Izrael Szahak

ydowskie dzieje i religia

ydzi i goje XXX wiekw historii

Tumaczenie: Jan M. Fijor

Fijorr Publishing Warszawa-Chicago

Tytu oryginau angielskiego: JEWISH HISTORY, JEWISH RELIGION

Project okadki
Tadeusz Troczyski

Redakcja jzykowa
Anna Brzeziska

Copyright Izrael Shahak 1994

This translation of Jewis History, Jewish Religion first published in 1994 is published by arrangement with Pluto Press Limited, London.

Chapters 2,3,4, and 5 first appeared in The Journal Khmasion and are reproduced with permission. Foreword copyright 1994 Gore Vidal. Additional foreword copyright Edward Said 1996.

Copyright wydania polskiego FIJORR PUBLISHING WARSZAWA-CHICAGO 1997

Skad i amanie LogoScript Sp. z o.o., Warszawa

Dystrybucja w Polsce Fundacja ANTYK Pl. Trzech Krzyy, Warszawa Tel: 0-22- 622-0297

Dystrybucja internetowa: Jfrr_32a@prodigy.com

Sowo wstpne Gore Vidala

Gdzie pod koniec lat 50, pniejsze boyszcze tego wiata John F.Kennedy, z zamiowania historyk, opowiedzia mi o tym, jako to w 1948 roku, w rodku wycigu do fotela prezydenckiego, niejaki Harry S. Truman zosta nagle opuszczony przez prawie wszystkich swoich sojusznikw i wanie wtedy w przedziale jego kampanijnego pocigu pojawia si grupka amerykaskich syjonistw, z walizeczk zawierajc, bagatela, 2 miliony dolarw. Zdarzenie to wyjania dlaczego po wyborze Trumana Stany Zjednoczone tak szybko uznay Pastwo Izrael. Poniewa ani Kennedy, ani ja nie bylimy (w przeciwiestwie do jego ojca czy mojego dziadka) antysemitami, uznalimy t histori za kolejn zabawn anegdot o Trumanie i korupcji wrd amerykaskich politykw. Na szczcie, pospieszne uznanie Izraela jako pastwa zaowocowao czterdziestoma picioma latami krwawych zamieszek i rozpadem tego, co w opinii syjonistycznych wsppasaerw Trumana miao by pastwem pluralistycznym wspln ojczyzn jego rodowitych mieszkacw: muzumanw, chrzecijan i ydw, a w przyszoci take ojczyzn miujcych pokj imigrantw ydowskich z Europy i Ameryki, nawet tych, ktrzy gorliwie wierzyli, e Wielki Geometra ofiarowa ydom ziemie Judei i Samarii w uytkowanie wyczne i wieczyste. Poniewa wielu osadnikw z Europy sympatyzowao z ruchami socjalistycznymi, moglimy przypuszcza, e nie zezwol oni na utworzenie pastwa religijnego, ydowskiej teokracji, co rdzennym mieszkacom tych ziem, Palestyczykom, zamieszkiwanie w Izraelu na rwnych prawach. Tak si jednak nie stao. Nie mam zamiaru wylicza w tym miejscu wszystkich wojen i alarmw bojowych, jakie stay si udziaem tego nieszczsnego regionu. Podkrelam tylko, e pospieszne utworzenie pastwa izraelskiego zatruo polityczne i intelektualne ycie Stanw Zjednoczonych, nieoczekiwanie gwnego protektora Izraela. Nieoczekiwanie, jako e adna inna mniejszo w dziejach Ameryki nie uprowadzia z tego kraju tylu pienidzy pochodzcych od amerykaskiego podatnika, aby je potem zainwestowa w swej ojczynie. To tak, jakby domaga si od amerykaskiego podatnika, by popiera plany papiea dotyczce odbudowy Pastwa Kocielnego w jego dawnych granicach tylko dlatego, e jedna trzecia obywateli Stanw Zjednoczonych to praktykujcy katolicy. Mona sobie jedynie wyobrazi protesty spoeczne pro-teksty i kategoryczne nie Kongresu, gdyby do czego takiego doszo. Tymczasem mniejszo wyznaniowa, stanowica niespena 2 procent populacji kraju, przy entuzjastycznym poparciu mediw, kupia bd zastraszya siedemdziesiciu senatorw (wymagana jest wikszo dwch trzecich gosw, by obali mao skdind prawdopodobne prezydenckie weto). W pewnym sensie podziwiam skuteczno, z jak izraelskiemu lobby udao si przeprowadzi swoje zamiary i przerzuca rok po roku miliardy dolarw, ktre uczyni miay i Izraela zapor przeciwko komunizmowi.

Cho szczerze mwic, ani ZSRR ani komunizm regionowi temu nigdy specjalnie nie zagraa. Doszo natomiast do tego, e przyjani dotd Ameryce Arabowie stali si naszymi wrogami. Mao tego, na skutek dezinformacji na temat tego, co dzieje si na Bliskim Wschodzie, gwnymi ofiarami tych wszystkich kamliwych sloganw na rwni z amerykaskim podatnikiem stali si amerykascy ydzi, nieustannie szantaowani przez tej rangi zawodowych terrorystw, jak Begin czy Szamir. Na domiar zego, amerykascy intelektualici ydowskiego pochodzenia, poza paroma zaszczytnymi wyjtkami, opucili szeregi liberaw, eby wda si w kilka nieudanych sojuszy z (antysemick zreszt) prawic chrzecijask i przemysowym kompleksem zblionym do Pentagonu. W 1985 roku jeden z owych intelektualistw napisa, i wprawdzie po przybyciu do Ameryki ydzi zorientowali si, e liberalny punkt widzenia i liberaowie s im blisi w sposobie podejcia i wraliwsi na problematyk ydowsk ni inne ugrupowania, teraz jednak w interesie ydowskim ley sojusz z fundamentalistami protestanckimi, bo czy istnieje jaki powd, by ydzi kurczowo trzymali si swych dogmatycznych i penych hipokryzji pogldw z przeszoci? W tym momencie amerykaska lewica ulega rozbiciu, a ci z nas, ktrzy krytykowali naszych niegdysiejszych ydowskich sprzymierzecw za ich nierozwany oportunizm, zostali natychmiast ochrzczeni rytualnym epitetem antysemity, bd nienawidzcego si yda. Na cae szczcie gos rozsdku nie zosta stumiony. Sycha go rwnie w samej Jerozolimie. Oto obywatel tego miasta, Izrael Szahak, nie poprzestaje na ukazaniu ponurych aspektw dzisiejszej polityki Izraela, lecz analizuje sam Talmud, opisujc wpyw caej tradycji rabinicznej na to niewielkie pastwo, ktre prawicowi rabini usiuj przeksztaci w pastwo wyznaniowe przeznaczone wycznie dla ydw. Czytam Szahaka od lat. Stara si on satyrycznym okiem spojrze na zamt, w jaki popada religia, ktra prbuje zracjonalizowa to, co z natury rzeczy jest irracjonalne. Posiada przy tym wyjtkow umiejtno wyawiania sprzecznoci znajdujcych si w tekstach. Fragment powicony przepojonemu nienawici do gojw doktorze Majmonidesie to prawdziwa uczta dla czytelnika. Nietrudno zrozumie, dlaczego wadze Izraela ubolewaj nad dziaalnoci Szahaka. C jednak mog pocz z emerytowanym profesorem chemii, ktry urodzi si w 1932 roku w Warszawie, a swoje dziecistwo spdzi w obozie koncentracyjnym w Belsen. W Izraelu osiedli si w 1945 roku; suy w izraelskiej armii i nie sta si marksist w czasach, gdy na t ideologi panowaa moda. Szahak jest wraliwym humanist, dla ktrego imperlializm jest zem niezalenie od tego, czy uprawia si go w imi Boga Abrahama czy Georgea Busha. Z wielk erudycj i poczuciem humoru sprzeciwia si totalitarnym deformacjom judaizmu. Podobnie jak inny wybitny uczony, Thomas Paine, Szahak ukazuje nam, co nas czeka w przyszoci, jak rwnie dug histori, ktr mamy za sob; i z takiej perspektywy prbuje dowie swoich racji. Ci, ktrzy uwanie go wysuchaj, stan si z pewnoci mdrzejsi, a kto wie moe i lepsi. Jest on jednym z ostatnich, o ile nie ostatnim z wielkich prorokw. Gore Vidal

ROZDZIA I

Zamknita utopia?
Pisz tu tylko to, co uwaam za prawd, poniewa kamstwa Grekw s tak liczne, i w mojej opinii mieszne.
(Hekatajos z Miletu w relacji Herodota)

Amicus Plato sed magis amica veritas Platon jest przyjacielem, lecz o wiele wikszym przyjacielem jest prawda. (z Etyki Arystotelesa). W wolnym pastwie kady obywatel moe myle o czym tylko zechce i mwi co tylko pomyli. (Spinoza). Ksika ta, mimo i pisana oryginalnie w jzyku angielskim i adresowana do ludzi yjcych poza terytorium Izraela, jest w pewnym sensie kontynuacj mojej dziaalnoci politycznej jako izraelskiego yda. Dziaalno t rozpoczem na przeomie roku 1965 i 1996 od protestu, ktry wywoa powany jak na owe czasy skandal: ot byem w Jerozolimie wiadkiem pewnego zdarzenia, gdy w czasie szabatu ultraortodoksyjny yd nie pozwoli skorzysta ze swego telefonu w celu wezwania pomocy do nie-yda, ktry akurat zasab w pobliu jego domu. Zamiast zwyczajnie opisa to wszystko w prasie, poprosiem o spotkanie z przedstawicielami jerozolimskiego Sdu Rabinackiego, skadajcego si z rabinw mianowanych przez Pastwo Izrael. Spytaem ich, czy takie postpowanie jest zgodne z zasadami religii ydowskiej. W odpowiedzi usyszaem, e w yd, odmawiajc dostpu do telefonu, zachowa si nie tylko pobonie, ale i prawidowo. Na poparcie swego werdyktu sdziowie odesali mnie do zredagowanego wspczenie i uznawanego za miarodajne kompendium praw talmudycznych. Zrelacjonowaem ten incydent na amach gwnego dziennika ukazujcego si w jzyku hebrajskim, Haaretz, wywoujc swoj publikacj swoisty skandal prasowy. Skutki tego skandalu byy dla mnie raczej przykre. Ani izraelskie, ani diasporyczne wadze rabiniczne nie zmieniy stanowiska Sdu Rabinackiego, podtrzymujc, e ydowi nie wolno narusza zakazw szabatu, nawet w celu ratowania ycia goja. Dodano do tego bardzo witobliwy wywd, z ktrego wynikao, e gdyby konsekwencj odmowy byo naraenie ydw na niebezpieczestwo, wwczas profanacja szabatu (wanie z uwagi na dobro ydw) byaby dozwolona. Gdy opierajc si na zdobytej w modoci wiedzy, zaczem zgbia prawa Talmudu rzdzce stosunkiem ydw do gojw, stao si dla mnie jasne, e ani syjonizm ze swoj pozornie wieck retoryk, ani reguy polityczne obowizujce od zarania Pastwa Izrael, ani tym bardziej postpowanie wspierajcych Izrael przedstawicieli diaspory nie mog by zrozumiane bez gbokiej analizy tych praw oraz wiatopogldu, ktry jest ich konsekwencj.

Zarwno polityka uprawiana przez Izrael po wojnie szeciodniowej, w szczeglnoci swoisty apartheid stosowany przez reym izraelski na terytoriach okupowanych, jak i nastawienie wikszoci ydw do kwestii praw Palestyczykw tylko mnie w takim przekonaniu utwierdziy. Czynic te uwagi nie prbuj pomniejszy znaczenia innych czynnikw politycznych czy strategicznych majcych take wpyw na postpowanie wadz izraelskich. Staram si jedynie podkreli, e kierunki wspczesnej polityki Izraela wyznaczane s przez wzajemne oddziaywanie czynnikw pragmatycznych (uzasadnionych czy nieuzasadnionych, moralnych czy niemoralnych w mojej opinii) i ideologii. Im mniej si o tych sprawach mwi, im bardziej ideologia pozostaje w cieniu, tym silniejszy jest jej wpyw na izraelsk polityk. Wszelkie formy rasizmu, dyskryminacji czy ksenofobii staj si groniejsze i skuteczniejsze, kiedy traktowane s przez spoeczestwo pobaliwe, jako co normalnego. Dzieje si tak zwaszcza wwczas, gdy zabroniona zostaje czy to formalnie, czy za milczcym przyzwoleniem otwarta dyskusja. Jeli rasizm, dyskryminacja czy ksenofobia skierowane przeciwko ludziom wyznania niemojeszowego maj swe rda w religii, nie rni si one niczym od swego przeciwiestwa antysemityzmu wynikajcego z pobudek religijnych. O ile duo si dzisiaj dyskutuje na ten ostatni temat, o tyle istnienie ydowskiego rasizmu, nietolerancji wobec gojw pomija si zwaszcza poza terytorium Izraela niemal cakowitym milczeniem.

Definicja pastwa ydowskiego

Bez rozwaenia dominujcego wrd ydw nastawienia do nie-ydw niemoliwe jest zrozumienie istoty pastwa ydowskiego, jak oficjalnie Izrael sam si okrela. Nieporozumienie, w wyniku ktrego Izrael powszechnie uchodzi za wzr demokracji (pominwszy nawet reym na terytoriach okupowanych), jest skutkiem ignorowania faktu, co termin pastwo ydowskie oznacza w odniesieniu do zamieszkujcej go ludnoci nieydowskiej. Moim zdaniem, Izrael jako pastwo ydowskie stanowi zagroenie nie tylko dla samego siebie i swoich mieszkacw, lecz take dla wszystkich ydw oraz ludnoci zamieszkujcej Bliski Wschd i inne regiony. Uwaam te, e takie samo zagroenie jak ydowski Izrael stanowi inne pastwa czy wsplnoty Bliskiego Wschodu, okrelajce si mianem arabskich czy islamskich. Rnica polega na tym, e o ile o zagroeniu arabskim mwi si na kadym kroku, o tyle o niebezpieczestwie pyncym z ydowskiego charakteru Pastwa Izrael praktycznie si milczy. Uznanie Izraela za pastwo ydowskie byo od jego zarania fundamentaln zasad izraelskiej polityki, wpajan narodowi ydowskiemu na wszelkie moliwe sposoby. Z chwil pojawienia si w pocztkach lat 80-tych niewielkiej grupy ydw izraelskich, ktrzy sprzeciwiali si koncepcji pastwa ydowskiego, Kneset przytaczajca wikszoci gosw uchwali w 1985 roku prawo konstytucyjne (nadrzdne wobec wszystkich istniejcych praw, moliwe do uchylenia tylko w wyjtkowych okolicznociach). W myl tego prawa nie zezwala si na kandydowanie do Knesetu adnej partii czy ugrupowaniu politycznemu, ktrego program kwestionuje ydowsko Pastwa Izrael bd wyraa zamiar zmiany tego prawa na drodze demokratycznej. Osobicie sprzeciwiam si takiej zasadzie konstytucyjnej, albowiem prawnym skutkiem tego stanu rzeczy jest to, e w pastwie, ktrego jestem obywatelem, nie mog nalee do partii, ktrej zasady ideowe podzielam i ktra miaaby prawo wzi udzia w wyborach do Knesetu.

Ju na tym przykadzie wida, e stosowanie zasad ideologii ydowskiej wobec nie-ydw oraz tych ydw, ktrzy s jej przeciwni, dowodzi, i Izrael nie jest pastwem demokratycznym. Niebezpieczestwo z tego pynce nie ogranicza si wycznie do spraw wewntrznych. Ideologia ma rwnie wpyw na izraelsk polityk zagraniczn. Zagroenie to bdzie roso dopty, dopki nasila si bd dwa aktualne zjawiska: umacnianie si ydowskiego charakteru Pastwa Izrael oraz jego siy militarnej, w szczeglnoci za rozwj jego potgi nuklearnej. Innym niepokojcym faktem jest systematyczny wzrost wpyww ydowskich na polityczne elity Stanw Zjednoczonych. Tym bardziej wic rzetelna informacja na temat judaizmu, a zwaszcza sposobu traktowania przez Pastwo Izrael obywateli pochodzenia nie-ydowskiego jest nie tylko wana, ale i politycznie niezbdna. Zacznijmy wic od obowizujcej w tym kraju definicji terminu ydowski, ilustruje ona bowiem podstawow rnic midzy Izraelem jako pastwem ydowskim a wikszoci pozostaych pastw wiata. Zgodnie z oficjaln definicj Izrael jest pastwem nalecym tylko i wycznie (bez wzgldu na miejsce zamieszkania) do osb okrelanych przez wadze izraelskie jako ydzi. Z drugiej strony Izrael nie naley do obywateli nieydowskiego pochodzenia, ktrych, i to w sposb oficjalny, uznaje si za osoby niszej kategorii. W praktyce oznacza to, e gdyby czonkowie jakiego plemienia peruwiaskiego zdecydowali si przej na judaizm, uzyskawszy tym samym status ydw, staliby si automatycznie obywatelami izraelskimi i mogliby dziki temu korzysta z 70 procent terytorium Zachodniego Brzegu (a take 92 procent terytorium nalecego do Pastwa Izrael), ziem oficjalnie przeznaczonych wycznie dla ydw. Wszystkim nie-ydom (i to nie tylko Palestyczykom) zabrania si korzystania z tych terytoriw. (Zakaz ten dotyczy take obywateli izraelskich pochodzenia arabskiego, i to nawet tych, ktrzy dosuyli si wysokich stopni wojskowych w armii izraelskiej). Przykad z tym peruwiaskim plemieniem nie jest wic a tak abstrakcyjny. Co podobnego zdarzyo si naprawd kilka lat temu. Na Zachodnim Brzegu, w pobliu Nablusu, na obszarze niedostpnym dla gojw, osiedlani zostali ydzi, ktrzy dopiero co przeszli na judaizm. Rzd izraelski podejmuje ogromne ryzyko, wcznie z ryzykiem wybuchu konfliktu zbrojnego, po to, eby osiedla takie, zamieszkiwane wycznie przez osoby okrelane mianem ydw (a nie, jak to si kamliwie gosi w mediach, przez Izraelczykw) podporzdkowa jedynie jurysdykcji ydowskiej. Podejrzewam, e ydzi amerykascy czy brytyjscy poczytaliby za akt antysemityzmu nazwanie Stanw Zjednoczonych czy Zjednoczonego Krlestwa pastwami chrzecijaskimi, nalecymi wycznie do obywateli okrelanych oficjalnie mianem chrzecijan. W konsekwencji obowizywania takiej doktryny ydzi, ktrzy przeszliby na chrzecijastwo, stawaliby si penoprawnymi obywatelami poprzez sam fakt chrztu. Korzyci pynce ze zmiany wyznania znane s ydom szczeglnie dobrze z ich wasnej historii. W czasach, gdy pastwa chrzecijaskie czy muzumaskie odmawiay innowiercom w tym rwnie ydom praw obywatelskich, dyskryminacja ustawaa z chwil przejcia na obowizujc oficjalnie religi pastwow. W pastwie izraelskim jest podobnie: w momencie przejcia na judaizm nie-yd przestaje by dyskryminowany, gdy odtd uwaa si go za yda. Wida wic, e ten sam rodzaj ekskluzywizmu, ktry znakomita cz ydowskiej diaspory uwaa za przejaw zwykego antysemityzmu, gdy dotyczy ydw, traktowany jest jako co normalnego, poniewa dotyczy ydw. Sprzeciwianie si zarwno antysemityzmowi, jak i ydowskiemu szowinizmowi uwaane jest przez wikszo ydw za nienawi do siebie. Jest to moim zdaniem termin absurdalny. Znaczenie okrelenia ydowski i jego pochodnych w kontekcie polityki pastwa izraelskiego

nabiera podobnej wagi i wymowy, co znaczenia okrelenia islamski w odniesieniu do Iranu czy komunistyczny w stosunku do byego ZSRR. Jednake znaczenie sowa ydowski w jego potocznym uyciu nie jest wcale a tak precyzyjne i klarowne ani w hebrajskim, anie w tumaczeniu na inne jzyki, std konieczno wprowadzenia definicji oficjalnej. Prawo izraelskie uznaje za yda kad osob, ktrej matka, babka, prababka, bd praprababka wyznaway religie mojeszow; jak rwnie osob, ktra przesza na judaizm zgodnie z zasadami obowizujcymi w pastwie izraelskim, pod warunkiem jednak, e osoba ta nie przesza nigdy z judaizmu na inne wyznanie, w takim bowiem przypadku dla Pastwa Izrael przestaje ona automatycznie by ydem. Pierwszy spord trzech powyszych warunkw stanowi talmudyczn definicj osoby, ktra jest ydem. Definicja ta stosowana jest przez ydowskich ortodoksw. Zarwno Talmud, jak i pniejsze prawo rabiniczne dopuszczaj rwnie sytuacj, w ktrej goj przechodzc na judaizm moe sta si ydem (podobnie jak moe si nim sta tyle e w inny sposb nieydowski niewolnik przechodzc na wasno yda) pod warunkiem, e nastpio to w zgodzie z obowizujcymi zasadami, a zmiana wyznania odbya si pod nadzorem rabina. Obowizujce zasady to w przypadku kobiety przechodzcej na judaizm oczyszczajca kpiel nagiej kandydatki odbywajca si pod nadzorem trzech rabinw. O rytuale tym, dobrze znanym wikszoci czytelnikw prasy hebrajskiej, rzadko kiedy mwi si czy pisze w anglojzycznych mediach. Mam nadziej, e niniejsza ksika stanie si pocztkiem procesu objaniania pewnych zjawisk i nadrabiania zalegoci w tej dziedzinie. Istnieje jeszcze jeden wany powd, dla ktrego naley w sposb formalny zdefiniowa, kto jest, a kto nie jest ydem. Pastwo izraelskie, dziaajc oficjalnie na rzecz ydw, dyskryminuje obywateli pochodzenia nieydowskiego w wielu dziedzinach ycia; trzy z nich uwaam za najwaniejsze: prawo do zamieszkania, prawo do pracy i zasad rwnoci wobec prawa. Dyskryminacja, jeli chodzi o prawo do zamieszkania, wynika z faktu, i 92 procent terytorium Izraela znajduje si w rkach pastwa i jest administrowane przez Izraelskie Wadze Ziemskie w oparciu o wytyczne ydowskiego Funduszu Narodowego, organizacji afiliowanej przy wiatowej Organizacji Syjonistycznej. Uchwalone przez FN przepisy odmawiaj prawa do zamieszkania, otwarcia firmy, a czsto prawa do pracy wszystkim nie-ydom tylko dlatego, e nie s ydami, podczas gdy ydom wolno zamieszkiwa, otwiera firmy i pracowa w dowolnym miejscu na obszarze Izraela. Gdyby w jakim pastwie prawo dyskryminowao w podobny sposb ydw, okrzyczano by je natychmiast, cakiem zreszt susznie, antysemickim i domagano si w licznych protestach jego zmiany. Kiedy jednak problem dotyczy Izraela i dyskryminujcej ideologii ydowskiej, albo si go zbywa milczeniem, albo uczenie usprawiedliwia, rzadko kiedy ujawniajc prawd. Odmowa prawa do pracy oznacza, i obywatelom pochodzenia nieydowskiego zabrania si pracowa na terenach administrowanych przez Izraelskie Wadze Ziemskie zgodnie z przepisami ydowskiego Funduszu Narodowego. W praktyce jednak zakaz ten cho obowizuje oficjalnie nie zawsze bywa przestrzegany. Od czasu do czasu wadze Izraela, przykadowo Ministerstwo Rolnictwa, wszczynaj kampani walki z plag podnajmowania nalecych do ydw i zlokalizowanych na terenach pastwowych [tj., na ziemi nalecej do Pastwa Izrael] gospodarstw sadowniczych, wskutek czego sady uprawiane s przez robotnikw arabskich. Nie ma znaczenia, e robotnicy ci s obywatelami izraelskimi. Izrael zabrania rwnie ydom osiedlonym na terenach pastwowych poddzierawiania choby skrawka swojej ziemi Arabom, nawet na krtki czas; ci, ktrzy tego zakazu nie respektuj, podlegaj z reguy wysokim karom grzywny. Nie ma jednak prawa zakazujcego nie-ydom dzierawienia ziemi ydom. W moim przypadku oznacza to, i z tytuu bycia ydem mam prawo wydzierawi sad od innego yda, za nie-yd, nawet jeli jest obywatelem lub staym rezydentem Izraela, takiego prawa nie posiada.

Nieydowskim obywatelom Izraela nie przysuguje rwno wobec prawa. Podobna dyskryminacja wystpuje w wielu przepisach izraelskiego prawa, jednake w celu uniknicia zakopotania pojci yd i nie-yd s z reguy w tekcie pominite, w przeciwiestwie do fundamentalnej ustawy o powrocie, zgodnie z ktr bezwarunkowe prawo wjazdu i osiedlenia si na terenie Izraela maj wycznie osoby uznane oficjalnie za ydw. Otrzymuj one automatycznie wiadectwo imigracyjne, ktre gwarantuje im z tytuu powrotu do ydowskiej ojczyzny natychmiastowe obywatelstwo. Uzyskuj take szereg wiadcze materialnych, zrnicowanych w zalenoci od tego, z jakiego kraju przybywaj. I tak, ydzi przybywajcy z republik byego ZSRR otrzymuj bezzwrotn zapomog adaptacyjn w wysokoci ok. 20.000 dolarw na rodzin. Na mocy ustawy o powrocie wszyscy ydowscy imigranci uzyskuj te automatycznie prawo do gosowania i ubiegania si o mandat w Knesecie nawet jeli nie mwi sowa po hebrajsku. W innych izraelskich przepisach prawa, zwroty: kady, komu wedug ustawy o powrocie przysuguje moliwo imigracji i kady, komu wedug ustawy o powrocie moliwo imigracji nie przysuguje s zastpione innymi sformuowaniami. W zalenoci od rodzaju przepisw rne wiadczenia i przywileje udzielane s pierwszej kategorii, a systematycznie odmawiane drugiej. Podstawowym narzdziem wdraania dyskryminacji w yciu codziennym s tzw., osobiste karty tosamoci, ktre kady powinien zawsze przy sobie posiada. Na karcie widnieje narodowo posiadacza, a wic: yd, Arab, Druz, kady, tylko nie Izraelczyk. Prba wymuszenia na Ministerstwie Spraw Wewntrznych zmiany tego zapisu, by w miejsce narodowoci wpisywa Izraelczykom na kartach: obywatelstwo izraelskie czy nawet izraelsko-ydowskie nie powioda si. Osoby zainteresowane tak zmian otrzymay z tego ministerstwa pismo z adnotacj: postanowiono, i nie bdzie si uznawa narodowoci izraelskiej. Pismo nie precyzuje, kto tak postanowi i kiedy. Wiele izraelskich przepisw, ustaw i praw zawiera formu dyskryminujc wszystkich tych, ktrym nie wolno imigrowa do Izraela na podstawie ustawy o powrocie, std kwestia ta wymaga oddzielnego omwienia. W tym miejscu chciabym przytoczy tylko jeden, na pozr bahy w porwnaniu do zakazu osiedlania si przykad, ktry jednak ukazuje prawdziwe intencje izraelskich ustawodawcw. Obywatelowi Izraela, ktry opuci kraj czasowo, a do ktrego stosuje si klauzula: moe imigrowa zgodnie z ustaw o powrocie, w momencie powrotu do ojczyzny przysuguje szereg szczodrych ulg celnych, ma te prawo do zasiku na wysze studia dla dzieci, do zapomogi bd niskooprocentowanej poyczki na kupno mieszkania, jak rwnie do innych wiadcze. Obywatelom, do ktrych wspomniana klauzula w ustawie si nie odnosi, innymi sowy: nieydowskim obywatelom Izraela, adne z tych dobrodziejstw nie przysuguje. Oczywistym celem polityki dyskryminacji jest ograniczenie liczebnoci nieydowskich obywateli, a co za tym idzie, uczynienie Izraela pastwem jeszcze bardziej ydowskim.

Ideologia ziemi odzyskanej

Izrael propaguje wrd swoich ydowskich obywateli opart na zasadzie swoistej odrbnoci czy eksluzywizmu ideologi Ziemi Odzyskanej. Zasadniczym jej celem jest ograniczenie do minimum nieydowskiej populacji Izraela. Ideologi t wpaja si ydowskim uczniom w tamtejszych szkoach. Naucza si wic dzieci, e ideologia ta odnosi si do caego Pastwa Izrael, ktre wraz z terenami zdobytymi po roku 1967 okrela si mianem Ziemi Izraela. Zgodnie z ni ziemi odzyskan stanowi terytoria, ktre z rk nieydowskich przeszy na wasno ydw. Mog one stanowi wasno prywatn albo nalee do pastwa lub do ydowskiego Funduszu Narodowego. Ziemia znajdujca si nadal w rkach nieydowskich okrelana jest jako: nie odzyskana. Tak wic jeli yd, ktry popeni najstraszniejsz ze zbrodni, nabdzie kawaek ziemi

od najbardziej prawego goja, wwczas ziemia ta, bdca dotychczas nie odzyskan, staje si na mocy owej transakcji ziemi odzyskan. Logiczn konsekwencj takiego stanu rzeczy jest wysiedlenie, zwane delikatnie przesiedleniem, wszystkich nie-ydw z terenw, ktre musz zosta odzyskane. Dlatego utopi jest ziemia w caoci odzyskana; adna jej pid nie jest posiadana ani uprawiana przez nie-yda. Liderzy ruchu syjonistycznego wykadaj t wyjtkowo odpychajc ideologi w sposb prosty i klarowny. Walter Laquer, zagorzay syjonista, w swej Historii syjonizmu (1) opowiada, jak to jeden z jego duchownych przodkw, zmary w 1919 roku A.D. Gordon, sprzeciwia si przemocy, za samoobron dopuszcza tylko w skrajnych przypadkach. Zarwno on, jak i jego przyjaciele pragnli, aby kade drzewko, kady krzew rosncy na ydowskiej ziemi zasadzone zostay rkami ydowskich pionierw. Oznaczao to, i ludzie ci chcieli si pozby wszystkich obcych, tak by ziemia ta staa si ziemi odzyskan przez ydw. Wprawdzie wspczeni nastpcy Gordona stosuj dzi wicej przemocy, ni on sam zaleca, to jednak zasada odzyskiwania ziemi i jej konsekwencje pozostay bez zmian. W pododobny sposb kibuce, okrzyczane jako prba stworzenia utopii, stay si i nadal s nacechowan mesjanizmem ydowsk utopi. I chocia skadaj si w wikszoci z ateistw, nie akceptuj oni Arabw i domagaj si, aby ewentualny (nieydowski) kandydat do kibucu przeszed wpierw, dla zasady, na judaizm. Trudno si potem dziwi, e chopcy z kibucw uznawani s za najbardziej promilitarnie nastawion cz spoeczestwa izraelskiego. Nie adne wzgldy bezpieczestwa narodowego, naganiane przez izraelskie media, lecz wanie ta ideologia elity, narodu wybranego doprowadzia do aneksji ssiednich terytoriw w latach 50tych, potem w poowie lat 60-tych i pniej, w wyniku wojny 1967 roku. Plany judaizacji Galilei to rwnie owoc tej ideologii. Pod okreleniem judaizacja Galilei rozumiemy cay system bodcw finansowych, motywujcych ydw do osiedlania si w Galilei. (Ciekawy jestem reakcji amerykaskich ydw, w wypadku gdyby tak kto w Stanach Zjednoczonych zechcia przeforsowa plan chrystianizacji Nowego Jorku, albo chociaby Brooklynu.) Tymczasem Odzyskiwanie Ziemi ogranicza si nie tylko do terytorialnej judaizacji. Na caym obszarze Izraela ydowski Fundusz Narodowy, wspierany energicznie przez izraelskie agencje rzdowe (szczeglnie przez tajn policj), wydaje ogromne sumy pastwowych pienidzy na odzyskiwanie kadego kawaka ziemi, jaki nie-yd jest tylko gotw sprzeda, a take niedopuszczanie do tego, by jakikolwiek yd sprzeda sw ziemi gojowi. To ostatnie osiga si poprzez oferowanie wyszej ceny.

