T. C.

SLEYMAN DEM REL N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS TAR H ANAB L M DALI

AMCAZDE HSEY N PAANIN HAYATI VE FAAL YETLER (1644 1702)

DOKTORA TEZ

Selim Hilmi ZKAN Tez Danman: Prof. Dr. Fahrettin TIZLAK

ISPARTA, 2006

II

III

ZET AMCAZDE HSEY N PAANIN HAYATI VE FAAL YETLER (1644 1702) Selim Hilmi ZKAN Sleyman Demirel niversitesi, Tarih Blm Doktora Tezi, 273 sayfa, Temmuz, 2006 Danman: Prof. Dr. Fahrettin TIZLAK Bu tezin amac, Osmanl Devletinin siyas yaamnda nemli bir yere sahip olan Amcazde Hseyin Paann yaamn, sadrazaml dneminde ve ncesinde devlete olan hizmetlerini, Karlofa Anlamasnn imzalanmas srasndaki etkilerini, anlamann imzalanmasndan sonra yapm olduu slahat almalarn incelemektir. Amcazde Hseyin Paa, Osmanl Devletinde XVIII. yzyl reform srecinin de kapsn aan birisidir. Amcazde Hseyin Paann yaam ile sadaret dnemindeki siyasi, askeri ve sosyal olaylar i ie gemitir. Dolaysyla bu tezde Amcazde Hseyin Paa merkez alnarak II. Mustafa dnemi Osmanl siyasi tarihi, bu dnemde meydana gelen gelimeler ve Hseyin Paann slahat almalar da ele alnacaktr. Son olarak ise Hseyin Paann be yllk sadrazaml srasnda Osmanl toplumunda ne gibi deimelerin meydana geldii ve Ahmet Refike gre Felaket Seneleri olarak adlandrlan dnemin nasl bittii ortaya konulacaktr. Amcazde Hseyin Paa ok zor bir dnemde sadrazamlk makamna gelmitir. Karlofa Anlamas her ne kadar tarihimizde kt ynleri ile tannsa da, Karlofa Anlamasnn imzalanmas srasnda Hseyin Paa gibi dirayetli bir devlet adamnn iktidarda bulunmas devlet iin kazan olmutur. nk uygulam olduu usta diplomasi sayesinde devleti en az zararla karmasn baarabilmitir. Anlamann imzalanmasndan sonra Hseyin Paa bir taraftan bozulan d ilikileri dzeltmeye alrken, bir taraftan da ite huzur ve istikrar salamaya almtr. Bar dneminin getirmi olduu gven ortam sonras devlet, yaplan idar, mal, siyas ve asker slahatlar sayesinde yeni bir ivme kazanmtr. Amcazde Hseyin Paa dneminde slahatlarn yan sra harp dnemi son bulduu iin, devlet ierisinde imar faaliyetleri ve yatrmlar da hz kazanmtr. Hseyin Paa, devlet adam olmann tesinde bir kltr adamdr da. O bu manada lke genelinde birok eser yaparak ve ilim adamlarn koruyarak, onlara alma ortam hazrlamtr. Aslnda, Hseyin Paa Trk siyas tarihine Amcas Kprl Mehmet Paa, amca ocuklar Fazl Ahmet ve Mustafa Paalar gibi damgasn vurmutur. Btn bunlara ramen maalesef Amcazde ok fazla n plana kamamtr. unu syleyebiliriz ki, yapm olduu almalar ve slahatlar Karlofa Anlamasnn glgesinde kalmtr. Ama Karlofa Anlamasnn imzaland nazik durum ve dnem incelendii zaman Hseyin Paann Trk tarihindeki nemi bir kez daha anlalacaktr. Anahtar Kelimeler: Amcazde Hseyin Paa, Karlofa, Islahat, Asker Islahat, Diplomasi, II. Mustafa .

IV

ABSTRACT THE L FE OF AMCAZDE HSEY N PAHA AND H S WORKS (1644 1702) Selim Hilmi ZKAN Sleyman Demirel University, Department of History Ph. D, 273 pages, November, 2006 Supervising Professor : Prof. Dr. Fahrettin TIZLAK The aim of this thesis is to examine the life of Amcazade Hseyin Pasha, his services to the government before and during his grandviziership, his influence during the signing of Karlofa Treaty and his reform activities after the treaty has been signed. We can say that he has opened the doors to XVIII. century reform period. The life of Hseyin Pasha and his political military and social events during his grandvizierate period has been one inside the other. For this reason, Amcazade Hseyin Pasha has been focused on to examine the ottoman political history during II. Mustafa and the developments that has occured during this period with the reform Works of Hseyin Pasha. And a at last, what kind of Hseyin Pashas grandviziership and it is also to put forward how the Disaster Years, which was named by Ahmet Refik, have ended. Hseyin Pasha has come to grandviziership position in avery difficult period. Although Karlofa Treaty is known with itsbad sides in our history, it has been a benefit to have such a political man in power at the time of signing Karlofa Treaty. He has achieved to take out the government with minimum damage by his consistent and effective diplomacy. After the signing of the treaty Hseyin Pasha has tried to put in order the corruption of outher relations and the peace and rest of the internal. After the reliance period, which was brought by the peace period, the government had gained a new haste thanks to financial, political and military reform. During the Amcazade Hseyin Pasha period development activities and investments in the government had sped up because of the reforms and the and of war period. Away from being a government man Hseyin Pasha has been a culture man. By making a lot of works around the country and by protecting the science man he has prepared them a work enverionment in fact he has stamped the Turk political history like his uncle Kprl Mehmet Pasha and his cousns Fazl Ahmet and Mutsa Pasha. Although Hseyin Pasha has opened the doors to XVIII.th century reforms period in ottoman Empire, ufortunately he hasnt come to the fore. We can say that his his Works and reforms have been overshadowed by the Karlofa Treaty. But if we examine the delicate position and the period when the Karlofa Treaty was signed the importance of Hseyin Pasha in Turk history will be understood one more time. Keywords : Amcazde Hseyin Pasha, Karlofa, reform, military reform, diplomacy, II. Mustafa .

NDEK LER
NDEK LER .......................................................................................................................V NSZ .................................................................................................................................. IX KISALTMALAR.................................................................................................................... XI KONU VE KAYNAKLAR ...................................................................................................XIV I. KONU...............................................................................................................................XIV II. KAYNAKLAR.................................................................................................................. XV 1. Ariv Belgeleri .............................................................................................................XV

1.1. Babakanlk Osmanl Arivi .................................................................. XV 1.2. Topkap Saray Mzesi Arivi ................................................................ XX 1.3. Vakflar Genel Mdrl Arivi ........................................................... XX
2. El Yazmalar ve Kronikler.........................................................................................XX 3. Telif ve Tetkik Eserler.............................................................................................XXII GR XVII. YZYILIN SONLARINDA OSMANLI DEVLET VE KPRLLER ... XXIII B R NC BLM SADRAZAMLIK DNEM NE KADAR AMCAZDE HSEY N PAA I. AMCAZDE HSEY N PAANIN HAYATI .............................................................. 1 1. Doum Yeri, Ailesi ve Genlii ..................................................................................... 1 2. Tahsil Hayat .................................................................................................................. 3 3. Tarihi ahsiyet Olarak Ortaya kmas ve Viyana Kuatmasna Katlmas........... 3 II. DEVLET ADAMI VE DAREC OLARAK AMCAZDE HSEY N PAA........... 5 1. ehrizor Valilii ............................................................................................................. 5 2. ardak Muhafzl........................................................................................................ 5 3. Seddlbahir Muhafzl................................................................................................ 6 4. Sadaret Kaymakaml.................................................................................................. 8 5. Kaptan Deryal ve Sakz Adasnn Geri Alnmas ............................................... 11 6. Sakz Muhafzl ......................................................................................................... 15 6. Karaman ve Adana Valilii ........................................................................................ 15 7. Belgrad Muhafzl ..................................................................................................... 17 8. Zenta Bozgunu ve Amcazde Hseyin Paa.............................................................. 19 K NC BLM AMCAZDE HSEY N PAANIN SADRAZAMLII I. HSEY N PAANIN SADRAZAM OLUU VE S YAS ALIMALARI ............ 26 1. Sadrazamlk Makamna Getirilmesi .......................................................................... 26 2. lk craatlar ................................................................................................................. 27 3. Karlofa Bar ncesinde Devletin Durumu ve Amcazde .................................... 29

3.1. Ekonomik Durum.....................................................................................29 3.2. Asker ve Sosyal Durum...........................................................................31 3.4. XVII. Yzyln Son eyreinde irlerin Dili le Osmanl Toplumu ........34
4. Karlofa Bar Grmelerinin Balamas ve Amcazdenin Oynad Rol.......... 38

VI 4.1. Amcazde Hseyin Paann Anlama ncesi Sefere k .....................44 4.2. Mzakereler ncesi Ortaya kan Przler ..............................................47 4.3. Przlerin Almas ve Mzakereler .........................................................50 4.3.1. Avusturya le Yaplan Mzakereler .....................................................51 4.3.2. Venedik le Yaplan Mzakereler ........................................................52 4.3.3. Lehistan le Yaplan Mzakereler .......................................................54 4.3.4. Rusya le Yaplan Mzakereler...........................................................55 4.3.5. Bar Grmelerinde Macarllar Meselesi ve Devletin Tutumu ........55 4.5. Karlofa Anlamasnn mzalanmas.........................................................58 4.6. Osmanl Delegasyonunun Edirneye Dnmesi ve Amcazde Hseyin Paa ile Grmeleri .......................................................................................59 4.7. Snrlarn Belirlenmesi, Tahkimi ve Yeniden Yaplandrlmas .................60 4.8. Macar, Erdel Mltecileri Sorununun zm ve Bunlarn skn .............63 4.9. Sulhiyyeler Inda Karlofa Anlamas ve Amcazde Hseyin Paa ......65 4.8.1. Nbnin Sulhiyyesi ve Amcazde Hseyin Paa ................................65 4.8.2. Sabitin Sulhiyyesi ve Amcazde Hseyin Paa..................................72
5. Karlofa Anlamasnn Sonular ve nemi ............................................................. 76 6. Karlofa Grmelerindeki Trk Diplomasisi ......................................................... 79 II. KARLOFA ANLAMASI SONRASI OSMANLI DI POL T KASI VE AMCAZDE HSEY N PAA ......................................................................................... 81 1. Amcazde Hseyin Paa ve Osmanl D Politikasnda Deimeler........................ 81 2. Osmanl Devletinin Batl Devletler le likileri...................................................... 84

2.1. Avusturya le likiler...............................................................................84 2.2. Venedik le likiler..................................................................................86 2.3. Lehistan le likiler..................................................................................89 2.4. Rusya le likiler .....................................................................................91 2.4.1. stanbul Anlamas ve Rusyann stekleri..........................................92 2.4.2. ar Petronun Anlama Hkmlerine Aykr Hareketleri ...................96 2.5. ngiltere le likiler..................................................................................97 2.6. Hollanda le likiler.................................................................................99 2.7. Fransa le likiler...................................................................................100
3. Osmanl Devletinin Mslman Devletler ve Toplumlar le likileri .................. 104

3.1. ran le likiler.......................................................................................104 3.2. Krm le likiler....................................................................................106

NC BLM AMCAZDE HSEY N PAANIN ISLAHAT ALIMALARI I. KARLOFA ANLAMASI SONRASI OSMANLI DEVLET N N DURUMU..... 111 1. Siyasi Durum.............................................................................................................. 111 2. Askeri, Ekonomik ve Sosyal Durum ........................................................................ 112 II. AMCAZDE HSEY N PAANIN ISLAHAT ALIMALARI ......................... 115 1. Islahat Layihalar ve Amcazde Hseyin Paa ....................................................... 115

1.1. Defterdar Mehmet Paann Islahat Fikirleri ve Amcazdeye Tesiri.......116

VII 1.2. XVII. Yzyln Sonunda Bir Islahat Lyihas ve Amcazde....................117

2. Amcazdenin dar ve Siyas Alanda Islahat almalar .................................... 120

2.1. Amcazdenin Sekbanlarla Mcadelesi ..................................................120 2.2. Amcazdenin Anadolu ve Rumeli Eyaletlerindeki almalar ..............121 2.3. Garp Ocaklarnda Durumun Gzden Geirilmesi....................................122 2.4. Amcazdenin Basra ve Badat Blgesindeki Duruma Mdahalesi ........126 2.4.1. Arab Airetlerin syanna Mdahalesi..............................................126 2.4.2. Ziyap Irma Seferi ve Irman Eski Mecrasna Dndrlmesi ........129 2.5. Amcazdenin Hicaz ve Hac Yollarna El Atmas...................................131 2.6. Surre Meselesini Yeniden Dzenlemesi..................................................135 2.7. Amcazdenin Eflak ve Bodana El Atmas ..........................................137 2.8. Karadenizi Kontrol Altna Almak stemesi............................................139 2.9. Kafkaslara Mdahale Etmesi.................................................................140 2.10. Denizlerde Durum ve Korsanlk Hareketlerinin nne Geilmesi ........140
4. Amcazdenin Asker Alanda Yapt Islahat almalar.................................... 141

4.1. Kap Ocaklarnn Islah almalar .........................................................142 4.2. Tmarl Sipahileri ve Dirlikleri Dzene Sokmas ....................................146 4.3. Donanmay Islah almalar..................................................................148 4.3.1. nce Donanma zerindeki almalar ............................................153 4.3.2. at Kaptanlnn Kuruluu ve nemi..............................................155 4.4. Menzil Tekiltn Yeniden Dzene Koymas.........................................156 4.5. Derbent Sistemini Gzden Geirmesi .....................................................159
5. Amcazdenin Mal Alanda Yapt Islahat almalar ....................................... 160

5.1. Amcazdenin Malikne Sistemi ile lgilenmesi .....................................170 5.2. Msr Hazinesi zerindeki almalar ...................................................176 5.3. Para Ayarn Dzenleme almalar ......................................................177 5.4. stanbuldaki Fiyat almalar...............................................................179 5.5. Sanayi, Ticaret, hracat ve thalat Dzenleme almalar .....................180 5.6. Maden Ocaklar ile lgilenmesi...............................................................183
6. Anadoludaki Airetlerin skn Edilmesi ve skn almalar ............................ 184

6.1. Sava Sonras e Dnk G ve Bunlarn skn ...................................190 6.2. Evld Ftihnn Durumu ......................................................................191
7. Brokrasi ve Terifat Alannda Yapt almalar............................................... 192

7.1. Brokrasi Alanndaki Islahat ..................................................................193 7.2. Resmi Evraka Tarih Atlmas..................................................................194 7.3. Vakanvislik Makamn Kurmas ..........................................................195 7.4. Amcazdenin Bayram Alay Merasimini Canlandrmak stemesi ..........196
III. AMCAZDE HSEY N PAANIN ST FASI VE LM ............................... 198 DRDNC BLM AMCAZDE HSEY N PAANIN TAR H ROL, AHS YET VE ESERLER I. AHS YET VE KNYES .......................................................................................... 203 II. S YAS K L VE TAR H ROL ...................................................................... 205

VIII
III. KLTREL VE B L MSEL ALIMALARI ....................................................... 208 1. Hseyin Paann Eitimci Yn.............................................................................. 208 2. Bidat ve Hurafeler ile Mcadelesi........................................................................... 209 3. Ermenileri Katoliklemekten Kurtarmas ve Misyonerlerle Mcadelesi ............. 212 4. Amcazdenin lme ve lim Adamna Verdii nem ............................................. 214 5. Amcazdenin Baz Devlet Adamlar le likisi ve Onlar Yetitirmesi............... 215

5.1. Amcazde ve Rmi Mehmet Paa...........................................................215 5.2. Amcazde ve Mezomorta Hseyin Paa ................................................216 5.3. Amcazde ve Nam...............................................................................216 5.4. Amcazde ve Nb .................................................................................219 5.5. Amcazde ve Sabit .................................................................................221
IV. AMCAZDE HSEY N PAANIN MEVLEV TAR KATINA G R VE MEVLEV LERLE L K S .......................................................................................... 223 V. AMCAZDEN N ESERLER VE BAYINDIRLIK H ZMETLER ..................... 224 1. Amcazde Hseyin Paa Yals ................................................................................ 226 2. Amcazde Hseyin Paa Klliyesi........................................................................... 228

2. 1. Amcazde Hseyin Paa Ktphanesi ...................................................230 2.2. Amcazde Hseyin Paa Medresesi .......................................................232 2.3. Amcazde Hseyin Paa Sbyan Mektebi ..............................................233 2.4. Amcazde Hseyin Paa Mescidi ...........................................................234
3. Amcazdenin Yaptrd eme, adrvan ve Sebiller ......................................... 235 4. Amcazdenin Bayndrlk Hizmetleri ..................................................................... 236

4.1. mar ve na Faaliyetleri .........................................................................236 4.2. Yenieri Konaklarnn Bakm ................................................................239 4.3. Kale ve Kprlerin Bakm.....................................................................240 4.4. Sulama Kanallarnn Bakm...................................................................241 4.5. skelelerin Bakm ve Limanlarn Temizlenmesi....................................242 4.6. lkede ve stanbulda Olan Yangnlar ve Alnan Tedbirler.....................243
VI. AMCAZDEN N MUHALLEFATI........................................................................ 245 SONU ............................................................................................................................... 247 B BL YORAFYA ............................................................................................................. 250 1. AR V BELGELER ................................................................................................ 250

1. Babakanlk Osmanl Arivi ......................................................................250 2. Topkap Saray Mzesi Arivi ...................................................................252 3. Vakflar Genel Mdrl Arivi..............................................................252
II. EL YAZMALARI VE KRON KLER..................................................................... 253 III. ARATIRMA, NCELEME VE TEL F ESERLER ........................................... 255 IV. WEB S TELER ...................................................................................................... 272 EKLER: ............................................................................................................................... 273 I. BELGELER................................................................................................................ 274 II. RES M, GRAVR VE Z MLER........................................................................ 284 III. HAR TALAR .......................................................................................................... 297

IX NSZ Osmanl Devleti, Trklerin kurmu olduu, byk cihan devletlerinden birisidir. Tarihte, byk devletlerin hayatnda nemli olan olaylardan birisi de, devletin varl ve gcnn siyas, idar, mal yaplarnn etkinlii ile doru orantl olmasdr. Bir devlet ne kadar shhatli, dil ve gl bir idreye sahip ise o kadar etkili ve uzun mrl olmutur. Yani bir devletin hayat, tekilt ve yasalar ile doru orantldr. Bu cmleden olarak, medeniyetlerin temeli olan ilim ve eitim, milletlerin tarihi bakmndan ok nemlidir. Eitim bir ulusun kalknmlnn teminatdr. Nesillerini iyi eiten milletler dnya siyasetinde sz sahibi olmulardr. Nesillerini ihmal eden milletler ise bakalarnn izgilerinin dna kamamlardr. Bugnk Avrupa medeniyetinin temelinde eitim yatmaktadr. Bilgi demek g demektir, birlik demektir, gelecek demektir. Bilgi ve bilimsel dncenin nemi toplumda yaygnlatrlmaldr. Bilgi toplumuna giden yolda bu nemli bir aamadr. Osmanl Devletinin emsllerine nazaran, uzunca bir hkmranlk devresi geirmesi, ktaya hkim olmas ve uzun yllar sorunsuz yaamas, salam temeller zerine kurup, mkemmellik derecesine ulatrd messeseleri ile ilme ve bilgiye verdii nem sayesinde olmutur. Osmanl Devleti, bu stnln mlkiyye, ilmiyye, kalemiyye, seyfiyye ad ile anlan ve nemle zerinde durduu messeseleri ile salamtr. Trklerin kurmu olduklar devletlerin uzun mrl olmas idar, siyas ve iktisad alanda halkla btnlemesinin dil, din, rk ayrm yapmakszn tebaasnn hepsine kanunlar lsnde adalet ierisinde davranmasnn neticesidir. Herhalde eitli toplumlar bir arada uzun yllar sorunsuz yaatmasnda bunun pay byktr. Osmanl, halkna ve kendisinin dndaki toplumlara kar adaletle yaklamtr. Batlnn yaptna benzer bir istismar anlay Osmanlda grlmez. Prof. Dr. Halil nalck, Osmanl tarihi anlalmadan dnya tarihi yazlamaz demekle u tezi savunmaktadr: Osmanl, sadece bir siyas organizasyonun ad olmann tesinde bir kltr, medeniyet ve kimliin de temsilcisidir. Osmanl tarihinin aratrlp tm ynleri ile ortaya konmas, Trkiye Cumhuriyetinin ve Trklerin deil, Balkanlar, Kafkaslar, Ortadou ve Kuzey Afrika yani ktada kurulan yetmiten fazla birok devletin ve milletin siyas, iktisad, idar, sosyal, asker ve daha birok alannn aydnlatlmasna k tutacaktr1. Bu balamda, tarihsel ilerlemeyi anlayabilmek iin insanln ve medeniyetin nereye yneldiini ve neler yaptn bilmek lazmdr. Tarih farkl olaylarn ve grlerin arpmasna da sahne olmutur. nemli toplumsal, asker veya siyasi kiiler, hareketlerde kendisini gsteren ve dolaysyla dnya tarihinin bir paras olan oluumlar dikkate alp, bunlarn ortaya koyduklar alternatiflere ve klara karlk bulmaya almak iin uramlardr. Bizde Osmanl Devletinin ksa bir dnemine damgasn vuran Amcazde Hseyin Paay aratrarak, bu alanda bir eksiklii doldurmak istedik.

Bugn, Osmanl Devletinin hkim olduu corafyada 41, hinterlandnda 35 devlet, toplamda ise 76 devlet kurulmutur.

X Tezimizi drt blm halinde oluturduk; Birinci Blmde; Hseyin Paann ocukluu, genlii, aile evresi ve sadrazam oluuna kadar, lkenin eitli yerlerinde devlete olan hizmetleri incelenmitir. kinci Blmde; Karlofa Anlamas ncesi lkenin siyasi ve ekonomik durumu, anlamann imzalanmas ve mzakereler, Hseyin Paann sadrazamlk dnemi almalar, bu dnemde devletin i ve d siyaseti, Karlofa Anlamas sonras meydana gelen deimeler incelenmitir. nc Blmde; Karlofa Anlamasnn imzalanmasndan sonra, Hseyin Paann asker, mal, siyas, idar alanda yapm olduu slahatlar ve anlama sonras devletin durumu incelenmitir. Drdnc Blmde ise; Amcazde Hseyin Paann ahsiyeti ve siyasi kiiliinin yan sra, bayndrlk alannda yapm olduu almalar, eserleri ve Trk milletine brakt miras incelenmitir. Amcazde Hseyin Paay tez konusu olarak sememde ve almalarm srasnda bana devaml destek olan ve yn veren deerli hocam Prof. Dr. Bayram KODAMAN ve danmanm Prof. Dr. Fahrettin TIZLAKa ayr ayr teekkr ederim. Ayrca grlerinden istifade ettiim hocam Prof. Dr. Kemal GDEye de teekkrlerimi sunarm. almalarm srasnda karlatm glklerin almasnda yardmlarn grdm ve ismini saymak isteyip de sayamadm tm dostlarma teekkr ederim.

Selim Hilmi ZKAN Isparta, 2006

XI

KISALTMALAR : BOA, Bb- Asf Dvn- Hmyn Kalemi Belgeleri : BOA, Bb- Asf Dvn- Hmyn Dvel-i Ecnebiye Kalemi Defterleri A. {DVNS.MHM.d : Dvn- Hmyn Sicilleri Mhimme Defterleri A. {DVNS.MHM. : Dvn- Hmyn Sicilleri Mhimme Zeyli Defterleri ZYL.d A. {DVNS.NHM.d : Dvn- Hmyn Sicilleri Nme-i Hmyn Defterleri AE : Babakanlk Osmanl Arivi, Ali Emiri Tasnifi a.g.e. : Ad Geen Eser a.g.m. : Ad Geen Makale a.g.t. : Ad Geen Tez A. {MKT : BOA, Bb- Asf Sadaret Mektb Kalemi A. {MKT.MHM : BOA, Bb- Asf Sadaret Mektb Mhimme Kalemi A. {RSK : BOA, Bb- Asf Ruus Kalemi A. {DVN. KT.d : BOA, Bb- Asf Dvn- Hmyn ikayet Kalemi Defterleri A. {VKN.d : BOA, Bb- Asf Vakanvislik Kalemi Defterleri Bas. Haz. : Basma Hazrlayan Bibl. : Bibliyografya Bkz. : Baknz BOA : Babakanlk Osmanl Arivi C. : Cilt C. AS : BOA, Cevdet Askeriye C. BH : BOA, Cevdet, Bahriye C. DH : BOA, Cevdet, Dahiliye C. DRB : BOA, Cevdet, Darphane C. MTZ : BOA, Cevdet, Eyalet-i Mmtez C. EV : BOA, Cevdet, Evkaf C. HR : BOA, Cevdet, Hariciye C. KTS : BOA, Cevdet, ktisat C. MF : BOA, Cevdet, Maarif C. ML : BOA, Cevdet, Maliye C. NF : BOA, Cevdet, Nafia C. SM : BOA, Cevdet, Saray C. SH : BOA, Cevdet, Shhye C. TZ : BOA, Cevdet, Tmar C. ZB : BOA, Cevdet, Zabtiye ev. : eviren D.BM : BOA, Bab- Defteri Bamuhasebe Kalemi A. {DVN A. {DVN. DVE. d

XII D.BM.MHF D.BM.TRE D.EVM Der. DA D.MKF D.MKF.NZE DVY DGB T DTCFD Ed. EV.d Haz. .A. E. E. ADL E. AS E. BH E. DH E. DRB E. HR E. HAT E. ML E. MDN
E. M T

E. KRT E. TCT E. NF E. EV .K.S.A. K.K.d Ks. KTBY Ktp. MAD.d Mad. MF MEBY M.S. Nr. Nr.

: : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :

BOA, Bab- Defteri Bamuhasebe, Muhalleft Halifesi Kalemi BOA, Bab- Defteri Bamuhasebe, Tersne-i Amire Emini BOA, Bb- Defteri Evmiri Maliye Kalemi Derleyen Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi BOA, Defteri Mevkuft Kalemi BOA, Bb- Defteri Mevkuft Kalemi Nzl Emini Diyanet Vakf Yaynlar Doutan Gnmze Byk slam Tarihi Dil Tarih Corafya Fakltesi Dergisi Editr BOA, Evkaf Defteri Hazrlayan slm Ansiklopedisi BOA, bnlemin Tasnifi BOA, E, Adliye BOA, E, Askeriye BOA, E, Bahriye BOA, E, Dahiliye BOA, E, Darphane BOA, E, Hariciye BOA, E, Hatt- Hmyn BOA, E, Maliye BOA, E, Meadin BOA, E, Mufiyat ve mtiyzat BOA, E, kr ikayet BOA, E, Tevcihat BOA, E, Umur- Nafia BOA, E, Evkaf stanbul Kltr ve Sanat Ansiklopedisi BOA, Kamil Kepeci Defteri Ksm Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar Ktphane BOA, Maliyeden Mdevver Defterleri Madde, maddesi BOA, Mzehhep Fermanlar Milli Eitim Bakanl Yaynlar Milattan Sonra Numara Nereden

XIII ODT OTAM s. S. Sad. Sulhnme t.y. TODA E TOEM Trc. TSMA TTKY TVD TY VGMA vd. vr. Yay. Yay. Yn. Y.EE. : Orta Dou Teknik niversitesi
: Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma Merkezi Dergisi

: : : : : : : : : : : : : : : : : :

Sayfa Say Sadeletiren Vekyi- Musleha Tarih Yok Trkiye Orta Dou Amme daresi Enstits Tarihi Osmani Encmeni Mecmuas Tercme Topkap Saray Mzesi Arivi Trk Tarih Kurumu Yaynlar Tarih Vesikalar Dergisi Trke Yazma Vakflar Genel Mdrl Arivi ve devam Varak Yaymlayan / Yayna Yayn Ynetmeni BOA, Yldz Esas Evrak

XIV KONU VE KAYNAKLAR I. KONU Osmanl Devletinin, beylikten devlet olmaya doru getikten sonra nem verdii konulardan birisi de, devlet adam yetitiricilii ve buna verdii nem olmutur. Osmanl Devletini ve medeniyetini iyi anlayabilmek iin yetitirmi olduu kiilerin hayatn da iyi bilmek lazmdr. Devlet iyi ellerde idare edildii srece ilerlemi ve gelimitir. Aksi durumda ise gelime ve ilerleme durmutur. Tez konumuz olan Amcazde Hseyin Paada, Osmanl Devletinin yetitirmi olduu nemli ahsiyetlerden birisidir. Hseyin Paa, sadrazamlk makamna gelinceye kadar devletin birok kademesinde grev yapmtr. Son olarak da, istifasna kadar devlete be yl sadrazam olarak hizmet etmitir. Sadrazamlarn hkmdarn mutlak vekili olarak, sz ve yazs padiahn iradesi ve ferman demekti. Bunun iin Osmanl tarihinin iyi anlalabilmesi iin Amcazde Hseyin Paa ve dnemi de, dier sadrazamlar gibi incelenmesi gereken nemli bir ahsiyet ve dnemdir. Amcazde Hseyin Paann yaad yllar yani XVII. yzyln ikinci yars, bilhassa Karlofa Anlamasnn imzalanmasna kadar geen dnem Osmanl Devletinde nemli siyas ve asker gelimelerin olduu bir dnemdir. Bu dnemde Amcazde Hseyin Paann devlete olan hizmetleri, sadrazamlk makamna geldikten sonra anlamann imzalanmasnda oynad rol, devleti on alt yllk harp dneminden kurtarp bar dnemini balatmas, dneminde yazlan sulhiyelerde ve eserlerde sava kaybeden taraf olarak masaya oturulmasn ramen barn, Osmanl Devleti ve toplumu iin byk bir zafer olarak gsterilmesi, onun nemini bir kat daha artrmaktadr. Hseyin Paa bar imzalamakla kalmayp harbin getirmi olduu kt durumdan devleti kurtarmak iin birok alanda slahatlar yapmay da ihmal etmemitir. Sadrazamlktan istifa tarihi olan 4 Eyll 1702ye kadar devleti yeniden eski gcne kavuturmak iin gayret gstermitir. Biz bu almamzda, Amcazde Hseyin Paa dneminde Osmanl Devleti ve toplumu ne durumdayd, ne duruma gelmitir? Karlofa Anlamasnn Osmanl toplumuna ne gibi etkileri olmutur? Amcazde Hseyin Paa bu anlamada ne gibi roller slenmitir? Gibi sorular cevaplayarak, anlama ncesi ve sonras devletin durumunu ortaya koymaya alacaz.

XV II. KAYNAKLAR 1. Ariv Belgeleri 1.1. Babakanlk Osmanl Arivi Aratrmamz srasnda ana kaynaklarmz ariv belgeleri oluturmutur. Bunlar arasnda en fazla yararlandmz ariv, Babakanlk Osmanl Arividir. Bu arivden yararlandmz tasnifleri aadaki gibi sralayabiliriz. Ali Emiri Tasnifi Belgeleri : Ali Emiri Efendi bakanlnda bir heyet tarafndan 19181921 seneleri arasnda gerekletirilen tasnif olmasndan dolay Ali Emiri Tasnifi ad verilen bu tasnifte, Osmanl Devletinin kuruluundan balayarak Abdlmecid zamanna kadar gelen belgeler yer almaktadr. Belgeler, padiahlarn saltanat sralar esas alnarak tasnif edilmitir. Bu tasnif ierisinde, Amcazde Hseyin Paann sadrazamlk dnemi ile ilgili nemli belgeler bulunmaktadr. bnlemin Tasnifi Belgeleri : bnlemin Mahmud Kemalin bakanlnda 1921 ylnda kurulan tasnif heyeti belgeleri konularna gre tasnif etmitir. Bu tasnif 23 ana blm halinde oluturulmutur. Tasnifte yer alan ve kendi aralarnda kronolojik sraya konulan belgelerde, Amcazdenin hayat ve dnemi ile ilgili nemli belgeler mevcuttur. Cevdet Tasnifi Belgeleri : 1932 ile 1937 yllar arasnda Muallim Cevdet bakanlndaki tasnif heyeti tarafndan oluturulmutur. 216.572 belgeden ve 17 konu balndan oluan bu tasnif, Amcazde Hseyin Paa dnemi Osmanl toplumunun sosyo ekonomik ve asker durumunu yanstan geni belge koleksiyonuna sahiptir. Kamil Kepeci Tasnifi Defterleri : Ariv grevlilerinden Kamil Kepecinin bakanlnda bir ekip tarafndan yaplan Kamil Kepeci Tasnifi, ou maliye kalemine ait defterlerden meydana gelir. Ayrca bu tasnifte Dvn- Hmyun kalemlerine ve Bab- Asfiye ait defterler de yer almaktadr. Konumuzun maliye ve ahkmla ilgili ksmn ilgilendiren birok alannda bu tasniften istifade ettik. ikayet Defterleri : Osmanl devlet sistemi, adlet prensibi zerine kurulmutur. Bu adlet kavram, halkn dilek ve ikayetlerini gerektiinde dorudan

XVI doruya padiaha ve divana sunabilmesi, onun emri ile isteklerinin yerine getirilmesi ve hakszlklarn giderilmesi ilkesine dayanyordu. Bu temel anlay, Osmanl idresinde birtakm teekkllere vcut vermitir ki, Divn- Hmyn ikayet Kalemi bu teekkllerin en bata gelenidir. Konu olarak bu defterler; idar ve asker yetkililerle ilgili ikayetler, ekiyann soygunlar, mahkeme kararlarna itiraz, borlarla ilgili ikayetler, kylnn toprak anlamazlklar, tmarl sipahinin vergiyi toplayamama ikayetleri, esnaf ikayetleri vb. gibi mevzular havdir. Bu defterlerinde tamam taranarak, Amcazde Hseyin Paa dnemi ile ilgili gerekli belgeler toplanmtr. Dvel-i Ecnebiye Defterleri : Divn- Hmyna bal kalemlerden biri olan med Kalemi, her eit anlama ve ahidnme metinlerini, grme mazbatalarn, protokolleri, yabanc elilere, konsoloslara ve tccarlara ait yazlar tanzim ederdi. Bu kalemde tutulan defterlerden bir ksmna Ecneb (Dvel-i Ecnebiye) Defterleri ad verilmitir. Dier devletlerle ilgili ahidnmelerin yan sra ahkm, nian, konsolosluk beratlarna dair kaytlar bu defterlerde tutulmutur. Yabanc devletlere ait gemilerin Osmanl limanlarndan yararlanmalar iin gerekli izinlerin verilmesi ve bu izinlerin dzenli olarak takibi ve yabanc devletler ile ilgili muhtelif konulardaki bilgiler de bu kalemde bulunmaktadr. Bu defterlerde, yukarda bahsedilen konularn yan sra menzil ve yol hkmleri, tccar beratlar, baz nizamnmelerin kaytlar da yer almaktadr. Bu defterler de tamamen tarafmzdan taranarak nemli lde istifade edilmitir. Sadaret Mektub Kalemi Defterleri : Bu kalemde tutulan defterlere, sadrazamn eitli yerlere gnderdii tahrirler, asker toplanmas ve buna benzer nemli meselelerle ilgili emirler, buyrultular ve risleler kaydedilirdi. Kalemin banda Mektub Efendi ad verilen sadrazam mektupusu bulunurdu. Mektub Kalemi Defterleri deiik kataloglardaki balklarna gre sralanmtr. Sadaret Kethdl Kalemi Defterleri : Sadaret kethds, sadrazamlarn birinci derecede yardmcs olan memurlar hakknda kullanlan bir tabirdir. Bu defterlerden ksmi olarak istifade edilmitir. Mhimme Defterleri : Divn- Hmyn toplantlarnda mzkere edilen dahil ve haric meselelere ait siyas, asker, itima ve iktisad nemli kararlarn

XVII kaydedildii bu defterlere "Mhimme Defterleri" ad verilmitir. Osmanl Arivinde 15531915 tarihleri arasnda tutulmu 266 adet mhimme defteri mevcuttur. Mhimme defterlerindeki kaytlar, mahalline (muhatap makama) gnderilen berat ve fermanlarn suretleri hviyetindedir. Sadrazamn bakanlnda; kubbe vezrleri, Anadolu ve Rumeli kazaskerleri ile defterdar ve niancnn katld divn toplantlarnda alnan kararlar, padiah tasdikinden getikten sonra kronolojik sra iinde defterlere kaydedilmitir. Yukardaki saylan maddeler konumuz asndan nemlidir. ncelemi olduumuz Sadrazam Amcazde Hseyin Paa ve dnemi ile ilgili 17 mhimme defteri taranmtr. Bu kaytlardan dnemimizle alakal ok az bir ksm Ahmet Refik tarafndan yaynlanmtr2. Karlatrmal olarak her iki ksmdan da yararlanlmtr. Vakanvislik Kalemi Belgeleri ve Defterleri (A.VKN.) : Vakanvis, Osmanl merkez tekiltnda vazifeli devlet tarihisine verilen unvandr. Vakanvislik messesesi XVIII. asrn balarnda alma konumuz olan Amcazde Hseyin Paa tarafndan kurulmutur. lk Vakanvis Halepli Mustafa Nam Efendi'dir. Vakanvislerin nemli bir ksm, olaylar sadece grnen ekliyle vererek tayinleri, resm deiiklikleri, merasimleri vermekle yetinmilerdir. Hal byle olunca kendilerine ve devlet resm belgeleri tam olarak kullanma imkn verilmediinden adamlarnn kendilerini nemsemediklerinden

yaknmlardr. 980 numaral "Bb- saf Defter Katalou"nda 16991701 genel 1 3 zel numaralarda A.VKN koduyla kaytl 15331791 tarihleri arasndaki kaytlar ihtiva eden birka sayfa veya formadan meydana gelen 3 adet defter paras bulunmaktadr. Bunlardan Zenta faciasn anlatan para dnemimiz iin nemli bir belgedir. Bu belgedeki bilgiler dnemin kronikleri ile karlatrmal olarak incelenmitir. Bamuhasebe Kalemi ve Bal Birimlerine Ait Belgeler (D.BM) : Maliye Nezaretinin kuruluuna (1838) kadar, Osmanl Devletinin mal ilerinin yrtld Bb- Defter tekilt ierisinde en nemli blmlerinden birisini tekil

Ahmet Refik, Hicri Onikinci Asrda stanbul Hayat 1100-1200, Devlet Matbaas, stanbul, 1930; A. Refik, Osmanl Devrinde Trkiye Madenleri 967-1200, Enderun Kitabevi, stanbul, 1989; A. Refik, Anadoluda Trk Airetleri, Enderun Kitabevi, stanbul, 1989.

XVIII eden Bamuhasebe Kalemi, devletin btn gelir ve gider kaytlarn tutmaktayd. Grevleri asndan bugnk Saytaya benzemektedir. Bir gelir kalemi olan Bamuhasebe, gelir ve giderleri yani mal hesaplar kontrol etmekle grevli kalemlerin bir araya getirilip bir mire balanmas ile kurulmu olup, btelerde yer alan maliye kalemlerinin de yneticisi durumundadr. Bu zellii ile Bamuhasebe, Osmanl maliyesinin en nemli ve en byk kalemidir. Bu fonun 1385 - 1792 tarihleri arasnda 7530 dosya iinde 946.833 gmlei mevcuttur. Bu belgelerin dnemimize ait olanlar tarafmzdan taranm ve yararlandklarmz bibliyorafyada gsterilmitir. Evmir-i Maliye Kalemi Belgeleri (D.EVM) : XVIII. yzylda kurulmu olup, maliyeye ait her trl hkmlerin ve muktaa beratlarnn, eitli maliye kalemlerinden gelen tezkirelere dayanlarak yazld yerdir. Ayrca diyanet memurlarnn, vakflar idare edenlerin ve vakflardan para alanlarn beratlar burada yazlrd. Bu fonun 1591 - 1792 tarihleri arasndaki kaytlar ihtiva eden 1.813 dosya iinde 203.090 gmlei mevcut olup, Amcazde Hseyin Paa dnemini ieren belgeleri incelenmitir. Maliyeden Mdevver Defterleri (MAD) : Bu defter tasnifi 26.000 ksur defterden olumaktadr. Mali konular ilgilendiren belgelerin yan sra arazi, tahrir, saray, mevacip, iskn, gibi defterleri de iermektedir. Amcazde Hseyin Paa dnemi ile ilgili birok alanda bu defterlerden istifade edilmitir. Yldz Esas Evrak : Bu kalemde ise Amcazde Hseyin Paann vakfiyelerini ilgilendiren baz belgeler mevcuttur. Name-i Hmyn Defterleri : Padiahlar tarafndan slm ve Hristiyan hkmdarlar ile Osmanl Devletine tbi imtiyazl olan Mekke erfine, Krm Hnna, Erdel Kralna, Eflak ve Bodan Voyvodalarna, Grc ve Dastan Hnlarna gnderilen mektuplara Nme-i Hmayn ismi verilmitir. Bunlarn bir sreti ile gelen cevaplar Nme Defterleri adl defterlere kaydolunurdu ve divn sicillerinden saylrd. Ayrca, padiahlar tarafndan nemli devlet ilerine dair bilhassa yenieri mevcibi, sadrazama hitben yazlan baz hatt- hmaynlar ile muhedenme, tasdiknme, temessk gibi belgelerin de suretleri bu defterlere kaydolunmulardr.

XIX Nme-i Hmaynlar haricinde Neme, Venedik, Fransa vesair yerlerden gelen mektuplarn tercmeleri de sz konusu defterde bulunmaktadr. Nme-i Hmayn defterlerinin bazlarnn tamam, Osmanl Devletinin dier devletlerle yapm olduu anlamalar ihtiva etmektedir. Mesela 989 numaral Divn- Hmyn defterleri katalogunda kaytl 1699-1918 tarihleri arasndaki kaytlar ihtiva eden 18 adet Nme-i Hmayn defteri mevcuttur. Dnemimiz ile ilgili bir ok alanda da bu defterlerden yararlandk. Divn (Beyliki) Kalemi Defterleri : Tanzimat devrine gelinceye kadar Divn- Hmynda, ordu divnlarnda, padiah, sadrazam, serdr- ekrem, kaymakam veya defterdar bakanlnda toplanan divnlarda alnan kararlar, Divn- Hmyn ve Bb- Defterye bal kalemlerde tutulan defterlere kaydedilerek yrrle konulmutur. Bu kalem; Divnda mzakere olunan evrak gereken yere gnderir, divn sicillerini tutard. Ayn zamanda ferman ve beratlar da bu kalemde yazlrd. Gerek yabanc devletlere, gerekse aznlklara ait meselelerin ahd ve hukuk cepheleri de bu kalemde incelenir ve her trl anlamalar, kanun, nizamnme ve talimatnmeler burada saklanrd. Bunun iin muktez kaytlar, yani divndan kacak bir kararn devlet kanunlarna ve anlamalara gre nasl olmas gerektiini belirten kaytlar da burada tutulurdu. Bb- saf defterleri katalounda olan bu belgeler tarafmzdan tamamen taranmtr. Divn- Hmyn ve Bb- saf Belgeleri : Osmanl merkez tekiltnn 1839 tarihinden nceki evrakndan Divn- Hmyn ve daha sonra Bb- saf kalemlerine ait evrak, dosya usul tasnife tbi tutularak aratrma hizmetlerine sunulmutur. Bunlarnda dnemimizle alakal olan ksm taranmtr. Divn (Beyliki) Kalemi Belgeleri : Divn kalemi olarak ayrlan belgeler genel olarak; zahire rsmunun toplanmas, mlk davas, alacak tahsili, vergi toplanmas, tmar tevcihi, eya ve zahire nakli, halkn eitli konulardaki arzlar, vezr, beylerbeyi, vali, kad, mutasarrf vesaireye yazlan hkmler ve emirler, tarada bulunan vezr, beylerbeyi, vali ve dier grevliler tarafndan divna gnderilen eitli konular ieren mektuplardr.

XX Mevkuft Kalemi ve Bal Birimlerine Ait Defterler (D.MKF) : Dorudan defterdarla bal olan bu kalemin bir ad da "Rsm Kalemi" idi. Balca grevleri, rf vergilerle avrz ve bedel-i nzl vergilerine bakmak, bir gider iin tahsis edilip harcanmadan kalan paray hazneye geirmek, menzil kaytlarn tutmak ve masraflarn karlamak, harp zaman vilayetlerin gnderdii askerlere verilen tahsisat ve ie masraflarn temin etmekti. Bunlardan baka ordunun ot, saman ve yem ihtiyacn temin ile sefere katlan paalarla sivil memurlara denecek paralar salamak da bu kalemin vazifelerindendi. Bu dnemle ilgili belgeler de tarafmzdan tamamen taranm ve birok belge elde edilmitir3. 1.2. Topkap Saray Mzesi Arivi Topkap Saray Arivindeki belgeler indeks usulne gre tasnif edilmitir. Burada konumuz ile fazla belge bulunmamakla beraber, mmkn olduunca istifade edilmeye allmtr. 1.3. Vakflar Genel Mdrl Arivi Vakflar Genel Mdrlnde kaytl bulunan Amcazde Hseyin Paann stanbul ve Edirnede bulunan vakflar ile ilgili kaytlarn bulunduu Amcazde Hseyin Paa Vakfiyesi de tarafmzdan incelenmitir. Bu vakfiyelerde Hseyin Paann vakflar ve vakflar ile balantl olan ksmlar incelenerek metin ierisinde gsterilmitir. 2. El Yazmalar ve Kronikler Yazma eserler, incelediimiz dnem iin ariv belgelerinden sonra ikinci derecede neme sahiptir. Yazma eserler ariv belgelerindeki bilgileri desteklemesi ve bu eseri yazanlarn zaman zaman ariv belgelerini kullanmalar bakmndan nemlidir. Ktphanelerde Amcazde Hseyin Paann hayat ve sadrazamlk dnemini iine alan birok yazma eser bulunmaktadr. Bunlar metin ierisinde ve bibliyografya ksmnda verilmitir. Bu eserlerden bir ksm Osmanlca, bir ksm da gnmz Trkesine evrilerek baslmtr. Bu yazmalarn bazlar ise lisans,

3 Babakanlk Osmanl Arivinde bulunan tarihi belgeler hakknda daha geni bilgi iin baknz. Heyet, Babakanlk Osmanl Arivi Rehberi, stanbul, 2000.

XXI yksek lisans ve doktora tezi olarak allmtr. Burada ok nemli olanlarn ksa ekilde tantmaya alacaz. Topkap Saray Mzesi Revan Ksm Nr. 1311de ve Millet Ktphanesi, Reit Efendi Ksm 685te kaytl olan Vekyi- Musleha Karlofa Anlamasna imza koyan Rami Mehmet Paa tarafndan kaleme alnmas bakmndan son derece nemli bir kaynaktr. Ukzde es-Seyyid brhm Hasb Efendi tarafndan kaleme alnan, Ukzde Trihi, Hseyin Paa dnemi iin nemli bilgileri iermektedir. Bu eser Rait Gndodu tarafndan hazrlanmtr. Fazl Ahmed Paa dneminde Behetl Seyyid brahim Efendi tarafndan hazrlanan, Silsiletl-safiyy fi Devletil-hakaniyetil-Osmanniyye, Kprller devrinden bahseder. Amcazde Hseyin Paaya da yer verilen eserde nemli bilgiler vardr. Eser Kprl Ktp., 9435 II. K. 212de kaytldr. Devlet-i Aliye Terifatbas olan ve Viyana Seferine katlan Ahmet Aa tarafndan kaleme alnan, Viyana Kuatmas Gnl, Milliyet Yaynlar arasnda sadeletirilerek gnmz Trkesine kazandrlmtr. Bu eser Amcazde Hseyin Paann Viyana seferine katlmas ve hizmetlerinden az da olsa bahsetmektedir. Anonim, Tarih-i Sefer-i Basra ve cml-i Sefer-i Nehr-i Ziyb, ise Sleymaniye Ktphanesi, Esad Efendi Ksm, nr. 2062/3 ve 2062/4 de kaytldr. Eser, Badat blgesindeki ekiyalk hareketlerinden ve bu blgedeki yaplan almalardan bahseder. Frat nehrinin yatann eski yerine tanmas iin yaplan almalar bahsetmesi konumuz asndan nemlidir. Berlin Ktphanesi, nr. 216da kaytl bulunan Anonim, Osmanl Tarihi (1099-1116/1688-1704), Abdlkadir zcan tarafndan yayna hazrlanmtr. Amcazde Hseyin Paa dnemi asndan nemli bilgileri ihtiva etmektedir. Yine Abdlkadir zcan tarafndan edision kritii yaplarak yaynlanan Defterdar Sar Mehmet Paann, Zbde-i Vekayit da dnemimiz iin son derece nemli bilgiler vardr. Hasan Aa-zde Hac Abdullah tarafndan kaleme alnan, Vecihi Tarihi (Tarihe-i Sultan MustafaII)nin (Sleymaniye Ktb., Hamidiye Ks. Nr. 917/2) ikinci ksm Sultan II. Mustafaya ait tarihedir. brahim Srr Efendinin, Trih-i Sultan Mustafa-i Sni, isimli eseri (Sleymaniye Ktphanesi, Reid Ef., Ks., nr., 992/II) ile s-zde Efendinin, s-zde Trihi, (nv. Ktb. bnlemin Kitaplar, nr. 3014) Hseyin Paa ve dneminden bahseder. Bu eser Ziya Ylmazer tarafndan 1969 tarihinde yaymlanmtr. Mustafa Nim Efendi tarafndan kaleme alnan, Ravzat al-Hseyin

XXII fi-Hulasa Ahbar Al-hafikayn (Nim Tarihi), Hseyin Paadan ve onun eserlerinden bahsetmektedir. Nimnn Hseyin Paa tarafndan ilk vakanvis olarak atanmas, verdii bilgilerin nemini artrmaktadr. Fakat Nimnn Hseyin Paa hakknda vermi olduu bilgilerin titizlikle deerlendirilmesi gerekmektedir. Yine, Rid Mehmet Efendinin, Tarihi Ridinde de, (C. II, stanbul, 1282.) dnemimiz ile alakal birok bilgi vardr. Ayn ekilde Silahdar Fndkl Mehmet Aa tarafndan hazrlanan Silahdar Tarihi (C. II, Orhaniye Matbaas, stanbul, 1928) ve Nusretname (C. I, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1962) bu dnem iin nemli bilgileri iermektedir. efik Efendi tarafndan hazrlanan efiknmede de, Edirne olay hakknda deerli bilgiler yer almaktadr. 3. Telif ve Tetkik Eserler Amcazde Hseyin Paa hakknda bu gne kadar ansiklopedik bilgilerin dndan herhangi bir mstakil alma yaplmamtr. Hseyin Paann sadrazamlk dnemini ierisine alan XVII. yzyln sonlar ve XVIII. yzyln balar ile ilgili birok aratrma ve makale mevcuttur. Bilhassa Karlofa Anlamasndan dolay dnemin siyas ve diplomasi ksmn ilgilendiren olaylarla ilgili bir ok alma yaplmtr. Bu cmleden olarak Osmanl Devletinin idar, iktisad, mal, asker ve siyas durumlar hakknda yazlm olan eser ve makaleler, incelememizde birok konunun izahn kolaylatrmtr. Bunlardan yararlandklarmz, dipnotlar ve bibliyografyada ayrntl olarak verilmitir.

XXIII GR
XVII. YZYILIN SONLARINDA OSMANLI DEVLET VE KPRLLER

Osmanl

Devleti

XVII.

yzyln

ikinci

yarsnda

skntl

gnler

geirmekteydi. 1640ta, IV. Muratn lmesi zerine yerine kardei brahim tahta oturdu. brahim 1648 ylnda katledilerek yerine ocuk yataki IV. Mehmet Osmanl tahtna karld (1648-1687). Bu dnemde harem aalar, saray kadnlar ve yenieriler devlet ilerine istedikleri gibi mdahale etmeye baladlar. Devletin takip etmi olduu siyaset kaybolmu, sadrazam zerine sadrazam deimekteydi. Durum byle olunca da devlet her geen gn biraz daha zayflamaktayd. Bu kt gidiat Hatice Tarhan Sultann 15 Eyll 1656 ylnda Kprl Mehmed Paay4 sadrazamlk makamna getirmesine kadar devam etti. Bu tarihe kadar sadrazamlk makamna gelen sadrazamlarn hepsi kendinden beklenenleri yerine getiremedikleri gibi devleti biraz daha uuruma doru srklemilerdir. Kprl Mehmet Paa 78 yanda bu makama getirilmise de, belli bir dneme ismini verdii gibi kendi slalesinden gelenler 25 yllk iktidarda kalarak Kprller devri olarak bilinen dneme damgasn vurmulardr5. Bu dnemde devlet ynetiminde etkili olan Valide Hatice Tarhan Sultan, Kprl Mehmet Paaya Mhr-i Hmynu teslim etmek istedii zaman hi beklemedii bir tepki ile karlamtr. nk Kprl Mehmet Paa bunun iin baz artlar ileri srmtr. Bu durum bugne kadar Osmanl tarihinde ilkti. Kprl Mehmet Paann sadrazamlk makamn kabul etmek iin ileri srd artlar zetle u ekilde sralayabiliriz6.

Kprl Mehmet Paa Arnavutluktan gelip Samsunun Kpr (Vezirkpr) kasabasna yerlemi bir ailenin ocuu idi. 1575 veya 1578de domu, iyi bir tahsil almad iin devlet grevinde hzla ykselememitir. 1634de 56 yanda iken sancak beyi olmu, 1644da beylerbeyi, 1652de de vezr olmutur. Bu dnem zarfnda srekli olarak ikinci planda kalm, hatta kubbe vezri olduu dnemde toplantlarda ok az konuarak dikkat ekmemitir. Fakat tm bunlara ramen, bu dnem zarfnda, ilim adamlar ile sk sk buluarak onlarn grlerinden yararlanmay da ihmal etmemitir. 5 Daniel Goffman Kprller iin, XVII. yzyln ikinci yarsnda ve XVIII. yzyln balarnda, Osmanl ailelerinin en varlkls ve gls durumuna geldi demektedir. (Bkz; Daniel Goffman, Osmanl Dnyas ve Avrupa 1300-1700, (ev. lkn Tansel), Kitap Yaynevi, stanbul, 2004, s. 263). 6 Mustafa Nuri Paa, Netayicl-Vukut, Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi, C. I-II, (Sad. Neet aatay), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1987, s. 261.

XXIV 1. Huzr- hmyna yazlacak herhangi bir telhisin mutlaka yerine getirilip aksine emir verilmemesi. 2. En bykten en ke kadar btn rtbe, tayin ve aziller hususunda katiyen hibir taraftan, bu kullarna srar buyurulmaya ki ie kabiliyetli adam kullanla. 3. Vezrler veya dier devlet erkn arasndan herhangi birinin fikir ve reyinin makbul tutularak kendi istiklline halel verilmemesi. 4. Bu kullar hakknda garez sahipleri olan mnafklarn szlerine itimat olunmaya ve sz syletilmeye, zira herkes devlete ortak olmak ister, herkesi hakkna raz etmek ve ikna eylemek mmkn deildir. Bu yzden vezr-i azama dman olanlar ve hased edenler oktur. Valide Sultan, Kprl Mehmet Paann bu isteklerini kabul ederek, Mhr-i Hmynu Boynueri Mehmet Paadan alp ona teslim etti. Kprl Mehmet Paann sadrazamla getirilmesi herkesi artmt. Hatta rivayetlere gre bazlar vay, vay! Kprl gibi adamda m sadarete geermi? Gr ne zamana yetitik diye aknlklarn dile getirmilerdir7. O, bu sz sahiplerine gre, ilmi olmayan ve iyi eitim almam bir kimseydi. Bu zelliklere sahip bir kimsenin ise bu makama gelmesi kabul edilir gibi deildi. Hele devletin byle skntl bir dneminde, daha gl ve dirayetli bir kimseye ihtiyac vard. Lakin Kprl bu makama gelinceye kadar dirayetini gsterememi8 belki de frsat bulamamt. Kprl 78 yanda devletin bana gemi olmasna ramen ksa zamanda kendinden beklenenin ok tesinde bir gayret gstererek devleti toparlamasn bilmitir9. Kprl Mehmet Paa ve onun ailesinden gelen dier sadrazamlar, XVIII. yzyl balarna kadar Osmanl Devletinin idaresinde belirleyici bir rol oynamlardr. Kprller Devri olarak bilinen bu dnemde geici de olsa bir

7 8

Mehmet Halife, Tarih-i Glmani, (Sad. Kamil Su), Kltr Bakanl Yay., stanbul, 1976, s. 62. Kprl Mehmet Paa saraya ac yama olarak girmi daha sonra abalk makamna kadar ykselmitir. Bu makamdan mr-hrlua terfi etmi ve daha sonra da sancaklarda grev yapmtr. 9 Osmanzde Ahmet Taib Efendi, Hadkatl-vzer, stanbul, 1271, s. 105; Ahmet Refik, Kprller, Matba-i Hayriye, stanbul, 1331, s. 17.

XXV istikrar salanmtr. XVII. yzyl ierisindeki gelimelere baktmz zaman devletin en olumlu dnemi, Kprllerin sadaret makamnda olduklar dnemlerdir. Kprl Mehmet Paa, ieride skneti salad gibi, Venediklilerin eline gemi olan Bozcaada ve Limni'yi geri alp, anakkale Boazn ablukadan kurtard10. Kprl Mehmet Paa ldnde padiah, yine geni yetkilerle olu Kprl Fazl Ahmet Paay 1661de sadarete getirdi. IV. Mehmet, Fazl Ahmet Paay babasnn yerine sadarete getirirken sadece i huzur ve gvenlii salamay amalamam, ayn zamanda Osmanl Devletinin fetih ve genileme srecinin tekrar balamasn istemitir11. Fazl Ahmet Paa, sadrazam olduktan sonra i dzeni salad gibi Avrupada Osmanlnn hl ciddi bir g olduunu gsteren giriimlerde bulunmutur. Mesela, Erdel ilerine karan Avusturyaya kar balatlan savata Fazl Ahmet Paa, Uyvar fethetti12. Ayn ekilde Avusturya yaplan anlamayla, Erdel, Uyvar ve Neograt kalelerinin Osmanl hkimiyetinde olduunu kabul etti. Yllardr kuatlp alnamayan Venedikin elindeki Girit, Kandiye kalesinin dmesiyle 1669da Osmanl hkimiyetine girdi. Lehistana yaplan sefer sonucunda da 1676da Podolya Osmanl topraklarna katld13. Byk baarlara imza atan Fazl Ahmet Paann gen yata vefat zerine, IV. Mehmet, Kprlnn damad Merzifonlu Kara Mustafa Paay 1676da sadrazamla getirdi. Merzifonlu, Fazl Ahmed Paann aksine hrsl ve gururlu bir kii idi. mparatorluu eski gcne kavuturmak istiyordu14. Bu amala, 1678de ehrini ele geirdi. Bu zaferden sonra Ruslar, Dinyeper Nehrinin sanda kalan topraklar Osmanllara brakmak zorunda kaldlar. Zaferlerin devamn getirerek Osmanly yeniden Avrupadaki en geni snrlara ulatrmak isteyen Merzifonlu, Orta Macaristanda, Katolik Avusturyaya

10 Mehmet Halife, a.g.e., s. 66-67; Ahmet Refik, a.g.e., s. 31; Ekmeleddin hsanolu, Osmanl Devleti Tarihi, C. 1, stanbul, 1999, s. 52-53. 11 Erzurumlu Osman Dede, Tarih-i Fazl Ahmet Paa, Sleymaniye Ktb. Hamidiye Ks. Nr. 909, s. 3a; Defterdar Sar Mehmet Paa, Zbde-i Vekayit, (Haz. Abdlkadir zcan), TTKY, Ankara, 1995, s. 4-5; Osmanzde Ahmet Taib Efendi, a.g.e., s. 106; Netayicl-Vukut, s. 269; 12 Rhoads Murphey, Ottoman Warfare, 1500-1700, UK, 1999, s. 69. 13 Erzurumlu Osman Dede, a.g.e., 66a, 69b; Osmanzde Ahmet Taib Efendi, a.g.e., s. 107; Ahmet Refik, Kprller, Matba-i Hayriye, stanbul, 1331, s. 1vd. 14 Zbde-i Vekayit, s. 7-70; Netayicl-Vukut, s, 277; . H. Uzunarl, a.g.e., s. 401, 428; Abdlkadir zcan, Kprlzde Fazl Ahmet Paa, D A, C. XVI, DVY, Ankara, 2002, s. 260.

XXVI kar isyan eden Protestan Macarlar himayesine ald. Tkeli mre, Osmanllar tarafndan Orta Macaristan Kral olarak tannd. Bu durum, Avusturyann tepkisine neden oldu. Durum bu halde iken, Avusturya ile Osmanl arasndaki snr anlamazl15 sorunlarn Merzifonlu Kara Mustafa Paa, padiaha maksatl olarak bildirmedi. Bundan baka, Tkeli mrenin elisini padiaha takdim ile himaye altna aldrd ve kendisine asker yardmda bulundu. Orta Macarlara ait birok kale, palanga ve Orta Macarlarn merkezi olan Kaka 1682 ylnda alnp Tkeliye verildi16. Avusturya mparatorunun elisi Kont Alber D Kaprara, 1682 senesinde Merzifonlu Kara Mustafa Paaya gelerek, bitmesine iki sene kalm Vasvar Anlamasnn yirmi sene uzatlmasn istedi17. Fakat Merzifonlu Kara Mustafa Paa, eliden Raab (Yankkale)n iadesini, Avusturyaya kar hazrlad sefer iin tazminat verilmesini ve Macarlarn mezhep hrriyetini istedi. Merzifonlu Kara Mustafa Paann bu istekleri karsnda, Avusturya elisi Kont Albert de Kaprara, Yankkale iin kale kl ile alnr, yoksa buradaki sz ile kale verilmez18 szleri Merzifonluyu kzdrd. Merzifonlu bu sz karsnda elinin isteini geri evirdi. Bylece Osmanl Devleti iin, yeni bir seferin nedenleri ortaya km oldu19. Bu gelimelerin ardndan padiah tular ekilerek ordu, sefer iin hazr hale getirildi. Seferin hedefi Yankkale ve Komaran idi. Budin Beylerbeyi brahim Paa, Pete nlerinde toplad kuvvet ile nce Onod Kalesini sonra Kalka Kalesini fethetti. Kalka Kalesinin Tkeli mreye tesliminden sonra Filek Kalesi de alnarak burada bulunan Trk esirleri de kurtarld. Bu aknlar olurken ordu sefere hazr olduu iin padiah saraydan Davut Paa kararghna, oradan da kendi maiyetiyle ava kt. Edirneden hareket eden ordu, 3 Mays 1683te Belgradn karsnda Zemun nlerine geldi ve 24 Maysta buradan hareket etti. 27 Haziranda stolni-

15 16

Uyvar nndeki kylerin hangi tarafa ait olduu meselesi. Ahmet Refik, Felaket Seneleri, stanbul, 1332, s. 11; . H. Uzunarl, a.g.e., s. 201, 435. 17 Avusturya, Vasvar Antlamasnn uzatlmasn Batda Fransa ile savatndan istemitir. 18 Silahdar Fndkl Mehmet Aa, Silahdar Tarihi, C. II, Orhaniye Matbaas, stanbul, 1928, s. 1, Mcteba lgrel, IV. Mehmet, DGB T, C. XI, a Yaynlar, stanbul, 1993, s. 71. 19 Dimitri Kantemir, Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi, C. III, (ev. zdemir obanolu), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1980, s. 40-50; Rifaat Ali Abou- El-Haj, The Reslkttb And Ottoman Diplomacy At Karlowitz, stanbul 1963, s. VI.

XXVII Belgradda20 bir harp meclisi toplanarak bu mevsimde Yankkale ile Komaran Kalesinin fethi ve Avusturyaya aknlar yaplmas fikri mecliste grld. Fakat Kara Mustafa Paa mecliste eitli fikirler ortaya atarak, doru Viyana zerine gidilmesini savunmu ve bu fikrini de kabul ettirmitir21. Btn bu hazrlklar yaplrken Avusturya Kral Leopold, Avrupadan yardm istemitir. Lehistan, Bavyera ve Papa XIV. Inosan Avusturya ile ittifak kurmular, bu ittifaka Avusturyann ezeli dman Fransa da22 dolayl destek vermitir23. Merzifonlu Kara Mustafa Paa, Viyanaya doru ilerlerken padiah durumdan haberdar etmitir. Bu emri vaki karsnda padiah: Kasdmz Yankkale ve Komaran kaleleri idi; Be (Viyana) kalesi dilde yoktu; Paa ne acip saygszlk edip bu sevdaya dm. Ho imdi Hak Tel san getre; lkin mukaddem bildireydi rza vermezdim.24 demitir. Yani Viyana seferi bir oldubittiye gelmitir. 1683te kuatma baladnda, Avusturya imparatoru oktan ehri terk ederek, Viyanann kuzeyinde daha gvenli hissettii Lintz ehrine ekilmitir. mparatorun ehri terk etmesine ramen daha nceden kurulan hal ittifak da derhal Avusturyaya yardm gndermitir25. Merzifonlu Kara Mustafa Paa bu muhasara srasnda arkadan gelecek tehlikeye kar Krm Hanna, Viyanadan alt saat uzaklkta bulunan Tuna zerindeki Ta kprden dman ordusunun geiini engelleme grevini vermitir. Fakat Krm Han Lehistan kuvvetlerinin geiine gz yummutur. Leh kuvvetleri Alman kuvvetleri ile birlemi, muhasara ile uraan Osmanl ordusunun arkasna gelmitir. Sa koldaki brahim Paay geri ekilmeye zorlam ve sadrazamn otana kadar dman ilerlemitir. Osmanl ordusunda bulunan Hristiyan svariler

Stuhlweisenburg, Budin vilayetinde bir sancan ad. http://www.blacklu.8m.com/bkarlofca.htm# _ftnref23. 22 Fransa, Osmanl Devletiyle Avusturya savarken Avusturyaya sava amayacan bildirerek Hristiyan ittifakn desteklemitir 23 Kemal iek, II. Viyana Kuatmas ve Avrupadan Dn (1683-1703), Trkler-Osmanl, C. IX, stanbul, 2001, s. 746; http://www.blacklu.8m.Com/bkarlofca.htm#_ ftnref23. 24 Silahdar Fndkl Mehmet Aa, Silahdar Tarihi, C.II, s. 39. 25 Ahmet Aa, Viyana Kuatmas Gnl, (ev. Richard F. Kreutel, Trkesi, Esat Nermi), Milliyet Yaynlar, stanbul, 1970, s. 50; D. Kantemir, a.g.e., s. 40, 50; Ahmet Refik, a.g.e., s. 29-31; M. Cavid Baysun, Mehmet IV, .A., C. VII, MEBY, stanbul, 1993, s. 533.
21

20

XXVIII de dman saflarna gemitir. Osmanl ordusunda bir panik balam, muhasara dalm ve ordu Budine doru geri ekilmitir26. Merzifonlu Kara Mustafa Paa hi ummad bu hezimeti aldktan sonra Budinde hatasn telafi etmek iin dalan orduyu tekrar bir dzene koymaya alt. Bu srada IV. Mehmet savan sonucunu renmek iin Belgrada gelmiti. Ordunun bu yenilgisini duyar duymaz Edirneye geri dnd. Bu yenilgiden dolay Merzifonlu Kara Mustafa Paay ilk balarda sulamam hatta eitli hediyeler gndererek iltifat etmitir27. nk devrin en iyi devlet adamlarndan birisi Merzifonlu Kara Mustafa Paayd. Devleti ve orduyu yeniden toplayabilecek kabiliyetteydi. Fakat padiahn bu iltifat karsnda Kara Mustafa Paann ikbalini istemeyen aalar derhal harekete geerek, padiah kkrtmlardr. Bu kkrtmalar karsnda fazla dayanamayan padiah, aalarn tazyiki ile paay idam ettirmitir28. Viyana yenilgisi Avrupada byk bir sevin yaratmtr. imdiye kadar yenilmeyen Osmanlnn, Avrupada birlik olunca yenilecei grlmtr. Papaln giriimi ile Osmanlya kar g birlii ierisine giren, Avusturya, Lehistan, Rusya ve Venedik, 1684 yllnda Kutsal ttifak oluturarak vargleri ile Osmanl Devletine kar saldrmaya baladlar29. Alman ve Leh kuvvetleri Viyanada kazandklar savatan sonra, Estergon Kalesi zerine yryerek kaleyi zapt ettiler. Avusturya Peteyi alp Budini muhasara etti. Venedik ise Dalmaya, Mora, Bosna ve Arnavutlukta drt cephe birden at. Venedikin at bu cephelere, Papalk, spanya, Cenova, Floransa ve Malta denizden destek vermitir30.

smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, Trkiye Yaynevi, C. III, stanbul, 1950, s. 454; Georg Schreiber, Edirneden Viyana Kaplarna Kadar Trklerden Kalan, Milliyet Yaynlar, stanbul, 1982, s. 230vd; M. Cavid Baysun, Budin, .A., C. II, s. 753; http://www. blacklu.8m.com/bkarlofca.htm#_ftnref23 27 Silahdar Fndkl Mehmet Aa, Silahdar Tarihi, C. II, s, 90. 28 Zbde-i Vekayit, s. 168; Silahdar Tarihi, s. 118, 119; Netayicl-Vukut, s, 284; Ahmet Aa, a.g.e., s. 136; ; Mehmet Arif, kinci Viyana Seferi Hakknda, TOEM, S. 16, 17, stanbul, 1331, s. 995; M. Mnir Aktepe, Mustafa Paa (Merzifonlu), .A., C. VIII, MEBY, stanbul, 1993, s. 736vd; Alan Palmer, Osmanl mparatorluu Son Yz Yl Bir kn Yeni Tarihi, (ev. B. orak Dibudak), Sabah Kitaplar, stanbul, 1992, s. 9vd. 29 Baron Joseph Von Hammer Purgstall, Byk Osmanl Tarihi, C, VI, Sabah Yaynlar, stanbul, 2000, s. 412; Ahmet Refik, a.g.e., s. 50; Donald Quataert, Ottoman History Writing and Changing Attitudes Towards the Notion of Decline, http://www.os-ar.com/modules.php?name= Encyclopedia&op=content& tid =501961. 30 Ahmet Refik, a.g.e., s. 51vd.

26

XXIX Osmanl asndan ise bu hezimetler olurken, ite Viyana seferi hazineyi tkettiinden maliye bozulmutu. Kapkulu ocaklarnn maa verilmediinden bir yllk ulufeleri birikmiti. 1687de mdd- Seferiyye ad altnda ehir ve kasabalardaki zengin ve tccarlardan para tedarikine baland31. Bu erevede padiah, bir hatt- hmynla eyhlislmdan mderrislere kadar ulema snfndan da imddiyye adyla yardm talebinde bulunmutur. Ancak ulema bu talebi geri evirmitir. Devlet paraszla are bulmak amac ile bakr para darp ettirmitir. Mal sorunlarn yannda i isyanlar da lkedeki asayii bozmu durumdayd32. Netice olarak II. Viyana kuatmas, Osmanl Devletinde XVI. yzyl sonlarnda balayan zlmenin su yzne kt bir olay olmann tesinde, bundan sonra meydana gelen gelimeler siyas, idar, mal, asker messeselerdeki bozulmalarn daha iyi grlmesine ve tedbir alnmasna zemin hazrlamtr33. Fakat en nemli sonularndan birisi de udur ki, Osmanl Devleti asla bir daha byle bir ordu karamayacak ve Batda en son ulalan nokta Viyana surlar olacaktr. II. Viyana kuatmas sonras oluan bozgun havas ierisinde Osmanl ordusunun Moha ovasnda byk bir bozguna daha uramas zerine, asker arasndaki huzursuzluk iyice artt. Asker, ayaklanarak Kprlnn damad Koca Siyavu Paay sadarete getirdiini iln etti. Daha da ileri giderek IV. Mehmeti tahttan indirmeye karar verdi. Bu gelimeler zerine, IV. Mehmet yeni sadrazam tanmak zorunda kalm avcl braktn ve devlet ileri ile uraacan bildirmitir. Fakat IV. Mehmet 1687 senesi Kasmnda tahtan indirilerek yerine II. Sleyman tahta karlmtr. Btn bunlar olurken dman frsattan yararlanarak Belgrad yaknlarna kadar gelmitir34.

Robert Mantran, Osmanl mparatorluu Tarihi, C. I, (ev. Server Tanilli), Cem Yaynevi, stanbul, 1995, s. 295. 32 Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), MAD.d, 9865; Silahdar Tarihi, s. 228, 243; Mcteba lgrel, Mehmet IV, DGB T, C. XI, stanbul, 1993, s. 77; Ycel zkaya, XVIII. Yzylda Osmanl Kurumlar ve Osmanl Toplum Yaants, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, 1985, s. 242. 33 Mustafa Turan, II. Viyana Muhsaras, Osmanl Devletinde Siyas, dar ve Asker zlme, Osmanl Tarihi Aratrma Merkezi Dergisi, Ankara, 1998, S. 9, s. 429. 34 Rid Mehmet Efendi, Tarihi Rid, C. II, stanbul, 1282(1865), s. 3-4; Silahdar Tarihi, s. 280296; Ahmet Refik, a.g.e., s. 75, 85.

31

XXX II. Sleymann tahta kmasndan ksa bir sre sonra Avusturyallar Belgrad igal ettiler. Venedikliler Eriboz adasn muhasara etmelerine ramen bir baar salayamadan geri dndler35. Macaristandan sonra Belgradn da elden kmas padiah ok zmtr. II. Sleyman bu znt ile askere moral vermek iin Edirneden Sofyaya geldi. Fakat bu srada Avusturya, Nii ele geirdi. Bu olumsuz gelime ile birlikte Sofyann da dman eline gemesi sz konusu olduu iin ve padiahn salk durumunun el vermemesi zerine padiah, devlet adamlarnn tavsiyesi ile Edirneye dnd36. Osmanl Devleti, alm olduu bu yenilgiler zerine bar dnmeye balad. Bar iin, Kara brahim Paa37 ve Sar Sleyman Paa38 zamanlarnda Avusturyallar yoklamlardr. Avusturyallarn alm olduklar st ste galibiyetler mparatoru martmtr. Bundan dolay ar tekliflerde bulunmutur. II. Sleymann hkmdar olmas zerine bar taraftar olan Bekri Mustafa Paa39, saltanat deiiklii bahanesi ile tekrar bar giriiminde bulunmutur. Bekri Mustafa Paa, ngiltere ve Hollandann Galatada bulunan eli tercmanlarnn, Avusturya ve mttefikleri bara meyillidir szleri zerine, Nianc Zlfikr Efendi ve Dvn- Hmyun ba tercman skerletzde Aleksandr hem saltanat deiikliini bildirmek ve hem de bu sebep ile mmkn olursa bar yapmak iin Viyanaya 15 ubat 1688 tarihinde eli olarak gnderilmitir40. Bu heyetin, Viyanaya gidii sonras Belgradn dmesi zerine bar mitleri krlmtr. Bu gelimeler zerine, mparator I. Leopold mttefikleriyle birlikte daha ar artlar ne srmtr41. Uzun grmelerden sonra bu ar talepler karsnda bir anlamaya varlmam ve bu teebbs de sonusuz kalmtr42. Viyanada 1691 Haziran ayna kadar yaklak drt

Rid, C. II, s. 50; Silahdar Tarihi, s. 317; Netayicl-Vukut, s. 3. Rid, C. II, s. 92. 37 Sadareti, (15 Aralk 1683 18 Aralk 1685). 38 Sadareti, (18 Aralk 1685 23 Aralk 1687). 39 Sadareti, (30 Mays 1688 7 Kasm 1689). 40 Zlfikar Paa, Sefaretnme, s. 15, (Wolfgang Jopst Der Gesandtschaftsbericht des Z l-Figar Efendi ber die fridensverhandlungen in Wien 1689, Doktora Tezi, niversitt Wien, Wien, 1980). 41 Rami Mehmet Paa, Vekyi-i Musleha, Millet Ktphanesi, Reit Efendi Ksm, Nr. 685, s. 3a; C. J. Heywood, 1689-1698 Yllar Arasnda ngiliz-Trk Diplomatik likileri Trk- ngiliz likileri 1583-1984, Babakanlk Yaynlar, Ankara, 1985, s. 35. 42 Silahdar Tarihi, s. 366; Rid, C. II, s. 43-44, 60, 193; Faik Reit Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnmeleri, TTKY, Ankara, 1992, s. 50-51; Ahmet Refik Altnay, limler ve Sanatkrlar,
36

35

XXXI sene kalan Zlfikr Efendi yazm olduu eserinde, Avusturyann Fransa ile ise karsndaki dmann kuvvetini

uramasndan (1686da savaa balamlardr) dolay ordusu byk bir bitkinlik iinde harp etmektedir. Osmanl Devleti bilmeden perian bir ekilde kamaktadr. Avusturya elileri srekli olarak Anadoluda yer yer kan isyanlar ortaya srerek Osmanl tarafn taviz verdirmek iin uramtr. Zlfikar Paa, Avusturyann Fransa karsnda yenilgisinin Anadoludaki bir iki aki ile kartrlmayacak kadar ar olduunu syler. Ayrca, Fransann Avusturya ile savata olduu iin, bir bar olursa Avusturyann cephelerde rahatlayarak zerine geleceini bildiinden, Osmanl, Avusturya barn istememesinden bahsetmitir. Avusturya da bitkin durumunu bildii iin, bar grmelerinde Osmanlnn iinde bulunduu kt durumu ne srerek frsatlardan yararlanmay amaladndan bahseder43. Bar grmeleri devam ederken Osmanl cephesinde baz olumlu deiikliklerde olmaya balamtr. Mesela padiahn, 8 Kasm 1689 tarihinde Sakz Muhafz olan Kprl Fazl Mustafa Paay sadrazamla getirmesi sonucu Ni ve Belgrad Avusturyann elinden alnr44. Venedik ve Lehlere kar birtakm baarlar kazanlr. Bu asker baarlarn yan sra, Kprl Fazl Mustafa Paa mal alanda bir takm dzenlemeler de yaparak devletin mal durumunu dzeltmeye alr45. 28 Ocak 1691 tarihinde II. Sleymann vefat etmesi zerine yerine II. Ahmet tahta kt. II. Ahmet, tahta oturduktan sonra Kprl Fazl Mustafa Paay sadarette brakt ve kendisine hatt- hmyn ile hilat ve mcevher kl yollayarak baarlarnn ve zaferlerinin devamn istemitir46. Yaynlam olduu ferman ile de sefer iin bedel-i srsatlarn47 toplanmas, bu alandaki engellemelerin nne geilmesi ve vermek istemeyenlerin de vergilerini vermeleri hususunda valilere ve

(Bas. Haz. Vahit abuk), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1980, s. 189, 200; Rifaat Ali Abou-ElHaj, The Reislkttab And Ottoman Diplomacy At Karlowitz, stanbul, 1963, s. VI, 3-7. 43 Zlfikar Paa, a.g.e., s. 63, 83. 121, 179; Rifaat Ali Abou-El-Haj, a.g.e., 2. 44 Rid, C. II, s. 130-133; M. N. Paa, a.g.e., s. 4-7; Silahdar Tarihi, s. 483; C. Baysun Belgrad, .A, C. II, MEBY, stanbul, 1993, s. 480; A. Taib Efendi, a.g.e., s. 116; G. Schreiber, a.g.e., s. 246. 45 Rid, C. II, s. 156; Silahdar Tarihi, s. 572; http://www.blacklu.8m.com/ bkarlofca.htm#_ftnref23; Bekir Ktkolu, Sleyman-II, .A., C. XI, MEBY, stanbul, 1993, s. 158, 164. 46 Rid, C. II, s. 160. 47 Tanzimattan evvel harp zamanlarnda halktan srsat adyla alnan zahirenin bedeli hakknda kullanlan bir tabirdir. Zahire yerine para alnd da olmutur.

XXXII kadlara sk talimatlar yollamtr48. Onun dnemindeki en nemli olay, Salankamen meydan muharebesidir. Bu savata Fazl Mustafa Paa kumandasndaki Osmanl ordusu, 14 Haziran 1691de Edirneden hareketle 20 Temmuzda Belgrada ulat. Ordu, Krm kuvvetlerinin gelmesini beklemeden 19 Austosta kendisinden iki kat daha fazla orduya kar aniden saldrya gemitir. Savan balarnda Osmanl galip iken, Fazl Mustafa Paann alnndan vurularak ehid olmas49, yenieri aas, ordu kads ve Mirimirandan brahim Paann ehit olmalar zerine ordu dalm ve byk bir yenilgi alnmtr. Ayn zamanda Defterdar smail Paa ve nde gelen devlet adamlarndan bir ou da bu savata yaralanmlardr50. Fazl Mustafa Paadan sonra Bozoklu Mustafa Paa ardndan Srmeli Ali Paa sadrazam olmutur. Bu arada Venedik, Sakz Adasn ele geirmitir. Bu durum zerine II. Ahmet Anadolu sahillerinin gvencede olmadn grerek Sakzn geri alnmas iin inceleme konumuz olan ve ileride de grlecei gibi Amcazde Hseyin Paay kaptan- deryala tayin etmitir51. Bu gelimeler olurken, 6 ubat 1695 Pazar gn Sultan II. Ahmet lm yerine, II. Mustafa Padiah olmutur52. II. Mustafann tahta kmasyla, devlet erkn arasnda, 1683 II. Viyana kuatmasndan bu yana yllardr sregelen savalar ve yenilgileri sonulandrma arzusu kuvvetlendi. Hatta ngiltere elisinin Osmanl Devleti ile Avusturya arasndaki savaa son verme teebbs de devlet adamlar arasnda ferahlk yaratmtr. Fakat II. Mustafa, devlet adamlar gibi dnmyordu. Yeni padiah, niyetinin Kanuni Sultan Sleyman gibi bizzat sefere kmak olduunu bildirdi. nk ona gre baarszlklarn sebebi, seleflerinin seferlerden uzak kal idi. O, bu nedenle tahta knn nc gnnde bir hatt- hmyn yaynlayarak kendinden nceki padiahlarn zevk ve sefaya dalp devlet ileri ile uramamalar

48 49

BOA, Ali Emiri, Ahmet-II, 3/294, 17/1887. ahadetine Zeki, u beyti tarih dmtr. Vezr-i kmil dil o l-kadr dery dil, ehd oldu. Geip Budin yolunda Mustafa Paa (Hafz Hseyin Ayvansaray, Mecmu-i Tevarih, s. 347); Mcteba lgrel, Ahmet II, D A, C. II, DVY, stanbul, 1992, s. 33. 50 Anonim, Osmanl Tarihi, s. 26-28; Donald Quataert, Osmanl mparatorluu 1700-1922, letiim Yaynlar, stanbul, 2002, s. 75; s-Zde, s-Zde Trihi, nv. Ktb. bnlemin Kitaplar, nr. 3014, vr. 138a; M. C. Baysun, Ahmet-II, .A., C. I, MEBY, stanbul, 1993, s. 164. 51 BOA, Ali Emiri, Ahmet-II, 4/391. (Bu sefere memur olan askerlerin erzak giderleri iin gerekli parann bedeli srsat malndan tahsil edilmesi ile ilgili belge). 52 Rid, C. II, s. 270-275; Silahdar Fndkl Mehmet Aa, Nusretnme, C-I, (Sad., . Parmakszolu), Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1962, s. 3.

XXXIII sebebiyle dmanlarn drt yandan lkeyi sardn belirtir. Bizzat savaa katlmak istediini syleyerek, devlet erkannn bu konudaki grn sorar. Buna cevap olarak, sadrazam devlet erkn ile yapt grmelere dayanarak padiahn savaa katlmasnn ok masrafl olmasnn yannda devlet otoritesinin bozulacandan bahseder. Sadrazamn bu olumsuz grne ramen II. Mustafa savaa bizzat katlmaktan vazgemez53. Padiahn bu karar zerine eitli blgelere fermanlar gnderilerek asker toplanmas ve acil olarak orduya katlmnn salanmas istendi. Taht deiiklii esnasnda Avusturya-Osmanl mcadelesi devam ediyordu. Halk ise, padiahn sefere kmas ile Viyana bozgunu ile gelen ordudaki zlmenin son bulaca inancndayd54. Bu gelimelerin ardndan Avusturya ile mcadele yeniden balar. II. Mustafa devrinin ilk zaferi Venedik igalinde olan Sakz adasnn kurtarlmasdr55. Bundan sonra padiah dncelerini gerekletirmek amacyla 30 Haziran 1695de I. seferine kmak amac ile Edirneden Belgrada hareket etti. Macaristann gney dousunda ki Banat eyaletini almak isteyen Avusturyallar son zamanlarda bu eyaletin merkezi olan Temevarn kuzeydousundaki Lippa (Lipve) Kalesini zaptedip Temevara kar hareket ss edindikleri iin Belgrada gelmi olan II. Mustafa harp meclisinde, mhim konumu itibariyle Lippann alnmasna karar vermitir. Sultan II. Mustafa emrindeki Osmanl ordusu Lippaya gelince hemen saldrya geti. Saksonya Prensinin yardma geleceine gvenen kale kumandannn kar koymas hibir ie yaramad. 29 Austos 1695 Lippa (Lipva), Lugas, ebe Kalesinin dmesiyle Osmanl ordusu saysz ganimetin yannda nemli sava malzemeleri de ele geirdi. Bu srada Avusturya generali Veteraninin Lugo civarnda olduu haberi alnd iin Lugoa hareket edilmitir. Lippadan gelen Trk ordusu cepheden taarruz ederken Osmanl ordusuna katlan Krm Han Selim Giray Han, Avusturyallar arkadan kuatmtr. II. Mustafann bizzat askerlerin nnde Avusturyallara hcum yapmas sonucunda Veterani lm ve Avusturya

53

. H. Uzunarl, a.g.e., s. 556; Ziya Nur Aksun, Osmanl Tarihi, C. II, tken Yaynlar, stanbul, 1994, s. 280. 54 Rid, C. II, s. 298 vd; Nusretnme, C, I, s, 6. 55 . H. Daninend, a.g.e., s. 478.

XXXIV yenilmitir. Kn yaklamasndan dolay padiah, kalm, halk padiah byk bir sevinle karlamtr56. II. Mustafa, ikinci bir seferin hazrlklarna balam; fakat devletin maliyesi son derece bozuk olduundan, devlet erknndan uygun kimselerin kendilerinin tedarik edecekleri askerleriyle birlikte sefere katlmasn istemitir. Bu yolla asker toplanmas bize Osmanl Devletinin o dnemde ne kadar kt bir durumda olduunu, bir ordu bile kuracak gcnn kalmadn gsterir. Hatta sefer bitinceye kadar baz deme ve harcamalarn durdurulmas yoluna bile gidilmitir57. Neticede sefer iin gerekli hazrlklara baland58 ve 1696 senesi ierisinde dzenlenen sefer ile ordu 1 Austos 1696 tarihinde Belgrad nlerine geldi. Burada yaplan toplantda ne tarafa gidilecei zerine tartma yaplrken, orduya katlan Temevar Muhafz Mustafa Paa, Temevara Avusturya muhasaras olduu haberini vermesi zerine ordu Temevara hareket etti. Yine burada kurulan harp meclisinde Avusturyaya kar nasl bir taktik izlenecei ve Varadin tarafna m yoksa Temevar tarafna m gidilmesi konusu tartld. Toplant sonunda Temevar tarafna gidilmesine karar verildi. Osmanl ordusunun geldiini haber alan Avusturyallar geri ekilmeye alrken Olash (Olasch) mevkiinde yakalandlar. Meydana gelen muharebede Avusturya byk bir bozguna uratld. Luga (Lugas) ve Cebes Kaleleri alnd59. Bu arada Sultan II. Mustafa, ikinci Avusturya seferinde iken Rusya Azak Kalesini 6 Austos 1696da ele geirmi ve Osmanlya kar oluturulan mukaddes ittifaka girmitir60. II. Mustafa ald bu baarlarndan dolay Avusturyaya kesin darbeyi indirmek iin nc bir sefer daha dzenledi. Sultann km olduu bu nc sefer, Zenta Bozgunu ile sonulanmtr. Bu muharebe ve sonular ilerleyen sayfalarda Zenta Bozgunu ve Amcazde ksmnda ayrntl olarak anlatlacaktr. stanbula dnmek zorunda

56

Anonim, Osmanl Tarihi, s. 115; Nusretnme, s. 23-139; Sulhnme, s. 5a, 5b; M. Nuri Paa, a.g.e., C. III-VI, s. 13, 14; Mcteba lgrel, II. Mustafa, DGB T, C. XI, a Yaynlar, stanbul, 1993, s. 99; Cengiz Orhonlu, II. Mustafa, .A., C. VIII, MEBY, stanbul, 1993, s. 696. 57 BOA, C. ML, 14092; . H. Uzunarl, a.g.e., s. 574; K. iek, a.g.m., s. 746. 58 BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 7/605. 59 Hasan Aa-zde Hac Abdullah, Vecihi Tarihi (Tarihe-i Sultan Mustafa-II), Sleymaniye Ktb., Hamidiye Ks. Nr. 917/2 vr. 90b, 91a; Anonim, Osmanl Tarihi, s. 118-119; Ukzde es-Seyyid brhm Hasb Efendi, Ukzde Trihi, C. I, (Haz. Rait Gndodu), amlca Basm Yayn, stanbul, 2005, s. 245. 60 R. Mantran, a.g.e., s. 304; M. Cavid Baysun, Azak, . A., C. II, MEBY, stanbul, 1979, s. 89.

XXXV

1 B R NC BLM SADRAZAMLIK DNEM NE KADAR AMCAZDE HSEY N PAA I. AMCAZDE HSEY N PAANIN HAYATI 1. Doum Yeri, Ailesi ve Genlii Amcazde Hseyin Paann doum tarihi ve yeri tam belli deildir. Fakat Samsunun Vezirkpr ilesinde ve 1644te domu olmas ihtimal dhilindedir1. Hseyin Paa, Osmanl sadrazamlarndan mehur Kprl Mehmet Paann aabeyi Hasan Aann oludur. Hasan Aa, mevlevidir ve 1590 yllarnda Samsunun bugnk Vezirkpr ilesinde domutur. Hasan Aann babas Arnavutlukun Berat Sancann Rodnik kyndendir. Vezrizam Kprl Mehmet Paann2 da babas olan bu kii, daha sonra Kpr Kasabasna gelip yerlemitir. Bu kasabaya da, bunlara nispetle Vezirkprs denmitir3. Hafz Hseyin Ayvansarayinin Kprl Mehmet Paa iin eserinde, Mehemmed Paa bn Abdullah el-Mostr4 demesine baklrsa Kprl Mehmed Paann Mostarl ve babasnn isminin de Abdullah olduu anlalmaktadr. Fazl Ahmet Paa zamannda, Beheti brahim Efendi tarafndan kaleme alnan ve Kprller slalesini anlatan eserde, Kprl Mehmet Paann, Balkanlardaki Selanik ile skp arasndaki Kprl Kasabasndan olduu yazmaktadr5. Buradaki bilgilerin aksine, Amcazde Hseyin Paann slalesi Samsunun Kpr kazasnda domu ve bymlerdir. Buraya da, bunlara nisbeten yanndaki Demirkpr kazasndan ayrlmas iin Vezirkpr denilmitir. Balkanlardaki Kprl den olmalar ihtimal dhilinde deildir6. Bursada nebey Ktphanesindeki vakf kitaplara baslm olan mhrde;

1 2

Orhan F. Kprl, Amcazde Hseyin Paa, .A., C. V/I, MEBY, s. 646. Kprl Mehmet Paann, Hasan Aann dnda bir kz, bir de erkek kardei olmutur. Kzkardei Kbleli-zde Vezr Mustafa Paa ile evlenmi ve Kbleli-zdeler olarak mehur olmutur. 3 Alphanse de Lamartine, Osmanl Tarihi, C. II, Sabah Yaynlar, stanbul, 1990, s. 710; Hammer, a.g.e., C. VI, s. 12. 4 Hafz Hseyin Ayvansaray, Mecmu-i Tevarih, (Haz. Fahri . Derin-Vahid abuk), Ed-Fak Yaynlar, stanbul, 1985, s. 347. 5 Beheti-al Seyyid brahim, Silsiletl-safiyy fi Devletil-Hakaniyetil-Osmanniyye, Kprl Ktphanesi, 9435 II. K. 212, vr. 2.

2 Vakf Hseyin Aa bin Mustafa e-ehid bin ammil merhum el-vezr-i azam Fazl Ahmet Paa fil-mderrisatilleti bineha fil Burusa sene 1089, bazlarnda ise Ablfagir Hseyin bin Mustafa 89 yazs bulunmaktadr. Buradaki kaytlara gre ise Hseyin Paann babasnn isminin Mustafa olduu anlalyor. Bu kitaplardaki mhrde babasnn ismi Mustafa olarak gese bile ada tm kaynaklarda ismi Hasan Aa olarak gemektedir. Rid Tarihinde Amuca Hasan olarak zikredilmektedir. Buradaki Mustafa isminin de yanl olmas gerekmektedir7. Amcazdenin ocukluk ve genlik hayat hakknda kaynaklarda tam ve net bilgiler bulunmamaktadr. ada bulunan kaynaklar, Amcazde Hseyin Paann Kprllerin en parlak devri olan, amcas Kprl Mehmet Paann vezaretinden II. Viyana kuatmasna kadar, bazen stanbulda bazen de babasnn Bulgaristann Prevadi Kasabasnn Kozluca Kyndeki iftliinde rahat bir ocukluk ve genlik hayat geirdiinden bahseder8. Bunda belki amcas ve amcaoullarnn sadrazam olmas etkili olmutur. Onun bu ekilde rahatl Hadkatl-vzerda, Der kehi buse-c-y lem idi, Meclis-i rek-i sohbet-i cem idi9 eklinde ifade edilmektedir. Hseyin Paa, Fazl Ahmet Paann sadaretinde hacca gitmi ve dnnde de evlenmitir10. Amcazdenin Sulhuye(Aye) ve Rahmiye adnda iki kz olmutur. Sulhuye Sultan, 1703te sadrazam olan Ahmet Paa11 ile Rahmiye Sultan ise, 1709da len Rumeli Kazaskeri brahim Efendi ile evlenmitir. Rahmiye Sultan, 1760 ylnda lmtr. Rahmiye Sultann kocas brahim Efendi, Feyzullah Efendinin oullarndandr. Amcazdenin bir de kz kardei vardr. O da Ali Bey adnda bir

M. Tayyib Gkbilgin, Kprller .A., C. VI, MEBY, stanbul, 1993, s. 892; Hseyin Paann dedelerinin daha nce Balkanlar g edip daha sonra tekrar Anadoluya dnmeleride mmkndr. nk bu ekilde g edenler zaman zaman tekrar ayn yerlerine dnmlerdir. 7 Rid, C. II, s. 543; Beheti brahim Efendi, a.g.e., vr. 2; . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. III/II, TTKY, Ankara, 1995, s. 444; M. T. Gkbilgin, a.g.m., s. 892. 8 A. Lamartine, a.g.e., s. 784; . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. III/II, s. 444; Nazm Tekta, Sadrazamlar, Osmanlda kinci Adam Saltanatlar, at Kitaplar, stanbul , 2002, s. 325. 9 Osmanzde Ahmet Taib Efendi, Hadkatl-vzer, stanbul, 1271, s. 124. 10 . H. Uzunarl, a.g.e., s. 444. 11 Ahmet Paa iman ve ksa boylu olduu iin Kavanoz, Shrabl Mehmet Paann yetitirmelerinden olduu iin Shrabl lakab ile mehur olmutur. (Sadareti: 22 Austos 1703-17 Kasm 1703)

3 zatla evlenmitir. Ali Beyin olu Ali Bey mehur hattatlardandr. Bu zat 1762de lp Topkapya gmlmtr12. 2. Tahsil Hayat Amcazde Hseyin Paann tahsil hayat hakknda detayl bilgiye sahip deiliz. Fakat sadrazam slalesinden gelmesi, babasnn iftliinde rahat bir hayat geirmesi, varlkl ve aristokrat bir ailenin ocuu olmas, iyi bir eitim aldn gstermektedir. Buna farkl bir boyuttan yaklaacak olursak, Amcazde Hseyin Paann amcas olan Kprl Mehmet Paa, iyi bir eitim alamadndan ikyeti olup, kendi ocuklarna en iyi ekilde tahsil yaptrmtr. Amcazdenin de, zikredilen kimsenin yeeni olmas mnasebeti ile onun, iyi bir eitim aldn syleyebiliriz. zellikle Hseyin Paann, devlet adaml ve sadrazamlk yapm olduu dnemlerdeki ortaya koymu olduu fikirler, icraatlar, ilme ve ilim adamna vermi olduu deer incelendii zaman iyi bir eitim ald ortaya kmaktadr. Tarih ilmine olan ilgisi, akamlar ve bo zamanlarnda sohbetlere katlmas bunun gstergelerindendir. Beheti-al Seyyid brahim Efendiye gre stanbul medreselerinde iyi bir eitim almtr. Ayn eserde Amcazde Hseyin Paa iin tekml-i rd, ahvl-i ilim gibi ifadelerin kullanlmas bunu desteklemektedir13. Ayn ifadelerin benzerini Rami Mehmet Paann eserinde de u ekilde grebiliriz. Amucazde Hseyin Paa hazretleri ilm kemlinden n tefahhus- ahvl ile bir hussda basret ve intibh zre amel ve hareket ve adnn rey-i ksid ve kasd- fsidlerine vukf- tmm tahsl itmeleriyle..14 eklinde onun iyi bir eitim aldn ve bundan dolay da olaylar en ince ayrntlarna kadar aratrdn vurgulamaktadr. Yani, Hseyin Paann ilminden ve bilgisinden dolay akll ve uyank hareket ettiini ifade eder. 3. Tarihi ahsiyet Olarak Ortaya kmas ve Viyana Kuatmasna Katlmas Hseyin Paa tarihi bir ahsiyet olarak ilk defa 1672 senesinde Lehistan seferine giden Padiah IV. Mehmet ve Haseki Sultann15, Kozlucada Hasan Aann iftliine uramas srasnda karmza kmaktadr. Hseyin Paa burada padiaha

12

Anonim, Osmanl Tarihi, s. 266; Mminzde Seyyid Ahmet Hasib Efendi, Ravzetl Kbera, TTKY, Ankara, 2003, s. 31; Zbde-i Vekayit, s. 785. 13 Beheti brahim Efendi, a.g.e., vr. 179a. 14 Sulhnme, s. 8a.

4 bir eerlenmi at ve yorgan, Haseki Sultana da birka boha ve kuma hediye etmitir. Padiah da bu hediyelerin karl olarak Hseyin Paaya, bir hilat ve 100 altn ihsan etmitir. Hseyin Paay bu tarihten sonra da Haseki Sultann yannda grmekteyiz16. Amcazde Hseyin Paa 1683 yl balarnda ise, Haseki Sultann konaks sfat ve Yeen Hseyin Bey nm ile karmza kmaktadr17. Amcazde Hseyin Paa, Haseki Sultann konaks iken 1683 ylnda Merzifonlu Kara Mustafa Paann girimi olduu Viyana seferine Merzifonlu Kara Mustafa Paann maiyetinde katlmtr. O, bu sefer srasnda kendisine verilen emir ve grevleri yaparak sefer srasnda nemli hizmetlerde bulunmutur. Ahmet Aa, Viyana Kuatmas Gnl isimli eserinde Amcazde Hseyin Paadan Yeen Hseyin Bey ismi ile zikrederek yapm olduu grevlerden bahsetmektedir. Mesela, 31 Temmuz Cumartesi gn Haznedar Ali Aa, padiahn huzuruna gitmek iin sava meydanndan ayrlaca srada Yeen Hseyin Beye, haznedar mehterhane ile uurlama grevi verilmitir. Yine ayn ekilde Hseyin Paa, 22 Austos Pazar gn sava meydanna gelen Erdel Prensinin, Sadrazam Merzifonlu Kara Mustafa Paa ile savan gidiat zerinde yapm olduu grme srasnda hazr bulunarak protokol ve terifat kurallar konusunda gelenlere yardmc olmutur18. Viyana Seferinin bozgunla sonulanmas ve sadrazamn katledilmesi zerine Kprl slalesi gzden dmtr. Kprl slalesine mensup kiilerin gzden dmesi zerine, 13 Ocak 1684te Reislkttap Lz Mustafa Paa, hazinedar, hazine ktibi, kapucular kethdas ve baz devlet adamlar ile birlikte Amcazde Hseyin Paa da hapsedilerek rikb- hmyna gnderildi. Daha sonra ayn sene ierisinde 7 ubat 168419 senesinde affedilerek iki tulu sancak beyi unvan ile ehrizor Beylerbeyliine atanarak stanbuldan uzaklatrld20.

15

Padiahn cariyelerinden, ocuk dourmu ve yaknln kazanm olanlar hakknda kullanlr. . H. Uzunarl, a.g.e., s. 444; M. M. Aktepe, a.g.m., s. 8; N. Tekta, a.g.e., s. 325. 17 Silahdar Fndkl Mehmet Aa, Silahdar Tarihi, C. II, s. 10; O. F. Kprl, a.g.e., s. 646. 18 Ahmet Aa, Viyana Kuatmas Gnl, (ev. Richard F. Kreutel, Trkesi, Esat Nermi) Milliyet Yaynlar, stanbul, 1970, s. 51, 52, 67, 95; John Stoye, Viyana Kuatmas, (ev. Derin Trkmer), Doan Kitap, stanbul, 2003, s. 308. 19 sazde Tarihinde Eyll ay olarak gemektedir. (s, 188, 189); Amcazde Hseyin Paann ehrizor Valiliine atanmasn, eyhnin Vakay- al Fuzala isimli eserinde de 1688 olarak gstermesi yanltr. (nv. Ktb. T.Y. Nr. 3216, s. 199). 20 Silahdar Tarihi, s. 123, 125; M. M. Aktepe, a.g.m., s. 8; Mehmet Sreyya, Sicilli Osmani, C. III, (Yay. Haz. Nuri Akbayar), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1996, s. 718.
16

5
II. DEVLET ADAMI VE DAREC OLARAK AMCAZDE HSEY N PAA

1. ehrizor Valilii Hseyin Paann ehrizor Valiliine atanmasnn dnda bir bilgiye rastlayamadk. ehrizor vilayetinde ok az kalan Amcazde Hseyin Paa buradan Lpseki yaknlarndaki ardak Muhafzl grevine atanmtr21. Hseyin Paann II. Viyana kuatmas sonras kusurlu bulunanlar arasnda gsterilerek, stanbuldan uzaklatrlmas dnemin airlerinden biri tarafndan Bu olay beenmeyenlerin mkafatn rzgar verir. Daha nce yaptn hatalar bir gn af olur. eklinde ifadesini bulmutur. Bu vz npesendin ruzgr eyler mkfatn Mukaddem ettii kstahlk mazur olur bir gn22 2. ardak Muhafzl Hseyin Paa ehrizor Beylerbeylii grevinde iken Kastamonu Sanca Mutasarrfl ile birlikte ardak23 Muhafzl grevine atand24. Hseyin Paa be yl kadar burada unutulmu bir hal ierisinde muhafzlk yapt. Hadkatl-vzer da Hseyin Paann uzun sre burada unutulmu bir ekilde muhafzlk yapmas da aadaki beyitte Herkes mumya olmu, bana yardmc olmaz. Yarin iltifatnn ardandan25 da uzam eklinde ifade edilmitir. Mmyy- teslid herkez mfid olmaz bana rdk- iltift- yrdan ftadeyim26 Amcazde Hseyin Paa, IV. Mehmetin tahttan indirilmesinden sonra ise Nisan 1689 tarihinde vezrlik rtbesi ile Seddlbahir Muhafzl grevine atand27.

21 Anonim, Osmanl Tarihi, s. 133; Ahmet Taib Efendi, a.g.e., s. 124; Silahdar Tarihi, s. 125; M. M. Aktepe, a.g.m., s. 8; O. F. Kprl, a.g.m., s. 647. 22 Osmanzde Ahmet Taib Efendi, a.g.e., s. 124; Ayvansaray Hafz Hseyin, Hadikatl Cevami, (Yay. Haz. hsan Erzi), C. I, Tercman Gazetesi Yaynlar, stanbul, 1987, s. 131. 23 ardak, anakkale Boaznn Marmara Denizi ile kesitii kuzey ucunda bir sahil kasabasdr. Gney batsnda Lapseki, dousunda Biga ilesi ile komu olup, Gelibolunun tam karsnda anakkale-Bursa karayolu zerinde yer almaktadr. Bugnk nfusu 3267dir. 24 Beheti brahim Efendi, a.g.e., vr. 179b; M. M. Aktepe, a.g.m., s. 8. 25 Buradaki ardak kelimesi, kinaye sanat ile birlikte muhafaza anlamnda kullanlmtr. 26 A. Taib Efendi, a.g.e., s. 124. 27 Zbde-i Vekayit, s. 322; Baron Joseph Von Hammer Purgstall, Byk Osmanl Tarihi, C, VI, stanbul, 2000, s. 554.

6 3. Seddlbahir Muhafzl Amcazde Hseyin Paa 27 Mays 1689 tarihinde Seddlbahir28 Muhafz Suyolcuzde Vezr Ali Paann vefat zerine ardak Muhafzl grevinden vezrlik rtbesi ile terfi ettirilerek Ali Paann haslar ile birlikte Seddlbahir Muhafzlna atanmtr29. Amcazdenin yerine ise, Karahisar Sancandan Bahri Mehmet Paa ardak Muhafzl grevine getirildi30. Hseyin Paa burada greve baladktan sonra 5 Austos 1689 tarihinde kendisine gnderilen hkm ile kalenin korunmas ve sefer iin gerekli levazmn temini istenmitir31. Bu grevde iken Hseyin Paann devlet iin daha birok hizmetler yapm olduunu gryoruz. Mesela, 1690 Ocak sonlarnda yollanan bir hkm ile ordu iin gerekli odun ve keresteler kesip topladktan sonra grevlilere teslim etmesi ve bu i ile ilgilenmesi istenmitir32. 1690 Nisan aynn ortalarnda ise kendisine gnderilen dier bir hkm ile adann muhafazasnda olan 1200 neferin durumu ve adann korunmas, ayrca 300 neferin eribalar ile birlikte Bozcaadaya nakletmesi istenmitir33. Yine 1690 senesi ierisinde Eriboz Adas ve adalarda bulunan beylere gerekli yardm yapmas ve boazdan geen gemileri kontrol etmesi, bu konuda dikkatli olmas ve ordu iin gerekli olan odun ve keresteleri temin etmesi iin zaman zaman kendisine merkezden

28

Bugnk anakkale ehri olan Seddlbahir, ayn zamanda Boazhisar ve Kala-i Sultaniye ismi ile de anlmtr. (Metin Tuncel, anakkale, D A, C. VIII, DVY, stanbul, 1993, s. 198.) 29 BOA, K.K.d, 3080, s. 11; (Hseyin Paann bu tarihteki haslar toplam 1.510.000 akedir. Daha sonra yaplan bir zam ile haslar geliri 2.406.000 ake olmutur. 1691 senesinde ise yine yaplan ayr bir zam ile 2.943.000 akeye ykselmitir.); Beheti brahim Efendi, a.g.e., vr, 179b; Zbde-i Vekayit, s. 322, Yavuz Cezar, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi, Alan Yaynclk, stanbul, 1986, s. 41, 42. 30 Rid, C. II, s. 79; Silahdar Tarihi, s. 433; Anonim, Osmanl Tarihi, (Yay. Haz. Abdlkadir zcan), s. 5; (Anonim Osmanl Tarihinde Su Yolcu Ali Paann vefatndan sonra onun yerine atanan kimse Kprlzde Mustafa Paa olarak yazlmtr. Tarih 26 Haziran 1689dur. Kanaatimizce buradaki Mustafa ismi yanl yazlm olup Hseyin olmas gerekmektedir. (Metin 6a) Kprlzde Mustafa Paa, Su Yolcu Ali Paann yerine 1688 Martnda Hanya muhafzlna tayin edilmitir. (Silahdar C. II, s. 350). Veya daha nce buraya atanan Kprlzde Fazl Mustafa Paa ile kartrlm olabilir. Bu kartrmann olmas da mmkn grnmemektedir. nk Kprlzde Mustafa Paa daha sonraki yllarda sadrzamlk makamna getirilmitir. Veya daha sonra buraya atanan Vezr Silahdar Hseyin Paa ile kartrlm olabilir. Bkz. sazde Tarihi, nv. Ktb. bnlemin Kitaplar, nr. 3014, vr. 119b, 125b; Hammerinde, C. VI, s. 490da da Su Yolcu Ali Paann vefatndan sonra atanan kimseyi Kprlzde Mustafa olarak yazmas yanltr. Bu tarihte atanan kimse yukarda izah edildii gibi, yine Kprl slalesinden olan Amcazde Hseyin Paadr. (Osmanzde Ahmet Taib Efendi, Hadkatl-vzer, stanbul, 1271, s. 124.); O. F. Kprl, a.g.m., s. 647; M. M. Aktepe, a.g.m., s. 8. 31 BOA, A. {DVNS.MHM.d -98, s. 235. 32 BOA, A. {DVNS.MHM.d -100, s. 119. 33 BOA, A. {DVNS.MHM.d -99, s. 140.

