu Ry Luksemburg w dwudziestym pierwszym wieku. Czy rdzenne wsplnoty w meksykaskim Chiapas, w andyjskich pasmach Peru, Boliwii i Ekwadoru lub w lasach amazoskich Peru i Brazylii s pozostaociami pierwotnego komunizmu? W kadym z tych przypadkw walki toczone s w imi wasnych wsplnotowych tradycji, tworz kolektywn, spoeczn i gospodarcz organizacj, bdc w harmonii ze rodowiskiem naturalnym oraz podobnie jak siostrzane ruchy z innych kontynentw wystpuj przeciwko destrukcyjnym przedsiwziciom prowadzonym w imi wzrostu, modernizacji czy postpu przez lokalne lub multinarodowe przedsibiorstwa agrobiznesowe, kompanie naftowe czy wielkich hodowcw byda. Opr chopw i rdzennych wsplnot przeciwko brutalnym i penym przemocy formom permanentnej akumulacji pierwotnej trwa do dzi... przeoy Krystian Szadkowski
Michael Lwy
309
michael lwy (ur. 1938) socjolog i filozof. Emerytowany profesor socjologii w Centre National de la Recherche Scientifique i wykadowca cole des Hautes tudes en Sciences Sociales w Paryu. Autor ponad dwustu publikacji z dziedziny socjologii kultury i filozofii polityki, powiconych midzy innymi twrczoci Benjamina, Kafki, Lukcsa i Marksa. Jego najwaniejsze ksiki to: Georg Lukcs: from Romanticism to Bolshevism (1979), Redemption and Utopia: Jewish Libertarian Thought in Central Europe: a Study in Elective Affinity (1992), On Changing the World. Essays in political philosophy: from Karl Marx to Walter Benjamin (1993), Fire Alarm: Reading Walter Benjamins On the Concept of History (2005), The Theory of Revolution in the Young Marx (2006). Dane adresowe autora: Michael Lwy Le Centre dtudes Interdisciplinaires des Faits Religieux (cole des Hautes tudes en Sciences Sociales) 10, rue Monsieur le Prince 75006 - PARIS - FRANCE e-mail: michael.lowy@orange.fr cytowanie: M. Lwy, Zachodni imperializm przeciwko pierwotnemu komunizmowi - nowe odczytanie pism ekonomicznych Ry Luksemburg, Praktyka Teoretyczna nr 6/2012,http://www.praktykateoretyczna.pl/PT_nr6_2012_ Roza_Luksemburg/16.Lowy.pdf (dostp dzie miesic rok)
Author: Michael Lwy Title: Western Imperialism Against Primitive Communism. A New Reading of Rosa Luxemburgs Economic Writings Summary: The discussion on Rosa Luxemburgs theories of imperialism has mainly focused on the economic argument - the schemes of reproduction, the process of circulation, the need for external markets, etc. There is however another dimension, at least as important : the struggle of imperialism against pre-capitalist economies, the ruthless destruction of natural and peasant economies, many of them being forms of primitive communism. Luxemburgs interest for primitive communist societies is documented by her Introduction to Political Economy and the imperialist war against them is discussed both in this work and in the last chapters of The Accumulation of Capital. A wholly original approach to the evolution of social formations, running counter to linear progressive views of bourgeois ideology, is outlined in these reflections.
310
Present indigenous struggles e.g. in Latin America, against multinational oil or mining companies, illustrate the topicality of Rosa Luxemburgs argument in the 21th century. Keywords: Rosa Luxemburg, primitive communism, imperialism, modernization, modernity
Michael Lwy
Grodzenia, dobra wsplne i zewnetrze*
Massimo De Angelis
Przedmiotem artykuu Massimo De Angelisa jest relacja zachodzca midzy walkami spoecznymi przeciwko grodzeniom dokonywanym przez kapita, dobrami wsplnymi i kapitaem. Autor dowodzi, e walki te mog by rozpatrywane zarwno jako przeszkoda dla akumulacji kapitau, jak i proces produkcji zewntrza dla kapitalistycznych stosunkw spoecznych. W szczeglnoci zrnicowane walki mog da pocztek alternatywnym praktykom wytwarzania wartoci, ktre mona interpretowa jako zewntrze kapitau.
Sowa kluczowe: dobra wsplne, grodzenia, Ra Luksemburg, praktyki wytwarzania wartoci, zewntrze
M. De Angelis, Enclosures, commons and the outside, [w:] The Accumulation of Capital in Southern Africa: Rosa Luxemburgs Contemporary Relevance (Proceedings of the Rosa Luxemburg Seminar 2006), red. P. Bond, H. Chitonge, A. Hopfmann, Johannesburg 2007.
312
Cho mnoy si dokumentacja dotyczca rzeczywistych walk spoecznych toczonych przeciwko rnorodnym formom grodze dokonywanych przez kapita oraz walk zwizanych z produkcj dbr wsplnych, to sama kwestia tego, e kapita grodzi, nie bya poddana wystarczajco pogbionej refleksji w ramach krytycznej teorii spoecznej i ekonomicznej. Ra Luksemburg zainicjowaa prac w tym kierunku, dowodzc, e imperializm opiera si na nieustajcej kolonizacji przestrzeni niekapitalistycznych przez kapita. Obecnie problematyzowanie grodze w kategoriach zjawisk o charakterze cigym, bdcych strategicznym frontem walki, pozwala nam interpretowa te zmagania na dwa cile powizane ze sob sposoby nie tylko jako przeszkod, ktr kapita prbuje pokona za pomoc grodzenia, lecz take jako si wytwarzajc nowe stosunki spoeczne, czyli proces produkcji zewntrza kapitalistycznych stosunkw spoecznych. Ten konstytuujcy proces tworzenia zewntrza zachodzi wraz z rodzcymi si w walce praktykami wytwarzania wartoci innych ni kapitalistyczne. Po krtkim, krytycznym przegldzie niektrych klasycznych marksistowskich podej do kwestii zewntrza, dowodz, e relacyjne i wytwrcze praktyki, oywiajce i ksztatujce niezliczone walki wsplnot o wod pitn, elektryczno, ziemi, dostp do spoecznego bogactwa, ycie i godno, daj pocztek wartociom, formom dziaania i sposobom odnoszenia si w ramach spoecznej wspprodukcji (mwic w skrcie, praktykom wytwarzania wartoci), ktre maj by z zaoenia zewntrzem dla kapitau. Relacja pomidzy zewntrzem i kapitalistycznym sposobem produkcji jest problematyk, z ktr musimy si moliwie szybko skonfrontowa, jeli chcemy przej z dyskusj o alternatywach na paszczyzn, ktra pozwoli nam zrozumie zoone sieci relacji pomidzy poszczeglnymi walkami i bdzie stanowi dla nich wsparcie.
W oddali
Posuchajcie klaustrofobicznego, pokrtnego, ekumenicznego ujcia, ktrego prbowali przedstawiciele neoliberalnego, wspzalenego rzdzenia [governance], usiujc ukierunkowa liczne lokalne fale i ponadlokalne strumienie ruchu na rzecz globalnej sprawiedliwoci i solidarnoci w si ukierunkowan na globaln akumulacj kapitau. Posuchajcie Paula Wolfowitza, jednego z architektw masakry w Bagdadzie, obecnie powaanego szefa Banku wiatowego1. W swoim pierw1 Wolfowitz poda si do dymisji w maju 2007 roku [przyp. tum.].
Massimo De Angelis
313
szym wystpieniu na corocznym spotkaniu Midzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku wiatowego we wrzeniu 2005 roku stwierdzi:
Spotykamy si dzi w wyjtkowym momencie historii. Nigdy potrzeba skutecznej walki z bied nie bya tak palca. Nigdy globalna spoeczno nie wyraaa mocniej woli dziaania. W noc przed rozpoczciem spotkania G8 w Gleneagles, doczyem do 50 tysicy modych ludzi, ktrzy zgromadzili si na boisku w Edynburgu na ostatnim koncercie Live Aid. Pogoda bya brzydka, ale deszcz nie osabi entuzjazmu tumw. Oczy wszystkich byy skupione na czowieku, ktry pojawi si na wielkich telebimach, ojcu wolnej Republiki Poudniowej Afryki. Tumy rykny z aprobat, gdy Nelson Mandela wezwa nas do nowej walki, wyraajc wyzwanie naszych czasw: by uczyni bied kwesti przeszoci (Wolfowitz 2005).
W sowach szefa Banku wiatowego walka z bied jest spektakularnym wydarzeniem, jednoczcym neoliberalne ponadnarodowe instytucje i rzdy pastwowe, maszerujce razem z modzie noszc produkowane w sweat-shopach gumowe opaski i gwiazdami rocka w lansiarskich okularach przeciwsonecznych, ogaszajcych w CNN, e dobre wspzalene rzdzenie jest praktyczn odpowiedzi na t katastrof2. Bieda nie jest ju interpretowana jako konkretne uwarunkowanie ycia i walki, lecz zostaje przeksztacona w abstrakcyjnego wroga zewntrze, ktre ma by zwalczane za pomoc rwnie abstrakcyjnych instrumentw politycznych. Obejmuj one, by zacytowa jeden z ostatnich raportw Banku wiatowego na temat klimatu inwestycyjnego w Afryce Poudniowej, polityk makroekonomiczn i instrumenty regulacyjne; zabezpieczenie prawa wasnoci i rzdw prawa; jako instytucji wspierajcych, takich jak infrastruktura materialna i finansowa3. Wraz ze zdefiniowaniem
2 Po lipcowym spotkaniu G8 w Gleneagles i przed spotkaniem Banku wiatowego 24 wrzenia 2005 roku, CNN wyprodukowaa program CNN Connects: a Global Summit. Jego przedmiotem byo to, co CNN i Bank wiatowy okreliy jako najwaniejsze wyzwania naszych czasw bieda, korupcja, zmiana klimatyczna i konflikt religijny. W programie, Szef Banku wiatowego Paul Wolfowitz by jednym z szeciu panelistw omawiajcych te problemy i praktyczne sposoby walki z nimi. Do Pana Wolfowitza doczy byy Prezydent Stanw Zjednoczonych Bill Clinton, gwiazda rocka i aktywista Bono, krlowa Jordanii Rania Al-Abdullah, Specjalny Doradca Kofiego Annana ds. Milenijnych Celw Rozwoju Jeffrey Sachs i zdobywca Pokojowej Nagrody Nobla Wangari Maathai. Bono i Wolfowitz wyrazili zaniepokojenie niekorzystnym wpywem korupcji na realizacj celw rozwojowych. Materia mona znale w zakadce biuro prezydenta na stronie internetowej http://www.worldbank.org (data dostpu: 30 listopada 2012). 3 World Bank, South Africa: an Assessment of the Investment Climate, New York 2005, s. 5.
Grodzenia, dobra wsplne i zewnetrze
314
owego abstrakcyjnego zewntrza, konkretne walki biedoty przeksztacajce bied w warunek ustanowienia wsplnoty, spoecznej kooperacji i godnoci, mog by kryminalizowane na poziomie lokalnym. W kocu stanowi one zagroenie dla stabilnoci makroekonomicznej oraz prawa wasnoci i rzdw prawa. S rwnie zagroeniem dla funkcji, jak peni infrastruktury jako narzdzia akumulacji kapitau, gdy biedota walczy o to, aby byy one zamiast tego ukierunkowane na reprodukcj potrzeb spoecznoci. Konstruujc bied jako zewntrze, przeciwko ktremu toczy si walka, Paul Wolfowitz i dyskurs promowany przez jego organizacj, mog wypowiedzie wojn biedocie i realizowa jednoczenie trzy cele. Po pierwsze, s w stanie kontynuowa propagowanie neoliberalnej polityki, ktra reprodukuje biedot jako biedot poprzez kolejne grodzenia i stymulowanie dziaania dyscyplinujcych rynkw i ich mechanizmw rwnowagi. Po drugie, mog dalej wytwarza kontekst, w ktrym walki biedoty zawsze gdy kwestionuj dyskurs neoliberalny, s kryminalizowane i ukierunkowane na odzyskanie dbr wsplnych. Po trzecie, konstrukcja biedy jako zewntrza umoliwia im tworzenie podziau walczcych na dobrych i zych, gdzie dobrymi s odpowiedzialne ruchy wspierajce Paula Wolfowitza i jemu podobnych, a zymi nieodpowiedzialna reszta. Fundamenty neoliberalnego rzdzenia zale od tego rodzaju gier i regu selekcji4. Posuchajcie dla odmiany krytycznych, etnograficznych opisw walk biedoty:
By to kolejny fundujcy moment dla walki lokatorskiej [w Chatsworth w Poudniowej Afryce]. Hinduska kobieta stana na linii ognia, aby obroni afrykask rodzin, w ktrej nie byo matki. Jeli przegraliby walk, rodzina Mhlongo zostaaby wypdzona do pobliskiego lasu. Intencje lokalnych wadz byy jasne. Dla nich kwestie oddolnego budowania nierasowych spoecznoci nie miay adnego znaczenia. Fakt, e Mhlongo by darzony szacunkiem przez lokaln spoeczno i ciko pracowa jako mechanik, aby zapewni rodzinie lepszy los, by rwnie nieistotny. Wadze byy windykatorem dugw odwoujcym si w walce do kategorii moralnych. Ich poczucie moralnoci byo przeraajco jasne. Mhlongo by intruzem, poniewa przeszkodzi w windykacji (apartheidowskich) dugw5. 4 Krytyczna analiza neoliberalnego rzdzenia i refleksje o roli regu selekcji, zob. M. De Angelis, The Political Economy of Neoliberal Global Governance, Review 2005, Vol. 28, No. 3, s. 229-257. Wprowadzenie w: P. Bond, Fanons warning: a Civil Society Reader on the New Partnership for Africas Development, Trenton 2005 powicone jest natomiast krytycznej analizie neoliberalnego rzdzenia w kontekcie Nowego Partnerstwa na rzecz Afryki (NEPAD). 5 A. Desai, We Are the Poors: Community Struggles in Post-Apartheid South Africa, New York 2002, s. 53.
Massimo De Angelis
315
Tutaj rwnie moemy dostrzec problematyzacj zewntrza, jednak zyskuje ono dodatkowe wymiary. Nie opiera si ju na abstrakcyjnych zasadach, lecz jest ustanawiane jako konkretny, zmysowy proces, gdzie zewntrzno i odpowiadajce jej odzyskiwanie innoci wyaniaj si w wyniku zakwestionowania zewntrznej miary (zewntrznej praktyki tworzenia wartoci), ktra jest odzyskiwana jako waciwo ywej, relacyjnej praktyki. W ustanowieniu zewntrza wobec kapitau znajdujemy sposb biedoty na uczynienie biedy kwesti przeszoci poprzez rozpoczynanie wci od pocztku ich wasnej historii. Zewntrze nazwijmy je prowokacyjnie naszym zewntrzem powstaje i staje si widoczne na barykadach. Jest to miejsce zderzenia z zewntrzem, ktre narzuca swoje reguy, jak wtedy gdy pojawia si opr przeciwko windykatorowi wywaajcemu drzwi kolb karabinu lub w innej skali przeciwko rzdowi i korporacyjnym menederom, ktrzy oznajmiaj, e globalne sygnay rynkowe zadecydoway o upadku jakiej gazi przemysu i powizanych z ni spoecznoci. Zewntrze wytwarzane w walkach jest zewntrzem wyrastajcym z wntrza. Jest to przestrze spoeczna stworzona dziki relacyjnym modelom, odmiennym od relacyjnych praktyk kapitau i niekompatybilnym z nimi. To wanie nasze zewntrze jest sfer praktyk tworzenia wartoci odmiennych od kapitalistycznych, a wrcz wchodzcych w konflikt z kapitaem. Praktyka tworzenia wartoci przez hindusk kobiet wystpujc w obronie afrykaskiej rodziny (przyczyniajca si w ten sposb do tworzenia dobra wsplnego i przeksztacania tosamoci)6 przeciwko praktykom tworzenia wartoci przez windykatora dugw, wyrzucajcego z domu kolejn afrykask rodzin w imi poszanowania wasnoci, rzdw prawa i umw. Faktycznie, jeli zastanowimy si nad mnogoci spoecznych walk, ktre maj miejsce w Afryce i innych miejscach globu o dostp do wody
6 Wytwarzanie dbr wsplnych w ramach konfliktu przeksztaca tosamoci. Wemy kolejny przykad z ksiki Desai, gdzie spoecznociom udao si powstrzyma lokalne wadze przed sprzeda domw i hierarchicznym podzieleniem spoecznoci: Gdy przedstawiciele wadz odeszli, doszo do kluczowego wydarzenia w walce o Chatsworth. Jedna z wystrojonych w dizajnerskie ciuchy (afrykaskich) radnych zacza karci zgromadzonych ludzi. Krzyczaa, e te kiedy ya w slumsach. Czemu Hindusi opieraj si ewikcjom i daj remontw? Hindusi s po prostu zbyt uprzywilejowani. Leciwa pani, Girlie Amod, odkrzykna: Nie jestemy Hinduskami, jestemy biedot. Tum podchwyci haso, gdy radni pospiesznie kierowali si do swoich samochodw. Odjedajc mogli usysze kolejn odson sloganu, gdy Bongiwe Manqele zaproponowaa swoj wasn, dowcipn wersj: Nie jestemy Afrykankami, jestemy biedot. Tosamoci zostay przemylane w kontekcie walki, a zaangaowani nie naleeli do potulnych wobec wadzy. tame, s. 44.
Zewntrze nazwijmy je prowokacyjnie naszym zewntrzem powstaje i staje si widoczne na barykadach
316
Nasze zewntrze jest procesem stawania si czym innym od kapitau i dlatego jawi si jako bariera, ktr nieograniczany proces akumulacji oraz w pierwszej kolejnoci procesy grodzenia musz prbowa przezwyciy
pitnej, elektrycznoci, ziemi, o bogactwo spoeczne, ycie i godno to trzeba uzna, e relacyjne i produktywne praktyki, na ktrych opieraj si walki, wytwarzaj wartoci oraz sposoby dziaania i wchodzenia w relacje w ramach spoecznej wsp-produkcji (krtko mwic, s praktykami tworzenia wartoci). W duym stopniu te praktyki tworzenia wartoci s bardzo odmienne od kapitalistycznych, a czsto wchodz z nimi w kolizj. Samo zewntrze kapitau jest bez wtpienia pene sprzecznoci i wieloznacznoci, relacji reprodukujcych formy wadzy nad, hierarchii spoecznej i opresji. Trzeba podj te kwestie, gdy reprezentuj one wntrze kapitau przecinajce wntrze naszych wsplnot. Stanowi one linie podziau i rozdrobnienia, ktre przechodzc przez nasze ciaa i spoecznoci, otwieraj je dla powizania z kapitaem. Omawiane tu niekapitalistyczne praktyki tworzenia wartoci wyrastaj z konkretnych walk i wydaj si znajdowa poza odpowiadajcymi im praktykami tworzenia wartoci i trybami dziaania oraz tworzenia relacji waciwych kapitaowi7. Jak ju wspomniaem, kwestia zewntrza w odniesieniu do kapitalistycznego sposobu produkcji jest problemem, z ktrym powinnimy si moliwie szybko skonfrontowa, jeli chcemy skierowa nasz dyskusj o alternatywach na paszczyzn, ktra mogaby stanowi wsparcie i wzmocnienie sieci pocze midzy praktykami oporu. Jest to zwizane z faktem, e nasze zewntrze jest procesem stawania si czym innym od kapitau i dlatego jawi si jako bariera, ktr nieograniczany proces akumulacji oraz w pierwszej kolejnoci procesy grodzenia musz prbowa przezwyciy8. Nie trzeba waciwie podkrela, e zewntrze to ma
7 Zob. P. Naidoo, The Struggle for Water, the Struggle for Life: the Installation of Prepaid Water Meters in Phiri Soweto, RASSP Research Report 2005, Vol. 1, No. 9, s. 1-23, prac powicon walkom przeciwko prywatyzacji wody w Soweto. Walka o wod staje si w tym kontekcie walk o ycie, praktyk wartociowania sprzeczn z walk o zysk, w ktr zaangaowane s prywatne firmy. Badania rozwoju podmiotowoci w walce w obrbie ubogich spoecznoci (a tak naprawd w obrbie wszystkich rodzajw walczcych spoecznoci) pomagaj nam zda sobie spraw, w konkretnych kontekstach, z wieloznacznoci, sprzecznoci i granic zewntrza kapitau, ktre jest konstruowane. Zob. P. Van Heusden, R. Pointer, Subjectivity, Politics and Neo-liberalism in Post-apartheid Cape Town, Centre for Civil Society Research Report 2005, No. 36, s. 126-135, analiz walk ubogich spoecznoci w Cape Town, ktra uwidacznia, jak fundamentalna bya niewidoczna najczciej praca kobiet, polegajca zarwno na udzielaniu podstawowej pomocy mieszkacom, jak i ksztatowaniu tosamoci ruchu. Analiza ujawnia jednak rwnie przypadki rasizmu i ksenofobii. 8 Na temat relacji pomidzy cigym charakterem grodze i walkami zob. M. De Angelis, Separating the Doing and the Deed: Capital and the Continuous Character of Enclosures, Historical Materialism 2004, Vol. 12, No. 2, s. 57-87.
Massimo De Angelis
317
charakter przygodny i kontekstualny, gdy wyrasta z konkretnych walk i podmiotowoci wchodzcych ze sob w relacje. Oczywiste jest te, e pojawienie si tego zewntrza nie gwarantuje jego trwaoci i reprodukcji. Najwaniejsza teza, ktr tu stawiam, gosi, e nasze zewntrze jest sfer produkcji dbr wsplnych. Powrcimy do tej kwestii w dalszej czci tekstu.
Zewntrze przedkapitalistyczne
Krtka analiza dwch koncepcji zewntrza wystpujcych w radykalnych teoriach ujawnia zarwno si rnorodnych tradycji w opisywaniu relacji pomidzy kapitaem i jego zewntrzem, ale take sabo charakteryzujc problematyzacj procesw konstytuowania naszego zewntrza. Harold Wolpe, nawizujc do Luksemburg, dostarcza opisu zewntrza jako przedkapitalistycznego sposobu produkcji, ktry upad w Poudniowej Afryce wraz z uprzemysowieniem i apartheidem9. Dziki zaoeniu, e segregacja i apartheid byy dwiema odmiennymi fazami reimw kapitalistycznych w Poudniowej Afryce, Wolpe mg wyjani rol rezerwatw w przed-apartheidowskim reimie miay one by przed-kapitalistycznym zewntrzem, wykorzystywanym w celu redukowania kosztw reprodukcji siy roboczej. Jednak funkcja ta zanikna wraz z postpujcym zuboeniem rezerwatw, wynikajcym z migracji dorosej populacji, niedoinwestowania w poczeniu z wywaszczaniem ziemi. Dlatego reim apartheidu, wraz z zyskujcym na sile elementem przymusu, trzeba uzna za kapitalistyczn strategi podporzdkowania coraz bardziej bojowej miejskiej czarnej klasy robotniczej. Innymi sowy, nadejcie apartheidu jest oznak przejcia od podwjnego do pojedynczego sposobu produkcji. Zgodnie z tezami Wolpego, dopenieniem tego procesu historycznego jest cakowity zanik zewntrza kapitalistycznego sposobu produkcji, przynajmniej w Poudniowej Afryce. David Harvey, rwnie opierajc si na pracach Luksemburg, stwierdza, e zewntrze jest przedmiotem akumulacji przez wywaszczenie, ktrej kapita potrzebuje, aby przezwyciy kryzysy nadprodukcji, a nie problemy zwizane z ograniczeniem konsumpcji10. Z jego punktu widzenia, akumulacja przez wywaszczenie uwalnia pewn liczb zasobw (w tym si robocz) o bardzo niskim (w niektrych przypadkach
9 H. Wolpe, Capitalism and Cheap Labour-Power in South Africa: from Segregation to Apartheid, Economy and Society 1972, Vol. 1, No. 4, s. 425-456. 10 D. Harvey, The New Imperialism, New York 2003.
318
wynoszcym waciwie zero) koszcie. Przeakumulowany kapita moe przej kontrol nad takimi zasobami i szybko obrci je w co dochodowego11. Zewntrze jest zatem szybko inkorporowane przez obiegi kapitau, ktre korzystajc z niskich kosztw przezwyciaj kryzys nadakumulacji, a do momentu, kiedy konieczna staje si kolejna faza grodze. Nie ma jednak adnej gwarancji, e uwolniona w wyniku wywaszczenia sia robocza znajdzie zatrudnienie (a tym samym, rodki reprodukcji) w obiegach kapitau12. Oznacza to, e grodzeniom zawsze towarzyszy problematyka spoecznej reprodukcji i skupionych wok niej walk. Zewntrze przeksztaca si zatem z przedmiotu wywaszczenia w szcztki [detritus], by uy kategorii Chari13. Jak rozumiem, s one przestrzeni, w ktrej problematyka reprodukcji staje si domen wywaszczonych i zaczyna w bardzo duym stopniu zalee od efektywnoci, organizacyjnego zasigu i wsplnotowego ukonstytuowania walk oraz zdolnoci wywaszczonych do odzyskiwania i wytwarzania dbr wsplnych. Problematyzacja szcztkw i wyaniajcych si z nich walk jest praktycznie nieobecna u Harveya, poza nielicznymi uwagami wskazujcymi, e akumulacja przez wywaszczenie wywouje walki spoeczne. To samo odnosi si do relacyjnych form i sprze zwrotnych pomidzy tendencj samozachowawcz [conatus] walczcych spoecznoci a tendencj samozachowawcz kapitau14. Hart przekonuje, e wywaszcze11 Tame, s. 149. 12 Wskazuj na ten fakt midzy innymi G. Hart, Disabling Globalizatio:. Places of Power in Post-Apartheid South Africa, Pietermartzburg 2002; G. Hart, Denaturalising Dispossession: Critical Ethnography in the Age of Resurgent Imperialism, [w:] From Local Processes to Global Forces, Centre for Civil Society, Durban 2005, s. 1-25; S. Chari, Political Work: the Holy Spirit and the Labours of Activism in the Shadow of Durbans Refineries, [w:] From Local Processes to Global Forces, Centre for Civil Society, Durban 2005, s. 87-122; G. Caffentzis, Immeasurable Value?: an Essay on Marxs Legacy, http://www.commoner.org.uk/10caffentzis.pdf (data dostpu: 3 grudnia 2012). 13 S. Chari, Political Work... 14 Conatus jest kategori wykorzystywan przez Spinoz w odniesieniu do wysiku podejmowanego na rzecz przetrwania. We wspczesnej literaturze uywany jest m.in. na okrelenie mechanizmw sprzenia zwrotnego u ywych organizmw i neurologicznej homeodynamiki, zob. A. Damasio, W poszukiwaniu Spinozy. Rado, smutek i czujcy mzg, tum. J. Szczepaski, Pozna 2005. W ksice The Beginning of History: Value Struggles and Global Capital (London 2006) szczegowo omawiam to pojcie. Krtko mwic, conatus jest dla nas wan kategori, gdy pozwala na interpretacj kapitau jako siy spoecznej, ktrej ywotno jest cigle zagroona. Kiedy zatem uywam tej kategorii w odniesieniu do si spoecznych, takich jak kapita, chc podkreli, e podobnie do ywych organizmw kieruj si one instynktem
Massimo De Angelis
319
nie z ziemi nie powinno by rozumiane jako konieczny warunek szybkiej, przemysowej akumulacji, szczeglnie w obrbie jednego regionu15. Jej analiza tajwaskich inwestycji w Poudniowej Afryce wykazuje, e uprzemysowienie na Tajwanie byo niezamierzonym efektem redystrybucyjnych reform rolnych przeomu lat czterdziestych i pidziesitych (te, z kolei, byy wynikiem wiejskich rewolt). W ten sposb zapewnione zostay podstawowe rodki utrzymania dla mieszkacw, a w pniejszym okresie owe reformy przyczyniy si do rozwoju tajwaskich inwestycji w Poudniowej Afryce. Kiedy tajwascy pracownicy zaczli w latach osiemdziesitych walczy o podwyki, kapitalici z Tajwanu zostali ciepo przywitani w Poudniowej Afryce. Reim apartheidu wspiera krajowych i midzynarodowych inwestorw olbrzymimi subsydiami na dziaalno w rasowych, przemysowych, zdecentralizowanych rejonach, np. Ladysmith-Ezakeni. Ponadto miliony czarnoskrych Afrykaczykw wywaszczonych z ziemi i upchnitych w miasteczkach w wiejskich regionach kraju stwarzay warunki dla inwestycji (opartych na wymagajcych znacznej siy roboczej, pracochonnych technikach produkcji) oraz stosowania wyzysku na niezwyk skal, cho praktyki te stay si pniej przyczyn najwikszych konfliktw spoecznych. Trzeba te zauway teoretyczn sabo w przeksztaceniu przez Harveya kwestii grodze w problem akumulacji przez wywaszczenie. Ta kategoria cho przywouje tragedie niszczenia lokalnych spoecznoci, wywaszczania ziemi i innych rodkw do ycia wydaje si w ostatecznym rozrachunku saba pod wzgldem teoretycznym, gdy sugeruje, e wywaszczenie jest rodkiem akumulacji, a nie jej istot. W kontekcie akumulacji, ktrej dwoma konstytuujcymi momentami s cige (i przestrzenne) grodzenia oraz procesy dyscypliny rynkowej16, oddzielenie producentw od rodkw produkcji oznacza przede wszystsamozachowawczym w obliczu spoecznych zagroe. Oczywicie odnosi si to rwnie do innego rodzaju si spoecznych, na rnych skalach, np. spoecznoci zagroonych przez strategie grodzenia, ktre mog zniszczy ich rda utrzymania. 15 G. Hart, Disabling Globalization... i tene, Denaturalising Dispossession... 16 Poza Harveyem, ktry inspirowa si prac Ry Luksemburg, cigy charakter akumulacji pierwotnej by analizowany pod wieloma rnymi ktami przez Wernera Bonefelda, Massimo De Angelisa i Michaela Perelmana: W. Bonefeld, The Permanence of Primitive Accumulation: Commodity Fetishism and Social Constitution, http://www.commoner.org.uk/02bonefeld.pdf (data dostpu: 3 grudnia 2012); M. De Angelis, Separating the Doing and the Deed..., s. 57-87; M. Perelman, The Invention of Capitalism: Classical Political Economy and the Secret History of Primitive Accumulation, Durham & London 2000. Ten sam wtek w kontekcie wspczesnej polityki neoliberalnej analizowa Kolektyw Midnight Notes w: New Enclosures, http://www.commoner.org.uk/02midnight.pdf (data dostpu: 3 grudnia 2012).
320
kim, e obiektywne warunki pracy ywej wystpuj jako wartoci oddzielone od ywej zdolnoci do pracy, usamodzielnione wobec niej, jako subiektywnego bytu, przeto wystpuje ona wobec niej tylko jako warto innego rodzaju17. W biurze albo w fabryce, w dzielnicy zagroonej masowymi ewikcjami na Globalnym Poudniu czy w biurze pomocy spoecznej na Pnocy, gdzie decyduje si los samotnych matek (zaleny od tego, czy zaakceptuj niskopatne zlecenia), ludzie zaleni od logiki kapitau s ofiarami strategii usiujcych ukierunkowa ich aktywno yciow zgodnie z heteronomiczn miar, ktra okrela, co, jak, ile i kiedy mog oni dziaa (a waciwie przeksztaca swoje dziaania w prac na rzecz kapitau). Tym, co wsplne dla wszystkich momentw akumulacji jako relacji spoecznej, jest pewna miara rzeczy, ktr klasyczny marksizm konceptualizowa w kategoriach prawa wartoci, fetyszyzujc j w ten sposb jako czysto obiektywne prawo, zamiast interpretowa w kategoriach obiektywnoci, nieustannie kontestowanej przez walczce podmioty, ktre postuluj inne miary rzeczy, zewntrzne wobec tych kapitalistycznych18. Wywaszczenie zachodzi, gdy miara rzeczy stosowana przez kapita pochania ycie i praktyki podmiotw, zalec od tego, w jakim stopniu ich ycie zaley od speniania wymogw dyscyplinujcych mechanizmw rynku. Przejmowanie pracy dodatkowej i odpowiadajcej jej warto17 K. Marks, Zarys krytki ekonomii politycznej, tum. Z. J. Wyrozembski, Warszawa 1986, s. 362. 18 Rozwijam ten argument w The Beginning of History Warto zauway, e to, co nazywam konfliktem praktyk wartociowania, jest (przynajmniej w mojej interpretacji) czystym Marksem. W istocie, jeli za Marksem rozumiemy , akumulacj pierwotn lub jakkolwiek inn jako stosunek klasowy, to musimy j interpretowa jako proces. Dokadniej rzecz biorc, proces stwarzajcy stosunek kapitaowy nie moe wic by niczym innym jak procesem oddzielania robotnika od tytuu wasnoci do warunkw jego pracy K. Marks, Kapita, t. 1, [w:] MED, t. 23, s. 850. To cige wywaszczanie jest efektem funkcjonowania zewntrznej miary, pasoytujcej nieustannie na aktywnoci ywych podmiotw. Jednak w tym samym czasie jest ona nieustannie podwaana przez odzyskiwanie tego, co zawaszczone. W konsekwencji trzeba uzna, e walka wok wywaszczenia lub, w kategoriach Marksa, oddzielenia od warunkw produkcji i rodkw do ycia, stanowi istot akumulacji. Oczywicie, samo oddzielenie moe by osigane za pomoc przemocy lub cigej dyscypliny kapitalistycznych rynkw wicych sieci pracownikw najemnych i nienajemnych, ktrzy s sobie przeciwstawiani. W obu przypadkach mamy do czynienia z oddzieleniem ukonstytuowanym poprzez konflikt tendencji samozachowawczych [conati of self-preservation] i odpowiadajcych im praktyk tworzenia wartoci: z jednej strony, tendencja samozachowawcza sieci i spoecznoci, ktrych potrzeby i pragnienia wyrastaj ze szcztkw; z drugiej, tendencja samozachowawcza kapitau, ktry rozprzestrzenia si i pochania coraz wicej ycia lub umiera.
Massimo De Angelis
321
ci dodatkowej jest tylko jednym z elementw wywaszczania. Kolejnym s szcztki wpisane w ciaa i ich otoczenie poprzez stosowanie kapitaowej miary w odniesieniu do funkcjonowania tworzenia ciaa spoecznego i aktywnoci yciowej. Szcztki funkcjonujce zarwno wok, jak i wewntrz podmiotw, pomagaj nam zrozumie, e wywaszczenie nie jest odlegym zdarzeniem, lecz warunkiem praktyk yciowych powizanych w rnym stopniu i na rnych poziomach hierarchii wynagrodze z obiegami kapitau.
Nasze zewntrza
W pewnym sensie problematyka zewntrza bya zawsze podejmowana w radykalnej teorii z pewn ambiwalencj. Z jednej strony, rewolucja samego kapitau zaley od przekraczania warunkw, ktre w okrelonych kontekstach i skalach ograniczaj akumulacj (std mog by okrelane jako zewntrze praktyk tworzenia wartoci). Owo przekraczanie ogranicze moe rwnie dobrze przyjmowa form wizania obiegw przedkapitalistycznej produkcji z obiegami kapitau (jak w pracy Wolpea, powiconej powizaniu rnych sposobw produkcji) lub te niszczenia przedkapitalistycznych spoecznoci poprzez grodzenia ziemi i innych zasobw (jak pokazuje Marks w swojej analizie akumulacji pierwotnej). Z drugiej strony, radykalna refleksja ma by z zaoenia w caoci powicona problematyzacji i poszukiwaniu zewntrza kapitalistycznego sposobu produkcji: czyme jest, w tradycyjnych kategoriach, symboliczna warto rewolucji, jeli nie wielkim wydarzeniem, ktre przenosi nas w pole relacji spoecznych zewntrznych wobec kapitalistycznych? W dwch podejciach, ktre tu pokrtce zreferowaem, trudno jest dostrzec prb zniesienia tej ambiwalencji. Czy jest to zewntrze, ktre upada w zwizku z rosncym uzalenieniem proletariatu od pacy (Wolpe), czy te obecno zewntrza jest koniecznym elementem akumulacji (Harvey) w kadym z tych przypadkw definicja zewntrza w kategoriach jego obecnoci lub nieobecnoci jest efektem czego wytwarzanego ex-ante, co upada w wyniku rozwoju kapitalizmu (Wolpe) lub znajduje si w procesie dezintegracji w wyniku cigych wywaszcze (Harvey). Oglnie rzecz biorc, w obrbie klasycznego dyskursu marksistowskiego i wychodzc poza omawianych tu autorw, mierzymy si z kluczowym problemem konceptualizacji zewntrza. Jawi si ono jako historyczne, przedkapitalistyczne ex-ante lub mityczne, rewolucyjne, post-kapitalistyczne ex-post. Pomidzy nimi znajdujemy ucisk kapita-
322
listycznego sposobu produkcji w obrbie ktrego nie ma zewntrza. Zrozumiae staje si w tym kontekcie, czemu historyczny proces przejcia do innego sposobu produkcji rozumiany by jako efekt dziaania partii uwiadamiajcej masy, dokonanego deus ex-machina... Skd braa si sama wiadomo? Wanie z fetyszyzowanego zewntrza. A przecie to wanie walki spoeczne nieustannie wytwarzaj zewntrze. Nasze zewntrze, a raczej zewntrza, zostay pominite w tej wizji brakuje w niej co najmniej trzech aspektw problematyzacji zewntrza: a) skadowego, wsplnotowego elementu produkcji dbr wsplnych i praktyk wartociowania (stopnie reprodukcji/wyzwania/przekraczanie genderowych, rasowych i innych hierarchii, czyli kwestia ksztatu i formy produkcji dbr wsplnych w rnych kontekstach); b) form, stopni i procesw wizania tych elementw wyaniajcych si w specyficznych miejscach19 z obiegami kapitau i dyscyplinarnymi procesami globalnych rynkw; c) natury i efektywnoci zagroenia, ktre te elementy stanowi dla obiegw kapitau i procesw dyscyplinarnych globalnych rynkw. Krtko mwic, te pominite w klasycznym marksizmie wymiary s czym oczywistym dla aktywnych uczestnikw walk spoecznych i tych, ktrzy je obserwuj i opisuj z pozycji etnograficznej: tylko ludzie zaangaowani w walk, wykorzystujcy konkretne dyskursy wzmacniajce ich odrbno, staj si wsptwrcami alternatyw20. Jeli tak jest, to
19 wiadomie uywam tu naiwnego, intuicyjnego rozumienia miejsca, cho podpisuj si te pod definicj Gillian Hart, dla ktrej miejsce powinno by rozumiane jako punkty wzowe szerszych sieci obejmujcych spoecznie produkowan przestrze: G. Hart, Denaturalising Dispossession..., s. 21. 20 Kocowe uwagi etnograficznej pracy Desai potwierdzaj moje dowiadczenia: To uderzajce, e dania ludzi prawie zawsze dotycz tego, co moliwe i osigalne. Problem w tym, e dania nie s ot tak realizowane, a przestrze moliwego cigle si kurczy. Na tym polega sia ruchw spoecznych. Mog one efektywnie realizowa okrelone cele, ale tylko na drodze walki. To wanie te dwa czynniki oczekiwanie okrelonego poziomu spoecznego dobrobytu i poczucie, e kto nam go celowo odmawia lub odbiera sprawiaj, e ludzie sprzeciwiaj si polityce UniCity [Cape Town przyp. tum.]. W ten sposb dochodzi do realnego, skumulowanego zakcenia logiki kapitau, a nie kolejnego jaowego sporu. A. Desai, We Are the Poors..., s. 143. Na temat tego, w jaki sposb dyskursy odlege i czsto kwestionowane z pozycji lewicowych mog sta si inspiracj dla radykaw, pisze Sharad Chari w swojej analizie ruchu zielonowitkowego jako medium znacze i praktyk (S. Chari, Political Work...). Te etnograficzne podejcia, ugruntowane w walkach spoecznych, kontrastuj mocno z racjonalistycznymi analizami w rodzaju propozycji Harveya, dla ktrego nie wszystkie walki przeciwko wywaszczeniom s jednakowo postpowe (D. Harvey, The New Imperialism..., s. 177). A kto ma ocenia postpowo walk, jeli nie same wal-
Massimo De Angelis
323
potrzeba wiele pracy, aby poczy wielo istniejcych i potencjalnych etnografii walk z wielkim porzdkiem rzeczy. W szczeglnoci oporu wobec siy spoecznej, ktrej tendencja samozachowawcza opiera si na nieograniczonym pdzie do wywaszczania, mierzenia, klasyfikowania, dyscyplinowania globalnego ciaa spoecznego i przeciwstawiania sobie pojedynczoci poprzez pozbawianie rodkw do ycia, a do momentu ich efektywnego wczenia w wycig, czego konsekwencj jest zagroenie bytu kogo innego (mechanizm ten nazywany jest rynkiem). Omawiane tu kwestie mona zatem sprowadzi do problemu: jak powiza i produkowa dobra wsplne w kontekcie tak zrnicowanych i wpisanych w konkretne miejsca walk, aby wytworzy si spoeczn, ktra zagraaaby istnieniu kapitau i jednoczenie bya w stanie oprze si na innym rodzaju denia samozachowawczego i praktyk wartociowania. Jest to jednak zbyt powane pytanie, na ktre nie mog udzieli tu odpowiedzi. Mog jedynie zasugerowa punkt wyjcia dla poszukiwa: szcztki jako warunek produkcji dbr wsplnych i napicie detritus-conatus (szcztki tendencja samozachowawcza) jako napdzajca j sia. przeoy Tomasz Leniak
czce podmiotowoci? Jak dochodzi si do tej oceny, jeli nie poprzez zaangaowanie podmiotowoci w ugruntowane w konkretnym kontekcie polityczne procesy komunikacji, negocjacji i walki pomidzy alternatywnymi praktykami tworzenia wartoci?
324
massimo De Angelis (ur. 1960) uzyska doktorat w zakresie ekonomii na University of Utah w 1995 roku i Laurea (woski odpowiednik magisterium) z dziedziny nauk politycznych na Universita Statale di Milano w 1985 roku. Specjalizuje si w krytycznej ekonomii politycznej. Jest autorem wielu publikacji na temat teorii wartoci, globalizacji, ruchw spoecznych i politycznego czytania ekonomii. Ostatnia ksika, The Beginning of History: Value Struggle and Global Capital, ukazaa si w 2007 roku nakadem wydawnictwa Pluto Press. Dane adresowe autora: Massimo De Angelis School of Law and Social Sciences (LSS) University of East London Docklands Campus University Way, London E16 2RD e-mail: m.deangelis@uel.ac.uk cytowanie: M. De Angelis, Grodzenia, dobra wsplne i zewntrze, Praktyka Teoretyczna nr 6/2012, http://www.praktykateoretyczna.pl/PT_nr6_2012_ Roza_Luksemburg/17.De_Angelis.pdf (dostp dzie miesic rok)
Author: Massimo De Angelis Title: Enclosures, commons and the outside Summary: In this article, Massimo De Angelis examines the relationship between social struggles against capitals enclosures, commons and capital. In particular, it is argued that these struggles can be viewed both as an obstacle for capital accumulation and a process of production of an outside of capitals social relations. According to the author, diverse community struggles can give rise to alternative forms of value practices which can be interpreted as an outside of capital. Keywords: commons, enclosures, Luxemburg, value practices, the outside
Massimo De Angelis
vaRia
/ Rafal Zawisza
Ocalic to, co sie da.doktorskiej Witalistyczna interpretacja rozprawy
Hanny Arendt pt. O pojeciu mil/osci u Augustyna