Ekspansjonizm izraelski
Najwikszym zagroeniem, na jakie Izrael jako pastwo ydowskie naraa zarwno swoich wasnych mieszkacw, jak i ich ydowskich i nieydowskich ssiadw, jest jego ideologicznie umotywowana ekspansja terytorialna oraz seria wojen, ktre byy jej nieuniknionym skutkiem. Im wicej Izraelczykw staje si ydami albo, jak to kto powiedzia po hebrajsku, im wicej obywateli Izraela powraca do judaizmu (proces powrotu trwa, a rozpocz si w 1967 roku), tym bardziej izraelska polityka zdominowana jest przez ydowsk ideologi, a wzgldy racjonalne schodz na coraz dalszy plan. Uyte przeze mnie okrelenie racjonalny nie odnosi si wcale do moralnej oceny polityki Izraela ani te do rzekomych potrzeb zwizanych z obronnoci czy bezpieczestwem pastwa a tym bardziej do rzekomej doktryny przetrwania Izraela. Okrelenia tego uywam wycznie w odniesieniu do izraelskiej polityki imperialnej, ktrej podstaw s domniemane interesy samego pastwa. Jakkolwiek polityka ta sama w sobie jest

niemoralna i beznadziejnie gupia, to opieranie si w polityce na ideologii ydowskiej uwaam za co jeszcze gorszego. Argumenty ideologiczne na rzecz polityki izraelskiej odwouj si zwykle do religii ydowskiej, za w przypadku ydw niewierzcych do historycznych praw ydw, ktre rwnie wywodz si z wiary i w zwizku z tym posiadaj charakter dogmatyczny. Temu wanie zawdzicza mona moj wczesn przemian z wielbiciela Ben Guriona w jego zagorzaego przeciwnika. W 1956 roku skwapliwie poparem wszystkie polityczne i militarne argumenty Ben Guriona za rozpoczciem tzw., wojny o Suez. I popieraem je dopty Ben Gurion, w trzecim dniu wojny, (pomimo swego ateizmu i goszonego publicznie lekcewaenia dla przykaza wiary mojeszowej) owiadczy w Knesecie, e jej prawdziwym powodem jest odbudowa krlestwa Dawida i Salomona w jego biblijnych granicach. W chwili gdy Ben Gurion wypowiedzia te sowa, wikszo czonkw parlamentu wstaa i spontanicznie odpiewaa hymn izraelski. O ile mi wiadomo, aden ydowski polityk nie wypar si nigdy idei Ben Guriona, lansujcego pogld, e deniem polityki izraelskiej musi by (w granicach rozwanego pragmatyzmu) przywrcenie pastwu ydowskiemu granic biblijnych. Istotnie, analiza izraelskiej strategii i zasad biecej polityki zagranicznej, wyraonych w jzyku hebrajskim, wskazuje do jasno, e to wanie ideologia ydowska, bardziej ni jakikolwiek inny czynnik, wyznacza polityk wspczesnego Izraela. Ignorowanie wpywu judaizmu na polityk izraelsk, jak to si w rzeczywistoci zdarza, a take lekcewaenie samej ideologii ydowskiej, sprawia, i zasady tej polityki s niezrozumiae dla cudzoziemcw, ktrych wiedza na temat wiary mojeszowej ogranicza si do powierzchownej znajomoci tekstw jej apologetw. Pozwol sobie tutaj zilustrowa na wspczesnym przykadzie zasadnicz rnic midzy izraelskim ekspansjonizmem terytorialnym (imperializmem) w wydaniu wieckim a zasadami ideologii ydowskiej. Ta ostatnia gosi, e ziemie nalece w zamierzchej przeszoci do ktrego z wadcw ydowskich albo obiecane ydom przez Boga, czy to w Biblii, czy te co jest nawet waniejsze z politycznego punktu widzenia wedle rabinicznej interpretacji Pisma w., i Talmudu powinny nalee do Izraela, poniewa s czci pastwa ydowskiego. Bez wtpienia wielu ydowskich golbi uwaa, e proces podboju naley odoy na pniej, do czasu gdy Izrael stanie si silniejszy ni jest obecnie, albo liczy na to, e kiedy w przyszoci nastpi podbj pokojowy, to znaczy uda si nakoni narody arabskie lub ich przywdcw, aby sporne terytoria przekazali ydom w zamian za korzyci gwarantowane im przez pastwo ydowskie. W obiegu kry wiele rnicych si midzy sob wersji biblijnych granic Ziemi Izraela, ktre wadze rabiniczne interpretuj jako granice wyznaczajce obszar pastwa ydowskiego. Najmielsze z nich zawieraj w granicach biblijnych nastpujce terytoria: od poudnia cay Synaj i cz pnocnego Egiptu, wcznie z peryferiami Kairu; od wschodu ca Jordani i duy kawaek Arabi Saudyjskiej, dalej cay Kuwejt i cz Iraku na poudnie od Eufratu; od pnocy Liban, ca Syri oraz du cz obszaru Turcji (do jeziora Van); na zachodzie za Cypr. Na temat biblijnych granic prowadzi si w Izraelu czsto za pienidze pastwowe mnstwo studiw i uczonych dyskusji, ktrych owocem s publikacje caej masy atlasw, ksiek, artykuw i innych popularnych materiaw propagandowych. Rzecz jasna, nieboszczyk Kahane i jego uczniowie, jak rwnie tak wpywowe organizacje, jak Gusz Emunim, nie tylko pragn, by Izrael dokona podboju spornych terytoriw, lecz uwaaj go wrcz za nakaz boski, ktry musi si powie, gdy odbywa si bdzie z Bo pomoc. Faktem jest, e w opinii czoowych przedstawicieli duchowiestwa odmowa podjcia przez Izrael witej wojny, czy, jeszcze gorzej, oddanie Synaju Egiptowi, jest zbiorowym grzechem, za ktry nard zosta susznie przez Boga ukarany. Jeden z najbardziej wpywowych rabinw Gusz Emunim, rabin ydowskich osiedli w Kirayat Arba i w Hebronie, Dov Lior, utrzymywa uparcie, i fiasko podboju Libanu w wojnie 1982-85 roku byo zasuon kar bosk, wymierzon ydom za oddanie Egiptowi czci Ziemi Izraela, a mianowicie Synaju.

Chocia jak z gry zastrzegem posuyem si najbardziej skrajnym przykadem biblijnych granic Ziemi Izraela, te wanie granice pastwa ydowskiego s w krgach religijnonacjonalistycznych uwaane za naturalne. Istniej jednak bardziej umiarkowane wersje granic biblijnych, zwane niekiedy granicami historycznymi. W tym miejscu trzeba koniecznie zaznaczy, e zarwno w samym Izraelu, jak i wrd diaspory ydowskiej z nielicznymi wyjtkami ugrupowa, ktre sprzeciwiaj si samej idei pastwa ydowskiego zasadno koncepcji granic biblijnych bd historycznych jako wyznacznika granic Izraela nie jest przez nikogo kwestionowana. Przeciwnie, wszelkie obiekcje dotyczce wyegzekwowania tych granic si s natury czysto pragmatycznej. Mona wic twierdzi, e Izrael jest jeszcze zbyt saby, by podbi wszystkie ziemie nalece do ydw, albo e w wojnie na tak skal straty po stronie ydowskiej (a nie po stronie arabskiej!) nie rwnowayby korzyci wynikajcych z podbicia tych ziem. W kadym razie adnemu ortodoksyjnemu wyznawcy judaizmu nie wolno kwestionowa ydowskoci terytorium bez wzgldu na przebieg granic nalecego do Ziemi Izraela. W maju 1993 roku, podczas zjazdu Likudu, Ariel Szaron zaproponowa, by koncepcj granic biblijnych przyj jako oficjaln paszczyzn polityczn tego bloku. Wniosek ten zarwno w ramach Likudu, jak i poza nim spotka si z niewielkimi zastrzeeniami, i to wycznie o charakterze pragmatycznym. Nikomu nie przyszo nawet do gowy spyta Szarona, a ktrdy przebiegaj te biblijne granice, ktrych tak si domaga. Pamitajmy, e dla tych, ktrzy okrelaj si mianem leninistw historia toczy si zgodnie z zasadami wytyczonymi przez Marksa i Lenina. Przekonanie to jest nie tylko dogmatyczne, lecz dodatkowo wyklucza jakkolwiek dyskusj; innymi sowy: jest niepodwaalne. Takie podejcie uniemoliwia otwart wymian opinii, stajc si automatycznie poywk dla totalitarnego sposobu mylenia. Mona wic powiedzie, e zarwno ydzi izraelscy, jak i yjcy po ydowsku przedstawiciele diaspory oraz czonkowie organizacji czysto ydowskich maj, podobnie jak leninici, silne inklinacje totalitarne. Trzeba jednak przyzna, e od momentu powstania Izraela rozwina si tam take strategia narodowa, abstrahujca od dogmatw ideologii ydowskiej, uwzgldniajca wycznie cele strategiczne czy imperialne pastwa. Klarowny i autorytatywny opis zaoe tej strategii poda genera rezerwy Szlomo Gazit, byy szef (2) izraelskiego wywiadu wojskowego. Oto co Gazit powiedzia:
Gwne zadanie Izraela nie zmienio si (od momentu rozpadu ZSRR) ani o jot i nadal zachowuje sw wag i aktualno. Geograficzne pooenie w centrum arabsko-islamskiego Bliskiego Wschodu predestynuje Izrael do roli stranika czuwajcego nad stabilnoci wszystkich otaczajcych go krajw. Jego rola polega na ochronie istniejcych reymw; zapobieganiu bd hamowaniu procesu ich radykalizacji i powstrzymywaniu ich religijnofundamentalistycznych zapdw. Dlatego wanie Izrael zamierza przeciwdziaa przemianom zachodzcym poza jego granicami. Przemiany te nie bd pod adnym pozorem tolerowane, a w razie ich zaistnienia Izrael zmuszony bdzie do uycia siy militarnej, ktra je powstrzyma bd stumi.

Innymi sowy, celem istnienia Izraela jest narzucenie swej hegemonii pozostaym krajom regionu. W opinii Gazita, Izrael to dobroczyca, ktrego trosk jest stabilno reymw arabskich. Ochraniajc bliskowschodnie reymy, Izrael, zdaniem Gazita, w istotny sposb przysua si krajom rozwinitym przemysowo, ktre s szczeglnie zainteresowane zapewnieniem stabilnej sytuacji na Bliskim Wschodzie. Uwaa on, e bez ingerencji Izraela reymy te upadyby ju dawno, a istniej nadal wycznie za spraw izraelskiego straszaka. Takie stanowisko jest dowodem hipokryzji. Warto moe w jego kontekcie przywoa synn maksym La Rochefoucaulta, ktry twierdzi, e hipokryzja jest podatkiem paconym cnocie przez nikczemno. Ziemia Odzyskana jest prb uniknicia takiego haraczu.

Nie musz dodawa, e sprzeciwiam si zarwno korzeniom, jak i odnogom tej nieideologicznej polityki Izraela, jake klarowne i bez ogrdek wyoonej przez Gazita. Uwaam przy tym, e uprawianie polityki opartej na ideologii ydowskiej, takiej jak polityka Ben Guriona czy Szarona, niesie ze sob znacznie wiksze niebezpieczestwo niz to wynikajce z uprawiania jedynie polityki imperialnej, nawet z gruntu przestpczej. Skutki prowadzenia przez inne reymy ideologicznie zorientowanej polityki tylko to potwierdzaj. Istnienie w polityce Izraela istotnego skadnika opartego na ideologii ydowskiej czyni jej analiz wrcz nakazem politycznym. Ideologia ta opiera si bowiem na stosunku klasycznego judaizmu do ludnoci nieydowskiej, i to jest jednym z gwnych tematw niniejszej ksiki. Nastawienie to z koniecznoci w sposb mniej lub bardziej wiadomy wpywa na postpowanie wielu ydw. Naszym zadaniem bdzie wic analiza judaizmu historycznego w jego prawdziwym ksztacie. Wpyw ideologii ydowskiej na ydw jest tym wikszy, im mniej otwarcie si na ten temat dyskutuje. Mamy nadziej, e taka nieskrpowana dyskusja pozwoli czytelnikowi oceni szowinizm ydowski i pogard ydw dla gojw (co postaramy si udokumentowa poniej) rwnie sprawiedliwe i krytycznie, jak ocenia si zachowanie wymierzone przeciwko ydom: antysemityzm, szowinizm i inne formy ksenofobii. Zakadamy, e najskuteczniejsz broni przeciwko antysemityzmowi jest ukazanie go w penym wietle, w tym rwnie jego rde i korzeni. To samo odnosi si do ydowskiego szowinizmu i fanatyzmu religijnego; bez ujawniania tych zjawisk walka z nimi nie bdzie moliwa. Jest to szczeglnie aktualne dzisiaj, kiedy w przeciwiestwie do tego, co dziao si pidziesit czy szedziesit lat temu, polityczne wpywy ydowskiego szowinizmu i fanatyzmu religijnego s znacznie silniejsze ni zasig oddziaywania wspczesnego antysemityzmu. Jest jeszcze jedna wana sprawa. Osobicie uwaam, e walk z antysemityzmem naley prowadzi rwnolegle z walk przeciwko ydowskiemu szowinizmowi.

Zamknita utopia?
Dopki takie stanowisko nie stanie si powszechne, zagroenie wywoane izraelsk polityk opart na ideologii ydowskiej przewysza bdzie zagroenie spowodowane polityk zdominowan przez czynniki czysto strategiczne. Rnic pomidzy tymi dwoma rodzajami polityki znakomicie ilustruje esej Hugha Trevor-Ropera zatytuowany Sir Thomas More a utopia(3), w ktrej nazywa te podejcia odpowiednio: platoskim i machiavellicznym: Machiavellemu byo przynajmniej przykro. Przeprasza za to, co uzna w polityce za konieczne; za przemoc, kamstwo, fasz. Ani przez moment nie nazwa ich inaczej ni po imieniu. Co innego Platon czy More, oni te zjawiska uwicili, wystarczyo bowiem, e suyy realizacji ich idei utopijnej republiki. Podobnie wszyscy ci, ktrzy bezkrytycznie wierz w utopi zwan pastwem ydowskim, zmierzajcym do osignicia granic biblijnych, stan si groniejsi ni stratedzy w rodzaju Gazita, poniewa ich zasady polityczne uwicone s przez religi, albo co gorsza, opieraj si na rwnie niepodwaalnych, zlaicyzowanych dogmatach wiary. O ile Gazit widzi przynajmniej potrzeb argumentowania, e dyktat izraelski przyniesie korzy reymom arabskim, o tyle Ben Gurion nie udaje nawet, e odbudowa krlestwa Dawida i Salomona przyniesie poytek komukolwiek innemu poza ydami. Wykorzystanie koncepcji Platona do analizy polityki izraela opartej na ideologii ydowskiej nie powinno wydawa si czym osobiliwym. Dostrzego to ju wielu uczonych, z ktrych najwaniejszy, Mojesz Hadas, utrzymywa, e fundamentem klasycznego judaizmu, to znczy judaizmu ustanowionego przez znawcw Talmudu, s myli Platona, a szczeglnie platosk koncepcj Sparty (4). Zdaniem Hadasa, zasadnicz cech przyswojonego przez judaizm jeszcze w okresie machebejskim (142-63 r., p.n.e.) platoskiego systemu politycznego jest zasada, i kade

ludzkie zachowanie winno by podporzdkowane przymusowi religijnemu, ktrego interpretacja zaley od ludzi sprawujcych wadz. Trudno sobie wyobrazi bardziej precyzyjn od platoskiej definicj klasycznego judaizmu i trafniejszy opis metod, jakimi posuguj si rabini, aby nim manipulowa. W szczeglnoci Hadas utrzymuje, e judaizm przyswoi sobie to, co sam Platon podsumowa jako cele wasnego programu. Mwi o tym wyjtkowo jasno nastpujcy fragment jego Praw: Naczelna zasada gosi, i kady obywatel, czy to mczyzna, czy kobieta, podlega ma przydzielonemu mu urzdnikowi, oraz e nikt, czy to w dobrej wierze, czy w artach, nie odway si wzi odpowiedzialnoci za swoje czyny we wasne rce. Tak w okresie pokoju, jak i w czasach wojny obywatel musi przez cay czas y pod okiem nadzorujcego urzdnika... Znaczy to, e naley tak wiczy umys, by nie prbowa jakiejkolwiek niezalenoci, ba, by nie zna nawet sposobu, jak tak niezaleno osign. Jeli w tekcie tym sowo urzdnik zastpi sowem rabin, uzyskamy idealny obraz klasycznego judaizmu. A wanie judaizm ma gboki wpyw na stosunki panujce w spoeczestwie izraelsko-ydowskim; wyznacza on rwnie zasadnicze kierunki polityki Izraela. Powyszy cytat wybrany zosta przez Karla Poppera i znalaz si w jego pracy zatytuowanej: Spoeczestwo otwarte i jego wrogowie, gdzie suy do opisu spoeczestwa zamknitego. Tradycyjny judaizm i jego dwaj sukcesorzy: religijna ortodoksja oraz syjonizm s zaciekymi wrogami budowania Izraela w oparciu o koncepcj pastwa otwartego. Pastwo ydowskie, czy to oparte na dzisiejszej ideologii ydowskiej, czy gdyby w przyszoci nabrao jeszcze bardziej ydowskiego charakteru bazujce na zasadach ortodoksji religijnej, nie moe nawet zawiera elementw pastwa otwartego. Przed spoeczestwem izraelsko-ydowskim stoi alternatywa. Moe si ono sta przypominajcym getto spoeczestwem szczelnie zamknitym, tak ydowsk Spart, opierajc sw egzystencj na pracy arabskich helotw, na swoich wpywach na polityczny establishment USA oraz na grobie uycia siy nuklearnej; albo te moe dy do tego, by sta si spoeczestwem otwartym. Ten drugi wybr wymaga rzetelnej analizy ydowskiej historii, przyznania si do istnienia ydowskiego szowinizmu i poczucia elitarnoci oraz zweryfikowania sposobu odnoszenia si ydw do gojw.

ROZDZIA II

Uprzedzenia i przeinaczenia.
Pierwsz trudnoci, jak napotyka pisanie na ten temat, jest pojcie yd, ktre w cigu ostatnich 150 lat uywane byo w dwch odmiennych znaczeniach. Aby to zrozumie, trzeba si cofn wyobrani do roku 1780. wtedy to powszechnie obowizujce znaczenie sowa yd pokrywao si zasadniczo z tym, co sami ydzi rozumieli pod pojciem wasnej tosamoci. Tosamo ta miaa w duej mierze charakter religijny, przy czym przykazania wiary rzdziy najdrobniejszymi sprawami codziennego ycia, we wszystkich jego aspektach, tak spoecznych, jak i prywatnych, dotyczcymi zarwno relacji pomidzy ydami, jak i ich w stosunku do gojw. ydowi, dosownie, nie wolno byo w domu goja wypi nawet szklanki wody. Od Jemenu po Nowy Jork obowizyway identyczne zasady postpowania wobec nie-ydw. Niezalenie od tego, jak opisywano by ydw w 1780 roku a nie mam zamiaru wdawa si tutaj w metafizyczne rozwaania na temat takich poj, jak nard i lud (1) nie ulega kwestii, e prawie wszystkie wczesne wsplnoty ydowskie odseparowane byy od spoecznoci nieydowskich, pord ktrych yy. Jednake wszystko to ulego zmianie wskutek dwch rwnolegle przebiegajcych procesw zaczo si od Holandii i Anglii, nastpnie bya rewolucyjna Francja oraz kraje, ktre na rewolucji francuskiej si wzoroway, a w kocu kraje rzdzone przez nowoczesne monarchie XIX wieku kiedy to z jednej strony ydzi uzyskali szereg znaczcych praw osobistych (w pewnych przypadkach wrcz pen rwno wobec prawa), z drugiej za gminie ydowskiej odebrano wadz prawn nad jej wasnymi czonkami. Trzeba podkreli, e oba te procesy zachodziy rwnoczenie, i e ten drugi jakkolwiek mniej znany od pierwszego by nawet waniejszy. Od czasw pnego cesarstwa rzymskiego gmina ydowska miaa nad swoimi czonkami znaczn wadz prawn. Nie chodzi tylko o wadz bdc wynikiem dobrowolnej mobilizacji presji spoecznej (jak na przykad w przypadku zakazu jakichkolwiek kontaktw z wykltym ydem, dotyczcego nawet pochowania jego ciaa), lecz take o prawo do stosowania przymusu: karania chost, uwizienia czy skazywania na wygnanie wszystkie te kary mogy by naoone na yda (w peni legalnie) przez sd rabinacki za dowolne przestpstwo. W wielu krajach Hiszpania i Polska s tu znamiennymi przykadami sdy rabinackie miay nawet prawo skazywania na mier, uywajc czasami do egzekucji szczeglnie okrutnych metod, na przykad wychostania na mier. Nie tylko e praktyki te byy dozwolone, ale wrcz popierane przez wadze pastwowe, zarwno w krajach chrzecijaskich, jak i muzumaskich, ktre prcz tego, e zainteresowane byy utrzymaniem praworzdnoci, miay z tego niekiedy dodatkowe korzyci finansowe. Przykadowo, w archiwalnych dokumentach hiszpaskich, pochodzcych z XIII i XIV wieku, znale mona szczegowe zapisy rozporzdze wydawanych przez Najpoboniejszych Katolickich Krlw Kastylii i Aragonii, a nakazujcych nie mnie pobonym urzdnikom pastwowym, by pomagali rabinom w zmuszaniu ydw do obchodzenia szabatu. Dlaczego? Poniewa ilekro sd rabinacki skaza jakiego yda za naruszanie witego szabatu, tyle rabin musia przekaza krlowi dziewi dziesitych wymierzonej grzesznikowi kary by to niezmiernie skuteczny i zyskowny ukad. Podobnie, mona zacytowa respons (odpowied) napisan na krtko przed rokiem 1832 przez sawnego rabina Mosze Sofera z Pressburga (dzi Bratysawa) w wczesnym Krlestwie Wgier, wchodzcym w skad cesarstwa austriackiego, adresowan do samego Wiednia, gdzie ydzi uzyskali ju stosunkowo duy zakres praw osobistych (2). Rabin biada nad tym, e odkd kongregacja ydowska w Wiedniu pozbawiona zostaa prawa karania wystpkw, ydzi stracili gorliwo religijn i stali si rozwili. Dodaje te, e: Tu, w Pressburgu, gdyby jaki ydowski kramarz omieli si otworzy swj sklepik w czasie wit mniejszych, natychmiast wysabym policjanta, aby go uwizi. W okresie poprzedzajcym powstanie nowoczesnych pastw najwaniejsz oznak spoecznej obecnoci ydw by nastpujcy fakt: zarwno przestrzeganie praw religijnych judaizmu, jak i

wpajanie ich poprzez nauk odbywao si pod przymusem fizycznym, od ktrego mona si byo uwolni jedynie przechodzc na religi panujc, co byo niekiedy rwnoznaczne z totalnym odrzuceniem przez spoeczestwo, i choby ju z tego powodu byo niepraktyczne; wyjtek stanowiy okresy tzw., przesile religijnych (3). Z chwil pojawienia si nowoczesnych pastw gmina ydowska tracia sw wadz, a wic przywilej karania i zastraszania pojedynczych ydw. Wizy krpujce jedna z najbardziej zamknitych spoecznoci, jeden z najbardziej totalitarnych systemw w dziejach ludzkoci, pky z trzaskiem. Ten akt wyzwolenia nadszed z zewntrz, chocia zdarzao si, e ydzi, z pocztku bardzo nielicznie, wspomagali go od rodka. Ta forma wyzwolenia mia amie w przyszoci bardzo ponure konsekwencje. Dokadnie tak jak w przypadku Niemiec (genialnie opisanym przez A.J.P. Taylora), gdzie atwo byo skojarzy przyczyn reakcji z patriotyzmem. Poniewa wolnoci obywatelskie i rwno wobec prawa zostay przyniesione do Niemiec przez siy zbrojne rewolucji francuskiej i wojska Napoleona, kojarzono je z czym nieniemieckim. Analogia do ydw nasuwa si tu sama, szczeglnie w Izraelu, gdzie atwo byo zmontowa skuteczny atak na symbole i ideay humanistyczne oraz na praworzdno (nie wspominajc o demokracji) jako co nieydowskiego, czy wrcz antyydowskiego co zreszt w sensie historycznym jest prawd co, co wprawdzie moe by wykorzystane w interesie ydw, lecz traci sens, z chwil gdy obraca si przeciwko temu interesowi, na przykad, gdy na zasady te powouj si Arabowie. Prowadzio to z kolei podobnie jak w Niemczech i reszcie Mitteleuropa do tworzenia znieksztaconej, sentymentalnej i skrajnie romantycznej historiografii, z ktrej usuwao si wszystkie niewygodne fakty. Std w opasych tomach napisanych przez Hannach Arendt, czy to powiconych totalitaryzmowi, czy ydom (4), trudno si doszuka najdrobniejszej nawet wzmianki o tym, jak naprawd wygldaa spoeczno ydowska w osiemnastowiecznych Niemczech; nie ma sowa o paleniu ksiek, przeladowaniu pisarzy, dysputach o magicznych waciwociach amuletw, o zakazach uczenia si najbardziej nawet elementarnych spraw nieydowskich, takich jak nauka poprawnego jzyka niemieckiego czy wrcz pisanie przy uyciu liter alfabetu aciskiego (5). Take w licznych publikacjach na temat historii ydw wydawanych w jzyku angielskim nie sposb znale elementarnych faktw dotyczcych nastawienia mistycyzmu ydowskiego (jake niegdy modnego) do gojw. Nie ma sowa o tym, e gojw uwaano za diabelskie nasienie oraz e owe nieliczne wrd nie-ydw niediabelskie wyjtki (to znaczy ci goje, ktrzy przeszli na judaizm) s w rzeczywistoci ydowskimi duszami zabkanymi w czasie, gdy Szatan zbezczeci wit Pani (Szechina albo Matronit, boski pierwiastek eski; kabaa podaje, i bya siostr i on modszego Boga) w jej niebiaskiej siedzibie. Wybitni uczeni, tacy jak choby Gerszom Szolem, uyczali swego autorytetu systemowi kamstw i przeinacze we wszelkich draliwych kwestiach; im lepiej byy one znane, tym bardziej zwodniczych i oszukaczych argumentw uywano. Spoeczn konsekwencj procesu liberalizacji byo to, e po raz pierwszy od okoo 200 roku n.e.(6), yd w granicach prawa obowizujcego w kraju osiedlenia cieszy si swobod i mg robi to co chcia, bez koniecznoci zmiany wyznania. Wolno mu wic byo si uczy, czyta ksiki w nowoczesnych jzykach, mg po hebrajsku czyta rwnie te ksiki, ktre nie miay rabinicznego przyzwolenia (dotychczas bowiem wszystkie ksiki i jidysz i hebrajskim musiay takie przyzwolenie posiada), mg je niekoszern ywno, nie musia si stosowa do absurdalnych zakazw dotyczcych wspycia seksualnego, ba, uzyska nawet wolno mylenia gdy myli zakazane naleay do najciszych grzechw wszystko to otrzymali ydzi europejscy (pniej take ydzi w innych krajach) od nowoczesnych, czsto jednak absolutystycznych wadcw. Co nie znaczy, e ci ostatni przestali by antysemitami i zaniechali gnbienia ydw. Rosyjski cal Mikoaj I, zagorzay antysemita, wyda wiele praw i rozporzdze wymierzonych przeciw zamieszkujcym jego pastwo ydom. Rwnoczenie jednak umacnia w Rosji poszanowanie dla praworzdnoci nie tylko poprzez wspomaganie tajnej policji, lecz rwnie zwykej policji i andarmerii w konsekwencji czego zabicie yda z wyroku rabina byo bardzo trudne, podczas gdy w Polsce przed rokiem 1795 czyn taki nalea do dziecinnie prostych. Oficjalna historia ydw potpia cara Mikoaja I za wszystko, co czyni. Przykadowo, w kocu lat 30-tych ubiegego stulecia wity

Rabin, zwany cadykiem, z maego miasteczka na Ukrainie rozkaza straci heretyka przez wrzucenie go do wrzcej wody w miejscowej ani. Wspczesne rda ydowskie ze zdumieniem i przeraeniem donosz, e nie pomoga nawet apwka; nie tylko wykonawcy wyroku, lecz i sam cadyk zostali surowo ukarani. W Austrii, w okresie poprzedzajcym Wiosn Ludw, reym Metternicha by nie tylko skrajnie reakcyjny, lecz ponadto ydom wyjtkowo nieprzyjazny, mimo to nie zezwalano na otrucie nawet najbardziej liberalnego rabina. W 1848 roku, kiedy reym nieco osab, pierwsz rzecz, jak po chwilowym odzyskaniu wolnoci uczynili liderzy spoecznoci ydowskiej Lwowa (wwczas Lemberg), byo otrucie liberalizujcego rabina miejskiego, ktrego niewielka grupka nieortodoksyjnych ydw sprowadzia wczeniej z Niemiec. Nawiasem mwic, jego najwiksz herezj byo propagowanie i wykonywanie dopiero co wymylonej ceremonii bar micwy.

Wyzwolenie z zewntrz
Z tych wzgldw pojcie yd nabrao w cigu ostatnich 150 lat dwuznacznoci. Wywoao ono wrd pewnych ludzi, zwaszcza w krajach anglojzycznych, spore zamieszanie, gdy uwaali oni, i ydzi, ktrych spotykali na co dzie, s reprezentatywni dla caego narodu ydowskiego. W krajach Europy Wschodniej, a take w wiecie arabskim ydzi zostali wyzwoleni z tyranii wasnej religii i wasnej gminy przez siy zewntrzne, czsto zbyt pno i w zbyt niesprzyjajcych warunkach, by mogli sobie te zmiany autentycznie przyswoi. Na og jednak, szczeglnie na terenie Izraela, przetrwaa dawana koncepcja spoeczna i stara ideologia zwaszcza w odniesieniu do ludnoci pochodzenia nieydowskiego. Posugiwano si rwnie t sam star, z gruntu faszyw histori. Dotyczy to take tych ydw, ktrzy przyczyli si do ruchw postpowych bd lewicowych. Analiza dziaalnoci partii radykalnych, socjalistycznych i komunistycznych dostarcza licznych przykadw ydowskich kryptoszowinistw i kryptorasistw, ktrzy do tych partii wstpili wycznie po to, by broni interesu ydw, bd jak to ma miejsce w Izraelu by dyskryminowa gojw. Wystarczy sprawdzi, jak wielu socjalistw ydowskiego pochodzenia prbowao pisa o kibucach, nie zadajc sobie najmniejszego trudu, aby ujawni, i s to instytucje rasistowskie, wykluczajce ze swych szeregw nieydowskich obywateli Izraela, co by jedynie potwierdzio, e zjawisko, o ktrym mwimy, ma charakter powszechny. (7). By nie zosta posdzonym o ignorancj bd hipokryzj, trzeba przyzna, i termin ydzi oraz jego pochodne odnosi si do dwch rnych, czsto nawet kontrastujcych ze sob grup spoecznych. Na skutek obecnej polityki izraelskiej zwizki pomidzy tymi grupami ulegaj w szybkim tempie zanikowi. Z jednej strony wystpuje omawiana wczeniej grupa o pogldach tradycyjnie totalitarnych, z drugiej za ydzi, ktrzy przyswoili sobie zesp idei nazwanych przez Karla Poppera spoeczestwem otwartym. (Istnieje jeszcze trzecia grupa, obecna zwaszcza w USA, a nale do niej wszyscy ci, ktrzy wprawdzie nie przyswoili sobie tych idei, lecz udaj, e je akceptuj.). Naley podkreli, e caa ta rzekoma charakterystyka ydowska pod ktr rozumiemy cechy przypisywane ydom przez tak zwanych zachodnich intelektualistw jest charakterystyk wspczesn, zupenie nieznan w dawnych czasach, i pojawia si z chwil, gdy totalitarne gminy ydowskie zaczy traci na znaczeniu. Wemy dla przykadu synne ydowskie poczucie humoru. W literaturze hebrajskiej w czasach poprzedzajcych dziewitnaste stulecie poczucie humoru nie tylko naleao do rzadkoci (a jeli ju wystpowao, to wycznie w pewnych okresach i krajach, w ktrych wysze sfery ydowskie byy stosunkowo niezalene od rabinicznego jarzma, jak choby we Woszech od XIV do XVII wieku, czy te w muzumaskiej Hiszpanii), ale humor i arty byy wrcz przez ydowsk religi kategorycznie zakazane. Wyjtek stanowiy dowcipy...omieszajce inne religie. Satyryczne spojrzenie na rabinw czy innych przywdcw religijnych jest tradycji judaistycznej w

przeciwiestwie do chrzecijastwa aciskiego niemal cakowicie obce. Podobnie jak w Sparcie nie byo komedii, tak i nie tworzyli ich ydzi, z identycznych powodw(8). Albo wemy takie zamiowanie ydw do nauki. Z wyjtkiem nauczania tekstw czysto religijnych, ktrych poziom by naprawd opakany, ydzi europejscy (a w mniejszym stopniu take ydzi zamieszkujcy kraje arabskie) do roku 1780 traktowali nauk, z wyczeniem tekstw talmudycznych i ydowsko-mistycznych, z najwysz pogard i nienawidzili si uczy. Ignorowano cae partie Starego Testamentu, nie czytano niereligijnej poezji hebrajskiej, tak jak w wikszoci ksiek powiconych filozofii ydowskiej, za wielu ich autorw oboono kltw. Surowo zabronione byo zarwno uczenie si jzykw obcych, jak i studiowanie matematyki czy nauk przyrodniczych. Geografia (9), historia nawet historia ydowska byy kompletnie zakazane. Zmys krytycznego rozumowania, tak rzekomo typowy dla ydw, przed rokiem 1780 praktycznie nie istnia. Niczego si tak nie bano, niczego tak nie tpiono, jak najskromniejszych nawet innowacji czy najbardziej niewinnego krytycyzmu, ktre byy surowo zabronione. wiat, ktry stworzyli sobie ydzi, popad w najskrajniejsze przesdy, fanatyzm i ignorancj; by to wiat, w ktrym autor przedmowy do wydanej po raz pierwszy w jzyku hebrajskim (opublikowanej w Rosji w 1803 roku) ksiki o geografii uskara si, e wielu wybitnych rabinw wci neguje istnienie kontynentu amerykaskiego, twierdzc, e jest to niemoliwe. Pomidzy takim wiatem a tym, co Zachd nazywa cechami typowo ydowskimi prcz zbienoci w nazwie nie ma nic wsplnego. Mimo to wielu wspczesnych ydw tskni za tamtym wiatem jak za utraconym rajem, za wygodnym yciem w spoeczestwie zamknitym, z ktrego trudno ich byo usun. Przywrcenia takiego wiata domaga si wielu przedstawicieli ruchu syjonistycznego a ludzie ci maj dzi decydujcy gos. Wiele czynnikw motywujcych decyzje politykw izraelskich czynnikw, ktre wprawiaj w zakopotanie zachodnich przyjaci Izraela tumaczy si reakcj polityczn na to, co wydarzyo si w tym wiecie w cigu ostatnich dwustu lat; jest to wymuszony, pod pewnymi wzgldami take nowatorski, i dlatego iluzoryczny powrt do ydowskiej przeszoci, do spoeczestwa zamknitego.