7 hkmler gnderilmitir34. Hseyin Paaya 1691 ubat ortalarnda gnderilen bir hkm ile de, sefere memur edilip, fakat sefere gitmedikleri iin burada hapsolunan baz kimselerin tahliye edilmesi istenmitir35. Bu hkmden bir ay sonra da, 1691 Mart ierisinde gnderilen hkmler ile verilen vazifeleri yapmas ve yapm olduu tahrir ilemlerini baka baka defterlere kaydetmesi de istenmitir.36 Amcazde Hseyin Paa Seddlbahir Muhafzlnda iki sene kaldktan sonra 1691 Mays ortalarnda stanbula arlmtr37. stanbula gelmesinden hemen sonra 15 Mays 1691 tarihinde Sadaret Kaymakaml grevine getirilmitir38. Belli bir sre burada grev yapan Hseyin Paa, 1692 ubat ortalarnda Sadaret Kaymakaml grevinden azledilerek ikinci defa Seddlbahir Muhafzl grevine atand39. Hseyin Paa buraya atandktan sonra, kendisine gnderilen emirden anlalmaktadr ki, buradan daha nce istenen ihtiyalarn yerine gelmedii bunlar yerine getirmesi fakat bunlar yerine getirirken reaya fukarasna gz kulak olmas ve onlarn hukukuna sayg gstermesi istenmitir.40 Ayrca burada Fransz tccarlarn da, verilen ahidnmeye aykr olarak hareket etmeleri zerine, bunlar tercmanlar vastas ile merkeze gndermesi ve durumlarnn da balyozlarna rapor etmesi istenmitir41. Amcazde Hseyin Paa, burada 1693 sonlarna kadar kald. Amcazde Hseyin Paann Seddlbahir Muhafzl srasnda 5 Eyll 1693 senesinde stanbulda kan yangnda tedbir almad gerekesi ile azledilip Kbrsa vali olarak gnderilen kaymakamn yerine Kalaylkoz Ahmet Paa atand. Kalaylkoz Ahmet Paa sadece yangn karanlara kar tedbir almakla kalmayp, Hristiyan tebaya kar da sert tedbir almaya balad. Bunlarn samur krk, sar ayakkab ve renkli

34 35

BOA, A. {DVNS.MHM.ZYL.d -16, s. 12, 13. BOA, A. {DVNS.MHM.d -100, s. 131. 36 BOA, A. {DVNS.MHM.d -101, s. 32, 37, 40. 37 BOA, A. {DVNS.MHM.d -101, s. 59. 38 BOA, A. {DVNS.MHM.d -101, s. 78; O. F. Kprl, a.g.m., s. 647. 39 BOA, A. {DVNS.MHM.d -102, s. 131; Silahdar Tarihi, s. 619; M. Aktepe, a.g.m., s. 8; V. abuk, a.g.e., s. 179. 40 BOA, A. {DVNS.MHM.d -102, s. 205; BOA, A. {DVNS.MHM.d -103, s. 27, 30, 37. 41 BOA, A. {DVNS.MHM.d -103, s. 45, 46,50, 69.

8 elbise giymelerini yasaklad. Bu uygulamalar sonucunda halk arasnda itibar grmeye balad. Sadrazam, Kalaylkoz Ahmet Paann halk arasndaki bu itibarn ekemeyerek onu azledip Diyarbekir Eyaletine atad. Onun yerine ise tekrar, Seddlbahir Muhafz olan Amcazde Hseyin Paa, 1694 balarnda stanbul Kaymakaml grevine atand42. Bu seneye ait mhimme defterlerinde Amcazdenin stanbul Kaymakamlna atandna dair bir kayda rastlanmyorsa da, Seddlbahir Muhafz sfat ile kendisine 29 Aralk 1693 tarihinde gnderilen bir hkm ile yine Seddlbahir Muhafz iken 1694 Austos sonlarnda yollanan dier hkm arasnda bir vesikann olmamas Amcazdenin bu zaman zarfnda Seddlbahirde bulunmadn ve bu zaman zarfnda stanbul Kaymakaml grevinde olduunu syleyebiliriz. Amcazdenin bu defaki kaymakamlk dnemi ksa srmtr. Sakzn dman eline gemesiyle anakkale Boaz risk altna girmesinden dolay, baarl hizmetleri grlen Amcazde Hseyin Paaya tekrar nc defa anakkale Boazn koruma grevi verilmitir43. Bu defa ki muhafzlk dnemi de ok ksa sren Amcazde Hseyin Paa, Sakz Adasn dmandan geri almak iin 1695 Ocak sonlarnda Yusuf Paann azli zerine Kaptan- deryalk grevine getirilmitir44. Hseyin Paann yerine ise, Bahri Mehmet Paa dokuz yk ake45 has tayini ile beraber atanmtr46. 4. Sadaret Kaymakaml Sadaret Kaymakam, sadrazamlarn Serdar- Ekrem unvan ile sefere memur olduklar zaman, bakentte ileri dzenli yrtmek iin genelde vezrlerden braktklar vekillere verilen nvandr47. Sadaret Kaymakam olan kii, sadrazamn tm yetkilerini kullanrd. Bylece sadrazam devlet merkezi dna kt zaman devlet ileri de aksamam oluyordu. Kprlzde Mustafa Paada 1691 senesi

42

Rid, C. II, s. 243; Silahdar Tarihi, s. 738; Hammer, a.g.e., C. VI, s. 520; Zbde-i Vekayit, s. 456-472. 43 Silahdar Fndkl Mehmet Aa, Silahdar Tarihi, C. II, s. 747de, Rid, C, I, s. 195te Seddlbahir Muhafzlna atanan kimseyi Siyavu Hseyin Paa olarak gstermesi yanltr. Buradaki Siyavu deil Amcazde olacaktr. 44 BOA, A. {DVNS.MHM.d -105, s. 56. 45 20.000 ake 46 BOA, Ali Emiri, Ahmet-II, 9/946; Zbde-i Vekayit, s. 506. 47 Mehmet Zeki Pakaln, Sadaret Kaymakam, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C. III, stanbul, 1993, s. 79.

9 Mays aynda sefere niyetle Davut Paa ayrna geldii zaman, Yenieri Aas Arnavud Ali Paa kaymakam tayin olunmutu48. Fakat bu arada yeni bir deiiklik yaplarak, iki yldr Seddlbahir Muhafzl grevinde bulunan Amcazde Hseyin Paa 15 Mays 1691 tarihinde stanbula arld ve samur krk giydirilerek Arnavud Ali Paann yerine Sadaret Kaymakaml grevine getirildi49. Eski Sadaret Kaymakam Arnavud Ali Paa ise Diyarbakr Eyaletine atand. Vezrizam Kprl Mustafa Paa bu atamalardan sonra, stanbuldan hareketle Edirneye, oradan Belgrada doru yola kt50. Kprlzde Mustafa Paa, sefer srasnda kendisine gelen arzuhaller ile stanbuldaki durum hakknda bilgi alm, Amcazde Hseyin Paaya yollam olduu hkmler ile de stanbuldaki durumu kontrol etmesini istemitir51. Bu arada stanbuldan hasta olarak Edirneye dnen padiah II. Sleymann hastalnn biraz daha artmas zerine, 26 Haziran 1691 senesinde Edirnede vefat etti. Yerine ise II. Ahmet padiah oldu. II. Sleymann naa stanbula getirilerek Sadaret Kaymakam olan Amcazde Hseyin Paann kontrolnde kendisine verilen emir gerei Sultan Selim trbesine defnedildi52. Hseyin Paa yapm olduu bu defin ilemleri hakkndaki raporunu yeni padiaha hazirann sonunda bildirmitir. II. Ahmet tahta oturduktan sonra Kaymakam Amcazde Hseyin Paay saraya davet ederek ona samur krk giydirdi53. II. Ahmetin padiah olmasndan sonra gnderilen hkmlerden da anlalmaktadr ki, donanmann kalyonlar iin lazm olan kereste, top ve levazmlar zamannda ve eksiksiz temin etmesi ile grevlendirilmitir54. Amcazde Hseyin Paa, II. Ahmetin tahta gemesinden sonra narh meselesi ve sikke ayar hususundaki dikkatsizlii ve stanbulda meydana gelen hadiselerde hatalarnn grlmesi zerine 1692 ubatnda azledilerek tekrar Seddlbahir Muhafzl grevine atand. Yerine ise Karaman Valisi Vezr smail Paa getirildi.

Rid, C. II, s. 154. BOA, A. {DVNS.MHM.d -101, s. 59, 78. 50 Anonim, Osmanl Tarihi, s. 23-24; Rid, C. II, s. 154-156; s-Zde Trihi, vr. 137b-138a; Silahdar Tarihi, s. 570, 571; Zbde-i Vekayit, s. 394; F. Kprl, a.g.m., s. 647. 51 BOA, A. {DVNS.MHM.d -101, s. 78, 81; BOA, A. {DVNS.MHM.d -102 (Rikap), s. 3. 52 BOA, A. {DVNS.MHM.d -102, s. 4; Zbde-i Vekayit, s. 395. 53 BOA, A. {DVNS.MHM.d -102, s. 5, 17, 35; Anonim, a.g.e., s. 24; Rid, C. II, s. 156; Silahdar Tarihi, s. 572.
49

48

10 Bu azlin sebebi sayabileceimiz mesele de udur. Sultan II. Ahmet Edirneden yollam olduu hatt- hmynda; Edirnede etin okkasnn 18 ake olduunu, stanbulda 22 akeye satldn, buna ise rzasnn olmadn bildirmitir. Halk arasna girip bu durumu tefti etmesini ve kar gelenlerin hapsedilmesini ferman buyurmutur. Amcazdenin narh ve sikke ayar konusunda uyank davranmas gerektiini de hatrlatmtr55. Sadaret Kaymakam Amcazdenin azline ikinci gereke ise, Sadrazam Arabac Ali Paa ile Yenieri Aas Einli Mehmet arasnda eskiden beri bir husmet olumutu. Sadrazam bundan dolay bir frsatn bulup yenieri aasn ortadan kaldrmak istemekte idi. Bundan dolay Einli Mehmet azledilip anna yakmayan bir ekilde kzler tarafndan ekilen bir araba ile payitahta gtrlmek istendi. Bu arada Yenieri Aas Einli Mehmet kap kurtuldu. skdara gemek iin bir kaya binmek zere iken yakalanp Amcazde Hseyin Paann huzuruna getirildi. Hseyin Paa bu durumu Edirneye bildirdi ve affedilmesini istedi. Bu durum karsnda sadrazam, Sadaret Kaymakam Amcazde Hseyin Paaya bir fermanla mallarn msadere etmesi ynnde emir kartt. Sadrazam biraz daha ileri giderek Einli Mehmet'in katledilmesi hususunda paaya iki, defa mektup yazm, bununla da kalmayp, Hseyin Paaya bask yapmtr. Buna ramen, Amcazde gevek davranm ve her seferinde infaz durdurmu ve yenieri aasn himayeye almtr56. 1694 balarnda yeniden stanbul Kaymakamlna Seddlbahir Muhafz olan Amcazde Hseyin Paa atand57. Bu greve gelmesi ile usul zerine rikb- hmyn58 mevkuft ve havass da Hseyin Paaya tevcih olunmutur59. Hseyin Paa burada fazla kalmamtr. Sakz Adasnn dman eline gemesi zerine anakkale Boaz tehlikede grld iin Amcazde Hseyin Paa daha nce

BOA, A. {DVNS.MHM.d -102, s. 18, 76. Silahdar Fndkl Mehmet Aa, Silahdar Tarihi, C. II, s. 576. 56 Rid, C. II, s. 176, 177; Silahdar Tarihi, s. 614, 615; Zbde-i Vekayit, s. 413; Einli Mehmet Aa, Fazl Mustafa Paa zamannda yenieri ocan dzene sokarak devlete yararl hizmetleri olmutur. Amcazde Hseyin Paa bunlar bildii iin bu deerli devlet adamn korumaya almtr. 57 Rid, C. II, s. 243; Silahdar Tarihi, s. 738; Zbde-i Vekayit, s. 456vd; Hammer, a.g.e., s. 520. 58 Rikb- hmyun, sadaret kaymakaml yerine kullanlan bir tabirdir. 59 BOA, E, TCT, 758; BOA, K.K.d, 3080, s. 12.
55

54

11 burada baarl grevler yapt iin tekrar 1694 Haziran balarnda Seddlbahir Muhafzlna atanmtr60. Fakat Kaymakam Amcazde Hseyin Paa imzas ile kalyon ve Seddlbahir Kalesi iin ngiliz toplarna verilen para hakknda belge bulunmas onun
61

28

Haziran

1694

tarihine

kadar

kaymakam

olduunu

gstermektedir . 5. Kaptan Deryal ve Sakz Adasnn Geri Alnmas 1683 II. Viyana kuatmasndan sonra, Osmanl ordusu yenilgiye urayarak geri ekilirken, Avusturya ve Lehistann yannda evvela Venedik, daha sonra da Rusya Mukaddes ttifak gereince savaa katlmt. Trk ordusu ok geni bir cephede drt devletin ordularyla arpmak zorunda kalm ve sava on alt yl gibi uzun bir sre devam etmiti. Osmanl Devletinin II. Viyana bozgunu sonras Bat ile savat yllarda, Akdenizde egemenlik kurmu olan Venedik donanmas, Papalk ve Malta hkmetlerinden de yardm grerek 115 para kalyonu ile 8 Eyll 1694te Sakz Adasna gelmi ve ertesi gn adaya 12800 asker karmtr. Adada bulunan Hristiyan halk da Venediklilere yardmda62 bulunmutur63. Kalede bulunan 1370 kiilik az saydaki Trk kuvvetleri civar sularda dolaan Kaptan- Derya Palabyk Helvac Yusuf Paa emrindeki donanmadan yardm gremeyince, ancak 17 Eyll tarihine kadar dayanabilmi ve dmann teklifini kabul zorunda kalarak 21 Eyll 1694'de aday Venediklilere teslim etmiti. Mslman halk Venedikliler tarafndan Anadolu sahiline tanmtr64. Adann igali ve teslimi srasnda zamannda yetiemedii ve ihmalkarl nedeni ile Kaptan- Derya Helvac Yusuf Paa azledilerek yerine Seddlbahir Muhafz olan Amcazde Hseyin Paa 31 Aralk 1694 tarihinde kaptan- derya tayin edildi. Sultan II. Ahmet, Anadolu Eyaleti Mutasarrf olup Akdenizde serasker olan Msrlolu brahim Paaya gndermi olduu hkm ile azledilen Kaptan Yusuf

60

Silahdar Tarihi, s. 747; O. F. Kprl, a.g.m., s. 647; Zbde-i Vekayit, s. 484. BOA, Ali Emiri, Ahmet-II, 7/631. 62 Sadece Sakz Adas halk deil evre adalarda bulunan Hristiyan halk Osmanl donanmasnn kn stanbula ekilmesini frsat bilerek zaman zaman Venedikliler ile ibirlii yapmtr. 63 BOA, A. {DVN. DVE. d, 28/3, s. 154; BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 590. 64 smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. III, 576-577; smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. III, stanbul, 1950, 447; Afif Bykturul, Osmanl Deniz Harp Tarihi ve Cumhuriyet Donanmas, Deniz Basmevi, stanbul, 1982, s. 194-195.
61

12 Paann yannda bulunanlar ile birlikte Hseyin Paann yannda greve balamasn ve yardmc olmasn ferman buyurmutur. II. Ahmet, Msrlolu brahim Paa ile birlikte Kaptan- Derya Amcazde Hseyin Paadan, mevsimin k olmasna ramen adann bir an nce fethedilmesini istemitir. Hseyin Paaya yollanan dier bir hkm ile denizlerin muhafazasnn kendine verildii hatrlatlarak gece ve gndz her tarafa gz kulak olmas ferman olunmutur65. Yukarda da izah edildii gibi, Amcazde Hseyin Paann kaptanlk dnemi ok skntl bir dneme rastlamtr. Bu dnemde Sakz Adasnn Venedikliler tarafndan igal edilmesi, Sultan II. Ahmette hayal krklna neden olmutur. Osmanl snrlarna bu kadar yakn bir adann Venediklilerin eline gemesine ok sinirlenen Sultan II. Ahmet, Belgradda bulunan Serdar- Ekrem Ali Paaya gndermi olduu hatt- hmynda Mademki Sakz dman elindedir, btn Ungurus (Macaristan) memleketini fethetsen makbulm deildir diyerek zntsn belirtmitir. II. Ahmet daha da ileri giderek Sakz ahvli dernumu yakt. Teshiri muradmdr. cap edenlerle grp ne yapmak lazmsa bildiresin. Bu k Sakz elde edilmezse, yle bilin ki btn reisleri katlederim eklinde ok sert bir dil kullanarak Sakzn derhal alnmasn emreylemitir66. Adann teslimi srasnda Sakz Muhafz olan Vezr Hasan Paa, bir sre hapsolunduktan sonra Azak Kalesine atand. Vezr Hasan Paaya Sakzn teslimini tavsiye eden Feyzullah Efendi, Nil zerindeki brim Adasna srld. Buna itiraz eden iki kazasker Baakczde Ali ve Yahya Efendiler Gemlik ve Halepe gnderildiler. Reislkttap Ebu Bekir Efendi, Elbasan Sancak Beyliine tayin edildi. Karlofa Anlamasnn imzalanmasnda nemli rol oynayan ve yetimesinde Amcazde Hseyin Paann byk emei geen Rmi Mehmet Efendi bunun yerine Reislkttap oldu67.

BOA, A. {DVNS.MHM.d -105, s. 55-57, 66vd; Rid, C. II, s. 282; Silahdar Tarihi, s. 797; Ahmet Taib Efendi, Hadkatl-vzer, stanbul, 1271, s. 124; Zbde-i Vekayit, s. 506; . H. Danimend, a.g.e., s. 476. 66 BOA, A. {DVNS.MHM.d -105, s. 50vd; Rid, C. II, s. 270-275; Saffet Bey, Koyun Adalar Okundaki Deniz Sava ve Sakzn Kurtarlmas, TOEM, S. 3, stanbul, 1328, s. 151, 152. 67 BOA, MAD.d, 3538, s. 2; Rid, C. II, s. 283, 284; Zbde-i Vekayit, s. 499, 500; Amcazde Hseyin Paa sadrazam olduktan sonra Rmi Mehmet Paay ikinci defa bu greve getirecektir.

65

13 Kaptan- Derya Hseyin Paa, adann geri alnabilmesi iin, Sultan II. Ahmetin talimat zerine 1695 ilk gnlerinde tersnede ve tophanede hummal bir faaliyete balamtr. Donanmann en iyi ekilde hazrlanmas iin hibir ey eksik braklmamtr68. Bu arada ordunun ihtiyac olan on bin kantar peksimet ve dier ihtiyalar zamannda gitmedii iin, Kasm 1694 ortalarnda
69

Astane

Kaymakamndan ve defterdarndan derhal bunun yollanmas istenmitir . 1694 yl bedeli srsatlarna karlk olmak zerede 16 ubat ve 1 Nisan 1695 tarihlerinde ordunun hububat ihtiyacnn karlanmas ve srsat bedellerinin tahsili iin Anadoludaki baz kazalara ferman gnderilmitir70. Casusluk olaylarna kar da Kaptan- Derya Amcazde Hseyin Paa ve dier grevliler uyarlmtr71. Sakzn alnmas iin gerekli sefer hazrlklar tamamlanarak 20 para kalyon ve 24 para ektiriden kurulu donanmamz 29 Ocak 1695de stanbuldan ayrlmtr. Adann stratejik nemine binaen geri alnmasnn ansa braklmamas iin 13 Ocak 1695 tarihinde Anadoluda bulanan valilere, Tunus ve Cezayir ahalisine birtakm emirler gnderilmitir. Donanmann mkemmel ekilde yaplmas iin yeni asker ve serdengetilerin yazlmas ferman olmutur72. Btn hazrlklar tamamlandktan sonra, stanbuldan Foa yaknlarna gelen Trk donanmas, 9 ubatta Koyun Adalarnn on mil yaknnda bulunan Bahealt Mevkiine geldi. Burada sava plan gerei dman zerine yaplan hcum sonras 150den fazla dman lmtr. Daha sonra batarda-i hmyn ve Kethda Abdlkadir Paazde ektirileri dmann mavnalar zerine iki yandan hcuma gemi onlar datarak kamaya mecbur etmiti. leden akam gne batncaya kadar sren bu savata, dmann iki kalyonu imha edilmi, 5 kadrgas batrlm ve ok saydaki gemisi de hasara uratlmt. Bu durumda tek kurtulu yolunu firarda

BOA, A. {DVNS.MHM.d -105, s. 86, 88. BOA, A.{DVN.KT.d -17, s. 558. 70 BOA, D. MKF, 27738; BOA, Ali Emiri, Ahmet-II, 2/116; BOA, E. AS, 3830; BOA, E, DH, 1061, 1062. 71 BOA, A. {DVNS.MHM.d -106, s. 20. 72 BOA, MAD.d, 5432; BOA, D.BM.TRE, 14585, 14589. (Sakz Adasnn fethi ncesinde ve Hseyin Paann Kaptan- Deryalk dneminde yaplan kadrgalarn, tamir edilen kalyon, kayk ve batardalarn masraf defteri); Anonim, a.g.e., s. 103; Rid, C. II, s. 270-275; Netayicl-Vukut, C. III-VI, s. 12; Mcteba lgrel, Ahmet II, D A, C. II, DVY, stanbul, 1992, s. 33.
69

68

14 gren dman donanmas, Sakzn kuzeydousunda bulunan Terfil Limanna snmtr73. Terfil limannda yatan dman donanmasn kesin olarak imhaya kararl olan Amcazde Hseyin Paa komutasndaki Osmanl donanmas, 18 ubat 1695te bu istikamete hareket etmiti. Dman zerine saldran Azade Mehmet Kaptann komutasndaki Osmanl kalyonlar, elli be tun toplu bir dman kalyonunu batrm ve Elhac Abdullah Kaptann kalyonu da iki dman mavnasn batrp, ikisini de zapt etmitir74. Bu arpmalardan sonra Venedikliler birok nemli gemilerini kaybetmi ve Benedetto Pisani isimli Amiral de ldrlmt. Mavnalarn iinde bulunan 2000 kadar Venedikli denizcinin yardan fazlas lm, malup ve perian donanmas gecenin karanlndan faydalanarak zorlukla Sakz Limanna snmt. Burada da tutunamayacan anlayan dman, kalede 500 muhafz brakm ve 21 ubatta stendil Adasna kamt75. 21 ubatta Osmanl donanmas Sakz Limanna girmi ve dmann kaarken adada brakmak zorunda kald birok sava eyasn ele geirmitir. Ayn gn karaya asker karlp kale kolayca zapt edilmi ve 500 muhafz esir alnarak ada tekrar Osmanlnn eline gemitir. Adann alnmasn ok arzu eden II. Ahmet bu arada vefat etmi yerine II. Mustafa padiah olmutur76. Bu durum stanbulda yeni padiah II. Mustafaya bildirilmi ve padiah Kaptan- Derya Amcazde Hseyin Paaya ve Serasker brahim Paaya seraserli krk gndermitir77.

73

Zbde-i Vekayit, s. 530; Rid, C. II, s. 306-307; K. iek, II. Viyana Kuatmas ve Avrupadan Dn (1683-1703), Trkler-Osmanl, C. IX, stanbul, 2001, s. 755; A. Bykturul, a.g.e., s. 194, 197; Sleyman Nutki, Osmanl Deniz Savalar (Muharebt- Bahriye-i Osmniye), (Sad. Deniz Kuvvetleri Komutanl), Deniz K. Komutanl Basmevi, stanbul, 1993, s. 101; Saffet, Mezomorta Hseyin Paa, stanbul, 1327, s. 56-57; Fevzi Kurtolu, Trklerin Deniz Muharebeleri, Deniz Matbaas, stanbul, 1940, s. 60. 74 Rid, C. II, s. 309; A. Bykturul, a.g.e., s. 199. 75 Nusretnme, C. I, s. 14-15. 76 brahim Srr Efendi, Trih-i Sultan Mustafa-i Sni, Sleymaniye Ktphanesi, Reid Ef., Ks., nr., 992/II, vr., 298b; Rid, C. II, s. 320; O. F. Kprl, a.g.m., s. 647; Nusretnme, C, I, s, 18; . H. Uzunarl, a.g.e., s. 578-579; A. Bykturul, a.g.e., s. 200; . H. Danimend, a.g.e., s. 448vd; S. Nutki, a.g.e., s. 102. 77 Zbde-i Vekayit, s. 530; Rid, C. II, s. 306-307.

15 Adann teslim alnmas zerine Sakz seferi iin ferman olunan vergi ve srsat zahire bedelleri affolunmutur78. Devrin irlerinden Sbit, Sakz Adasnn alnmasn Dmann elinden nezaketle Sakz Adasn ald. Allah mbarek etsin Sakz Adas tekrar slamn eline dt. beyitler ile dile getirmitir. Dman azndan alp ekti nezketle an, Brekullh yine dt fem-i slma Sakz79 6. Sakz Muhafzl Bu parlak zaferin kazanlmasndan sonra Kaptan- Derya Amcazde Hseyin Paa, stanbula arlarak bir sre daha grevinde kalmsa da, ayn sene ubatn sonlarna doru bu vazifeden azlolunarak yerine 1 Mays 1695 tarihinde Sakz Adasnn alnmasnda ve Koyun Adalar savandaki baarlarndan dolay Mezomorta80 Hseyin Paa getirilmitir. Amcazde Hseyin Paa bundan sonra 11 Mays 1695 tarihinde Sakz Muhafzlna tayin olunmutur81. Eski Sakz Muhafz ahin Mehmet Paann haslar da yeni Sakz Muhafz Amcazde Hseyin Paaya tevcih edildi82. Bu grevi srasnda kendisine gnderilen birok hkmlerde adann muhafazasnn neminden bahisle ahalinin ve adann muhafazas iin dikkatli olmas istenmitir83. Yine Hseyin Paadan adann dman istilasna urad iin Mslman olmayan reayann yeniden yazlmas, adadan ayrlmalarna izin vermemesi, halk kendi haline brakmas, bu reayann haklarnn ve adann korunmas iin gayret gstermesi de istenmitir84. Bu grevde fazla kalmayan Hseyin Paa, 6 Kasm 1695de Adana ve Karaman Eyaletlerine atanmtr85. 6. Karaman ve Adana Valilii Hseyin Paa, Anadoluda yer yer kan isyanlar bastrmak zere 7 Kasm 1695te Anadolu mfettii grevi ile birlikte Karaman ve Adana Valilikleri grevine

78 79

BOA, C. DH, 9232. Hafz Hseyin Ayvansaray, Mecmu-i Tevarih, s. 15. 80 Hseyin Paa Venedikliler ile yapm olduu bir sava srasnda bir ok yerinden yaralanp ld sanlmtr. Bundan dolay kendisine Venedikliler Hseyin Paaya Mezomorta (yar l) lakabn takmlardr. 81 BOA, A. {DVNS.MHM.d -106, s. 44, 58; Nusretnme, s. 28; Ahmet Taib Efendi, a.g.e., s. 124. 82 BOA, C. DH, 11962. 83 BOA, A. {DVNS.MHM.d -106, s. 73. 84 BOA, A. {DVNS.MHM.d -106, s. 210, 85 O. F. Kprl, a.g.m., s. 647; Mehmet zzet, Harita-i Kapudanan- Derya, stanbul, 1285, s. 76.

16 atanmtr. Ayn yl ierisinde de muhafz olduu vilayetin tamire muhta kalelerini tamir ettirmesi ve halkn haklarna riayet etmesi kendisinden istenmitir. Buradaki baarl hizmetlerinden dolay ayn yl ierisinde, 1696 ylnda dzenlenen Avusturya seferine memur edilmi ve yollanan fermanlar ile kap halk ve adamlar ile istenen yerde hazr ve tam olarak bulunmas emrolmutur86. lke genelinde yer yer grlen ekavet hareketleri karsnda da her vali ve muhafza bu olaylar karsnda tedbir almalar hususunda gnderilen emirler gibi, zaman zaman Hseyin Paaya da byle emirler gnderilerek kendisine yol kesenlerin ve ekavet yapanlarn, bilhassa Sultanda ve Akehir dolaylarndaki ekyann haklarndan gelmesi istenmitir. Sefer-i hmyn iin Anadolu taraflarndan asker yazlmas iin Anadolu Valisi Mustafa Paa ve Adana ve Karaman Valisi olarak Hseyin Paa grevlendirilmitir87. Amcazde Hseyin Paa, Karaman ve Adana Valisi olduu bu dnemde, Sultan II. Mustafann girimi olduu II. Macaristan seferine katlmtr. Hseyin Paa bu sefer srasnda, kendisine verilen grevleri harfiyen yerine getirerek byk baarlar gstermitir88. Mesela Hseyin Paa, Temevar kalesinin muhasaras srasnda Belgrad sahrasnda yaplan mavere heyetinde, Savadan geerek Varadin tarafna veya Temevar tarafna gidilmesi hususunda grlerini ifade frsat bulmutur89. Bu sefer srasnda II. Mustafa, dmann Temevar Kalesini kuattn haber alnca burann zerine ynelmitir. Dman kuvvetleri Osmanl ordusunun geldiini duyunca kuatmay kaldrarak Belga Koyundaki Ala Mevkiine ekildi. 27 Austos gn Osmanl ordusu da buraya gelerek mevzilendi. Yaplan sava sonucu Osmanl ordusu byk bir zafer kazanr. Amcazde Hseyin Paa sava sonras kaan dman kovalamak ve ganimet toplamak iin Halep Beylerbeyi Cafer Paann

86

BOA, A. {DVNS.MHM.d -106, h. 1431; BOA, A. {DVNS.MHM.d -108, s. 121, 125; . H. Uzunarl, a.g.e., s. 445; Erdem Ycel, Amcazde Hseyin Paa Klliyesi Vakflar Dergisi, S. VIII, Ankara, 1969, s. 250; M. M. Aktepe, a.g.m., s. 8; Rifaat Ali Abou-El-Haj, The 1703 Rebellion And The Structure Of Ottoman Poltcs, stanbul, 1984, s. 101vd. 87 BOA, A. {DVNS.MHM.d -108, s. 164, 165, 174, 193, 195, 213, 228; Beheti brahim Efendi, a.g.e., vr. 179b. 88 Anonim, a.g.e., s. 118. 89 Nusretnme, C. I, s. 190; Anonim, Osmanl Tarihi, . s. 118.

17 kumandasnda grevlendirildi. Avusturya ordusu uzun sre takip edilerek zarar gelmeyeceinden emin olunduktan sonra takipten vazgeilmitir90. 7. Belgrad Muhafzl Sultan II. Mustafa, II. Avusturya seferini kazandktan sonra ordu ile beraber 31 Austos 1696 tarihinde Temevara dnd. Buraya gerekli mhimmat ve muhafz brakldktan sonra padiah ve ordu eyll ay ierisinde Belgrada geldi91. Burada Karaman (Konya) ve Adana Valisi Hseyin Paa, padiahn huzuruna arlarak samur krk giydirildi ve kendisine Nibolu haslaryla Engrs Serdarl ve Belgrad Muhafzl tevcih edildi92. Amcazde Hseyin Paaya burada, sultanlk iareti tayan fermanlar yaynlamak izni ile birlikte, bir reis efendi vekili emrine baland gibi, mteferrikalar, avular, divn ve idare katipleri de emrinde greve baladlar93. Padiah, Hseyin Paaya Kala kapularu demrden yaplmak zere emrittm, ksr meremmetn bir gn evvel tekmil itmee say idp bir ho yaptra gr. Sir senelerden ziyde muhafazac asker koyup sitneden mesrif in ake eksik itmem ve mtebet iden reayay inetmeyp zulm ettrme diyerek; blgenin korunmas, tamir ve bakm ilemlerini zamannda yaptrmas, halkn hukukuna sayg gstermesi gibi birtakm gerekli talimatlarn verdikten sonra, Sultan II. Mustafa 28 Eyll 1696da stanbula geri dnmek iin yola kt. Belgrada muhafz olan Hseyin Paa, padiah ve orduyu ehrin dnda yarm saatlik mesafeye kadar geirmitir. Burada padiah, Hseyin Paaya seni ve serhadd-i slm' ve muhafazada olan asker-i mansure kullarm Allaha emnet eyledim diyerek ayrlmtr94. Hseyin Paann Belgradda greve balamasndan ksa bir sre kendisine yollanan Aralk 1696 tarihli ferman ile de Belgrad Muhafazasnda olan neferlerin (1107)1695 senesine ait mevaciplerinin verilmesi istenmitir95.

90

Hasan Aa-zde Hac Abdullah, Vecihi Tarihi (Tarihe-i Sultan Mustafa-II), Sleymaniye Ktb., Hamidiye Ks., Nr. 917/2, vr. 89b, 91ab; Nusretnme, s. 194-195. 91 Hasan Aa-zde Hac Abdullah, a.g.e., vr., 100a, 100b. 92 Rid, C. II, s. 380; brahim Srr Efendi, a.g.e., vr., 26a; Beheti-al Seyyid brahim, a.g.e., vr. 179b; Zbde-i Vekayit, s. 599. 93 BOA, A. {DVNS.MHM.d -108, s. 415; Hammer, a.g.e., s. 554. 94 Nusretnme, C. I, s. 202-205; Rid, C. II, s. 381. 95 BOA, D. EVM-152/127, 149.

18 Belgradda greve balayan Hseyin Paa bir yl sonra, snrda yapm olduu almalarn bildiren raporunda, Sava Nehri zerinde bulunan Kopnikdeki palangalardan feryatlarn geldiini bildirmitir. Raporun devamnda, yanndaki komutanlarla grtkten sonra Kk smail Paa komutasnda Belgrad muhafzlarndan ayrd 4000 kiilik bir kuvveti gemilere bindirerek Kaptan Mehmet Paa ile birlikte Kopnike gnderdiini rapor etmitir. Yardm kuvvetleri, palangaya varnca dmann ekilmi olduunu grmler ve palangann gerekli yerlerini onarp, hendekleri temizledikten sonra Belgrada dnmlerdir. Hseyin Paa bu almalarndan baka Temevar askerleri iin Belgradda braklan 30 keseden fazla mevacip ile Msr askerinin zahiresini bu kaleye sa salim iletmi olduunu haber vermitir. Hseyin Paa baka bir mektubunda, Avusturyann Fransa ile savatndan dolay ordusunun kt bir durumda olduunu, Trklere kar herhangi bir asker hazrlk ierisinde olmadn bildirmitir96. Bosna Beylerbeyinin mektubu zerine de Belgrad Muhafz olan Hseyin Paadan Sava Nehri yaknlar ve Bosna civarndaki reaya ekyalarnn durumu ve hareketlerini nlemesi istenmitir. Bunlarn dnda, Tuna kaptan ile birlikte nc sefer iin gelmekte olan ordunun geecei yerlerde gvenlii salamas ve ordunun Belgrada varmadan bu almalar bitirmesi de istenmitir97. Sultan II. Mustafa 1697 senesi ortalarnda Macaristana kar giriecei nc sefere hazrlanrken, o yllarda Belgrad Muhafz olan Vezr Amcazde Hseyin Paaya da kaledeki askerlerinden bir ksmn ayrarak, dman artmak iin Sava nehrine kpr kurmasn ve Sava Nehrinin kar kylarn vurdurmasn emretmitir. Bu emri alan Hseyin Paa, kethdasnn yanna verdii 5 top, 1 havan ve ocaklardan ayrlan yayalardan baka, Bosna yayalar ve komutanlar Fazl Blkba ile birlikte nce donanmaya bindirerek, Brod Kalesine kadar Savann kar kysnda bulunan dman dvmekle grevlendirdi. Baka bir komutann da 500 yaya ile birlikte Brdelenden karya geirerek sava kyleri yamalamakla grevlendirdi. Baka bir taraftan da kuatmada kalanlara cesaretler vererek yardmn hemen gelmekte olduunu sylemitir. Ayrca padiahn sava iin hareket

96 97

BOA, A. {DVNS.MHM.d -108, s. 417; Nusretnme, C. I, s. 214, 218. BOA, A. {DVNS.MHM.d -110, s. 39, 50, 60-61, 72, 79.

19 etmesinden sonrada geilmesi muhtemel olan yerler olan Zemun yakasna ve Panovaya iki tombaz kprler kurmas emrolunmutur98. Amcazdenin verilen bu emirleri harfiyen yerine getirmesinden ok memnun olan padiah Belgrada gelmesinden (10 Austos 1697) sonra onu adil kknde huzuruna kabul ederek hidmet-i ibadullahda sadakatin semi hmyunum olmutur, berhudar ol szleriyle, yapm olduu hizmet ve sadakatinden dolay iltifatta bulunmutur99. 8. Zenta Bozgunu ve Amcazde Hseyin Paa Sultan II. Mustafa Osmanl Devletinin II. Viyana bozgunundan sonra alm olduu yenilgilere son vermek ve II. Macaristan seferinde baar elde etmesinden cesaret bularak, 12 Nisan 1697 tarihinde III. Macaristan seferine kmaya karar verdi. Sefer iin mutad vergilerden olan bedel-i nzl100, bedel-i avarz101, srsat102 ve sair vergilerin toplanmas iin gerekli emirler gnderildi. Bosna taraflarndan toplanan toplam 65.000 kuruun ise hazineye kaydnn bizzat sadrazam tarafndan yaplmas istenmitir103. Vergi vermeyi reddedip zorluk karanlardan da, seferin nemi dikkate alnarak alnmas ferman oldu104. Bu sefer iin hazrlklar yaplrken Niten Belgrada kadar olan yerlerde ormanlar arasna dmann pusu kurabilecei tehlikesine kar bu ormanlarn kesilmesi iin bir grup asker ile Rumili Beylerbeyi Cafer Paa grevlendirildi. Hazrlklar tamamlandktan sonra padiah, 17 Haziran 1697 tarihinde Edirneden hareket etti. Ordu 10 Austos 1697 gn Belgrada ulat. Padiah ve ordunun Belgrada gelmesinden iki gn sonra toplanan sava meclisinde paalarn grne bavuruldu. meclislerde ortaya iki gr kt105. lk nce Sadrazam Elmas Mehmet Paann huzurunda ikincisi Sultann huzurunda iki sava meclisi topland. Toplanan bu

98 99

BOA, A. {DVNS.MHM.d -110, s. 88. Nusretnme, C. I, s. 269, 273, 277. 100 Askerlerin bir yerde konaklad zaman, yaplacak olan masraflar iin alnan vergi. 101 Olaanst durumlarda ve bilhassa sava sebebi ile geici olarak alnan vergi. 102 Tanzifattan evvel sava zamanlarnda halktan teklif-i harbiye suretinde alnan eyler hakknda kullanlan tabirdir. 103 BOA, D.EVM, 151/150; BOA, E, DH, 1649. 104 BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 4/355, 7/649, 8/762, 9/890; BOA, MAD.d, 6371; BOA, C. AS, 37771. (Sefer iin yaplan beygir masraflar). 105 BOA, A. {VKN.d, 2/1700, s. 2; BOA, MAD.d, 2150(III. seferi hmyn iin gerekli hazrlklar ierir.); Rid, C. II, s. 367, 399-407; Beheti brahim Efendi, a.g.e., vr. 179b.

20 Bunlardan birincisi, Sava Nehrini geip Varadine ulamak ynnde, ikincisi ise Tuna Nehrini geerek, Temevar taraflarna doru gidilmesi ynndeydi. Paalar Temevar tarafna gidilmesi taraftar idiler. Bu gr herkesin desteklemesine ramen yalnzca Belgrad Muhafz olan Amcazde Hseyin Paa buralarn durumunu daha iyi bildii iin kar kt106. Hseyin Paann kar kmasndan dolay siz dahi bir senedir bu serhaddesiz, vkf olduunuz mertebeyi syleyin dediler. Hseyin Paa kendisine yneltilen bu sual karsnda senedir gelrsz gidersz, kffrdan bir kar yer aldnuz yok. Bu kadar hazne itlf ve askir-i slm itb olunur, eer mhimmt- levzmnz tekml ise mnasip olan Varadin kalasn muhsara eylemek gerekdir dedi. Ordunun srekli plansz yaplan mcadeleleri kaybetmesi sonucu yorgun dtni ifade ile sava stratejisi asndan Varadin taraflarna gidilmesi gerektii anlamna gelen bu szler karsnda alnan Vezr-i azam Elmas Mehmet Paa Devlet-i padiahi de her eyimiz hzru mdedir diyerek, Hseyin Paann bu szlerine itiraz etmitir. Hseyin Paann Varadini tavsiye etmesine karlk, Temevar Valisi olan Cafer Paa ise Temevar taraflarna gidilmesi hususunda srarc oldu107. Amcazde Hseyin Paa, Temevara gidilmesinin sakncalar ve sava stratejisi bakmndan tehlikelerini gerekeleri ile birlikte sralad. Vezrlerin ve paalarn savunduu grn yanl olduunu ispatlad. Vezrler Tuna ve Tisa Nehirlerini geip Baka kylarnda ordugah kurmu olan Avusturya ordusunu bastrmak istiyorlard. Amcazde Hseyin Paa ise hi ekinmeden srarla kendi fikri zerinde durdu. O, yakn olmas sebebi ile Varadinin alnmaya allmasnn daha iyi olacan, Temevar taraflarna gidilirse Tm, Bega ve Tisa gibi byk nehri gemek icap edeceinden bu durumun hem ie hem de muhtemel bir geri ekilme durumunda riskli olabileceini ifade etti. Ayn zamanda blgenin bataklklarla dolu olduundan geilmesinin zor olacan anlatt. Bu durumun daha birok mahsurlar olduunu uzun uzun sava meclisine aktard. Dier taraftan dmann, daha evvel Sen Gotar108 savanda yapt gibi, Raab Suyu zerinde ordunun bir ksmnn

BOA, A. {VKN.d, 2/1700, s. 2, 3; Nusretnme, C. I, s. 279; Anonim, a.g.e., s. 126. Anonim, a.g.e. s. 126; Nusretnme, C. I, s. 279. 108 31 Austos 1665 tarihinde Kprlzde Fazl Ahmed Paa kumandasndaki Osmanl kuvvetleri, Sen Gotar mevkiinde Feld Mareal Montekukuli kumandasndaki Alman, Fransz, spanyol ve dier
107

106

21 gemesine msaade edeceini, geri kalan ksmn da yok etmek iin saldrya geeceini detayl biimde anlatt. Amcazde Hseyin Paa, bu kadar byklkte bir ordunun ihtiyac olan ienin yirmi, yirmi be gnlkten fazlasn gtrmenin zor olacan, eer Sava Nehrinden geilip Zemun yakasna doru gidildii takdirde, Belgradn yakn olmas ve Tuna donanmas vastas ile ordunun ihtiyalarnn daha iyi karlanabileceini ifade etti. Yine eer ordunun geri dnmesi icap ederse, geri dnmesinin daha kolay olacan syledi. Padiahn, Belgradda oturmasn ve kk birlikleri dman topraklarna gndererek ordunun gvenliini salamasn tavsiye etti. Ama Amcazde Hseyin Paann, btn bu ok yerinde ve hakl srarlarna ramen, sava meclisinde onun grleri dikkate alnmamtr. Hatta bu grlerinden dolay sadrazam ile aras ald. Son olarak Amcazde Hseyin Paa ve Anadolu Beylerbeyi Msrlzde brahim Paann muhtemel tehlikeleri bir kere daha hatrlatmalar dikkate alnmayp, Cafer Paann grleri dorultusunda hareket edildi109. Fakat bir rivayete gre, Sadrazam Elmas Mehmet Paann baarlarn ekemeyenler, dier bir rivayet gre de, Temevar Muhafz Cafer Paann Temevarda yaptrd binalar110 padiaha gstermek arzusunda olduundan dolay, Amcazde Hseyin Paann olduka makul ve ordunun tehlikesini en aza indirecek olan ikinci gr taraftar bulamamtr. Dier bir gr

mttefik kuvvetleriyle karlat. Alman kumandan Osmanl askerlerinin Raab suyunu gemelerini bekledi. Osmanl ordusu kpry geerken kpr yklmtr. Durumu dzelten Osmanl ordusu, dman kuvvetleri ile ikindiye kadar savamtr. Sava kazanan Osmanl kuvvetleri rahavete kaplm ve tekrar nehri geerken Fransz topularnn taaruzu ile ar kayp vermitir. Ordunun bir ksm Raab suyunun karsnda kald iin kurtulamayanlardan drt bin kadar ehid olmutur. Osmanl sava kazanmasna ramen kt bir yenilgiden son anda kurtulmutur. ( . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. III/I, s. 412, 413) 109 BOA, A. {VKN.d, 2/1700, s. 3; Ayrca bkz; Sulhnme, s. 8b; Nusretnme, C. I, s. 280; Rid, C. II, s. 408; Zbde-i Vekayit, s. 622; Ukzde Trihi, s. 299; Beheti brahim Efendi, a.g.e., vr. 179b; Orhan F. Kprl, lm-i Ncma id Bir Risalenin Tarihi Kaynak Olarak Ehemmiyeti, Tarih Dergisi, Mart 1950, C. I, S. 2, stanbul, 1950. s. 317, 318 (Mehmet Zekiye aid bu risale Orhan F. Kprl hususi ktphanesindedir. Vr. 11a, 11b, 12a); Mcteba lgrel, Zenta, .A., C. XIII, MEBY, stanbul, 1993, s. 536; Dimitri Kantemir, Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi, C. III, (ev. zdemir obanolu), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1980, s. 269; Hammer, a.g.e., s. 562; Ahmet Reid, Harital ve Resimli Mkemmel Tarihi Osmani, C. II, stanbul, 1327, s. 223. 110 Temevar Muhafz Cafer Paa, burada kald zaman zarfnda, kalenin i ve d duvarlarn yktrarak yeniden yaptrmtr. Kale duvar dndaki hendekleri genileterek eski halinden daha iyi durumu getirmitir. Bunun yannda ehri batan baa yeniden imar etmitir.(Nusretnme, s. 301)

22 ise II. Mustafa, Cafer Paay sevdii ve hrmetinden dolay baba diye hitap ettii iin onu kramayp Temevar tarafna gidildii ynndedir111. Hseyin Paann tm itirazlara ramen seferin Temevar zerine yaplmas karar alnd112. Hseyin Paa da ihtiyaten Tuna ve Sava nehirleri zerine birer kpr kurmas iin grevlendirildi. Hseyin Paa ordunun kprden gemesinden sonra Belgrad korumak iin burada kald113. Osmanl ordusu vezr-i azam kumandasnda Tunadan geerek Titel Kalesi zerine yneldi. Titel Kalesi alnarak ykld114. Avusturya bakumandan Prens Eugene de Savoie, Trk ordusunun hareketini casuslar vastasyla rendi115. Bu arada uzun bir yry yapan Osmanl ordusu bitkin dmt. Harekat baladktan sonra Avusturya ordusu tam sktrlm iken, sadrazam tekrarlanan harp meclisinde dman zerine ani hcum iin msaade alamaynca Osmanl ordusu byk bir frsat kard. Bu arada dmann ani baskn yapaca dedikodusu askerin disiplinini bozdu. Taarruzun tehlikeli olaca ve Zemun yakasna gemek iin kpr kurulmasn dmann hesap edemeyecei dnlerek, Baka Ovas ile Segedin yallarnn vurulmas ve askerin Tisay Zentadan gemesi sadrazamn kar itirazlarna ramen onayland. Bu arada Tisa zerine sratle kpr kuruldu. Padiah ve etraf karya geirildi. Daha sonra yenieriler, silahdarlar, cebehne ile cebeciler ve topular kar kyya ulatrld. ehbaz Giray ile askerleri

111

O. F. Kprl, a.g.m., s. 317-318; Dimitri Kantemir, Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi, isimli eserinde; Elmas Mehmet Paann Cafer Paay sevmediini, Cafer Paann padiahn yanndan uzaklatrmak iin uratn, bir frsatn bulduu zamanda ortadan kaldracandan bahsetmektedir. Bu amacn gerekletirmek iin de ihtiyar ve daha az zararl grd Amcazde Hseyin Paann savaa katlmasn Cafer Paann ise ehrin savunmasnda kalmas iin padiah iknaya uratndan bahseder. (C. III, s. 260vd.). 112 Mtaleas hilfna tehlikeli karar verildiini gren Amcazde Hseyin Paa toplant dald halde sylenmesine devam ederek; .Bu gideceiniz yerler sazlk ve bataklklar iinden gemekte ve bu yollarda ar skntlar ekilmesi apak gzkmektedir. Bu yol zerinde ka kere kpr kurmak gerektiini kimse kestiremez. Hele bir para yamur yaarsa her taraf amur deryas olacak, o zaman btn zahire ve top arabalar, arlk katarlar, yaya ve atl asker yollarda dklp kalacak, iin sonu da bir felket olacak. Dman lkesinin ba kalesi olan Varadin bir yanda dururken hayal ettiiniz lkeleri ele geirmek bo bir dncedir. Bir kalenin epeevre kuatld hibir zaman grlmemitir. Kaleler her zaman bir yanndan topla dlerek savaa giriilir. Burnumuzun dibinde Varadin dururken baka yere neden gitmek gerekiyor, bunu anlayamyorum. Bir kere Varadine gidelim, kuatalm, amak kolay gelirse ne gzel, hi olmazsa kuatm olarak erefimizle dner geliriz diye yanp yaklmaktayd. (Nusretnme, C. I, s. 280) 113 BOA, A. {VKN.d, 2/1700, s. 4; Sulhnme, s. 9a; Ukzde Trihi, s. 301, 302. 114 Nusretnme, C. I, s. 284-88; Rid, C. II, s. 410; M. Nuri Paa, a.g.e., C. III-VI, s. 16.

23 de karya geenler arasnda idi. Sadrazam Elmas Mehmet Paa, Msrlolu brahim Paa, Koca Cafer Paa, Kavukcu brahim Paa ve Balta Olu Mahmud Paa ve dier ordu erkn, dzeni salamak zere henz karya gememilerdi. Bu srada Prens Eugene komutasndaki Avusturya ordusunun Zentaya doru sratle ilerledii renildi116. Bunun zerine eyalet kuvvetleri Anadolu Beylerbeyi Msrlzde brahim Paa, Diyarbekir Beylerbeyi Kavuku brahim Paa ve dierleri dman zerine gittilerse de aciz kalarak geri dndler. Sadrazam bir yandan sratle askeri karya geirmeye alrken, bir yandan da eyalet askerleri ile yayalardan ibaret yedi bin kiilik bir kuvveti meterse117 soktu. Bu arada iki ordu arasnda iddetli bir atma meydana geldi. Bu faaliyetler srasnda dmann baskn yapt haberi zerine kpry gemeye alan askerlerden iki bin kadar boularak ld. Asker ne yapacan aarak kendini toplayamad. nde gelen birok devlet adamnn ehid olmas ordudaki dankl bir kat daha artrd. Prens Eugene esas Osmanl ordusunun karya getiini haber alnca, henz nehri gememi olan birliklere taarruzla onlar datt. Kpr de ortasndan paraland iin askerler karya geemediler. Bu ac olay padiah nehrin teki kysndan seyretti118. Durumun vahametini gren padiah 11 Eyllde Temevara gitmek zere ayrld. Bu bozgun Osmanl Devletinin kaderini belirledii gibi yenilgide, ekimelerin de etkili olduunu gstermitir
119

ordu ierisindeki

Osmanl tarihinin seyrine tesir eden bu savata ordunun sekizde biri telef olduu gibi ykl miktarda hazine kaybedilmitir. Bu savata 58 yenieri aas, 20 sipahi ve silahtar aas, 10 alay beyi, Anadolu Beylerbeyi Msrlzde brahim Paa, Temevar Muhafz Koca Cafer Paa, Yenieri Aas Mahmud Paa, Adana Valisi Fazl Paa, Rumeli Beylerbeyi Kk Cafer Paa, Diyarbekir Beylerbeyi ereci

smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C. III, Trkiye Yaynevi, stanbul, 1950, s. 481. (Prens Eugenin Osmanl ordusunun hareketini renmi olmas ordu ierisinde casuslarn olma ihtimalini glendirmektedir.); K. iek, a.g.m., s. 753. 116 Rid, C. II, s. 412. 117 Savata, korunmak zere yaplan toprak tmsek, siper. 118 Hatta II. Mustafa lmden kl pay kurtulmutur; Anonim, Osmanl Tarihi, s. 128; http://www. blacklu.8m.com/bkarlofca.htm#_ftnref23; Mcteba lgrel, Zenta, .A., C. XIII, s. 537-538. 119 Rhoads Murphey, Ottoman Warfare, 1500-1700, UK, 1999, s. 149; Nusretnme, C. I, s. 294300; K. iek, a.g.m., s. 753; Cengiz Orhonlu, Mehmet Paa(Elmas), .A., C. VII, MEBY, stanbul, 1993, s. 584; Mcteba lgrel, Elmas Mehmet Paa, D A, C. XI, DVY, stanbul, 1995, s. 63.

115

24 brahim Paa, Mevlt Mehmet Paa, Meayizde Hasan Paa, Ankaral Ali Paa, Kul Kethdas Cebeci Paa ve daha birok sancak beyi ehid dmtr120. Daha da nemlisi, sava srasnda vezrizam Elmas Mehmet Paa da ehid121 dm Mhr-i Hmyn122 sefer meydannda kalmtr123. Prens Eugene ise zaferi kazanmasndan sonra kendisine, mdafaa durumunda kalmasn srarla isteyen mparatora bu zaferi u mektupla bildirdi. Glib geldik hametmeb; dman yendik. Sadrazamn mhr bile imdi elimde. Elmas Mehmet Paa, muzaffer klnlarmzn altnda can verirken Bblinin satvetinize kar diz ktn gstermek ister gibi, padiahn mhrn de bize brakt. imdi Theiss suyu byk zaferinizin anl hikayesini Tunaya gtryor. Bu hikaye o yolla denizlere ve ebediyete gidecek. Fakat hametmeb, itiraf etmee mecburum, Trkler tadklar parlak hrete layk bir biimde dvtler. Tam Trke yakr bir fergatle ve celdetle arpa arpa ldler. Onlarn sn, parltlarla gz kamatrdktan sonra snen imekleri andryor. Karmzdan ar ar kaybolan bir ziy ktlesi gibi, beyaz bir eriyile ekildiler. Onlarn malubiyetleri de galibiyetleri gibi anl ve ibretli.124 eitli kaynaklarda ise Elmas Mehmet Paann, yenieriler tarafndan ehid edildii gemektedir125. Sava ncesi isabetli fikirler ne sren Amcazde Hseyin Paa, bu gelimelerin ardndan 18 Eyll 1697de sadrazamla getirildi126. Osmanl

Bu sefer srasnda ehid olan Vezr-i azm Elmas Mehmet Paa, Anadolu Beylerbeyi Msrlzde brahim Paa, Temevar Muhafz Koca Cafer Paa, Yenieri Aas Mahmud Paa, Adana Valisi Fazl Paa, Rumeli Beylerbeyi Kk Cafer Paa, Diyarbekir Beylerbeyi ereci brahim Paa, Mevlt Mehmed Paa, Meayizde Hasan Paa, Ankaral Ali Paa, Kul Kethdas Cebeci Paann stanbulda bulanan mal ve emlk msadere edilmitir.(BOA, MD109, s. 60). 121 Bu sefer srasnda Elmas Mehmet Paa bir rya anlatarak ...Sofya menzilinde bir vaka grdm ehid-i merhum Kprlzde Mustafa Paa ile oturup taam yerken bir kse erbet getrdler. Kendleri iti. Kusrun bana ikram etti. Ben dahi bunu itim. Allah alem bu seferde ehid olurum demitir. 122 Bu mhr bugn Viyana mzesinde saklanmaktadr. 123 Ukzde Trihi, s. 305. 124 Ziya Nur Aksun, Osmanl Tarihi, C. II, tken Yaynlar, stanbul, 1994, s. 289. 125 Elmas Mehmet Paann ehadeti iin Anonim Osmanl tarihinde ....hayt u memt ve ne vechile uruldu, kfir elinde mi oldu, yo ise yenieri kurunu mu tutdu, ok kl o kal olup shhatine zafer bulunmad. ifadesi dikkat ekicidir. (Anonim, Osmanl Tarihi, s. 126.); Ayn ifadeler D. Kantemirin eserinde de gemektedir. (C. III, s. 278). 126 M. Mignot, Histoire De Lempire Ottoman, Paris, 1771, s. 517; Kenneth M. Setton, Venice, Austria, and the Turks in the Seventeenth Centry, The American Philosophhcal Socety,

120

25 ordusu balangta iyi bir zafer kazanmasna ramen Amcazde Hseyin Paann korktuu ve ifade ettii kt durum ordunun bana gelmitir. Ordu, son kpry geerken aynen Sen Gotarda olduu gibi Avusturya kuvvetleri tarafndan top ateine tutulmu ve tamamen yok olmaktan son anda kurtulmutur. Alnan byk yenilgi, Kutsal ttifak Devletlerine braklan yerlerin geri alnamayaca, hatta eldeki topraklarn dahi korunamayaca dncesini dourdu. Bunun zerine devletin ileri gelenleri bara scak bakmaya balamlardr127.

Philadelphia, 1991, s. 401-402; M. Mnir Aktepe, Amcazde Hseyin Paa, D A, C. III, DVY, stanbul, 1991, s. 8. 127 BOA, A. {VKN.d, 2/1700, s. 6, 8; Rid, C. II, s. 367, 412-415; K. iek, a.g.m., s. 753.

26 K NC BLM AMCAZDE HSEY N PAANIN SADRAZAMLII

I. HSEY N PAANIN SADRAZAM OLUU VE S YAS ALIMALARI

1. Sadrazamlk Makamna Getirilmesi Belgrad Muhafz olan Amcazde Hseyin Paa, II. Mustafann Zenta facias ile sonulanan III. seferi srasnda kalenin korunmas ve ordunun arkadan tahkimi iin Belgradda kalmt128. II. Mustafa, Zenta bozgunundaki ac tabloyu grdkten sonra Temevara varr varmaz, Amcazde Hseyin Paann sava meclisinde ileri srm olduu isabetli grlerinden dolay, Kkmirahur erkes Mehmet Aa ile Amcazde Hseyin Paaya bir ferman gndererek derhal yanna gelmesini istedi. Bu arada, yeni sadrazamn geliine kadar am Valisi Bozoklu Mustafa Paa kaymakamla getirildi. Sadaret mhr sava meydannda kald iin yeni mhr kaznd. Amcazde Hseyin Paa Eyll aynn 14nci gn bu hatt- hmynu alnca, vakit geirmeksizin hazrlklarn tamamlayarak yola kt. Panova yolu ile 18 Eyll 1697 tarihinde Alipnar isimli menzilde (Bkz. Harita-I) orduya ulaarak kaymakam Bozoklu Mustafa Paann adrna indi129. Savatan alt gn sonra huzuruna kan Hseyin Paaya padiah, ho geldin seni kendme vezr-i azam vekil-i mutlak eyledm diyerek mhr-i hmynu teslim etmek istedii zaman, Hseyin Paa Amcas Kprl Mehmet Paa gibi hemen mhr kabul etmeyerek, ...ammim ve ammizdem babanz Sultan Mehmet Han hazretlerine yirmi sene vezri azam olup, arzna msaade etmekle o da rahat oldu, kend de rahat oldu. Siz de szn dinlemeyp bana sadarette istikll virrsen, ben nallah anlardan ziyade hidmet iderm diyerek, amcas Kprl Mehmet Paa ve ocuklarnn devlete olan hizmetlerini hatrlatarak, kendisine de onlar gibi yetki verildii takdirde devlete olacak olan hizmetlerini hatrlatmtr. Padiah, Amcazde Hseyin Paann bu ihtiyatl davran karsnda sadakati elden koma istikll vermek benden diyerek Hseyin Paaya gven vermitir. Rami Mehmet Paann Sulhnmesinde Hseyin Paann bu makama gelmesi ve devlete olan hizmetleri konusunda u bilgilere

128 129

Nusretnme, C. I, s. 281. Anonim, Osmanl Tarihi, s. 130; Nusretnme, C. I, s. 300; Rid, C. II, s. 416; Osmanzde Ahmet Taib Efendi, Hadkatl-vzer, stanbul, 1271, s. 125; Defterdar Sar Mehmet Paa, Zbde-i Vekayit, (Haz. Abdlkadir zcan), TTKY, Ankara, 1995, s. 626.

27 rastlamaktayz. Belgrad Muhafz olan Hseyin Paa, amcalar Kprl Mehmet Paa ve ammi-zdeleri Ahmet Paa ve Mustafa Paa ve daylar Mustafa Paa merhmlarn vezretleri zamnlarnda, devlet ilerinden anlad iin vezirlik rtbesi ile eitli grevlere getirilmitir. Sahip olduu doruluk ve iyi hareketleri ile de hret bulmutur. Venedik elinde olan Sakz Adasn k gnnde devlete geri kazandrmtr. Zenta bozgunu ncesi ise mecliste ifade ettikleri altn deerindeki szleri ile umr- saltanata memr oldular130. Amcazde Hseyin Paa bizzat padiahn elinden mhr hmynu aldktan sonra yeni grevine balam oldu131. Padiah yeni sadrazam Hseyin Paaya, biri krkl biri sade iki hilat giydirmitir. Padiah bu grevlendirmeden sonra Belgrada, buradan da 30 Eyll gn Edirneye hareket etmitir. Yeni Sadrazam Amcazde Hseyin Paa ise ordu-y hmyna ulatktan sonra ordu ile beraber Edirneye dnmtr132. 2. lk craatlar Amcazdenin sadrazamlk makamna gelmesinden sonra ilk icraatlarndan birisi, Zenta bozgununda baarszlklar grlenler ve padiahn etrafnda dalkavukluk ederek devleti kendi kar ve arzular iin savatan savaa srkleyerek devletin bu duruma gelmesine neden olanlar, padiah vekili olarak grevden almak olmutur133. Grevden alm olduu kiilerin yerine atamalar yaparken, kendisine ve devlete yardm dokunabilecek, devletin ileyiini iyi bilen gl kiilerin olmasna dikkat etmitir. Devletin ileyiine zarar dokunanlar da evresinden uzaklatrmtr. Mesela Hseyin Paa, sadaret kaymakaml dneminden yakndan

Sulhnme, s. 9b, 10a. BOA, A. {DVNS.MHM.d -110, s. 114; Ukzde Trihi, s. 307. 132 Anonim, a.g.e., s. 133; Hammer, a.g.e., s. 554; O. F. Kprl, a.g.m., s. 648; Vahid abuk, Kprller, KTBY, stanbul, 1988, s. 183. 133 Dvn- hmyunun bakan olan sadrzam, padiahn mutlak vekili olarak devletin her trl ilemlerinden sorumlu idi. Sadrazamn ald tm kararlar, padiah karar gibi kabul edilirdi. Bu dnemde Dvn- Hmyn tm yetkilerini de sadrazama devretmi diyebiliriz. Sadrazam ayn zamanda lmiye dnda devletin tm atamalarnda da sorumlu idi. Sadrazam : 1. Yrtc olarak ehli rfe ve ordu 2. Defterdarn banda bulunduu maliye. 3. ehl-i er dediimiz kadlar ve naiblerin bulunduu ksm ki, bu nn ba durumundadr. (Mustafa Akda, Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi-II, Cem Yaynevi, stanbul, 1995, s. 59; Recep Ahshal, Divn- Hmyn Tekilt, Trkler-Osmanl, C. VI, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s. 29; kr Karatepe, Devlet Ynetimi, Osmanl Dnyay Nasl Ynetti, z Yaynclk, stanbul, 1999, s. 53, 55; Rifat Uarol, Siyas Tarih, Filiz Kitabevi, stanbul, 1995, s. 44.)
131

130

28 tand ve bir ara yaknln da kazanm olan fakat daha sonra hkmet ilerine mdahale ederek padiah ynlendirmeye alan Anadolu Muhasebe Reisi, Kk Mezzin elebi134 lakabyla anlan Mehmet Paay azlederek saray evresinden uzaklatrd. Yine ayn ekilde olan birinci mirahur Ahmet Aada bu grevden uzaklatrld. Hseyin Paa, atamalarda liyakat n planda tutarak, Zenta facias bata olmak zere, yllardr sregelen felaketlerin izlerini de silmek istemitir135. Amcazde Hseyin Paa, devletin iinde bulunduu durumu gz nne alarak bu atamalarnda hissi davranmam ve hizmet ehlini bu makama getirmeye gayret etmitir. O, yapm olduu icraatlarda srekli devletin menfaatlerini n planda tutmutur. Mesela, Zenta bozgunu sonras kul kethdas Selanikli Mehmet Aaya yenierileri yoklama grevi verilmiti. Bu kii, bir blk yenieriyi yokladktan sonra geri kalanlarn sonra yoklanacan syleyerek ulufelerini datmamtr. Bu durum yenierilerin ayaklanmasna neden olmutur. Durumdan haberdar olan sadrazam devletin iinde bulunduu kritik durumu gz nne alarak padiahtan gerekli izni aldktan sonra Selanikli Mehmet Aay bodurtmutur. Bu ekilde yenierilerin isyannn nne geilebilmitir136. Amcazdenin vezrizam olduu srada Halil Efendi defterdar idi. Mezomorta Hseyin Paa kaptan- derya idi. Birtakm evreler bunlarn deitirilmesini istemilerse de, Amcazde Defterdar Efendinin senedir bu grevi hakk ile yaptn, buna gerek olmadn syleyerek kar kmtr. Ayn ekilde Kaptan Paann da grevini yaptn ve devletin onlardan hizmet beklediini beyan ederek, buna da kar kmtr. Amcazde bu direnmesine karlk etrafnn basklarna dayanamam ve Defterdar Halil Paa azlolunup Bosna eyaletine atanmtr. Bosnav Mustafa Efendi onun yerine 10 Aralk 1698 tarihinde defterdar olmutur. Yerine ise daha nce iki defa defterdar olan Canib Ahmet Efendi atanmtr. Canib Ahmet Efendinin azledilmesinden sonra darphane emini olan Ruznmeci Muhsinzde Mehmet Efendi atanm ve Amcazdenin vefatna kadar bu

134

Kk Mezzin elebi stanbulda olduu dnemlerde zevk ve sefa ierisinde yaamtr. Hseyin Paann Kaymakaml srasnda elence yapar iken baslp Amcazade Hseyin Paann huzuruna getirilmi ve Hseyin Paa tarafndan iddetli ekilde azarlanmtr. (Ahmet Refik, Osmanl mparatorluunda Meskukat, TOEM, S. 86, stanbul, 1341, s. 233). 135 Rid, C. II, s. 418, 420; Alphonse de Lamartine, Osmanl Tarihi, C. II, s. 784.

29 grevde kalmtr. Vezrizam Hseyin Paa bu atamalar yaparken ve padiaha onaylatrken aslnda kafasnda planlam olduu slahat almalarna zemin hazrlamtr137. Amcazde dneminde en nemli ve isabetli atamalarndan birisi, Rmi Mehmet Efendinin yeniden reislkttaplk makamna getirilmesidir. Padiah III. Seferinden dnerken Filipede, orduya davet olunan Mehmet Paaya bu grev tevcih edilmitir138. 3. Karlofa Bar ncesinde Devletin Durumu ve Amcazde 3.1. Ekonomik Durum II. Viyana kuatmasnn baarszlkla sonulanmasnn sosyal, kltrel, siyas, idar139, asker sonular kadar, ekonomik sonular da nemlidir. zellikle sonraki yllarda devletin Balkan eyaletleri ve stanbulda ve hatta Anadoluda da yer yer ekonomik nedenlere dayal isyanlar ve bakaldrlar kendini gstermeye balamtr. Bu isyanlarn bir sonucu olarak, savan mal ykn eken halkn devlete olan gveni sarslmtr140. Karlofa Anlamasna kadar sren zaman zarfnda konan vergiler halk tarafndan denemez duruma gelmitir. Hatta kutsal saydklar padiahn vergi (bedel-i srsat) ferman okunduu zaman kabul etmeyerek isyana bile kalkmaya balamlardr141. XVIII. yzylda ortaya kan ve artarak etkisini gsteren ayanlk messesesinin temelleri de bu dnemde atlmtr. Bu cmleden olarak, devletin otoritesinin zayflad yerlerdeki i gvensizlik ortam, ayanlarn g ald en nemli kayna oluturmutur142.

Nusretnme, C. I, s. 304, 329. Anonim, a.g.e., s. 150-151; Hammer, a.g.e., s. 567. 138 Rid, C. II, s. 323; Zbde-i Vekayit, s. 629. 139 Devletin bu dnemdeki idar ve siyas durumuna Amcazdenin idar alanda yapt slahatlar ksmnda deinilecektir. 140 lber Ortayl, The Ottoman Empire At The End Of The Seventeenth Century, Ottoman Studies, Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2004, s. 78; lber Ortayl, The Problem of Nationlities in the Ottoman Empire Following the Second Siege of Vienna, Ottoman Studies, Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2004, s. 103. 141 BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 3/288 142 lber Ortayl, kinci Viyana Kuatmasnn ktisad Sonular zerine, Osmanl AratrmalarII, stanbul, 1981, S. 2, s. 200; Tatjana Katc, Viyana Savandan Sonra Srbistan 1683-1699, Trkler-Osmanl, C. IX, (ev. Erol Hatipli), Ankara, 2002, s. 765; Yusuf Akura, Osmanl Devletinin Dalma Devri, Maarif Matbaas, stanbul, 1940, s. 7-8.
137

136

30 Hazine srekli savalar sebebi ile tkendii ve kapkulu ocaklarnn maa verilemediinden bir yllk ulufeleri birikmitir. Bunlarn denebilmesi iin imdd- seferiyye ad altnda ehir ve kasabalardaki zengin tccarlardan para tedarikine baland. Ayrca padiah bir hatt- hmynla eyhlislmdan mderrislere kadar ulema snfndan imdadiyye adyla yardm talebinde bulunmutur. Bunlarn yannda sefer iin saman, ot, arpa gibi vergi karl ie toplanma yoluna gidilmitir. Avarz hanelerinde deiiklikler yaplarak avarz vergileri daha fazla alnmaya balanmtr. Msadere yolu ile hazineye gelir elde etme yoluna bu dnemde daha fazla bavurulmaya baland. Ordunun srekli olarak sefere kmas zerine paraya olan ihtiyacn artmas ile devletin mal dengesi bozulmutur. Hazinede bte an kapatmak iin 1689 ylnda mangr ad ile yeni paralar kesilmitir. Bu paralar halk arasnda bir sre itibar grmse de ayarnn drlmesi sonucu itibar kaybolacak ve yeni isyanlar kacaktr143. 19 Haziran 1690 senesinde ise, hazineye gelir elde etmek iin daha nce satlmas serbest olan ama satlamayan mukataalar oaldndan, talebi olanlara eski fiyat ile satlmas ferman olmutur144. Yukardaki izahlardan da anlalmaktadr ki, II. Viyana bozgunu sonras halk ekonomik adan son derece zor duruma dmtr. Mesela, kazalar kffar istilasna uradndan, ehirky halknn srsat bedelinden muaf tutulmas iin zikrolunan ehir kadsna 1690 senesinde hkm yazlmtr145. Ayn ekilde Mays 1695 ierisinde dman igaline ve daha sonra ekya basknna urayan Piritine, Vulitrin, Novaberde, Yanova-i Kadim ve Morava Kasabalar halknn evleri yaklp yaklm bir ksm ehid bir ksm da esir olduu iin buradaki halktan tekalif-i emiriyye talep edilmemesi iin ad geen yerlerin ulemas Dvn- Hmyuna imzalar ile birlikte bir mahzar yollamlardr146. Durum bu olmasna ramen, 1697 yl Mays aylarnda kaptan paaya yollanan bir hkmden de anlalmaktadr ki,

143

BOA, MAD.d, 9865; Rid, C. II, s. 61; Silahdar Fndkl Mehmet Aa, Silahdar Tarihi, C. II, stanbul, 1928, s. 375; Ycel zkaya, XVIII. Yzylda Osmanl Kurumlar ve Osmanl Toplum Yaants, KTBY, Ankara, 1985, s. 242; Ahmet Tabakolu, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, Dergah Yaynlar, stanbul, 1985, s. 208; Halil Sahilliolu, kinci Sleymanla kinci Ahmet Zamanlarnda Bakr Para zerinde Bir Enflasyon Denemesi (H.1099-1103/M.1687-1691), Trk Nmismatik Dernei Yaynlar, Blten No: 10, stanbul, 1982, s. 10, 11; Ahmet Refik, Osmanl mparatorluunda Meskukat, TOEM, S. 85, stanbul, 1341, s. 120-121. 144 BOA, Ali Emiri, Ahmed-II, 3/270. 145 BOA, Ali Emiri, Ahmed-II 12/1332.

31 Venediklilerin igali sonucu Balkan eyaletlerinin birok yerlerinde yldr vergi alnamamtr. Bu nedenle de vergilerin tahsil edilmesi de istenmitir147. 3.2. Asker ve Sosyal Durum II. Viyana kuatmas sonrasnda, mahalli idarecilerin kapu halk arasnda bulunan saruca-sekbanlar, ahaliden trl isimler altnda para toplayarak halk arasnda skntya neden olmaya balamtr. ou zaman babo hareket eden bu gurup ekyalk bile yapmaya balamtr. Bu aa kaplarndaki zel kuvvetler, i dzeni sarst ve gvenlik sorunlarna neden olduu iin 16881689 ylnda bir hatt- hmyn ile kaldrlarak, yerlerine merkezden atanan kuvvetlerin konmas kararlatrld.148 Fakat 16 Temmuz 1694 tarihinde Balkan kazalarndan Samakov Kadsnn arzndan anlalaca zere, sekbanlar kaldrlm olmasna ramen yine de devam etmi olmal ki, Samakov halk sekbanlarn parasn deyemediklerinden dolay bunlarn kaldrlmasn veya halkn hepsinden eit para toplanmasn talep etmilerdir149. Viyana Bozgunu sonras lke ierisinde huzur da ortadan kalkm durumdayd. Ar vergilerin getirdii skntlarn yan sra lke genelinde ekyalk hareketleri artm buna kar tedbir alnamaz olmutu. Merkezi idarenin etkisinin azalmas zerine ehirlerdeki halk kendi gvenliini kendi salama yoluna gitmitir. Eyaletlerdeki bu durum ise halk zor duruma sokmutur. Mesela, 1691 senesinde Trablusam taraflarnda ekyalk yapan rafizi tarikatna mensup Serhanolu Hseyin, oullar smail, Haydar, brahim ve adamlar merkezi dinlemez olmu, merkezden yollanan mltezimleri de ortadan kaldrarak Cebel, Betron, Kre ve Tayne gibi mukataalar eline geirerek halka zulmetmeye balamlardr. Bunlarn cezalandrlmas iin de am Beylerbeyi Mehmet Paa ve Trablusam Beylerbeyi Ali Paa grevlendirilmitir150. Ayn ekilde 1693 senesinde am civarnda ekyalk

146 147

BOA, Ali Emiri, Ahmed-II 5/440, 455, 3/287. BOA, A.{DVN. KT.d , s. 146. 148 Rid, C. II, s. 70; C. Orhonlu, a.g.e., s. 8, 9; M. aatay Uluay, Saruhanda Ekyalk ve Halk Hareketleri, Ay Matbaas, stanbul, 1944, s. 425. 149 BOA, Ali Emiri, Ahmed-II, 19/2034. 150 BOA, Ali Emiri, Ahmed-II, 5/477.

32 yapan Nasr ve yandalarnn temizlenmesi iin de bizzat ferman yollanmtr151. Bundan baka Trablusam Beylerbeyi Arslan Paaya yollanan hkm ile bunlara yardmc olan Maniolu da ellerine alm olduklar mukataalardan ve ekyalk hareketinden vazgeirilmilerdir. 1694 ylnda tekrar hareketlenen bu grubun hakkndan gelinmesi ve ekyalk hareketlerinin nlenmesi iin Tosun Paa ve Trablusam Beylerbeyi grevlendirilmilerdir152. Dier taraftan, orum taraflarnda ekyalk yapan Ciridolu bu kark ortamdan yararlanp tekrar isyan hareketine kalkm, hatta skdar nlerine kadar geldii iitilince cezalandrlmas iin ferman km ve orada yakalanp ortadan kaldrlmtr153. 1695 Temmuz ay ierisinde de Edirne taraflarnda ekiyalk yapan alk Ahmet ve arkada uluk brahim isimli kiilerin Seddlbahir Kalesine hapsolunmas iin hkm yazlmtr. Ayn ylda Aydn ve evresinde vergi vermeyi reddederek halka zulmettikleri iin; hatta mahkemeyi basarak kady ldrdkleri iin lim Mehmet adl ekya hapsedilmitir154. 1695 senesinde Bolu taraflarnda halk rahatsz eden Sleyman ismindeki aki defalarca ikaz edilmesine ramen bu hareketinden vazgememi, bunun iin de Yenice Eflagani Kads mer Efendiye ekyann cezalandrlmas iin talimat verilmitir155. Ayrca Halep halk da, Sermen ve Serakab Kazasnda Sleyman namndaki ekyann yol kesmekle kalmayp, fukara halk soymasndan dolay padiahtan yardm istemilerdir156. Dikkat eken dier bir husus ise udur ki, Ankarada bulunan Bozulus Trkmenlerinden Balayan Aa kendisine bal mukataalarnn cretlerini her yl dzenli olarak dedii halde kendisinden zorla para alndn 22 Aralk 1696 tarihinde ikayet etmektedir157. Ayrca Aydn, Manisa ve Saruhan evresinde de ayn ekyalk hareketleri tm hzyla devam etmitir. Devlet

BOA, C. ZB, 412. BOA, A. {DVNS.MHM.d -105, s. 10vd; Rid, s. 194, 195, 254. 153 Rid, C. II, s. 73, 357. 154 BOA, A. {DVNS.MHM.d -107, s. 11vd. 155 BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 3/291. 156 BOA, D. EVM, 151/25. 157 BOA, C. DH, 8896.
152

151

33 bunun nne geebilmek iin sk sk fermanlar yaynlamak zorunda kalmtr. Bu ve buna benzer olaylar artarak devam etmekte ve n alnmaz bir hal almt158. Amasya Mutasarrf Yusuf Paa 1696 yl baharnda ekyalk yaparak halk rahatsz eden Kfir Murat adnda ekyay 33 adam ile birlikte ldrm ve bunlarn kesik ban stanbula yollamtr. Yine ayn kii, burada ekyalk yaparak halk rahatsz eden birtakm akileri ortadan kaldrmtr. Yine Aydnda ekyalk yapan 9 kii ldrlerek kelleleri halka gsterilmitir. Bosnadan getirilen dier bir haydut ise halkn gz nnde ldrlmtr. 10 yldr Filibe ve Gmlcine dolaylarnda halk rahatsz eden Karaac ve Yalova adndaki haydutlar, Edirne bostancbas tarafndan padiahn nc seferinden dnmesinden sonra Amcazde Hseyin Paann sadrazaml dneminde ortadan kaldrlmtr159. Viyana Bozgunu sonras devletin Balkan eyaletlerinde de huzur ortadan kalkm, Srbistan, Bulgaristan ve Makedonya gibi yerlerde yer yer isyanlar kendini gstermeye balamtr. Mslman halk bu durumdan daha fazla etkilenmi Anadolu ve stanbula doru bir akn balamtr. Bu esnada da yolda saldrya maruz kalmlardr. 1689 Kasmnda Fazl Mustafa Paann sadrazam olmas ile bu ekyalk hareketi bir nebze olsun durmutur160. Kprl Mustafa Paa, yapm olduu 1690 cizye reformu sayesinde vergi altnda ezilen Hristiyan halkn skntlarn da gidermeye almtr161. Zenta bozgunundan bir ay sonra Prens Eugene, Bosna Eyaletine girerek buray yamalamtr. Fakat Daltaban Mustafa Paa komutasndaki Osmanl kuvvetlerinin gelmesi zerine Avusturyallar buradan ekilmek zorunda kalmlardr162. Bu ve buna benzer olaylar, devlet adamlarnn yan sra halkta da uzun sredir imzalanmak istenen bar beklentilerini en st seviyeye karmtr.

M. . Uluay, a.g.e., 400-450; Mustafa Cezar, Osmanl Tarihinde Levendler, stanbul Gzel Sanatlar Akademisi Yaynlar, stanbul, 1965, s. 220, 230; lber Ortayl, The Ottoman Empire At The End Of The Seventeenth Century, Ottoman Studies, Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2004, s. 78-80; Y. zkaya, a.g.e., s. 56. 159 Nusretnme, C. 1, s. 145, 151, 307. 160 T. Katc, a.g.m., s. 766, 767; Halil nalck, Saray Bosna er'iye Sicillerine Gre Viyana Bozgunundan Sonraki Harp Yllarnda Bosna, TVD, C. II, S. 8, Austos, 1942, s. 178. 161 A. Tabakolu, a.g.e., s. 137. 162 Rid, C. II, s. 422.

158

34 Ayn yllarda Osmanl Devletinde ekyalk hareketlerinin yan sra halk arasnda hrszlk ve soygunculuk olaylarnda da art gzlenmitir. Halka yklenen ar vergiler ve gvenlik ortamnn olmay soyguncularn iini kolaylatrmtr. Bu durum da hrszlk olaylarnn artmasnda etkili olmutur163. 3.4. XVII. Yzyln Son eyreinde irlerin Dili le Osmanl Toplumu Yukardaki ksmda da ifade edildii gibi Osmanl toplumu, II. Viyana kuatmas sonras sava ortamndan birok alanda etkilenmitir. Burada devletin genel grntsnden ok, dnemin tarihileri gibi halkn tercman olan irlerden Nbi ve Sabitin gz ile Osmanl toplumunu deerlendirmeyi uygun bulduk. Nbi, bundan sonraki blmde de anlatlaca gibi, Karlofa Barnn halk zerindeki etkileri ve Amcazdenin bara katklarnn tercman olmutur164. Nbi ve Sabitin yaad dnem Ahmet Refikin ifadesi ile Felaket Seneleridir. Osmanl Devleti cepheden cepheye koarken halk da ordu gibi bitkin ve perian dmtr. Halk arasnda gven sarslmtr. irler yaad dnemde barn gelmesini istemektedir. iirlerinde Amcazde Hseyin Paann sadrazamlk makamna gelmesini sevinle karlad gibi devlet iin byk bir kazan olduunu ifade etmilerdir165. Nb gazellerinden birinde, insanlar ycelten deerlerin ve insanlk duygusunun kaybolduunu, hukuka saygnn ve insanlar arasnda gven duygusunun yok olduunu, ortala kt glerin hakim olduunu mert ve cesur insanlarn kaybolduunu ince bir sanat dili ile ifade etmitir166. ir ayn gazelin devamnda, dneminde insanlar arasnda cahilliin yaygnlatn, ilim tahsili yerine insanlarn Karun gibi mal tolamakla megul olduklarn ifade eder. nsanlar arasnda irfan

mer Meneke, XVII. ve XVIII. Yzylda Osmanl Devletinde Hrszlk Suu ve Cezas, Doktora Tezi, Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 1998, s. 60-65. 164 Hseyin Yorulmaz, Divan Edebiyatnda Nb Ekol, Kitabevi Yaynlar, stanbul, 1996, s. 243; Ali Fuat Bilkan, Nb, Hayat Sanat Eserleri, Aka Yaynlar, Ankara, 1999, s. 1. 165 Abdlkadir Karahan, Nb, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1987, s. 73. 166 Bir devrde geldik ki azzn unudulmu Tutmu yerini hurd u bzrgn unudulmu Gitmi nemeki mide-i hn- vefnn lemde hukk- nemek nn unudulmu N-pk yatur dest-i kerem dmen-i ismet Has-p kalp eme-i hayvn unudulmu Kalm ser-i meydn- mabet tek tenh Zen tablar alm yeri merdn unudulmu

163

35 kapsnn kaybolduunu, halkn hile ve sahtekarla doru yneldiini syler. air o kadar ileri gider ki insanlarn yaptklarnn eytan bile unutturduunu syler167. airin tespitleri bununla da kalmaz; herkesin bu dnemde rvet ile i yaptn, menfaat dncesinden ve karlarndan baka i yapmadn, karl cennet olmasa insanlarn ibadet bile yapmayacaklarn ifade eder. Mal tahsil etmenin ilim tahsiline tercih edildiini ve bunun da ykselme vastas iin kullanldn, eer kendini grmekten holanmasa insanlarn aynaya bile bakmayacaklarn ifade eder168. Bundan da anlyoruz ki Osmanl adalet sistemi o dnemde yava yava zlmeye balamaktadr169. Adam kayrmann ve rvetin had safhada olduunu vurgulayan Nb, zulmn hkm srmesinden yaknarak, grevi hukuku uygulamak olan kadlarn, din ve dnya endielerinin olmamasndan yaknr ve kadlar eletirerek mahkemeyi dkkana evirdiklerinden bahseder. Canlar nasl isterse yle karar verip, hakly

H. Yorulmaz, a.g.e., s. 245. Ndnlk olup muteber ebn-y zamnda Hatt bozulup nsha-i irfn unudulmu Hikmet taleb-i mlda Karn gibi imdi Hhi-ker-i lokmada Lokmn unudulmu Olmu o kadar halk- cihn mekrde std Kim sbka-i hret-i eytn unudulmu Vermezdi kimse kimseye nn minnet olmasa Bir maslahat grlmez idi rvet olmasa Halkn miynesinde bulunmazd ittihd Mereblerinde vsta-i hisset olmasa Kendi vcduna giymezdi ml halk Kasd- nmyi-i eref evket olmasa Yok b-garaz mumele ehl-i zamnede Kimse ibadet etmezdi cennet olmasa Tahsl-i ilmin stne tercih eder mi ns Tahsl-i mal vsta-i rift olmasa Kem-yb idi miyn- lemndan imtizc Mbeynde alka-i cinsiyet olmasa Etmez zuhr- arsada bir kimseden kerem Zmmnda kasd- diye-i hret olmasa Bakmazd kimse yine-i sfa Nbiya Hodbnlik alkasna let olmasa 169 A. F. Bilkan, a.g.e., s. 134; H. Yorulmaz, a.g.e., s. 246; Mine Mengi, Divan iirinde Hikem Tarzn Byk Temsilcisi Nbi, Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Ankara, 1991, s. 4-5.
168

167

36 haksz, isterlerse alacakly borlu karacaklarndan yaknr170. almamzn birok yerinde bahsetmi olduumuz ekavet hareketlerini Nbi, sanat ile ileyerek ariv belgelerinin verdii bilgileri dorulamaktadr171. Gnmzde de toplumun nemli yaralarndan olan rvetin o gn iin de toplumu kemiren bir kene gibi ne derece zararl olduunu ir kasidesinde dile getirmitir. Halk soyup soana eviren bu mtegallibe takm rvetin adn bile mahsul koyduklarndan yaknr. Yazklar ve binlerce yazklar olsun ki, suya kanm olan bu din aac, rvet baltasyla harap oldu. Rvet almak iin hakkn stn rtp ikbal ve rahatlk iin dinini maln emrine veriyorsun eklinde yaknr172. Nb, yaam olduu zamandan ikayeti olurken toplumun iine dm olduu sosyal, iktisad ve siyas arpkl da ortaya koyar. Ona gre u hayat insanlara ekilmez klan, zehir eden ynlar ile birlikte birtakm zmredir. Bunlarn da grevinin nizm- lemi salamak olmasna ramen dnyann dzenini bozduklarndan bahseder173. Nbi, Osmanl Devletinin ke doru gitmesinden ynlar da sorumlu tutar. Onlarn halk kad ile paaya soydurduklar zerinde

O teh-dest ki rvet vermez Kad davcya nevbet vermez lmi yok ekseri b-mezheb dn emi mahslde v rvetde hemn Elde endzesi keyl mzn Eylemi mahkeme-i eri dkn Kad delll miync muhzr Kethd nabzna maln hazr Padiah korkusu Hakk korkusu yok Rvete hrs kadar deyni de ok stese dyini medyn karr stese mflisi mabn karr 171 Mahmut Kaplan, Hayriye-i Nb, Ankara, 1995, s. 106, 121; H. Yorulmaz, a.g.e., s. 253. 172 H. Yorulmaz, a.g.e., s. 255. Rvetin dn koymu mahsl Kim ola etmeye mahsl kabl Hayv-v-hayf ki er- adap Tie-i rvet ile oldu harp Hakk iptl edesin rvet iin Dni mla veresin devlet iin Nm fermnda nizm- lem Alemin nazmn eder kendi adem
173

170

37 durarak, dneminde yn olabilmek iin insanlarn bin bir yola bavurduklar zerinde durur174. Bazlarnca inhill175 devri iri olarak nitelendirilen Nb, Sultan II. Mustafann clusu zerine yazm olduu kasidesinde Karlofa Anlamas ncesi devletin iinde bulunduu durumu anlatmtr. Bu byk sava dneminde ehl-i imann cannn azlarna geldii, can eritici yldrmlarn dnya dzenini bozduu, asker-i mansrun aysz yldzlara dnd, lkenin hazin bir durumda bulunduu ve saltanat tahtnn madur olduu, devletin hastalna are olan bir tabibin bulunmad ve mizc- memleketin fiyetten uzaklat, memleketi ylanla karncann kaplad, blbller makamna serelerin oturduu gibi daha birok tespitler, bizzat irin kendisinin sava esnasnda yaayarak grd ve duyduu ok yerinde tespitlerdir. Bu tespitler aratrmamz srasnda arivden aldmz belgeler ve dnemin el yazmas eserlerindeki bilgiler ile de uyumaktadr176. Daha sonra ir bar dneminin gelmesine ve Amcazde Hseyin Paa tarafndan imzalanan anlamaya atfta bulunarak mddet-i gamn sona erdiine

skender Pala, Hayriye-i Nb, Bedir Yaynevi, stanbul, 1989, s. 118, 170-180; Mahmut Kaplan, Hayriye-i Nb, Ankara, 1995, s. 110; H. Yorulmaz, a.g.e., s. 276; Ali Fuat Bilkan, Devlet-ete likisine Bir rnek, Tarih ve Toplum, S. 189, Eyll, 1999, s. 137. 175 dalma, erime 176 Sabri F. lgener, ktisad zlmenin Ahlak ve Zihniyet Dnyas, Der Yaynlar, stanbul, 1981, s. 25; H. Yorulmaz, a.g.e., s. 314. Cihnda kalmad bir berk-i huk- n-sr-b Tereuh eylemee balad sehb- srr Dehna gelmi idi cn ehl-i mnn Esr-i frsat- pervz idi misl-i tuyr Egeri bir nice dem iktiz-y hikmet ile Mizc- devleti arh etdi py-ml-i ftr Nizm- lemi bozdu svik-i cn-gh Bin-y rhat ykd zelzil-i pr-zr Misl-i hle-i b-mh-tb kalmd Dern- mlk hazn taht- saltanat madr Bu devletin yoidi bir tabb-i gam-hr Mizc- memleket olmudu fiyetden dr Harba tutumu idi yz mezri-i ikbl Riyz- memleketi kaplamd mr ile mr Pr idi sebze-i b-gnelerde glen-i dehr Oturmu idi hmlar makmna usfr

174

38 krederek fitne ve karklk sularnn limana yneldiini syler. Ardndan da, kadere snarak devletin zerinde dolaan btn bu kara bulutlarn bir hikmetinin bulunduunu belirterek, bir gn gelip bunlarn biteceini ve bittiini syler177. Nbnin ada olan Sabitin divannda da ayn karamsar tabloya rastlamaktayz. Ona gre, vefasz olan bu felein insana ktlkten baka bir hneri yoktur. Ancak ona rza gstermek ve tahamml etmek gerekir. Zaman deirmeninin ok eski ve felein kanunlarn ise tersine dndrmenin imkansz olduunu ifade eden Sabit, sz konusu zamann, bizi bir gn deyip topraa beraber sokacan syler178. 4. Karlofa Bar Grmelerinin Balamas ve Amcazdenin Oynad Rol Amcazde Hseyin Paa, sadrazam olduktan sonra ilk i olarak 1683 II. Viyana yenilgisinden bu yana mttefik Avrupa kuvvetlerine kar devam etmekte olan Osmanl yenilgisine ve geri ekilmesine son vermek niyetinde idi. Ayn ekilde, Sultan II. Mustafada Zenta bozgununun izlerini silmek istiyordu. Bunun iin Amcazde Hseyin Paay sadrazamla atadktan sonra byk bir ordu hazrlatt. Bu ordunun Edirneden Belgrada kadar geceek olduu kprlerin tamirinin yaplmas iin almalar balam ve gerekli ivilerin temini iin Samakov cizye eminine ferman bile yollanmtr179. Belgrad Kalesinin tamir edilmesi ve savunmaya hazr hale getirilmesi iin de Bosna taraflarndan neccar180 temin edilmitir181.

H. Yorulmaz, a.g.e., s. 316. Ne hl ise hele pyna erdi mddet-i gam Tevecch eyledi limana lcce-i er u r Bunun da hikmeti vardr baklsa ibret ile Teh midir meger sr- inklb- duhr Zamn gelmiyecek her iin husl muhl Umr vaktine merhn kelm hod mehr 178 M. Kaplan, a.g.e., s. 104; H. Yorulmaz, a.g.e., s. 286. 179 BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 1/77. 180 marangoz 181 BOA, A.{DVN, 252/81; Bu i iin 100 neccar istenmi, ama 20 neccar grev yapmtr..

177

39 Baz kaynaklarda Hseyin Paann bara meyilli olduu ifade edilse de, Anonim Osmanl Tarihinde182, Rid Tarihinde183, Zbde-i Vekayitta184 ve Silsiletl-safiyy fi Devletil-Hakaniyetil-Osmanniyyede185, Amcazde Hseyin Paann bara meyilli olmad ifade edilmektedir. Gereke olarak da her drt eserde de Zenta Facias gibi nazik bir durumdan sonra bar yapmann Osmanl Devleti iin faydal olmad dncesi hakimdir. Baz kaynaklarda da Amcazde Hseyin Paann bar taraftar gibi gsterilmesi ise, onun ngiltere ve Felemenk elileri ile bar grmelerinde bulunmas ve onlarn giriimleri ile bara yaklam olmasndandr186. Mesela Nima, eserinde Hseyin Paay ok zeki, kamil ve merhametli ekilde tarif ederek, onun zamannda bar yapmann yararlarndan bahsetmektedir. Buna ilave olarak paa iin, elilerin yalvarmasna dayanamad eklinde bir ifade kullanmas da onun aslnda bar taraftar deil iken, elilerin giriimi ile bu ie yanam izlenimini vermektedir187. Aslnda Hseyin Paa kaynaklarda bar taraftar deil gibi gsterilse de, uygulamalar ile bara meyilli bir tavr izmitir. Bu tutumu elileri kendine yaknlatrmtr. Hseyin Paann bar taraftar olmas ise kaynaklarda u ekilde izah edilmektedir. devm- muhrebeden aczi olmayp, her sene techz-i furuk- askeriye ve tanzm-i levzm- seferiyeye ikdm ve hatt Sultan Mustafa Han hazretleri zyit- mlkiye istirdt olunmadka muslaha olunmamak reyinde ibrm eder ise de sadr- cedd Amcazde Hseyin Paa, memlik-i mahrsa ahlisinin teklf-i akka ile mbtel-y zicret olduunu ve byle drt devlet ile birden muhrib olmadan ise, ittifk- dann inhillini bekleyerek ve bir taraftan da tanzm ve tezyid-i kuv-y askerye himmet eyleyerek ileride frsat dtke birer birer haklarndan gelinmek daha mnasip olacan ve cism-i devletin yorgunluu ikar

182

Anonim, Osmanl Tarihi (1099-1116/1688-1704), (Yay. Haz. Abdlkadir zcan), TTKY, Ankara, 2000, (Berlin Devlet Ktphanesi nr. Hs. 216). 183 Rid Mehmet Efendi, Tarihi Rid, C. II, stanbul, 1282(1865). 184 Defterdar Sar Mehmet Paa, Zbde-i Vekayit, (Haz. Abdlkadir zcan), TTKY, Ankara, 1995. 185 Beheti-al Seyyid brahim, Silsiletl-safiyy fi Devletil-Hakaniyetil-Osmanniyye, Kprl Ktphanesi, 9435 II. K. 212. 186 BOA, A. {DVN, 252/83, 253/72; Beheti brahim Efendi, a.g.e., 180b; Rid, s. 433; Zbde-i Vekayit, s. 639vd. 187 Mustafa Nam Efendi, Nam Tarihi, C. 1, stanbul, 1280, s. 58; Nevzat Ksolu, Trk Dnyas Tarihi ve Trk Medeniyeti zerine Dnceler, tken Yaynlar, stanbul, 1997, s. 324.

40 olup bir mddet istirahat ihtiycn gzel gzel anlatarak, efkr- hmynu sulh cihetine imle etmi olmakla, ngiltere ve Felemenk devletlerinin tavassutuyla karar verildi.188 ifadelerden de anlalmaktadr ki Hseyin Paa, devletin acziyetinden deil, halkn savalar sebebiyle fazla yprandndan ve belli bir dnem toparlanma ihtiyacndan dolay bara yanamtr. Buna ilave olarak, Kutsal ttifak Devletlerinin hepsi ile birden deil, zaman gelince teker teker haklarndan gelmek iin de bar dnmtr. Bilhassa Hseyin Paa II. Viyana kuatmasndan beri Habsburg mparatorluunun ordularnda modern silah kullanld ve Avusturyann gc hakknda bilgi sahibi idi. Bu sebeple sava yerine bar tercih ederek, memleketi iinde bulunduu g durumdan kurtarmak iin gayret sarf etmitir189. Uzun sredir devam etmekte olan bu savalarda, byk kayplar vermi olan Avusturya da bar taraftaryd. nk Avusturya, Fransa ile de mcadele etmekte idi190. zellikle spanya taht veraseti meselesinin ortaya kndan sonra, iki cephede birden zor durumda kalmtr. Fransa Kral XIV. Louis, torununu spanya Kral yapabilmek iin Avrupa savana hazrlanyordu. Avusturya ise spanyada snmek zere olan Habsburg hanedanna, kendi prenslerinden birini oturtmak istiyordu. nk Avusturyada da ayn haneden iktidarda idi. Bu yzden Avusturya ile Fransa arasnda spanya Veraset Savalar denen bir mcadele vard191. Avrupa devletlerinin tamam XIV. Louise cephe alm durumda idi. Fransa bu durumda yalnz kalmt. Ayn zamanda Osmanl Devleti ile uzun sredir dost olan bir devletin glenmesini de istemiyorlard. spanya, smrgeleri ile beraber Amerika ktasnn byk bir ksmn elinde bulundurmakla beraber git gide g kaybetmeye balamt. te byle kritik bir durumda Avusturyann uzun sredir savam olduu Osmanl ile yeniden savaa tutumas Avrupa devletlerini g duruma sokabilirdi. Tm bu nedenlerden dolay ngiltere ve Hollanda, Avusturyann

Ziya Nur Aksun, Osmanl Tarihi, C. II, tken Yaynlar, stanbul, 1994, s. 292. Nihad S. Sayar, Trkiye mparatorluk Dnemi Mali Olaylar, Meter Yaynlar, stanbul, 1978, s. 139. 190 Avusturya ile Fransa arasndaki uzun sredir devam etmekte olan sava, sve Kral XII. Karlunun aracl ile durmu ve 20 Ekim 1697 tarihinde anlama imzalanmtr. (Nusretnme, C, I, s. 324); Ukzde Trihi, s. 310. 191 BOA, A. {DVNS.MHM.d-106, s. 722, 726; Paul Kennedy, Byk Glerin Ykseli ve kleri, (ev. B. Karanak), Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1998, s. 104, 122; Stanford
189

188

41 Osmanl karsnda daha serbest hareket edebilmesi iin bar iin araclk yapmaya balamlardr192. Venedik Cumhuriyeti ise eski itibarn kaybetmi, Avusturyann

himayesinde Osmanl Devleti ile anlamak niyetinde idi. te yandan Rusya ve Lehistan, dier ittifak yelerinin aksine savaa devam etme taraftaryd. Rusya, Azak Denizi ile Karadenizi birletiren Ker Boazn ele geirmek ve Karadenizde sz sahibi olmak istiyordu. Fransada Osmanl - Avusturya savann devam etmesi taraftaryd. Hatta Fransa elisi Feriole, Osmanl Devletine kaybetmi olduu topraklarn geri alncaya kadar savaa yeniden balayacan ve beraber savaa devam edebileceini syleyerek, Fransann Ren cephesinden Avusturyaya kar taarruza gemek zere olduunu bildirmitir. Hseyin Paa ise Fransann bu tutumunu pek gvenilir bulmamtr193. nk Osmanl Devleti, Viyana bozgunu sonras Osmanlya kar Kutsal ttifak oluturulduu zaman mecburen Avusturya ile savamakta olan Fransaya yaklamtr194. Ayrca Fransa, II. Viyana kuatmas sonras Osmanlya kar oluturulan Kutsal ttifaka resmen katlmam bile olsa, Avusturyaya kar yapm olduu mcadeleyi durdurarak ttifaka dolayl destek salamtr. Avrupa meselelerinde Avusturya adna sz sahibi olan ngiltere ve Felemenk (Hollanda) ise kendi menfaatleri icab blgede barn olmasn istiyorlard195. Her iki tarafta hal byle iken, ngiltere ve Hollanda elileri Avusturya lehine anlamaya zemin aramaktaydlar. Sultan II. Mustafa han ise hi olmazsa kaybedilen topraklarn bir ksmn geri almak niyetindeydi. Bundan dolay da bara yanamak istemiyordu. ngiltere ve Hollanda elilerinin srarl isteklerini gren Sadrazam Hseyin Paa, her ne kadar byle bir durumda bar yapmak istememesine ramen, uzun sredir devam etmekte olan savalar bitirmek iin bu srarlar ve Avusturyann

Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, (ev., M. Harmanc), E Yaynlar, stanbul, 1983, s. 306. 192 Sulhnme, s. 21ab; Abdlkadir zcan, Karlofa, D A, C. XXIV, DVY, stanbul, 2001, s. 504. 193 Sulhnme, s. 40a; Dimitri Kantemir, Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi, C. III, (ev. zdemir obanolu), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1980, s. 291. 194 Hammer, a.g.e., C. VI, s. 412. 195 Anonim, a.g.e., s. 134.

42 iinde bulunduu durumu da dikkate alarak barn iyi bir frsat olduunu dnmeye balamtr196. Hseyin Paa, Edirneye gelen ngilterenin devaml elisi Peged ve

Hollandann elisi Koler ile mzakerelerde bulundu197. Bu iki eli, krallarnn Avusturya ile dostluu kadar Osmanl ile de dost olduunu, on alt yldr devam etmekte olan savan son bulmas gerektiini, bunun iin de arac olabileceklerini bildirmilerdir. Hseyin Paa da devletin toparlanmas iin, byle bir durumda bara meyilli olmasa bile, savan devam etmesini de istememekte idi. Tm bunlarn tesinde byle nazik bir anda savaa devam etmek, gelecek felaketlere zemin hazrlamak demekti. ngiltere ve Felemenk Krallar, stanbuldaki devaml elileri aracl ile Amcazdenin bara yatkn bir kiilie sahip olduunu rendiklerinden dolay bu dnemin iyi bir frsat olduunu dnerek biraz daha bastrmlardr198. Hseyin Paann bar grmeleri ncesindeki bu tutumunu Nima, eserinde u ekilde zetlemektedir. Sadrazamla ok zeki ve kmil bir vezr geldi, sarveti ltuf ve evketi, asalet ile memleketin yz gld. Uzun yllardan beri memleketimiz ve halkmz harap ve kalbimiz kebap oldu. Harbin uzamasndan iki taraf memleketlerinde de ihtilller kt. Byle bir vezr zamannda sulha balamak mmkndr. Sulh hususunda merhametini dinlemek zamandr. Eliler vezrin huzuruna gelip sulh hususunu rica ettiklerinde, ok merhametli olan vezr, onlarn ricalarn msaade etti ve evket-penah, azamet destgh, padiah- cihan-penah hazretlerinin de msadesini aldktan sonra, bilgili, fevkalade gzel konuan Reslkttb (Rmi Mehmet) Efendiyi eli olarak grevlendirdi.199

196 197

Beheti brahim Efendi, a.g.e., vr. 181a; Ukzde Trihi, s. 310, 315. BOA, MAD.d, 7744, s. 6, 11, (Rmi Efendi, skerletzde, Peget ve Collerin 22 Haziran 1698 ile 25 ubat 1699 tarihleri arasnda harcamalar); BOA, E. HR, 523, 542, 543, 544; M. Mnir Aktepe, Amcazde Hseyin Paa, D A, C. III, DVY, stanbul, 1991, s. 8. 198 Anonim, a.g.e., s. 133; Nusretnme, C. I, s. 338; Rid, C. II, s. 433; Nim, a.g.e., s. 30; Rifaat A. Abou-El-Haj, Ottoman Diplomacy at Karlowitz Journal of the American Oriental Society, LXXXVII (1967), s. 498; Darusz Kolodzejczyk, Ottomon Polish Diplomatic Relations (15th, 18th Century), Brill, 2000, s. 154. 199 Nam, a.g.e., s. 58.

43 Sadrazam Hseyin Paa, bar iin padiah bata olmak zere Krm Han Hac Selim Giray, eyhlislm Feyzullah Efendi, Rumeli Kazaskeri Abdullah Efendi, Anadolu Kazaskeri Mehmet Efendi, Yenieri Aas Vezr brahim Paa, Kul Kethds brhim Aa ve dier devlet erkan ile grt. Uzun sredir devam eden savalar sonucu devletin ve ordunun yprandn, gl ve tam tehizatl bir ordunun hazrlanmasnn zorluklarn padiaha anlatt. Yaklak on alt200 yldr devam eden savalarn bitirilmesi gerektiini ve ancak bundan sonra salkl bir karar verileceini padiaha ve devletin ileri gelenlerine inandrd. Osmanlya kar birlemi olan Avusturya, Lehistan, Rusya ve Venedikin bu birlik ve beraberlik ierisinde hareket ettii bir dnemde barn daha hayrl olaca konusunda anlaan devlet erkan hazrlam olduklar raporu padiaha sundular. Padiah, Sadrazam Amcazde Hseyin Paann srarc tutumu karsnda fikirlerinin doruluuna inand ve bar yaplmas hususunda Hseyin Paay tam yetkili kld201. Padiah ve devletin nde gelen devlet adamlarn barn gerekliliine inandran Hseyin Paa, hemen harekete geip dvn- hmyun tercmanlarndan skerlet-olu Alexandre Mavrokordatoyu eliler ile temasa memur etti. Elilerden alnan temenniler, tekrar grldkten sonra, sonunda Osmanl hkmetinin bara raz olduu resmen ortaya km oldu. Sadrazam Amcazde Hseyin Paa bu karar Avusturya Hkmetine bildirdi ve ngiltere Kral Pegetin sekreteri Schreyeri ile III. Williama bar yaplmas hususunda bir mektup gnderdi. Avusturya Hkmeti de Osmanl Devletinin bar teklifini uti possidetis, l hlihi (mevcut durumu muhafaza) kabul ettiini bildirdi202. Nihayet bunun iin de 27 Ocak 1698de Edirnede bir mukavelenme imzalanarak savaa son verilirken, Hseyin Paann giriimleri ve gayretleri sonucu bara kap ald. Yukarda da ifade edildii gibi

200 201

15 sene 9 ay. Sulhnme s. 11b; Nusretnme, C. I, s. 338; Ukzde Trihi, s. 317-318. 202 Sulhnme, s. 10b, 12a; Anonim, Osmanl Tarihi, s. 134; A. Rifaat, a.g.e., s. 499; Beheti brahim Efendi, a.g.e., vr. 181a; Rifaat Ali Abou-El-Haj, The Reislkttab And Ottoman Diplomacy At Karlowitz, stanbul, 1963, s. 61; A. zcan, a.g.m., s. 504; C. J. Heywood, 1689-1698 Yllar Arasnda ngiliz-Trk Diplomatik likileri Trk- ngiliz likileri 1583-1984, Babakanlk Yaynlar, Ankara, 1985, s. 42.