Artyku koncentruje si na prezentacji opublikowanej w 1929 roku rozprawy doktorskiej Hanny Arendt powiconej pojciu mioci u Augustyna (Der Liebesbegriff bei Augustin). Ekspozycja linii argumentacyjnej tej pracy suy do wykazania jej oryginalnoci w stosunku do filozofii Heideggera, bdcej jednoczenie najsilniejsz inspiracj oraz obiektem krytyki. Arendt byciu-ku-mierci przeciwstawia natalno, wywiedzion wanie z pism Augustyna. Pozwala to na odmienn koncepcj podmiotowoci: Heideggerowski egocentryzm zastpiony zostaje wieloci. Widoczny w wysikach interpretacyjnych Arendt witalizm (w wersji proponowanej przez Agat Bielik-Robson) skania do obrony podmiotowoci poszczeglnej przed roztopieniem jej w Caoci, zarazem forujc wizj wsplnoty rwnych, budowanej dziki rozpoznaniu kontyngencji conditio humana, a wic dziki przezwycieniu roszcze do wolnoci absolutnej. Rozwaania w obrbie sfery przedteologicznej (Arendt) przybieraj posta antropologii filozoficznej, stanowicej prolegomena do pniejszej twrczoci Hanny Arendt. Spekulacje dotyczce pojcia Boga s powizane z odmiennymi ujciami mioci bliniego i daj si przeoy na problem konstytucji podmiotu zalenego. Jego istotn cech jest dialektycznie ujta postawa wdzicznoci, ktra z uznania zalenoci czyni pierwszy krok do jej przepracowania. Odpowiada temu zoony stosunek do modernitas: wyczucie historycznoci to pozycja strategiczna stanowica warunek udanej emancypacji.
Sowa kluczowe: Arendt, Augustyn, Bielik-Robson, nowoczesno, emancypacja, kontyngencja
328
Napisana pod kierunkiem Karla Jaspersa praca doktorska Hanny Arendt Der Liebesbegriff bei Augustin ukazaa si drukiem wkrtce po obronie, w roku 1929. Od koca lat pidziesitych Hanna Arendt pracowaa nad korekt jej przekadu, sporzdzonego przez Ernsta Bascha Ashtona, do jego publikacji jednak nie doszo. Wreszcie, w roku 1996, po dziesiciu latach mudnej pracy Joanny Vecchiarelli Scott oraz Judith Chelius Stark ukazaa si wersja angielska1, ktra zawiera skrupulatnie wyrniony tekst oryginau i przerbki, jakich Arendt dokonaa w latach powojennych. W Polsce wczesna twrczo autorki Korzeni totalitaryzmu pozostaje jak dotd niedoceniana, std podstawowym celem niniejszego artykuu bdzie zwrcenie na ni uwagi2. W dalszej kolejnoci bdzie mi zaleao na wskazaniu miejsca, jakie w rozwoju filozoficznym Arendt zajmuje praca o Augustynie, jak wyrane pitno odcisna na jej dalszych poszukiwaniach i rozstrzygniciach. O ile przewanie due znaczenie przypisuje si ksice powiconej losom Rahel Varnhagen, niemieckiej ydwki yjcej w epoce romantyzmu3, o tyle praca wczeniejsza bywa marginalizowana, okrelana jako wysoce abstrakcyjna4. Czsto stawia si jej te zarzut wtrnoci wynikajcej z rzekomo niewolniczego trzymania si myli Heideggera. Moim zamiarem bdzie jednak wykazanie, e ju w rozprawie doktorskiej Hanna Arendt dokonuje decydujcej rewizji jego filozofii5. Przede wszystkim
1 H. Arendt, Love and Saint Augustine, tum. E. B. Ashton, red. i posowie J. Vecchiarelli Scott, J. Chelius Stark, Chicago 1996. Tumaczenie woskie ukazao si w roku 1992, francuskie 1999, hiszpaskie 2001, za w roku 2003 pojawio si nowe wydanie oryginau. 2 O znaczeniu rozprawy doktorskiej Arendt dla stworzonego przez ni pojcia natalnoci [natality] wspomina jedynie Wodzimierz Heller, zob. tego, Hannah Arendt: rda pluralizmu politycznego, Pozna 2000, s. 22, 91. 3 H. Arendt, Rahel Varnhagen: the Life of a Jewish Woman, tum. C. i R. Winston, New York 1974. Praca ta, majca by rozpraw habilitacyjn, zostaa prawie ukoczona w 1933 roku. Nie udao si wwczas dokoczy dziea, gdy Arendt wyemigrowaa z Niemiec. Kocowe rozdziay napisaa na emigracji we Francji. Pierwszy raz cao ukazaa si po angielsku w 1957 roku w Londynie. Dwa lata pniej pojawia si wersja niemiecka pod tytuem Rahel Varnhagen: Lebensgeschichte einer deutschen Jdin aus der Romantik. 4 C. Armenteros, Hannah Arendt, Rahel Varnhagen and the Beginnings of Arendtian Political Philosophy, The Journal of Jewish Thought and Philosophy 1999, Vol. 8, No. 1, s. 87. Na znaczenie przedwojennej twrczoci Arendt najwikszy nacisk kad Seyla Benhabib oraz Julia Kristeva, zob. S. Benhabib, The Reluctant Modernism of Hannah Arendt, Thousand Oaks 1996, J. Kristeva, Hannah Arendt: biografia, tum. J. Levin, Warszawa 2007. 5 Przykadem jawnego nieporozumienia s opinie Richarda Wolina, ktry w ogle dokonuje bardzo jednostronnej wykadni dziea Arendt. Twierdzi on mia-
Rafal/ Zawisza
329
w pracy tej Arendt fenomenowi miertelnoci przeciwstawia fenomen natalnoci, co umoliwia jej opracowanie odmiennej wizji upodmiotowienia, opartej na radykalnym zerwaniu z dyktatem linearnego postrzegania czasu. Dokonujc rekonstrukcji omawianego tu dziea, bd stara si jednoczenie wskazywa na fragmenty najbardziej znaczce oraz polemiczne, podkrelajc zwizki doktoratu Arendt z jej pniejszymi dzieami6. Analizy myli Augustyna prezentuj przede wszystkim jako antropologi filozoficzn, poprzedzajc teori polityczn (co Arendt nazywa sfer przedteologiczn7 [vortheologische Sphre]). Idc w lad za Agat Bieliknowicie, e praca o Augustynie w niewielkim stopniu ma zwizek z pniejsz twrczoci autorki. Poza tym uwaa, e sama koncepcja jej doktoratu bya chybiona, nie mona bowiem zdaniem Wolina sekularyzowa myli Augustyna, ktra bya ostatecznie zakotwiczona w Bogu, zob. R. Wolin, Heideggers..., s. 42-43. Kuriozalna miejscami krytyka Wolina przechodzi nawet w niezamierzon fars. Pozwol sobie zacytowa w oryginale fragment, w ktrym autor wytyka Arendt grzech popeniany wanie przez niego samego: In a spirit of German-Jewish arrogance, she described Eichmanns Israeli prosecutor, Gideon Hausner, as a Galician Jew [who] [...] speaks without periods or commas... , zob. tame, s. 54. Wolin wpada we wasne sida take wtedy, kiedy komentuje spraw sprzeday przez Heideggera rkopisw wasnych prac, z czym filozof zwrci si o porednictwo do Arendt: Unworldly in matters of Geld, where was he to turn for advice? To a Jew, of course, zob. tame, s. 49. 6 Joanna Vecchiarelli Scott wskazaa m.in. na moliwy zwizek pracy nad korekt angielskiego tumaczenia dysertacji o Augustynie z kontrowersyjnymi wystpieniami Arendt w sprawie Little Rock oraz procesu Eichmanna, a take wpyw na ksztat pniejszej polemiki z Gershomem Scholemem, zob. J. Vecchiarelli Scott, Hannah Arendt Twenty Years Later: a German Jewess in the Age of Totalitarianism, New German Critique 2002, No. 86. 7 Niewykluczone, e Hanna Arendt tym sposobem chciaa zaj stanowisko w gonych w tamtych latach sporach dotyczcych znaczenia teologii i jej zwizkw z polityk, optujc za ochron sfery spraw ludzkich przed zewntrzn legitymizacj. Jej pniejsze stanowisko wobec tezy o sekularyzacji nie byo jasno sprecyzowane ani dalece rozwinite, aczkolwiek wiele wiadczy na rzecz tego, e w polemice Carla Schmitta z Hansem Blumenbergiem poparaby tego drugiego, zachowujc jednoczenie jak Heidegger czy Lwith daleko posunit rezerw wobec dokona epoki nowoytnej. Znamienne, e posta Jezusa odczytuje Arendt w kategoriach ziemskich, ale przywraca jzykowi teologicznemu pewne znacznie, zachowujc jego metaforyczny charakter: Jezus czynicy cuda jest zatem dla niej nauczycielem dziaania, podobnie jak Sokrates by dla ludzkoci nauczycielem mylenia. Cuda nie s zjawiskiem ponadnaturalnym, lecz manifestacj transcendencji, jak w obrbie wiata jest sam czowiek, a waciwie jego zdolno ustanawiania nowych pocztkw (trzeba pamita, e Arendt studiowaa u Rudolfa Bultmanna, protestanckiego teologa, ktry postawi sobie za cel demitologizacj przekazu Ewangelii). Kwestia Wcielenia nie pojawia si explicite, inaczej ni
Ocalic to, co sie da
330
-Robson, zaprezentuj wczesn Arendt w jej zmaganiach z greckimi inspiracjami w filozofii i teologii zmaganiach toczonych w obronie witalistycznie pojtej podmiotowoci poszczeglnej, zalenej8. Wspieranie tej podmiotowoci ma znaczenie dla etyki9. Ponadto odpowiada takiemu stanowisku wobec modernitas, ktre afirmuje jej emancypacyjny potencja, nie rezygnujc z postawy krytyczno-rewizjonistycznej, co moliwe jest dziki dialektycznej postawie wdzicznoci. W efekcie okae si rwnie, jak wiele owe wysoce abstrakcyjne rozwaania dotyczce Boga, prowadzone przez Arendt wesp z Augustynem, maj wsplnego z powyszymi problemami. Rozprawa doktorska bya dla Arendt batali o przezwycienie wpywu wywieranego przez jej wielkich mistrzw, przede wszystkim Heideggera10. Jej zdecydowany opr wywoa brak ujcia intersubiektywnoci w Byciu i czasie: ot Dasein ustanawia si i istnieje w sposb autentyczny jedynie w byciu-ku-mierci, z kolei ycie w relacjach [Mitsein] przynaley wycznie do wymiaru nieautentycznoci. Innymi sowy, autarkiczna11 konstrukcja podmiotowoci uniemoliwia uznanie faktu
u Blumenberga, ktry w Arbeit am Mythos powadze i jednoznacznoci Inkarnacji przeciwstawia ogldno i zmienno waciw mitowi jako instancji przychylnej ludziom. Na temat jego polemiki ze Schmittem zob. ich korespondencj, H. Blumenberg, C. Schmitt, Briefwechsel 1971-1978 und weitere Materialien, red. A. Schmitz, posowie A. Schmitz, M. Lepper, Frankfurt am Main 2007, a take: P. Hohendahl, Political Theology Revisited: Carl Schmitts Postwar Reassessment, Konturen 2008, Vol. 1 oraz P. Ifergan, Cutting to the Chase: Carl Schmitt and Hans Blumenberg on Political Theology and Secularization, New German Critique 2010, Vol. 37, No. 3. 8 Gwn inspiracj pozostaje praca Agaty Bielik-Robson zatytuowana Na pustyni: kryptoteologie pnej nowoczesnoci, Krakw 2008, gdzie autorka wyostrza popadajc dzi w zapomnienie dychotomi midzy Atenami i Jerozolim, ktra zasadniczo dzieli myl wspczesn: opcja tanatyczna mniej lub bardziej otwarcie reaguje na skoczono poszczeglnego istnienia ludzkiego afirmacj mierci, opcja witalistyczna bierze to istnienie w obron. Tradycja hebrajska rozumiana jako religia ycia skoczonego pozostaje otwarta na przygodno i dlatego jako jedyna pozwala opowiada si za absolutnym prymatem principio individuationis nad wszelk principio participationis, jak oferuj nowoczesne kryptoteologie, ktre rezygnuj z koncepcji upodmiotowienia. A. Bielik-Robson, Na pustyni..., s. 532. 9 N. Curthoys, Hannah Arendt: a Question of Character, New Formations 2011, Vol. 71. 10 Agoniczn koncepcj twrczoci polegajc na radzeniu sobie z wpywami prekursorw zaproponowa w odniesieniu do rywalizacji poetyckiej amerykaski krytyk literacki Harold Bloom, zob. tego, Lk przed wpywem: teoria poezji, tum. A. Bielik-Robson, M. Szuster, Krakw 2002. 11 Posuguj si tym sowem obok okrele egocentryczny czy autocentryczny. Sama Arendt, odnoszc si do greckiego wymiaru myli Augustyna,
Rafal/ Zawisza
331
dzielenia wiata z innymi za rwnie wany czy pierwotniejszy w stosunku do mojego wasnego bycia-w-wiecie12. Poza tym Arendt, wychodzc podobnie jak Heidegger od akceptacji faktu, e jej myl pracuje w warunkach skoczonoci, oponuje jednak przeciw absolutyzacji mierci13. Zasadniczym problemem wytropionym przez Arendt w dziele Augustyna jest znaczenie, jakie przypisuje on bliniemu. W gruncie rzeczy przybiera to posta przytaczanego przez ni w trzecim tomie ycia umysu pytania z platoskiego Eutyfrona: [...] czy bogowie lubi to, co zbone, dlatego e ono jest zbone, czy te ono jest dlatego zbone, e je bogowie lubi?14. Ze wzgldu na co istnieje mio bliniego? Odpowied, e ze wzgldu na Boga, nie zadowala Arendt i wydaje si jej niebezpieczna, gdy wwczas czowiek sam w sobie, taki, jaki jest, w swojej poszczeglnoci, byby niczym. Po drugie, nie wiadomo, w jaki sposb wyobrazi sobie miowanie bliniego, jeli imperatywem pozostaje pogarda dla tego, co ziemskie. Jeli mio Boga wyprowadza poza wiat, to mio tu i teraz, w swym cielesnym, konkretnym wymiarze, pojawia si bez uzasadnienia, jak deus ex machina15. Zdaniem Arendt powysze dylematy maj rdo w greckiej metafizyce, w ktrej najwaniejsz rol odgrywa stosunek czci do caoci. Dlatego decyduje si na poszukiwanie u Augustyna innego sposobu zaistnienia mioci bliniego, ktry byby waciwy tradycji biblijnej. Czyni to jednak na gruncie filozofii, odcinajc si ju na wstpie od warstwy dogmatycznej i poszukujc sfery przedteologicznej16. W caej
pisaa o Autarkieideal. Niemieckie odpowiedniki w niniejszym artykule pochodz z pierwszego wydania dysertacji, zob. H. Arendt, Der Liebesbegriff bei Augustin: Versuch einer philosophischen Interpretation, Berlin 1929. 12 Hanna Arendt nie wspomina o ukoczonej rok wczeniej (1928) habilitacji Karla Lwitha, ktrej zamiarem byo odsunicie Heideggerowskiej autarkii przez uczynienie Mitsein pojciem pierwotniejszym od Dasein, zob. R. Wolin, Heideggers..., s. 246. 13 Zabiegi Arendt przypominaj raczej proponowan przez Agat Bielik-Robson strategi ukon w obliczu mierci: z jednej strony nie idzie o to, by j naiwnie negowa (odwrci wzrok), z drugiej by si jej zbyt pochopnie podda (patrze prosto w oczy) i odda jej ostatnie sowo w sprawie ludzkiego ycia, zob. A. Bielik-Robson, Na pustyni..., s. 269. W tym sensie podmiot witalistyczny to ycie pouczone przez mier co nie znaczy, e posuszne mierci. Pouczenie w tym wypadku skutkuje oporem, a nie rezygnacj. Tame, s. 533-534. 14 Platon, Dialogi, t. 1, tum. W. Witwicki, Kty 2005, s. 526, [za:] H. Arendt, Odpowiedzialno i wadza sdzenia, tum. W. Madej i M. Gody, Warszawa 2006, s. 95. 15 Teje, Love..., s. 35. 16 Tame, s. 5.
332
dysertacji Arendt przyjmuje ryzykown postaw opowiadania si jednoczenie za i przeciw, zarwno w stosunku do waciwego przedmiotu rozprawy, jak i zakamuflowanego przeciwnika, Heideggera. Arendt podejmuje si zatem rozwaania myli religijnej, traktujc zarazem temat mioci w taki sposb, e transcendencja w jej interpretacji zostaje ujta w kategoriach wiatowych, a pojciu Boga przypisana zostaje funkcja uzaleniona od analizy egzystencjalnej. Praca skada si z trzech czci. Pierwszy rozdzia opisuje filozoficzny model mioci Boga niewystarczajcy do ukonstytuowania si mioci bliniego; w drugim Arendt opiera si na chrzecijaskiej wykadni tego problemu odnoszcej si do Stworzenia; rozdzia trzeci za zamyka propozycja wyuskania z pism Augustyna takiego rozumienia caritas, ktre zakadaoby wsplnot horyzontaln [vita socialis], autonomiczn wobec Boga, co odpowiadaoby zaoeniu poszukiwania sfery przedteologicznej. Doktorat Arendt zaczyna si od ustalenia podstawowych zaoe antropologicznych Augustyna. W duchu greckiej tradycji filozoficznej zakotwicza on koncept mioci w pojciu appetitus, co mona odda jako pragnienie, podanie czy lepiej nawet jako denie czy popd. Ostatecznie przybra moe dwie postaci: niewaciw, przywizan do doczesnoci [cupiditas] oraz waciw, ulokowan w mioci Boga [caritas]. Augustyn twierdzi, e ycie doczesne [vita mortalis] jest podszyte lkiem przed utrat. Dopiero ycie wieczne spenia pragnienie bycia szczliwym, poniewa nie przemija. Cupiditas to ulokowanie obiektu mioci poza sob, za caritas to przeduenie mioci wasnej, chci ycia, ktra, napotkawszy barier absurdalnoci mierci, pragnie dalej, dochodzc do tego, e w istocie pragnie Boga jako gwaranta wasnego istnienia17. Wane jest dla Arendt, e tak czy owak Augustyn godzi si na to, i ycie jest dobrem podstawowym i dla kadego z osobna najwaniejszym. To, e pragniemy utrzymywa si w istnieniu, porednio zyskuje aprobat Augustyna. Gdyby nie to denie, nawet jeli inspirowane jest ono przez cupiditas, nie uwiadomilibymy sobie, czego waciwie podamy, tzn. szczcia bez kresu. Jako ludzie pochwyceni przez doczesno [dilectores mundi] smakujemy, czym ycie jest i czym mogoby by. Analizy pragnienia dokonane przez Arendt w pierwszym rozdziale jej rozprawy doktorskiej nie tylko s zaduone w terminologii Heideggera, ale te do zudzenia przypominaj fragmenty z Bycia i czasu dotyczce antycypacji mierci oraz (nie)autentycznoci egzystencji. Jest to zabieg zupenie przemylany: wskazanie na nietrafno tego ujcia mioci to jednoczesny atak na Heideggerowskie ujcie Dasein jako egzystencjalnej monady.
17 Tame, s. 9-10.
Rafal/ Zawisza
333
To bowiem nie sama troska o samozachowanie przeszkadza Arendt, lecz deprecjacja wiata, zewntrznoci, dokonujca si w projekcie analityki jestestwa wbrew obiecujcej formule bycia-w-wiecie, ktrej rwnowano czonw wydawaaby si zapobiega ucieczce w egocentryczn mojo. Tymczasem u Augustyna oba wymiary pragnienia (caritas i cupiditas) ujawniaj zdolno czowieka do wizania si ze wiatem, wicej do ustanawiania go. wiat to z jednej strony niebo i ziemia, stworzony kosmos, z drugiej ludzie18. wiat jest tworzony jako wiat ludzki nie po prostu za spraw Boga, lecz dziki dilectores mundi, to znaczy przez ludzi, ktrzy go kochaj. Ich zaangaowana postawa przeksztaca niebo i ziemi w wiat jako rzecz zmienn19, czyli podleg ludzkiej woli. Czasownik diligere, od ktrego wywodz si owi dilectores, ma wiele znacze: kocha, ceni, powaa, dzieli, sprzyja. Wszystkie one wi si z podkrelanym przez Arendt wysikiem troski o trwao wiata z uwagi na krucho spraw ludzkich. Wskazuj te na kontynuowany w pniejszych jej pismach kurs antyromantyczny: odrzucenie tego, co spoeczne nie koczy si nostalgi za jak naturaln wsplnot20. Susznie zatem Margaret Canovan podkrela, e stosunek Arendt do pojcia wiatowoci jest niezwykle zoony, gdy paradoksalnie to, e bardziej ni Heidegger eksponuje ona dychotomi ziemia-wiat, ostatecznie nie skutkuje utosamieniem bycia w wieloci z nieautentycznoci21. Wnioski wycignite ju w doktoracie z 1929 roku antycypuj sposb, w jaki Arendt oceniaa to, co stao si z myleniem Heideggera w okresie jego niechlubnego akcesu do grona poplecznikw narodowego socjalizmu. Krytykowanej przez ni z uporem dformation professionnelle filozofw miaoby sprzyja wanie zafiksowanie na ja prowadzce do utraty wiata, a tym samym zdrowego rozsdku, zdolnoci sdzenia. Seyla Benhabib przypomina, e woanie z tak skrajnej samotnoci o jedno narodu i ziemi atwo mogo przybra ton naturalistyczno-mistyczny22.
18 Tame, s. 65 i n. 19 Tame, s. 18. Oczywicie w stosunku do niezmiennego kosmosu. Okazuje si, e stworzona przez Boga Ziemia nie jest jeszcze dla czowieka domem, a raczej pustyni. Mona by podnosi, e to za spraw grzechu pierworodnego, lecz argument ten upada, jeli wemie si pod uwag opisany w Genesis akt oswajania rzeczywistoci w gecie nadawania nazw. 20 M. Canovan, Hannah Arendt: a Reinterpretation of Her Political Thought, Cambridge 1994, s. 243-249. 21 Tame, s. 106 i n. 22 S. Benhabib, The Reluctant..., s. 54-55, 105. Naley doda, e dla Arendt
334
Wracam do wtku podjtego wczeniej, mianowicie denia do utrzymania si w istnieniu. Ot mimo e Arendt ostatecznie odrzuci grecki sposb ujmowania mioci bliniego na tym deniu osadzony, nie zaneguje zupenie owego appetitus. Co ciekawe, bdzie wanie uywaa antymanichejskich argumentw chrzecijaskich wymierzonych w obrcenie si podmiotu przeciw samemu sobie, wykazujc zatrucie myli Augustyna wpywem metafizyki Plotyna. Warto w tym miejscu wspomnie o znamiennej krytyce Nietzschego i Heideggera zawartej w Woli. Arendt nie daje si przekona do konceptu wiecznego powrotu, uznajc cykliczno za niezgodn z jakimkolwiek pojciem woli23. Nastpnie zabiera si do omwienia synnego zwrotu [Kehre] Heideggera. Zdaniem Arendt, proponowana przez Heideggera strategia Gelassenheit, czyli wygaszania chcenia, nie jest adekwatnym remedium na destrukcyjny potencja woli. Utosamiajc wol z dz panowania, autor Bycia i czasu z wynios pogard wycofuje si z mylenia o faktycznoci, co wie si z niespotykan w historii myli jak ocenia Arendt deprecjacj instynktu samozachowawczego24. W przypadku Augustyna odpowiada temu dualistyczny, gnostycki idea samoofiarowania, wynikajcy z uprzedniego przyjcia immanentnej koncepcji mioci. Tak jak pocztkowo podmiot jest niewaciwie przywizany do swego doczesnego ycia, tak pniej po zderzeniu z barier mierci to samo denie do utrzymania si w istnieniu skutkuje wyrzeczeniem si siebie i wiata ze wzgldu na moliwo ycia wiecznego. Co prawda ortodoksyjnie chrzecijaska doktryna zbawienia take bazuje na teorii dwch wiatw ktrej Arendt adn miar zaakceptowa nie moe lecz pragnienie zjednoczenia z Bogiem rwnowaone jest w niej nakazem mioci bliniego ju tu i teraz. Autocentryzm modelu dualistycznego (Arendt mwi o wpywach stoickich i neoplatoskich) sprawia, e kryterium mioci Boga nie jest Bg, ale wieczne trwanie ja25. Nie sposb afirmowa innego w jego poszczeglnoci, skoro odrzuca si wasn osobno, skoro rezygnuje si z zajmowania miejsca. Nienawi w stosunku do siebie nie jest tym samym, co chrzecijaskie zaparcie si siebie, ktre wyrasta
nie bya to sprawa jakiej tajemniczej alchemii idei. Musiaaby ona nie by mylicielk kontyngencji, by utrzymywa, e poparcie dla nazistw wyraone przez Heideggera wynikao w sposb prosty i konieczny z takiego a nie innego sformuowania analityki Dasein. Z drugiej jednak strony na pewno ten gest polityczny uatwio. 23 H. Arendt, Wola, tum. R. Piat, Warszawa 1996, s. 234. 24 Tame, s. 268. 25 Teje, Love..., s. 30.
Rafal/ Zawisza
335
z uwanoci wobec istnie stworzonych, poddanej wezwaniu Stwrcy do posuszestwa w wierze26. Kiedy Augustyn pozostaje pod wpywem filozofii greckiej i gnozy dualistycznej, nie jest w stanie wykrzesa z siebie koncepcji podmiotu na miar czowieka27 takiej, ktra sprzyjaaby napiciu charakterystycznemu dla istnienia principium individationis: w doczesnoci panuje wedug niego radykalne oddzielenie od wiata i blinich, w wiecznoci zatracenie si w Caoci, Byciu, nazywanym nie wiedzie czemu Bogiem. Doczesno zostaje napitnowana en bloc. Arendt pitnuje taki obraz conditio humana, uznajc go za pseudochrzecijaski. Twierdzi, e pogarda wobec wiata nie ma proweniencji biblijnej, lecz wynika ze stoickiego ideau samowystarczalnoci. Dochodzi do tego wpyw neoplatonizmu: Plotyn uwaa, e wolno osiga si dziki vita contemplativa, natomiast dziaajc nie jestemy wolni28. Arendt dostrzega niebezpieczestwo absolutystycznej definicji wolnoci, ktra nie przystaje do dynamiki ycia podmiotu zalenego. Wicej, staje si dla niego niszczca, stawiajc wymagania, ktrym sprosta mgby jedynie, jeli w ogle, w obszarze mylenia. Mylenie jednak nigdy ani nie jest tosame z dziaaniem, ani nie moe go zastpi, ani te by dla niego miar. Nic dziwnego, i gotowo do samozatraty to rewers radykalnie pomylanej vita contemplativa. W drugim rozdziale swej dysertacji Arendt zwraca uwag na to, e Augustyn kiedy pozostaje w obrbie greckiej hierarchii kosmologiczno-ontologicznej zapomina o Stworzeniu. Analiza rangi idei creatio ex nihilo oraz aski pozwala na odwrcenie ruchu podmiotu, ktry oprcz denia ku potrafi dziki pamici [memoria] odnie si do pocztku, poszukiwa siebie w kierunku przeciwnym, ni sugerowaby to naturalny, biologiczny rytm z wektorem skierowanym ku mierci.
26 Tame, s. 30-31. Na ten sam wtek wskazuje Agata Bielik-Robson, przywoujc za Franzem Rosenzweigiem wystpujcy w tradycji mistycznej motyw czowieka zajmujcego miejsce [Platzhalter], bdcego conditio sine qua non wszelkiej etyki. A. Bielik-Robson, Romantyzm: niedokoczony projekt. Eseje, Krakw 2008, s. 133, 177-178. Wydaje si, e na tym przekonaniu Arendt moga oprze koncepcj prawa do posiadania praw. 27 Celowo uywam frazy na miar czowieka, bowiem u greckiego Augustyna wystpuje figura homo ordinatissimus, odpowiadajca istnieniu czci wobec caoci. Idea ten waciwy by antycznej wizji nieskoczonego kosmosu, ktra jak upiera si Arendt implikuje nieistotno poszczeglnych narodzin i mierci, zob. H. Arendt, Love..., s. 61, 65, 75. 28 Tame, s. 21.
336
Podjcie tematu aski nie oznacza, e Arendt wyciga pojcie Boga jako kart przetargow w sporze z Heideggerem. Stawka tej gry jest innego rodzaju. Chrzecijaskie rozumienie aski podsuwa prawie gotowy model podmiotowoci zalenej, ktra nie istnieje na zasadzie causa sui. Przeciw deifikacji mierci i wiecznemu cyklowi powstawania i ginicia Arendt wysuwa koncepcj natalnoci29. Ludzki sposb przychodzenia na wiat to narodziny. I od tego punktu wypadaoby zacz myle, skoro jednak dla kadego mylcego podmiotu jest ju po fakcie, trzeba w takim razie myle ku niemu. W tekcie pochodzcym z lat siedemdziesitych Arendt lakonicznie, acz dobitnie mwi: [...] bez faktu narodzin nie wiedzielibymy nawet, czym jest nowo, wszelkie dziaanie byoby albo zachowaniem, albo utrzymywaniem si przy yciu30. By odda sprawiedliwo Heideggerowi, trzeba podkreli, e Bycie i czas to gest dramatycznego sprzeciwu wobec odziedziczonej po wieku dziewitnastym maniery uprawiania humanistyki jak zoologii. Jego analizy czasowoci zmierzaj przeciw utosamianiu czasu wiata i czasu ycia. W dysertacji Arendt zarzuca jednak Heideggerowi zbyt due przywizanie do linearnoci, do naturalnego biegu rzeczy. Spr rozgrywa si, jak mi si zdaje, wok subtelnej, acz decydujcej rnicy w potraktowaniu kondycji rzucenia [Geworfenheit]. U Heideggera dramat obcej uprzednioci, stojcej za Dasein, zostaje zapomniany i na zawsze odsunity, po czym podmiot rzuca si w przd, w wiat moliwoci31. Ta ucieczka podszyta jest uznaniem nieodcznoci, doskonaej bliskoci jestestwa i wiata, skoro ono ju zawsze si w nim znajdowao. Zapomnienie to mona by rwnie dobrze odda w jzyku psychoanalizy jako wyparcie,
29 Fragmenty o natalnoci rozwina Arendt w latach szedziesitych, kiedy trudnia si poprawianiem i uzupenianiem angielskiego przekadu. Chodzi szczeglnie o wtek wdzicznoci za dar ycia oraz uznanie narodzin za ontologiczn baz dziaania (co byo powtrzeniem tezy, jaka pojawia si w Kondycji ludzkiej w roku 1958). H. Arendt, Love..., s. 146. W adnym stopniu nie umniejsza to znaczenia niniejszego wywodu, jako e sama konstrukcja doktoratu Arendt wskazuje na rang, jak ju wwczas przypisywaa natalnoci skonfrontowanej z Heideggerowskim ukierunkowaniem na miertelno. 30 Teje, O przemocy: nieposuszestwo obywatelskie, tum. A. agodzka, W. Madej, Warszawa 1999, s. 105. Wano fenomenu narodzin dla Arendt najdobitniej oddaje zdanie, jakie zapisaa w Dzienniku myli: Pragnienie ziemskiej niemiertelnoci jest bluniercze nie dlatego, e chce skasowa mier, lecz dlatego, e neguje narodziny, [cyt. za:] A. Bielik-Robson, Na pustyni..., s. 269. 31 Zblion interpretacj odnale mona w powojennym tekcie Arendt pt. What is Existenz Philosophy? (1946), w ktrym autorka poddaje filozofi Heideggera surowej krytyce, odnoszc si take do jego postpowania za czasw nazizmu. Tekst dostpny jest po polsku w zbiorze Salon berliski i inne eseje.
Rafal/ Zawisza
337
tym bardziej, e dla Augustyna memoria to waciwie wiadomo funkcjonujca jako pami32. Dla Augustyna bycie i czas to przeciwiestwa33 tym zdaniem Arendt inauguruje zasadnicz rewizj zaoe ontologii fundamentalnej Heideggera. Wyledzonemu przez Augustyna pragnieniu antycypujcemu przysze spenienie [appetitus] odpowiada Sein-zum-Tode. mier staje si kategori centraln dla podmiotowoci: autentyczno zostaje zakotwiczona w osobistym, intymnym wrcz odniesieniu do wasnej skoczonoci. Nieprzypadkowo zatem Arendt ju na pocztku rozwaa z pierwszego rozdziau przypomina, e to wanie pod wpywem mierci przyjaciela Augustyn sta si pytaniem dla samego siebie [quaestio mihi factus sum], co w konstelacji Heideggera nie miaoby racji bytu: mier cudza nigdy nie znaczy tyle, co wasna. Dziki zwrotowi ku natalnoci, powrotowi do pocztku, logika pragnienia wybiegajcego w przyszo zostaje przeamana i wzbogacona. Jeli ten ruch spotyka si z odmow, dla Augustyna-chrzecijanina oznacza to pych [superbia]34, dla Arendt tak czy inaczej przeformuowany idea samowystarczalnoci, czyli niedojrzao polegajc na niezdolnoci do uznania, e jest si podmiotem zalenym. Inwersja czasu pozwala na inn koncepcj upodmiotowienia oraz dowartociowanie dziaania jako zdolnoci inicjowania czego, co inaczej by nie powstao. Poza tym [...] pami przemienia przeszo w przysz moliwo35. Nie chodzi oczywicie o moliwo odwoania tego, co minione, lecz o koczc si tylko wraz ze mierci szans na nadanie temu nowego znaczenia, opowiedzenia historii [storytelling] jeszcze raz. Tylko odniesienie do pocztkw ustanawia podmiot jako wiadom cao36. W myleniu Augustyna oznacza to, e powrt stworzenia do Stwrcy jest jedynym sposobem powrotu do siebie. Uznanie zalenoci to uwiadomienie sobie, e wyonilimy si z nicoci (by czas, kiedy nas nie byo), cho nie powstalimy z niczego (nasze narodziny poprzedzio istnienie wiata oraz zamieszkujcych go przodkw). Stworzenie nie jest zatem ani Byciem, ani nie-Byciem, lecz istnieje w relacjach37.
32 Teje, Love..., s. 47. 33 Tame, s. 29. 34 Tame, s. 50. 35 Tame, s. 48. 36 Pamici daje Arendt przewag nad antycypacj przyszoci: [...] to pami, a nie oczekiwanie (na przykad, oczekiwanie mierci, jak w podejciu Heideggera) udziela jednoci i caoci ludzkiej egzystencji. Tame, s. 56. 37 Tame, s. 50-52.
338
Arendt oparcia dla kruchego istnienia ludzkiego szuka w nicoci, jednake nie po to, by t nico jako tak afirmowa, a tylko widzie w niej warunek zaistnienia wiadomoci bycia odrbn caoci38, dla ktrej bardziej pierwotna od przynalenoci jest poszczeglno. [...] prawdziwie pozytywny aspekt naszej istotowo miertelnej egzystencji ley w owym jeszcze nie naszego bycia, to znaczy w tym, co nas poprzedza. Istniejemy wycznie o tyle, o ile odnosimy si wprost do przed i jeszcze nie naszego istnienia39. Negacj akcentuje Arendt w jej wymiarze poprzedzajcym, w przeciwiestwie do Heideggera, ktry bardziej podkrela moment rozproszenia wraz z ustaniem ycia. Opowiadajc niby t sam histori o miertelnikach, Arendt dokonuje radykalnej translacji. Jej wyobrania siga po metaforyk i obrazowanie godne tej, ktra sprzyja [diligens]: zarwno wiatu, jak i nowonarodzonemu. Rozpamitywanie pocztku to gest odwracajcy mylowo siy unicestwienia, dlatego, e memoria to wytrwaa praca zbierania [recollectio]40. Przeciwstawienie modelu creatio ex nihilo greckiej idei kosmosu pozwala wyzyska nieodwracalny wymiar czasu dla ujednostkowienia podmiotu. Natomiast cz caoci nie ma pocztku, do ktrego moe si zwrci41. Arendt daleka jest od tego, by stawia model creatio ex nihilo jako wzr do naladowania. Std interpretacja Augustyskich poj principium i initium. Pierwsze z nich dotyczy stworzenia wiata i czasu, drugie czowieka. To principium jest waciwym creatio ex nihilo. Natomiast istota initium, wyrniona pozycja ontologiczna tej zasady, wynika z faktu, e jedynie czowiek moe y tak, by zapobiega wiecznemu powrotowi tego samego, wyania si z porzdku przyrodniczych determinizmw i ustanawia nowe pocztki. Wszystko dlatego, e sam jest nowym pocztkiem, initium42. Z Augustyskich interpretacji obecnej w Licie do Rzymian dialektyki prawa i aski Arendt wyczytuje jeden jeszcze wtek: miercionon si nawyku [habitus], ktremu prawo
38 Podobn myl mona znale u Rosenzweiga bez mierci nie byoby ani indywiduacji, ani dialogicznej relacji z Bogiem, stanowicej istot objawienia, zob. A. Bielik-Robson, Na pustyni..., s. 524. Skdind wiadomo, e lektura Gwiazdy zbawienia wywara na Hannie Arendt spore wraenie. Miaa stamtd zaczerpn swj specyficzny jzyk, jakim opisywaa przestrze publiczn (bycie we wsplnocie, krucho spraw ludzkich), zob. L. Adler, ladami Hannah Arendt, tum. J. Aleksandrowicz, Warszawa 2008, s. 34. 39 H. Arendt, Love..., s. 73. 40 Tame, s. 48-49. 41 Tame, s. 62. 42 Tame, s. 55.
Rafal/ Zawisza
339
jest przydane jako przeciwnik w tym celu, by wyrywa czowieka z gnunego samozadowolenia, ukoysania cykliczn melodi natury, by zapobiec pokusie powrotu do raju i obudzi sumienie przez wskazanie oddalenia od Boga43. I tak jak kondycja bytu stworzonego [Kreatrlichkeit] powinna, zdaniem Arendt, skoni czowieka, by poszukiwa dla siebie innych drg ni naladowanie creatio ex nihilo, tak te w przypadku mioci bliniego niemale explicite powiada ona, e waciwy nakaz brzmi: Nie id w lad Boga!. Poniewa [...] to jak Bg niszczy wszelkie ludzkie miary oraz oddziela mio bliniego od wszelakiej mioci cielesnej44. Jeli kocha si kogo jako stworzenie Boe, to, kim ten kto jest, staje si tak dalece niewane, e on sam umyka nam, a wiat staje si pustyni nierozrnialnoci. Przestroga skierowana przez Arendt zostanie powtrzona w pracy o Rahel Varnhagen: oby nigdy nie kocha bardziej samej mioci od jej waciwego obiektu. Przykazanie waciwe postawie wobec bliniego brzmi: nie czy drugiemu, co tobie niemie45. Warto zauway, e formua ta przeamuje izolacj, nie ustanawiajc jednoczenie imperatywu jednoci czy solidarnoci, cho ich nie wyklucza. Dotyczy bowiem kwestii najbardziej fundamentalnych, ktre mog by wzbogacone dodatkowymi wskazaniami, niekoniecznie stricte chrzecijaskimi. Przygldajc si odpowiedzi na zadane przez Augustyna pytanie Kto jest moim blinim? [Proximus quis], na ktre odrzek: Kady czowiek [Omnis homo], Arendt wychwytuje istotn dwuznaczno. Mona t odpowied rozumie w ten sposb, e wszyscy s sobie rwnie bliscy, to znaczy czy ich abstrakcyjna jako bycia czowiekiem. Wersja druga gosiaby, e wszyscy s brami, dlatego nie mam prawa sdzi i wybiera spomidzy nich. Dopiero ten punkt widzenia spenia warunek niezmiernie wany dla Arendt, mianowicie ukierunkowanie na konkretn poszczeglno46. Podkrela ona take mocno, e niezalenie, ktr z tych wersji bra po uwag, obie traktuj mio bliniego inaczej ni pragnienie. Ostatni cz swej dysertacji powica Arendt rozwiniciu pomysu na wspomnian wczeniej wizj wsplnoty [societas] ustanawiajcej si bez odniesienia do Boga. Pomocny w jej konstytucji ponownie okazuje si ruch wstecz, co prowadzi do Adama jako ojca grzesznej ludzkoci.
43 Autorki komentarza uwaaj, e uwagi o nawyku wyprzedzaj pogldy Arendt na kwesti bezmylnoci Adolfa Eichmanna. Tame, s. 120. 44 Tame, s. 94. 45 Tame, s. 39. 46 Tame, s. 43.
340
Arendt wyczytuje z tej genealogii pewien interesujcy j fragment, ktry wedug niej nie traci na wartoci poza rodowitym kontekstem. Obstawanie przy konkretnej poszczeglnoci nie rwna si mioci ze wzgldu na dane cechy, talenty, osobliwoci chodzi tylko o to, by nie traci ich z oczu w kontakcie z czowiekiem, ktry dla Arendt stanowi dynamiczne, cielesno-duchowe integrum. Jak jednak podkrelaa w ostatnim swoim dziele, czyste, nagie ycie nie moe by podstaw etyki i polityki47, bowiem wbrew tradycji owieceniowej z urodzenia nie jestemy rwni, dopiero wtrne uznanie rwnoci w domenie wsplnego wiata t rwno gwarantuje. Przedmiotem zainteresowania nie jest wic ani abstrakcyjna idea czowieka pozbawiona predykatw, ani te kady z osobna w peni swej wyjtkowoci splendorowi teje przeznaczona jest inna przestrze. Dawni myliciele poszukiwali rwnoci, czsto za jej gwarantk obierali mier albo Boga, natomiast Arendt odsuwa ten wybr jako niepolityczny, a wic w zasadzie nieludzki48. Jeli poszukujemy warunkw rwnoci dla societas, to musi temu towarzyszy wiadomo, e nie wynikaj one z natury. Zale od uznania ludzkiego, ponawianego w okrelonym czasie i miejscu. Zabieg Arendt wykonany na analizach Augustyna odsania ywio historycznoci, waciwy czowiekowi zamieszkujcemu civitas terrena. Ta ziemska rzeczywisto ma ksztat wspzalenoci, sieci wzajemnych zobowiza opartych na zaufaniu, na zawierzeniu wyprbowywanej mocy przysigi. Nie jest to spotkanie z Innym na pustyni, abstrahujce od kontekstu spoecznego. Jednak z drugiej strony Arendt mwi wprost, e nie jest to rwno ludzi, ktrzy po prostu yj razem49. Genealogiczny wywd od wsplnego przodka rozpatrywany czy to z punktu widzenia biblijnego, czy nauk przyrodniczych wcale nie stanowi argumentu rozstrzygajcego bd fundujcego. Z samych narodzin jeszcze nic nie wynika i dlatego Arendt mwi, i nagie ycie nie stanowi fundamentu dla politycznoci. Nic nie stoi na przeszkodzie temu, by z uznania nagiego ycia za Grund konsekwentnie wyprowadzi skrajny, krwioerczy rasizm50.
47 Teje, Odpowiedzialno..., s. 82. 48 Teje, Kondycja ludzka, tum. A. agodzka, Warszawa 2000, s. 235. 49 Teje, Love..., s. 103. 50 Seyla Benhabib zwraca uwag na to, e cho kondycja natalizmu pozwala wytrci podmiot z jego pierwotnego narcyzmu, to nie prowadzi automatycznie do rwnoci, a nawet jej przeczy. Relacj etyczn Arendt ujmuje zatem jako uwano, dystans pozbawiony intymnoci. S. Benhabib, Identity, Perspective and Narrative in Hannah Arendts Eichmann in Jerusalem, History and Memory 1996, Vol. 8, No. 2, s. 54.
Rafal/ Zawisza
341
Powoywanie si na conditio humana to jedyna i trudna droga. A czym jest naznaczona ta kondycja, jeli nie kontyngencj? I co to oznacza? Wsplnota wszystkich ludzi midzy sob wywodzi si od Adama i ustanawia wiat; zawsze poprzedza ona jakiekolwiek pastwo Boe [civitas Dei]. Jest to preegzystujca wsplnota, w ktrej kady poszczeglny czowiek przychodzi na wiat51. Spoeczno adamitw pochodzi zatem nie tyle w pierwszym rzdzie od Boga (cho linearna lektura historii biblijnej tak perspektyw wyrnia), ile od Adama i nie zaley od Boga, lecz wspiera si na wzajemnych zobowizaniach. Jej kruch podstaw jest brak podstaw, brak gwarancji, co uniemoliwia stworzenie post factum jakiego uprawomocnienia zewntrznego. Niezaleno wiata od Boga bazuje na historycznoci, to jest, na wasnym pocztku ludzkoci, ktry posiada swoj legitymizacj 52. Arendt posuwa si nawet do stwierdzenia, e wiara w Chrystusa jest dla wsplnoty czym wtrnym, za decydujce znaczenie ma uznanie dla natalnoci jako pocztku53. Skoczono rozwaa si nie od strony miertelnoci, gdy wsplnota losu pod postaci mierci jest antypolityczna. Ujmowanie zakadania wsplnoty oraz dziaania jako initium ma t zalet, e nie roztapia jednostkowoci w caoci, cho uznaje jej przynaleno do rozmaitych porzdkw rzeczywistoci. Arendt podkrela, e jednostka jako przedstawicielka gatunku ludzkiego jest istot wycznie ziemsk, za tylko dziki niepowtarzalnoci moe poszukiwa swego skd poza wiatem54. Dokonuje si tu trudne do wyjanienia przesunicie: ycie gatunkowe to bycie czci caoci, wynikanie, pojawianie si kolejnych egzemplarzy, za patrzenie na siebie jako byt poszczeglny to wiadomo, e istnieje si jeden raz i e tylko do jakiego stopnia jest si skutkiem, a od jakiego momentu istnieje szansa na samostanowienie. Momentem tym jest inicjacja w kultur czy jak Arendt bdzie mwia pniej w przestrze publiczn, ktra oferuje powtrne narodziny. Przygoda z ideami, tekstami i tradycjami, branie udziau w sporach, obstawanie za czym oto po Cyceroniasku rozumiana humanitas, czyli umiejtno dobierania sobie towarzystwa pord ludzi
51 H. Arendt, Love..., s. 103. 52 Tame. 53 Tame, s. 107. 54 Tame, s. 104. Arendt uznaje pozorno kopotu ujmowania pocztku czowieka raz jako jednostki, raz jako rodzaju na gruncie filozofii Augustyna: Chocia spotkanie z innym odbywa si tylko dlatego, e oboje przynaleymy do rodzaju ludzkiego, staje si on naszym blinim tylko za spraw indywidualnej separacji w obliczu Boga. Tame, s. 112.
342
i myli, ktra jest jednoczenie wolnoci od absolutw i ucieczk od nihilizmu55. Chciabym teraz uwydatni nieoczywiste sposoby rozumowania, na jakich wzniesiona zostaje Arendtowska opowie o wiecie wsplnym, by pokaza jego warunkowy, zaleny, kontyngentny charakter. Innymi sowy, jak w warunkach nihilizmu unikn pochway nicoci, jak uzasadni trud podejmowania stara na nowo, mimo braku przekonania o ostatecznej celowoci, ktra mogaby zadekretowa nasze wybory, odsuwajc pytania o ontodyce. Gest Arendt staje si bardziej zrozumiay, gdy wesprze go obserwacjami poczynionymi przez Hansa Blumenberga. Widzielimy, jak kopotliwym, niebezpiecznym i w gruncie rzeczy obcym tradycji biblijnej konceptem jest Bg jako summum bonum. Blumenberg ledzi drog rozwoju tej idei, dochodzc do odkrycia zdumiewajcego paradoksu: oto ten Bg, w ktrym skumulowao si najwysze dobro i tylko dobro, przeistacza si w pnoredniowiecznym nominalizmie w straszliwe monstrum, ktrego echem pozostanie zoliwy demon nawiedzajcy umys Kartezjusza. Tak skrajna inwestycja teologiczna, oddanie wszystkiego Bogu, powoduje spustoszenie na gruncie antropologii. Czowiek wywaszcza si, wycofuje z nalenych mu pozycji i powica si w caoci, stajc wobec nieobliczalnej potgi. Nie ma ju mowy o adnym przymierzu. Bg moe wszystko56. Ten sam problem koncepcyjny odkrya Arendt, dochodzc do niemoliwoci pomylenia mioci bliniego w odniesieniu do Najwyszego Dobra. I zdaje si poda tym tropem, ktry pniej, gwnie w Arbeit am Mythos57, obierze Blumenberg: to, e nie bierzemy Boga na powanie, nie oznacza, e powinnimy si od niego zupenie odwrci. A to dlatego, e zbyt duo wysiku woono w prac nad pojciem Boga, i chcc wyprowadzi emancypacj z poczucia historycznoci, trzeba dobrze rozezna si we wasnej sytuacji, ta za dziejowo uwikana jest w recepcj mitw, histori poj i cay Zivilisationsprozess. Jest to chytra strategia trzymania Boga na dystans, podjcie wyzwania do walki o samostanowienie
55 Teje, Midzy czasem minionym a przyszym: osiem wicze z myli politycznej, tum. M. Gody, W. Madej, Warszawa 1994, s. 264-266. 56 Analizy przeomu nowoytnego Blumenberg zawar w pracy Die Legitimitt der Neuzeit. W nieopublikowanym jeszcze tekcie pt. Cogito, albo narodziny nowoczesnoci z ducha gnostyckiego paradoksu: Hansa Blumenberga lektura Kartezjusza Agata Bielik-Robson reinterpretuje, poniekd na przekr Blumenbergowi, dramatyczny gest autoasercji [Selbstbehauptung], na jaki musia zdoby si nowoczesny podmiot zagroony unicestwieniem przez Boga zbyt dobrego. 57 H. Blumenberg, Arbeit am Mythos, Frankfurt am Main 1979.
Rafal/ Zawisza
343
[Selbstbehauptung], odzyskania na nowo owej sfery przedteologicznej, okrelonej przez elementy skadajce si na kondycj ludzk. Owo obecne u Arendt Kantowskie wyczucie tego, co moemy wiedzie, sprawia, e mona by jej postawie nada za Kristev miano subtelnego ateizmu58. Subtelnego, gdy daleko mu do ateizmu resentymentalnego, ktry po mierci Boga zamienia si w ducha czystej negacji i z sadystyczn furi zabiera si do radykalnej dekonstrukcji. Przeciwnie, wraliwo witalistyczna, ktrej nieobce jest poczucie zarwno siy, jak i saboci, skania Arendt do chronienia tego, co mona jeszcze ocali. Nie miejsce tu na rozwaanie niejednoznacznej kwestii religijnoci Hanny Arendt59. Obrany przez ni powrt do sfery przedteologicznej pozwala jednak podj pojawiajcy si w jej pismach temat wdzicznoci. W wywiadzie udzielonym niemieckiej telewizji w roku 1964 przyznaa, e ycie uwaa za dar, i e jest wdziczna za to losowi60. Ten motyw pojawi si w jej powojennej twrczoci i zapewne pozostaje
58 J. Kristeva, Hannah Arendt..., s. 104. 59 W Przegldzie Politycznym ukazaa si ostatnio niezwyka relacja Hansa Jonasa, jak wysa on do pierwszego ma Hanny Arendt, Gnthera Andersa. Cytuj in extenso: W ostatnim roku nadarzya si [...] okazja, podczas ktrej Hannah zdja mask i zoya wobec mnie osobist deklaracj. Rok wczeniej odby si u niej pewien wieczorek z udziaem jedynie Mary McCarthy, jej przyjaciki odwiedzajcej Stany Zjednoczone, Lore [tj. ony Jonasa], a take moim wasnym. Wywizaa si dyskusja na temat religii i ateizmu, ktra przerodzia si w wymian zda midzy mn a wspomnian dam (katoliczk). Ta ostatnia osoba nader emocjonalna, wcigna mnie w filozoficzn dyskusj, by naraz zapyta mnie wprost: Czy wierzy Pan w Boga?. By to moment zapierajcy dech w piersiach. W 999 przypadkach na 1000 uznabym to pytanie za bezczelne i odpowiedziabym w wymijajcy sposb, lecz teraz byem ju na tyle osobicie zaangaowany w rozmow, e szybko podjem decyzj i odpowiedziaem Tak co sprawio, e wszyscy, wcznie ze mn, zamilkli na dwie minuty. Taktowne poczucie zawstydzenia sprawio, e zaczlimy rozmawia o innych sprawach. To w charakterze ta. Gdy jaki czas potem rozmawiaem z Hannah nie pamitam ju, w jaki sposb rozmowa zesza na te tematy patrzc mi dosownie prosto w oczy, Hannah powiedziaa z wielk powag i olbrzymim naciskiem: Zawsze wierzyam w Boga i nigdy nie wtpiam w Jego istnienie by moe bya to jedyna trwaa rzecz w moim yciu. Ale Hanno, wykrzyknem, dlaczego wic wwczas, gdy ja przyznaem si do wiary w Boga, ty zamilka zawstydzona, ewidentnie odrzucajc moje sowa?. Och nie odpara, zawstydzio mnie to, e ty to powiedziae. [...] Takie s fakty, ktre przekazuje tak, jak je pamitam Pan za zrobi z nimi, co Pan zechce. Hans Jonas do Gnthera Andersa, 1 marca 1976, [cyt. za:] Ch. Wiese, Bez mioci do narodu ydowskiego?, Przegld Polityczny 2011, nr 109/110, s. 182. 60 Co pozostaje?: Gnther Gaus rozmawia z Hannah Arendt, tum. J. Kany, Przegld Polityczny 2002, nr 55.
344
to nie bez zwizku z Shoah, kiedy okazao si, co to znaczy, kiedy ycie uznaje si za zbdne61. Wdziczno to nadmiar, na ktry w zimnym kosmosie nie znajdzie si dobrego wytumaczenia. Postawa wdzicznoci wnosi w ten obcy wiat co nie do przecenienia, co dalece wykraczajcego poza proste uznanie rzucenia, nie mwic ju o niechci czy wstrcie. Arendt sugeruje inne posunicie: to, co dobre uzna z wdzicznoci, a to, co ze, wybaczy. Oddala powinnimy si w odwrotnym kierunku, nieuchronno mierci zaklinajc apotropaiczn formu jeszcze nie. Signicie po koncepcj aski jako modelu podmiotowoci zalenej owocuje pojawieniem si nieoczywistej transcendencji polegajcej na mylowym i wolicjonalnym podjciu na nowo swojego pocztku, utwierdzeniu si w istnieniu. Ten gest chroni przed melancholijnym przeywaniem horroru rzucenia i snuciem zudnych marze o absolutnie niezdeterminowanej autokreacji62. Ponowny wybr wasnych narodzin to uznanie zalenoci, dokonywane nade wszystko w celu lepszego rozeznania w sieci otaczajcych wpyww. Ta przytomna strategia obliczona jest na emancypacj, polega na stopniowym samoutwierdzaniu si w miar zyskiwania przewagi nad przytaczajcymi potgami, ktre w przeszoci ufundoway nasz podmiotowo. mudna praca nad now opowieci (kierowana zasad przyjemnoci), w ktrej daoby si zamieszkiwa, musi respektowa sfer faktycznoci (zasad rzeczywistoci), by wyonia si dojrzaa podmiotowo. Owa chytro niewolnika wobec zalenoci nie wystpuje explicite w proponowanej przez Arendt postawie wdzicznoci. Wzbogacam ow opowie o ten niezbdny element, chcc w ten sposb dowartociowa zaniedbywan nieco przez mylicielk perspektyw modernitas jako epoki wydobywania si z poddastwa coraz szerszych grup ludnoci na Zachodzie. Nie chciabym wanie nadawa owej wdzicznoci, ktr staram si tu uczyni istotnym momentem dynamiki egzystencji, cech trwaego nastawienia, czego stale zobowizujcego. Chodzi o rozpoznanie kondycji ludzkiej w jej kontyngencji. W planie indywidualnym przekada si to na pierwotn zaleno od matki i najbliszego otoczenia, w planie zbiorowym od danej koniunktury historycznej. Mylenie o wdzicznoci przybiera form moliwego do odrzucenia szantau: jeli chcemy
61 Autorki komentarza do dysertacji o Augustynie twierdz, e Arendt dopiero podczas korekty wprowadzia motyw wdzicznoci za dar ycia, jednak pojawia si on ju w biografii Varnhagen. 62 Co wyranie zaznaczyo si w idealizmie niemieckim (gwnie u Fichtego) i egzystencjalizmie (gwnie u Sartrea), bdc wyrazem manichejskiej z ducha rebelii, zob. H. Blumenberg, Arbeit..., s. 296-299.
Rafal/ Zawisza
345
broni poszczeglnego ycia, to zmuszeni jestemy przyj je takie, jakim ono byo, z wszystkimi jego determinantami i ograniczeniami, z jego jednoznacznie okrelonym pocztkiem. Pierwotna zaleno oraz praca mechanizmw obronnych o tyle bya dobra, o ile pozwolia w ogle jednostce przey, co nie rwna si usprawiedliwieniu konkretnej realizacji procesu indywiduacji, lecz oznacza zgod na jego podstawowy schemat. Brak tej zgody owocowaby psychotyczn, manichejsk walk, prowadzc do podwaenia samej moliwoci pojawienia si podmiotu przez negacj wiata jako waciwego miejsca wyaniania si nowych przybyszw. Element niezgody i buntu towarzyszcy postawie wdzicznoci trzeba rozumie jako moment ruchu dialektycznego, kiedy podmiot jednoczenie potwierdza sw zaleno i wanie wtedy gotw jest j kwestionowa, jeli powstaaby po temu jaka racja. Nie mona myle osobno tych dwu zabiegw, bowiem porzucenie wdzicznoci prowadzi do zudnego wyzwolenia, za nieobecno ducha negatywnoci zamykaaby drog wszelkiej krytyki i emancypacji, w wymiarze tak indywidualnym, jak i zbiorowym. Pielgnowanie umiejtnoci tworzenia dystansu jest potrzebne pojedynczoci ludzkiej zanim mona jeszcze mwi o konstytucji podmiotowej, gdy zawsze brakuje pewnoci, jakie wpywy napotka ona na swej drodze sprzyjajce czy miercionone, a czsto jedne od drugich nie tak atwo odrni.
346
Rafa Zawisza (ur. 1988) absolwent MISH UW, doktorant na Wydziale Filozoficznym UPJPII, gdzie przygotowuje prac na temat znaczenia filozoficznej refleksji nad natalnoci w myli wspczesnej. Zajmuje si myl Hanny Arendt, sporami o modernitas oraz histori gnozy. Dane adresowe: Rafa Zawisza ul. Kanonicza 9, 31-002 Krakw e-mail: rafal.w.zawisza@gmail.com cytowanie: R. Zawisza, Ocali to co si da. Witalistyczna interpretacja rozprawy doktorskiej Hanny Arendt pt. O pojciu mioci u Augustyna, Praktyka Teoretyczna nr 6/2012,http://www.praktykateoretyczna.pl/PT_nr6_2012_ Roza_Luksemburg/18.Zawisza.pdf (dostp dzie miesic rok)
Author: Rafa Zawisza Title: To redeem what could be redeemed. A vitalistic interpretation of Hannah Arendts doctoral thesis On the concept of love in Augustine. Summary: This article is a presentation of Hannah Arendts doctoral thesis published in 1929 and devoted to the notion of love in Augustine (Der Liebesbegriff bei Augustin). Its aim is to demonstrate the originality of Arendts work towards her major influence and object of criticism the philosophy of Martin Heidegger. Her concept of natality, derived from Augustinian thought, opposes to being-towards-death. This movement makes a different conception of subjectivity possible: Heideggerian egocentrism can be substituted by a plurality. Vitalism (as proposed by Agata Bielik-Robson) is noticeable in the interpretational efforts of Arendt and defends a particular subjectivity against dissolution of any kind into Wholeness. Simultaneously, a vision of a community is formed the community of equals constructed thanks to the recognition of contingency in conditio humana. In other words, her argument overcomes claims to absolute freedom. Reflections from the pretheological sphere (Arendt) take the form of philosophical anthropology, crucial to subsequent Arendtian thought. Speculations concerning a notion of God are linked with the dissimilar approaches to a neighbors love. This is reflected in the problem of the constitution of dependent subjectivity, the main feature of which is a dialectically understood gratitude: the recognition of ones dependence is a first step to overcoming it. It corresponds with a complicated attitude towards modernity far from simple resolutions: a sense of historicity builds a strategic position as a condition of successful emancipation. Keywords: Arendt, Augustine, Bielik-Robson, modernity, emancipation, contingency
Rafal/ Zawisza
antropologia neoliberalizmu
Jamie Peck, Nik Theodore
Reanimujac neoliberalizm: procesualne geografie neoliberalizacji*