Przeszkody utrudniajce zrozumienie

Mona historycznie dowie, i spoeczestwa zamknite nie s zainteresowane opisywaniem samych siebie. Trudno si temu dziwi. Przecie kady opis wymaga chociaby w czci analizy krytycznej, a co za tym idzie, zachca do wygaszania opinii zakazanych. Im bardziej spoeczestwo jest otwarte, tym bardziej zainteresowane jest refleksj najpierw opisow, pniej krytyczn nad tym, jak funkcjonuje obecnie, a pniej nad wasn przeszoci. Co si jednak dzieje, gdy grupa intelektualistw pragnie, aby otwarte ju do pewnego stopnia spoeczestwo powrcio do swego dawnego stanu totalitarnego zamknicia?. Wtedy wanie filozofia, nauka, historia, a zwaszcza socjologia do niedawna jeszcze narzdzia postpu staj si najskuteczniejszym orem intelektualnej zdrady. Znieksztacane s i wypaczane po to, by suy oszustwu, a z czasem cakowitej degeneracji. Klasyczny judaizm (10) nie jest zainteresowany opisywaniem i objanieniem samego siebie czonkom wasnej spoecznoci, bez wzgldu na to, czy jest to spoeczno wyksztacona (w studiach talmudycznych) czy nie (11). Warto podkreli, e w ydowskich pracach historycznych, nawet tych pisanych stylem najbardziej beznamitnym i kronikarskim, nie sposb znale adnej wzmianki dotyczcej okresu od Jzefa Flawiusza (koniec I wieku n.e.,) a do epoki Renesansu, kiedy to na krtko we Woszech i paru innych krajach, gdzie ydzi podlegali wpywom woskim nastpio pod tym wzgldem swego rodzaju oywienie (12). Ciekawe, e rabini obawiali si nie tyle historii powszechnej, co wanie ydowskiej, za pierwsz nowoczesn ksik historyczn w

jzyku hebrajskim (opublikowan w szesnastym stuleciu) bya Historia krlw francuskich i osmaskich. Po niej dopiero pojawio si kilka prac historycznych, w ktrych pisano o przeladowaniu ydw. Pierwsza prawdziwie historyczna ksika o ydach (13) (mwica jedynie o czasach staroytnych) zostaa natychmiast po jej opublikowaniu wycofana z obiegu i zakazana przez najwysze autorytety rabiniczne. Ukazaa si ona powtrnie dopiero w XIX wieku. Wschodnioeuropejskie wadze rabiniczne wyday specjalne rozporzdzenie zakazujce studiowania jakichkolwiek prac nie zwizanych z Talmudem, nawet jeli nie zawieray one niczego, co mogoby spowodowa naoenie na nie kltwy. Powd? Zajmuj czas potrzebny bd na studiowanie Talmudu, bd na zarabianie pienidzy; tego ostatniego wymagao ze wzgldu na konieczno oenia na szkoy talmudyczne. Pozostawiono jedn luk, a mianowicie czas, ktry nawet pobony yd spdza z koniecznoci w...ustronnym miejscu. Studiowanie witych pism w wychodku byo zakazane, wic jeli kto ju bardzo chcia, mg w tym czasie czyta ksiki historyczne, pod warunkiem, e byy napisane po hebrajsku i dotyczyy tematyki cakowicie wieckiej, a zatem odnosiy si wycznie do spraw nieydowskich. (Mona sobie tylko wyobrazi, e ta niewielka grupka wczesnych ydw, ktrych niewtpliwie pod wpywem Szatana zainteresoway dzieje krlw francuskich, aby nie podpa ssiadom, musiaa uskara si na nieustanne zatwardzenia...) Skutkiem takiego stanu rzeczy jeszcze dwiecie lat temu olbrzymia wikszo ydw ya w cakowitej ciemnocie, nie tylko nie wiedzc o istnieniu Ameryki, ale nie znajc nawet wasnej historii czy teraniejszoci; i w niczym im to nie przeszkadzao.

Totalitarna historia
Bya wszake jedna dziedzina, wobec ktrej nie wolno byo ydom pozostawa obojtnymi chodzi o pisma, w ktrych chrzecijanie atakowali wersety Talmudu i literatury talmudycznej o charakterze antychrzecijaskim, albo oglniej, wymierzone przeciwko gojom. Warto nadmieni, e kwestie te pojawiy si w dziejach stosunkw ydowsko-chrzecijaskich stosunkowo pno, bo dopiero w XIII stuleciu. (Wczeniej autorzy chrzecijascy atakowali judaizm, posugujc si bd argumentami biblijnymi, bd bardziej oglnymi, i to tak, jakby byli kompletnymi ignorantami, jeli chodzi o Talmud). Kampania chrzecijan przeciw Talmudowi zostaa prawdopodobnie wszczta z chwil przejcia na chrzecijastwo czci ydw oczytanych w Talmudzie i prawdziwie zafascynowanych filozofi chrzecijask, zwaszcza jej arystotelesowskim (a wic uniwersalnym) charakterem (14). Trzeba na wstpie przyzna, e zarwno Talmud, jak i pisma talmudyczne cho przesiknite s negatywnym nastawieniem wobec nie-ydw, czym zajmiemy si obszerniej w rozdziale V zawieraj szereg szczeglnie obraliwych stwierdze i przypowieci skierowanych wyranie przeciwko chrzecijastwu. Przykadowo, nie szczdzc obelywych insynuacji dotyczcych ycia seksualnego Jezusa, Talmud stwierdza ponadto, i Jezus bdzie za kar gotowa si w piekle zanurzony w ekskrementach takie stwierdzenie znalazo si w Talmudzie z pewnoci nie po to, by pozyska dla sympati pobonych chrzecijan. Albo inny ustp, w ktrym nakazuje si ydom, by palili koniecznie w miejscu publicznym kady egzemplarz Nowego Testamentu, jaki wpadnie im w rce. (Nakaz ten jest nie tylko aktualny, ale nadal praktykowany; i tak, 23 marca 1980 roku spalono w Jerozolimie, ceremonialnie i publicznie pod auspicjami Jad Leachim, ydowskiej organizacji religijnej, subsydiowanej przez izraelskie Ministerstwo d/s Wyzna, setki egzemplarzy Nowego Testamentu). W kadym razie, silny i dobrze przygotowany atak na judaizm talmudyczny rozpocz si w Europie ju w XIII wieku. Abstrahujc od ignoranckich kalumnii i oszczerstw rzucanych przez nieowieconych mnichw z maych prowincjonalnych miasteczek, skupmy si na serii uczonych dysput, toczonych na

najznakomitszych uniwersytetach europejskich i prowadzonych w sposb na tyle uczciwy, na ile pozwalaa wczesna wiedza. (15). Jaka bya ydowska a raczej rabiniczna riposta? Najprostsza polegaa na uyciu od dawna wyprbowanej broni, mianowicie przekupstwa i wpyww. W owych czasach w wikszoci krajw europejskich za pomoc apwki mona byo zaatwi dowoln spraw. Zasada ta nigdzie nie bya tak rozpowszechniona jak w Rzymie epoki renesansowych papiey. W 1480 roku, za panowania papiea Sykstusa IV, opublikowano Editio Princeps do kompletnego Kodeksu Prawa Talmudycznego oraz Miszne Tora Majmonidesa ksigi, w ktrej roio si nie tylko od obraliwych napaci na innowiercw, lecz take od napastliwych atakw wymierzonych przeciw chrzecijastwu i samemu Jezusowi (za kadym razem po uyciu imienia Jezus autor dodawa: Niechaj sczenie imi tego niegodziwca). Warto moe nadmieni, e papie Sykstus IV by czowiekiem nadzwyczaj aktywnym politycznie, majcym nieprzerwanie pilne potrzeby finansowe. (Kilka lat wczeniej opublikowano w Rzymie jedyne pene wydanie Zotego osa pira Apulejusza, zawierajce ostre ataki na chrzecijastwo.) Aleksander VI Borgia by pod tym wzgldem rwnie niezwykle liberalny. Nawet w owej epoce, ale take i wczeniej, istniay kraje, w ktrych od czasu do czasu wybuchay fale antytalmudycznych przeladowa. Jednake bardziej konsekwentna i zakrojona na szersz skal napa pojawia si wraz z nadejciem reformacji i kontrreformacji, ktre wymusiy na chrzecijaskich uczonych wiksz uczciwo intelektualn, jak rwnie lepsz znajomo hebrajskiego. Poczwszy od wieku XVI, w niektrych krajach caa literatura talmudyczna, wcznie z samym Talmudem, podlegaa chrzecijaskiej cenzurze. W Rosji trwao to a do 1917 roku. Niektrzy cenzorzy, jak na przykad w Holandii, byli do liberalni, inni znowu zawzici i srodzy; obraliwe wersety musiay by usuwane bd modyfikowane. Wszystkie wspczesne studia nad judaizmem, a szczeglnie te dokonywane przez ydw, wywodz si z tamtego konfliktu, i do dzi dnia nosz wyranie jego lady: kamstwo, apologetyczne bd napastliwe polemiki, obojtno, a czasem wrcz wrogo wobec denia do prawdy. Prawie wszystkie tzw., ydowskie studia nad judaizmem, od tamtego okresu a po dzie dzisiejszy s polemikami z wrogiem zewntrznym, a nie rozwaaniami nad wewntrzn natur samego zjawiska. Zauwamy, e takie podejcie do historiografii cechowao wszystkie znane spoeczestwa (za wyjtkiem staroytnych Grekw, u ktrych pierwsi liberalni historycy atakowani byli przez pniejszych sofistw za nie do gboki patriotyzm!). Tak samo postpowali pierwsi historycy katoliccy i protestanccy, polemizujc midzy sob. Podobnie byo z pierwszymi europejskimi historiami narodowymi, przesiknitymi do cna skrajnym nacjonalizmem i pogard dla narodw ociennych. Jednake prdzej czy pniej pojawiy si prby zrozumienia wasnych adwersarzy religijnych czy narodowych, a wraz z nimi tendencje do poddawania wnikliwej krytyce pewnych wanych aspektw wasnej historii; oba te kierunki istniay rwnoczenie. Historiografia jak to zgrabnie okreli Pieter Geyl powinna by niekoczcym si sporem, a nie cigiem wojen i konfliktw. Prawdziw jest tylko historiografia aspirujca do poprawnoci i prawdy; staje si ona dziki temu potnym instrumentem humanizmu i samoksztacenia. Z tego wanie powodu wspczesne reymy totalitarne przepisuj histori bd karz swoich historykw (16). Totalitarn histori pisze si niejako na zamwienie totalitarnego spoeczestwa, bo tworzenie historii totalitarnej nie odbywa si pod przymusem wywieranym z gry, lecz przeciwnie, pod presj dou, ktra jest o wiele bardziej skuteczna. Co takiego stao si wanie z histori ydowsk. Jej totalitarno stanowi dla nas podstawow przeszkod.

Mechanizmy obronne.
Jakich mechanizmw (prcz apwek) uywali ydzi do odpierania atakw na Talmud i pozosta literatur religijn? Mona tu wymieni szereg metod, z ktrych kada rodzi powane konsekwencje odbijajce si na aktualnej polityce Izraela. By moe czste posugiwanie si analogiami do ruchw beginistycznych czy syjonistycznych jest dla kogo nuce, jednak uwanemu, znajcemu realia Bliskiego Wschodu czytelnikowi takie skojarzenia cisn si na myl same. Pierwszy mechanizm, ktry chciabym omwi, nazwijmy: potajemny bunt i jawne posuszestwo. Jak ju zaznaczyem, presja zewntrzna bya tak ogromna, i wersety Talmudu, ktre otwarcie atakoway chrzecijastwo bd nie-ydw (17), musiay by albo usunite, albo zmienione. A oto co w takiej sytuacji uczyniono: niektre, te najbardziej obraliwe fragmenty zostay rzeczywicie fizycznie usunite z wszystkich pism publikowanych w Europie poczwszy od poowy wieku XVI. W innych ustpach znajdujce si oryginalnych manuskryptach i starodrukach, a take w wydaniach publikowanych w krajach muzumaskich wyraenia takie jak: innowierca, nie-yd, obcy (goy, eino yehudi, nokhri) zostay zastpione takimi sowami jak: bawochwalca, poganin czy nawet Kananejczyk lub Samarytanin. Uycie tych okrele mogo by od biedy usprawiedliwione, jednake ydowscy czytelnicy dobrze wiedzieli, e s to jedynie eufemizmy oryginalnych poj. W miar jak nasilay si ataki, obrona stawaa si coraz bardziej wyszukana, co prowadzio niejednokrotnie do tragicznych skutkw. W pewnych okresach rosyjskiego caratu cenzura si zaostrzaa i domyliwszy si prawdziwego znaczenia terminw zastpczych zakazywaa ich uywania rwnie. W tej sytuacji wadze rabiniczne zastpoway draliwe sowa innymi, jak np: Arab czy muzumanin (w jzyku hebrajskim sowo Yishmaeli oddaje oba znaczenia) albo niekiedy Egipcjanin, spodziewajc si, i susznie, e carski cenzor nie dopatrzy si w nich niczego zdronego. Rwnoczenie w formie manuskryptu kryy w obiegu wykazy Talmudycznych przeocze, w ktrych wyjaniano prawdziwe znaczenie nowych poj i wskazywano wszystkie przeoczenia. Strona tytuowa kadego tomu literatury talmudycznej poprzedzona bya owiadczeniem, w ktrym zastrzegano uroczycie, czasem wrcz pod przysig, e wszelkie obraliwe epitety znajdujce si w pimie skierowane s wycznie przeciwko bawochwalcom staroytnym bd wymarym ju plemionom Kananejczykw, w adnym jednak wypadku nie s one wymierzone przeciwko ludziom, ktrych ziemi teraz zamieszkujemy. Wkrtce po podbiciu Indii przez Brytyjczykw rabini wpadli na przebiegy pomys i zaczli gosi, i wszelakie okrelenia odbierane jako obraliwe uywane s wycznie w odniesieniu do Hindusw. Za chopcw do bicia suyli take niekiedy australijscy aborygeni. Wida wic jasno, e od pocztku do koca byo to rozmylne kamstwa. Po ustanowieniu Izraela, gdy rabini poczuli si ju bezpiecznie, wszystkie te szkalujce i obraliwe wersety zostay bez wahania przywrcone we wszystkich nowych edycjach pism. (W zwizku z ogromnymi kosztami, jakich wymaga druk nowych wyda, znaczn cz literatury talmudycznej, jak rwnie sam Talmud przedrukowywuje si ze starych edycji. Z tego wanie powodu wydano w Izraelu popularn, a wic tani wersj Talmudycznych przeocze, zatytuowan Hesronot Szas). W ten sposb mona bez skrpowania czyta a ydowskie dzieci s tego uczone w szkoach wersety (18), w ktrych nakazuje si by kady yd przechodzc obok cmentarza, na ktrym znajduj si groby ydw, wypowiada sowa bogosawiestwa, przeklinajc rwnoczenie od najgorszych (19) matki spoczywajcych na cmentarzu nie-ydw. W starych wydaniach przeklestwo byo pominite, albo zastpowano je jakim synonimem okrelenia nieyd. W nowej izraelskiej edycji pod redakcj rabina Adina Steinsalza (do ktrej doczono objanienie po hebrajsku i przypisy do aramejskiej czci tekstu, aby szkolni uczniowie nie mieli adnych wtpliwoci) przywrcono niedwuznaczne pojcia goj i obcy.

Pod wpywem naciskw z zewntrz rabini chytrze usunli lub zmodyfikowali pewne wersety, nie zmieniajc jednak ich oryginalnego znaczenia. Jest faktem niezbitym, i o tym musz pamita wszyscy, ydzi i nie-ydzi, e na przestrzeni wielu wiekw nasze totalitarne spoeczestwo stworzyo barbarzyski, wrcz nieludzki sposb zatruwania umysw swoich wasnych czonkw, i pod tym wzgldem nic si do dzisiaj nie zmienio. (Nie da si tego postpowania wytumaczy wycznie reakcj na antysemityzm i przeladowania ydw; s to nikomu niepotrzebne akty barbarzystwa, popeniane przez jednych ludzi wobec innych. Pobony yd, ktry przyjecha po raz pierwszy, powiedzmy, do Australii, przechodzc, dajmy na to, obok cmentarza dla aborygenw musi gdy jest to jego obowizkiem wobec Boga przekl matki pochowanych tam ludzi). Bez uwiadomienia sobie tych wanych faktw spoecznych wszyscy stajemy si wspwinnymi oszustwa i wspsprawcami procesu zatruwania umysw, tak obecnego, jak i przyszych pokole, biorc na siebie wszystkie tego konsekwencje.

Oszustwo trwa
Wspczeni uczeni judaici nie tylko te oszustwa kontynuuj, lecz na dodatek przy uyciu wyprbowanych metod rabinicznych "udoskonalaj", zarwno gdy chodzi o ich zuchwao, jak i stopie zakamania. Pomin tutaj rne historyczne wywody na temat antysemityzmu, jako nie warte powanych rozwaa, podam za trzy przykady szczegowe i jeden oglny wspczenie dokonywanych oszustw. W 1962 roku opublikowana zostaa cz wspomnianego uprzednio kodeksu Majmonidesa, nazywana Ksig Wiedzy. Zawiera ona podstawowe zasady ydowskiej wiary i praktyki. Ksiga ta ukazaa si w wydaniu dwujzycznym -na jednej stronie znajduje si tekst hebrajski, na ssiedniej jego angielskie tlumaczenie20. Tekst hebrajski odtworzony zosta w jego oryginalnym brzmieniu, wcznie z nakazem eksterminacji niewiernych ydw: "Obowizkiem jest tpienie ich wasnymi rkoma". W tumaczeniu angielskiem tekst ten zosta nieco zmikczony i brzmi nastpujco: "Obowizkiem jest poczyni wszelkie moliwe kroki, aby ich zniszczy". Dalej tekst hebrajski podaje list tych, ktrych naley rozumie pod pojciem "niewiernych", a ktrzy maj zosta wytpieni: "Jezus z Nazaretu i jego uczniowie, oraz Tzadoq i Baitos (21), wraz ze swoimi uczniami, niechaj imi tych niegodziwcw zniknie z powierzchni ziemi". W angielskim przekadzie na stronie obok nie ma w ogle tego zdania. Co wicej, pomimo i ksika ta cieszy si w krgach uczonych z krajw anglojzycznych znaczn popularnoci, i aden z nich, o ile mi wiadomo, nie zaprotestowa przeciwko temu jawnemu faszerstwu. Drugi przykad pochodzi ze Stanw Zjednoczonych, i znowu chodzi o angielski przekad ksigi Majmonidesa, ktry, jak wiadomo, prcz zajmowania si kodyfikacj Talmudu, para si filozofi, i jego Przewodnik bdzcych jest susznie uwaana jest za jedn z najwaniejszych prac na temat ydowskiej filozofii religijnej i dziki temu szeroko znany nawet dzisiaj. tak si niefortunnie skada, e Majmonides nie tylko mia niechtny stosunek do chrzecijan i nie-ydw, lecz by take rasist wystpujcym przeciwko Czarnym pod koniec swego Przewodnika w jednym z gwnych jego rozdziaw (cz III, rozdzia 51) Majmonides opisuje, jak to poszczeglne ludy i narody mog uzyska (bd nie) prawdziwe bogosawiestwo Boe. Pord tych, ktrzy nie zasuguj na taki zaszczyt, s: Niektrzy Turkowie [to jest przedstawiciele rasy mongolskiej i nomadzi z pnocy, a take Czarni i nomadzi z poudnia, oraz ci, ktrzy yj w naszym klimacie, lecz s do nich podobni. Z usposobienia przypominaj pozbawione mowy zwierzta, i moim zdaniem nie zasuguj oni na

miano istot ludzkich. Ich prawdziwe miejsce na tym wiecie znajduje si gdzie poniej ludzi, a powyej map, bowiem z wygldu bardziej podobni s do czowieka ni do mapy. Co zrobi z takim wersetem, zamieszczonym w najwaniejszym, najbardziej fundamentalnym pimie judaizmu? Spojrze prawdzie w oczy i ponie tego konsekwencje? Boe bro! Przyzna (tak jak by to zrobia w podobnych okolicznociach wikszo uczonych chrzecijaskich), e najwysze autorytety ydowskie miay nienawistny stosunek do Murzynw, i w ten sposb stara si skorygowa ich punkt widzenia? Nic podobnego! Mog sobie nawet wyobrazi, jak ydowscy uczeni z USA naradzali si w tej sprawie midzy sob, "Co powinnimy zrobi chodzi o to, e znajomo hebrajskiego wrd amerykaskich ydw jest coraz gorsza, ksika wic musi si ukaza w tumaczeniu angielskim. Nie wiem, czy to na drodze konsultacji, czy z czyjej indywidualnej inicjatywy, znaleziono "idealne" rozwizanie: w popularnym tumaczeniu Przewodnika dokonanym przez Friedlandera, ktre po raz pierwszy ukazao si w 1925 roku i od tego czasu byo wielokrotnie wznawiane, take w wydaniach kieszonkowych, hebrajskie sowo oznaczajce Murzynw zostao zwyczajnie "zangielszczone" i po transliteracji wyglda ono tak: Kushites. Sowo to dla osb nie posugujcych si hebrajskim, jak rwnie dla tych, ktrym rabini nie udzielili specjalnego "ustnego" objanienia (22) nie znaczy nic. Przez te wszystkie lata nikt nie zakwestionowa ani tego oszustwa, ani jego spoecznych konsekwencji - pomyle, e dziao si to w czasach caej tej ekscytacji kampani Martina Luthera Kinga, popieran nie tylko przez rabinw, ale i inne czoowe osobistoci ydowskie, a przecie przynajmniej niektrzy z nich musieli by wiadomi rasistowskiego, antymurzyskiego nastawienia obecnego w ich ydowskiej tradycji (23). Mona wic doj do logicznego wniosku, e albo popierajcy Martina Luthera Kinga rabini byli rasistami i popierali go taktycznie, w "ydowskim interesie" (pragnc, aby amerykascy Murzyni udzielili z kolei poparcia ydom i Izraelowi), albo byli zdeklarowanymi hipokrytami, na poy schizofrenikami, zdolnymi do byskawicznego przechodzenia ze stanu wciekej nienawici rasowej do stanu gbokiego zaangaowania w walk z rasizmem - tam i z powrotem, tam i z powrotem... Trzeci przykad pochodzi ze znacznie mniej uczonej - i z tego wanie powodu szalenie popularnej pracy Leo Rostena Radoci jidysz, Napisana z sercem, opublikowana po raz pierwszy w USA w 1968 roku, miaa od tego czasu wiele wznowie, w tym kilka w wydawnictwie Penguin. Jest to rodzaj sownika jzyka jidysz, zawierajcego sowa czsto uywane przez ydw, a nawet nieydw w krajach anglojzycznych. Kade haso opatrzone jest szczegow definicj, mniej lub bardziej zabawn anegdot ilustrujc jego uycie, a take etymolgogi wyjaniajc, z jakiego jzyka dane sowo przedostao si do jidysz oraz co w tym oryginalnym jzyku oznacza nieydowskiego chopca lub modego mczyzn. W miejscu, gdzie powinna by podana jego eytmologia, napisano tajemnoczo pochodzenia hebrajskiego, bez podania oryginalnej pisowni i znaczenia w tym jzyku. Jednake pod sowem sziksa eski odpowiednik szajgec autor podaje oryginalne sowo z hebrajskiego szekec oraz jego pierwotne hebrajskie znaczenie: skaza, plama. Jest to obrzydliwe kamstwo, wie o tym kady mwicy po hebrajsku. Wspczesny sownik hebrajsko-angielski Megiddo, opublikowany w Izraelu, definiuje znaczenie sowa szekec prawidowo, jako brudne zwierz; ohydna kreatura, paskudztwo (prawidowa wymowa: szajgec), ajdak, kanalia, niegrzeczny smarkacz; modociany goj. I wreszcie przykad ostatni, najbardziej oglny, a przez to chyba bardziej poruszajcy ni poprzednie. Dotyczy on stanowiska ruchu chasydzkiego wobec nie-ydw. Chasydyzm jako ruch bdcy kontynuacj (i deprecjacj!) ydowskiego mistycyzmu jest wci ruchem ywym, majcym setki tysicy wyznawcw, fanatycznie oddanych swym "witym rabinom", z ktrych spora cz uzyskaa w Izraelu bardzo wpywow pozycj polityczn, zarwno wrd liderw partii

politycznych, jak i - moe nawet jeszcze bardziej - w dowdztwie izraelskiej armii. A zatem w jaki sposb ruch ten odnosi si do gojw? Jako przykad posumy si tu fundamentaln ksig ruchu Habbad, jednego z najwaniejszych odamw chasydyzmu, zatytuowan Hatanja. Wedug tej ksigi wszyscy nie-ydzi s stworami na wskro szataskimi, "w ktrych nie ma nic dobrego". Nawet embrion yda rni si jakociowo od embrionu goja. Samo istnienie nie-ydw nie ma najmniejszego sensu, podczas gdy wszystko, co zostao stworzone na Ziemi, ma suy wycznie dobru ydw. Ksiga ta rozesza si w ogromnym nakadzie, a zawarte w niej pogldy s nadal propagowane w licznych rozprawach spadkobiercy "Ftihrera z Habbadu", tak zwanego rabina z Lubawicza, M.M. Schneurssohna, ktry ze swej nowojorskiej kwatery przewodzi tej potnej wiatowej organizacji. Pogldy te szerzone s wrd spoeczestwa Izraela, gwnie poprzez system szkolnictwa i wojsko. (Zdaniem Szulamita Aloni, czonka Knesetu, propaganda Habbadu nasilila si szczeglnie w marcu 1978 roku, w okresie poprzedzajcym izraelsk inwazj na Liban. Jej celem byo nakonienie izraelskich lekarzy i pielgniarek, by nie udzielali pomocy medycznej rannym nie-ydom. To przypominajce czasy nazizmu zalecenie dotyczylo nie tylko Arabw czy Palestyczykw, lecz wszystkich nie-ydw, czyli goyim.) Gorcym zwolennikiem Habbadu by eks-prezydent Izraela Szazar, ktry podobnie jak wielu innych czoowych politykw amerykaskich oraz izraelskich (pod wodz premiera Begina) otwarcie i z zapaem ruch ten popiera. Dzieje si tak pomimo wyjtkowej niepopularnoci rabina z Lubawicza, ktrego w Izraelu mocno krytykuje si m.in. za to, e odmawia kategorycznie przyjazdu do Ziemi witej, nawet na krtko, pozostajc z jakich tajemniczych i "mesjanistycznych" powodw w Nowym Jorku, gdzie znany jest powszechnie ze swego antymurzyskiego nastawienia. Otwarte poparcie dla Habbadu ze strony wielu czoowych postaci politycznych zawdzicza naley - pomimo tych pragmatycznych trudnoci -obudzie i zakamaniu niemal wszystkich autorw prac na temat chasydyzmu i jego odamu Habbad, zwaszcza za tych, ktrzy pisali bd pisz w jzyku angielskim. Przemilczaj oni jaskrawe dowody ze starych tekstw chasydzkich, a take wynikajce ze ich wspczesne implikacje polityczne. Rzuca si to w oczy nawet przypadkowemu czytelnikowi izraelskiej prasy hebrajskojzycznej, na ktrej amach wspomniany rabin i inni przywdcy chasydzcy publikuj nieustannie przepojone nienawici nawoywania do krucjaty przeciwko Arabom. Gwnym mistyfikatorem, i zarazem doskonalym przykadem skutecznoci stosowania kamstwa, jest Martin Buber. Jego liczne publikacje s jedn wielk pochwa caego ruchu chasydzkiego (wcznie z Habbadem), bez adnej wzmianki o tym, jak prawdziwa doktryna chasydyzmu odnosi si do nie-ydw. Zbrodnia faszerstwa jest tym wiksza z uwagi na fakt, i Buberowska pochwaa chasydyzmu opublikowana zostaa po raz pierwszy w Niemczech w okresie narastania niemieckiego nacjonalizmu i dochodzenia nazistw do wadzy. Buber z jednej strony ostentacyjnie krytykowa nazizm, z drugiej za sam gloryfikowa ruch wyznajcy i nauczajcy podobnej doktryny - rwnie wrogiej wobec nie-ydw jak ideologia nazistowska wobec ydw. Mona si spiera, czy w zwizku z tym, e siedemdziesit albo pidziesit lat temu chasydzcy ydzi byli ofiarami, powinno im si wybaczac te "niewinne kamstewka". Jednake konsekwencje owych "kamstewek" s nieobliczalne. Prace Bubera zostay przetumaczone na hebrajski, uczyniono z nich potne narzdzie hebrajskiego systemu edukacji w Izraelu, wzmocniy one wadz i wpywy "dnych krwi" liderw chasydzkich, a tym samym w istotny sposb przyczyniy si do powstania w tym kraju szowinizmu i nienawici wobec nieydw. Mylc o tysicach rannych, ktrzy zmarli tylko dlatego, e sanitariuszki izraelskiej armii - wanie pod wpywem propagandy chasydzkiej -odmwiy ich ratowania, pamitajmy, e brzemi tej