44 padiah, 23 Temmuz 1698de bir hatt- hmyn ile Amcazde Hseyin Paay bar grmelerinde tam yetkili kld203. 4.1. Amcazde Hseyin Paann Anlama ncesi Sefere k Bar grmeleri iin zemin aranrken Amcazde Hseyin Paann204 serdarlnda, ihtiyaten hudut tecavzlerinin nne gemek ve snrlar yeniden dzene koymak iin, yz binden fazla Osmanl ve otuz bin kadar Krm205 askeri 11 Haziran 1698 Cumartesi gn Edirneden Belgrada doru yeni bir sefere kt. Bu sefer ncesi, kara ordusunun yan sra Akdeniz, Karadeniz ve Tuna206 donanmalar da yeni gemilerle takviye edilerek harbe hazr hale getirildi207. Seferin nemi dikkate alnarak, Garp Ocaklarnda bulunan beylere ve Msr ordusuna yazlan hkmler ile donanmaya ve orduya katlmalar istendi. Ayrca donanmann bir ksm, Msr askerlerini skenderiye limanndan geirmek iin grevlendirildi208. Btn bu hazrlklarn yan sra her seferde olduu gibi Edirneden Belgrada kadar olan

203

BOA, E. HR, 352, 353 (Karlofa'ya giden heyetin harcamalar); Sulhnme, s. 25b; Abdlkadir zcan, Karlofa, D A, C. XXIV, DVY, stanbul, 2001, s. 505; Rifaat Ali Abou- El-Haj, The Reislkttab And Ottoman Diplomacy At Karlowitz, stanbul, 1963, s. 20, 21; Burada Osmanl Devleti asndan en byk yanllk, ordunun Sofyadan hareketinden nce 22 Temmuz 1698de en son harp vaziyetini kabul ettiine dair bir metni imzalamasdr. Aslnda bu vaziyete gre, Osmanl temsilcilerinin anlamada yapacaklar mhim bir i kalmamtr. nk metindeki taahht gereince Osmanl Devleti daha mzakereye girmeden, Avusturya igalindeki Macaristan ve Erdel lkeleriyle Venedik igalindeki Dalmaya ve Mora topraklarndan bir kalemde vazgemitir. Fakat daha sonra da deineceimiz gibi imzalanan bu metin Lehistan iin kullanlmayacak, elinde olmayan topraklar da alacaktr. Yani bu metin sadece Trkler aleyhinde kullanlmtr. Avusturya, igali altndaki Erdel zerinde hibir Osmanl menfaatini kabul etmiyordu. Amcazde Hseyin Paa, Erdeldeki Osmanl menfaatlerinin korunmas ve bir miktar arazinin Osmanl Devletine terk edilmesini ve baz kalelerin yktrlmas iin gayret gsterdi. Avusturya bu istee vermi olduu cevabnda, Osmanl Devletinin Erdel zerinden hak talebinden vazgemesini istemitir. Avusturya Hkmeti bu isteinden baka, barn tek tarafl olmayarak, btn ittifak mensuplar ile birden yaplmasn bildirdi. Hseyin Paa da bu durumu kabul etmek zorunda kald. Osmanl Devletinin bara askeri ynden skk olduu iin yanamasna ramen gc ve batl devletler karsndaki askeri stnl inkar edilemez derecede iyi durumdadr. Ama bu durumda barn yaplmas daha yararl kabul edilmitir. Anlama ncesi l hlihi durumu kabul edilmesine ramen Amcazde Hseyin Paa giriimleri sonucunda dman elinde bulunan baz kalelerin yklmasn, arazilerin boaltlmasn ve Osmanl Devletine terk edilmesini salamtr. 204 Hseyin Paann yerine rikb- hmyn kaymakam olarak da Bozoklu Mustafa Paa tayin edildi 205 Krm askerleri orduya, ordu Semendire nlerine geldii zaman katlmtr (Rid, C. II, s. 437). 206 Tuna ve Frat donanmas Osmanl kaynaklarnda ince donanma eklinde ifade edilmektedir. Nehir donanmas olarak da nitelendirilen bu donanmalara Osmanl Devleti byk nem vermitir. Bu donanmann nemi, ilerleyen sayfalarda nce Donanma zerinde Yaplan Islahatlar ksmnda bahsedilecektir. 207 Nusretnme, C. I, s. 347; Rid, C. II, s. 434; Rifaat, a.g.e., s. 16, 17. 208 BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 15/1485; BOA, A. {DVNS.MHM.d -110, (15 Aralk 1697), (10 Kasm 1697), (10 Temmuz 1698); BOA, E. BH, 674, (30 Nisan 1698).

45 menzillere zahire nakli yaplm, nzl eminlerinden ihtiyalar tam olarak gidermeleri istenmitir209. Ordunun geecei yerlerde yollarn gvenliini salamak zere tedbirler alnmtr. Sefer iin gerekli tm hazrlklar eksiksiz yaplmtr210. Her seferden daha fazla nem verilen bu seferde bata bedeli nzl211 olmak zere vergilerin toplanmas ve ordunun ihtiyac olan malzemenin eksiksiz tedarik edilmesi hususunda kati emirler gnderilmitir. Blge kadlarndan da, halkn uzun seferler sebebi ile vergilerimizi veremez durumdayz eklindeki arzlarna itibar edilmeyerek vergilerin toplanmas istenmitir212. Bara karar verildii iin de padiahn artk ordu banda sefere kmasna gerek kalmad bildirilip, Edirnede kalmas istenmitir. Hseyin Paa, Sofya konana geldii zaman, Avusturyallarn bar grmeleri iin, murahhas tayin ettiklerini renmi ve Hseyin Paa da Osmanl Devleti adna Reslkttp Rmi Mehmet Efendiyi murahhas tayin ederek Ba Tercman skerlet-olu Mavrocordato ile beraber yanlarnda ngiliz ve Hollanda213 elileri olduu halde Belgrada gndermitir214. Amcazde Hseyin Paa, 21 Temmuz 1698de Rami Mehmet Efendi215 ve yanndakileri tam yetkili klan bir belge vermitir. Sz konusu belgede Hseyin Paa ilgililer iin; Siz ki, Devlet-i Aliyyenin muteber ve mutemed kullar izzetl rifatl Reslkttb Mehmet Efendi ve Devlet-i Aliyyenin mahrem-i esrr kdvet uzem-i ayni'l-milleti'l-Meshiyye skerlet-zde Kerici Aleksandrasz, umr- muazzama-i sulh u salha hatt- hmyn ile tayn olunmu ve mezn ve

BOA, D.MKF.NZE, 3/176, 204. BOA, MAD.d, 2758, s. 1vd. 211 BOA, D.MKF.NZE, 3/104, 4/85, 86, 87, 88, 90, 100, 101. 212 BOA, MAD.d, 6006, s. 12, 26. (Hatt- Hmyn suretidir); Topkap Saray Mzesi Arivi, E. 5407/7-9; E. 9289/5-10. 213 ngiliz ve Hollanda elileri ordu ile sefere katlmlardr. 214 BOA, E. HR, 379, 542; Sulhnme, s. 22, 32a; Ahmet Taib Efendi, a.g.e., s. 128; Ukzde esSeyyid brhm Hasb Efendi, Ukzde Trihi, C. I, (Haz. Rait Gndodu), amlca Basm Yayn, stanbul, 2005, s. 339-340; Monika Molnar, Karlofa Antlamasndan Sonra OsmanlHabsburg Snr (1699-1701) Trkler-Osmanl, C. I, s. 472; Zbde-i Vekayit, s. 645. 215 Rami Mehmet Paa Karlofa Antlamas ncesine kadar kaynaklarda Reis Efendi sonrasnda ise Paa nvan ile anlmtr. Fakat baz kaynaklarda buna fazla dikkat edilmemitir. Efendi ve Paa nvan kark olarak kullanlmtr. Rami Mehmet Paann Karlofa Antlamasndaki baarlarndan dolay vezirlik teklif edilmitir. Bunu kabul etmemitir. Daltaban Mustafa Paa dneminde 28 Aralk 1702 tarihinde Kubbe vezirliine getirilmitir. Bundan sonrada Paa denilmeye balanm olabilir. Paa nvan mlkiyeden vezir, beylerbeyi, mir-i miran ve mir-l mera rtbelerine tahsis edilmitir
210

209

46 murahhas Devlet-i Aliyye-i Osmniyyenin elilerisiz, memr olduunuz ie mberet idp Roma mparatoru hazretleri ve Venedik Cumhru taraflarndan dahi tayn olunan murahhas vekllerinin temesskn alup ve grp size virilen izin ve ruhsat- kll muktezsnca makl grdnz vech zre siz dahi temessk virp ve bu hussda mutavasst olan kdveteyi'l-meri'l-milleti'l-Meshiyye ngiltere ve Nederlande elileriyle bu maslahata dir olan ahvli gerei gibi mzkere ve iktizsna gre mlhaza ve hareket eyleyesiz. evketl kudretl azametl Padiah- slm Efendimiz hazretlerinin bu hayrlu iin m-lezimesine meyl ra betleri olmala bu bbda size lzmu derecesinde izin ve ruhsat- hmynlar virilmidir. Bundan sonra memr olduunuz hidmetin iktizsna gre ittifkla makl grdnz umra bir drl tereddd itmeyp ve her hussda gerei gibi say ihtimm idp ess- sulh tarhnda vesleniz(?) eryitinin tanzminde ve bi'l-cmle bu hayrlu iin tetmm ve tekmlinde her ne ki, mekblnz olursa Devlet-i Aliyyenin dahi mukbl olup hilf irtikb olunmak ihtimli yokdur. Vech-i merh zre amel eyleyesiz denilmektedir216. Bunun zerine Amcazde Hseyin Paa ordu ile beraber Belgrada gitmek zere 29 Temmuz 1698de Sofyadan ayrlmtr217. Bu arada sefere memur olan Sivas Valisi smail Paann halka zulmettiinden dolay ord-y hmyna nerede katlrsa orada katlolunmas Serdar Ekrem Amcazdeye ferman olunduu iin ayn 25inde orduya katlan Sivas Valisine gerekli cezas emri ferman gerei verilmitir218. Sadrazam Amcazde Hseyin Paa, Belgrada vardktan sonra Tuna ve Sava nehirleri zerine kprler kurdurarak orduyu srekli hazr ve mteyakkz durumunda bekletmitir. Hseyin Paa, Belgradda kalm olduu bu zaman zarfnda snrlar kontrol ederek yeniden dzene koymutur. Belgrad Kalesini tamir ettirerek dman taarruzlarna kar dayankl hale getirmitir. Mzakerelerin her ann adm adm takip eden Hseyin Paa muhakkak bar yaplacakm gibi bir anlay ierisinde

216 217

Sulhnme, s. 25b, 26a. Beheti brahim Efendi, a.g.e., vr. 181a. 218 Rid, C. II, s. 436; Anonim, a.g.e., s. 130; Ukzde Trihi, s. 342; Monika Molnar, Venedik Kaynaklarnda Karlofa Antlamas, Diplomasi ve Tren, Trkler-Osmanl, C. IX, (ev. Gken Sert), stanbul, 2001, s. 784, 785; Nusretnme, C. I, s. 340-347; Zbde-i Vekayit, s. 641-643.

47 olmadklarn gstermek iin de, grmelerin sonuna kadar ordu ile snrda beklemi ve zor artlar altnda devam eden mzakerelerde siyas basknn yan sra orduyu da askeri bir g unsuru olarak kullanmasn bilmitir219. Semendire ve Belgrad nlerinde bekleyen Osmanl ordusu, uzun sren grmelerin yolunda gittiini anlamas zerine drt aylk bir yolculuktan sonra k mevsiminin de bastrmas ile 11 Kasm 1698de geri dnd. Amcazde Hseyin Paa ordu ile beraber 14 Kasm tarihinde Edirneye ulamtr. Sadrazam, ehre giriinde byk bir merasimle karlanmtr. Hseyin Paa, sefer dn padiah anlamann gidiat hakknda bilgilendirmitir220. Bu arada grmelerin barla sonulanmamas ihtimaline karlk da, ihtiyaten ordunun ihtiyac olan zahirenin menzillerde bulunan ambarlara teslimi, gerekli miktarda ordu iin zahire ve mhimmat bulundurulmas, seferle grevli kimselerin ihtiyatl bulunmas istenerek gerekli yerlere emirler gnderilmitir221. Bu sefer sonras bar ortam da saland iin, nzul bedelleri bundan sonraki yllarda byk oranda azalma gstermitir. (Bkz. Tablo-I) TABLO - I: Yllara gre nzl bedelleri222 YIL(LAR) 1110/16981699 1114/17021703 1115/17031704 NZL BEDEL (AKE) 91.964.760 62.397.842 62.615.280

4.2. Mzakereler ncesi Ortaya kan Przler II. Mustafa, Amcazde Hseyin Paaya bar grmeleri iin tam yetkili bir ferman vererek grmeler iin yetkili klmas zerine Hseyin Paa da ba murahhas olarak Reslkttp Rmi Mehmet Efendiyi tayin etti. Divn ba tercman Alexander Mavrocordato Bey byk elilik sfat ile, ikinci murahhas

219 220

Nusretnme, C. I, s. 340, 346, 354; Rid, C. II, s. 438; Beheti brahim Efendi, a.g.e., vr. 181a. Nusretnme, C. I, s. 354; Rid, C. II, s. 438, 445, 448; A. Taib Efendi, a.g.e., s. 125. 221 BOA, MAD.d, 2714. 222 A. Tabakolu, a.g.e., s. 158.

48 olarak bar grmelerine memur edildi223. Avusturya mparatoru, her ikisi de danman olan Kont Wolfgang z ttingen ile Kont Kendekikiyi (C. De Kiks); Rus ar, Prokop Bogdanovi Vozhnitsini; Lehliler, Poznaniye Bey ve Stanisiaw Mihelovzkiyi; Venedikliler de Karlo Rojeni Ruzziniyi delege olarak gnderdiler. Arac olarak da ngiliz Bykelisi William Peget ile Hollanda (Felemenk) Bykelisi Jakob Colyer tayin edilmilerdir224. Osmanl Devleti de grmeye katlan kendi heyeti ile beraber, Hollanda ve Neme elilerine de araba tayini yaparak aidatlarnn karlanmas iin gerekli talimatlar vermitir. Grmeler balamadan nce birtakm przler ortaya ksa da bu przler grmeler yolu ile almtr. Ortaya kan przleri u ekilde sralayabiliriz225. Anlama ncesi ilk prz anlama yeri iin kt. Avusturya, Venedik ve Lehistan devletleri, Viyana, Budin, Debrecen veya Pespiremi ileri srmelerine karn Osmanl Devleti, Tuna hududunun kuzeyinde bir kasaba veya Salankamin (Slankamen) kasabasn teklif etmilerdi. Osmanl murahhaslar slam hudutlarna yakn bir yeri istemekteydiler. Baka bir ifade ile dman topraklarnda grme yaplmasn istemiyorlard226. Bu konuda uzun sren mektuplamalardan sonra, nihayet Avusturya mparatoru Leopold-I, Varadin ile Belgrad arasndaki Karlofa227 Kasabasn (Bkz. Harita-I) teklif etti. Bu kasaba, Osmanl teklifine yakn olduu iin Osmanl devleti tarafndan kabul edildi. Son teklif edilen yeri Amcazde Hseyin Paa da bir daha deerlendirdikten sonra itiraz etmeyip kabul etti228. ttifak lkeleri temsilcilerinin 23 Ekimde Karlofaya hareket ettikleri haberini alan Amcazde Hseyin Paa, Rmi Mehmet Efendi ile gerekli grmeleri yaptktan sonra Osmanl heyetini grmeler iin belirlenen Karlofaya uurlad.

223

Sulhnme, s. 25b, 26a; Rifaat Ali Abou- El-Haj, The Reislkttab And Ottoman Diplomacy At Karlowitz, stanbul, 1963, s. 21; smet Parmakszolu, Karlofa , .A., C. VI, MEBY, stanbul, 1993, s. 347. 224 Szakaly Ferenc, Hungaria Elberata (1683-1718, Budabete, 1986, s. 124vd; Anonim, Osmanl Tarihi, s. 135; http://www.blacklu.8m.com/bkarlofca.htm#_ftnref23; D. Kantemir, a.g.e., s. 826. 225 BOA, E.ADL, 312. 226 M. Molnar, a.g.m., s. 785. 227 Karlofa; Sclavoniann Sirmiye mntkasnn Varadin (Peterswaradin) muzftndan kk bir kasabann ismidir. Tuna nehrinin sa kenarnda, Truseka dann eteinde, kk bir liman olan Karlofann halk Hrvattr. 12 Austos 1687 de Moha savann kaybedilmesi ile Avusturya tarafndan igal edilmitir. ( smet Parmakszolu, Karlofa , .A., C. VI, stanbul 1993, s. 347) 228 Anonim, Osmanl Tarihi, s. 135; Beheti brahim Efendi, a.g.e., vr. 181a.

49 Trk heyeti 24 Ekimde Karlofaya varp kendilerine tahsis edilen Korsatolof manastr civarna yerletiler229. Anlama ncesi ortaya kan ikinci prz ise, yntem hakkndadr. Balangta bykeliliklerin koltuklar, delegeler arasndaki aama dizisi, uyum, yntem ve birbirlerine yapacaklar ziyaret sras hakknda tartma yaplr. Osmanl temsilcileri, bakeye oturmak ister, Avusturya delegeleri de ba yere oturmak ister. Leh temsilcisi ise, hemen bunlarn yannda yer almak ister. Bu duruma ise, ngiliz bykelisinin yannda oturmak isteyen Venedik temsilcisinden baka Rus temsilcisi de raz olmad. Sonunda bir zm yolu bulunarak, her elinin adra girdii yerdeki koltua oturmas suretiyle bu prz de alm oldu230. (Bkz. Resim-VII) nc prz ise; mzakere salonunun (erge) nasl ve kimin tarafndan kurulaca meselesi idi. Pegetin, Osmanllar tarafn tutmas neticesinde, erge Rmi Mehmet Efendi tarafndan kurduruldu. Fakat bu sefer de kimin nce toplant salonuna girecei, tartmas oldu. Bu sorun da Mavrokordatonun giriimiyle zmlendi. Buna gre, ka bykeli veya delege varsa o kadar kap yaplmas ve her kapnn ilgili bulunduklar lke dorultusunda almas kararlatrld. adrlar dahi bu ekilde salonun evresine yerletirilir. Konferansn ilk gn her eli birden hareket ederek girdii kapnn karsndaki koltua oturarak przler alm oldu231.(Bkz. Resim-V1) Bu przler, basit gibi grnmesine ramen tartmalar 20 gn srm hatta konferans dalma noktasna kadar getirmitir. Przlerin bu kadar uzun srmesi ve almasnn zor olmasnda Rus elisi ile Venedik elisinin uzlamaz tutumlar da etkili olmutur. Rmi Mehmet Efendinin tutarl ve akll davranmas sonucunda grme aamasna geilmitir232. Osmanl Devleti bu olumsuz artlar altnda da bar grmelerine devam etmek istemitir. Bunun temel sebebi ise, grmelerden ciddi bir yara almadan kmak niyetinde olmasndandr. Sonunda, btn hazrlklar tamamlanm olduundan, Rmi Mehmet Efendi, sonuncu defa olmak zere,

229 230

Ukzde Trihi, s. 357. Sulhnme, s. 52ab; Ukzde Trihi, s. 357; S. Ferenc, a.g.e., s. 128. 231 Sulhnme, s. 57b. 232 Anonim, a.g.e., s. 135; Rid, C. II, s. 448; Zbde-i Vekayit, s. 654.

50 Avusturyallara Erdel meselesini bir yaz ile at. Fakat Avusturyallarn bu hususla ilgili grmeyeceklerini ve Pegetin de artk ii mektuplama safhasndan grme safhasna getirmenin yerinde olacan teklif etmesi zerine konu cevapsz kalarak grmelere balanmtr233. 4.3. Przlerin Almas ve Mzakereler Mzakereye katlan devletler, gerek kendi aralarndaki grmelerde ve gerekse Osmanl devleti ile yapacaklar mzakerede, dierlerinin mdahalesi olmadan grecekleri konusunda anlatlar234. Mzakereler balarken, ilk defa ngilterenin elisi Peget sz alarak bir al konumas yapmtr. Eli iki tarafn bara yanamasnn nemini u szlerle ifade etmitir. El-hamdu lillhi tel bir yere geldiniz, kl ve kmil devletlersz ve tarafeyne hayurlu bir maslahat syleeceksiz, siz de sdk u huls ile mberet idiniz, biz de iktiz itdi cy- dvr- gyiin hall itmek semtine teebbs idp, m-beyni tevfka say ihtimm ve gi-i ml-kelm iderz didikde Neme murahhslar tekellm-rz olup, bu kr- muslaha bir mbrek idir. ki devlet arasnda bir mebbed dostluk tarh idp, keder-gzr- ceng ktl ve hksz- harb cidl olmak in bu cemiyyet-gede-i hayr-encma geldik, tarafeynin rzsyla temessklep karr-dde olan ess- sulh zre muslaha olunup, bir taraf sz- klfet-i dman olmak siyknda sdk u huls ile olunmak mukarrerdir. nki tavassutunuz sebebiyle bu kr- sevb-sr, mertebe-i huslde r-nm-y zhr oldu. Bundan sonra himmetiniz ile itmm dahi memlmzdr235 Yani, iki tarafn sa duyu ile hareket ederek bara yanamasnn nemini vurgulayarak, ki tarafn bara yanamasnda kendilerinin arabuluculuk yaptn, bu arabuluculuk sayesine sava dneminin biteceini ve iki tarafnda dost olacan vurgulamtr. Bu konumann arkasndan; Schlich ve Mavrokordato birer al konumas yaptlar ve bu konumalarn ardndan 27 Ocak 1698de Hseyin Paann huzurunda imzalanan Edirne mukavelenmesi maddelerinin tespitine baland. ounlukla taraflar Edirne mukavelenmesini kendi istekleri dorultusunda yorumlamalarndan dolay anlamazlklar ba gsterdi. Bu mukavelenmeye, taraflardan bilhassa Venedik ve Rusya elileri tarafndan itirazlar oldu. Bazen

233 234

M. Molnar, a.g.m., s. 785. M. Molnar, a.g.m., s. 786.

51 mzkereler ok iddetlenmekle beraber, Pegetin mdhaleleri ile sakinleti. Fakat bu hl ok basit gibi grnmesine ramen, mzakerelerin iki buuk ay kadar uzamasna sebep oldu. Bu przler aldktan sonra grmeler balad ki; srasyla Kutsal ttifak Devletleri ile yaplan mzakereler unlardr236. 4.3.1. Avusturya le Yaplan Mzakereler lk mzakerelere 13 Kasm tarihinde Avusturya ile balanm ve 4 gnlk grme sonucunda 16 Kasmda baarl bir ekilde 20 maddelik bir anlama yaplmtr. Erdel meselesi daha nce halledilmi olduundan, bu husus Erdelin eski hudutlarnn tespiti ile tamamland. Banat (Temevar) hududu zerinde Rmi Mehmet Efendi, Edirne mukavelenmesini gyet gzel bir ekilde tatbik ettiinden, eski Eflk huddundan itibren, Maros ve Tissa sular ess olmak zere, eylet dhilinde kalan Lugo (Lugas), ebe (Karansebes), Lipve (Lippa), anad (Csanad), Kk-Kanije (Petit-Kanicscha), Bekey (Becse), Bekerek (Becskerek) kalelerinin yktrlmasn kabl ettirdi. Fakat Segedin (Szegedin) ve Varadin Kalelerinin yktrlmasn kabl ettiremedi ise de, Tise (Tissa), Mori (Maros) ve Tuna nehirlerinde Osmanl tebaasnn, balk av ve sair ihtiyalar ve nehir gemileriyle yaplacak nakliyat iin her iki tarafa serbest braklyordu237. Baka (Beja) taraflarnda herhangi bir Osmanl iddias olmadndan, Tittel mntkasnn durumuna geildi. Burada da esasl bir ihtilf olmayp, Avusturyallar Tittelin eski hlinde braklmasn kabl ettiler. Bu mntkada hudut vazifesi grecek tabi bir yer olmadndan, hudut Tissann Tunaya kart yerden Bossut suyunun Sava nehrine kart yere kadar izilen bir hat kabl edildi ve burada kalan Mitrovie (Mitrovica) Kalesinin, yeniden in edilmemek art ile Osmanllara terk edilmesi kararlatrld. Hudut meseleleri tespit edildikten sonra, hukuki, ticari, askeri fasllara geildi238. Grmede, muharebe esnasnda Macar, Erdel ve Orta Kursludan Osmanllarla beraber alanlar bir huzursuzluk yapmamalar iin bunlarn hudud

Sulhnme, s. 57b; Ukzde Trihi, s. 359. . Parmakszolu, a.g.m., s. 348; http://www.blacklu.8m.com/bkarlofca.htm#_ftnref23. 237 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. III/I, TTKY, Ankara, 1995, s. 591. 238 D. Kantemir, a.g.e., s. 828; Ukzde Trihi, s. 362-363.
236

235

52 zerinden alnarak dhilde isknlar ve bunlarn Macaristan, Erdel ve Orta Macaristanda kalan ailelerinin, kocalarnn yanna gitmeleri kabul edilmitir. Osmanl Devletinde Katolik mezhep ve tarkatleri mensplarnn vicdni hrriyetleri meselesi, Avusturyallara bir hak verilmemek suretiyle, tekrar teyit edildi239. Anlamann son maddesinde ise, barn 25 sene devam edecei ve bu srenin devamnda veya ortasnda iki tarafa arzu edildii takdirde uzatlabilecei ve bu barn sresi iinde Krm Hannn da dostluk ve barlk konusuna uymas gerektii bildirilmitir. Avusturya ile yaplan bu mzakereler sonucu Kanuni Sultan Sleyman dneminde feth edilmi Macar topraklar kaybedilmitir240. 4.3.2. Venedik le Yaplan Mzakereler 1718 Kasmda beinci ve altnc toplantlar Venedikle olmu ve Karlofa Konferansnn en uzun ve skc grmeleri yaplmtr. Bu toplantlar hibir sonu vermedi. nk Venedik elisi Karlo Rojeni (Ruzzini)nin Edirne mukavelenmesini tanmamak istemesi mzakereleri uzatt gibi, eli Ruzzini Osmanl iin kabul edilemeyecek talepler ne srmtr. Bu taleplerden ilki Mora konusuydu. Venedik tm blgeyi istedii gibi, orada bir garnizon kurma niyetinde olduunu bildirmitir. Rmi Mehmet Efendi bu isteklere iddetle ret cevab vermitir. O burann gneyindeki yarmadann btn topraklarn Osmanlya kazandrmak niyetindeydi. Bu yzden grmelerin uzamasna neden olan Venedikin garnizon istei de reddedilmitir241. Anlamann esas olarak taraflarn ellerinde bulunan arazinin kendilerinde kalmas prensibi kabl edildiinden, Venedik Cumhuriyetinin isteklerinin aksine, Osmanl temsilcileri, Moray ancak eski Heksamilon duvarna kadar uzanan blmyle vermek istiyordu. Dalmaya ile ilgili olarak, Osmanl elileri ise Mora meselesi halledilmeden, Dalmaya ile ilgili bir anlama yapmak niyetinde

239

Sulhnme, s. 60a-65b; Rifaat A. Abou-El-Haj, Ottoman Diplomacy at Karlowitz Journal of the American Oriental Society, LXXXVII (1967), s. 500; . Parmakszolu, a.g.m., s. 348; Monika Molnar, Karlofa Antlamasndan Sonra Osmanl-Habsburg Snr Trkler-Osmanl, C. 1, s. 473. 240 BOA, K.K.d, 53, s. 2, 16; BOA, A. {DVN. DVE. d, 57/1, 21, 28; Silhdar Fndkl Mehmet Aa, Nusretnme, (Sad. smet Parmakszolu), Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1962, s. 355-364; Rid Mehmet Efendi, Tarih-II, stanbul, 1282, s. 449-460; Zbde-i Vekayit, s. 654vd; Rifaat Ali AbouEl-Haj, The Reislkttab And Ottoman Diplomacy At Karlowitz, stanbul, 1963, s. 71, 96. 241 M. Molnar, a.g.e., s. 785.

53 olmadklarn ileri srmlerdir. Osmanl elileri, Dalmaya ve Arnavutlukun ayrlmasn ve Dalmaya snrnn Narente Nehri izgisinde oluturulmasn nerdiler. Yine Osmanl elileri, Osmanl Devleti ile Dubrovnik ehri arasnda bir ba oluturacak yeterli bir alan koruma garantisi altna almak istiyorlard. Ruzzini bu neriyi de kabul etmedi. Osmanl temsilcileri, Leponto Kalesinin yklmasn, boazlarn, Mora ve Prevezenin tahliyesini istediler ve bu farkl noktalar zerinde ylesine bir inatla srar ettiler ki Venedik elisi isteklerin tmn reddetmek zorunda kald. Avusturyallar ise bu mzkerelerde Venedik tarafn hararetle desteklediler. Venedik, bir anlama yapamazsa Osmanl ile ba baa kalaca korkusundan, Dubrovenedik (Raguza) huddu hri, Osmanl isteklerini kabul etmek zorunda kalmtr242. Venedikle de on alt madde ve yirmi be sene zerine yaplan anlama gereince Kuzey Morada yarm adann kaps olan Korent ehri hari Mora Yarmadasyla Ayamavro Adas ve yanndaki Kkada ve Dalmayada Knin, Sin, Gabela, Zadvarya, Vogora, Velika eklot Kaleleriyle daha gneyde Kotor (Kataro) taraflarndaki Nove (Hersek Novesi) ve Risen (Resne) Kaleleri muharebe esnasnda Venedikliler tarafndan elde edilmi olmasna ramen yine Venedike kalmtr. Osmanl, elinde bulunan Preveze Kalesini ykmay kabul etti. Bu muahedeye konan bir kaytla Venediklerin Zaklisa (Zenta) adasndan dolay vermekte olduklar vergi kaldrld. Venedikliler nebaht Krfezinin kuzeyinde elde ettikleri btn ehir ve kasabalar geri veriyorlard. nebaht liman ve kalesi de bu suretle Osmanllara iade ediliyordu243. Bylece Venedik Osmanlya dedii vergiden kurtulduu gibi Dalmaya kylarn ve Mora yarmadasn ele geirmi oldu. Venedik, bu anlama boyunca ok mcadele etmesine ramen istediini alamamtr. Birok kazanl yer almasna ramen ticari karlar iin nemli olan birok yerden de mahrum olarak anlamadan ayrlmak zorunda kald244. Venedik, maddeleri Viyanada grmek koulu ile alt aylk bir zaman msaadesi ile anlamaya imza koydu. Bu ek grmelerde anlamay salayamad takdirde, Venedik artlar kabul edecek veya

242 243

Sulhnme, s. 69b; Hammer, a.g.e., C. VI, s. 586; A. zcan, a.g.m., s. 506. BOA, C. DH, 14885; Ukzde Trihi, s. 363, 364; . H. Uzunarl, a.g.e., s. 592. 244 M. Molnar, a.g.m., s. 475.

54 sorunlar tek bana zecekti. Bundan dolay da Venedik Osmanl isteklerini kabul etmek zorunda kalmtr245. 4.3.3. Lehistan le Yaplan Mzakereler Lehistan ile mzakereler, 22 Kasmda balamtr. Lehistan Ala Haliha maddesine uymak istemese de mzakereler sonucu kabul etmek zorunda kald. On bir madde zerine 25 yllk bir anlama imzalanmtr. Osmanl talepleri, Bodann tahliyesine karlk, Kamanie (Cominiec) Kalesinin tahrip edilerek, Podolya ve Ukrayna ile birlikte, Lehistana braklaca merkezinde idi. Buna karlk Leh temsilcisi Krm tarafndan aknlarn durdurulmasn, vergi taleplerinin kaldrlmasn, Kamanienin olduu gibi tahliyesini ve Bodandaki Leh igalinde olan topraklarda Lehistan hakimiyetinin kabul edilmesini ileri srmekte idi. Osmanl temsilcileri iin en zor talep Krm Hanlna ait olan ksm olmutur. Rmi Mehmet Efendi Krm meselesi iin kendi balarna karar veremeyeceklerini bildirerek sahibi devlet Sadrazam Amcazde Hseyin Paadan yetki istemitir. Hseyin Paa Krm meselesi iin Krm Han, eyhlislm ve Padiah ile gerekli grmeleri yaptktan sonra Krm iin temsilcilere yetki vermitir. Osmanl Devleti Podolyay tahliye etmekte, Ukraynada kurduu Kazak Hetmanln lav ederek bu topraklardan ekilmekte, Kamanie Kalesini tahliye ve tahrip etmekte, Krm aknlarnn durdurulacana dair teminat vermekte ve bunlara kar Bodanda Lehlilerin igli altnda bulunan Sueva (Suczawa), Roman, Neme (Njomtza), Soraka (Soraco) ve Kampulet Kaleleri geri almaktayd246. Bu anlama ile Osmanl Devleti, VI. Mehmetten nceki Lehistan snrlarna dnm oldu247.

BOA, K.K.d, 53, s. 24, 30; BOA, A. {DVN. DVE. d, 16/4, s. 19vd, 28; BOA, A. {DVN. DVE. d, 17/5, s. 4vd, (Venedik ile belirlenen snr hakknda); BOA, Y.EE, 31/29; Sulhnme, s. 74a; Nusretnme, s. 364vd; Rid Mehmet Efendi, Tarih-II, stanbul, 1282, s. 467vd; Zbde-i Vekayit, s. 667vd; Monika Molnar, Venedik Kaynaklarnda Karlofa Antlamas, Diplomasi ve Tren, Trkler-Osmanl, C. IX, (ev. Gken Sert), stanbul, 2001, s. 785; Rifaat, a.g.e., s. 113vd. 246 Ukzde Trihi, s. 365; Rifaat A. Abou-El-Haj, Ottoman Diplomacy at Karlowitz Journal of the American Oriental Society, LXXXVII(1967), s. 500vd; . Parmakszolu, a.g.m., s. 348. 247 BOA, K.K.d, 53, s. 30, 34; BOA, A. {DVN. DVE. d, 55/1, s. 22, 26; BOA, Y.EE, 31/29; Topkap Saray Arivi, No. D. 7018/1, Y. 34a-37a; Silhdar Fndkl Mehmet Aa, Nusretnme, (Sad. smet Parmakszolu), Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1962, s. 370, 375; Rid Mehmet Efendi, Tarih-II, stanbul, 1282, s. 460-467; Zbde-i Vekayit, s. 662vd; Rifaat Ali Abou- El-Haj, The Reislkttab And Ottoman Diplomacy At Karlowitz, stanbul, 1963, s. 96, 106; Nigar Anafarta, Osmanl mparatorluu le Lehistan (Polonya) Arasndaki Mnasebetlerle lgili Belgeler, t.y, s. 19; D. Kolodzejczyk, a.g.e., s. 585, 620.

245

55 4.3.4. Rusya le Yaplan Mzakereler Yedinci toplantda Rus elisiyle ilk defa bir araya gelinmitir. Mavrokordato, Azak Kalesinin boaltlmas ve tahribi ile Dinyeper Nehri mansbnda bulunan adalarn kendilerine verilmesini istemitir248. Grmelerin esas sava srasnda alnan topraklardan o anda kimin elinde ne varsa, o devlet onun maliki olmaldr prensibine dayanmasna ramen, Ruslar ellerinde olmayan Ker Boazn istemilerdir249. Osmanl heyeti ise bu istee iddetle kar kmtr. Rus ar Deli Petro ise, Azak Kalesini alarak Karadenize kmak niyetinde idi. Fakat Ker Boaznn Osmanllar elinde bulunmas ve bu srada Osmanllar ve Avusturya arasnda barn kararlatrlm olmasndan dolay Ruslarn emellerine frsat vermedii iin Karlofaya gnderdii temsilciler bir anlamaya varmak istemiyorlard. Ayn zamanda eliler Edirne Mukavelenmesini tanmamakta srar etmiler ve kendilerinin bir anlama iin tam yetkili olmadklarn sylemilerdir. Avusturya heyetinin btn srarlarna ramen, Rusya ile anlama bir trl yaplamamtr. Nihayet 18 Aralkta be madde zerinde anlalarak, iki sene geerli geici bir bar yaplmtr250. Rusyann Ker zerindeki emelleri de bu anlama ile imdilik snmtr. Rus Murahhas, Karlofa Anlamas srasnda kendilerine hibir ekilde deer verilmediini ifade etmitir251. 4.3.5. Bar Grmelerinde Macarllar Meselesi ve Devletin Tutumu Tkeli mre ve Erdelliler, II. Viyana kuatmas sonras sava dneminde Osmanllar ile Avusturyaya kar savamlardr. Bunlarn bu ekilde savamalar Avusturyann tepkisine neden olmutur. Orta Macar Kral Tkeli mrenin, Osmanl tarafnda olmas Zlfikar Paann 16871691 yllar arasnda Avusturya ile bar grmeleri srasnda da problem olmutur. Bu grmelerde Avusturya taraf, Tkelinin kendilerine teslimini istemitir. ki devlet arasnda barn olmamasnn nndeki en byk engelin bu olduunu, idam edilmek zere teslim olunmadka

248 249

Hammer, Byk Osmanl Tarihi, C. VI, Sabah Yaynlar, stanbul, 1990, s. 586. Sulhnme, s. 79b; Mustafa Turan, II. Viyana Muhsaras, Osmanl Devletinde Siyas, dar ve Asker zlme, OTAM, S. 9, Ankara, 1998, s. 406. 250 BOA, K.K.d, 53, s. 36, 38; BOA, Y.EE, 31/29; BOA, A. {DVNS. NHM.d-1, s. 6, 9; Nusretnme, s. 375-377; Rifaat, a.g.e., s. 106, 113; A. zcan, a.g.m., s. 507; Zbde-i Vekayit, s. 692vd; Nicholae Jorga, Osmanl Tarihi, C. IV, Yeditepe Yaynlar, stanbul, 2005, s. 235vd.

56 kesinlikle barn olmayacan sylemilerdir. Osmanl taraf ise buraya Tkeli mre iin gelmediklerini barn yaplmas gerekliliini ifade etmilerdir252. Bu gelime zerine, Tkeli mre srekli Avusturyaya kar desteklenerek kendisine mal destek saland. Tkelinin bu tutumu karsnda, Avusturya Kral bir ara Tkeliye mektup yazarak yaptklarnn yanl olduunu Trklere kar beraber hareket etmeleri konusunda ibirlii arsnda bulundu. Ama Tkeli Osmanlya balln bildirerek bu i birlii arsn reddetti253. Macaristann Avrupaya alan kap olmasndan dolay, Tkeli mre ve Macarllara mal destein yan sra bahi, ulufe, harlk gibi yardmlarda da bulunulmutur254. Mesela Tkeli mrenin 12 Aralk 1695 / 05 Nisan 1696 tarihlerindeki tayinat on bir bin dokuz yz krk dokuz ake tutmutur255. Tkeli mrenin yan sra Macar asilzdeler Avusturyaya kar desteklenmitir. Bunlardan Zyriny ve Rakoczy bata olmak zere birok asilzde II. Viyana kuatmas srasnda Osmanl ordusuna yardmc olmulardr256. Bu dnemde Macarlarn tm ihtiyalar Osmanl hkmeti tarafndan karlanmtr257.

251

B. H. Sumner, Byk Petro ve Osmanl mparatorluu, (ev. Eref Bengi zbilen), stanbul, 1993, s. 15. 252 Zlfikar Paa, Sefaretnme, s. 87-90, (Wolfgang Jopst, Der Gesandtschaftsbericht des ZlFigar Efendi ber die fridensverhandlungen in Wien 1689, Doktora Tezi, niversitt Wien, Wien, 1980) 253 Silahdar Tarihi, C. II, s. 400. 254 BOA, MAD.d, 10142, BOA, C. HR, 7481. 255 BOA, D. BM, 804. 256 Ahmet Aa, Viyana Kuatmas Gnl, (ev. Richard F. Kreutel, Trkesi, Esat Nermi) Milliyet Yaynlar, stanbul, 1970, s. 40; John Stoye, Viyana Kuatmas, (ev. Derin Trkmer), Doan Kitap, stanbul, 2003, s. 34, 300. 257 BOA, E. HR, 436; Tkeli ve adamlar bu dnemde cephelerde baar da gstermilerdir. Tkeli ve adamlarnn baars sonucu elde ettikleri bol miktardaki ganimetler Osmanl devlet adamlar ve askerleri tarafndan ellerinden alnmak istenmitir. Bunun zerine Temevar Muhafzna gnderilen hkm ile bu ganimetlere dokunulmamas istenmitir. Ama ayn durum devam edince Macarllar Dvn- Hmyuna tekrar arzuhalde bulunarak durumun deimediinden ikyeti olmulardr. Bunun zerine yeniden Belgrad Muhafzna yollanan bir hkm ile kesinlikle Macarllarn elde etmi olduklar ganimetlere dokunulmamas istenmitir. Tkeli mre, orduya yollam olduu dier bir arznda, Bodan Voyvodasndan ikayeti olmutur. Bu ikayet zerine stanbul Kaymakamna Haziran 1697 balarnda hkm yollanmtr. Hkmde Tkeli mrenin adamlarndan birisinin eski Bodan Voyvodas olan Kostantin Manol tarafndan ldrld, dierinin elinde bulunan Bodan cizyesi malndan olan bin kuruu alnd ifade edilerek stanbul Kaymakamndan bu olay aratrmas istenerek Tkeli mrenin maduriyeti giderilmeye allmtr. Ayn yl kasm aynda Hseyin Paann sadrazamlnn ilk aylarnda Temevardan stanbula dnerken Byk ekmece yaknlarnda Tkeli mrenin adamlarn ldrp para ve eyalarn alan kii veya kiilerin yakalanp cezalandrlmalar iin stanbul Kaymakamna sk talimatlar verilmitir. (BOA, A. {DVNS.MHM.d 107, s. 121, 340. BOA, A.{DVN.KT.d -5, s. 160, 355.)

57 Tkeli mre, Karlofa Mzakerelerine Orta Macar Kral olarak katlmay istemi; ama bu istek kabul edilmemitir258. Hatta bu istei kabul edilmedii gibi, Avusturyallar byk sava srasnda Tkeli mre ve asilzdelerin taknm olduu bu tutumu ihanet sayarak unutmamlardr. Bundan dolay Avusturya elisi daha nceki bar grmelerinde olduu gibi, Tkeli mrenin kendilerine tesliminde srarc oldu. Avusturyann bu srar karsnda bilhassa Sadrazam Amcazde Hseyin Paa, iddetle kar karak cap ederse harbi gze alacan fakat Tkeliyi teslim etmeyeceini kati suretle beyan etmi olduundan, Avusturya temsilcileri daha ileri gidememilerdir. Avusturya, hi olmazsa Tkeli ve yanndakilerin Macar topraklarndan ekilmesini teklif etmitir. Rmi Mehmet Efendi bu teklifi hkmetten ald yetkiye dayanarak kabul ederek, anlama metnine Tkelinin Macaristanda kalan taraftar ve akrabalarnn serbeste Osmanl topraklarna gemesi artn da koydurmutur259. Tkeli mre zaten daha nce Osmanl topraklarna gelerek Fenerkap yaknlarnda bir konaa yerlemitir260. stanbul Kadsna ve kaymakamna 1701 senesinde yazlan bir hkmden anlald zere Tkeli stanbulda imon isimli bir Yahudinin konanda kalmtr261. Anlamaya gre stanbula yerleen Tkeli ve Kralie Helene Zrinyi, daha sonra kendilerine yetecek kadar aylk balandktan sonra zmitte bir iftlie yerletirildi262. Tkeli ve Kralie263 1705 ylnda lnceye kadar burada yaamtr.

. H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. III/II, s. 77. smet Parmakszolu, Karlofa, .A., MEBY, stanbul, 1993, s. 304. 260 BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 560; (Tkeli mrenin bu gelii srasnda konak olmayan bir haneyi konak yapmak istemitir. Tkeli mrenin adamlarnn bu tutumlarnn nlenmesi stanbul Kaymakam ve kadsndan istenmitir. BOA, A.{DVN.KT.d -28, s. 170); Tkeli mrenin ei divna mracaat ile kaldklar yerin kalacak nitelikte olmadndan dolay yeni bir konak ricasnda bulunmutur. Hkmet bu i ile ilgilenerek stanbul Kaymakamndan Fenerde veya Balatda sahibinin rzas ile cretleri kendileri tarafndan verilmek kayd ile mnasip bir hane tedarik etmesi emredilmitir. 261 BOA, A. {DVN.KT.d -33, s. 374. 262 BOA, A. {DVNS.MHM.d -113, s. 40; Ukzde Trihi, s. 487. 263 Tkeli mre 1703/1115 senesinde krk alt, krk yedi yalarnda vefat etmitir. Tkeli mre Protestan (Kalvinist) mezhebinden olup, zmitteki Ermeni mezarlna defnedilmitir. Zevcesi Helene Zyrini ise Katolik mezhebinden olup kocasndan bir sene sonra vefat etmitir. Kralienin naa stanbula getirilerek Galatada Sen Benevo kilisesine gmlmtr. Macar Kral Tkeli mre Osmanl Devletine sndktan sonra Avusturyaya kar Rakoi Fren mcadeleye balad. Karlofa sonras Osmanl Devleti kaybettii yerleri geri alabilme midi ile Avusturyaya kar mcadele eden Rakociyi de Tkeli gibi srekli desteklemitir. ( .H. Uzunarl, a.g.e., C. III/II, s. 78)
259

258

58 Kralienin lmnden sonra kralie hakknda yllarca birok efsaneler

anlatlmtr264. 4.5. Karlofa Anlamasnn mzalanmas Delegelerin 2425 Ekim 1698de Karlofaya gelmelerine ramen ikili grmeler 13 Kasm 1698 Cumartesi gn balamtr. Grmeler 26 Ocak 1699a kadar srm, bu 74 gnlk zaman zarfnda 36 celse yaplm ve nihayet uzun mzakereler sonucunda grmelerin 75. gn, Avusturya, Venedik ve Lehistan hkmetleriyle akdedilen Karlofa Anlamas maddeleri merasimle imzalanmtr265. (Belge-III-IV) Her nekadar Karlofa Anlamas tarihimizde ok farkl olarak yorumlansa da devletin o dnemde iinde bulunduu durum gz nnde tutulur ise, anlamann gereklilii ve Amcazdenin bunda oynad roln nemi daha iyi anlalacaktr. Bu ekilde grmeler yolu ile son karara varldktan sonra, btn temsilciler mzakere adrna (Resim - VI) gelerek merasimle, yaplan anlamay imzaladlar. Merasim bittikten sonra Karlofadan hareket eden haberciler, Viyana, Varova, Venedik ve Belgrada bar haberini gtrdler. Bundan sonra ise yaplacak i, mzakerelerde belirlenen snrlarn yeniden tespitine ve talarn konmasna gelmitir. Karlofa Anlamas, her nekadar Kutsal ttifak Devletleriyle ayn yer ve zamanda yaplm genel bir konferans gibi olsa da, her devlet kendine ait meseleleri yalnz balarna, Osmanl Devletiyle anlamaya vardndan ayr ayr grmelerin neticesinde imzalanmtr. Amcazde Hseyin Paa, anlamay bandan itibaren byk bir dikkatle takip etmitir. Devlet iin ar bir mesuliyet tayan byle bir barn artlarn hazrlarken, btn devlet ricaline danarak mavere yapmtr. zellikle saltanat ve hanlk makamn ilgilendiren konularda, Erdel ve Lehistann vergilerinin

264

Rid, C. II, s. 524; . H. Danimend, a.g.e., C. III, s. 485; K. iek, a.g.m., s. 759; NetayiclVukut, C. III-VI, s. 21; M. Tayyib Gkbilgin, Rakoczi Ferenc II. Ve Osmanl Himayesinde Macar Mlteciler, Trk-Macar Kltr Mnasebetleri I Altnda II. Rakoczi Ferenc ve Macar Mlteciler Sempozyumu, 31 Mays-3 Haziran 1976, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, s. 1, 7; F. Eckhart, Macaristan Tarihi, (ev. brahim Kafesolu), TTKY, Ankara, 1949, s. 140-141. 265 BOA, A. {DVN, 253/72; Mecmua-i Muahedt, C. III, Ceride-i Askeriye Matbaas, stanbul, 1297, s. 92, 106; M. Leon Galibert, Histoire De La Republque De Venise, Paris, 1855, s. 433; Anonim, a.g.e., s. 134; O. F. Kprl, a.g.m., s. 648; Kenneth M. Setton, Venice, Autria, and the Turks in the Seventeenth Centry, The American Philosophhcal Socety, Philadelphia, 1991, s. 405.

59 kaldrlmas ve Krm aknlarnn durdurulmas meselelerinde son sz sahiplerine brakmtr. Osmanllara kar kurulan ittifakn, daha da genilemesini engellemek iin mevcut dzende kalnmasn istemi ve Edirne mukavelenmesini ittifak yelerine imzalatmtr. Bu durumda, Osmanl temsilcileri baz kaleleri yktrm, baz topraklar ele geirmi veya tahliye ettirmitir. Amcazde bu yetkiyi grmecilere vererek Osmanlnn menfaatlerini en st dzeyde korumasn bilmitir. Son olarak da bir meseleye daha deinmek gerekir ki; Osmanl bu anlamaya giderken, ittifak yeleri de Osmanl Devleti kadar kt durumdayd266. 1 Nisan 1683 Perembe gn Osmanl ordusunun, Edirneden II. Viyana seferine hareketinden anlama gnne kadar, Osmanl-Avusturya savalar 15 sene srmtr. Lehistanla olan sava da Kral Sobleskinin Viyana muhasaras esnsnda, Avusturya ordusuna katlma tarihi olan 7 Eyll 1683 Sal gnnden itibaren tam 15 sene srmtr. Venedikin Osmanlya harp iln etmesi ise, 15 Temmuz 1684 Cumartesi gnnden anlamann imzalanmas tarihine kadar 14 sene srmtr. Rusya ise Osmanl hkimiyetindeki Krm Hanln istil iin, 30 Mays 1689 Pazartesi gn giritii Prekop muharebesiyle baladna gre tam 9 sene harp srm fakat bir anlama yaplmam sadece iki senelik geici bir bar yaplmtr. Sonra da Karlofa Anlamasnn devam olan 1700 stanbul Anlamas yaplmtr267. 4.6. Osmanl Delegasyonunun Edirneye Dnmesi ve Amcazde Hseyin Paa ile Grmeleri Anlamann imzalanmasndan sonra Rmi Mehmet Efendi bakanlndaki Trk heyeti ubatn 23nc gn Edirne yaknlarndaki Kadn Karyesi olarak adlandrlan yerde defterdar ve devletin nde gelenleri tarafndan hazrlanan merasimle karlandlar. Rmi Mehmet Efendi ve yanndakiler, burada kendilerine verilen ikramlar kabul ettikten sonra Edirneye geldiler. Heyet, Edirne ehrine geldikten sonra ilk olarak Sadrazam Amcazde Hseyin Paa tarafndan kabul edildi.

266

smet Parmakszolu, Karlofa .A., C. VI, MEBY, stanbul, 1993, s. 349; Abdlkadir zcan, Karlofa, D A, C. XXIV, DVY, stanbul, 2001, s. 507; http://www.blacklu.8m.com/bkarlofca .htm#_ftnref23 267 . H. Danimend, a.g.e., s. 484; Ahmet Rasim, Osmanl Tarihi, C. II, ems Matbaas, stanbul, 1328, s. 777; Read Ekrem Kou, Osmanl Muahadeleri ve Kapitlasyonlar, Trkiye Matbaas, stanbul, 1934, s. 79, 90; Nihad Erim, Devletleraras Hukuk ve Siyas Tarih Metinleri, TTKY, Ankara, 1953, s. 27.

60 Rmi Mehmet Efendi bu kabul srasnda temesskleri268 sadrazama teslim etmitir. Sadrazam Amcazde Hseyin Paa, Reislkttap Rmi Mehmet Efendinin grmelerdeki baarlarndan dolay kendisine gerekli iltifat gstererek teekkrlerini bildirmitir. Rmi Mehmet Efendi, Hseyin Paa ile grmesinden bir gn sonra padiahn huzuruna karld. Padiah, Rmi Mehmet Efendiye samur krk giydirerek iltifatta bulunmutur269. 4.7. Snrlarn Belirlenmesi, Tahkimi ve Yeniden Yaplandrlmas Osmanl Devleti, tarihinde ilk defa Karlofa Anlamas ile toprak vermek zorunda kalmtr. Osmanl heyeti Edirneye dnd zaman ngiltere ve Felemenk elisi Belgradda kalmtr. Osmanl Padiah ve Avusturya mparatorunun anlamay onaylayan nameleri geldikten sonra buradan ayrlmlardr270. Bu arada yaplan barn da, 18. madde hkmlerinin gereinin yerine getirilmesi ile yrrle girmesi kararlatrlmtr. Bu madde her iki taraf arasnda snrlarn belirlenmesini, buna dayal olarak blgelerin boaltlmasn ve kalelerin yklmasn ngrmektedir.271 Yetkililer, anlama uyarnca snrlar belirlemek iin gece ve gndzn eit olduu 22 Mart 1699 tarihini ilk buluma tarihi olarak belirlediler272. Yeni snrlarn belirlenmesi iin; Temevar ve havalisinin snrlarn belirlemek zere, Belgrad Muhafz Vezr Ali Paa273, Eski Anadolu Muhasebecisi Kapcba Sami brahim Efendi ve Belgrad Kads eyhzde Mustafa Efendi memur oldular274. Bosna taraflarnn hudutlarn belirlemek iin, Bosna Muhafz Ksece Vezr Halil Paa ve Eski Babak Kulu Osman Aaya bu grev verildi. Bunlarn yanna iin ehli bilirkiilerde grevlendirildi. Leh hududunu belirlemek iin de Krm

268 269

Temessk; bar sonras bar yapan devletler tarafndan verilen mhrl kada denir. Rid, C. II, s. 474; Zbde-i Vekayit, s. 672; Ukzde Trihi, s. 368; Bekir Stk Baykal, Rmi Mehmet Paa, .A., C. IX, MEBY, stanbul, 1993, s. 623. 270 Ukzde Trihi, s. 368. 271 BOA, K.K.d, 53, s. 2, 16; BOA, A. {DVN. DVE. d, 57/1, 21, 28; BOA, A. {DVN. DVE, 903, s. 1, 9; BOA, MAD.d, 4157, s. 1, 32. 272 Monika Molnar, Karlofa Antlamasndan Sonra Osmanl Habsburg Snr Trkler, C. 1, s. 474. 273 BOA, E. DH, 1780. 274 BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 10/956; BOA, A. {DVN, 249/ 56; 271/28; 272/23; BOA, A. {DVN. DVE. d, 17/5, s. 4-14.

61 Han nezaretinde z Muhafz Vezr Yusuf Paa grevlendirildi275. Bunlardan baka her hududun belirlenmesinde mahalli yneticiler ve bilirkiilerden de istifade edilmitir. Mesela Bosna hududunun belirlenmesinde ulemadan Derniizde Abdullah Efendi hudut belirlemesinde grev almtr276. Avusturya tarafndan ise, uzun sre mhendislik ve askeri grevlerde bulunan Luigi Ferdianando Marsigli, I. Leopold tarafndan seilecek heyete komiser vekili olarak atand. Avusturya tarafndan snrlarn belirlenmesi iin atanan heyet snrda zaman zaman mhimmat konusunda sknt ekmi ve Osmanl heyeti bunlara yardmda bulunmutur277. lk snr iareti, 25 Nisan 1699 tarihinde, nceden hazrlanan gzergh ve raporlar dorultusunda Macaristanda Tuna ve Tisa Nehirlerinin birletii noktada bulunan Tisann su ulamn, asker ve ekonomik olarak kontrol altnda tutan anahtar bir ehir olan Szalankemene (Stary Slanka) kondu. ki tarafn heyetleri ve askerleri ortada boluk kalacak ekilde talar yerletirdiler. Buras snr belirlemesinde balang noktas oldu. Karlofa Anlamasnda Szalankemen hakknda ak bir hkm olmamakla beraber, Avusturya heyeti komiseri Marsigli, buralar gezerken bu blgenin nemini anlad iin burann kesinlikle Avusturya tarafnda kalmas iin byk gayret gstermitir. Bu ehre karlk daha az neme sahip birok ehri Osmanlya teklif etmise de, Osmanl heyeti adna sz sahibi olan brahim Paa bunu kabul etmemitir. Daha sonraki grmelerde ve snr belirleme almalarnda ise, Szalankemende Belgrad tarafna doru yirmi adm geri ekilmi buna karlk Osmanllara Temevar blgesinden yerler verilmitir278. Venedik Osmanl snr ise daha nce silahdarlk yapan Osman Aa ile Venedik temsilcisi Giovanni Grimani arasnda tespit edilmitir. Osmanl heyeti

275

Rid, C. II, s. 475, 492; Beheti brahim Efendi, a.g.e., vr. 182b; Ukzde Trihi, s. 368. Zbde-i Vekayit, s. 673; H. nalck, a.g.m., s. 380. 277 M. Molnar, a.g.m., s. 474. 278 BOA, A. {DVN. DVE, 903, s. 1, 9; BOA, MAD.d, 4157, s. 1, 32; 477; BOA, A. {DVN. DVE. d, 17/5, s. 4-24, (Venedik le belirlenen hudutlar hakknda); M. Molnar, a.g.m., s. 476,
276

62 snrlarn belirlenmesi srasnda ahidnme-i hmyn hkmleri dna kmamak iin gayret gstermitir279. Bar sebebiyle ve yeni snr talarnn konmasyla hududlar deimi olduundan dolay Amcazde Hseyin Paann giriimleri ve almalar sonucunda Avusturya hududu zerindeki Temevar, Belgrad280 ve Bosna taraflarnda Bihke (Bkz. Harita-I) Kalelerinin iyice tahkim edilmeleri hakknda vali ve muhafzlara fermanlar gnderilmitir. Lehlilere terk edilmi olan hudut kalesi Kamenieye karlk da Hotin Kalesi tamir edilip buraya daha fazla miktarda yenieri, cebeci, topu yani kapkulu askerleri ile gnll yerli asker snflar yerletirilmilerdir281. Venediklilerden alnan Hersek Sancana bal Kalyon282, Kalbenoka283 ve Haoniye284 kalelerine yeni azep tayin edilerek snr gvenlii artrlma yoluna gidilmitir285. Karlofa Anlamasyla Macaristann (Temevar hari) Avusturyallara terk edilmesi zerine Tunadaki donanma 19 kalit286, 5 byk ve 28 kk firkate, 3 ayka ve 100 st ak denilen nakliye kay ile glendirildi287. Azak Kalesinin Ruslara braklmasyla Karadenizin Osmanl denizi olmas tehlikeye girmitir. Hkmet, Ruslar Azak Denizinden dar kartmamak bir takm tedbirler bavurmutur. Mesela, bu denizle Karadeniz arasndaki Ker (Kerc) Boazndaki Aknt Burnundan ve Taman Adas nnde, Kzlta ile Azak Denizi arasndaki Temrek mevkiinde bir kale inas balatmtr. Bu sayede iki deniz aras iyice kapatlmtr. Ruslarn buradan kmamas iin zmirli Ali Bey, Hazinedar brahim Bey, Memi Paa Olu Ahmet Paa, Abdlkadir Paa Olu Ahmet Bey, Deli Mehmet Paa Olu mer Bey, Kse Hasan Paa Olu Mustafa Bey, Meryol Olu

279

BOA, A. {DVN, 271/28, 273/73, 275/100; Mara Pa Pedan Fabrs, XV-XVII. Yzylda Osmanl Venedik likileri, Trkler-Osmanl, C. I, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s. 262. 280 BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 5/480. 281 BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 689, 691, 692, 696, 697, 706; BOA, A. {DVN, 273/42; Anonim, Osmanl Tarihi, s. 145; . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. IV/I., s. 1. 282 BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 13/1250. 283 BOA, C. AS, 8956. 284 BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 15/1426. 285 BOA, A. {DVN, 253/65; (Belge rk ve ypranm olduu iin tam olarak okunamamtr. Muhteva olarak Venediklilerden Osmanllara geen snrlar ve o blgelerdeki ekyalk hareketleri ve snr ihlallerinden bahsetmektedir) 286 Osmanl donanmasndan kullanlan, kalyon cinsinden yk gemisi. 287 M. Molnar, a.g.m., s. 477.

63 Ali Bey ile deniz merasndan birok kimse ile beraber donanmann bir ksm bu i iin grevlendirilmitir288. Osmanl Devleti ve devlet adna Amcazde Hseyin Paa, Karlofa sonras Ruslarn Karadenize inmek hususundaki isteklerinin artmas ve bunun kesinlikle reddedilmesi zerine, yeni kale yapm ve tahkimatn sratlendirerek buraya bir haseki289 kumandasnda stanbul'dan yenieri, cebeci ve topu gnderdii gibi be yz altm alt kadar da yerli kuvvet koymu ve sonra bunlara elli kadar beli askeri ilave etmek suretiyle kale mevcudunu iki binden fazla yapmtr. Anlama sonras blgenin nemine binaen buraya vezr rtbesinde muhafz kumandan gndermitir. Yine ayn suretle tahkim edilen Ker Kalesine de be yz muhafz kuvvet yerletirilmitir. Bylece snrlar belirlenirken, Osmanl hudutlar gvence altna alnmtr290. 4.8. Macar, Erdel Mltecileri Sorununun zm ve Bunlarn skn Karlofa Anlamasnn en nemli sonucu; Macaristandaki Trk hkimiyetinin Temevar hari olmak zere sona ermesidir. Macaristan bu tarihten sonra Avusturyallarn hkimiyeti altna girdi. Yukarda da bahsedildii gibi birok Macar asilzde Osmanlya snmak zorunda kalmtr291. Karlofa Anlamasnn dokuz ve onuncu maddeleri gerei snrlarda bulunan Macar ve Erdelliler daha i blgelere iskn edilecekti. Bunlardan Osmanl Devletini tercih edenler daha i blgelere iskn edilmilerdir. Anlama gerei Osmanly tercih edenlerden tekrar Avusturya tarafna gitmek isteyenler, Avusturya tarafndan kabul edilmeyeceklerdi292. Osmanl Devletine snanlara Sofya yaknlarnda bir yer gsterilerek, buralara yerlemeleri salanm ve yol boyunca tayinatlar da

BOA, A. {DVNS.MHM.d-114, s, 136; Saffet, Mezomorta Hseyin Paa, stanbul, 1327, s. 23(Bkz. BOA, A. {DVNS.MHM.d -110, s. 130vd) 289 Osmanl saraynda grevli baz subaylara verilen isim. 290 BOA, A. {DVNS.MHM.d -114, s. 136, 202; . H. Uzunarl, C. IV/I, a.g.e., s. 2. 291 BOA, A. {DVNS.MHM.d -110, s. 169; Ahmet Refik Altnay, Kral Rakoci ve Tevabi, Hilal Matbaas, stanbul, 1331, s. 3; M. T. Gkbilgin, a.g.m., s. 1, 7. Macarllar zaten sava dneminde Osmanl Devletine snmaya balamlard. Bunlardan 200 piyade ve 300 svariden oluan 500 kiilik bir Macarl grup 1697 ylnda Eflak topraklarna snmtr. Asilzdeler dnda Osmanlya iltica eden kiiler de zen ierisinde koruma altna alnmtr. 292 BOA, K.K.d, 53, s. 2, 16; BOA, A. {DVN. DVE. d, 57/1, 21, 28; Nusretnme, s. 355-364, Rid Mehmet Efendi, Tarih-II, stanbul, 1282, s. 449, 460; Zbde-i Vekayit, s. 654-662.

288

64 verilmitir. Mltecilerin bir ksm da Rumelide Paa Sancana bal etrofa blgesine iskn edildi. Temevar ve Belgrad blgesinden gelen Macar mltecilerin toplam 712 piyade ve 526 svariden ibaretti293. skn edilenlerden be yl hakk- arazi istenmeyecekti. Be yl sonra bunlardan vergi alnacak, yakn bir yerdeki kilisede ibadetlerini yapacaklard. Eer bulunduklar blgedeki kiliseler harap ise izin aldktan sonra tamir ettireceklerdi. Her trl ihtiyalar devlet tarafndan karlanmak art ile sefer vukuunda 5 neferden biri sefere katlacakt294. skn edilenlerin, haklar ve uyacaklar kurallar da devlet tarafndan blgedeki kadlara bildirilmitir295. Macar mlteci ve Erdellilerin yerletirilmi olduu etrofa Kazas kyleri dalk ve orak olduu iin tarmla uramalar biraz zor olmutur. Bunun zerine Paa Sancann ehirky Nahiyesinde Rason Ky ve Berkofa Nahiyesinde, slavnik isimli kyler ile civarndaki baz kyler ilave edilerek Macar mltecilere verilen arazi geniletildi296. Ziraat ile uramayanlar ticaretle megul oluyordu. Kendilerine verilen ahid ile bir defa gmrk demeleri msaadesi verilmitir. Fakat bu ahde aykr olarak iki defa gmrk alnd iin bunun nlenmesi iin o blge kadlarndan bu konunun aratrlmas ve byle bir duruma msaade edilmemesi istenmitir297. Ticaret yapmak gayesi ile Temevar yakasna gemek isteyen

BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 23, 57. BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 134, 135. 295 1. Mltecilere tayin olunan arazi, mevcut mlteci saysna gre taksim edilecek ve aralarnda bir anlamazlk kmamas iin snrlar izilecek. 2. skn edilenlerden yerlerini beenmeyip firar edenler, yeniden buralara dnecek olurlarsa yerlemi olan Macarllar arasna kartrlmayacak. 3. Macarllardan be yl arazi hakk talep edilmeyecek, be sene sonra vergi vermeye balayacaklar. 4. Harpten yeni ktklar gz nne alnarak cizye ve teklif-i rfiye gibi vergilerden muaf tutulacaklar. 5. Macarllarn benliini kaybetmemesi iin, dier reayann Macarllarn ilerine karmalarna izin verilmeyecek; karan olursa eski yerine gnderilecektir. 6. Mltecilerinde kendilerine tahsis edilen araziden baka araziye gitmesine izin verilmeyecek. 7. Dini grevlerini yapabilmeleri iin harap vaziyetteki kiliseleri izin almak art ile tamir edebilecekler; fakat yeni kilise yapmayacaklardr. 8. Mal sahibi olanlar yaamlar boyunca mallarna hkmedecekler. lmleri durumunda miraslar aynen varislerine intikal edecek. 9. Aralarnda anlamazlk kt zaman kendi aralarnda zecekler. Aralarnda zemez iseler en yakn bir kad, aralarndaki meseleyi zmeye yardmc olacak. 10. Osmanl Devleti sefere girdii zaman Osmanl tarafnda sefere katlacaklar. 11. Ellerinde seyahat tezkeresi olmadan baka bir yere gitmelerine izin verilmeyecek. 12. Devlet snrlar dhilinde dier reaya gibi ticaret yapabilecekler. Bunun iin de gerekli emniyetleri salanacak. Bir defa gmrk vergisi deyecekler. Bu vergiyi dedikten sonra ellerine bir tezkere verilecek ve bu tezkere verildikten sonra baka bir cret talep edilmeyecek. (BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 57, 58) 296 BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 134, 135. 297 BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 673.
294

293

65 mltecilere de msaade edilmemitir. Bu i iin Belgrad Muhafz ve Mollas grevlendirilmitir298. 4.9. Sulhiyyeler Inda Karlofa Anlamas ve Amcazde Hseyin Paa Viyana bozgunundan sonra Osmanl Devleti, drt byk cephede birden savamak zorunda kald iin zaman zaman sknt ierisine dmtr. Sava srasnda Osmanl Devleti bar giriimlerinde bulunmusa da, muhataplarnn ok ar artlar ileri srmesinden dolay bara yanamamtr. Osmanl Devleti Zentada alm olduu yenilgiden sonra daha ciddi bar dnmeye balamtr. Bunda sadrazamlk makamnda bulunan Amcazde Hseyin Paann lml tutumu etkili olmutur.299 Karlofa Anlamasnn imzaland dnemin nl irlerinden Nb ve Sabit, bu anlamann imzalanmasndan sonra, kaleme alm olduklar sulhiyye kasidelerine rahatlk duygusu ile balayarak Osmanl halknn hatta devlet adamlarnn tercman olmulardr. lk defa toprak kaybettiimiz halde ve aleyhimize de olmasna ramen anlama byk bir sevinle karlanmtr. Nb ve Sabit, aadaki beyitlerinde bar ncesi devletin iinde bulunduu mitsiz durumu ve barn getirdii cokunluu, sevinci uzun uzun anlatr. Her iki air iin barn siyas sonular nemli deildir. nemli olan karklk dneminin son bularak barn gelmi olmasdr300. 4.8.1. Nbnin Sulhiyyesi ve Amcazde Hseyin Paa ir Nb, Karlofa Anlamas ve Amcazde Hseyin Paa iin kaleme alm olduu Kasde-i Sulhiyye der Mediha-i Sadr- Azam ve Vekl-i Ekrem Hseyin Paa adl kasidesine, hamd ederek byk bir rahatlama ve emniyet duygusu ile balamaktadr301. Lillhil-hamd olup mareke-i ceng tamm Buldu lem yeniden sulh u salh ile nizm

BOA, A. {DVNS.MHM.d -112, s. 179. V. abuk, a.g.e., s. 183. 300 A. Karahan, a.g.e., s. 73, 74, 91; M. Mengi, a.g.e., s. 4, 5. 301 Divan- Nbi, Kasde-i Sulhiyye der Mediha-i Sadr- Azam ve Vekl-i Ekrem Hseyin Paa, stanbul, 1292, s. 41, 42.
299

298

66 (Allaha hamd olsun ki, sava meydanndaki arpma sona erdi. Sava bittii iin dnya yeniden bar ve huzurla dzen buldu.) ir Lillhil-hamd ifadesiyle szlerine balayarak savan sona ermesi zerine Allaha hamd etmektedir. Ayrca uzun yllar sren savata ypranm olan halkn da tercman olmaktadr. Karlofa Anlamas siyas anlamda Osmanl iin bir baar olmamasna ramen ir burada baarym gibi Allaha kretmektedir. ir on alt yllk sava sonras gelen bar dnemini, iddetli kn arkasndan gelen bahar dnemine benzetmektedir302. Gedi serm-y sitem geldi bahr- rhat tidl itdi emen-suffa-i eyyma hirm Giydi feyyze-i eltf- hdvendi ile te-i harb- veg prehen-i berd selm (Memleketi mahveden zulm ve sitemin soukluu geip gitti, ok kr lkeye huzur ve rahatlk bahar geldi. Gnlerin bahedeki imenlerle kapl oturulacak yerine itidal nihayet nazlana nazlana gelip oturdu.) urta-i ltf ile tfn- sitem buldu skn Ket-i emn emn buld muvffak eyym (ok kr, ltuf ve ihsan askerlerinin olaanst savamasyla fitne tufan dindi, sona erdi. Emniyet ve eman gemisi batmaktan kurtulup daha iyi gnlere ulat.) Toplumda, savan etkileri ve oluturduu ruh hlini anlatan ir, savan halk aresizlik ierisinde braktn syler. arkdan garba dolup arbede-i ceng cidl Kimse bilmezdi ne yzden bulacan encm (Hi kimse doudan batya kadar dolan sava ve kavga grltsnn ne zaman son bulacan bilmezdi.) Allah Allah ne bu d bu meserret bu net Bunu ryda hayl eylemez idi evhm (Allah Allah memleketin her tarafna yaylan bu nee, bu sevin, bu mutluluk ne byle? Evham btn bunlar ryada bile hayl eylemezdi.)

67 Htra gelmez idi bir dahi fikr-i shhat Mbtel-y maraz olmudu mizc- eyym (Shhat bulma dncesi bir daha akla gelmezdi. Gnlerin tabiat hastala tutulmutu.) Garka yaklam iken ket-i b lenger-i mlk Bd- tevfik eriib eyledi tefrk-i gamm Virdi mkil grinen davi-i dehr-ba Kdi-i mahkeme-pr-y kader faysal- tam (Demir atmam mlk gemisi batmak zereyken, Allahn yardm rzgar yetiip bulutlar birbirinden datt.) Ngehn eyledi dze-i ho ihre-i sulh Mver-y harem-i gaybdan zhr- hrm (Barn gzel ehreli dilberi anszn gayb hareminin tesinden nazl nazl salnarak grnd.) Hccet-i tk gibi itdi ibad azad Nme-i ahd-i hmyn- mbrek-fercm Yaplan Karlofa Anlamas, Osmanl insan iin bir azatlk belgesi gibi olmutu. Avusturya, Venedik, Lehistan ve Rusya ile yaplan bar anlamas byk bir kayp olmasna ramen, halk tarafndan sevinle karlanmtr. Osmanl Devleti, yapm olduu anlamalar ierisinde ilk defa artlar mzakerelerle belirlenen ve kaypla sonulanan bir anlama imzalamtr. Yaplan bu anlama sonras ir Nbnin ifadeleri, halkn ne derece bar zlediinin gstergesidir. Girih-i cebhe leb-i handeye oldu tebdl Bezmde kt yerin verdi selma dmn (Aln karkl glen dudaa dnt. Sp sayma meclisten kp yerini selama verdi.) Hk-i cenge ekilen tohmdan etdi giderek Feyz-i Rabbn ile snble-i sulh kym ( lh bolluk ve bereketle sava toprana ekilen tohumdan giderek bar baaklar kt.)

302

Ali Fuat Bilkan, ki Sulhiyye Inda Osmanl Toplumunda Bar zlemi, Trkler-Osmanl, C.

68 Eyledi halka ifze semert- rhat Mezr- lemi gark- gil eden ebr-i zalm (Alem tarlasn amura batran karanlk bulut, bu kez rahatlk meyveleriyle ile halka feyiz verdi.) Savan bitmesi, orduyu halktan daha ok sevindirmitir. Ordunun savatan savaa koarak on alt yllk yorgunluu, bu anlama ile bir srede olsa son bulmutur. Py- gavg ekilip geldi dem-i syi Hb iin ukkalarn r-eb etdi alm (Kavga, ayan ekip gitti ve yerine huzur geldi. Sancaklar uyku iin kumalarn araf yaptlar.) Nbi, sava tularnn uzun yllar cephe cephe dolamasn insana

benzeterek, onlarn yorgun halini u ekilde izah etmektedir; Gezmeden sa sakal aarp tlarn Etdi prne-ser syi iin meyl-i menn (Tularn gezmekten sa sakal aard. Yallktan dinlenmek iin bir kenara ekilip uykuya daldlar.) Nbi, divannda sokakta oynayan ocuklar da unutmamtr. Savan bitmesini onlarn aralarndaki dostlua benzetmitir. Kan yalamak revii olmad zyi hir Tle eylediler akd- ubuvvet ecsm (Sonunda birbirinin kann emerek dost olma adeti kaybolmad. Bedenler kardelik szlemesini klla yerine getirdiler.) Cnib-i sk-i silha dklb gerd-i kesd Sha-i ke-i ay u taraha ddi zihm (Silah ars tarafn ktlk ve yokluk sard. Kalabalk yeme ime, elence yerlerine akn etti.) irin, bar anlamas sonras diplomasi ve d ilikiler alannda meydana gelen hareketlilie deinmesi de nemlidir. Osmanl Devleti baka devletler nezdinde srekli temsil edilmeyi kklk saymasndan dolay bu zamana kadar ok

XII, stanbul, 2001, s. 598; Hseyin Yorulmaz, Urfal Nb, ule Yaynlar, stanbul, 1998, s. 88, 91.

69 nemli olaylarn dnda, eli gndermemitir. Bu anlamadan sonra brahim Paa Viyanaya byk eli sfat ile grevlendirilmitir. kd srb aradan top u tfeng etdi skt Oldu med-de mde sefr-u peygm (Kurun aradan kt ve toplar tfekler skut etti. Eli ve sefirler gelip gitmeye hazrland.) Yetiir hasma ningh- tfekden bakdn Drbn al ele kanda eder dost hrm (Dmana tfein niangahndan baktn yetti. Artk eline drbn alp dostun nereden geldiini seyret!) ir, Osmanl toplumunun iinde bulunduu durumu zetlerken, zelzele-i hile (trajik deprem) ifadesini kullanmaktadr. Uzun bir sava dneminden sonra barn olmas beklenecek bir durum deildir. Bu dnemdeki kargaa ortam halkta mitsizlik ve gvensizlie sebep olmutur. Hatta devlet bu zamana kadar byle kt bir duruma dmemitir. Fetihlere alan bir toplumun yenilmesi halktaki gven duygusunu bir kat daha zedelemitir. Kimse bu zelzele-i hileden ummaz idi Ki bula bir dah erkn- umr istihkm (Kimse memleketin iinde bulunduu bu trajik depremden kurtulup ilerin kuvvetle yoluna girebileceini beklemiyordu.) ekmemidi dah bu dadaay devlet dn Grmemiti bu pernl mlk-i slm (Devlet ve din baa gelen bu kargaay hi ekmemiti. slm mlk bu perianl hi grmemiti.) Kimn eylerdi gzer dire-i htrna Ki cihn- maraz-lde bula shhat-i tm Byle meydn- hatarda kim md eyler idi Eheb-i mlk tekerlenmi iken ede kym (Byle tehlikelerle dolu bir meydanda mlk at yuvarlanm iken bir daha nasl ayaa kalkabilirdi? Ayaa kalkmasn kimse mit etmiyordu.)

70 ir, Kaptan- deryal dneminde Sakzn fethinde byk baarlar gsteren ve bar sonras yapm olduu slahat almalarna atfta bulunarak sadrazam olan Amcazde Hseyin Paann bu baarlarn ve devleti kurtarmadaki becerisini hatrlatmaktadr. Anlamd nazar ashb Sakz fethinden Yine sensin idecek re-i mlke ikdm (Senin byk baarlar gstereceini uzak grl kiiler daha Sakz

fethinden anlamt. Memleketin derdine are bulmak iin gayret ve sebatla alacak olan yine sensin.) Lillhil-hamd ki ber-vefk-i tasavvur umr Hsn-i tedbrn ile old karn-i itmm (Allaha hamd olsun ki bu iler senin tasavvur ve uzak grlln sayesinde, yerinde ve zamannda aldn tedbirlerle iinde bulunduumuz bunalmn sonucuna yaklald.) Sadre terfne vbeste imi devletle Bu khen-hne-i vrnede sr- nizm (Bu yklmaya yz tutmu khne hanede nizam bulmu olan eserlerin meydana gelmesi meer senin sadarete terif etmene bal imi.) Bulmad kimse bu tensk-i umra tevfik Dah bir ferde nasb olmad bu n u bu nm (imdiye kadar kimse bu ileri yoluna koymak iin uydurmaya kalkmad. Ve dahi bu nm ve bu an hi kimseye nasb olmad.) Dahme-i sulh senn nmuna balanmdur Fethine kimdr iden byle tlsmun ikdm (Memleketimizde bar ve bar trbesinin dikilmesi senin namna

balanmtr. Tlsmlar gayret ve sebatla zen baka kim olabilir?) ir, Amcazde Hseyin Paann yapm olduu bar almalarna da deinir. Onlardan vg ile bahseder. Old tedbr-i cihn-grn ile sde Kfiristn u mselmn u bild- Acm

71 (Kfirlerin yaad lkeler, Mslmanlarn bulunduu yerler ve bunlarn dnda kalan btn beldeler senin cihangirne alm olduun tedbirlerle rahat ve huzura kavutu.) Kimin eylerdi gzer dire-i htrna Ki cihn- maraz lde bula shhat- tm (Kimin aklna hastala yakalanm bu dnyann shhate kavuabilecei gelirdi?) Tayy- meydn- md etmege az kalm idi Tevsen-i yes o kadar etmi idi bast- licm (Yeis sekei, o kadar gemi azya almt ki, midin meydan terk etmesine az kalmt.) ir bu bar dneminin gelmesini irade, akl ve kabiliyet sahibi bir kimse olan Amcazde Hseyin Paann sadaret makamna getirilmesine ve onun gayretlerine balamaktadr. Ehline imdi olunmakla emnet teslm Eyledi sye-i hak mhr-i erfe ikrm (imdi emanet ehline teslim edilerek doruluk glgesi kutsal mhre sayg gsterdi.) Vrisi sadr dururken meger insf mdr Ecneb maslahat- saltana vere nizm (Sadaret mdr?) ir, Hseyin Paay o kadar debdebeli ve mbalaal anlatr ki, bu muahede ile Amcazde Hseyin Paa ciddi bir baar elde etmitir. Medhiyenin son msralarndan bunu anlamak olduka kolaydr303. te Allah murd eyliyecek byle olur Sab olan emri ider ahsen-i hl ile tamm Prlik vakt taayy gamn ekmededir Dest-i cdunda umar anna lyk ikram varisi dururken, yabanclarn saltanat ilerine karmas insaf

303

A. Karahan, a.g.e., s. 75.

72 ( te Allah murad edince, byle olmayacakm gibi grnen g eyleri ahsen-i hl ile tamamlar, neticeye erdirir.) 304 ir Nb, eserinde Osmanl halknn tercman olurken Amcazde Hseyin Paann kiiliini bar sonras Osmanl Devletini nasl toplamak iin gayret ettiini de vurgulamas son derece nemlidir. Osmanl Devleti, 1699 Karlofa Anlamasna kadar byle kt bir anlama imzalamam bile olsa, zamanlama ve imzalayan kimselerin dirayetleri asndan bakld zaman ir bar kazan olarak grmektedir. 4.8.2. Sabitin Sulhiyyesi ve Amcazde Hseyin Paa Karlofa Anlamasnn imzalanmas zerine dnemin irlerinden Sabitde Medh-i Hseyin Paa Bery- Sulh- Neme adl Sulhiyye kasidesi kaleme almtr. Kasidesinde zetle, uzun sredir devam eden savan durmas ile gnl ehrine mutluluk geldiini ifade eder305. kr-i Br ki be-fetv-y imm- slm erbet-i sulh hell old mey-i cenk harm (air Sabitde, Nbnin hamd ifadelerine benzer ekilde szlerine kr ifadeleri ile balayarak; Bar erbeti helal oldu, sava ise haram eklinde barn gelmesinden duyduu memnuniyeti ortaya koyar.) Mhr anman ref-i gerdunda kod lkesini Kaldrup etr-i hmyn seferden kkm (Hseyin Paa, saltanat adrn seferden kaldrd. Sava adrn kaldrarak lkesini de kalkndrd.) Adlar enber-i kandiline humbralar Cmii sulh musfta virp znet-i tm (Kandilin emberine humbaralarn astlar. Btn zinetini bar ve birliktelie verdiler.) Buka- ahde tfeng nmlsna lle idp Eyledi kayyimi itf- kndil-i hsm
304

Ali Fuat Bilkan, ki Sulhiyye Inda Osmanl Toplumunda Bar zlemi, Trkler-Osmanl, stanbul, 2001, s. 598-604; Hseyin Yorulmaz, Urfal Nb, ule Yaynlar, stanbul, 1998, s. 88vd. 305 Turgut Karacan, Bosnal Alaeddin Sabit Divan, Sivas Cumhuriyet niversitesi Yaynlar, Sivas, 1991, s. 284-291; Hseyin Yorulmaz, Divan Edebiyatnda Nb Ekol, Kitabevi Yaynlar, stanbul, 1996, s. 311.

73 (Bar szlerini tfein namlusuna lle edip, aralarndaki dmanlk kandilini sndrdler.) Toplardan denip mihr vef rhana kng Geldi t kasr- dile b- saf bah- meram (Meramn anlatmak iin gelenlere (elilere), yollara toplardan vefa denerek sayg gsterildi.) Hn ekp -pez-i matbh- tevfik yine Ks kazganlarn eyledi kazgan- tam (Savata kullanlan ks kazanlar, halka yemek datlan kazanlar haline getirildi.) Nizenn sh-i kebba dnecek hleti var Mifer-i rezm olup encman-i bezmde cm (Mzran kebap iine dnecek durumu var. Sava miferi toplantda cam olur.) Tabak- ehd-i musaffa m degl sret-i zl Zarf- helv m dedegl heyet-i tabl- rm Leb-i ldesini erbet-i krmzla yud Nvek-i ceng-nigeh menkabet-i hn m (Yiyeceine kan menkbeleri ve savan oku bulam. Bulak dudan krmz erbetle ykad.) ahne-i ismet idp sefk-i dimdan tahzr Kimseden kan alamaz imdi fuzuli haccam (Doruluk zere olup kan dkclkten sakn. Kan alan imdi kimseden gereksiz yere kan alamaz.) let-i harb eser itmemek in min bad Balad gerden-i ecsma hamil samsam (Bundan sonra sava yapmamak iin keskin klcn cisimlerin boynuna balad.) Cmekan sofa-i iretde sezdur olsa ukka-i rayet i zer-bfte raht- hamm Kavs-i ebru v hadeng-i nigeh olsun der-kr Yayn yads kemn okn atd sehhm Ziver-i hacle-geh-i vuslat in salihdr Habl-i esvab- cihaz olmaa atnab- hiyam

74 tdnz my- miyndan diy kat peyvend Gamzeler tiglara imdi keserler endm Ate-i ati ile nme-nvis-i ahde Hokka-i mihberedr humbra-i te-fm Bir yere geldi iki zdd- muhalif terkib Hsn-i tevfik ile mizi idp nr u zalm Kaddini lm iderek rh- drd stinde Turd ecnd- tahiyyt selma dnam air sava dnemini dalgal bir denize benzeterek, sava dnemindeki lkeyi dalgalarla bouan gemiye benzetir. Dalgalk kalmad liman emandr imdi Rzgar- sitemn dadn alsn eyyam ( Dalgalk kalmad liman emindir imdi. Gnler zulm rzgarnn tadn alsn.) Legen-i sgara gl-riz-i raf old seb Miket-i sulh salh itdi meger istimm Ben de bu nee-i feyz ile olurken gy Bir gazel geldi lisana be-tarik-i ilhm Kfir-i gamze ile etmi iken harbe kym Sulha ekdi dili zlf-i siyeh-i anber-fm (Senin gamzenle harbe tutumuken, anber kokulu siyah zlfn gnlm bara ikna etti.) Iddr sulh olalm tg-i nigahna dedim Dedi ey dil-de sa olana hergn bayrm (Ona bayramdr, gel baralm dediimde, bana sa olana her gn bayramdr dedi.) air, sava yapan iki taraf sevgiliye benzeterek, barn olmasn ise ak ile maukun birbirine kavumasna benzetir. Sulh edip k u maku pdrmler Bselikdir alna meclis-i lfetde makm (Bar yapp ak ile mauku ptrmler. Grme meclisinde makama pck verile) Gel fireng-i hat- pr-ur ile sulh ol dir idm Nevk-i gamzen gibi gese dil-i mecruha recam

75 Akl- k getirp bir yire slh edemez Ham- mergule-i zlf itmesn endie-i hm ne-i mata- ive girp m-beyne Fitne-i zlf hatun hayr ile buld encm Zabt idp fitne-i Yecc-i kak virdi ti seddine skender-i ahd isthkm Mefhar- sadr- gzinn- ser-perde-i ch Server-i kubbe-niinn ser-efrz- izm Hl-i vech-i azamet nur- ceml-i devlet Saykal- saltanat yine-i hsn-i slm Zib-i dze-i n mta- hsn-i zaman Maslahat saz- cihan ne-zen-i zlf-i mehm saf- mhr-be-kef dre-i icll-sadef Kurretl-ayn-i eref gurre-i baht- eyyam ir, Hseyin Paay Karlofa Anlamasnda gstermi olduu cesaret ve baarlarndan dolay Acem kahramanlar ile ayn derecede grmtr. ir daha sonra mitolojik Acem kahramanlar ile Sadrazam Amczade Hseyin Paay kyaslar306.

H. Yorulmaz, a.g.e., s. 312. Vefk-i dhm-i sadret Hseyin Paa kim arh bilmez nicedir nna lyk ikrm Tiran- melekut ile degl tk- sipihr Cennet eyvn- cellinde meger brc-i hamm ani-gir-i kader-hanna cesban grse Pi-gir-i afak serer idi her ahm Cebhe-i rahsna horid uandan arh Arz ider emse-i zerrin ile som srmal licam D- tazime alup vlid-i pir-i gerdun Hacr- terkime koynca an mm-i eyym te-i dv-gdz gazab hlinde kmasn karna yohsa alar Rstem-i Sm

306

76 Sabit, Amcazde Hseyin Paann yapm olduu slahat almalarna da atfta bulunarak, sadrazamn gitgide zayflayan devleti yapm olduu almalar ile kurtardn ve shhat erbetini hazrladn syler. Secdeye gelen devleti kyama kaldrdn bahsederek eski gcne kavumasna atfta bulunur307. Pir-i mmid tahiyyata kuud itmi iken Sehv ile belki scud itmi iken kld kyam ( htiyar mmed tahiyyat gelmi iken, belkide secdeye gelmidi. Onu ise yeniden ayaa kaldrd.) 5. Karlofa Anlamasnn Sonular ve nemi Viyana bozgunu ve bozgunun sonucunda imzalanan Karlofa Anlamas, Osmanl tarihinde yeni bir dnemin baladnn gstergesi olmutur. Taarruzdaki Osmanl ordusu II. Viyana kuatmas sonras savalar dizisini kaybettikten sonra bu anlamay imzalayarak savunmaya ekilmek zorunda kalmtr308. Devrin sadrazam Amcazde Hseyin Paa bu bar dnemini frsat bilip devleti yeniden yaplandrmak iin kendisinden nceki slahat fikirlerinden ve layihalardan da yararlanarak her alanda birtakm slahatlara girimeyi de ihmal etmemitir. Bu slahatlar ve sonrasndaki gelimeler dikkate alnd zaman Karlofa Anlamas, iddia edildii gibi Osmanl Devleti iin bir felaket deil, devletin toparlanmas iin bir frsat olmutur. Sava ncesi ve sonras durum deerlendirildii zaman, savaa devam etmektense, bar yapmann faydas anlalmtr. Bu bar dneminde devlet, Kuzeyden gelen dmana kar da toparlanma frsat bulmutur309.

nhirf zre idi nz- mizc- devlet Olup zrde-i humm-y gumm- lm Geri mde idi erbet-i shhat amm Derd bunda yoidi nabz-ins- eskm Hapt- av-y felekden mtezelzil idi mlk ive-i tr idp saht-i baht- hod-km Tak- iclal ki meyl itmi idi divar Hazretn Hzr irip itdi essn ihkam 308 K. iek, a.g.m., s. 746. 309 Ahmet Reid, Harital ve Resimli Mkemmel Tarihi Osmani, C. II, stanbul, 1327, s. 225; Alan Palmer, Osmanl mparatorluu Son Yz Yl Bir kn Yeni Tarihi, (ev. Belks orak Dibudak), Sabah Kitaplar, stanbul, 1992, s. 29; Orhan Oktay, Batllama Devri Fikir Hayat zerine Bir Deneme, Osmanl Medeniyeti Tarihi C. I, (Ed, E. hsanolu), stanbul, 1999, s. 195.

307

77 Karlofa Anlamas, Amcazde Hseyin Paann sadrazaml dneminde, Osmanl Devletinin en nemli olaylarndan birisidir. Bu anlama, yukarda saydmz olumlu gelimelerin yan sra bir takm olumsuz gelimeleri de beraberinde getirmitir. En bata, Osmanl Devletinin bu gne kadar imzalam olduu anlamalarn ierisinde en kt olandr. Ayn zamanda devlet bu anlama ile, ilk defa Batl bir devletin aracln kabul etmek zorunda kalmtr. Osmanl, anlama artlarn belirlemek zere de ilk defa batl devletler ile bir araya gelmitir. Devlet ilk defa bu anlama ile byk topraklar kaybetmi, tm Macaristan ve Erdel elinden kt gibi anlama yapm olduu dier devletlere de bir ksm topraklarn brakmtr310. Devaml fetihlerle genileme zemini zerine kurulu bir devlet iin bu durum, pek de kabul edilebilecek gibi deildi. Yine de, Karlofa Anlamasnn imzalanmasnda byk emei olan Amcazde Hseyin Paa, bar yaparak devleti byle nazik bir anda daha byk bir felaket ve toprak kaybndan kurtarmtr311. Yani, Karlofa Anlamas imzalanrken Osmanl Devletinin iinde bulunduu durum dnld zaman, baarl bir diplomasi izmitir312. Karlofaya kadar Avrupallar, Osmanl devletini malup edemeyiz kanaatini tayorlard. Bu anlamadan sonra, Osmanl Devletini paralamak ve Avrupadan atmak iin planlar yapmaya balamlardr. Ama btn bu olumsuz duruma ramen Osmanl Devleti, daha bir yzyl Avrupada ve blgesinde ekinilen bir g ve denge unsuru olmaya devam etmitir313. Osmanllarn Karlofa Anlamasndan ok fazla toprak kaybetmeden kmasnda, Avrupada srmekte olan i sava, rakipler arasndaki siyas ekimeler, ticari kazan alanndaki aralarndaki rekabet de etkili olmutur314.

310

Robert Mantran, Osmanl mparatorluu Tarihi, C. I, (ev. Server Tanilli), Cem Yaynevi, stanbul, 1995, s. 304; Hammer, a.g.e, C. VI, s. 580. 311 Rifaat A. Abou-El-Haj, Ottoman Diplomacy at Karlowitz Journal of the American Oriental Society, LXXXVII(1967), s. 498-500; Vahid abuk, Kprller, s. 189. 312 Gl Akylmaz, Osmanl Diplomasi Tarihi ve Tekilt, Konya, 2000, s. 61. 313 Monika Molnar, Venedik Kaynaklarnda Karlofa Antlamas, Diplomasi ve Tren, TrklerOsmanl, C. IX, (ev. Gken Sert), stanbul, 2001, s. 785; M. Alaaddin Yalnkaya, XVII. Yzyl, Islahat, Deiim ve Diplomasi Dnemi 1703-1789, Trkler-Osmanl, C, XII, Ankara, 2001, s. 479; Viorel Panaite, The Ottoman Law of War and Peace The Ottoman Empire and Tribute Payers, Distributed By Colombia University Press, New York, 2000, s. 134. 314 Donald Quataert, Osmanl mparatorluu 1700-1922, letiim Yaynlar, stanbul, 2002, s. 74.

78 Karlofa Anlamas ncesi yaplan savalar ve anlama, Osmanl askeri gcnn ve diplomasinin d politikada yetersizliinin anlalmas bakmndan da nemlidir315. Bu anlamadan sonra Osmanl Devleti, Hristiyan dnyasna kar fetih ve hcum pozisyonundan savunma pozisyonuna gemitir. Bu anlama Osmanl Devletinin siyasi bakmdan eski gcn kaybettiini gstermektedir. Ancak, Osmanl devlet adamlar bu durumu hemen kabul etmek istememilerdir. Hseyin Paa bata olmak zere, baz devlet adamlar tarafndan mevcut durum kabul edilerek, yenileme iin admlar atlmtr316. Ama buna ramen, Osmanl kendine geldikten sonra yeniden saldrya geerek, Ruslardan ve Venedikten eski yerlerin bir ksmn almay baarmtr. Fakat daha sonraki yllarda Avusturya karsnda alnan ar yenilgi sonucu, Temevar da kaybedilerek merkezi Avrupadan tamamyla ekilmitir. Bu durumda Osmanl eski topraklarn geri almay bir kenara brakarak, elindeki araziyi korumaya almtr. Bu anlamadan sonra Avusturya, Rusya, Venedik bata olmak zere Avrupa Devletleri, frsat ele geirdike Osmanldan pay kapmaya alacaktr317. Karlofa Anlamasnn en nemli sonularndan biriside; Macaristandaki Trk hakimiyetinin Temevar hari sona ermesidir. Macaristan bu tarihten sonra Almanlarn hakimiyeti altna girdi. Yukarda da bahsedildii gibi birok Macar asilzde ve Macar, Osmanlya snmak zorunda kalmtr. Anlamada dier nemli bir husus ise Erdelin kaybedilmesi ve Krm Hanln temelinden sarsan hkmlerin yer almasdr 318. Son olarak unu syleyebiliriz ki, Osmanl bar dnemini frsat bilerek Hseyin Paann giriimleri ile olduunu kabul etmesiyle sonulanmtr319. bir ok alanda slahat almalarna girimitir. Bu gelimeler de, devletin dnda da bir medeniyetin

315 316

Rifaat, a.g.e., s. 498. Bayram Kodaman, Abdlhamit Devri Eitim Sistemi, tken Yaynlar, stanbul, 1980, s. 12, 13. 317 Fahrettin Tzlak, XVIII. Yzyln kinci Yars le XIX Yzyln lk Yarsnda Yukar Frat Havzasnda Ekyalk Hareketleri, Belleten, S. 220, C. LVII, Ankara, 1994, s. 751; Monika Molnar, Karlofa Antlamasndan Sonra Osmanl Habsburg Snr (1699-1701) Trkler, C. 1, s. 477; Fernand Grenard, Asyann Ykselii ve D, (ev. Orhan Yksel), MEBY, stanbul, 1992, s. 82; S. Shaw, a.g.e., s. 307; Taner Timur, Osmanl almalar, mge Kitabevi, Ankara, 1996, s. 125. 318 M. T. Gkbilgin, a.g.e., s. 1, 7; F. Eckhart, a.g.e., s. 140, 141; M. Turan, a.g.m., s. 406. 319 J. C. Hurewitz, The Europeanzaton Of Ottoman Dplomacy: The Converson From Unlateralsm To Recprocty In The Nneteenth Century, Belleten, S. 99, Temmuz 1961, s. 457; A. Reid, a.g.e., s. 225.

79 6. Karlofa Grmelerindeki Trk Diplomasisi Osmanl temsilcileri Karlofada mzakere masasna oturduklar zaman, askeri yenilgi ile km olmalar ve mttefiklerin sava yeniden balatma tehditlerine karlk, ittifak devletleri karsnda ar itaatkarlk ve zayflk ierisinde bir duru sergilememitir320. Venedikli temsilci Ruzzini, Osmanl diplomatlarnn usta grmelerini Trk entrikas olarak deerlendirmektedir. Karlofa Anlamasnda Trk diplomasisi, kesin usullerle belirli artlara bal kalmak yerine, esneklie dayanyordu. Farkl konularda gerekli olan zel ayrcalklar iin koullar deiebilirdi. Bu durum Osmanllara grmeler srasnda byk avantajlar kazandrmtr321. Osmanl temsilcileri grmeler srasnda fikirlerini aa vurmaktan kanmlardr. Kendi grlerini en son sz olarak ifade etmilerdir. Rifaat A. Abou-El-Haj, bu konuda; Osmanl Devleti, bar grmelerinin girift, karmaklk iinde geerken, yetimi elemanlarnn olmayna ve nerdeyse tam denilecek bir askeri felaket ortamna ramen, Karlofadaki heyet, sorumluluklarn sultann karlarn tehlikeye sokmadan pek iyi ekilde yerine getirdi. Dahas, sultann temsilcilerinin, bugne kadar kabul edilegelmi olana nazaran, daha ok yetenek ve diplomasi teaml ve adetlerini uygulamada daha ok incelik sergilemi olduklar iddia edilebilmektedir demektedir322. Avusturya adna mzakerelere katlan Comte de Marsigli de eserinde Osmanllarn grmelerde son derece titiz davrandklarn, bir kalenin terki konusunda bu kaleyi terk etmektense devaml sava yapmay n planda tutarak grme yaptklarn, kalenin terkini ve ekilmeyi en son koz olarak kullandklarn, ifade eder. Grmelere katlan Osmanl heyeti, bkmadan usanmadan, grmeleri uzun tutarak kar tarafa bkknlk vermitir323. Karlofa Mzakerelerinin sonucunda

320 321

Rifaat, a.g.m., s. 501. M. Molnar, a.g.m., s. 787. 322 Rifaat, a.g.m., s. 502, 503. 323 Ekmeleddin hsanolu, Osmanl Devleti Tarihi, C. 1, stanbul, 1999, s. 212; Sandor Takats, Macaristan Trk Aleminden izgiler, (ev. Sadrettin Karatay), MEBY, stanbul, 1992, s. 20.

80 yaplan anlama iin, Avrupa devletlerinin bakentlerinde, Osmanl temsilcilerinin Hristiyan murahhaslarn aldattklar sylentileri kmasna neden olmutur324. Osmanl heyeti, grmeler srasnda somut ve gereki fikirler ileri srmlerdir. Stratejik neme haiz blgeler zerinde sk pazarlklar yapmlardr. Mesela Amcazde Hseyin Paann Erdelin eski konumuna dnmesi hususundaki srarnn sebebi Erdel; Macaristan ile Osmanl Devletine hara deyen Dou Avrupa lkeleri arasnda skm durumda idi. Osmanl kontrolndeki Erdel, Osmanl topraklarnn savunulmas ve snr gvenlii iin son derece nemli idi. Ayrca bu tampon blge Habsburglarn ve dier igalci devletlerin Balkanlara yaylmasna engel tekil edecek nitelikte idi. Ala Halihi prensibini kabul eden Osmanl heyeti ve Amcazde Hseyin Paa, Erdelin bu durumun dnda tutulmas iin btn gayretlerini de harcamlardr325. Osmanl Devleti, Karlofa Anlamas srasnda, bir tarafta Avusturya dier tarafta Kutsal ttifak lkeleri eklinde bir siyaset izledi. Bu durum da ittifak lkelerinin birbiri arasnda anlamazla dmesine neden oldu. Mesela kalelerin yklmas ve topraktan vazgeme konusunda Venedik elileri ile Avusturya elileri anlamazla dmtr. Konferansa katlan elilerden ngiltere elisi Peget her ne kadar Osmanl taraftar gibi bir grnt sergilese de Avusturya menfaatlerini n planda tutmutur. Dier eli M. De Colliers ise, btn konumalar mddetince Osmanl menfaatlerinin yannda grnerek Rmi Mehmet Efendiye byk destek vermitir326. Mzakereler esnasnda Osmanl heyeti, karsndaki devletleri Avusturya ve Kutsal ttifak Devletleri eklinde ikiye ayrmann dnda, tm ittifak yelerini de siyasi ve protokol bakmndan baz snflara ayrmtr. Avusturya hkmetini kendileri ile ayn bir hkmet muamelesi yapmtr. Lehistana ikinci derece kymet vermitir. Fakat, Rusya ve Venedike kar hi deer ve nem vermeyerek ok sert davranmtr327. Osmanl delegeleri, devlet savatan yenik kmasna ramen

324 325

Z. Aksun, a.g.e., s. 294. Rifaat, a.g.m., s. 500-501, 508. 326 M. Molnar, a.g.m., s. 787. 327 smet Parmakszolu, Karlofa .A., C. VI, MEBY, stanbul, 1993, s. 349.

81 grmeler srasnda ve anlama masasnda bir acizlik gstermemi, daima gl ve vakarl bir ekilde Osmanl Devletini temsil etmilerdir. Bunda Amcazde Hseyin Paann heyeti tam yetkili klmas, sk sk grmelerden haberdar olmas ve Amcazde Hseyin Paa komutasndaki Osmanl ordusunun sefere hazr ekilde snrda beklemesi de etkili olmutur328. Osmanl heyeti mzakereler boyunca Mslmanlarn elinde bulunan topraklarn hibir ekilde mzakere edilmesine msaade etmemitir. Kalelerin Boaltlmas ve yklmas ilemi, snrlarda mttefiklerin elinde bulunan snrlarnn korunmasna ne kadar nem verdiini gstermektedir329.
II. KARLOFA ANLAMASI SONRASI OSMANLI DI POL T KASI VE AMCAZDE HSEY N PAA

gl

noktalara uygulanmtr. Bu durum da Osmanllarn, Karlofa Anlamasnda

1. Amcazde Hseyin Paa ve Osmanl D Politikasnda Deimeler Karlofa Anlamas, Osmanl genilemesinin ve Avrupa zerindeki tahakkmnn artk durduunun, Osmanl gcnn ve bunun getirmi olduu siyas ve asker stnln yabanc devletler zerinden silindiini gstermesi bakmndan da nemlidir. Bu anlamadan sonra Osmanl Devletinin, daha nceleri nem vermedii ngiltere, Fransa, Felemenk (Hollanda) gibi baz Avrupa devletleri ile ilikilerinde gelimeler olmutur. Bu gelimenin yan sra, zikredilen devletlerin siyasetlerine gre tesirleri altnda da kalmaya balamtr. Bu devletlerin zaman zaman birisi, zaman zaman da ikisi ile anlaarak denge politikas kurmaya almtr. Nitekim Karlofa Anlamas Fransaya kar cephe alm olan ngiltere ve Felemenk hkmetlerinin gayretleriyle imzalanm olduu iin bu iki devlet bu suretle hem Osmanl ve hem Fransa cephesinde harp etmekte olan mttefikleri Avusturyay skk durumdan kurtarmlardr. Daha sonraki muharebelerde yukarda ad geen devletlerden baka Osmanl Devletinin siyaseti zerinde etkili olan Prusya, Rusya ve sve devletleri karmza kmaktadr330.

328 329

Abdlkadir zcan, Karlofa, D A, C. XXIV, DVY, stanbul, 2001, s. 507. Rifaat, a.g.m., s. 510. 330 Uzunarl, a.g.e., C. IV/I, s. 1; Oral Sander, Ankann Ykselii ve D, Ankara, 1987, s. 82.