Artyku stanowi bezporedni odpowied na wczeniejsze gosy w debacie na temat historycznoci pastwa neoliberalnego. Mierzc si z propozycjami Loca Wacquanta i Mathieu Hilgersa, autorzy uzupeniaj je o lekcewaony, nie tylko w tym przypadku, wymiar przestrzennoci. Zabieg ten pozwala na traktowanie neoliberalizacji, odrnionej od bardziej statycznego i nade wszystko dyskursywnego konceptu neoliberalizmu, jako wielobarwnego i uzalenionego od kontekstu (spoecznego, geograficznego, politycznego itp.) procesu. Proponowana tu reanimacja neoliberalizmu ma na uwadze uchwycenie go w ruchu i w zrnicowanych odmianach, w przeciwiestwie do ujednoliconej wizji nieuchronnie jednokierunkowego (i prowadzcego do wycofania pastwa) projektu neoliberalnej restrukturyzacji. Ogld tak niejednoznacznej rzeczywistoci umoliwia, zdaniem autorw, metodologiczna droga porednia, ktra wiedzie ich pomidzy paradygmatycznymi miejscami prawdy [truth spots] oraz przestrzeniami wyjtku, w kierunku zrozumienia zoonej przestrzennoci faktycznie istniejcego neoliberalizmu oraz jego koewolucji z doktrynami neoliberalnymi.
Sowa kluczowe: wielobarwna neoliberalizacja, przestrzenno, geografie, neoliberalizm, Wacquant, Hilgers
rdo: J. Peck, N. Theodore, Reanimating Neoliberalism: Process Geographies of Neoliberalisation, Social Anthropology 2012, Vol. 20, No. 2. Tytuowa reanimacja odnosi si zarwno (w mniejszym stopniu) do odnowionego ducha neoliberalizmu w dobie zainaugurowanego w 2008 roku jego wasnymi siami kryzysu ekonomicznego (ktry, zdaniem wielu, mia by preludium do rychego upadku systemu neoliberalnego), jak i (nade wszystko) wprawienia w ruch zastygego i jednolitego pojcia neoliberalizmu.
350
Cieszy nas moliwo doczenia do debaty na temat historycznoci pastwa neoliberalnego, zainagurowanej przez prowokujce do dyskusji teksty Loca Wacquanta i Mathieu Hilgersa, opublikowane w Social Anthropology. Jako e wiele merytorycznych argumentw przedstawionych przez wspomnianych autorw wspbrzmi z pomysami rozwijanymi przez nas wsplnie z Neilem Brennerem (zwaszcza te zwizane ze zlokalizowanymi formami faktycznie istniejcego neoliberalizmu oraz zmiennymi losami neoliberalizacji jako transformacyjnego procesu restrukturyzowania pastwa)1, zamiarem tego tekstu nie jest przedstawienie stanowiska opozycyjnego. Chodzi nam raczej o frontalne ujcie tego wymiaru analizy, ktry zdaje si by osobliwie niedoceniony w dwch wczeniejszych gosach w dyskusji, a naszym zdaniem stanowi element kluczowy dla zrozumienia neoliberalizmu jako historycznej, skonstruowanej formacji (wesp z, warto doda, jego upart zdolnoci do penej sprzecznoci reprodukcji). Wymiar, o ktrym tu mowa, to charakterystyczna dla neoliberalizmu przestrzenno. Zgadzamy si z Wacquantem i Hilgersem, e cigle potrzebujemy nowych i bardziej gruntownych historii neoliberalnej teraniejszoci. Waciwy opis czy nawet definicja w dalszej mierze kopotliwego fenomenu neoliberalizmu pozostaje nieatwym wyzwaniem dla nauk spoecznych, a nawet powodem istotnych kontrowersji. Niektrzy postrzegaj go jako ostateczne rdo wszechobecnych, strukturalnie dziaajcych si. Inni przywouj ten termin niejako z ukosa czy z pewn doz praktycznej ambiwalencji. Kolejni zupenie odrzucaj to pojcie, wychodzc z zaoenia, e jego swobodne uycie moe w rzeczywistoci sprzyja konsolidacji narracji o nieuchronnoci, ograniczajc zasig mylenia lub dziaania poza (tak odczytywanymi) obecnymi rzeczywistociami. Jeszcze inni argumentuj, e niestawienie czoa utrwalonemu charakterowi zneoliberalizowanych praktyk i stosunkw wadzy lub wycofanie w separatyzm i lokalizm, niesie ze sob jeszcze wiksze ryzyko polityczne2. Owe interpretacyjne i polityczne wyzwania komplikuj si jeszcze bardziej, gdy trzeba je teoretyzowa niemal w czasie rzeczywistym poprzez sytuowanie lokalnych przykadw neoliberalnej restruktu1 N. Brenner, N. Theodore, Cities and the Geographies of Actually Existing Neoliberalism, Antipode 2002, No. 34; J. Peck, A. Tickell, Neoliberalizing Space, Antipode 2002, No. 34; N. Brenner, J. Peck, N. Theodore, Variegated Neoliberalization: Geographies, Modalities, Pathways, Global Networks 2010, No. 10. 2 Zob. H. Leitner, J. Peck, E. Sheppard, Squaring Up to Neoliberalism, [w:] Contesting Neoliberalism: Urban Frontiers, red. H. Leitner, J. Peck, E. Sheppard, New York 2007; J. Peck, N. Theodore, N. Brenner, Postneoliberalism and Its Malcontents, Antipode 2010, No. 41.
ryzacji/oporu (milczco lub wprost, ostronie lub niedbale) w obrbie wci poruszajcego si krajobrazu, wyznaczonego przez szereg dynamicznych instytucjonalnych, ideologicznych i ideowych prdw oraz przeciwprdw. Wszystko to ma miejsce kilka dekad po wyonieniu si neoliberalizmu jako rozszerzonej rodziny faktycznie istniejcych projektw pastwowych (w miejscach takich jak Chile, Nowa Zelandia, Stany Zjednoczone i Wielka Brytania), a nawet duej, jeli wzi pod uwag jego wstpn artykulacj jako celowego projektu ideowego. Neoliberalizm jako doktryna ksztatowa si pord w wikszoci yczliwych krytyk dziewitnastowiecznego leseferyzmu oraz gboko nieprzychylnych gosw na temat rnych form rodzcego si wwczas zaawansowanego etatyzmu, nade wszystko keynesizmu, ale rwnie pastwowego socjalizmu i etatyzmu nastawionego na rozwj [developmental-statism]3. Faktycznie istniejce neoliberalizmy mogy przez pewien czas funkcjonowa na wolnoci, a napdzajce je dyskursy mog zdawa si niepokojco znajome, jednak neoliberalizm jako taki pozostaje pojciem szelmowskim [rascal concept], wdraanym gwnie przez krytykw, ktrzy okazuj si podzieleni w kwestiach definicji, jego rde i pochodzenia. Zdumiewajco trudny w operacjonalizacji pod wzgldem metodologicznym, neoliberalizm dla niektrych ma status zaledwie sloganu czy nawet mirau, podczas gdy w oczach innych reprezentuje niemal niemoliwy do uniknicia fakt spoeczny doby globalizacji. Mimo niespokojnej i kontrowersyjnej egzystencji, pojcie neoliberalizmu nie poddaje si prbom jego usunicia. Omawiane tu kwestie dalece wykraczaj jednak poza problem analitycznej poprawnoci. W nastpstwie globalnego kryzysu ekonomicznego oraz nadal dotykajcych nas wstrzsw wtrnych, w dobie powszechnego braku bezpieczestwa oraz makroekonomicznej i makropolitycznej niestabilnoci, urosy one do miana pilnych pyta politycznych. To samo mona powiedzie o stale zmieniajcych si geografiach neoliberalizacji. Czy jestemy wiadkami cigej mutacji globalnego wirusa mylowego4, umacniajcego formy wadzy klasowej zwizane z finansjeryzacj, czy te obserwujemy rozprzestrzeniajc si mozaik lokalnych hybryd, oswobodzonych z ram dominujcego centrum i zdolnych do kadorazowych przeksztace na gruncie kolejnych trajektorii postneoliberalnych5?
3 J. Peck, Constructions of Neoliberal Reason, Oxford 2010. 4 P. Bourdieu, Acts of Resistance: Against the New Myths of Our Time, New York 1999; U. Beck, What is Globalization?, Cambridge 2000. 5 A. Ong, Neoliberalism as Exception: Mutations in Citizenship and Sovereignty, Durham 2006; J. Ferguson, The Uses of Neoliberalism, Antipode 2010, No. 41.
Zdumiewajco trudny w operacjonalizacji pod wzgldem metodologicznym, neoliberalizm dla niektrych ma status zaledwie sloganu czy nawet mirau, podczas gdy w oczach innych reprezentuje niemal niemoliwy do uniknicia fakt spoeczny doby globalizacji
Reanimujac neoliberalizm...
352
Odpowiadajc na te pytania, bdziemy twierdzi, e prawdziw rnic nie tylko w kwestii naszego rozumienia mieszanej logiki i widocznych ogranicze wci rozwijajcego si programu/procesu stanowi to, co mona by nazwa mapami mentalnymi6 neoliberalizmu. Jako e zdajemy si by osaczeni przez dowody wszechobecnego zasigu jeli nie zoonej hegemonii neoliberalizmu, kusi nas moe ch retrospektywnego narzucenia uproszczonego modelu globalnego panowania na to, co stanowio nieuporzdkowan i wielobiegunow trajektori. Nie wystarczy jednak odwoa si do modelu konwergencji, w ramach ktrego wszystkie socjaldemokratyczne, postkomunistyczne i pno-dewelopmentalistyczne [late-developmentalism] elementy domina przewracaj si ostatecznie w tym samym kierunku. Utrzymujemy w zamian, e historyczne geografie neoliberalizmu nadal przedstawiaj sob rne opowieci, odsaniajc odrbne formy przestrzennoci, ktre dotykaj sedna problemu dziaania neoliberalizacji jako sprzecznego procesu legitymowanej przez pastwo transformacji rynkowej. Jako takie, mwi nam one nie tylko o tym, skd pochodzi neoliberalizm, ale i w jakim moe zmierza kierunku oraz jak wyglda mgby jego koniec.
Neoliberalizm w ruchu
Wikszo obserwatorw zgadza si dzisiaj, e gosy wieszczce mier neoliberalizmu, z ekscytacj podnoszone w rodku krachu na Wall Street w 2008 roku, byy przesadzone. Byo to jednak co wicej, ni bd w obliczeniach politycznych moliwoci. Jak podkrelalimy w owym czasie, neoliberalizm mg by, przez cay ten okres, szczeglnie podatny na generowany wewntrznie kryzys deregulacji, (przesadnego) urynkowienia i (hiper)wyzysku, zademonstrowa jednak take zdolno do upartego wykorzystywania tych samych kryzysw dla celw adaptacyjnego wymylania samego siebie na nowo [adaptative reinvention]7. Wynika std, e nielinearny, wielokierunkowy kurs rzeczywistej neoliberalizacji nie moe by zredukowany do procesu odgrywania pojedynczego, pierwotnego planu lub wielkiego projektu. W podobny sposb, neoliberalizacja nie produkuje jednej, zaawansowanej lub globalizujcej si formy pastwa, ktra w pewien sposb
6 Autorzy zawdziczaj pojcie map mentalnych amerykaskiemu planicie Kevinowi Lynchowi. Zob. K. Lynch, Obraz miasta, tum. T. Jeleski, Wgrzce 2011 [przyp. tum.]. 7 J. Peck, N. Theodore, N. Brenner, Postneoliberalism
353
tworzy logiczn cao (funkcjonaln z politycznego punktu widzenia, lecz spoecznie destruktywn). Przedstawia zamiast tego chwiejn dynamik, naznaczon seryjnymi niepowodzeniami politycznymi oraz improwizowan adaptacj, jak rwnie wojowniczymi spotkaniami z przeszkodami i kontrruchami. Wytyczya zatem ciek odleg od nieuchronnoci i ksztatowan przez momenty oportunistyczne, prby obejcia problemu oraz dokonywane na kolanie ponowne kalibracje, ktre w praktyce bardzo rzadko przypominaj wzniose ideay wyraane na gruncie neoliberalnej teorii. Innymi sowy, nie mielimy tu do czynienia z niezakconym i pewnie kroczcym marszem naprzd, ale z sytuacj, w ktrej chwiejny i podlegajcy cigym turbulencjom program neoliberalizmu ulega przeksztaceniom na zasadzie nauki na bdach, poprzez kumulatywne epizody dyskursywnego rebrandingu oraz wynajdywania dla siebie nowej formuy instytucjonalnej. Ciko uzalenieni od neoliberalnej oranady w proszku mogli kiedy wierzy, e proste akty wycofania si pastwa wystarcz, by spontanicznie animowa wolne rynki oraz obywatelskie zaangaowanie. Jednak prozaiczna i zwykle tandetna praktyka deregulacyjnego rzdzenia pastwem stanowia czciej wstp do poraki deregulacji, eksperymentw dokonywanych metod prb i bdw, zorientowanej rynkowo re-regulacji oraz eksploracyjnej reorganizacji [exploratory re-engineering]. Neoliberalni decydenci i twrcy stojcego za nimi dyskursu [framers] wykazywali jednak zawsze zdolno do pochylania si nad kryzysami wasnego autorstwa i przygotowywania naprdce pyncych z prdem odpowiedzi na kryzys, forsujc w tym samym czasie pokrtny program liberalizacji i odspoecznienia. Zwrmy przykadowo uwag na sposb, w jaki tpe narzdzia strukturalnego dostosowania stopniowo ustpiy miejsca podstpnemu naciskowi na zlokalizowane, pro-rynkowe wspzalene rzdzenie [governance] oraz kooptacj organizacji pozarzdowych. Popatrzmy, jak upodobanie do prywatyzacji na du skal przeksztacio si w niewyrane preferowanie partnerstw prywatno-publicznych lub tolerancj dla czciowo regulowanych prywatnych monopoli oraz w imperatyw utrzymywania publicznej legitymizacji wymagajcy mieszanych strategii i nowych form nadzoru regulacyjnego. Warto wspomnie take sposb, w ktry redukcja programw wsparcia spoecznego i deregulacja rynkw pracy nie zakoczya si retorycznie odtrbionym jednogonym wyjciem pastwa, a raczej nowymi turami interwencji majcymi na celu wzmocnienie elastycznoci i szans zatrudnienia [employability], ktre same byy bez koca dostosowywane i reformowane.
354
Nade wszystko, neoliberalny podrcznik nie dostarcza adnych wskazwek co do tego, gdzie wytyczy lini owych rozwijajcych si programw urynkowienia, utowarowienia i prywatyzacji, inspirowanych przez utopijn retoryk neoliberalizmu
w zmieniajcy swe ksztaty charakter to jeden z powodw, dla ktrego pozostajemy sceptyczni wobec mwienia o spjnym i stabilnym porzdku neoliberalnym. Opowiadamy si w zamian za jzykiem neoliberalizacji jako znaczcym zawsze sprzecznego procesu oraz rozwijajcego si/chwiejnego programu restrukturyzacji8. Faktyczne trajektorie neoliberalizacji, wyranie kontrastujc w tym aspekcie z krzykliw klarownoci neoliberalnej mantry, byy znacznie bardziej nieuporzdkowane (dzieje si tak w nastpstwie rozprzestrzeniajcego si szeregu chropowatych [pockmarked] i usanych kryzysami cieek rozwojowych). Moemy mie tu do czynienia z pewnego rodzaju si rozpdu, ale jest to dalekie od odczyta neoliberalizmu w duchu nieuchronnoci, jako zjawiska wprawianego w ruch przez swoisty historyczny napd, zgodnie z (uprzednio) ustanowionym kursem. Ideologi neoliberalizmu cechowa moe szereg podstawowych zasad np. powcigliwo budetowa, niech do podatkw oraz przedkadanie podej zindywidualizowanych, zorientowanych rynkowo nad kolektywistyczne i zwizane z progresywn redystrybucj jednak nawet one s stosowane niekonsekwentnie i nierwno, wyzwalajc wasne sprzecznoci, efekty zewntrzne i rykoszety. Nade wszystko, neoliberalny podrcznik nie dostarcza adnych wskazwek co do tego, gdzie wytyczy lini owych rozwijajcych si programw urynkowienia, utowarowienia i prywatyzacji, inspirowanych przez utopijn retoryk neoliberalizmu. W efekcie, powizane formy zarzdzania pastwem s nieustannie uwikane w sprzecznoci w rodzaju podwjnego ruchu9 chodzi tu o spoeczne i instytucjonalne efekty, ktre same wywouj (nowe) wyzwania dla politycznego zarzdzania i ponownej regulacji. Wie si z tym gboka zaleno od kontekstu neoliberalnych programw restrukturyzacji, nawet jeli na boku pozostawimy fakt, e same ich punkty wyjcia s zrnicowane geograficznie (obejmujc restrukturyzacj mniej lub bardziej rozlegych reimw pastwa dobrobytu w pewnych sytuacjach, jak rwnie selektywny demonta aparatw kontroli kolonialnej lub redystrybucji w przypadku pastwowego socjalizmu w innych). rodki neoliberalnej restrukturyzacji, takie jak prywatyzacja, mona odnale wprawdzie we wszystkich tych kontekstach, rni si one jednak znacznie, a nie tylko przygodnie, na poziomie swego przedmiotu i rezultatw. Wspomniane rodki w istocie szersze programy neoliberalne, ktrych s czci nie s nigdy
8 Zob. J. Peck, A. Tickell, Neoliberalizing Space; N. Brenner, J. Peck, N. Theodore, Variegated Neoliberalization... 9 K. Polanyi, Wielka transformacja: polityczne i ekonomiczne rda naszych czasw, tum. M. Zawadzka, Warszawa 2010; J. Peck, Constructions
355
implementowane w okolicznociach tabulae rasae, w kontrolowanych, przypominajcych laboratoryjne, warunkach. Nie ma te mowy o ich izolacji od kaprysw polityki. Geografie (faktycznie istniejcego) neoliberalizmu nie s zatem nigdy prostymi odchyleniami od domniemanej normy czy wariacjami na jej temat. Zamiast tego stwierdzi naley, i przestrzenno neoliberalizacji jest nieodzowna dla jej charakteru jako niedomknitego (w rzeczywistoci niepoddajcego si dopenieniu) programu, niekonsekwentnie krytykowanego i zwalczanego na gruncie zrnicowanego krajobrazu10. Z metodologicznego punktu widzenia oznacza to, e konkretne analizy neoliberalizacji musz by zawsze zakorzenione w kontekcie oraz, co niemniej wane, usytuowane [localised] w odniesieniu do rozmaitych kontekstw pozalokalnych, okrelonych przez zmieniajce si krajobrazy regulacyjnej transformacji, dominujce reguy gry wpisane w ponad-skalarne [supra-scalar] porozumienia, dyscyplinarny opr zwizany z powcigliwoci fiskaln, nudny przymus konkurencji itp. Podobnie, fakt, e neoliberalizacja zawsze sprowadza si do czego wicej, ni suma jej lokalnych czci, wymaga staego odwoywania si do modeli analizy w poprzek przypadkw [cross-case] oraz na przeciciu koniunktur [cross-conjunctural], a nie generalizacji z tego czy innego przypadku. Poprzedzajce nasz artyku teksty Wacquanta i Hilgersa dostarczaj dwch przekonujcych ilustracji wyaniajcej si formy neoliberalnego systemu penalnego (kada z nich zostaa przedstawiona z perspektywy odmiennej koniunkturalnej lokacji w systemie wiatowym). Nie chcielibymy kwestionowa kontekstualnej specyfiki ich stanowisk, gdy kade z nich jest w swoich kategoriach wiarygodne. Chcemy jednak pokusi si o prb teoretyzowania w poprzek owych pojciowych instrumentariw, rozumianego jako dodatkowa, poza wewntrzn, perspektywa. W istocie utrzymujemy, e podobne, dokonujce si pomidzy przypadkami formy teoretyzowania s kluczowe dla kadego adekwatnego uchwycenia neoliberalizacji jako procesu historycznego, ktrego sprzeczny i nierwny charakter jest dla niej raczej gboko konstytutywny anieli przygodny.
Neoliberalizm w i poza miejscem