mierci ley take na barkach Martina Bubera. Musz podkreli, e w swych pochwaach pod adresem chasydyzmu nie mia Buber pord ydowskich uczonych sobie rwnego, zwaszcza wrd autorw piszcych po hebrajsku (albo niegdy w jidysz) czy nawet w innych jzykach europejskich, tyle e dla odbiorcw ydowskich. By taki okres, kiedy w interesie samych ydw chasydyzm do mocno, i to w sposb uzasadniony, krytykowano. Krytyka ta dotyczya gwnie mizoginizmu (bardziej nawet skrajnego ni u ortodoksyjnych ydw), folgowaniu sobie w uywaniu alkoholu, fanatycznego wrcz kultu "witych rabinw", cadykw, ktrzy od swych zwolennikw wycigali pienidze, ich chorobliwej przesdnoci, a take paru i innych brzydkich cech. Jednake kamliwy i sentymentalny romantyzm Bubera trafi na wyjtkowo podatny grunt, zwaszcza w USA i Izraelu, poniewa wspgra z nut totalitarnego podziwu dla "wszystkiego, co prawdziwie ydowskie", a take dlatego, e pewne koa lewicowe, na ktre Buber mia ogromny wpyw, przyswoiy sobie jego punkt widzenia. Buber nie by w swych pogldach osamotniony, cho w mojej opinii by prawdziwym mistrzem propagowania za. Nikt te nie mia takiego wpywu na innych jak on. By na przykad taki Jehezkiel Kaufman, wpywowy socjolog i biblista, zwolennik ludobjstwa na podobiestwo tego, ktre opisano w Ksidze Jozuego; by filozof idealista Hugo Szmuel Bergman, ktry jeszcze w latach 1914- 15 ordowa "Za wysiedleniem Palsstyczykw do Iraku, byo wielu innych. Wszyscy ci na pozr "pokojowo" nastawieni osobnicy posugwali si ideologiami, ktrymi mona byo manipulowa w najbardziej antarabski sposb. Wszyscy mieli skonnoci do pewnego typu religijnego mistycyzmu, ktry wrcz zachca do szerzenia kamstwa. Wszyscy wydawali si przyzwoitymi, agodnymi ludmi, ktrzy nawet propagujc ludobjstwo, rasizm czy wysiedlanie caych narodw, sprawiali przy tym wraenie istot niezdolnych do skrzywdzenia muchy; dlatego wanie skutki ich dziaalnoci s tak dotkliwe. Tej gloryfikacji antyhumanizmu, goszonej nie tylko przez rabinw, lecz rwnie przez ludzi uwaanych za najwiksze autorytety naukowe w dziedzinie judaizmu, trzeba si ostro przeciwstawi. Tym wspczesnym spadkobiercom faszywych prorokw i nieuczciwych duchownych - nawet jeli mielibymy cign na siebie wrogo wszystkich mieszkacw Izraela i wikszoci ydw z krajw takich, jak Stany Zjednoczone - naley przypomina ostrzeenie Lukrecjusza, e nawet pomimo tego, co gosz - przywdcy religijni, trzeba zachowa wierno wasnym sdom: Tantum religio potuit suadere malorum (Religia te moe spowodowa wiele za) Religia, wbrew sowom Marksa, nie zawsze jest opium dla ludu, niekiedy jednak moe si nim sta, gdy wykorzystuje si j do niecnych celw, wypaczajc i faszujc jej prawdziw natur. Uczonych i duchownych, ktrzy si takiego zadania podejmuj, porwna mona do przemytnikw opium. Powysza analiza prowadzi do innej, znacznie oglniejszej konkluzji na temat najskuteczniejszych i najstraszliwszych rodkw sucych czynieniu za, popenianiu oszustw i faszerstw oraz - bez brudzenia sobie nimi rk -demoralizowaniu caego narodu i nakanianiu go do represjonowania i mordowania innych ludzi. (Nie ma wtpliwoci, e za najokropniejsze zbrodnie popeniane na Zachodnim Brzegu Jordanu odpowiedzialny jest ydowski fanatyzm religijny.) Wikszoci z nas najgorszy totalitaryzm kojarzy si z przymusem fizycznym. Wniosek ten wypywa poniekd z lektury ksiki Orwella Rok 1984, w ktrej przedstawiony jest wanie taki system. Moim zdaniem jest to pogld ze wszechmiar chybiony. Racj za ma Izaak Asimov, w ktrego powieciach science-fiction najgorsz form opresji jest (zawsze) przymus wewntrzny, psychiczny. Ta forma opresji jest dla natury ludzkiej najbardziej niebezpieczna. W odrnieniu od ulegych akademikw z okresu stalinizmu, rabinom - a tym bardziej grupie krytykowanych tu uczonych, a take towarzyszcej im armii cichych poplecznikw, takich jak pisarze, dziennikarze, dziaacze spoeczni, ktrzy przecigaj ich w kamstwach -nie grozi wcale

mier czy pobyt w agrze, lecz co najwyej presja spoeczna. Kami z pobudek patriotycznych, uwaajc, e oszukiwanie jest ich obowizkiem, broni bowiem w ten sposb interesu ydowskiego. S wic "kamcami patriotycznymi" i ten sam "patriotyzm" kae im milcze w obliczu dyskryminacji czy przeladowa Palestyczykw. Skupmy si teraz na innym przypadku grupowej lojalnoci. Jej istota polega na tym, ze pochodzi ona niejako "z zewntrz", spoza grupy, przez co moe by jeszcze bardziej szkodliwa. Bardzo wielu nie-ydw (w tym rwnie chrzecijascy duchowni i ludzie wieccy, a take marksici z rozmaitych ugrupowa) utrzymuje, i jednym ze sposobw "odpokutowania" za przeladowanie ydw jest nie tylko przemilczanie popenianego przez nich za, ale co wicej, uczestniczenie w owych "niewinnych kamstewkach". Std jakiekolwiek protesty przeciwko dyskryminacji Palestyczykw bd wskazywanie na te fragmenty ydowskiej religii czy przeszoci, ktre s sprzeczne z "przyjt wersj", spotykaj si z brutalnymi oskareniami o antysemityzm (za w przypadku ydw - o "nienawi do samych siebie"). Oskarycielami, i to znacznie bardziej zaciekymi, nie s tym razem ydzi, lecz ich nieydowscy przyjaciele. To wanie dziki istnieniu tych grup, szczeglnie w USA (a take w innych krajach anglojzycznych), oraz dziki ich ogromnym wpywom udaje si rabinom i innym uczonym ydowskim propagowa kamstwa judaizmu nie tylko bez najmniejszego sprzeciwu, lecz wrcz z ich pomoc i przyzwoleniem. Wielu dotychczasowych zdeklarowanych przeciwnikw stalinizmu znalazo sobie nowego "idola", jakim jest ydowski rasizm i fanatyzm religijny; popieraj go z wiksz arliwoci i zakamaniem ni zwolennicy stalinizmu popierali niegdy system totalitarny w ZSRR. Jakkolwiek zjawisko lepego, icie "stalinowskiego" poparcia dla wszelkiego za, byle tylko byo ono pochodzenia ydowskiego, zaczo znacznie przybiera na sile od 1945 roku, a wic od momentu ujawnienia caej prawdy o eksterminacji ydw, nie znaczy to jednak, e wtedy wanie powstao. Przeciwnie, ma ono swoj dug histori, sigajc czasw tworzenia si krgw socjaldemokracji. Przyjacielem Marksa z okresu modoci by niejaki Mojesz Hess, jeden z czoowych socjalistw niemieckich, czowiek powszechnie znany i szanowany, podajcy si otwarcie za ydowskiego rasist. Opublikowane w 1858 roku jego rozwaania o "czystej rasie ydowskiej" znakomicie przystaj do podobnych bredni na temat "czystej rasy aryjskiej". Jednake walczcy z niemieckim rasizmem niemieccy socjalici, gdy chodzio o rasizm ydowski, nabierali wody w usta. W 1944 roku, w czasie najgortszych zmaga z Hitlerem, brytyjska Partia Pracy opracowaa plan wysiedlenia Palestyczykw z Palestyny, podobny do tego, ktry wczeniej (okoo 1941 roku), tyle e w odniesieniu do ydw, stworzy Hitler. Plan ten przyjty zosta pod naciskiem ydowskich czonkw kierownictwa Partii Pracy, z ktrych wielu z tak "kumotersk" gorliwoci popierao interesy izraelskie, e blednie przy nich fanatyczne, rwnie "kumoterskie" poparcie, jakiego niektrzy konserwatyci udzielali swego czasu rasistowskiemu reymowi Iana Smitha. Tabu dotyczce stalinizmu byo na brytyjskiej lewicy silniejsze ni na prawicy, i pewnie dlatego nie protestowaa ona, gdy Partia Pracy popara rzd Begina. W Stanach Zjednoczonych sytuacja jest podobna, przy czym amerykascy liberaowie s znacznie groniejsi. Nie ma tu miejsca na omawianie wszystkich konsekwencji politycznych takiego stanu rzeczy, co nie znaczy, e nie naley o nich mwi; w naszych zmaganiach z rasizmem i religijnym fanatyzmem ydowskim najwikszym wrogiem s nie tylko ydowscy rasici (i ci, ktrzy go stosuj), lecz rwnie ci nie-ydzi, ktrych okrela si w pewnych krgach - moim zdaniem zupenie zreszt bezpodstawnie - "postpowcami".

ROZDZIA III

Ortodoksja i interpretacja
Ten rozdzia powicimy bardziej szczegowemu opisowi struktur teologiczno-prawnych judaizmu (1). Najpierw jednak sprbujmy rozwia przynajmniej niektre z licznych bdnych poj zwizanych z judaizmem, jakie pojawiaj si we wszystkich niemal obcojzycznych pracach na ten temat (to znaczy napisanych nie po hebrajsku), zwaszcza gdy chodzi o modne ostatnio terminy, takie jak tradycja judeochrzecijaska czy wsplne wartoci religii monoteistycznych. Ze wzgldu na szczupo miejsca ograniczymy si do szczegowego opisu jednego z najczciej spotykanych przeinacze: e religia ydowska jest, i zawsze bya, monoteistyczna. Ten ahistoryczny pogld jest bdny, o czym wiedz dzi biblici; dowodzi tego rwnie uwaana lektura Starego Testamentu. Wikszo ksig Starego Testamentu potwierdza istnienie innych bogw i ich mocy, lecz Jahwe (Jehowa), ktry jest spord nich najpotniejszy (2), zakazuje ludziom czczenia ich (3) z zazdroci o swych rywali. Dopiero pod koniec Biblii, w pniejszych ksigach prorockich, zaprzecza si istnieniu wszystkich innych bogw, prcz Jahwe (4). Tym, co nas tutaj interesuje, nie jest judaizm biblijny, lecz judaizm klasyczny, tradycyjny; nie ulega adnej wtpliwoci, cho mao kto zdaje sobie z tego spraw, e wanie judaizm tradycyjny w okresie ostatnich kilkuset lat daleki by od czystego monoteizmu. To samo mona powiedzie o doktrynach dominujcych we wspczesnym judaizmie ortodoksyjnym, bdcym bezporedni kontynuacj judaizmu klasycznego. Upadek monoteizmu nastpi niemal rwnoczenie z rozpowszechnieniem si mistycyzmu ydowskiego (kabaa), ktry rozwin si w XII i XIII wieku, a pod koniec wieku XVI opanowa niemal wszystkie waniejsze orodki judaizmu. ydowskie Owiecenie, ktre wyroso na kryzysie klasycznego judaizmu, prbowao ten mistycyzm usilnie zwalcza, mimo to jeszcze dzi ma on dominujcy wpyw na ydowsk ortodoksj, szczeglnie za na rabinw (5). Na przykad ruch Gusz Emunim jest w duym stopniu inspirowany przez idee kabalistyczne. Znajomo tych idei oraz ich zrozumienie wane jest z dwch zasadniczych powodw. Po pierwsze, bez tej wiedzy niemoliwe jest zrozumienie zasad wiary mojeszowej w jej klasycznym okresie. Po drugie, idee te w znacznym stopniu ksztatuj religijno wielu izraelskich politykw, a take wikszoci liderw Gusz Emunim. Wywieraj te poredni wpyw na syjonistycznych przywdcw rnych partii, w tym rwnie ugrupowania syjonistycznej lewicy, a zatem nadal odgrywaj wan rol polityczn. Wedug kabay wszechwiatem nie rzdzi jeden bg, lecz wiele bstw, z ktrych kade ma inne waciwoci, charakter i zasig wpyww, nadany mu przez nieokrelon, odleg Praprzyczyn. Pomijajc zbdne detale mona ten system opisa nastpujco. Najpierw Praprzyczyna wyemanowaa z siebie albo porodzia boga pci mskiej, zwanego Mdroci bd Ojcem, potem za bogini zwan Wiedza albo Matka. Ze zwizku tych dwojga bstw przysza na wiat para niemowlt: Syn, znany take pod imionami Maa twarz lub wity Bogosawiony; oraz Crka, zwana take Pani (albo z aciska Matronit), Szechina, Krlowa itp. Te dwa mode bstwa powinny si poczy, lecz stoj temu na przeszkodzie machinacje Szatana, ktry w tym systemie jest postaci niezwykle wan i niezalen. Praprzyczyna podja si dziea Stworzenia, by umoliwi tym dwojgu poczenie, jednake z powodu Upadku s oni jeszcze bardziej rozdzieleni. Nie do tego, Szatanowi udaje si zbliy do boskiej Crki, a nawet dokona

na niej gwatu (czy to faktycznego czy pozornego opinie na ten temat si rni). ydzi zostali stworzeni wanie po to, by scali to, co zostao rozbite przez Adama i Ew. Osignito to u stp gry Synaj, gdzie mski bg Syn, wcielony w Mojesza, poczy si bogiem Szechin. Na nieszczcie, grzech popeniony przez Zotego Cielca spowodowa ponownie rozczenie si bstw. Nard ydowski okaza jednak skruch i sytuacja ulega pewnej poprawie, ydzi wierz, i kade zdarzenie biblijne zwizane z ich narodem ma jaki zwizek z poczeniem lub rozczeniem si boskiej pary. Podbicie Palestyny przez ydw i odebranie jej Kananejczykom oraz zbudowanie Pierwszej i Drugiej wityni przyczynio si do zczenia bstw, za zburzenie wity i wypdzenie ydw z Ziemi witej s zewntrznymi oznakami nie tylko rozpadu, ale i rzeczywistego prostytuowania si boskiej pary: Crka wpada w szpony Szatana, za Syn zamiast wasnej ony zaciga do swego oa dziwki, w ktre wciela si diabe. Obowizkiem kadego wierzcego yda jest doprowadzenie, poprzez modlitw i ycie religijne, do ponownego zczenia si w sensie seksualnym boskiej pary; bstwa mskiego i eskiego (6). Z tego wic powodu wikszo rytualnych modw, ktre pobony yd musi odprawia po wielokro kadego dnia, poprzedzana jest kabalistyczn formu: W imi (seksualnego) poczenia si (7) witego Bogosawionego i Jego Szechiny... Poranna modlitwa ydw jest nawet uoona tak, by sprzyja temu seksualnemu zespoleniu, choby tylko na jaki czas. Dalsze sowa modlitwy w mistyczny sposb nawizuj do kolejnych stadiw owego poczenia; oto zblia si bogini w towarzystwie swej suebnicy, potem bg obejmuje j za szyj i pieci jej piersi; ostatecznie, jak si domylamy, dochodzi do miosnego zblienia. W interpretacji kabalistw celem innych modlitw czy aktw religijnych jest wprowadzanie w bd rnych aniow (wyobraanych jako bstwa niszej rangi, posiadajce pewn niezaleno) lub przebaganie Szatana. W czasie modlitwy porannej niektre wersety wypowiada si w jzyku aramejskim (a nie w znacznie popularniejszym, hebrajskim)(8). Ma to by sposb na przechytrzenie aniow obsugujcych wrota, przez ktre modlitwy pobonych ludzi dostaj si do nieba. Anioowie mog temu przeszkodzi, a poniewa znaj jedynie hebrajski, tekst wypowiadany jest po aramejsku wprowadza ich w bd. A e nie s to istoty o wysokiej inteligencji (kabalici s z pewnoci o wiele sprytniejsi), otwieraj wrota i w tym momencie wszystkie modlitwy, take te wypowiadane w jzyku hebrajskim, przedostaj si do niebios. Albo wemy inny przykad: pobony yd myje rytualnie rce zarwno przed, jak i po jedzeniu, wypowiadajc przy tym sowa specjalnego bogosawiestwa. Podczas jednego mycia oddaje ce Bogu, proszc o boskie zcznie Syna i Cry; w trakcie drugiego za oddaje cze Szatanowi, ktremu ydowskie mody s tak mie, e kiedy je od wiernych otrzymuje, zapomina o wszystkim innym i przestaje dokucza boskiej Crze. Kabalici wierz, i niektre z ofiar spalonych w wityni przeznaczone byy dla Szatana. Przykadowo, w czasie siedmiodniowego wita Sukot(9) siedemdziesit wow ofiarowano przypuszczalnie Szatanowi jako wadcy wszystkich gojw (10), tak aby mia zajcie w smy dzie i nie przeszkadza w skadaniu ofiar Wszechmocnemu. Takich przykadw mona poda wicej. Poczynimy teraz kilka uwag, ktre pomog nam lepiej zrozumie judaizm, zarwno z jego okresu klasycznego, jak i w jego wspczesnej postaci, w jakiej jest obecny w praktyce syjonizmu. Po pierwsze, cokolwiek bymy powiedzieli na temat systemu kabalistycznego, trudno nazwa go systemem monoteistycznym, chyba e nazwiemy monoteistycznymi take hinduizm, wczesny grekokatolicyzm czy nawet religie staroytnego Egiptu. Po drugie, prawdziw natur judaizmu ukazuje to, z jak atwoci system ten zosta przyjty. Wiara i przekonania (z wyjtkiem przekona nacjonalistycznych) odgrywaj w tradycyjnym judaizmie niezmiernie ma rol. Waniejszy jest sam rytua ni jego znaczenie czy zwizane z nim

wierzenie. Std w czasach, gdy zdecydowana mniejszo religijnych ydw odrzucaa kaba (co ma zreszt miejsce i dzisiaj), nieliczni ydzi odprawiali rytuay w przekonaniu, i w ten sposb czcz Boga, a rwnoczenie inni odprawiali te same rytuay, tyle e w intencji przebagania Szatana. Dopki rytuay te byy identyczne, obie grupy (mimo i wcale nie musiay paa do siebie sympati) mogy si modli razem i pozostawa czonkami tej samej gminy. Wystarczyo jednak e kto omieli si zmieni na przykad sposb mycia rk (11), nie zmieniajc wcale intencji, w jakiej w rytua by wykonywany, a dochodzio do prawdziwej schizmy. To samo odnosi si do wszystkich witych formu judaizmu. Jeli tylko forma, czyli sposb dziaania, pozostaje nietknita, znaczenie w najlepszym razie jest na drugim planie. Wemy przykadowo najwitsz najprawdopodobniej formu judaizmu: Wysuchaj nas, Izraelu, Pan jest naszym Bogiem, i Pan jest jeden, wygaszan przez pobonych ydw wielokrotnie kadego dnia. W dzisiejszych czasach nadaje si jej dwa sprzeczne ze sob znaczenia. Moe bowiem oznacza, e Pan istotnie jest jeden, ale moe rwnie oznacza, i dziki naleytemu wypowiedzeniu formuy osignito pewien etap poczenia, jednoci bstw, mskiego i eskiego. Jednake gdy formua ta jest wygaszana przez przedstawicieli kongregacji reformowanej w innym jzyku ni hebrajski, wywouje to gniew ortodoksyjnych rabinw, i to bez wzgldu na to, czy wierz w t jedno, czy w boskie zespolenie seksualne. Na koniec podkreli naley, i wszystko to, co powyej powiedzielimy, stanowi we wspczesnym Izraelu (jak i innych skupiskach ydowskich) bardzo powany problem. Ogromne znaczenie nadawane samym tylko formuom (takim jak Prawo Jeruzalem); idee i motywacje Gusz Emunim; zapieka nienawi ywiona do nie-ydw zamieszkujcych dzi Palestyn; fatalistyczne podejcie do wszelkich arabskich prb pokojowych zarwno te, jak i inne cechy wspczesnego syjonizmu, ktre niepokoj tak wielu ludzi majcych faszywe wyobraenie o judaizmie klasycznym staj si bardziej zrozumiae, dopiero gdy ukazane s na szerszym tle religijnym i mistycznym. Musz jednak przestrzec przed popadaniem w skrajno i prbami interpretowania polityki syjonistycznej w kontekcie tego wanie ta. W rnych okresach religia i mistycyzm nie zawsze wywieray na polityk jednakowo silny wpyw. Ben Gurion po mistrzowsku potrafi nimi manipulowa, by osign okrelony cel. Za Bergina za wikszy wpyw na teraniejszo miaa przeszo. Znaczenie przeszoci ignorowa nie wolno; tylko wtedy, gdy znamy tradycj, moemy pokona jej niewidzialn si.

Interpretacja Biblii
Na kolejnym przykadzie pokaemy, e to, co wikszo tzw., dobrze zorientowanych ludzi myli, e wie na temat judaizmu, jest z reguy bardzo nieprecyzyjne, chyba e znaj oni dobrze jzyk hebrajski. Wszystkie omawiane dotd urywki znale mona albo w tekstach oryginalnych, albo, przynajmniej niektre z nich, we wspczenie publikowanych ksikach napisanych po hebrajsku z myl o wyrobionym czytelniku. Na prno by ich szuka w wydaniach angielskojzycznych, nawet gdy pominicie tych spoecznie istotnych faktw zupenie wypacza obraz. Panuje jeszcze jedno bdne przekonanie dotyczce judaizmu, szczeglnie rozpowszechnione wrd chrzecijan bd ludzi znajdujcych si pod silnym wpywem chrzecijaskiej tradycji i kultury. Chodzi o pogld, wedug ktrego judaizm jest religi biblijn; innymi sowem, e w judaizmie Stary Testament zajmuje takie samo centralne miejsce jako rdo prawa, jak dla protestantyzmu czy katolicyzmu Pismo wite. I znowu ma to zwizek z kwesti interpretacji. O ile w sprawach wiary istnieje dua dowolno, o

tyle w kwestii prawnej interpretacji witych tekstw jest odwrotnie. Interpretacja ta jest cile ustalona, i to nie przez sam Bibli (12), lecz raczej przez Talmud. Wiele, a by moe wikszo tekstw biblijnych, zalecajcych okrelone praktyki religijne i obowizki, odczytywanych jest przez tradycyjny judaizm i wspczesn ortodoksj zupenie inaczej (czy wrcz odwrotnie), ni je rozumiej chrzecijanie czy inni uwani czytelnicy Starego Testamentu, ktrzy traktuj tekst dosownie. Podobny podzia wystpuje we wspczesnym Izraelu: z jednej strony mamy tu do czynienia z osobami ksztaconymi w ydowskich szkoach religijnych, z drugiej za z ludmi, ktrzy zdobywali wiedz w hebrajskich szkoach wieckich, gdzie uczy si wanie normalnego rozumienia Starego Testamentu. Aby t wan kwesti waciwie wyjani, posumy si przykadami. Zauwamy take, e wszystkie te zmiany znaczeniowe oceniajc to z etycznego punktu widzenia nie zawsze id w tym samym kierunku. Apologeci judaizmu twierdz, e, zapocztkowana przez faryzeuszy, a ustalona w Talmudzie interpretacja Biblii jest zawsze bardziej liberalna ni jej tekst w sensie dosownym. Jednake niektre z podanych poniej przykadw dowodz, e w pewnych wypadkach stwierdzenie to jest dalekie od prawdy. 1. Zacznijmy od samego Dekalogu. Jego sme przykazanie Nie bdziesz krad (Ksiga Wyjcia 20,15) rozumiane jest jako zakaz kradziey (porwania) osoby narodowoci ydowskiej. Powodem takiej interpretacji jest to, i wedug Talmudu wszystkie uczynki zakazane przez Dekalog s grzechami gwnymi. Kradzie cudzej wasnoci takim grzechem nie jest (natomiast porwanie nieyda przez yda jest przez Talmud dopuszczone) std wic taka wanie interpretacja. Inne, praktycznie identyczne zdanie Nie bdziecie kra (Ksiga Kapaska 19,11) rozumiane jest, o dziwo dosownie. 2. Synne zdanie: Oko za oko, zb za zb (Ksiga Wyjcia 21,24) interpretowane jest jako okopienidz za oko...., to znaczy: lepiej zapaci kar, ni mci si fizycznie. 3. A oto inny przykad nagminnego przekrcania znaczenia sw. Biblijny tekst wyranie ostrzega przed naladowaniem zbiorowoci w niesusznej sprawie. Nie cz si z wielkim tumem, aby wyrzdzi zo. A zeznajc w sdzie nie stawaj po stronie tumu, aby przychyli wyrok. (Ksiga Wyjcia 23,2). Fragment ostatniego zdania stawaj po stronie tumu zosta wyrwany z kontekstu i zinterpretowany jako nakaz podania za wikszoci. * 4. Zdanie: I nie bdziesz gotowa kolcia w mleku jego matki (Ksiga Wyjcia 23,19) zinterpretowano jako zakaz mieszania jakiegokolwiek misa z mlekiem lub produktami mlecznymi. Poniewa werset ten zosta powtrzony z Picioksigu jeszcze w dwch innych miejscach, odebrano go jako potrjny zakaz zabraniajcy ydom: (i) jedzenia takiej mieszanki, (ii) przyrzdzania jej w jakimkolwiek celu i (iii) korzystania z niej w jakikolwiek inny sposb. (13). 5. W licznych przypadkach pojciom takim jak blini, przybysz czy nawet czowiek nadaje si wycznie znaczenie szowinistyczne. Synne: Kochaj bliniego swego(14) jak siebie samego rozumiane jest przez judaizm klasyczny (i wspczesn ortodoksj) jako nazkaz kochania swego bliniego yda, a nie adnego innego. Podobne sformuowanie: Nie bdziesz szerzy oszczerstw midzy krewnymi, nie bdziesz czyha na ycie bliniego (Ksiga Kapaska 19,16) oznacza, e naley przyj na pomoc, gdy ycie innego yda jest w niebezpieczestwie. * W rozdziale V zobaczymy, e ydowi zabrania si w zasadzie ratowania ycia gojowi, poniewa nie jest on twoim blinim. Wielkoduszny nakaz oddania zbiorw z wasnego pola i winnicy ubogim i przybyszom: Nie bdziesz ogaaca winnicy i nie bdziesz zbiera tego, co spado na zimi w winnicy. Zostawisz to dla ubogich i dla przybysza (Ibid. 19,10) interpretowane jest jako odnoszce si wycznie do biednych ydw i tych, ludzi, ktrzy przeszli na judaizm. Prawa dotyczce traktowania zwok

zaczynaj si od sw: Podobnie bdzie przez siedem dni nieczysty, kto w otwartym polu dotknie zabitego mieczem, zmarego, koci ludzkich albo grobu. Jednake sowa te odnosz si wycznie do zmarego yda, co znaczy, e tylk ciao yda jest zarwno nieczyste jak i wite. (Ksiga Liczb 19,16). Opierajc si na tej interpretacji, poboni ydzi maj magiczny wrcz stosunek do ydowskich zwok i ydowskich cmentarzy, i zarazem skrajnie lekcewacy do cmentarzy i zwok nieydowskich. Std na terenie Izraela ulego kompletnemu zniszczeniu setki cmentarzy muzumaskich (w jednym przypadku tylko dlatego, e potrzebna bya parcela pod budow telawiwskiego Hiltona). A trzeba byo sysze lamenty, gdy decyzj wadz jordaskich zniszczono cmentarz ydowski na Grze Oliwnej. Podobnych przykadw jest zbyt wiele, eby je tu wszystkie przytacza. Niektre nieludzkie konsekwencje takich interpretacji omwione zostan w rodziale V. 6. I na koniec rozwamy jeden z najpikniejszych ustpw z ksig prorockich, a mianowicie potpienie przez proroka Izajasza hipokryzji i czczego rytuau oraz nawoywanie do zwykej przyzwoitoci. Oto fragment tego ustpu: Gdy wycigniesz rce odwrc od was me oczy. Chobycie nawet mnoli modlitwy, ja nie wysucham. Rce wasze pene s krwi. (Ksiga Izajasza 1,15). Poniewa ydowscy kapani bogosawic ludzi wycigaj rce, werset ten oznacza, e kapan, ktry popeni zbrodni uznany jest za niegodnego udzielania bogosawiestw (nawet jeli okazuje skruch), poniewa rce jego pene s krwi. Z powyszych przykadw wida, e Biblia tak jak jest czytana przez wspczesnych ydw ortodoksyjnych (a przed rokiem 1780 przez wszystkich ydw), to zupenie inna, nabierajca cakiem nowego znaczenia Biblia, w porwnaniu z t, ktr znaj nie-ydzi bd ydzi nieortodoksyjni. To rozrnienie wystpuje nawet w samym Izraelu, mimo i obie grupy czytaj Pismo wite w jzyku hebrajskim. Potwierdza to na kadym kroku codzienne dowiadczenie, zwaszcza po 1967 roku. Wielu nieortodoksyjnych ydw izraelskich (i nie tylko izraelskich), ktrych wiedza religijna nie jest zbyt gruntowna, starao si zawstydzi ortodoksyjnych Izraelczykw (jak rwnie przedstawicieli prawicy, bdcej pod ich silnym wpywem religijnym) za ich nieludzki wrcz stosunek do Palestyczykw, cytujc im wersety z Pisma witego w ich normalnym, dosownym znaczeniu. Okazywao si jednak, e na ortodoksw taka argumentacja nie miaa najmniejszego wpywu; po prostu nie rozumieli oni, co si do nich mwi, poniewa dla nich tekst biblijny oznacza zupenie co innego. Skoro takie rozbienoci panuj w samym Izraelu, gdzie ludzie znaj hebrajski i mog z atwoci uzyska potrzebne im informacje u rda, mona sobie wyobrazi, jak wiele musi by w tej kwestii nieporozumie za granic, na przykad wrd ludzi wychowanych w tradycji chrzecijaskiej. W istocie, im wicej czytaj oni Bibli, tym mniej wiedz na temat ortodoksyjnych wyznawcw judaizmu. Dla tych ostatnich bowiem Stary Testament jest zbiorem niezmiennych i witych formu, ktre recytuje si niejako mechanicznie; za ich sens i znaczenie ustalane s gdzie indziej. Jak to Biay Krlik powiedzial Alicji: eby si dowiedzie, kto ustala znaczenie sw, naley zada sobie pytanie: "Kto tu naprawd rzdzi?"