82 Osmanl Devleti, 1699 Karlofa Bar Anlamasna kadar tek tarafl bir siyaset izlerken, bu tarihten sonra Avrupann stnln ve tavassutunu kabul ile, devlet adamlar kendileri dnda da bir g ve medeniyetin olduunu istemeyerek de olsa kabul etmeye balamlardr331. Bu zamana kadar baka devlet nezdinde temsil edilmeyi kklk olarak kabul eden Osmanl Devleti, kendine gelen elileri de Osmanl Devletine duyulan bir sayg sembol olarak kabul etmitir. Bundan dolay da, gelen elilerin tm masraflarn devlet hazinesinden karlamtr. Hatta Karlofa Anlamasna kadar sistemli bir hariciye tekilt bile oluturulmamtr. Karlofa sonras, Avrupa devletleri arasnda diplomasinin ne kmasndan dolay Osmanl devlet adamlar da, devletler aras ilikilerde diplomasiye byk nem vermeye balamtr332. Karlofa Anlamas, Osmanl Devletinin d siyasetinde kkl deimelerin meydana geldii dnemin balangc olmutur. Ayn zamanda tarihiler arasnda olaylarn daha iyi anlalabilmesi iin Osmanl Devletinde gerilemenin balad dnem olarak da kabul edilir. Bu gerileme ile birlikte XVIII. yzyldan itibaren Osmanl diplomasisinde kkl bir deiim gzlenmektedir. 1699 Karlofa Anlamas ile ortaya kan bu deiim devletin artk bamsz bir d siyaset takip edecek durumdan kp baml hale gelmesi, yani dnya siyasetine yn vermeye alan devletlerin desteinden yararlanmas dncesinden gelmektedir. Bu bir bakma Avrupa stnlnn kabulnn de balangcdr. Bu gne kadar Osmanl padiah yabanc devlet bakanlarna kar yazm olduu mektuplarnda kendisi iin ok kapsaml ve ssl bir elkap kullanrken muhatabna sadece Sen Avusturya Kral diye seslenmitir. 1606 Zitvatoruk anlamas ile balayan deiim Karlofa Anlamas ile yeni bir aama kazanm ve kendi dndaki krallara da daha yumuak sluplar kullanmaya balamtr. Ancak bu gelimenin hemen tesirini gsterdiini sylemek zordur. nk bu gne kadar Avrupa nezdinde temsil edilmeyi kklk sayan Osmanl idarecileri, Avrupa devletlerine daha uzun sreli eliler gndermeye balamlardr. Giden elilerden ordu, siyaset, lke, bilim gibi yeni bulular konularnda gr ve izlenimlerini raporlar halinde yazmalar istenmi, bu istek

331

V. Panaite, a.g.e., s. 134.

83 bundan sonra bir gelenek haline gelmitir333. Hatta Karlofa Anlamasndan sonra Avrupadan gelen elilere yaplan merasimler sadeletirilerek Osmanl ihtiamn n plana karma yerine, onlara eskisinden olduundan daha fazla itibar edilmeye balanmtr334. Karlofa grmelerinde, Reslkttb Rmi Mehmet Efendi baarl olmu ve iyi bir imaj ortaya koymutur. Bundan sonra uluslararas ilikilerde diplomasinin n plana kmasndan dolay, seyfyye335 yerine hacegan336 ve kalemiyenin337 yani sivil personelin giderek say ve tesiri artmtr. Bunlardan, Damad brahim Paa (1718-30), Ragb Paa (1757-63), Halil Hamid Paa (1782-85) gibi brokrasiye nem veren sadrazamlar zamannda kadrolarda sivilleme iyice hzlanmtr. Mesela 1703-1774 arasnda alt reslkttbn sadaret mevkiine ykseldii; 1697-1774 tarihleri arasndaki 27 reslkttbdan 16snn haceganlktan ykseldii ve 11'inin ise daha sonra eyalet paas olduu grlmektedir. Bu dnemde merkez idareye bal olan diplomasi meslei de bundan payn almtr. Bu sre ise hzlanarak devam etmi ve XIX. yzylda mlkiye snfnn domasna mevcut sivil kadrolarn hariciye ve dahiliye memurlar eklinde ayrlmasna zemin hazrlamtr338. Osmanl Devleti, Karlofa sonras her ne kadar savunma pozisyonuna ekilse de, batl diplomatlar bunu bir taktik olarak deerlendirmilerdir. Bilhassa Venedik, Osmanl snrna yakn olduu iin, Karlofa Anlamasnn imzalanmas srasnda ve sonrasnda, bu anlamann uzun srmeyeceini, Osmanlnn bir frsatn bulup yeniden saldrya geecei inancnda olmutur. Bundan dolay da Venedik Kutsal ttifakn anlama sonras da devam etmesi iin gayret gstermitir. Devlet ilerinin

332

Gl Akylmaz, Osmanl Diplomasi Tarihi ve Tekilt, Konya, 2000, s. 57; Ali brahim Sava, Genel Hatlaryla Osmanl Diplomasisi, Trkler-Osmanl, C. I, stanbul, 2001, s. 643. 333 Ekmeleddin hsanolu, Osmanl Devleti Tarihi, C. I, s. 215; Zuhuri Danman, Osmanl mparatorluu Tarihi, C. X, Zuhuri Danman Yaynevi, stanbul, 1965, s. 160; T. Timur, a.g.e., s. 242; O. Sander, a.g.e., s. 82, 83. 334 Ali Seydi Bey, Terifat ve Tekiltmz, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul, 1979, s. 142. 335 Asker kesimine verilen isimdir. Bu kol sadrazamdan en alt rtbedeki kapkulu ve tmarl sipahiye kadar uzanan grevlilerden oluur. 336 Eskiden yzba rtbesi karlnda sivil rtbe. 337 Osmanlda, divanda nianc ve defterdar tarafndan temsil edilen, idar ve mal brokrasinin bandaki kimseler verilen isimdir. 338 G. Akylmaz, a.g.e., s. 46; M. Heper, Osmanlda Devlet Gelenei, Trkiye Gnl, S. 73, Ankara, 2003, s. 125.

84 daha dzgn yrmesi iin bar gerekli ise de Cevdet Paann ifade ettii gibi hazr ol cenge eer istersen sulh salh politikasn takip eden Osmanl devlet adamlar, bar devleti toparlamak iin bir vasta olarak kullanmtr. Venedik ve Kutsal ttifak Devletleri de bunun farknda idiler. Daha da nemlisi Venedik bu anlama sonras dou ile olan ticari ilikilerinin zarar grecei korkusunu tamtr. Sava dneminde ve anlama sonras ngiltere, Hollanda gibi devletler Osmanl d ticaretinde nem kazanmaya balarken Fransa nemini yitirmeye balamtr339. Karlofa Anlamasndan sonra Avrupal devletler Osmanl Devletinin i ilerine karmak iin byk aba gstermilerdir. Bundan dolaydr ki, 1701 senesi Nisan sonlarnda kaptan paa ve kadlara gnderilen hkm ile ngiltere, Hollanda, Venedik vesair mstemin340 taifesinin stanbulda bulunan elileri, adalara yakn yerlerdeki konsoloslar aracl ile, zimmet altndaki reayaya sahip kp, bunlarn cizyelerine ve dier rsumlarna talip olduklarndan, bu iten derhal el ektirilmeleri ve hibir ekilde bu reayalara sahip kmamalar hususunda hkm yazlmtr341. zmir Muhafz ve daha bir ok vali ve kadlara yazlan emir ile de, Osmanl tabiiyetinden zorunlu olarak baka devletlerin tahakkmne giren Zenta, Kefalonya, Korfu gibi yerlerdeki ahalilerin hukuklarnn korunmas, gerekirse Osmanl snrlarna tanmas konusunda emirler gnderilmitir. Karlofa sonras ie dnk g ksmnda da ifade edilecei gibi, g edenlerin durumu ve bunlarn iskn, Amcazde Hseyin Paa tarafndan dikkatle takip edilmitir342. 2. Osmanl Devletinin Batl Devletler le likileri 2.1. Avusturya le likiler Viyanann 1683 ylnda ikinci defa kuatlmas Avrupa tarihinde byk bir dnm noktas olmutur. Habsburg hanedan ynetimindeki Avusturya, Bat Hristiyanlnn Trkle ve slamla kar savunma grevini stlenmi idi. Viyana yenilgisi sonras Osmanl, kendini bir daha toparlayamamtr. Bu tarihten sonra Avusturya, Ren blgesinde egemenlik kurma politikasn deitirerek gzlerini

339

Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C.I, stanbul, 1293, s. 30-31; M. Molnar, a.g.m., s. 789; Kemal iek, II. Viyana Kuatmas ve Avrupadan Dn (1683-1703), Trkler-Osmanl, C. IX, stanbul, 2001, s. 759; A. Palmer, a.g.e., s. 28. 340 Osmanl Devletinde ecnebi tebasna verilen isim. 341 BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, (10 Haziran 1698).

85 Tuna blgesine, gneye, gney-douya evirmitir. Bu amac iin Karlofa Anlamas sonras gelimeler uygun bir zemin olmutur343. Karlofa Anlamasnn imzalanmas zerine Avusturya Kral, Hseyin Paaya mektup yazarak barn imzalanmasnda gstermi olduu gayretten dolay teekkr ederek barn devamn da istemitir344. Karlofa Anlamasndan sonra Avusturyaya, Sadrazam Amcazde Hseyin Paa tarafndan yazlan mektup, Rumeli Beylerbeylii ve byk eli sfat ile tayin olunan brahim Paa tarafndan 27 Austos 1699 tarihinde gtrlmtr. Bu mektup ile Hseyin Paa, karlkl byk eliler tahsisinden ve dostluk ilikilerinden bahsederek, barn kendisinden sonra da devamn temenni etmitir345. Bu elilik heyeti ve mektup ile birlikte iyi niyetin devamn glendirmek iin, Avusturya Kralna bin bir eit sayabileceimiz hediyeler yollamay da ihmal etmemitir346. Osmanl tarafna da 8 ubat 1700 senesinde Avusturya byk elisi sfat ile Gurrok (Azok) Ebutenker gelmitir. Eliler Belgradda birka gn kaldktan sonra, Tuna nehri ile Rusuka oradan da stanbula gemilerdir. Gelen elilerin karlanmas iin de yol zerinde bulunan kazalara gerekli emirler yollanm ihtiyalarnn giderilmesi iin de, bedelleri vergiden dlmek zere blgeden salanmas emredilmitir347. Eliler Sadrazam Amcazde Hseyin Paa tarafndan izzet-i ikramda bulunulduktan sonra Galatada bir konaa yerletirilmitir. Bu konakta elinin istei zerine yenilenmitir348. Eli, burada bir sre ikamet eyledikten sonra asar (Avusturya Kral) tarafndan padiah ve sadrazam Hseyin Paaya gnderilen hediyeleri takdim etmitir. Bu eli, 1700 Eyll sonlarnda lkesine dnmek iin izin istemi ve 11 Ekimde Osmanl topraklarndan ayrlmtr.

342 343

BOA, C. HR, 8571. Ahmet Aa, a.g.e., s. 182. 344 BOA, A. {DVNS.NHM.d -5, s. 533, 534. 345 BOA, K.K.d, 53, s. 20, 21, 22. 346 BOA, MAD.d, 18493, s. 1, 2; BOA, E. HR, 394; Zbde-i Vekayit, s. 681; Anonim, a.g.e., s. 138-139; Rid, C. II, s. 184. 347 BOA, C. HR, 4670; BOA, A. {DVN, 275/4; BOA, D.EVM, 156/120. (Gelen eliler iin menzillerde tedarikli olunmas iin Balkanlardaki muhafzlara gnderilen emirler. 2 Haziran 1699) 348 BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 6/510; BOA, A. {DVN. DVE. d, 57/1, s. 28, 29; BOA, E. HR, 399; BOA, E, NF, 73.

86 Bu eliye, Hseyin Paa tarafndan daha fazla iltifat edilerek Avusturya bavekiline gnderilmek zere bir de mektup verilmitir349. 1683 ikinci Viyana kuatmasndan sonra Avusturya, Osmanl aleyhine bymeye ve glenmeye balamtr. Avusturya, Karlofa Anlamas ile Osmanldan birok toprak koparmtr. Bunlarn yan sra Osmanl topraklarnda konsolosluk amak ve kendi bayraklar ile serbeste ticaret yapabilme imtiyaz kazanmtr350. Osmanl Devleti ise anlama hkmlerine sadk kalmaya zen gstermitir. 1699 Austos sonlarnda Bosna Valisi Vezr Halil Paaya, Belgrad Muhfz Vezr Ali Paaya ve Neme snrndan Bosnaya ve Bosnadan Belgrada kadar olan ayan ve ilerine yazlan hkmler ile Neme (Avusturya) tccarlarnn ticaret yapmalarna engel olunmamas da istenmitir351. Ama buna ramen, Avusturya ok etkili bir ekilde ticari giriimde bulunmamtr352. 2.2. Venedik le likiler Osmanl Devleti ile Venedik arasndaki ilikiler, Akdenize hakim olmak iin yaplan mcadeleye ve kesin bir rekabete dayanr. Gemiteki btn bu rekabet ve savamalara ramen Osmanl ile Venedik arasndaki diplomasi ve ticari ilikiler en iyi ekilde devam etmitir. Fakat, 1683 Viyana kuatmasndan sonra, Venedikin giriimleri ile 1684 baharnda Linzde Venedik, Avusturya ve Lehistan tarafndan Osmanlya kar Kutsal ttifak kurulmutur. Bu ittifak ile Osmanlya kar ilk defa sava ilan eden taraf Venedik olmutur. 1699 ylna kadar srecek olan on alt yllk Osmanl-Avrupa sava da bylece balam oldu353. Bu sava dneminde Venedik gemilerinin Osmanl limanlarnda ve kara sularnda ticaret yapmalar yasaklanmtr. Bu yasaklama karsnda Venedikli tccarlar ngiltere, Fransa gibi dier devletlerin bayraklar ile Osmanl sularnda ticaret yapmaya balamlardr. Bu durumdan haberdar olan Amcazde Hseyin Paa Venedik tccarlarnn ve gemilerinin her ne bayrak altnda olursa olsun Osmanl sularnda ticaret yapmalarna engel olunmas

349

BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 9/832; Nusretnme, C. II, s. 41; Ukzde Trihi, s. 413. Rifat Uarol, Siyas Tarih, Filiz Kitabevi, stanbul, 1995, s. 56. 351 BOA, A. {DVN. DVE. d, 57/1, s. 28. 352 Y. zkaya, a.g.e., s. 129. 353 Monika Molnar, Venedik Kaynaklarnda Karlofa Antlamas, Diplomasi ve Tren, TrklerOsmanl, C. IX, (ev. Gken Sert), stanbul, 2001, s. 784.
350

87 iin stanbul Kaymakamna 10 Nisan 1698 senesinde hkm yazmtr. Bu ekilde Osmanl limanlarna gelen gemilerin mallar ile zaptedilmesi de istenmitir354. Osmanl sularnda ve limanlarnda Venedikli tccarlarn ticaret yapmalarnn engellenmesi, dier bir takm Avrupal devletler ile birlikte Yahudi tccarlara yaramtr355. Uzun sren sava sonrasnda imzalanan Karlofa Anlamas ile Osmanl Venedik ilikileri yeniden dzelme yoluna girmitir. Venedik elisi on alt yl aradan sonra stanbula geldii zaman diplomatik ilikiler yeniden balam oluyordu356. 29 Ekim 1699da Karlofa Anlamasnn teekkrn357 iletmek zere gelen Venedik elisi Lorenzo Soranzo gerekli protokol kurallarna gre karlandktan sonra Galatada bir konaa yerletirilmitir. Padiah ve Amcazde Hseyin Paa tarafndan da kabul edilen bu eli, imzalanan barn artlarn geniletmek iin grmelerde bulunmutur358. 1700 Mays ve Hazirannda kaptan paaya yazlan hkm ile Venedik ile imzalanan anlama gerei esirlerin mbadelesi gerektiinden, gelen Venedik elisini karlamas ve esirlerin anlamaya uygun ekilde deitirmesi istenmitir. Bunun neticesinde de, 1701 tarihli ahidnmeye Karlofa Anlamasna ilave olarak esirlerin mbadelesi ile ilgili tekrar bir madde daha konmutur.359. Nisan 1701 senesinde imzalanan protokol360 ile stanbul, zmir, Kbrs, Trablusam, skenderiye, Msr, Halep ve dier iskelelere gelen Venedik gemi ve tccarlarnn tabi olacaklar kurallar yeniden belirlenmitir. Bu protokol ile bar ncesi durum korunur iken Venedik tccarlarna ayrcalk tannmayarak, dier ecnebi tccarlara tannan haklardan fazlas verilmemeye gayret gsterilmitir. Venedikli tccarlarn bir iskeleye yanap indirmi olduklar mallar satamadklar takdirde, baka iskeleye nakletmeleri durumunda ikinci bir vergi alnmamas

354 355

BOA, C. HR, 2827. Robert Mantran, XVI-XVIII. Yzyllarda Osmanl mparatorluu, (ev. Mehmet Ali Klbay), mge Yaynlar, Ankara, 1995, s. 78. 356 M. Molnar, a.g.m., s. 789. 357 Ukzde Trihi, s. 408. 358 BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 300; BOA, A. {DVN. DVE. d, 16/4, s. 31, 32; Anonim, a.g.e., s. 143; Nusretnme, C. II, s. 27; Rid, C. II, s. 486; Zbde-i Vekayit, s. 683. 359 BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 310; BOA, A. {DVN. DVE. d, 16/4, s. 25, 33. 360 Bu ahidnme ile daha nce 16 madde zerinden imzalanan antlama artlar 33 madde olarak geniletilmitir. Ahidnme 01-10 Nisan 1701 tarihli olup, Davutpaada imzalanmtr.

88 kararlatrlmtr. Fakat limandan ayrlr iken dier mstemin taife tccarlarnn dedikleri gibi 300 akelik selamet resmini demeleri zorunlu klnmtr361. Ticaret amacyla gelip giden evli veya bekar olan Venediklilerden hara talep edilmemesi, Venedikli tccarlarn lmleri halinde mallarnn balyos362 aracl ile varislerine verilmesi, mahkemelerde Venedikli ahitlerin ehadetlerinin kabul edilmesi ahidnmede tekrar dile getirilmitir363. eitli yerlerin kad ve kale dizdarlarna yollanan hkmler ile de kanunlara uyulmas ve kanun- kadm zere Venedikli tccarlardan fazla vergi alnmamas ve rencide edilmemesi iin de talimatlar verilmitir. Btn bu talimatlara ramen zaman zaman tccarlardan fazla vergi talep edildii iin bu yola ba vurulmamas iin tekrar tekrar emirler gnderilmitir. Bunun yan sra Kaptan Paa, Boazhisar ve adalarda bulunan dier kad ve dizdarlara yollanan hkm ile Venedikli tccarlarn korsanlk yapmas karsnda uyank ve dikkatli olmalar konusunda uyarlmtr364. Karlofa Anlamas sonras Venedikliler ile ticari ilikiler yeniden balamsa da, on alt yllk sava dneminde byk yara ald iin eski gcne hibir zaman ulaamamtr. Karlofa Anlamas sonras yaplan 1701 tarihli ahidnme de dahil olmak zere bir dizi faaliyet ile eski ticari ilikiler yeniden canlandrlmak istenmise de bu baar elde edilememitir365. Bunda, Franszlarn ve ngilizlerin dou ticaretini kontrol366 etmeye balamalar da etkili olmutur367. Nitekim, 1698-1700 yllarnda arasnda Fransann ithalat 11 milyon liraya ulaarak byk bir paya ulamtr. XVIII. yzyln balarna gelindii zaman ise ngilizler stanbul ticaretinde byk bir pay kapmlardr. Bu da Venedikin ticari anlamda gerilemesi anlamna gelmektedir. Buna bir rnek verecek olursak, XVIII. yzyln balarnda ngilizlerin pay,

BOA, A. {DVN. DVE. d, 16/4, s. 29, 30. Venedik Cumhuriyetinin Osmanl Hkmeti nezdinde bulundurduu elisi hakknda kullanlan bir tabirdir. Balyos unvan Venedik elilerine ait olmakla beraber bu tabir gitgide baka devletlerin elileri ve hatta konsoloslar hakknda da kullanlmtr. 363 Meryem Kaan Erdoan, 1701 Tarihli Osmanl-Venedik Ahidnmesi, Eskiehir Osmangazi niversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, C. 4/1, Haziran 2003, s. 70. 364 BOA, A. {DVN. DVE. d, 16/4, s. 33, 34. 365 M. K. Erdoan, a.g.m., s. 72. 366 Bu dnemde (XVII yzyln sonu ve VXIII yzyln balar), ngiltere ve Fransa dou blgelerine, bilhassa Mslmanlarn yaam olduklar yerlere, smrgecilik anlay iersinde yerlemeye de balamlardr. 367 R. Mantran, a.g.e., s. 115.
362

361

89 4.184.000 lira, Hollandallar, 3.697.000 lira, Fransa 1.519.000 lira, Venedikliler ise sadece 246.000 lira da kalmtr ki, sava dneminde Venediklilerin Osmanl ticaretindeki pay giderek azald gibi bir daha bu pay eski deerine ulaamamtr368. 2.3. Lehistan le likiler XVII. yzyln sonlarna doru Osmanlnn bat komusu Avusturya ile srekli sava halinde olmas, yeni dman gz ile baklan Rusyann tutumu, devleti zaman zaman dier baz bat devletleri ile dostluk anlamas imzalamaya itmitir. Mesela, 10 Nisan 1678 senesinde IV. Mehmet dneminde, Lehistan tebaasna Osmanl topraklarnda dostluu daha fazla pekitirmek gayesiyle serbest gei ve ticaret imtiyaz verilmiti. Karlofa Anlamasnda da iki tarafn tacirlerine ticaret serbestlii tannmtr369. Osmanl ve Lehistan arasnda ticaret yapan tccarlar 1672 ylna kadar Bodandan geen eski yolu kullanmlardr. Kamanienin fethi ile ticaret yolu bu yne kaym ise de, 1699 ylna kadar devam eden sava dnemi tekrar bu yolun Bodan zerinden Erdel zerine kaymasna neden olmutur. Bu durum, Karlofa anlamasnda; ticaret artlarnn bar ve dostluun meyvesi olmas sebebiyle ve ticaretin bir lkenin gelimesinde gerekli olmasndan tr ve hali hazrda aramzdaki ilikiler en iyi ekilde dzenlediinden iki tarafn tccar da bilinmeyen yollardan deil halkn kulland yollardan gelip gitmelidir. Ve ithal ve ihra edilen mallar iin gereken gmrkleri eski kanunlara gre dedikten sonra yeni vergiler istemek suretiyle taciz edilmemelidir.370 eklinde dzenlenmitir. Osmanl Devleti bu ekilde yeniden 1699 sonras ticareti kendi topraklarna ekmek iin gereken giriimlerde bulunmutur. Ayn maddenin devamnda, ticari ilikileri canlandrmak amac ile ticaret kervanlarnn ve tccarlarn korunmas hususunda da kesin hkmler

Mbahat Ktkolu, Osmanl ngiliz ktisad Mnasebetleri, Trk Kltr Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara, 1974, s. 52; Y. zkaya, a.g.e., s. 134. 369 BOA, A. {DVN. DVE. d, 55/1, s. 7; Andrzej Dziubinski, 16-18 Yzyllarda Polonya-Osmanl Ticareti, Sava ve Bar 15-19 Yzyl Osmanl-Lehistan likileri, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul, 1999, s. 578; (XVII. yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl Lehistan arasndaki ticari ilikiler o kadar hz kazanmtr ki, Osmanl Devleti leh zloty para tasarmn taklit ederek zolata guru olarak basmtr. Ayn dnemde ise Polonyada Trke kullanm artmaya balamtr. Alveri anlamnda torba kullanlmaya balanlmas bu rneklerden sadece bir tanesidir.)

368

90 konmutur. Osmanl devleti, 1699 sonras Lehli tccarlara tand imtiyazlar ile onlar Venedik, Fransa, ngiltere ve Hollandal tccarlar kadar imtiyazl duruma getirmitir. Hatta daha da imtiyazl konuma geldiklerini de sylemek mmkndr. Karlofa Anlamasnda dier mstemin tccarlardan hara alnmad gibi Lehistan tccarlarndan da alnmamas kararlatrlmtr. Dikkat eken nemli bir husus da, Osmanl snrlarna yerleen Leh tccarlar yabanc olarak kabul edilmemilerdir371. Karlofa Anlamasnn imzalanmasndan sonra zayf den Lehistana kar Osmanl yeni bir siyas yol belirlemitir. Buna gre daha nce tehlikeli bir dman gz ile baklan Lehistana kar devlet, dostluk ilikilerini arttrd gibi bu devleti himayeye almtr. Bu politika deiikliinde, Osmanl hudutlarn ve Orta Avrupay tehdit etmeye balayan Rusyann gelimeye balamas da etkili olmutur372. Btn bu iyi gelimelere ramen Lehistan, Osmanl Devleti tarafndan bandan beri olduu gibi yine de ikinci snf devletler arasnda saylmaya devam etmitir. Nitekim, Karlofa sonras Haziran 1699 tarihinde ahidnme-i hmyn talebi ile gelen Leh kk elisi stanlav Zercki avuba yerine avular tarafndan karlanmtr. Defterdar Ahmet Paa sarayna yerletirilen eli, daha sonra Sadrazam Amcazde Hseyin Paa tarafndan kabul edilerek Leh Kral ve cumhurunun mektubunu arz etmitir373. Lehistan Osmanl ile yapm olduu bar pekitirmek iin 9 ubat 1700 senesinde bir elilik heyeti daha yollamtr. Bu elinin Bodan snrndan girdikten sonra stanbula gelinceye kadar konaklayaca yerlerdeki kadlara yollanan emirler ile zahire tedarik edilmesi ve geecei yerlerin gvenliinin salanmas istenmitir374. Gelen bu Leh elisi protokol kurallarna gre karlanp ona daha fazla ikramda bulunulmutur. Geldikten birka gn sonra da, Sadrazam Hseyin Paa ile grtrlmtr. Eli, yannda getirmi olduu hediyeler ve mektubu Amcazde Hseyin Paaya takdim etmitir. Bu eli be ay kadar stanbulda kalm, bu zaman

370

BOA, K.K.d, 53, s. 33; BOA, A. {DVN. DVE. d, 55/1, s. 24; Nusretnme, s. 371; Rid Mehmet Efendi, Tarih-II, s. 466, stanbul, 1282; D. Kolodzejczyk, a.g.e., s. 585, 620. 371 BOA, A. {DVN. DVE. d 55/1, s. 7; Viorel Panate, Osmanl-Leh Ahidnmelerinde Ticaret ve Tccarlar 1489-1699, Yeni Trkiye Ansiklopedisi, C. III, Ankara, 2001, s. 345, 348. 372 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. IV/II, s. 189. 373 Anonim, a.g.e., s. 138; Rid, C. II, s. 483; Zbde-i Vekayit, s. 680; Ukzde Trihi, s. 380. 374 BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 5/477.

91 zarfnda bir defa daha Sadrazam Amcazde Hseyin Paa tarafndan kabul edilerek onuruna ziyafet verilmitir375. Hseyin Paa gelen bu eliyi padiahla grtrmeyi ihmal etmemitir376. Gelen eli Hseyin Paadan baz ticari ayrcalklar istemi ise de, kendisine kanun-i kadm zere davranlaca konusunda garanti verilmitir377. Karlofa Anlamasnda varlan karar zerine, Bodan hudutlarnda bulunan oara, Dopnie, Sovrokya kaleleri ve baz manastr ve kiliseler boaltlp Bodan Voyvodasna, yaplan anlama gerei 23 Ekim 1699 tarihinde teslim edilmitir. Kamanie Kalesi de kale muhafz Kahraman Paa tarafndan boaltlarak378 Lehistana braklmtr379. 2.4. Rusya le likiler XVII. yzyln sonlarna doru Rusya yava yava Osmanl d politikasnda kendini gstermeye balamtr. Bilhassa II. Viyana kuatmasndan sonra Osmanl Devletinin cephelerde yenilmeye balamas ile birlikte Rusya, Osmanl Devletine kar daha saldrgan bir tutum iine girdii gibi, 1686 ylnda Kutsal ttifak Devletleri arasna katlmtr380. Rus ar I. Petronun (1689-1725) en byk hedeflerinden birisi scak denizlere inmekti. Bunun iki yolu vard. Bunlardan birincisi, sve gl halinde bulunan Baltk Denizi; ikincisi Osmanl gl halinde olan Karadeniz idi. Rusya XVII. yzyln sonlar ile XVIII. yzyln balarnda bu blgeleri ve Kafkaslar ele geirmek iin sve ve Osmanl ile mcadele etmitir. ar I. Petro bu hedefine ulaabilmek iin de iktidara gelir gelmez siyasetini saldr politikas zerine

BOA, K.K.d, 686, s. 160, 161; BOA, D.EVM, 157/93; Anonim, a.g.e., s. 143; Nusretnme, C. II, s. 32. 376 BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 14/1396, 1397 (Elinin Edirnede kald drt gn zarfnda yapt harcamalar defteri, harcamalar 683,5 kuru tutarndadr. Eliye memur olan brahim Aadan temessk alnmtr.); Zbde-i Vekayit, s. 688; Ukzde Trihi, s. 415. 377 BOA, A. {DVN. DVE. d, 55/1, s. 29. 378 Ahmet Cavid Bey, Osmanl-Rus likileri Tarihi, isimli eserinde, kale ierisindeki tm tehizatn, kap, dolap ve penerelerin skldn yazmaktadr, s. 165. 379 BOA, K.K.d, 53, s. 30, 34; BOA, A. {DVN. DVE. d, 55/1, s. 22, 26; BOA, Y.EE, 31/29; Nusretnme, s. 370, 375; Rid, C. II, s. 460, 488; Ahmet Cavid Bey, Osmanl-Rus likileri Tarihi, (Haz. Adnan Baycar), Yeditepe Yaynlar, stanbul, 2004, s. 165; D. Kolodzejczyk, a.g.e., s. 585, 620; Zbde-i Vekayit, s. 662vd. 380 Ahmet Refik, Felaket Seneleri, stanbul, 1332, s. 50; R. Mantran, a.g.e., s. 113; Osman Kse, XVIII. Yzyl Osmanl-Rus Mnasebetleri, C. I, TrklerOsmanl, Yeni Trkiye Ansiklopedisi Yaynlar, Ankara, 2001, s. 537.

375

92 oturtmutur. 1696 ylnda Azaka saldrarak kaleyi ele geirmitir. ar I. Petro Azak Kalesini almakla yetinmeyip, Ker Boazn da ele geirip Karadenize inmek iin aba harcamtr. Bu hedefini gerekletirebilmek amacyla Avrupadan ustalar getirterek daha gl bir donanma inasna da giriti. Hatta ar I. Petronun kendisi, gizli yollardan Avrupa devletlerine giderek bizzat tersnelerde alm ve bylece Avrupa devletlerindeki gemi ina teknolojisi konusunda bilgi sahip olmutur381. 2.4.1. stanbul Anlamas ve Rusyann stekleri Karlofa Anlamasnda, Avusturya, Leh ve Venedik Cumhuriyeti ile bir anlama yaplmasna ramen Ruslarla bir anlama yaplmayarak senelik mtareke imzaland382. Rusya ile nihai anlama olan stanbul Anlamasnn imzalanmasna kadar geen zaman kapsayan geici olan bu anlamay Rus ar onayladktan sonra, Osmanl tarafna bir eli ile haber vermitir383. Karlofa Anlamas imzalandnda Rusya elisi imza yetkisi olmadn bahane ederek anlamaya imza koymamtr384. Rus elisinin Karlofada imza yetkisinin olmadn ileri srerek anlamaya imza koymamasndaki esas sebep, gemilerinin Karadenizde rahata dolama fikrini burada kabul ettirememe endiesinden kaynaklanmtr. Bunun yannda Rus elisi, Hollanda ve ngiltere elilerinin Osmanl taraftar bir tutum izlediklerini de iddia etmektedir385. O dnemin denizlerde gl olan devletleri zellikle ngiltere, Rusyann Batlk denizine ve ak denizlere almasna kar idi. Rus elisi Emelian Ignatievich Ukraintzawun, stanbuldan Moskovaya yollam olduu raporu da bunlar dorulamaktadr. Bu raporda eli, Hollanda ve ngiltere elilerinin ticari ayrcalklarn kaybetmemek iin Osmanl taraftar bir tutum ierisine girdiklerini beyan etmitir386.

381

Ahmet Cavid Bey, a.g.e., s. 157; Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi, TTKY, Ankara, 1993, s. 254; Dndar Yiitba, Tarihte Trk Rus likileri, Genel Kurmay Basmevi, Ankara 1975, s. 47; Mustafa L. Bilge, Azak, D A, C. IV, DVY, stanbul, 1991, s. 301; Rifat Uarol, Siyas Tarih, Filiz Kitabevi, stanbul, 1995, s. 57; B. H. Sumner, Byk Petro ve Osmanl mparatorluu, (ev. E. Bengi zbilen), stanbul, 1993, s. 14, 382 Anonim, Osmanl Tarihi, s. 144; A. N. Kurat, a.g.e., s. 256. 383 BOA, K.K.d, 53, s. 38, 39. 384 Zbde-i Vekayit, s. 672. 385 Cemal Tukin, Osmanl mparatorluu Devrinde Boazlar Meselesi, stanbul niversitesi Yaynlar, stanbul, 1947, s. 23. 386 V. E. utoy, Osmanl Devletinin 1700-1709 Kuzey Sava Yllarndaki Tutumu, Belleten, (ev. . Cenap Eren), S. 207, 208, Ankara,1989, s. 905; Rogozhn Nkolaj Mhajlovch, Rus Diplomatlarn

93 Rus ar, yalnz bana emellerine ulaamayacan anlaynca bara karar vererek ertesi yl 17 Eyll 1699 tarihinde elilerini stanbula yollad. Gelen eli Ukraintzav (Ukraintzaw) Sadrazam Amcazde Hseyin Paaya dostluk ilikilerinin devam etmesi ve barn gereklilii konusunda bir de mektup getirmitir. Eli padiahn emri ile avubalar tarafndan karlanarak, Kumkapda hazrlanan Knc Ali Paa Konana yerletirildi. Padiahn Edirneden stanbula geliinden sonra 13 Temmuz 1700387 tarihinde Reslkttp Rmi Mehmet Efendi ile Rus elisi arasnda yaplan grmelerden sonra, Sadrazam Amcazde Hseyin Paann huzurunda on drt maddelik bar anlamas imzalanmtr. Bu anlamann sresi de Karlofa Anlamas gibi yirmi be sene olarak belirlenmitir388. Byk Petro ve Osmanl mparatorluu kitabnn yazar Sumner, Osmanl Devleti bar kabul etmedii takdirde, Petronun Hristiyanlarn da yardmn alarak Tuna stndeki Kiliye yrmek iin hazrlklarndan bahsetmektedir.389 Rusya, Osmanl devletiyle yalnz bana yapm olduu bu anlama ile daha fazla imtiyaz koparmay amalamtr390. Anlama gerei, zi Suyu zerindeki Doan (Togay), Gazi Kerman, ahin Kerman, Nesret Kerman Hisarlar yklmak zere o havali Osmanllara iade olunacaktr. Dier nemli bir husus ise, tccarlar ve geirici gemiler iin Doan Kalesi ile zi Suyu arasnda Osmanl Devleti bir varo391 yaptracak ierisinde top ve asker bulundurmayacaktr. Anlamann en can alc noktalarndan biriside udur ki, Azak Kalesiyle etrafnda ona tbi kale ve hisarlar Ruslara terk edilecektir. Bu anlama ile Osmanl devleti Rusyann istikllini tanyarak, Krm Hanlna verdii vergiyi de kaldrmtr. Bu duruma gre Ruslarn yzyllardr Krm Hanlarna, Osmanl Devleti adna verdikleri hara kaldrlm oldu. Yine bu anlama gereince Ruslar ilk defa daimi surette stanbulda kap

Raporlarnda Osmanl Devleti (XVI-XIX yzyllar), Yeni Trkiye Ansiklopedisi-Osmanl, C. I, Ankara, 2001, s. 532. 387 smail Hakk Uzunarl bu antlamay 3 Temmuz olarak gstermektedir. Yanl yazlm olmas byk bir ihtimaldir.(C. VI/II, s. 174) 388 BOA, A. {DVNS. NHM.d -5, s. 468-469; BOA, D. BM, 936; Nusretnme, C. II, s. 25; Rid, C. II, s. 486, 494; Zbde-i Vekayit, s. 683; Ahmet Cavid Bey, a.g.e. s. 165; . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C, III/I, TTKY, Ankara, 1995, s. 593; Anonim, Osmanl Tarihi, s. 144; Ukzde Trihi, s. 406. 389 B. H. Sumner, a.g.e., s. 38. 390 C. Tukin, a.g.e., s. 23. 391 ehrin kale dnda kalan ksm, ehrin kenar mahallesi yerine de kullanlr.

94 kethdas ismiyle kk eli bulundurmalar ve bunun dier devletlerin daimi elileriyle ayn hakka sahip olmasn kabul ettirdi392. Mzakere esnasnda, Rus elisi Azak ile stanbul arasnda Rus gemilerinin seyrseferini ve ticaret gemileri iletmeciliini teklif etti ise de Karadenizi kendi i denizi kabul eden Osmanl hkmeti bu teklifi derhal ve iddetle reddetti. Ruslar anlama ile Ker Boazn almak iin mcadele etmilerse de buna muvaffak olamamlardr393. Anlamann geerli olmas iin Rus arnn imzalamasndan sonra Osmanl Padiahnn tasdiki gerekmekte idi. Rus elilik heyeti tasdikli belgeler ile alt ay ierisinde geri dnmek iin Rusyaya gitti. Bu heyet geri dnd zaman anlama geerli olmutur. Rusya, bylece Azak Kalesini elinde tutmakla beraber zi ve dolaylarndaki baz kaleleri Osmanlya geri vermek zorunda kald. 1700 Aralk aynda tekrar gelen eli Dimitri Mihaylovi, Azak ile stanbul arasnda ticaret yapma fikirlerini yenilemitir. Hatta her gemide Trk gemici bulunmas artn bile kabul etmise de bu istei kabul edilmemitir394. Rus elisi, Ortodokslarn haklar konusunda srarc olmusa da Osmanl tarafndan iddetle reddedilmitir395. Rus elisi Dimitri Mihalovi, patriin giriimleri ile Kumkapda adrc Ahmet mahallesinde yanarak tamamen yok olmu olan Ayakiryaki kilisesinin tamiri iin divna mracaat ile Hseyin Paa ile grmtr. Amcazde Hseyin Paa da stanbul Kaymakam Vezr Osman Paa ile grevlendirmitir396. 4 Austos 1700 tarihinde gelen Rus elisi, memleketine dnmek istedii zaman, sadrazamn da hazr bulunduu bir merasimle padiah tarafndan yal kknde huzura kabul edilmitir397. Gelirken Karadeniz deniz yolunu kullanmasna izin verilmeyen bu elinin giderken Karadeniz deniz yolunu kullanmasna izin stanbul Kadsn keif iin

Ruslarn anlama sresince ilk daimi kap kethdas Tolstoy adnda bir kiidir. BOA, A. {DVN. DVE. d, 83/1, s. 4vd; Rid, C. II, s. 494, 502; Mecmua-i Muahedt, C. III, Ceride-i Askeriye Matbaas, stanbul, 1297, s. 209, 219; O. Kse, a.g.m., s. 538. 394 dris Bostan, Rusyann Karadenizde Ticarete Balamas ve Osmanl mparatorluu (17001787), Belleten, Ankara, 1995, S. 225, s. 354, (Bkz, BOA, A. {DVN. DVE. d, 83/1, s. 8). 395 BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 650, . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, IV/II, s. 175; B. H. Sumner, a.g.e., s. 28. 396 BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 650; BOA, C. HR, 7220. 397 Nusretnme, C. II, s. 38.
393

392

95 verilmitir398. Hatta Karadenizde Rusyaya ticaret yapmasna izin verilmemi olsa bile, Rus tccarlarn Osmanl gemileri ile mallarn tamalarna ses karlmamtr. Rus tccarlar Osmanl gemileri ile Azaktan stanbula mal sevkedip buradan da Azaka mal gtrmlerdir. Yani bu anlama ile birlikte ilk defa Karadenizde Osmanl Rusya ticareti de balam oluyordu399. Rusya, Karlofa Anlamasnn devam olan stanbul Anlamas ile Azak kalesinde haklar elde edince hedeflerini gerekletirmenin birinci basamana ulayordu400. Ayn zamanda stanbul Anlamas, Ruslarn Trklere kar kazand ilk zafer olmas bakmndan da nemlidir401. Rusya bu anlama ile Osmanl devletine kar byk kazanlar da elde ettii gibi Karadenize almak iin frsat elde etmi oluyordu. Bundan sonra Rusya, Osmanl Devletine kar daha cesur ataklar gerekletirecektir. Bu gne kadar saldramad Osmanl Devletine kar saldrma cretini gsterdii gibi, toprak talebinde bulunmaya balam, Tatarlarn kendi topraklarna akn yapmamasn daha sert bir dil ile istemeye balamtr402. stanbul Anlamasnn nemli dier bir yan, Rusyann bir takm ticari kazanlar elde etmesidir. Bu anlama sonucunda, Osmanl Devleti daha nce protokolda Moskov Prensi diye hitap ettii Rus devlet bakanlar iin imparatorluk nvann kabul etmitir403. 1701 senesi ortalarnda Osmanl ile arasndaki dostluk mnasebetini pekitirmek isteyen Rus elisi Edirneye gelerek padiaha hediyelerini sunmutur. Osmanl Devleti de gelen bu eliyi gerektii gibi arlayarak saygda kusur

Ukzde tarihinde elinin kara yolu ile memleketine dnd yazlmaktadr. s. 443. . Bostan, a.gm., s. 356, (Bkz, BOA, A. {DVN. DVE. d, 83, s. 11). 400 Afif Bykturul, Osmanl Deniz Harp Tarihi ve Cumhuriyet Donanmas, Deniz Basmevi, stanbul, 1982, s. 209. 401 A. N. Kurat, a.g.e., s. 256. 402 O. Kse, a.g.m., s. 537. 403 BOA, K.K.d, 53, s. 36, 38; BOA, Y.EE, 31/29; Zbde-i Vekayit, s. 692vd; Nusretnme, s. 375vd; Ali brahim Sava, Genel Hatlaryla Osmanl Diplomasisi, Trkler-Osmanl, C. I, stanbul, 2001, s. 653.
399

398

96 etmemitir404. Gelen elilere hizmet etmek iin de Sadrazam Amcazde Hseyin Paa tarafndan her birine 10 akelik bir tahsisat ile be kii405 grevlendirilmitir406. Amcazdenin lmnden sonra 26 Ekim 1702 tarihinde Rusyadan gelen bir eli, Amcazdeye hitaben yazl bir mektup getirmitir. Amcazdenin ldn duyan bu eli, yeni sadrazama hrmetlerini ve grevinin hayrl olmasn diledikten sonra, Hseyin Paa zamannda olduu gibi dostluk ilikilerinin devamn isteyerek, arnn selamlarn da iletmitir407. 2.4.2. ar Petronun Anlama Hkmlerine Aykr Hareketleri stanbul Anlamas gerei Azak Kalesinin Rusya tarafndan tahkim edilmemesi, Azak denizi kylarnda ve Krm hudutlar civarnda kale veya palanga408 yaptrlmamas ve Krmllarn Rus topraklarna saldrmamalar kabul edilmiti. Ruslarn Krm Hanlna dedikleri yllk doksan bin kuruluk vergi de kaldrlmt. ar Petro muahede hkmlerine aykr olarak Azak Kalesini tahkim ettirmi, Or kapya kadar olan sahil eridine de kuleler ve palangalar ina ettirmeye balamt.409. Durumu endie ile takip eden Krmllar, Devlet Giraya haber verip aknlara devam etme karar aldlar. Sadrazam Amcazde Hseyin Paa ise devletin durumunu gz nne alarak yeni bir Osmanl Rus sorunun kmas taraftar deildi410. Krm Han, Aralk 1700de padiaha yollad bir mektupta Ruslarn, mtareke hkmlerini ineyerek, Azak ve Voronete iki kuvvetli donanma bulundurduklar gibi, Taganrogta tahkimat yaptklarn bildirerek, bu hususlar

BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 3/226 (Rusya elisinin gnlk tayinat defteri); BOA, K.K.d, 686, s. 8, 25; BOA, A. {DVN. DVE. d, 83/1, s. 10, 11; Nusretnme, C. II, s. 80. 405 Moskof elisinin yanndan grevlendirilenler: Mehmed Mahmud avu, stanbul; brahim Mustafa avu, Edirne; Abdullah Yusuf avu, Edirne; Mehmed Mustafa avu; Selman Ahmed, Hisarck (Zmre-i Silahdaran). 406 BOA, E, HAT, 314. 407 BOA, C. HR, 4810, (Elinin memleketine dn srasnda iki gnlk harcamalarn gsteren belge); Anonim, a.g.e., s. 179; Zbde-i Vekayit, s. 744. 408 Duvarlar genellikle aalardan yaplm kk kalelerle verilen addr. 409 BOA, A. {DVN, 250/33; (Osmanl Devleti daha nce humbarac ba Osman Aay buraya deniz ierisinde bir kale yapmak iin grevlendirmi fakat Osman Aa, bu mmkn deildir diye rapor tutmutur. Buraya yakn bir yeri ise Ruslar kale ve liman olarak tahkim etmiledir. Bunun zerine Krm lemas merkeze arzda bulunmutur.) 410 Mcteba lgrel, II. Mustafa, DGB T, C. XI, stanbul, 1993, s. 109.

404

97 tahkik ettirmesi iin padiahtan rica etmitir. Padiah II. Mustafa bu istekleri yerinde bularak, Amcazde Hseyin Paann yeeni ve mirahur- evvel olan Kblelizde Ali Beyi bu iin aratrlmasna memur etmitir. Kblelizde tahkikat sonucunda Krm Hannn yazdklarnn doru olduunu beyan etmise de, Hseyin Paa Rusya ile yeni bir sorun kmamas iin Kblelizdeye teftiin sonularn kendi grne gre anlattrmaya muvaffak olmutur. Padiah, Krm Hannn grnde srar etmesi zerine, Kblelizde Ali Beyi sktrm ve gerekleri renmitir. Bu durum karsnda Padiah, Amcazdeyi sadaretten azletmi ve Kblelizdeyi de idam ettirmitir411. 2.5. ngiltere le likiler ngilterenin Osmanl ile ilk mnasebetleri XIV. asrn sonlar ile XV. asrn balarnda ticari ve iktisad alanda olmutur412. Osmanl ngiliz mnasebetlerinin balangcn XVI. yzyl ortalar ve sonlarna kadar getirenler de vardr. Osmanl ngiliz ilikilerinin ticari alandan siyasi alana kaymas 1578 ylnda gelen eli William Harborneden sonradr413. Felaket senelerinin sonlarna doru, yani ikinci Viyana kuatmas sonras oluan bozgun dneminde ngiltere elisi Peget, bar iin zemin ararken Sadrazam Elmas Mehmet Paann Fransz sempatizan olmas ve ngiliz gemilerinin Osmanl sularnda korsanlk yaptklar sylentileri zerine ngiliz Trk ilikileri en durgun dnemini yaamaya balam diyebiliriz414. Hseyin Paa sadrazam olduktan ksa bir sre sonra 1698 balarnda stanbul Kaymakam ve Kaptan Paaya ve zmir Kadsna yollam olduu bir hkm ile, ngilterenin eskiden beri Devlet-i Aliye ile dost olduunu, ngiliz tccarlarna ahidnme-i hmyn mucibince hareket edilmesi gerektii fakat Galatada baz kimselerin, bu tccarlar rencide ettikleri hatta daha da ileri giderek dvdkleri beyan edilerek bunun nne geilmesi istenmitir. zmir gmrnde ise %3 verginin dnda tccarlardan ek gmrk vergisi talep edildii, kesinlikle byle bir duruma mahal verilmemesi istenmitir. Hkmde devamla bunu yapanlarn cezalandrlmas ifade

411

D. Kantemir, a.g.e., s. 301; F. Kprl, Amcazde Hseyin Paa, .A., C. V/1, MEBY, s. 649. M. Ktkolu, a.g.e., s. 6, 7. 413 Akdes Nimet Kurat, Trk ngiliz Mnasebetlerine Ksa Bir Bak, TTKY, Ankara, 1952, s. 5. 414 C. J. Heywood, 1689-1698 Yllar Arasnda ngiliz-Trk Diplomatik likileri Trk- ngiliz likileri 1583-1984, Babakanlk Yaynlar, Ankara, 1985, s. 41.
412

98 edilerek kesinlikle buna benzer bir eyin bir daha yaanmamas konusunda grevliler uyarlmtr415. ngiliz Elisi William Peget orduya gndermi olduu dier bir arznda, ngiliz tccarlarnn bir limana indirip gmrk vergisini vermi olduklar bir mal, bu limanda satamayp baka bir limana tamak istedikleri zaman, gmrk grevlilerinin tekrar vergi istediklerini beyan etmitir416. Bu durum incelendikten sonra elinin istei yerinde bulunarak grevlilerden tekrar byle bir vergi istememeleri iin hkm yazlmtr417. ngiltere, Osmanl Devletinin 1683 II. Viyana kuatmasndan sonra bat ile savat dnemde, tarafsz kalmay tercih etmitir418. Ama buna ramen, Fransa ile aralarndaki dmanlktan dolay Osmanl ile Avusturya arasndaki savan bitmesi ve Avusturyann Fransaya kar daha serbest hareket edebilmesi iin byk gayret gstermitir. Osmanl corafyasnda ticari faaliyetlerden ziyade siyasi almalar ile tannan ngiliz byk elisi William Trumbull (1686-1691) ngilterenin menfaatleri icab savan bitmesi iin byk gayret gstermitir419. Trumbullun yerine atanan ve Karlofa Anlamasnn imzalanmas srasnda arabuluculuk yapan Lord Peget (16921702) ise, ngilterenin tarafsz kalmas iin uram ise de Avusturya ve Venedik taraf bir tutum izlemitir. Karlofa Anlamasnn imzalanmas srasnda grevli olan Rus elisi ise Rusyaya yollam olduu raporunda, bunun aksini savunarak ngiltere elisinin Osmanl taraftar bir tutum ierisinde olduunu ifade etmektedir420. Karlofa Anlamasnn imzalanmasnda byk gayret sarf eden ngilterenin devaml elisi Pegetin, Osmanl lkesinde grev sresinin dolmas zerine yerine,

BOA, A. {DVN. DVE. d -35/1, s. 62vd; Dvn- Hmyun Mhimme Kaytlarndan Naklen, Ahmet Refik, Hicri Onikinci Asrda stanbul Hayat 1100-1200, Devlet Matbaas, stanbul, 1930, s. 26; Necmi lker, XVII. Yzyln kinci Yarsnda zmirdeki ngiliz Tccarna Dair Ticari Problemlerle lgili Belgeler, Belgeler, S. 18, C. XIV, Ankara, 1989-1992, s. 273-274. 416 Liman ve iskelelerde yabanc tccarlara kar ahidnme-i humayun dnda davranlar 1697, 1698, 1699 yllarnda artmtr. Bu dnemde kadlara ve grevlilere gnderilen belgelerde de younluk mevcuttur. 1699 sonras ise bu hukuksuz davranlarda azalma grlmektedir. Bunda, Amcazde Hseyin Paann alm olduu sk tedbirlerin ve bu iin zerinde ehemmiyetle durmasnn etksisi byktr. 417 Necmi lker, a.g.m., s. 275. 418 Netayicl-Vukut, C. III-VI, s. 142. 419 Akdes Nimet Kurat, a.g.e., s. 9, 10; C. J. Heywood, a.g.m., s. 36. 420 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. IV/II, s. 212; V. E. utoy, a.g.m., s. 905.

415

99 Rober d Sutton atanmtr. Karlofa Anlamasnn imzalanmas iin gayret gsteren ngiltere elisinin memleketine dnmesi srasnda Osmanl Devleti, gerekli yardm ve hrmeti gstermekten geri durmamtr421. Onun, her trl ihtiyalarnn karlanmas yol gvenliinin salanmas hususunda bizzat padiah ve sadrazam tarafndan gerekli nlemler alnmtr422. Karlofa Anlamasnda araclk ettii iin ngiltere ve Hollanda hkmdarlarna Osmanl Devleti, bir de teekkr mektubu yazarak dostluun devam etmesi temennisinde bulunmutur423. Yeni atanan eli Rober d Sutton, 23 Mart 1702 tarihinde Osmanl lkesine gelerek grevine balamtr424. Yeni gelen eli Robert Sutton II. Mustafa tarafndan kabul edildii zaman, padiah kendisine ngilizler bizim iyi ve eski dostlarmzdr ve bizim onlarla byk dost olduumuzun delilini her frsatta gstereceiz. Krala dostane tavassutlarndan dolay teekkrlerimiz ve dostluuna olan itimadmz bilhassa gstermekten geri kalmayacaz demitir425. Fakat bu dostluk ilikilerine ramen, ngilterenin XVIII. yzyln balarndan itibaren Amcazde Hseyin Paann dnemini de iine alacak ekilde yava yava emperyalizme doru yneldiini de syleyebiliriz. Emperyalizme ynelen ngiltere bu emelini gerekletirebilmek iin tm enerjisini ark ele geirmek iin harcamaya balamtr. Nitekin tarihi sre, ngilterenin XVII. yzyln balarndan itibaren Osmanl ile olan ilikilerinde tm politikalarn ark Felsefesi zerine kurmu olduunun delilidir426. 2.6. Hollanda le likiler Osmanl Devleti ile Hollanda arasndaki ticari mnasebetler 1613 senesinde balar
427

. Hollanda, sava dnemi

ve sonrasnda ngiltere ile beraber hareket

ettiinden dolay, Fransaya kar dmanca hareket edip, ngiltere gibi Osmanl ile Avusturya arasndaki byk harbin bitmesi iin aba harcamtr. Hollanda elisi

421 422

BOA, C. HR, 1092. BOA, A. {DVN, 277/99. 423 BOA, A. {DVNS. NHM.d -5, s. 380, 381. 424 BOA, A. {DVN. DVE. d, 35/1, s. 62, 65; Rid, C. II, s. 528; Nusretnme, C. II, s. 89; Zbde-i Vekayit, s. 725; Ukzde Trihi, s. 489. 425 . H. Uzunarl, a.g.e., C. IV/II, s. 212. 426 Andre Bruneau, Tradition, et Poltique de la France au Levant, Paris, 1932, s. 49. 427 . H. Uzunarl, a.g.e., C. III/II, s. 235.

100 Colyere, bar grmeleri srasnda gstermi olduu gayretten dolay, Hollanda mparatoru tarafndan kontluk payesi verilmitir428. Hollanda byk elisi, Karlofa grmelerindeki abadan dolay da Osmanl hkmetinin yaknln kazanmtr. Eli bu itibarna gvenerek, daha nce kendilerine verilen ticaret ahidnmesinin gelitirilmesi ve getirdikleri uhalardan alnan vergilerin indirilmesi iin mracaatta bulunmutur. Elinin bu istei tetkik edildikten sonra, bilhassa Sadrazam Amcazde Hseyin Paa tarafndan uygun bulunmad iin 1701 Temmuz aynda verilen cevabi mektubda, muahedenin yenilenmesinden baka bir ey yaplamayaca sylenmitir. Ayrca harp dneminin getirmi olduu ar artlar da dnlerek, devletin dzenli gelirleri arasnda olan gmrk resminin indirilemeyecei cevab verilmitir429. Hollanda elileri zaman ierisinde mracaatlar ile ngiltere ve Venedikli tccarlarn sahip olduklar ayrcalklar elde etmeyi baarmlardr. Hkmet, zmir kadsna yazm olduu hkm ile de Hollanda tccarlarna ahidnme-i hmyn gerei davranmasn emretmitir430. 2.7. Fransa le likiler Osmanl Devleti, ikinci Viyana muhasarasndan sonra, batda bir ok cephede birden savamak zorunda kalmtr. Osmanl Devletinin bat cephelerinden biri ve en by olan Avusturya ile savarken, Fransa da ayn devlet ile savatndan dolay Osmanl Devleti ile ister istemez mttefik duruma gelmilerdir. Hatta Fransa, Osmanl Devletinin Avusturya ile bar yapmasn istememitir. stemedii gibi, bu dnemde giriilen bar grmelerinin hepsini engellemek iin byk aba harcamtr431. Nitekim, Fransz bykelisi Ferriol (1699-1711), Osmanl
432

Devletinin Karlofa Anlamasna imza koymamas iin ok direnmitir

. Fransa

bu dnemde batdaki hakimiyetini glendirebilmek ve rakiplerine kar g

428

A. A. Kampman, XVII. ve XVIII. Yzyllarda Osmanl mparatorluunda Hollandallar, Belleten, C. 23, S. 89-92, Ankara, 1959, s. 518. 429 BOA, A. {DVNS. NHM.d -5, s. 503, 569, 572. 430 BOA, A. {DVN. DVE. d, 22/1, s. 103, 112. 431 Sulhnme, s. 20b; Netayicl-Vukut, C. III-VI, s. 142. 432 Faruk Bilici, XVII. Yzyln kinci Yarsnda Trk-Fransz likileri, Gizli Harpten Objektif ttifaka Trkler Osmanl, C. I, Ankara, 2001, s. 491.

101 kazanabilmek iin Osmanl Devleti ile dost geinmeye gayret etmitir433. Ayrca, Fransa bu dnemde sadece Avusturya ile deil, dier batl devletler ile de sorun yaamtr. Mesela 1694 nisan ay sonlarnda o dnem sadaret kaymakam olan Amcazde Hseyin Paaya yollanan bir hkmden anlalmaktadr ki; Avusturyadan esirlik sonras Fransz gemisi ile dnen bir asker, yolda Hollandallarn saldrsna uramtr434. Osmanl Devletinin II. Viyana kuatmas sonras Kutsal ttifaka dahil olan devletler ile savamas ticari anlamda en ok Fransaya yaramtr. nk, Fransa bu srete ticari alanda bir takm yeni kazanlar elde etmitir. Sava dnemine kadar, Osmanl Devletinin ihtiyac olan hububat, pirin ve kahve, Msr ve Suriye limanlarndan byk bir ounluu Venedikli tccarlar ile tanmakta idi. Venedikli gemilerin Osmanl limanlarna girmesinin yasaklanmas zerine, Fransz tccarlar n plana kmaya balamladr. Hatta bundan ngiliz ticareti de etkilenmi ve ngilizlerin Osmanl ile olan ticaret hacminde daralma meydana gelmitir435. Ayrca, Elmas Mehmet Paann Fransz sempatizan olmas ve ngiliz gemilerinin Osmanl sularnda korsanlk yaptklar sylentileri de bunda etkili olmutur436. 1700 senesinde Fransz gemiciler Osmanl limanlarna 61.831 para uha tamakta idiler. Bunun dnda en ok tketilen ikinci mal ise kat idi. Fransz tccarlar bu iki mamulden ok para kazanmlardr. Bu dnemde dikkat eken dier nemli bir olay ise, ham maddesi Trkiyeden ihra edilen mamul Fransz mallarnn tketilmeye balam olmasdr437. Herhalde bunda sava dneminin getirmi olduu dzensizlik etkili olmu diyebiliriz. Fransada birka sene kuraklk devam etmesi zerine, buday ve dier tarm rnlerine olan ihtiyac artmtr. Bunun zerine Fransa, eitli limanlardan on bin kile buday almak iin hkmete mracaatta bulunmutur438. Buna izin verilmi olmal ki daha sonraki yllarda Kandiye Muhafz Yusuf Paaya yollanan bir hkm

433 434

A. Bruneau, a.g.e., s. 49. BOA, A.{DVN.KT.d -17, s. 147. 435 M. Ktkolu, a.g.e., s. 51. 436 C. J. Heywood, a.g.e., s. 41. 437 P. Masson, a.g.e., s. 449, 514, 516. 438 BOA, A. {DVN, 254/99.

102 ile, budayn memleket dahilinde de az olduu beyan ile, Fransa gemilerine bir defada on bin kileden fazla buday yklenmemesi istenmitir439. Yeni atanan eli Ferriol, Osmanl limanlarnda Fransz tccarlara zorluk karldn, baz kiilerin tccarlardan zorla 300 kuru istedikleri bu miktar vermezler ise haps ile tehdit ettikleri hususunda divana mracaatta bulunarak bunun nlenmesi iin ricada bulunmutur. Hkmet bu ii yakndan takip ederek, kad ve valilerden tccarlara ahidname-i hmyn dnda davranlmamasn istemitir440. Yine 1698 yl ortalarnda stanbul Kaymakam ve zmir gmrk eminine yollanan hkmler ile limana gelen Fransz gemilerinden tekrar tekrar gmrk vergisi talep edilmemesi hususunda tekrar uyarlmtr441. Badat ve Diyarbekir kadlarna yollanan hkmler ile de Badat ve Acem taraflarna gemek isteyen Fransz tccarlarndan fazla vergi talep edilmemesi hususunda da hkm yazlarak grevliler uyarlmtr442. Venedikli tccarlarn Osmanl limanlarna girmesinin yasaklanmas zerine Batl devletler, bilhassa Fransa ve ngiltere XVIII. yzyln balarna doru Akdeniz limanlarnda etkin bir ekilde rol oynamaya balamlardr443. Mesela Sayra, Beyrud gibi eitli kadlara gnderilen hkmlerden anlalmaktadr ki Fransz gemiciler, Osmanl limanlarna rahatlkla girip kabilmilerdir444. Bu dnemde her nekadar Fransz tccarlarn hakimiyeti var ise de yava yava ticaretin kontrol ngilterenin eline gemeye balamtr445. Osmanl Devleti ile Fransa arasndaki dostluk mnasebetleri bu ekilde iyi bir biimde devam ederken, diplomatik krize dnmeden Hseyin Paann titiz davranmas ile zme kavuturulan tatsz bir de olay yaanmtr. 8 Aralk 1699 senesinde, be alt yldr stanbulda olan Fransz elisi yerine atanan eli Ferriol stanbula geldikten sonra Vezr-i azam Amcazde Hseyin Paa tarafndan kabul

439 440

BOA, A. {DVN, 277/87. BOA, A. {DVN, 254/98 441 BOA, E. HR, 427, 428; BOA, A. {DVN. DVE. d, 28/3, s. 145, 153, 181; BOA, A.{DVN, 248/87, 88, 89, 95, 97. 442 BOA, A. {DVN. DVE. d, 28/3, s. 154. 443 BOA, A. {DVN, 280/1 444 BOA, A. {DVN. DVE. d, 904, s. 1. 445 Paul Masson, a.g.e., s. 449-470.

103 edilerek padiah tarafndan kabul salanmtr446. Yeni gelen elinin padiah tarafndan kabul srasnda, diplomasi kurallarn hie sayarak nmesini teslim iin huzura, silahlar ile girmek istemesi zerine kapdaki grevli silahlarn almak istemitir. Eli silahla girme hususunda inat ettiinden buna izin verilmemi hediyeleri de kabul edilmemitir. Sadrazam Amcazde Hseyin Paa eliye avuba Mustafa Aa ile, bir tarihte mlk-i nasaradan gelen eliler let-i harp ile divna gelib girdikleri yoktur. Bu edepsizlii etmesinler diye haber gndermesine ramen Fransz elisi inadnda srar etmitir. Hatta eli biraz daha ileri giderek elbette byle mec ile girerm, izin verilmedii surette eliye zeval olmaz geldiim yola giderim demitir447. Hseyin Paa eliye tekrar haber yollayarak srarndan vazgemesini istemitir. Ama eli inadndan vazgememitir. Bundan sonra bir daha huzura gelmesine izin verilmeyip, hediyeleri de geri iade edildikten sonra Galatada kalmasna msaade edilmitir. Baka bir rivayete gre de eli, yapm olduu kstahlk karsnda pimanln448 bildirdikten sonra nmesi alnp tercme ettirilmitir. Elinin yapm olduu bu edepsizlik de Fransa kralna yazlarak kral haberdar edilmitir449. Elinin, stanbulda kalm olduu on yllk mddet zarfnda, eli ile Osmanl ynetimi arasndaki soukluk devam emitir. Amcazde Hseyin Paa dneminde padiah II. Mustafa ve bundan sonraki dier padiahlar ile de grtrlmemitir. Bu olay Osmanl Fransz ilikilerinde herhangi bir deiiklie neden olmamtr. Osmanl Fransz ilikilerinin bozulmamasnn nedeni, Sadrazam Amcazde Hseyin Paann eliye yollam olduu mektuptur. Hseyin Paa Fransa ile Osmanl arasndaki dostluk mnasebetlerinin nemini mektubunda yle vurgulamtr:

M. Mignot, Histoire De Lempire Ottoman, Paris, 1771, s. 517, 520. Ukzde Trihi, s. 411, 412. 448 Nusretnmede ise elinin ya klcm ya bam eklinde inadndan vazgemedii ve direndii iin bir daha huzura alnmadn yazar. (C. II, s. 29). Rid tarihinde de hibir ekilde inadndan vazgemedii iin nmesi ve hediyeleri kabul edilmedii gibi huzura da alnmamtr. (C. II, s. 490). Hammer bu diplomat iin, asabi ve hrn bir diplomatt, arzusunu ve isteini yapmak ve yaptrmak iin bulunduu devletin usul ve kanunlarna riayete lzum grmek istemiyordu. Tayininden on sene sonra stanbulda bulunurken akli muvazenesini kaybederek delirdi; hatta bu delilii Volterin akrabasndan olan tercman, sadrzama syledii zaman sadrzam, tereddt etmeden o sefirlikle buraya geliinde zaten deli idi demitir. (Hammer C. VII, s. 27). 449 Anonim, a.g.e., s. 144; Nusretnme, s. 28; Rid, C. II, s. 490; Nevin zkan, Modeno Devlet Arivindeki Osmanl Devletine likin Belgeler, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2004, s. 70; A. Dela Motraye,Voyages, A La Haye, 1727, s. 270, 275.
447

446

104 Kduvetl mera El Millet l Mesihiyye... Frane pdiahnn asitne-i saadette mukim olan elisi Markiz d Ferriol hutimet avakbhu bilhayr kbeline selm- msalemet encam ibliyle inha olunur ki mektubun gelip mehfum malmumuz olmutur. Bu devlet-i aliyye-i ebed peyvend ile kadimi dostu olan Frane padiah mabeyninde istikrar olan musafat- kadime ve mvlt- mstedimeye riayeten... evketl efendim pdiah- slm hazretlerinin msaade-i aliyye-i mihmandarileriyle memlik-i mahrusat-l-mesaliklerinde erayit ve mevaid-i ahitnme-i hmyunlar bilcmle icra olunup dakika fevt olunmamtr. Badelyevm dahi mrt olunmas mukarrerdir; ancak bundan akdem senin getrdn timdnameyi mtad- kadim zere getrp teslim eyleyip elyevm rtben mteayyen ve malm olmadndan her kelmn istimaa klliyetli liykatin olmad malmun olup hatta bu mefhuma senin dahi itirafn olmutu. Ancak ahitnme-i hmyuna muvafk olup arz ve ilam eylediin hususlarda yine iktizasna gre tenbih olunur vesselm lmenitbalhda450 diyerek mektubunda, elinin mektubunu aldn, Osmanl Devleti ile Fransann ok eski dost olduklarn, elinin eskiden olduu gibi Devlet-i Aliyyenin korumas altnda olacan ifade etmitir. Mektubunda devamla, elinin gelerek itimadnmesi ile rtbesinin tasdik olunmadn fakat buna ramen, ahitnme-i hmyun hkmlerine gre kendisine davranlacan bildirerek selamlarn iletmitir. 3. Osmanl Devletinin Mslman Devletler ve Toplumlar le likileri 3.1. ran le likiler ran, tarih boyunca Osmanl Devletinin doudaki en ok uram olduu devletlerden birisi olmutur. Osmanl Devletinin Avusturya ile savaa tututuu dnemlerde srekli dou snrlarmzda huzursuzluklar kararak snr ihlalleri yapmtr. Fakat Viyana bozgunu sonras Osmanlnn iinde bulunduu kt durumdan yararlanma yoluna gitmemitir. Gerekten de, 16831699 seneleri arasnda dikkate deer bir tecavz hareketi grlmemitir. Hatta 17 Nisan 1696 ylnda stanbula gelen eski Horasan Hakimi Ebl Masm Han, rann dostluk ilikilerinin bundan sonra da devam edeceini bildiren ahn mektubunu ve hediyelerini Sultan II. Mustafaya sunmutur. Sultan II. Mustafa da eliye gerekli

450

. H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. IV/II, TTKY, Ankara, 1995, s. 204.

105 iltifat yaptktan sonra ran ahna sunulmak zere nme-i hmyn ve gerekli hediyeleri Ebl Masm Hana tevcih etmitir. Bu elinin ran hududuna kadar gvenle gitmesi ve iesinin karlanmas iin menzillere gerekli emirler verilmitir451. Fakat Avusturya, ran srekli olarak bu dnemde Osmanlya kar kkrtm ise de ran uzun sredir devam eden bar dnemini baltalamamak iin byle bir oyuna gelmemitir452. Ancak Osmanl Devleti Avusturya ile savarken her nekadar ran ciddi bir saldr gerekletirmemi olsa da, Osmanl ve ran snrnda olan Basra ve civarnda karklklar srekli devam etmitir. Mesela, 1697 ylnn Mart aynda rann Huveyze Han Ferecullah Han, Basray Arab eyhlerinin elinden aldktan sonra halkn elinde neyi varsa alm ve durumu ran ahna bildirmitir. Fakat ran ah bunu bir frsat olarak deerlendirmeyerek, elisi Rstem Han Osmanlya yollayarak kalenin anahtarlarn teslim edeceini bildirmitir. 23 Mart 1698 ylnda gelen eli Sadrazam Amcazde Hseyin Paa ile grtkten sonra anahtarlar teslim etmi ve Hseyin Paann giriimleri ile padiah tarafndan kabul edilmitir. Eli gerekli grmeleri yaptktan sonra rana gitmek iin yannda Trk eli Ebu Faruk Mehmet Paa ile birlikte Temmuz 1698 tarihinde yola kmtr453. Eyll 1699 senesinde randan stanbula dnen Ebu Faruk Mehmet Paa, rann dostluk ilikilerini Sadrazam Amcazde Hseyin Paaya anlatmtr. Mehmet Paa Hseyin Paaya sunmu olduu raporunda Arpaayn getikten sonra kendisine mihmandar tayin edildiini ve bu yardmcnn buradan Nahcivan, Tebriz, Sultaniye, Kum ve sfahana kadar kendisine elik ettiini ifade rann bakenti sfahana etmitir. Mehmet Paa, bu seyahati srasnda

vardn ah ile dostluk ve iyi ilikiler kurduundan bahsetmitir454. Osmanl elisi dnnde Amcazde Hseyin Paaya hem ahn hem de ran vezrinin hediyelerini getirmitir. Vezr-i azam Amcazde Hseyin Paa da Ebu Faruk

BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 16/1550; Nusretnme, C. I, s. 237; Rid, C. II, s. 389; Ali Djafer Pour, Nadir ah Devrinde Osmanl- ran Mnasebetleri, stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Baslmam Doktora Tezi, Aralk, 1977, s. 37; . H. Uzunarl, a.g.e., 131. 452 Netayicl-Vukut, C. III-VI, s. 142. 453 BOA, MAD.d, 18493, s. 3, 6, 32; BOA, E. HR, 530, 531; BOA, C. HR, 4506, 8968, 8969; (Mehmet Paa ve ran elisinin yolculuk iin hareketlerinden sonra skdarda bulunduu 24, 25 gn zarfnda yapt masraflar gsteren liste bulunmaktadr.), BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 19/1866, 1867, 1868. (Mehmet Paann Edirneden stanbula kadar harcamalar ve masraflarn ieren belge); Nusretnme, C. I, s. 341; Rid, C. II, s. 429; Zbde-i Vekayit, s. 636 454 Anonim, a.g.e., s. 141; Nusretnme, C. II, s. 27.

451

106 Mehmet Paann getirmi olduu hediyelere karlk olarak ran ah ve vezrine hediyeler yollamtr. ran ah, Amcazde Hseyin Paaya yazm olduu mektubunda Hz. Ali ve Hz. Hseyinin trbeleri iin ranl vaizler yetitirmek ve onarmak iin izin istemitir. Amcazde Hseyin Paa yazm olduu cevabi mektubunda, ranl haclarn bu iki imamn trbelerini rahatlkla ziyaret edebileceklerini fakat tamir iini Osmanl Devletinin yapacan bildirmitir. Devletin bar dnemine girdiinden dolay buralara daha fazla ehemmiyet vereceini de ilave etmitir455. Bu arada ran, her nekadar dostluk ilikileri ierisinde olacan bildirmi ise de, 1699 senesi ortalarnda byk bir ordu ile Badata saldrmak iin hazrlk yapt, ran ordusunun ehrizor ovasna indii Badat Valisi elebi smail Paa tarafndan rapor edilmitir. Bunun zerine Kkmirahur Kara Bayram Aa ile Badat Valisi, rana kar sefer iin grevlendirilmitir. Ayrca ehrizoru savunmak ve rana kar hareket etmek zere Diyarbekir Beylerbeyi Vezr etrefilzde Yusuf Paa, Musul Beylerbeyi Vezr Beyzde Ali Paa, ehrizor Beylerbeyi Vezr Arabgirli Topal Yusuf Paaya ve bir takm dier beylere de haber yollanarak hazrlkl olmalar bildirilmitir. Bunun yan sra, 3000 sekban toplamak zerede 150.000 kurula birlikte, Osmanlnn vazgemitir456. 3.2. Krm le likiler Amcazde Hseyin Paann sadrazamlnn ilk yllarnda Selim Giray Han, yal olduundan dolay emekliliini isteyerek yerine byk olu Kalgay Devlet Giray aday gstermitir457. Selim Girayn emekliye ayrlmak istemesi zerine, 16 ubat 1698 senesinde de Selim Giray Han, Sadrazam Amcazde Hseyin Paa ile beraber Edirneye davet olunmutur. Yeni Han Kalgay Devlet Giraya, bu tevcihi bildirmek zere de Dergh- l kapucular kethdas Kblelizde Ali Bey hatt- hmyn ile grevlendirilmitir. Edirne yaknlarndaki Glbaba mevkiine gelen yeni stanbuldan Sereme Boz Recep Bey grevlendirilmitir. iin hazrland haberini alan ran bu hareketinden sava

455 456

Hammer, a.g.e., s. 34, 35. Nusretnme, C. II, s. 22. 457 Selim Giray senelik sekiz yz akelik has verilerek atalcada Gazi kyndeki iftliinde oturmas art ile emekliye ayrlmtr.

107 hana ziyafet verilmitir. Ziyafete sadrazam kethdas, sipah ve silahdar aalar ile avuba katlmtr. Henz hanlk tevcih edilmedii iin Sadrazam Amcazde Hseyin Paa bu ziyafete gelmemitir. Ertesi gn sadrazam konana davet edilip buradan huzura klm ve bundan sonra huzuruna klmtr. Samur krk hanlk tevcih olunmutur. Hanlk sonra gerekli talimatlar tevcihinden sonra Sadrazam Amcazde Hseyin Paann nderliinde padiahn giydirildikten dorultusunda tekrar memleketine dnmtr458. Bu hanlk tevcihinden sonra Kalgay Devlet Giray ile kardei Gzi Giray geinemediinden iki karde aras iyice almtr. Kk Gazi Giray, Rum iftlii civarndaki yoldan gelip geenlere kar saldrmaya balamtr. Karlofa Anlamasnda Lehlilerle olan anlama artlarndan birisi de, Bucakta, oturduklar Halil459 Paa Yurdu denilen yerlerine tecavz ederek Lehistan ve Bodan topraklarna yerlemi olan Nogay Tatarlarnn bu tecavz edilen yerlerden kaldrlp eski yerlerine ve zi suyunun karsndaki Krm topraklarna yerletirilmeleri maddesi idi460. Krm Han Kalgay Devlet Girayn kardei olan ve ikinci sultan demek olan Nureddin Sultan mevkiinde bulunan Gazi Giray bu maddeye aykr hareket ederek iki seneden beri bunu tatbik ettirmiyordu. Hatta Leh topraklarna aknlar yapp buradan eskiden almakta olduklar vergileri zorla toplamaya devam ettii gibi mal ve esir karmaya da devam etmekte idi. Kalgay Devlet Girayn kk kardei Kaplan Giray da Karlofa Anlamasndan sonra Leh topraklarna yapm olduu akn sonucu bir ok ky yamalad gibi ticaret kervanlarna saldrarak onlara zarar vermeye balamtr. Yapm olduu aknlardan binlerce esir ile dnerek, merkezden yollanan emirleri bile dinlememeye balamtr461. Devlet bir ka defa eli gnderip bu durumdan vazgemesini Gazi Giray ve Kaplan Giraya bildirmi ise de bu durum fayda vermemiti. zi Valisi Yusuf Paaya ferman yazlarak kesinlikle ticaret kervanlarna zarar vermemesi ve bar kart

BOA, D. BM, 975 (Kalgay Sultann 1699 senesinden 1709 senesine kadar olan masraflarna havi muhasebe defteri); BOA, C. HR, 4506; Nusretnme, C. II, s. 9, 17; Anonim, Osmanl Tarihi, s. 149; Rid, C. II, s. 481; Ukzde Trihi, s. 376; Halim Giray, Glben Hann (Krm Tarihi), stikbal Matbaas, Dersaadet, 1327, s. 117. 459 Nusretnmede Hasan olarak geiyor. 460 BOA, K.K.d, 53, s. 30, 34; BOA, A. {DVN. DVE. d, 55/1, s. 22, 26; BOA, Y.EE, 31/29; TSMA, No. D. 7018/1, Y. 34a-37a.

458

108 davranmamas iin sultan ve adamlarn uyarmas istenmitir. Muhalefet ederse tedip edilmesi ferman olmutur462. 1700 yl ierisinde de yollanan hkmler ile Nogayllarn bundan byle Bodan memleketine tecavz etmemeleri hususunda zi Valisi Yusuf Paa uyarlmtr463. Birinci veliaht olan dier kardei Kalgay ahbaz Girayn as erkezlere esir derek katledilmesi zerine kalgaylk464 Gazi Giraya verilmeyip Saadet Giray'a verilmiti. Bu makamn kendisine verilmemesine kzan Gazi Giray, biraderi Krm hanna uyarak Bucak taraflarna gelen Nogayllar ele alm fakat bir mddet sonra Osmanl ve Krm kuvvetleri bu isyan bastrarak Gazi Giray elde etmilerdir. Hseyin Paa, Gazi Girayn yapm olduu ilerden rahatsz olarak, Krm halknn Gazi Giray istediini ifade eden sahte bir fermanla Edirneye davet etti. Burada Hseyin Paa ile gren Gazi Giray tevkif edilerek birka gn habsolunduktan sonra Kilid-l-bahre ve oradan da 17 gn sonra Rodos adasna kalebend olmak zere srgn edildi465. Bu srgn olayndan sonra Gazi Girayn kk kardei Kaplan Giray stanbula gelerek stane Kaymakam Osman Paaya iltica ederek affn istedi ancak buda burada tutuklanp Boazhisarna habsolunmutur466. Bundan sonra Krm Han Kalgay Devlet Giray hkmetten ald emir zerine Nogayllar Bucaktan alarak Krm tarafna geirdi; Halil Paa Yurdunda kalanlar da zerlerine memur edilen zi Valisi Yusuf Paa ile Krm Hannn tazyikleri zerine her sene hazineye otuz bin kazan akas vermek ve seferlerde yeter derecede adam ile orduya gelmek zere itaat ettiler. (Temmuz 1701)467 Karlofa Anlamas Krm Hanl iin byk bir darbe olmutu. nk Krm Hanl, gelirlerinin nemli bir ksmn Rusya ve Lehistan ilerine aknlar yaparak buralardan elde ettikleri esir ve ganimetlerden salyorlard. Karlofa Anlamas maddelerine gre Osmanl Devleti Krm Hanlarnn Rusyaya kar akn

461

BOA, A. {DVN, 256/66, 67; Nusretnme, C. II, s. 3. BOA, A. {DVN, 256/68; Anonim, s. 200; Nusretnme, C. II, s. 82; Rid, C. II, s. 507. 463 BOA, C. HR, 4311; BOA, A. {DVN, 259/30, 253/41; Rid, C. II, s. 507. 464 Krm Hanl'nn veliahtlarna verilen nvan. 465 BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 633; Nusretnme, C. II, s. 83; Rid, C. II, s. 507; H. Giray, a.g.e., s. 131. 466 BOA, A. {DVN, 253/41; Anonim, s. 200; Rid, C. II, s. 509; Ukzde Trihi, s. 452. 467 BOA, C. HR, 4175; . H. Uzunarl, a.g.e., C. IV/I, s. 11.
462

109 yapmamalarn taahht etmiti. Kalgay Devlet Giray ise bu durum karsnda fazla dayanamayarak Rusya ierisine akn yapmak iin uygun zaman ve zemin kollamaya balad. Ancak bu frsat Sadrazam Amcazde Hseyin Paann dneminde bulamad ve buna cesaret edemedi468. Hkmetin Rus ve Lehlilerle bir sorun karmak istememesi zerine bir vesile bularak Rus topraklarna akn yapmak isteyen Krm Han Kalgay Devlet Giray, Amcazde Hseyin Paann aksine bir emrivaki ile Ruslara kar hareket etmek isteyen yeni Vezr-i azam Daltaban Mustafa Paadan ald tevik mektubu zerine harekete geerek Kalgay Saadet Giray Bucak taraflarna yollayarak oradan Ruslarn taarruzuna dair hkmete haberler gndermee balad469. Kalgay Devlet Giray, zi Valisi vastasyla Ruslarn Krma yakn bir yerde salam bir kale yaparak iine mhim miktarda asker ve harp levazm koyduklarn ve Krma saldrmak istediklerini arz etmiti. Bu srada azl ve katledilen Daltaban Mustafa Paann470 yerine gelen yeni Sadrazam Rmi Mehmet Paa, Krm Hannn dorudan doruya bu hali hkmete bildirmesi lazmken kendi bana hareket ederek Saadet Giray Bucak taraflarna nemli bir kuvvetle gndermesi zerine durum Krm Hanndan sorulmu o da Ruslarn faaliyetini yazmtr471. Bunun zerine mesele Edirnede bulunmakta olan Rus elisinden sorulmutur. Rus elisi, "Tatarlarn geinmeleri taarruz ve yama ile olduundan bizimle bar istemezler; Krma yakn olarak yapldn syledikleri kale Ur kapsndan krk saat uzak mahalde olup bizimle dost olan Potkal Kazaklarn muhafaza iin yaplmtr. Azak denizinde cenk vaktinde mevcut olan on iki kalyon hala oradadr; isterseniz size satalm." Diye cevap verdiinden szne itimat olunarak Krm Hanna yerine oturmas ve Saadet Giray Krma armas emredilmitir. Fakat Saadet Giray verilen emri dinlemedii gibi Devlet Girayn da Krmdan karak ona iltihak edecei ve sonra Edirneye yryecekleri haber alndndan

468 469

B. H. Sumner, a.g.e., s. 17. Anonim, a.g.e., s. 201; . H. Uzunarl, a.g.e., C. IV/I, s. 12. 470 Bir dier rivayete gre padiahn hocas Feyzullah Efendinin tahakkmnden usanan Daltaban Mustafa Paa bu vesile ile Krm kuvvetlerini Bucak taraflarna getirterek Edirne'de bulunan padiah tedip ile Feyzullah Efendiden kurtulmak istemi, fakat bu duyularak vezr-i azam katledilmitir. 471 . H. Uzunarl, a.g.e., C. IV/I., s. 12.

110 Devlet Giray, hanlktan azlolunmak suretiyle Krm ii zerinde biraz daha dikkatli durulmaya balanmtr472. Hkmet azledilen Devlet Girayn yerine drdnc defa olarak babas Hac Selim Giray' 26 Aralk 1702 senesinde Han olarak atamtr. Rodos kalesinde haps bulunan Gazi Giray affolunarak473 babasna Kalgay ve dier kardei Kaplan Girayda Nureddin tayin olunmutur. Eski Krm Han Devlet Giray, babasnn Krm Han olduunu ve kendi zerine de kuvvet sevk edilip katli hakknda da fetva verildiini haber alnca armtr. Etrafndakiler de daldndan krk kadar adamyla geri dnp Bahesaraya girmeye cesaret edememitir. erkezistana kat gibi Bucak tarafnda bulunan Saadet Giray de Devlet Girayn katn haber alnca smail taraflarna kadar gelmiken o da erkez topraklarna kam ve bu suretle nemli bir sorun Rmi Mehmet Paann sadaretini mteakip bastrlmtr474. Karlofa Anlamas Krm kuvvetlerinin Rus ve Leh topraklarna asrlarca yaptklar aknlar nlediinden, Krm Tatarlarnn madd ve manev sahada eski faaliyetlerini kaybettikleri grlmtr. Amcazde Hseyin Paa barn mimar olarak bar ortamnn ve Ruslarla arasnn bozulmasn istemedii iin sadrazaml dneminde Krm Han ve zi Valisine kesin emirler gndererek byle bir durumun kmasnn nne gemitir475. Osmanl Devleti ve Hseyin Paann tm bu samim iyi niyetine ramen Ruslar bo durmayarak anlama hkmlerine aykr hareketleri de devam etmitir. Bu durumun devam etmesi zerine daha sonraki yllarda Osmanl Rus savalar yaanmtr476.

BOA, A. {DVNS.MHM.d -112, s. 401, 402, 407, 419; Anonim, a.g.e., s. 149, 201 . H. Uzunarl, a.g.e., C. IV/I, s. 12. 473 BOA, A. {DVNS.MHM.d -112, s. 412. 474 Anonim, Osmanl Tarihi, s. 149; . H. Uzunarl, a.g.e., C. IV/ I., s. 12; H. Giray, a.g.e., s. 117. 475 BOA, Cevdet, Hariciye, 4311. 476 BOA, A. {DVNS.NHM.d -5, s. 539; BOA, C. HR, 4765; . H. Uzunarl, a.g.e., s. 11.

472

111 NC BLM AMCAZDE HSEY N PAANIN ISLAHAT ALIMALARI

I. KARLOFA DURUMU ANLAMASI SONRASI OSMANLI DEVLET N N

Karlofa Bar on alt sene srm olan byk harbi sona erdirmitir. Fakat, Osmanl Devleti bu harpten hem madd hem manev byk bir kayp ile kmtr. Elden giden byk toprak parasndan baka, memleket idar, asker, mal, iktisad, adl ve ictima bakmdan bitkin bir hale gelmi, nizam bozulmu, asayi kalmamt. Gerek harp sebebiyle artan vergi ve angaryalar yznden ve gerek yer yer ekavet ve soygunculuktan usanan kyllerden bir ksm yerlerini terk ile ehir ve kasabalara snm ve bir ksm de ekyala balamlard477. Bu buhrandan ve yozlama dneminden kurtulmak iin yeni ve kalc tedbirlerin alnmasna ihtiya vard. Devlet kurumlarnn ve toplumsal yapnn deitirilmesi ihtiyac, halkn huzurunun salanmas belirgin bir ekilde, devlet erkn tarafndan da kabul grmeye balamtr478. 1. Siyasi Durum Karlofa Anlamasnn imzalanmasndan sonra, halkn huzurunu ve gvenliini salayabilmek ve bar sonras anlamay tasdik ettirmeye gelecek yabanc elilerin stanbulda kabul edilmesinin daha uygun olaca dncesi ile, bata Sadrazam Amcazde Hseyin Paa olmak zere devletin ileri gelenleri padiahn stanbulda oturmas gerekliliini savunmaya balamlardr. Bu durum padiaha bildirilmitir. Bunun zerine padiah da 26 Temmuz 1699 ylnda Edirneden ayrlarak Sadrazam Amcazde ve devlet erkan ile birlikte stanbula hareket etmitir. Amcazde Hseyin Paa, padiahtan nce ehre gelerek padiah Davut Paa saraynda muhteem bir trenle karlamtr479.

Fahrettin Tzlak, XVIII. Yzyln kinci Yars le XIX Yzyln lk Yarsnda Yukar Frat Havzasnda Ekyalk Hareketleri, Belleten, S. 220, C. LVII, Ankara, 1994, s. 751. 478 B. Kodaman, a.g.e., s. 12, 13; Rifaat Ali Abou-El-Haj, The 1703 Rebellion And The Structure Of Ottoman Politics, stanbul 1984, s. 6; M. Alaaddin Yalnkaya, XVIII. Yzyl, Islahat, Deiim ve Diplomasi Dnemi 1703-1789, Trkler-Osmanl, C, XII, Ankara, 2001, s. 479. 479 BOA, C. SM, 1795, (Padiahn Edirneden stanbula hareketleri srasnda yenilenen eya listesi); Nusretnme, C. II, s. 22; Rid, C. II, s. 485; Defterdar Sar Mehmet Paa, Zbde-i Vekayit, (Haz. Abdlkadir zcan), TTKY, Ankara, 1995, s. 682; Netayicl-Vukut, C. III-VI, s. 21; Hammer, a.g.e., C. VII, s. 20.

477

112 Anlamann imzalanmasndan sonra padiah, duymu olduu memnuniyeti belirtmek zere 11 Ekim 1700 tarihinde, hassa uhadar orlulu Ali Aay bir hatt- hmyn, kabzas mcevher bir haner, krkl ve sade iki hilatle Sadrazam Amcazde Hseyin Paaya gndermitir. Bundan sonra da tm devlet ilerini Hseyin Paaya terk etmitir480. stanbulda bir sre kalan padiah, eyhlislm Feyzullah Efendinin telkinleri sonucu Sadrazam Amcazde Hseyin Paay 1701 Mart aynda huzuruna ararak bundan sonra Edirnede oturacan, onun iin hemen Edirneye geri gideceini, Hseyin Paann da stanbuldaki ilerini tamamlamasndan sonra Edirneye gelmesini syleyerek atalcaya gitmitir. Buradan da Hseyin Paaya bir hatt- hmyn gndererek, Ben bu mahalden harem-i hmyun ve gilman- Enderun ve kaimmekam paa ile doru Edirneye giderim. Sen liva-i erif-i aleyhisselm ve hrka-i mbareke-i resul-i enm ve eyhlislm ve kazaskeri ve yenieri ve sipahi ve silhdar ve drt aa blk ocaklarn ve erbab- divn alp bir saat evvel rikb- hmyunuma eriesin diyerek sadrazamn da hemen kendisine katlmasn istemitir. Nusretnmenin yazar eserinde halkn yaralarnn sarlmas gerektii bir zamanda padiahn Edirneye gitmesine anlam verememektedir481. 2. Askeri, Ekonomik ve Sosyal Durum Hseyin Paa ilk i olarak i dzeni salamakla ie balamtr. Alm olduu nlemler ile Karlofa sonras, devletin i dzeninde hissedilir derecede bir dzelme olmutur482. Bu cmleden olarak, valilere gnderilen emirler ile uzun sren savalardan dolay ar vergiler altnda ezilen halka zulmetmemeleri istenmitir483. Buna ilave olarak da i dzenin salanmas iin birbiri arkasna fermanlar karlarak asayi salanmak istenmitir. Mesela 1699 Haziran balarnda, Aydnn eyhl Kazasna bal Dede kynde Mehmet isimli ahs ayn kyden baka birine

480 481

Nusretnme, C. II, s. 42. BOA, MAD.d, 4736; BOA, C. SM, 1832, (Padiahn atalcadan Edirneye, Sadrzamn stanbuldan Edirneye hareketleri srasnda yapm olduklar eitli harcamalar ve ihtiyalar ieren defter ve belge); Nusretnme, C. II, s. 47. (Fndkl Mehmet Aa, eserinde padiahn byle bir karar vermesinde dier ulemay gzden uzak tutmak iin eyhlislm Feyzullah Efendinin etkili olduunu ifade etmektedir. C. II, s. 47.) 482 R. Mantran, a.g.e., s. 317; Anthony Dolphin Alderson, Btn Ynleriyle Osmanl Hanedan, z Yaynclk, stanbul, 1999, s. 115.

113 saldrmas zerine Nasuh Paa ve kadya gnderilen hkm ile gerekli cezasnn verilmesi istenmitir484. Durum o derece ileri gitmitir ki, Akhisar sakinlerinden baz akilerin, Kad smail isimli bir ahsn evine zorla girip mallarn yamalayp zulmlerini artrmalar zerine, Aydn Muhasslna, Manisa mollasna, Akhisar naibine ve Manisa kale dizdarna 15 Kasm 1699 tarihinde gnderilen hkm ile akilerin yakalanp kalebend edilmesi iin hkm gnderilmitir485. Hseyin Paa, bar dneminde i huzurun salanmas iin byk gayret gstermitir ki, 1700 Hazirannda Eriboz Muhafz smail Paaya ve bu blgedeki kadlara gnderilen bir hkm ile sava dneminin son bulduu Venedik Cumhuru ile bar yapldndan bu bar dneminde Krkkilise ve nebaht Sancaklarnda ortaya kan halk rahatsz eden ekyalk hareketinin ortadan kaldrlmas ve gerekli tedbirlerin alnmas istenmitir486. Glhisar dolaylarnda bir akinin etrafna toplam olduu 40 kadar aki ile etrafa zarar verdiinden dolay 26 Aralk 1700 tarihinde Aydn Muhasslna yollanan bir hkmle gerekli cezasnn verilmesi istenmitir487. Ayn ekilde, Nisan 1700488, Haziran, Kasm 1701 tarihlerinde Anadolu Valisi Vezr Mustafa Paaya ve dier valilere gnderilen hkm ile ekyann ortadan kaldrlmas iin hkmler gnderilmitir489. Bu dnemde i dzeni salamak iin, fakir halkn ezdirilmemesi ve ekya basknlarndan korunmasna ynelik dnemin mhimme defterlerinde, divn kaytlarnda ve Divn- Hmyna gelen dier ikayet tutanaklarnda birok hkm bulunmaktadr. Bu hkmlerin bir ounda defaatle daha nce gnderilen hkmlere ve emirlere atfta bulunularak, gerekenin yaplmas eklinde sert dil kullanlmtr490. Bazen valiler daha sert dille uyarlma yoluna gidilmitir. Mesela, Anadolu Beylerbeyine 3 Mays 1700 tarihli bir hkmde defaatle

Ycel zkaya, XVIII. Yzylda Osmanl Kurumlar ve Osmanl Toplum Yaants, KTBY, Ankara, 1985, s. 181. 484 BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 29. 485 BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 96. 486 BOA, A. {DVN, 257/70; BOA, C. DH, 11614. 487 BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 474. 488 BOA, A. {DVN, 259/79. (Bu dnemde Anadolu Valisi Eyp Paadr, ilave olarak, Karaman, zi, Saruhan, Ankara, Akehir, orum, Bolu ve daha 15 yerin vali, beylerbeyi, mutasarrf ve voyvodasna yazlmtr.), BOA, MAD.d, 3472, s. 20, 29. 489 BOA, A. {DVNS.MHM.d -112, s. 22vd, 176, 191; Ahmet Reid, Harital ve Resimli Mkemmel Tarihi Osmani, C. II, stanbul, 1327, s. 227. 490 BOA, A. {DVN, 256/57, 259/8 260/25, 26, 27, 88, 89, 270/17, 274/45, 278/79, 280/34.

483

114 hkm gnderilmesine ramen haramzade ve yol kesenlerin hala var olduu beyanla iddetli bir ekilde akln bana devirip bu iin stesinden gelesin eklinde tehdit edilmitir. Bu ve buna benzer tedbirler, Hseyin Paann Karlofa Anlamas sonras i gvenlii salamaya ne derece nem verdiini gstermesi bakmndan dikkate ayandr491. 1701 Temmuz sonlarna doru, Denizlide Mustafa adnda bir ayan evresindeki insanlardan 6000 ake, baz at ve eyalarn zulmen zorla almtr. Bu kiinin yapm olduu zulm halk tarafndan divna ikayet edilmesi zerine, ad geen ayan yakalanp Edirneye getirilmitir. Burada yaplan sorgulamada daha birok su iledii ortaya kmtr. Bunun zerine Hseyin Paann ve kazaskerin huzurunda tekrar yarglanp suu sabit olduundan gerekli cezas verilerek gayri meru toplam olduu mallar da hak sahiplerine iade edilmitir492. Aydn havalisinde uzun sreden beri ekyalk yapmakta olan Eyp ve olu Top Osman namndaki ekyalar sefere memur olmalarna ramen bu sefere katlmayp devlete ba kaldrmlardr. Bununla da kalmayp halka zulmetmilerdir. Bunlar yakalanp Sadrazam Amcazde Hseyin Paann bakanlnda toplanan dvn- hmyunda gerekli cezalar 1702 senesi Mays aynn son gnlerinde verilmitir493. Ekyalk yapanlarn bir ksm yapm olduklar ie devam edince kaptan paa ve tershne kethdasna yazlan hkmler ile kreki olarak cezalandrlm, bir ksm da adalara kalebend edilmek zere srgn edilmitir494. Adana Valisi Yusuf Paann Mays 1702 sonlarnda sadrazamlk makamna yazm olduu mektubundan anlalmaktadr ki Adana, Mara ve Karaman evresinde alnan tedbirler sonucu ekiyalk olaylarnn nne geilmitir495. Balkanlarda da ayn durum sz konusudur. rnein, Florina Kazasna tabi Glnece Kynda ekavet artt iin 1700 Mart ortalarnda Selanik Valisi Vezr Hasan Paaya ve kadsna gnderilen hkm ile ekyalk yapanlarn cezalandrlmas istenmitir496

491 492

BOA, A. {DVN, 260/25. BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 629; Nusretnme, C. II, s. 117. 493 BOA, A. {DVNS.MHM.d -112, s. 303; Rid, C. II, s. 476-477, 533; Zbde-i Vekayit, s. 675. 494 Saffet, Mezomorta Hseyin Paa, stanbul, 1327, s. 17. 495 BOA, A.{MKT, 6/1. 496 BOA, C. DH, 11656.

115
II. AMCAZDE HSEY N PAANIN ISLAHAT ALIMALARI

1. Islahat Layihalar ve Amcazde Hseyin Paa XVII. yzyl boyunca Osmanl devlet adamlar devleti eski dinamizmine kavuturmak iin gayret gstermiledir. Bu gayretleri srasnda kendilerinden nce yazlm ve kendi dnemlerindeki slahat layihalarndan da yararlanmlardr. Bu layihalardan faydalanrken hi bir ekilde bat rnek alnmamtr. Bu tutum, Osmanl ynetici ve aydnlarnn her alanda devleti batdan stn grmelerinin neticesidir. 1683 II. Viyana kuatmas sonras, Osmanl Devleti cephelerde kaybetmeye balaynca Avrupann teknik stnl yava yava anlalmaya balamtr. Tarihimizde ilk defa askeri alanda balayan Avrupann stnlnn kabul daha sonra her alanda kendini gstermitir. Bu da Osmanl Devletinde gelecekteki kkl deimelerin habercisi olmutur497. Aratrma konumuz olan Amcazde Hseyin Paa, Osmanl Devletinde XVIII. yzyl slahatlarn balatan, fakat bu yn fazla bilinmeyen bir kii olmas asndan, yapm olduu slahatlar nemlidir. Karlofa Anlamasnn imzalanmasndan sonra Sultan II. Mustafa bu alanda Sadrazam Amcazde Hseyin Paaya geni yetkiler vererek slahat almalarnn nn amtr. Hseyin Paa, Karlofada uranlan toprak kaybnn etkilerini azaltmak ve on alt yllk sava sonras gelen bar dneminde devleti toparlamak amac ile acil konulardan olmak zere slahat almalarna balad498. Islahat almalarna balamadan nce felaketlerin sebepleri zerinde durarak idar ve asker bozukluklarn sebeplerini aratrd. Bu aratrmalar sonucu, felaketlerin sebebinin devlet yapsndaki bozukluklar olduunu tespit ederek bu alanlarda geni apl bir slahat hareketlerine giriti499. Hudut ileri bata olmak zere idar, mal, asker ve denizcilik alannda slahat ele alarak yaralar tedavi iin alt500. Dnemin

497

Hseyin G. Yurdaydn, Dnce ve Bilim Tarihi (1600-1839), Zirveden ke Osmanl Tarihi, (Haz. Sina Akin), Milliyet Yaynlar, stanbul, 2004, C. II, s. 300. 498 Dimitri Kantemir, Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi, C. III, (ev. zdemir obanolu), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1980, s. 296; M. Mnir Aktepe, Amcazde Hseyin Paa, D A, C. III, DVY, stanbul, 1991, s. 8. 499 Rid, C. II, s. 481; Robert Mantran, Osmanl mparatorluu Tarihi, Cem Yaynevi, C. I, stanbul, 1995, s. 325; Ahmet Refik Altnay, limler ve Sanatkrlar, (Bas. Haz. Vahit abuk) Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1980, s. 209. 500 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. IV/ I, s. 1.

116 vakanvisi Mustafa Nima Efendi, Amcazdenin slahatlar konusunda

memleketlerin tanzmi ve halkn terfhi iin kffar ile bar ve drt tarafta olan Hristiyanlarla mslaha olmudur diyerek barn gereklilii ve slahatlarn nemi zerinde durur. Bu konu da, son dnem Osmanl tarihilerinden Cevdet Paa ise eserinde Devlet-i Aliye drt bir yanda yorgun dt iin klc knna sokmann zaman geldi diyerek, devleti yeniden eski gcne kavuturabilmek iin barn gerekliliini ifade etmitir501. te bu dnemde Amcazde Hseyin Paa, layihalardan da yararlanarak geni bir slahat hareketine giriti. 1.1. Defterdar Mehmet Paann Islahat Fikirleri ve Amcazdeye Tesiri Karlofa sonras tm devlet adamlar Osmanl Devletinin ykselme dneminde olduu gibi geliebilmesi iin slahat yaplmas fikrini yksek sesle dile getirmeye balamlardr502. Defterdar Sar Mehmet Paa XVIII. yzyln balarnda kaleme alm olduu Nesayihl Vzera vel mera isimli eserinde bir ok alanda slahat yaplmas gereklilii zerinde durmutur. Bu konuda unu syleyebiliriz ki, Hseyin Paann manevi evlad niteliinde ve en yaknlarndan biri olan Rami Mehmet Paa, Defterdar Mehmet Paann en yakn dostlarndan birisidir. 1702 ylnda Rami Mehmet Paa sadrazam olunca eski yakn Mehmet Efendiyi ksa bir
zaman sonra defterdar yapmtr. Her nekadar eser Hseyin Paann sadaretinden ve

lmnden sonra kaleme alnm olsa bile, mellifin devlet dairelerinde grev yapm olmas, daha nce devlet adamlarna t niteliinde yazlan eserlerden istifade etmi olmasndan dolay, Amcazde Hseyin Paann bunun fikirlerinden istifade etmemi olmas mmkn deildir503. Defterdar Sar Mehmet Paa bu eserinde devletin ynetim tarzn eletirerek suistimaller zerinde durmakta, baarszlklarn gerek sebebini, devlet ynetiminde grev alanlarn ve memurlarn karakterlerine bal grmektedir. Kamu hizmetleri

501

Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. I, stanbul, 1293, s. 30-31; Alan Palmer, Osmanl mparatorluu Son Yz Yl Bir kn Yeni Tarihi, (ev. Belks orak Dibudak), Sabah Kitaplar, stanbul, 1992, s. 29. 502 Stanford Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, (Trk. ev. Mehmet Harmanc), E Yaynlar, stanbul, 1983, s. 392; Alaaddin Avc, 1700den 1807ye Kadar Osmanl Askeri Tekiltnda Islahat Hareketleri, Doktora Tezi, stanbul, 1975, s. 54. 503 Mehmet z, Osmanlda zlme ve Geleneki Yorumcular, Dergah Yaynlar, stanbul, 1997, s. 29.

117 iin, bilgi, zeka, namuskrlk ve tecrbenin esas olduu zerinde srarla durmakta, yenieri ocann ne hale geldiini anlatmakta ve devlet adamlarna, komutan durumda olanlara nasihatler sralamaktadr. XVII. yzyln sonlarnda Avusturyaya kar yaplan savan uzamasnn ocak zerindeki olumsuz etkilerinden, Anadoluda vergiden kaan kimselerin ocaa kontrolsz bir ekilde alnmasnn olumsuzluklar zerinde durmaktadr. Yenieri ve tmar defterlerinin yeniden kontrol edilmesini, hibir ekilde msamaha gstermeden defterde kayd olmayanlarn derhal ocaktan karlmasn devlet adamlarna tavsiye etmektedir. Dirlik iddiasnda olanlarn da kontrol edilip bu deftere kaydedilmesi gerekliliini vurgulamtr. Sar Mehmet Paa, belki stanbulun dna bile kmam kimselerin nefer ulufesi ad altnda maa aldklarn, bunlarn ocak ierisinden temizlenmesi gerektiini vurgulamaktadr. Defterdar Sar Mehmet Paann nerileri ve slahat fikirleri ile devrin sadrazam ve Karlofa sonras tm ordu tekilt ve devlet kurumlarnda kkl bir slahat hareketine balayan Amcazde Hseyin Paann fikirleri tpa tp uymaktadr. ki deerli devlet adamnn fikirlerinin uyumas ve bu alanlarda yenilik yaplmas, yeniliklerin Osmanl Devleti iin ne kadar gerekli olmas bakmndan nemlidir. Hseyin Paa Karlofa sonras zaten Defterdar Sar Mehmet Paann zerinde durmu olduu konularda kkl bir slahat hareketine girimitir. Bu slahatlar ilerleyen ksmda detayl bir ekilde anlatlacaktr504. 1.2. XVII. Yzyln Sonunda Bir Islahat Lyihas ve Amcazde XVII. yzyln sonlarnda Amcazde Hseyin Paann sadrazaml dneminde, padiah II. Mustafaya sunulduu sanlan505, mellifi ve tarihi tam olarak belli olmayan bu lyiha, Amcazde Hseyin Paann sadrazamlk dneminde yapmak istedii slahatlara benzer fikirler ne srmesi bakmndan nemlidir. Ayn zamanda bu lyihada deinilen konular, Amcazde Hseyin Paann yapt slahat

504

Defterdar Sar Mehmet Paa, Nesyihl-vzera vel-mer (Kitab Gldeste), Devlet Adamlarna tler, (ev. Hseyin Ragp Uural), TODA E Yaynlar, Ankara, 1969, s. 80-93; A. Avc, a.g.t., s. 54-55. 505 Lyihadaki isimler iyi tetkik edildii zaman 1650 yllarda sunulmu olmas kuvvetle muhtemeldir. Sultan Ahmetden merhum diye bahsetmesi ve yaptrm olduu camilerin vakflarndan bahsetmesi kesinlikle 1618den sonra kalem alndn gstermektedir. Fakat lyiha bizim incelediimiz dnemde Sultan II. Mustafaya sunulmasa bile, bu dnemin fikr, idar, asker, mal, sosyal, yapsna k tutmas Amcazde Hseyin Paa ve Defterdar Sar Mehmet Paann slahat fikirleri ile benzerlik

118 almalar ile deerlendirildii zaman nemi bir kat daha artmaktadr. Lyihada vezr-iazamn grevleri, hkmdara ve halka kar sorumluluklar zerinde durulmaktadr506. Layihada deinilen konular u ekilde zetleyebiliriz. 1. Yenieriler ve dier askeri snflarn durumu: Lyiha yenierilerin durumu ve ne ekilde yenierilik ve dirlik verileceinden bahseder. Sekbanlarn ve kap halknn durumu bunlarn asayi durumlar zerinde nemle durur. Hseyin Paa greve geldikten sonra bu alanda ok nemli slahatlar yapmtr. 2. Terifat ve vezrler: Vezr-i azamdan aa vezrler ve saylar yine st dzey devlet adamlarnn durumlar hakknda bilgi verir. 3. Sefer hakknda : Ordunun sefere kmadan ikmali ve tam tehizatl sefere kmas zerinde durarak vezr-iazamn bu konudaki grevlerinden bahseder. Sefere kmadan askere verilecek bahi ve denein zerinde durur. Hseyin Paada, askerlerin ulufe bahii konularna dikkat etmitir. 4. Reayann durumu : Reayann fakir dtnden bahisle, yakn zamanda sefer yaplmamas tavsiyesinde bulunur. Halktan alnan vergilerin hafifletilmesinden bahseder. Amcazde halkn ve devlette alanlarn iinde bulunduu kt durumu dnerek, halkn almas ve lkenin kalknabilmesi iin halktan sava sebebi ile alnmakta olan bedel-i srsat, bedel-i nzl, bedel-i beldar ve baz vergileri ve geleneksel olarak valilerin halktan almakta olduklar devir, hilat, zahirebaha vesair gibi teklif-i akke vergilerinin alnmasn yasaklamtr. Bunlar ile lyihada anlatlanlar ok benzerlik gstermektedir. Bilhassa kaftan baha ve nal baha vergilerinin kaldrlmasn istemesi ve bunlarn da Amcazde tarafndan kaldrlmas dikkat ekicidir.

gstermesi bakmndan nemlidir. Ayn zamanda Amcazde Hseyin Paann slahatlar ile ayn zellii tamaktadr. Bundan dolay bu layihay, slahatlar erevesinde incelemeyi uygun bulduk. 506 Bu lyiha Hollandann Leiden ehrindeki niversite ktphanesinde 3700 numara ile kaytl olup, A. Sheyl nver tarafndan Belleten S. 129, C. XXXIII, Ocak 1969da yaymlanmtr.

119 5. Beylerin durumu : Beylerbeyi, sancak beyleri ve mansb sahiplerinin adil olmalar hususu zerinde durur. 6. stanbuldaki asayi : stanbul subasnn, devaml gece ve gndz uyank olarak stanbuldaki asayii salamas gerektiini vurgular. 7. Mali konular : Lyiha sikke hususu umur- muazzamadandr. Devamla, vezr kulunuza muhkem tenbhi erif buyurun, murd hmynum sikke tashh olup yrmektir der. stanbul Efendisinin sk sk esnaf arasnda gezerek narh meselesine dikkat etmesi gerekliliini vurgular. Hseyin Paa bu alanda da ok nemli almalar yapmtr. 8. Hudutlardaki durum ve asayi : Devletin gvenliinin salanabilmesi iin snr boylarnn gvenlii zerinde durur. Hseyin Paa aynen lyihada belirtildii gibi, Karlofa bar sonras hudutlarn gvenliinin artrmak iin yeni dzenlemeler yapmtr. 9. Kadlarn durumu : Kadlklara imtihan sonras ehil olanlarn atanmas gereklii zerinde durur. Mlzemet507 kurumunun iletmenin nemini vurgular. Hseyin Paa bu alanda da slahat yapmay unutmam, ii ehline verilmesi hususunda grevlilere sk sk emirler gndermitir. 10. Vakflar : Vakflarn durumu ve ileyileri, nemi hakknda bilgi verir. 11. Donanma: Donanmann nemi ve her yl krk508 para yeni kadrga yaplmasnn nemini belirtir. Ayrca kaptan paaya bal sancaklar zerinde de nemle durur509. Hseyin Paa dier slahatlar gibi denizcilik alannda da slahatlar yaparak, hazrlam olduu donanma kanununda krk para yeni kadrga yaplmas hususu zerinde durmutur.