Zgodnie z zaproponowanym manewrem, przystpimy teraz do zarysowania drogi poredniej, ktra rni si od tej zaproponowanej w tekcie Wacquanta (stylizowanego na trzeci kierunek metodologiczny, wyania10 N. Brenner, J. Peck, N. Theodore, Variegated Neoliberalization...
356
jcy si pomidzy, z jednej strony, niewystarczajco refleksyjnym stanowiskiem ekonomii politycznej oraz, z drugiej, przesadnie pynnym i rozproszonym podejciem spod znaku urzdzania ich zasugi i ograniczenia omwilimy obszernie w innym miejscu11). Nasza alternatywna via media porusza si pomidzy, ale i w dialogu z propozycjami Wacquanta i Hilgersa, w szczeglnoci zwracajc uwag na odrbne przestrzennoci implikowane w tych odczytaniach neoliberalnej historycznoci. Oznacza to wytyczenie cieki pomidzy podejciem Wacquanta, ktre wymownie czy mikroetnografi postindustrialnego prekariatu z makrosocjologi neoliberalnego Lewiatana12, a kontrastujc z nim analiz Hilgersa, gdzie podkrela si rozmaito faktycznie istniejcych neoliberalizmw, w rnym stopniu wchodzcych w napicie z najistotniejszymi wyrazami neoliberalnego multilateralizmu (do tych ostatnich zaliczy mona choby Konsensus Waszyngtoski oraz przywoywane przez Wacquanta zachodnie konfiguracje pastwa zmuszajcego do pracy/skazujcego na wizienie [workfare/prisonfare]13. W ten sposb neoliberalne impulsy zostaj skutecznie uwewntrznione w ramach usytuowanego odczytania socjohistorycznych trajektorii pastwa14. W wietle tych dosy odmiennych orientacji analitycznych uczciwie byoby stwierdzi, e mierzc si z tak sam hybrydaln formacj faktycznie istniejcego neoliberalizmu, wspwystpujc (z koniecznoci) z innymi formami spoecznymi i pastwowymi Wacquant byby bardziej skonny do podkrelania (opierania si na/ teoretyzowania w oparciu o) tendencyjnej wsplnoci [tendential commonality], podczas gdy Hilgers optowaby raczej (opiera si na/teoretyzowa w oparciu o) za jawn rozbienoci [revealed discrepancy]. Dla jednego neoliberalna szklanka jest do poowy pena, dla drugiego w poowie pusta. Pierwszy jest bardziej zainteresowany wyaniajcymi si regularnociami i wzorami, czy nawet zbienymi tendencjami, drugi wyjtkami od tych samych regu.
11 Tame. 12 L. Wacquant, Trzy kroki w stron historycznej antropologii faktycznie istniejcego neoliberalizmu, tum. A. Kowalczyk, K. Szadkowski, Praktyka Teoretyczna 2012, nr 5, s. 130. 13 Jako e oba pojcia nadbudowane zostay na trwalej zadomowionym w politycznym dyskursie welfare, oddawanym w jzyku polskim jako dobrobyt, mona by si pokusi o bardziej ekscentryczne, ale analogiczne do tego ostatniego, rozwizania w rodzaju odpowiednio: pastwa pracy-w-zamian-za-byt oraz pastwa bytu-wiziennego [przyp. tum.]. 14 M. Hilgers, The Historicity of Neoliberal State, Social Anthropology 2012, Vol. 20, No. 1, s. 81, 90.
357
Nasza wasna droga porednia bdzie daleka od dogmatycznego obstawania przy jednej z tych metodologicznych strategii. Polega bdzie w zamian na konceptualizowaniu tych ostatnich jako powtarzajcych si [iterative] krokw we wci rozwijanym, ale bardziej dialektycznym modelu konstruowania teorii. Perspektywa ta pozwala usytuowa indywidualne stanowiska Wacquanta i Hilgersa nie tylko jako odmiennie usytuowane odczytania jedno w perspektywie atlantyckiej, drugie afrykanistycznej lub rywalizujce ujcia tej samej rzeczywistoci spoecznej (neoliberalnego systemu penalnego), ale raczej rozpatruje je jako alternatywne pola analityczne, w drodze do zrozumienia nierwno rozwijajcego si, ale globalizujcego procesu neoliberalizacji. To, co zaczo si jako elementarne badanie codziennego cikiego pooenia miejskiego prekariatu w centrum Chicago i na przedmieciach Parya otwarcie wyjania Wacquant zakoczyo si teoretyczn zagadk dotyczc charakteru i skadnikw neoliberalizmu w skali planetarnej15. To na podstawie tej obrazowo przedstawionej sytuacji Wacquant dokonuje generalizacji dotyczcych tego, co postrzega jako wyaniajc si, globalizujc form pastwa neoliberalnego chodzi tu o zreorganizowane w okrelonym kierunku [tendentially re-engineered] pastwo-Centaura, w tym samym czasie przyznajce liberalne wolnoci osobom na grze struktury spoecznej i narzucajce restrykcje karne wobec tych, ktrzy zajmuj jej dno. Przestrzenno owej tezy jest zakorzeniona w matrycy odrodkowych i poczonych si, obejmujcych wzorzec sekwencyjnego przenikania oraz funkcjonalnego sprzenia, na mocy ktrego strategie gospodarczej deregulacji, nadzorczy workfare oraz punitywny system karny wsplnie wdruj i rozkwitaj, w warunkach, w ktrych tempo, rozmiar i efekty owego instytucjonalnego zwrotu bd rniy si w poszczeglnych krajach w zalenoci od pozycji danego pastwa w midzynarodowym porzdku, ukadu jego narodowego pola wadzy oraz konfiguracji jego przestrzeni publicznej i podziaw kulturowych16. Innymi sowy, mamy tu do czynienia z odchyleniem od wyaniajcego si modelu, uwarunkowanym przez konteksty polityczne i walki spoeczne, ale funkcjonowanie instytucjonalnego zwoju dziaa zawsze na zasadzie intensyfikacji penalnej, nadzorowanej przez tendencyjnie dominujce pastwo-Centaura. Chodzi w zwizku z powyszym o pewien wzr napdzany w mniejszym stopniu przez prosty proces funkcjonalnie nastawionej konwergencji, anieli przez stopniowe zaciskanie ptli (zwykle dysfunkcjonalnych) regulacyj15 L. Wacquant, Trzy kroki..., s. 132. 16 Tame, s. 132, 144.
358
nych zbienoci i komplementarnoci w ktrym adaptacyjna mnogo neoliberalizmu rozwija si do postaci makro-kierunkowej dynamiki, przejawiajcej si w instytucjonalnym rdzeniu, ktry czyni j wyrazist i rozpoznawaln17. Wacquantowska via media wyznacza jego analityczny kurs pomidzy rdowym dla neoliberalizmu momentem ideowym, reprezentowanym przez narodziny Towarzystwa Mont Plerin18 w poowie dwudziestego wieku, oraz licznym zbiorem faktycznie istniejcych przypadkw ujmowanych jako historyczne wcielenia19. Hilgers natomiast ma znacznie mniej empatii dla tego, co postrzega jako zniuansowany, cho niewtpliwie globalny, model neoliberalizacji, opowiadajc si w zamian za zwrceniem uwagi na zwykle rozbiene trajektorie wielu pastw20. Warto zauway, e oba stanowiska w znacznej mierze si pokrywaj i to samo mona powiedzie o naszej propozycji w kwestiach nieuchronnie politycznej natury neoliberalnego programu oraz jego realizacji w formie rnorodnie rekonfigurowanych, reorganizowanych, restrukturyzowanych i przegrupowanych pastw (w przeciwiestwie do generatywnych i w dalszej mierze dominujcych mitw o wycofaniu si pastwa). Hilgers zyma si jednak na przedstawiany przez Wacquanta wczeniej obraz Stanw Zjednoczonych jako ywego laboratorium neoliberalnej przyszoci21, stawiajc tez o afrykaskim dowiadczeniu neoliberalizmu, ktre nie reprezentuje ani formy niszowej, ani drugorzdnej, a na swj sposb odzwierciedla bezprecedensow konfiguracj multilateralnej wadzy i wyranie endogenne ukierunkowanie dziaania pastw. Oczywicie samo w sobie nierwno rozwinite pastwo afrykaskie jest jednak oglnie charakteryzowane (implicytnie w porwnaniu do norm zachodnich) jako zarazem bardziej obecne i widoczne, ale w tym samym momencie nieobecne i sabe, zdolne do przymusu poprzez rodki nieformalne (przemoc, groby, zastraszania), ale niezdolne do speniania swoich obowizkw spoecznych22.
17 Tame, s. 138 [przekad zmodyfikowany]. 18 Mont Plerin to zaoona w 1947 roku i wci dziaajca (w charakterze think tanku) organizacja midzynarodowa skupiajca m.in. ekonomistw, filozofw i przedstawicieli biznesu o orientacji liberalnej. Wrd jej zaoycieli znajdziemy nazwiska Friedricha Hayeka, Karla Poppera, Ludwiga von Misesa czy Miltona Friedmana [przyp. tum.]. 19 L. Wacquant, Trzy kroki, s. 138. 20 M. Hilgers, The Historicity..., s. 80. 21 L. Wacquant, Punishing the Poor: the Neoliberal Government of Social Insecurity, Durham 2009, s. IX. 22 M. Hilgers, The Historicity..., s. 85.
359
Jednak przekierowanie analizy na poziom skali subkontynentalnej odsania, wedle Hilgersa, jeszcze inn warstw przeciwprdw, sprzecznoci i nietypowych konfiguracji, co kontrastuje z przywoanym przez Wacquanta coraz bardziej upowszechnionym procesem instytucjonalnego splatania, zmierzajcego w stron ustabilizowanej konstelacji polityczno-instytucjonalnej. W odniesieniu do usychajcej lewej gazi pastwa, czyli atrofii pastwa socjalnego, Hilgers stwierdza, e pod tym wzgldem liczne kraje afrykaskie s w awangardzie (najwyraniej nawet niektre z tych, ktre nigdy nie posiaday formy pastwa socjalnego, std bardziej trafne byoby mwienie o jego nieobecnoci, a nie atrofii). Podczas gdy niektre z pastw rozszerzay nawet rne formy wydatkw spoecznych wraz z neoliberalizacj, inne likwidoway minimalne wiadczenia w sferze edukacji i subie zdrowia. Prawie wszdzie na kontynencie afrykaskim pastwa dobrobytu nie poprzedziy pnodwudziestowiecznych etapw neoliberalnej restrukturyzacji, std jest logiczn niemoliwoci obserwowanie [tutaj] uniwersalnego i systematycznego przejcia od pastwa dobrobytu do pastwa wymuszonej pracy [workfare], chocia by moe Republika Poudniowej Afryki stanowi w tej kwestii wyjtek23. Obarczane odpowiedzialnoci za siebie [responsibilised] neoliberalne podmioty da si zidentyfikowa w niektrych, ale nie wszystkich czciach Afryki (by moe nawet nie jest to moliwe w wikszoci z nich). Niektre kraje w Afryce Zachodniej cechuj si stosunkowo niskimi wskanikami inkarceracji; istniej te na tym kontynencie przypadki neoliberalnej restrukturyzacji, dostpne od rki jako kontrprzykady dla rzekomo jednolitej logiki, uznane za doskonale przeciwstawne wobec tych, ktre opisa Loc Wacquant24. Majc na uwadze wszystkie rozbienoci, Hilgers przyznaje jednak wyranie, e, po pierwsze, twierdzenia francuskiego socjologa zdaj si by w rzeczywistoci zasadniczo zgodne z warunkami obecnymi w ramach (zachodnich) koniunktur geograficznych, bdcych przedmiotem empirycznego namysu autora Wizie ndzy i, po drugie, e moe istnie pewna gbsza rzeczywisto, w ktrej pod pozornymi apologiami wolnoci, neoliberalizm produkuje specyficzn form pastwa, ktra wzmacnia kontrol i przymus25 (by moe jest to oznaka moliwoci zblienia teoretycznego tych dwch autorw w duszej perspektywie). Od dawna wiadomo, e neoliberalizacja nie rodzi z koniecznoci wolnoci spoecznej i politycznej (pomylmy o militarnych represjach
23 Tame, s. 88. 24 Tame. 25 Tame, s. 89.
360
Twierdzimy, e rozwijajce si historyczne geografie neoliberalizmu nie przedstawiaj sob jednokierunkowego uku prowadzcego nas ku, lub te z dala od spjnoci/pojedynczoci
Pinocheta czy autorytarnym populizmie Thatcher), istniej wic powody, aby pozostawi otwartym pytanie o to, czy pny neoliberalizm jest historycznie podatny na pewnego rodzaju penaln lub autorytarn trajektori. Jak dawno temu zauway Karl Polanyi, podwjne ruchy przeciwko ekscesom utowarowienia i urynkowienia mog przyj zrnicowane, politycznie zaporedniczone formy. Zarwno z zasady, jak i (wyaniajcej si) praktyki, na bdy neoliberalnych programw mog powsta odpowiedzi dwojakiego rodzaju: zarwno progresywne politycznie i bardziej spoeczne, jak i operujce przymusem czy autorytarne26 (nawet jeli obrazy docierajce z wielu domniemanych matecznikw neoliberalizmu wskazuj raczej na te drugie27). W naszym opowiedzeniu si za potrzeb pojmowania neoliberalizmu (oraz jego zwalczania) w poprzek, a nie tylko w ramach kontekstw koniunkturalnych, odnale mona zarazem elementy metodologicznego sprzeciwu, jak i motywacji politycznej. Podkrelamy w tym kontekcie przestrzenno tego wci rozwijajcego si procesu jako alternatyw dla wycofywania si w lokalizm lub (ponownego) zakochania si w globalizmie. Nie ma tu jednak mowy o alternatywie dla historycznoci neoliberalizmu przedstawionych przez Wacquanta i Hilgersa, lecz o ich niezbdnym uzupenieniu. Twierdzimy, e rozwijajce si historyczne geografie neoliberalizmu nie przedstawiaj sob jednokierunkowego uku prowadzcego nas ku, lub te z dala od spjnoci/pojedynczoci. Moliwe jest cofnicie si do pocztkw Mont Plerin oraz wczeniej i odkrycie, e nie mielimy do czynienia z jednym, lecz z ca seri tekstw zaoycielskich, a pierwsze ideowe manifestacje neoliberalizmu byy w pewnej mierze podzielone i dialogiczne28. Innymi sowy, nie istnieje w jego przypadku aden locus classicus i w rezultacie faktycznie istniejcy neoliberalizm nie moe by definiowany wycznie w odniesieniu do w peni wyartykuowanego, poprzedzajcego go programu ideowego. Ruchoma mapa faktycznie istniejcego neoliberalizmu jest oczywicie, w sposb nieunikniony, bardziej zoona. Nie istniao pojedyncze miejsce jego narodzin, do ktrego mona by pniej genealogicznie odnosi wszystkie pniejsze formacje, a raczej serie jego zlokalizowanych manifestacji. Wzajemne zwizki
26 Zob. J. Ferguson, The Uses of Neoliberalism; E. Sader, The New Mole: Paths of Latin America Left, London 2011. 27 Zob. C. Crouch, The Strange Non-Death of Neoliberalism, Cambridge 2011; D. McNally, Global Slump: the Economics and Politics of Crisis and Resistance, Oakland, CA 2011. 28 D. Mirowski, D. Plehwe, The Road from Mont Plerin: the Making of the Neoliberal Thought Collective, Cambridge 2009; J. Peck, Constructions
361
i wspzaleno tych ostatnich ulega z czasem nie tyle prostej konwergencji, co pogbieniu i zgstnieniu w kontekcie wyznaczonym przez cigy nierwny rozwj. Pord wielu jego rde wskaza mona by prdy w obrbie modelu spoecznego rynku w zachodnich Niemczech, reform ekonomicznych Rogera Douglasa (tzw. Rogeronomiki)29 w Nowej Zelandii i rzdw Pinocheta w Chile (poza trajektoriami zainicjowanymi przez Margaret Thatcher i Ronalda Reagana, ktrzy sami mieli swoich istotnych prekursorw). Innymi sowy, nie ma jednej fons et origo, w odniesieniu do ktrej mona by w pewien sposb miarkowa pniejsze odchylenia. Wynikajcy z faktu, i jest on czym wicej ni sum swoich elementw charakter neoliberalizmu, ich wzajemne odnoszenie si do siebie i intertekstualno odsaniaj si zatem w poprzek owych przypadkw i koniunktur, ktre obejmuj wielobiegunow konstelacj, a nie hierarchicznie uporzdkowan grup paradygmatycznych centrw oraz opnionych wzgldem nich naladowcw [emulators]. Oczywicie nadal istniej doktrynalne punkty odniesienia, dyscyplinarny przymus, parametry fiskalne, strategiczne priorytety/uprzedzenia itp., ktre ustanawiaj miejsca wsplne i poczenia w poprzek zrnicowanej matrycy. Jednak fakt, e neoliberalizm moe istnie jedynie w spoecznie zakorzenionej formie30 oznacza, i dynamika transformacyjna nie moe by nigdy przypisana wycznie neoliberalizmowi. Generatywne okazuj si same hybrydalne (re)kombinacje, w obrbie ktrych funkcjonuje neoliberalizm. Nie jest wic tak, e to neoliberalizacja jest aktywna, podczas gdy jej spoeczno-instytucjonalni gospodarze s tylko bezwolnymi i nieruchomymi elementami. Powtrzmy, e chodzi nam tu o ledzenie rnorodnych efektw neoliberalizacji w poprzek okrelonych przypadkw, a nie o wybieranie niektrych z nich i podnoszenia ich do miana najistotniejszych czy paradygmatycznych, podczas gdy inne klasyfikowane byyby jako wyjtkowe. W obliczu przedstawionych wyej argumentw, ujcia neoliberalnej penalnoci autorstwa Hilgersa i Wacquanta chocia uyteczne dla zrozumienia wci trwajcego, historycznego rozwoju neoliberalizacji s skazane na niekompletno z uwagi na brak wyraniejszej teorety29 Roger Douglas by Ministrem Finansw w labourzystowskim rzdzie Davida Langego (lata 1984-1988). Jako polityk odpowiedzialny za radykalny program ekonomicznej restrukturyzacji i deregulacji zasuy na porwnanie do Ronalda Reagana. Std te okrelenia w rodzaju Rogeronomiki wprost nawizujce do Reaganomiki [przyp. tum.]. 30 D. Cahill, The Embedded Neoliberal Economy, [w:] Neoliberalism: Beyond the Free Market, red. D. Cahill, L. Edwards, F. Stiwell, Cheltenham 2012.
362
zacji przestrzennoci, wielobarwnoci [variegation]31 oraz nierwnego rozwoju geograficznego. Kwestionujemy Wacquantowsk strategi teoretyzowania na temat faktycznie istniejcego neoliberalizmu, w jego caej rnorodnoci, w odniesieniu do wyrnionego instytucjonalnego rdzenia oraz na temat procesu historycznego przez odniesienie do bardziej kompletnego oryginalnego rdzenia32. Neoliberalizm, jako niekompletny proces historyczny w sposb nierwny realizowany w przestrzeni, musi zawsze wspfunkcjonowa ze swoimi innymi; moe nawet zmuszony jest pasoytowa na innych formacjach spoecznych i pastwowych. Istotowe cechy neoliberalizacji ujmowanej jako proces mog by rozpoznane na drodze abstrakcji, w nieustannym dialogu z konkretnymi przypadkami, co nie oznacza, e musz si one przejawia w formie odrbnego rdzenia instytucjonalnego. W rzeczywistoci, ich instytucjonalne przejawy mog szczeglnie mocno cechowa si nieuporzdkowan hybrydalnoci i sprzecznym rozwojem. Stojc na takim stanowisku, podzielamy denie Wacquanta do zniuansowanego dociekania natury neoliberalizacji jako abstrakcyjnego procesu oraz do krelenia konstytutywnych pocze i podobiestw rodzinnych pomidzy przypadkami. Mamy jednak zastrzeenia dotyczce sabo umotywowanego przyznawania statusu wyjtku w oparciu o lokalne, empiryczne przeciwtendencje, zwaszcza gdy s one widziane w odniesieniu do esencjalnego innego (lady takiego postpowania dostrzegamy w skdind zniuansowanej odpowiedzi Hilgersa). Chcielibymy w zamian sytuowa rnorodne formacje, do ktrych nawizuje Hilgers, w odniesieniu do form nierwnego rozwoju zwizanych z neoliberalizacj, opartych na odrbnych (a nie przypadkowych) wzorach. Nasza via media wiedzie nas konsekwentnie pomidzy paradygmatycznymi miejscami prawdy [truth spots] oraz przestrzeniami wyjtku, w kierunku zrozumienia zoonej przestrzennoci faktycznie istniejcego neoliberalizmu oraz jego koewolucji z doktrynami neoliberalnymi. Wprawdzie nie przedstawilimy tu przepisu na zesencjalizowany, pojedynczy model neoliberalizmu lub jego zwart i chwytliw definicj, jednak nasze stanowisko pozwala by moe na zmierzenie si z procesem historycznym o wyranie globalnym zasigu, ktry nie by i nie moe by urzeczywistniony w jakiejkolwiek formie planetarnej jednorodnoci.
31 Oddawane w ten sposb variegation pozwala w lepszy ni rnorodno sposb uchwyci wieloaspektowo, zmienno i ambiwalencj procesw neoliberalizacji [przyp. tum.]. 32 L. Wacquant, Trzy kroki, s. 139 (przyp. 5).
363
Wesp z m.in. Philem Cernym33 uznajemy wag midzysektorowych/ koniunkturalnych analiz odmian neoliberalizmu, kadc nacisk na wzajemne przenikanie i wspzaleno wielu spord nich. Razem z Aishw Ong34 i innymi autorami, przychylamy si do lateralnych/liminalnych analiz neoliberalizmu jako wdrujcej technologii rzdzenia, zwracajc uwag na regularne krajobrazy, ktre wystpuj w wyniku owych podry. Obok Petera Halla35 i innych dostrzegamy rol ideowych/ instytucjonalnych analiz neoliberalizmu jako kumulatywnej konstrukcji i ewolucji paradygmatu polityki zorientowanej na rynek, ujmujc ow dziedzin rwnie jako rdo wszechobecnych poraek, waha i trwaych przeciwprdw. W kocu, wesp z m.in. Stephenem Gillem36, doceniamy wkad hegemonicznych/hierarchicznych analiz neoliberalizmu jako globalnego porzdku dyscyplinarnego, podkrelajc jednoczenie relacyjn konstrukcj, ktra wyania si w poprzek rnych skal wspzalenego rzdzenia. Tak jak konieczne jest teoretyzowanie na temat neoliberalizmu w poprzek przypadkw, tak te adekwatne ujcia przestrzennoci neoliberalizacji musz wzi pod uwag wielowartociowe rejestry, o ktrych pisalimy w tym tekcie. Podzikowania Dzikujemy Neilowi Brennerowi, ktry wsppracowa z nami przy znacznych fragmentach owej pracy, za pomocne komentarze i sugestie dotyczce wstpnej wersji tego gosu w dyskusji. Przeoy Piotr Juskowiak
33 P. Cerny, Neoliberalisation and Place: Deconstructing and Reconstructing Borders, [w:] The Disoriented State: Shifts in Governmentality, Territoriality and Governance, red. B. J. Arts, A. Lagendijk, H. J. van Houtum, Dodrecht 2009. 34 A. Ong, Neoliberalism as Exception... 35 P. A. Hall, Policy Paradigms, Social Learning, and the State: The Case of Economic Policymaking in Britain, Comparative Politics 1993, No. 25. 36 S. Gill, Globalisation, Market Civilisation, and Disciplinary Neoliberalism, Millennium 1995, No. 24.
364
Jamie Peck (ur. 1962) profesor miejskiej i regionalnej ekonomii politycznej na University of British Columbia w Vancouver. Jego zainteresowania badawcze koncentruj si na ekonomii politycznej, miejskiej i regionalnej restrukturyzacji, teoriach ekonomicznej regulacji i transformacji, studiach nad prac i pastwem, neoliberalizacj i wspzalenym rzdzeniu. Autor m.in. Constructions of Neoliberal Reason, Oxford 2010; Workfare States, New York 2001; Work-place: the Social Regulation of Labor Markets, New York 1996. Redaktor licznych prac zbiorowych, np. Environment and Planning, London 2012 (w piciu tomach, razem z Stuartem Eldnem, Trevorem J. Barnesem, Michaelem Battym, Robertem J. Bennettem, Nigelem Thriftem i Paulem A. Longleyem); Contesting Neoliberalism: Urban Frontiers, New York 2007 (razem z Helg Leitner i Erikiem Sheppardem); Politics and Practice in Economic Geography, London 2007 (razem z Adamem Ticknellem, Erikiem Sheppardem i Trevorem J. Barnesem). Dane adresowe autora: Jamie Peck Department of Geography University of British Columbia Vancouver, BC, V6T 1Z2 Canada e-mail: jamie.peck@ubc.ca
Nik Theodore (ur. 1965) dyrektor Center for Urban Economic Development i profesor planowania miejskiego i programw politycznych na University of Illinois w Chicago. Do jego gwnych zainteresowa badawczych nale: miejska ekonomia polityczna, rynki pracy, gospodarka nieformalna, standardy pracy, neoliberalny urbanizm, ekonomiczna restrukturyzacja. Autor m.in. Afterlives of Neoliberalism, New York 2012 (razem z Jamiem Peckiem i Neilem Brennerem) oraz licznych artykuw publikowanych na amach prestiowych czasopism naukowych takich jak Antipode, Environment and Planning A, Social Anthropology, Progress in Human Geography czy Globalizations. Redaktor m.in. Spaces of Neoliberalism: Urban Restructuring in Urban America and Western Europe, Oxford 2002 (razem z Neilem Brennerem).
365
Dane adresowe autora: Nik Theodore Urban Planning and Policy Program and Center for Urban Economic Development Chicago, IL 60607 USA e-mail: theodore@uic.edu cytowanie: J. Peck, N. Theodore, Reanimujc neoliberalizm: procesualne geografie neoliberalizacji, Praktyka Teoretyczna nr 6/2012, http://www.praktykateoretyczna.pl/PT_nr6_2012_Roza_Luksemburg/19.PeckTheodore. pdf (dostp dzie miesic rok)
Authors: Jamie Peck, Nik Theodore Title: Reanimating Neoliberalism: Process Geographies of Neoliberalisation Summary: The article is a direct response to the previous voices in the debate dedicated to historicity of the neoliberal state. Facing with Loc Wacquants and Mathieu Hilgers contributions, the authors try to complement them with the often neglected dimension of spatiality. This procedure allows one to treat neoliberalisation, distinguished from the more static and above all discursive concept of neoliberalism, as a variegated and context-dependent process. The concept of reanimation of neoliberalism serves here to capture its mobile character and different varieties conceptualized in opposition to the unified vision of inevitable project of neoliberal restructuring. It is grounded in the methodological via media that leads us between paradigmatic truth spots on the one hand, and spaces of exception on the other, towards an understanding of the complex spatiality of actually existing neoliberalism and its co-evolution with neoliberal doctrines. Keywords: variegated neoliberalisation, spatiality, geographies, neoliberalism, Wacquant, Hilgers
Recenzje
Joanna Bednarek
Wyprzedzic terazniejszosc
czy mona dokona odkrycia bardziej przeraajcego ni to, e jest teraniejszo? Virginia Woolf, Orlando1
Jaki jest stosunek filozofii do tego, co aktualne? Pytanie to, wbrew pozorom, raczej nie doczeka si atwej odpowiedzi w rodzaju: istot tego stosunku musi by zdrowy dystans aktualno to domena publicystyki, filozofia za zajmuje si tym, co z istoty wymyka si krtkoterminowym diagnozom. Oczywicie, e w powyszej odpowiedzi znale moemy ziarno prawdy filozofia w istocie operuje innymi strukturami czasowoci, ni analizy wspczesnej sytuacji spoecznej czy gospodarczej pojawiajce si w tygodnikach opinii. Nie oznacza to jednak, e pozostajc w ywiole owych struktur, nie tworzy szczeglnych konstrukcji pojciowych pozwalajcych na opisanie tego, co aktualne, we waciwy dla niej sposb. Mona wszak myle filozoficznie, czyli w duej mierze abstrakcyjnie i co najwaniejsze pojciowo, odnoszc si zarazem bezporednio do aktualnoci, czynic z niej zarwno przedmiot, jak i ywio, waciw przestrze mylenia2. Filozofi nowoczesn przy czym przez nowoczesno rozumiemy wiek dziewitnasty i dwudziesty charakteryzuje pojawienie si zespou strategii, skadajcych si na swoisty etos diagnostyki aktualnoci. Ksika Michaa Herera Filozofia aktualnoci stanowi rekonstrukcj owego etosu. Termin rekonstrukcja nie odsya jednak, wbrew po1 V. Woolf, Orlando, tum. W. Wjcik, Warszawa 1994, s. 244. 2 M. Herer, Filozofia aktualnoci, Warszawa 2012, s. 9.
370
tocznym intuicjom, do prostego przedsiwzicia opisowego oznacza bowiem skomplikowan prac polegajc na wydobyciu z omawianego dyskursu podtrzymujcych go poj, zorganizowanych w struktur. Definiujc w ten sposb istot filozofii, autor poda za Gillesem Deleuzeem i Feliksem Guattarim, okrelajcymi filozofi jako [dyscyplin], ktra polega na tworzeniu poj3. Filozofi aktualnoci bdzie odrnia od innych dyskursw dotyczcych tego, co aktualne, wanie problematyzacja istniejcych w kontekcie analiz aktualnoci kategorii i konsekwentne zastpowanie ich skonstruowanymi i zyskujcymi swoj tosamo w obrbie systemu pojciami: tropienie momentw teoretycznie nieprzetworzonych i zastpowanie ich precyzyjnymi konstrukcjami4. Teorie odnoszce si do aktualnoci na sposb filozoficzny oferuj wic swoiste, rnice si od socjologicznych czy dziennikarskich sposoby stawiania problemw i ich rozwizywania; s jednak rwnie naraone na waciwe sobie niebezpieczestwa.
Niewczesno
Mylicielem, ktry jako pierwszy postawi explicite problem filozoficznej diagnozy aktualnoci, by Michel Foucault; jak wiemy, wiza on moment wkroczenia tego, co aktualne, na scen filozofii z Kantowskim pytaniem o owiecenie. Herer zwraca jednak uwag na fakt, e kwestia wyjtkowoci wspczesnego momentu dziejowego miaa dla autora krytyk charakter marginalny. Proponuje zatem, by wiza narodziny wspomnianego etosu z filozofi Nietzschego, u ktrego po raz pierwszy pojawia si
nierozdzielno pracy pojciowej i wysiku diagnostycznego oraz pojcia, ktre pozostajc na wskro pojciami filozoficznymi, suc choby eksplikacji zoonych problemw ontologicznych miay zarazem umoliwia orientacj w aktualnoci, trafne rozpoznanie drcych j procesw5.
Relacj Nietzschego do wspczesnych mu czasw ujmuje najzwilej figura niewczesnoci: umieszczenia si poza czasem nie tyle jednak
3 G. Deleuze, F. Guattari, Co to jest filozofia?, tum. P. Pieniek, Gdask 2000, s. 12. 4 M. Herer, Filozofia aktualnoci, s. 315. 5 Tame, s. 11.
Joanna Bednarek
371
w wiecznoci, co w samym rodku lecego u podoa czasu splotu si; oznacza to wyjcie poza czas linearny, schludnie podzielony na przeszo, teraniejszo i przyszo, i znalezienie si w osobliwej dziedzinie czasu wielowarstwowego, przyspieszajcego i zwalniajcego, cofajcego si i wybiegajcego naprzd. To wanie niewczesno a nie prba nadania za tym, co najnowsze pozwala uchwyci to, co aktualne; tylko sytuujc si poza czasem jestemy w stanie przeciwstawi si w imi przyszoci temu, co hegemoniczne w teraniejszoci. Diagnoza dokonuje si zatem w imi oporu wobec teraniejszoci6. Staje si tu oczywiste, e heglowska filozofia dziejw nie pasuje do definicji etosu diagnostycznego stawia bowiem problem teraniejszoci w kategoriach ostatecznej, dokonanej ju realizacji pojcia, ktre zakoczyo swj ruch. Wybierajcy niewczesno kosztem nowoczesnoci diagnosta aktualnoci tyle zatem opisuje rzeczywisto, co w ni ingeruje: Filozof jako urzdzenie rejestrujce, a poniekd take wzmacniajce sygnay wysane przez radykalnie przyspieszajc rzeczywisto7. Nietzsche jest wic fundatorem pierwszej z wyodrbnionych przez Herera linii diagnostyki aktualnoci, posugujcej si metod genealogiczn, zgodnie z ktr rzeczywisto jawi si jako splot materialnych si. Fundatorem drugiej, ktrej metod okrela si jako materializm historyczny (jak si przekonamy, wcale nie musi to nie skojarze z ortodoksyjnym marksizmem w gruncie rzeczy najlepiej rozumie to okrelenie dosownie i zapyta: co oznacza dla analizy filozoficznej podejcie oparte na powanym potraktowaniu historii i ujmujce ow histori na sposb materialistyczny?), bdzie Marks, ktry jako pierwszy konfrontuje nas z kapitalizmem jako problemem8.
Wybierajcy niewczesno kosztem nowoczesnoci diagnosta aktualnoci tyle zatem opisuje rzeczywisto, co w ni ingeruje
Dobrze skonstruowane abstrakcje