Struktura talmudu
Trzeba pamita, e zarwno w judaizmie klasycznym, jak i we wspczesnej ortodoksji ostatecznym autorytetem, jeli chodzi o praktyki religijne (tzn. okrelajcym ich podstaw prawn), jest Talmud, albo dokadniej, tak zwany Talmud Babiloski; wszystkie inne dziea literatury talmudycznej (wcznie z tzw. Talmudem Jerozolimskim czy Palestyskim) peni jedynie rol

uzupenijc. Nie jestemy w stanie zaj si tu Talmudem i literatur talmudyczn szczegowo, ograniczymy si wic do kilku podstawowych tez niezbdnych dla dalszej dyskusji. Zasadniczo, Talmud skada si z dwch czci. Pierwsz zwan Miszn, stanowi uporzdkowany zbir prawa, podzielony na sze dziaw, z ktrych kady dzieli si z kolei na spisane po hebrajsku traktaty. Zredagowany zosta w Palestynie ok. 200 roku po Chrystusie, w oparciu o bogaty (gwnie ustny) materia rdowy, zebrany w cigu dwustu poprzedzajcych lat. Cz druga, o wiele waniejsza, zwana Gemar, skada si z licznych komentarzy i objanie do Miszny. Istniej dwa tworzone prawie rwnolegle zbiory Gemary, jeden powstay w Mezopotamii (Babilonia) w latach 200- 50 n.e., drugi za w Palestynie pomidzy rokiem 200 i nie pniej ni przed rokiem 500. Talmud Babiloski (na ktry skadaj si Miszna i Gemara mezopotamska) jest znacznie od Palestyskiego obszerniejszy, std uwaany jest za rozstrzygajcy i autorytatywny. Talmud Jerozolimski (albo Palestyski) posiada jako wykadnia prawa znacznie niszy status; plasuje si go na rwni z kompilacjami zwanymi potocznie "literatur talmudyczn", skadajcymi si z tekstw, ktre decyzj redaktorw Talmudu nie znalazy si w adnym z dwch gwnych wyda. W przeciwiestwie do Miszny, reszta Talmudu, jak rwnie literatura talmudyczna spisane s po czci w jzyku hebrajskim i po czci w aramejskim, ktry w Talmudzie Babiloskim jest jzykiem dominujcym. Nie ogranicza si to tylko do kwestii prawnych. Ot nagle, bez adnego konkretnego powodu, rozwaania prawne mog zosta przerwane przez Hagad ("opowie"). Jest to rodzaj narracji skadajcej si z przypowieci, legend i anegdot z ycia rabinw lub zwykych ludzi, o postaciach biblijnych, anioach, demonach, czarownicach i o innych "cudach (15). Te fragmenty narracyjne, jakkolwiek majce ogromny wpyw na judaizm, traktowane byy zawsze (nawet przez sam Talmud) jako drugorzdne. Dla judaizmu klasycznego znacznie waniejsze byy wersety Talmudu dyskutujce kwestie prawne, szczeglnie za rozwaania dotyczce tzw., spraw problematycznych. Talmud definiuje rne kategorie ydw (w porzdku od najniszej do najwyszej). Hierarchia ta wyglda nastpujco: na samym dole znajduj si kompletni ignoranci, nastpnie ci, ktrzy znaj tylko Bibli, pniej ci, ktrzy znaj Miszn i Hagad, najwysz klas za stanowi ci, ktrzy nie tylko studiowali Gemar, lecz potrafi take dyskutowa o zawartych w niej kwestiach prawnych. Tylko ci ostatni mog dostpi zaszczytu przewodzenia ydom. Prawny system Talmudu uwaany jest za wszechstronny, sztywny i autorytatywny. Wprawdzie mona by go w nieskoczono rozwija i ulepsza, lecz tylko pod warunkiem nienaruszania bazy dogmatycznej. Omawia on bardzo szczegowo kady aspekt ydowskiego ycia, zarwno indywidualnego, jak i zbiorowego, a take kwestie odpowiedzialnoci i kary za wszelkie moliwe grzechy i zamanie obowizujcych regu. Podstawowe reguy przedstawione s w sposb dogmatyczny i nie mog by podawane w wtpliwo. Mona jedynie dyskutowa, i robi si to na kadym kroku, o sposobach przestrzegania regu oraz ich odniesieniu do praktyki. Zatrzymajmy si na moment na kilku przykadach. W czasie szabatu "nie wolno wykonywa adnej pracy". Przy czym na pojcie "praca" skada si -ni mniej, ni wicej - 39 rnych rodzajw zaj. Kryterium, wedug ktrego jaka czynno znalaza si (bd nie) na licie, nie ma nic wsplnego z wysikiem wkadanym w jej wykonanie; kryterium to jest stricte dogmatyczne. Jedn z takich zabronionych czynnoci jest pisanie. Rodz si wic pytania: Od ilu znakw zaczyna si grzech "pisania podczas szabatu"? (Odpowied: Od dwch!) Czy ciar grzechu zaley od tego, ktr rk piszemy? (Odpowied: Nie). Aby jednak zakaz pisania nie zosta naruszony, a zatem eby kto nie popeni grzechu, istnieje "dodatkowy" zakaz dotykania w czasie szabatu przyborw do pisania. Innym podstawowym zajciem zabronionym w czasie szabatu jest "mielenie ziarna". Z tak

sformuowanego zakazu wydedukowano, przez analogi, e zakazane jest jakiekolwiek "mielenie" czegokolwiek. Zakaz ten jest wzmocniony innym, mianowicie zabraniajcym praktykowania w szabat medycyny (wyjtek stanowi sytuacje, gdy zagroone jest ycie yda), ktry ma chroni yda przed popenieniem grzechu "mielenia" medykamentw. Nie trzeba wyjania, e w dzisiejszych czasach groba taka nie istnieje (praktycznie nie istniaa ona rwnie w czasach talmudycznych), poniewa, w ramach dodatkowego zabezpieczenia, Talmud wyranie zabrania zaywania w czasie szabatu lekarstw w stanie ciekym oraz wszelkich pynw pokrzepiajcych. Co, co zostao raz ustalone, pozostaje takim na zawsze, nawet jeli zakrawa to na absurd. Tertulian, jeden z pierwszych ojcw Kocioa, napisa by: " Wierz w to, poniewa jest to absurdalne". Zdanie to suy moe za motto wikszoci regu talmudycznych, z tym, e zamiast sowa "wierz" naley wstawi: "praktykuj". Nastpny przykad jeszcze lepiej ilustruje osignity przez ten system poziom absurdu. Jedn z podstawowych prac zabronionych w szabat s niwa. Przez analogi zakaz ten zosta rozcignity rwnie na "amanie gazi drzew". Prost tego konsekwencj jest zakaz jazdy wierzchem na koniu (lub na jakimkolwiek innym zwierzciu), bo potencjalny jedziec naraony jest na pokus "zamania gazi", eby pogania ni rumaka. Na nic zdaj si tumaczenia, e przecie produkuje si dzisiaj gotowe baty czy szpicruty albo e mona jecha wierzchem w okolicach cakowicie pozbawionych drzew. Co, co raz zostao zakazane, pozostaje zakazane na zawsze. Jedno, co wolno, to zakaz rozszerzy bd uczyni jeszcze bardziej rygorystycznym. W czasach wspczesnych zbroniono jazdy motocyklem podczas szabatu - przez analogi do jazdy konnej. Ostatni z przykadw ilustruje, w jaki sposb mona tych samych metod uywa do analizy przypadkw czysto teoretycznych, nie majcych adnego praktycznego zastosowania. W okresie istnienia wityni, Arcykapan mg polubi wycznie dziewic. Mimo e niemal w caym okresie talmudycznym ani witynia, ani Arcykapan ju nie istnieli, Talmud wdaje si w dugie, zawie (i cokolwiek dziwaczne) rozwaania nad precyzyjn definicj tego, jaka dziewica moe zosta on Arcykapana". Czy kobieta, ktra stracia bon dziewicz w wypadku, nadal jest dziewic? Czy znaczenie ma fakt, e wypadek nastpi przed osigniciem przez ni wieku trzech lat czy pniej? Co spowodowao pknicie bony? Metal czy drewno? Czy stao si to podczas wspinaczki na drzewo? A jeli tak, to czy kobieta schodzia z drzewa, czy na wchodzia? Czy stao si to w sposb naturalny czy nienaturalny? Wakuje si szczegowo t i ca mas innych kwestii. Kady ydowski uczony musia dokonywa setki podobnych analiz, zas miar ich uczonoci bya umiejtno zagbiania si w takie problemy, poniewa - jak wykazano powyej - zawsze mona wnikn w problem jeszcze gbiej. Mimo i Talmud zosta ostatecznie zredagowany, proces rozwijania go wci trwa. Midzy okresem talmudycznym (zakoczonym mniej wicej okoo roku 500) a okresem judaizmu klasycznego (ktry datuje si gdzie od roku 800) istniej dwie zasadnicze rnice. Talmud zakrela obszar geograficzny, do ktrego si ogranicza, natomiast przedstawiona w nim ydowska wsplnota to spoeczestwo "W peni rozwinite", ktrego podstaw jest rolnictwo. (Chodzi wic o obszar Mezopotamii i Palestyny.) Mimo i w czasach, o ktrych mowa, ydzi yli take na terytorium cesarstwa rzymskiego oraz na terenach cesarstwa sasanidzkiego (Persja) z Talmudu wynika cakiem jasno, e powstawa on przez prawie p tysica lat - na stosunkowo niewielkim obszarze. aden uczony spoza Mezopotamii i Palestyny nie bra udziau w opracowywaniu tesktu, a tekst z kolei nie odzwierciedla stosunkw spoecznych, jakie istniay poza tymi dwoma obszarami.

Bardzo mao wiemy na temat warunkw spoecznych i religijnych panujcych w okresie trzystu lat, pomidzy rokiem 500 a 800. Jednake po roku 800, gdy pojawia si wicej szczegowych informacji historycznych, wida, e dwie wspomniane wyej cechy ulegy "odwrceniu". Talmud Babiloski (a w mniejszym stopniu take literatur talmudyczn) uznano za autorytatywny, dziki czemu by przedmiotem bada we wszystkich wsplnotach ydowskich. We wspomnianym okresie spoeczestwo ydowskie przeszo gbok przemian, jednake nie obja ona warstw chlopskich. Spoeczne implikacje tej przemiany omwione bd w rozdziale IV. Tutaj zastanowimy si jedynie nad tym, w jaki sposb Talmud zaadaptowany zosta do nowych - geograficznie znacznie szerszych, spoecznie za zawonych i radykalnie odmiennych warunkw judaizmu klasycznego. Zajmiemy si zatem jedn z najwaniejszych moim zdaniem metod adaptacji, a mianowicie metod "pozwole", ktre dla uproszczenia bd nazywa "dyspensami".

Dyspensa
Jak ju wspomnielimy, system talmudyczny jest systemem szalenie dogmatycznym i nie zezwala na jakiekolwiek rozluznienie regu, nawet w sytuacji, gdy trzymanie si ich w zmienionych warunkach czy okolicznociach prowadzi do absurdu. W odniesieniu do tekstw Talmudu - a w przeciwiestwie do Biblii - obowizuje dosowne ich rozumienie i nikt nie ma prawa do jakiejkolwiek interpretacji. Jednake w okresie judaizmu klasycznego pewne reguy stay si dla klas rzdzcych - rabinw i ludzi zamonych - nie do zniesienia. Wanie w interesie tych klas obmylono metod oszustwa, polegajc z jednej strony na trzymaniu si litery prawa, z drugiej za pogwacaniu jego ducha i intencji. Tak oto powsta oparty na hipokryzji system dyspens (heterim), ktry sta si moim zdaniem gwn przyczyn dewaluacji wiary mojeszowej w jej wydaniu klasycznym. (Drug przyczyn utraty przez ni znaczenia by ydowski mistycyzm, chocia wywiera wpyw znacznie krcej.) I znowu, dla lepszego zilustrowania, jak ten system dziaa, posumy si przykadami. 1. Naliczanie odsetek. Talmud zabrania ydom, pod grob dotkliwych kar, pobierania odsetek od poyczki udzielonej drugiemu ydowi. (Wikszo znawcw Talmudu uwaa wrcz za obowizek religijny cignicie jak najwyszych odsetek od goja.) cile okrelone reguly zakazuj osigania jakichkolwiek korzyci z poyczania pienidzy drugiemu ydowi, choby nawet w symbolicznej formie. Ponadto karze podlegaj wszyscy uczestnicy takiej niedozwolonej transakcji, wcznie ze skryb, wiadkami etc. Talmud nakada na nich pitno osoby wyjtej spod prawa, ktrej nie wolno nawet zeznawa przed sdem, gdy biorc udzia w tak podym procederze yd wypar si boga Izraela. Nie ulega wtpliwoci, e prawo to zostao przykrojone do potrzeb wieniakw i rzemielnikw bd maych spoecznoci ydowskich, zarabiajcych na poyczaniu pienidzy nie-ydom. Jednake w szesnastowiecznej Europie Wschodniej (szczeglnie w Polsce) sytuacja bya inna. Spoeczno ydowska bya bowiem liczna i w wielu miastach stanowia wikszo. Chopi, zmuszeni do graniczcej z niewolnictwem paszczyzny, nie mieli potrzeby poyczania pienidzy, za udzielanie poyczek monym byo przywilejem tylko nielicznych bogatych ydw. Tote wikszoci ydw pozostawao robienie interesw midzy sob. Wymylono wic specjaln regu (zwan heter 'iska co mona przetumaczyc jako "dyspensa w interesach"), uzasadniajc pobieranie odsetek take w tego typu transakcjach midzy ydami bez pogwacenia litery Talmudu, poniewa od strony formalnej nie bya to "poyczka". Zgodnie z t regu wierzyciel, czyli poyczkodawca, nie poycza, lecz inwestuje swoje pienidze w

przedsiwzicie poyczkobiorcy, czyli dunika. Musz by jednake spenione dwa warunki. Pierwszy, e dunik zapaci wierzycielowi w wyznaczonym czasie okrelon kwot pienidzy (w rzeczywistoci chodzi o odsetki od kredytu), traktujc j jako zysk z "udziau we wsplnym interesie". I drugi, e dunik osign wystarczajcy zysk, aby si nim podzieli ze "wsplnikiem". Jeli takiego zysku nie osign i nie sta go byo na wypacenie "udziau", wwczas musia to udowodni, czyli na przykad uzyska stosowne potwierdzenie rabina lub czonka sdu rabinackiego, ktrzy z reguy odmawiali skadania takich zezna. Tak wic w praktyce wystarczy jedynie spisany w jzyku aramejskim i niezrozumiay dla wikszoci ludzi tekst dyspensy umieci na cianie pomieszczenia, w ktrym transakcja si odbywa (kopi tego tekstu wywieszone s we wszystkich oddziaach bankw izraelskich), albo nawet powiesic go sobie na piersi, by udzielanie oprocentowanych poyczek pomidzy ydami byo procederem cakowicie legalnym i niewinnym. 2. Rok szabatowy. Zgodnie z prawem talmudycznym (Ksiga Kapaska 25), znajdujca si w Palestynie(16) ziemia rolna, ktra naley do ydw, powinna co siedem lat lee ugorem przez rok*. Zakazuje si w tym roku wszelkich prac na roli, wczajc w to prace niwne. Istniej niezbite dowody na to, e tego prawa cile przestrzegano przez prawie tysic lat, w okresie pomidzy V wiekiem p.n.e. a do likwidacji ydowskiego rolnictwa na terenie Palestyny. Pniej te, kiedy ju nie byo okazji do stosowania tego prawa w praktyce, nadal teoretycznie obowizywao. Jednake w latach osiemdziesitych XIX wieku. po zaoeniu na terenie Palestyny pierwszych kolonii ydowskich, rok szabatowy spdza ydom sen z powiek. Solidaryzujcy si z osadnikami rabini wymylili wic sposb na obejcie tego prawa, ktry ich nastpcy z religijnych partii syjonistycznych doprowadzili do perfekcji, przez co sta si w Izraelu obowizujc praktyk. Odbywa si to nastpujco: tu przed nadejciem roku szabatowego izraelski minister spraw wewntrznych wrcza gwnemu rabinowi dokument, ktry czyni go prawowitym wacicielem wszystkich ziem w Izraelu, tak pastwowych, jak i prywatnych. Zaopatrzony w w dokument gwny rabin udaje si do pewnego nie-yda i za okrelon kwot sprzedaje mu cae terytorium Izraela (po 1967 roku rwnie terytoria okupowane). Do kontraktu doczony jest aneks stwierdzajcy, e "nabywca" zobowiuje si odsprzeda zakupione ziemie po upywie roku. Transakcj t powtarza si co siedem lat, korzystajc z usug tego samego "nabywcy". Rabini spoza krgw syjonistycznych nie uznaj wanoci tej dyspensy(17), wychodzc z zaoenia, e skoro prawo religijne zabrania ydom sprzedawania palestyskiej ziemi gojom, caa transakcja opiera si na wystpku, jest zatem niewana. Rabini syjonici broni swych racji utrzymujc, i prawo zabrania "prawdziwej" sprzeday ziemi, nie zabrania jednak transakcji fikcyjnych. 3. Dojenie krw podczas szabatu. Zakaz dojenia wprowadzono w okresie posttalmudycznym w rezultacie wspomnianego jw zaostrzenia zasad religijnych, w zakaz mg by zosta wrd diaspory z atwoci utrzymany, gdy ydzi posiadajcy wasne krowy byli zazwyczaj na tyle bogaci, e utrzymywali nieydowskich sucych, ktrzy (korzystajc z jednego z opisanych poniej wybiegw) mogli na ich polecenie krowy wydoi. Pierwsi ydowscy kolonici w Palestynie zatrudniali do dojenia, i nie tylko, Arabw, jednake z czasem, pod naciskiem k syjonistycznych, domagajcych si aby wszelkie prace wykonywali sami ydzi, pojawia si konieczno wprowadzenia (miao to istotne znaczenie do czasu, gdy pod koniec lat 50. wynaleziono dojarki mechaniczne) stosownej dyspensy. Rwnie w tej kwestii pomidzy rabinami syjonistycznymi i niesyjonistycznymi zarysowaa si rozbieno. Syjonici uwaali, i zakaz ten moe zosta uchylony, o ile mleko z udoju nie jest biae, lecz, na przykad, zabarwione na niebiesko. Szabatowe niebieskie mleko wykorzystywane jest wycznie do

produkcji serw, zreszt barwnik i tak zostaje wypukany, przedostajc si do serwatki. Niesyjonistyczni rabini wymylili znacznie subtelniejsz metod (widziaem to na wasne oczy, przebywajc w religijnym kibucu w 1952 roku). Odkryli mianowicie stary przepis zezwalajcy na wydojenie krowy w czasie szabatu w tym jedynie celu, by uly cierpieniu zwierzcia, ktrego wymiona nabrzmiae s od mleka. Mogo si to odbywa pod jednym rygorystycznym warunkiem: e mleko spynie na ziemi i w ni wsiknie. No i teraz spjrzmy, co si dzieje; ot w sobotni ranek pobony kibucnik udaje si do obory, gdzie podstawia cebrzyk pod wymiona krowy. (W caej literaturze talmudycznej nie zabrania si wykonywa takiej czynnoci.) Nastpnie udaje si do synagogi na mody. W tym czasie do obory przychodzi jego przyjaciel, ktrego jedyn intencj jest "uly cierpieniu zwierzcia" i pozwoli mleku rozla si na ziemi. Jeli jednak, jakim dziwnym trafem, pod wymionami krowy znajduje si cebrzyk, czy ma on obowizek go stamtd usun? Oczywicie, e nie ma. Co zatem robi? Zwyczajnie nie zwraca uwagi na cebrzyk, spenia swj miosierny uczynek wobec zwierzcia i idzie do synagogi. W kocu do obory przychodzi trzeci pobony yd, zaprzyjaniony z tamtymi dwoma. Ku swemu ogromnemu zaskoczeniu "odkrywa" cebrzyk peen mleka. Co robi? Bierze cebrzyk, umieszcza go w lodwce i poda za swymi towarzyszami do synagogi. Teraz wszyscy s w porzdku, nie ma te potrzeby wydawania pienidzy na niebieski barwnik. 4. Uprawy mieszane. Podobnie przebiegej dyspensy udzielili syjonistyczni rabini w odniesieniu do zakazu (znajdujcego si w Ksidze Kapaskiej 19,19) siania dwch rnych gatunkw ziarna na tej samej ziemi. Tymczasem wspczesna agronomia dowioda, i uprawa mieszana (zwaszcza w przypadku pasz) przynosi doskonae plony. Rabini wymylili wic dyspens polegajc na tym, e jeden rolnik sieje wzdu pola jeden rodzaj ziarna, pniej za, tego samego dnia, jego towarzysz, niby o tym nie wiedzc, sieje w poprzek pola inny rodzaj ziarna. Poniewa jednak metoda ta wydawaa si zbyt pracochonna, udoskonalono j wic: jeden z rolnikw usypuje kupk ziaren jednego rodzaju i ostronie przykrywa j workiem lub kawakiem deski. Nastpnie na worek lub desk kadzie kupk innych nasion. W tym momencie zjawia si drugi rolnik, ktry na oczach wiadkw da zwrotu poyczonej od niego deski bd worka, po czym wyciga je tak, e oba rodzaje ziaren ulegaj zmieszaniu. Wtedy zjawia si trzeci rolnik, ktremu mwi: " We to ziarno i zasiej nim pole", on za posusznie wykonuje polecenie (18). 5. Substancje fermentujce. W okresie siedmiodniowego wita Pesach (a poza obszarem Palestyny przez dni osiem) nie wolno ydom je ani nawet posiada adnych substancji fermentujcych. Zakres pojcia "substancje fermentujce" by systematycznie poszerzany, a niech do produktw okrelanych tym mianem graniczya wrcz z histeri; podczas tych wit nikt ich nawet nie chcia widzie. Z czasem za substancje fermentujce uznano wszelkie rodzaje mki, a nawet nie zmielone zboe. W pocztkach istnienia spoecznoci talmudycznej zakaz ten by zupenie znony, poniewa chleb (tak na drodach, jak i nie na drodach) pieczono zwykle raz na tydzien; rodzina wieniacza wykorzystywaa resztki ziarna z poprzedniego roku do pieczenia chleba (bez uycia drody) na wita, ktre inauguroway nowy sezon niwny. Jednake w warunkach europejskich przestrzeganie tego obyczaju stalo si z czasem trudne nie tylko dla ydowskich rodzin z klasy redniej, ale i dla kupcw zboowych. Wymylono wic dyspens, ktra polegaa na fikcyjnej sprzeday substancji fermentujcych gojowi w okresie poprzedzajcym wita i automatycznym odkupieniu ich od niego tu po zakoczeniu Pesachu. Obowizywal przy tym warunek, e "zakazane" substancje bd podczas wiat zamknite na klucz. W Izraelu t fikcyjn transakcj znacznie usprawniono. Religijny yd "sprzedaje" zakazane substancje swojemu rabinowi, ten z kolei sprzedaje je rabinowi gwnemu, ktry nastpnie sprzedaje je gojowi, a dziki "specjalnej" dyspensie transakcja ta obejmuje take substancje fermentujce bdce wasnoci ydw niepraktykujcych. 6. Szabesgoj. Prawdopodobnie najszersze zastosowanie ma dyspensa dotyczca postpowania wobec gojw w czasie szabatu. Jak ju wspomnielimy, zakres czynnoci zakazanych w szabat ulega systematycznemu poszerzeniu, ale rwnoczenie wzrastaa te ilo prac koniecznych do

wykonania czy nadzorowania, w celu zaspokojenia wci rosncych potrzeb i wygd. Stao si to szczeglnie aktualne w czasach wspczesnych, lecz skutki zmian technologicznych odczuwane byy na dugo przedtem. Zakaz mielenia w szabat by dla ydowskiego chopa czy rzemielnika, dajmy na to w II stuleciu, w Palestynie, spraw, mao istotn" poniewa uywa on rcznego mynka do celw domowych. Co innego dla dzierawcw mynw wodnych czy wiatrakw, gdy w Europie Wschodniej ydzi czsto parali si tym zajciem. Nawet tak proste i, zdawaoby si, oczywiste ludzkie pragnienie wypicia szklanki gorcej herbaty w sobotnie popoudnie urastao do rangi problemu, gdy si posiadao samowar uywany do parzenia herbaty w zwyke dni tygodnia. To tylko dwa z ogromnej liczby przykadw tzw. "problemw zwizanych z przestrzeganiem szabatu". Nie ulega kwestii, ze spoecznoci skadajcej si wycznie z ydw ortodoksyjnych wikszoci tych problemw nie udaoby si rozwiza, przynajmniej przez ostatnich osiem czy dziesi stuleci, bez pomocy gojw. Tym bardziej nie udaoby si ich rozwiza we wspczesnym "pastwie ydowskim", gdzie wiele usug komunalnych, takich jak doprowadzenie wody, gazu czy elektrycznoci, podpada pod kategori czynnoci zakazanych w szabat. Klasyczna wiara mojeszowa nie przetrwaaby nawet jednego tygodnia bez korzystania z pracy nie-ydw. Pamitajmy jednak, e zatrudnianie gojw do wykonywania tych wszystkich sobotnich prac bez specjalnego "pozwolenia" byoby ogromnie trudne, albowiem Talmud zabrania ydom zlecania gojom prac, ktrych im samym wykonywa nie wolno(19). Opisz tu dwie z caej gamy typowych dyspens, stosowanych w celu ominicia wspomnianych zakazw. Pierwsz z nich jest metoda "aluzji", opierajca si na logice kazuistycznej, zgodnie z ktr grzeszne danie przestaje by grzesznym, o ile zostao wypowiedziane w sposb aluzyjny, przebiegy. Obowizuje zasada, i aluzja musi by "cienka". Zawoalowana, a jedynie w sprawach najwyszej wagi mona si wyrazi janiej. Przykadowo, w popularnej obecnie broszurze na temat przestrzegania nakazw religijnych, przeznaczonej dla armii izraelskiej uczy si onierzy, jak maj rozmawia z Arabami zatrudnionymi w wojsku w charakterze szabesgojw. W szczeglnych przypadkach, gdy na przykad zrobio si zimno i konieczne jest rozpalenie ognia, albo gdy trzeba zapali wiato, aby mc odprawia mody, onierz izraelski moe uy aluzji "przejrzystej" i powiedzie Arabowi: "Zimno (albo ciemno) tutaj". W normalnych warunkach naley jednak posuy si aluzj "cienk", na przykad: Byoby przyjemniej, gdyby to miejsce ogrza (20). Metoda aluzji jest szczeglnie odraajca i upokarzajca wwczas, gdy stosuje si j wobec tych gojw, ktrzy z racji swego ubstwa lub niszej pozycji spoecznej znajduj si na asce i nieasce swych ydowskich pracodawcw. Nieydowski sucy (albo pracownik armii izraelskiej), ktry nie nauczy si odczytywania "cienkich" aluzji jako polece, zostaje bezlitonie wyrzucony z pracy. Druga metoda dotyczy sytuacji, gdy goj nie jest zobowizany do wykonania jakiej "sobotniej" czynnoci czy usugi, ktr w miar potrzeby mona by mu "aluzyjnie', zleci, lecz ma okrelony zakres obowizkw, nie wymagajcych staego nadzoru ze strony ydowskiego pracodawcy. Zgodnie z t dyspens zwan hawla, czyli "doczeniem" szabatu do pozostaych dni tygodnia goj najmowany jest do pracy na "cay tydzie" (albo i rok) bez wspominania w kontrakcie o szabacie. W rzeczywistoci za prac wykonuje wycznie w szabat (czsto stosowano t metod w przeszoci, zatrudniajc gojw do gaszenia wiec w synagodze po modlitwie odprawionej w przeddzie szabatu (eby si niepotrzebnie nie wypalay). A oto inne przykady z dzisiejszego Izraela: regulowanie dostaw wody lub nadzorowanie zbiornikw wodnych w soboty(21). Podobny pomys, lecz w zupenie innym celu, wykorzystano w przypadku prac wykonywanych przez ydw. ydom nie wolno pobiera wynagrodzenia za prac wykonywan w szabat, nawet jeli dana praca nie jest przez Talmud zakazana. Najlepszym przykadem s tutaj ludzie penicy niejako z urzdu rozmaite wite obowizki: rabin albo uczony w Talmudzie, ktrzy wygaszaj

kazania lub nauczaj wiernych w czasie szabatu, kantor, ktry piewa wycznie w soboty bd inne dni witeczne (kiedy to zakaz pobierania wynagrodzenia rwnie obowizuje), pomocnik rabina i inni speniajcy podobne posugi. W czasach talmudycznych, a w niektrych krajach jeszcze przez wiele nastpnych wiekw wszystkie te prace wykonywao si bezpatnie. Pniej jednak, gdy tego rodzaju posugi stay si normalnymi, patnymi profesjami, korzystano z dyspensy "doczonego" szabatu, zatrudniajc osoby wykonujce te czynnoci na okres "miesica" bdz "roku". Problem komplikowa si szczeglnie w odniesieniu do rabinw i nauczycieli Talmudu, albowiem Talmud wyranie zabrania im pobierania pienidzy za odprawianie modw, nauczanie czy studiowanie witych pism, nawet w powszednie dni tygodnia(22). W ich przypadku konieczna wic bya dodatkowa dyspensa. Zgodnie z ni, zarobki "witych mw" nie byy naprawd zarobkami, lecz tylko "rekompensat za bezczynno" (dmei batala). W ten sposb paca za prac wykonywan faktycznie tylko w szabat w tajemniczy sposb przemienia si w opat za bezczynno w powszednie dni tygodnia.

Spoeczne aspekty dyspensy

Na specjalne podkrelenie zasuguj dwie cechy wymienionych tu praktyk. Gwn, dominujc cech systemu dyspens i judaizmu klasycznego, ktry si na nich opiera, jest podstp - chodzi o oszukanie Boga, o ile wobec tej dajcej si tak atwo oszuka rabinom (uwaajcym si za sprytniejszych od Niego) istoty mona uy tak wzniosego okrelenia. Trudno sobie wyobrazi wikszy kontrast midzy Bogiem w ujciu biblijnym (zwaszcza prorokw wikszych Starego Testamentu), a Bogiem w ujciu judaizmu klasycznego. Ten ostatni bardziej podobny jest do rzymskiego Jowisza, okpiwanego przez wyznawcw, albo bokw opisanych przez Frazera w Zotej gazi. Z etycznego punktu widzenia judaizm klasyczny reprezentuje postpujcy proces degeneracji, upadku wartoci, ktre obecnie przypominaj zbir czczych plemiennych rytuaw i magicznych przesdw. Proces ten ma jednak bardzo wane konsekwencje polityczne i spoeczne. Dlatego trzeba pamita, e tym, co naprawd porusza masy ydowskie, nie s przepojone religijnoci i trosk o wartoci etyczne wersety Biblii czy nawet fragmenty Talmudu, lecz wanie archaiczne ydowskie przesdy. (To samo mona zaobserwowa w innych religiach, przeywajcych ostatnio odrodzenie.) Modlitw uznawan przez ydw za najwitsz, odmawian w najbardziej uroczysty sposb, i to nawet przez tych, ktrzy na co dzie si Bogu nie narzucaj, jest Kol Nidrei. Modlitwa ta, odmawiana w wigili wita Jom Kipur, jest w istocie absurdaln i wyjtkowo przebieg dyspens, uniewaniajc z gry wszystkie osobiste lubowania, jakie zostan zoone Bogu w nadchodzcym roku(23). Albo wemy dla przykadu inn osobist modlitw, Kadisz, odmawian przez synw w okresie aoby po zmarych rodzicach, w intencji doprowadzenia ich dusz do raju; tekst modlitwy, wypowiadany w jzyku aramejskim, jest dla wikszoci wiernych zupenie niezrozumiay. Wida wic, e powszechnemu uznaniu dla przesdu religijnego niekoniecznie towarzyszy respekt dla bardziej wzniosych treci zawartych w witych tekstach. W parze z oszukiwaniem Boga idzie oszukiwanie samych ydw, gwnie w interesie ydowskiej klasy rzdzcej. To bardzo znamienne, e owe dyspensy w aden sposb nie dotyczyy biednych ydw. Przykadowo, rabin (ktry sam rzadko kiedy odczuwa gd) nie zezwoli godujcemu ydowi, chyba eby ten ju kona, na spoycie jakiejkolwiek "zakazanej, ywnoci, cho wiadomo, e ywno koszerna jest zwykle znacznie drosza. Druga, dominujc cech wszystkich dyspens jest ich merkantylny charakter; s one z reguy

podyktowane chci zysku. I wanie ta kombinacja hipokryzji i chci osignicia zysku zdominowaa z czasem judaizm klasyczny. W Izraelu, gdzie proces ten wci trwa, pomimo prania mzgw poprzez system edukacji i oficjaln propagand, zjawisko to jest przez zwykych ludzi ledwie dostrzegane. Religijne elity kraju - rabini i partie religijne - a przez skojarzenie z nimi, do pewnego stopnia take spoeczno ortodoksyjn jako cao, nie ciesz si zbytni popularnoci. Jednym z zasadniczych powodw owego braku sympatii jest wanie ich obuda i sprzedajno. Rzecz jasna, opinii publicznej (ze wzgldu na jej subiektywizm) z analiz socjologiczn utosamia nie mona, jednake w tym konkretnym przypadku nie ulega kwestii, e ydowskie sfery religijne maj siln tendencj do krtactwa i przekupstwa, co jest wynikiem demoralizujcego wpywu ortodoksyjnej religii ydowskiej. Poniewa, generalnie, religia jest jednym z wielu elementw oddziaujcych na ycie spoeczne, jej wpyw na rzesze wiernych jest znacznie mniejszy ni w przypadku rabinw i przywdcw partii religijnych. Ci wierzcy ydzi Izraela, ktrzy s uczciwi, a ufam, e jest ich wikszo, s zacnymi ludmi nie dziki religii i oddziaywaniu rabinw, lecz wanie mimo tego oddziaywania. Co wicej, w tych paru dziedzinach ycia publicznego Izraela, ktre zdominowane zostay cakowicie przez krgi religijne, stopie zakamania, jawnego przekupstwa i korupcji jest znacznie wikszy; ni ma to miejsce wrd niereligijnej czci spoeczestwa. W rozdziale IV zobaczymy, jak dominujcy w judaizmie klasyczym motyw zysku sprzony jest z ydowsk struktur spoeczn, oraz jak odbierany by przez spoecznoci, wrd ktrych ydzi yli przed wiekami. Tutaj chciabym jedynie zaznaczy, e motyw zysku nie jest obecny w caej historii judaizmu. Fakt ten zaciemniony zosta przez platoski chaos, poszukujcy metafizycznej, ponadczasowej "istoty" judaizmu. (Syjonici popierali ten chaos, poniewa odwoywa si do historycznych praw" wywiedzionych ahistorycznie z Pisma witego). Std wic apologetycy judaizmu twierdz, i nie bez racji, e Biblia jest wobec motywu zysku nastawiona krytycznie, podczas gdy Talmud zachowuje neutralnosc. Stao si tak z powodu odmiennych warunkw spoecznych, w jakich oba te teksty powstaway. Talmud powstawa w dwch cile okrelonych miejscach, w okresie, gdy ydzi tworzyli spoeczestwo opierajce si na rolnictwie i skadajce si w przewaajcej czci z chopw. Rnio si ono zasadniczo od spoeczestwa z czasw judaizmu klasycznego. W rozdziale V zajmiemy si szczegowo wrogim nastawieniem judaizmu klasycznego do nieydw, jak rwnie oszustwami, ktrych si wobec nich dopuszcza. Najbardziej znamienne jednak, ze spoecznego punktu widzenia, s oszustwa popeniane z chci zysku przez bogatych ydw w stosunku do ich ubogich blinich (chodzi m.in. o dyspens zwizan z pobieraniem odsetek od poyczek). Wbrew mojej gbokiej niechci do marksizmu zarwno jako filozofii, jak i teorii spoecznej, musz przyzna, i Marks mia racj, charakteryzujc w dwch swoich artykuach judaizm jako system zdominowany przez ch zysku, przy czym charakterystyka ta ograniczaa si do judaizmu klasycznego, ktry w okresie modoci Marksa wszed ju w stadium rozpadu. Wprawdzie swoj tez Marks postawi arbitralnie i ahistorycznie, i w dodatku wcale jej nie udowodni, a do konkluzji doszed na drodze intuicyjnej, to jednak ten intuicyjny pogld - przy pewnych ograniczeniach historycznych - by w tym przypadku suszny.