507

Sahn- semn ya da sahn- Sleymniye medreselerinin birinden icazet aldktan sonra mderris olabilmek iin sra bekleyen dniment. 508 Hseyin Paa donanmann slah iin yaynlam olduu kanunda krk kadrga yaplmasnn zerinde srarla durmaktadr. Ayn kanunda kaptan paann konumuna da deinilmitir. 509 A. Sheyl nver, XVII. Yzyl Sonunda Padiaha Bir Lyiha, Belleten, S. 129, C. XXXIII, Ocak, 1969, s. 24-34.

120 2. Amcazdenin dar ve Siyas Alanda Islahat almalar 2.1. Amcazdenin Sekbanlarla Mcadelesi Osmanl Devletinde, mahalli idarecilerin kapu halk arasnda bulunan sarucasekbanlar, II. Viyana kuatmas sonras sava dneminde ahaliden trl isimler ad altnda para toplayarak halk arasnda skntya neden olmaya balamlardr. Sekbanlarn bu durumunu dikkate alan hkmet, 1688 senesinde bunlar kaldrarak yerlerine merkezden atanan kuvvetlerin konmasn kararlatrd510. Fakat, 16 Temmuz 1694 tarihinde Balkan kazalarndan Samakov kadsnn ilamndan anlalaca zere sekbanlar kaldrlm olmasna ramen yine de devam etmi olmal ki Samakov halk, sekbanlarn parasn deyemediklerinden dolay bunlarn kaldrlmasn veya halkn hepsinden eit para toplanmasn talep etmitir. Bu durum zerine 1695 ylnda yeniden kaldrlmas iin giriimlerde bulunulmutur511. leriki yllarda, bu gler o derece ileri gitmilerdir ki yol kesip ekyalk yaparak, halktan devlet adna kendi hesaplarna vergi toplamaya balamlardr. Bu durum, halk arasnda skntya neden olmutur512. 1688 ve 1695 yllarnda kaldrlan bu tekiltn, yeniden kurulmamas iin Amcazde Hseyin Paa sadrazam olduktan sonra takipisi olmutur. Bunun iinde, Beylerbeyilerin kuvvetleri merkezden gnderilen askerler tarafndan oluturulmutur. Bu durumu dikkate alan Hseyin Paa, Aralk 1698 senesinde Anadolunun sa kolundaki vali, sancakbeyi ve kadlara gndermi olduu bir hkm ile saruca ve sekbanlarn kaldrldn emrederek bundan byle bunlarn bir daha kesinlikle kurulmamas ve ekyalk yapmamalar hususunda sk skya emirler gndermitir. Bar grmeleri devam ederken bir taraftan sekbanlarla mcadele edilmi dier taraftan da lkenin kalknmas ve huzurun salanmas iin giriimler devam etmitir513. Hseyin Paa Anadoluda bulunan kadlara sekbanlarn kaldrlmas hususunda emir gndermi olmasna ramen, 1699 Ekim sonlarnda Plevne Kazas halk kazalarn haydut ekyasndan

510

Rid, C. II, s. 70; Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluunda Airetlerin skn, Eren Yaynlar, stanbul, 1987, s. 8, 9; M. aatay Uluay, Saruhanda Ekyalk ve Halk Hareketleri, Ay Matbaas, stanbul, 1944, s. 425. 511 BOA, Ali Emiri, Ahmet-II, 19/2034. 512 Rid, C. II, s. 346. 513 Mustafa Cezar, Osmanl Tarihinde Levendler, stanbul Gzel Sanatlar Akademisi Yaynlar, stanbul, 1965, s. 304.

121 korumak zere tutmu olduklar sekbanlarn parasn deyebimek iin devletten yardm istemilerdir. Fakat, daha nce defaatle sekbanlarn kaldrlmas iin mcadele eden hkmet buna da izin vermitir514. 2.2. Amcazdenin Anadolu ve Rumeli Eyaletlerindeki almalar Uzun yllar devam eden savalar Osmanl toplumunu ypratmtr. Harplerin uzun mddet devam memlekette asayi namna hemen hi bir ey brakmad gibi Rumelide Karada mntkasnda, Arnavutluk ve Srbistanda ve bilhassa hudutlar zerinde bir ksm gayrimslim teba ekavete balamtr. Toplum ierisinde yer yer ayaklanmalar, ekyalk hareketleri ve toplum dzenini bozucu olaylar meydana gelmeye balamtr. Cephelerde uzun sren savalarn devam etmesi, Anadolunun insan gcnn buralara akmasna neden olduu gibi, savalarn da baarszlkla sonulanmas askerden kamann artmasna neden olmutur. Bu durum, Anadoluda ve dier eyaletlerde asayii alt st etmitir515. Amcazde Hseyin Paa buna bir are bulmak iin padiaha adaletnmeler ve dzeni bozanlarn cezalandrlaca hususunda yeni fermanlar yaynlatma yoluna gitmitir. Hkmet, memleketteki asayisizliin nn almak iin valilere gnderdii fermanlarda ve adaletnmelerde huzurun salanmas ile birlikte halkn himayesini emretmitir516. Bir nceki blmde de izah edildii gibi, 1683 sonras Anadoluda ba bo levent ve sekban faaliyetleri kendini gstermeye balamtr. Merkezi gcn kontrol hemen hemen yok denecek kadar azalmtr. Hatta ortaya kan blgesel gler ekonomiyi bile kontrol eder hale gelmilerdir517. Bu durumdan dolay, Belgrat, Semendire, Rodnik, Pozorafa (Pasarofa) rova, Gvercinlik (Kolombac), Yagodin gibi snra yakn yerler ile Avusturya snrndaki haydutlarn ortadan kaldrlmas iin 1701 ylnda youn gayret gsterilmitir518. Hkmet yapt ilerde en fazla Avrupadaki snr eyaletlerine nem vermitir. Bundaki amac buralardaki Hristiyan halkn huzur ve rahatn temin edip gelecekteki her hangi bir hadisede onlarn devlete sadk kalmalarn temin etmektir. Bilhassa Belgrad muhafz, kads ve iskele eminlerine

514 515

BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 15/1481. F. Tzlak, a.g.m., s. 751. 516 E, DH, 1812; . H. Uzunarl, a.g.e., C. IV/I, s. 3. 517 Donald Quataert, Osmanl mparatorluu 1700-1922, letiim Yaynlar, stanbul, 2002, s. 85. 518 BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 578-583.

122 yollanan hkmler ile haydutlara kesinlikle gz atrlmamas, yardm ve yataklk yapanlarn da cezalandrlmas istenmitir519. Yine Hseyin Paa snr eyaletleriyle icabeden yerlere Mslman halkn maneviyat ve din akidelerini ykseltmek ve onlara vaaz ve nasihat etmek zere Rumeliye vaizler gndermitir. Bilhassa Belgrad ile Tuna boyu Babada ve Bosna Eyaleti bu ynlerden dikkate alnmtr520. Amcazde Hseyin Paa zamannda, Anadolu dahilindeki vali ve sancak beylerine 1700 senesi Ocak aynda gnderilen fermanlarda da mntkalar dahilindeki ekavetin bertaraf edilmesi ve bu hususta valilerin birbirlerine yardm eylemeleri emredildiinden521 bu ortak alma sayesinde bir ka sene iinde lke ierisinde emniyet ve asayi saland gibi, slahatlarn nnde engel gibi duran mhim belli bal sorunlar da ortadan kaldrlmtr522. 2.3. Garp Ocaklarnda Durumun Gzden Geirilmesi Kuzey Afrikadaki Garb Ocaklar523 merkezi idarenin zayflad dnemlerde, merkezin emrini dinlememilerdir. Bu bozulmann balangcn 1630 yllarna kadar gtrmek de mmkndr524. XVIII. asra gelindii zaman Cezayir valilerin dnda day denen asl nfuz ve gc ellerinde bulunduran kimseler tarafndan ynetilmeye balamt. Tunusda grnte beylerbeyi emrinde ise de, hakikatte etkili olan beylerbeyi, day ve emirl-evtan denen l bir ynetimin elinde idi. On alt yl sren byk harp srasnda dier eyaletler gibi Garp Ocaklar da ihmal edilmitir. Bu zaman zarfnda Garp Ocaklar kendi bana hareket etmeye balamlardr. Amcazde Hseyin Paa, Karlofa Anlamasnn imzalanmasndan sonra Garp Ocaklarn da dzene koymaya almtr. Yine de bu ocaklar babo hareket etmeye altklar iin frsat bulduka babo hareket etmilerdir. Zaman zaman da kendi aralarnda bile mcadeleye girimilerdir525.

519 Belgrad, Temevar ve Vidin muhafzlarna gnderilmi olan fermanlar. (BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 198, 199). 520 BOA, A. {DVNS.MHM.d- 114, s. 199; . H. Uzunarl, a.g.e., C. IV/I, s. 3. 521 BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 493. 522 . H. Uzunarl, a.g.e., C. IV/I, s. 3-4. 523 Cezayir, Tunus, Trablusgarb 524 Saffet, a.g.e., s. 14, 72. 525 . H. Uzunarl, a.g.e., C. IV/II, s. 250vd.

123 Kuzey Afrikadaki Cezayir, Tunus ve Trablusgarb Eyaletlerinden en kuvvetlisi Cezayir oca idi. Bu ocak, dier iki ocaa tahakkm etmekte olduundan aralarnda mcadele eksik olmaz ve barmalar iin devlet merkezinden verilen emri de dinlemezlerdi. Bu hareketlerinden dolay Amcazde Hseyin Paa, Cezayir gemilerinin Ege sahillerine (Kuadas, zmir ve Foa taraflarna) gelip asker yazmalarn yasaklam ve bu hususta kaptan paa ve Ege kylarndaki valilere 1700 Ocanda emirler gnderilmitir526. zinsiz levend yazmak iin Foa limanlarna ve skenderiye iskelesine gelen Tunus kalyonlarnn da bu iten el ektirilmesi iin Halep Valisine ve Aydn Muhasslna Aralk 1701 tarihinde hkm gnderilmitir527. Ayn zamanda ocak arasndaki mcadelenin meni iin Sultan II. Mustafa buralardaki beylerbeyi, day, mfti, kad, ulema, yenieri aas ve dier ocak erkanna fermanlar gndermise de tesiri olmamtr. Hatta 1701 ubatta gnderilmi olan bir fermann bana padiah kendi el yazsyla: Ferman- hmyn- vacib-l-imtisalimin mazmn- mnifi ile amel eyliyesiz; hilafin irtikab ederseniz sonra bedduama mazhar olursunuz; beyninizde bu adavet makul i deildir; sizin zaafnz, dmanmzn kuvvetine sebep olur, akilane hareket eyliyesiz"
528

hatt- hmynunu yazmtr ki, bu durum garp ocaklarnn

durumunu zetlemesi bakmndan nemlidir. Bunun iin Amcazde Hseyin Paa, Karlofa Anlamas sonras bu ocaklarn devlet ile olan ban yeniden kuvvetlendirmek iin gerekli giriimlerde bulunmaya balam ve ocaklar arasndaki dmanl kaldrmak iin merkezden eliler gndererek aralarn bulmaya almtr. O dnemde Garp Ocaklarnda ekavet o kadar artmtr ki, 1700 ylnda Tunus Beylerbeyi Sleyman Bey yerli zorbalardan Murad Bey tarafndan ldrlmtr529. Ocaklk yoluyla Tunus Valiliini elinde tutan Vatan Beyi Ramazan Bey, kardei Ali Bey'in olu Murad Beyi yakalatarak gzlerine mil eker ve Susa kalesine hapseder. Ancak Murad Bey'in gzlerine mili eken usta, onun genliine kyamadndan, kalarn dalam, bir illa, yzn iirterek yank yerlerinden

BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 495. BOA, A. {DVNS.MHM.d -112, s. 55. 528 BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 501. 529 Nusretnme, C. II, s. 52; . H. Uzunarl, a.g.e., C. IV/I, s. 4-5.
527

526

124 sar sular aktm ve bylece onun kr olduu kansn uyandrmt. Burada iyileinceye kadar kalan Murad Bey, iyiletikten sonra bir yolunu bularak kurtulmutur. Murad Bey, buradan kurtulduktan sonra adamlarn da yanna alarak, amcas Ramazan Beyi ortadan kaldrm ve Tunus'a hakim olmutur. Murat Bey Kendisine kar gelenleri temizledikten sonra yeniden dzenledii Tunus ordusu ile babasnn cn almak zere Cezayir'e saldrmtr. Hudut zerindeki Kostantiniye Kalesini kuatarak, dkaleyi ele geirmitir. kaleye girmek zere iken Cezayir'den yetien yardmc kuvvetler Tunuslular bastrm, btn cephane ve mhimmat onlardan aldklar gibi, kendilerini kaleden darya srmlerdi. Bu olay sonunda Cezayir'le Tunus'un aras iyice bozulmu oldu. Bu durumu bir raporla hkmete bildiren ocakllarn aralarn bulmak ve onlar bartrmak iin Dergh-i li kapucubalarndan Dal Ahmet Aa ve yenieri ocandan Kk avu Bekir Aa bir hatt- hmyunla olay yerine gnderildiler. Bu heyet nce Cezayir'e geldi. Memleketin ulemas, ileri gelenleri, ocak zabitleri ve gemi reisleri toplandlar. Bunlarn nnde getirdikleri hatt- hmyunu okudular. Cezayirliler, Padiahmzn fermanna can dilden kabul ve itaat ideriz, mdem ki Tunuslu tarafndan dmanla mteallik hareket zhir olmadka hilf i riza-yi hmyun bizden onlara bir drl adavet zuhur itmek ihtimali yoktur diye elbirlii ile cevap verdiler. stanbuldan gelen heyet onlardan yazl sz aldktan sonra Tunus'a geti ve ayn ekilde padiahn hatt- hmyununu okudu. nce Murad Bey sz alarak her vehile emr-i padiahye mut ve mnkadz ancak Cezayirli ordumuzu, mhimmat-i cebehane ve emvalmz aldlar ve bu kadar askerimizi krdlar, anlar ile msaleha ve musft mmkn deildir. diye konumutu. Divnda toplanan Tunuslular ise onun korkusundan ses edemiyorlard. Onlara siz ne dersiniz diye sorulunca, Murad Bey'in szlerine katldklarn bildirdiler. Bunun zerine Bekir avu, nk maksudunuz byle idi, mukaddim nin Devlet-i mahzar i1e dem gnderb izhar-i itaat ve mbeynimizi tevfik iltimas eyledi cevabnz klliyet i1e anun hilfdur deyince, Cezayerlnn bizden aldklar eyamz ve top ve mhimmat-i cebehanemizi reddeylemek zere ferman midinde idik, mdam ki alnan eyamz red olunmaya, beynimizde adavet olmaz diye kesin olarak kararlarm bildirdiler. Ertesi gn, Murad Bey Tunus ileri gelenlerini Divnda toplad, Bekir avuu da

125 oraya artt. Ferman- Padiaha her vehile itaatimiz vardr. Ancak garet530 olunan emvalimizden, top ve mhimmat cebehanemizden gemezz. Eyay menhbemiz reddolunmak zere ceza tenbih ve bu vehile beynimize tevfk verilmesin. Avtif-i aliyye-i ehriyarden reca iderz; yolunda hazrlanan bir mektubu divnda bulunanlara mhrledikten sonra kendi zel mektubu ile birlikte avua verdi. Fakat bu arada Murad Bey, askerler tarafndan ldrld. Bylece Tunusu 150 yldan beri ocaklk olarak yneten Vatan beyleri ortadan kalkm oluyordu. Bu haber zerine heyet yeniden Tunus'a geldi, btn halkn katld oylama sonunda Tunus Sipahileri aas Seyyid Ali Reis 1701 ylnda beylie seildi. Ali Bey ilk i olarak, 6 blkbay Cezayir'e gnderdi. Bunlar, aramzdaki anlamazla Murad Bey idi, o ldrldne gre eskiden olduu gibi yine kardelik dediler ve bar yaptlar. Buna benzer bir dostluk mektubunu Ali Reis Tunusa da gndermiti. Bekir avu'a gelince, Trablus'a vard zaman hatt- hmynu bu vilyet divnnda okudu. Trabluslular, sem'an ve tav'an biz padiah hazretlerinin can- dil i1e ferman ber-dr kullaryuz, ocamz bir zayf ocaktr ve kimesne ile ceng adavet cidalde alkamz yoktur diye sz vermilerdi531. Fas'a gelince, bu lkenin padiah Mulay smail'in ocuklarndan biri ba kaldrm ve babasna ait birok kaleleri eline geirmiti. Bu durum zerine sultan yllardan beri srp gelen Cezayir savalarna son vermek zere elilikle dvn efendisini Cezayir'e gndermiti. Cezayir Days, sultann szne gven olmaz, ka kez bu denendi, bildiinden geri kalmasn, dmanlkta direnirse Allahn izni ile bizim de eksikliimiz, korkumuz yoktur. Bize saldrmazsa biz ona ilimeyiz, sz alp vermeye bir gerek grmyorum demi ve Fas elisini geriye evirmiti. Sultan bu szlere kanmayp, ikinci sefer yeni bir eli gnderdi. Eli tatl diller dkerek bar dileini belirtince, hepimiz slm dininde tek bir mmetiz, aramzda dmanlk niye olsun, ama siz Fasllar bazen sama byklk dnceleri ve bazen da Murad Bey'in aldatmacalaryla bizim topraklarmza saldrdnz, biz dman olmadk, her kez dmanlk sizden geldi. Byle olduu iin de Cenb Hak, emellerinize, dileklerinize ilgi gstermedi, sizleri krd. imdi karma dostluk dilei i1e geliyorsunuz, u hali

530 531

apul, yama, akn (dman toprana yama iin yaplan saldr) Nusretnme, C. II, s. 52.

126 iyice dnerek bundan sonra Cezayir'e saldrmaktan el ekerseniz bizden size hibir ktlk olmaz. Mslman olana, kardeine dmanlk etmek elvermez diye bir mektupla cevap vermi ve bunun sonunda iki taraf arasnda barklk kurulmutu532. Osmanl hkmetinin giriimleri sonucu sava dneminde karklk iinde bulunan Garp Ocaklarnda yeniden huzur ve gven bu ekilde salanmtr. Bu bar ortamnn salanmasnda hkmetin ba olarak Sadrazam Amcazde Hseyin Paann giriimleri ve pay byktr. 2.4. Amcazdenin Basra ve Badat Blgesindeki Duruma Mdahalesi 2.4.1. Arab Airetlerin syanna Mdahalesi Viyana bozgunu sonras lke ierisindeki kargaa ortam, Suriye ve Elcezire533 taraflarnda da kendini gstermitir. Bu kargaa ortamnda Arab airetlerden bir ksm isyan hareketine kalkmtr. Bu isyan hareketi zamanla buralarn devletle balantlarn kesmek derecesinde endie verici bir ekil almtr. Basra ve Korna taraflar elden karak asilerin eline gemitir534. Amcazde Hseyin Paa anlama sonras Kuds, Gazze, Basra tarafndaki asayisizlii de nlemek iin birtakm nlemler alma yoluna gitmitir535. Hseyin Paa, amdan itibaren Kuds, Gazze, Nablus sahalarna kadar yaylm olan Arab akavetinin bertaraf edilmesi iin am Valisine emirler gndermitir536. Fakat, yaplan takiplerle buralarda asayi temin edilmi ise de Anadolu ile Suriye hududu zerinde bulunan lbeylii denilen Selimiye ve Deyrirahbe Sancana sahip Arap Beyi, hkmeti megul etmeye devam etmitir. nk, II. Viyana kuatmas sonras oluan kargaa ortamnda, Badat ve Basra evresi Urban537 eyhlerinden Mntefik eyhi Mani adndaki ekya tarafndan kontrol altna alnmtr. Bu kii ve Arab Beyleri, etrafna toplam olduu Arap serkeler ile Basra valisi Osman Paazde Ahmet Paay ehid ederek kontrol

532

BOA, A. {DVNS.NHM.d -5, s. 370; Nusretnme, C. II, s. 93-95; Rid, C. II, s. 528-529; Hammer, a.g.e., C. VII, s. 35. 533 Mezopotamya, Dicle ve Frat nehirleri arasnda bulunan yerin ad. Bugn Irak'n topraklar arasndadr. 534 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. IV/I, s. 3. 535 M. M. Aktepe, a.g.m., s. 8. 536 BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 574, 581, 608, 621.

127 ellerine almlardr. Basra, Mani ekyas basknndan sonra Huveyza Han Ferecullahn basknna maruz kalmtr. Hatta Basra bir ara 1684-1685 ylnda ranllarn eline bile gemitir. Bundan sonra devlet buraya zaman zaman kuvvet gndermise de ekyalk hareketinin nne geememitir538. Buradaki Mani adndaki ekya 1693 Austosunda yeniden harekete geerek ekyalk yapmaya balam, bunun bastrlmas iin de Diyarbekir, Musul, ehrizor ve dier bir takm valiler bu ekyalk hareketinin nne gemek iin grevlendirilmilerdir. Buradaki ekyalk hareketleri durmam, bunun zerine 1696 senesi balarnda Arab, Trkmen, Krd ekyalnn artmas zerine Frat donanmas ile birlikte Rakka Valisi Hseyin Paa539 ve Badat Valisi Ali Paa Basra tarafndaki bu hareketi bastrmak iin grevlendirilmilerdir. Bunlarn masraflar iin de hazineden Rakka Valisine on be bin kuru denek, Badat Valisine de otuz be bin kuru denek karlmtr540. Amcazde Hseyin Paann sadrazamlnn ilk yllarnda Badat Valisi Ali Paann gevek ve msamahakar davranmas zerine 1697-1698 yllarnda buralarda kontrol tekrar elden karak Mani ve adamlarnn eline gemitir541. Buradaki Arab serkeliinin zaman zaman bu ekilde glenerek artmas zerine, Amcazde Hseyin Paa buralardaki devlet kontroln yeniden ele almak iin harekete gemitir. Devlet ve ordu son be yldr Bat ile uratndan dolay Basra ve Korna civarnda hakimiyeti tam anlam ile salamakta acziyet gstermitir. Halep taraflarndan temin edilen mhimmat 1 Mart 1699 tarihinde Badat ve evresine nakledilmitir542. Bundan sonra da Badat Eyaleti 1700 Mays aynda Basra seraskerlii ile, Rakka Valisi Vezr Daltaban Mustafa Paaya tevcih olunmutur543. Mustafa Paa serasker tayin olunarak, Basra Eyaleti de Halep ile birlikte Badat Valisi olan Ali Paaya verilip, Vezr Mustafa Paann emrine

537 538

Arab airetlerinden biri hakknda kullanlan bir tabirdir. Rid, C. II, s. 180; Yusuf Halaolu, Basra, D A, C. V, DVY, stanbul, 1992, s. 113. 539 Hseyin Paa bu sefere grevlendirildikten sonra eceli ile vefat etmi ve yerine, Silahdar Aas Ahmet Aa grevlendirilmitir. (Rid, Tarih, C. II, s. 356) 540 Rid, C. II, s. 356; Anonim, Tarih-i Seferi Basra, Sleymaniye Ktphanesi, Esad Efendi Ksm, nr. 2062/3, s. 57a; Defterdar Sar Mehmet Paa, a.g.e., s. 628. 541 Rid, C. II, s. 418, 419. 542 BOA, D.EVM, 156/83; 157/49. 543 Rid, C. II, s. 484.

128 verilmitir544. 1700 Kasm ortalarnda, Diyarbekir Valisi Mehmet Paa, Basra Valisi Vezr Ali Paa, ehrizor Valisi Vezr Yusuf Paa, Sivas Beylerbeyi Mustafa Paa, Karaman Beylerbeyi Eyp Paa ve Musul, Birecik, Amasya, Antep, Mara, Halep zaimleri ve tmar erbab, daha bir ok askeri birlik ve donanma, gerektiinde kullanlmak zere Badat Valisinin emrine verilmitir. at donanmasn komuta etmek zere de Tuna ince donanmas kaptan Acolu Mehmet Paa grevlendirilmitir. Donanmann eksiklerinin tamamlanmas iin de Mara dalarndan kereste kesilip nakledilmesi ferman olunmutur. Seferin nemine binaen, grev alan sipah ve silahdarlara yedier ake, kethdalarna on beer, aalarna yirmi beer ake terakki zamm verilmitir. Blgedeki beylere de ok sk talimatlar gnderilmitir545. Bu hazrlklardan sonra Amcazde Hseyin Paa, Daltaban Mustafa Paaya yazm olduu mektubunda, onun devlete olan hizmetlerini bahsettikten sonra, Urban ekyasnn devlet iin ok ciddi bir tehlike olduunu, buradaki grevinin Rakkadaki gibi deil, daha dikkatli olmas gerektiini ifade etmitir. Mektubun devamnda, yapm olduu ite herhangi bir aksaklk ve kusuru bulunduu takdirde, bunun da cezasz kalmayaca konusunda Mustafa Paay uyarmtr546. (Belge-VIII) Daltaban Mustafa Paa merkezden alm olduu emir dorultusunda harekete geerek 29 Ocak 1701de Badattan ordu ile beraber hareket etmitir547. Bu arada Urban ekyas, etrafna toplam olduu adamlar ile yzbine ulamt. Kurna ve Basra civarnda hakimiyeti elinde tutan akiler, Davrak isimli yerde krk bine yakn kzlba ekyas hazrlamlard. Asilerin eline dm olan Kurna ile Basra, bizzat Badat Valisi Daltaban Mustafa Paa kumandasyla sevk edilen kuvvetler sayesinde 1701 Maysnda kurtarlarak, Basra civarndaki karklklar ortadan kaldrlmtr. Buraya da Kprlzde Fazl Mustafa Paann

BOA, A.{DVN, 259/3. BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 531, 563; BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 11/1033; BOA, D. BM, 40885, (Badat Kalesi muhafazasndaki yenierilerin ihtiyalarnn ieren belge); BOA, A. {DVN, 264/51; BOA, E, AS, 3871; Tarih-i Seferi Basra, s. 57a; Nusretnme, C. II, s. 30-31; Anonim, Osmanl Tarihi, s. 154; Rid, Tarih, C. II, s. 510, 511; Ukzde Trihi, s. 456, 457. 546 Anonim, Osmanl Tarihi, s. 194. 547 Nusretnme, C. II, s. 53; Rid, C. II, s. 512; Tarih-i Seferi Basra, s. 57ab; Y. Halaolu, a.g.m., s. 113; Defterdar Sar Mehmet Paa, a.g.e., s. 711, 712.
545

544

129 damad Vezr Ali Paa tayin edilmitir548. Basra geri alndktan sonra burada yeteri kadar muhafz braklm, dzen salanm ve ordu Badata dnmtr549. Nusretnmede Basrann geri alnmas ile alakal ok nemli bir konuya deinilmektedir. yle ki; sz konusu eserde Basra iin, Mekkenin kaps Anadolu, ran, Arabistan ve Hindistann iskelesi tabiri kullanlarak alnmasnn nemi vurgulanmaktadr550. Basra halk, buradaki ekiyann temizlenmesi, blgede huzur ve gvenin yeniden tesis edilmesi zerine Amcazde Hseyin Paaya teekkrlerini bildiren bir mektup yollamlardr551. Burada huzur ve gven ortamnn salanmasndan sonra, Badat Valisine geni yetkiler verilerek, Diyarbekir, ehrizor ve Musul Beylerbeyleri ile eyalete bal bir ksm ocaklk sancaklar Badat Valisinin emri ve kumandasna verilmitir. Musul eyaletini tasarruf eden paalar da Badattaki ekavet hareketini nlemek iin 1702 ylndan sonra Badat Valisinin yannda bulunmas art koulmutur 552. 2.4.2. Ziyap Irma Seferi ve Irman Eski Mecrasna Dndrlmesi Frat Nehri ile 1701 senesine gelinceye kadar 30 yla yakn zaman ilgilenilememitir. Nehir, zamanla 4 saat ilerisindeki yataktan bat ynne doru ayrlan bir kol, Hakse Bucann Ziyap ad verilen kanal stnden akmaya balam, zamanla nehir bu ksma kayp buray ana yatak haline getirmitir. 30 yldr bu ile de ilgilenilmedii iin Ziyap ad verilen Hakse Buca Kanal Fratn suyundan ok akmaya balamtr. Blgedeki kyler bataklk halinde suyun altnda kalmtr. Sadece kyler bataklk altnda kalmam ekyalar iin de birer snak halini almtr. Buralardaki ekyalar kyleri basp insanlara zarar vermeye baladklar gibi, vergilerin toplanmasna engel olmaya balamlardr. Hatta zor kullanarak, Rummahiye, Halid, Kebe, Hakse, Beni Malik ve Nahri- ahi

548 Tarih-i Seferi Basra, s. 64a, 65b; Nusretnme, C. II, s. 49, 52-70; Orhan F. Kprl, Amcazde Hseyin Paa, .A., C. V/1, MEBY, stanbul 1993, s. 649; Y. Halaolu, a.g.m., s. 113; Yusuf Halaolu, Badat, D A, C. IV, DVY, stanbul, 1991, s. 434; Abdlkadir zcan, Daltaban Mustafa Paa, D A, C. VIII, DVY, stanbul, 1993, s. 433. 549 BOA, D.BM, 986/A, s. 1-12, (Badat ve Basra Kaleleri muhafazasna braklan askerlerin cretleri ve baz kalelerin ihtiyalarn iermektedir.) 550 Nusretnme, C. II, s. 72, 76. 551 Anonim, Osmanl Tarihi, s. 156-158. 552 Orhan Kl, XVIII. Yzyln lk Yarsnda Osmanl Devletinin dari Taksimat, Eyalet ve Sancak Tevcihat, Elaz, 1997, s. 71, 73.

130 mukataalarn kontrollerini ellerine almlardr. zerlerine yollanan kuvvetleri yenmilerdir. Bu baar ise, ekyalarn gcn bir kat daha artrmasna neden olmutur. Bilhassa Selman isimli aki, blgenin ekonomik gcn de kontrol etmeye balaynca n alnmaz bamsz hareket eden bir grup haline gelmitir. nemli ticaret yolu zerinde bulunan bu blgede kervan yollar ve kervansaraylarda bu ekya grubunun saldrsna maruz kalmtr. Bunun zerine tccarlar daha baka yollar aramaya balam bu da devletin ekonomik kaybn artrmtr553. Badat Valisi Daltaban Mustafa Paa, hazrlam olduu raporunda Ziyap Irma civarndaki ekyann durumunu da hkmete bildirmiti. II. Mustafa ve Amcazde Hseyin Paa bu rapor dorultusunda Ziyap ve evresindeki devlet otoritesinin tesisini istemitir. Sefer iin Badattaki kapkullar ile Anadolu Beylerbeyi ve dier beylere yazlan emirler ile sefere memur edilmilerdir. Daltaban Mustafa Paa, gerekli hazrlklar tamamladktan sonra ordu 1701 Ekim aynda sefere hazr hale gelmi ve yaplan sefer sonucu ekya kuvvetleri datlarak byk bir baar elde edilmitir554. Buradaki ekyalar temizlenince, Diyale Nehrinin slah ve Basrada dzenin tamamen salanmas iin Badat Valisine geni salahiyet verildi555. Bu yetkinin verilmesinden sonra Daltaban Mustafa Paa komutasndaki ordu, Frat kenarna gelerek gerekli almalar yapt ve yaplan toplantlar sonucu nehrin eski yatana getirilmesi kararlatrld. Gerekli grevlendirmeler ve i blm yapldktan sonra 1702 balarnda kazma ilemine baland. 5170 arn556 uzunluk, 122 arn en ve 20 arn derinlikteki kaz, iki aylk bir almann sonucunda tamamlanarak nehir eski yatana aktarld. Nehir eski yatana tandktan sonra durum bir rapor halinde hkmete bildirildi557.

553 554

Nusretnme, C. II, 97, 98. BOA, A. {DVN, 279/20; Nusretnme, C. II, s. 95-105; Anonim, cml-i Seferi Nehri Ziyab, Sleymaniye Ktphanesi, Esad Efendi Ksm, nr. 2062/4, s. 75b, 80a; Cengiz Orhonlu - T. Iksal, Osmanl Devri Nehir Nakliyat zerinde Aratrmalar, Dicle ve Frat Nehirlerinde Nakliyat Tarih Dergisi, S. 17-18, 1963, s. 77vd. 555 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. IV/I, s. 5. 556 1 arn, 68 cm civarndadr. 557 Nusretnme, C. II, s. 105-115; cml-i Seferi Nehri Ziyab, s. 84a; A. zcan, a.g.m., s. 433.

131 Irman eski yerine getirilmesi, blgede huzurun salanmasna katkda bulunmutur. Sadrazam Hseyin Paa 1702 Mays sonlarnda Selman isimli aki ve daha nce kendisinden Acem elisi ile af dileyen Abbasolu akiye gndermi olduu mektubunda, eer tvbesinde sadk olurlarsa padiaha ve devlete bal kalp hkmetin kararlarna uyduu sre ierisinde zarar grmeyeceini garanti etmitir. Reaya ve halka kar su iledii duyulursa gereken cezaya arptrlaca bildirilmitir. Kendi iiyle megul olmasn, vergi toplayanlar ve devlet iin alanlara kesinlikle zarar vermemesini emreylemitir. Bunlara uyduu sre ierisinde devletin gvencesi altnda olduunu bildirmi ve mucib buyruldu gerei amel etmesini emreylemitir558. 2.5. Amcazdenin Hicaz ve Hac Yollarna El Atmas Haclarn hac vazifelerini yerine getirmek iin Hicaza gvenli olarak gidip gelmesinden bata sadrazam olmak zere Emirl-hac Paa sorumlu idi. Mekkeden haclar gvenli olarak geri dndkleri zaman sadrazamn huzuruna karak gerekli bilgileri aktarr, Mekke erifinin hediyesini arz ederdi. Gelen haber ve belgeler sadrazam tarafndan padiaha arz edilirdi559. Karlofa Anlamasnn imzalanmasndan sonra, Amcazde Hseyin Paann nemle zerinde durduu konulardan birisi de, Hicazn durumu ve haclarn gvenle gidip gelme konusu olmutur. Uzun yllardr haclarn gvenle Hicaz Blgesine ulamasn ve huzur ierisinde hac etmesini salayan erif ailesi iinde nfuz tesis etmi olan Zem Zeyd ailesinin, Mekke emirliinde kalmalar zerinde Hseyin Paa fayda grmtr560. Hicaz blgesini nfuzlar altnda bulunduran Mekke Emirleri yani Mekke erifleri, zaman zaman Hicaz Emirliini elde etmek iin birbirleriyle mcadeleye girierek, hkmetin tayin ettii emiri dinlememilerdir. II. Viyana kuatmas sonras, uzun sava dneminde hkmet, bunlardan galip gelene emirlik berat gndermeye mecbur kalmtr. Durum byle olunca, Hicaz Emirlerinin bu harp

558 559

cml-i Seferi Nehri Ziyab, s. 90a, 90b. Erol zbilgen, Gndelik Hayat, Osmanl Dnyay Nasl Ynetti, z Yaynclk, stanbul, 1999, s. 300. 560 . H. Uzunarl, a.g.e., IV/I, s. 5.

132 senelerindeki devlete olan ballklar da, Garp Ocaklarndan farksz duruma gelmitir. Durum byle olduu halde hkmet skntl dnemlerde, aresiz kalsa bile mukaddes olan Hicazda kan dklmesini istemezdi. Hkmet, buradaki karkl Msr ve am Valileri vastasyla sevk ettii kuvvetlerle kan dkmeden halletmeye almtr561. Uzun sredir Mekke erifliini elinde bulunduran Sad aradaki kargaal nlemek ve haclarn daha rahat gelip gitmesini salamak amac ile emirlii olunun lehine brakt. Osmanl Hkmeti de Sadn olu Saidin emirliini kabul etti562. Bu srada Kahirede bulunan eski Mekke eriflerinden halka zulmeden erif Galip olu Ahmet ile erif Haim ve Hac Emiri erif Yahya, Temmuz 1700 tarihinde baka bir yere grevlendirilmek iin stanbula arlmlardr. stanbula geldikleri zaman padiahla grmelerine eyhlislm Feyzullah Efendi ve Amcazde Hseyin Paa arac olmutur. Fakat bunlar stanbulda baka bir yere grevlendirilmeyi beklerken, bu kiilerden ikisi ve yanndaki krk adam vebadan lmtr. Bu durum karsnda nc kiinin Kahireye geri dnmesine izin verilmitir. Bylece Mekke eriflii meselesi ksa sreli de olsa halledilmi oldu563. Amcazde Hseyin Paa, Haremeyn ahalisinin rahat iin srekli aba gstermitir564. Bu erevede Cidde Sanca Mutasarrflna atanan Msr merasndan Yusuf Paadan halkn refahn salamas istenmitir. Bu ii takip etmek zere de Msr Valisi Mehmed Paa grevlendirilmitir565. Fakat, Amcazde Hseyin Paa 1701 yl Ekim ayndan balamak zere buradaki idari taksimatta deiiklie gitti. Bu deiiklie gre, Habe Eyaleti, Cidde Sanca ile beraber tevcih edilmeye baland. Bu cmleden olarak, 1701 Ekim sonlarnda Mekke eyhul-haremi olan Sleyman Paaya gnderilen hkm ile Habe Eyaleti Cidde Sanca ile birletirilerek tevcih edilmeye balanmtr566. Hseyin Paann bu yeni taksimatta

. H. Uzunarl, a.g.e., C. IV/I, s. 5. BOA, Ali Emiri, Hatt- Hmyn, 15462; BOA, A. {DVNS.NHM.d -5, s. 171, 172. 563 Nusretnme, C. II, s. 37; Hammer, a.g.e., s. 40; smail Hakk Uzunarl, Mekke-i Mkerreme Emirleri, TTKY, Ankara, 1972, s. 96. 564 Osmanl Devleti, Hicaz blgesini iktisadi olarak deil, siyasi olarak dnmtr. 565 BOA, C. MTZ, 138. 566 BOA, A. {DVNS.MHM.d -112, s. 37; BOA, C. DH, 12761; A. Vehbi Ecer, Osmanl Dneminde Mekkenin Ynetimi-II, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 37, Ocak, 1990, s. 13.
562

561

133 ulamak istedii hedef, hac yollarnn gvenliini artrmak ve blgedeki karkl nlemektir. Bu tevcihatdan sonra Habe Beylerbeyi, Hicaza giden hac kafilesinin iae ve konaklama gibi btn ilerin tanziminden sorumlu tutulmutur. Bu ii de hac kafilelerinin yolda perian olmamalar iin, Msrda olan grevli adam vastas ile haclarn ihtiyac olan malzemeyi, Svey limanndan Cidde limanna naklederek yapmtr567. Amcazde Hseyin Paa daha sonra yeni bir dzenleme yaparak, Habe ve Cidde Beylerbeyi Sleyman Paaya sadece Mekke eyhi nvann vererek, hac emirlii grevini almtr. Bu grevi ise Trablusam Valisi Arslan Mehmed Paaya verdi. Arslan Mehmed Paann bu i iin seilmesinin sebebi, gvenilir bir kii olmasnn yan sra blgeyi ve Urban ekyasn yakndan tanmas etkili olmutur568. Bu tedbirlere ilave olarak ta Msr ve am Valisine gnderilen hkmler ile haclarn gvenle gidip gelmesi ve ekyadan korunmas zerinde durmalar istenmitir569. Hkmet, bu dnemde hac yollarnn gvenliini salamak iin iskna zorlanan Trkmen gruplarndan da hac yolunu korumalar karlnda baz vergilerden de muf tutarak yararlanmtr. Mesela 1700 ylnda, Nide Sancana bal Yahyal kazas kylerine zarar veren, Dnimendl Trkmenlerinden Adanann Misis derbendine derbenti kayd edilmi bulunan erefli, pl ve Kseli cematleri ile Yeni-il Trkmenlerinden Kara-gndzl ve pl Afar, akal Demircl cemati, Halep Trkmenlerinden Hama ve Humusa iskn olunan Okcu cemati, Alanya ve -ile isknlar kararlatrlan Kara Haclu cemati, Rakka iskn firarileri ve hs reayasndan olmak zere 1100 kadar hane ekaveti terk etmeleri artyla Misis Derbendine derbendci kaydolunmutur570. Osmanl Devleti, Hac yollarnn gvenliini salamak iin elinden gelen gayreti gsterirken zaman zaman buralardan zc haberler de gelmitir. Mesela,

Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluunun Gney Siyaseti Habe Eyaleti, TTKY, Ankara, 1996, s. 133; Zekeriya Kurun Osmanl Devleti daresinde Hicaz, Trkler-Osmanl, C. I, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s. 317. 568 BOA, A. {RSK-1551, s. 26; Ukzde es-Seyyid brhm Hasb Efendi, Ukzde Trihi, C. I, (Haz. Rait Gndodu), amlca Basm Yayn, stanbul, 2005, s. 486; Hammer, Osmanl Tarihi, C. VII, s. 40. 569 BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 507. 570 BOA, MAD.d, 8458, s. 62, 168, 194.

567

134 1698, 1699 ve 1700 senelerinde hac mevsiminde hacca giden haclar dn srasnda yolda Arap ekyalar tarafndan soyulmulardr. Bunlara kar direnen birok hac ldrlmtr. Buna sebep olan erkez Hasan bu grevden alnarak yerine Arap ekyalarna kar baarlar bulunan Trablusam Valisi Arslan Mehmet Paa yukarda da zikredildii gibi emir-i hac olarak grevlendirilmi ve yolun gvenliini salamak iin toplayaca sekbanlarn cretinin de beylikten denmesi iin 300.000 kuruluk bir denek ayrlmtr. Daha sonra erkez Hasanda kabahat olmadnn anlalmas zerine haps olunduu yerden alnp Sakz adasna srlm, kusurlu bulunan kethdas da idam edilmitir571. Hac meselesine nem veren Amcazde Hseyin Paa, bu iin aksamamas iin elinden gelen gayreti gstermitir. Nitekim hac mevsiminde hac yolunda bulunan valilere, bu yollarn gvenliini salamalar hususunda kati emirler yollamtr572. Haclarn gvenli olarak hacca gidip gelmesini salayan emir-i haclara da sk talimatlar verilerek haclarn gvenliini salamas istenmitir573. Emir-i Hac aml Mehmet Paa, am eyaletinin baka bir vezre verilmesine gcenmi, bunun iin hkmete bir mektup yazmsa da cevap alamamtr. Bunun zerine durumunu arz etmek iin Edirneye kadar gelmitir. Hac mevsiminde emir almadan oralar terk edip gelmesi affedilmez bir hata olarak kabul edilmi ve idam edilmitir574. Devlet ve Amcazde Hseyin Paa hac yollarnn gvenliine ok nem verdikleri iin, Amcazde Hseyin Paann vefatndan sonra da hac yollarnn gvenliinin salanmas iin yaplan almalar devam etmitir. 1702 Eyll sonlarnda Arap ekyasnn yaptklarnn nlenmesi, hac kafilesinin emniyetle gidip gelmeleri ve bunu temin etmek iin de Kuds, Gazze ve Nablus sancaklar arpalk sureti ile Vezr Mehmet Paaya tevcih olunmasn buna rnek gsterebiliriz575.

571 572

Nusretnme, C. II, s. 84, 87; Rid, C. II, s. 521, 523; Defterdar Sar Mehmet Paa, a.g.e., s. 718. Rid, C. II, s. 392. 573 BOA, A. {DVN, 251/2; Orhan Kl, XVIII. Yzyln lk Yarsnda Osmanl Devletinde dar Taksimat Eyalet ve Sancak Tevcihat, Elaz, 1997, s. 13. 574 Nusretnme, C. II, s. 10. 575 BOA, C. DH, 13711.

135 2.6. Surre Meselesini Yeniden Dzenlemesi Osmanl Devleti, elebi Mehmet dneminde balamak zere Mekke-i Mkerreme ve Medne-i Mnevvere fukarasna balanmak zere her yl para dhil olmak zere birok ihtiya malzemesi yollamtr576. Bu i Yavuz Sultan Selimin Msr feth etmesinden sonra ise gelenek haline gelerek, her yl Recep aynn 12. gnnde mutad olarak yaplmtr. Bu gelenee de surre denilmitir. Osmanllarda surre gnderme ii alelde bir ekilde yaplmazd. Her eyden nce surre yola karlmadan nce stanbulda, devlet erknnn da hazr bulunduu byk bir tren yaplrd. Merasimden bir gn nce bu iten sorumlu olan darssaade aas tarafndan defterdar, reslkttb ve niancya haber gnderilirdi. Tren gn davet edilen btn st dzey brokratlar saraya gelir ve dvn odalar dnda bu i iin hazrlanan sofada beklerlerdi. Sadrazamn nnde padiahn mhr ile mhrlenen mektubu reslkttb alr, Darssaade aasnn odasna girer ve kapda aaya teslim ederdi. Bundan sonra, defterdar, nianc, Haremeyn mfettii, Haremeyn muhasebecisi, Maliye bamfettii, Maliye tezkirecisi, terifat, Haremeyn mukataacs ve mukataa bahalifeleri ve kisedarlar tarafndan reslkttbn etei plrd. cra edilen bu etek pme merasiminin arkasndan577 yenilen tatllarn ve iilen kahvelerin ardndan darssaade aas yazcs ile haremeyn mfettii tarafndan mhrlenen surre defterlerine, defterdar imzasn atar nianc ise tura ekerdi. Kendilerine erbet ve tts ikram edilen davetliler daha sonra dalrlard. Surrenin karlnn hemen ncesinde icra edilen bu merasimin en nemli an padiahn gelii idi. Padiah, yemek yendikten sonra gelir ve orada bulunanlar tarafndan karlanrd. Padiah yerini aldktan sonra nme-i hmyn, kzlar aas vastasyla surre eminine teslim olunur ve bylelikle surre alay Haremeyne doru yola kard578.

576 577

Ali Seydi Bey, Terifat ve Tekiltmz, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul, 1979, s. 154. Bu tertip yleydi. Darssaade Aasnn sa yanna defterdar, reslkttb, nianc, maliye bamffetii ve maliye tezkirecisi otururlard. Sol yannda ise, haremeyn mfettii, muhasebecisi ve dier haremeyn grevlileri bulunurdu. 578 . H. Uzunarl, a.g.e., s. 36, 37; Anam Mohamed Osman El-Kabashi, Osmanl Devletinde Surre, http://www.osmanli.org.tr.; brahim Ate, Osmanllar Zamannda Mekke ve Medineye Gnderilen Para ve Hediyeler, Vakflar Dergisi, S. XII, Ankara, 1981, s. 120.

136 Surre emini, Surre-i Hmayunun idaresi kendisine tevcih olunan memurun unvandr. Bu vazifeye, dindarlk ve dorulukla tannm olan yksek rtbeli asker, mlk veyahut ilm memurlardan biri tyin olurdu. Surre emini olacak kiiye sadrazam nnde hilat giydirilirdi. Bu i, erefli bir vazife olduu iin hacca gitmek isteyen zengin kimseler kendileri de para harcayarak Surre Eminlii grevine talip olmulardr579. Surre emaneti talipsiz olarak ta verilebilirdi. Fakat hac yollarnn gvensizliinden ve bu i iin ayrlan parann azlndan dolay bu ie talip olanlarn says azalmtr. Hele hele bir iki senedir bu grevi kimse almak istememekte idi. Bu grev 17021703 senesinde Dergah- Ali kapucubalndan emekli Mehmet Aaya verilmi ve harcrah iin de miri hazineden on kese ake verilmitir580. Baz dnemlerde Hicaza gnderilen surre miktarlarnda azalma olmutur. Bu eksiklik karlan emirlerle deiik blgelerin gelirlerinden karlanmaya allmtr. Nitekim Amcazde Hseyin Paann sadrazaml dneminde, 16971699 senelerini kapsayan surre defterleri yeniden incelenmi ve bu yllara ait Mekke-i Mkerreme ve Medine-i Mnevvere fakirleri iin her sene am emvalinden gnderilen surre mevcudunun eksik gnderildii anlalmtr. Bu eksiklik giderilmeye allmtr. Hatta birka senedir gnderilemeyen surenin, tam ve eksiksiz gnderilmesi iin de Msr Valisine hkm yazlmtr. Bu yol ile hkmet, blgedeki sava dneminde kaybetmi olduu idari meruiyetini yeniden salamlatrmak istemitir. Sava boyunca ihmal edilen hac yollar ve Hicaz blgesine giden surre XVIII. yzyln bandan itibaren yeniden dzelmeye balamtr. Karlofa Anlamasnn imzalanmasndan sonra surre meselesine biraz daha nem verilerek bu blgelerin sava dneminde azalan merkezle olan ilikilerinin, yeniden dzene girmesi salanmtr581. Aadaki tabloda da grlecei gibi, Karlofa Bar sonras bilhassa Amcazde Hseyin Paann giriimleri ile 1700-1701 yllarndan balamak zere devlet btesi ierisindeki hac ve surre harcamalar da artmaya balamtr. Bunda Hseyin Paann bu blgelere vermi olduu nemin yan sra, sava dneminde

579

Esad Efendi, Osmanllarda Tre ve Trenler (Terift- Kadme), (Sad. Yavuz Ercan), Tercman 1001 Temel Eser, stanbul, 1979, s. 34; E. zbilgen, a.g.m., s. 300; Mnir Atalar, Osmanl Devletinde Surre-i Hmyn ve Surre Alaylar, Diyanet Yaynlar, Ankara, 1991, s. 11. 580 Anonim, Osmanl Tarihi, s. 177; M. Atalar, a.g.e., s. 172; Ukzde Trihi, s. 485.

137 devletin buralarda kaybetmi olduu itibarn da yeniden kazandrmak istemitir582. (Bkz. Tablo-II) Tablo-II: Hac ve Surre Harcamalar YIL(LAR) 1102/16901691 1103/16911692 1104/16921693 1105/16931694 1106/16941695 1108/16961697 1110/16981699 1112/17001701 1113/17011702 1114/17021703 1116/17041705 HAC VE SURRE HRACATI 16.567.320 18.517.600 15.771.720 15.771.720 16.637.400 15.557.400 15.419.280 17.219.280 20.311.080 20.806.080 24.938.960

2.7. Amcazdenin Eflak ve Bodana El Atmas Karlofa Anlamas sonras Erdelin Avusturyaya verilmesi zerine Eflak, dorudan doruya Avusturya ile komu olmutur. Bodan ise Lehistan ile snr bir beylik idi. Amcazde Hseyin Paa Avusturyann bu durumdan yararlanacan bildii iin tedbirler alma yoluna gitmitir583. Bu cmleden olarak; Osmanllarn yksek hakimiyetini tanm olan Eflak ve Bodan Voyvodalklarnn durumu Karlofa Anlamasndan sonra daha da nemli duruma gelmitir. Devlet buralara tayin edecei voyvodalar yerli voyvodalardan ziyade, kendisine sadk bildii kimseler ve Rum tebaadan Fenerli Beyler denilen snf arasndan tayin etmeyi tercih etmitir. Bu tayin edilen zmre dvn- hmyun tercmanlklarnda bulunduklar iin devletin idare ve siyasetine vakf idiler. Bu zelliklerinden dolay da bunlarn atanmalar hkmete bir derece daha emniyetli gelmitir584. Dvn- Hmyun tercmanlar bu yzyln balarndan itibaren, Amcazde Hseyin Paann sadarete

581

BOA, MAD.d, 18512; BOA, A. {DVN, 261/17; Esad Efendi, a.g.e., s. 34; D. Quataert, a.g.e., s. 82. Ahmet Tabakolu, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, Dergah Yaynlar, stanbul, 1985, s. 198-199. 583 Zuhuri Danman, Osmanl mparatorluu Tarihi, Zuhuri Danman Yaynevi, C, X, stanbul, 1965, s. 166. 584 BOA, A.{RSK-1551, s. 69; D. Quataert, a.g.e., s. 87; Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. IV/I, s. 6.
582

138 gelmesinden sonra, bilhassa Karlofa sonras, terfi ettikleri zaman Eflak ve Bodan Voyvodas olmaya balamlardr585. Bu iki Voyvodalktan Bodan, Lehistan snrnda bulunmakta idi. Lehistan ise yava yava eski gcn kaybettii iin bu devletin yerini ise genilemekte olan Rus arl almaya balamtr. arln mezhebi ile Bodann mezhebi Ortodoks olduu iin Ruslar, Bodanda iten ie faaliyette bulunmaya balamlardr. Durum bu olunca herhangi bir sava durumunda, Ruslarn tahrikiyle Bodann bir sorun karmas ve Ruslara yardm etmesi pek mmknd. Bundan dolay Osmanl Devleti Karlofa sonras, merkezi Bender olan zi Valilii vastasyla Bodann durumunu daha da dikkatle izlemeye balamtr. Padiah bilhassa bu tarihlerde bu iki voyvodala gnderdii fermanlarda mlk-i mevrusim"586 tabiriyle buralara kar alakasn biraz daha artrmtr. Bu suretle Eflakn Avusturya, Bodann ise, Rus nfuzu altna girmemesi iin aba harcamtr. Ayn zamanda her iki voyvoday da ho tutarak onlarn baka bir tarafa kaymamalarna itina gstermitir587. Bu prensliklerin halknn ou Ortodoks olduu iin Fenerli Rumlar ile eskiden beri aralarnda sk bir iliki mevcut idi. Dvn- hmyun tercmanlnda bulunan bu Rumlar ayn zamanda Avrupal asilzde ve ticaretle megul olan tccar kesimi ile de sk bir ba kurmulard. XVIII. yzyln balarndan itibaren Eflak ve Bodann ynetiminde sz sahibi olmaya balayan bu kesim sayesinde stanbul ile olan ilikilerinde bir dzelme grlmeye balamtr. Hatta Balkan toplumlar zerinde bile olumlu etkiler yapt sylenebilir588. Btn bunlara ramen bu voyvodalarn zaman zaman Osmanlya yanl bilgi vererek kendi yerlerini salama almak istedikleri de bilinmektedir589.

585

Yusuf Halaolu, XVI-XVII Yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilt ve Sosyal Yap, TTKY, Ankara, 1995, s. 26; . H. Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilt, TTKY, Ankara, 1948, s. 72. 586 Miras kalan mlk. 587 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. IV/I, s. 6; Mehmet Ali nal, Osmanl Messeseleri Tarihi, Faklte Kitabevi, Isparta, 2005, s. 217. 588 Metin Kunt, Osmanl Devleti, C. III, (Yay. Yn. Sina Akin), Cem Yaynevi, Ankara, 1988, s. 41. 589 Viorel Panaite, Haragzarlarn Statleri: XV. ve XVII. Yzyllarda Eflak, Bodan ve Transilvanyallar zerine Bir alma, Trkler-Osmanl, C. I, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s. 373vd.

139 2.8. Karadenizi Kontrol Altna Almak stemesi Snrlarn tahkimi ve yeniden yaplandrlmas ksmnda da ifade edildii gibi, Azak Kalesinin Ruslara braklmas, Karadenizin Osmanl gl olmasn tehlikeye sokmutur. Bu durum karsnda hkmet, Ruslar Azak Denizinden dar kartmamak iin areler aramaya balamtr. lk olarak Azak Denizi ve Karadeniz arasndaki Ker (Kerc) Boaz ile Aknt Burnundan ve Taman Adas nnden Kzlta ile Azak Denizi arasndaki Temrek mevkiinde bir kale inasna balatmtr. Bu suretle iki deniz aras iyice kapatlm oluyordu. Ruslarn buradan kmamas iin de deniz merasndan baz kiiler590 ve donanmann bir ksm bu i iin grevlendirilmitir. Bu grevlendirmeye ilave olarak, buraya gidecek levendlerin ihtiyalarnn karlanmas ve yoklamalarnn yaplp hariten kimsenin katlmamas da istenmitir591. Osmanl Devleti, Ruslarn Karadenize inmek hususundaki isteklerinin srmesi zerine, yeni kale tahkimatn sratlendirerek buraya bir haseki kumandasnda stanbuldan yenieri, cebeci ve topu gndermitir. Bu giden kuvvetlerin yan sra be yzden fazla yerli kuvvet yerletirerek kalenin savunmasn glendirmitir. Sadece kalenin savunmas ile yetinmeyen hkmet, vezr rtbesinde kumandan gndererek siyasi ynden de g takviyesi salamtr. Yine ayn suretle tahkim edilen Ker ve Toman Kalelerine be yz muhafz kuvvet yerletirildii gibi ihtiyalar giderilmitir592. Hseyin Paa daha bar olmadan nce Ruslarn amalar hakknda bilgi sahibi olduu iin, buralarn gvenliine nem vererek, Toman ve Ker Boazlarnn korunmas iin Babada taraflarnda serasker olan Yusuf Paa ve dier bir takm meray dikkatli olmalar hususunda uyararak, buradaki kuvvetleri asker ve cephane bakmndan takviye etmitir593.

590

Grevlendirilen kaptanlar; zmirli Ali Bey, Hazinedar brahim Bey, Memi Paa Olu Ahmet Paa, Abdlkadir Paa Olu Ahmet Bey, Deli Mehmet Paa Olu mer Bey, Kse Hasan Paa Olu Mustafa Bey, Meryol Olu Ali Bey. 591 BOA, A. {DVNS.MHM.d -110, s. 121; BOA, A. {DVNS.MHM.d -114, s, 136; BOA, E, BH, 548, 571 (Ker ve Toman canibleri ve zi muhafazasnda olan askerlerin ihtiyac olan erzaklardan 1996 kta peksimedin teslim gnderildii ve teslim edildiine dair. 2 Mays 1700); BOA, C. BH, 4997; (Kastamonu sancana tabi Ara Kazasndan bahriye neferleri mer kaptana teslim edilmitir); Saffet, a.g.e., s. 23. 592 BOA, A. {DVNS.MHM.d -115, s. 76, 79, 211, 377; BOA, E-AS, 4093. 593 BOA, E, AS, 4595; BOA, D.EVM, 156/100.

140 2.9. Kafkaslara Mdahale Etmesi Hseyin Paa, Ruslarn Karadenize almalarn nlemek iin urarken bir taraftan da, Kuzey-Dou Anadolu snrlar zerinde bulunan ve devletin yksek hakimiyetini tanyarak vergi veren Akba, Gril, Dadyan gibi Grc Prensliklerini Ruslara meylettirmemek iin aba ve gayret ierisine girmitir. Osmanl Devleti buralarn hassas durumunu bildii iin, ocaklk suretiyle idare edilen ldr Beylerbeylii vastasyla bu prenslikleri kontrol altnda tutmutur. Sava dneminde ve sonrasnda dengelerin deimeye balamas ile Devlet, Grclerle ldr vilayeti arasndaki snrlar her ihtimale kar takviye ederek kuvvet yerletirmitir. Tm bu tedbirlerin yan sra bu blge halk ve topluluklar, Osmanl Devleti ile resmen kar karya gelmedikleri iin daha resmi dman statsne girmemitir. Bunun iin de devlet, Grc Prensliklere fazla ehemmiyet verilmemitir. Fakat bu duruma ramen, 1699 senesinde Kaptan Paaya yazlan bir hkm ile Grc, Abaza, Laz gibi Hristiyan ve Mslman Kafkas ahalisinden ekyalk ve korsanlk yapanlarn engellenmesi istenmitir594. 1700 senesinde Gril ve Dadyan beyleri hkmete mektup yazarak bu blgelerde kaaklk olaylarnn olduunu, bu kaaklarn haydutluk ederek halk huzursuz etmelerinden ve Abazalardan ikayeti olduklarn bildirmilerdir. Hseyin Paa bu iin zerinde durarak ikayeti dikkate alm, haydutluk ve kaaklk olaylarn nlemek iin Mehmet ve Abdurrahman kaptanlar grevlendirmitir595. Kuzey-Dou snrlarnn gvenlii iin, Akba Meliki Korgi desteklenerek tahta kartlm, Gril596 ve Dadyan597 melikinin ise Akba toprandan karlmas iin de ldr Beylerbeyi Haziran 1702 tarihinde grevlendirilmitir598. 2.10. Denizlerde Durum ve Korsanlk Hareketlerinin nne Geilmesi On alt yl sren sava, denizlerde korsanlk hareketlerinin artmasna neden olduu gibi, bu dnemde Venedikliler Ege, Akdeniz sahilleri ve boazlarda etkin

BOA, A. {DVNS.MHM.d -110, s. 130; . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. IV/I., s. 2. Saffet, a.g.e., s. 13. 596 BOA, A. {RSK-1551, s. 70. 597 BOA, A. {RSK-1551, s. 69. 598 BOA, C. HR, 2785; BOA, A. {DVN, 275/94.
595

594

141 olmaya balamlardr. Venedikliler sadece sahilleri kontrol etmekle yetinmeyip, adalara saldrarak halk taciz etmeye, Hristiyan halk Osmanl ynetimine kar kkrtmaya balamlardr. Bu saldr ve kkrtma olay Zenta bozgunu sonrasnda had safhaya ulamtr. Venedik donanmas, boazlara kadar dayanm hatta birok kale ve aday da igal etmeye balamtr. 1699 Eyll ortalarnda hkmete arz edilen bir belgeden anlalmaktadr ki, Osmanl Devleti snrlarna ok yakn yerlerde bile korsanlar hkim olmaya balamtr. Mesela Selanik Kads, bir arznda Selanikten Eriboz adasna nakledilecek barutun bir defada nakledilemedii, birka defa da nakledilmesinin ise sakncal olduundan bu barutun gvenli bir ekilde bir defada nakli iin merkezden ilgilenmesini istemitir. Bu durum da bize unu gstermektedir ki, sz konusu dnemde bu kadar birbirine yakn olan yerlerde bile gvenlik sorunu olduunu gstermektedir. Hseyin Paa, bu durumu ortadan kaldrmak iin gerekli giriimlerde bulunmutur599. Bar sonras ise Venedikliler aktan aa bir saldr yapmamasna ramen Mikonos, ira, Andre, Deirmenlik ve Egedeki dier adalarn halkn kkrtarak Osmanl Devletine kar korsanlk hareketlerine balatmlardr. Bu adalar halk gelip geen ticaret gemilerine zarar verdikleri gibi, donanmamz bu blgeye geldii zaman hibir eyden haberleri yokmu gibi davrandklarndan dolay, 1700 senesinde Kaptan- Derya Mezomorta Hseyin Paaya yazlan hkm ile korsanlarn donanmann denizlere almasn frsat bilerek adalara saldrp halk rahatsz edip, hatta bir ksmn esir ettii vurgulanarak bu durumun nne gemesi istenmitir. Hkmn devamnda Akdeniz sahillerinin korunmasnn nemi vurgulanmtr. Bu grevi yapar iken Venedik, Fransa, ngiltere ve Hollanda ile bar ierisinde olunduu iin herhangi bir tatszla da meydan vermemesi emredilmitir. Karlofa Anlamasna mteakip devlet alm olduu kararlar ile artan korsanlk olaylarnn nne gemeye almtr600. 4. Amcazdenin Asker Alanda Yapt Islahat almalar Osmanl asker tekiltnn devlet yaps ierisinde mstesn bir yeri vardr. nk bu muhteem devletin odak noktasn daima askeri snf oluturmutur. Hatta

599 600

BOA, D.EVM, 157/154. BOA, A. {DVN. DVE. d, 28/3, s. 154; BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 590.

142 baz bilim adamlarna gre, Osmanl Devletinin asker bir devlet olduunu sylemek yanl olmaz. nk devletin en nemli mevkilerini bu snf srekli elinde bulundurmutur. Asker zmre, zaman ierisinde devlete mspet ve menfi ynde yn vermilerdir. Bundan dolay da srekli ilk slahat hareketleri hep asker alanda denenmi ve arlk kazanmtr601. Amcazde Hseyin Paann Karlofa Anlamas sonras, yapm olduu yenilik hareketlerinin en nemlilerinden biri de asker alanda yapt slahat almalardr. nk, on alt yl sren sava, asker tekilt iyiden iyiye ypratmtr. Kapkulu ocaklar ve tmarl sipahilerin yeniden gzden geirilmesi gereklilii ortaya kmtr. Bunun yan sra Osmanl Devletinin snrlar gl devletlerle evrilmeye balanmtr. O gne kadar pek nemsenmeyen Rusya yeni bir g olarak devletin karsna karak, Bat ve Kuzey snrlarn tehdit etmeye balamtr. Bunun iin de bar dnemini iyi bir frsat olarak deerlendiren Amcazde Hseyin Paa, bu alanda da kendinden nceki almalar rnek alarak kkl slahat hareketlerine girimitir602. Amcazde Hseyin Paa bu slahat hareketi ile deimez ve dzenli ekirdek bir Osmanl ordusu kurmay amalamtr603. Bunda Avrupa karsnda alnan srekli yenilgiler ve Avrupann sava tekniini gelitirerek yeni teknolojik gelimeleri kullanmas etkili olmutur. (Bkz. Resim- III- IV- V) 4.1. Kap Ocaklarnn Islah almalar Kapkulu yani padiahn hassa askerlerinden olan yenieri oca, Kanuni Sultan Sleyman dneminde adalarnda grlmeyen mkemmellie ulamasna ramen bu asrn (XVI) sonlarndan itibaren eski nizamn kaybederek disiplin ve sk askeri talimden eser kalmamtr. Asker etkinliklerini byk lde kaybetmilerdi. XVII. yzyl boyunca yaplan baz slahat almalar sonusuz kalmtr. Yenieri ocandan istifade edebilmek iin yeniden yaplandrmak gerekmekte idi604.

601

Abdlkadir zcan, Asker Tekilt, Osmanl Dnyay Nasl Ynetti, z Yaynclk, stanbul, 1999, s. 93. 602 Alaaddin Avc, 1700den 1807ye Kadar Osmanl Askeri Tekiltnda Islahat Hareketleri, Doktora Tezi, stanbul, 1975, s. 53. 603 Y. zkaya, a.g.e., s. 29. 604 A. Avc, a.g.t., s. 36.

143 II. Viyana kuatmas sonras, uzun sren harp yllarnda yaya askerlerine olan ihtiya dolaysyla ocaa her snf halktan asker yazld iin bunlar yeniden dzene ve intizama sokmak olduka zor gzkmekte idi. XVII. yzyln sonlarna gelindii zaman yenieriler evlenmeme geleneini terk ederek evlenmeye balamlardr. Evlenen yenieriler ise devletten aldklar para ile ailelerini geindiremediklerinden dolay, askerlik dnda baka mesleklerle urar hale gelmilerdi. Artk onlar, askerlik mesleini ikinci bir i olarak yaptklar gibi kendi yerlerine tutmu olduklar cretli kimseleri de ocaa kaydeder olmulard605. Ocakta inzibat kalmad gibi bu toplama kuvvetler ok defa kamaktan ve yamadan baka bir ey yapmadklarndan muharebelerde malubiyetten baka netice almak hemen hemen mmkn olmuyordu. Bundan dolay devletin esas kuvveti kknden sarslm bir hale gelmiti606. Ayn zamanda Osmanl ordusu teknolojik bakmdan, Avrupann gerisinde kalmaya balamt. Avrupallar savunma sitemlerini gelitirmiler, bunun sonucu olarak kale kuatmak ve almak zorlamt. Btn bu gibi nedenler Osmanl ordusunun baarszlklarn artrmtr607. XVII. yzyln ikinci yarsndan itibaren sahra toplarnn gelimesi, Osmanl askerinin vurucu gcn azaltmtr. Osmanl topuluu an gerisinde kalmaya balayarak, ordunun hareket gc azalmtr. ngiltere, Hollanda, Fransa gibi devletlerden alnan hantal toplar, ordunun verimini drmtr. Btn bu olumsuzluklara ramen XVII. yzyln sonlar ve XVIII. yzyln balarnda Trk ordusu hala Avrupann gl ordular arasndadr608. Hseyin Paa Karlofa Barndan sonra, dier alanlarda yapt slahatlar gibi, Amcas Kprl Mehmet Paann dzene sokmu olduu yenieri ocan yeniden eski gcne kavuturmak niyetinde idi. Hseyin Paa bu ie 1701 Temmuz tarihli bir fermanla balad. Hazrlanan bu ferman Anadoluda bulunan tm valilere yollanmtr. Sz konusu fermanda yenierilerin eskiden devam ede gelmi olan

605

Donald Quataert, Osmanl mparatorluu 1700-1922, letiim Yaynlar, stanbul, 2002, s. 84; A. Avc, a.g.t., s. 40. 606 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. IV/I, s. 7-8. 607 D. Quataert, a.g.e., s. 74, 84. 608 Taner Timur, Osmanl almalar, mge Kitabevi, Ankara, 1996, s. 123; A. Avc, a.g.t., s. 38; Graf Marsigli, Osmanl mparatorluunun zuhur ve Terakkisinden nhitat Zamanna Kadar Askeri Vaziyeti, Byk Erkanharbiye Matbaas, Ankara, 1934, s. 164.

144 hizmetleri zikredildikten sonra muharebeler dolaysyla ocaa hariten alnm olan ehirli ve kyllerin ocak nizamn bozduklar beyan olunmutur. Bundan sonra bu gibilerin alnmalar men edilmi ve bundan baka ocaa kaytl olup da hudut kalelerinde hizmet etmemi olanlar da yenierilikten karlmtr. Bazlar da emekli edilerek yenieri oca mevcudu azaltlmtr. Fermanda, ocan bozukluk sebepleri zet olarak u ekilde sralanmtr609. 1. lk olarak yenierilerin devlete olan hizmetleri fermanda sralanarak, onlar sayesinde kalelerin ele geirilip lkeler feth edildii sralanmtr. 2. Yenierilerin devlete kar olan hizmetleri sralandktan sonra, aralarna karan yabanclarn oca bozduu ifade edilmitir. Yine aralarna karan rey taifesinin askerlerden fark edilemedii iin de nizam bozduu zerinde durulur. 3. Fermanda nemli bir konuya da deinilerek Hristiyan devletler ile olan bar ortamnda, devletin toparlanmas gerektii zerinde durulur. 4. Ocan eski g ve kuvvetine kavuabilmesi iin, ocak ile alakas olmayanlarn ocaktan temizlenmesi, hatta mrnde bir defa dahi stanbula gelmemiken yenierilik iddiasndan bulunanlarn tefti edilerek ocakla ilikisinin kesilmesi fermanda yenieri aasndan istenmitir. 5. Yenieri aasndan ve grevlilerden Anadoluyu adm adm gezerek, defterleri yoklamalar, yenieri defterinde kayd olanlar yenieri defterine, isimleri olmayanlar reaya defterine kaydetmeleri istenmitir. Bu ii yaparken de kesinlikle msamaha gstermemeleri konusunda uyarlmtr. 6. Hseyin Paa fermanda son olarak; Ve siz ki serdarlarsz bu iin bir ekle girmesini, yalnz sizin hem isteiniz ve ocak gayreti ekmekte ihtimamszlnzdan olduu herkesin malumudur. imdi olan oldu. Bundan sonra aklnz banza aln. Allahn yardmyla gnderilen defter mucebince yenieri taifesi ve reydan tefrik ve temizlendiinde, tekrar alr, toplar veya baka bir sebeple rey

609

BOA, A. {DVNS.MHM.d - 111, s. 614vd..

145 defterine kaydolunanlardan bir ferde sahip kp bu nizamn ihlaline sebep olacak ha1 ve tavrlarnz iitilirse vebaliniz boynunuza katlolunacanz mukarrer bilip ona gre hareket ve kendinizi padiahlmn ate yadran gazabndan koruyasz. Bundan sonra her tarafa mfettiler tayin olunup, tahkik ve sorulur. Eer bundan sonra dahi rey taifesinden yenieri klk ve kyafetinde gezip dirlik iddia eden bulunur ise balanmakszn kaplar nnde aslr. Ona gre iyice tembih ve her biriniz uyank hareket edesiz610. eklinde bu iin zerinde sk skya duracan ifade etmitir. Sadr olan fermana Sultan II. Mustafa Fermn- vacib-l-imtislim mucibince amel olunup hilfndan bil-klliye ihtiraz oluna hatt- hmynunu yazmtr. Yani bu ferman gerei, Sadrazam Amcazde Hseyin Paa, ocaa kaytl olduu halde serhat kalelerinde hizmetleri grlmeyenleri ve ocak d olanlar ocaktan karmakla ie balad. Buna gre 169091 ylnda kapkulu ocann mevcudu 83.700 iken, 1701de 59.100 olmutur. Yenierilerin mevcudu ise 70.304 iken fermann yaynlanmasnda sonraki indirim ile bu miktar yarya yani 33.389 bine indirilmitir ki611 bu sayede devlet hazinesi iin de mhim bir tasarruf temin edilmeye balanmtr. (Bkz. Tablo-III ) Tabloda da grld zere yenieri ocandaki indirimden sonra kapkulu topu ocann mevcudu, Karlofa Anlamasna kadar 6000 bine yaklamken anlamadan sonra 1250ye, cebecilerin miktar da 2462ye indirilmitir. Drt blk halk 1645e indirilmitir612. Btn kapkulu ocaklarnda indirime gidilmesi devlet hazinesinin bu zor zamanda rahatlamasn salam ve mal alanda yaplan slahatlara da zemin hazrlanmtr. Hseyin Paa dneminde asker snfta srekli bir azalma meydana gelmitir. Aadaki tabloda da grld gibi, 1110 (1698-1699) ylndaki artn sebebi ise bar anlamas imzalanmadan nce yeni asker yazm olmutur (Bkz. Tablo-III). 1670lerden sonra uygulanmayan devirme usul, Amcazde Hseyin

Ayn Ferman Anonim, Osmanl Tarihi, s. 151vdda da aynen verilmitir. . H Uzunarl, Kapkulu Ocaklar, C. I, s. 617; Robert Mantran, Osmanl mparatorluu Tarihi, C. I, Cem Yaynevi, stanbul, 1995, s. 331. 612 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. IV/I, s. 7, 8; Uzunarl, Kapkulu Ocaklar, s. 22, 71; A. Avc, a.g.t., s. 59; Y. zkaya, a.g.e., s. 29; S. Shaw, a.g.e., s. 181; G. Marsigli, a.g.e., s. 90, 156.
611

610

146 Paa dneminde yeni kanun ile birlikte yeniden denenmek istenmise de eski baarsna ulaamamtr613. TABLO-III: Kapkulu Ocaklar, yenieri, acemi oca, topu oca, top arabac ve svarilerin miktar ve denen yllk mevacipler614 YIL(LAR) 1102/16901691 1103/16911692 1104/16921693 1110/16981699 1112/17001701 1113/17011702 1114/17021703 Yenierilerin Mevcudu615 69.247 59.956 62.593 103.913 81.853 70.313 69.463 MEVAC P 231.075.210 226.716.210 245.883.370 360.642.540 315.045.460 288.581.270 282.714.710 Kapkulu Mevcudu 83.749 68.319 78.275 113.319 91.258 79.685 78.736 MEVAC P 312.875.420 259.849.440 277.992.412 397.422.440 352.511.852 326.321.800 320.155.476

4.2. Tmarl Sipahileri ve Dirlikleri Dzene Sokmas Harplerin uzun srmesi kapkulu askerleri gibi, devletin esasl svari kuvveti olan tmarl veya toprakl svari tekiltn da altst etmitir. Bunun balca sebepleri devletin bu mhim snf, XVII. yzyln ikinci eyreinden itibaren ihmal etmesi, bunun yan sra muharebeler esnasnda bu svarilerin zabitleri olan alay beylerinin irtikap, tamah ve husumet dolaysyla ve hatta bazen da kk vesilelerle tmarlar mnhal addedip bakalarna vermi olmalardr616. Karlofa Anlamasnn imzalanmasndan sonra, Amcazde Hseyin Paann giriimleri ile hkmet, tmarl sipahi tekiltn slah iin btn tmarllarn beratlarn gzden geirtmi, dirlik kaytlarndaki hatalarn dzeltilmesi, mall tmarlarn hak sahiplerine verilmesini emretmitir. Bu durumda olanlara yeniden berat vermi ve ayn zamanda esas kanuna gre sipahinin mutlak surette sancanda oturup harp srasnda alay beyinin kumandas altnda sefere gitmesini art komutur. 1700 yllarnda yaynlanan hkmler ile srekli olarak beratlarn yenilenmesi de

613 614

Mustafa Armaan, Osmanl nsanln Son Adas, Ufuk Kitaplar, stanbul, 2003, s. 286. BOA, K.K.d, 2313, 2321, 2324; A. Tabakolu, a.g.e., s. 185, 186. 615 Burada mevcudlar ierisine merkez hazinesinden maa alan askeri snf d kimselerde dahil edilmitir. Metin ierisindeki rakamlarla arasndaki tutarszlk bundan kaynaklanmaktadr. (A. Tabakolu, a.g.e., s. 185, 186) 616 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. IV/I., s. 9.

147 istenmitir617. Kanuna aykr olarak tevcih edilen tmarlar yeniden dzenlenmitir. Mesela Silistre Sanca Hruva Nahiyesinde Bapnar ve Varna kaza ve nahiyelerinde iki tmarn tasarrufu kanuna aykr olduundan birletirilmesi hususu da ariza sadr olmutur618. Bu dnemde, verilen greve gitmeyenlerin tmarlar da elinden alnmtr. Nitekim Vultrin Sanca kylerinden Kumarl ve havalisi tmarna sahip olan Hseyin grevine gitmedii iin tmar elinden alnm ve daha nce yararllklar grlen Mustafaya tevcih edilmitir619. Hseyin Paa bu almalarna ilave olarak Temmuz 1701 ylnda yaynlam olduu hkm ile tmarl sipahi ve dirlikleri de dzene sokmay amalamtr. Hkmde ilk olarak, zeamet ve tmarn ne sratle bozu1duu ve buna bir dzen verilmesinin gereine temas edilmektedir. Srekli sefer ve baz hallerden dolay bu sistemin bozulmas ve karmak hale gelmesinden dolay, Anadolu, Rumeli vesair yerlerdeki zama ve tmar erbabnn ellerinde bulunan beratlarn yenilenmesi konusunda hkmler konmutur. Hkmn devamnda, zama ve tmar erbabnn merkeze mracaat ederek ellerindeki beratlarn yeniletmeleri, bu i iin 1 Mart 1702 tarihine kadar mddet verildiinden bahisle, bu mddet ierisinde yenilenmeyen ve akta olan tmarlarn talip olanlara tevcih olunaca ifade edilmektedir. Zama ve tmar erbabnn merkeze gelmelerine mani olacak sefer veya baka bir ileri bulunmadndan bu ii takip etmeleri hususunda sk talimat verilmitir. Badat ve Basra taraflarna yaplmas dnlen sefer mnasebetiyle defterhaneden Sivas Beylerbeyine gnderilen bir adet cebe defteri ile bir adet yoklama defteri stanbula yollanacaktr. Tmar ve zeametler yukarda belirtilen mddet ierisinde yenilenmesi kararlatrlmtr620. Fakat durum bu kadar sk tutulmasna ramen, Silistre, Krkkilise, Nibolu, irmen ve Vize Alaybeylerine gnderilen hkmden anlalmaktadr ki, baz aksamalar hemen kendini gstermitir. Mesela 8 Haziran 1701 tarihli hkm ile zikredilen yerlerdeki dirlik sahiplerinin kendilerine verilen zaman zarfnda beratlarn

617

BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 616, 682; A. {DVNS.MHM.d -114, s. 33; . H. Uzunarl, a.g.e., s. 9; A. Tabakolu, a.g.e., s. 252. 618 BOA, C. TZ, 2494. 619 BOA, MF, No, 714; (A.RSK); (Bkz. BOA, Osmanl Fermanlar, s. 47).

148 yeniletmedikleri baz zeamet ve tmarlarn akta kald, bunun iin talipli olan dirliksiz ve sefer erbabndan olan gen yiitlere verilecei bildirilmitir621. Amcazde Hseyin Paann giriimleri ile hkmetin tmarl sipahiler hakknda yapt tetkikat ve yoklama neticesinde bir dirliin iki sahibi meydana kt gibi iki dirlie birden sahip olanlar da grlmtr. Bunlar ayklanarak usulsz tmar sahiplerinin grevlerine son verilmitir622. Bir kiinin iki sancakta zeameti bulunmas kanuna aykr olduundan dolay byle olanlarn derhal ayklanmas iin gerekli giriimlerde bulunulmutur. Buna ilave olarak tmar siteminin dzeltilebilmesi iin, 1702 Mays balarnda bizzat alay beylerine gndermi olduu iddetli bir fermanla esasl sebepler olmadka kk bahanelerle tmar ve zeamet tebdilini bildirmemelerini ve mkerrer arzlar gndermek suretiyle tmarl tekiltn bozmamalar emredilmitir623. Ayn zamanda gereksiz yere dirliklere mdahale olunmamas iin sancaklardan gelen ikayetler zerine zaman zaman sancak beylerine ve kadlara gerekli talimatlar verilmitir624. II. Mustafa, Amcazde Hseyin Paann telkinleri ile tmarlarn miras braklabilmesi hakkn tanyarak bu svari gcn yeniden canlandrmay amalamtr. Fakat on alt yllk sava dneminde boalan tmarlar oluna, olu yoksa kardeine verilmesi gerekirken bu yol terk edilerek valiler tarafndan bakalarna verilmitir625. 4.3. Donanmay Islah almalar XVII. yzyln sonlarna kadar Osmanl donanmasnda genellikle krekli gemiler kullanlmtr. Ayn dnemde, spanyol ve Venedik donanmas yelkenli gemilerden oluuyordu. Bundan dolay da Osmanl donanmas Avrupallarn yelkenli gemilerine kar tesirsiz kalmaya balamtr. Mesela, Girit Adasnn fethi srasnda bu aka grlm ve kalyona kar kalyon ile savama zarureti ortaya kmtr. Fakat Sofu Mehmet Paann sadrazaml srasnda yaplan kalyonlar tam baar

620 621

BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 616; A. Avc, a.g.t., s. 62. BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 682; A. Avc, a.g.t., s. 63. 622 R. Mantran, a.g.e., s. 331. 623 BOA, A. {DVNS.MHM.d -114, s 172; . H. Uzunarl, a.g.e., C IV/I, s. 9. 624 BOA, C. TZ, 1621, 2208. 625 BOA, A. {DVNS.MHM.d -110, s. 124; D. Quataert, a.g.e., s. 81; A. Tabakolu, a.g.e, s. 252.

149 elde edemedikleri gibi bir ksm batm bir ksm da karaya oturmutur. Bunun iin kalyona kar tepki olumaya balamtr. Merzifonlu Mustafa Paa sadrazam olduktan sonra yeniden tedrici olarak kalyon sistemine gemeye balamtr626. Bu erevede 16851699 yllar arasnda kalyon inasna hz verilerek kalyon says artrlmtr. (Bkz. Tablo-VI) bunun sonucu olarak ta yaplan savalarda, denizde galibiyet salanrken, karada malubiyetler devam etmitir627. Amcazde Hseyin Paann Kaptan- deryal dneminde kalyonlar Osmanl donanmasnda ounlukta olduu iin Venedik donanmasna kar Koyun Adalar savanda byk bir zafer kazanlmtr. Bar sonras Amcazde Hseyin Paa eski tecrbelerine dayanarak her alanda yapt slahat almalar gibi bahriyede de slahat yapmaya karar vermitir. Bunda Amcazdenin Kaptan- deryalk yapmas etkili olduu gibi, Mezomorta Hseyin Paa gibi denizcilik merasndan yetime bir kimsenin, Vezir-iazm Amcazde Hseyin Paaya yardmc olmas ve bu konuyu ehemmiyetle takip etmesi etkili olmutur628. Amcazde Hseyin Paann destekleri ve Mezomorta Hseyin Paann gayretleri ile deniz kuvvetlerini temelden alan yeni bir donanma kanunu hazrlanmtr. Osmanl donanmasnda esasl bir dnm noktas olan bu kanun esas itibariyle Kaptan- Derya Mezomorta Hseyin Paa hazrlad ise de kendisi donanma kanununun yaynlanmasndan olmutur630 . Yeni donanma kanunu 1701 Eyll aynda yaymland631. Bu kanunla donanma personelinin slah iin almalarda bulunarak denizcilikten yetime kiilerin alnmasnda zen gsterildi. Donanmada kalyon esas kati surette kabul evvel vefat629 ettii iin uygulamas Sadrazam Amcazde Hseyin Paa ve yeni Kaptan- derya olan Abdlfettah Paaya nasip

626 627

A. Avc, a.g.t., s. 52. dris Bostan, Osmanl Bahriye Tekilt XVII. Yzylda Tersne-i mire, TTKY, Ankara, 1992, s. 100. 628 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. IV/I, s. 9-10; M. Mnir Aktepe, Amcazde Hseyin Paa, D A, C. III, DVY, stanbul, 1991, s. 8. 629 Mezomorta Hseyin Paa 20 Temmuz 1701 tarihinde Sakzda vefat etmitir. (Saffet, a.g.e., s. 7.) 630 BOA, E, BH, 534. 631 BOA, A. {DVNS.MHM.d -112, 1-6, 8; Anonim, Osmanl Tarihi, s. 167-171; . H. Uzunarl, a.g.e., C. IV/I, s. 9-10.

150 edildi. ekdiri, yani krekli donanma usul terk edildi. Bu kanunun yaynlanmas ile beraber, XVIII. yzyln balarnda Osmanl Devleti 40 adet kalyon ile kuvvetli bir donanma meydana getirmitir632. Bu kanunname donanmada esasl bir slhat fermandr. htisasa nem veriyor bunun yan sra, zamann denizcilik teknolojisine gre de donanmaya yeni bir dzen kazandryordu. Riyle ve daha yukar kaptanlklarda ehliyete byk nem veriliyordu633. 1701 tarihli donanma kanunnamesi, Osmanl denizcilik tarihinde yeni bir dnem noktasdr. Amcazde Hseyin Paann byk gayretleri ile yaplan bu slahatlar sayesinde Osmanl donanmas Akdenizde yeniden ekinilen bir g haline gelmitir634. Bu tarihe kadar kaptan paalar, batarda denilen byk amiral kadrgasna binip muharebeyi oradan idare ederlerken yeni kanunda kaptan paann fenerli ve bayrakl olan ve bakapudane ad verilen byk kalyona binerek muharebeyi oradan idare etmeleri usul kabul ediliyordu. Bu yeni kanun, donanma kumandanlaryla kk zabit ve efradn ehliyet, kdem ve maalarna dair zamanna gre esasl kaytlar ihtiva edip eskilie deil, ehliyet ve bilgiye kymet vermekte idi. Mesela, 31 Mays 1702 tarihinde Miri kalyonlar defterdar Drri Mehmet Efendinin635 memur olduu vazifede becerikli ve yeterli olmad, hesap ilerine vukuf olmad iin azledilip yerine daha becerikli olan eski Kalyonlar defterdar Hasan Efendi atanmtr636. Bu kanundan baka yine ayn tarihlerde Kaptan Paa Eyaletine637 tabi sancak ve kazalardaki zeamet ve tmarlar hakknda da bir kanun

BOA, MAD.d, 8880, s. 103, 232 vd., (1698 ve 1702 yllarndaki Venediklilerle yaplan savalarda kalyon ve nefer adetlerini gsterir defter); A. Avc, a.g.t., s. 67; Cengiz Orhonlu, Mezomorta Hseyin Paa, .A., C. VIII, MEBY, stanbul, 1993, s. 206-207; . H. Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilt, TTKY, Ankara, 1948, s. 498. 633 A. Avc, a.g.t., s. 68-71; Ali hsan Gencer, Bahriyede Yaplan Islahat Hareketleri ve Bahriye Nezaretinin Kuruluu 1789-1867, Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1985, s. 22. 634 BOA, A. {DVNS.MHM.d -112, 18, 25; BOA, D.BM.TRE, 14599; Anonim, Osmanl Tarihi, s. 167, 171. 635 Miri Kalyonlar Defterdar 1702-1703 yllarnda 150 bin ake salyane almaktadr. (BOA, A.{DVN, 279/94) 636 BOA, C. BH, 9921. 637 Efrad donanmada kullanmak ve merkezi Gelibolu olmak zere tekil olunan eyaletin addr. Buna Cezayir Eyaleti de denilirdi. Kapan paa eyaletinin ihtiva ettii sancaklar unlardr: Gelibolu (eyalet merkezi itibar olunurdu), Eriboz, nebaht, Midilli, Sack, Kocaeli, Karlili, (Morada), Sakz,

632

151 kmtr; bu kanun ile de sz konusu eyaletler bal oluta mahlul olan zeamet ve tmarlarn evlatlarna ne suretle verilecei gsterilmektedir638. Amcazde Hseyin Paa kendisinden nce balayan kalyon inasna devam ederek, dneminde donanma kanununun yan sra birok yeni gemi, kalyon ve deniz sava arac yaplmtr. Bu kanun ile donanmadaki kalyonlarn
639

40a

tamamlattrmann yannda her sene 40 kalyon yaplmas kararlatrlmtr

Amcazde Hseyin Paann sadrazaml srasnda Tersne-i mirede, 24 Nisan 1699 tarihine kadar 20 kalyonun tamir ve bakm almalar yaplmtr640. Bu sene ierisinde Halep Eyaletinden donanmann ihtiyac iin yetmi be yk (98.060) ake havale edilmitir641. 22 Austos 1700 tarihinde Sinop tezgahnda yaptrlan iki beylik kalyonu stanbula getirilerek stanbulda yaptrlanlarla beraber donanmann hizmetine girdi. Bylece donanmadaki kalyonlarn says artmaya balamtr642. 1701 senesinde de 25 kalyon ina ettirilmesi iin alma balamtr. Bunun dnda muhtelif byklkte deniz vastas yaptrlmtr643. Sadece belli bal tersnelerde deil Msr, Birecik gibi lkenin dier tersanelerinde de kalyon yapmna nem verilmitir644. Nusretnmede bununla ilgili olarak, sadrazamn bu makama gelmesinden hemen sonra 5 ate gemisi, 22 byk cenk kalyonu, 2 beylik kalyonu yaptrldndan bahseder. Ayrca savalarda zarar gren gemiler ve kalyonlar yeniden tamir edilerek seferlere hazr hale getirilmitir645. Bu dnemde yeni kalyon yapmna nem verildii gibi tamiri mmkn olanlarn tamir edilmesi ve modern

Nake, Mehdiye, (Trablusgarp sahilinde), Kbrs eyaletinin Lefkoa, Baf, Kerpe sancaklar da donanmaya aitti. ( M. Z. Pakaln, a.g.e., C. II, s. 186) 638 BOA, A. {DVNS.MHM.d -112, s. 17, 442; . H. Uzunarl, a.g.e., C. IV/I, s. 9-10; A. Avc, a.g.t., s. 73. 639 BOA, A. {DVNS.MHM.d -112, s. 1-6. 640 BOA, D.EVM, 156/94. 641 BOA, E. BH, 543. 642 Nusretnme, C. II, s. 38; Abdlkadir zcan, Askeri Tekilt, Osmanl Dnyay Nasl Ynetti, z Yaynlar, stanbul, 1999, s. 151-155. 643 BOA, K.K.d, 5656, 5657, BOA, MAD.d, 2714, 4876, 5897, (Hseyin Paa dneminde yaplan gemi ve kalyonlarla ilgili defterdir), BOA, MAD.d, 8880 (kalyonlarn masraf defteridir); BOA, MAD.d, 15658. 644 BOA, A. {DVN, 261/17; BOA, D.EVM, 156/87. 645 BOA, K.K.d, 5602, s. 36, 39; BOA, K.K.d, 5655, s. 31, 32, 38, 41(1697 yl); Nusretnme, C. I, s. 336.

152 hale getirilmesi iin de almalarda bulunulmutur646. Yaplan kalyonlar iin top dkm konusunda zen gsterilmitir647. Amcazde dneminde kalyon yapmna hz verildii iin kereste ihtiyac da artmtr. Bunun iin yeni kereste temin yerleri aranmaya baland. Bu i iin de Tersne-i mire eminleri grevlendirilmitir648. Mesela 1699 Tersne-i mire eminleri tarafndan grevlendirilen keifiler, Bolu ve civarnda yapm olduklar aratrma sonucu bu blgeyi kereste temini iin uygun bulmulardr. Bunun dnda Sinop649, Akcaehir, Karasu, Eftani ve Karadenizde ki bir ok yerden kereste temin yoluna gidilmitir650. 1699 senesinde kereste temini ve nakliyesi iin iiler tutulmu ve bunun nakliyesi iin cretleri de denmitir651. Tersnede yaplacak olan iki adet kaptane kalyonunun seren ve direklik kerestelerinin temini iin emirler yollanmtr. Bolu Voyvodas, 1702 Martnda mektup yollayarak kerestelerin temin edildiini ve alanlarn da cretlerinin dendiini bildirmektedir652. Yine bu i iin ehil dlger ve marangoz temin yoluna gidilerek kalyon yapm ve tamirine arlk verilmitir. Bu i iin Sayda, Beyrut, Birecik, Diyarbekir, Mara, Antep gibi yerlerden usta temin edilmitir653. Bu arada, tersnede imal ve tamir edilen gemilerin malzemeleri reayadan, o malzemenin en ok bulunduu blgeden avarz karl ocaklk olarak alnmtr. Sadrazam Amcazde Hseyin Paa dneminde kalyon yapmna nem verildii iin, Tablo-Vde grld zere 1694-1695 yllarnda kalyon yapm iin yaplan harcama 56.303.380 ake iken, 16981699 yllarnda kalyon inas iin yaplan harcamalar hemen hemen iki katna karak 90.878.380 akeye ulamtr654. Tablo-VI da da grlecei gibi, 1691 yl ile 1698 ve 1701 yl ina ve tamir durumu incelendii zaman bu ie verilen nem ortaya kmaktadr. (Bkz. Tablo-IV-V)

646

BOA, C. BH, 4346; BOA, MAD.d, 5362, s. 62, 65 (1702 Temmuz ay ierisinde yaplanlar.); E. BH, 909, 914. 647 BOA, K.K.d, 6651, 6652; BOA, MAD.d, 2732, s. 49, 102, 9881; BOA, MAD.d, 5362, s. 5, 62, 65 (1702 Temmuz ay ierisinde yaplanlar.) 648 . Bostan, a.g.e., s. 101. 649 BOA, D. MKF, 27812/359. 650 . Bostan, a.g.e., s. 117. 651 BOA, MAD.d, 2714, s. 231, 232. 652 BOA, C. BH, 1359. 653 BOA, D. BM. TRE, 14598, s. 1-10. 654 A. Tabakolu, a.g.e., s. 199.

153 Tablo IV: Kalyon yapm iin bteden ayrlan denekler. YIL(LAR) 1106/16941695 1108/16961697 KALYON DENEKLER 56.303.380 Ake 65.497.960 Ake 90.878.380 Ake

1110/16981699

Tablo V: 16911701 yllar arasnda Tersne-i mirede ( stanbul) ina ve tamir edilen gemi eit ve saylar655.
YIL Kalyon
Tamir na

Batarda
Tamir na

Kalyata
Tamir na

Frkate
Tamir na

Ta Gemisi Tamir na na

Kayk
Tamir

1691 1698 1701

11 34 25

1 3

1 -

16 -

13 -

3 2

15 8

8 -

4.3.1. nce Donanma zerindeki almalar Osmanl Devleti gerektiinde kullanmak, sefer zamanlarnda ordunun ikmal ihtiyacn karlamak iin biri Tuna Nehri zerinde, dieri Frat Nehrinde olmak zere iki adet ince donanma ad verilen nehir donanmas hazr bulundurmutur656. Devlet zaman zaman bu donanmalar yenileyerek, savalarda hazr halde bulunmas iin mhimmatn eksik etmemitir. Mesela, 1693 senesinde bata skdar Kads ve dier grevlilere yollanan bir hkm ile nce donanmann hazr bulunmasnn nemi vurgulanmaktadr657. Nehir donanmalar, sava durumunda ordunun ihtiyalarnn karlanmas iin byk neme sahipti. Yine buna bir rnek vermek olursak, Badat ve Basra taraflarndaki ekyalk olaylar ortadan kaldrlrken, Frat donanmasn komuta etmek zere Tuna donanmas kaptan Acolu Mehmet Paa grevlendirilmitir. Frat donanmasnn tamamlanmas iin de yz tekne yaplm, bu

655 656

. Bostan, a.g.e., s. 100. nce donanma Avusturya tarafndan XVIII. yzyl ierisinde gelitirilmeye balanmtr. Bu donanmaya Osmanl Devletinin Balkanlara hakim olmaya balamasndan itibaren nem vermeye balamas nemlidir. Osmanl Devletinde nce donanma tabiri daha ok Tuna zerindeki donanma iin kullanlmtr. Bununla beraber nehirlerde ve Frat zerinde ileyen donanmaya da ince donanma denmitir. nce donanmada; uurma, varna baifteleri, aktarma (nehir muhafaza gemisi), stak (nakliye gemisi), ete kay(top eker), brolik, amlca(nakliye gemsisi), kancaba, ayka, ahtur, krlang, hafif firkate, kalite gibi kk ve hafif gemi ve mavna tipleri kullanlmtr. (Bkz. Cengiz Orhonlu, Gemicilik, Trkiye Mecmuas-XV, stanbul, 1969, s. 158.) 657 BOA, D. BM, 802; BOA, K.K.d, 1475, s. 124; Rid, C. II, s. 517vd; G. Marsigli, a.g.e., s. 271.

154 teknelerin ihtiyac olan kereste Mara dalarndan temin edilmitir. Frat donanmasna zg gemiler ise Rakkada yaplmtr658. Amcazde Hseyin Paa denizcilik alannda yapm olduu slahat almalarnn yan sra ince donanma diye adlandrlan nehir donanmasn da ihmal etmemitir. Bu donanmann faydalarn ksa sren Belgrad Valilii srasnda ve Sultan II.
659

Mustafann

dzenlemi

olduu

Macaristan

seferleri

srasnda

grmtr

. Austos 1699 tarihinde Halep cizyedar Abdurrahman, nazr tayin

edilerek Birecik, Rakka, Ruha, Mara, Malatya, Kbrs, Trablusam kad ve valilerine gnderilen hkmler ile, Frat nehrinin suyu tetkik edilerek her zaman ileyebilecek niteliklerde yirmisi frkate660, krk da biraz kk olmak zere 60 para donanma gemisinin Birecik tersnelerinde ina olunmas iin almalarda bulunulmutur. Yaplan donanmann kereste ihtiyacnn tamamlanmas ve mhimmatnn tam olmas iin de hazineden denek ayrlmtr. Buraya gidecek donanma kaptanna drt yz kuru hara verilmesi, gidecek olan neferler iin de dokuz yz atm kuru verilmesi ferman olmutur. Bir firkate stanbulda 1255 kurua mal olurken buradaki defter kaytlarna gre malzemenin daha uzak yerlerden temin edilmesinden dolay, bir frkata 1771 kurua mal olmutur. Gemiler bir yl gibi zamanda sefere hazr hale gelmitir661. Donanmada alacak kaptanlar, leventler, marangozlar, ameleler ve dier teknik elemanlar stanbuldan yollanmtr. 1699 ylnda Frat Nehri iin yaplan nehir aralar Tunadaki donanmadan esinlenilmekle beraber Frat Nehrine zg yeni tip aralar da yaplmtr662. Osmanl Devleti nehirlerden sadece askeri amalar iin yararlanmamtr. Nehir tamacl zor ve meakkatli bir yol olmasna ramen Tuna, Frat ve Meri gibi byk nehirlerden ticari amalar iin de yararlanmtr. Bu dnemde tccarlar mallarn Halepten Birecike kervanlar ile naklettikten sonra oradan da nehir

658

BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 11/1033; 6/525; BOA, A. {DVN, 264/51; BOA, A. {DVNS.MHM.d-111, s. 100vd.; Anonim, Tarih-i Seferi Basra, s. 57a; Nusretnme, C. II, s. 30-31; Anonim, Osmanl Tarihi, s. 154; Rid, C. II, s. 510, 511; Saffet, a.g.e., s. 12; C. Orhonlu-T. Iksal, a.g.m., s. 77. 659 BOA, A. {DVNS.MHM.d -110, s. 108. 660 10-17 oturakl ve sratli olduklarndan haberlemede kullanlan, krekli hem ince(nehir) hem de byk donanma gemisidir. 661 BOA, C. BH, 7106; BOA, MAD.d, 5433, s. 2.

155 gemileri ile Badata nakletmilerdir. Devlet, gmrk vergi gelirlerini artrmak ve yabanc tccarlar bu yola sevk etmek iin nehir tamaclna nem vermitir663. 4.3.2. at Kaptanlnn Kuruluu ve nemi at kaptanl tabirinin kesin olmamakla beraber, ilk defa Amcazde Hseyin Paann sadrazaml srasnda Aralk 1699 tarihinden sonra kullanlmaya balanldn gryoruz664. Bu cmleden olarak 16991700 senesinde Badat ve evresinin akilerden temizlenmesi ve Ziyap Irmann eski yerine getirilmesi srasnda at Kaptan unvan ile Frat Nehri kaptanlna atanan Acolu Mehmet Paadr. Bu tarihten itibaren Frat Nehri kaptanlarna at Kaptan denmeye balanmtr. at Kaptan unvan ile Acolu Mehmet Paann, Basra ve Badat etrafndaki seferler ve Ziyap Irmann yerine getirilmesi srasnda stn hizmetleri grlmtr665. at Kaptanlnn merkezi Basra idi. Ac Mehmet Paa bir sre sonra Basra Beylerbeylii grevine getirilmitir. Bu dnemde Hind tccarlar getirdikleri mallar ran limanlarna nakletmekte idiler. Ac Mehmet Paa, almalar sonras Hind mallarnn yeniden Basra limanlarna gelmesini salad. Bu da Karlofa sonras hkmetin zerinde durduu ekonomik tedbirler asndan nemli bir gelir olarak kabul edilmelidir. Hseyin Paann sadrazamlktan ayrlmasndan ksa bir sre sonra at Kaptan Mehmet Paa, byk masraflarla yaplan Frat donanmasnn atl vaziyette durmasndan dolay tenkit edilmi ve daha aktif olmas istenmitir. Hseyin Paann Basra seferi srasnda Basra ve civarnn kurtarlmasna verdii nem asndan bu tenkit nemlidir666. Basra geri alndktan sonra burada yeteri kadar muhafz braklarak dzen salanm ve ordu Badata dnmtr. Basrann geri alnmas ile birlikte, devletin nemli ticari kazan merkezlerinden birisi ekiya

662 663

BOA, MAD.d, 5433, s. 2; C. Orhonlu T. Iksal, a.g.m., s. 77vd. Y. zkaya, a.g.e., s. 88, 89. 664 at kaptanl unvan 1699-1700 ylndan itibaren kullanlsa bile Frat Nehri zerindeki donanmaya eskiden beri at donanmas denmektedir. Anonim Osmanl tarihinde 1692 senesi olaylarndan bahsederken sayfa 45ada at donanmasna verilen nizamdan bahsetmektedir. 665 BOA, MAD.d, 5433, s. 2; BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 239; BOA, K.K.d, 5602, s. 44; BOA, A.{DVN, 279/20; Anonim, Osmanl Tarihi, s. 154, (167a), 221. 666 BOA, A. {DVNS.MHM.d -112, s. 358; C. Orhonlu T. Iksal, a.g.m., s. 77vd.

156 elinden kurtarlmtr. Ayn zamanda Hind tccarlarnn buraya yeniden ekilmek iin giriimlerde bulunulmutur667. 4.4. Menzil Tekiltn Yeniden Dzene Koymas Osmanl Devletinde haberleme an salayan menzilhneler, XVI. yzyln sonlarna doru gelimeye balamtr. Devletin merkezinde alnan kararlarn eyalet, sancak ve kazalardaki grevlilere zamannda duyurulmas ve gerekli koordinasyonun salanmas amacyla ana yollar zerinde 6 ile 12 saatlik (40 ile 70 km) aralklarla menzilhneler kurulmutur. Bu menzilhneler, nfusun az olduu yerlerde 24 saate kadar kmtr. Menziller daha ok devletin resmi haberleme organizasyonunda kullanlmtr. Menzillerden zel haberlemenin yaplmasna msaade edilmemitir. Menzilhneler zamanla devletin snrlarnn genilemesi ile sefer zamannda ordunun ihtiyalarn karlamak amac iin de kullanlmaya balamtr668. Ordu sefere kmadan nce kadlara ve menzilcilere yazlan hkmler ile yolun durumu renilir ve yetecek miktarda erzak depolamalar istenirdi669. Hatta menzillerin nemi seferler iin gn getike artmtr. Batl tarihi Hans George Majer II. Mustafa ve Hseyin Paa dneminde kalelerin ve ordunun geecei yerlerin her zaman yeterli miktar hatta bazen ok daha fazla erzak ile dolu olduunu ifade etmektedir.670 Baka bir yerde de bu dnem iin Osmanllar erzak organizasyonu bakmndan ok daha glyd denmektedir. Bu durumu da Osmanl Devletinin menzil tekiltna vermi olduu neme balanmaktadr671. Osmanl Devleti, kuruluundan XVI. yzyln ilk yarsna kadar resm haberlemeyi ulak hkm tayan ulaklarla temin etmitir. Menzilhnelerin ilevlerini srdrebilmeleri iin, masraflarn karlamak zere ihtiya duyulan para,

667 668

Nusretnme, C. II, s. 72vd. Sema Altunan, Osmanl Devletinde Haberleme A Menzilhneler, Trkler-Osmanl, C. X, Ankara, 2002, s. 914; M. Fatih Mderrisolu, Menzil Kavram ve Osmanl Devletinde Menzil Yerlemeleri, Trkler-Osmanl, C. X, Ankara, 2002, s. 920, 923; Aleksandr Antonov, Bulgar Topraklarnda Kurulan Menzil Sisteminin Organizasyonu, XVI-XVIII Yzyllar, (ev. Zeynep Zafer), Trkler-Osmanl, C. X, Ankara, 2002, s. 927vd. 669 M. Hanefi Bostan, Osmanl Davetinde Yol ve Haberleme Sistemi, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 82, ubat, 1993, s. 65. 670 Hans George Majer, XVII. Yzyln Sonlarnda Avusturya ve Osmanl Ordularnn Seferlerdeki Lojistik Sorunlar, Osmanl Aratrmalar-II, stanbul, 1981, s. 192. 671 H. G. Majer, a.g.m., s. 192, 193.

157 menzilkelerin avarz ve nzl bedelleri karlnda grdkleri hizmetle karlanmtr. Ellerinde ulak hkm bulunan ulaklar, gelip getikleri yerlerde ihtiya duyduklar binek hayvan ve her trl iaeyi cretsiz alabilmekteydiler. Bu usul, zamanla ulaklarn ayrcalklarn ktye kullanmalar ve halka zarar vermeleri nedeniyle Kanun Sultan Sleymann sadrazamlarndan Ltfi Paa672 tarafndan deitirilerek yerine ulak-menzilhne sistemi getirilmitir. Ltfi Paann ortaya koyduu inm hkm usul, zamanla yaanan suistimaller nedeniyle XVII. yzyln sonlarnda yeniden gzden geirilerek baz ilave tedbirler alnmtr. Bunun da sebebi, II. Viyana kuatmas sonras uzun sava dnemi menzil tekilt zerindeki bozulmay artrmtr. Bu yllarda e zamanl olarak cephede yaplan savalar sistemi kn eiine getirmitir. Bunun zerine bu dnemde ilk olarak, Kprl Fazl Mustafa Paa, 1691 ylnda mevcut menzilhneleri muayyen ve gayr-i muayyen olmak zere iki grup halinde snflandrmtr. Amcazde Hseyin Paann sadrazamla geldii yl olan, 1697 ylnn sonlarnda ikinci kez menzilhne sistemi yeniden gzden geirilerek menzillerin ileyiinde ve idaresinde baz deiiklikler yaplmtr. Bu bakmdan ilk olarak, menzillerin bir menzilci idaresinde yine evre ky veya kasaba ahalisinin menzillerde grev almalar ve bu hizmetleri karlnda baz vergilerden muaf olmalar kabul edilmitir. kinci olarak, resm grevli her ulaa inm hkm adyla bir hkm verilmi ve bu hkmde ulan urayaca her menzilden ne kadar beygir alaca da belirtilmitir. Menzilciler, at kullananlarn grev ve saylarn kayda geirmeye balamlardr. Ayrca suistimallerin nne gemek iin, grevli ulan menzilciye beygir creti olarak saat bana 10 ake demesi usul benimsenerek bu cretin hareketinden nce ulaa hazineden pein denmesi kararlatrlmtr. Bu sayede ulaklarn ihtiya fazlas beygir almalarnn nne geilmitir. Bu dzenleme ile beraber menzil beygirleri yol/saat creti ile kiralanmaya balamtr. Son olarak, zel kiilere de ferman sorulmadan eskiden olduu gibi nceden tayin edilen cret ile beygir verilmesi uygun grlmtr673.