Kluczow innowacj okazuje si odrnienie siy roboczej od pracy: podczas gdy pojcie pracy, jedna z gwnych kategorii klasycznej ekonomii politycznej, stanowi termin niesproblematyzowany, przejmowany z wszystkimi jego potocznymi obcieniami znaczeniowymi i tym samym nalecy do sfery mniemania, sia robocza to rozum-
6 Tame, s. 20-21. 7 Tame, s. 74. 8 Tame, s. 150.
372
na abstrakcja9; to dopiero ona umoliwia krytyk ekonomii politycznej. Marks, zastpujc klasyczne pytanie o warto pracy pytaniem o warto siy roboczej, odrnia tym samym swj dyskurs od dyskursu ekonomii politycznej, umoliwiajc jej krytyk, oraz od dyskursu Feuerbachowskiej antropologii. Aby doceni nowatorski charakter tej problematyzacji, niezbdne jest skupienie si na sposobie, w jaki autor Kapitau konstruuje gwne pojcia swojego systemu: produkcji, dystrybucji, wymiany i konsumpcji, zorganizowane w dialektyczn jedno nie polega ona jednak na tosamoci logicznej, (pseudo)dialektycznej jednoci przeciwiestw, lecz na lokalnej [] tosamoci pewnych warstw (albo okrele) wymienionych poj10. Rnicowanie w obrbie pojcia wymaga odniesie do historycznych przeksztace sposobu produkcji. Podobnie pojmowana na sposb materialistyczny dialektyczna jedno rzdzi relacj midzy konkretem i abstrakcj. To, co konkretne, jest jako punkt wyjcia tylko chaotyczn zbieranin; aby ukaza, z czego si skada, naley wyj od abstrakcji: pojcia i skadajcych si na nie okrele11; ale i abstrakcja jest wytwarzana przez to, co historycznie umiejscowione (praca w ogle: utowarowienie pracy, stanowice historycznie umiejscowiony, konkretny i materialny proces, sprawio, e wyonia si kategoria abstrakcyjnej pracy w ogle). Staje si jasne, e tak pojmowana cao dialektyczna ma charakter strukturalny; Althusser jest zreszt wymienionym z nazwiska przewodnikiem autora w tej czci rekonstrukcji. Jeli ujmiemy sposoby produkcji jako struktury (przy czym s to struktury dynamiczne i uhistorycznione), stanie si oczywiste, e nie naley pojmowa ich wzajemnych relacji jako prostego linearnego nastpstwa; pojcie przyczynowoci strukturalnej pozwala z kolei ukaza, e przeksztacenia struktur odbywaj si na drodze wzajemnego wpywu ich poszczeglnych skadowych, nie za na zasadzie determinizmu jednego czynnika. Tak ujty system Marksa nie pasuje do pseudodialektycznych schematw, w ktre ujmuje si nieraz jego myl; nie mieci si te, wbrew stwierdzeniu Foucaulta ze Sw i rzeczy12, w obrbie dziewitnastowiecznej episteme.
9 Tame, s. 178. 10 Tame, s. 179. 11 Tame, s. 165-166. 12 M. Foucault, Sowa i rzeczy: archeologia nauk humanistycznych, tum. T. Komendant, Gdask 2006, s. 237.
Joanna Bednarek
373
Ju-zawsze/jeszcze-nie
Drug oprcz wymienionych dwch linii osi organizujc wywd Herera jest wyodrbnienie trzech gwnych strategii realizowanych przez diagnostw aktualnoci w procesie rejestrowania gbokich tendencji rzeczywistoci oraz dokonywania pojciowych (cho rzecz jasna nie tylko) interwencji w imi przyszoci. Tutaj pojawia si take kwestia niebezpieczestw, na ktre naraona jest filozofia aktualnoci. Za gwne niebezpieczestwo uwaa Herer alians z wadz: jak podkrela, nie decyduj o nim tylko czynniki osobiste czy tez polityczno-koniunkturalne, ale (w jego ujciu: przede wszystkim) rozstrzygnicia na poziomie struktury pojciowej danej diagnozy aktualnoci, decydujce o saboci jej strategii. Sztandarowym przykadem aliansu z wadz jest oczywicie Heidegger; jak demonstruje Herer, pomyka filozofa nie bya wcale czym przygodnym: ontologia Bycia i czasu charakteryzuje si chroniczn podatnoci na niebezpieczne alianse polityczne. Porzucajc perspektyw genealogiczn, Heidegger poda za tym elementem systemu Nietzschego, ktry owocuje szczeglnym impasem struktury pojciowej i jej podatnoci na utosamienie konkretnego wydarzenia politycznego z metafizycznym Wydarzeniem. Element ten okrela Herer jako struktur jeszcze-nie/zawsze-ju: leca u podoa wszystkich fenomenw ontologiczna arche wola mocy, bycie jest zarazem tym, na mocy czego ma zaistnie zbawcze Wydarzenie. Oto strategia eschatologiczna, ktra [] kae myle o Wydarzeniu w kategoriach repetycji i powrotu tego, co skrycie stale obecne nawet w tym, co je skrywa13. Strategia odznaczajca si, warto doda, take wyjtkow jednowymiarowoci i ubstwem narzdzi pozwalajcym rozrnia w obrbie si i tendencji skadajcych si na rzeczywisto historyczn. Jednowymiarowo nie jest jednak jej wyczn domen: druga ze strategii, strategia radykalna, rwnie diagnozuje to, co aktualne, za pomoc pojedynczego Wydarzenia znajdujcego si poza wszystkimi historycznymi manifestacjami. Filozof nie tyle prorokuje Wydarzenie, co uwydatnia jego obecno, sprawiajc, e teraniejszo transcenduje siebie sam; jego diagnoz charakteryzuje wic poetyka przesady, ch zdystansowania rzeczywistoci. Myliciel musi przede wszystkim zda spraw z Wydarzenia, czyli pj jak najdalej w kierunku, ktry ono wyznacza [], myle tak, jakby z Wydarzeniem dokonaa si cakowita i nieodwoalna ontologiczna mutacja14.
13 M. Herer, Filozofia aktualnoci, s. 303. 14 Tame, s. 304.
Strategia radykalna, rwnie diagnozuje to, co aktualne, za pomoc pojedynczego Wydarzenia znajdujcego si poza wszystkimi historycznymi manifestacjami. Filozof nie tyle prorokuje Wydarzenie, co uwydatnia jego obecno, sprawiajc, e teraniejszo transcenduje siebie sam
374
Srategia krytyczna dysponuje, jak mona sdzi, lepszymi narzdziami, pozwalajcymi zmierzy si z aktualnoci, jak rwnie stosunkow odpornoci na alians z wadz
Dla Ernsta Jngera Wydarzeniem tym bya I wojna wiatowa; dla Adorna nastanie epoki spenionego panowania; dla Baudrillarda z kolei cakowita dominacja formy znaku, okrelajca rzeczywisto integraln. Jednak pojmowanie aktualnoci w kategoriach tego rodzaju pojedynczej tendencji oznacza niemono pomylenia kontrwydarzenia, ktre mogoby zrobi wyom w systemie; musiaoby ono mie charakter rwnie radykalny, a przede wszystkim by tym, co absolutnie inne wobec wszystkich jego moliwych do pomylenia przejaww. Skania to wymienionych mylicieli do uciekania si do rozwiza banalnych (przywoywanie przez Jngera kocioa i pastwa na ratunek), smutnych (Adorno i nadzieja, jak pokada on w sztuce awangardowej nieskalanej jakkolwiek przyjemnoci odbiorcy). czy jednoczenie miesznych i tragicznych (Baudrillardowska charakterystyka zamachw terrorystycznych z 11 wrzenia jako radykalnego kontrwydarzenia, wyrwy w rzeczywistoci integralnej).
Drobne nieporozumienia i fatalne pomyki