RODZIA IV

Znaczenie historii
Nonsensowny sam w sobie zamiar dokonania spoecznej czy mistycznej interpretacji ydostwa lub judaizmu jako caoci pochon jak dotd mas papieru. Nie jest to moliwe, gdy zarwno ydowska struktura spoeczna, jak i struktura ideowa judaizmu zmieniy si na przestrzeni wiekw zasadniczo. Mona wyrni cztery gwne fazy tych zmian: 1. Okres staroytnego krlestwa Izraela i Judei, a do momentu zniszczenia Pierwszej wityni (587r. p.n.e.) i niewoli babiloskiej. (Okresu tego dotyczy wiksza cz Starego Testamentu, cho wiele skadajcych si na ksig, wcznie z Picioksigiem znanym nam wspczenie, powstao ju po tej dacie). Pod wzgldem spoecznym owe krlestwa ydowskie nie rniy si wiele od ssiadujcych z nimi krlestw Palestyny i Syrii; mao tego, wnikliwa lektura prorokw dowodzi, i podobiestwo to mona rozcign rwnie na wierzenia religijne, praktykowane przez ogromn wikszo ludnoci (1). Zjawiska, ktre czasami stay si typowe dla pniejszego judaizmu, takie jak ekskluzywizm monoteistyczny czy segregacja etniczna, ograniczay si w owym okresie do wskiego grona duchownych i prorokw, ktrych wpywy spoeczne uzalenione byy od krlewskiego poparcia. 2. Nastpny etap to okres dwch orodkw, Palestyny i Mezopotamii, ktry obejmowa czasy od powrotu z babiloskiej niewoli (537r.p.n.e.) do ok. 500 roku n.e. Charakteryzowa si on istnieniem dwch autonomicznych spoecznoci ydowskich, opierajcych sw egzystencj gwnie na rolnictwie, w ktrych religia ydowska, wypracowana przedtem przez rodowiska kapaskie, narzucana bya si przez wadze cesarstwa perskiego. Ksiga Ezdrasza (Stary Testament) wylicza zakres obowizkw kapana Ezdrasza, ktremu perski krl Artakserkses I udzieli penomocnictw, by wedug mdroci Prawa Boga (Mojesza), ustanawia urzdnikw i sdziw, sprawujcych sdy nad ydami z Palestyny, tak e kady kto nie wykona Prawa Boga twojego albo rozkazu krlewskiego, bdzie niechybnie skazany na mier albo na wygnanie, albo na kar pienin, albo na wizienie(2). Za w Ksidze Nehemiasza, podczaszego Krla Artakserksesa, ktrego mianowano pniej perskim gubernatorem Judei, posiadajcym jeszcze wikszy zakres uprawnie, wida, jak ogromn rol odgrywa obcy (dzisiaj powiedzielibymy: imperialistyczny) przymus w narzucaniu religii ydowskiej i jak trwae pozostawi on skutki. W obu orodkach ydowska autonomia utrzymaa si przez wiksz cz tego okresu, za odstpstwa od religijnej ortodoksji byy surowo karane. Wyjtek stanowi tu okres od roku 300 do 166 p.n.e., a take okres pniejszy, za panowania Heroda Wielkiego i jego nastpcw (od roku 50 p.n.e., do 70 n.e.), kiedy to arystokracja religijna zarazia si ideami hellenistycznymi bd kiedy pod wpywem nowych wydarze (np. podziaw midzy dwoma gwnymi ugrupowaniami religijno-politycznymi, faryzeuszy i saduceuszy, ok. 140 r. p.n.e.) nastpi jej rozpad. W kadym razie w okresie, gdy ktry ze stronnictw zdobywao przewag, wykorzystywano machin przymusu ydowskiej autonomii (a przez krtki czas, niezawisoci) do narzucania wasnych pogldw religijnych wszystkim ydom Mezopotamii i Palestyny. Przez wikszo tego czasu, szczeglnie po upadku imperium perskiego a do roku 200 n.e., ydzi zamieszkujcy poza tymi dwoma orodkami byli wolni od przymusu religijnego. Pord papirusw, ktre zachoway si w Elefantynie (grny Egipt), znaleziono list z 419 r. p.n.e., zawierajcy tekst edyktu perskiego krla Dariusza II, w ktrym instruuje on szczegowo ydw egipskich, w jaki sposb obchodzi maj wita Pesach(3). Krlestwa helleskie, republika rzymska czy, we

wczesnym okresie cesarstwo rzymskie nie zawracay sobie gowy takimi sprawami. Wolno, jak cieszyli si ydzi hellescy poza Palestyn, pozwalaa na tworzenie literatury ydowskiej w jzyku greckim; literatura ta zostaa pniej en bloque przez judaizm odrzucona, a jedynie zachowane do dzi fragmenty ocalay dziki chrzecijastwu(4). Sam rozwj chrzecijastwa moliwy by wanie dziki tej wzgldnej wolnoci, jak cieszya si spoeczno ydowska zamieszkujca poza wspomnianymi orodkami. Znamienne jest tu dowiadczenie Apostoa Pawa; gdy w Koryncie miejscowi ydzi oskaryli go o herezj, rzymski gubernator Gallio natychmiast spraw umorzy, odmawiajc sdzenia w tego typu sprawach(5), podczas gdy w Judei gubernator Festus czu si zobowizany do rozstrzygania w sprawach dotyczcych czysto religijnych, wewntrznych sporw midzy ydami.(6). Ta tolerancja skoczya si mniej wicej okoo roku 200 n.e., kiedy bardziej dopracowana i ulepszona tymczasem w Palestynie religia mojeszowa zostaa narzucona przez wadze rzymskie wszystkim ydom zamieszkujcym cesarstwo(7). 3. T faz nazywamy okresem judaizmu klasycznego, a omwimy go w dalszej czci ksiki(8). 4. Okres wspczesny, charakteryzujcy si upadkiem totalitarnego spoeczestwa ydowskiego i jego wadzy, a take prbami odtworzenia go. Najwaniejsz z nich jest syjonizm. Faza ta rozpocza si w siedemnastowiecznej Holandii, we Francji i Austrii (z wyczeniem Wgier) pod koniec wieku XVIII, w wikszoci pozostaych krajw europejskich w poowie wieku XIX, za w niektrych krajach islamskich nawet w wieku XX. (ydzi jemescy, na przykad, jeszcze w 1948 roku yli w warunkach klasycznej fazy redniowiecznej.) Wicej na ten temat powiemy nieco pniej. Pomidzy faz drug a trzeci, czyli okresem judaizmu klasycznego, istnieje luka liczca kilkaset lat, odnonie ktrej nasza wiedza na temat ydw i spoeczestwa ydowskiego jest prawie szcztkowa, a wyrywkowe informacje pochodz ze rde zewntrznych (tj., nieydowskich). W krajach chrzecijastwa aciskiego a do poowy wieku X nie ma adnych ladw tego typu materiaw, a informacje na ten temat, pochodzce gwnie z literatury ydowskiej, staj si obfitsze dopiero w XI, a szczeglnie w XII stuleciu. Wczeniej jednak zdani jestemy wycznie na wiadectwa najpier rzymskie, a pniej chrzecijaskie. W krajach islamskich ta luka informacyjna nie jest a tak wielka, mimo to wci mao wiemy na temat spoecznoci ydowskiej przed rokiem 800 n.e., oraz o przemianach, jakim podlegaa w okresie trzech poprzedzajcych stuleci.

Gwne cechy judaizmu klasycznego.

Pomimy dla wygody okres braku informacji i zacznijmy nasze rozwaania od dwch wiekw, pomidzy rokiem 1000 i 1200, gdy dysponujemy spor liczb faktw, pochodzcych zarwno ze rde zewntrznych, jak i wewntrznych, na temat wszystkich waniejszych orodkw ydowskich, na wschodzie i na zachodzie. Judaizm klasyczny, zapocztkowany wanie w tamtych wiekach, przeszed od tego czasu niewiele zmian, i dzisiaj (pod postaci ortodoksji) wywiera wci ogromny wpyw. Jakie s charakterystyczne cechy judaizmu klasycznego i jakie czynniki spoeczne odrniaj go od wczeniejszych faz judaizmu? W mojej opinii mona wymieni trzy takie gwne cechy. 1. Spoeczestwo, w ktrym wyrs judaizm klasyczny, nie miao warstwy chopskiej, i tym wanie rni si ono od wczeniejszych wsplnot ydowskich, zamieszkujcych dwa wspomniane orodki: Palestyn i Mezopotami. Obecnie trudno nam zrozumie, jakie ten fakt mia implikacje.

Wyobramy sobie jednak, czym bya paszczyzna; ogromne rnice w poziomie wyksztacenia pomidzy wsi (gdzie panowa powszechny analfabetyzm) a miastem; kada, nawet najdrobniejsza mniejszo, cieszya si nieporwnanie wiksz wolnoci ni chopi gdy wemiemy to pod uwag, zrozumiemy, e pomimo wszystkich przeladowa, ktrym ydzi byli poddawani, w latach tworzenia si judaizmu klasycznego stanowili oni integraln cz klasy uprzywilejowanej. Historiografia ydowska dotyczca tamtego okresu, a zwaszcza angielskojzyczna, jest o tyle mylca, e skupia si przede wszystkim na ndzy i dyskryminacji ydw. To prawda, zarwno ndzy, jak i przeladowa nie brakowao jednake najbiedniejszy nawet ydowski rzemielnik, kramarz, ekonom czy skromny pisarczyk byli w znacznie korzystniejszej sytuacji, ni chop paszczyniany. Taka sytuacja istniaa zwaszcza w tych krajach europejskich, w ktrych paszczyzna przetrwaa (w ostrzejszej bd agodniejszej formie) do wieku XIX: w Prusach, Austrii (wcznie z Wgrami) i na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim. Naley te podkreli, e w okresie poprzedzajcym wielk migracj ydowsk (czyli gdzie okoo roku 1880) ogromna wikszo ydw zamieszkiwaa wspomniane kraje, za podstawow ich funkcj spoeczn byo porednio gnbienie chopw w imieniu szlachty i korony. Judaizm klasyczny zaszczepi w ydach pogard i niech do pracy na roli, jako zajcia, oraz do chopstwa, jako klasy spoecznej; nienawi do chopw, niespotykana wrd innych spoecznoci, bya nawet silniejsza ni ich nienawi do gojw. Staje si jasne dla kadego, kto mia okazj zapozna si z dziewitnasto- i dwudziestowieczn literatur napisan w jidysz bd po hebrajsku (9). Wikszo wschodnioeuropejskich socjalistw ydowskich (czyli czonkw partii i frakcji wycznie ydowskich lub takich, w ktrych ydzi stanowili wikszo) naley obarczy win za uporczywe ignorowanie tego faktu; w istocie rwnie wielu z nich cechowao zaciekle antychopskie nastawienie, odziedziczone po judaizmie klasycznym. Najgorsi pod tym wzgldem byli, rzecz jasna syjonici socjalici, cho inni, jak choby czonkowie Bundu, nie byli wcale lepsi. Typowym przykadem tego podejcia jest sprzeciw, jaki napotykao w rodowisku ydowskim tworzenie za poparciem duchownych katolickich spdzielni rolniczych, co poczytywano za akt antysemityzmu. To podejcie do chopstwa wcale si tak bardzo dzisiaj nie zmienio; szczeglnie ostro uwidocznio si ono w rasistowskiej wrcz postawie radzieckich dysydentw ydowskiego pochodzenia wobec ludu rosyjskiego; dowodzi go take pomijanie cakowitym milczeniem tematu chopstwa przez wielu socjalistw ydowskich, wcznie z Izaakiem Deutscherem. Caa ta rasistowska propaganda, dowodzca rzekomej wyszoci intelektualnej i moralnej ydw (a bryluj w niej ydowscy socjalici), idzie w parze z brakiem wraliwoci na cierpienie tych ogromnych mas spoecznych, ktre przez ostatnie tysiclecie byy szczeglnie ciemione chopw. 2. Spoeczno ydowska okresu judaizmu klasycznego bya szczeglnie uzaleniona od krla lub wpywowej szlachty i arystokracji. W nastpnym rozdziale omwimy rne ydowskie prawa wymierzone przeciwko gojom, zwaszcza za te, ktre nakazuj ydom urga gojom i zabraniaj im wyraa jakiekolwiek uznanie dla nich lub ich obyczajw. Prawa te dopuszczay tylko jeden wyjtek: gdy chodzio o krla-goja czy wpywowego lokalnego magnata-goja (po hebrajsku zwanego paric, w jidisz purec). Krla si chwali, za krla si modli; krlowi naley okaza posuszestwo, i to nie tylko w sprawach pastwowych, lecz i niekiedy religijnych. Pniej zobaczymy, e ci sami ydowscy lekarze, ktrym zabrania si ratowania ycia zwykym gojom w czasie szabatu, gdy chodzi o leczenie magnatw czy wadcw dokonuj wrcz medycznych cudw; co po czci wyjania, dlaczego krlowie, szlachta, czy nawet biskupi i papiee zatrudniali czsto ydowskich lekarzy. Nie tylko zreszt lekarzy. ydowscy komornicy (zwaszcza we wschodniej Europie), celnicy czy poborcy podatkowi penili swoje obowizki w subie krla czy barona z tak gorliwoci, na jak mogoby si zdoby tylko niewielu chrzecijan.

Status prawny spoecznoci ydowskiej w okresie judaizmu klasycznego opiera si zazwyczaj na przywileju nadawanym z reguy przez krla lub ksicia (czy, jak w szesnastowiecznej Polsce, przez wpywowego szlachcica) wraz z towarzyszc mu du autonomi to znaczy rabini sprawowali wadz nad innymi ydami. Jednym z waniejszych przywilejw, datujcym si jeszcze z okresu pnego cesarstwa rzymskiego, byo utworzenie ydowskiego stanu kapaskiego, ktry podobnie jak w czasach redniowiecza kler chrzecijaski zwolniony by od pacenia podatkw na rzecz suwerena i posiada take prawo nakadania na swoich poddanych, w tym wypadku ydw, podatkw sucych zaspokojeniu jego wasnych potrzeb. Czy to nie interesujce, e umowa zawarta pomidzy cesarstwem rzymskim a rabinami wyprzedza przynajmniej o sto lat podobny przywilej nadany duchowiestwu katolickiemu przez Konstantyna Wielkiego i jego nastpcw? Oto jak wyglda sytuacja prawna ydw w cesarstwie rzymskim w okresie od roku 200 n.e., do pocztkw V stulecia. Dziedziczna godno ydowskiego Patriarchy (zasiadajcego w Tyberii, na terenie Palestyny) uznawana bya za jedn z najwyszych godnoci w hierarchii pastwowej. Patriarcha za za najwyszego zwierzchnika wszystkich ydw zamieszkujcych cesarstwo (10). Jako oficjalny przedstawiciel Rzymu, Patriarcha uwaany by za vir illustris, rwnego rang konsulom, gwnym dowdcom wojskowym cesarstwa oraz czonkom witego Konsystorza; przewyszali go jedynie czonkowie rodziny cesarskiej. W rzeczywistoci Znakomity Partriarcha (jak go tytuuj dekrety cesarskie) przewysza rang takich rzymskich namiestnikw, jak choby gubernator Palestyny, cesarz Teodozjusz I Wielki, pobony i ortodoksyjny chrzecijanin, ktry straci swj urzd za obraz Patriarchy. Jednoczenie wszyscy mianowani przez Patriarch rabini zwolnieni byli od wysokich podatkw naoonych przez Rzym na swoich poddanych oraz otrzymali szereg innych przywilejw, takich jak zwolnienia od obowizku zasiadania w radach miejskich (co byo rwnie jednym z pierwszych przywilejw nadanych pniej klerowi chrzecijaskiemu). Co wicej, Patriarcha posiada prawo nakadania na ydw podatkw, a w przypadku wykroczenia karania ich grzywn, chost i wymierzania rnych innych kar. Korzysta ze swych uprawnie nie tylko w celu tumienia ydowskiej herezji, lecz take (wiemy o tym z Talmudu) by przywrci do porzdku ydowskich kaznodziejw, ktrzy krytykowali go za opodatkowanie biednych ydw wycznie dla korzyci osobistych. Ze rde ydowskich wiadomo, i zwolnieni od pacenia podatkw rabini stosowali ekskomunik i inne kary, ktre wolno im byo nakada w celu wzmocnienia religijnej hegemonii Patriarchy. Porednio wiadomo te o nienawici i pogardzie, jak darzyo rabinw wielu wieniakw i biednych ydw w Palestynie, jak i o lekcewaeniu ydowskiej biedoty przez rabinw (nazywao si to zwykle pogard dla ignorancji). Niemniej jednak, ten typowo kolonialny ukad trwa i by wspierany potg Imperium Romanum. Podobne ukady istniay podczas caego okresu judaizmu klasycznego we wszystkich innych krajach osiedlenia ydw. Jednake ich wpyw na spoecznoci ydowskie by rny, w zalenoci od ich liczebnoci. Wszdzie tam, gdzie bya ona niewielka, zrnicowanie spoeczne wewntrz nie rwnie byo mae; skadaa si wwczas przewanie z elity bogaczy i klasy redniej, z ktrej wikszo stanowili ludzie posiadajcy dobre wyksztacenie rabiniczno-talmudyczne. Jednake w krajach, gdzie populacja ydw bya dua i pojawiaa si liczna warstwa biedakw, ujawnia si opisany powyej mechanizm podziau; mamy tu wic klas rabinw, ktra w sojuszu z klas bogaczy ciemiya tak w interesie wasnym, jak i w interesie pastwa, czyli korony i szlachty ydowsk biedot. Taka sytuacja panowaa gwnie w Polsce przed 1795 rokiem. O specyfice polskiego ydostwa napiszemy szerzej w nastpnych rozdziaach. Tutaj chciabym

tylko zaznaczy, e na skutek istnienia w Polsce bardzo licznej spoecznoci ydowskiej zarysowa si gboki podzia pomidzy ydowsk klas wysz (rabinami i bogaczami) a masami ydowskimi; rozam ten, powstay w wieku XVIII, trwa przez cae stulecie XIX. Dopki gmina ydowska miaa wadz nad swymi czonkami, dopty wszelkie prby rewolty wywoywanej przez biedot, ktra dwigaa gwny ciar wysokich podatkw, gaszone byy w zarodku przez poczone siy aparatu przymusu ydowskiej samowadzy i przymusu religijnego. Z wyej wymienionych powodw przez cay okres judaizmu klasycznego (jak rwnie w czasach nowoytnych) rabini byli najbardziej lojalnymi, eby nie powiedzie najarliwszymi poplecznikami panujcych reymw; im bardziej radykalny by reym, tym wikszym si cieszy poparciem rabinw. 3. W okresie judaizmu klasycznego spoeczno ydowska znajdowaa si w totalnej opozycji do otaczajcego j spoeczestwa nieydowskiego; wyjtek stanowi krl i (tam gdzie miaa wpywy) szlachta. Szerzej zjawisko to zostanie przedstawione w rozdziale V. Omwione tu trzy cechy spoecznoci ydowskiej, potraktowane cznie, pozwalaj lepiej zrozumie, dlaczego tak, a nie inaczej potoczyy si jej losy w krajach chrzecijaskich i muzumaskich w okresie judaizmu klasycznego. ydzi zajmowali wyjtkowo uprzywilejowan pozycj w tych pastwach, gdzie wadze sprawoway silne reymy, ktre zachoway feudalny charakter, i gdzie wiadomo narodowa nie zacza si jeszcze w ogle rozwija. Byo to zwaszcza widoczne w przedrozbiorowej Polsce, a pod koniec XV stulecia take w krlestwach iberyjskich, gdy i tu, i tu zahamowane zostao czasowo bd trwale tworzenie si potnej monarchii feudalnej. Najbujniej judaizm klasyczny rozkwita pod reymami silnymi, z reguy oderwanymi od wikszoci klas spoecznych. W takich wanie systemach ydzi penili jedn z funkcji typowych dla klasy redniej, tyle e w formie wycznie suebnej. Z tego powodu spotykali si nie tylko z opozycj ze strony chopstwa (opozycja ta, za wyjtkiem nielicznych buntw ludowych, nie miaa wikszego znaczenia), lecz co waniejsze, ze strony nieydowskiej klasy redniej (ktrej znaczenie w Europie roso) oraz plebejskiej czci duchowiestwa i szlachty. Natomiast w krajach, w ktrych anarchi feudaln udao si ukrci, za szlachta wesza z krlem (i przynajmniej czci mieszczastwa) w ukad o charakterze narodowym czy quasi narodowym i dopuszczona zostaa do rzdzenia krajem, pozycja ydw ulegaa osabieniu. Ten oglny schemat istniejcy zarwno w krajach muzumaskich jak i chrzecijaskich najlepiej ilustruj ponisze przykady.

Anglia, Francja i Wochy

Najlepszym przykadem funkcjonowania tego schematu jest Anglia, gdy okres pierwszego osadnictwa ydowskiego w tym kraju by stosunkowo krtki i zbieg si w czasie z procesem ksztatowania si angielskiej narodowej monarchii feudalnej. ydzi zostali sprowadzeni do Anglii przez Wilhelma Zdobywc, jako cz mwicej po francusku normandzkiej klasy rzdzcej, za ich gwnym zadaniem miao by udzielanie poyczek tym monowadcom, duchownym i wieckim, ktrzy nie byli w stanie paci swych feudalnych nalenoci (w Anglii byy one bardzo rygorystycznie egzekwowane, ze stanowczoci niespotykan w owych czasach w innych monarchiach europejskich). Najwikszym protektorem ydw by krl Henryk II, Magna Charta Libertatum zapocztkowaa za ich upadek, ktry trwa przez cay konflikt baronw z Henrykiem III. Chwilowe rozwizanie konfliktu przez Edwarda I, a take utworzenie parlamentu, unormowanie i uregulowanie podatkw, zbiego si w czasie z wypdzeniem ydw z Anglii.

Podobnie byo we Francji, gdzie ydzi osignli swj rozkwit w wiekach XI i XII, w okresie powstawania silnych ksistw feudalnych; ich najlepszym protektorem wrd Kapetyngw by, pomimo swej gbokiej wiary i szczerej chrzecijaskiej pobonoci, krl Ludwik VII (1137-80). W owym czasie ydzi uwaali siebie za rycerzy (w jzyku hebrajskim: paraszim), za czoowy autorytet ydowski Francji, Babbenu Tam, przestrzega swych rodakw, by nie przyjmowali zaproszenia panw feudalnych do osiedlania si na ich dobrach, o ile nie towarzyszyy temu przywileje przynalene innym rycerzom. Pogorszenie si pozycji ydw rozpoczyna si z nastaniem Filipa II Wspaniaego, twrcy sojuszu politycznego i militarnego korony z rosncym na znaczeniu ruchem komun mieszczaskich, za cakowity upadek ma miejsce za Filipa IV Przystojnego, ktry jako pierwszy zwoa Stany Generalne caej Francji, by zdoby w ten sposb poparcie narodu przeciwko papieowi. Ostatecznie wypdzenie ydw z Francji wie si z ustanowieniem prawa korony do nakadania podatkw oraz unarodowieniem si monarchii. W innych krajach Europy zamieszkanych w owym czasie przez ydw byo podobnie. Odkadajc przykady chrzecijaskiej Hiszpanii i Polski na pniej, gdy wymagaj one osobnego omwienia, zwrmy uwag, e we Woszech, gdzie wiele miast posiadao republikaski system rzdw, dostrzec mona podobn prawidowo. ydzi prosperowali szczeglnie w pastewkach papieskich, w bliniaczych krlestwach feudalnych Sycylii i Neapolu (zanim ich stamtd na rozkaz Hiszpanw okoo roku 1500 nie wypdzono) oraz feudalnych enklawach Piemontu. W duych, rozwinitych i niezalenych miastach takich jak Florencja ydw byo niewielu, nie penili te adnej wyjtkowej roli spoecznej.

wiat muzumaski
Ten sam oglny schemat odnosi si take do krajw muzumaskich, z t rnic, e nie istniao tam praktycznie zjawisko wypdzania ydw, jako sprzeczne z prawem islamskim. (redniowieczne katolickie prawo kanoniczne do wypdzania nie zachcao, ale te go nie zakazywao). ydzi przeywali swj rozkwit w krajach islamu w okresie gonego, cho z socjologicznego punktu widzenia bdnie zinterpretowanego, ydowskiego Zotego Wieku, gdy rzdziy tam reymy oderwane od wikszoci ludw, nad ktrymi sprawoway wadz opart na narzucaniu swej woli si, przy pomocy najemnych armii. Najlepszym przykadem jest tu muzumaska Hiszpania, gdzie prawdziwie zota epoka ydowska (epoka rozkwitu hebrajskiej poezji, gramatyki, filozofii etc.) rozpoczyna si dokadnie z chwil upadku hiszpaskiego kalifatu. Umajjadw, po mierci sprawujcego de facto wadz, al-Mansura, w 1002 roku, i ustanowieniu licznych taifa (rozdrobnionych krlestw), rzdzonych wycznie w oparciu o przemoc. Dojcie do wadzy sawnego dowdcy i premiera krlestwa Grenady, Samuela Wodza (Szmuel Hannagid, zmar w roku 1056), bdcego zarazem jednym z najwybitniejszych poetw hebrajskich wszech czasw, moliwe byo dziki temu, e krlestwo, ktremu suy, byo tyrani nielicznej grupki wojownikw hebrajskich nad arabskojzycznymi poddanymi. Podobna sytuacja miaa miejsce w innych arabsko-hiszpaskich taifa. Pozycja ydw podupada nieco za panowania dynastii Almorawidw (1061-1147), a staa si zagroona z nastaniem silnych i cieszcych si poparciem ludu rzdw dynastii Almohadw (od roku 1147), gdy na skutek przeladowa ydzi zmuszeni byli emigrowa do hiszpaskich krlestw chrzecijaskich, gdzie wadza krlewska bya wci saba. Podobne obserwacje mona poczyni w muzumaskich krajach Wschodu. Pierwszym pastwem, w ktrym ydzi osignli wpywow pozycj polityczn, byo imperium fatymidzkie, szczeglnie

po podboju Egiptu w 969 roku, poniewa opierao si ono na wadzy ismailicko-szyickiej mniejszoci religijnej. To samo zjawisko zaobserwowa mona w pastwach rzdzonych przez Seldukw opartych na armiach typu feudalnego, a take w coraz wikszym stopniu na oddziaach niewolnikw (mamelukw) i tych, ktre po nich nastay. Przychylno Saladyna dla ydw, pocztkowo w Egipcie, pniej w innych czciach rozprzestrzeniajcego si imperium, podyktowana bya nie tylko jego osobist tolerancj, miosierdziem i gbok mdroci polityczn, lecz w rwnym stopniu tym, e doszed on do wadzy jako zbuntowany przywdca przybyych do Egiptu na wezwanie Fatymidw najemnikw, zdetronizowawszy nastpnie dynasti, ktrej nie tylko on, lecz take jego ojciec i wuj przedtem suyli. Najlepszym by moe przykadem pastwa islamskiego, w ktrym ydzi zajmowali lepsz pozycj ni gdziekolwiek indziej na Wschodzie od czasw upadku staroytnego cesarstwa perskiego, byo imperium osmaskie w czasach swej wietnoci, czyli w wieku XVI (11). Jak powszechnie wiadomo, reym Osmanw przynajmniej pocztkowo opiera si na niemal kompletnym pozbawieniu Turkw (nie mwic ju o innych muzumanach) wadzy politycznej oraz wpywu na najwaniejsz formacj w armii, oddziay janczarw, caa bowiem wadza polityczna i militarna znajdowaa si w rkach sutaskich bracw, urodzonych w krajach chrzecijaskich, porwanych w dziecistwie i ksztaconych w specjalnych szkoach. Do koca wieku XVI aden urodzony na wolnoci Turek nie mg zosta janczarem ani sprawowa jakiejkolwiek waniejszej funkcji rzdowej. W takim systemie rola ydw bya podobna do roli janczarw. Std najlepsz pozycj zajmowali oni wtedy, gdy u wadzy znajdowa si reym oderwany politycznie od ludu, ktrym rzdzi. Z chwil dojcia do wadzy Turkw (jak rwnie innych muzumanw, na przykad Albaczykw) pozycja ydw w imperium ottomaskim ulega osabieniu. Ale nie tak bardzo, jako e reym osmaski nadal opiera si na samowoli wadcw i pozbawiony by charakteru narodowego. Ten moment jest moim zdaniem szalenie wany, gdy podnoszony (moe i w dobrej wierze) przez wielu Palestyczykw i innych arabskich propagandzistw argument o wzgldnie dobrej sytuacji ydw w krajach muzumaskich w ogle, a w szczeglnoci pod panowaniem pewnych reymw, dowodzi ich ignorancji. Po pierwsze, zbytnio generalizuj, sprowadzajc powane kwestie polityczne i historyczne do sloganw. Przyjmujc, e pooenie ydw w krajach islamu byo zazwyczaj duo lepsze ni w krajach chrzecijaskich, naley sobie zada istotne pytanie: Pod jakim reymem yo si ydom lepiej, a pod jakim gorzej? Widzielimy ju, dokd taka analiza prowadzi. Po drugie, waniejsz nawet kwesti jest to, e w okresie poprzedzajcym powstanie nowoczesnych pastw lepszemu pooeniu spoecznoci ydowskiej towarzyszy z reguy wikszy stopie tyranii stosowanej przez rabinw wobec podlegych im ydw. Posumy si tu jednym przykadem: z pewnoci posta Saladyna wzbudza ogromny szacunek, lecz jeli o mnie chodzi, nie jestem w stanie mu zapomnie, e zarwno przywileje, jakich udzieli ydom w Egipcie, jak i mianowanie Majmonidesa ich Wodzem (Nagid) wywoao niemal natychmiast ostre przeladowania religijne ydowskich grzesznikw przez rabinw. Przykadowo, ydowskim kapanom (przypuszczalnie potomkom staroytnych kapanw, ktrzy suyli w wityni) nie wolno byo si byo eni nie tylko z prostytutkami (12), lecz i kobietami rozwiedzionymi. Ten drugi zakaz (ktry zawsze wywoywa problemy) by naruszany w okresie anarchii za panowania ostatnich Fatymidw (okoo 1130-80) przez kapanw, ktrzy wbrew religijnemu prawu brali lub z ydowskimi rozwdkami przed sdem islamskim (uprawnionym do udzielania lubw rwnie nie-muzumanom). Ustanowiona przez Saladyna po jego dojciu do wadzy szczeglna tolerancja wobec ydw zaowocowaa wydaniem przez Majmonidesa sdom rabiniackim w Egipcie nakazu pojmania

grzesznikw, ktrzy zawarli takie maestwa, i chostania ich tak dugo, a zgodz si ze swymi onami rozwie (13). Podobnie byo w imperium ottomaskim, gdzie wadza sdw rabinackich bya nie tylko ogromna, ale i szczeglnie dokuczliwa. Z tego wanie powodu posugiwanie si argumentem o pooeniu ydw w dawnych krajach muzumaskich we wspczesnym kontekcie jest zupenie nie na miejscu.