Sadareti, (13 Temmuz 1539 - Nisan 1541) Ali Akel, Osmanl Ulak-Menzilhne Sistemi erevesinde Tokat Menzilhnesi (1690-1840), Tarih ncelemeleri Dergisi, C. XIX, S. 2, Aralk, 2004, s. 4,18; A. Antonov, a.g.m., s. 932; S. Altunan, a.g.m., s. 915; Colin Heywood, The Va Egnata In The Ottoman Period: The Menzilhanes Of The Sol Kol In The Late 17th/Early 18th Century, The Va Egnata Under Ottoman Rule
673

672

158 XVII. yzyln sonundan itibaren snrlardan gelen ulaklar ve elinde ferman (inam hkm) olan resm bir grev yapanlardan her menzilden hibir cret demeden beygir alma haklar verilmitir. 5 Ekim 1699 tarihinde karlan bir hkm ile Avusturya taraflarndan gelen ulaklarn menzil olmayan yerlerden de beygir almalar ve onlardan hibir ekilde cret sorulmamas istenmitir. Bu kanuna gre de Karlofa Anlamasnda grevli kimseler cret demeden menzillerden yararlanmlardr674. Genelde menzil cretleri o yerin nzl ve avarz malndan denmitir. Mesela, Karacalar menzili beygirleri yetersiz olduu iin 1700 senesinde beygir says 4ten 6ya karlm cretleri de o yerin menzilci kyleri avarz ve nzl malndan denmitir675. Yine znikmid menzil masraflar bu dnemde znikmid kasabas avarz malndan denmitir676. 1701 senesinde Keandan gelip geen menzil beygiri alan kiilerin beygir cretleri Kean Kadsnn arz zerine Kean Kazas bedel-i nzl malndan denmitir677. Bu dnemde lzumuna binaen baz yerlere yeni menziller ina edilmitir. Mesela, 20 Mays 1699 tarihinde Gle Sancana bal Darlislin kylleri hkmete mracaatla kylerine yakn olan on iki saatlik menzilin enlik olmadndan dolay yirmi be saatlik menzile yakn bir yerde menzil tekil edilmesi iin mracaatta bulunmulardr. Bu mracaatlar deerlendirildikten sonra lzumuna binaen menzil kurulmas iin Ba Muhasebe Mevkuft kalemine yazlmtr. Menzilci yazlacak kyde yirmi be hane iken on hane Grcistana firar edip on be hane fakir olduu iin durumlar da yeniden dzenlenerek mal adan yeniden gzden geirilmitir678.

(1380-1699), (Halcyon Days in Crete II A Symposium Held in Rethmnon 9-11 January 1994), Rethymnon, 1996, s. 134. 674 BOA, MAD.d, 3169, s. 9; Yusuf Halaolu, XIV-XVII Yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilt ve Sosyal Yap, TTKY, Ankara, 1995, s. 172; Yusuf Halaolu, Osmanllarda Ulam ve Haberleme (Menziller), PTT Genel Mdrl Yaynlar, Ankara, 2002, s. 44; Hdai entrk Osmanllarda Haberleme ve Menzil Tekiltna Genel Bir Bak, Trkler-Osmanl, C. XIV, Ankara, 2002, s. 447, 449. 675 BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 14/1335. 676 BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 19/1893, 1894, 1895, 1896. 677 BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 3/209. 678 BOA, C. NF, 1756.

159 Osmanl Devletinde ulam ve haberleme hizmetlerinin belirli bir dzen iinde yrtlmesini salayan menzil tekilt, deien artlar ve zamanla ortaya kan aksaklklar nedeniyle XVI. ve XVII. asrlarda nemli deiiklikler geirmitir. XVIII. yzylda, devletin dier kurumlarnda olduu gibi, menzil nizamnn da bozulduu grlmektedir679. Devlet bu bozulmann nne gemek iin yukarda saydmz bir takm tedbirleri alma yoluna gitmitir. Alnan tm tedbirlere ramen XVIII. yzyldan itibaren menzil tekiltnda bozulmalarn nne geilememi ve istenen verim elde edilememitir680. Bunda menzil masraflarn karlamakla grevli kylerin bu ii aksatmalar etkili olmutur. Mesela, 2 Temmuz 1701 senesinde Lefke kads Abdullah Efendinin arzna gre Lefke Kasabas menzil beygirleri masraflarn vermekle mkellef olmalarna ramen, Lefke Kasabas menzilcisi Mustafa, mahkemeye mracaat ile baz kylerin vergilerini demedikleri ve dememek iin direndiklerini beyan etmitir681. 4.5. Derbent Sistemini Gzden Geirmesi Derbent, snrlarda bulunan kale ve nemli yerlerde bulunan geit ve boazlarda bulunan karakollara verilen isimdir. Osmanl belgelerinde XV. yzyldan itibaren kullanlmaya balamtr. Osmanl Devletinde, nemli geitlerin ve ticaret yollarnn gvenliini salamak amac ile derbentiler tutulmutur. Derbentiler yapm olduklar bu grev karlnda, olaanst durumlarda alnan baz vergilerden muaf tutulmulardr. Sava dneminde akilere kar direnemeyen derbentiler grevlerini yapamaz olmulardr. Bu tarihlerden sonra srekli olarak derbend tekilt zerinde slahatlar yaplmaya allmsa da XVII. yzyln sonlarnda balayan bozulmann nne geilemeyerek bu tekilat eski nemini yitirmitir682. Hseyin Paann greve gelmesinden sonra her alanda olduu gibi derbend tekilt zerinde de bir takm yenilikler yaptn grmekteyiz. Mesela, atalca kadsna 14 Aralk 1698 tarihinde yazlan bir hkmden anlalmaktadr ki, atalca

679 680

A. Akel, a.g.m., 32, 33. S. Altunan, a.g.m., s. 917. 681 BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 8/775. 682 Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluunda Derbend Tekilt, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1967, s. 45.

160 halk, bu yerleri eskiden beri kendilerinin koruduunu, kendilerinde de yeteri kadar derbenti olmasna ramen, idarecilerin bila ferman fazladan derbenti tutmalar karsnda divna ikayette bulunulmutur. Bunun zerine, cretle derbenti tutmamalar iin atalca Kads uyarlmtr683. in baka bir boyutu ise, 1700 ylnda derbendi kaydedilmi veya kaytlar yenilenmi kimselerin byk bir ksm grevlerini yerine getirmedikleri halde vergi muafiyetinden istifade etmilerdir. Rahova Kazasnda da byle bir durumla karlaan grevliler, derbendi kayd olanlardan da vergi istemilerdir. Durum stanbula aksetmi ve bir defaya mahsus olmak zere affedilmilerdir684. Derbendler, blgenin ve yolun emniyetini salamas bakmndan nemli bir tesis olmas yannda, ssz yerlerin enlendirilmesi iin de bir iskn vastas olarak kullanlmtr. Bilhassa sava dneminde boalan yerleri yeniden enlendirmek iin hkmet bu yerleri babo gezen ve devletin gvenliini tehdit eden airetleri iskn etme yolunu semitir. Mesela, Nide Sancana bal Yahyal Kazas kylerine zarar veren, Adana blgesinde Danimendl Trkmenlerinden erefl, pl ve Kseli Cematleri ile Yeni-il Trkmenlerinden Kara-Gndzl, pl Afar, akal Demircl Cemati, Halep Trkmenlerinden Okcu Cemati ile Alanya ve -ile iskn ferman olunan Kara-Haclu v.s. cematlere tabi 1.100 kadar hane, ekaveti terk etmek kayd ile Misis685 Derbendine yerletirilmek zere derbendi kaydolmulardr. Hac yollarn koruma karlnda da baz vergilerden muaf tutulmulardr. Bunlardan, yalnz Kseli ve erefli Afar Cematleri 1700 ylnda iskn kabul etmilerdir. Dierleri tekrar Yahyal blgesine giderek ekavete devam etmilerdir686. 5. Amcazdenin Mal Alanda Yapt Islahat almalar II. Viyana kuatmas sonras sren on alt yllk sava, memleketin ve halkn ekonomik durumunu iyice ypratmt. Sava boyunca zanaat, sanayi ve her trl retim faaliyetleri durmutu. Halk vergileri deyemeyecek kadar zor durumda idi.

683 684

BOA, A.{DVN.KT.d -29, s. 338. C. Orhonlu, a.g.e., s. 45. 685 ukurova yresidir.

161 Bu vergilerin arl sebebi ile Anadoluda yer yer isyanlar bile kmakta idi. Uzun sren savalar XVIII. yzyln bana gelindii zaman devletin hazinesini byk lde tketmiti687. 1683 sonras srekli kaybedilen savalar sebebi ile devlet eski gelir ve ganimetlerini de elde edemez olmutu688. Btn bu gelimelerin sonucunda devlet, cretlilerin maan da deyemez duruma gelmitir. Devlet gelirleri ancak yenierilerin maalarn karlamaya yetiyor, bunun dnda kalan sipahiler, cebeci ve topular ise ylda bir veya iki kez maa alabiliyorlard689. zet olarak uzun sren sava boyunca, devletin masraflarn gelirleri karlayamaz duruma gelmitir. Hseyin Paa sava dneminin bitmesi ile mal alanda yapm olduu inceleme sonucunda u sonular elde etmi ve uygulamaya koymutur. 1. Gelir ve giderin gzden geirilerek bte ann kapatlmas iin tedbir alnmas gerektiini dnerek btenin dengelenmesi iin tedbirler almtr. 2. Bo yere yaplan harcamalarn durdurulmasn ve devlet kurumlarnda tasarruf salanmas gerekliliini savunmutur. 3. cretlilerin maalarnn gnnde denmesini savunmu ve uygulamaya koymutur. 4. 5. Gelir fazlalnn hazinede toplanmasn salamtr. Gmrk vergilerinde ise adaletsizlie kamadan, bir ksmna 8 ile 10 ake arasnda zam yapmtr. 6. Sava masraflarn kapatabilmek iin kaymakam, defterdar, cebeciba, bostancba ve baz st dzey devlet erknnn gelirlerinden pein olarak krk iki kese para alma yoluna gitmitir.

686

BOA, MAD.d, 8458, s. 62, 168, 194; Yusuf Halaolu, XVIII, Yzylda Osmanl mparatorluunun skn Siyaseti ve Airetlerin Yerletirilmesi, TTKY, Ankara, 1991, s. 40, 46, 135; Alian Akpnar, Osmanl Devletinde Airet Mektebi, Gebe Yaynlar, stanbul, 1997, s. 13. 687 evket Pamuk, 100 Soruda Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi, stanbul, 1990, s. 130. 688 Y. zkaya, a.g.e., s. 17. 689 Nusretnme, C. II, s. 51.

162 7. Zenta savanda ehid den devlet erknnn mallar hazineye alnarak gelir salanmtr690. Karlofa Anlamasndan sonra harp masraflar ortadan kalkt iin Amcazde halkn iinde bulunduu kt durumu dnerek, halkn almas ve lkenin kalknabilmesi iin, sava sebebi ile alnmakta olan bedel-i srsat, bedel-i nzl (Nzl bedellerindeki d iin, Bkz. Tablo-VI), bedel-i beldar ve dier baz vergileri ortadan kaldrd gibi, kendisinden nce yaplm olan ekonomik reformlarn tersine; bu vergilerden birikmi olan zehair, beygir, kz, araba, cerehor ve gherile gibi bir ksmn da cezasz olarak affetti. Affedilen miktar 3085 kese (154.250.000) ake tutarndadr. Tablo VI: Nzl bedelleri691 YIL(LAR) 1110/1698-1699 1114/1702-1703 NZL BEDEL 91.964.760 62.397.842

Hseyin Paa vergi affna ilave olarak, svya, sabun, kahve, ttn gibi halkn temel ihtiyalar arasnda olan mamullerden alnmakta olan vergilerin miktarn da indirdi692. Belgrad, Temevar ve Bosna civarndaki halk, sava srasnda ekmi olduklar ekonomik skntlar gz nne alnarak 1699 yl cizyelerinden muaf tutuldular. Rumelideki Hristiyan reayann vergi borlarnda indirime gitmekle, stanbul Anlamas sonras Rus ar I. Petronun bu halk zerindeki emelinin nne gemeyi de amalamtr693. Bir ksm vergiler affedilmesine ramen Amcazde Hseyin Paa dneminde cizye gelirlerinde art meydana gelmitir. Bu art Fazl Mustafa Paann cizye reformundan sonra artarak devam etmitir. Hseyin Paa dneminde de sk bir mal politika takip edildii iin artma kendini gstermitir694. (Bkz. Tablo-VI)

BOA, A. {DVNS.MHM.d -109, s. 60. A. Tabakolu, a.g.e., s. 158. 692 BOA, MAD.d, 3423, s. 596; Ukzde Trihi, s. 369. 693 Nihad S. Sayar, Trkiye mparatorluk Dnemi Mali Olaylar, Meter Yaynlar, stanbul, 1978, s. 139. 694 Ahmet Tabakolu, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, stanbul, 1985, s. 146.
691

690

163 TABLO VII : Cizye Gelirleri Bte erisindeki Oranlar YIL(LAR) 1103/1691-1692 1104/1692-1693 1110/1698-1699 1113/1701-1702 1114/1702-1703 1122/1710-1711 C ZYE GEL R 223.258.191 409.569.392 533.270.820 537.535.400 546.452.360 587.460.250 % 23.7 35 42.5 45.5 48.2 47.5

Cizye ve vergilerin af edilmesinden sonra birtakm vergilerde de indirime gidilmitir. Mesela, Yakubbey derbendi kads divna yollam olduu arznda, Yakubbey derbendi nahiyesine bal Anac Ky daha nce mamur iken imdi ise fakir olduu iin, yazlan 10 hane zerinden vergilerini demeye gc yetmediini arz zerine vergilerde bir miktar indirim yaplmtr695. Yine ayn ekilde, Edremid kazas ve dolaylarnda veba hastalndan dolay, ahalisinin ou perian olmutur. Kalanlarn ise bir ksm farkl yerlere g etmilerdir. Geriye kalanlar ise hane-i avarz demede glk ektikleri iin Hseyin Paa buralarn yeniden yazlmas ve buna gre vergi alnmas konusunda Edremid Kadsna 29 Mays 1699 tarihinde hkm yollamtr696. 28 Kasm 1700 yaplan bir tahrir ile Karesi Livasnn Sndrg kazas 170 hane iken reaya dalm olduundan reayann 285 nefer olup ve her 5 nefer 2 hane itibari ile 114 hane kalm olduundan, bundan byle bu say zerinden vergi alnmas kararlatrlmtr. Vergi hususunda Hseyin Paa almalarna sadrazamlnn sonuna kadar devam etmitir. Mesela 1701 ylnda da, am Eyaletinde Balebek ve Nablus gibi baz kazalardan alnan avarz vergilerinde indirime gidilmitir697. baka Vergide vergi indirime gidildii da gibi
698

buralarda .

halkn

vecibelerinden

alnmamas

istenmitir

Bykekmece

Nahiyesinde, Haslar Kazasna tabi Bahayi Ky, iki avarz hanesi olup reayas

695 696

BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 14/1340. BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 4/350. 697 BOA, MAD.d, 19109, s. 2-11.

164 fakir olduu iin bir buuk hanesinin tenziline dair ad geen halkn arz zerine indirime gidilmitir699. Ayn ekilde Kre Kazas Boazlar Nahiyesinde, ankr700, Yanbolu701, Karahisariarki702, Sivas703 ve am704 havalisinde baz kazlardan da avarz hanelerinde indirim yaplmtr705. Maden ii ile uraan skp ve Piritina halk da memleketlerinin kefere istilasna uramasndan dolay perian olduklarn vergilerini demekte glk ektiklerini arz ederek af edilmesi veya indirilmesi hususunda talepte bulunmulardr. Bu talep dorultusunda yeniden yazmlar yaplmtr706. Bedeli nzl ve avarzlarn dedikleri halde tekrar tekrar reayadan bu tr vergilerin talep ve halkn rencide edilmemesi de istenmitir. Selanik Kadsna yollanan hkm ile devletin bu i zerinde nemle durduunu anlayabiliriz707. Bunlarn dnda
708

1699

senesinde

indirilen

avarz

hanelerini

ekilde

sralayabiliriz

698 699

TSMA, E, 11577/2. BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 5/490 (20 Aralk 1700). 700 BOA, E. M T, 56. 701 BOA, E. M T, 57. 702 BOA, E. M T, 61. 703 BOA, E. M T, 62. 704 BOA, C. ML, 4809. (9 Mart 1702). 705 BOA, E. ML, 6021. 706 BOA, E. MDN, 144. 707 BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 7/622. 708 Ukzde Trihi, s. 369, 370.

165 TABLO-VIII: ndirim Yaplan Avarz Haneleri

Eyalet & Sancak&Kaza stanbul Galata Edirne irmen Trhala Sanca Avlonya Sanca Nibolu Sanca Gelibolu Sanca Silistre Sanca Kstendil Sanca Ohri Sanca Mahmiyye- Yanya Selanik Sanca Kefe Vize Sanca lbasan Sanca skp Sanca Karl- li Sanca nebaht Sanca Konya Sanca Yeniehir Kayseri Sanca Adana Sanca am Eyleti Nefsi am Halep Eyaleti Nefsi Halep Erzurum Eyaleti Sivas Sanca orum Sanca Aksaray

Hane 65,5 17,5 94 1285 733/525,5 154,5 566,5 246,5 756,5 229 32,5 467 542,5 20 19 23 9 49,5 58 78,5 7 25,5 25 1359,5 1132,5 872 498,5 18,5 44,5 17 7

Eyalet& Sancak& Kaza

Hane

Nide Sanca 16 Karahisar arki 20,5 Malatya Sanca 35,5 Divrii Sanca 19,5 Amasya Sanca 42 Antep Sanca 113 Diyarbekir Sanca 18 Arabgir 6,5 Akehir 1 Tire 5 Mara 34 Trabzon 34 Krehir 34 Aydn Sanca 399,5 Sla Sanca 458,5 Ktahya Sanca 152 Ankara Sanca 147 Hudvendigr Sanca 321 ankr Sanca 121,5 Bolu Sanca 247 Kastamonu Sanca 196,5 Biga Sanca 162 Saruhan Sanca 768,5 Mentee Sanca 316 Hamid- li Sanca 37,5 Karesi Sanca 245,5 Sultnn Sanca 6,5 Alaiye Sanca 3,5 Karahisar- Sahip 2,5 Teke Sanca 50 TOPLAM 11.975,5

166 Yukarda belirtilen indirimler nedeniyle, Amcazde Hseyin Paann sadrazamlk dneminde avarz gelirlerinde nemli bir d meydana gelmitir. (Bkz. Tablo-X) Avarz ve dier birtakm vergilerde indirim yaplmasna ramen devlet ekonomisi zerinde herhangi bir olumsuz etkisi grlmemitir. (Bkz. TabloVIII-IX-X) Bu dnemde 1699dan itibaren avarz, cizye ve dier bir takm vergilerde indirime gidilmesi bir ksmnn da affedilmesine ramen bte fazla vermeye devam etmitir. (Bkz. Tablo-XIII) Bu durum da, Vergiler affedilmesine ramen olaan vergilerini vermek istemeyenlerin cezalandrlmas ile salanmtr. Mesela Silistre Kazas kylerinde bulunan koyun sahibi kiilerin vergilerini vermek istememesi zerine tahsildar Ali, obanlarn koyunlarn ellerinden almtr. Bunun zerine obanlar tahsildarn evini basarak srlerini aldklar gibi grevlinin mlkne de zarar vermilerdir. Durumu mahkemeye ve divna intikal ettiren ahsn ikayeti zerine obanlar Silistre Kalesine hapsedilmilerdir709. Yine Rusukta Rstem Paa cami imareti iin, Berkos Kazasna tabi Kardran- Kebir Nahiyesi ahalisi, avarz vergilerini vermekte iken birka seneden beri vermediklerinden tahsili hususunda ad geen vakfn mtevellisi Ahmet, ferman- erif gnderilmesi iin 22 Haziran 1700 tarihinde divna arzda bulunmu ve gerei yaplmtr710. 2 Temmuz 1701 tarihinde Saruhan Muhassl Nasuh Paadan Aydn, Saruhan Sancaklar ve bal yerlerden toplanmayan avarz ve bedel-i nzl vergilerini toplamas istenmitir711. TABLO- IX : Avarz Akesi YIL(LAR) 1110/1698-1699 1114/1702-1703 1115/1703-1704 1116/1704-1705 AVARIZ AKES (AKE) 80.839.080 73.819.560 73.452.780 73.819.560

709 710

BOA, E. KRT, 145. BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 14/1333. 711 A. Tabakolu, a.g.e., s. 153-154; Avarz Geliri: Osmanl maliyesinde olaand ve dzensiz alnan vergilerdir. Balca avarz vergileri; nzl, srsat itiradr. Avarz Akesi: Avarz hanesi bana alnan ve parann deerinin dmesine oranl olarak miktar artrlan maktu ve nakdi vergidir.

167 TABLO-X: Avarz gelirlerinin dalm ve bte gelirleri ierisindeki yeri712 YIL(LAR) 1103/1691-1692 1104/1692-1693 1105/1693-1694 1106/1694-1695 1110/1698-1699 1112/1700-1701 1113/1701-1702 1114/1702-1703 AVARIZ 186.089.213 188.140.380 187.852.035 179.225.760 180.310.170 140.306.495 141.597.720 141.115.650 % 19.8 18.8 20.1 17.3 14.3 12.1 11.9 11.5

Hseyin Paa sadrazamlnn ilk yllarnda, 1699 senesinde mali alanda ok nemli bir karara imza atarak, olaanst vergileri sabit brakt ve herhangi bir artrma gitmedi. Hatta bir ounda indirime bile gitmitir. Bundan sonra ise geleneksel olarak valilerin halktan almakta olduklar devir, hilat, zahire-baha vesair gibi teklif-i akke vergilerinin alnmas yasakland. Bunlarn yerine ise halka yk olmamalar iin Rumeli, Anadolu, Karaman, Silistre ve Sivas valilerinin haslarna senede 25 (2.500.000 ake) yk akeye kadar tekmil (Bkz. Tablo-XII) ad altnda haslarna zam yapld. Kendilerine tahsis edilen mukataalar malikne mukataa ise 1700 ylndan itibaren ylda drt taksit ile bunlarn mal ve kalemiyyelerini tahsil, malikne deiller ise mukataalar kendileri zapt etmeleri kararlatrld713. Bu balamda 12 Nisan 1700 tarihinde kendilerine has tayin edilen 46 kii ve zikredilen be vilayetin bu yldaki durumlarn aadaki tablolarda grmek mmkndr714. TABLO -XI: Haslara yaplan tekmil zamlar715. EYALETLER Rumeli Anadolu Sivas Karaman Silistre Kadim Haslar 777.024 907.326 816.538 645.743 447.986 Tekmil 1.444.481 1.280.476 1.272.367 1.430.128 1.856.014 Sonu 2.221.505 2.181.802 2.088.905 2.075.871 2.304.000

712 713

A. Tabakolu, a.g.e., s. 1533. BOA, K.K.d, 3085, s. 60; Yavuz Cezar, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi, Alan Yaynclk, stanbul, 1986, s. 46. 714 Y. Cezar, a.g.e., . s. 46-49 715 Buradaki tekmil ad altnda verilen deerler malikne mukataalarn yllk mal ve kalemiyelerden, malikne olmayan mukataalarn ise vazife ve ihracat hari yllk mallarndan olumaktadr.

168 TABLO-XII: Birtakm Haslar ve Tekmil Durumlar

Haslar Tutar Haslar dene n vezif ve Mevk uf
Gelir Getiren havas ve mukataa

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32.

Sadrazam (Hseyin Paa) Vezr Osman Paa

Vezr Mehmet Paa Hanya Muhafz

Vezr Sleyman Paa Mtekaid

Vezr smail Paa Eriboz Muhafz

Vezr Hasan Paa am Valisi Vezr Ahmet Paa el tevkii

Vezr Hasan Paa Ri k. hmyn Kaymakam

Darssaade Aas Aay saray atik-i mamure Cariye-i ehriyari Mehmet Aa

Hasan Paa Muhafz Katrczde Ahmet Paa Hssam ve slam Giray Mehmet Be (sultanzde) bi Efendi Kaplan Giray Sultan Bahadr Giray Krm Giray Sultan Ahmet ve Mehmet Giray Gazi Giray Saadet Giray Devlet Giray Mehmet Giray Ahmet Giray Safa ve Abbas Giray Ahmet Paa sakini Bursa Ali Aazde Selim Giray Sabk Selim Giray Kaptan- Derya Abdlfettah Paa Ali Aa, ser bostaniyani hassa

33. 34. 35. 36. 37. 38. 39.

Vezr Abdullah Paa Ali Aa kethday sadr- Ali Valide Sultan Hatice Sultan Aye ve Emine Sultan Medari maiet iin birine Medar maiet iin birine

7.311.795 2.598.457 675.734 500.000 1.041.372 1.041.720 2.556.000 3.007.476 1.250.000 100.000 354.900 269.068 360.000 69.120 300.000 184.200 720.000 368.160 150.000 85.000 100.000 100.000 202.800 480.000 60.000 75.000 50.500 335.000 102.000 419.657 6.377.963 120.000 2.510.338 484.620
18.391.007

2.853.170

5.236

260.364

60.000

12.932

15 8 1 1 3 4 10 11 1 2 1 1
1 1 1 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 7 5 1

25.842
271.613

4.580.404 6.105.150 313.016 191.000

26.196 328380

6 5 12 9 12 2 1

adedi

S. N

ADI VE GREV

169

Haslar Tutar (Ake)

Yaplan Zam (Beray- tekmil) Havas Mukataa Says Eski Haslar (havass Kadim) Mevkuf Vezaif demeleri

40. 41. 42. 43. 44. 45. 46.

Mirimiran- Rumili (der mukabele -i devriyye ve kaftan paha) Mirimiran- Anadolu (der mukabele-i devriyye) Mirimiran- Sivas Mirimiran- Eyaleti Karaman Mirimiran- Silistre Mirliva-i Saruhan Vezr Hasan Paa muhafz- Belgrad
TOPLAM

774.024

1.724.412

520.000

9 16 5 12 9 4 6

906.326

1.591.674 1.505.367 1.854.257 1.856.014

122.373

816.538 645.743 523.986

32.072 95.116

233.000 387.933 917.320

406.266
2.535.372

84.389

691.568

Mevkuf

75.837.219 4.236.310 2.932.195 2.932.195

Yukarda belirttiimiz karar dorultusunda yaplan uygulamalarla, sava dneminde sknt ierisine den halkn ihtiyalarnn da giderilmesi amalanmtr. Alnmakta olan bu tr ve dier vergiler halkn deme gcne gre yeniden dzenlendi. Bu ekonomik tedbirler halka rahat bir nefes aldrd gibi XVIII. yzyln balarndan itibaren sanayinin gelimesine ve sanayi retiminin artmasna da zemin hazrlad. Hkmetin giriimi ile halk ziraata ve memleket marna sevk etmek zere ferman karld. Asker slahatlar ksmnda bahsettiimiz kapkulu ocaklarnda yaplan asker saysnn indirilmesi de devlet hazinesini byk bir ykten kurtarmtr716. (Bkz. Tablo - XIII)

Rid, C. II, s. 474-481; M. Nuri Paa, a.g.e., C. III-VI, s. 21; . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. IV/I, s. 6; Robert Mantran, Osmanl mparatorluu Tarihi, C. I, Cem Yaynevi, stanbul, 1995, s. 331; Ahmet Reid, Harital ve Resimli Mkemmel Tarihi Osmani, C. II, stanbul, 1327, s. 226.

716

170 TABLO -XIII: Osmanl Devletinin gelir ve giderlerini gsteren tablo717

YIL(LAR) GEL R G DER FARK

1650 1652-53 1654 1666-67 1669-70 1687-88 1696-97 1698-99 1700-1701 1701-1702 1702-1703

532.900.000 517.271.470 537.356.433 553.429.239 612.528.960 700.357.065 938.672.901 1.053.446.625 1.173.142.514 1.179.973.780 1.213.176.618

687.200.000 528.862.971 658.358.459 631.861.656 637.206.348 901.003.350 1.114.192.325 1.176.071.292 1.109.784.204 1.051.065.312 1.059.852.406

- 154.300.000 - 11.591.500 - 121.002.026 - 78.432.420 - 24.677.380 - 200.646.285 - 167.512.134 -122.624.667 +63.361.310 +129.126.886 +153.324.202

Yukardaki tabloda da718 grld gibi, Osmanl btesi XVII yzyln ikinci yarsndan itibaren ve II. Viyana kuatmas sonras hep akla kapanmtr. Karlofa Anlamas sonras Amcazde Hseyin Paann tedbirleri ve sava masraflarnn ortadan kalkmas ile bte uzun yllar sonra ilk defa 1700 ylndan sonra fazlalk vermeye balamtr. Ayn zamanda gelir miktarndaki artn yan sra gider ksmnda bir azalma mevcuttur719. Bu gibi tedbirler sayesinde devlet hazinesinin vaziyeti iyiye doru gitmeye balayarak maliyede bir istikrar saland. Amcazde Hseyin Paann sadrazaml mddetince devlet mal sknt ekmemitir720. 5.1. Amcazdenin Malikne Sistemi ile lgilenmesi Osmanl maliyesinde, XVI. yzyln ikinci yarsndan itibaren balayan mali bunalm, XVII ve XVIII. Yzyllar, Osmanl mali yapsn etkileyecek sorunlar ortaya karmtr. Bu olumsuz duruma ramen, Osmanl Devletinin klasik mali yaps XVII. yzyln ikinci yarsna kadar genel yapsn koruyabilmitir. Ancak

717 718

BOA, MAD.d, 22249, s. 80, 121-232; BOA, MAD.d, 2950; BOA, K.K.d, 2324. Deerler bir yk ake zerindendir. Bir yk ake 100.000 akedir. Verilen rakamlar 100.000 ile arplacaktr. 719 A. Tabakolu, a.g.e., s. 16; Yusuf Halaolu, XVIII, Yzylda Osmanl mparatorluunun skn Siyaseti ve Airetlerin Yerletirilmesi, TTKY, Ankara, 1991, s. 76.

171 XVII. yzyln sonlarndan Karlofa Anlamasna kadar devam eden uzun ve ypratc savalar devletin mali yapsn temelden sarsmtr721. Devlet, bu sarsntdan kurtulmak iin 10 Ocak 1695 ylndan itibaren, mlikne (mr boyu geerli iltizm) denen, hazineye nakit deme yaplmas karlnda, bir blgenin vergilerini toplama hakknn verilmesi usuln kard722. 1695 ylndan itibaren mukataalarn ve sancaklarn kayd- hayat art ile iltizma verilmesi olarak tarif edilen mlikne sistemi dnya ekonomisinde girilen bu srecin bir sonucudur. Bu durum Sadrazam Amcazde Hseyin Paa dneminde yaygnlat ve 1703e gelindiinde byk bir hzla yaylan mlikne usul Balkan, Anadolu ve Arap eyaletlerinde geni bir kullanm alan bulmutur723. Bu dnemde eski mukataat defterleri harp zamannda kan fermanlara gre dzenlendi ve mukataann mlikne tarznda idaresine yol ald. Mukataalarn iltizm yolu ile idaresi sava dnemlerinde gelirlerin dmesine de neden olmutur. 1683-1699 yllar arasndaki sava dneminde ise snr boylarndaki mukataalardan istenen gelir elde edilememitir. Bar dnemlerinde bilhassa Karlofa Anlamas sonras bunlara yenide dzen verilerek gelirleri artrlmtr724. Malikne sisteminin yaygnlatrlmak istenmesinin sebebi dnya ekonomik alannda meydan gelen deimedir. Osmanl, bundan daha fazla kar elde edilmesini salamak iin uygulamaya koymutur. Uygulamann ilk yllarnda gelir elde edildii gibi bte an kapatma da nemli rol oynamtr. Daha sonraki yllarda kurulu amac dorultusunda kullanlmad iin istenen sonu elde edilememitir725. Zira

720

Ahmet Refik, Osmanl mparatorluunda Meskukat, TOEM, S. 86, stanbul, 341, s. 233. (Ahmet Refik, Ayn makalede, Rus elisinin huzura kabul srasnda 1310 kese akenin datldndan bahseder. s. 233) 721 Eftal kr Batmaz, ltizm Sisteminin XVIII. Yzyldaki Boyutlar, Trkler-Osmanl, C. III, Ankara, 2001, s. 250, 251 722 BOA, K.K.d, 5040, s. 1-24; Erol zvar, Osmanl Maliyesinde Malikne Uygulamas, Kitabevi Yaynlar, stanbul, 2003, s. 20, 21; Mehmet Gen, Osmanl ltizam Rejimi ve Deimeleri, Kutadgubillig, Felsefe Bilim Aratrmalar Dergisi, S. 1, 2002, s. 181. 723 Netayicl-Vukut, C. III-VI, s. 131; Donald Quataert, Osmanl mparatorluu 1700-1922, letiim Yaynlar, stanbul, 2002, s. 88; zer Ergen, ehir Tarihi Aratrmalar Hakknda Baz Dnceler, Belleten, S. 203, Ankara, 1988, s. 667; Mustafa Akda, Osmanl Tarihinde yanlk Dzeni Devri 1730-1839, Tarih Aratrmalar Dergisi, S. 14-23, C. VIII-XII, Ankara, 1975, s. 51. 724 . H. Uzunarl, a.g.e., C. IV/I. s. 7; A. Tabakolu, a.g.e., s. 123. 725 Orhan Kl, XVIII. Yzyln lk Yarsnda Osmanl Devletinde dar Taksimat Eyalet ve Sancak Tevcihat, Elaz, 1997, s. 32-37; E. . Batmaz, a.g.m., s. 250, 251; Ekmeleddin hsanolu, Osmanl Devleti Tarihi, C. 1, stanbul, 1999, s. 545; Y. zkaya, a.g.e., s. 94.

172 XVIII. yzyl nakit para ekonomisinin hakim olduu dnemdir. Dolaysyla Osmanl Devleti de, bte an kapatmak ve nakit para skntsn amak iin vergileri ayni olarak deil nakdi olarak toplanmas usulne gemitir. Devlet masraflar iinde en byk blm almakta olan merkeze bal ordu ve brokrasiye mensup bir ksm ulfeliye, maalarn devlete terk etmeleri karlnda, baz mukataalar yine ayn ekilde, yllk vergilerini hazineye demeye devam etmek zere kayd- hayat art ile iltizma verilmee balanmtr. Bu sayede devlet, herhangi bir gelir kaybna maruz kalmadan bir ksm maa demelerinden kurtulmu olduu gibi reaya da, tmar sistemindekine benzer tarzda, mr boyunca kr kendisine ait bulunacak bir vergi kaynan menfaati gerei himaye etmek isteyerek bir koruyucuya kavumu oluyordu. Bir ok vergi kaynann bu ekilde mukataa usul ile nakdi olarak toplanmas gelirlerin artmasna neden olmutur726. (Tablo-XIII) rnein, Ankara damga mukataas XVIII. Yzylln balarnda mukataa mutasarrf, mltezim ve iltizm artlar; 1111(1699-1700) senesinde Sadrazam Hseyin Paann hass olup Mart bandan sene sonuna kadar eski sadrazamlardan Sleyman Paann adam Mahmud Aaya iltizma verilmitir. ltizm bedeli 27800 kuru olup 5000 kuruu pein alnm, kalan 22800 kuruun 6000 kuruu vadesi geldiinde, bakiyesi ise sene sonun kadar denecek, btn demeler tamamlandnda Mahmud Aaya kat alaka temessk verilecektir. 1701 ve 1702 yllarnda da Hseyin Paann hassna dahil olan Ankara damgas ve tevabii mukataas 1113(1701-1702) martndan itibaren sene sonuna kadar Solak Mehmete iltizm edilmitir. ltizm bedeli vazifeler ile beraber maktuan 27800 kurutur. Yine 5000 kuruu pein alnm, geri kalan ise sene sonuna kadar teslim edilecei belirtilmitir727. Vergilerin iltizm yolu ile toplanmas, II. Mustafa dneminde (Amcazde Hseyin Paann sadrazaml dnemi) istismarlarn nne gemek iin, ylda bir defa deil birka defa ihale ilemi ile yaplmaya allmtr728. Karlofa Bar

726

Ahmet Tabakolu, ktisat Sistemi, Osmanl Dnyay Nasl Ynetti, z Yaynlar, stanbul, 1999, s. 184; Mehmet Gen, Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, tken Yaynlar, stanbul, 2002, s. 100, 103; Deniz Karaman, eriye Sicillerine Gre XVIII. Yzylda Ankara Damga Mukataas, Bilig, S. 32, K, 2005, s. 180. 727 D. Karaman, a.g.m., s. 181. 728 Cokun Can Aktan, Osmanl ltizm Sistemi, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, S. 71, Nisan 1991, s. 73, 79.

173 sonras baz valilere halka zulmetmemeleri art ile yeniden haslar verilmitir. Bu sayede mr boyu iltizmlarn nne geilmek istenmise de bu durum fazla devam etmeyerek mr boyu iltizmlar verilmeye devam etmitir729. mr boyu iltizmlarn verilmesi zel mlkleme eilimini artrmtr. Bu durum bir ok olumsuzluklar beraberinde getirir iken, kylnn yava yava bamszln kaybetmesine de zemin hazrlamtr. Mesela, eyhlislm Feyzullah Efendiye Suriye, Erzurum ve baz dier yerlerde araziler temlik edilmitir730. Ayn ekilde Austos 1700 tarihinde Rmi Mehmet Paaya da bir ok yerde arazi tahsis edilmitir. 11 Nisan 1699 senesinde Krehir Sanca Keskin Kazasndaki baz kyler, Vuruk-zde Ahmet, Malkoolu Mehmet, Ali olu Halil, Hasanolu Ahmet vesair kimselere mlikne olarak verilmitir731. Diyarbekir voyvodalna tabi Uzundere, Patrit ve Kara kylerine ait mlikne tasarruf hakkn bulunduran Telli Ali avu salnda oullarna verdiinden tasarruf hakknn mtereken kullanlmas iin ferman sadr olmutur732. Mesela yine benzer bir olay Ankara mukataas iinde geerlidir. Bac- bazar- ub, beytlmal ve tahmis-i kahveyi de ieren Ankara ihtisab mukataas ilk olarak 1111(1699-1700) ylnda 500 guru muaccele ve bir yk aka mal ile Elhac Mehmede malikane olarak verilmitir. Elhac Mehmed ayn yl lnce malikane sahipsiz kalm, tekrar ak artrma yaplarak 1.000 guru muaccele ile Bayram adl bir kiiye verilmitir. Esasen malikane sahibi ldnde, malikaneyi idare edecek olu varsa ve ak artrma sonucu bakalarnn verdii muacceleyi demeyi kabul ederse; malikanenin oula verilmesi gerekir. Elhacn oullar bu arta uyulmad gerekesiyle Divan- Hmayuna bavurarak Bayramn muaccelesinin geri denmesini ve malikanenin kendilerine verilmesini istemilerdir. Bylece Elhac Mehmedin oullar Halil ve Fazl Hazine-i Amireye teslim ettikleri 1.000 guru muaccele karlnda 11 Haziran 1702den itibaren ihtisab mukataasn babalarnn mahllnden, malikane olarak tasarruf etmeye balamlardr.

729

Rifaat Ali Abou-El-Haj, Modern Devletin Doas, XVI. Yzyldan XVIII. Yzyla Osmanl mparatorluu, mge Kitabevi, Ankara, 2000, s. 40, 45; Ycel zkaya, Merkezi Devlet Yapsnn Zayflamas Sonular, Ayanlk Sistemi ve Byk Hanedanlklar, Trkler-Osmanl, C. VI, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s. 165. 730 BOA, MAD.d, 9885, s. 172, 173. 731 BOA, MAD.d, 10148, s. 127; BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 531; BOA, Ali Emiri, 12120; BOA, MF, 14.

174 Kendilerine verilen beratta mukataann mali gc olmas sebebiyle mal ve kalemiyesi dnda vezir, mirmiran, mirliva, mtesellim ve dier yneticilerin, ferman olmadka bir denti talep etmemeleri konusu yer almaktadr. Aynca kad arz ile kimsenin malikanesinin elinden alnamayaca belirtilmektedir733. Askeri kesim ve gc elinde bulunduranlar iltizmlar elde etmek iin mcadele etmeye balamlardr. Yukarda da sylediimiz gibi Amcazde Hseyin Paa bu durumun nne gemek iin mcadele etmi olsa da muvaffak olamamtr734. Bu dnemde yaygnlaan grebiliriz735. iltizamlarn olumlu ve olumsuz ynlerini aadaki tabloda

732 733

BOA, MF, No. 7, (BOA, Osmanl Fermanlar, Ankara, 2003, s. 39) Deniz Karaman, Osmanl Maliyesinde Malikane Uygulamasna Bir rnek: Ankara htisap Mukataasnn 150 Yl, EJOS, VII, (2004), NO. 2, s. 4. 734 Jane Hathaway, The Politics of Households in Ottoman Egypt The Rise Of The Qazdals (Osmanl Msrnda Hane Politikalar Kazdallarn Ykselii), (ev. Nalan zsoy), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2002, s. 49; Deniz Karaman, Osmanl Maliyesinde Malikane Uygulamasna Bir rnek: Ankara htisap Mukataasnn 150 Yl, EJOS, VII, (2004), NO. 2, s. 34, 45. 735 Mesud Kkkalay, Osmanl Vergi Sistemi ve Bir Vergi Tahsil Yntemi Olarak ltizm, Trkler-Osmanl, C. X, Ankara, 2002, s. 887.

175

LT ZMIN OLUMLU VE OLUMSUZ YNLER OLUMLU YNLER Kapsaml bir mal tekilt kurulamadndan, ulam haberleme vb. teknolojik olanaklarn yokluunda merkeziyetiliin uygulanamad dnemlerde etkin bir uygulamadr. OLUMSUZ YNLER Zaman ierisinde iltizm sahiplerinin blge halkn ve vergi toplad kaynaklar elindeki gc de kullanarak smrmesi sz konusu olabilmektedir. Hatta iltizm uygulamasndaki zulmlerin Celali syanlarnn nedeni olduu bile ifade edilmektedir. Askerler, yneticiler ve blgesel beyler (ayanlar) iltizma el atarak asl grevlerinden uzaklamakta, para ve kar mantalitesi ile hareket etmektedir. ltizam alan mltezimin daha alt gruplara elindekini iltizm olarak vererek ilettirmesi ve sistemin etkinliini yitirmesi (para mukataas) sz konusu olabilmektedir.

Yerinden ynetim uygulamasnn glendirilmesinde, brokrasinin azalmas, hzl-etkin bir vergi tahsilini gerekletirilmesine olanak salar. Devlet kendi toplayaca geliri garanti altna alm olur ve bteye biri pein olmak kaydyla (muaccele) her ay (meccele) dzenli olarak nakit ak salam olur. Gelir tahminleri daha kolay ve net olarak yaplr.

Vergilendirmenin maliyeti yalnzca Mltezimlerin vergi toplamadaki devlet asndan deil, ekonomi keyfiyetleri vergide eitlik zihniyetini asndan da minimize edilir. zedelemektedir. an iktisad koullar iinde Devletin kurulduu dnemlerdeki airet verimlilikten de nemli olarak maliye aristokrasisine kar olarak gelitirdii iin devlet gelirlerini mevsimlik, hatta yntemleri titizlikle benimsemesine konjonktrel dalgalanmalardan koruyarak ramen iltizm yerel ekonomik glerin nceden grme olana salamaktadr. belirmesine neden olmutur. Mltezimler arasndaki ihale rekabeti Vergi toplama ilerinin iltizm tarznda devlet kasasna girecek olan gelirin devredilmesi devletin hkmranlk daha da artmasna yol amaktadr. haklar ile elimektedir. Ulam olanaklarnn yetersiz olduu dnemlerde ayni ve nakdi nakil ilemlerini ortadan kaldrarak bunlarn maliyet ve mahzurlarn da gidermekteydi. Devletin kk ama etkin olma felsefesine uygundur. Osmanl iktisad dncesindeki kontrol edici kk devlet mantalitesiyle uyum sz konusudur. Zamanla oluan zmrenin aralarnda anlaarak (iltizm karteli) belirli blgeleri paylamalar ve ihalede artrmaya gitmemeleri rekabeti engelleyebilmektedir. Ayn ekilde aalar ve airet byklerinin de burada etkileri bulunmaktadr. Mltezimler ve vatandalar arasnda hukukun ilemesi balamnda anlamazlklar doabilmektedir. Bunlar adli sorunlar tekil etmekte ve bu sorunlarn bymesine neden olmaktadr.

176 5.2. Msr Hazinesi zerindeki almalar Msr hazinesinin Osmanl Devleti hazinesindeki pay ok byktr. Msr hazinesi, blgenin Osmanl topraklarna katlmasndan sonra srekli Osmanl hazinesini desteklemitir. Msrn nemini iyi bilen Amcazde Hseyin Paa, Msrdaki yksek rtbeli kumandanlar ve beyleri bertaraf etmek, Msrdaki yenieri, azep ve Msr zerinde merkezin kontroln ve otoritesini daha sk yapabilmek iin Evkafl Haremeyn denetimini 22 Mays 1699 tarihinde yerel beylerden alarak yenieri ve azep komutanlarna verdi736. Ama bu durum fazla dikkate alnmayarak eski uygulama devam etmitir737. Amcazde Hseyin Paa, Msr hazinesi zerinden sadrazama verilen 50 kese ile dier vezrlere verilen 60 kesenin, sadrazamla geldii ilk sene hazineye kalmasn salamtr. Ayn zamanda dier st dzey baz grevlilerin de hazineyi desteklemesi salanmtr. Mesela Hseyin Paann sadrazamlnn ilk yllarnda Msr Beylerbeyine tahsis edilen salyene 6.637.500 akedir. O gnk artlarda bu cret nemli bir gelirdi738. Msr, sava dnemini frsat bilerek uzun sredir merkeze gndermesi gereken mebla gndermez olmutu. Bunun zerine Amcazde Hseyin Paa, Msrdan gelen ylln gnnde ve eksiksiz gelmesinin gerektiini bir rapor halinde padiaha sunmutur739. Bu durumda kusurlu bulunan Msr Valisi Bonak Firari Sar Hseyin Paa, 1700 yl Ocak aynda grevinden alnarak cezalandrlmtr. Belli bir sre hapsolunan Hseyin Paadan zimmetine geirdii paralar tahsil edilmeye allmtr. Bu konuda bilgi vermeyen Paadan vezaret nvan alnarak Rodos Adasna srlmtr740. Yerine atanan yeni vali sadrazam kethdas Kara Mehmet

736

Hseyin Paa reformlarn daha rahat yapabilmek iin uygulamaya koyduu bu durum yerel beyler tarafndan uygun karlanmam ve vakf denetimlerini ellerinde tutmaya devam etmilerdir. Durumun byle olmasna ramen Hseyin Paann reformcu kiilii ve devletin mal politikalarna ne derece nem verdii asndan son derece nemlidir. 737 BOA, A. {DVN, 252/4; TSMA, E. 5211/22; Jane Hathaway, The Politics of Households in Ottoman Egypt The Rise Of The Qazdals (Osmanl Msrnda Hane Politikalar Kazdallarn Ykselii), (ev. Nalan zsoy), Tarih Vakf Yurt Yaynlar), stanbul, 2002, s. 174. 738 BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 41. 739 BOA, A. {DVN, 250/85; evket Pamuk, Osmanl mparatorluunda Parann Tarihi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1999, s. 107. 740 BOA, D. BM. MHF, 10/19.

177 Aa ise, Msrn merkez payn zamannda ve eksiksiz gndermesi iin uyarlmtr. Padiah, yeni valiyi Sadrazam Amcazde Hseyin Paann huzurunda, halkn ve iilerin yaama haklar konusunda dikkatli olmas ve zulmetmemesi hususunda uyarmtr741. Msra gelen Kara Mehmet Paa grevine balar balamaz birka senedir gnderilmeyen meblan Svey iskelesine naklederek merkeze ulamasn salamtr742. Msrdan gelen hazine nemli bir yekn tekil ettii iin yol ve menzillerde zel koruma ve gvenlik almas yaplmtr743. Hseyin Paa hazrlam olduu raporunda, Msr gelirinin olduu gibi hazineye konduunu bunun dnda 900 (32.303.900 ake) kese kadar bir gelir fazlasnn elde edilip hazineye aktarldn bildirmitir. Bu durumdan ziyade memnun olan padiah, Sadrazam Hseyin Paay yapm olduu almalardan dolay dllendirmitir. Sadrazamn yapm olduu bu almalar yakndan izlemitir. Bu almalar sonras harp masraflar da ortadan kalkt iin gelir - gider dengeye girmeye balamtr. Hatta Hseyin Paann bu almalar sonucu uzun zamandr akla kapanan bte gelir fazlas vermeye balamtr744.(Bkz. Tablo- XIII) 5.3. Para Ayarn Dzenleme almalar II. Mustafa, 1683 Viyana kuatmasnn iddetlendirdii para buhrann amak ve lke iindeki para birliini salamak iin giriimlerde bulunmutur. Bu amala II. Mustafa, yabanc paralarn tedavln yasaklad745. 1697 Mays ortalarnda kadlara yollanan bir hkm ile tural sikkeler bastrp, eski ve noksan olanlarn ortadan kaldrlmas istenmitir746. Amcazde Hseyin Paann sadrazamlnn ilk yllarnda, esasl bir para reformu yapmak istemesinden dolay Cedid Eref

BOA, A. {DVN, 256/28, 69, 71. Ukzde Trihi, s. 414vd. 743 BOA, A. {DVN, 259/6; M. Belin, Osmanl mparatorluunun ktisad Tarihi, (ev. Ouz Ceylan), Gndoan Yaynlar, Ankara, 1994, s. 331. 744 BOA, K.K.d, 2024; BOA, A. DVN, 259/64; 1110 Hicride Tanzim Edilen Vridat ve Mesrif-i Ummiye cml Defteri, stanbul Atatrk Kitapl, Belediye Ktp. Nr. 0.4; Nusretnme, C. II, s. 51; Hammer, Byk Osmanl Tarihi, C. VI, s. 569. 745 Ahmet Tabakolu, ktisat Sistemi, Osmanl Dnyay Nasl Ynetti, z Yaynlar, stanbul, 1999, s. 205. 746 Mhimme Defteri Kaytlarndan Naklen, Ahmet Refik, Hicri Onikinci Asrda stanbul Hayat 1100-1200, Devlet Matbaas, stanbul, 1930, s. 20; Ekrem Kolerkl, Osmanl mparatorluunda Para, Dou Matbaas, Ankara, 1958, s. 83; Sleyman Sudi, Usl-i Meskkt- Osmaniye ve Ecnebiye, stanbul, 1311, s. 37-38.
742

741

178 denilen altnlar karld747. Bunlarn yan sra, 1697 ve 1698 senelerinde hazine aklarn kapatmak ve para ayarn dzene sokmak iin 600.000 akelik cedid para stanbulda darp edilmitir748. 1699 ylnda yaplmak istenen para reformunda Venedik altn stanbul darphanesine ekilmek istenmitir. Saf altn olan Venedik altnna yldzda denirdi. stanbul erifisi ise bakr ve gm kapsard. Msr altn, stanbul altnndan dk olup, bu fark %15 dolayndayd. Fakat Msr altn bu deerin de altnda baslmakta, deeri fazla olan stanbul altn Msra ekilmekteydi749. zellikle bu dnemde Sudanda bulunan altn madenleri kapand iin Msrda altn ve gm fiyatlar ykselmitir. Bu durum karsnda Msr darphanelerinde, stanbulda kesilen daha yksek vezinli para ayarnda, paralar kesilmeye balamtr. Bu da stanbul altn ve gmlerinin Msra akmasna sebep olmutur. Yksek stanbul sikkeleri Msrda ayarlandktan sonra geri dnmlerdir. Msra kaamayp stanbulda kalanlarn ise kenarlar yontularak kypk ake denilen paralar ortaya kmaya balamtr. Para ayar ile oynamaktan ekinen hkmet, Msra hkmler yollayarak para ayar ile oynamamalar hususunda uyarda bulunmutur750. Amcazde Hseyin Paann girimleri ile 28 Austos 1698 ylnda yaymlanan bir fermanda, Yanya ve Arnavutluk taraflarnda birer kuru yz yirmier akeye rayi olan mercan, bir kuru yz onar akeye geen doklar isimli yabanc paralarnn tedavlden kaldrlmas istenmitir. Fakat Hseyin Paa, bunlarn tedavlden kaldrlmasnn halkn al veriinde aksamalara meydan vereceini dnd iin bu ayarda olanlara birer damga vurulup tedavllerine msaade olunmamasn istemitir751.

747

BOA, E. DRB, 177; evket Nezihi Aykut, Osmanl Sikkeleri, Trkler-Osmanl, Ankara, 2002, C. X, s. 836. 748 BOA, MAD.d, 7647, s. 47-50; BOA, A. {DVN, 259/64. 749 Ycel zkaya, XVIII. Yzylda Osmanl Kurumlar ve Osmanl Toplum Yaants, KTBY, Ankara, 1985, s. 275. 750 BOA, A. {DVNS.MHM.d-111, s. 117, 266; A. Tabakolu, a.g.e., s. 239; Sleyman Yatak, Darphane Messesesi ve Tarihte Darphane, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 12, Aralk 1987, s. 42; . Pamuk, a.g.e., s. 184; Ziya Nur Aksun, Osmanl Tarihi, C. II, tken Yaynlar, stanbul, 1994, s. 296. 751 BOA, C. DRB, 1652.

179 Sava dneminde kontrolsz baslan para sayesinde Osmanl paras deer kaybetmitir. 16851699 yllarnda ake %45,9 orannda deer kaybna uramtr. (Bkz. Tablo-XV) Mal alanda alnan tedbirler sayesinde ve akenin gm oran artrlarak para ayarnn dzeltilmesine teebbs edilmi ve bunun sonucu Osmanl paras deer kazanmaya balamtr. 1690 senesinde Venedik Altn 300e karlk 270, (uygulamada 400e karlk 360) iken, Amcazde dneminde 400 ake iken 350 ake, 1700 ylnda ise 315e karlk 300 tutmaya balamtr. 1700 ylnda ise Esedi 120, Riyal 130 akeye ykselmitir752. TABLO-XV: Sava Dnemi Akenin Deeri753 Yl(lar) 1685 1688 1696 1697 1699 100 Dirhem /Adet 1250 1700 1900 1800 2300 Ake Arl(gr.) 0,257 0,188 0,169 0,178 0,139

5.4. stanbuldaki Fiyat almalar stanbuldaki birok iin dzenli olarak yrtlmesinden sadrazam stanbul

sorumludur. Bu adan Hseyin Paann stanbuldaki narh meselesi ve buna benzer ileri takip etmesi ok nemlidir. Nitekim Kasm 1698 tarihinde Kaymakamna yollanan bir hkm ile ehzadebanda eski odalar yaknnda yeni yaplan binalarda, dikici esnaf ile hafff754 taifesi arasndaki kalite ve cret anlamazl zerine kan srtmenin kaldrlmas istenmitir755. Yine ayn ekilde, Austos 1699 senesinde Amcazde Hseyin Paann giriimleri ile sadr olan bir

Rid, C. II, s. 383; Robert Mantran, Osmanl mparatorluu Tarihi, C. I, Cem Yaynevi, stanbul, 1995, s. 331; Robert Mantran, XVII. Yzyln kinci Yarsnda stanbul, (ev. Mehmet Ali Klbay-Enver zcan), V Yaynlar, Ankara, 1986, s. 227; Stanford Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, (Trk. ev. Mehmet Harmanc), E Yaynlar, stanbul, 1983, s. 308; Mustafa ztrk, Genel Hatlaryla Osmanl Para Tarihi, Trkler-Osmanl, C. X, Ankara, 2002, s. 810; evket Pamuk, Osmanl mparatorluunda Parann Tarihi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1999, s. 152. 753 Ahmet Tabakolu, Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, Dergah Yaynlar, stanbul, 1985, s. 285; M. ztrk, a.g.m., s. 804. 754 Kavaf, ayakkab, terlik ve saire yapan ve satan. 755 BOA, A.{DVN.KT.d -30, s. 27.

752

180 ferman ve hkm ile stanbuldaki eski odalar yannda Osman Acemyan odalar arasnda yeni bina olunan yz adet dkkan ve bunlarn dnda dikim ii ile uraan kimselerin birbirleri ile olan anlamazlklar sebebi ile esnafla aralarnda bir tatszlk kmamas iin ve debbalarn756 ise sattklar eyleri saklamayarak bunlara satmas bu grubun da dikmi olduu mes, pabu gibi eyleri halka deeri ile satmalar hususunda sadaret kaymakam Yusuf Paaya yazlarak kethda ve dikici balar tayin etmesi istenmitir757. 5.5. Sanayi, Ticaret, hracat ve thalat Dzenleme almalar On alt sene sren sava doal olarak memleketin sanayi, ihracat ve ithalatn da byk oranda sarsmt. Bu dnemde ithalt daralm, dolays ile de fiyatlar ykselmitir758. Btn bunlara ramen, henz XVII. asrn sonlarnda ve XVIII. asrn balarnda Osmanl Devleti kendi muhta olduu eyann ounu kendi snrlar ierisinden karlad iin halk senelerce devam eden savatan ciddi ekilde etkilenmemitir. Savan sona ermesi ile Selnik ve Bursa imlthnelerinde uka ve ipekli kumalar dokunmasna hz verilerek bunlarn ithline kstlama getirildi. lke genelinde retilen mallar oald gibi, d memleketlerden de eya ithal edilmeye ve ticar anlamalar gerei mal ihra edilmee baland759. Bu dnemde Osmanl ihracat ve ithalatnn % 60n tekstil rnleri kaplyordu. Tekstilde de % 50lik pay ile ynl en byk orana sahipti. Bu rn askeri ve yksek zmre tarafndan tketilmekte idi. 16831699 yllarnda Venedik ile sava halinde olunduu iin yn bulmak glemi ve fiyat artmtr. 1699 bar sonras ise bu rnn kullanm alan yeniden yaygnlamtr760. Osmanllarn, Hint allar ile beraber ince lks Hint pamuklularna (dlpend ve bogasi) ve Hindistandan gelen dier bir takm mallara byk rabet gstermeleri, ithalatn artmas ile XVII. yzyl sonlarna doru Osmanl ekonomisinde yeni bir bunalmn balangc olmutur. Bu durum bata Hseyin Paa olmak zere ynetim

756 757

Deri ileyen ve terbiye eden kimse. BOA, C. KT, 1316; BOA, A. {DVN, 256/20. 758 M. Gen, a.g.e., s. 237. 759 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. IV/I, s. 7; Z. Nur Aksun, a.g.e., C. II, s. 297. 760 Mehmet Gen, XVIII. Yzylda Osmanl Sanayinde Gelimeler ve Devletin Rol TrklerOsmanl, C. III, Ankara, 2001, s. 263.

181 evrelerince endie ile karlanmtr. Bu endieleri devrin nl tarihisi Mustafa Nam Efendi u ekilde izah etmektedir. Hint metalarna bu kadar hazine emval gider, Hindliler memlik-i Osmniyyeden bir ey almazlar ve lzmlar dahi deildir. Bunlardan gmrk alnmak faidesi, zmmnde olan zarar- maneviye demez. radlar ok, bilad- ahara dem-i ihtiyala masraflar yok menzelesinde olmakla, dnyann mal Hindde ve kahvesi sebebi ile Yemende cem olup mutemevvilleri Karuna muadil olmulardr. Yani, ithal mallara duyulan ilgiden dolay devlet hazinesi zarara uramaktadr. Bu gelen mallardan alnan gmrk gelirlerinin faydasndan ok zarar dokunmaktadr. Namnn grleri gibi Hseyin Paa ihracat artrmak iin uramtr. thalat ile gmrk gelirlerinden istifade etmek isteyenlerin aksine ihracat ile devletin kalknaca inancnda idi761. Fakat bu tedbirlere ramen ithalat gn getikce artarak devam etmitir. Aslnda ithalatn artmas, Namnn da ifade ettii gibi gmrk gelirlerinin oalmasna neden olduundan scak paraya ihtiyac olan bir devlet iin ho karlanmtr. Bu dnemde gmrk gelirlerini artrabilmek iin yabanc gemilerin limanlara girmelerine gz yumulmutur. Mesela, 22 ubat 1699 tarihinde Msr Valisine yazlan bir hkmden anlalmaktadr ki, o gne kadar grlmemi derecede maln geldii ifade edilerek, bir derece bundan duyulan memnuniyet dile getirilmektedir762. Bu olumsuzluklarn balam olmasna ramen, sava dneminde bile Osmanl ekonomisi ve ticareti Bat karsnda stnln korumutur. Batllar, bilhassa o dnemde Osmanl topraklarnda yaam olan Kont Marsigli hatratnda, Osmanl bayra tayan gemilerin bir limanda olduu kadar rahat ve huzurlu olduunu ifade etmitir763. Karlofa Barndan sonra sivil sanayi alannda nemli bir gelime salanmtr. Yerli mallara nem verilip bu sayede parann deeri ykseltilmeye allmtr. hracata ynelik sanayi retiminde de artlar gzlenmitir. Amcazde

761

Halil nalck, Osmanl Pamuklu Pazar, Hindistan ve ngiltere Pazar Rekabetinde Emek Maliyetinin Rol ODT, Gelime Dergisi, zel Say, (1979-1980), s. 1, 66. 762 BOA, C. ML, 4517; Serap Ylmaz Osmanl mparatorluunun Dou le Ekonomik likileri, XVIII. Yzyln kinci Yarsnda Osmanl-Hint Ticareti le lgili Bir Aratrma, Belleten, S. 215, Ankara, 1992, s. 67.

182 Hseyin Paadan sonra sadrazamlk makamna gelen ve devlet adam olarak yetimesinde Amcazdenin byk katklar olduu Rmi Mehmet Paa dneminde uka fabrikas kurularak Avrupallar ile rekabet edilmeye allmtr. Darya uka hammaddesinin sat da yasaklanmtr764. Osmanlda sanayi retiminin artmaya balad bu dnemde farkl bir sorunla karlamaya balamtr. Yeni yeni glenen Hollanda, ngiltere, Fransa gibi devletler ekonomilerini canlandrmak amac ile farkl politikalar izlemeye balamlardr. Bu devletler ihracatlarn artrmaya balarken ithalatlarn da azaltamaya almlardr. Bu durumdan en ok Osmanl ekonomisi olumsuz etkilenmitir765. nk Osmanl Devleti XVII. ve XVIII. yzylda dnyann en byk retici ve tketici devletleri arasndandr766. XVII. yzyln ikinci yarsnda uzun sren sava sonucu den ihracat bu yeni anlay ile yeniden zarara uramaya balamtr. Bunun karsnda ithalatn artmaya balamas devleti ekonomik adan zarara uratmtr767. Modern kapitalizmin hkim olmaya balad bu dnemde, Osmanl Devleti kendi ierisinde uygulamaya alt ekonomik slahat teebbslerinde srekli bir baar salayamamtr. Bunda d gelimelerin pay byktr. Hseyin Paa yeniden ihracat canlandrmak ve ithalat azaltmak iin yeni fabrikalarn almas iin almalarda bulunmutur768. Mesela 1700 ylnda zmir limanndan Fransaya 314.000 Fransz liras olan Trk pamuklu ihracat, yl sonra yasaklar gevetilince, milyon liraya kmtr769.

763 764

G. Marsigli, a.g.e., s. 21; A. Tabakolu, a.g.e., s. 33. A. Tabakolu, a.g.e., s. 295. 765 evket Pamuk, 100 Soruda Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi 1550-1914, Gerek Yaynevi, stanbul, 1990, s. 73; Donald Quataert, Ottoman History Writing and Changing Attitudes Towards the Notion of Decline, http://www.os-ar.com/modules.php?name = Encyclopedia&op = content &tid=501961. 766 Robert Mantran, Osmanl mparatorluu Tarihi, s. 305. 767 . Pamuk, a.g.e., s. 73. 768 S. Shaw, a.g.e., s. 308; A. Tabakolu, a.g.e., s. 235. 769 H. nalck, a.g.m., s. 1, 66.

183 5.6. Maden Ocaklar ile lgilenmesi Osmanlda maden gelirleri, devletin balca gelir kaynaklarndan olup, madenler de devlet eli ile iletilirdi770. Maden ocaklarnn faaliyetine, tecavzden korunmasna, alanlarn hukuki durumu ve grevlerine, yollardan gvenle gemesine dikkat edilirdi. Bir yerde maden kt zaman derhal kalitesi darphanede kontrol ettirilirdi771. Amcazde Hseyin Paa, dneminde az da olsa bu alana el atmtr. 29 Temmuz 1700 senesinde Selanik Muhafz olan Vezr Hseyin Paaya yollanan bir hkm ile uzun sredir atl durumda olan Selanik Sancandaki Sidrekapsi madenlerinin yeniden iletilmesi istenmitir. Madenci Kirkor, dvn- hmyuna mracaat ederek burada gm madeninin eskiden iletildiini beyan etmitir. Madenci Kirkor bu ocan uzun sredir harap olduunu, iledii dnemde maliyeye ok byk gelir saladn belirtmitir. alan drt ocan devlete bin kuru saladn ifade eden Kirkor, maden ocaklarn kendi imkanlar ile aacan ve devlete ne kadar verilmesi gerekiyorsa vereceini vaad etmitir. Bunun zerine Vezr-i azam Hseyin Paa aratrma yaptrarak eski maliye defterlerini inceletmi gerekten bu maden ocann eskiden 16 yk772 ake ile maliyeye gelir salayan iyi bir maden oca olduunu grmtr. Bu inceleme sonrasnda Amcazde Hseyin Paa, bu iin takibi iin Vezr Hseyin Paay yetkili klmtr. Ona, Yetki verilir iken bu ocaklarn ne zamandan beri iledii, devlet hazinesine ne kadar para aktarld, maden numunelerinin tutulup merkeze bu konuda bilgi verilmesi istenmitir. nemli ve dikkate ayan bir konudur ki maden ocaklarnn iletilmesi srasnda bir bahane ile asla reaya fukarasna cretsiz ve angarya i teklif edilmemesi istenmitir773. Maden ocann sahile yakn bir yerde olmasndan dolay da korsanlarn saldrsna maruz kalmamas iinde gnlk 15 ake ile 40 nefer sekban tutulmas da istenmitir774.

770

Fahrettin Tzlak, Osmanl Dneminde Keban-Ergani Yresinde Madencilik (1775-1850), TTKY, Ankara, 1997, s. 1vd. 771 Ahmet Refik, Osmanl Devrinde Trkiye Madenleri 967-1200, Enderun Kitabevi, stanbul, 1989, s. VIII. 772 Yz bin ake yerinde kullanlan bir tabirdir. 773 Sami Aziz evki, Mirat Tarihi Osmani, Mekteb-i Sanayi Matbaas, stanbul, 1876, s. 336. 774 Reid, Tarih, C. II, s. 538.

184 Sidrekapsi madenlerine, Sidrekapsi madenleri mltezimi mdahalede bulunmu, bu mdahalenin nlenmesi iin gerekli giriimlerde bizzat Amcazde Hseyin Paa tarafndan yaplmtr775. Sidrekapsi madenleri ksa srede iletilmeye balanm olmal ki, 21 Ocak 1702 tarihinde Sidrekapsi maden oca haslat Selanik Gmrk Emini Hasan Aa tarafndan alnmtr776. 1706 ylnda maden emini olan Sleyman Aa, 2 Mart 1707 tarihinde dvn- hmyuna sunmu olduu arznda, Selanik Sidrekapsi gmlerinin daha nce karld yerde ilendiini ama bundan sonra burada ilenmeyeceinden, 32 kyye olmak zere 12805 dirhem gm gndermi, yine ne kadar gm kar ise ferman mucibince bunlar darphaneye gndereceini beyan etmitir777. 1701 ylnda Sidrekapsi madenlerinin dnda, Gmhane madenlerinin gelirinin de daha sk kontrol altna alnabilmesi amac ile emanet usul ile iletilmesine karar verilmitir778. Erzurum Paalkdaki altn ve gm maden ocaklarndan elde edilen madenler zellikle para kesimine tahsis edildi. Burann satlmamasna ve top dkmnde yardmc unsur olarak kullanlmamasna karar verilmitir779. 6. Anadoludaki Airetlerin skn Edilmesi ve skn almalar Osmanl Devletinin Avusturya ve dier devletlerle savata olduu XVII. yzyln sonlarna doru Trkmen ve Krd airetler ayaklanarak devletin i huzurunu tehdit eder duruma gelmilerdir780. Zaman zaman iskna zorlanan bu gruplar, merkez idarenin zayflad dnemlerde yeniden hareketlenmilerdir. 1691 ylnda Rakka blgesine iskn edilen Trkmen gruplar daha sonraki yllarda ayaklanarak dou blgesinde ekavete balamtr781. Bunun zerine Anadoludaki valilere ve beylere gnderilen hkmlerle ayaklanan airetlere kesinlikle msamaha

775 776

BOA, E. MDN, 134. BOA, E. MDN, 171. 777 Dvn- Hmyun Mhimme Kaytlarndan, Ahmet Refik, Osmanl Devrinde Trkiye Madenleri 967-1200, Enderun Kitabevi, stanbul, 1989, s. 47, 48. 778 M. Belin, a.g.e., s. 334. 779 Hammer, a.g.e., C. VII, s. 46; Ziya Karamrsel, Osmanl Mal Tarihi Hakknda Tetkikler, Gne Matbaas, Ankara, 1940, s. 12. 780 BOA, A.{DVN.KT.d -14, s. 47, 178.

185 gsterilmemesi istenmitir. Rakka Valilii grevi verilen Yusuf Paa ve Mahmud Paa, ayaklanan Trkmen ve Krd gruplarn isyann bastrmakla grevlendirilmi ve isyan ok gemeden bastrlmtr782. Ayaklanan Trkmen ve Krd gruplar, silah zoru ve asker yntemlerle bastrma yoluna gidilmise de bundan uzun vadeli zm alnamayaca anlalnca, bunlar bo yerlere yerletirilmeye veya srgn yolu ile yaadklar yerlerin deitirilmesi yoluna gidilmitir783. 1695 ylnn Kasm aynda Rakka valisi olan Gazi Olu Hseyin Paaya Trkmen airetlerini yerletirmek ve onlar ziraata ynlendirmek iin mukataasna yirmi be bin kuru zam yaplarak bu ii ehemmiyetle takip etmesi istenmitir784. Rakkaya yerlemek istemeyen ve ekyalk yapan Mamal airetinin yerletirilmesi ve tedibi konusunda yeniden Rakka Valisi olan Ahmet Paaya 1696 yl Mart balarnda hkm yazlmtr785. Krehir ve Amasya Mutasarrf olan Yusuf Paaya da bu konuda talimat verilerek ekyalk olaylarnn nne gemesi istenmitir786. Anadoluda bulunan Trkmen ve Krt boylar 1697 yl ortalarna doru tekrar ayaklanmlardr. Bu durum karsnda Rakka Valisi Yusuf Paa tekrar bunlar zerine yryerek ayaklananlarn iskna zorlamtr787. Amcazde Hseyin Paann sadrazaml srasnda 1699 Haziran sonlarna doru Rakka Valisi olan Mustafa Paaya gnderilen bir hkm ile Rakkaya iskn edildikten sonra buralardan kap, Halep, am, Trablusam, Erzurum, Mara, Kars, Adana, Karaman, Sivas ve Anadolu taraflarnda bulunan vilayet kasaba ve kylere yerleen airetlerin buralardan kaldrlp tekrar Rakkaya yerletirilmesi hususunda ferman gnderilmitir. Geri gitmek istemeyenlerin ise cezalandrlmas hususunda Mustafa Paaya yetki

781

Yrklerin ayaklanmalarnda, kendilerinden defterde yazlanlardan daha fazla miktarda avarz ve bedel-i srsat talebinde bulunmalar etkili olmutur. (BOA, Ali Emiri, Ahmed-II, 3/298) 782 BOA, Ali Emiri, Ahmed-II, 10/989, 14/1578; BOA, A. {DVNS.MHM.d -104, s. 34; Nusretnme, C. I, s. 248-250. 783 BOA, A. {DVNS.MHM.d -104, s. 24 (1691-1692 senelerindeki iskn); Ahmet Refik, Anadoluda Trk Airetleri, Enderun Kitabevi, stanbul, 1989, s. 106, 110; Y. zkaya, a.g.e, s. 166; Alian Akpnar, Osmanl Devletinde Airet Mektebi, Gebe Yaynlar, stanbul, 1997, s. 12; Mehmet Erz, Yrkler, TDVY, stanbul, 1991, s. 274; Mustafa ztrk, XVIII. Yzylda Antakya ve evresinde Ekiyalk Olaylar, Belleten, S. 211, Ankara, 1991, s. 973. 784 Rid, C. II, s. 351. 785 BOA, A. {DVNS.MHM.d -108, s 219; Ahmet Refik, a.g.e., s. 113. 786 BOA, Cevdet, Bahriye, 10229. 787 Nusretnme, C. I, s. 323.

186 verilmitir788. Bu emir gereince Trkmen gruplar 1699 ylnda am ve Rakka blgesine iskna zorlanmtr. Fakat Rakkaya iskn edilen bir grup airet belli bir sre sonra buradan kalkp Anadolu Blgesinde ekyalk yapmaya balamlardr. Bunun zerine Mara Beylerbeyine 1702 Ocak aynda yollanan bir emirle bu airetlerin Kbrsa srlerek buradaki bo yerlere iskn edilmeleri istenmitir789. Yukarda da izah edildii gibi; Amcazde Hseyin Paann sadrazam olmasndan sonra nemle takip etmi olduu ilerden birisi de Yrk ve Krd airetlerinin iskn idi. Karlofa Anlamasnn imzalanmasndan sonra yani XVIII. yzyln bandan itibaren Hseyin Paa gezginci olan bu airetlerin isknna biraz daha nem vererek Antalya, Alanya, Manavgat ve havalisiyle Urfa, Malatya, Rakka ve civarlarna isknlarna alarak bunlarn zira kalknmada yapacaklar faaliyetten istifade etmek istemitir. Fakat babo gezmee alm olan bu Trkmen ve Krtlerin isknlar kolay olmuyordu. Yerletirilebilenler ise yerletikler blgenin zirai retiminin artmasna katk salamtr790. Yerlemek istemeyenler ise yukarda da izah edildii ve daha nceki yllarda olduu gibi, Rakka ve Kbrs Adasna srlmlerdir. Bunun haricinde kanunsuz hareketlerinin tekerrr etmemesi iin ou zaman nezre balandklar ve srgne gnderildikleri dikkat ekmektedir. Mesela 1700 ylnda, Malatya sancana bal Gerger ve Khta kazalarna tabi 26 kye gelerek yerleen Zorgnl torunlarnn, zikredilen ky halkna zulm edip, mallarn gasp ettikleri iin, bu kylerden ihra edilerek Rakkaya srlmeleri hususunda Rakka Valisine emir gnderilmitir. Ancak zikredilen cematin, reayaya zulm etmeyeceklerini ve zerlerine konan vergilerini vereceklerini vaad etmeleri zerine yerlerinde braklm, bununla beraber yapabilecekleri zararlarn karlamak iin de 5000 kuru nezre balanmlardr. Daha nce Keiborlu ve Sandkl civarna yerletirilen Danimendli Trkmenlerinden bir grup cemaat verilen arazinin hayvanlarn otlatmak iin yeterli olmadndan iskn kabul etmeyerek ekyalk

788

BOA, A. {DVN, 270/91; Ahmet Refik, a.g.e., s. 117; Abdlkadir zcan, Daltaban Mustafa Paa, D A, C. VIII, DVY, stanbul, 1993, s. 433. 789 Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluunda Airetlerin skn, stanbul, 1987, s. 38, 81; Yusuf Halaolu, XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluunun skn Siyaseti ve Airetlerin Yerletirilmesi, TTKY, Ankara, 1991, s. 48. 790 Stanford Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, (ev. Mehmet Harmanc), E Yaynlar, stanbul, 1983, s. 308.

187 yapmaya balamlardr. Bunlar bu durumdan vazgeirmek ve iskn edildikleri blgelerde devaml kalmalarn salamak amac ile 1701 ylnda Hamid ve Karahisar Mutasarrflarna, Ktahya Mollasna, Denizli, Uluborlu, Burdur, Honaz ve dier bir takm kadlara hkmler gnderilerek bunlarn nezre balanmas istenmitir791. Nezre balananlarda zaman zaman nezrlerini vermedikleri gibi nezrleri tahsil etmeye gelenleri ldrmlerdir. Mesela Sivas Beylerbeyi Sleyman Paa, Bozok Sancanda sakin Mamal Trkmenlerinin nezrlerinin tahsili iin onlardan rehin alp dnerken, Gldiken halk sakinlerinden Sefer Aa isimli aki tarafndan tecavze uramtr. Bunun zerine Aydn ve Saruhan Muhasslna 1702 yl Ocak sonlarnda hkm yazlarak gereini yapmas istenmitir792. Devlet baz airetleri nezre balamann yan sra, ekaveti terk etmeleri ve yerlemeleri karlnda vergiden muaf tutmutur. Mesela 1700 ylnda, Nide Sancana bal Yahyal Kazas kylerine zarar veren, Dnimendl Trkmenlerinden Adanann Misis derbendine derbenti kaydedilmi bulunan erefli, pl ve Kseli Cemaatleri ile Yeni-il Trkmenlerinden Kara-gndzl ve pl Afar, ifraza793 tbi akal Demircl Cemaati, Halep Trkmenlerinden Hama ve Humusa iskn olunan Okcu Cemaati, Alanya ve -ile isknlar kararlatrlan Kara Haclu Cemaati, Rakka iskn firarileri ve hs reayasndan olmak zere 1100 kadar hane ekaveti terk etmeleri artyla Misis Derbendine derbendci kaydolunmu; hac yolunu korumalar karlnda da baz vergilerden de muf tutulmulardr. Ad geen cemaatlerden Danimendli Trkmenlerine tbi Kseli ve erefl Afar Cemaatleri itaat etmi; dierleri tekrar Yahyal blgesine giderek ekavete devam etmilerdir. Bu sebeple Adana Beylerbeyi Mehmet Paaya itaatlerinin salanmas hususunda emir gnderilmitir794. Yukardaki saym olduumuz yollar ile iskn edildii halde yine de hkmeti ve grevlileri dinlemeyerek ekavete devam edenlerin kalebend edilmesi hususunda Rakka valisine 1700 senesinde yetki verilmitir795.

791 792

BOA, A. {DVNS.MHM.d -112, s. 142; BOA, MAD.d, 8458, s. 190-194; Y. Halaolu, a.g.e., s. 46.

BOA, A. {DVNS.MHM.d -112, s. 157. Bir btnden para ayrma; ayrma, ayrlma. 794 BOA, MAD.d-8458, s. 62, 168, 194; Y. Halaolu, a.g.e., s. 40, 46; A. Akpnar, a.g.e., s. 13. 795 BOA, A. {DVN, 270/24.
793

188 Karlofa Anlamas sonras, XVIII. yzyl banda yaplan iskn almasnda yerli halkn zarar grmemesi iin bir takm tedbirlerde alnmtr. 1701 ylnda yaplan bir yerletirmede emirlerin aksine denen yerlere yerletirilmeyen airetler yerli halkn ikyetleri sonucu 1702 ylnda Eskiehir Sanca Mutasarrf ve kadlarna gnderilen emirle, bu airetlerin emredildii ekilde harap ve bo kylere yerletirilmesi istenmitir796. skna zorlanan konar gerler daha nceleri de yaptklar gibi belli bir sre getikten sonra tekrar yerlerini terk etmeye balamlardr. 1702 ylnda yaplan bir tahkikatta, Mamal oymaklarndan iki oyman yerlerine meskn olduklar dier 14 oyman ise yerlerini terk ederek yeniden konar ger duruma getikleri tespit edilmitir797. Karlofa Anlamas sonras Hseyin Paann giriimleri ile; iskn edilen Trkmenlerin durumu, isknlarndan sonra da takip edilerek eski hallerine dnmemeleri iin gayret gsterilmitir. Mesela, Hama ve Humus dolaylarna isknlar ferman olunan Trkmen Airetleri kendi zerlerindeki rsumlarn dedikleri halde tekrar Antakyal Hasan isimli bir zabit tarafndan 16 kese ake ve 14 altn talep edildiini beyan etmilerdir. Bu Trkmen Airetlerden sadece tekrar vergi istenmekle kalnmayp, kendilerine bu ekilde zulm edildiinden dolay Dvn- Hmyun bu ii takip etmekle Emir-i Hac Trablusam Valisi Arslan Paay, 1701 senesi Aralk aynda grevlendirmitir798. Hseyin Paa dneminde airetlerin iskn ve bulunduklar yerleri terk etmemeleri konusunda dikkatimizi eken dier bir husus ise udur. Buca kazasna yaplan iskndan sonra buralara yeniden iskn yaplmas dnlmtr. Buca halk arazilerinin verimsiz olduunu yeni bir airet isknna yeterli olmadn ifade ederek divna bir arzuhal gndererek bu iskna itiraz etmilerdir. Bu itiraz kabul edilerek buraya yeni bir iskndan vazgeilmitir. 1702 yl Martnda da baz iskn blgeleri hayvanlarn otlatmaya yeterli gelmeyince, bu airet yaknlarnda bulunan eyhler, Karacada ve Geyikler Blgelerinin uzun sredir kullanlmadn ve tarm yaplmadn beyan ederek kendilerine tahsis yaplmasn istemilerdir. skn

796 797

Y. Halaolu, a.g.e., s. 47. C. Orhonlu, a.g.e., s. 86. 798 BOA, A.{DVN.KT.d -36, s. 66.

189 mbairi em-i Siyah Mustafa, keif iin grevlendirilmitir. Ad geen kimse yapm olduu keif sonras bu blgenin zikredilen airete verilmesinin uygun olacan beyan etmitir. Blgeler, bu rapor gerei ad geen airete datlmtr799. Bu nfus hareketi devletin ekonomik dzenini bozduu gibi, asayi durumunu da byk lde etkilemitir. Hkmet bu asayisizlii nlemek iin byk gayret gstermitir. Hkmet daha nceki dnemlerde de olduu gibi, bunlarn iinden, yerlemek istemeyen veya kendilerine yer verildikten sonra brakp giderek ekavet yapanlarla uzun yllar uramaa mecbur olmutur800. Bu cmleden olarak, bu dnemde yaplan iskn siyasetinin ana hedeflerini u ekilde izah edebiliriz801. 1. Babo gezmeye alm konar-gerlerin ekavetlerini nlemek ve yerleik ahaliye yaptklar zararlar nlemek. 2. Karlofa Barnn getirmi olduu huzur ortamnda, bo ve harap yerleri yeniden imara aarak enlendirmek. 3. Bar sonras tarmsal retimin artmasna katk salamak. 4. Bilhassa Karlofa Anlamas sonras kaybedilen topraklardan ie doru g eden halka yeni yerleim yerleri amak ve ekonomiyi canl tutmak802. Amcazde Hseyin Paa bu gezginci gebe guruplar bir taraftan iskna zorlar iken bir taraftan da hem ekavetlerini nlemek hem de dini akidelerini renmeleri iin Anadolu ve Rumeli valilerine yollam olduu hkmn son ksmnda gvenli ve shhatli ekilde bunlarn eitimleri ile de ilgilenilmesini istemitir. Aslnda bu alma bunlarn manevi duygularn ykseltip devlete bal kalmalarn salamak iin ve ekavetlerinin sosyolojik boyutunu ierisine alan bir almadr 803.

BOA, MAD.d-8458, s. 197; C. Orhonlu, a.g.e., s. 76. BOA, E. ADL, 320; . H. Uzunarl, a.g.e., C. IV/I, s. 7. 801 Y. Halaolu, a.g.e., s. 41, 43; Tatjana Katc, Viyana Savandan Sonra Srbistan 1683-1699, Trkler-Osmanl, C. IX, (ev. Erol Hatipli), Ankara, 2002, s. 768. 802 Yusuf Halaolu, Kolonizasyon ve enlendirme, Trkler-Osmanl, Yeni Trkiye Yaynlar, C. IV, Ankara, 1999, s. 47. 803 BOA, A. {DVNS.MHM.d -112, s. 193; BOA, A. {DVN, 259/17.
800

799

190 6.1. Sava Sonras e Dnk G ve Bunlarn skn Amcazde Hseyin Paa dneminde iskn siyaseti farkl bir boyut da kazanmtr. Osmanl Devletinin kurulu ve genileme devirlerinde Rumelide fethedilen yeni topraklara Anadoludan Trk topluluklar nakledilirken buralarda birok yeni ky, kasaba ve yerleme merkezleri kurulmutur. Ancak XVII. yzyl sonlarndan itibaren, zellikle Viyana bozgunu sonras Osmanl Devletinin Avrupada toprak kaybna uramas, ie dnk bir g ve iskn siyasetinin balamasna neden olmutur. Sava blgelerindeki halk daha emin grdkleri yerlere doru g etmeye balamtr. Sava ncesi mal olarak ypranan devletin, barla birlikte toprak kaybna da uramas ve buradaki halkn byk bir g dalgas halinde devletin bo yerlerine yerletirilmesi hkmeti zor durumda brakmtr. Hkmet boalan topraklar yeniden tarma amak ve vergi gelirlerini artrmak iin, 1701 ve 1702 senelerinde Belgrad, Bosna, Srbistan ve havalisinde hkmetin gsterdii yerlere yerleenlerin vergilerini kaldrlmas ve bedel-i nzullerinin affedilmesi hususunda almalarda bulunmutur804. Mesela, Hseyin Paa 1699 Aralk balarnda Belgrad Muhafz Ali Paaya yollam olduu bir hkm ile ahidnme-i hmyn gerei boaltlan kale ve palangalardaki halkn daha emin ve gvenli yerlere yerletirilmesi grevini vermitir. Bu ii yapar iken dikkatli olmas halkn zarar grmemesi hususunda da uyarmtr. Hkmet, bilhassa Hseyin Paa, Balkanlardaki itibarn kaybetmemek ve uzun sava dneminde ypranan halkn bir daha ypranmamas iin bu ie dnk g ve iskn almalarna ehemmiyet vermitir805. Amcazde Hseyin Paa, sadece ie dnk ge deil Trhala, Eriboz, Yanya, Mora ve dier birtakm istilaya maruz kalm yerlerin zerinde de almalarda bulunarak, buralarn enlendirilmesi iin emlak ve arazisinin tahririni yaptrmtr. Hatta bu halkn madur olmamas iin dvn vergilerden muaf tutulmasn salamtr. Sava sebebi ile yerlerin terk edenlerin yerlerine dnmelerine yardmc olunmas istenmitir806.

BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 490; BOA, A. {DVNS.MHM.d -112, s. 114. BOA, A. {DVN, 257/92. 806 BOA, A. {DVN, 249/56.
805

804

191 6.2. Evld Ftihnn Durumu Evld fatihan, Rumelinin fethinden sonra oralarda yerlemek zere Anadolu Mslman-Trk halkndan, aileleri ile birlikte gidenlere verilen addr. Rumelinin Trkletirilmesi ve slamlatrlmas maksadyla Yrk ve Tatar Trklerinin bu blgeye ilk defa ayak basmalar Sultan Yldrm Bayezid zamannda oldu. Daha sonralar ise bu yerleme devaml artarak devam etti. Osmanl Devletinin Balkan Yarmadasndaki fetihleri neticesinde orada yerlemeleriyle, buradaki Yrk cemaati gruplarnn saylar artm ve ok ehemmiyet kazanmtr807. Fetihlerden sonra Rumelide yerleen Yrk tekilt zamanla dalmaya yz tuttu, danklk ve disiplinsizlik ikinci Viyana kuatmasndan sonra kendini iyice gsterdi. Bylece halkn daha sk bir disiplin altna alnmasnn gerekli olduu ortaya kt. 1691 senesinde hatt- hmyn ile Yrk Trkleri, Evld- Ftihn ad altnda ve Rumelinin sa, sol ve orta kolunda olmak zere yeniden yazld ve zamann ihtiyalarna gre tekiltn asker ve iktisad bnyesi az ok deitirildi808. 1691 senesindeki hatt- hmynda; Yrk taifesi teden beri Devlet-i Aliyyenin gzide ve cengaver, itaatli, ferman dinleyen askerlerinden olup, eski seferlerde kffar ile yaplan harplerde kendilerinden iyice yararlk ve yz aklklar grldnden, bu taifeye Evld- Ftihn ad verilmitir. denilmektedir. Amcazde Hseyin Paann sadrazamla geldii yllarda yani bu kanundan alt sene sonra nfus saym yaplarak, her alt kiiden birinin seferlerde asker olmas ve bu ekilde her trl vergiden muaf tutulacaklar ve harplere itirakleri kararlatrlmtr. Bylece Yrkler yerleik hayata gemi olsalar dahi yeni bir kurulu halinde, yine asker bir hizmet iin tekiltlandrlm oldular809. 1691 senesinden sonra evld- ftihnn defterleri tutulmaya balanmtr. Evld- ftihn defterlerinde Belgrad Muhafz olarak geen Hasan Paann, hem

807

Yusuf Halaolu, XIV-XVII, Yzyllarda Osmanl Devlet Tekilt ve Sosyal Yap, TTKY, Ankara, 1995, s. 115. 808 M. Tayyib Gkbilgin, Rumelide Yrkler, Tatarlar ve Evld- Ftihn, Osman Yaln Matbaas, stanbul, 1957, s. 255; Ali Arslan, Evld- Ftihn Tekiltnn Kaldrlmas, Balkanlarda slm Medeniyeti Milletleraras Sempozyumu Teblileri, 21-23 Nisan, 2000, stanbul, 2002, s. 39. 809 Selahaddin etintrk, Osmanl mparatorluunda Yrk Snf ve Hukuki Statleri, DTCFD, C. II, S. 1, Ankara, 1943, s. 115; Y. Halaolu, a.g.e, s. 115; Vahid abuk, Osmanl Tekilt ve Siyaset Kltr, stanbul 1996, s. 168, 173.

192 evld- ftihn piyade askerlerinin, hem de vilayet Yrklerinin defterlerini tanzim ettii tespit edilmitir. Daha sonralar evld- ftihn, btn eski Yrk gruplarnn zel ismi haline geldiinden, defterlerde Yrk tabiri kullanlmamtr. 1696 ylnda Mora seraskeri Hasan Paaya yollanan bir hkm ile buralara g edip vatan tutmu olanlara Yrk evlatlarna ise evld- ftihn denildii iin, bunlarn her nerede olursa olsun yazmas istenmitir. Yaplan yoklamaya gre Rumelide evld- ftihn olarak 1116 hane ve 16.582 kii tespit edilmitir810. XVII. yzyln sonlarnda evld- ftihn eriba tayin usulleri yeniden gzden geirilerek belli bir dzene sokulmaya allmtr. eribalarn alacaklar tmar ve zeametler de belirtilmitir811. Nisan 1702 sonlarnda Rumeli kadlarna yollanan bir hkmden, Edirne ve kazalarnda sakin evld- ftihn eribas olan Sleyman Bey, Dvn- Hmyuna gelerek, Yanbolu, Zara-i Atik, Cedid, slimye, Uzuncaabad ve irmen kazalarnda bulunan evld- ftihndan bazlar sakin olduklar yerlerden kalkp geldiklerinden dolay bunlarn tekrar tahrir olduklar yerlere nakledilmeleri hususunda hkm yazlmtr812. 1702 Mays sonlarnda Uzuncaabad kads hem asker hem de vergi veren evld- ftihnn aflarn istemesi zerine bu istei yerine getirilmitir813. 7. Brokrasi ve Terifat Alannda Yapt almalar Amcazde Hseyin Paa, devletin ileyii zerinde etkili olan kurumlar ve memurluk, yani brokraside de slahata giriti. 16561702 yllar arasnda, Hseyin Paann sadrazamlk dnemi de dhil, eitli defalar i bana gelen Kprller dneminde sivil ve dini brokrasi denetim altna alnmtr814. Karlofa Anlamas sonras devlet idaresinde yava yava ehl-i kalem unsurlar ehl-i silah unsurlarna gre daha fazla n plana kmaya balamlardr. Yani 1699 sonras bara verilen nem gerei ve diplomasinin nem kazanmas ile birlikte, sivil brokrasinin devlet ynetimi ierisinde nemi bir kat daha artmtr. Mesela

810

BOA, E. DH, 1705; BOA, K.K.d, 2782 (Evlad Fatihan mevcud defteri. Defter rk ve ypranm olduundan tam olarak incelenemedi); BOA, C. DH, 9011, (16 Haziran 1702, Hezargrad mevcud defteri); M. T. Gkbilgin, a.g.e., s. 255; Y. Halaolu, a.g.e s. 116.

811 812

BOA, E. AS, 4313. BOA, A.{DVN.KT.d -35, s. 20. 813 BOA, E. DH, 1874. 814 Metin Heper, Osmanlda Devlet Gelenei, Trkiye Gnl, S. 73, Ankara, 2003, s. 125.

193 bunlardan Hseyin Paa dneminde reislkttplk yapan Rmi Mehmet Paa daha sonra sadrazamlk makamna ykselmitir815. nk Karlofa grmelerinde Reslkttb Rmi Mehmet Paa baarl olmu ve iyi bir imaj ortaya koymu, bundan sonra brokrasi ve diplomaside seyfyye yerine hacegan ve kalemiyyenin yani sivil personelin giderek say ve tesiri artmtr. Mesela, Damad brahim Paa (171830), Koca Ragb Paa (175763), Halil Hamid Paa (178285) gibi brokrasiye nem veren sadrazamlar zamannda kadrolarda sivilleme iyice hzlanmtr. Mesela 17031774 arasnda alt reslkttbn sadaret mevkiine ykseldii; 16971774 tarihleri arasndaki 27 reslkttbdan 16snn haceganlktan ykseldii ve 11inin ise daha sonra eyalet paas olduu grlmektedir. Bu dnemde merkez idareye bal olan diplomasi meslei de bundan payn almtr. Bu sre hzlanarak devam etmi ve XIX. yzylda mlkiye snfnn domasna, mevcut sivil kadrolarn hariciye ve dahiliye memurlar eklinde ikiye ayrlmasna zemin hazrlamtr. 7.1. Brokrasi Alanndaki Islahat Amcazde Hseyin Paa, grevi sresince devletin ilemesini yavalatan hantal yapy kaldrmak iin mcadele vermitir. Bu amala isteksiz alan, rvete alm ve iin ehli olmayan memurlar emekliye sevk ederek devleti bir nceki yzyldaki dinamizmine kavuturmak iin urat. Bunlarn yerine iin ehli olan kimselerin atanmas iin almalarda bulundu. Bu konuda en byk almay asker alanda yapmtr816. Mesela, sadrazamlk makamna geldii yllarda eski kaptanlardan Ahmet Paazde Mehmet Bey gemisinde grev yapm olan smail Kaptan iin ehli olduu iin yeniden bu greve getirildi817. Etrafndaki kiilerin gereksiz isteklerine uymad iin azledilen Elvanzde mahallesindeki Mustafa elebi mescidinin imam olan Mustafa bin Abdullahn tekrar grevine verilmesi iin stanbul Kaymakamna ve kadsna da Temmuz 1698 balarnda hkm yazlmtr818.

Kemal iek, II. Viyana Kuatmas ve Avrupadan Dn (1683-1703), Trkler-Osmanl, C. IX, Ankara, 2002, s. 759; B. H. Sumner, Byk Petro ve Osmanl mparatorluu, (ev. Eref Bengi zbilen), stanbul, 1993, s. 5; M. Heper, a.g.e., s. 125. 816 S. Shaw, a.g.e., s. 309. 817 BOA, A. {DVNS.MHM.d -110, s. 95vd. 818 BOA, A. {DVN.KT.d -29, s. 19.

815

194 Balkan ve Anadoludaki mft ve kadlara yollanan hkmlerde grevlerini yerine getirmeyenlerin yerine daha ehil ve salih kimselerin atanmas istenmi, yaplan tefti sonras grevini yapmayanlarn azl edilmesi emrolunmutur819. Mesela, Bursada Yldrm Bayezid Darifasnn batabibi Abdullahn 30 Nisan 1702 tarihinde azledilmesi zerine, 1693 senesinden beri kendisinin bu ite olduu hususunda ikayette bulunmutur. ikayeti incelendikten sonra yeniden resltbba huzurunda imtihan edilmeleri, herhangi bir hakszla meydan verilmemesi iin dikkat edilmesi emrolmutur820. Donanmay slah almalar blmnde de sylendii gibi 31 Mays 1702 tarihinde miri kalyonlar defterdar Drri Mehmet Efendinin memur olduu vazifede becerikli, hesap ilerine vukuf ve yeterli olmad iin azledilip yerine daha becerikli olan eski kalyonlar defterdar Hasan Efendi tayin edilmitir821. stanbul Mimarbas smail Aa dvn- hmyuna mracaat ederek,

mimarlkla ilgisi olmayanlarn bu ii yapmaya altndan ikayette bulunmutur. Bunun zerine 1702 ubat ortalarnda stanbul Kaymakam ve kadsna yazlan bir hkm ile ehliyeti olmayan kimselere kesinlikle mimarbalk tarafndan tezkere verilmemesi istenmitir822. 7.2. Resmi Evraka Tarih Atlmas Amcazde Hseyin Paann yapm olduu en nemli yeniliklerden birisi de resmi evrakta tarih atlmas meselesidir. Amcazde Hseyin Paa zamanna kadar, vezr, beylerbeyi, mera ve mtesellimler taraflarndan gelen tahrirat, tevcihat ve dier muamelelere ait evrakta ve herhangi bir i iin yazlan mektuplarn sonlarnda tarih konmas ve yerinin adnn yazlmas adet deildi. Hseyin Paa bu durumun herhangi bir karkla ve yanlla neden olmamas iin, bu gibi evraklara bundan sonra tarih konulmas hususunda kad ve grevlilere emir yollamtr. Bu uygulama bu tarihten sonra bu usul zere devam etmitir823.

BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 191, 193. BOA, C. SH, 132. 821 BOA, C. BH, 9921. 822 Dvn- Hmyun Mhimme Kaytlarndan Naklen, Ahmet Refik, Hicri Onikinci Asrda stanbul Hayat 1100-1200, Devlet Matbaas, stanbul, 1930, s. 33. 823 BOA, A. {DVNS.MHM.d -112, s. 14, . H. Uzunarl, a.g.e., C. IV/I, s. 10.
820

819

195 7.3. Vakanvislik Makamn Kurmas Vakanvis, tarih hadiselerin kayd ve zapt iin tayin olunan resm memurun nvandr. Tarihin lzum ve faydas anlalp daha sonraki nesillere aktarlmas ihtiyacnn duyulmasndan sonra, vakalar resmi memurlar tarafndan tutturulmaya balanmtr. Osmanl Devleti kurulutan itibaren tarih yazmna byk nem vermitir824. Ama tarih yazclnn resmi olarak kurulmas ve devlet memurluu haline gelmesi Amcazde Hseyin Paa dnemine rastlar. Bylece Osmanl Devletinde modern anlamda devlet eli ile tarih yazcl da balam oldu. Bu tarihten nce bu grevi yapanlara ise ehnmenvis denilmekte idi825. Vakanvis makamna atanan ilk kii Mustafa Nam Efendidir. Amcazde Hseyin Paa, Namdaki tarih bilgisini fark ettikten sonra onu 1699 tarihinde, haceganlktan vakanvis makamna atad. Nam Osmanl Devletinin ilk vakanvisidir. Ona, ilk vakanvis olmas ayr bir zellik kazandrr. Nam ilk vakanvis olmasnn yannda, tarih felsefesi ve rivayeti dou geleneinden bahsetmesi ve bu grevi en iyi ekilde yapanlardan olmas kendine ayr bir zellik kazandrmaktadr826. Bu durum, onu koruyan ve bu greve getiren Amcazde Hseyin Paann da deerini artrmaktadr. Amcazde Hseyin Paann

824

Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, MEBY, C. III, stanbul, 1993, s. 574. 825 Rhoads Murphey, Ottoman Warfare 1500-1700, UK, 1999, s. 157; . H. Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilt, TTKY, Ankara, 1948, s. 65. 826 Nam, bn Haldun geleneine bal bir Osmanl tarihisi ve vakanvvisidir. Namnn en ok etkisi altnda kald slam dnr, tarihisi, tarih felsefecisi ve hatta sosyolou bn Haldundur. Namya gre tarih bir fen (sanat) ilmidir. Ve bu bakmdan da dier ilimlerin stndedir. Nam yle der. Tarih, faydas herkese amil olan bir ilimdir. Ulemnn zeksn artrr, akll kimseleri uyararak basiret gzlerini aar, avm eski haberlere, havss da gizli srlara vakf eder. Bu hudutsuz denizin derinliklerine vkf olan kimseler her trl hakikatler ve devirlerin deimesi ile deien hususlarn esrarn renirler. Bylece eski milletlerde ne gibi deiiklikler olduunu, bunlarn hangi sebeplerle paralanp mahvolduklarn renirler. Bu suretle de vukuat mukayese ve tahlil ederek, mcerret szlere kani olmayp mugalata ve hurfelerin zebunu olmazlar. Gaibi ahitten kyas ve olmayan mevcutan iktibas ederek pek ok tecrbe ve uzun altrmalarla bir iin balanagcndan sonucunun ne olacan idrak ederler. Bunlardan anlaldna gre Nam iin tarih bilgi ynlarndan ibaret deildir. Olaylar arasnda ilikiler kurarak sebep-sonu ilikileri onlardan gemie, hale ve gelecee ait hkmler de karmak gerekir. Zaman ve mekn ierisinde meydana gelen olaylar, zaman ve mekn dna tamak Namnn tarih felsefesine uygun bir ifadedir. (Z. Arslantrk, Namaya Gre XVII. Yzyl Osmanl Toplum Yaps, s. 45, 56, 57.)

196 sadrazaml dneminde balayan vakanvislik ekol kesintisiz Osmanl Devletinin yklmasna kadar devam etmitir827. Amcazde Hseyin Paa, arih el-Menr-zde Ahmet Efendi isminde bir kimsenin hazrlam olduu kymetli bir tarih msveddelerine sahip idi. Bu msveddenin, Kprl Mehmet Paa dnemine kadar olan ksm yazlm, daha ileri tarihli olan ksm ise aklamalar ilave edilmi ama bunlar yaymlamadan lmtr. Amcazde Hseyin Paa bu msveddelerin yok olmamas iin tarih kitab olarak yazmas iin Namy grevlendirmitir. Nam, eserinde bu konuyu u ekilde izah etmektedir. Sahib-i devlet (Sadrazam Hseyin Paa) Byle bir eserin zyi ve telef olmas rev deildir dey ihysna himmet ve bu trihin yeni batan yazlmasna ferman buyurdular ve bu hususa ben kullarn memur ettiler. Bu fakir dahi (Nam), hemen ie balayp baz yerlerine cbeden lzumlu malmat, dier muteber tarihlerden alarak ekledim ve gnmze gelinceye kadar olan vekyii ilve ettim. Bu kitaba sadrazam hazretlerinin adlaryla hret bulmas iin Ravzat al-Hseyin fi-Hulasa Ahbar Al-hafikayn denilmesi mnasib grld. Cenb- Hak tamamlanmasn ve rahata yazlarak sona erdirilmesini nasib eyleye. Bu ie balarken hakirin kalbine dodu ki, ibu kitap, Hseyin Paann isimleriyle anld gibi, mukaddimesi dahi onun meziyetlerini ve hizmetlerini zikr ile balasn Byle olursa nur stne nur ve kusursuz bir kitap olurdu. Vk buna benim kudretim yetmez ise de, kudretim nispetinde medih ve senlarna almak icap etti.828 vakanvislii de bu grevle balamtr
829

te, Namnn

7.4. Amcazdenin Bayram Alay Merasimini Canlandrmak stemesi Sadrazamlarn bayram alay merasiminin hangi tarihte balad tam olarak bilinmemekle beraber, XVII. yzyln ortalarndan itibaren balam olmas,

Defterdar Sar Mehmet Paa, a.g.e., s. 731; Ahmet Refik Altnay, limler ve Sanatkrlar, (Bas. Haz. Vahit abuk), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1980, s. 209; Zeki Arslantrk, Namaya Gre XVII. Yzyl Osmanl Toplum Yaps, Ay Kitaplar, stanbul, 1997, s. 49; Necdet ztrk, Osmanllarda Tarih Yazcl zerine, Trkler-Osmanl, C. VIII, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s. 257. 828 Nima, a.g.e., C. I, s. 30.

827

197 ihtimal dahilindedir. Bayram alay merasimi, bayramn nc gn sadrazamn kalabalk bir heyeti ile kola kp yenieri aasnn davet ve ziyafetine katlmasdr. Sadrazamn kola ve bayram alay merasimine kmas 1682 Avusturya seferi ile bir ara terkedilmitir. Bu tarihlerden sonra bu merasim, harp dneminin on alt yl kadar uzun srmesi ile icra edilemez olmutur. Karlofa Anlamasnn imzalanp, huzur ortamnn salanmas ile XVIII. yzyln balarndan itibaren Amcazde Hseyin Paa, bu bayram alay merasimi uygulamasn yeniden balatmtr. Fakat Amcazde Hseyin Paann lmnden sonra tekrar bayram alay merasimi uygulamas terk edilmitir. Aslnda bayram alay merasimi sadece bir bayram ziyareti deil, sadrazamn yenieri aasndan memnun olduu veya memnun olmad anlamn da tamaktadr. Sadrazam, yanndaki kalabalk heyeti ile beraber yenieriyi ziyaretleri srasnda yannda, yenieri aasn grevinde brakaca veya brakmayaca fermann da gtrrd830.

829

Lewis V. Thomas, A Study of Naima, New York University Press, New York, 1972, s. 67, 68; . H. Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilt, TTKY, Ankara, 1948, s. 66; Bekir Ktkolu, Vekayinvis, Trkler-Osmanl, C. XI, Ankara, 2002, s. 393. 830 . H. Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilt, TTKY, Ankara, 1948, s. 148.

198 III. AMCAZDE HSEY N PAANIN ST FASI VE LM Amcazde Hseyin Paann yapm olduu slahat almalar bata II. Mustafann hocas eyhlislm Feyzullah Efendi olmak zere baz devlet adamlar arasnda huzursuzlua neden olmutu. Hseyin Paa, eyhlislmn basklarna dayanamayarak hastaln ileri srd ve sadrazamlktan affn istedi. Amcazdenin bu istei II. Mustafa tarafndan kabul edilmedi. Hatta II. Mustafa, Sadrazam Hseyin Paann gnln almak iin bir takm hediyeler de gnderdi. Fakat tm bu gelimelere ramen Feyzullah Efendinin basklar artarak devam etti. Feyzullah Efendinin istekleri karsnda devlet ileri de aksamaya balad. Feyzullah Efendinin sadrazam kethdas Ali Aann kaptan paala tayini konusunda bask yaparcasna srar ve ricada bulunmas barda taran son damla oldu831. Amcazde bir ka defa sadaretten ekilmek istemise de padiah tarafndan kabul edilmemiti. Nihayet rahatszl artnca 4 Eyll 1702de Sultan II. Mustafa hatt- hmyn ile beraber Senin hizmetinden her veihle rzi ve honud idim, ancak birka defadr tekad832 ihtiyariyle rikb- hmyunuma iltica eylemi idin ve hl shib-fir833 olduundan meslih-i ibd grmede aczin olduu mesm- hmynum oldu. iftliklerinden murad ettiin mahalde meks ve ikamet etmek zere haslar tayini ile sana tekadlk ihsan- hmyunum olmutur. Mhr-i erifi kapclar kethdam ile rikb- hmynuma gnderirsin diyerek vezaret haslar ile beraber sadret mhrn kapclar kethdas Veli Aa ile aldrmtr. Fermandan da anlald zere padiah, Amcazdeye hizmetlerinden memnun olduunu bildirerek Edirneden ayrlmasn ve iftliklerinden istediinde oturmasna msaade etmitir. Hseyin Paann yerine ise, eyhlislm Feyzullah Efendinin telkinleri ile Badat ve civarnn ekyalardan temizlenmesi srasnda stn hizmetleri grlen yenierilikten yetime Daltaban Mustafa Paa tayin edildi834.