Strategia krytyczna, ktr reprezentuj Marks i Foucault, rni si znacznie od dwch pozostaych. Przede wszystkim ma charakter analityczny i nominalistyczny: kadzie nacisk na wielo si, momentw i ich okrele, konstytuujcych za kadym razem to, co aktualne. Diagnoza polega tu przede wszystkim na badaniu zoonych konfiguracji wydarze, kreleniu linii i lokalizowaniu zerwa, negatywnie za na odrzuceniu poj oglnych i czujnoci wobec wszelkich przejaww upraszczajcej totalizacji15. Dziki temu strategia krytyczna dysponuje, jak mona sdzi, lepszymi narzdziami, pozwalajcymi zmierzy si z aktualnoci, jak rwnie stosunkow odpornoci na alians z wadz. Jak zauwaa Herer, pomyka Foucaulta dotyczca rewolucji iraskiej bya, w przeciwiestwie do sojuszu Heideggera z nazizmem, wanie tylko tym pomyk, bdn ocen dynamiki konkretnego splotu si, nie za wynikiem immanentnej saboci budowanej przez niego struktury pojciowej16. Autorowi Woli wiedzy przypada zreszt w tym ujciu rola szczeglna. By moe to wanie myl Foucaulta, stanowica spotkanie Nietzscheaskiej genealogii i Marksowskiego z ducha, jeli nie z litery, materializmu historycznego, jest prawdziwym materializmem historycznym?
15 Tame, s. 310. 16 Tame, s. 313.
Joanna Bednarek
375
Nasuwa si tu pewna refleksja. Nieprzypadkowo obaj myliciele, na przykadzie ktrych Herer charakteryzuje strategi krytyczn, Marks i Foucault, byli filozofami nieortodoksyjnymi czy raczej nie byli wycznie filozofami. mudna praca w archiwach i wymg konstruowania narracji historycznej w przypadku Foucaulta, w przypadku Marksa za potrzeba metakrytyki ekonomii politycznej czy antropologii, wymagajca przepracowania ich materiau i struktury metodologicznej, oraz potrzeba szczegowej analizy wspczesnych wydarze politycznych, ktrej owocem jest filozoficzna publicystyka, stanowiy jedn z wewntrznych si napdowych obu przedsiwzi filozoficznych; oddzielanie ich od cile strukturalnego zrbu pojciowego, cho uprawnione, w kontekcie diagnozy aktualnoci zaciera nieco obraz czynnikw, ktre decyduj o sile tych strategii. Inaczej ma si sprawa z Nietzschem, ktry ilekro schodzi z wyyn metafizycznej spekulacji (wci stanowicych niewyczerpane rdo inspiracji) na poziom bardziej przyziemnych tez dotyczcych rzeczywistoci spoecznej, myli si w swoich diagnozach i to fundamentalnie. Herer zauwaa mimochodem, e Nietzsche zdaje si bra za dobr monet deklaracje apologetw nowego porzdku17 dotyczce triumfu egalitaryzmu spoecznego. Cay problem w tym, e deklaracje te stanowi czysto ideologiczne konstrukcje (zreszt wytwarzane czciej przez konserwatystw na potrzeby ich dyskursu, ni przez wspomnianych apologetw). Zaufanie do tego rodzaju stereotypw wicej, uznanie ich za czci wnikliwej diagnozy decyduje nie tylko o podatnoci Nietzschego na zawaszczenie przez faszystw (tak, by moe co faktycznie jest tu na rzeczy), ale i o osuwaniu si jego diagnoz w bana. Przypadek Nietschego ukazuje, jak sdz (i tu prawdopodobnie moje drogi rozchodz si z drogami autora Filozofii aktualnoci), problematyczno strategii diagnostycznej czerpicej wycznie z zasobw filozoficznej struktury pojciowej. Rozmycie granic dyscypliny i podjcie wyzwania integracji jej specyfiki ze specyfik innych dziedzin nie musi oznacza zmniejszenia dyscypliny pojciowej; filozofia myl, ktrej domen jest dobrze skonstruowana abstrakcja przeciwstawia si przecie mniemaniu, nie za empirii. By moe cho stawiam ow tez bardzo ostronie jeli filozofia diagnozujca to, co aktualne, podczy w jaki sposb swoj struktur pojciow do bada o charakterze empirycznym nie rezygnujc bynajmniej ze stanowicego o jej specyfice momentu pojciowego
17 Tame, s. 72.
376
ryzyko popenienia fatalnej pomyki nieco si zmniejsza? Faktem jest w kadym razie, e pogarda dla nauk spoecznych i przyrodniczych potrafi nieraz (zwaszcza w dwudziestym pierwszym wieku) srodze si zemci
Micha Herer, Filozofia aktualnoci, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.
Joanna Bednarek
377
Joanna bednarek (ur. 1982) filozofka z zawodu i powoania, pisarka z powoania. Prac doktorsk Polityka poza form. Ontologiczne uwarunkowania poststrukturalistycznej filozofii polityki obronia w 2011 roku. Publikowaa w Nowej Krytyce, Czasie Kultury i Krytyce Politycznej. Wsppracuje z Pracowni Pyta Granicznych i z Interdyscyplinarnym Centrum Bada Pci Kulturowej i Tosamoci UAM. W latach 2006-2009 wsppracowaa z Krytyk Polityczn. Obszar kompetencji i zainteresowa: na przeciciu poststrukturalizmu, feminizmu, marksizmu autonomistycznego i literatury. Dane adresowe autorki: Joanna Bednarek Midzywydziaowa Pracownia Pyta Granicznych UAM Collegium Maius ul. Fredry 10, 60-701 Pozna e-mail: bednarekjoanna87@gmail.com cytowanie: J. Bednarek, Wyprzedzi teraniejszo, Praktyka Teoretyczna nr 6/2012, http://www.praktykateoretyczna.pl/PT_nr6_2012_ Roza_Luksemburg/20.Bednarek.pdf (dostp dzie miesic rok)
Author: Joanna Bednarek Title: Overtaking the Present
Socjalizm jako spisek
Kamil Piskala
/
Urodzony w 1866 roku w niewielkiej miecinie, jak byo wwczas Busko, Jan Wacaw Machajski jest jedn z najciekawszych postaci w dziejach polskiego radykalizmu. Niezwyka bya nie tylko jego biografia, pena sensacyjnych, a czasem wrcz awanturniczych epizodw, lecz rwnie, a moe przede wszystkim, jego pogldy polityczne, goszone wytrwale, ale te jak wskazywaaby grupa wiernych uczniw i kontynuatorw bardzo sugestywnie. Rzadko te w dziejach polskiej myli spoecznej znajdujemy autorw, ktrych posta jest szeroko znana wrd badaczy zagranicznych. Twrczo Machajskiego staa si przedmiotem docieka niemaej grupy zachodnich historykw i socjologw1, a od jego nazwiska ukuto nawet, do rozpowszechniony, termin Makhaevism2 (w wersji polskiej najpopularniejsza jest machajszczyzna, rzadziej jako machajewizm lub machajewszczyzna). Wydawaoby si wic, e Machajski powinien by postaci w Polsce dobrze znan, a jego biografia i wiatopogld gruntownie przebadane. Nic bardziej bdnego! Machajski sta si bohaterem legendy, ktrej
1 W sposb najzwilejszy, ale te niewyczerpujcy, o zainteresowaniu Machajskim zagranic pisze Leszek Gawor, zob. L. Gawor, Machajskiego teoria socjalistycznej rewolucji, Wschodni Rocznik Humanistyczny 2007, t. 4. 2 P. Avrich, What is Makhaevism?, www.libcom.org/history/what-makhaevism-paul-avrich [data dostpu: 15 grudnia 2012].
380
kontury coraz mocniej zacieraj si w pamici wiemy o jej istnieniu, rodzi w nas moe jakie niesprecyzowane uczucia, lecz nie jestemy w stanie powtrzy ju jej fabuy. Zapomnienie to czsto prbuje si tumaczy faktem, e by to autor niebezpieczny dla rzdzcych przez cztery i p dekady tzw. Polsk Ludow, a wobec tego wymazanie Machajskiego z kart historii byoby poniekd konsekwencj urzdowej decyzji3. Bez wtpienia lektura pism Machajskiego moga sprzyja krytyce realnego socjalizmu, nie byo te przypadkiem, e oficjalnie potpiono jego pogldy w Zwizku Radzieckim w latach trzydziestych. Jednak jest to tylko, jak sdzimy, cz wyjanienia. Powody zapomnienia Machajskiego s rwnie znacznie bardziej prozaiczne. Po pierwsze, naleaoby wskaza na trudno zwizan z jednoznacznym zakwalifikowaniem go do jakiejkolwiek szerszej tradycji intelektualnej. Po wtre natomiast i jest to chyba rzecz kluczowa podkreli naley niemal zupen niedostpno jego tekstw, ktrych nie wznawiano i nie tumaczono na jzyk polski (publikowa niemal wycznie po rosyjsku)4. Do zmiany tej sytuacji, a tym samym rwnie do lepszego poznania pogldw Machajskiego, wydatnie przyczyni moe si wydany niedawno tekst pt. Robotnik umysowy (1911), opracowany i poprzedzony wstpem przez Lecha Dubla. Robotnik umysowy (1911)5 nie by dotychczas publikowany, rkopis, ktrego forma wyranie wskazuje na to, e Machajski przygotowywa go do druku, jest przechowywany w amsterdamskim Midzynarodowym Instytucie Historii Spoecznej w spucinie Maksa Nomada6 (znanego te jako Max Nacht) najwybitniejszego ucznia i wsppracownika Machajskiego7. Nim jednak przejdziemy do omwienia samego tekstu, recenzencki obowizek zmusza do powiedzenia kilku sw o poprzedzajcym go obszernym, zoonym z dwch rozdziaw, wstpie pira wspomnianego ju profesora Dubla.
3 Zob. L. Dubel, Wstp, [w:] J. W. Machajski, Robotnik umysowy 1911, Zamo 2012, s. 45-46. 4 Udao nam si zlokalizowa jedynie trzy stosunkowo atwo dostpne w jzyku polskim teksty Machajskiego: Socjalizm pastwowy, Zdanie 1987, nr 12; Religia socjalistyczna a walka robotnicza oraz Bilans buruazyjnej rewolucji rosyjskiej, [w:] Anarchizm i anarchici na ziemiach polskich do roku 1914, red. H. Rappaport, Warszawa 1981. 5 Pod tym samym tytuem (Umstwiennyj raboczij) ukazaa si jedna z najwaniejszych broszur Machajskiego, wydana w Genewie w 1905 roku. 6 Zob. W. Portmann, Die wilden Schafe: Max und Siegfried Nacht, Mnster 2008. 7 L. Dubel, Sowo od redaktora w stulecie powstania pracy Machajskiego, [w:] J. W. Machajski, Robotnik umysowy, s. 60-61.
Kamil Piskal/a
381
Podjta zostaa tutaj prba zaprezentowania yciorysu Machajskiego, a take rekonstrukcji najwaniejszych wtkw obecnych w jego myli spoecznej. Niestety, jest to tylko prba, momentami nawet nieco nieporadna. Po uwaniejszym przyjrzeniu okae si, e w wstp jest niemal w caoci kompilacj fragmentw wydanej przez autora kilka lat wczeniej ksiki Zapomniany prorok rewolucji: szkic o Janie Wacawie Machajskim8. Sama ksika, mwic ogldnie, nie zadowoli bardziej dociekliwych czytelnikw, i naley ubolewa, e nie doczekaa si wnikliwej i krytycznej recenzji. Sytuacj pogarsza fakt, e dobr fragmentw, ktre przekopiowano do napisanego przez Dubla wprowadzenia i ich kompozycja nie s zbyt udane, co powoduje wiele niejasnoci i niepotrzebnie komplikuje wiele wtkw. Dodajmy do tego niezgodno tytuu jednego z podrozdziaw (2.1. Klasyfikacja ideowa doktryny) z zawart w nim treci oraz momentami skandaliczny poziom edytorski (wtpicym proponujemy zerkn na strony 37 i 38, aby zobaczy jak wkomponowano fotografi w tekst, lub na stron 46), co moe czasami utrudnia lektur. Zamy jednak, e wytrway czytelnik przebrn przez pierwsze szedziesit stron i dociera do zasadniczej czci ksiki, czyli do tekstu Robotnik umysowy (1911), ktry sto lat temu wyszed spod pira Machajskiego. Tutaj natrafia trudno nieco innego rodzaju jest ni styl Machajskiego. Przyzna trzeba, e nawet dla kogo, kto obyty jest z jzykiem epoki i wczesn literatur socjalistyczn czy anarchistyczn (bo w dialogu z tymi dwiema tradycjami autor prowadzi swoje rozwaania) jest to lektura trudna i wymagajca duego skupienia. Machajski pisze w sposb chaotyczny, wci miesza wtki, brak mu widocznej i przemylanej struktury argumentacji, a od precyzji wyraenia waniejszy jest retoryczny efekt9. Mimo to warto podj prb przeprawienia si przez ten trudny tekst, zawarta jest w nim jak sdz zdecydowana wikszo najwaniejszych dla Machajskiego intuicji teoretycznych. Ju pierwsze zdanie w zwizy sposb prezentuje tez, wok ktrej obracaj si rozwaania Machajskiego: Socjalici zawsze i wszdzie sta8 Tego, Zapomniany prorok rewolucji: szkic o Janie Wacawie Machajskim, Lublin 2008. 9 Zygmunt Zaremba, jeden z przywdcw midzywojennej PPS, w pracy o Machajskim pisze: Jego pisarstwo jest cikie, czsto zagmatwane, pene powtrze i dygresji. Zaprawione jest przy tym piekc zjadliwoci, gorzkim sarkazmem, a nawet nienawici do tych, ktrych zwalcza Z. Zaremba, O Machajskim, http://lewicowo.pl/o-machajskim/ [data dostpu: 15 grudnia 2012] (jest to fragment wikszej pracy: Sowo o Wacawie Machajskim, Pary 1967).
Machajski pisze w sposb chaotyczny, wci miesza wtki, brak mu widocznej i przemylanej struktury argumentacji, a od precyzji wyraenia waniejszy jest retoryczny efekt
382
raj si by nie wykorzystywa buntowniczych nastrojw robotnikw dla zaspokojenia potrzeb samych robotnikw10. Machajski dostrzega zasadnicz rnic midzy postulatami, ktre znajduj si w programach partii socjalistycznych, a rzeczywistymi interesami robotnikw. W tym pierwszym wypadku chodzi przede wszystkim o denie do zreformowania, zdemokratyzowania istniejcego ustroju i oszczdzanie rewolucyjnej energii na czas ostatecznej i raczej odlegej walki o realizacj socjalizmu. Klasa robotnicza natomiast w spontaniczny sposb dy do poprawy swojego pooenia materialnego, przede wszystkim poprzez uzyskanie wzrostu pac. Dalej Machajski dowodzi, e preferencja dla legalnych form walki, obawa przed otwartym i masowym wystpieniem proletariatu oraz cige przypominanie o historycznej koniecznoci wynika w rzeczywistoci nie z rozwagi i dalekowzrocznoci przywdcw socjalistycznych, lecz z dojmujcego lku przed prawdziw rewolucj. Czy jednak owa zdrada robotnikw przez partyjnych przywdcw wynika tylko z ich perfidii? To proste wyjanienie nie wystarcza Machajskiemu szuka innych przyczyn takiego postpowania socjalistw. Zastanawiajc si nad pochodzeniem liderw i ich miejscem w strukturze spoecznej, dostrzega, e zdecydowana wikszo z nich to inteligenci, starannie wyksztaceni, yjcy ze sprzeday swej wiedzy czy to jako naukowcy, publicyci albo urzdnicy, czy te jako zawodowi rewolucjonici, utrzymywani przez parti. A wobec tego ruch socjalistyczny realizuje de facto nie tyle interesy robotnikw, co interesy kierujcych nim inteligentw. Zasadnicza linia podziau spoeczestwa, dowodzi dalej Machajski, nie przebiega wcale pomidzy ludmi pracy najemnej a garstk kapitalistw (jak chc marksici), lecz pomidzy tymi, ktrzy yj z pracy fizycznej a tymi, ktrzy dziki swojej wiedzy lub kapitaowi mog owej pracy unikn.
Nauka socjalistyczna to tarcza ochronna pasoytnictwa caego wyksztaconego spoeczestwa buruazyjnego. Rokrocznie we wszystkich krajach szkoy rednie i wysze kocz tysice, dziesitki tysicy ludzi, ktrzy zajm w spoeczestwie uprzywilejowane stanowiska, zwalniajce ich od brzemienia pracy fizycznej. Spotykaj si oni z prac tylko jako jej organizatorzy, rzdzcy, dowdcy. Jedynie najmniej znaczna mniejszo tych wyksztaconych panw zajmie niezalene stanowiska samodzielnych przedsibiorcw kapitalistw. Znaczna wikszo, tworzca klas, tak zwan zawodow inteligencj, otrzymuje swj uprzywilejowany dochd nie z kapitau wasnego, jako zysk przedsibiorcy wycinity bez-
10
J. W. Machajski, Robotnik umysowy, s. 64.
Kamil Piskal/a
383
porednio z robotnikw, a jako pensja, honorarium otrzymywane przez kadego zawodowego inteligenta11.
Warto na marginesie gwnego wtku rozwaa doda, e Machajski wyranie dostrzega zjawisko dziedziczenia statusu spoecznego i midzypokoleniowej transmisji w rodzinach inteligenckich tego, co w terminologii Pierrea Bourdieu zwyko si dzi nazywa kapitaem kulturowym i spoecznym12:
[Z] ojca na syna przechodzi w klasie robotniczej wieczna niewolnicza suba i nieunikniona, towarzyszca jej niewiedza; w klasach posiadaczy w spadku z ojca na syna przechodzi wysza kultura, coraz bardziej sodsze ycie po pasku w komforcie i luksusie []. Szlachetni potomkowie panw jeszcze zanim pojawili si na wiecie, ju byli uznani za jedynie zdolnych do pracy umysowej, jedynie waciwych do zajmowania kierowniczej roli w spoeczestwie13.
Zajcie uprzywilejowanej pozycji w spoeczestwie moe by wic konsekwencj posiadania kapitau, ziemi lub wiedzy. Jak jednak wyjani zaangaowanie inteligencji w socjalizm i denie do obalenia, stosunkowo wygodnego dla niej, systemu kapitalistycznego? Machajski uwaa, e ruch socjalistyczny w rkach inteligentw stanowi narzdzie, za pomoc ktrego tocz walk z buruazj i ziemiastwem. Dowodw potwierdzajcych t tez dopatrywa si w uwagach na temat przyszego ustroju socjalistycznego obecnych w wystpieniach liderw II Midzynarodwki. Obalenie kapitalizmu miao doprowadzi do zniesienia prywatnej wasnoci rodkw produkcji, program socjalistyczny milcza jednak jak wskazywa Machajski na temat moliwoci wywaszczenia posiadaczy wiedzy i wyksztacenia. Tym samym, w tak pomylanym spoeczestwie socjalistycznym faktyczna wadza znajdzie si w rkach inteligencji, pooenie robotnikw za nie ulegnie powaniejszej zmianie.
Rewolucja socjalistyczna, socjalistyczne wywaszczenie [] wiekowej niewoli mas robotnikw nie likwiduje i jej podstaw nie dotyczy. Dwie odwiecznie istniejce rasy panw i niewolnikw pozostaj rwnie w ustroju socjalistycznym. Do pierwszej naley caa inteligencja proletariacka, cay wiat naukowy, wszyscy ci, ktrzy urodzeni i wychowywani byli po to by kierowa i dowodzi, poniewa to oni posiedli tajemnice nowoczesnej produkcji i posiadaj wiedz niezbdn 11 Tame, s. 73-74. 12 P. Bourdieu, Dystynkcja: spoeczna krytyka wadzy sdzenia, tum . P. Bios, Warszawa 2006. 13 J. W. Machajski, Robotnik umysowy..., s. 75.
384
do zarzdzania. Wywaszczenie kapitalistw milionom wspczesnych niewolnikw wiedzy tej nie daje. Oni, jak dawniej, pozostaj majc status niszej rasy ludzi zdolnych do wykonywania tylko czarnej pracy [] fizycznej14.
Machajski obszerne fragmenty pracy powica na przytoczenie argumentw potwierdzajcych, e socjalizm jest jedynie inteligenckim spiskiem, ktry miaby na dodatek zosta zrealizowany rkami samych robotnikw. Spord nich wymieni mona przede wszystkim: niech socjalistw do wspierania ekonomicznych postulatw proletariatu, zbyt wsk definicj grupy wyzyskiwaczy (bogaty inteligent i jego lokaj to tacy sami proletariusze dowodzi Machajski), odrzucenie postulatu zrwnania wynagrodze w ustroju socjalistycznym i poparcie socjalistw dla utrzymania instytucji dziedziczenia. W tym ostatnim wypadku Machajski jednak bardziej chyba obawia si dziedziczenia wspomnianego ju kapitau kulturowego, mniej za dziedziczenia majtku. Jak ten problem miaby zosta rozwizany w przyszoci? Tutaj wyranie brakuje mu odpowiedzi.
W ustroju socjalistycznym cywilizacja i kultura pozostaj wasnoci monopolistyczn dziedziczn inteligencji. wiat grabieczy znajduje w ustroju socjalistycznym jedynie now form swojego panowania15.
Zreszt, jak wkrtce dodaje Machajski, buczuczne, pene rewolucyjnego frazesu zapowiedzi socjalistw z roku na rok staj si coraz mniej arliwe, a realizacja wielkich planw odkadana jest na coraz dalsz przyszo. Dzieje si tak, poniewa buruazja poprawnie rozpoznaa rzeczywisty charakter ruchu socjalistycznego. Wobec tego najlepszym sposobem na oddalenie niebezpieczestwa rewolucji okazao si wcignicie rosncej liczebnie inteligencji do podziau zyskw pyncych z wyzysku ludzi o zrogowaciaych doniach. Trudno nie oprze si wraeniu, e taka analiza ewolucji struktury klasowej w toku rozwoju kapitalizmu jest raczej naiwna; nie mona jednak odmwi Machajskiemu trafnego, cho moe niezbyt odkrywczego spostrzeenia, mwicego o malejcej bojowoci wczesnych partii socjalistycznych. Dowodzi on dalej, e poprawa pooenia materialnego inteligentw bezporednio wpyna te na ewolucj programu socjalistycznego. Wtki utopijne silnie obecne w okresie narodzin ruchu, a take skonno do cakowitej negacji porzdku kapitalistycznego, zostay zastpione przez umiarkowanie w doborze rodkw,
14 Tame, s. 84. 15 Tame, s. 91.
Kamil Piskal/a
385
deklaracje o naukowoci marksizmu oraz podkrelenie pozytywnych cech kapitalizmu:

Stopniowo marksici zmuszaj wszystkich socjalistw, cay swj proletariat do uznania i czczenia nieocenionych zasug historycznych ustroju kapitalistycznego, i z biegiem czasu po caym wiecie rozpowszechnia si marksistowska apoteoza kapitalizmu: ustrj kapitalistyczny ogoszony jest za koysk przyszego najbardziej idealnego ustroju16.
Krytyka Machajskiego skierowana jest przeciwko dominujcej wwczas marksistowskiej ortodoksji. Przywizanie do kategorii historycznej koniecznoci pozbawiao socjalizm prawdziwie rewolucyjnego ducha. Deterministyczny ekonomizm, reprezentowany w kracowej formie przez tzw. legalnych marksistw w Rosji, ale przecie nieobcy rwnie wielu niemieckim socjaldemokratom, paradoksalnie zamienia rewolucyjn teori w apologi kapitalizmu, albo w najlepszym wypadku w umiarkowany reformizm. Pod koniec swoich rozwaa Machajski formuuje tez o dwch wykluczajcych si wzajemnie celach ruchu socjalistycznego. Pierwszy z nich to cel oficjalny, obecny w masowej propagandzie, pismach teoretykw i partyjnych programach. Jest nim oczywicie ustrj spoecznej sprawiedliwoci, realizujcy zasady autonomii jednostki, rwnoci i nieskrpowanego samorozwoju. Cel drugi, wstydliwie skrywany, przywiecajcy socjalistom w rzeczywistoci, to ujarzmienie proletariatu.
Prawdziwy cel wspczesnego socjalizmu to wyniesienie jednej czci swojego proletariatu to jest inteligencji, do statusu klasy panujcej, a nastpnie, osadzenie na plecach robotnikw nowych, wietnie rozmnaajcych si pasoytw17.
Machajski w swoich tekstach obficie rozdawa kuksace wszystkim dookoa, nie moe dziwi wic, e niektre z tych polemicznych ciosw, z dzisiejszej perspektywy, trafiaj zaskakujco celnie
Ocena dorobku Machajskiego bez wtpienia stanowi duy problem, o czym wiadcz te rozbiene opinie formuowane przez rnych badaczy. Machajski czego doskonaym wiadectwem jest Robotnik umysowy (1911) w swoich tekstach obficie rozdawa kuksace wszystkim dookoa, nie moe dziwi wic, e niektre z tych polemicznych ciosw, z dzisiejszej perspektywy, trafiaj zaskakujco celnie. Jednoczenie pamita trzeba, e nie by autorem szczeglnie systematycznym, a cz jego krytyk ma kiepskie osadzenie w fundamentach jego myli; fundamentach, ktre, gdy przyjrze si im bliej, okazuj si momentami zaskakujco pytkie i kruche.
16 Tame, s. 109. 17 Tame, s. 117.
386
Oczywicie nie naley czyni z tego Machajskiemu jakiego powanego zarzutu, sam przecie nie chcia odgrywa roli subtelnego teoretyka, a raczej agitatora i architekta zmowy robotniczej18, walczcej w przeciwiestwie do partii socjalistycznych o prawdziwe interesy proletariatu. Niestety, nie wszyscy badacze o tym pamitaj biorc za dobr monet rozproszone polemiczne uwagi Machajskiego, awansuj go do wskiego grona wyprzedzajcych swoj epok wizjonerw, ktrych pisma udzielaj trafnej odpowiedzi na szereg wakich i wci dyskutowanych pyta. Przykadem takiej bezkrytycznej, a moe nawet momentami apologetycznej, postawy jest niestety wspomniany powyej profesor Dubel. Dostrzeenie przez niego w Machajskim prekursora teorii nowej klasy avant la lettre wydaje si pewnym nieporozumieniem. Razi musi, po pierwsze, naiwno dokonywanego przez autora Robotnika umysowego opisu struktury klasowej spoeczestwa, analityczna bezuyteczno wikszoci formuowanych przez niego poj, czy wreszcie niemal cakowita rezygnacja z prb empirycznego potwierdzenia susznoci stawianych tez. Machajski zupenie nie dostrzega stopniowalnoci wyksztacenia jego zdaniem albo si je posiada, albo nie i bezporednio wie podzia rl w socjalistycznym porzdku z pochodzeniem klasowym. W teoriach nowej klasy i wszelkich prbach teoretycznego opisania zjawiska biurokratyzacji aparatu pastwowego w krajach realnego socjalizmu kwestia spoecznego pochodzenia ma drugorzdne znaczenie, podobnie jak i formalne wyksztacenie osb zajmujcych uprzywilejowane stanowiska w takich systemach. Wsplna z przewidywaniami Machajskiego byaby wic przede wszystkim konstatacja mwica o tym, e porewolucyjna nacjonalizacja gospodarki nie przyniesie wcale wyzwolenia robotnikw, lecz doprowadzi jedynie do wyksztacenia si nowej klasy wyzyskujcej proletariat, tym razem za pomoc udziau w aparacie wadzy19. Jak wida wic, szukanie atwych analogii, cho efektowne, moe prowadzi do zbyt pochopnych wnioskw. Przy referowaniu pogldw Machajskiego na drugi plan spychana jest zazwyczaj prowadzona przez niego krytyka przemian w dziaalnoci i taktyce partii socjalistycznych. Wydaje si natomiast, e to wanie ta
18 Zob. L. Dubel, Idea Zmowy Robotniczej w ujciu J. W. Machajskiego, Annales UMCS 1988, vol. XXXV, sectio G. 19 Podobne opinie, cho wyprowadzone z zupenie innych przesanek, formuowa w tamtym okresie rwnie Edward Abramowski. W wypadku Abramowskiego mamy jednak do czynienia z rozwaaniami cechujcymi si zdecydowanie wysz dyscyplin teoretyczn, wewntrznie spjn argumentacj i mocnym umocowaniem w szerszym projekcie filozofii spoecznej, zob. E. Abramowski, Socjalizm a pastwo, [w:] tego, Pisma, t. 2, Warszawa 1924.
Kamil Piskal/a
387
cz jego dorobku zasuguje dzi na szczegln uwag. Zreszt odnie mona wraenie, e sam Machajski gdy przechodzi do omawiania tej problematyki, staje si co do niego mao podobne nieco uwaniejszy, way sowa i usiuje w bogatszy sposb argumentowa swoje stanowisko. Krytyka Machajskiego skierowana jest przeciwko wczesnej ortodoksji marksistowskiej, ktr zna dobrze nie tylko z pism Kautskyego, ale rwnie Plechanowa. W pewnym sensie antycypuje ona wszystkie najwaniejsze zarzuty, jakie do dzi wysuwa si wobec marksizmu II Midzynarodwki, czy moe, posugujc si sformuowaniem Andrzeja Walickiego, marksizmu necessarystycznego20. Machajski dostrzega wyranie, jak ju zauwaylimy, sabnicie radykalizmu socjalistycznych przywdcw oraz narastajc przepa midzy oficjalnymi deklaracjami a faktyczn polityk partii. W obiektywistycznym odczytaniu marksizmu, na pierwszy plan wysuwajcym kategori historycznej koniecznoci, Machajski widzia nowy wariant naturalizmu, prb ujcia procesu historycznego w narzucone niejako z zewntrz prawa. Std bierno partii socjalistycznych, koncentracja na walce o liberalne reformy polityczne i odsunicie w dalek przyszo realizacji ideau socjalistycznego (nabierajcego coraz bardziej mitycznych, quasi-religijnych ksztatw21). Przyczyn ewolucji widzia Machajski w coraz peniejszym podporzdkowywaniu sobie ruchu socjalistycznego przez inteligencj. Jak bymy jednak nie ocenili tego wyjanienia, sam opis przemian, jakim ulegay wwczas partie II Midzynarodwki, okazuje si niezwykle trafny. W tym kontekcie aowa naley, e nie dysponujemy tumaczeniem jednej z jego wczeniejszych prac Ewolucja socjaldemokracji. Bya to obszerna polemika z Bernsteinem i rodzcym si w Niemczech nurtem rewizjonistycznym. Trocki, wwczas przebywajcy na zesaniu nieopodal Wilujska, gdzie osadzono Machajskiego, wspomina pniej, e ta bardzo krytyczna w swej wymowie broszura cieszya si w koloniach zesaczych duym powodzeniem22. Z czasem
20 A. Walicki, Marksizm i skok do krlestwa wolnoci: dzieje komunistycznej utopii, Warszawa 1996. 21 Zob. tego, Zarys myli rosyjskiej: od owiecenia do renesansu religijno-filozoficznego, Krakw 2005, s. 410; Machajski w innym tekcie pisa: Socjalici dumni s z tego, e w przeciwiestwie do klechw umiecili krlestwo niebieskie na ziemi. Chepi si na prno. Ziemski raj socjalistw jest rwnie daleki i niedostpny dla ywych ludzi, jak i wszelki raj niebiaski. J. W. Machajski, Religia socjalistyczna a walka robotnicza, http://lewicowo.pl/religia-socjalistyczna-a-walka-robotnicza/ [data dostpu: 15 grudnia 2012]. 22 L. Trocki, Moje ycie: prba autobiografii, tum. J. Barski, S. ukomski, Warszawa 1990, s. 144.
W obiektywistycznym odczytaniu marksizmu, na pierwszy plan wysuwajcym kategori historycznej koniecznoci, Machajski widzia nowy wariant naturalizmu, prb ujcia procesu historycznego w narzucone niejako z zewntrz prawa
388
jednak Machajski poszed w swej krytyce dalej, dowodzc, e ortodoksyjnego marksist Kautskyego i rewizjonist Bernsteina dzieli stosunkowo niewiele, obydwie koncepcje programowe s bowiem oparte na tych samych zaoeniach i stanowi prb racjonalizacji inteligenckich postulatw23. W wietle tego, co dziao si z niemieck socjaldemokracj po 1917 roku, opinia o ukrytym pokrewiestwie obydwu tych nurtw wydaje si w duej mierze trafna. Robotnik umysowy (1911) to jeden z nielicznych obszerniejszych tekstw Machajskiego, ktry jest dostpny polskiemu czytelnikowi. Jest to praca z dojrzaego okresu jego twrczoci, a wobec tego raczej reprezentatywna zawiera w zasadzie wikszo najistotniejszych spord podejmowanych przez niego wtkw. Cho moemy narzeka na opracowanie, poziom edytorski i do wysok cen, to jednak sam fakt wydania ksiki naley oceni ze wszech miar pozytywnie. Za jej spraw mamy szans lepiej pozna wan, a nieco zapomnian, kart z historii radykalnej myli spoecznej. Naley wrazi nadziej, e jest to zapowied wzrostu zainteresowania polskich badaczy i badaczek postaci Machajskiego, a moe take publikacji kolejnych jego tekstw.
Jan Wacaw Machajski, Robotnik umysowy 1911, oprac. L. Dubel, tum. H. Sajewicz, Zamo 2012.
23 Zob. A. A. Kamiski, Socjalizm jako wymys inteligencji: o yciu i pogldach Jana Wacawa Machajskiego, Nauki Humanistyczne 2003, t. 8, s. 59.
Kamil Piskal/a
389
Kamil Piskaa (ur. 1988) doktorant w Katedrze Najnowszej Historii Polski U; studiuje rwnie politologi w ramach MISH. Jego zainteresowania badawcze koncentruj si wok historii polskiej lewicy XIX i XX w., symbolicznych aspektw funkcjonowania ruchu robotniczego, a take tradycji rodkowoeuropejskiego marksizmu. Ponadto zajmuje si dziejami polskiej midzywojennej myli politycznej, teoriami rewolucji oraz peryferyjnymi dyskursami modernizacyjnymi pierwszej poowy XX stulecia. Modo spdza zgarbiony nad zakurzonymi papierami w archiwum albo starymi ksikami w bibliotecznych czytelniach. Zwizany z dzkim klubem Krytyki Politycznej, w Praktyce Teoretycznej redaktor tematyczny w zakresie nauk historycznych. Dane adresowe autora: Kamil Piskaa kamil.piskala@gmail.com Katedra Najnowszej Historii Polski U ul. Kamiskiego 27a, 90-219 d e-mail: kamil.piskala@gmail.com cytowanie: K. Piskaa, Socjalizm jako spisek, Praktyka Teoretyczna nr 6/2012, http://www.praktykateoretyczna.pl/PT_nr6_2012_Roza_Luksemburg/21.Piskala.pdf (dostp dzie miesic rok)
Author: Kamil Piskaa Title: Socialism as a Conspiracy
Kryzys uniwersytetu . ywej wiedzy i rewolta z
Krystian Szadkowski
Nakadem Temple University Press ukazaa si niedawno ksika The Production of Living Knowledge autorstwa Gigiego Roggero, woskiego badacza i aktywisty zwizanego z kolektywami Uninomade i Edu-factory1. Roggero postawi przed prac ambitne cele praktyczne i teoretyczne przedmiotem jego zainteresowania s, z jednej strony, zachodzce w ostatnich latach transformacje na uniwersytetach kapitalistycznego centrum, z drugiej za wyznaczajce ich rytm przeksztacenia kapitalistycznych gospodarek. Nie sposb zrozumie transformacji uniwersytetu, jeeli nie powie si ich z przemianami procesw pracy i produkcji2. Wobec tego o wywodu Roggero stanowi analiza trzech przeplatajcych si ze sob w zagadnie: 1) transformacji uniwersytetu i warunkw
1 Pomysy Roggero wypracowywane byy przede wszystkim w ramach zbiorowej praktyki badawczej kolektywu Uninomade, z czego otwarcie zdaje on spraw na pierwszych kartach tej ksiki. Szereg wspdzielonych zaoe czy diagnoz moemy znale u najbardziej rozpoznawalnych przedstawicieli tego krgu, takich jak Christan Marazzi, Andrea Fumagalli, Cristina Morini, Matteo Pasquinelli czy Sandro Mezzadra. Wydaje si, e jak do tej pory wspdzielona przez ten, by uy sformuowania Roggero, ruch myli rama teoretyczna zostaa opracowana w najbardziej systematyczny sposb w Rzeczy-pospolitej Hardta i Negriego. 2 G. Roggero, The Production of Living Knowledge: the Crisis of the University and the Transformation of Labor in Europe and North America, tum. E. Brophy, Philadelphia 2011, s. 3.
392
wytwarzania wiedzy w perspektywie przeksztace, jakim poddawany jest globalny kapita; 2) nowej definicji ywej pracy tytuowego pojcia ywej wiedzy; 3) produkcji dobra wsplnego w ramach napi zachodzcych midzy kapitalistycznym przechwyceniem a autonomicznymi instytucjami3. Prowadzone od 2003 roku badanie transformacji uniwersytetu, na ktrym opiera si ksika, objo blisko siedemdziesit wywiadw ze studentami, naukowcami i dydaktykami zatrudnionymi na niepewnych warunkach, oraz profesorami zajmujcymi si badaniami nad szkolnictwem wyszym. Zbieranie materiaw przez Roggero rozpoczo si, gdy trend korporatyzacji uniwersytetu i prekaryzacji pracy akademickiej by ju dostrzegany i opisywany, cho dotyczyo to przede wszystkim systemu szkolnictwa wyszego w Stanach Zjednoczonych4. Std te przedmiotem empirycznych docieka Roggero jest z jednej strony woski system szkolnictwa wyszego (zreformowany przez Berlinguera i Ortensio Zecchino) z drugiej za mitologizowany system amerykaski, stawiany za wzr, rwnie przez dzisiejszych reformatorw polskich uczelni. Jak pisze Roggero, badania przeprowadzone i podsumowane w The Production of Living Knowledge wpisuj si w dug tradycj nurtu operaismo. Posugujc si kategoryzacj Petera Hudisa, moglibymy nazwa operaismo subiektywistycznym odczytaniem Marksa, podkrelajcym przede wszystkim podmiotowe formy oporu, ktre rodz si w opozycji do logiki kapitau. W takim ujciu operaismo jest nurtem, na gruncie ktrego zamiast postrzega prac i kapita jako byty poczone ze sob jedynie zewntrznie, twierdzi si, e rozwj kapitau odbywa si na skutek cigego odpowiadania na dania walk prowadzonych przez klas robotnicz5. Zamiast postrzega kapita jako samo3 Tame, s. 10-11. 4 Dwiema klasycznymi pracami, w ktrych podejmowano ten temat z krytycznej perspektywy ju w latach dziewidziesitych, s: S. Slaughter, L. Leslie, Academic Capitalism: Politics, Policies, and the Entrepreneurial University, Baltimore 1997, oraz G. Rhoades, Managed Professionals: Unionized Faculty and Restructuring Academic Labor, New York 1998. Lista pozycji mogaby by tutaj oczywicie o wiele dusza i siga lat osiemdziesitych. 5 Istot tego podejcia najlepiej wyraa sformuowany przez Mario Trontiego zarys projektu badania nowej marksistowskiej praktyki partii klasy robotniczej opublikowany w Quaderni Rossi w tekcie Lenin w Anglii: My rwnie pracowalimy z pojciem, ktre na piedestale stawia rozwj kapitau, a robotnikw na drugim miejscu. To bd. Teraz musimy postawi problem na gowie, odwrci bieguny i zacz ponownie od pocztku: pocztkiem jest zawsze walka klasowa klasy robotniczej. M. Tronti, Operai e capitale, Roma 2006, s. 87.
Krystian Szadkowski
393
okrelajcy si ruch, ktry usuwa przeszkody stojce na drodze jego wasnej ekspansji, jak czyni to omawiani przez Hudisa obiektywici, twierdzi si tutaj, e jest on antagonistyczn form nieustannie rozdart midzy chci zwikszania wartoci dodatkowej a walk przeciwko samemu procesowi wytwarzania wartoci. Takie odczytanie Marksa naleaoby traktowa raczej w kategoriach politycznych, ni ekonomicznych6. Wan ram analityczn The Production of Living Knowledge stanowi take teorie kapitalizmu kognitywnego7. Jest to nowy sposb akumulacji, ktremu impuls do powstania i rozwoju day masowe wystpienia studentw i robotnikw z lat szedziesitych i siedemdziesitych dwudziestego wieku, poczone z oglnym rozwojem klasy robotniczej na Zachodzie, jak i podnoszon przez ni krytyk metod naukowego zarzdzania prac. Duy wkad w jego rozwj miaa rwnie ekspansja zabezpiecze socjalnych i usug zbiorowych oraz ukonstytuowanie si tego, co Vercellone nazywa rozproszon intelektualnoci, bdce konsekwencj demokratyzacji ksztacenia (umasowienie szkolnictwa wyszego8) oraz podniesienia oglnego standardu edukacji9.
Podwjny kryzys
Roggero formuuje tez o podwjnym kryzysie10, obejmujcym zarwno instytucj uniwersytetu, jak i kapitalistyczn gospodark. Kryzys gospodarczy rozumiany jest tutaj jako kryzys kapitalizmu jako takiego, kon6 P. Hudis, Marxs Concept of the Alternative to Capitalism, Lieden 2012, s. 25-26. 7 Carlo Vercellone okrela kapitalizm kognitywny przy uyciu zwizej definicji, jako: system akumulacji, w ktrym produktywna warto profesjonalnej i naukowej pracy nabiera dominujcego charakteru, a kluczow kwesti w pomnaaniu wartoci kapitau jest kontrola i przeksztacanie wiedzy w fikcyjne dobra C. Vercellone, Kapitalizm kognitywny a modele regulacji relacji pac: czego nauczy nas francuski ruch przeciwko umowom o pierwsz prac (anty-CPE), tum. M. Ratajczak, [w:] Edu-factory: samoorganizacja i opr w fabrykach wiedzy, red. J. Sowa, K. Szadkowski, Krakw 2011, s. 167. 8 Martin Trow ju w latach siedemdziesitych opisa i skategoryzowa ten proces w raporcie napisanym dla OECD: tego, Problems in the Transition from Elite to Mass Higher Education, [w:] tego, Twentieth-Century Higher Education: Elite to Mass to Universal, red. M. Burrage, Baltimore 2010, s. 86-142. 9 C. Vercellone, Kapitalizm kognitywny, s. 168. 10 Jest to teza, ktr Roggero wspdzieli z kolektywem Edu-factory. Zob. Edu-factory, Double crisis, Edu-factory 2010, No. 0, s. 4-9.
Kryzys uniwersytetu...
394
Dzi student nie jest ju pracownikiem w trakcie treningu czy przysposobienia do pracy, ale raczej pracownikiem (zazwyczaj prekarnym) wykonujcym prac w wielu miejscach informacyjnej gospodarki opartej na usugach
dycja permanentna, na ktr skadaj si przede wszystkim: niezdolno do mierzenia i skutecznego koordynowania procesu produkcji biopolitycznej oraz nieumiejtno stosowania innej formy przechwytywania wytworzonego bogactwa ni operacje finansowe11. Bardziej interesujcy nas kryzys uniwersytetu widziany jest w perspektywie trzech trendw. Po pierwsze, chodzi o koniec dialektyki midzy tym, co publiczne, a tym, co prywatne. Jak twierdzi Roggero, leczenie bolczek utowarowiania wiedzy i edukacji oraz wprowadzanie logiki zysku w obrb murw uniwersyteckich nie jest ju duej moliwe poprzez aplikowanie cilejszej pastwowej kontroli nad sektorem. Publiczne uniwersytety, dotknite reformami skrojonymi zgodnie z paradygmatem nowego zarzdzania publicznego12, staj si hybrydami13. Poprzez nastpujce po sobie fale reform na publicznych uniwersytetach zwiksza si poziom konkurencji midzy instytucjami, kadr i studentami. Wprowadza si nowe instrumenty budetowe oparte na wskanikach wydajnoci, kadzie wikszy nacisk na wyniki oraz ich bezporedni pomiar, a take koncentruje si finansowanie w najbardziej efektywnych jednostkach, tym samym wertykalnie rnicujc instytucje w ramach danego narodowego systemu szkolnictwa wyszego. Jednoczenie nieustanne podkrelanie prywatnych korzyci z edukacji (np. premii pacowej) prowadzi do tego, e wyksztacenie widziane jest coraz czciej jako dobro prywatne. Drugi kryzysowy trend, w ujciu Roggero, zwizany jest z kocem tradycyjnej roli uniwersytetu jako medium spoecznej mobilnoci. Uniwersytet w dobie powszechnego dostpu przestaje peni funkcje przeznaczone mu w okresie, gdy by jeszcze instytucj elitarn, suc reprodukcji wyszych warstw na potrzeby wysoce zhierarchizowanych spoeczestw. Nie wyposaa on ju w niezbdne cechy i umiejtnoci klasy redniej, na ktrej opieray si w dwudziestym wieku zachodnie pastwa dobrobytu. Dzi student nie jest ju pracownikiem w trakcie treningu czy przysposobienia do pracy, ale raczej pracownikiem (zazwyczaj prekarnym) wykonujcym prac w wielu miejscach informacyjnej
11 Zob. M. Hardt, A. Negri, Rzecz-pospolita: poza wasno prywatn i dobro publiczne, tum. Praktyka Teoretyczna, Krakw 2012, s. 231-251. 12 Na temat dyskursu nowego zarzdzania publicznego zob. K. Czarnecki, Idee i praktyki Nowego Zarzdzania Publicznego, Zarzdzanie publiczne 2011, nr 1, s. 5-21. 13 Przyznaj to rwnie gwnonurtowi badacze szkolnictwa wyszego: J. Enders, B. Jongbloed, The Public, the Private and the Good in Higher Education and Research: an Introduction, [w:] Public-Private Dynamics in Higher Education, red. J. Enders, B. Jongbloed, Bielefeld 2007, s. 20.
Krystian Szadkowski
395
gospodarki opartej na usugach. Przykad Polski jest tutaj niezwykle wymowny. Ostatnie badania Eurostudent wykazay, e polscy studenci studiw licencjackich i magisterskich w cigu tygodnia przeznaczaj rednio dwadziecia dwie godziny na prac zarobkow (najwicej w Europie) i zaledwie dziesi na indywidualn nauk (jeden z najniszych wynikw). Profil polskiego studenta jest zatem zasadniczo pracowniczy i tylko w niewielkim stopniu zwizany z nauk14, co potwierdza tezy Roggero. Trzecim trendem jest kryzys nowoczesnych dyscyplin wiedzy. wiadczy ma o nim fakt, e istniejce nauki spoeczne i ekonomiczne zawiody w obliczu kryzysu finansowego, zapocztkowanego w 2008 roku. Zudna jest te, zdaniem Roggero, sama obietnica interdyscyplinarnoci. Zauway jednoczenie trzeba, e prowadzi on analiz, jak gdyby na wspczesny uniwersytet skaday si jedynie nauki spoeczne i humanistyczne oraz zwizane z nimi procesy ksztacenia i produkcji podmiotowoci. Niemal nie zauwaa znaczenia, jakie dla kapitau ma np. rozwj wspczesnej nano- czy biotechnologii ani tego, w jaki sposb, wskazane przez niego procesy hybrydyzacji uniwersytetu publicznego wpywaj na sprawno, z jak kapita jest w stanie wyprowadza procesy produkcji i pomnaania wartoci wiedzy uytecznej (ze swojej perspektywy) poza uniwersytet, posikujc si partnerstwami publiczno-prywatnymi bd spkami spin-off. Jak susznie wskazuje Alberto Toscano, z racji przyjmowania subiektywistycznej perspektywy, Roggero, podobnie jak inni postoperaici, pomija produktywn funkcj pastwa i kapitau w procesie organizowania kooperacji naukowych pracownikw kognitywnych (np. poprzez midzynarodowe projekty grantowe), ktra bez takiej interwencji i dostarczania rodkw nie miaaby miejsca w ogle, a z pewnoci nie na tak skal15. Kryzys wspczesnego uniwersytetu jest wedug autora The Production of Living Knowledge nieodwracalny. W tym samym momencie, w ktrym wiedza staje si centralna dla systemu wytwrczego oraz form akumulacji kapitau, uniwersytet musi porzuci nie tylko rol, jak peni w epoce nowoczesnoci. Nie obejmie on te funkcji podobnej do tej, ktr speniaa w systemie produkcji fabryka. Uniwersytet, zda14 Zob. EUROSTUDENT IV, 2008-2010, Social and Economic Conditions of Student Life in Europe, Synopsis of Indicators, s. 100, http://www.eurostudent. eu/download_files/documents/Synopsis_of_Indicators_EIV.pdf [data dostpu: 12 grudnia 2012]. 15 A. Toscano, The Limits of Autonomy: Cognitive Capitalism and University Struggles, [w:] Cognitive Capitalism, Education and Digital Labor, red. M.A. Peters, E. Bulut, New York 2011, s. 259-274.
396
niem Roggero, moe by paradygmatycznym przykadem w analizie wspczesnych transformacji dokadnie na tyle, na ile traci on swoj centraln pozycj jako miejsce transmisji wiedzy16. W zwizku z tym, uywana midzy innymi przez Stanleya Aronowitza kategoria uniwersytetu jako fabryki wiedzy17, cho aluzyjnie poprawna, jest wedle Roggero analitycznie niewystarczajca. Z jednej strony uwypukla bezporednio produktywne aspekty uniwersytetu (centralno i funkcjonalno dla wspczesnej formy kapitalizmu), jak rwnie jest w stanie wskaza szczeglne metody organizacji, kontroli i dyscyplinowania ywej pracy w jego obrbie18. Z drugiej strony jest jednak niewystarczajca, gdy nie bierze pod uwag caego szeregu rnic dzielcych fordowsk fabryk i uniwersytet. Jeeli przyj za postoperaistami, e produkcja wiedzy wymyka si przemysowym metodom pomiaru19, oczywiste staje si to, e taylorowska organizacja produkcji nie bdzie skuteczna. Jak pisze Roggero:
To wanie w tej rnicy midzy (nieustannie powtarzanym) narzuceniem miary z jednej strony oraz nieredukowalnosci produkcji wiedzy do zasad naukowego zarzdzania prac (a zatem do jej bycia-fabryk) z drugiej, zaostrza si potencjalny kryzys kapitalizmu kognitywnego oraz ulokowane s moliwoci konfliktu i transformacji20.
Kryzys ten najdobitniej widziany jest na wspczesnym uniwersytecie, cho jednoczenie dotyka wszystkich domen produkcji biopolitycznej.
Walki uniwersyteckie
Trzem wyej wymienionym trendom kryzysu uniwersytetu odpowiadaj trzy typy walk, ktre w The Production of Living Knowledge interesuj Roggero. Jednak jedynie te dotyczce procesw prekaryzacji siy roboczej i funkcji, jak peni w nich uniwersytet, mog zosta w jaki
16 G. Roggero, The Production of Living Knowledge, s. 146-147. 17 S. Aronowitz, The Knowledge Factory: Dismantling the Corporate University and Creating True Higher Education, Boston 2000. 18 G. Roggero, The Production of Living Knowledge, s. 72. 19 Czas pracy, w tym samym stopniu w jakim przestaje by (rwnie) miernikiem produktywnoci, staje si (wycznie) polityczn miar wyzysku J. Read, The Micro-Politics of Capital: Marx and the Prehistory of the Present, New York 2003, s. 120. 20 G. Roggero, The Production of Living Knowledge, s. 73.
Krystian Szadkowski
397
sposb odniesione do polskiej rzeczywistoci. Jak pisaem powyej, Roggero twierdzi, e nastpi kres funkcji uniwersytetu zwizanej z zapewnianiem awansu spoecznego. Ciko znale w Polsce lewicowe ruchy podzielajce tak diagnoz. Najczciej zatrzymuj si one na rozpoznaniu chwilowego zawirowania, zwizanego z deniami do prywatyzacji systemu szkolnictwa wyszego, ktre uleczone moe zosta rodkami publicznej kontroli, czy to w sektorze szkolnictwa wyszego, czy te na polu regulacji rynku pracy. Roggero twierdzi, e danie dostpu do uniwersytetu znikno z programw ruchw spoecznych i studenckich nie przypadkiem. Jego diagnoza pokrywa si w tym miejscu z wnioskami Martina Trowa dotyczcymi systemw szkolnictwa wyszego w warunkach powszechneg dostpu. Trow wskazuje, e wraz z ewolucj systemw szkolnictwa wyszego od elitarnego (do 15% populacji we waciwym dla danego kraju wieku dostpu do szkolnictwa wyszego w Polsce jest to przedzia 19-24 lata) przez masowy (16-50%) do powszechnego (powyej 50%), zmienia si publiczna percepcja studiw wyszych. Stosunek ten ewoluuje od postrzegania ich jako przywileju, przez uznawanie ich za prawo kadego, a do czego absolutnie obowizkowego. Tym samym zmieniaj si dania wysuwane pod adresem systemu21. Zgodnie z operaistycznym horyzontem teoretycznym, Roggero twierdzi, e sama kategoria prekariatu zostaa wypracowana w toku walk ruchw spoecznych. To ciekawy wtek w kontekcie polskich dyskusji dotyczcych tego pojcia. Kategoria prekarnoci posiada swoje korzenie w pracach francuskich socjologw z lat osiemdziesitych, prbujcych poradzi sobie z konceptualizacj pierwszych oznak negatywnych konsekwencji zwizanych z uelastycznianiem modeli zatrudnienia22; jedne z pierwszych praktyk mobilizacji pracownikw w oparciu o wspln tosamociow kategori prekariatu dokonay w pierwszej dekadzie dwudziestego pierwszego wieku sieci spoeczne jak mediolaski San Precario czy wczeniej ruch Euro May Day23. W polskim dyskursie ruchw spoecznych kategoria prekariatu i prekarnoci wprowadzona zostaa niejako z zewntrz, przez akademi i media gwnego
21 Zob. M. Trow, Problems in the Transition..., s. 94. 22 Uytecznego zestawienia literatury przedmiotu trzydziestu lat socjologicznych i ekonomicznych bada nad zagadnieniami prekarnego zatrudnienia dokona Jean-Claude Barbier, zob. Employment precariousness in a European Cross-national Perspective: a Sociological Review of Thirty Years of Research, Documents de Travail du Centre dEconomie de la Sorbonne, Paris 2011. 23 Zob. G. Raunig, A Thousand Machines: a Concise Philosophy of the Machine as Social Movement, tum. A. Derieg, Los Angeles 2010, s. 75-90.
W polskim dyskursie ruchw spoecznych kategoria prekariatu i prekarnoci wprowadzona zostaa niejako z zewntrz, przez akademi i media gwnego nurtu, i z wielu wzgldw posiada wci niky potencja mobilizacyjny czy si wizania podmiotw politycznych
398
nurtu, i z wielu wzgldw posiada wci niky potencja mobilizacyjny czy si wizania podmiotw politycznych. Drugi typ walk, ktre interesuj Roggero w kontekcie relacji midzy zmianami w gospodarce a zmianami na uniwersytecie, to walki o dobrobyt. Zalicza do nich walki o niezwizany z prac najemn dochd gwarantowany oraz walk z dugiem i o prawo do bankructwa. Na gruncie polskim te pierwsze wydaj si propozycjami do odwanymi i jak do tej pory niewysuwanymi przez adne z aktywnych ruchw spoecznych, tym bardziej w kontekcie kwestii zwizanych ze szkolnictwem wyszym. Walka z dugiem za ma wci jeszcze mae ugruntowanie w naszej rzeczywistoci uniwersyteckiej. Od 1998 roku, kiedy wprowadzono system kredytw studenckich, do 2010 roku skorzystao z nich zaledwie 136 tysicy studentw, gwnie rekrutujcych si z uczelni publicznych, w dodatku najczciej traktowane s one jako pomoc dorana dla studentw czy doktorantw, i cho uciliwe przy spacie, nie stanowi a takiego obcienia, jak dugi zacigane w systemach z powszechnym czesnym, a w zwizku z tym stanowi do mizerne pole potencjalnej mobilizacji politycznej studentw24. Trzecim typem walk znajdujcych si w polu zainteresowania Roggero s walki o nowe sposoby organizacji wiedzy, ktre odbywaj si w ramach budowy instytucji dobra wsplnego, ktrym przyjrzymy si nieco dalej.
ywa wiedza
Sprbujmy powiza powysze wtki z tytuow kategori ywej wiedzy. Jest ona prb ponownego odczytania Marksowskiego pojcia ywej pracy we wspczesnym kontekcie25. Wedug Marksa pojcie ywej pracy stoi w opozycji wzgldem pracy martwej, czy to zawartej w towarze jako kocowym wytworze procesu produkcji czy rodku pracy (np. systemie maszyn) bdcym elementem procesu produkcji. ywa praca jest rdem wszelkiej wartoci i obejmuje wszelkie czynnoci podejmowane w samym procesie pracy i wytwarzania. Kategoria ywej wiedzy ma natomiast na celu wskazanie na cechy wytwarzanej midzy innymi na uniwersytetach siy roboczej w warunkach
24 Gruntowne opracowanie kwestii kredytw studenckich w Polsce: zob. P. Kowzan, Kredyty studenckie w Polsce, www.ha.art.pl/prezentacje/39-edufactory/1673piotr-kowzan-kredyty-studenckie-w-polsce.html [data dostpu: 12 grudnia 2012]. 25 G. Roggero, The Production of Living Knowledge..., s. 2.
Krystian Szadkowski
399
kapitalizmu kognitywnego. Kategoria ywej wiedzy odnosi nas nie tylko do centralnej roli nauki i wiedzy w procesie produkcyjnym, ale i ich bezporedniego uspoecznienia oraz wcielenia w obrbie ywej pracy26. ywa wiedza, o ktrej pisze Roggero, ma podwjny status i funkcjonuje midzy procesami normalizacji, kapitalistycznego przechwycenia i pomnaania wartoci a formami autonomii oraz samorozwoju, zarwno kolektywnego i indywidualnego, ywych podmiotw produkcji27. Podstawowe zaoenie przyjmowane tutaj brzmiaoby zatem: aby pozosta produktywna, wiedza nie moe by odrywana od wytwarzajcych j podmiotw28. Tu wanie ley sprzeczno, jak Roggero widzi midzy wspczesnymi siami wytwrczymi a stosunkami produkcji. Jego zdaniem kapita nieustannie stara si redukowa yw wiedz do wiedzy abstrakcyjnej, w celu przechwycenia i pomnoenia jej wartoci29. Uniwersytet jest polem, na ktrym proces ten dostrzegalny jest najwyraniej.
instytucje dobra wsplnego. Alternatywa?