Chrzecijaska Hiszpania
Omwienie sytuacji w dwch krajach chrzecijaskiej Hiszpanii (14) (czy raczej na Pwyspie Iberyjskim, bo Portugali rwnie w ten obszar wczam) oraz w przedrozbiorowej Polsce gdzie pooenie spoecznoci ydowskiej i wewntrzny rozwj judaizmu klasycznego zasuguj na szczegln uwag, pozostawiem na koniec. W adnym innym pastwie a do wieku XIX nie osignli ydzi tak wysokiej pozycji politycznej, jak wanie w chrzecijaskiej Hiszpanii (wyjtek stanowi mog jedynie niektre taifa oraz imperium fatymidzkie). Wielu ydw dostpio zaszczytu penienia funkcji Wielkiego Skarbnika krlw Kastylii, tyli te regionalnymi i gwnymi poborcami podatkowymi, dyplomatami (reprezentujcymi krla przed sdami zagranicznymi, tak w chrzecijaskimi, jak i islamskimi, nawet poza Hiszpani), byli dworzanami, doradcami wadcw i arystokracji. W adnym innym kraju, za wyjtkiem Polski, nie zdobya gmina ydowska tak ogromnej wadzy prawnej nad swoimi czonkami, i nie wykorzystywaa jej w takim stopniu, i to publicznie, wcznie z prawem do skazywania na mier, jak wanie w Hiszpanii. Poczwszy od XI wieku, wychostanie na mier karaity (czonka heretyckiej sekty ydowskiej) nie byo w Kastylii niczym wyjtkowym. ydwkom, ktre omieliy si wspy z gojami, obcinano nosy; rabini tumaczyli, e w ten sposb kobieta straci urod, co zniechci do niej jej nieydowskiego kochanka. Osobnikom, ktrzy mieli czelno krytykowa sdy rabinackie, obcinano rce. Niewierni maonkowie skazywani byli na wizienie, otrzymujc przedtem dotkliw chost. Jeli podczas ydowskich dysput religijnych uznano kogo za heretyka, traci jzyk. Wszystko to wizao si historycznie z anarchi feudaln, a take z prbami sprawowania przez niektrych potnych krlw rzdw silnej rki, lekcewaenia instytucji parlamentu, istniejcych ju Kortezw. W tych zmaganiach bardzo istotn rol odgrywaa nie tylko polityczna i finansowa potga ydw, lecz rwnie (przynajmniej w najwaniejszym z krlestw, Kastylii) ich sia militarna. Wystarczy taki przykad: zarwno feudalny bezrzd, jak i ydowskie wpywy polityczne osigny swoje apogeum za panowania Pedro (Piotra) I, ochrzczonego jake adekwatnym przydomkiem Okrutny. Osiedla ydowskie Toledo, Burgos i wielu innych miast suyy praktycznie jako garnizony krla w czasie jego wieloletniej wojny domowej, toczonej przeciwko przyrodniemu bratu, Henrykowi hr. Trastamara, ktry po zwycistwie przybra imi Henryka II (1369-79)(15). Ten sam Pedro I nada ydom kastylijskim prawo ustanowienia w caym kraju inkwizycji wymierzonej przeciwko ydowskim odszczepiecom religijnym miao to miejsce na sto lat przed powoaniem do ycia osawionej katolickiej witej Inkwizycji. Podobnie jak w innych krajach europejskich, w miar narastania wok monarchii panujcej wiadomoci narodowej (proces ten rozpocz kulminacj za panowania Izabeli I Katolickiej i Ferdynanda II Katolickiego) pozycja ydw tracia na znaczeniu, pniej za, pod naporem si ludowych, doszo w kocu do ich wypdzenia z Hiszpanii. W obronie ydw stawali na og tylko przedstawiciele szlachty i wyszego duchowiestwa. Plebejska cz Kocioa, gwnie zakony ebracze, ktre si rzeczy trzymay si bliej mas, byy wobec ydw nastawione nieprzyjanie. Zdecydowanymi wrogami ydw byli Torquemanda i kardyna Ksymens, wielcy reformatorzy wczesnego Kocioa hiszpaskiego, ktrym udao si uwolni go w duej mierze od korupcji i

uniezaleni od arystokracji feudalnej, na rzecz wikszego podporzdkowania monarchii.

Polska
Przykad Polski przedrozbiorowej feudalnej republiki z krlem elekcyjnym jest przykadem odwrotnym: ilustruje on, jak w przededniu tworzenia si nowoczesnego pastwa, pod nieudolnymi rzdami degeneratw. ydzi osignli nie tylko najwysz pozycj spoeczn, lecz take ogromn autonomi wewntrzn. Z wielu powodw redniowieczna Polska pod wzgldem rozwoju pozostawaa w tyle za takimi krajami jak Francja czy Anglia; silna monarchia feudalna jeszcze bez instytucji parlamentu powstaa tam dopiero w wieku XIV, za panowania Kazimierza Wielkiego (1333-70). Wkrtce po jego mierci zmiana dynastii oraz inne czynniki spowodoway gwatowny wzrost wpyww magnaterii, jak rwnie niszej od niej rang szlachty, tak e do 1572 roku proces ograniczenia wadzy krla (ktry sta si figurantem penicym funkcje reprezentacyjne) oraz odsuwania wszystkich urodzonych z nieszlacheckiego stanu od jakiejkolwiek wadzy politycznej zosta praktycznie zakoczony. Przez dwa nastpne stulecia brak silnej wadzy doprowadzi do prawdziwej anarchii; doszo do tego, e wyrok sdowy w sprawach przeciwko szlachcie by jedynie nic nie znaczcym wistkiem papieru i eby go wyegzekwowa (a nie byo innego sposobu), trzeba byo wypowiada skazanemu prywatn wojn; w walkach pomidzy skconymi rodami szlacheckimi w XVIII wieku bray niekiedy udzia armie liczce dziesitki tysicy onierzy wicej ni liczya caa niedona armia Rzeczypospolitej. Rwnolegle z tym procesem postpowao obnianie si pozycji chopstwa (wolnego od pocztku wiekw rednich), ktre w kocu popado w graniczc z niewolnictwem paszczyzn; nigdzie w Europie sytuacja chopw nie bya tak za jak w Polsce. Pragnieniu monowadcw z krajw ssiednich, by upodobni si do polskich panw majcych nieograniczon wadz nad swoimi chopami (wcznie z prawem decydowania o yciu i mierci, bez moliwoci apelacji) naley zawdzicza terytorialn ekspansj Polski. Sytuacja na wschodnich ziemiach Polski, Biaorusi i Ukrainie skolonizowanych i zasiedlonych przez nowopaszczynianych chopw bya najgorsza z najgorszych (16). Niewielu ydw zamieszkiwao ziemie polskie po utworzeniu pastwa, aczkolwiek zajmowali oni wane stanowiska. Imigracja ydowska na tereny Polski rozpocza si na wiksz skal dopiero w wieku XIII i wzrosa jeszcze za panowania Kazimierza Wielkiego; zbiego si to w czasie z pogorszeniem si pozycji ydw w zachodniej, a potem rodkowej Europie. Wiedza na temat sytuacji polskich ydw w tym okresie jest bardzo skpa. Dopiero po osabieniu monarchii w wieku XVI szczeglnie za panowania Zygmunta I Starego (1506-48) i jego syna, Zygmunta II Augusta (1548-72) polscy ydzi wdzieraj si do elit politycznych i spoecznych, czemu towarzyszy, jak zwykle w takich przypadkach, wzrost ich autonomii. To wanie w owych czasach ydzi otrzymali najwiksze przywileje, wcznie z ustanowieniem sawetnej Komisji Czterech Ziem, bardzo efektywnie dziaajcej organizacji, sprawujcej wadz i jurysdykcj nad wszystkimi ydami zamieszkujcymi cztery gwne regiony Polski. Jedn z podstawowych funkcji Komisji byo zbieranie podatkw od ydw w caym kraju, ktre po odjciu pewnej czci na pokrycie wasnych potrzeb oraz potrzeb lokalnych spoecznoci ydowskich przekazywane byy do Skarbu. Jak rol spoeczn penili w Polsce ydzi na pocztku XVI wieku do roku 1795? W zwizku ze spadkiem znaczenia i wpyww monarchy rol krla w stosunkach z ydami szybko przeja szlachta z wiadomym, tragicznym skutkiem zarwno dla ydw, jak i ludnoci Rzeczypospolitej.

Polska szlachta wykorzystywaa ydw, jako swoich agentw, do osabienia pozycji handlowej Miast Krlewskich, ktre i tak ju byy sabe. Polska bya jedynym krajem chrzecijaskiej Europy, w ktrym posiado szlachcica znajdujca si na terenie Miasta Krlewskiego nie podlegaa ani prawu miejskiemu, ani te przepisom cechowym. W wikszoci przypadkw szlachta zasiedlaa swoje dobra ydami, z ktrymi prowadzia interesy, co przyczyniao si do nieustajcych konfliktw. Stron zwycisk w nich byli w pewnym sensie ydzi; miasto nie mogo ich sobie podporzdkowa ani te usun. Jednake w trakcie czstych zamieszek ludowych ydzi nieraz tracili ycie (czciej za swoj wasno). Szlachta wycznie na tym korzystaa. Podobnie, a czsto nawet gorsze konsekwencje wynikay z wykorzystywania ydw jako przedstawicieli szlachty w interesach; uzyskiwali oni zwolnienie z wikszoci polskich opat w ce, na czym tracio krajowe mieszczastwo. Jednake najtrwalsze i najbardziej tragiczne skutki miay miejsce we wschodnich prowincjach Polski czyli z grubsza biorc, na terenach pooonych na wschd od obecnej granicy kraju, obejmujcych niemal ca dzisiejsz Ukrain, a do granic Wielkiej Rusi. (Do 1667 roku granice Polski przebiegay daleko na wschd od Dniepru, tak e Potawa, na przykad, znajdowaa si na terytorium Polski). Na tym ogromnym obszarze nie byo prawie Miast Krlewskich. Miasta zostay zaoone przez szlacht i do niej w praktyce naleay prawie wycznie zamieszkiwali je ydzi. Do 1939 roku stanowili oni 90 procent mieszkacw miast na wschd od Bugu. Zjawisko to byo jeszcze bardziej wyrane na obszarach, ktre w wyniku rozbiorw znalazy si pod zaborem rosyjskim; nazywano je niekiedy Republik ydowsk. ydzi, szczeglnie na wschodnich terenach Polski, zatrudniani byli czsto w charakterze bezporednich nadzorcw i gnbicieli paszczynianych chopw jako zarzdcy caych dbr (wyposaeni przez panw w pene uprawnienia do stosowania przymusu) albo jako dzierawcy w takich feudalnych monopolach, jak myny, gorzelnie (z prawem rewizji chopskich domw w poszukiwaniu nielegalnych bimbrowni), domy publiczne i piekarnie, a take jako poborcy nakadanych przez monowadcw rnego rodzaju opat i podatkw. Krtko mwic, we wschodniej Polsce pod rzdami szlachty (a take skadajcego si wycznie z klas wyszych sfeudalizowanego Kocioa) ydzi byli zarwno bezporednimi ciemiycielami chopw, jak i praktycznie jedynymi mieszczanami. Wikszo zyskw wymuszanych na chopach przekazywano w tej czy innej formie monowadcom. Nie ulega wtpliwoci, e sami ydzi byli ze strony monowadcw ciemieni i dotkliwie gnbieni; wskazuj na to dowody historyczne, mwice o drczeniu i upokarzaniu ydw przez ich panw. Lecz jak podkrelalimy wczeniej, najwicej cierpieli chopi gnbieni zarwno przez panw, jak i przez ydw; mona te przyj, e za wyjtkiem okresw powsta chopskich wszystkie ydowskie prawa religijne wrogie gojom z ca moc odbijay si na chopach. W nastpnym rozdziale pokaemy, jak ta wrogo zostaje przyhamowana albo powcignita z obawy przed grob wybuchu wrogoci wobec ydw. Wybuchy te byy lekcewaone, dopki ydowski rzdca mg liczy na ochron i wsparcie swego potnego pana. Sytuacja taka utrzymywaa si a do nastania nowoczesnego pastwa, ale wtedy Polska zostaa rozebrana przez zaborcw. Z tego powodu bya jednym duym krajem zachodniego chrzecijastwa, z ktrego ydw nigdy nie wypdzono. Nowa klasa rednia nie moga si wyoni z cakowicie zniewolonego chopstwa; stare mieszczastwo za byo w sensie terytorialnym ograniczone, gospodarczo za sabe, a przez to bezsilne. Oglnie wic sytuacja systematycznie si pogarszaa, bez widokw na jakkolwiek istotn zmian. Warunki panujce w obrbie wsplnoty ydowskiej zmierzay w podobnym kierunku. W latach 1500-1795, jednym z okresw w dziejach judaizmu cakowicie zdominowanym przez przesd, polscy ydzi naleeli do najbardziej zabobonnych i fanatycznych spoecznoci ydowskich. Spora autonomia, jak si cieszyli w Polsce, wykorzystywana bya do tumienia wszelkiej oryginalnej i nowatorskiej myli, do propagowania najbardziej bezwstydnego wyzysku biednych

ydw przez ydw bogatych, przy wsparciu rabinw, oraz do usprawiedliwiania ich roli jako gnbicieli chopw, w subie szlachty. Tote nie byo innej drogi wyjcia, jak wyzwolenie z zewntrz. Przedrozbiorowa Polska, w ktrej ydzi zajmowali wysz spoeczn pozycj ni w innych krajach diaspory, lepiej ni przykady z innych krajw dowodzi bankructwa judaizmu klasycznego.

Przeladowania antyydowskie
ydzi czsto byli obiektem przeladowa przez cay okres judaizmu klasycznego (17) i tym wanie apologetycy religii mojeszowej, a zwaszcza syjonici tumacz dzi jej wrogie nastawienie do nieydw. Koronnym argumentem jest tu oczywicie wymordowanie przez nazistw piciu czy szeciu milionw ydw europejskich. Dlatego naley si zastanowi nad zjawiskiem przeladowa i rozway ich wspczesne implikacje. Jest to szczeglnie wane ze wzgldu na fakt, e potomkowie ydw zamieszkujcych przedrozbiorow Polsk (zwani czsto odrnieniu od ydw z niemieckiej strefy kulturowej z pocztkw XIX stulecia, obejmujcej dzisiejsz Austri, Czechy i Morawy ydami wschodnioeuropejskimi) signli dzi po wadz nie tylko w Izraelu, lecz rwnie w spoecznociach ydowskich USA oraz pozostaych krajw anglojzycznych; takie, a nie inne dzieje uksztatoway ich specyficzny sposb mylenia, odmienny od sposobu mylenia innych rodowisk ydowskich. Przede wszystkim naley wyranie oddzieli kwesti przeladowa antyydowskich w okresie judaizmu klasycznego od eksterminacji z rk nazistw. O ile bowiem przeladowania byy skutkiem oddolnych ruchw ludowych, o tyle eksterminacja bya procesem odgrnym, zainicjowana, zorganizowana i wykonywana przez urzdnikw pastwowych. Takie zaplanowane i zorganizowane przez pastwo ludobjstwo jest czym niespotykanym w dziejach ludzkoci, cho mona tu przytoczy kilka podobnych przykadw (eksterminacja Tasmaczykw i paru innych ludw skolonizowanych). Co wicej, zamiarem nazistw byo usunicie z powierzchni ziemi, prcz ydw, take innych narodw: podobnie przecie dopuszczono si eksterminacji na Cyganach, postpowao take wyniszczanie Sowian, dokonano masakry na milionach cywilw, masowo mordowano jecw wojennych. Jednake te powtarzajce si co pewien czas w wielu krajach w okresie judaizmu klasycznego przeladowania ydw stay si dla politykw syjonistycznych wzorem do naladowania w stosunku do Palestyczykw (i zarazem wymwk), a take czstym argumentem wykorzystywanym przez apologetykw judaizmu. Tym zjawiskiem musimy si teraz zaj. Naley podkreli, e w okresie najgorszych przeladowa antyydowskich, a wic wtedy, gdy ydw zabijano, elita rzdzca cesarze, papiee, krlowie, arystokracja, wysze duchowiestwo, jak rwnie bogata buruazja w miastach autonomicznych zawsze bya po stronie ydw. Ich wrogowie natomiast wywodzili si przewanie z najbardziej gnbionych i wyzyskiwanych klas spoecznych; czsto tez byli to ludzie, z ktrymi ydzi stykali si na co dzie, jak na przykad mnisi z zakonw ebraczych(18). Prawd jest natomiast, e w wikszoci przypadkw (cho na pewno nie zawsze) przedstawiciele wadzy bronili ydw, i to nie z pobudek humanitarnych czy z powodu jakiej specjalnej sympatii dla nich, lecz zwyczajnie, ze wzgldu na swe wasne interesy; po pierwsze, ydzi byli dla nich poyteczni i mogli na nich zarobi; po drugie, bronili w ten sposb prawa i porzdku; po trzecie, sami nienawidzili niszych klas i obawiali si, e wystpienia przeciwko ydom mog si kiedy przeksztaci w bunty przeciw nim samym. Obojtnie, jakie byy ich motywy, nie ulega kwestii, e bronili ydw. Dlatego wic wszystkie masakry ydw w okresie judaizmu klasycznego byy rezultatem rebelii chopskich lub rozruchw ludowych i zawsze miay miejsce wtedy, gdy elity rzdzce byy z jakich powodw sabe.

Tak byo nawet w Rosji carskiej, cho stanowi ona po czci wyjtek od powyszej reguy. Carski rzd, dziaajcy potajemnie poprzez sw tajn policj, popiera wprawdzie pogromy, czyni to jednak tylko wwczas, gdy by wyjtkowo saby (po zabjstwie Aleksandra II w 1881 roku oraz w okresie bezporednio poprzedzajcym wybuch rewolucji 1905 roku i jaki czas po niej), ale nawet wtedy stara si ukrci naruszanie prawa i porzdku. Gdy natomiast reym carski by mocny na przykad za panowania Mikoaja I albo pod koniec rzdw Aleksandra III, kiedy udao si zmie opozycj to mimo i nasilia si legalna dyskryminacja ydw, pogromw antyydowskich nie tolerowano. We wszystkich wikszych masakrach ydw w krajach chrzecijaskiej Europy daje si zauway pewna prawidowo. W czasie pierwszej krucjaty to nie armie rycerzy dowodzone przez ksit i hrabiw napastoway ydw, lecz spontanicznie zorganizowane bandy wieniakw i ndzarzy, podajce za Piotrem Pustelnikiem. Lokalni biskupi oraz przedstawiciele wadcy przeciwstawiali si temu i starali, czsto na prno, ydw broni(19). Towarzyszce trzeciej krucjacie antyydowskiej rozruchy w Anglii byy czci powstania chopskiego skierowanego take przeciwko przedstawicielom monarchii, tak wic niektrzy z buntownikw ukarani zostali przez Ryszarda I. Masakry ydw w okresie wybuchw Czarnej mierci odbyway si wbrew wyranym zakazom papiea, cesarza, biskupw i ksit niemieckich. W wolnych miastach, na przykad w Strasburgu, masakra poprzedzona bya lokaln rewolt, w czasie ktrej doszo do usunicia si arystokratycznej rady miejskiej ktra stana w obronie ydw i powoanie na jej miejsce rady zoonej z przedstawicieli ludu. Wielka masakra ydw w Hiszpanii w 1391 roku miaa miejsce za panowania niestabilnego rzdu regencyjnego, w czasie gdy osabiony wielk schizm Watykan nie by w stanie opanowa ebrzcych mnichw. Przypuszczalnie najbardziej wymownym przykadem jest wielka masakra ydw w czasie powstania Chmielnickiego na Ukrainie (1648), ktre zaczo si jako bunt oficerw kozackich, lecz wkrtce przeksztacio si w powszechny bunt chopw paszczynianych: Przeciwko swym polskim katolickim panom, a zwaszcza przeciwko tych panw rzdcom, klerowi i ydom, stany warstwy upoledzone, poddani, Ukraicy, przeladowani przez polski Koci katolicki ortodoksi (20). To typowo chopskie powstanie przeciw wyzyskowi, ktremu towarzyszyy nie tylko masakry dokonywane przez rebeliantw, lecz take jeszcze wiksze okruciestwa i zbrodnie prywatnych armii magnackich(21), utrwalio si w wiadomoci wschodnioeuropejskich ydw nie jako powstanie chopskie, bunt gnbionych, prawdziwych nieszcznikw, a nawet nie jako zemsta na sugach polskiej szlachty, lecz jako akt bezinteresownego, niczym nie uzasadnionego antysemityzmu, skierowany przeciwko ydom jako takim. Z tego powodu gosowanie delegacji Ukrainy na forum ONZ dotyczce spraw Bliskiego Wschodu (czy bardziej oglnie, sowieck polityk wobec tego regionu) prasa izraelska czsto opatruje komentarzem: spadkobiercy Chmielnickiego albo jego potomkowie.

Wspczesny antysemityzm
W czasach wspczesnych przeladowania ydw przybray zupenie inny charakter. Wraz z nastaniem nowoytnego pastwa, zniesienie paszczyzny i zdobyciem przez jednostki elementarnych praw w sposb nieuchronny znika wyjtkowa pozycja socjoekonomiczna ydw. Razem z ni znika take wadza, jak nad swoimi czonkami sprawowaa gmina ydowska; dziki temu wielu ydw uzyskao swobod uczestniczenia w yciu publicznym krajw, w ktrych yli. Przemiany te wywoay naturalnie gwatown reakcj z obu stron; zarwno ze strony samych

ydw (w szczeglnoci rabinw), jak i tych elementw spoeczestwa europejskiego, ktre sprzeciwiay si spoeczestwu otwartemu i dla ktrych cay proces wyzwolenia jednostek by niczym kltw. Wspczesny antysemityzm pojawi si okoo roku 1870, najpierw we Francji i Niemczech, potem w Rosji. Osobicie nie podzielam dominujcej wrd ydowskich socjalistw opinii, e pocztek wspczesnego antysemityzmu czy jego pniejszy rozwj a do czasw obecnych naleaoby przypisywa kapitalizmowi. Przeciwnie, uwaam, e pomylnie rozwijajcy si kapitalizm, bez wzgldu na to gdzie, by zwykle wolny od antysemityzmu; mao tego, w krajach, w ktrych kapitalizm powsta najwczeniej i osign najbardziej rozwinit form a wic w Anglii i Belgii mniej byo antysemityzmu ni gdzie indziej(22). Wspczesny antysemityzm w swej wczesnej fazie (1880-1900) by form odreagowania czowieka zdezorientowanego, ktry nienawidzi gboko nowoczesnego spoeczestwa we wszystkich jego aspektach, dobrych i zych, bdc przy tym arliwym wyznawc spiskowej teorii dziejw. ydzi stali si kozem ofiarnym, obwiniani za rozpad tradycyjnego spoeczestwa (ktre antysemici nostalgicznie wyobraali sobie jako bardziej hermetyczne, uporzdkowane, ni byo kiedykolwiek w rzeczywistoci) i wszystko zo, ktre si w nastpstwie tego pojawio. Jednake ju na samym pocztku natrafili na powan przeszkod: Jak bowiem zdefiniowa koza ofiarnego w normalnych ludzkich kategoriach? Jaki jest wsplny mianownik dla ydowskiego muzyka, bankiera, rzemielnika czy ebraka zwaszcza e znika wikszo, przynajmniej zewntrznie, wsplnych im cech religijnych? Odpowiedzi na to pytanie bya teoria rasy ydowskiej, czyli wspczesny antysemityzm. Na uwag zasuguje fakt, e nawet tradycyjna opozycja chrzecijaska, czy bardziej nawet islamska, wobec judaizmu klasycznego wolna bya od rasizmu. Trudno si zreszt dziwi, wynikao to bowiem z uniwersalnego charakteru chrzecijastwa i islamu, jak rwnie ich zwizkw z wiar mojeszow (w. Tomasz Morus wielokrotnie strofuje kobiet, ktra protestowaa, gdy powiedzia jej, e Maria Dziewica bya ydwk). Jednak moim zdaniem o wiele waniejszym powodem takiego stanu rzeczy bya pozycja spoeczna ydw, nalecych nieodmiennie do klas wyszych. W wielu krajach ydw traktowano jak (potencjalnych) arystokratw. Wystarczyo, e si przechrzcili, a mogli zawiera maestwa z przedstawicielami najznakomitszych rodw. Pitnastowieczny szlachcic kastylijski czy aragoski, albo osiemnastowieczny arystokrata polski eby posuy si tylko dwoma przykadami krajw, w ktrych nagminnie dochodzio do zwizkw maeskich z przechrztami nie pojby za on hiszpaskiej wieniaczki czy crki polskiego chopa paszczynianego, choby nie wiem jak Ewangelia wychwalaa cnot ubstwa. Najbardziej znamiennym przejawem wspczesnego antysemityzmu jest mit o ydowskiej rasie czesze na pozr niewidocznej, lecz podobno dominujcej i trafnie charakteryzujcej ydw, i to niezalenie od historii czy uwarunkowa spoecznych. Gdy tylko wspczesny antysemityzm pokaza swj pazur, natychmiast podchwycili ten mit niektrzy liderzy Kocioa. Na przykad, cz hierarchii francuskiego Kocioa katolickiego sprzeciwia si nowej doktrynie rasistowskiej wyoonej przez E. Drumonta, pierwszego popularnego wspczesnego antysemity, autora gonej ksiki La France Juive (1886)(23). Wspczesny antysemityzm niemiecki natrafi pocztkowo na podobny opr. Naley te podkreli, e dla osignicia wasnych celw po antysemityzm sigay niektre wpywowe europejskie ugrupowania konserwatywne, a rwnoczenie antysemici, gdy tylko nadarzaa si ku temu okazja, chtnie powoywali si na konserwatystw, cho obie grupy nie miay ze sob zbyt wiele wsplnego. Ofiarami citego pira wspomnianego Drumonta nie stali si Rothschildowie, lecz arystokracja, ktra si do nich umizgiwaa. Drumont nie oszczdzi te rodziny krlewskiej...ani biskupw, ani samego papiea (24). Niemniej jednak wielu francuskich notabli, biskupw i konserwatystw ochoczo sigao do teorii Drumonta i antysemityzmu w okresie kryzysu zwizanego z afer Dreyfusa, by obali wadz

republikask. Ten rodzaj oportunistycznych sojuszy pojawi si wielokrotnie na przestrzeni lat w rnych krajach europejskich a do upadku nazizmu. Wrogo konserwatystw wobec wszelkiego radykalizmu, a w szczeglnoci wobec rnych odmian socjalizmu, zalepiaa tych pierwszych co do natury ich politycznych sojusznikw. W wielu wypadkach konserwatyci gotowi byli sprzymierzy si z samym diabem, zapominajc o starym powiedzeniu, iz od ciemnych typw trzeba si trzyma z dala. Skuteczno wspczesnego antysemityzmu i jego sojuszu z konserwatystami zaleaa od kilku czynnikw. Po pierwsze, istniejca w wielu krajach (cho stanowczo nie we wszystkich) tradycyjna chrzecijaska niech religijna wobec ydw, gdy tylko spotykaa si z poparciem lub choby brakiem sprzeciwu ze strony kleru, moga swobodnie zaowocowa sojuszem z antysemick ferajn. Stanowisko kleru w poszczeglnych krajach wynikao w duym stopniu z lokalnej specyfiki historycznej i uwarunkowa spoecznych. We Francji, na przykad, Koci katolicki mia silne cigoty do koniunkturalnego sprzymierzania si z antysemitami, we Woszech natomiast nie; podobne cigoty mia Koci w Polsce i Sowacji, a w Czechach nie. Grecki Koci ortodoksyjny w Rumunii przejawia silne tendencje antysemickie, w Bugarii za przeciwnie. Jeli chodzi o kocioy protestanckie, opinie na ten temat byy skrajnie podzielone. W kociele otewskim i estoskim gr wziy tendencje antysemickie. Natomiast w innych krajach (na przykad w Holandii, Szwajcarii i krajach skandynawskich) potpiono antysemityzm ju z chwil, gdy si pojawi. Po drugie, antysemityzm by zasadniczo oglnym przejawem ksenofobii, marzeniem o spoeczestwie czystym, jednorodnym, jednonarodowym. Problem polega na tym, e okoo roku 1900 (czyli jeszcze do niedawna) w wikszoci krajw europejskich jedynymi obcymi byli ydzi. Tak wanie byo w Niemczech. Niemieccy rasici z pocztku XX wieku w rwnym stopniu pogardzali Murzynami, co ydami, tyle tylko, e w Niemczech nie byo wtedy Czarnych. Nienawi, rzecz jasna, atwiej jest skupi na kim, kto jest pod rk, ni na kim, kogo nie ma, tym bardziej w wczesnych warunkach, gdy nie istniaa jeszcze masowa turystyka, ludzie rzadko podrowali, za wikszo Europejczykw nigdy nie opucia (dobrowolnie) swych stron ojczystych. Po trzecie, sukcesy doranych sojuszy konserwatyzmu z antysemityzmem byo odwrotnie proporcjonalne do siy i moliwoci jego oponentw. A w Europie do takich konsekwentnych i skutecznych oponentw antysemityzmu nale liberalizm i socjalizm historycznie s to siy kontynuujce na rne sposoby tradycje zapocztkowane przez holendersk Wojn o Niepodlego (1568-1648). Rewolucj Angielsk i Wielk Rewolucj Francusk. Papierkiem lakmusowym antysemityzmu na kontynencie europejskim jest, z grubsza, stosunek do Wielkiej Rewolucji Francuskiej; ci za, ktrzy opowiadaj si za rewolucj, s przeciwni antysemityzmowi; ci, ktrzy jej nienawidz i chcieliby przekreli jej osignicia, tworz podatny grunt dla antysemityzmu. Niemniej naley dokona cisego rozrnienia pomidzy konserwatystami, czy nawet reakcjonistami, a rzeczywistymi rasistami i antysemitami. Cho przyczyn wspczesnego rasizmu (ktrego odgazieniem jest antysemityzm) naley szuka w specyficznych warunkach spoecznych, z chwil nabrania si przeksztaca si on moim zdaniem w ruch o znamionach demonicznych. Gdy dochodzi do wadzy, wymyka si analizom wszelkich istniejcych obecnie teorii socjologicznych czy choby obserwacjom spoecznym a w szczeglnoci teoriom odwoujcym si do zdefiniowanych przez wspczesn wiedz interesw klasowych, pastwowych czy jakichkolwiek innych ni interes czysto psychologiczny. Nie uwaam wcale, e rasizm jest z zasady niepoznawalny; przeciwnie, mam nadziej, e rozwj ludzkiej wiedzy doprowadzi kiedy do zrozumienia tej doktryny. Na obecnym etapie wiedzy nie jest ona jednak ani zrozumiaa, ani

racjonalnie wytumaczalna dotyczy to wszystkich odmian rasizmu, we wszystkich spoeczestwach (25). Przecie aden polityk, czy grupa ludzi, niezalenie od swego zabarwienia politycznego, nie przewidziaa nawet w przyblieniu horroru nazizmu. Jedynie ludzie sztuki, poeci, jak choby Heine, potrafili uchyli rbka tego, co przyszo trzymaa w zanadrzu. Skd wiedzieli? Trudno powiedzie, ale i tak wiele z ich przeczu i domysw byo bdnych.