Rid, C. II, s. 520; Anonim, a.g.e., s. 163; Netayicl-Vukut, C. III-VI, s. 22; . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. III/II, Ankara, 1995, s. 446; Ahmet Refik, a.g.e s. 208; S. Shaw, a.g.e., s. 310. 832 emekliye ayrlma 833 hasta 834 Beheti-al Seyyid brahim, Silsiletl-safiyy fi Devletil-hakaniyetil-Osmanniyye, Kprl Ktphanesi, 9435, II. K. 212, vr, 183b; Nusretnme, C. II, s. 118; Rid, C. II, s. 539; Hafz Hseyin Ayvansaray, Vefeyati Selatin ve Mehir-i Rical, Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul,

831

199 Kaynaklar, Hseyin Paann Sadrazamlktan istifa etmesinin birka nedeninin olduunu ileri srmektedirler. Bunlardan biri, Sadrazam Amcazde Hseyin Paa byk bir azimle her sahada memleketin kalknmasna alrken karsna hkmetin btn ilerine mdahale eden eyhlislm Feyzullah Efendi kmtr835. Feyzullah Efendi, ehzadeliinde padiahn hocas olup Sultan II. Mustafa tahta getikten sonra ikinci defa eyhlislmla getirilmitir836. Padiah, hocasna byk hrmet gstererek her dediini yapmakta ve ayn zamanda, makamnn ehli olan Sadrazama da tevecchn eksik etmediinden Feyzullah Efendi sadrazama kar pek di geiremiyor, o da eyhlislmn nfuzunu bildiinden ileri gitmeyerek vaziyeti idare ediyordu. Amcazde Hseyin Paa, kendisine gelen gelirlerin bir ksmn eyhlislma vererek onunla iyi geinmesini bilmitir. Amcazde, sabrl ve gayretli bir kimse olduu iin Feyzullah Efendinin basklarna dayanabilmitir. Bununla beraber Amcazde ile Feyzullah Efendinin iyi geinmelerinde Kaptan- Derya Mezomorta Hseyin Paann da tesiri vard. Bu kii her iki taraf da idare ederek bir tatszla meydan verdirmiyordu. eyhlislmn basks o kadar ileri dereceye varmtr ki, en kk atamalar bile ondan sorulmaya balamt. Bunun yannda i, ehline deil eyhlislma yakn olan kimselere verilmeye balamt837. Devlet grevlilerinin, vezrlerin hkm ortadan kalkmt. Amcazde Hseyin Paa, Feyzullah Efendinin artan basklar sonucu, hastalanm ve yataa dmtr. Bu hastalk sadrazamlktan dmesine neden olduu gibi, Hseyin Paann zntden kurtulamayarak ksa bir sre sonrada hayatn kaybetmesine neden olmutur838. Feyzullah Efendi, uzun zamandr eyhlislml muhafaza ettii gibi kendisinden sonra makamn, sratle ykselttii byk olu nakbl-erf Fethullah

1978, s. 396; M. Mnir Aktepe, Amcazde Hseyin Paa, D A, C. III, DVY, stanbul, 1991, s. 8; Kemal iek, II. Viyana Kuatmas ve Avrupadan Dn (1683-1703), Trkler-Osmanl, C. IX, stanbul, 2001, s. 760; Osmanzde Ahmet Taib Efendi, a.g.e., s. 125; Defterdar Sar Mehmet Paa, Zbde-i Vekayit, (Haz. Abdlkadir zcan), TTKY, Ankara, 1995, s. 735. 835 ".. Padiah hazretleri eyhlislm efendiyi hayrhah- devlet edinmein zimam- hkmet ve devleti ana tefviz edb cmle umr- cumhur ann rey ve tedbiriyle vcuda gelmein vzerann ancak bir ad kalp uyuk mesabesinde idiler. (Nusretnme, C. I, s. 131) 836 Ukzde Trihi, s. 185. 837 A. Refik, a.g.e s. 208.

200 Efendiye839 tahsis ettirerek ubat 1702de ona eyhlislm payesi verdirmitir840. kinci olu Seyyid Mustafa Efendiyi Selanik ve Mekke Kadlklarndan sonra Anadolu Kazaskerliine getirttii gibi, arkasndan Rumeli Kazaskerlii payesi ile derecesini ykseltmitir. nc olu Ahmet Efendiyi zmir ve Bursa Kadlklarndan sonra Anadolu ve Rumeli payeleri verdirdi. Drdnc olu Seyyid brahimi ise Yeniehir Kadlndan sonra ehzade hocas ve ayn zamanda kazasker yaptrmtr. Amcazdesi Seyyid Dede Efendiyi stanbul Kads ve Rumeli Kazaskerliine ykseltmitir. Kardeini ise Anadolu Kadaskerlii payesi ile Mekke-i Mkerremeye atamtr841. Damad Mirza-zde eyh Mehmet Efendiyi sratle ilerleterek stanbul Kadl payesinde iken yaknda mddetini bitirecek olan olu Seyyid Mahmud Efendinin yerine Rumeli Kazaskerliine aday yapmtr. Bu suretle ilmiye rtbelerinin en yksek derecelerini sratle ykselttii oullar ile damad ve akrabalarna tahsis ettirmek suretiyle dier ulemaya yksek ilmiyye kaplarn kapatmtr. Bu inhisarclk842 ve adam kayrma, senelerce hizmet ederek yksek derecelere kmak iin yol bekleyen byk kadlarn hakl olarak gcenmelerine sebep olmutur843. Durum bu iken bu esnada meydana kan tehlikeli bir hadise, hi yoktan temkinli ve arbal vezr-i azam eyhlislma minnettar brakm olduundan bunu istismar eden Feyzullah Efendi bundan sonra Amcazdeyi de ele almtr ki o hadise de udur: Bu srada vezr-i azamn akrabasndan mr-i ahur Kblelizde Ali Beyin padiahn kardei ehzade Ahmet ile gizlice bulutuu Darssaade aalarndan birisi

838

Nusretnme, C. II, s. 140; Madeline C. Zilfi, The Politics Of Piety, The Ottoman Ulema In The Postclassical Age (1600-1800), Minneapolis (USA), 1988, s. 216; . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. IV/I, TTKY, Ankara, 1995, s. 15. 839 Fndkl Mehmet Halife, Nusretnmede buna marklndan ve hak etmedii makamlara gelmesinden kinaye olarak Deli Fethullah demektedir. (C. II, s. 143); Rid, C. II, s. 424. 840 Mehmet efik, efiknme, n. Ktb, T.Y., Nr. 1643, s. 113a. 841 BOA, A.{DVN, 256/85; 277/18. 842 Bir elden idre, bir eye mahsus olup, baka eye mul olmama. Yalnz bir eye veya bir ahsa hasrolunma. 843 BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 426-427; Anonim, Osmanl Tarihi, s. 149; . H. Uzunarl, a.g.e., C. IV/I, s. 15; Nusretnme, C. II, s. 143; Orhan F. Kprl, Feyzullah Efendi, .A, C. IV, MEBY, stanbul, 1993, s. 594; Mehmet Serhan Tayi, Feyzullah Efendi, D A, C. V, DVY, stanbul, 1995, s. 527; Abdlkadir Altnsu, Osmanl eyhlislmlar, Ayyldz Matbaas, Ankara, 1972, s. 99; Orhan F. Kprl, Feyzullah Efendi, .A., MEBY, stanbul, 1979, s. 595; Anthony Dolphin Alderson, Btn Ynleriyle Osmanl Hanedan, z Yaynclk, stanbul, 1999, s. 115; M. C. Zilfi, a.g.e., s. 216-217.

201 tarafndan padiaha bildirilmitir. Bu durum Sultan II. Mustafay telaa drmtr. Kblelizde Ali Bey, ilk nce vazifesinden azl edilmi daha sonra da Edirneden stanbula srgn edilerek arkasndan 7 Haziran 1702 tarihinde dam edilmitir844. Ayn hadise Anonim Osmanl tarihinde zetle u ekilde nakledilmektedir. Kblelizde Ali Efendi tahsil iin Msra gittii dnemde bir sohbet esnasnda oradan acayip bir takvim getirdiini burada Sultan III. Ahmetin clusu, Amcazde Hseyin Paann azli ve vefat gibi deiik hadiselerin yazdndan bahseder. Bu durum eyhlislm efendiye ve oradan da padiaha duyurulur. Padiah bu duruma ok sinirlenir ve bunu karann katledilmesi ynnde hatt- hmyn sadr olur. Amcazde Hseyin Paa, akrabas Kblelizde Ali Beyi kurtarmak iin urar. Padiah, Amcazde Hseyin Paaya senin iin af ettim der ama sinirleri yatmaz. stanbula giden Kblelizde burada katl olunur.845 Amcazde Hseyin Paa bu vaziyetten kendisine bir ey bular diye hayli korkmu ve bu yzden hastalanm olduundan mft ile valide sultann ricalar zerine padiah vezr-i azamn korkusunu ortadan kaldrmak iin kendisine hatt- hmynla biri krkl dieri sade iki hilat gndermitir846. Fakat Hseyin Paann, bundan sonra korkusu getiyse de yankara ad verilen hastal gememi ve devam etmitir847. Baz kaynaklarda sadrazamn grevinden istifa etmek isteme sebebi daha farkl ekilde anlatlmaktadr. Buna gre: Krm Han, Aralk 1700de padiaha yollad bir mektupta Ruslarn, anlama hkmlerine aykr olarak, Azak ve Voronete iki kuvvetli donanma bulundurduklarn, Taganrogta tahkimat yaptklarn bildirerek, bu hususlar tahkik ettirmesi iin padiahtan rica etmitir. Padiah II. Mustafa bu istekleri makul grerek, Amcazde Hseyin Paann yeeni ve mrahur- evvel olan Kblelizde Ali Beyi bu

844

Anonim, a.g.e., s. 277-278; Nusretnme, C. II, s. 90, 116; Rid, C. II, s. 531; Rifaat Ali AbouEl-Haj, The 1703 Rebellion And The Structure Of Ottoman Poltcs, stanbul, 1984, s. 56; Ahmet Refik, Osmanl mparatorluunda Meskukat, TOEM, S. 86, stanbul, 341, s. 233. 845 BOA, D.BM.MHF, 12382 (Kblelizde Ali Beyin olu Mustafa Paann muhallefatna havi defter.); Anonim, a.g.e., s. 277-278; Defterdar Sar Mehmet Paa, Zbde-i Vekayit, (Haz. Abdlkadir zcan), TTKY, Ankara, 1995, s. 729; 846 Nusretnme, C. II, s. 116; A. Rifaat, a.g.e., s. 57 847 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. III/ II, s. 15.

202 iin tahkikine memur etmitir. Kblelizde tahkikat sonucunda Krm Hannn yazdklarnn doru olduunu beyan etmise de Hseyin Paa, Rusya ile yeni bir sorun ortaya kmamas ve bar dneminin bozulmamas iin Kblelizdeye teftiin sonularn kendi grne gre anlattrmtr. Padiah Krm Hannn grnde srar etmesi zerine, Kblelizde Ali Beyi sktrm ve gerekleri renmitir. Bu durum karsnda Padiah Amcazdeyi sadaretten azletmi ve Kblelizdeyi de idam ettirmitir848. Hseyin Paa, istifasndan sonra bir iki gn Buuk Tepe Kasrnda kaldktan sonra, Kumburgazdaki (Silivri) iftliine ekildi. Burada on be gn sren hastalndan sonra 22 Eyll 1702de eceli ile ld. Cenazesi stanbula getirilerek Sarahane karsnda ina ettirdii klliye iindeki trbesine defnedildi849. Mezar tandaki tarih, Abdlbaki Arif Efendi tarafndan drlmtr850. Sadr- zam sahibul hayrat hemnm Hseyn Be sene old vekil-i Padiah- dinpenah Grd n sdk u huls ile gazaya azmini Tlib-i sulh u slah oldu aduvvu kinehh ntikalin gs edip rif didi tarihini Cennet-i firdevsi Hak ide Hseyine cy-gh. 1702 Anonim Osmanl tarihinde ise lmne yazlan tarih u ekildedir851. Fevtine Olan Tarihtir Cenb- saf- ekrem Hseyin Paaya Fen grnd bakaya gre bu khne emen Riyz- cennet-i alda eyleyp mev Humy- rhun d ede Hazret-i Zlminen ekp bir h dedi Sadi fevtine trh Hseyne Hak vere Firdevsde makam- hsn 1113 (1701/1702)

848

Dimitri Kantemir, Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi, C. III, (ev. zdemir obanolu), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1980, s. 301; Orhan F. Kprl, Amcazde Hseyin Paa, .A., C. V/I, MEBY, stanbul, 1993, s. 649. 849 Rid, C. II, s. 543; Hafz Hseyin Ayvansaray, Vefeyati Selatin ve Mehir-i Rical, Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1978, s. 396; M. Mnir Aktepe, Amcazde Hseyin Paa, D A, C. III, DVY, stanbul, 1991, s. 8; Osmanzde, a.g.e., s. 126. 850 Zbde-i Vekayit, s. 736; Ayvansaray, Hadikatl Cevami, C. I, s. 131; F. Kprl, a.g.m., s. 649; . H. Uzunarl, a.g.e., s. 15. 851 Anonim, a.g.e., s. 165.

203 DRDNC BLM AMCAZDE HSEY N PAANIN TAR H ROL, AHS YET VE ESERLER
I. AHS YET VE KNYES

Hseyin Paa, Amcas Kprl Mehmet Paann olu Fazl Ahmet Paann sadrazaml srasnda Amcazde diye hret buldu852. Hseyin Paa Yeen Hseyin Bey nam ile de tannmaktadr. Kaynaklarda zaman zaman ismi Fazl Ahmet Paa zamannda hacca gidip gelmesinden dolay Hac Hseyin Paa diye de gemektedir853. Hseyin Paa babasnn ve kendisinin Mevlev tarikatna mensubiyetinden dolay Mevlevi ve Sarho lakab ile de hret bulmutur854. Amcazde Hseyin Paa, devletin iinde bulunduu duruma vakf, tedbirli, ileri grl, temiz ahlkl, kemal sahibi ve slahat bir sadrazamd. Ayn zamanda akll hareket ederdi855. Doruluk ve iyiliksever bir insan olan Amcazde Hseyin Paa laubali hareketlere gz yummazd. Hseyin Paa yabanc devlet adamlar ve elileri arasnda itibar olan bir ahsiyet olduu kadar muasr olan yabanclar da kendisinden mkemmel bir kimse ve devlet adam olarak bahsetmilerdir856. Amcazde dnemini de ierisine alan 16881704 senesi olaylarn anlatan Anonim Osmanl Tarihi, bu zat zerinde zellikle durarak, halkn kendisine olan tevecchlerinden bahsederek, Senin zaman- vizaretinde senden emn ve hond idik. Allah Tel hazretleri senden rz ve hond olsun eklinde ona tezahratlarda bulunur. Onun iyiliklerinden ve hayrtndan bahseder. Yine ayn eserde zamannda herkes canndan ve malndan emindi ifadesi yer alr857. Silahdar Fndkl Mehmet Aa hem Nusretnmesinde hem de Silahdar Tarihi isimli eserinde Hseyin Paann sadrazamlk makamna getirilmesini isabetli bir karar olarak deerlendirir. Birok yerinde zamann en iyi adam o idi, eklinde iyiliklerinden bahseder. Sadrazamlk makamna gelmesini ise o, en isabetli karard eklinde Hseyin Paann bu makama getirilmesinden duyduu sevinci

852 853

Hafz Hseyin Ayvansaray, Mecmu-i Tevarih, s. 347, 348; M. Mnir Aktepe, a.g.m., s. 8. Nusretnme, C. I, s. 28. 854 Vahid abuk, Kprller, KTBY, stanbul, 1988, s. 179. 855 Ahmet Taib Efendi, a.g.e., s. 126; Anonim, a.g.e., s. 133. 856 Sulhnme, s. 9b, 10a; Anonim, a.g.e., s. 133. 857 Anonim, a.g.e., s. XXI, 163.

204 ortaya koyar858. Hseyin Paadan sonra sadrazamlk makamna gelen ve Karlofa Anlamasnn imzalanmasnda byk emek ve gayretleri olan Rami Mehmet Paa eserinde Hseyin Paann ahsiyeti ve devlet adaml ynn u ekilde izah etmektedir. Belgrad Muhfz Hseyin Paa hazretleri ammleri Kprl Mehmet Paa ve ammi-zdeleri Ahmet Paa ve Mustafa Paa ve daylar Mustafa Paa merhmlarn vezretleri zamnlarnda devletin inceliklerine hakim, yrekli ve hamaset sahibi olmakla vezaret makamna geldii zaman devlete stn hizmetleri dokunmutur. nsanlk, doruluk ve iyi hareketleri ile hret olmutur. Venedik dman bu kadar seneden ber deryda mstevl ve rzgr msadesiyle bir ok yer alm iken Hseyin Paa, Akdenizde kapudn olduklarnda k gn onlarn elinden Sakz kurtarmtr. Daha sonralar ise bu yapm olduu hizmetleri karlnda, mhr-i vezret-i uzm tevchiyle tanzm-i umr- saltanata memr oldular.859 Osmanl tarihine ve tarih yazclna yeni bir alm getiren olaylarn sebep ve sonularn aklayarak tarihini yazan Mustafa Nam Efendi ise eserinde, Amcazde Hseyin Paa iin, O, kerim ahlkl vezrin gzel detlerine son ve ok gzel hasletlerine nihayet yoktur. Deryadan katre ve gneten zerre miktar dahi olsa onlarn eserlerini ve szlerini nakle cret edip, olan beyan suretiyle haddim olmayan sze cesaret eyledim. Sadrazam Hseyin Paa hazretlerinden ricam budur ki, hat ve yanllarm af buyuralar ve bu sayfalara bakp fazl ve keml sahibi ulemdan ve zrefdan dilerim ki, kusurlarm olmu ise itiraz eklinde ayplamayp, kalem-i keremleriyle dzelteler. Ve grdkleri hefevt ve zellta (srme ve hatalar) mheze etmeyip vech-i vech (en uygun ekil) ile tevch buyuralar eklinde iltifatta bulunmaktadr860. Beheti-al Seyyid brahim Efendi de Amcazde iin, iyi ahlakl ve akl ile hareket eden ve ilim sahibi kimse olarak bahsetmektedir861. Anonim Osmanl Tarihinde Hseyin Paa iin, ..Belgrad muhafazasnda merdne hareket ve mdebbirne hfz- memleket

Silahdar Fndkl Mehmet Aa, Silahdar Tarihi, C. II, s.300vd. Sulhnme, s. 9b, 10a. 860 Nima, a.g.e., C. I, s. 30. 861 Beheti-al Seyyid brahim, Silsiletl-safiyy fi Devletil-hakaniyetil-Osmanniyye, Kprl Ktphanesi, 9435 II. K. 212, s. 179a.
859

858

205 ve klne hidmetleri sebkat edp hnednlarnn milel-i Nasr beynlerinde klli itibari olup.862 ifadeleri olduka dikkat ekicidir. Hseyin Paa, ilmi sevdii kadar adam yetitirmeyi de sever, meziyetli ve kabiliyetli insanlar himaye eder ve onlar takdir ederdi. Cmert olup her sene ihtiya sahiplerine yzer ve iki yzer altn ihsan ederdi. Ylda bir defa 1000 ake sadaka ve ylda bir defa da fakirlere 500 kese para datrd863. Bu zelliklerinin yan sra halkn sorunlar ile de yakndan ilgilenmeyi ihmal etmemitir. Mesela, Galata semtlerine ate verilip verilmedii konusunda padiaha sunmu olduu arzndan anlamaktayz ki, bu i ile bizzat ilgilenerek yerinde tetkik edip grdkten sonra padiaha arzn ve raporunu sunmutur864.
II. S YAS K L VE TAR H ROL

Amcazde Hseyin Paa, uzun sre devlet kademelerinde hizmette bulunduktan sonra sadrazamlk makamna getirilmitir. Bu hizmetleri srasnda devlet ynetimi konusunda tecrbe kazanmtr. Bilhassa Viyana kuatmasndan sonra Osmanl ordular karsnda srekli baar elde eden Habsburg mparatorluunun ordularnn modern silahlar ve gc hakknda bilgi sahibi idi865. Hseyin Paa, ksa sren Belgrad Muhafzl srasnda batl devletleri ve snr ahvalini yakndan tanma frsat da bulmutur. Karlofa Anlamas sonras devletin snrlarn yeniden tahkim etmede gsterdii tecrbe ve gayret bunun en belirgin gstergesidir. Yine birok blge elden km olduundan ie doru yaanan gte uygulam olduu baarl politika, devletin toprak ve vergi kayb olmasna ramen dneminde hazinenin gelir fazlas ile kapanmas, uygulam olduu politikalarn nemini ve kendisinin tarihi roln artrmaktadr. Hseyin Paann sadrazamlktan ekilmesinden sonra uzun sre sadaret makamna dirayetli bir kii gelmedii gibi,

862 863

Anonim, a.g.e., s. 135. Anonim, a.g.e., s. 164; Rid, C. II, s. 539; Ahmet Refik Altnay, limler ve Sanatkrlar, (Bas. Haz. Vahit abuk), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1980, s. 209, 864 TSMA, E. 2449/23. 865 Nihad S. Sayar, Trkiye mparatorluk Dnemi Mali Olaylar, Meter Yaynlar, stanbul, 1978, s. 139.

206 devlet Nevehirli Damat brahim Paann866 zamanna kadar on alt yl boyunca alkantl bir dnem yaamtr867. XVII. yzyln ikinci yars Osmanl Devletinin k belirtilerinin ortaya kt bir dnemdir. Bu dnemin en belirgin zelliklerinden birisi devletin kaht- rical yani yetimi adam ktl ekmesidir. Defterdar Sar Mehmet Paa, eserlerinin birok yerinde ifade ettii gibi Beceriksiz vezrlerin bozuk idareleri sebebiyle memlekete byk bir hastalk ve eit eit bellar musallat olmu, devlet ilerinde karklklar grlm ve baz zorba kt kimselerin taarruz elleri ve irkin ilerinin darbesi ile devletin gl bahesi yaralanp dalmakta gl yzl hkmet gzelinin uurunu perian, hilfet ve saltanatn kuvvetli, kan almaya ve kusmaya muhta olmakla bu korkun belann kaldrlmas iin, Aristo868 tedbirli bir vezrin, gzel ve makbul dncelerine ihtiya duyulmutu.869 diyerek devletin durumunu zetlemitir. Amcazde Hseyin Paa Defterdar Sar Mehmet Paann tarif ettii Aristo tedbirli niteliklere uyan ve yaptklar ile bunu gsteren bir vezr olmutur. Silahdar tarihinin yazar da eserinin birok yerinde devletin ekmi olduu deerli adam skntsndan bahsetmektedir. Bundan dolay da birok kimse hak etmedii makama gelmitir870. Amcazde dneminin mehur tarihilerinden Nam da ayn grleri savunmaktadr. Ona gre devleti kurtaracak kimse byk adamdr. Namya gre toplumun ekonomik ve sosyal sorunlarn bir kimsenin halletmesi imkanszdr. Bunun iin her sorunu zebilmek iin yetenekli kimseler arar. Nam arad zelliklerde byk adam lmne kadar bulamasa da, aslnda arad byk adamn zelliklerinin bir ksm Amcazde Hseyin Paada mevcuttur. Eserinde bundan da bahsetmektedir. Ona gre; sadrazamla ok zeki ve kmil bir vezr

866 867

Sadareti, (09 Mays 1718 30 Eyll 1730) B. H. Sumner, Byk Petro ve Osmanl mparatorluu, (ev. Eref Bengi zbilen), stanbul, 1993, s. 3 868 Ayn ifadelere, Ukzde tarihinde de rastlamaktayz. Bkz. C. I, s. 320. 869 Defterdar Sar Mehmet Paa, Zbde-i Vekyiat, (Sad. Abdlkadir zcan), TTKY, Ankara, 1997, s. 15, 17; Defterdar Sar Mehmet Paa, Nesyihl-vzer Vel-mer (Kitab Gldeste), Devlet Adamlarna tler, (ev. Hseyin Ragp Uural), TODA E Yaynlar, Ankara, 1969, s. 1-10; Zeki Arslantrk, Namaya Gre XVII. Yzyl Osmanl Toplum Yaps, Ay Kitaplar, stanbul, 1997, s. 26; Robert Mantran, XVI-XVIII. Yzyllarda Osmanl mparatorluu, (ev. Mehmet Ali Klbay), mge Yaynlar, Ankara, 1995, s. 113.

207 geldi, sarfeti ltuf ve evketi, asalet ile memleketin yz gld. Yine eserinin baka bir yerinde O kerim ahlkl vezrin gzel detlerine son ve ok gzel hasletlerine nihayet yoktur. Deryadan katre ve gneten zerre miktar dahi olsa onlarn eserlerini ve szlerini nakle cret edip, olan beyan suretiyle haddim olmayan sze cesaret eyledim. der. Namya gre, devlet adamlarna temkinli, arbal ve msamahal olmak fazla zek ve anlayllktan daha faydaldr. Hakikat odur ki; hrmetinin ve akl fetnetinin fazlas medhul deildir. Yalnz halka ait ilerde msmaha ve mdrya871 terk ederek halk akn ve mecalsiz brakmak doru deildir872. Amcazdenin ortadan ekilii, meydan devletin her iine karan eyhlislam Feyzullah Efendiye brakmtr. Alan Palmer, eserinde Hseyin Paa iin, kendi istei ile sadrazamlktan ekilmese kesinlikle siyasal dmanlarnn kurban olacan sylemektedir873. II. Mustafa, devlet ilerini Amcazde Hseyin Paaya devrettii iin onun istifasndan sonra da devlet ilerine karmaz olmutur. Feyzullah Efendi, kendi isteklerine boyun eer dncesi ile Daltaban Mustafa Paay sadrazam yaptrmtr. Devlet ilerini eline alan Feyzullah Efendi Amcazde Hseyin Paann uygulamaya koyduu idar, mal ve askeri alandaki slahatlar bir kenara koyarak yeni bir kargaa ortamnn domasna neden oldu. Bunun sonucunda da 1703 ylnda Edirne Vakas874 meydana geldi875. Amcazdenin be yllk sadrazamlk dneminde nemli bir olayn kmamas, Feyzullah Efendi gibi bir adam idare etmesi, onun istifas ve lmnden sonra Edirne Vakas gibi bir olayn

870 871

Silahdar Tarihi, s. 359. yze glme, dost gibi grnme. 872 Mustafa Nima Efendi, Nima Tarihi, C. 1, stanbul, 1280, s. 30, 58. 873 Alan Palmer, Osmanl mparatorluu Son Yz Yl Bir kn Yeni Tarihi, (ev. Belks orak Dibudak), Sabah Kitaplar, stanbul, 1992, s. 29, 30. 874 lmiye snfnn st makamlarn akrabalar ile dolduran Feyzullah Efendiye kar var olan husumet biraz daha artt. Devletin her iine ve en kk atamalara bile mdahale eden Feyzulalh Efendiye kar devlet kadrolarndaki kzgnlkta artmt. Bu durum karsnda ulemann, Sadrazam Rami Mehmet Paann ve devlet adamlarnn kkrtmas ile stanbulda cebecilerin maalarmz almadan sefere gitmeyiz bahanesi ile bir isyan kt. syan ksa srede byyerek tm stanbula yayld gibi, isyanclar Edirneye yryerek II. Mustafay tahttan indirerek yerine III. Ahmeti padiah yaptlar. Bununla yetinmeyen isyanclar Feyzullah Efendiyi ldrdler. Mallarn yamaladlar. Nam eserinde bu olaya Feyzullah Efendi Vakas demektedir. 875 Robert Mantran, Osmanl mparatorluu Tarihi, Cem Yaynevi, C. I, stanbul, 1995, s. 331; Rifaat Ali Abou-El-Haj, The 1703 Rebellion And The Structure Of Ottoman Politics, stanbul 1984, s. 30, 35, 60;

208 meydana gelmesi, Amcazdenin devleti idare etmede ne derece dirayetli olduunu gstermesi bakmndan son derece nemlidir876. Hseyin Paann byle kritik bir dnemde be yl gibi uzun bir sre sadrazamlk makamnda kalmas, padiahn iltifatna mahzar olmas, nemini ve deerini bir kat daha artrmaktadr. Padiah Hseyin Paadan mhr hmynu aldrr iken Senin hizmetinden her veihle rzi ve honud idim diyerek memnuniyetini dile getirmitir877.
III. KLTREL VE B L MSEL ALIMALARI

1. Hseyin Paann Eitimci Yn Hseyin Paa, gerek sadrazamlk dneminde gerekse devlet adam olarak alt yerlerde, eitime ve halkn okuma yazma renmesine byk nem vermitir. Sadrazaml dneminde yaptrm olduu medrese, ktphane, sbyan, mektebi ve camiler bunun en bariz rneidir. Bilhassa, sbyan mektepleri onun sadrazaml dneminden itibaren yani XVIII. yzyln balarndan itibaren lke genelinde hzla yaylmaya balamtr878. Amcazde Hseyin Paa, Karlofa Anlamas sonras snr boylarndan lke ierisine doru gen halkn ve uzun yllar sava ile maneviyat ve morali bozulan Balkan toplumlarnn maneviyatn ykseltmek iin almalarda bulundu. Rumeli kasaba ve kylerinde bulunan Mslmanlarn ve Trklerin okuma ve yazmadan mahrum olanlarna namaz, oru, zekat, hac ve dier bir takm gerekli bilgileri retmek iin bu blgelere grevliler gnderdi. Hudut eyaletlerinde icabeden yerlerde halkn maneviyat ve din akidelerini ykseltmek, Belgrad ve snr boyuna hakim olmak, o blgedeki halka vaaz ve nasihat etmek zere Rumeliye vaizler gnderdi. Bilhassa Belgrad ve Tuna Boyu ile Babada ve Bosna Eyaletine bu ynlerden nem verilmitir879. Karlofa bar sonras snr boylarnn nemini ve nazik durumunu dikkate alan Hseyin Paa, yukardaki almalarn yan sra 1700 senesinde Babussaade Aas Mustafa Aay Sofyaya, baka bir kiiyi de muallim

efik Efendi, efiknme, stanbul, 1290, s. 115; Ahmet Rasim, a.g.e., s. 107. Beheti brahim Efendi, a.g.e., vr. 183b; Nusretnme, C. II, s. 118; Rid, C. II, s. 539; Defterdar Sar Mehmet Paa, a.g.e., s. 735. 878 Vahid abuk, Osmanl Tekilt ve Siyaset Kltr, Emre Yaynlar, stanbul, 1996, s. 185. 879 BOA, A. {DVNS.MHM.d -114, s. 199; Ukzde Trihi, s. 489; . H. Uzunarl, a.g.e., C. IV/I, s. 3. Ahmet Rasim, Osmanl Tarihi, ems Matbaas, C. II, stanbul, 1328, s. 781; Nevzat Ksolu, Trk Dnyas Tarihi ve Trk Medeniyeti zerine Dnceler, tken Yaynlar, stanbul, 1997, s. 389.
877

876

209 olarak Ohri Kazasna atamtr. Buna benzer birok retmen ve hatip atamalar mevcuttur880. Bosna Beylerbeyine, mftsne ve Bosna Eyaletindeki kadlara 1702 Mart balarnda yollanan hkm ile din ulemasnn ve slam hukukularnn merkezi olan bu lkedeki kasaba ve kylerde sakin olan baz kimselerin ilmihal renmekten kanp, bu konulara ilgi gstermedikleri kulama gelmitir diyerek bu konunun zerinde durulmasn istemitir. Hkmde devamla, Makbul eri kanunlarn yceltilmesi, eitli emir ve hkmlerin kavranmas din ve devletin en eski geleneklerinden, mlk ve saltanatn en nemli meguliyetlerindendir denilmektedir. Son olarak da Bosna Eyaleti, kasaba ve kylerinin eitimi ve maneviyatnn ykseltilmesi iin, ulemadan eyh Muhammedi arkadayla birlikte yollanmtr diyerek; Bosna Beylerbeyinden de yollanan kiilere varr varmaz kalacak yer, iecek ve yiyecek salamas, civar kylere gittikleri zamanda yanlarna yeter kadar adam verilmesi istenmitir. Hkmn st ksmnda Sadrazam Hseyin Paa, kendi el yazs ile, hkm emirlerine gre hareket etmelerini ve bunu uygulamakla ykml olduklarn ilave etmitir881. 2. Bidat ve Hurafeler ile Mcadelesi Hseyin Paa, eitime nem vermekle kalmayp eitimin nndeki engelleri de kaldrmak iin mcadele etmitir. 1701 ubat sonlarnda stanbul Kads ve mollasna yollam olduu hkm ile Sleymaniye Darlhadis Medresesinde grevli Molla Mehmetin baz mneccim geinen mfsidlerle882 ibirlii ierisinde olduu ve halk yanl bilgilerle kandrd iin kalebend edilmesi istenmitir883. Balkan taraflarnda bilhassa Macarlar ve Yunanllar arasnda yaygn olan lm kiilerin

880

BOA, C. MF, 3255, 3256; Rfaat Ali Abou-el Haj, Modern Devletin Doas, XVI. Yzyldan XVIII. Yzyla Osmanl mparatorluu, mge Kitabevi, Ankara, 2000, s. 92. 881 BOA, A. {DVNS.MHM.d -112, s. 191, 193; A. Rfaat, a.g.e., s. 143, 145. 882 slmn kayna kuran ve hadislerdir. Tarih ierisinde kuran ve hadisler farkl corafyalarda, farkl kltrlerde, farkl zamanlarda yorumlanarak hurafeler ve batl inanlar ortaya kmtr. (Bayram Kodaman, Gnmz Meseleleri Asndan Toplum, Din ve Devlet Hakknda Baz Dnceler, Cumhuriyetin Tarih-Fikr Temelleri ve Atatrk, Sleyman Demirel niversitesi Yaynlar, Isparta, 1999, s. 132, 133.) 883 Dvn- Hmyun Mhimme Kaytlarndan Naklen, Ahmet Refik, Hicri Onikinci Asrda stanbul Hayat 1100-1200, Devlet Matbaas, stanbul, 1930, s. 28.

210 insanlar arasnda gezdii eklindeki batl inanlarn kesinlikle yasaklanmasn istemitir884. Hseyin Paa, yukarda zikredilen hkmn zerine bizzat kendi el yazs ile not derek 1702 Mart balarnda ve Temmuz sonlarnda bata Hdavendigar sanca olmak zere Sultann, Karesi, Bolu, Badat, Basra, Musul, ehrizor, Vize, irmen, Krkilise, Selanik, Trhala, Rumeli Eyaletleri ile Sivas, Karaman, Adana, am, Trablusam, Safed, Sayda, Beyrut, Halep, Rakka, Mara, Diyarbakr, Trabzon, Kars, ldr, Van ve Temevar Eyaletleri, kad ve mftlerine yollanan hkmler ile din doru nasihat demektir, hadisinde olduu gibi, saltanatn kanatlar glgesinde lkenin her tarafnda halkn, gven ve huzur ierisinde olmas iin gerei yaplmas istenmitir. Hkmde devamla; Kuran- Kerim okuma ve ibadet konularnda uzman olan ehl-i snnetten imam ve hatipler yerli yerince tefti edilsin, ilerinde bir yanllk ve eitimlerinde bir eksiklik olanlardan, kendilerine ekidzen verip bu eksiklerini gidermeleri istensin, bu yapldktan sonra, bu niteliklere sahip olanlarn greve atanmalar konusunda saltanat- aliyyeye mektup gnderin ki, bylece bu imam ve hatiplik grevlerine iinin ehli, salih ve mstahak olan kiiler atansn denmitir. Hkmde alanlarnda uzman olan kiilere de seslenilerek, Medreselerde ve mahfellerde eitli ilim ve fenleri reten yksek mderrisler, belli gnlerde ortaya kp (dzenli olarak) ders versinler ve derslerinde ebedi saadetin ve doru davrann kayna olan tefsir, hadis ve fkh gibi kitaplardaki konulara sk skya bal kalsnlar, grevlerini hep bu ekilde yapsnlar ve aksinden saknsnlar, denilerek onlar da uyarlmtr. Yine ayn hkmn devamnda, vaizler tefti edilsin dini grev ve halk aydnlatma konusunda grevlerini iyi yapsnlar. Muteber kitaplar kullanarak iman sahiplerinin kalplerini yumuatp yceltsinler. Gz boyayc hurafeden saknsnlar. Masumlar yanl ynlendirip, banazlk ve gareze davetiye karmasnlar. Bunlar ayrlk, nefret ve bakalarnn talihsizliinden zevk alma duygularnn atelenmesine yol aar885. Muteber kitaplar ve temel meseleleri kullanarak ve imam sfatyla sulanmaktan saknp, iyilik yapp

884

Hammer, a.g.e., C. VI, s. 47.

211 ktlkten uzak durma hususunda nasihat vermekten vazgemesinler, denilerek dini istismar edenlerin nne geilmesi istenmitir. Son olarakta, mmet ve tevhid ehlinin birlik ve btnlnn salanmas hususunda, namaz, oru, hac, zekat ile iman ve amelin dier artlaryla ilgili meseleler hakknda bilgilendirilsinler. Cuma ve toplu namazlarda olduu gibi, halkn ibadetlerini tam yapmas konusunda itina gsterilmesi istenmitir. ocuklar Kuran- renip, iman ve amelin artlarn anlamaya alrken, yetikinler kendileri dnyevi yalan-dolana kaplma konusunda uyank olsunlar. Ebeveyn olarak, sahip olduklar disiplin salama haklarn kullanrken kat olsunlar, kyl ve gerler de ayn ekilde slamn kurallarn renip uygulasnlar eklinde emirler gndermitir. Hkmn devamnda, cami ve medreselerin bakmlarnn yaplmas konusunda gereken ihtimamn gsterilmesini, ehir ve kylerde cami ve eitim yerlerinin baka amala kullanlmamasn istemitir886. Bu dnemde halk arasnda cahillik ve hurafe yaygn olmal ki, ariv belgelerinde olduu gibi dnemin mehur iri Nb de bidat ve hurafelere deinmitir. Nb, lkeyi kntye gtren sebepler arasnda, faziletten nasibini almayan, kltr ve irfann kadrini bilmeyen din adamlarn da gsterir887. Ne hadd-i fazl bilirler ne kadr-i irfn Zamne halknn ikbli parsalgadr. ir bu kimseleri, iki lemde de felah grmeyen sahte din adam ve takva satarak geinenler olarak nitelendirmektedir. leri sadece dnyay kazanmak olan bu kiilerin btn yaptklar ileri gstermelik yaptklarndan bahseder. Bunlar halk srtndan kolayca para kazanan kimselerdir. Onlar sark sarnarak kendilerini olduundan farkl gstermek isterler888.

Krma da hurafelerin yasaklanmas iin hkm gnderilmitir. (BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 404). 886 BOA, A. {DVNS.MHM.d -112, s. 191, 193; A. Rfaat, a.g.e., s. 143, 145. 887 Hseyin Yorulmaz, Divan Edebiyatnda Nb Ekol, Kitabevi Yaynlar, stanbul, 1996, s. 257. 888 H. Yorulmaz, a.g.e., s. 257. Grmez ol kes iki lemde felh Ki sata sahte takv vi salh Oldu lt- ma- dny Asrda hrka v tesbh rid

885

212 Nbiye gre, in ekline snan bu kimselerin ilmi yok, marifeti ve sanat yoktur. O hrsz suratl kiiler zhd ve takvay para kazanmak iin let yapar. Sadece bir iki tasavvuf kelimesi kapp kendini tarikat eyhi yapmlardr. Bu hilekarlar halk aldatmak iin kolay ve gzel bir yol bulmulardr. Evliya diye bunlarn grne aldanmamak gerekir. Evliya hi mala mlke tenezzl m eder? der889. 3. Ermenileri Katoliklemekten Kurtarmas ve Misyonerlerle Mcadelesi Amcazde Hseyin Paa, sadece Mslmanlar arasndaki bidat ve hurafelerle deil, lke ierisindeki gayrimslimler ve Ermeniler arasnda olan hurafe ve ihtilaflarla da mcadele etmitir890. Bu amala, stanbul Kaymakamna 1701

Eger etdiyse selef ehl-i tarik imdi takld idgn bil tahkk B-huss ola medr- dav Kasd tahsl-i ma- dny Halk ey sata ol kurb- Hud Halk tr sata ol hayr- du Vermege zhd salhna revc Halk nimet yiyecek ol kala a Tc takld rids takld Sz takld eds takld Yok siydet ki an ede penh Sarnr bana destr- siyh lmi yok mrifet sanat yok Kesbe sermyesi yok visati yok Ede tahsl-i maa let Zhd takvy o dzd sret Bir iki harf-i tasavvuf kapm Kendiyi pr-i tarkat yapm Ne gzel bulmu o ayr- atk Halk aldatmaga snca tark Evliy dey sakn aldanma Sahte sanat gerek sanma Evliy mla tenezzl m eder Sklet-i nsa tahamml m eder 890 Osmanllar, 1514'te, Ermenistan blgesine geldiklerinde herhangi bir Ermeni devletiyle deil, bu blgelerin sahibi Safevi devletiyle aldran'da savam ve zafer sonucunda blgeyi imparatorluk snrlan iine katmtr. Yine 1515'te Adana blgesini yani Kilikya Ermenilerinin bulunduu blgeyi Memluklu devletinin elinden sava sonunda almtr. phesiz blgede dier toplumlar olduu gibi bir Ermeni toplumu da mevcuttu. Netice itibariyle daha XVI. yzyln ilk yllarnda btn Anadolu Osmanl devletinin hkimiyeti altna girmi ve dolaysyla btn Ermeniler de kendiliinden Osmanl teb'as olmulard. Bu bakmdan Osmanllarla Ermeniler arasnda her hangi bir tarih husumet, dmanlk ve kin sz konusu olmamtr. Hatta Fatih Sultan Mehmet devrine dayal bir dostluk ve samimiyet mevcuttu. Zira Fatih daha 1453'te stanbul'u fethettiinde, Ortodoks Rum Patrikliini muhafaza ettii gibi, 1461'de Ermeni Patrikliini tesis ettirmi ve Bursa Piskoposu Ovakim'i de Patrik yapm ve Ortodoks-Katolik mezhepleri dnda kalan Hristiyanlarn sorumluluunu da ona vermiti.
889

213 Temmuz sonlarnda yollanan bir hkm ile stanbulda Galatadaki iki yerde ve Validehannda baz mfsidlerin Ermeni kitaplarn deitirerek ve yeni ilaveler yaparak bastklar ortaya kmtr. Bunlar Ermenilere zorla kabul ettirmeye altklarndan bu kiilerin derhal yakalanp hibir ekilde bunlara msamaha gsterilmemesi ve hapsolunmas istenmitir891. 1701 Austos balarnda da stanbul Kaymakamna yollanan dier bir hkm ile stanbuldaki Sulumanastrda Ermeni rahiplerinden Haador isimli rahip, Ermenileri Katolikletirmek istediinden krek cezas ile Tersane-i mire zindanna gnderilmitir. Hkmde, daha nce de beyan edildii ifade edilerek Ermeniler arasnda fesad karmak iin kitaplarda deiiklik yapanlarn yakndan takip edilmesi istenmitir. Yine ayn hkmde Avrupadan getirilen bu kitaplar, gerek Valide ve Vezrhanlarnda, gerekse baka yerlerde basarak Ermeniler arasna sokanlarn yaknen takip edilip ellerindeki malzemelerinin alnmas ve i yerlerinin kapatlarak

Hatta stanbul Ermeni Patrikliine Emiyazin ve Kuds Ermeni Patriklerinin stnde hukuk bir stat verdirtmitir. Bylece Ermenilere, dier gayrimslim (Ortodoks-Katolik) cemaatlere nazaran nemli bir imtiyaz verilmi ve Osmanl-Ermeni arasnda dostluk, iyi mnasebet, gven zemini yaratlm oluyordu. Bu zemin zerindedir ki, Ermeniler Sadk Millet olma ansn ve imknn buldular. Bu imtiyaza ve itimada mazhar olan Ermeniler, Osmanl devleti iinde dier gayrimslimlerin tabi olduu hukuk sistemine dhil olmu oldular. Osmanl sistemi iinde gayri mslimlerin ve zellikle Ermeni cemaatinin durumunu anlamak iin Osmanl ariv vesikalarna bakmak kfidir. Bu konuda, Kmil Kepeci Tasnifinde bulunan Evamir-i Maliye Kalemine tabi Piskopos Mukataas Kalemi Defterleri,1837'dei sonraki Divn- Hmayun Defterleri ve bunlarn iindeki Kilise Defterleri, Tahrir Defterleri, urt- Milel-i Muhtelife Defterleri, Mhimme Defterleri ve nihayet eriyye Sicilleri, Bb- Asaf Evrak nem arz etmektedir. Grld zere Anadolu'daki Ermenilerin Tarihi, Osmanl ariv vesikalarnda yatmaktadr. Buna ramen Batl ve Ermeni aratrmaclarn pek ou eserlerini yazarken vazgeilmez olan bu vesikalar yok farzetmiler, dolaysyla tarafszlklarna glge drmlerdir. Bu vesikalara dayanarak Osmanl topraklan zerindeki Ermenilerin durumunu u ekilde zetlemek mmkndr. ark Meselesinin Balkanlar safhas Yunanistan'n, Srbistan'n, Karada'n, Bulgaristan'n ve dier Hristiyan unsurlarn istiklliyle neticelenince veya neticelenecei anlalnca, byk devletler, ark Meselesini Anadolu'ya kaydrmakta herhangi bir saknca grmemilerdir. Zira kendileri Balkanlar'da istenilen neticeyi alm ve orada menfaat sahalarn oluturmulard. Sra Anadolu'daki Hristiyan unsurlarn Trk hkimiyetinden kurtarlmasna ve menfaat sahalar temin etmeye gelmiti. Bu politikann menfaatleri dorultusunda yrtlebilmesi iin ara olarak kullanlabilecek bir topluma ihtiya vard. Dolaysyla ara toplum olarak Hristiyan Ermeniler seilmitir. Tarih boyunca Romallar, Persler ve Bizansllar tarafndan Anadolu'nun bir yerinden dierine srlen, savalara itilen ve ou kez nc snf vatanda muamelesi gren Ermeniler, Trklerin Anadolu'ya girilerinden sonra; Trkln adil, insani, hogrl, birletirici tre ve inancndan yararlanmlardr. Metinde grld gibi bu ilikilerin gelime ve dorua ulama a olan 19. Yzyl sonlarna kadar sren devir, "Ermenilerin altn a" olmutur. (Bayram Kodaman, ark Meselesi, Cumhuriyetin Tarih-Fikr Temelleri ve Atatrk, Sleyman Demirel niversitesi Yaynlar, Isparta, 1999, s. 14vd; Yavuz Ercan, Trkiyede XV. ve XVI. Yzyllarda Gayrimslimlerin Hukuk, tima ve ktisad Durumu Belleten, S. 188, Ankara, 1984, s. 1120vd; Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge yaynlar, stanbul 1987, s. 460-461)

214 derhal isimlerinin dvna bildirilmesi istenmitir. Ayn yl ierisine Ermeni Patrik Sahak da Ermenilerin ayinine fesad kartrarak Ermeni milleti ierisine tefrika sokmaya altndan dolay Tersane-i mirede hapsolunmutur. kinci bir emre kadar patrie zarar verilmemesi de ilave edilmitir. Ermeni Milleti arasna tefrika sokmak iin, patriklere yardmc olan Avrupal Katolikler lke dna srlm ve Erzurumda bulunan misyoner okullar da kapatlmtr. Yani Amcazde Hseyin Paa dneminde, Osmanl Devleti snrlar ierisinde bulunan Ermenilerin, Avrupal misyonerler tarafndan Katolikletirilmesinin ve inan sistemlerinin bozulmasnn nne geilmitir892. 4. Amcazdenin lme ve lim Adamna Verdii nem Amcazde Hseyin Paa, ilme ve ilim adamna byk sayg duymu ve bunlar korumutur893. Bundan dolay da o, devlet adam yetitirmeyi sever ve onlar himaye ederdi894. Hseyin Paa, onlarn grlerinden istifade etmeyi de ihmal etmemitir. Amcazde bu amala sk sk onlarla bir araya gelmitir. Mesela 1688 1704 olaylarn anlatan Anonim Osmanl Tarihi yazar Amcazde Hseyin Paa iin bu hakirin kendileri ile olan mnasebetimiz895 eklinde bahsetmesi Amcazdenin ilim adamlar ile sk sk istiare yaptn, ilim adamlarna ve ilme verdii nemi gstermesi bakmndan nemlidir. Nitekim XVII. yzyln nemli irlerinden Nb (1642-1712) Karlofa Anlamas iin yazm olduu Kasde-i Sulhiyye der Mediha-i Sadr- Azam ve Vekl-i Ekrem Hseyin Paa sulhiyyesini Sadrazam Amcazde Hseyin Paaya atfetmitir. Ayn dnemin irlerinden Sabit de Medh-i Hseyin Paa Bery- Sulh- Neme sulhiyyesini Hseyin Paaya atfetmi ve onun getirmi olduu bar dnemini sulhiyye kasidesinde vmtr896. Karlofa Anlamas, Osmanl iin bir

Dvn- Hmyun Mhimme Kaytlarndan Naklen, Ahmet Refik, Hicri Onikinci Asrda stanbul Hayat 1100-1200, Devlet Matbaas, stanbul, 1930, s. 32. 892 Sami Aziz evki, Mirat Tarihi Osmani, Mekteb-i Sanayi Matbaas, stanbul, 1876, s. 336; Dvn- Hmyun Mhimme Kaytlarndan Naklen, Ahmet Refik, Hicri Onikinci Asrda stanbul Hayat 1100-1200, Devlet Matbaas, stanbul, 1930, s. 32, 33. 893 M. Mnir Aktepe, Amcazde Hseyin Paa, D A, C. III, DVY, stanbul, 1991, s. 8. 894 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. III/II, TTKY, Ankara, 1995, s. 447. 895 Anonim, Osmanl Tarihi, (Yay. Haz., Abdlkadir zcan), TTKY, Ankara, 2000, s. XVI. 896 Bu vg, Sulhiyeler Inda Bar Grmeleri ve Amcazde ksmnda bahsedilmitir.

891

215 kazan olmasa bile bu sulhiyyelerde Amcazdenin kiiliinde kazanl bir anlama gibi itibar grmtr. Bunda Amcazde Hseyin Paann ilme verdii deerin yan sra, anlama sonras Osmanl toplumunu derlemek toparlamak ve tekrar eski gnlerine kavuturmak iin yapm olduu aba ve gayretlerin de byk etkisi olmutur897. Amcazde Hseyin Paa, ir Sabit ve Nbi gibi tarihi Nam Mustafa Efendiyi de korumu, kollam ve almas iin rahat ve huzurlu bir ortam hazrlamtr. Hseyin Paann ilme verdii nemin baka bir boyutunu da u ekilde izah edebiliriz: Eski sadrazamlardan Kprlzde Ahmet Paa ktphanesinden dar verilen kitaplarn kaybedildii iin, 1698 ubat balarnda stanbul mollasna yollam olduu bir hkm ile kitaplarn kesinlikle ktphane dna karlmamasn istemitir898. Benzer ekilde Hseyin Paa stanbul askeri kassamna yazm olduu dier bir hkmde, Gzelhisar Ahmet isimli bir kadnn zikredilen ktphaneden alm olduu kitaplar iade etmeden vefat ettii iin, stanbuldaki evi ve eyalarnn byk bir titizlilik ierisinde aranmasn ve kitaplarn derhal bulunmasn istemitir899. Hseyin Paa kendi yaptrm olduu ktphaneden de dar kitap karlmamasn art komutur900. 5. Amcazdenin Baz Devlet Adamlar le likisi ve Onlar Yetitirmesi 5.1. Amcazde ve Rmi Mehmet Paa Devlet adam yetitirme konusunda son derece maharetli olan Hseyin Paa, Rmi Mehmet Paann elinden tutarak devlet adam olarak yetimesinde byk katk salamtr. Rmi Mehmet Paay manevi evlad edinerek sadrazamlnn sonuna kadar yanndan ayrmamtr. Ayn zamanda bu dnemde onun siyas kiiliinden de istifade etmitir901. Karlofa Anlamasnn imzalanmas srasnda Osmanl Devletinin daha fazla toprak ve itibarn kaybetmemesi konusunda byk etkisi olan Rmi Mehmet Paa,

897

Ali Fuat Bilkan, ki Sulhiyye Inda Osmanl Toplumunda Bar zlemi, Trkler-Osmanl, C. XII, Ankara, 2001, s. 598. 898 BOA, A. {DVNS.MHM.d -28, s. 214. 899 BOA, A. {DVNS.MHM.d -28, s. 215. 900 Amcazde Hseyin Paa Vakfiyesi, VGMA, Defter No, 502, s. 1. 901 Abdlkadir Karahan, Nb , .A., C. IX, MEBY, stanbul, 1993, s. 4.

216 dnemin en iyi diplomatlar arasndadr. Amcazde Hseyin Paa, sadrazaml sresince Mehmet Paaya itimad etmi ve tam yetki vermitir. Bu da Rmi Mehmet Paann diplomatik baarlarnda byk rol oynamtr. Ayn zamanda Hseyin Paa, slahatlar yaparken Rmi Mehmet Paann grlerinden istifade etmitir. Hseyin Paa, Rmi Mehmet Paay ir ve devlet adam olarak muhafaza etmi ve kendisine sadaret yolunu amtr902. 5.2. Amcazde ve Mezomorta Hseyin Paa Mezomorta Hseyin Paa, Bahriye Kanunnamesinin karlmasnda olduu gibi, Vezr-i azam Amcazde Hseyin Paaya birok alanda yardmc olmutur903. Mezomorta Hseyin Paa, yazlar denizde geirip k stanbulda geirdii dnemlerde bir taraftan gemilerini tamir ederken bir taraftan da eyhlislm Feyzullah Efendi ve bata sadrazam ve dier devlet erkan arasndaki anlamazlklar ortadan kaldrmak iin uramtr. Bunda Sadrazam Amcazde Hseyin Paa ile Kaptan- Derya Mezomorta Hseyin Paann birbirleri ile iyi anlamalar ve her alanda birbirlerine yardmc olmalar etkili olmutur. Bundan dolay btn slahatlarn ierisinde bahriye alannda yaplan slahatlar daha baarl olmu ve amacna daha ok ulamtr904. 5.3. Amcazde ve Nam Nam, saray vakanvisi olduu halde, tarihi olmasn bilmi ilk fikir adammzdr. Tarihin, olaylar dizisinden ibaret olmadn, yaanan hayata etkisi olan yaanm hayat paras olduunu idrak etmitir. Nam905, bn-i Haldun gibi

902

Defterdar Sar Mehmet Paa, Zbde-i Vekayit, (Haz. Abdlkadir zcan), TTKY, Ankara, 1995, s. 756; . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. III/II, s. 447. 903 . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. IV/I, TTKY, Ankara, 1995, s. 9-10; M. Aktepe, a.g.e., s. 8; A. Rasim, a.g.e., s. 770-780. 904 Saffet, Mezomorta Hseyin Paa, stanbul, 1327, s. 18. 905 Nam 1655te Halepte dodu. Asl ad Mustafa Namdr. Devletin en buhranl yllarnda gen yata stanbul'a gelmi ve baltaclar ocana kaydolmutur. Bu ocaa kaytl olanlar, Beyazt Camiindeki derslere de devam ederlerdi. Namda yle yapt. Dersleri dikkatle izledi ve her rendiini kendi iinde tartarak bir kere daha deerlendirmeden kullanmad. Bir sre sonra baltaclar ocandan kp Dvn- Hmyun kalemine girdi. Nam mahlasn burada almtr. Bu ocaktan kma Kalaylkoz Ahmet Paann dvn efendisi oldu. Bu dnemde kendisini, devrin nemli kiilerine tantmak frsatn buldu. ir, Rmi Mehmet Efendi, Kazasker Yahya Efendi gibi insanlarla dost oldu. stanbul gmrnde 1000 kuru aylkla greve gelmesi, Rmi Mehmet Efendinin sayesindedir. (Zuhuri Danman, Nima Tarihi, Bahar Matbaas, C. I, stanbul, 1968, s. 11-12; Lewis V. Thomas, A Study of Naima, New York University Press, New York, 1972, s. 16, 66;

217 belgelerin dnda sosyolojik yorumlara da yer vermitir. Bu tarihimiz bu zellikleri ile gnmzn birok tarihilerine e deerde bir tarih bilginimizdir. bn-i Haldunun bilimsel bat tarihine temel olan fikirlerinden hareket ederek, Osmanl tarihini kaleme almtr. Sadece sosyolojik ve kronolojik olaylara deinmemi, ayn zamanda reformlar zerinde de durmutur906. Namnn asl parlamas, Amcazde Hseyin Paann sadareti zamanna rastlar. Bu dnemde Namnn deeri ve itibar bir kat daha artt. Amcazde, irleri, sanatkrlar, fikir adamlarn ok yakndan korumu, kollam bir devlet adam idi. Namdaki cevheri fark ettikten sonra onu 1699 tarihinde saraya, vakanvis olarak ald. Nam ise kendi adn tayan tarihin nszn yazd zaman bunu Sadrazam Amcazde Hseyin Paa'ya sundu. Bu nsz gerekten nemlidir. nk o zamana kadar gelen btn tarihilerden farkl olarak bu nszde Nam, olaylara nasl baktn, nasl deerlendirdiini anlatyor, bn-i Haldun'un sosyolojik tarih metodunu kullanacan haber veriyordu. Bu almasnda hem tarih felsefesini hem de rivayeti dou geleneini birlikte kullanmtr907. Bugn de deerini muhafaza eden bu nsz okuyan Sadrazam Amcazde Hseyin Paa, Namy be yz kuru ile dllendirdi ve takdirlerini bildirdi. Gmrkteki gnlne ise bir kuru daha zam yapt908. Amcazde Hseyin Paa, arih el-Menr-zde Ahmet Efendi namnda bir kimsenin hazrlam olduu kymetli bir tarih msveddesine sahip idi. Bu msveddenin Kprl Mehmet Paa dnemine kadar olan ksm yazlm, daha ileri tarihlerin ise aklamalar ilave edilmi ama bu msveddeleri temize ekmeden lmtr. Amcazde Hseyin Paa bu msveddelerin yok olmamas iin tarih kitab olarak yazmas istei ile Namy grevlendirdi. Namnn vakanvislii de bu grevden sonra balamtr. Nam, Amcazde Hseyin Paann teviki ile 1591 tarihinden 1659 Kprl Mehmet Paa zamanna kadar olan zaman arih el-

M. Cavid Baysun, Nima, .A., C. XI, stanbul, 1993, s. 44; Zeki Arslantrk, Namaya Gre Osmanl Devletinin k Sebepleri, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1989, s.15-18.) 906 Robert Mantran, Osmanl mparatorluu Tarihi, Cem Yaynevi, C. I, stanbul, 1995, s. 319. 907 Bursal Mehmet Tahir Efendi, Osmanl Mellifleri, Meral Yaynlar, stanbul, 1975, C. III, s. 109; A. Refik, a.g.e., s. 211; Zeki Arslantrk, Namaya Gre XVII. Yzyl Osmanl Toplum Yaps, Ay Kitaplar, stanbul, 1997, s. 18.

218 Menarzde Ahmet Efendinin vakayiname msveddelerinden de yararlanarak yazm ve birinci cilt olarak yaymlamtr. Birinci blmn devam olan 1660- 1699 dneminin btn belgelerini hazrlam, notlarn alm, msveddelerini gelitirmi, fakat tamamlamaya frsat bulamadan lmtr. Nam, eserinin ismini Ravzat alHseyin fi-Hulasa Ahbar Al-hafikayn909 koymutur. Namnn eserine bu ismi vermesi, Amcazdenin Nam bata olmak zere ilim adamn korumasnn en bariz rneklerinden birisidir910. Nam, eserini yazmas ve ismi konusunda u bilgileri vermektedir. Fakir dahi, sahib-i devletin ferman zerine paalar svayp bu msveddelerin baz yerlerine gereken mlumt, dier muteber tarihlerden alarak ilave ettim. Ve bu kitabn adn, bu kitabn yazlmasn emir veren devletl Hseyin Paann ad ile hret bulsun diye Ravzat al-Hseyin fi-Hulasa Ahbar Alhafikayn koyduk.911 Diyerek Hseyin Paaya olan saygsn ifade etmitir. Nam Amcazde Hseyin Paaya sunduu I. cildin ba tarafna, olaylarn yllara gre aklamasna girimeden nce, Karlofa Anlamasn koymu ve Hseyin Paaya jest yapmak istemitir912. Amcazde Hseyin Paa tarih ilmine byk alaka duymutur. Nam, eserinde Hseyin Paa iin Tarih fenninin letafetini bilirler, bo zamanlarnda geceleri tarih okurlard. Bu yzden o kadar bilgi sahibi olmulard ki devlet ve milletlerin ahvalinden bir bahis alsa btn tafsilatyla anlatrlar, insanlarn ahvalinden derin manal bir husus zikrolunsa derhal onu aklarlar idi demektedir. Namnn, bilimsel bir tarihi olmas ne kadar nemli ise anda bir sadrazamn, bilimsel tarihten anlamas ve Namy korumas da o kadar nemli bir konudur. Hseyin Paa tarih ilmine olan ilgisinden dolay yukarda da izah edildii gibi Namy ilk vakanvis olarak atamtr. Bu olay Osmanl devlet yapsna
913

908

Rid, C. II, s. 533; Zbde-i Vekayit, s. 731; Ahmet Refik, a.g.e., s. 211; Lewis V. Thomas, a.g.e, s. 17. 909 Hseyinin Bahesi, Dou ve Bat Haberlerinden zetler 910 Nima, a.g.e., C. 1, s. 33. 911 Nima, a.g.e., C. I, s. 11; Bekir Ktkolu, Vekayinvis, Trkler, C. XI, Ankara, 2002, s. 396; M. Cavid Baysun, Nima, .A., C. XI, stanbul, 1993, s. 44. 912 Z. Arslantrk, a.g.e., s. 33. 913 Nima, a.g.e., C. 1, s. 33.

219 k tutmas bakmndan nemlidir. Nitekim Amcazdenin lmnden sonra i biraz tavsamtr. Fakat Damat Hasan Paa sadrazam olunca, bu tarih seven devlet adam, tekrar Namy hem korumu, hem eserinin zamanna kadar ilenmesini emretmitir. Kalaylkoz Ahmet Paann dneminde de yldz parlayan ve korunan Nam, 1706 ylnda bir takm sebeplerden dolay srgn edilmitir. 1707 ylnda tekrar stanbula gelip eitli grevlerde alm ise de Amcazde Hseyin Paa dneminde erimi olduu deere bir daha eriememitir914. 5.4. Amcazde ve Nb XVII. yzyln son eyrei ve XVIII. yzyln ilk eyreinin nl dvn iri Nb (1642-1712) Urfada domutur. ocukluk ve ilk genlik yllar bu ehirde gemitir. Genliinde salam bir eitim almtr. 24 yalarnda stanbula gelerek yazm olduu kasideler ile saray evresinde mehur olmasna ramen Nb, stanbula geldii ilk yllarda pimanlk duymutur. Geri dnmeyi gururuna da yediremeyip ehirde yaamaya devam etmitir. Amcazde Hseyin Paa sadrazaml sresince tarihi Nam ve dier ilim ve kltr adamlar gibi ir Nbyi de korumutur. ir Halepte olduu srada dier devlet adamlarna olduu gibi Hseyin Paaya da tebrik kasidesi yazmtr915. Daha nce belirtildii zere ir Nbi, Kasde-i Sulhiyye der Mediha-i Sadr- Azam ve Vekl-i Ekrem Hseyin Paa kasidesinde Hseyin Paadan vg ile bahsetmektedir. Nb, dier irlerin aksine, yaad dnemin devlet adamlarna sunmu olduu kasidelerinde, toplumun ve devletin meselelerine deinmitir. mparatorluun iinde bulunduu durumu da tasvir etmekten ekinmemitir. irdeki bu durumu fark eden, devrin sadrazam Amcazde Hseyin Paa dier devlet adamlar gibi davranmayp bu durumdan ders karmasn bilmitir916.

A. Refik, a.g.e., s. 208, 209; Lewis V. Thomas, A Study of Naima, New York University Press, New York, 1972, s. 66-68; Z. Arslantrk, a.g.e., s. 31-32; Stanford Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, (ev. Mehmet Harmanc), E Yaynlar, s. 388, 389. 915 Nbi, Divan, Kasideler ve Tarihler Ksm, s. 41; Abdlkadir Karahan, Nb , .A., C. IX, MEBY, stanbul, 1993, s. 4; Heyet, Byk Trk Klsikleri, tken Yaynlar, stanbul, 1987, s. 267; Hseyin Yorulmaz, Urfal Nb, ule Yaynlar, stanbul, 1998, s. 19, 21; Mahmut Kaplan, Hayriye-i Nbi, Ankara, 1995, s. 26, 40; Meserret Diriz, Nb Divan, Fey Yaynlar, stanbul, 1994, s. 78. 916 H. Yorulmaz, a.g.e., s. 317.

914

220 ir Nb, Hseyin Paann Kaptan- deryal dneminde, Sakz Adasnn fethinde gstermi olduu baarlara atfta bulunarak, Karlofa Bar ve sadrazamlk dneminde millete ve lkeye olan hizmetlerinin bykln hatrlatmaktadr. Nbi, Hseyin Paann daha sadrazamlk makamna gelmeden, devlet adaml dnemindeki uygulamalarnn, gerileme ierisindeki devlete ila gibi geldiini, u msralar ile dile getirir: Anlamd nazar ashb Sakz fethinden Yine sensin idecek re-i mlke ikdm (Senin byk baarlar gstereceini uzak grl kiiler daha Sakz fethinden anlamt. Memleketin derdine are bulmak iin gayret ve sebatla alacak olan yine sensin.) Lillhil-hamd ki ber-vefk-i tasavvur umr Hsn-i tedbrn ile old karn-i itmm (Allaha hamd olsun ki; bu iler senin tasavvur ve uzak grlln sayesinde, yerinde ve zamannda aldn tedbirlerle iinde bulunduumuz bunalmn sonuna yaklald.) Sadre terfne vbeste imi devletle Bu khen-hne-i vrnede sr- nizm (Bu yklmaya yz tutmu khne hanede nizam bulmu olan eserlerin meydana gelmesi meer senin sadarete terif etmene bal imi.) Bulmad kimse bu tensk-i umra tevfik Dah bir ferde nasb olmad bu n u bu nm (imdiye kadar kimse bu ileri yoluna koymaya kalkmad. Ve dahi bu nm ve bu an hi kimseye nasb olmad.) Dahme-i sulh senn nmuna balanmdur Fethine kimdr iden byle tlsmun ikdm (Memleketimizde bar ve bar trbesinin dikilmesi senin namna balanmtr. Tlsmlar gayret ve sebatla zen baka kim olabilir?) Old tedbr-i cihn-grn ile sde Kfiristn u mselmn u bild- Acm (Kfirlerin yaad lkeler, Mslmanlarn bulunduu yerler ve bunlarn dnda kalan btn beldeler, senin cihangirne alm olduun tedbirlerle rahat ve huzura kavutu.) Ehline imdi olunmakla emnet teslm Eyledi sye-i hak mhr-i erfe ikrm

221 (imdi emanet ehline teslim edilerek, doruluk glgesi kutsal mhre sayg gsterdi.) Ehline imdi olunmakla emnet teslm Eyledi sye-i hak mhr-i erfe ikrm Vrisi sadr dururken meger insf mdr Ecneb maslahat- saltana vere nizm (Sadaret varisi dururken, yabanclarn saltanat ilerine karmas insaf mdr?) Msralaryla anlatr. ir Nb, eserinde Osmanl halknn tercman olurken Amcazde Hseyin Paann kiiliini, bar sonras Osmanl Devletini nasl toplamak iin gayret ettiini de vurgulamas son derece nemlidir. 1699 ylna kadar Osmanl Devleti byle kt bir anlama imzalamamasna ramen, zamanlama asndan ve imzalayan kimselerin dirayetleri asndan bakld zaman ir bar kazan olarak grmektedir. ir bu bar dneminin gelmesini irade, akl ve kabiliyet sahibi bir kimse olan Amcazde Hseyin Paann sadaret makamna gemesine ve onun gayretlerine balamaktadr917. 5.5. Amcazde ve Sabit Aslen Bosnal olan ir, 1650li yllarda domutur. lk tahsilini

memleketinde tamamladktan sonra stanbula gelmitir. Burada devlet byklerine kasideler yazarak irliini ispat etmitir. Deiik yerlerde kadlk yapan Sabit, stanbula geldii yllarda bir hami bulamad iin skntl gnler geirir918. Karlofa Anlamasnn imzalanmas zerine ir Sabit de Medh-i Hseyin Paa Bery- Sulh- Neme adl bir sulhiyye kasidesi kaleme alr. Kasidesinin dnda devrin olaylarna da uzak kalmayan Sabit, eserlerinde devrinin zelliklerini ve sosyal olaylarn tasvir etmeye almtr. Kasidesinde zetle, uzun sredir devam eden savan durmas ile gnl ehrine mutluluk geldiini ifade eder919.

917

A. F. Bilkan, a.g.m., s. 598-604; Hseyin Yorulmaz, Urfal Nb, ule Yaynlar, stanbul, 1998, s. 88, 91; Hseyin Yorulmaz, Divan Edebiyatnda Nb Ekol, Kitabevi Yaynlar, stanbul, 1996, s. 308. 918 Heyet, Byk Trk Klasikleri, tken Yaynlar, stanbul, 1987, s. 306; H. Yorulmaz, a.g.e., s. 488; Turgut Karacan, Bosnal Alaeddin Sabit (Divan), Cumhuriyet niversitesi Yaynlar, Sivas, 1991, s. 1, 2. 919 T. Karacan, a.g.e., s. 1; H. Yorulmaz, a.g.e., s. 311.

222 kr-i Br ki be-fetv-y imm- slm erbet-i sulh hell old mey-i cenk harm Kfir-i gamzem ile etmi iken harbe kym Sulha ekdi dili zlf-i siyeh-i anber-fm Iyddr sulh olalm tg-i nigahna dedim Dedi ey dil-de sa olana hergn bayrm Sulh edip k u maku pdrmler Bselikdir alna meclis-i lfetde makm Senin gamzenle harbe tutumuken, anber kokulu siyah zlfn gnlm bara ikna etti. Ona bayramdr, gel baralm dediimde, bana sa olana hergn bayramdr. Bar yapp ak ile mauku ptrmler der. ir daha sonra mitolojik Acem kahramanlar ile Sadrazam Hseyin Paay kyaslar920. Vefk-i dhm-i sadret Hseyin Paa kim arh bilmez nicedir nna lyk ikrm Rade tebih edip velvele-i nevbetini Etmesin evc-i felekde toptanlk Behrm te-i dv-gdz gazab hlinde kmasn karna yohsa alar Rstem-i Sm ir, Hseyin Paay Karlofa Anlamasnda gstermi olduu cesaret ve baarlarndan dolay, Acem kahramanlar ile ayn derecede grmtr. Hseyin Paann gitgide zayflayan devleti, yapm olduu slahat almalar ile kurtardn devletin shhat erbetini hazrladn syler921. nhirf zre idi nz- mizc- devlet Olup zrde-i humm-y gumm- lm Geri mde idi erbet-i shhat amm Derd bunda yoidi nabz-ins- eskm Sabit, Sadrazam Hseyin Paaya yazm olduu kasidenin nesib ksmnda, Sadrazam Hseyin Paa ve bartan vg ile bahseder. Burada bar erbetinin helal, ceng erbetinin ise haram olduunu syleyerek barn yaplmas ile duyduu Amczade

920 921

H. Yorulmaz, a.g.e., s. 312. H. Yorulmaz, a.g.e., s. 312.

223 memnuniyeti dile getirir. Hseyin Paay yapm olduu ilerden dolay da verek, hneri ve faziletini dile getirir922. Zb-i dize-i n mta- hsn-i zaman Maslahat-saz- cihan ne-zen-i zlf-i mihm Kan her cnibe mamur senin gibi vcud Ehl-i ilm ehl-i fazl ehl-i hner mr-i kelm
IV. AMCAZDE HSEY N PAANIN MEVLEV TAR KATINA G R VE MEVLEV LERLE L K S

Amcazde Hseyin Paann babas Hasan Aa, Mevlevi eyhlerinden XVII. yzyln sonlarnda yaam ve Yenikap Mevlevihnesinde postniin makamna ykselmi eyh Kari Ahmet Dedenin mntesiplerindendir. Hseyin Paa, babasnn bu tarikatn mntesiplerinden olmasndan dolay, onun Mevlevilii ile alay etmise de daha sonra Kari Ahmet Dede ile grmeleri sonras, eyhin mritleri arasna girmitir. Daha sonralar Mevlevi tarikatnn byklerinden eyh Bostani Sani ile de grmelerde bulunarak onunla da yaknlk kurmutur923. Hseyin Paa sadrazaml srasnda, depremden zarar gren Seluklu Sultan Alaaddin Keykubad dneminde yaplan Kubbe-i Hadry924 yenilemi, Mevlana krssn tamir ettirmitir. Birka defa tamirat gren Kubbe-i Hadrnn, 1699 ylndaki Hseyin Paa tarafndan yaplan tamirat dierlerinden daha fazla nem arz etmektedir. Amcazde Hseyin Paa, bu yapm olduu almalara ilave olarak, on sekiz kese tamir iin, ayrca hrka masraf olarak da dervilere verilmek zere kese gndermitir. Amcazde Hseyin Paa, bu tarikata hizmetlerinden dolay Mevlevi camias tarafndan sayg ile anlmtr925. Nesib Dede, Mecmua-i Gavside trbenin 1699 ylndaki tamirat ve Hseyin Paa iin ok uzun bir iir kaleme almtr. O iirinde; Hseyin Paann Kubbe-i

T. Karacan, a.g.e., s. 81. Abdlbaki Glpnarl, Mevlanadan Sonra Mevlevilik, nklap Kitabevi, stanbul, 1953, s. 169. 924 yeil kubbe, Hz. Mevlnnn trbesi. 925 Skp Mustafa Dede, Sefine-i Nefse-i Mevleviyan, Msr, 1283, s. 194; Mehmet Ziya, Yenikap Mevlevihanesi, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul, 1979, s. 133; Abdlbaki Glpnarl, Mevlanadan Sonra Mevlevilik, nklap Kitabevi, stanbul, 1953, s. 169; ahabeddin Uzluk, Mevlanann Trbesi, Konya, 1946, s. 124.
923

922

224 Hadry yenileyerek eskisinden daha iyi hale getirdiini, Mevlevi dostu olduunu ifade eder926. ir Nbide dvnnda trbenin onarlmas hakknda; Hseyin Paa, Kubbe-i Hadrnn tamirini murad ederek onu kabe gibi giydirdi der. Oray tamir ederken Hz. Musann yed-i beyzas gibi ltuf gsterdi ve kubbe en gzel ekli ile tamir edildi diyerek Hseyin Paaya yapm olduu bu iten dolay vgler yadrr927.
V. AMCAZDEN N ESERLER VE BAYINDIRLIK H ZMETLER

Amcazde Hseyin Paa, hayat boyunca birok hayr eseri yaptrmtr. Bu eserlerden birounu da vakfetmitir928. Hseyin Paa, Edirne Buuk Tepede bir kasr yaptrm929 ve bu kasr Sultan II. Mustafaya hediye etmitir. Bu kasrdan gnmze hi bir ey kalmamtr930. Kasr Hseyin Paann vefatndan bir yl nce 5 Ekim 1701 tarihinde bitirilmitir. Sadrazam Hseyin Paa kasrn bitirilmesinden sonra padiah II. Mustafay buraya davet ederek ona ziyafet vermitir931. Kasrn bahesinde halkn da gezinmesine ve elenmesine msaade edilmitir. ir Sabit bu kasr iin u beyti sylemitir932.

. Uzluk, a.g.e., s. 124. Yine vaz- kadimi zre an eyledi ihya Hseyin ismi Ali serveti vezr-i azam devlet Muhibbi hanedan Mevlev Dervii ehsima Muhabbeti evliya zatine mevrustur bi ek Ki srrevveldi sirri ebihin mahzar bihakka Edp nazr cenab h bestan bu hayrete Vcuda geldi evvelki binasndan dahi l Baka bulduka ta bu kubbei meylini eflke Huyda sadri vezarette ide banisini ipka Nesibe mlhimi gayb dedi tarihi tecdidin Yine mina yapld kubbei prnaki Mevln (1699) 927 . Uzluk, a.g.e., s. 128. 928 BOA, A. {MKT. MHM, 322/34; BOA, BOA, EV.d. 14646, 27951, 28190, 28405, 28588, 29430, 30696; BOA, K.K.d, 3319; Sleymaniye Ktphanesi, Yazma Balar, 2272; Amcazde Hseyin Paa Vakf, VGMA, Defter No, 502, 734. 929 Hseyin Paa yaptrm olduu bu konan su ihtiyacn temin ederken, su sknts eken Kyk halknn ihtiyacn gidermek iin Arabaclar meydanna da byk bir eme yaptrmtr. Buradan artan suyu da etraftaki baz emelere ve Talk camiinde yaptrm olduu adrvana aktmtr. (Osman Nuri Peremeci, Edirne Tarihi, s. 107) 930 Amcazde Hseyin Paa Vakf, VGMA, Defter No, 734, s. 40. 931 Mmin-zde Seyyid Ahmet Hasib Efendi, Ravzatl Kber, (Yay. Mesut Aydner), TTKY, Ankara, 2003, s. 120; Nusretnme, C. II, s. 86. 932 Rifat Osman, Edirne Saray, (Yay. Haz. A. Sheyl nver), TTKY, Ankara, 1957, s. 106.

926

225 Kesb-i hava iin kar hasta hal Gya heman Buuk tepedir tdei visal nebaht kalesinde cami933 ve Darl kurra, Bosna taraflarnda Garadikada cami, Edirne kale iinde cami934 ve mektep. Bursada tekke yaptrmtr. Molla Grni Camiinde olan havuzu Hseyin Paann yaptrdn havuzun kitabesinden renmekteyiz935. Bunlarn dnda, babas adna hayr eserleri yapm ve vakflara da nakit para yardmlarnda bulunmutur. Amcazde tarafndan yaptrlan ve kulland bir saray, eserlerde gemekte ise de henz byle bir eser gnmze kadar tespit edilememitir. Bu saray veya konan, Amcazde Hseyin Paa klliyesinin arka ksmndaki bo alandaki ksm olmas ihtimal dahilindedir. nk burada yaplan kazlarda duvar kalntlar bulunmutur936. Amcazde, stanbulun su ihtiyacn gidermek iin almalarda bulunmutur. Bundan baka skenderiyede sulama amal bir de kanal yaptrmtr. Edirne dnda hayvanlarn su imesi iin de su yalaklar yaptrmtr. Bu saydklarmz sava sonras lkenin yeniden bayndr hale getirilmesi ve halkn refah iin yaplan bayndrlk almalarndandr. Bu almalarn dnda yapt eserler ayr balk altnda anlatlacaktr. Talk Camiine Dlen Tarihtir. Pdih- dehr Sultn Mustafa, Kim cihn devrinde oldu kmyb Eyledi memr Sadrazamn Himmet-i tmmile ol l-cenb Ol Hseyn ism ve hsn-ende kim Dim olmakda hayriyle mesb Sad-i d dedi trihini Kld ihy cmii bu havz- b937 Sene 1113 (1701-1702)

BOA, E. HAT, 304; BOA, E. EV, 3783 3932; BOA, K.K.d, 3319; (1701 senesinde tamamlanan bu camiye bizzat Sadrzam Amcazde Hseyin Paann arz zerine cami hatipliine Hseyin Halife tayin edilmitir. 6 Haziran 1702 senesinde de ikinci mezzin tayini yaplmtr.) 934 Edirne talk cami. 935 Anonim, a.g.e., s. 163. 936 Erdem Ycel, Amcazde Hseyin Paa Klliyesi Vakflar Dergisi, S. VIII, Ankara, 1969, s. 252-254. 937 Anonim, a.g.e., s. 164.

933

226 Molla Grni Caminde olan havuzu Hseyin Paann yaptrdn da havuzun kitabesinden renmketeyiz938. Amuca-zde ol Sadr- gznin Yegne hheri ol fahr-i ensb Rahime Hnm ol ferhnde-siret Edip ihls ile tertb-i eshb Bu cmide klb bu havz bnyad An mi maine etti mzab Nahf oldu itmmna trh Zeh havz- dilr b-bedel b 1. Amcazde Hseyin Paa Yals Amcazde Hseyin Paa yals, Anadoluhisar ile Kanlca arasndadr. Bu yal stanbulun bilinen en eski ve en gzel zel ahap mimari zelliklerine sahiptir939. Osmanl tarihinin, Boaziindeki en yal tandr. erisinde Karlofa Anlamas ile alakal baz mzakerelerin yapld, tarihe ahitlik etmi ve bugne kadar ayakta kalabilmi ender yaplardan birisidir940. Trk ahap konut mimarlnn rn olan bu yap rnekleri ne yazk ki yangnlar ve doal etkiler nedeniyle uzun mrl olamamtr. Amcazde Hseyin Paa Yals ahap mimarinin yalnzca Boazii'nde deil, btn Anadolu'da ayakta kalabilmi olan en eski rneklerinden biridir941. Anadoluhisar yaknnda yazlk olarak yaplan bu bina, Amcazde Hseyin Paa tarafndan ina ettirilmitir. Buraya Hseyin Paann vakflar ile balants olduundan meruta yal da denilmitir942. Yalnn vakfiyesi 1701 tarihlidir. Bu

938

Hafz Hseyin Ayvansaray, Mecmu-i Tevarih, s. 218. Yal, XIX. Yzylda daha gneyde ve kyda olan iki ahap binasn kaybetmi, sadece denize uzanan kma halindeki dvnhanesi kalmtr. stanbul hayranlarndan Fransz romancs Pierre Loti de bu yaly seven ve kurtarlmasn isteyenlerin banda geliyordu. Fransz elisinin ei Madame M. Bompardn nclnde stanbulun tarih eserlerini kurtarma gayesi ile kurulan bir topluluk Amcazde Yalsnn dvanhanesinin rlvesini izdirip renkli yaldzl naklarnn aynen kopyalarn yaparak 1915te bunu byk bir albm halinde bastrmt939. Bu albmdeki renkli desenler, ngiliz elisinin ei Lady Lowther ve Armenak Bey Sakizyan'n teebbsleri zerine, Sanyi-i Nefse Mektebi rencilerinden Nuri ve mer eref tarafndan meydana getirilmitir. Fakat 1926dan itibaren bsbtn ihmale urayan bu esiz sanat eserinin dam aktarlmadndan iindeki naklar bozulmaya balad. 1947de baz ufak takviyelerle yalnn kmesi nlenmeye allmsa da baz hukuk przler yznden byk lde ciddi bir tamir yaplamamtr. (M. H. Saladin, Le Yal Des Keupruli A anatoli-Hissar, Paris, 1915, s. 1-13; S. Eyice, a.g.m., s. 11,12.) 940 Orhan F. Kprl, Amcazde Hseyin Paa, .A., C. V/I, MEBY, s. 649. 941 http://gundem.yapitr.com/; http://www.arkitera.com 942 Sedat Hakk Eldem, Amcazde Kprl Hseyin Paa Yal Kk, Kkler ve Kasrlar, Blm-I, C. II, stanbul, 1974, s. 151; Semavi Eyice Amcazde Hseyin Paa Yals D A, C. III, DVY, stanbul, 1991, s. 11, 12.
939

227 tarihten bir iki sene nce ina edilmitir943. 1700de herhalde iinde oturulabilecek derecede tamamlanm olmal ki, o yl Karlofa Anlamas'nn imzalanmas zerine alnan kararlar padiaha tasdik ettirmek zere maiyetiyle stanbula gelen Avusturya (Neme) elisi Oettingen, 29 Nisan 1700 tarihinde atafatl bir trenle deniz yoluyla bu yalda misafir edilerek erefine verilen bir ziyafete katlmtr. Ayn yln yaznda da Sultan II. Mustafa skdar saraynda kalrken Hseyin Paa tarafndan bu yalda dzenlenen bir ziyafete gelmitir. Birka gn sonra yine bu yalda Leh elisine yemek944 verilmitir945. Bugn Amcazde yals denilen fakat esasnda bu byk yal kompleksinin sadece divanhanesinin bir blm olan ahap kk, ksmen, denize aklm kazklar zerine oturan tek katl bir mekandan ibarettir. 1840-1850 yllar arasnda izilen bir krokisinden evvelce bu kkn kara tarafnda pe pee iki stunla ayrlm iki sofas olduu ve bunlardan birincisinin de nnde bir giri hol bulunduu grlmektedir. Bu ilk sofann iki tarafnda hela ve merdiven aralklar ile sal sollu birer oda bulunmaktadr. Ancak bu krokinin izilmesinden sonra bu sofalar ile yanlardaki odalar kaldrlm, yerlerine ahap/konak tipi bina yaplmtr. Gnmze kadar gelen blm ise kollu, bir T eklindeki tek salondan ibarettir. Ortadaki mermer deli kare ksmm byk bir havuz ssler. Bu mermer havuz byk bir deer tamaktadr. Amcazde Yals divanhanesi, mimarisinin ok sade oluuna ve dardan hibir dikkat eken zellii bulunmayna karlk i sslemesi gz kamatrc bir gzellik ve zenginliktedir. (Bkz. Resim 2) Avrupa sanatnn ar basksnn balamasndan nceki Trk sanatna ait olan bu sslemelerde, ortadaki kubbe ile btn duvarlar ve kntlarn tavanlar, altn yaldzn hakim olduu naklarla bezenmitir. Dip duvardaki dolap kapaklarnda ise fildii ve sedef kakmalar vardr. Duvarlarda st tabakada sra halinde panolar bulunmakta, bunlarn

943

Cahide Tamer, Amcazde Hseyin Paa Yals ve Onarm Servenleri Arkitekt, C. XVII, S. 1112, stanbul, 1947, s. 248vd. 944 Bu gelenein Amcazde Hseyin Paann 1702'de lmnden sonra bir sre daha devam ettii, 1705 Nisannda yine bu yalda bu defa ran elisi Murtaza Kuli Han'n arlanmasndan anlalmaktadr. (S. Eyice a.g.m., s. 12) 945 BOA, K.K.d, 686, s. 160, 161; Anonim, a.g.e., s. 143; Nusretnme, C. II, s. 32; S. Eyice a.g.m., s. 11, 12.

228 her birinin ilerinde bir testiden kan eitli iekler yer almaktadr946. Nazm, divannda bu yal iin unlar sylemektedir947. Gazi Hseyin Paa yani vezr-i azam Dadar- dad kestir-i dstr-u kar- ferma arh- saadet zre yektema cihantab Berci eifde ruhan- hurid alim ara Muammar- tab paki deryaya karu yapd Bir byle hiram abad mavay halet afza Gya bu tarh rana bir uhu bi bedeldir km kenara eyler rindane seyri derya Eyvan ser belinden seyr eylayp Acemi Gese yere hayadan tak ve revak Kisra li binay zb keane-i zar endd Vale makam- delki bnyad ruhu baha Dedi Nazm htif-i tarihini bu tarhn Bahr zre tarz- zb cy Hseyin Paa
2. Amcazde Hseyin Paa Klliyesi

Klliye, Fatih Sarahnede dershane, medrese, mescid, mektep, ktphane ve sebilden oluan yapdr948. Amcazde Hseyin Paa, bu klliyeyi Mimar Ayas Mahallesindeki Sarahane bandaki Horhor Caddesi ile Sarahne Soka kesindeki949 kendi mlk olan 2580 mlik bir arazinin zerine yapmtr950. 19 Eyll 1112 tarihli vakfiyesinden, klliyenin daha ok kraat ve tecvid retimi

946

S. Eyice, a.g.m., s. 11,12; S. H. Eldem, a.g.m., s. 152, 153; Trk kk ve kasr mimarsinin henz yabanc tesirlerin basks altna girmeden nce yaplm olan bu ahap divanhane, itina ile korunmas ve yaatlmas gerekirken, artk bir einin bulunmas imkansz bu sanat ve tarih antnn ona sahip kan ellerde son elli altm yl iinde harabe haline getirilmesi bir talihsizlik olmutur. Ancak tarihsel yaplarn korunmas, ayakta tutulmas son derece zor ve pahaldr. stelik gerek tarihsel gerekse mimari zellikleriyle bylesine farkl bir yapy yenilemek zel bir bilgi birikimini de gerektirdiinden, ok daha fazla sorumluluk tayan bir itir. nsan yaamnda olduu gibi bylesi yaplar iin de duraksanmayacak, brokrasinin hantallna boyun eilmeyecek acil mdahale anlar vardr. Amcazde yals, yaamla lm arasndaki o ok ince izgidedir artk ve yaama dnmesi bundan byle devletin sorumluluundadr. Bu nedenlerle; Amcazde Hseyin Paa Yals, asli yasal sorumluluu bulunan Vakflar Genel Mdrl'nn mdahalesi ile ivedilikle gerek koruma altna alnmal ve onarmna balanmaldr. 947 Nazim, Divan, stanbul, 1257, s. 131; A. Sheyl nver - Sedat Hakk Eldem, Amucazde Hseyin Paa Yals, Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yaynlar, stanbul, 1970, s. 2. 948 M. Mnir Aktepe, Amcazde Hseyin Paa, D A, C. III, DVY, stanbul, 1991, s. 8. 949 Klliye, Fatih Sarahanede stanbul Bykehir Belediye binasnn bat karsnda yolun soluna dmektedir. 950 E. Ycel, a.g.m., s. 253; stanbul Kltr ve Sanat Ansiklopedisi, Amcazde Hseyin Paa Klliyesi, C. II, Tercman Gazetesi Kltr Yayn, stanbul, 1982, s. 724.

229 yapmak amacyla kurulduu anlalmaktadr. Vakfiyesine, buraya son derece ehil hocalarn atanmas ve her trl personelin tam olarak bulunmas ilave edilmitir951. Mimarba brahim Aa tarafndan ina edilen klliye, barok slubun Trkiye'de kendini gstermeye balad bir dnemin eseri olmakla birlikte, daha ok klasik izgilere bal kalnarak meydana getirilmitir952. Sultan II. Mustafa, klliye inaatnn balamas srasnda ve bitmesinden sonra buraya gelerek incelemelerde bulunmu ve eseri ok beenmitir. Amcazde Hseyin Paa 1698 senesi ve 1700 senesinde vakfna, Hdavendigar Sanca Mihali Nahiyesinde havas- hmyndan anam kizciyan mukataalar kyleri, mezralar ve daha birok yerleri ilave etmitir953. Klliyenin kesme ta ve tuladan yaplm olan binalar, geni avlunun evresine serbest bir dzende yerletirilmilerdir. Avlunun ortasnda da bir adrvan yer alr. Cmle kapsnn karsnda medrese hcreleri, sanda drt medrese hcresi ile ktphane ve sbyan mektebi, solunda ise dershane, mescid bulunmaktadr. Her hcrede ocak ve dolap nii mevcuttur. Klliyenin ilk adrvan hakknda bilgi yoktur. Bugn grlen adrvan ise yenidir. Hazreler arasnda yer alan klliyenin sebili stun zerine yonca yapra eklinde yaplmtr. Naklarla ssl olan ve soutma mahzeni bulunan sebilin zerini pandantifli bir kubbe rter. Stun aralar zilbahar motifli pirin ebekeyle kapatlmtr954. Klliye, gnmze kadar orijinal hviyetiyle ulaamamtr. Bunda, doal afetler olduu kadar, restorasyon almalar srasnda aslna sadk kalnmamas da etkili olmutur955.

Amcazde Hseyin Paa Vakfiyesi, VGMA, Defter No, 502, s. 1. ennur Aydn Amcazde Hseyin Paa Klliyesi D A, C. III, DVY, stanbul, 1991, s. 9, 10. 953 BOA, C. MF, 5231; BOA, A. {DVN, 247/96; Amcazde Hseyin Paa Vakfiyesi, VGMA, Defter No, 502, s. 1. 954 . Aydn, a.g.m., s. 9-10. 955 E. Ycel, a.g.m., s. 254; Amcazde Hseyin Paann vefatndan sonra klliye ve Hseyin Paann vakflar ile kz Rahmiye Sultan ilgilenmitir. 1718, 1755, 1872 ve 1896 yllarnda yangn ve depremlerden byk zarar grm ve her seferinde tamir edilmitir. Bunlar arasnda en esasl tamiratn 1754-55 ylnda yapld anlalmaktadr. Son defa 1940ta E. Hakk Ayverdi tarafndan restore edilmi, 1966 ylnda da baz deiikliklerle on seksiyonlu bir mze binas haline getirilmitir. (BOA, C. MF, 1174; . Aydn, a.g.m., s. 9-10)
952

951

230 12 Msralk na Kitabesi956 Lil lhidrun benahu Lil ilmi sadrun mucedded Nizm ikdil meani Fi sr hayrn muarded Hayfu tefada yakinen Annalgana im suyed Fzet sham mnibin Hsnl mesi tezevved Tarih-i tekmil-i akad Alh tamamen bimuhrad edel Hseyn vezrn Lil ilm dram veceddet 2.1. Amcazde Hseyin Paa Ktphanesi 1700 ylnda Amcazde Hseyin Paa tarafndan yaplan klliyenin giriindeki avlunun sa tarafnda yer alan kare planl iki katl ve tek kubbeli bir yapdr. D grn ve mimari elemanlarnn birbirine oranlar pek ahenkli olan bu bina, klliyenin btnnden kendini gsteren klsik sluptan ayrlarak ampire yakn bir mimari karaktere sahip bulunmaktadr. Bu ekilde yap tipinin ana binada ayrlmasnn sebebi yangn ve afetlerden en ok zarar gren ksm olmasndan dolay burann tamir ve
957

restorasyonu

srasnda

yap

eklinin

deitirilmesinden

kaynaklanmaktadr olmutur958.

. Amcazde Hseyin Paa ktphanesinin klliyeden ayr bir

blm halinde yaplmas, XVIII. yzylda bu ekilde yaplan ktphanelere nc

Sekiz pencere ve alt dolap nii vardr. Kapsnn stndeki kitabe 1168 (175455) tarihnde yaplan tamirata aittir. Ktphanede, giriin arka tarafna isabet eden kk avlunun kenarnda st kata k salayan merdiven yer almakta, altnda da bir hela bulunmaktadr. Vakfiyesinden959 anlaldna gre, ktphanede gndelii 20er ake hafz- ktb960, bir ktib- ktb, bir de gndelii 8 ake olan ktphanedeki kitaplarn tamir ve ciltlemesi ile grevli mcellit grev yapmakta,

E. Ycel, a.g.m., s. 255. E. Ycel, a.g.m., s. 258. 958 Oktay Aslanapa, Osmanl Devri Mimarisi, nklp Kitabevi, stanbul, 1985, s. 365. 959 Sleymaniye Ktphanesi, Yazma Balar, 2272; Amcazde Hseyin Paa Vakfiyesi, VGMA, Defter No, 502, s. 1. 960 BOA, E. TCT, 890; Sleymaniye Ktphanesi, Yazma Balar, 2272, s. 3b.
957

956

231 ktphane haftada gn ak bulunmaktayd. Amcazde Hseyin Paa dier ktphanelerde olduu gibi ak bulunaca gn saysnda bir deiiklie gitmez iken, ak olacak gnlerin birbirini takip etmesini istemitir. Bu yzden de Pazar, Pazartesi ve Sal gnlerini seerek ktphanenin ak olaca gnler olarak belirlemitir961. Vakfiyesinden anlald zere ktphaneden dar kitap karlmasn yasaklamtr. Ktphane grevlilerinin gnein doduu vakitten ikindi vaktine kadar ktphanede bulunmalarn da art komutur962. stanbul ktphaneleri ierisinde Amcazde Hseyin Paa Ktphanesi mehurdur. Kurulduunda 500 civarnda kitaptan meydana gelen bir koleksiyona sahip olan ktphanenin daha sonraki tarihlerde yaplan balarla zenginletii bilinmektedir. stanbuldaki ktphanelerin birletirilmesi almalar srasnda nce Beyazt Devlet Ktphanesi'ne, 1929 ylnda da Fatihteki Mllet Ktphanesine nakledilen Amcazde Hseyin Paa Ktphanesine ait kitaplar, 1936 ylnda Sleymaniye Ktphanesine aktarlmtr. Bugn Sleymaniye ktphanesinde ayr bir blm halinde muhafaza edilmektedir963. Ktphanenin giri kapsndaki tamir kitabesi u ekildedir
Amucai val Hseyin p kim Sabka mhr ile olmutu vezr Shibl hayr- hisam olduun Ettiler sahne-i dehre tehir Kurretl ayni Rahmiye Hanm Rbia ismet o Pkize zamir Pederi vakfm ihy etti Eyledi her taraf tamir Hedm olan yerleri kld bd Eyledi meckai ilme tevkr Oldu berceste bu trihi Ltif Eyle bu beyti Necib tahrir Vakfn rhini berkm etti H. 1168 ( M. 1755 ) Oldu bu medrese hasbi tmir H. 1168 ( M. 1755 )

961

Sleymaniye Ktphanesi, Yazma Balar, 2272, s. 3b; smail E. Ernsal, Trk Ktphaneleri Tarihi-II, TTKY, Ankara, 1988, s. 237. 962 Amcazde Hseyin Paa Vakfiyesi, VGMA, Defter No, 502, s. 1. 963 . E. Ernsal, a.g.e., s. 65, 173; smail E. Ernsal Amcazde Hseyin Paa Ktphanesi D A, C. III, DVY, stanbul, 1991, s. 10; Halit Dener, Sleymaniye Umum Ktphanesi, Maarif Basmevi, stanbul, 1957, s. 54; Read Ekrem Kou, Amcazde Hseyin Paa Medrese, Mektep, Ktphane ve Sebili stanbul Ansiklopedisi, C. I, stanbul, 1946, s. 471; stanbul Kltr ve Sanat Ansiklopedisi, Amcazde Hseyin Paa Klliyesi, C. II, s. 724.

232 Kitabeden de anlald gibi ktphane 1755 senesinde meydana gelen depremden sonra Amcazde Hseyin Paann kz Rahmiye Hanm tarafndan onarm gerekletirilmitir964. 2.2. Amcazde Hseyin Paa Medresesi Medrese, klliye bahesinin gerisinde, ktphne ile dershne mescidi arasnda uzanr. Medrese 1697 ylnda yaptrlmtr. 4X4 metre boyutunda 17 odaldr. Gerek hcreler, gerekse odalarn nndeki 12 stuna dayal revaklar 29 kk kubbe ve bir tonoz ile rtldr. Kubbeler, kesme kfeki kemerlerle mermer stunlara ve duvarlara oturmutur. Mermerden olan kemer aynalar ve kemer balklar ok gzeldir. Amcazde Hseyin Paa medresesi U emas ile dershane mescidin hcrelerinden ayrdr. Arazi koullarna gre Unun ak olan ksm asimetrik plan kendi ierisinde farkl bir zmdr965. Medrese ilk aldndan Cumhuriyetin ilanna kadar altm akeli966 Darl hadis olarak hizmet vermitir. Hseyin Paa 16 hcrenin her birinde gnlk 10 ake ile alannda uzman daniment grevlendirmesini vakfetmitir967. 11 Eyll 1700 tarihinde gndelii 10 ake ile Hac Mehmet Darl hadise, mezzin-i sani olarak atanmtr968. 1701 senesinde lemadan Sleyman Efendi gndelii altm ake ile greve balamtr969. imdi Trk naat ve Sanat Eserleri Mzesi olarak kullanlmaktadr970. Hseyin Paann vefatndan sonra klliye ierisinde yer alan medrese ile klliyede olduu gibi kz ilgilenmeye balamtr971. Medrese, 1894

E. Ycel, a.g.e., s. 258; .K.S.A, a.g.m, s. 724. Zerrin Kkl, XVII. ve XVIII. Yzyl Osmanl Medrese Mimarisi, Trkler-Osmanl, C. XII, Ankara, 2001, s. 162; .K.S.A, a.g.m, s. 725. 966 Bu medreselerde tahsil mddeti bir yldr. Medresede, Fkh, Usul-i Fkh, Kelam, Tefsir ve Hadis dersleri okutulmutur. Kitap olarak ise; Hidaye, Telvih, erh-i Feriz, Buhari, Keaf, erh-i Mevkf kitaplar okutulmutur. 967 Amcazde Hseyin Paa Vakfiyesi, VGMA, Defter No, s. 1. 968 BOA, E. EV, 3009. 969 BOA, A. {DVN, 278/96. 970 Z. Kkl, a.g.e., s. 162; .K.S.A, a.g.m, s. 725. 971 BOA, C. MF, 1174.
965

964

233 depreminde ciddi ekilde hasar grm ve bir sre terk edilmi olarak kalmtr972. Yine ayn medrese 1999 Austos depreminde de hafif hasar grmtr. 2.3. Amcazde Hseyin Paa Sbyan Mektebi 973 Klliyenin caddeye bakan kesinde, 1697 ylnda drt dkkan zerine ina edilmi, eyhlislm Mustafa Efendi emesi (1740) yanndaki iki katl binadr974. Ltf Paada ah-u Ban kadn (XVIII. yzyl) ve Vefa Recai Mehmet Efendi Sbyan Mekteplerindeki gibi eme ve sebil ile kapal oyun yerleri ve helalar yer almaktadr. stnde drder pencereli ve i ie iki oda vardr. Odalar 6.10 X 6.40 m. boyutundadr. ki kubbe ile rtldr. Arka ve yan duvarlar kesme kfeki ta, sokaa bakan taraf ta tula karmdr975. Sbyan mektepleri ounlukla tek derslikli olma geleneini srdrmlerdir. Amcazde Hseyin Paa sbyan mektebi bu dnemde iki derslikli olarak yaplm ve klliye ierisinde bulunma zellii ile tek rnektir976. Amcazade Hseyin Paann vakfiyesinde drt kta krgir dkkn olarak belirtilen bu dkkanlarn her birinin altnda kendilerine mahsus mahzenleri olduu yazldr. Bu mahzenler daha sonraki dnemlerde dkkan sahipleri tarafndan bilinmedii iin unutulmu ve kullanlmamtr977. Hseyin Paa sbyan mektebi iin gndelii 20 akeye muallim, 15 akeya halife, 8 akaya hattat tayini yaplmasn art komutur. Bunlarn dnda okula gelen her ocua yllk kasm aynda ayakkab, mest, kavuk ve kuaklar alnmasn istemitir. htiya sahibi 40 kiiye de gnlk 1 ake yardm yaplmas istenmitir. Kmr ihtiyalarn gidermesi iinde yllk 1000 ake yardm yaplmas ilave edilmitir. Buraya da gndelii 6 akeye bir ferra978 ve gndelii 20 akeye bir

972

A. Sheyl nver - Sedat Hakk Eldem, Amucazde Hseyin Paa Yals, Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yaynlar, stanbul, 1970, s. 6. 973 Osmanl Mslman toplumunun genel eitimiyle uraan ilk okul (ilkretim) seviyesinde olan okullardr. Her ky ve mahallede bulunan sbyan mekteplerinde eitimin ve retimin esas dinin ve ahlkn retilmesinden ibarettir. (Bayram Kodaman, Abdlhamit Devri Eitim Sistemi, tken Yaynlar, stanbul, 1980, s. 10.) 974 Medrese imdi Trk naat ve Sanat Eserleri Mzesi olarak kullanlmaktadr. 975 Ayla dekan, Mimarlk ve Sanat Tarihi, Zirveden ke Osmanl Tarihi, (Yay. Haz. Sina Akin), Milliyet Yaynlar, C. II, stanbul, 2005, s. 398; .K.S.A, a.g.m, s. 725; Aydn, a.g.m., s. 9-10. 976 A. dekan, a.g.e., s. 398; E. Ycel, a.g.e., s. 260. 977 Amcazde Hseyin Paa Vakfiyesi, VGMA, Defter No, 502, s. 1; E. Ycel, a.g.e., s. 261. 978 Cami, mescid, imaret gibi messeselerin temizliini salamak ve kilim, hal ve hasr gibi mefruatn yayma hizmetleriyle vazifeli olan kiiler hakknda kullanlr bir tbirdir.