Najsabsz czci ksiki Gigiego Roggero jest prba konceptualizacji alternatywy dla uniwersytetu uwikanego w bdne koo relacji midzy porzdkiem publicznej kontroli a urynkowieniem zwizanym z korporatyzacj uniwersytetu czy rozrostem prywatnych instytucji. Sytuacj komplikuje jeszcze fakt, e w ujciu autora rozwaania dotyczce instytucji dobra wsplnego stanowi rwnie, a moe wrcz przede wszystkim, fundament mylenia projektu alternatywy dla kapitalizmu. W wietle teorii postoperaistw, przejcie od kapitalizmu do komunizmu nie jest zwizane z zaistnieniem jakiego wydarzenia nadchodzcego spoza obecnego porzdku. Rewolucja jest zawsze poprzedzona procesem organizacji i produkcji warunkw sprzyjajcych autonomii oraz penej samodzielnoci klasy robotniczej w rzdzeniu. Lece u podstaw tego procesu pojcie dobra wsplnego funkcjonuje w sowniku postoperaistw jako fundament instytucji i projektu komunistycznego. Roggero posiada cakiem jasn jego definicj. W jego
26 Tego, Pi tez o dobru wsplnym, tum. P. Juskowiak, K. Szadkowski, Praktyka Teoretyczna 2011, nr 4, s. 70. 27 G. Roggero, The Production of Living Knowledge..., s. 26. 28 Tame, s. 52. 29 G. Roggero, The Production of Living Knowledge..., s. 95.
400
Piciu tezach o dobru wsplnym30, z ktrych wnioski obecne s rwnie w The Production of Living Knowledge31, twierdzi, e posiada ono podwjny status, jest rdem i wytworem kooperacji, ale take przestrzeni, w ktrej ywa wiedza uzyskuje swoj autonomi, oraz wytwarza spoeczne bogactwo. Nie jest dobrem naturalnym ani zasobem, ktry ulegszy utowarowieniu, moe zosta odzyskany w swojej czystej postaci. Podobnie jak kapita, rwnie dobro wsplne jest stosunkiem spoecznym, a nie dobrami wsplnymi [the commons], czyli czym, co jest ju dane i istniejce, ale staje si wsplne w produkcji ywej pracy i organizacji autonomii od stosunku kapitau32. Jest rwnie pojciem klasowym, zawsze usytuowanym w odniesieniu do antagonizmu midzy wytwrcami a kapitaem. Co moe by przyczyn do rozczarowujcych pomysw Roggero na autonomiczne instytucje dobra wsplnego? By moe powodem jest pozbawienie uniwersytetu w kapitalizmie kognitywnym statusu instytucji wyjtkowej. Pierwsz propozycj, w ktrej Roggero lokuje swoje nadzieje, s inicjatywy samoksztaceniowe, ktre rozumie on nie tylko jako wprowadzanie zmarginalizowanych tematw do dyskursu akademickiego, ale rwnie jako projekty organizacji ywej wiedzy i oddolnej reformy uniwersytetu. Miayby one z kolei doprowadzi do ponownego sprawowania autonomii oraz prby umknicia mechanizmom przechwytywania33. Ich nadrzdnym celem nie jest tworzenie sobie spokojnej niszy w ramach istniejcego uniwersytetu, lecz tworzenie autonomicznej instytucjonalnoci. Za tak rozumian instytucj dobra wsplnego mogyby w polskim kontekcie uchodzi wysiki Wolnego Uniwersytetu Warszawy czy prace samoksztaceniowe krakowskiej inicjatywy Po kapitalizmie. Jednak nawet podchodzc z najyczliwszym optymizmem, trudno upatrywa w nich wzorcw dla sposobw organizacji instytucji komunistycznego spoeczestwa przyszoci. Drugi proponowany przez Roggero model instytucji dobra wsplnego bazuje na tradycjach bada powizanych z dugoletnimi walkami ruchw spoecznych, a mianowicie black studies, LGTB studies czy studiw postkolonialnych. Cho Roggero wyranie zaznacza, e dzi wikszo z tych dziedzin stracia swj polityczny pazur, a uniwersytecki system poradzi sobie z ich absorpcj, to jednak stanowiy one w pewnym okresie prb wydarcia przestrzeni dla
30 31 32 33 Tego, Pi tez o dobru wsplnym..., s. 69-84. Tego, The Production of Living Knowledge..., s. 119-125. Tame, s. 124. Tame, s. 128.
Krystian Szadkowski
401
autonomii produkcji wiedzy podmiotw spoecznych w obrbie uniwersytetu. Osobn propozycj, godn rozwaenia i przeanalizowania, jest rozwinita przez Roggero w rozdziale szstym metodologia wspbadania, czyli praktyki produkcji wiedzy, ktra nie utrzymuje rozrnienia na aktywnego badacza i pasywny przedmiot badania. Celem miaaby by produktywna kooperacja, sprawiajca, e uczestnicy staj si podmiotami procesu wytwarzania wiedzy oraz aktywnie przeksztacaj si i upodmiatawiaj w procesie badania34. Czytelnik moe zapozna si z ni za spraw polskiego tumaczenia tego rozdziau 35, w zwizku z czym nie bdziemy jej powica wicej uwagi. Wydaje si, e niewielka konkretno propozycji Roggero wynika czciowo z faktu, e nie stawia on kilku do problematycznych pyta. Jak choby o to, czy skoro uniwersytet jak dotd wykazujcy si niespotykan jak na instytucj trwaoci, bdzie posiada swj odpowiednik rwnie w spoeczestwie alternatywnym wzgldem kapitalistycznego? Jak poza modelami zarzdzania prywatnego czy publicznego organizowa procesy produkcji wiedzy wymagajce zaangaowania duych zasobw? By moe pomocne mogoby si w tym wzgldzie okaza praktyczno-teoretyczne dowiadczenie osb zajmujcych si teoriami zarzdzania pulami dbr wsplnych, takich jak Elinor Ostrom czy Charlotte Hess36. Pozwolioby to pewnie na klarowniejsze sformuowanie alternatywnych wizji instytucji dobra wsplnego. Jest to jednak kwestia, ktrej naley powici osobne rozwaania.
W stron marksistowskich bada nad szkolnictwem wyszym

Ksika Roggero bez wtpienia prowokuje do refleksji i pogbionego namysu nad wspczesnym systemem szkolnictwa wyszego. Powysze uwagi, cho przekrojowe, zdecydowanie nie wyczerpuj tematw, ktre w kontekcie The Production of Living Knowledge warto byoby
34 Zob. Sownik poj, [w:] M. Hardt, A. Negri, Rzecz-pospolita..., s. 521. 35 G. Roggero, Krtkie uwagi o metodzie: produkcja wiedzy i conricerca, tum. K. Szadkowski [w:] Edu-factory: samoorganizacja i opr..., s. 220-230. 36 Ciekawe propozycje w tym zakresie pojawiaj si w powiconej rozumieniu wiedzy jako puli dbr wsplnych ksice wspredagowanej przez te dwie teoretyczki. Zob. Understanding Knowledge as Commons: from Theory to Practice, red. Ch. Hess, E. Ostrom, Cambridge Mass. 2007.
402
poruszy, rozwin, czy niekiedy domyle do koca. Ksika w pionierski sposb otwiera szeroki horyzont dla krytycznych, marksistowskich bada nad systemami szkolnictwa wyszego. Niestety, na polu systematycznej wykadni ich metodologii czy rezultatw pozostawia jednak czytelnika z pewnym niedosytem. Poszukiwania na uniwersytetach przestrzeni i warunkw, w oparciu o ktre mogaby si dokona rewolta ywej wiedzy, wyranie rozczaroway Roggero. Udao mu si jednak wskaza sporo ciekawych tropw, kilku uytecznych narzdzi oraz z pewnoci zarazi typowym dla woskich teoretykw optymizmem.
G. Roggero, The Production of Living Knowledge: the Crisis of the University and the Transformation of Labor in Europe and North America, tum. E. Brophy, Philadelphia 2011.
Krystian Szadkowski
403
Krystian Szadkowski (ur. 1986) doktorant w Instytucie Filozofii UAM, badacz w Instytucie Badawczym Education International w Brukseli. Zajmuje si problematyk szkolnictwa wyszego i kapitalizmu kognitywnego oraz ich wzajemnych relacji. Dane adresowe autora: Krystian Szadkowski Instytut Filozofii UAM ul. Szamarzewskiego 89a 60-568 Pozna e-mail: krystian.szadkowski@ei-ie.org cytowanie: K. Szadkowski, Kryzys uniwersytetu i rewolta ywej wiedzy, Praktyka Teoretyczna nr 6/2012, http://www.praktykateoretyczna.pl/PT_nr6_2012_ Roza_Luksemburg/22.Szadkowski.pdf (dostp dzie miesic rok)
Author: Krystian Szadkowski Title: The Crisis of the University and the Revolt of Living Knowledge
Walka klas w cieniu bial/o-czerwonej puszki
Oskar Szwabowski
Nigdy nie jadem zupy Campbell, nigdy nie staa na pce w kuchni, nigdy nie widziaem jej w sklepie znaem j z ekranu telewizora, z reprodukcji obrazw Andyego Warhola, z filmw, komiksw Stanowia element wyobraonej Ameryki, symbol innego ycia, znanego z importowanych seriali, hollywoodzkich produkcji. Obok Coca-Coli, Pepsi stanowia element imaginarium1 (samo)kolonizujcego si podmiotu. Charakterystyczna biao-czerwona puszka jako symbol istniaa, po prostu bya. Nie pytalimy o warunki istnienia zupy z puszki, jak rwnie brzowego, gazowanego napoju. Sen ni si sam; sen, w ktrym nie byo miejsca dla wytwrcw. Daniel Sidorick w ksice wydanej przez Wydawnictwo Krytyki Politycznej w ramach Serii Historycznej pod tytuem Kapitalizm z puszki: Campbell Soup i pogo za tani produkcj w XX wieku, podejmuje badania nad histori produkcji zarwno puszek i ich materialnej zawartoci, jak i symbolu. Opowie zaczyna si w roku 1869, kiedy to w Camden powstaje fabryka Campbell, koczy si za w 1990 roku, kiedy wadze firmy zamykaj produkcj we wspomnianym miecie. Narracja jest rozwijana w sposb chronologiczny, co sprawia, e miejscami mamy do czynienia z powtrzeniami. Zaczynamy od trudnych pocztkw, gdy
1 Zob. L. M. Andrade, Ameryka aciska: religia bez odkupienia. Sprzecznoci spoeczne i sny na jawie, tum. Z.M. Kowalewski, Warszawa 2012, s. 28 i n.
406
John T. Dorrance wprowadza naukowe metody zarzdzania, tak zwany system Bedaux, nastpnie przechodzimy przez epok Wielkiego Kryzysu, II wojn wiatow, okres powojenny z amerykask histeri komunistyczn w tle, wielki strajk robotnikw Campbell Soup z roku 1968, a po powolne oczekiwanie koca, datujce si od lat siedemdziesitych. Sidorick prowadzi nas przez burzliwe dzieje zarwno wiata i Ameryki, jak i zakadu, czc w mistrzowski sposb to, co lokalne, z tym, co globalne. Analiza konkretnego przykadu skupia niczym w soczewce gwne tendencje dwudziestego wieku. Fabryka w Camden moe zosta potraktowana jako model, typowy przykad drogi, jak na przestrzeni ostatniego stulecia pokonay globalne korporacje. Trzeba zaznaczy, e ksika Sidoricka jest czym wicej ni tylko opowieci o czasach minionych, prb ocalenia przed zapomnieniem czy prost historyczn rekonstrukcj. Nie jest to rwnie ksika dotyczca jedynie dziejw fabryki w Camden. Mamy raczej do czynienia z pewn lekcj historii, ktra jest poszukiwaniem genealogii teraniejszoci mogcym pomc nam w rozeznaniu si w obecnych sporach. Autor przedmiot swoich zainteresowa zakrela nastpujco:
Ponisza ksika koncentruje si wanie na dwch zwalczajcych si nawzajem siach deniu kierownictwa do obniania kosztw produkcji oraz podejmowanych przez pracownikw prbach osignicia pewnej kontroli nad sw prac i rodkami utrzymania2.
Powyszy cytat wskazuje, e Sidorick traktowa bdzie ludzi pracy nie tyle jako przedmioty dziaania kapitau, biern i pogodzon ze swym losem grup, ale jako aktywnego aktora, ktry czsto zmusza bdzie kierownictwo do zmian strategii. Otrzymujemy dziki temu pewien repertuar typowych metod zwikszania wyzysku, jak i kontrdziaa pracownikw i pracownic. Amerykaski historyk ukazuje rwnie, jak walka klasowa podejmowana przez zatrudnionych przeciwko wacicielom przeksztaca si w proces konstruowania si klasy pracujcej. Wiele stron powica zagadnieniu podziau w obrbie pracujcych i roli tego w ich kontrolowaniu, rozbrajaniu i zwikszania wyzysku przez kapita. W swoich rozwaaniach analizuje rwnie relacj fabryki ze spoecznoci miasta, wadzami (zarwno regionalnymi, jak centralnymi) oraz z innymi podmiotami produkcyjnymi, jak np. hodowcami pomidorw. Dziwny splot biznesu i polityki, nauki i kapitau, dziaa symbolicznych i mate2 D. Sidorick, Kapitalizm z puszki: Campbell Soup i pogo za tani produkcj w XX wieku, tum. E. Klekot, Warszawa 2012, s. 9
Oskar Szwabowski
407
rialnych, prezentowany jest przez Sidoricka zawsze na konkretnych przykadach, w szerszym kontekcie dynamicznego ukadu si midzy klasami. W pewnym sensie opowie o fabryce w Camden jest opowieci o kapitalizmie i jego przemianach. Historyczne badanie od chwili powstania zakadu a do jego zamknicia ukazuje z jednej strony rnorodno form wyzysku i oporu wobec niego, z drugiej za podkrela pewn cigo, uzmysawia, e to, co nowe, jest jedynie powrotem starego w nieco odmienionej postaci. Wyzwania, z ktrymi spotyka si wspczenie ruch zwizkowy, traktowane niekiedy jako zagroenie istoty zwizkw zawodowych, nie s czym radykalnie nowym, jak pisze bowiem Sidorick: Wiele skadowych strategii Campbella okazuje si, ku naszemu zaskoczeniu, typowymi strategiami neoliberalnej, globalizujcej si gospodarki3. Dalej wymienia cztery strategie minimalizowania kosztw podejmowanych przez firm: 1) kontrola produkcji; 2) podzia pracownikw ze wzgldu na zatrudnienie (stae/tymczasowe), pochodzenie, ras i pe; 3) bezwzgldna polityka antyzwizkowa; 4) przenoszenie produkcji do miejsc, gdzie sia robocza jest tasza. Ostatnia strategia dla Campbell staa si osigalna dopiero w drugiej poowie dwudziestego wieku, kiedy dziki rozwojowi transportu i technik produkcji pomidorw uniezalenia si od warzyw z Jersey. Relacja midzy dostawcami a firm stanowia kolejne rdo napi, strategii i kontrstrategii w walce o niski koszt produkcji. Analiza kontroli produkcji daje czytelnikowi kilka ciekawych impulsw praktyczno-teoretycznych. W latach dwudziestych dwudziestego wieku Dorrance wprowadza system Bedaux, ktry pozwoli bardzo szybko i znacznie podnie tempo pracy. Wprowadzajc abstrakcyjn jednostk czasu norm godzinow B system ten sta si maszynk do zwikszania wydajnoci. Sam Dorrance nie poprzesta jedynie na pewnym wariancie tayloryzmu, ale wprowadza szereg reform, ktre przypominaj praktyki kaizen opracowane w latach pidziesitych dwudziestego wieku przez midzy innymi Taiichi Ohno4. Sidorick nie stwierdza wprawdzie, e wspomniana praktyka funkcjonowaa w peni w Campbell ju w latach dwudziestych, ale wykazuje istnienie pewnych zaskakujcych podobiestw. Po pierwsze, jest to walka z wszelkim marnotrawstwem, a przede wszystkim zmarnowanym czasem. Dorrance za pomoc Dziaw Iny3 Tame, s. 13. 4 Taiichi Ohno japoski biznesmen, uwaany za ojca toyotyzmu (Toyota Production System TPS), zob. T. Ohno, Toyota Production System: Beyond Largescale Production, Cambridge 1988.
Historyczne badanie od chwili powstania zakadu a do jego zamknicia ukazuje z jednej strony rnorodno form wyzysku i oporu wobec niego, z drugiej za podkrela pewn cigo, uzmysawia, e to, co nowe, jest jedynie powrotem starego w nieco odmienionej postaci.
Walka klas...
408
nierii Metod i Standardw Pracy stara si wyeliminowa wszelkie spowolnienia i przestoje. Po drugie, w ramach organizacji produkcji w Campbell dostrzega co, co mona okreli produkcj just-in-time, ktra stanowi jeden z filarw toyotyzmu. Po trzecie, autonomizacja czyli natychmiastowe wykrywanie i rozwizywanie problemw. Autor pisze: kierownictwo Campbella kado nacisk jak kady rzecznik odchudzenia produkcji na zero usterek i nie tolerowao odstpstwa od tego standardu5. Po czwarte, nieustanne ulepszanie, niekoczca si rewolucja, ktr w symboliczny sposb obrazuje stosunek Dorrance do pomidora, a dokadnie podejmowanych nieustannie prb wyhodowania lepszego warzywa. Pitym wsplnym elementem jest praca w zespoach. Sidorick zauwaa, e wysoka wydajno firmy uzaleniona bya od elastycznoci zaogi, ktrej czonkowie podlegali czasowym rotacjom, pracowali w zespoach i mieli wiadomo wagi swojej pracy dla sukcesu zespou roboczego6. Autor wspomina o nieustannym przenoszeniu, w zalenoci od potrzeb, ludzi z jednego dziau do innego. Fabryka Campbell rnia si wic zdecydowanie pod wzgldem organizacji pracy od klasycznego modelu fordowskiego. Rwnie szsty element, czyli produkcja maymi seriami, przyblia zakad w Camden do toyotyzmu. Po sidme, podobnie jak Toyota, firma Campbell budowaa dugoterminowe relacje z dostawcami oparte nie tylko na wymianie produktw, ale rwnie informacji. smy element to zarzdzanie za pomoc stresu. Wreszcie, typowe dla Campbell Soup byo nieustanne redukowanie zatrudnienia. Sidorick podsumowuje polityk organizacyjn nastpujcymi sowami:
Podejcie Dorrancea do produkcji byo rwnie nowatorskie i niekonwencjonalne jak do technik marketingowych, i czyo elementy klasycznego systemu opartego na przymusie, naukowego zarzdzania w wariancie Bedaux, a nawet wykazywao cechy, ktre mona by nazwa odchudzaniem produkcji7.
System zarzdzania, co zrozumiae, by przedmiotem licznych zatargw kierownictwa z pracownikami. Wielokrotnie, czsto w ostrych formach, domagano si jego zniesienia. Jednak szefostwo Campbell Soup dopiero pod koniec funkcjonowania fabryki w Camden znioso ostatecznie system Bedaux. Stanowi on bowiem w pewnym sensie wygodne, naukowe uzasadnienie zwikszania wyzysku. atwiej byo wywalczy podwyk
5 D. Sidorick, Kapitalizm z puszki..., s. 49. 6 Tame, s. 50. 7 Tame, s. 53.
Oskar Szwabowski
409
pensji, ni jakikolwiek wpyw na sposb produkcji. Naukowo nie podlegaa negocjacji. Refleksja nad organizacj produkcji moe przyczyni si z jednej strony do rozeznania, e nowe metody s jedynie rozwiniciem i kontynuacj metod starych. Przestrzega nas przed traktowaniem postfordyzmu (toyotyzmu) jako radykalnego zerwania z fordyzmem (tayloryzmem), ukazujc kontynuacj i pozorne upodmiotowienie ludzi pracy. Autor dostrzega, e nowe zarzdzanie moe by bardziej autorytarne i dyscyplinujce od typowej dla masowej produkcji organizacji. Nie przyczynia si rwnie do wzrostu kontroli nad prac przez pracownikw, rozwinicia aspektu kognitywnego, lecz stanowi transfer odpowiedzialnoci, nadzoru i wzrost poziomu stresu, uniemoliwiajc wrcz rozwijanie umiejtnoci na odpowiednim poziomie8. Inn wan kwesti praktyczno-teoretyczn bya kwestia podziau wiata pracy. Z jednej strony, na zatrudnionych tymczasowo i na stae. Z drugiej za, podziaw pciowych, rasowych czy kognitywnych. Campbell ju od pocztku swojego istnienia wykorzystywa sezonow si robocz, a take zakorzenione spoecznie rnice i zwizane z nimi przesdy.
Wczeniej Campbell Soup bez osonek opieraa sw polityk na podziaach rasowych, etnicznych i pciowych, wprowadzajc segmentacj zaogi. W latach 40. sprzeciwiaa si zatrudnieniu Afroamerykanw, a w latach 50. odmawiaa przyjcia w umowach zbiorowych klauzuli przeciwko dyskryminacji. W latach 60. podziay geograficzne zastpiy dawne zrnicowanie9.
Radykalne zwizki zawodowe od pocztku prowadziy zdecydowan polityk przeciwdziaania podziaom. Jedno klasowa bya projektem nieustannie dekonstruowanym i konstruowanym w ramach dynamiki walki klasowej. Radykalni zwizkowcy nie tylko musieli przeciwdziaa dzielcym praktykom wacicieli, lecz rwnie podejmowali walk o zachowanie jednoci w onie samej zaogi. Kiedy powstaj nowe zakady Campbell problem ulega znacznemu skomplikowaniu. W roku 1968 wybucha bunt pracowniczy, ktry moemy okreli strajkiem epoki globalnej.
8 Krytycznie o toyotyzmie: J. Rifkin, Koniec pracy: schyek siy roboczej na wiecie i pocztek ery postrynkowej, tum. E. Kania, Wrocaw 2003; R. Sennett, Korozja charakteru: osobiste konsekwencje pracy w nowym kapitalizmie, tum. J. Dzierzgowski, . Mikoajewski, Warszawa 2006. 9 D. Sidorick, Kapitalizm z puszki..., s. 252.
Walka klas...
410
Podjty wwczas przez pi zwizkw zawodowych strajk w zakadach Campbell, w posiadajcym newralgiczne znacznie okresie zbiorw pomidorw, mia na celu przede wszystkim osignicie jednoci, zniesienie podziau pomidzy poszczeglnymi oddziaami. Sidorick zauwaa, a dostrzegali to ju przed 1968 rokiem rwnie zwizkowcy i szeregowi pracownicy, e kiedy firma posiada wicej ni jeden zakad, jest w stanie przetrzyma strajk. Tym samym osabieniu ulega sia przetargowa w miejscu pracy. Kierownictwo jest w stanie po prostu przeczeka protest w jednym zakadzie zwikszajc czasowo produkcj w innym. Jedynym skutecznym rozwizaniem dla zwizkowcw okaza si wobec tego strajk we wszystkich fabrykach jednoczenie. Jedno robotnikw decydowaa o ich sile. Zagroona firma w tej sytuacji postanowia zrobi wszystko, aby nie dopuci do zjednoczenia. Wkrtce zwizkowcy wystpujcy przeciwko geograficznemu dzieleniu pracownikw pod wzgldem warunkw pracy, musieli zmierzy si z rasistowskim i szowinistycznym dyskursem, wykorzystywanym przez kierownictwo Campbell Soup do walki z rodzcym si poczuciem jednoci robotnikw rozproszonych zakadw produkcyjnych. Zreszt nie tylko z nim. Kierownictwo firmy wdroyo szereg strategii, ktre miay pozwoli wygra z protestujcymi pracownikami i tym samym umocni jego pozycj.
Murphy10 podj wielotorowe przygotowania do potencjalnego strajku. Po pierwsze, wraz z doradcami public relations rozpocz bezprecedensow kampani, starajc si dotrze do robotnikw, ich rodzin, urzdnikw administracji rzdowej oraz opinii publicznej z wasn wersj konfliktu. Nastpnie, eby umoliwi firmie dziaanie na wypadek strajku, zaopatrzy wiosn wszystkich waniejszych klientw w znaczne zapasy wyrobw Campbell Soup. Co najwaniejsze, Murphy wraz z zarzdem firmy zdecydowali, e nie bdzie pertraktacji na temat wsplnych negocjacji i tej samej daty wanoci umw. Rwnoczenie postanowili osodzi reszt warunkw proponowanych poszczeglnym oddziaom, oferujc o wiele wysze ni zwykle podwyki wynagrodzenia i emerytur oraz innych wiadcze11.
Podczas strajku z 1968 roku ujawnia si silnie kwestia ideologii i walki w sferze symbolicznej. Wspomniany ju Wiliam Murphy, prezes firmy, uzna j za kwesti kluczow, wobec czego zdecydowa si wykorzysta peen potencja znanej firmy PR-owej Earl Newsom and Company. W ramach kontrakcji rozwieszano w zakadach plakaty ostrzegajce przed
10 William Beverly Murphy by od 1953 do 1972 prezesem w firmie Campbell Soup [przyp. OS]. 11 D. Sidorick, Kapitalizm z puszki..., s. 231-232.
Oskar Szwabowski
411
wysokimi kosztami produkcji, kosztami strajku i kosztami zwizanymi z funkcjonowaniem w firmie zwizkw zawodowych, jak rwnie odwoujce si do poczucia patriotyzmu. Prezentowano zwizkowcw jako obcych, nie majcych nic wsplnego z prawdziwymi robotnikami, a nawet dziaajcych przeciwko nim. Wysyano listy do on pracownikw, aby zniechciy mw do strajku. Firma zdecydowanie wychodzia ze swoj wizj konfliktu poza fabryk. Rwnolegle gdy Murphy stara si wywalczy rozwizania prawne zakazujce strajku, firma Earl Newsom and Company przygotowywaa artykuy ukazujce si w lokalnej prasie w miastach, w ktrych Campbell posiada zakady. Prbowano za ich pomoc udowodni, e strajk uderzy w lokaln spoeczno. Drukowano dodatkowo tony ulotek dla farmerw, reklamy dla konsumentw grajce na stereotypach pciowych firma ualaa si w nich nad trudnym losem gospody, ktre nie bd mogy zrobi rodzinie ulubionej zupy pomidorowej. Krtko mwic, zarzd firmy stara si, by jego wizja konfliktu staa si wizj oficjaln. Pracownicy nie pozostali bierni. Podjli kontrstarania w celu rozpowszechnienia wasnej wizji konfliktu. Zwizkowcy tumaczyli na przykad farmerom, dlaczego zmuszeni zostali do podjcia akcji protestacyjnej akurat w czasie zbiorw. W ramach walki propagandowej zwizkowcy podjli akcj bojkotu produktw Campbell, przechwytujc strategi reklamow firmy Dzieciaki Campbella. Sidorick pisze na ten temat:
[N]ajbardziej pomysowym elementem caej akcji by wybr synnych Dzieciakw Campbella jako maskotki bojkotu. Blond cherubinki byy ozdob reklam Campbell Soup od pocztku XX wieku, a obrazoburcze uycie ikon firmy przez zwizek byo rwnie byskotliwe, co witokradcze12.
Walka w sferze symbolicznej, tak zwany atak na mark by czsto wykorzystywany przez ludzi pracy, midzy innymi w Polsce podczas sporu z Lionbridge, powstaego w efekcie zwolnienia zaoycieli zwizku zawodowego. Jednym z akcentw wczesnych protestw byo powieszenie (zarwno na symbolicznej szubienicy, jak i bramie firmy) symbolu firmy (Lwa), co wywoao silny sprzeciw ze strony zarzdu13. Rwnie bojkot stanowi do dzi wane narzdzie walki. Warto wspomnie choby akcj podjt przez anarchistw i zwizkowcw w obronie pracownikw
12 Tame, s. 239. 13 Wicej informacji na ten temat znale mona na stronie internetowej Zwizku Syndykalistw Polskich: http://zsp.net.pl/kampanie/lionbridge (dostp 12 grudnia 2012).
Walka klas...
412
W Camden polowanie na czerwonych pozwolio rozbi jedno rodowiska zwizkowego, a tym samym caej zaogi, a take pozby si najbardziej radykalnych i najaktywniejszych dziaaczy zwizkowych
Goplany, ktrej gwnym elementem by szeroko zakrojony bojkot produktw Nestle w 2004 roku czy bojkot Coca-Coli w protecie przeciwko niejasnym relacjom koncernu z grupami dokonujcymi zabjstw zwizkowcw. Jednym ze najpopularniejszych narzdzi wykorzystywanych w walce z robotnikami by wspomniany ju antykomunizm. W Camden polowanie na czerwonych pozwolio rozbi jedno rodowiska zwizkowego, a tym samym caej zaogi, a take pozby si najbardziej radykalnych i najaktywniejszych dziaaczy zwizkowych. Odwoywania si do patriotyzmu, przy rwnoczesnym straszeniu komunistycznym zagroeniem, miao tworzy pozorn harmoni interesw, za przejawy walki pracownikw zostay zdefiniowane jako dziaania antyamerykaskie. Antykomunistyczna propaganda uatwiaa uzyskanie poparcia spoecznego dla polityki przedsibiorcw, jak rwnie prezentowanie samych zwizkw zawodowych jako elementu obcego, wrogiego zarwno krajowi, jak i samym pracownikom. Komunista by w tej wizji kim obcym, zym innym zagraajcym wartociom fundamentalnym dla porzdku, a moe nawet dla istnienia wsplnoty. Komunista podejmuje akcje destabilizacyjne, inspirowany zbrodnicz ideologi, za jego troska o ludzi pracy jest jedynie pustym frazesem. Komunista cynicznie wykorzystuje niezadowolenie proletariatu, podsyca je, aby nastpnie zarzdza nim zgodnie z interesem partii. Wok takich motyww osnuta bya wykorzystywana czsto przez kierownictwo Campbell Soup strategia propagandowa pozwalajca prowadzi cyniczn polityk antypracownicz. Tego typu mechanizmy s popularne do dzi jeli komunistw zamienimy na anarchistw, to okae si , e wykorzystano je choby podczas walki ideologicznej wok konfliktu w Chung Hong Electronics14. Sidorick konstatuje, e antykomunizm Campbell Soup stanowi doskonae narzdzie rozbijania oporu pracownikw, czsto przy wykorzystaniu aparatu pastwa, co wyranie uwidaczniao klasowy charakter prawa. Ksik Sidoricka czytaem z perspektywy politycznej, bardziej jako osoba zaangaowana w ruch zwizkowy ni jako czowiek akademii. Czytaem j w poszukiwaniu radykalnych impulsw i dowiadcze wynikajcych z walki klasowej amerykaskich robotnikw. Pod tym wzgldem nie rozczarowaem si. Kapitalizm z puszki stanowi moe znaczn pomoc przy namyle nad moliwociami antykapitalistycznego oporu. Problemy
14 Przykadem moe by pozornie yczliwy artyku w Gazecie Wyborczej: M. Ko k o t , K re t w c h i s k i e j f a b r yc e , h t t p : / / m . w y b o rc z a . p l / w y b o rc z a /1,105226,12126314,Kret_w_chinskiej_fabryce.html [data dostpu: 1.11.2012].
Oskar Szwabowski
413
przed ktrymi stali zwizkowcy i pracownicy Campbell nie byy jedynie ich problemami, nie stanowi opowieci przeszoci, ale s rwnie naszymi problemami, zmagamy si z nimi nieustannie jako zwizkowcy czy po prostu pracownicy najemni. Jest to rwnie opowie, ktra niesie ze sob mimo wszystko ziarno optymizmu. Umacnia wiar w si ludzi pracy, w niegasncego ducha oporu pracownikw i pracownic. Przypomina, e proletariat poza rynkow si przetargow dysponuje rwnie znaczn si przetargow w miejscu pracy. Nie jest to jednak lekcja dana, ale raczej za-dana. Ruch zwizkowy w Campbell ostatecznie ponis porak, a w Camden zlikwidowano zakady produkcyjne. W tym kontekcie ksika Sidoricka nie tyle daje odpowied, co zadaje pytania i przyblia dowiadczenia amerykaskiego ruchu robotniczego. Na te pytania odpowiedzie moe jedynie praktyka uwiadomionych klasowo, radykalnych zwizkw zawodowych. Najpierw musz si jednak odrodzi we wci niesprzyjajcych okolicznociach. Z perspektywy lektury bezprzymiotnikowej ksika Sidoricka jest bez wtpienia nieco nuca. Sidorick postpuje troch tak, jak autor kryminau, ktry ju we wprowadzeniu wyjania dokadnie, kto zabi i w jaki sposb. Kolejne rozdziay przynosz jedynie nowe dane wtaczane w znan nam wczeniej struktur teoretyczn. Zreszt pod wzgldem narzdzi teoretycznych oferta Sidoricka jest bardzo uboga. Mona odnie wraenie, e autor stara si mimo wszystko napisa do tradycyjnie rozumian ksik historyczn, specjalnie wic zawa narzdzia analityczne, jak rwnie nie odwouje si do ewentualnych wspmylicieli czy przeciwnikw. To s jednak czysto akademickie zarzuty, z perspektywy przeze mnie zaproponowanej raczej niskiej wagi. Pod wzgldem symbolicznym ksika Sidoricka siga do tego, co skryte, do komponentu materialnego, ukazujc wyranie, e amerykaski styl ycia ma drug, mniej przyjemn twarz. Tania, szybka zupa z puszki jest symbolem szybkiej, niskopatnej pracy w warunkach wzmoonego wyzysku. Czyni to Kapitalizm z puszki ksik interesujc i wart polecenia. Jest to rzadko spotykany rodzaj zapisu wieloletniej walki klasowej robotnikw przemysowych, poparty pogbion analiz strategii i metod wdraanych przez kapitalistw. To nie tylko historia. Spotykamy si z nimi rwnie dzisiaj, jako pracownicy, aktywici zwizkowi czy zaangaowani akademicy.
Daniel Sidorick, Kapitalizm z puszki: Campbell Soup i pogo za tani produkcj w XX wieku, tum. E. Klekot, Warszawa 2012.
Walka klas...
414
oskar Szwabowski (ur. 1981) obroni doktorat (Pomidzy salonem a rynkiem pozorna alternatywa. Uniwersytet w perspektywie radykalnej) na Uniwersytecie Szczeciskim. Publikowa m.in. w Przegldzie Anarchistycznym, Szkicach Humanistycznych, Przegldzie Humanistycznym (Collegium Balticum) oraz Hybris. Poza prac akademick zajmuje si rwnie pisaniem tekstw literackich. Dane adresowe autora: Oskar Szwabowski Wysza Szkoa Collegium Balticum ul. Mieszka I 61 71-011 Szczecin e-mail: o.szwabowski@gmail.com cytowanie: O. Szwabowski, Walka klas w cieniu biao-czerwonej puszki, Praktyka Teoretyczna nr 6/2012, http://www.praktykateoretyczna.pl/PT_ nr6_2012_Roza_Luksemburg/23.Szwabowski.pdf (dostp dzie miesic rok)
Author: Oskar Szwabowski Title: Class Struggle in the Shadow of the White and Red Can
Oskar Szwabowski
www.praktykateoretyczna.pl

Praktyka Teoretyczna 6/2012 - Dziedzictwo Róży Luksemburg

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Praktyka Teoretyczna 6/2012 - Dziedzictwo Róży Luksemburg

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

praktykat anzcyteroe

Nr 6/2012 issn 2081-8130

PROFESOR TADEUSZ KOWALIK (1926-2012)

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

Spis treci: Redakcja Praktyki Teoretycznej Kapita powraca 10

Ra luksemburg Ra luksemburg Ra luksemburg Ra luksemburg

maciej Szlinder Riccardo bellofiore, marco Passarella michael lwy

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

Table of contents: Theoretical Practice Capital Strikes Back 10

Rosa luxemburg Rosa luxemburg Rosa luxemburg Rosa luxemburg

maciej Szlinder Riccardo bellofiore, marco Passarella michael lwy

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

dziedzictwo . Rzy LuksembuRg

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

Tak pisa towarzysz Kautsky 11 marca 1905 roku.

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

Socjalizacja spol eczenstwa*

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

Socjalizacja spol eczenstwa

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

Socjalizacja spol eczenstwa

Artyku opublikowano pierwotnie w berliskim Die Rote Fahne (nr 7, 7.01.1919).

anzpraktykat 6/2012 cyteroe

anzpraktykat 6/2012 cyteroe