234 katip, gvenilir bir kimsenin gndelii 10 akeya cbi979, 12 ake ile salih kimselerde iki sebilci, 8 ake ile bir kii mutemet, 10 ake ili bir kiinin kapc, 5 ake ile su yolcu, 4 ake ile bir kiinin meremeti980 tayin olunmasn istemitir. Bu saym olduklarmzn anlalmaktadr dnda daha bir ok grevli kimsenin bulunduu vakfiyesinden
981

2.4. Amcazde Hseyin Paa Mescidi Klliyenin gneyinde yer alan hazire yanndaki, yksek ve kasnaksz binadr. 1700 ylnda Amcazde Hseyin Paa tarafndan yaptrlmtr. Mescid tarafn evreleyen yirmi iki mermer stunlu revak ile avluya hakim durumdadr. Bu revak sistemi mescidi klliyenin dier yaplarndan ayrmakta ve daha heybetli bir grn vermektedir. Revak stunlar birbirine sivri kemerlerle bal olup stun bal baklava, dierleri stalaktit sslemelidir. zerleri kubbe, apraz tonoz ve ayna tonoz rtldr. Mescid ve revak kubbelerinin ileri kalem ii klasik motiflerle ssldr. erdeki mihrab mermerden ssldr. Kasnaksz ve 11 m. apnda merkez bir kubbe ile rtl olan harim sekizgen eklindedir. Yirmi sekiz pencere ile aydnlatlmaktadr. Mescidin kaps zerinde 1700 tarihli ina kitabesi982 yer almaktadr983. Hseyin Paa yaptrm olduu bu klliyenin mescidinde cemaate be vakit namaz kldrmak zere gndelii 20 akeye bir imam bulunmasn da istemitir. ki mezzin bulunmasn da ilave eden Hseyin Paa ba mezzinin gndeliinin 15 ake, ikinci mezzinin ise 10 ake olmasn art koarak grevi mnavebeli olarak yapmalarn art komutur. Gndelii 12 akeye bir kayyum984 tayinini de vakfiyesine ilave etmitir. Bunlarn dnda gndelii 6 akeye bir ferra, slehadan

Evkaf gelirlerini ve zekatn toplayan kii. Tamir ii ile uraan kii. 981 Amcazde Hseyin Paa Vakfiyesi, VGMA Defter No, 502, s. 1. 982 na Kitabesi: Kad ben hzihil-bukatl mbretl-ha senete fi devleti-s-Sultan Mustafa Han Vezrl-Azam Hseyin Paa fisenete isna-aere ve miete ve elf (Hseyinin bu mbarek yeri Sultan Mustafa Hann zamannda Sadrazam Hseyin Paa tarafndan bin yz on iki ylnda bina edildi.) 983 Hafz Hseyin Ayvansaray, Hadikatl Cevami, C. I, (Yay. Haz. hsan Erzi), Tercman Gazetesi Yaynlar, stanbul, 1987, s. 131; .K.S.A, a.g.m, s. 725; . Aydn, a.g.m., s. 9-10; 984 Camilerde i gren kimse, cami hademesi.
980

979

235 bir kiinin gndelii 8 akeya eragc985, iyi bir kiinin gndelii 8 akeye trbedar tayin edilmesini istemitir986. 3. Amcazdenin Yaptrd eme, adrvan ve Sebiller Amcazde Hseyin Paa, sadrazaml boyunca bir ok eme, sebil ve adrvan yaptrmtr. Mesela stanbulda Sarahane bandaki klliyesi ierisine bir adrvan yaptrmtr. Klliye ierisinde bulunan orijinal adrvan hakknda elimizde kesin ve net bilgiler yoktur. Ama onarmlar srasnda deiiklie urayan adrvan gnmze kadar gelmitir. Sekiz keli bir yap olan adrvan el yz ykamak ve abdest almak iin yaplmtr987. Bu adrvann ortasnda sekizgen eklinde mermerden yaplm havuz bulunmaktadr. adrvandan sekiz eme ile su aktlmtr. Klliye ierisinde adrvann dnda bir de sebil ilave edilmitir. Sebil ayn zamanda kubbelidir. Sebilin gney duvarndaki kk bir su hazinesinden, eme ile su aktlmtr. Sebil ykseke yaplm olup, yksek ksmda 5-6 metre derinliinde kar kuyusu bulunmaktadr988. Edirne avubey mahallesinde tatan bir eme, Noktac Camii avlusunda bir adrvan ve ayn cami kaps nnde baka bir eme daha yaptrmtr. Edirne Horozlu Bayrnda 1698 tarihli baka bir eme yaptrd bilinmektedir.Yine Edirnede Talk Camiinde 1701 tarihli bir adrvan, skf Mahallesinde ve Arabaclar meydannda da birer eme yaptrmtr. Bugn bu adrvan ve emelerden eser kalmasa da, adrvan ve eme hakknda bilgi verenler her iki eserin de sanat bakmndan mkemmel olduunu ifade etmektedirler. Hseyin Paann Arabaclar meydanndaki yaptrm olduu eme iin ok para harcadn emenin u kitabesinden anlamaktayz989. Gm suyu diseler namna sezadr kim Rakam yoluna giden mal ciz imladan

985 986

Ik, mum, kandil yakmakla grevli kii. Amcazde Hseyin Paa Vakfiyesi, VGMA, Defter No, s. 1. 987 E. Ycel, a.g.e., 263; Read Ekrem Kou, Amcazde Hseyin Paa Medrese, Mektep, Ktphane ve Sebili stanbul Ansiklopedisi, C. I, s. 473; .K.S.A, a.g.m, s. 725. 988 . Aydn, a.g.e., s. 31. 989 Amcazde Hseyin Paa Vakfiyesi, VGMA, Defter No, 734, s. 11; Defter No, 502, s. 13/2; Osman Nuri Peremeci, Edirne Tarihi, Resimli Ay Matbaas, stanbul, 1940, s. 107

236 Amcazde, stanbulda Haseki Hastanesi arkasnda, Bac Mahmud emesi altnda 1698 tarihli bir eme yaptrmtr. Medinede Bab- Sagir yaknnda bir sebil yaptrm ve vakfetmitir990. Edirnede vezrizamlara ait sarayn arka kapsnda bir eme, Merzifonda on kadar eme yaptrmtr. Bunlarn dnda ada eserler daha bir ok hayr ilerinden bahsetmektedir. Doduu Kpr Kazasnn Kedeige ahalisinin suyu az olduu iin buraya su getirtmi ve 14 eme yaptrmtr991. Bu emeleri yaptrdktan sonra gvenilir bir kimsecide gnlk 20 ake ile nazr, gndelii 8 ake ile su yolcu tayin etmitir. Her trl onarm ve bakm ilerini de992 vakfn zerine ykmtr. Edirne skf Hzr Mahallesinde Amcazde Hseyin Paa tarafndan yaptrlan emenin kitabesi:993 Etti icra bu emenin bn Hkmi ahenehi mbarek Pey Emredince Hseyin Paaya tti lebtenegn ab ile rey Nice paa ki ltf ihsan Gpta fermayruhu hatemi tay Balardan geirdi bu ab Oldu atane nevebahi mey yle bir ayn ruh perverkim Ab hayvan yannda leyse biey Old yekpare Faika tarih B iki msrai peyender pey ene ruhtur bu ab zll Ve minel mai kll eyin hay (1702) 4. Amcazdenin Bayndrlk Hizmetleri 4.1. mar ve na Faaliyetleri Hseyin Paa, sava dneminin son bulmas zerine, lke ierisinde ihmal edilen bir ok alan gibi, bata stanbul olmak zere lke genelinde imar ve ina

BOA, A. {DVNS.MHM.d -115, s. 177. zzet Kumbaraclar, stanbul Sebilleri, stanbul Devlet Basmevi, stanbul, 1938, s. 29; M. M. Aktepe, Amcazde Hseyin Paa, D A, C. III, DVY, stanbul, 1991, s. 8; O. F. Kprl, a.g.m., s. 649; Anonim, Osmanl Tarihi, s. 163; . H. Uzunarl, C. III/II, s. 447; Erdem Ycel, Amcazde Hseyin Paa Klliyesi Vakflar Dergisi, S. VIII, Ankara, 1969, s. 253; brahim Hilmi Tank, stanbul emeleri, C. I, Maarif Matbaas, stanbul, 1943, s. 98. 992 Amcazde Hseyin Paa Vakfiyesi, VGMA, Defter No, 502, s. 1. 993 Osman Nuri Peremeci, a.g.e., s. 107.
991

990

237 faaliyetlerine de girimitir. stanbuldaki imar, ina ve dkkan nizamlarndan birinci sorumlu kii sadrzam olduu iin Hseyin Paann yapt iler konumuz iin nemlidir. Ekim 1698 balarnda stanbul Kaymakamna yollanan bir hkmden

anlalmaktadr ki; ehzadebanda eski odalar yaknnda, dikici esnaf ve hafff994 taifesi arasnda yeni yaplan binalar iin bir anlamazlk kmtr. Buna kalite ve cret anlamazl da eklenince, yazlan hkm mucibince aralarndaki bu srtmenin kaldrlmas istenmitir995. Austos 1699 senesinde Amcazde Hseyin Paann giriimleri ile sadr olan bir ferman ve hkm ile stanbuldaki eski odalar yannda Osman Acemyan odalar arasnda yeni bina olunan yz adet dkkan ve bunlarn dnda dikim ii ile uraan kimselerin birbirleri ile olan anlamazlklar sebebi ile esnafla aralarnda bir tatszlk kmamas iin Hseyin Paa bizzat giriimlerde bulunmutur996. Hseyin Paa yukardaki almalarn yan sra, 1700 senesinde 995.093 akelik denek ayrarak harem-i hmyn ve padiahn kullanm olduu sandallarn ve kayklarn tamiri mmkn olanlarn tamiri, tamiri mmkn olmayanlarn yerine ise yenisi yaplmas iin alma yaptrp bunlar yeniletmitir. Sarayda da bir takm bakm ve onarm almalar yaplmtr997. Yine ayn ekilde, 1700 senesi mart ay ierisinde peygamberimizin Ravza-i mtahharasnn baz kubbeleri ve ats zarar grd iin kefi yaptrlarak, 28 bin altn tutarndaki bu keif iin onarm izni ktktan sonra, divan katiplerinden Semendireli brahim Efendi grevlendirilmitir. Buradaki tamir ve onarm ilerine gz kulak olmas iin de Msr Valisi Mehmet Paaya talimat verilmitir. Gerekli onarm, o yl ierisinde tamamlanmtr998. Hseyin Paa bar sonras Avusturyallar tarafndan teslim edilen baz yerlerdeki cami, mescit gibi yerlerin tamir ileriyle de ilgilenmitir. Hseyin Paa bar sonras bu ie nem vermitir. Bunun sebebi halkn dini grevlerini camide ve mescidde kontroll ve iin ehli kimselerden renmesi iin bu yola bavurmutur.

994 995

Kavaf, ayakkab, terlik ve saire yapan ve satan. BOA, A. {DVN.KT.d -30, s. 27. 996 BOA, C. KTS, 1316; BOA, A. {DVN, 256/20. 997 BOA, A. {DVN, 264/47; BOA, E. NF, 68.

238 Halkn hurafelerden ve din d eylerden uzaklamas iin Anadolu ve Balkan eyaletlerindeki valilere yollanan hkmn son ksmnda, cami ve mescit yapmna nem verilmesi istenmitir. te bu emir gerei Anadolu ve Rumelide cami ve mescit yapm yeniden hz kazanmtr999. Mesela Bosna Kazasna tabi kylerdeki tahrip edilen ve Sultan Sleyman ve Sultan Ahmet tarafndan yaptrlan camilerin tamiri, Bosna Muhafzndan bizzat sadrazam tarafndan istenmitir1000. Yaplan camilerin tamiri yan sra yeni camiler yapmna da nem verilmitir. Bu durum ibadet etmenin yan sra halkn daha salkl ve doru bilgi almas iin yaplan almalardan biridir. Mesela Nisan 1698 tarihinde Ohri Sancana bal Yata Kazasna bal Baltayen Ky yaknlarnda cami olmad iin halkn namazlarn camide ve rahat klmalar iin kaza naibi arzda bulunmu ve bu caminin yaplmas iin gerekli izin verilmitir1001. 1699 ylnda Lefkoe Kadsnn arzna gre de Lefkoeye bal Oranda? Kynde cami olmad iin cami yapmak iin halk izin istemi ve gerekli izin verilmitir1002. 18 Temmuz 1699 tarihli arzdan anlaldna gre Finike Kazas Bayakas Kynde ve civarnda cami olmad iin Hac Ali Efendi kendi mal ile cami yaptrmak istemitir1003. 1702 tarihinde ise Venediklilerin elinden alnan nebahtda, aa kaledeki caminin tamir edilmesi yukar kaleye ise yeni bir cami yaplmas iin nebaht beyine ve gerekli yerlere bir hkm yazlmtr1004. Hseyin Paa bizzat kendisi padiaha arzda bulunarak Balat yaknlarnda inaat tamamlanan caminin i eksikliklerinin giderilmesi iin hazineden denek istemitir1005. 1700 yl ortalarnda stanbul Cadde ve sokaklarndaki baz kaldrmlar ve yollar bozulduu iin stanbul Kaymakam ve kadsna yollanan hkm ile bunlarn tamir ilemleri gerekletirilmitir. Tamir ilemi yaplr iken dikkatimizi eken

BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 206; Nusretnme, C. II, s. 31. BOA, A. {DVNS.MHM.d -112, s. 191, 193; BOA, E. EV, 3868; TSMA, E. 6103, 10387. 1000 BOA, E. NF, 74. 1001 BOA, A. {DVN, 246/77. 1002 BOA, A. {DVN, 248/47. 1003 BOA, A. {DVN, 255/95. 1004 BOA, C. EV, 32604. (Hseyin Paann eserleri ksmnda bahsettiimiz zere nebahtya bizzat Hseyin Paa tarafndan bir cami yaptrlmtr. BOA, K.K.d, 3319); Amcazde Hseyin Paa Vakfiyesi, VGMA, Defter No, 502, s. 13/2.
999

998

239 nemli bir konu, dkkan ve ev sahipleri zorlanmamakla beraber isterler ise kendi dkkan ve evlerinin nlerini tamir yapmalar tevik edilmitir1006. Hseyin Paa 1700 yl ortalarnda yollam olduu bir hkm ile stanbul ve evresinde retilen kiremitlerin standarda uymadn, bu kiremitlerin standartlar erevesinde retilmesi iin kiremitlerin tahriri konusunda grevli mbairlerin bu konuyu takip etmesi istenmitir. Ayn yln sonunda ise baka bir hkm ile llmemi veya eksik llm kiremitlerin yar fiyatna satlmasn istemitir1007. 4.2. Yenieri Konaklarnn Bakm 1698 senesinde yenieri aas Dvn- Hmyuna arzda bulunarak yenierilerin kaldklar yerlerin yeterli olmamasndan bahisle geniletilmesini istemitir. Sava dnemi bittii iin Sadrazam Amcazde Hseyin Paann giriimleri ile yenierilerin kalacaklar yerler yeniden gzden geirilip 1699 senesi ortalarnda tamiri mmkn olanlarn tamiri, dier yerlerin de yeniden yaplmas iin karar alnmtr. Hseyin Paa bu karar gerei yapm olduu alma ile 5 Eyll 1693 tarihinde Ayazmana kaps ile Unkapan arasnda kan yangnda yanan yirmi drt para aa bl ota, krk dokuz para cemat ve sekban bl ota ve be adet otan tamir olunmasn kararlatrmtr. Bu i iin lazm olan 212 kese ake masraf karlmtr. Bu masraflarn 100 kesesini Sadrazam Hseyin Paa ve erkan- devletten, 40 kesesi yenieri aas ve kul kethdas ve ocak aalarndan, 72 kesesi devlet hazinesinden karlanmak zere rapor hazrlatmtr. Bunun iin de sadrazam ve yenieri aas tarafndan defter tutulup gerekli para tamamlandktan sonra, yetmi sekiz kta otan tamamlanmas iin sadaret kaymakam grevlendirilmitir. Bu otalar Sadrazam Amcazde Hseyin Paann tevikleri ile yaplm ama onun salnda tamamlanamamt. Vefatndan ok az bir zaman sonra tamamlanp hizmete almtr1008.

TSMA, E. 8399/1. BOA, E. NF, 76; Dvn- Hmyun Mhimme Kaytlarndan Naklen, Ahmet Refik, Hicri Onikinci Asrda stanbul Hayat 1100-1200, Devlet Matbaas, stanbul, 1930, s. 30. 1007 BOA, A. {DVNS.MHM.d -113, s. 4; Dvn- Hmyun Mhimme Kaytlarndan Naklen, Ahmet Refik, Hicri Onikinci Asrda stanbul Hayat 1100-1200, Devlet Matbaas, stanbul, 1930, s. 31. 1008 BOA, A. {DVN, 247/36; Ukzde Trihi, s. 379; Rid, C. II, s. 483, 546.
1006

1005

240 4.3. Kale ve Kprlerin Bakm Orta ve yenialar boyunca kale ve kprler devletler iin byk nem arz ediyordu. Bilhassa snr boylarndaki ehirlerin savunulmasnda kalelerin yeri ve nemi bykt. Kprlere gelince; ordunun ikmali, bir yerden bir yere nakli iin nemi tartlmazdr. Osmanl Devleti gibi yln byk bir zamann cephelerde geiren bir devletin bu yaplar ihmal etmemesi gerekmekte idi. Fakat uzun sren sava dneminde bu yaplarda ihmale uramtr. Amcazde Hseyin Paa, dier nemli almalar gibi kpr ve kalelerin bakmna da nem vermitir. Nitekim ilk i olarak sadrazamla geldii yl, Belgrad Kalesinin tamir iiyle ilgilenmitir1009. Edirnede Saralar ars giriindeki bir kpry krk be kese harcayarak restore ettirmitir1010. Mesela Morova Nehri zerinde ve Ni yaknlarnda yklan kpr tamir ettirilerek kullanlr hale getirilmitir. Ni kalesindeki cephane depolar tamir ettirilmi, eskiyen barut flar yenilettirilmitir1011. zi Kalesindeki tabya ve aranpo kaplar yeniden yaplarak buralara gndelii on iki ake ile birer nefer muhafz atanmtr1012. Bu tamir srasnda merkez hazinesi skntda olduu iin Rumeli Eyaletinin zama ve erbab- tmarnn yardmc olmas istenmitir1013. Karlofa Anlamas ncesi ordunun gsteri seferine kmadan nce Hseyin Paa, bizzat kendisi ilgilenerek ordunun Edirneden Belgrada kadar geecek olduu kprlerin tamirinin yaplmas iin almalar balam ve gerekli ivilerin temini iin Samakov cizye emini grevlendirilmitir1014. Hseyin Paann sadrazamla geldii ilk sene ierisinde Filipe Kazas ve evresinde 38 adet kpr ina edilmitir1015. 1699-1700 senesinde de Arda ve Meri1016 Nehri zerinde bulunan kprlerin acilen tamir ettirilmesi istenmi ve yaplan keif sonras, tamir ilemleri

1009 1010

BOA, A. {DVN, 252/81. Hammer, a.g.e., C. VII, s. 49. 1011 BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 3/226. 1012 BOA, E. DH, 1405. 1013 Ukzde Trihi, s. 488. 1014 BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 1/77. 1015 BOA, E. NF, 83. 1016 BOA, E. NF, 82.

241 de yaplarak kullanlr hale getirilmitir1017. 1701 Ekim ierisinde, Siroz ile Gmline arasnda stanmk Irma zerinde byk babas tarafndan yaptrlm olan kpr harap olduu iin kendi paras ile yaptracan beyan ettii iin, buna mani olunmamas devlet tarafndan istenmitir1018. Kalelere gelince; 1699 senesinde gerekli malzeme ve keresteleri Eflak Eyaletinden salanmak zere Kili Kalesi yeniden tamir ettirilmitir1019. 1700 Ocak sonlarnda Bozca Ada, Eriboz ve Trhala muhafazasnda olan valilere gnderilen hkm ile buralarn byk sava dneminde ihmal edildii, halknn zayf ve bitkin dt anlatldktan sonra kalelerin bakm ve halkn d tehditlere kar korunmas istenmitir. Bunlarn yan sra snrlarn deimi olmasndan dolay Lipova gibi snr blgelerinde tamire muhta olan kalelerin ve kprlerin bakmlarnn yaplmas konusunda Hseyin Paa ve hkmet tarafndan gerekli emirler yollanmtr1020. Snrlar deitii iin devletin yeni snr kaleleri olan Belgrad, Temevar, Ni kaleleri yeniden gzden geirilerek tahkim ettirilmi ve savunmaya hazr hale getirilmitir1021. am hac yolunun gvenliine byk nem veren Amcazde Hseyin Paa, blgedeki kadlara ve am Valisine yollam olduu 11 Mart 1700 tarihli hkm ile hac yolundaki kprlerin acilen tamir ettirilmesini de istemitir1022. 4.4. Sulama Kanallarnn Bakm Osmanl Devleti, ehir ve kylerin su ihtiyalarnn karlanmas iine ehemmiyet vermitir. Osmanl Devletinde kamu ve devlet ileri ya maa karl, yada belli vergilerden muaf olma karlnda halk tarafndan yaplrd. Yerleim yerlerine su getirilmesi, datm ve bakm da vergilerden muaf tutulma yoluyla

1017

BOA, C. NF, 2785; Yaplan keif sonras, Arda Nehri zerindeki kprlerin 4335 zira , (ortalama 2 km) Meri nehrindeki kprlerin 2340 zira (ortalama 1 km) uzunluunda olduu tespit edilmitir. Masraflarn toplam ise 537.803 ake tutarndadr. 1018 BOA, C. NF, 1010. 1019 BOA, E. AS, 3011. 1020 BOA, A. {DVN, 258/79; TSMA, E. 6103. 1021 BOA, A. {DVN, 252/81; Hammer, a.g.e., C. VII, s. 49; Ahmet Rasim, Osmanl Tarihi, ems Matbaas, C. II, stanbul, 1328, s. 777. 1021 BOA, E. ML, 6100; Rid, C. II, s. 474. 1022 BOA, E. NF, 78.

242 yaplmtr. Bu grevi yapan su yolcular, su knklerini ve sarnlar ina etmek, kanallar temiz tutmak ve gereken onarm yapmakla ykml idiler. Buna karlkta bir takm vergilerden muaf tutulmulardr1023. Hseyin Paa, kendi vakflar aracl ile de birok su yolcular tayin edip lkenin bir ok yerinde su ihtiyac olanlarn ihtiyalarn bu vakf sayesinde karlamtr1024. Bunlarn dnda Hseyin Paa, Nil Nehrinden skenderiyeye su getiren ve harap olmu kanaln iyiletirilmesi ve eski haline getirilmesi iin gerekli giriimlerde bulunarak yaplmasn salamtr. Mesela yine ayn ekilde, Badat yaknlarndaki Ziyap-Diyale Irma eski yerine getirilerek sulama alannda nemli bir alma Hseyin Paann sadrazaml dneminde tamamlanmtr1025. Hatta eserleri ksmnda bahsedildii gibi lkenin bir ok yerine su getirterek halkn su ihtiyacnn karlanmas almalarnda da bulunmu, bir ok yere eme ve sebil yapmay ihmal etmemitir1026. 4.5. skelelerin Bakm ve Limanlarn Temizlenmesi Amcazde Hseyin Paa ksa bir sre de olsa kaptan- deryalk yapt iin denizcilik ilerinin nemi konusunda bilgi ve tecrbe sahibi olmutur. 1700 senesinde Kaptan- Derya Mezomorta Hseyin Paaya yollanan hkmden anlalmaktadr ki Kandiye, Hanya, Karabosa, Sakz ve Midilli kalelerinin limanlar uzun zamandan beri bakmszlk yznden ta, akl, toprak, sprnt gibi eyler ile dolmutur. Bu limanlarn dolmasndan dolay daralm ve buraya gelen gemile de limana yanamakta ok glk ekmeye balamtr. Kaptan- Derya Mezomorta Hseyin Paadan bu limanlarn daha rahat kullanlabilir hale getirilebilmesi iin temizlik ilemlerini zikredilen kalelerin kad ve dizdarlar ile yapmas istenmitir.

1023

Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluunda ehircilik ve Ulam zerine Aratrmalar, (Der., Salih zbaran), zmir, 1984, s. 79, 80; Selda Kl, Su Yollar ve Su-Yolcu Esnafna Dair Baz Tespitler, Tarih Aratrmalar Dergisi, C. 23, S. 36, 2004, s. 178. 1024 Amcazde Hseyin Paa Vakfiyesi, VGMA, Defter No, 502, s. 1; Hseyin Paa dneminde stanbul ve evresindeki su ile alakal yaplan almalar hakknda stanbul Bykehir Belediyesi ski Arivindeki Hatt- Hmyn Defteri- Ide detayl bilgi mevcuttur. ski Arivindeki belgeler, Ahmet Kala ynetimindeki bir ekip tarafndan 1997 ylnda yaymlanmtr. stanbul Su Klliyat-I, Vakf Su Defteri Hatt- Hmyn 1577-1804, stanbul Aratrmalar Merkezi Yaynlar, stanbul, 1997, s. 110, 138. 1025 BOA, A. {DVN, 279/20; Nusretnme, C. II, s. 95-105; Anonim, cml-i Seferi Nehri Ziyab, Sleymaniye Ktphanesi, Esad Efendi Ksm, nr. 2062/4, s. 75b, 80a. 1026 Hammer, Osmanl Tarihi, C. VII, s. 49; Ahmet Rasim, a.g.e., s. 777.

243 Ayn ekilde Kandiye Muhafz Vezr Yusuf Paa ve Hanya Muhafz Vezr Mehmet Paaya da birer hkm gnderilerek bu iler ile ilgilenmeleri istenmitir. Szkonusu limanlarn temizlii yapldktan sonra temizlenen yerlere birer dolap gemisi braklarak bundan sonra srekli temiz tutulmas salanmtr1027. 4.6. lkede ve stanbulda Olan Yangnlar ve Alnan Tedbirler Amcazde Hseyin Paa dneminin en nemli olaylarndan birisi de lkeyi ve bilhassa stanbulu srekli tehdit etmi olan yangnlardr. Bu yangnlar srasnda ehir, her zaman olduu gibi byk zarar grmtr. Hseyin Paann sadrazamlnn ilk senesinde km olduu sefer sonras Belgrada dnmesinden birka gn nce 9 Kasm 1698 tarihinde byk bir yangn meydana gelmitir. Bu yangndan sonra da Amcazde Hseyin Paa, ehirden ordu ile birlikte ayrlmtr1028. 1699 senesinde de barut imal edilen baruthanede yz on kantar barutun ate almas ile byk bir patlama meydana gelmi bu patlama sonucu, 29 alan hayatn kaybetmitir. Baruthanenin yaknnda bulunan 425 hane ve Hatice Sultann1029 saray zarar grmtr. Bu sarayn tamir ilemi ile Hseyin Paa kendisi ilgilenmitir. Sadrazam Amcazde Hseyin Paann giriimleri sonucu baruthanenin ehir dna tanmasna karar verilmitir. Yaplan alma sonucu baruthane, skender elebi Bahesinin Bakrky tarafna, bugnk Ataky yaknlarna tanarak 1702den sonra retimini burada srdrmtr1030. 1700 yl 23 Hazirannda gece 10da stanbulda kan yangnda 100den fazla ev yanmtr. Ayn yl 7 Eyll Sal gn akam saatlerinde yeni sarayn has mutfanda yangn km ve ancak aa mutfaa geldikten sonra sndrlebilmitir. 17 Eyll gn akam saatlerinde Galatasaray civarnda kan bir yangn sabaha kadar srm padiah da buraya gelip yangnn sndrlmesine kadar beklemitir. 25 Aralk 1700 tarihinde Galatada bir kahvehanede meydan gelen

1027 1028

BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, (30 Nisan 1701). Hammer, a.g.e, C. VI, s. 574. 1029 Sultan II. Mustafann kz. 1030 BOA, E. NF, 69, 70; Rid, C. II, s. 440; Birol etin, Osmanl mparatorluunda Barut Sanayi (1700-1900), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2001, s. 22; E. hsanolu, Osmanl Devleti Tarihi, C. II, s. 623.

244 yangn bir ok ev ve iyerinin yanmasna neden olmutur. Bunun zerine o blgedeki kahvehanelerin hepsi kapatlmtr. 31 Austos 1701 tarihinde stanbulda Hoca Paa yaknnda kan yangn Elvan mescidi evresinde 40 evin yanmasna sebep olmutur. Ayn ayn 28de Perembe gn ise Ayvansarayda iskelede bir Yahudi hannda kan yangn Balat kapsna kadar kale dnn harap olmasna neden olmutur. 4 Aralk 1701 tarihinde eski bedesten civarnda kan yangnda bedesten yanm, sipah ars, kebeciler han, bit pazar ve mercan ars blgesindeki dkkanlara zarar vermitir1031. 13 Temmuz 1701 tarihinde Edirne Eskicami evresinde meydana gelen yangn ksa srede genileyerek arya sramtr. Yangn yerine gelen padiah, sadrazama ve devlet erkanna vermi olduu emirde yangnn derhal sndrlmesi iin gerekli tedbirlerin alnmasn istemitir. saat ierisinde kontrol altna alnan yangn sonras Sadrazam Amcazde hazrlam olduu raporunda 500 dkkann yanm olduunu belirtmitir. Austos 1701in ilk gnlerinde Edirnede kan bir yangn , Ali Paa arsn tamamen yaktktan sonra, dier dkkanlara sramak zere iken bizzat Amcazde Hseyin Paann olay mahallinde alm olduu bir takm tedbirler sayesinde yangn bir para durdurulabilmitir. Fakat yangn yeniden hzlanm ondrt saat sonra sndrlebilmitir. Yangn sonucu 3052 ev, 5 cami, 2 mescit, 6 kilise, kalenin iinde ve dnda 2230 dkkan ve 9 han tamamen kullanlamaz halde zarar grmtr1032. Yukarda da izah edildii gibi yangnlarn stanbul ve Edirne ehri bata olmak zere lkeye byk zarar vermesinden dolay, Hseyin Paann sadrazamlndan ksa bir sre nce 1697 ylnda binalarn kargir yaplmas iin bir ferman kmt. Bu ferman gerei binalar kargir yaplmaya balanmtr. Buna ilave olarak Amcazde Hseyin Paann son zamanlarnda ehirde ekilen tula ve kire skntsnn almas iin stanbul Kaymakam ve hassa bostanc bana yazlan

1031

Nusretnme, C. II, s. 39, 40, 84; Mustafa Cezar, Trk Sanat Tarihi Aratrma ve ncelemeleri-I, stanbul, 1963, s. 345. 1032 Nusretnme, C. II, s. 81, 85.

245 Austos 1702 tarihli hkm ile stanbulda ekilen sknt almaya allm ve kargir bina yapmna nem verilmitir1033. 1701 ylnda stanbulda Bezesten yannda kan yangn ehirde byk zararlara sebep olmutur. Bu durum karsnda stanbul kaymakam Vezr erkes Osman Paa bir toplant yaparak binalarn kargir olmas gerektii hususunda bir karara varmtr1034. Durum, padiah ve Sadrazam Amcazde Hseyin Paaya bildirildikten sonra 1697 ylndaki fermanda, dikkate alnarak ehrin yangnlarda zarar grmemesi iin bu uygulamaya hz verilmitir1035.
VI. AMCAZDEN N MUHALLEFATI

Hseyin Paa1036 emekliye ayrldktan sonra, 30 ba at hasahra, 2 inci tesbih, 3 mcevher kapzal kl, 4 sorgu, 6 haner, 1 gm eyer ile 2 ift zengi ile birlikte 40 padiahtan ve krk baka yerden olmak zere kendisine gelen mcevherleri hazineyi amireye alnmtr1037. Amcazde hastaland zaman enitesi olan Ba Muhasebeci Ali Efendiye yz kese ake emanet ettii vefat defterine yazlmt. Hseyin Paann vefatndan sonra istendii zaman, Ali Efendi bunun krk be kesesini Hseyin Paann alp harcadn beyan etmitir. Buna itibar edilmeyip bu akelerin hepsinin Ali Efendide olduu sylenerek krk be kesenin de tahsili iin sktrlmtr. Daha sonra yanndaki avular abdest alaca bahanesi ile kandrp kam fakat tekrar yakalanp krk be kesenin tahsili iin hapsolunmutur1038. Hseyin Paa, uzun yllar sadrazamlk yapm olmasna ramen vefat ettii zaman borlar ile birlikte gitmitir. Babakanlk Osmanl Arivi, MAD 5362de

1033 1034

M. Cezar, a.g.e., s. 345. 1640l yllarda yazlm olan Anonim, Kitbu Meslihil Mslimin ve Menafiil-Mminin, isimli eserin 46. babnda yangnlarn Bursa, Edirne, stanbul gibi ehirler zarar verdiinden dolay her dkkann arasna iki ta ve tula ile kargir bina yaplmas nerilmektedir. (Anonim, Kitbu Meslihil Mslimin ve Menafiil-Mminin, Konya Yusuf Aa Ktphanesi, nr. 673, s. 116-117) 1035 Nusretnme, C. II, s. 87, 88. 1036 Amcazde Hseyin Paann muhallefat be varak, yani 10 sayfa olup ayr bir almay gerektireceinden dolay burada ksa olarak incelenmitir. (Bkz. Belge-IX) 1037 Nusretnme, C. II, s. 118; Rid, C. II, s. 539. 1038 Rid, C. II, s. 544; Zbde-i Vekayit, s. 738.

246 kaytl Muhallefat1039 defterine gre: Defterdar tarafndan yazlan mallar toplam 36 kese ve 42,5 kuru olarak tespit edilmitir. Hseyin Paann yazlan eyalar ise 151040 kese belki biraz fazla olarak yazlmtr. Bunlarn dnda ise yirmi kii Hseyin Paaya hac iin 84 kese1041 ile 484 kuru teslim etmilerdir. Bunlarla beraber borcu yz keseye ulamaktadr. Mevcut olan 36 kesesi borlarna yetmedii tespit edilmitir. Bunun zerine alacakllar yksek sesle alacaklarn istemeleri zerine dier eyas da saylmtr1042. Edirnede bir silahhanesi bulunup bunu da vakfetmitir. Fakat vakfiyesi ve tescili1043 bulunmad iin borlar iin satlmak zere ilan verilmitir. Edirnede Kara Kasm Kynde deirmen yeri, Nibolu Kazasnda drt gz deirmeni ve stanbulda Mercan Sokanda Krk(?), stanbul Kknakka Kynde iftlik ve hayvanlar, borlar karlnda satlmak zere ilana karlmtr. Fakat bunlarn da borlarna yetmeyecei dncesi ile Eyp Ensari Semti yaknlarnda Fatih ve Eflagani hayvanlar izin verildii takdirde Kynde bulunan iftlik, eya ve karlk olarak satlmas borlarna

kararlatrlmtr. Bu i iin Rumeli Kadaskeri grevlendirilmitir. Bunlarn dnda iki iftlii de msadere edilmitir. Fakat daha sonra, bu iki iftlii silahdar ve ukadarna ihsan olunmutur. Bunlarn devlet tarafndan satlmas veya ayn hal zere kalmas serbest braklmtr1044. Amcazdenin vefatndan sonra yals, hanesi, mallar ve iftlikleri msadere edilmesinden dolay, evlad ve ocuklar muhta kaldklar iin rikb- hmyna ba vurup durumlarn arz etmilerdir. Bunun zerine Molla Grani Mahallesindeki hanesi, Anadolu hisarndaki yals, Eypteki bahesi ve Silivri yaknlarndaki iftlii Rami Mehmed Paann sadrazaml dneminde vasilerine iade edilmitir.

1039

len veya ldrlen kiilerin geride braktklar bor ve alacaklar da dahil olmak zere her trl mal, eya ve parasdr. (Yavuz Cezar, Bir yann Muhallefat, Belleten, S. 161, Ocak, 1977, s. 41.) 1040 Bu miktar ariv belgesi MAD, 5362, s. 133de 15 keseden ziyde, Anonim Osmanl Tarihi s. 173de ise 20 kese mikdr gemektedir. 1041 Altn ve gm paralarm muhafazas iin kullanlan bu tabir ayn zamanda belli bir miktar paray da ifade eder. Fatih ve ikinci Beyazit zamannda kese denildi mi otu bin ake veya on bin altn anlalrd. 1688den sonraki senelerde elli bin ake bir kese olarak kabul edilmitir. 1042 BOA, MAD.d, 5362, s. 133. 1043 Bu tr borla kurulan vakflar, Hanefi imamlarndan mam- Ebu Yusufa gre sahih, mam- Ebu Muhammede gre batldr. Burada ise mam- Ebu Yusufun kavline gre amel edilmitir. 1044 BOA, MAD.d, 5362, s. 133.

247 SONU Amcazde Hseyin Paa, hakknda gnmze kadar yurt iinde ve yurt dnda kapsaml bir akademik alma yaplmamtr. Biz bu tezimizde Amcazde Hseyin Paann, hayatn, siyasi almalarn, slahatlarn ve devlet adaml ynn ortaya koymaya altk. Bunun yan sra Karlofa Anlamas ncesi ve sonras devletin durumunu ele alarak Hseyin Paann Karlofa Anlamasnda ne gibi rol oynadn ve anlama sonras devletin durumunu, slahatlar erevesinde inceleyerek, hakknda bilgi vermeyi hedefledik. Tezimizde vardmz sonular u ekilde zetleyebiliriz. Amcazde Hseyin Paa, mehur Osmanl sadrazamlarndan Kprl Mehmet Paann yeenidir. Hseyin Paa, amcas Kprl Mehmet Paa, amcaoullar Fazl Ahmet Paa ve Fazl Mustafa Paadan sonra sadrazamlk makamna gelen drdnc kii, Merzifonlu Kara Mustafa Paay da bu slaleden kabul edersek beinci kiidir. Amcazde Hseyin Paann sadrazamlk makamna gelmesi, Osmanl Devletinin en kritik dnemine rastlar. nk ordu Zenta savanda yenildikten sonra tamamen yok olmaktan son anda kurtulmutur. Hseyin Paa ise sadrazamlk makamna geldikten sonra ok zor bir karar vererek Karlofa Anlamasna imza atm ve devleti daha byk bir felaketten kurtarmtr. Karlofa Anlamas her nekadar tarihimizde kt ynleri ile tannm bile olsa imzaland dnemdeki devletin iinde bulunduu kt durum dnld zaman, Amcazde Hseyin Paa gibi bir kiinin sadaret makamnda bulunmasnn nemi daha iyi anlalacaktr. Amcazde Hseyin Paa, uzun sre devletin eitli kademelerinde valilik, muhafzlk, sadaret kaymakaml ve kaptan- deryalk gibi grevleri yaptktan sonra sadrazamlk makamna gelen bir kimsedir. Bundan dolay devletin ileyiini ve o dnemdeki devletin durumunu ok iyi bildii iin sadrazamlk dneminde yapt ileri bilerek ve devletin geleceini dnerek yapmtr. Devlet adaml dneminde olduu gibi sadrazamlk dneminde de hissi davranmamtr. Bilhassa ksa sren Belgrad Muhafzl dneminde snrlarn durumunu yakndan tanma frsat bulmutur. Bu dnemde edinmi olduu tecrbe ile Osmanl Devletinin uzun yllar bitkin ve perian bir ekilde savatn, teknik ve askeri stnlk bakmndan

248 devletin gnden gne Avrupa karsnda zayfladn grmtr. Bunun iin de sadrazamlk dneminde zerinde durduu en nemli konulardan birisi snrlarn gvenliinin salanmas olmutur. Hseyin Paa, devlet adam olarak grev yapt dnemde, savan halk ve devlet zerindeki olumsuz etkilerini yakndan grmtr. Zenta savanda alnan yenilgi sonras ise devleti yeniden eski gcne kavuturmann tek yolunun, Cevdet Paann ifade ettii gibi hazr ol cenge, eer istersen sulh salh politikasnda olduunu grmtr. Hseyin Paa, bar devleti toparlamak iin bir vasta olarak kullanmtr. Karlofa Barnn imzalanmasnda etkili rol oynam ve devletin en az kaypla kmas iin gayret gstermitir. Bar sonras devleti toparlamak iin, asker, idar, mal alanda geni apl bir slahat hareketine girimitir. Bata yenieri oca ve donanma alannda esasl bir yenilik hareketi gerekletirmitir. Bunlarla da yetinmeyen Hseyin Paa, idari alanda Anadolu ve Rumeli eyaletlerindeki yer yer kan isyanlar nlemek iin menzil ve derbent sistemi bata olmak zere birok alanda yenilik hareketleri yapmtr. Hseyin Paa devletin mali ykn eken halkn durumu da gz nne alarak zamann da dier yeniliklerin aksine birikmi olan birok vergiyi af ederek, uzun yllar devam eden savan halk zerine brakm olduu olumsuz izlenimleri silmek istemitir. Hicaz blgesine, hac yollarnn gvenliine ve surre gnderilmesine nem vererek devletin sava dneminde burada kaybetmi olduu itibarn yeniden kazanmak istemitir. Hseyin Paann yerinde ve zamannda alm olduu tedbirler ile de devlet onun zamannda ekonomik ve siyasi bir sknt ekmemitir. Devlet btesi gelir fazlas vermeye balamtr. Bu durum uzun yllardr ilk defa grlen bir hadise olmasndan dolay da nemlidir. Ayrca Hseyin Paa, ilme ve ilim adamna byk nem vermitir. lim adamlarn koruyarak onlara rahat ve huzurlu bir ortam hazrlamtr. Hseyin Paa, sadrazamlk dneminde din istismarnn nne gemek iin lke ierisine gerek Mslman halk arasnda gerekse Hristiyan tebaa` arasnda yaygn olan hurafelerle ve din d inanlarla mcadele etmitir. lim adamlarn koruduu gibi cahillikle mcadele ederek halkn eitilmesi zerinde srarla durmutur.

249 Hseyin Paa gerek sadrazamlk dneminde gerek devlet adam olduu dnemlerde, lkenin imar iin alarak devletin birok yerinde hayr eserleri yaptrmtr. Fakat Hseyin Paa, devletin kalknmas ve ilerlemesi iin alrken her alanda olduu gibi slahat hareketlerini yaparken de karsna eyhlislm Feyzullah Efendi ve bir takm kar gruplar engel olarak kmtr. Amcazde Hseyin Paa Feyzullah Efendinin basklarna dayanamayarak sadrazamlk makamndan istifa etmitir. Hseyin Paann istifas ile devletin kontrol tamamen padiah II. Mustafann ehzadelii dneminden de hocas olan eyhlislam Feyzullah Efendinin eline gemitir. Ksa bir sre sonra da tarihimizde Edirne Olay olarak adlandrlan isyan hareketi km ve devlet yeniden alkantl bir dneme balamtr. Netice olarak, Amcazde Hseyin Paa, Trk siyas tarihinin bilinmesi gereken nemli bir ahsiyetidir.

250 B BL YORAFYA 1. AR V BELGELER 1. Babakanlk Osmanl Arivi 1. Ali Emiri, Mustafa-II, 1/77, 3/209, 216, 226, 288, 291, 4/350, 355, 5/477, 480, 490, 6/510, 525, 7/605, 622, 649, 8/762, 775, 9/832, 890, 10/956, 971, 11/1033, 13/1250, 14/ 1333, 1335, 1340, 1396, 1397 15/1426, 1481, 1485, 16/1550, 19/1866, 1867, 1868, 1893, 1894, 1895, 1896, (12120). 15462. 2/116, 3/270, 287, 294, 298 4/391, 5/440, 455, 477, 7/631, 9/946, 10/989, 12/1332, 14/1578, 17/1887, 19/2034.

2. 3.

Ali Emiri, Hatt- Hmyn, Ali Emiri, Ahmed-II,

4. 5. 6.

Bb- Asf Sadaret Mektubi 6/1. Kalemi, A.{MKT Bb- Asf Sadaret Mektubi 322/34. Mhimme Kalemi, A. {MKT. MHM. Bb- Asf Divan- 14, 17, 22, 25, 28, 29, 30, 33, 35, 36. Hmyn ikayet Kalemi Defterleri A.{DVN.KT.d Defteri, 246/77; 247/36, 96; 248/47, 87, 88, 89, 95, 97; 249/56; 250/33, 85; 251/2; 252/4, 81, 83; 253/41, 65, 72; 254/98, 99; 255/95; 256/20, 57, 66, 67, 68, 69, 71, 85; 257/70, 92; 258/79; 259/3, 6, 8, 17, 28, 30, 64, 79; 260/25, 26, 27, 88, 89; 261/17; 264/47, 51; 270/17, 24, 91; 271/28; 272/23; 273/42, 73; 274/45; 275/4, 94, 100; 277/18, 87, 99, 100; 278/ 79, 96; 279/20, 94; 280/1, 13, 34, 80, 81, 90. Bb- Asf Divan- 16/4 (Venedik-Ahidnme), 17/5 (VenedikHmyn Dvel-i Ecnebiye Hudutnme), 22/1 (Felemenk-Ahidnme), Kalemi Defterleri, 28/3 (Fransa Atik Ahkam), 35/1 ( ngiltereA. {DVN. DVE. d Nian), 55/1 (Lehistan Ahidnme), 57/1 (Nemel Ahid), 83/1(Rusya-Ahidnme); 903, 904. Bb Asf A. {DVN Bb Asf Ruus Kalemi 1551. A. {RSK Bb- Asf Vakanvislik 2/1700. Kalemi, A. {VKN.d Bb- Defteri Bamuhasebe 802, 804, 936, 986/A, 975, 40885. Kalemi, D. BM

7.

8.

9. 10. 11.

251 12. 13. Bb- Defteri, Bamuhasebe 12382, 10/19. Muhallefat, D. BM.MHF Bb- Defteri, Bamuhasebe 14585, 14589, 14598, 14599. Tersane-i Amire, D. BM. TRE Bb- Defteri Mevkufat 27812, 27738. Kalemi, D. MKF. Bb- Defteri Evamir-i 151/25, 150; 152/127, 149; 156/83, 94, 120; Maliye Kalemi, D. EVM. 157/49, 85, 87, 93, 154. Bb- Defteri Mevkufet 3/104, 176, 204; 4/85, 87, 88, 90, 100, 101. Kalemi, Nzl Emini D.MKF.NZE C. AS C. BH C. DH C. DRB C. MTZ C. EV C. HR C. KTS C. MF C. ML C. NF C. SM C. SH C. TZ C. ZB EV.d E. ADL E. AS E. BH E. DH E. DRB E. HR E. HAT 8956, 37771. 1359, 4346, 4997, 9921, 10229. 8896, 9011, 9232, 11614, 11656, 11962, 12761, 13711, 14885. 1652. 138. 32604. 1092, 2785, 2827, 4175, 4311, 4506, 4670, 4765, 4810, 7220, 8571, 8968, 8969, 12761. 1316. 1174, 3255, 3256, 5231. 4517, 4809, 14092. 797, 1010, 2785, 1756. 1795, 1832. 132. 1621, 2208, 2494, 3249. 412. 14646, 27951, 28190, 28405, 28588, 29430, 30696. 312, 320, 427, 428, 457. 3011, 3830, 3871, 4093, 4313, 4595. 534, 543, 548, 571, 674, 909, 914. 1061, 1062, 1405, 1649, 1705, 1780, 1812, 1874. 177. 352, 353, 394, 379, 399, 436, 523, 530, 531, 542, 543, 544. 304, 314.

14. 15. 16.

17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39.

252 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. E. ML E. MDN
E. M T

6021, 6100. 134, 144, 171. 56, 57, 61, 62. 145. 758, 890. 68, 69, 70, 73, 74, 76, 78, 82, 83. 3009, 3783, 3868, 3932.

E. KRT E. TCT E. NF E. EV

Kamil Kepei Tasnifi, K.K.d 53, 686, 2024, 2321, 2324, 2475, 2782, 3080, 3085, 3319, 5040, 5557, 5602, 5655, 5656, 6651, 6652. Maliyeden Mdevver 2150, 2313, 2321, 2324, 2714, 2927, 2950, Defterleri, MAD.d 3085, 3169, 3423, 3472, 3538, 4157, 4736, 4876, 5362, 5432, 5433, 5897, 6006, 6371, 7647, 7744, 8458, 8880, 9865, 9881, 9885, 10148, 15658, 18493, 18512, 19109, 22249. Divan- Hmyn Sicilleri 98, 99, 100, 101, 102 (Rikap), 103, 104, 105, Mhimme Defterleri, 106, 107, 108, 109, 110 (Ordu), 111, 112, 113, A. {DVNS.MHM.d 114. Divan- Hmyn Sicilleri 16. Mhimme Zeyli Defterleri, A. {DVNS.MHM.ZYL.d Mzehhep Fermanlar 7, 14, 714. Divan- Hmyn Sicilleri 1, 5/1, 5/2, 5/3.
Name-i Hmyn Defterleri,

48.

49.

50. 51. 52. 53.

A. {DVNS. NHM.d Yldz Esas Evrak, Y.EE

31/29.

2. Topkap Saray Mzesi Arivi 1. 2. E. 2449/23; 5211/22; 5407/7-9; 6103; 8399/1; 9289/5-10; 10387; 11577/2. D. 7018/1, Y. 34a-37a.

3. Vakflar Genel Mdrl Arivi 1. 2. 5699/1 734 Numaral Defter. 5699/2 502 Numaral Defter.

253 II. EL YAZMALARI VE KRON KLER Mecmua-i Muhedt, C. III, Ceride-i Askeriye Matbaas, stanbul 1297. 2. ----------------------, 1110 Hicride Tanzim Edilen Vridat ve Mesrif-i Ummiye cml Defteri, stanbul Atatrk Kitapl, Belediye Ktp. Nr. 0.4. Osmanl-Rus likileri Tarihi, (Haz. Adnan 3. Ahmet Cavid Bey, Baycar), Yeditepe Yaynlar, stanbul, 2004. 4. Ahmet Rasim, Osmanl Tarihi, C. II, ems Matbaas, stanbul, 1328. 5. Ahmet Refik, Kprller, Matba-i Hayriye, stanbul, 1331. 6. ---------------, Felaket Seneleri, stanbul, 1332. 7. Ahmet Reid, Harital ve Resimli Mkemmel Tarihi Osmani, C. II, stanbul, 1327. 8. Ahmet Aa, (Devlet-i Aliye Viyana Kuatmas Gnl, (evr. Richard Terifatcbas) F. Kreutel, Trkesi, Esat Nermi), Milliyet Yaynlar, stanbul, 1970. 9. Ahmet Cevdet Paa, Tarih-i Cevdet, C. I, stanbul, 1293. 10. Amcazde Hseyin Paann Sleymaniye Ktphanesi, Yazma Balar, 1112 Tarihli Vakfiyesi Nr. 2272. 11. Anonim, Tarih-i Sefer-i Basra, Sleymaniye Ktphanesi, Esad Efendi Ksm, nr. 2062/3. 12. Anonim, cml-i Sefer-i Nehri Ziyb, Sleymaniye Ktphanesi, Esad Efendi Ksm, nr. 2062/4. 1. ----------------------, 13. Anonim, 14. Anonim,
Osmanl Tarihi (1099-1116/1688-1704), (Yay. Haz. Abdlkadir zcan), TTKY, Ankara, 2000.

Kitbu Meslihil Mslimin ve MenafiilMminin, Konya Yusuf Aa Ktphanesi, Nr. 673. 15. Beheti-al Seyyid brahim, Silsiletl-safiyy fi Devletil-hakaniyetilOsmanniyye, Kprl Ktp., 9435 II. K. 212. 16. Defterdar Sar Mehmet Paa, Zbde-i Vekayit, (Haz. Abdlkadir zcan), TTKY, Ankara, 1995. 17. ---------------------------, Nesyihl - Vzer Vel - mer (Kitab Gldeste), Devlet Adamlarna tler, (evr. Hseyin Ragp Uural), TODA E Yaynlar, Ankara, 1969. Tarih-i Fazl Ahmet Paa, Sleymaniye Ktb. Hamidiye Ks. Nr. 909. Osmanllarda Tre ve Trenler (Terift- Kadme), (Sad. Yavuz Ercan), Tercman 1001 Temel Eser, stanbul, 1979.

18. Erzurumlu Osman Dede, 19. Esad Efendi,

254

20. Hafz Hseyin Ayvansary,

Hadikatl Cevami, (Yay. Haz. hsan Erzi), Tercman Gazetesi Yaynlar, C. I, stanbul, 1987. Vefeyt- Seltn ve Mehr-i Ricl, (Haz. Fahri . Derin), Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1978. Mecmu-i Tevarih, (Haz. Fahri . DerinVahid abuk), Ed-Fak Yaynlar, stanbul, 1985. Glbn Hann (Krm Tarihi) Matbaas, Dersaadet, 1327. stikbal

21. ---------------------------,

22. --------------------------,

23. Halim Giray, 24. Hasan Aa-zde Abdullah,

Hac Vecihi Tarihi (Tarihe-i Sultan Mustafa-II), Sleymaniye Ktb., Hamidiye Ks. Nr. 917/2. (Vecihi tarihinin ikinci ksmnda sultan kinci Mustafaya ait tarihedir.) Trih-i Sultan Mustafa-i Sni, Sleymaniye Ktphanesi, Reid Ef., Ks., nr., 992/II. s-Zde Trihi, nv. Ktb. bnlemin Kitaplar, nr. 3014. (Bu eser Ziya Ylmazer tarafndan 1969 tarihinde yaymlanmtr.) Tarih-i Glmani, stanbul, 1340, (Sad. Kamil Su), Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul, 1976. Ravzat al-Hseyin fi-Hulasa Ahbar Alhafikayn (Nam Tarihi), C. I, stanbul, 1280(1863). Netayicl-Vukut, Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi, (Sad. Neet aatay), TTKY, Ankara, 1987.

25. brahim Srr Efendi, 26. s-zde Efendi,

27. Mehmet Halife,

28. Mustafa Nim Efendi,

29. Mustafa Nuri Paa

30. Mminzde Seyyid Ahmet Ravzatl Kber, (Yay. Mesut Aydner). Hasib Efendi, TTKY, Ankara, 2003. 31. Nb, 32. Nazm, 33. Osmanzde A. Taib Efendi, Dvan- Nb, stanbul, 1292. Dvan, (Nr., Seyyid Mehmet Nail), stanbul, 1257. Hadkatl-vzer, stanbul, 1271.

255

34. Rmi Mehmet Paa

Vekyi-i Musleha, Millet Ktphnesi, Reid Efendi Ks. Nr. 685 (Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, Revan Ksm 1311de kaytl Tarihi Sulhnmei Amucazde Hseyin Paa ismi ile ikinci nshas vardr.) Mehmet Harita-i Kapudanan- 1285(1868). Derya, stanbul,

35. Ramizpaazde zzet,

36. Rid Mehmet Efendi 37. Saffet, 38. Skp Mustafa Dede,

Tarihi Rid, C. II, stanbul, 1282(1865). Mezomorta Hseyin Paa, stanbul, 1327. Sefine-i Nefse-i 1283(1866). Mevleviyan, Msr,

39. Silahdar Fndkl Mehmet Silahdar Tarihi, C. II, Orhaniye Matbaas, Aa, stanbul, 1928. 40. ---------------------------, 41. Solak-Zde Hemdem eleb, 42. Sleyman Sudi 43. efik Mehmet, Nusretnme-I-II, (Sad. smet Parmakszolu), MEBY, stanbul, 1962, C-II stanbul, 1966.

Mehmet Solak-Zde Tarihi, (Haz. Vahid abuk), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1989. Usl-i Meskkt- Osmaniye ve Ecnebiye, stanbul, 1311. efiknme, n. Ktb, T.Y., Nr. 1643. (erhi efiknme, stanbul, 1290)

44. Ukzde es-Seyyid Ukzde Trihi, C. I-II, (Haz. Rait brhm Hasb Efendi, Gndodu), amlca Basm Yayn, stanbul, 2005. 45. Zlfikar Paa, Sefaretnme, (Wolfgang Jopst, Der Gesandtschaftsbericht des Z l-Figar Efendi ber die fridensverhandlungen in Wien 1689, Doktora Tezi, niversitt Wien, Wien, 1980)

III. ARATIRMA, NCELEME VE TEL F ESERLER 1. 2. 3. 4. ABOU EL-HAJ, Rifaat Ali, Ottoman Diplomacy At Karlowitz Journal Of The American Oriental Society, 87/4, LXXXVII (1967), s. 498, 512. ---------------------------, The 1703 Rebellion And The Structure Of Ottoman Poltcs, stanbul, 1984. ---------------------------, The Reslkttb And Ottoman Diplomacy At Karlowitz, stanbul, 1963. ---------------------------, Modern Devletin Doas, XVI. Yzyldan XVIII. Yzyla Osmanl mparatorluu, (evr. Oktay zel - Canay ahin), mge Kitabevi, Ankara, 2000.

256 5. AIKEL, Ali, Osmanl Ulak-Menzilhne Sistemi erevesinde Tokat Menzilhnesi (16901840), Tarih ncelemeleri Dergisi, C. XIX, S.2, Aralk, 2004, s. 1-34. Divn- Hmyn Tekilt, TrklerOsmanl, C. VI, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s. 24, 33. Osmanl Devletinin Dalma Devri, Maarif Matbaas, stanbul, 1940. Osmanl Tarihinde yanlk Dzeni Devri 1730-1839, Tarih Aratrmalar Dergisi, S. 14-23, C. VIII-XII, Ankara, 1975, s. 51, 61. Trkiyenin ktisad ve tima Tarihi-II, Cem Yaynevi, stanbul, 1995. Osmanl Devletinde Airet Mektebi, Gebe Yaynlar, stanbul, 1997. Osmanl Tarihi, C. II, tken Yaynlar, stanbul, 1994. Osmanl ltizm Sistemi, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, S. 71, Nisan 1991, s. 73, 79. Mustafa Paa (Merzifonlu), .A., C. VIII, MEBY, stanbul, 1993, s. 736, 738. Amcazde Hseyin Paa, D A., C. III, DVY, stanbul, 1991, s. 8, 9. Osmanl Diplomasi Tarihi ve Tekilt, Konya, 2000.

6.

AHISHALI, Recep,

7. 8.

AKURA, Yusuf, AKDA, Mustafa,

9. 10. 11. 12.

---------------------------, AKPINAR, Alian, AKSUN, Ziya Nur, AKTAN, Cokun Can,

13. 14. 15. 16.

AKTEPE, M. Mnir, ---------------------------, AKYILMAZ, Gl, ALDERSON, Dolphin,

17. 18.

19. 20.

Anthony Btn Ynleriyle Osmanl Hanedan, (Terc. efaettin Severcan), z Yaynlar, stanbul, 1999. Ali Seydi Bey, Terifat ve Tekiltmz, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul, 1979. ALTINAY, Ahmet Refik, limler ve Sanatkrlar, (Bas. Haz. Vahit abuk), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1980. ALTINSU, Abdlkadir, Osmanl eyhlislmlar, Ayyldz Matbaas, Ankara, 1972. ALTUNAN, Sema, Osmanl Devletinde Haberleme A Menzilhneler, Trkler-Osmanl, C. X, Ankara, 2002, s. 913, 933. Osmanl mparatorluu le Lehistan (Polonya) Arasndaki Mnasebetlerle lgili Belgeler, t.y.

21.

ANAFARTA, Nigar,

257 22. ANTONOV, Aleksandr, Bulgar Topraklarnda Kurulan Menzil Sisteminin Organizasyonu, XVI - XVIII Yzyllar, Trkler, C. X, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s. 510, 513. kinci Viyana Seferi Hakknda, TOEM, S. 16, 17, stanbul, 1331, s. 990, 1005. Osmanl nsanln Son Kitaplar, stanbul, 2003. Adas, Ufuk

23. 24. 25.

AR F, Mehmet, ARMAAN, Mustafa, ARSLAN, Ali,

Evld- Ftihn Tekiltnn Kaldrlmas, Balkanlarda slm Medeniyeti Milletleraras Sempozyumu Teblileri, 2123, Nisan 2000, stanbul, 2002, s. 35, 48. Osmanl Devri Mimarisi, nklp Kitabevi, stanbul, 1985. Namaya Gre Osmanl Devletinin k Sebepleri, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1989. Namaya Gre XVII. Yzyl Osmanl Toplum Yaps, Ay Kitaplar, stanbul, 1997. Osmanl Devletinde Surre-i Hmyn ve Surre Alaylar, Diyanet Yaynlar, Ankara, 1991. Osmanllar Zamannda Mekke ve Medineye Gnderilen Para ve Hediyeler, Vakflar Dergisi, S. XII, Ankara, 1981, s. 113, 171. 1700den 1807ye Kadar Osmanl Asker Tekiltnda Islahat Hareketleri, Doktora Tezi, stanbul, 1975. Amcazde Hseyin Paa Klliyesi, Trkiyemiz, C., XV, S. 46, Haziran, 1985, s. 9, 10. Amcazde Hseyin Paa Klliyesi D A., DVY, C. III, stanbul, 1991, s. 9, 10. Osmanl Sikkeleri, Trkler, C. X, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s. 823, 842. ltizm Sisteminin XVIII. Yzyldaki Boyutlar, Trkler-Osmanl, C. III, Ankara, 2001, s. 250, 257. Rmi Mehmet Paa, .A., C. IX, MEBY, stanbul, 1993, s. 623, 624. Azak, .A., C. II, MEBY, stanbul, 1979, s. 85, 89.

26. 27.

ASLANAPA, Oktay, ARSLANTRK, Zeki,

28.

---------------------------,

29.

ATALAR, Mnir,

30.

ATE, brahim,

31.

AVCI, Alaaddin,

32.

AYDIN, ennur,

33. 34. 35.

---------------------------, AYKUT, evket Nezihi, BATMAZ, Eftal kr,

36. 37.

BAYKAL, Bekir Stk, BAYSUN, M. Cavid,

258 38. 39. 40. 41. 42. ---------------------------, ---------------------------, ---------------------------, ---------------------------, BEL N, M., Belgrad, .A., C. II, MEBY, stanbul, 1993, s. 475, 485. Budin, .A., C. II, MEBY, stanbul, 1993, s. 748, 760. Mehmet IV, .A., C. VII, MEBY, stanbul, 1993, s. 547, 566. Ahmet-II, .A., C. I, MEBY, stanbul, 1993, s. 164, 165. Osmanl mparatorluunun ktisad Tarihi, (evr. Ouz Ceylan), Gndoan Yaynlar, Ankara, 1994. Azak, D A, C. IV, DVY, stanbul, 1991, s. 300, 301. XVII. Yzyln kinci Yarsnda Trk-Fransz likileri, Gizli Harpten Objektif ttifaka Trkler - Osmanl, C. I, Ankara, 2001, s. 480, 492. Devlet-ete likisine Bir rnek, Tarih ve Toplum, S. 189, Eyll, 1999, s. 136, 140. ki Sulhiyye Inda Osmanl Toplumunda Bar zlemi, Trkler-Osmanl, C. XII, Ankara, 2001, s. 598, 605. Nb Divan, C, I-II, MEBY, Ankara, 1997. Nb Hayat Sanat Eserleri, Aka Yaynlar, Ankara, 1999. Osmanl Bahriye Tekilt, XVII. Yzylda Tersne-i mire, Ankara, 1992. Rusyann Karadenizde Ticarete Balamas ve Osmanl mparatorluu (1700-1787), Belleten, S. 225. Ankara, 1995. Osmanl Devletinde Yol ve Haberleme Sistemi, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 82, ubat, 1993, s. 63, 67. The Origins Of Western Economic Dominance n The Middle East: Mercantalism And The slamic Economy n Aleppo 1600-1750, New York, 1988. Tradition, et Poltique de la France au Levant, Paris, 1932. Tahir Osmanl Mellifleri, Meral Yaynlar, C. III, stanbul, 1975. Osmanl Deniz Harp Tarihi ve Cumhuriyet Donanmas, Deniz Basmevi, stanbul, 1982.

43. 44.

B LGE, Mustafa L., B L C , Faruk,

45. 46.

B LKAN, Ali Fuat, ---------------------------,

47. 48. 49. 50.

---------------------------, ---------------------------, BOSTAN, dris, ---------------------------,

51.

BOSTAN, M. Hanefi,

52.

BRUCE, Masters,

53. 54. 55.

BRUNEAU, Andre, Bursal Efendi, Mehmet

BYKTURUL, Afif,

259 56. 57. CARRETTO, Gacomo E., CEZAR, Mustafa, Akdenizde Trkler, (evr. Durdu KundakGlbende Kuray), TTKY, Ankara, 1992. Osmanl Tarihinde Levendler, stanbul Gzel Sanatlar Akademisi Yaynlar, stanbul, 1965.

58. 59. 60. 61. 62. 63.

64.

65.

66. 67. 68. 69. 70. 71.

Trk Sanat Tarihi Aratrma ve ncelemeleri-I, stanbul, 1963. CEZAR, Yavuz, Osmanl Maliyesinde Bunalm ve Deiim Dnemi, Alan Yaynclk, stanbul, 1986. ---------------------------, Bir yann Muhallefat, Belleten, S. 161, Ocak, 1977, s. 41, 78. ABUK, Vahid, Kprller, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, stanbul, 1988. ---------------------------, Osmanl Tekilt ve Siyaset Kltr, Emre Yaynlar, stanbul, 1996. ET N, Birol, Osmanl mparatorluunda Barut Sanayi (1700-1900), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2001. ET NTRK, Selahaddin, Osmanl mparatorluunda Yrk Snf ve Hukuki Statleri, DTCFD, C. II, S. 1, Ankara, 1943, s. 107, 115. EK, Kemal, II. Viyana Kuatmas ve Avrupadan Dn (1683-1703), Trkler-Osmanl, C. IX, stanbul, 2001, s. 746, 764. DANIMAN, Zuhuri, Osmanl mparatorluu Tarihi, Zuhuri Danman Yaynevi, C. X, stanbul, 1965. DAN MEND, smail Hmi, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, Trkiye Yaynevi, C. III, stanbul, 1950. DENER, Halit, Sleymaniye Umum Ktphanesi, Maarif Basmevi, stanbul, 1957. ---------------------------, DEVEL OLU, Ferit, D R Z, Meserret, DZ UB NSK , Andrzej, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitabevi, Ankara, 2003.
Nb Divn, Fey Vakf Yaynlar, stanbul, 1994.

16-18 Yzyllarda Polonya-Osmanl Ticareti, Sava ve Bar 15-19 Yzyl Osmanl-Lehistan likileri, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul, 1999. Osmanl Dneminde Mekkenin YnetimiII, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 37, Ocak 1990, s. 11, 14. Macaristan Tarihi, (evr. Kafesolu), TTKY, Ankara, 1949. brahim

72.

ECER, A. Vehbi,

73.

ECKHART, F.,

260 74. ELDEM, Sedat Hakk, Amcazde Kprl Hseyin Paa Yalkk, Kkler ve Kasrlar, Blm-I, C. II, stanbul, 1974, s. 151, 178. Trkiyede XV. ve XVI. Yzyllarda Gayrimslimlerin Hukuk, tima ve ktisad Durumu Belleten, S. 188, Ankara, 1984, s. 1115, 1130.

75.

ERCAN, Yavuz,

76.

ERDOAN, Meryem Kaan, 1701 Tarihli Osmanl-Venedik Ahidnmesi, Eskiehir Osmangazi niversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, C. 4/1, Haziran, 2003, s. 63, 75. ERGEN, zer, ehir Tarihi Aratrmalar Hakknda Baz Dnceler, Belleten, S. 203, Ankara, 1988, s. 667, 683. Devletleraras Hukuk ve Siyas Tarih Metinleri (Osmanl mparatorluu Antlamalar), TTKY, Ankara, 1953. Yrkler, TDVY, stanbul, 1991. Amcazde Hseyin Paa Ktphanesi D A, C. III, DVY, stanbul, 1991, s. 10, 11. Trk Ktphaneleri Ankara, 1988. Tarihi-II, TTKY,

77.

78.

ER M, Nihad,

79. 80. 81. 82. 83.

ERZ, Mehmet, ERNSAL, smail E, ---------------------------, EY CE, Semavi, FABRIS, Mara Pa Pedan,

Amcazde Hseyin Paa Yals D A, C. III, DVY, stanbul, 1991, s. 11, 12. XV-XVII. Yzylda Osmanl Venedik likileri, Osmanl, C. I, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s. 259, 265. Hungaria Elberata (1683-1718, Budabete, 1986. Histoire De La Republque De Venise, Paris, 1855. Bahriyede Yaplan Islahat Hareketleri ve Bahriye Nezaretinin Kuruluu 1789-1867, Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1985. Osmanl mparatorluunda Devlet ve Ekonomi, tken Yaynlar, stanbul, 2002. XVIII. Yzylda Osmanl Sanayinde Gelimeler ve Devletin Rol TrklerOsmanl, C. III, Ankara, 2001, s. 263, 267. Osmanl ltizam Rejimi ve Deimeleri, Kutadgubillig, Felsefe Bilim Aratrmalar Dergisi, S. 1, 2002, s. 176, 184.

84. 85. 86.

FERENC, Szakaly, GAL BERT, M. Leon, GENCER, Ali hsan,

87. 88.

GEN, Mehmet, ---------------------------,

89.

--------------------------,

261 90. GOFFMAN, Daniel, Osmanl Dnyas ve Avrupa 1300-1700, (evr. lkn Tansel), Kitap Yaynevi, stanbul, 2004. Kprller .A., C. VI, MEBY, stanbul, 1993, s. 892, 907. Rakoczi Ferenc II. Ve Osmanl Himayesinde Macar Mlteciler, Trk-Macar Kltr
Mnasebetleri I Altnda II. Rakoczi Ferenc ve Macar Mlteciler Sempozyumu, 31 Mays-3

91. 92.

GKB LG N, M. Tayyib, ---------------------------,

Haziran, 1976, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, stanbul, 1976, s. 1, 17. 93. ---------------------------, Rumelide Yrkler, Tatarlar ve Evld- Ftihn, Osman Yaln Matbaas, stanbul, 1957. Mevlanadan Sonra Mevlevilik, Kitabevi, stanbul, 1953. nklap

94. 95. 96.

GLPINARLI, Abdlbaki, GRENARD, Fernand, GNDZ, Tufan,

Asyann Ykselii ve D, (evr. Orhan Yksel), MEBY, stanbul, 1992. XVII. ve XVIII. Yzyllarda Danimendli Trkmenleri, Yeditepe Yaynlar, stanbul, 2005.
XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluunun

97.

HALAOLU, Yusuf,

98.

---------------------------,

99.

---------------------------,

skn Siyaseti ve Airetlerin Yerletirilmesi, TTKY, Ankara, 1991. Kolonizasyon ve enlendirme, TrklerOsmanl, Yeni Trkiye Yaynlar, C. IV, Ankara, 1999, s. 581, 586. Badat, D A, C. IV, DVY, stanbul, 1991, s. 425, 442.
XIV-XVII Yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilt ve Sosyal Yap, TTKY, Ankara, 1995.

100. ---------------------------, 101. ---------------------------,

102. ---------------------------, 103. HATHAWAY, Jane,

Osmanllarda Ulam ve Haberleme (Menziller), PTT Genel Mdrl Yaynlar, Ankara, 2002. Basra, D A, C. V, DVY, stanbul, 1992, s. 109, 114. The Politics of Households in Otoman Egypt The Rise Of The Qazdals (Osmanl Msrnda Hane Politikalar Kazdallarn Ykselii), (evr. Nalan zsoy), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2002.

262 104. HEPER, Metin, 105. HEYET, Osmanlda Devlet Gelenei, Trkiye Gnl, S. 73, Ankara, 2003, s. 113, 134. Amcazde Hseyin Paa Klliyesi, stanbul Kltr ve Sanat Ansiklopedisi, C. II, Tercman Gazetesi Kltr Yayn, stanbul, 1982, s. 720, 726. Osmanl Fermanlar, Babakanlk Osmanl Ariv Daire Bakanl Yaynlar, Ankara, 2003. Byk Trk Klsikleri, tken Yaynlar, stanbul, 1987. Karlofa, The Encylopadedia Of C. IV, Leden, 1978, s. 657, 658. slam,

106. ---------------------------,

107. ---------------------------, 108. HEYWOOD, Colin J., 109. ---------------------------,

1689-1698 Yllar Arasnda ngiliz-Trk Diplomatik likileri Trk- ngiliz likileri 1583-1984, Babakanlk Yaynlar, Ankara, 1985, s. 33, 41. The Va Egnata In The Otoman Period: The Menzilhnes Of The Sol Kol In The Late 17th/Early 18th Century, The Va Egnata Under Otoman Rule (1380-1699), (Halcyon Days in Crete II A Symposium Held in Rethmnon 9-11 January 1994), Rethymnon, 1996. The Europeanzaton Of Ottoman Dplomacy: The Converson From Unlateralsm To Recprocty In The Nneteenth Century, Belleten, S. 99, Temmuz 1961, s. 455, 466. stanbul,

110. ---------------------------,

111. HUREW TZ, J. C,

112. HSANOLU, Ekmeleddin, Osmanl Devleti Tarihi, C. I-II, 1999. 113. LGREL, Mcteba, 114. ---------------------------, 115. ---------------------------, 116. ---------------------------, 117. ---------------------------, 118. ---------------------------,

Elmas Mehmet Paa, D A, C. XI, DVY, stanbul, 1995, s. 62, 63. Ahmet II, D A, C. II, DVY, stanbul, 1992, s. 33, 34. II. Mustafa, DGB T, C. XI, a Yaynlar, stanbul, 1993, s. 98, 114. Kprl Mehmet Paa, D A, C. XXVI, DVY, Ankara, 2002, s. 258, 260. Zenta, .A., C. XIII, MEBY, stanbul, 1993, s. 535, 538. IV. Mehmet, DGB T, C. XI, a Yaynlar, stanbul, 1993, s. 19, 77.

263 119. NALCIK, Halil, Osmanl Pamuklu Pazar, Hindistan ve ngiltere Pazar Rekabetinde Emek Maliyetinin Rol ODT, Gelime Dergisi, zel Say, (1979-1980), 1991, s. 1, 65 Saray Bosna eriye Sicillerine Gre Viyana Bozgunundan Sonraki Harp Yllarnda Bosna, Tarih Vesikalar Dergisi, C. II, S. 89, Austos, 1942, s. 178, 187/372, 384. Osmanl Tarihi, C. IV, Yeditepe Yaynlar, stanbul, 2005. stanbul Su Klliyat-I, Vakf Su Defteri Hatt- Hmyn 1577-1804, stanbul Aratrmalar Merkezi Yaynlar, stanbul, 1997. XVII. Ve XVIII. Yzyllarda Osmanl mparatorluunda Hollandallar, Belleten, C. 23, S. 89-92, Ankara, 1959, s. 513, 520. Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi, C. III, (evr. zdemir obanolu), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1980. Hayriye-i Nb, Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Ankara, 1995. Bosnal Alaeddin Sabit (Divan), Cumhuriyet niversitesi Yaynlar, Sivas, 1991.(Topkap Saray Mzesi, nr. 163, 877, 901) Nb , .A., C. IX, MEBY, stanbul, 1993, s. 3, 7. Nb, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1987. eriye Sicillerine Gre XVIII. Yzylda Ankara Damga Mukataas, Bilig, S. 32, K, 2005, s. 178, 190. Osmanl Maliyesinde Malikane Uygulamasna Bir rnek: Ankara htisap Mukataasnn 150 Yl, EJOS, VII, (2004), NO. 2, s. 1, 46. Osmanl Mal Tarihi Hakknda Tetkikler, Gne Matbaas, Ankara, 1940. Devlet Ynetimi, Osmanl Dnyay Nasl Ynetti, z Yaynclk, stanbul, 1999, s. 7, 91. Viyana Savandan Sonra Srbistan 16831699, (evr. Erol Hatipli), Trkler-Osmanl, C. XI, Ankara, 2002, s. 765, 771. Byk Glerin Ykseli ve kleri, (evr. Birtane Karanak), Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1998.

120. -------------------------------,

121. JORGA, Nicholae, 122. KALA, Ahmet,

123. KAMPMAN, A. A.,

124. KANTEM R, Dimitri,

125. KAPLAN, Mahmut, 126. KARACAN, Turgut, 127. KARAHAN, Abdlkadir, 128. ---------------------------, 129. KARAMAN, Deniz, 130. -----------------------, 131. KARAMRSEL, Ziya, 132. KARATEPE, kr, 133. KATIC, Tatjana,

134. KENNEDY, Paul,

264 135. KILI, Orhan, XVIII. Yzyln lk Yarsnda Osmanl Devletinde dar Taksimat Eyalet ve Sancak Tevcihat, Elaz, 1997. Su Yollar ve Su-Yolcu Esnafna Dair Baz Tespitler, Tarih Aratrmalar Dergisi, C. 23, S. 36, 2004, s. 175, 188. Osmanl Muahadeleri ve Kapitlasyonlar, Trkiye Matbaas, stanbul, 1934. Amcazde Hseyin Paa Medrese, Mektep, Ktphane ve Sebili stanbul Ansiklopedisi, C. I, stanbul, 1946, s. 465, 475. Abdlhamit Devri Eitim Sistemi, tken Yaynlar, stanbul, 1980. Gnmz Meseleleri Asndan Toplum, Din ve Devlet Hakknda Baz Dnceler, Cumhuriyetin Tarih-Fikr Temelleri ve Atatrk, Sleyman Demirel niversitesi Yaynlar, Isparta, 1999, s. 131, 137. Osmanl mparatorluunda Para, Dou Matbaas, Ankara, 1958. Ottomon Polish Diplomatic Relations (15th, 18th Century, Brill, 2000. Amcazde Hseyin Paa, .A., C. V/I, MEBY, stanbul, 1993, s. 646, 650. Amudja-Zde Hseyin Paa, The Encyleopedia Of slam, C. III, Leden, 1971, s. 626, 627. lm-i Ncma id Bir Risalenin Tarihi Kaynak Olarak Ehemmiyeti, Tarih Dergisi, Mart 1950, C. I, S. 2, stanbul, 1950. (Mehmet Zekiye ait bu risale Orhan Fuad Kprl hususi ktphanesindedir. Vr. 11a, 11b, 12a). Feyzullah Efendi, .A., C. IV, MEBY, stanbul, 1993, s. 309, 324. XVIII. Yzyl Osmanl-Rus Mnasebetleri, C, I, Trkler Osmanl, Yeni Trkiye Ansiklopedisi Yaynlar, Ankara, 2001, s. 536, 540. Trk Dnyas Tarihi ve Trk Medeniyeti zerine Dnceler, tken Yaynlar, stanbul, 1997. XVII. ve XVIII. Yzyl Osmanl Medrese Mimarisi, Trkler-Osmanl, C. XII, Ankara, 2001 s. 162, 168.

136. KILI, Selda,

137. KOU, Read Ekrem, 138. ---------------------------,

139. KODAMAN, Bayram, 140. ---------------------------,

141. KOLERKILI, Ekrem, 142. KOLODZIEJCZYK, Darusz, 143. KPRL, Orhan Fuad, 144. ---------------------------------,

145. ---------------------------,

146. ---------------------------, 147. KSE, Osman,

148. KSOLU, Nevzat,

149. KKL, Zerrin,

265 150. KUMBARACILAR, zzet, 151. KUNT, Metin, 152. KURAT, Akdes Nimet, 153. ---------------------------, 154. KURUN, Zekeriya, stanbul Sebilleri, stanbul Devlet Basmevi, stanbul, 1938. Osmanl Devleti, C. III, (Yay. Yn., Sina Akin), Cem Yaynevi, Ankara, 1988. Trk ngiliz Mnasebetlerine Ksa Bir Bak (1553-1952), TTKY, Ankara, 1952. Rusya Tarihi, TTKY, Ankara, 1993. Osmanl Devleti daresinde Hicaz, Osmanl, C. I, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s. 316, 325. Trklerin Deniz Muharebeleri, Matbaas, stanbul, 1940. Deniz

155. KURTOLU, Fevzi, 156. KKKALAY, Mesud,

Osmanl Vergi Sistemi ve Bir Vergi Tahsil Yntemi Olarak ltizm, Trkler, C. X, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s. 878, 892. Sleyman-II, .A., C. XI, MEBY, stanbul, 1993, s. 155, 170. Vekayinvis, Trkler, C. XI, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s. 393, 408. Osmanl ngiliz ktisad Mnasebetleri, Trk Kltr Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara, 1974.

157. KTKOLU, Bekir, 158. ---------------------------, 159. KTKOLU, Mbahat,

160. LAMART NE, Alphonse de, Osmanl Tarihi, C. II, (evr. Serhat Bayram), Sabah Yaynlar, stanbul, 1991. 161. MAJER, Hans Georg, XVII. Yzyln Sonlarnda Avusturya ve Osmanl Ordularnn Seferlerdeki Lojistik Sorunlar, Osmanl Aratrmalar-II, stanbul, 1981, s. 185, 194. XVII. Yzyln kinci Yarsnda stanbul, (evr. Mehmet Ali Klbay-Enver zcan), V Yaynlar, Ankara, 1986. XVI-XVIII. Yzyllarda Osmanl mparatorluu, (evr. Mehmet Ali Klbay), mge Yaynlar, Ankara, 1995. Osmanl mparatorluu Tarihi, C. I, (evr. Server Tanilli), Cem Yaynevi, stanbul, 1995. Osmanl mparatorluunun Zuhur ve Terakkisinden nhitat Zamanna Kadar Asker Vaziyeti, (Terc. M. Kaymakam Nazmi), Byk Erkanharbiye Matbaas, Ankara, 1934.

162. MANTRAN, Robert,

163. ---------------------------,

164. ---------------------------, 165. MARS GL , Graf,

266 166. MASSON, Paul, 167. MEHMET Z YA, 168. MENEKE, mer, Histoire Du Commerce Franais Dans Au Levant XVII, Paris, 1932. Yenikap Mevlevihnesi, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul, 1979. XVII. ve XVIII. Yzylda Osmanl Devletinde Hrszlk Suu ve Cezas, Doktora Tezi, Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 1998. Divan iirinde Hikem Tarzn Byk Temsilcisi Nb, Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Ankara, 1991.

169. MENG , Mine,

170. MIHAJLOV CH, Rogozhn Rus Diplomatlarn Raporlarnda Osmanl Nkolaj, Devleti (XVI-XIX yzyllar), Osmanl, C. I, Yeni Trkiye Yaynlar Ankara, 2001, s. 527, 553. 171. M GNOT, M., 172. MOLNAR, Monika, Histoire De Lempire Ottoman, Paris, 1771. Karlofa Anlamasndan Sonra Osmanl Habsburg Snr(1699-1701) TrklerOsmanl, C. 1, Ankara, 2001, s. 472, 479. Venedik Kaynaklarnda Karlofa Anlamas, Diplomasi ve Tren, (evr. Gken Sert), Trkler-Osmanl, C. IX, Ankara, 2001, s. 783, 791. Voyages, A La Haye, 1727. Ottoman Warfare, 1500-1700, UK, 1999. Menzil Kavram ve Osmanl Devletinde Menzil Yerlemeleri, Osmanl, C. X, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s. 376, 383. Osmanl Deniz Savalar (Muharebt- Bahriye-i Osmniye), (Sad. Deniz Kuvvetleri Komutanl), Deniz Kuvvetleri Komutanl Basmevi, stanbul, 1993. Batllama Devri Fikir Hayat zerine Bir Deneme, Osmanl Medeniyeti Tarihi, C. I, (Ed., Ekmeleddin hsanolu), stanbul, 1999, s. 195, 221. Osmanl mparatorluunda Derbend Tekilt, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1967. Osmanl mparatorluunda ehircilik ve Ulam zerine Aratrmalar, (Der. Salih zbaran), zmir, 1984.

173. ---------------------------,

174. MOTRAYE, A. Dela, 175. MURPHEY, Rhoads, 176. MDERR SOLU, Fatih,

177. NUTK , Sleyman,

178. OKTAY, Orhan,

179. ORHONLU, Cengiz,

180. ---------------------------,

267 181. ---------------------------, 182. ---------------------------, 183. ---------------------------, 184. ---------------------------, 185. ---------------------------, 186. ---------------------------, 187. ORHONLU, IIKSAL, T., 188. ORTAYLI, lber, Mustafa II, .A., C. XI, MEBY, stanbul, 1993, s. 695, 699. Mezomorta Hseyin Paa, .A., C. VIII, MEBY, stanbul, 1993, s. 205, 207. Gemicilik, Trkiye Mecmuas stanbul, 1969, s. 157, 169. XV,

Mehmet Paa (Elmas), .A., C. VII, MEBY, stanbul, 1993, s. 583, 585. Osmanl mparatorluunun Gney Siyaseti Habe Eyaleti, TTKY, Ankara, 1996. Osmanl mparatorluunda Airetlerin skn, Eren Yaynlar, stanbul, 1987.

Cengiz- Osmanl Devri Nehir Nakliyat zerinde Aratrmalar, Dicle ve Frat Nehirlerinde Nakliyat Tarih Dergisi, S. 17-18, 1963. The Otoman Empire at the end of the Seventeenth Century, Otoman Studies, Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2004, s. 77, 89. The Problem of Nationlities in the Ottoman Empire Following the Second Siege of Vienna, Ottoman Studies, Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2004, s. 91, 110. kinci Viyana Kuatmasnn ktisadi Sonular zerine, Osmanl AratrmalarII, S. 2, stanbul, 1981, s. 195, 201. Edirne Saray, (Yay. Haz. A. Sheyl nver), TTKY, Ankara, 1957. Mimarlk ve Sanat Tarihi, Zirveden ke Osmanl Tarihi, C. II, (Yay. Haz. Sina Akin), Milliyet Yaynlar, stanbul, 2005, s. 369, 453. Osmanlda zlme ve Geleneki Yorumcular, Dergah Yaynlar, stanbul, 1997. Gndelik Hayat, Osmanl Dnyay Nasl Ynetti, z Yaynclk, stanbul, 1999, s. 285, 341. Kprlzde Fazl Ahmet Paa, D A, C. XXVI, DVY, Ankara, 2002, s. 260, 263. Karlofa, D A, C. XXIV, DVY, stanbul, 2001, s. 504, 507.

189. ---------------------------,

190. ---------------------------,

191. OSMAN, Rifat, 192. DEKAN, Ayla,

193. Z, Mehmet,

194. ZB LGEN, Erol,

195. ZCAN, Abdlkadir, 196. ---------------------------,

268 197. ---------------------------, 198. ---------------------------, Daltaban Mustafa Paa, D A, C. VIII, DVY, stanbul, 1993, s. 433, 434. Asker Tekilt, Osmanl Dnyay Nasl Ynetti, z Yaynlar, stanbul, 1999, s. 93, 158. Modeno Devlet Arivindeki Osmanl Devletine likin Belgeler, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2004. Merkezi Devlet Yapsnn Zayflamas Sonular, Ayanlk Sistemi ve Byk Hanedanlklar, Osmanl, C. VI, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s. 165, 173. XVIII. Yzylda Osmanl Kurumlar ve Osmanl Toplum Yaants, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, 1985. XVIII. Yzylda Antakya ve evresinde Ekyalk Olaylar, Belleten, S. 211, Ankara, 1991, s. 963, 993. Genel Hatlaryla Osmanl Para Tarihi, Trkler, C. X, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s. 802, 822. Osmanllarda Tarih Yazcl zerine, Osmanl, C. VIII, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s. 257, 262. Osmanl Maliyesinde Malikne Uygulamas, Kitabevi Yaynlar, stanbul, 2003. Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C. I-II, MEBY, stanbul, 1993. Hayriye-i Nb, Bedir Yaynevi, stanbul, 1989. Osmanl mparatorluu Son Yz Yl Bir kn Yeni Tarihi, , (evr. Belks orak Dibudak), Sabah Kitaplar, stanbul, 1992. Osmanl mparatorluunda Parann Tarihi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1999. 100 Soruda Osmanl-Trkiye ktisad Tarihi 1550-1914, Gerek Yaynevi, stanbul, 1990. The Otoman Law of War and Peace The Ottoman Empire and Tribute Payers, Distributed By Colombia University Press, New York, 2000.

199. ZKAN, Nevin,

200. ZKAYA, Ycel,

201. ---------------------------,

202. ZTRK, Mustafa,

203. ---------------------------,

204. ZTRK, Necdet,

205. ZVAR, Erol, 206. PAKALIN, Mehmet Zeki, 207. PALA, skender, 208. PALMER, Alan,

209. PAMUK, evket,

210. ---------------------------,

211. PANA TE, Viorel,

269 212. --------------------------, Haragzarlarn Statleri: XV ve XVII Yzyllarda Eflak, Bodan ve Transilvanyallar zerine Bir alma, Osmanl, C. I, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s. 373, 384. Osmanl-Leh Ahidnmelerinde Ticaret ve Tccarlar 1489-1699, Yeni Trkiye Ansiklopedisi, C. III, stanbul, 2001, s. 342, 350.

213. ---------------------------,

214. PARMAKSIZOLU, smet, Karlofa .A., C. VI, MEBY, stanbul, 1993, s. 346, 350. 215. PEREMEC , Osman Nuri, 216. POUR, Ali Djafer, Edirne Tarihi, Ay Matbaas, stanbul, 1940. Nadir ah Devrinde Osmanl- ran Mnasebetleri, Aralk, 1977, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Baslmam Doktora Tezi.

217. PURGSTALL, Baron Joseph Byk Osmanl Tarihi, C, V, VI, VIII, Sabah Von Hammer, Yaynlar, stanbul, 2000. 218. QUATAERT, Donald, 219. REF K, Ahmet, 220. ---------------------------, 221. ---------------------------, 222. ---------------------------, 223. ---------------------------, 224. ----------------------------, 225. SALAD N, M. H., 226. Saffet, Osmanl mparatorluu 1700-1922, letiim Yaynlar, stanbul, 2002. Osmanl Devrinde Trkiye Madenleri 9671200, Enderun Kitabevi, stanbul, 1989. Trk Hizmetinde Kral Tkeli mre (16831705), stanbul 1932. Memliki Osmaniyede Kral Rakoci ve Tevabii, stanbul, 1333. Anadoluda Trk Airetleri, Enderun Kitabevi, stanbul, 1989. Osmanl mparatorluunda Meskukat, TOEM, S. 86, stanbul, 1341, s. 230, 240. Hicri Onikinci Asrda stanbul Hayat 11001200, Devlet Matbaas, stanbul, 1930. Le Yal Des Keupruli A Anatoli-Hissar, Paris, 1915. Koyun Adalar Okundaki Deniz Sava ve Sakzn Kurtarlmas, TOEM, S. 3, stanbul 1328, s. 145, 155. kinci Sleymanla kinci Ahmet Zamanlarnda Bakr Para zerinde Bir Enflasyon Denemesi (H.1099-1103/M.16871691), Trk Nmismatik Dernei Yaynlar, Blten No: 10, stanbul, 1982, s. 9, 13.

227. SAH LL OLU, Halil,

270 228. SANDER, Oral, 229. SAVA, Ali brahim, 230. SAYAR, Nihad S., 231. SCRE BER, Georg,
Ankann Ykselii ve D, Ankara, 1987.

Genel Hatlaryla Osmanl Diplomasisi, Osmanl, C. I, stanbul, 2001, s. 643, 660. Trkiye mparatorluk Dnemi Mali Olaylar, Meter Yaynlar, stanbul, 1978. Edirneden Viyana Trklerden Kalan, stanbul, 1982. Kaplarna Kadar Milliyet Yaynlar,

232. SETTON, Kenneth M.,

Venice, Austria, and the Turks in the Seventeenth Centry, The American Philosophhcal Socety, Philadelphia, 1991. Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, (Tr. evr. Mehmet Harmanc), E Yaynlar, stanbul, 1983. Viyana Kuatmas, (evr. Derin Trkmer), Doan Kitap, stanbul, 2003. Balkesir ve Civarnda Yrk ve Trkmenler, Ay Matbaas, stanbul, 1938. Byk Petro ve Osmanl mparatorluu, (evr. Eref Bengi zbilen), stanbul, 1993. Sicilli Osmani, C. III, (Yay. Haz. Nuri Akbayar), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1996. Osmanllarda Haberleme ve Menzil Tekiltna Genel Bir Bak, Trkler, C. XIV, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s. 446, 462. Osmanl Devletinin 1700-1709 Kuzey Sava Yllarndaki Tutumu, (evr. . Cenap Eren), Belleten, , S. 207, 208, Ankara,1989, s. 903, 966. Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi, Dergah Yaynlar, stanbul, 1985. ktisat Sistemi, Osmanl Dnyay Nasl Ynetti, z Yaynlar, stanbul, 1999, s. 159, 242. Macaristan Trk Aleminden izgiler, (evr. Sadrettin Karatay), MEBY, stanbul, 1992. Amcazde Hseyin Paa Yals ve Onarm Servenleri Arkitekt, C. XVII, S. 11-12, stanbul, 1947, s. 246, 293. stanbul emeleri, C. I, Maarif Matbaas,

233. SHAW, Stanford,

234. STOYE, John, 235. SU, Kamil, 236. SUMNER, B. H., 237. SREYYA, Mehmet,

238. ENTRK, Hdai,

239. UTOY, V. E.,

240. TABAKOLU, Ahmet, 241. -------------------------------,

242. TAKATS, Sandor,

243. TAMER, Cahide,

244. TANIIK, brahim Hilmi,

271 stanbul, 1943. Feyzullah Efendi, D A, C. XII, DVY, stanbul, 1995, s. 527, 528. 246. TEKTA, Nazm, Sadrazamlar, Osmanlda kinci Adam Saltanatlar, at Kitaplar, stanbul, 2002. A Study of Naima, New York University 247. THOMAS, Lewis V., Press, New York, 1972. 248. TIZLAK, Fahrettin, Osmanl Dneminde Keban-Ergani Yresinde Madencilik(1775-1850), TTKY, Ankara, 1997. 249. --------------------------------, XVIII. Yzyln kinci Yars le XIX Yzyln lk Yarsnda Yukar Frat Havzasnda Ekyalk Hareketleri, Belleten, S. 220, C. LVII, Ankara, 1994, s. 751, 780. 250. T MUR, Taner, Osmanl almalar, mge Kitabevi, Ankara, 1996. 251. TUK N, Cemal, Osmanl mparatorluu Devrinde Boazlar Meselesi, stanbul niversitesi Yaynlar, stanbul, 1947. 252. TUNCEL, Metin, anakkale, D A, C. VIII, DVY, stanbul, 1993, s. 197, 199. II. Viyana Muhsaras, Osmanl Devletinde 253. TURAN, Mustafa, Siyas, dar ve Asker zlme, OTAM, S. 9, Ankara, 1998, s. 405, 430. 254. UAROL, Rifat, Siyas Tarih, Filiz Kitabevi, stanbul, 1995. 255. ULUAY, M. aatay, Saruhanda Ekyalk ve Halk Hareketleri, Ay Matbaas, stanbul 1944. 256. UNAT, Faik Reit, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnmeleri, TTKY, Ankara, 1992. 257. URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yaynlar, stanbul 1987. Mevlanann Trbesi, Konya, 1946. 258. UZLUK, ahabeddin, 259. UZUNARILI, smail Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Hakk, Tekilt, TTKY, Ankara, 1948. 260. ---------------------------------, Mekke-i Mkerreme Emirleri, TTKY, Ankara, 1972. ---------------------------------, 261. Osmanl Tarihi, C. III / I-II, IV / I-II, TTKY, Ankara, 1995. 262. ---------------------------, Osmanl Devlet Tekiltnda Kapkulu Ocaklar-I, TTKY, Ankara, 1984. 263. LGENER, F. Sabri, ktisad zlmenin Ahlak ve Zihniyet Dnyas, Der Yaynlar, stanbul, 1981. 264. LKER, Necmi, XVII. Yzyln kinci Yarsnda zmirdeki ngiliz Tccarna Dair Ticari Problemlerle lgili Belgeler, Belgeler, S. 18, C. XIV, Ankara, 1989-1992, s. 261, 319. 265. NAL, Mehmet Ali, Osmanl Messeseleri Tarihi, Faklte Kitabevi, Isparta, 2005. 245. TAY , Mehmet Serhan,

272 266. NVER, A. Sheyl- Amucazde Hseyin Paa Yals, Trkiye ELDEM, Sedat Hakk, Turing ve Otomobil Kurumu Yaynlar, stanbul, 1970. 267. NVER A. Sheyl, XVII. Yzyl Sonunda Padiaha Bir Lyiha, Belleten, S. 129, C. XXXIII, Ocak, 1969, s. 21, 34. 268. YALINKAYA, M. XVIII. Yzyl, Islahat, Deiim ve Diplomasi Alaaddin, Dnemi 1703-1789, Trkler-Osmanl, C, XII, Ankara, 2001, s. 479, 485. 269. YATAK, Sleyman, Darphane Messesesi ve Tarihte Darphane, Trk Dnyas Tarih Dergisi, S. 12, Aralk 1987, s. 40, 46. 270. YILMAZ, Serap, Osmanl mparatorluunun Dou le Ekonomik likileri, XVIII. Yzyln kinci Yarsnda Osmanl-Hint Ticareti le lgili Bir Aratrma, Belleten, S. 215, Ankara, 1992, s. 31, 67. Tarihte Trk Rus likileri, Genel Kurmay 271. Y TBAI, Dndar, Basmevi, Ankara 1975. 272. YORULMAZ, Hseyin, Divan Edebiyatnda Nb Ekol, Kitabevi Yaynlar, stanbul, 1996. Urfal Nb, ule Yaynlar, stanbul, 1998. 273. ---------------------------, 274. YURDAYDIN, Hseyin G., Dnce ve Bilim Tarihi(1600-1839), Zirveden ke Osmanl Tarihi, C. II, (Hazr. Sina Akin), Milliyet Yaynlar, stanbul, 2004, s. 275, 345. 275. YCEL, Erdem, Amcazde Hseyin Paa Klliyesi Vakflar Dergisi, S. VIII, Ankara, 1969, s. 249, 266. 276. Z LF , Madeline C., The Politics Of Piety, The Ottoman Ulema In The Postclassical Age (1600-1800), Minneapolis (USA), 1988. IV. WEB S TELER 1. 2. 3. 4. 5. Arkitekt Dergisi El KABASH , Mohamed Osman, KAYA, Sezgin, http://www.arkitera.com Anam Osmanl Devletinde Surre,http://www. osmanli.org.tr. Karlofa Anlamas http://www.blacklu. 8m.com/bkarlofca.htm#_ftnref23 Mimarlar Odas Sitesi, http://www.mimarist.org.tr/mmektup QUATAERT, Donald, Ottoman History Writing and Changing Attitudes Towards the Notion of Decline, http://www.os-ar.com/modules . php?name =Encyclopedia&op=content&tid=501961. Yap Dergisi Sitesi, http://gundem.yapitr.com/

6.

273

EKLER:

274

I. BELGELER

275 BELGE-I : Karlofa Anlamas sonras Anadoluda ekiyalk hareketlerini nlemek iin alnan nlemlerle ilgili belge*

*BOA, Bb Asf Defteri, A. {DVN, 260/25.

276 BELGE-II : Yenieri otalarnn tamiri ile ilgili belge*

*BOA, Bb Asf Defteri, A. {DVN, 247/36.

277 BELGE-III : Neme esarna verilen ahitnme-i hmayun sureti*

*BOA, K.K.d, 53.

278 BELGE-IV : Karlofa Anlamas I. sayfa*

*BOA, Bb- Asf Divan- Hmyn A. {DVN. DVE.d, 57/1.

279 BELGE-V : am ve havalisinden 1701 ylnda tenzil olunan avarz haneleri*

*BOA, C. ML-4809.

280 BELGE-VI : Hudutnme sureti*

*BOA, Bb- Asf Defteri, A. {DVN, 272/23.

281 BELGE-VII : Amczade Hseyin Paa tarafndan nebaht kalesinde yaptrlan camiye ikinci mezzin tayinine dair belge*

*BOA, E.EV-3783.

282
BELGE-VIII: Amcazde Hseyin Paann Daltaban Mustafa Paaya Mektubu*

Sret-i kaime budur:

Benim izzetl karndam hazretleri, Badat cnibinin ahvli emr-i l ve mektb- muhlis ile mukaddem tavsiye olunmu idi. Allah tel tevfk ihsn eyleyp, bolay ki sreti marzyye ve hsn-i tedbre karn olabilesiz. Rakka cnibinde eslfnzdan ziyde sizden eser-i ceml muntazr ve meml iken, maa-hz ol tarafn nizm intizm bir umr- mkileden deil iken, pey-der-pey hlf- meml keyfiyyat u hlt zuhr edp, hsl taadd v tecvz ile ahl-i vilyetden bu kadar demi yerlerinden vre edp, Dvn- humynda ve sokaklarda gavga-y ikyetinizden gayr bir eseriniz nmyn olmad. Eer ol vilyetden kmanz Badat takrbi ile olmayup, mazlen baka vechile olsa, hele bu keyfiyyeti dahi mlahaza buyurun. Zulmn kbeti vahm ve dny v ukbda mris-i nekl-i azm id beyndan mstandir. B-huss ki siz, bu kadar germ serd grp, mcerrib-i etvr- rzgr oldunuz, huzr- humynda defatle hsn-i terbiyenize ikdm olunup ve bu keyfyyete getrlp, gn be-gn sr- cemleniz vsl- mesmi-i ehriyr olmala, inallah tel szlerimizi musaddk ve hsn-i terbiyemizi muhakkk olursunuz itikadnda iken bu ekil s-i sret ile mezkr olduunuzdan gayetl-gaye mtekeddir (206a) olmuuzdur. Hele her ne hl ise tarafmza temahhuzunuza binen yine temiyet-i umrunuza say olunup, hliy Badat eyleti ile mkerrem oldunuz. Badat cnibi ise Rakka gibi deil, bu kadar umr- klliyyeye mtemildir. Evvel taras vahi urbn ve iers asabe-i vhide olan kul tifesidir. Muktez-y vakt hle gre her ferk ile hakmne mumele lzmdr. Bi-tevfkllahi tel her hlde hsn-i srete slik olup, eer fil-cmle kalbinizde bu misill bir nesne kalm ise de selb-i kll ile meslb ve bu niyyeti def-i hutb ve zuhr- eseri merguba vesle bilp, tavif-i urbndan eer yerlden ve eer kul tifesinden bazlarn tavst ile rey isteyenlere hsn-i tedbr ile msade ve bu takrb ile takll tefrik edp, iddet-i vefret ihtiyr eden eiddsna dahi tedrk-i vf ile zhr- celdet edp, bu ekil hem mlyemet refet ve hem celdet necdeti hv makbl-i fuhl ve mergub- ashb- ukul olan mutedil mutavasst hareket-i hakmne ve rey tedbr-i klne v merdne ile cniblerin inhill-i mme-i ihtilline say himmet ve ihtiyr- basret ve hsn-i sret eyleyesiz ki, inaallah tel sbkda zuhr eyleyen hlt- gayr- marzyyeyi izha ve ins eder (206b) mes-i hamideniz ruz-be-ruz zuhr edp bizim dahi huzr- humynda zikr terbiyenize yzmz ola. Velhsl kendnizi cem ve mlhazanz tesdd eyleyesiz. Memr olduunuz umr hatb- azmdir. Bu kadar hazin harc u sarf olunup, bild- badeden asker nakline muhtc olmu ve bu kadar askir-i mansre irtikb- metib-i sefer eylemi bir idir. Allah hfz eyleye. S-i tedbr ve adem-i basretden, velhsl fevvt- maksdu mstetbi olur keyfyyetlerden n-mlyim hlet zuhr edecek olursa, evketl kermetl, ecatl efendimize bir vechile cevb ve teskn-i gadab- husrevnelerine bir tarkle vesil esbb bulunmaz. Hem kendnz gadab- te-br- ehriyrden vikye ve hem muhibbinizi haclet-i ermsrden himye eyleyesiz. Netce, sizi terbiye ve umr- hussunuzu tenmiye bbnda imdiye dein levzm- sadede bir nesne fevt olunmamdr. Hliy byle bir emr-i azim iin desiz. Tab- humyn- ehriyr ise dim Badat ve Basra tarafna mtereddid olup, her br istihbr- ahvl sr ederler. Bolay ki arza slih harekt- pesend-de ile sr- hamiyyetiniz zuhrundan mesrr olayuz. Her hlde, her ahvlde basret intibh ve dergh- nusretpenh- Hazret-i Allaha sdk (207a)- dern ile iltica zere olup, huls- niyyet ile azmet ve muktez-y fikr reviyyet ile hareketi p-i nihd edp ve zuhra gelen ahvl sr peyder-pey arz u ilm eyleyesiz.
* Anonim, Osmanl Tarihi, s. 193, 195.

283 BELGE IX: Amcazade Hseyin Paann Muhallefatnn ilk sayfasnn bir ksm*

*BOA, MAD.d, 5362, s. 133.

284

II. RES M, GRAVR VE Z MLER

285 RES M -1: Amcazde Hseyin Paa Yalsnn n cepheden grn

286
RES M- II: Amcazde Hseyin Paa Yalsnn boazdan grn ve i sslemeleri*

* slam Ansiklopedisi (DVY)

287 RES M- III: Amcazde Hseyin Paa Klliyesinin havadan grn*

* slam Ansiklopedisi (DVY)

288 RES M- IV: Amcazde Hseyin Paa Klliyesi ve Kitabesi*

* slam Ansiklopedisi (DVY)

289

RES M- V: Amcazde Hseyin Paann mezar ta*

* slam Ansiklopedisi (DVY)

290 RES M-VI: Karlofa grmeleri ncesi heyetler*

*Szakaly Feren, Hungaria Elaberate, Budapete, 1986, s. 123, 128.

291

RES M-VII: Karlofa grmeleri*

*Szakaly Feren, Hungaria Elaberate, Budapete, 1986, s. 124.

292 RES M-VIII: Avusturya silahlar(1687)*

*Szakaly Feren, Hungaria Elaberate, Budapete, 1986, s. 124.

293

RES M-VIII: Avusturya silahlar (1687)*

*Szakaly Feren, Hungaria Elaberate, Budapete, 1986, s. 133.

294 RES M-VIII: Avusturya silahlar (1687)*

*Szakaly Feren, Hungaria Elaberate, Budapete, 1986, s. 139.

295 RES M-XI: Macaristan Kral, mre Tkeli*

* Rifaat Ali Abou El-Haj, Modern Devletin Doas, XVI. Yzyldan XVIII. Yzyla Osmanl mparatorluu, (evr. Oktay zel - Canay ahin), mge Kitabevi, Ankara, 2000.

296

RES M-XII: Amcazde Hseyin Paa Yalsnn restorasyon bitimi sonras grnm*

*Milliyet Gazetesi, 4 Haziran, 2006.

297

III. HAR TALAR

298 HAR TA-I: Karlofa Anlamas sonras Osmanl Devletinin snrlar

*Nusretname

299 HAR TA- II: Karlofa Anlamas sonras Osmanl Devletinin snrlar*

*Ahmed Reid, Tarihi Osmani, stanbul, 1327, s. 226.

300

HAR TA- III: Karlofa Anlamas sonras Osmanl Devletinin snrlar*

* smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. III/I, Ankara, 1995, s. 596.

301

HAR TA- IV: Karlofa Anlamas sonras Osmanl Devletinin snrlar

302 ZGEM K SEL B LG LER: Ad ve Soyad Dou Yeri Doum Yl Medeni Hali : Selim Hilmi ZKAN : Gndomu : 01.09.1974 : Evli

Eitim Durumu : Lise : Isparta Gazi Lisesi Lisans : Sleyman Demirel niversitesi, Fen-Ed. Fakltesi / Tarih Yksek Lisans : Sleyman Demirel niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Yabanc Dil (ler) ve Dzeyi: 1. KPDS Deneyimi 1. 1998-2006 2. 2002-2006 : 50 : : Tarih retmeni : SD arkikaraaa MYO Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Dersi

B L MSEL YAYINLAR VE ALIMALAR : Tezler 1. ZKAN, Selim Hilmi, EL-Melik El-Mansur Seyfeddin Kalavun el-Elfi Hayat ve Faaliyetleri, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Isparta, 1999. 2. -----------------------------, Msrn Fethi ve Osmanlda Msbet limler, Yaynlanmam Lisans Tezi, Isparta, 1997. Makaleler 1. ZKAN, Selim Hilmi, II. Viyana Kuatmas, Karlofa Antlamas ve Avrupa Birlii geninde Trkiye ve ngiltere, Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim, S. 71, Ocak, 2006. 2. ----------------------------, XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl Toplumunda lmi Zihniyetin Kaynaklar, SD Fen-Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 4, Isparta, 1999. Sempozyumlar: 1. ZKAN, Selim Hilmi, XVII. Yzyln Sonlar le XVIII. Yzyl Balarnda Denizli ve evresinde Ekiyalk Hareketleri ve Gvenlik Uluslararas Denizli ve evresi Tarih ve Kltr Sempozyumu, Pamukkale niversitesi, 6-8 Eyll 2006.

303 2. --------------------------, XVII. Yzylda Osmanl Toplumunda Rvet Uluslararas Trk Kltrnde Hediye Sempozyumu, Marmara niversitesi Trkiyat Aratrma ve Uygulama Merkezi, 16-17 Kasm 2005. 3. ---------------------------, Trklerde Mezar Klt, l Gmme ve Mezarta Gelenei, (Isparta - arkikaraaa rnei) Uluslararas Trk Kltrnde lm Sempozyumu, Marmara niversitesi Trkiyat Aratrma ve Uygulama Merkezi, 25-26 Kasm 2004. 4. ---------------------------, Seluklular ve Hamidoullar Dneminde Isparta ve Kltrel Yaplar, Ispartann Dn Bugn Yarn Sempozyumu II, Sleyman Demirel niversitesi, 16-17 Mays 1998. Konferanslar: 1. Trkiyenin Dnya zerindeki Yeri ve Komu lkelerdeki Gelimeler SD-arkikaraaa Meslek Yksek Okulu, Halk Eitim Merkezi Konferans Salonu, 21 Aralk 2005. 2. 19 Mays ve Mustafa Kemal Atatrk arkikaraaa Halk Ktphanesi Konferans Salonu, 18 Mays 2004. 3. Atatrk ve Genlik, arkikaraaa Halk Ktphanesi Konferans Salonu, 10 Kasm 2003. 4. Szde Aslsz Ermeni Soykrm ddialar ve Gerekler Atatrk lkretim Okulu Konferans Salonu, 2 Haziran 2003. Seminer: 1. Sleyman Demirel niversitesi, Burdur Eitim Fakltesi ve Srekli Eitim Merkezi birlii le Aktif renme-retme Stratejileri Semineri 3 5 Temmuz 2006, Sleyman Demirel niversitesi, Isparta, 2006. 2. Avrupa Birlii, Uluslararas ok Kltrl ok nanl Toplumlarda Birlikte Yaamak Semineri 2 7 Eyll 2003, Yedi Tepe niversitesi, stanbul, 2003. Kurslar: 1. Materyal Gelitirme, Milli Eitim Bakanl, Hizmetii Eitim Dairesi Bakanl, 29 Austos - 2 Eyll 2005, Mersin, 2005. 2. Bilgisayar ve Internet Eitimi, Milli eitim Bakanl, arkikaraaa Lisesi, 19 Nisan 2004 25 Mays 2004, arkikaraaa, 2004. 3. Babakanlk, Devlet Personel Bakanl Yabanc Diller Eitim Merkezi Bir Yl Sreli ngilizce Kursu, Babakanlk Devlet Personel Bakanl, Yabanc Diller Eitim Merkezi, 1 Ekim 2001, 30 Haziran 2002, Ankara, 2001, 2002. 4. retmenlerin Rehberlik Hizmetleri Konusunda Eitimi, Milli Eitim Bakanl, Gazi lkretim Okulu, 16-20 Kasm, Afyon, 1998.