Reakcja syjonistw
Historycznie rzecz biorc, syjonizm jest zarwno odpowiedzi na antysemityzm, jak i rodzajem konserwatywnego sojuszu z tym ruchem chocia syjonici, podobnie jak inni europejscy konserwatyci, nie zdawali sobie do koca sprawy, z kim w ten sojusz wchodz. Do czasu narodzin wspczesnego antysemityzmu nastawienie europejskiego ydostwa byo optymistyczne, eby nie powiedzie, entuzjastyczne. Przejawiao si to nie tylko w masowym szczeglnie w krajach zachodnich odejciu (i to bez wikszego alu) od judaizmu klasycznego, lecz take w stworzeniu silnego ruchu kulturalnego, zwanego ydowskim owieceniem (haskala), ktre rozpoczo si okoo roku 1780 w Niemczech i Austrii, a nastpnie przenioso do Europy Wschodniej, stajc si w latach 1850-70 znaczc si spoeczn. Nie jestem w stanie omwi tutaj osigni kulturalnych tego ruchu, jak choby odrodzenie si literatury w jzyku hebrajskim czy rozwj wspaniaej literatury w jidysz, jednake musz zaznaczy, e pomimo wielu wewntrznych rni ruch ten charakteryzowa si dwoma wsplnymi zaoeniami: przekonaniem o potrzebie fundamentalnej krytyki spoecznoci ydowskiej, a zwaszcza spoecznej roli religii mojeszowej w jej klasycznej formie, oraz mesjanistyczn wrcz nadziej, e w Europie zwyci siy dobra. Siy te definiowane byy przy uyciu jedynego kryterium, a mianowicie kryterium poparcia dla wyzwolenia ydw. Wzrost nastrojw antyydowskich wrd ludu, jak rwnie liczne sojusze si konserwatywnych z ruchami antysemickimi zaday ydowskiemu Owieceniu dotkliwy cios. Cios by szczeglnie druzgoccy, gdy fala antysemityzmu nadesza tu po tym, jak w niektrych krajach ydzi zdobyli rwnouprawnienie, a w innych byli dopiero na drodze co cakowitego wyzwolenia. W cesarstwie austriackim uzyskali pen rwno praw ju w 1867 roku. W Niemczech, w niektrych niezalenych landach, przyznano ydom wolno dosy wczenie, w innych natomiast ten proces si opnia; szczeglnie w Prusach szo to wyjtkowo opornie. Ostatecznie emancypacja ydw w Niemczech nastpia z woli Bismarcka w 1871 roku. W impierium ottomaskim ydzi podlegali oficjalnej dyskryminacji do 1909 roku, za w Rosji (jak rwnie w Rumunii) a do roku 1917. Wida std, e wspczesny antysemityzm pojawi si w cigu dziesiciu lat od wyzwolenia ydw w Europie rodkowej, na dugo przedtem, zanim doszo do emancypacji najwikszej spoecznoci ydowskiej owych czasw, to znaczy ydw z Rosji carskiej. atwo jest wic syjonistom ignorowa poow istotnych faktw i w nawizaniu do obecnej w judaizmie klasycznym doktryny segregacji twierdzi, e poniewa wszyscy goje zawsze ydw nienawidzili i ich przeladowali, jedynym rozwizaniem jest masowy exodus ydw do Palestyny, Ugandy czy jeszcze gdzie indziej (28). Niektrzy wczeni ydowscy krytycy syjonizmu doszli do popiesznej konkluzji, e skoro przyjmuje si ahistoryczn tez o cigym niedopasowaniu ydw i gojw tez wspln syjonistom i antysemitom! wwczas pojawienie si duej liczby ydw w jednym miejscu wywoa moe skierowany przeciwko nim wybuch nienawici mieszkacw tej czci wiata (co istotnie miao pniej miejsce, tyle e z zupenie innego powodu). O ile wiem, ten skdind logiczny argument na nikim nie zrobi wraenia, podobnie jak aden

logiczny czy odwoujcy si do faktw argument obalajcy mit rasy ydowskiej nie zmieni nawet w minimalnym stopniu zapatrywa antysemitw. Midzy syjonistami a antysemitami zawsze istniay cise zwizki; syjonistom, dokadnie tak jak niektrym europejskim konserwatystom, wydawao si, e mog ignorowa demoniczny charakter antysemityzmu i wykorzystywa antysemitw do wasnych celw. Historia zna wiele przykadw takich sojuszy. Herzl sprzymierzy si z gonym antysemit, ministrem w rzdzie cara Mikoaja II, hrabi von Plehve(27); Jabotinsky paktowa z Petlur, rakcyjnym przywdc ukraiskim, ktrego oddziay wymordoway w latach 1918-21 okoo stu tysicy ydw; wrd sojusznikw Ben Guriona ze skrajnej prawicy francuskiej w czasie wojny algierskiej znajdowao si wielu zdeklarowanych antysemitw, ostronych na tyle, iz otwarcie sprzeciwiali si wycznie obecnoci ydw we Francji, w Izraelu im ona nie przeszkadzaa. Jednake najbardziej szokujcym przykadem takich zachowa jest zachwyt, z jakim przywdcy syjonistyczni w Niemczech powitali dojcie do wadzy Hitlera. Podzielali oni bowiem jego przekonanie o wyszoci rasy, jak te jego niech do asymilacji ydw z Aryjczykami. Gratulowali Hitlerowi zwycistwa nad wsplnym wrogiem siami liberalnymi. Doktor Joachim Prinz, syjonistyczny rabin, ktry pniej wyemigrowa do Stanw Zjednoczonych, gdzie siga po stanowisko wiceprzewodniczcego wiatowego Kongresu ydw (by rwnie czoowym dziaaczem wiatowej Organizacji Syjonistycznej, a take wielkim przyjacielem Goldy Meir), opublikowa w 1934 roku szczegln ksik, zatytuowan: Wir Juden (My ydzi), w ktrej wysawia Hitlera i jego tzw., Rewolucj Niemieck oraz witowa klsk liberalizmu.
Znaczenie Rewolucji Niemieckiej dla narodu niemieckiego stanie si w kocu jasne dla tych wszystkich, ktrzy doprowadzili do jej wybuchu i uksztatowali jej oblicze. Teraz naley ustali, jakie znaczenie ma ona dla nas; liberalizm ponis totaln klsk. Przestaa istnie jedyna forma ycia politycznego, ktra sprzyjaa ydowskiej asymilacji. (28).

Zwycistwo nazizmu wykluczao asymilacj ydw oraz mieszane maestwa ydowsko-aryjskie. Wcale nie jestemy z tego powodu zmartwieni pisa doktor Prinz. Za fakt, e ydzi zostali odtd zmuszeni do okrelania si jako ydzi, jest dla niego spenieniem naszych marze. Dalej pisze on tak: Chcemy, aby asymilacja zastpiona zostaa nowym prawem: deklaracj przynalenoci do narodu ydowskiego i ydowskiej rasy. Pastwo zbudowane w oparciu o zasad czystoci narodowej i rasowej moe by tylko przez ydw czczone i szanowane, poniewa my rwnie deklarujemy przynaleno do swego wasnego rodzaju. yd, ktry deklaruje si jako yd, nie bdzie nigdy zdolny do faszywej lojalnoci wobec pastwa. Pastwo nie moe chcie innych ydw prcz takich, ktrzy deklaruj sw przynaleno do narodu ydowskiego. Nie zaakceptuje ono ydowskich pochlebcw i lizusw. Musi da od nas wiary i lojalnoci wobec naszych wasnych interesw. Tylko ten, kto czci swoje wasne plemi i swoj wasn krew, zdolny jest czci narodow wol innych nacji. (29). W caej ksica a roi si od podobnych pochlebstw pod adresem ideologii nazistowskiej; cieszc si z klski liberalizmu, a szczeglnie upadku idei rewolucji francuskiej(30) autor wyraa wielk nadziej, e w sprzyjajcej atmosferze mitu rasy aryjskiej rwnie syjonizm i mit o rasie ydowskiej bd si miay wymienicie. Rzecz jasna, ani doktor Prinz, ani wszyscy inni pocztkowi sympatycy i sprzymierzecy niazizmu nie zdawali sobie sprawy, dokd ten ruch (i w ogle wspczesny antysemityzm) prowadzi. Podobnie jak wielu ludzi dzisiaj nie zdaje sobie sprawy, dokd zmierza syjonizm, ruch, w ktrym doktor Prinz by postaci szanowan. A przecie celem syjonizmu jest odgrzewanie tych wszystkich fobii judaizmu klasycznego w stosunku do gojw, tak aby przy uyciu nieprzemylanych i wyrwanych z kontekstu argumentw o przeladowaniach ydw na przestrzeni dziejw, uzasadni obecne przeladowania Palestyczykw.

Cho i taka myl moe si wydawa szalona, niemniej analiza prawdziwych motyww lecych u podoa syjonizmu wyranie wskazuje, e jednym z najgbiej zakorzenionych rde wrogoci syjonistycznego establishmentu wobec Palestyczykw jest to, i wielu ydw pochodzcych z Europy Wschodniej identyfikuje ich w swych umysach z buntowniczym wschodnioeuropejskim chopstwem, ktre uczestniczyo w powstaniu Chmielnickiego i innych podobnych buntach, za chopstwo to utosamiane jest z kolei, wbrew faktom historycznym, ze wspczesnym antysemityzmem i nazizmem.

Stawi czoo historii

Wszyscy ydzi chccy si naprawd wyzwoli spod tyranii swej totalitarnej przeszoci musz zada sobie pytanie, jaki jest ich stosunek do dawnych ludowych wystpie antyydowskich, a zwaszcza do tych, ktre wizay si z buntami chopw paszczynianych. Na pytanie to powinni raz na zawsze odpowiedzie sobie take wszyscy apologeci religii mojeszowej, ydowiskiego segregacjonizmu i szowinizmu. Niewtpliwy fakt, i zbuntowani chopi popeniali nieludzkie okruciestwa na ydach (i innych oprawcach), wytaczany jest przez owych apologetw jako argument dokadnie w taki sam sposb, w jaki argument o palestyskim terrorze wykorzystywany jest do usprawiedliwienia aktw nieprawoci wobec Palestyczykw. Nasza odpowied musi by uniwersalna, musi na rwni traktowa wszystkie podobne przypadki. Dla yda, ktry szczerze pragnie si wyzwoli spod ydowskiego partykularyzmu, rasizmu i dominacji ydowskiej religii odpowied taka nie jest wcale trudna. Bunty gnbionych chopw przeciwko swym panom czy ich rzdcom nie naleay w dziejach do rzadkoci. Ju w kilkadziesit lat po powstaniu Chmielnickiego na Ukrainie wszczli bunt chopi rosyjscy pod dowdztwem Stenki Riazina, a sto lat pniej mia miejsce bunt pod wodz Pugaczowa. W Niemczech bya wojna chopska 1525 roku, we Francji akieria w 1357-58 i wiele innych rebelii ludowych, nie wspominajc ju o buntach niewolnikw pod rnymi szerokociami geograficznymi. Wszystkim tym powstaniom a wybraem celowo przykady, gdy celem napaci nie byli ydzi towarzyszyy straszliwe masakry, podobnie jak Wielkiej Rewolucji Francuskiej towarzyszyy akty terroru. Jakie stanowisko zajmuj wobec tych wydarze ludzie prawdziwie postpowi niech to bdzie elita intelektualna Rosji, Niemiec czy Francji? Czy uczciwy historyk angielski, badajc masakry popenione przez irlandzkich chopw zbuntowanych przeciwko swemu niewolnictwu potpi je jako akty antyangielskiego rasizmu? Jakie bdzie stanowisko historyka francuskiego w kwestii wielkiego buntu niewolnikw w Santo Domingo, podczas ktrego zarnito wiele francuskich kobiet i dzieci? Zada pytanie oznacza znale na nie odpowied. Jednake zadanie pytania postpowym czy nawet socjalizujcym ugrupowaniem ydowskim oznacza otrzymanie cakiem odmiennej odpowiedzi; tutaj z ciemionego i wyzyskiwanego chopa robi si rasistowskie monstrum, a przecie ydzi czerpali z tego wyzysku korzy. Stara maksyma gosi, e ten, kto z historii nie wyciga wnioskw, skazany jest na powtarzanie tych samych bdw. Odnosi si to take do tych ydw, ktrzy nie chc si pogodzi ze swoj ydowsk przeszoci, stajc si jej niewolnikami i powtarzajc jej bdy w polityce syjonistycznej i pastwowej. Pastwo Izrael peni obecnie wobec gnbionych chopw wielu krajw nie tylko na Bliskim Wschodzie, ale i znacznie dalej rol podobn do tej, jak penili ydzi w przedrozbiorowej Polsce, a bya to rola rzdcy u imperialnego ciemicy. Czy to nie znamienne, e wanie Izrael zbroi armi Somozy w Nikaragui, armie w Gwatemalii, w Salwadorze, w Chile i paru innych krajach? I e fakty te nie wywoay w Izraelu ani wrd zorganizowanych spoecznoci ydowskiej diaspory

adnej publicznej dyskusji? Nie zadano sobie nawet prostego pytania, czy sprzeda broni dyktatorowi, ktry morduje bojownikw o wolno i chopw jest na dusz met dla Izraela korzystne? Jeszcze bardziej znaczca jest reakcja religijnych ydw na tego rodzaju transakcje i kompletne milczenie ich rabinw (ktrzy przecie w przypadku podegania nienawici do Arabw s niezwykle haaliwi). Wyglda na to, e Izrael i syjonizm s za powrotem do epoki judaizmu klasycznego tyle ze na wiksz skal, i w znacznie bardziej niebezpiecznych okolicznociach. Jedyna moliwa odpowied na wszystkie te pytania, przede wszystkim odpowied samych ydw, nie powinna si rni od odpowiedzi udzielonej przez prawdziwych rzecznikw wolnoci i humanizmu wszystkich krajw, wszystkich narodw, wszelkich filozofii. Musimy stawi czoo ydowskiej przeszoci i tym aspektom wspczesnoci, ktre nie tylko bazuj na faszywej ocenie przeszoci, lecz j wrcz czcz. Warunkiem tego jest: po pierwsze, cakowita uczciwo wobec faktw; po drugie, wiara (prowadzca, o ile to moliwe, do czynw) w uniwersalne ludzkie zasady moralne i polityczne. Mencujsz, staroytny filozof chiski z IV w.p.n.e., podziwiany szczeglnie przez Woltera, napisa: Oto dlaczego uwaam, ze wszyscy ludzie posiadaj wrodzon zdolno wspczucia: pewien czowiek spostrzega nagle, i niewiele brakuje, by dziecko wpado do studni. Jego zmys wspczucia zostaje zaalarmowany. Nie dzieje si tak dlatego, e chce on zyska przychylno rodzicw dziecka czy aprobat ssiadw i przyjaci, ani dlatego, e obawia si oskare, w wypadku gdyby dziecka nie uratowa. Bowiem nie ma czowieka, ktry nie posiadaby zdolnoci wspczucia bd zdolnoci odczuwania wstydu, bd wrodzonej uprzejmoci, bd zdolnoci odrniania dobra od za. Zdolno wspczucia jest pocztkiem czowieczestwa, zdolno odczuwania wstydu pocztkiem prawoci, wrodzona uprzejmo jest pocztkiem dobrych obyczajw, zdolno odrniania dobra od za pocztkiem mdroci. Kady czowiek, tak jak ma cztery koczyny, tak i ma w sobie te cztery pocztki. Poniewa kady z nas ma je w sobie, czowiek, ktry uwaa, i nie jest zdolny do korzystania z nich, niszczy sam siebie. Widzielimy juz w poprzednich rozdziaach, a bardziej szczegowo zobaczymy w nastpnym, jak odlege od powyszych zasad s przykazania, ktrymi religia ydowska w swej klasycznej i talmudycznej formie zatruwa ludzkie serca i umysy. Droga do autentycznej rewolucji w judaizmie do uczynienia go bardziej ludzkim, pozwolenia ydom na poznanie swej przeszoci, a tym samym pozbycie si jego tyranii wiedzie poprzez bezlitosn krytyk ydowskiej religii. Bez strachu czy stroniczoci musimy podda krytyce to, co skada si na nasz wasn przeszo, tak jak to wobec swojej przeszoci czyni Wolter: Ecrasez linfame!.

RODZIA V

Prawa wymierzone przeciwko gojom.

W rozdziale III wyjaniaem, e halacha, to znaczy zbir przepisw prawnych judaizmu klasycznego stosowany w praktyce przez wszystkich ydw od pocztku wieku IX do koca XVIII i zachowany do dzisiaj w formie judaizmu ortodoksyjnego opiera si zasadniczo na Talmudzie Babiloskim. Jednake ze wzgldu na ogromn zoono dysput prawnych zapisanych w Talmudzie konieczne byo stworzenie prostszej i atwiejszej w korzystaniu kodyfikacji prawa talmudycznego. Zadania tego podjy si kolejne pokolenia uczonych rabinw. Niektre z tych prac ciesz si duym autorytetem i s w powszechnym uyciu. Z tego powodu odwoywa si bdziemy nie do Talmudu, a raczej wanie do tego typu skomplikowanych opracowa (i cieszcych si uznaniem komentarzy do nich). Mona susznie zaoy, ze wspomniane komplikacje wiernie oddaj sens tekstw talmudycznych, a take ich komentarzy sporzdzonych przez pniejszych badaczy. Najstarszym kodeksem prawa talmudycznego, uwaam wci za gwne rdo wiedzy, jest napisana przez Mojesza Majmonidesa Misznie Tora z XII wieku. Najbardziej autorytatywnym kompedium praw i przepisw, uywanym powszechnie do dzisiaj jako podrcznik, jest Szulchan Aruch, stworzony przez rabina Josefa Karo pod koniec XVI stulecia. Stanowi on przystpn kondensacj napisanej przez tego samego autora, znacznie obszerniejszej i przeznaczonej dla zaawansowanych badaczy pracy pt: Bet Josef. Do Szluchan Aruch powstao wiele komentarzy; prcz komentarzy klasycznych, pochodzcych z XVII stulecia, istniej pniejsze, ju dwudziestowieczne, mianowicie Miszna Berura. Wreszcie, wspczesnym kompendium literatury talmudycznej jest wydawana w Izraelu od lat 50-tych Encyklopedia Talmudyczna redagowana przez najwybitniejszych ortodoksyjnych badaczy Pisma.

Morderstwo a ludobjstwo
Zgodnie z zasadami religii ydowskiej, morderstwo popenione na ydzie jest zbrodni karan mierci i stanowi jeden z trzech najciszych grzechw (pozostae dwa to bawochwalstwo i cudzostwo). ydowskie sdy religijne oraz wadze wieckie zobowizane s do karania nawet poza zwykym wymiarem sprawiedliwoci kadego winnego zamordowania yda. yd, ktry niebezporednio (np., nieumylnie) przyczyni si do mierci innego yda, popenia wedug prawa talmudycznego jedynie grzech przeciwko prawom Niebios, podlega wic raczej karze boskiej ni karze wymierzonej przez czowieka. Z chwil gdy ofiar morderstwa jest goj, sprawa wyglda zupenie inaczej. yd, ktry dopuci si zamordowania nie-yda, winien jest jedynie popenienia grzechu wobec prawa Niebios i nie podlega karze sdowej. (1) Nieumylne spowodowanie mierci goja w ogle nie jest grzechem.(2)

I tak, jeden z dwch najwaniejszych komentatorw Szulchan Aruch wyjania, e gdy chodzi o goja, nie naley podnosi na niego rki, mona jednak wyrzdzi mu krzywd niebezporednio, na przykad usuwajc drabin, by nie mg si wydosta z rozpadliny, do ktrej wpad...taki czyn nie jest zabroniony, poniewa nie zosta popeniony bezporednio.(3) Wskazuje on jednoczenie, e czyn prowadzcy do mierci goja jest zabroniony, o ile moe on spowodowa wybuch wrogoci wobec ydw.(4) Morderca goj, ktry podlega jurysdykcji ydowskiej, powinien zosta stracony bez wzgldu na to, czy dopuci si zabicia yda czy goja. Jeli jednak ofiar zbrodni by goj, a morderca przejdzie na judaizm, wwczas karze nie podlega.(5). Wszystko to ma bezporednie, praktyczne odniesienie do realiw wspczesnego pastwa izraelskiego. Mimo i pastwowe prawo kryminalne nie czyni rozrnie midzy ydami i nieydami, rozrnienia takiego dokonuj ortodoksyjni rabini, ktrzy prowadz sw trzod wedug wskaza halachy. Szczeglnie wana jest tu jurysdykcja, ktrej udzielaj religijnym onierzom. Poniewa jedyny, ladowy zreszt, zakaz mordowania dotyczy gojw, z ktrymi [my ydzi] nie jestemy w stanie wojny, rni uczeni komentatorzy pism wycignli std logiczn konkluzj, e w takim razie podczas wojny wszyscy goje s ydom nieprzyjani, a zatem mog, a nawet powinni zosta zabici. (6) Od 1973 roku doktryna ta jest publicznie propagowana jako wskazwka dla wierzcych onierzy izraelskich. Nawoywanie do zabijania gojw (z ktrymi ydzi s w stanie wojny) pojawio si po raz pierwszy w broszurze armii izraelskiej, opublikowanej przez dowdztwo Centralnego Rejonu, ktry obejmuje obszar Zachodniego Brzegu. W broszurze tej Naczelny Kapelan dowdztwa pisze: Gdy nasze oddziay natkn si na cywilw, czy to w czasie dziaa zbrojnych, pocigu za wrogiem czy rajdu zwiadowczego, to dopki nie ma pewnoci, e cywile ci nie zagraaj naszym oddziaom, zgodnie z halach mog, a nawet powinni zosta zabici...Pod adnym pozorem nie naley wierzy Arabowi, nawet jeli sprawia wraenie osoby cywilizowanej... W czasie wojny, gdy nasze oddziay atakuj wroga, halacha zezwala, a nawet zaleca, by zabijay nawet niegronych cywilw, to znaczy z pozoru niegronych. (7). Objanienie tej doktryny znajdujemy w przytoczonej poniej wymianie korespondencji midzy pewnym izraelskim onierzem i jego rabinem, opublikowanej w roczniku jednej z najbardziej prestiowych szk religijnych w Izraelu, Midraszijjat Noam, znanej z tego, i ksztaci kadry przywdcze i dziaaczy Narodowej Partii Religijnej i Gusz Emunim. (8). List onierza Mosze do rabina Szimona Weisera: Z pomoc Bosk, Czcigodny i Drogi Mj Rabbi, Najpierw chciabym zapyta, jak macie si Wy i Wasza rodzina. Mam nadziej, e u Was wszystko w porzdku. Ja, dziki Bogu, czuj si dobrze. Nie pisaem dugo. Prosze mi wybaczy. Czasami przypominam sobie werset: Kiedy wic przyjd i ujrz oblicze Boe?(9) Licz na to, cho nie mam pewnoci, e uda mi si przyjecha do domu podczas ktrej z przepustek. Musz przyjecha. W czasie jednej z dyskusji w naszej grupie powsta spr odnonie uycia broni w obronie koniecznej. Rozprawialimy na temat tego, czy wolno nam zabija nieuzbrojonych cywilw albo kobiety i dzieci? Albo czy powinnimy szuka na Arabach zemsty? Kady odpowiada na te pytania zalenie od wasnego zrozumienia sprawy. Ja sam nie potrafiem zdecydowa, czy Arabw powinno si traktowa jak Amalekitw, to znaczy, e wolno ich mordowa (sic!), a pami o nich zostanie wymazana (10), albo moe naley postpowa tak, jak postpuje si na wojnie, to znaczy zabija tylko onierzy?

Mj drugi problem wie si z odpowiedzi na pytanie, czy wolno mi naraa wasne ycie, pozwalajc przey kobiecie? Zdarzay si bowiem przypadki, e i kobiety rzucay granatami rcznymi. Albo czy wolno mi poda wod Arabowi, ktry uczyni gest kapitulacji? Moe si przecie zdarzy, e podnis on rce tylko dlatego, i chce mnie wprowadzi w bd, a potem zabi. Takie rzeczy si zdarzaj. cz gorce pozdrowienia dla Rabbiego i caej jego rodziny. Mosze. Odpowied rabina Szimona Weisera udzielona Mosze: Z pomoc Niebios. Drogi Mosze, pozdrawiam. Zaczynam ten list dzisiaj wieczorem, chocia wiem dobrze, e go dzisiaj nie skocz, a to z dwch powodw: poniewa jestem bardzo zajty i poniewa moim zamiarem jest napisa list dugi, aby wyczerpujco odpowiedzie na Twoje pytania. Z tego powodu bd musia przepisa pewne ustpy z pism naszych mdrcw, niech pami o nich bdzie bogosawiona, i je odpowiednio zinterpretowa. (11) Wrd narodw nieydowskich istnieje zwyczaj, zgodnie z ktrym wojna, podobnie jak gry, czy futbol czy koszykwka, rzdzi si wasnymi prawami. Jednake jak pisz nasi mdrcy, niech pami o nich bdzie bogosawiona, [...] dla nas wojna nie jest gr, lecz ywotn koniecznoci, i tylko wedle tego kryterium moemy t wojn ocenia. Z jednej strony [...] uczy si nas, e jeli yd zamorduje goja, uwaany jest za morderc, i chocia aden sd nie ma prawa go skaza, waga tego czynu rwna si kademu innemu mordowi. Jednake te same autorytety w innym miejscu pisz, e Rabbi Szimon zwyk mawia: Gojw najlepiej zabi, wom najlepiej rozwali czaszk. Mona si spiera o to, czy Rabbi Szimon uy wyraenia zabi jedynie przenonie i nie naley go traktowa dosownie, lecz w sensie gnbi lub innego sowa o podobnym znaczeniu. W ten sposb nie popadamy przynajmniej w sprzecznoci z ty, co twierdz wspomniane wczeniej autorytety. Albo mona si spiera, e skoro wyraenie to uyte zostao w sensie dosownym, to jednak bya to [jedynie] osobista opinia Rabbiego, kwestionowana przez innych mdrcw. Prawdziwe wyjanienie znajduje si w Tosefot.(12). Dowiadujemy si tam [...] co na ten temat ma do powiedzenia Talmud, a mianowicie, e gojowi, ktry wpad do studni, nie powinno si pomaga wydosta, lecz rwnie nie powinno si go spycha do studni, eby zgin; innymi sowy: goja nie naley ratowa, ale te i nie naley go z premedytacj zabija. W Tosefot jest napisane: Jeli stwierdzenie >>gojw najlepiej zabi<< czynioby w umysach zamt, wwczas naley przyj, i dotyczy ono stanu wojny. [...] W opinii komentatorw Tosefot, naley dokona wyranego rozrnienia midzy czasem wojny i czasem pokoju, i chocia w czasie pokoju zabijanie gojw jest zakazane, to jednak w czasie wojny jest to dla nas micwa [nakaz, obowizek religijny]. [...] A oto na czym polega rnica midzy ydem a gojem: chocia zasada: Ktokolwiek chce ciebie zabi, pierwszy powinien zosta zabity odnosi si do yda, jak to zostao napisane w traktacie

Sanhedrin [stanowicym fragment Talmudu], to jednak odnosi si ona do niego w razie [uzasadnionej] obawy, e goj istotnie zamierza pozbawi yda ycia. Lecz w czasie wojny zazwyczaj zakada si, e goj chce ci zabi, z wyjtkiem sytuacji, kiedy wida wyranie, i nie ma on zych zamiarw. Na tym wanie polega wedug halachy zasada obrony koniecznej a nie na obcej nam, a przyjtej przez armi izraelsk koncepcji, ktrej skutkiem jest wiele ofiar miertelnych [wrd ydw]. Zaczam wycinek z gazety z przemwienia Rabbiego Kalmana Kahana, ktre wygosi w Knesecie. Ukazuje oni wyrazicie cho i bolenie dlaczego obrona konieczna przyczynia si do ofiar w ludziach. Kocz w nadziei, e nie bdziesz mia mi za ze, i napisaem tak dugi list. Temat, ktry poruszye, dyskutowano ju nie raz. Twj list skoni mnie jedynie do szczegowego opisania tej kwestii. Pokj z Tob i wszystkimi ydami, i mam nadziej zobaczy cie, jak piszesz, wkrtce. Twj Szimon Odpowied Mosze na list rabina Szimona Weisera: Wasza Czcigodno, Mj Drogi Rabbi, Mam nadziej, e zarwno Rabbi, jak i jego rodzina s w dobrym zdrowiu. Otrzymaem Wasz dugi list i jestem szczeglnie wdziczny za Wasz trosk o moj skromn osob, bo przypuszczam, e piszecie listy do wielu, a wikszo czasu powicacie na studiowanie innych powanych spraw. Tym bardziej wic gboka jest moja wdziczno. Co do samego listu, oto jak ja go zrozumiaem: W czasie wojny nie tylko wolno mi, lecz nawet wymaga si ode mnie, bym zabija wszystkich arabskich mczyzn i kobiety, ktrzy wejd mi w drog. Istnieje bowiem obawa, i wspieraj oni naszego przeciwnika, czy to porednio, czy bezporednio. Jeli o mnie chodzi, to musz ich zabija, nawet gdybym mia popa w konflikt z prawem wojskowym. Myl, e kwestia obrony koniecznej powinna zosta przekazana pod rozwag instytucjom owiatowym, a przynajmniej instytucjom religijnym, eby zajy w tej sprawie jasne stanowisko i nie bdziy w przyszoci po bezkresnych obszarach logiki. Powinno si te objani, jak naley si t zasad posugiwa w praktyce. Albowiem z przykroci zauwaam, e nawet wrd moich religijnych towarzyszy spotyka si przerne rodzaje logiki. Mam nadziej, e zrobicie co w tej sprawie, tak aby nasi chopcy poznali pogld swych przodkw jasno i jednoznacznie. Koczc, wyraam nadziej, e za miesic, gdy skoczy si moje szkolenie, bd mg przyjecha do jesziwy [szkoa religijna wyszego stopnia]. Pozdrowienia Mosze. W kwestii mordowania wrogw doktryna halachy koliduje nie tylko z izraelskim prawem karnym, lecz rwnie jak to wynika z przytoczonych powyej listw z oficjalnym regulaminem wojskowym. Wtpi jednak, by nie miaa ona wpywu na wymiar sprawiedliwoci, a w szczeglnoci na sdy wojskowe. Faktem bowiem jest, e we wszystkich przypadkach, gdy ydzi czy to podczas dziaa

wojskowych, czy w zblionych okolicznociach zabili arabskiego cywila (wczajc przypadek masowego mordu w Kafr Qasim w 1956 roku), mordercy najczciej wypuszczani byli na wolno, a jeli nawet wymierzono im kar, to bya ona zazwyczaj wyjtkowo agodna lub odraczana na wiele lat, co praktycznie ograniczao j do zera. (13).

Ratowanie ycia
Najwysza warto ludzkiego ycia i spoczywajcy na kadym czowieku obowizek ratowania ycia bliniego to bez wtpienia kwestie wielkiej wagi. Take w omawianym tu kontekcie, z uwagi na fakt, e od czasu drugiej wojny wiatowej opinia ydowska w niektrych przypadkach susznie, w innych niesusznie potpia cay wiat, a przynajmniej Europ za bezczynne przygldanie si masakrze ydw. Zbadajmy zatem, co na ten temat ma do powiedzenia halacha. Zgodnie z halach, ratowanie ycia drugiemu ydowi jest fundamentaln powinnoci kadego yda. (14). Wypiera ona wszystkie inne nakazy i zakazy religijne, z wyjtkiem zakazu popenienia trzech najciszych grzechw: cudzostwa (wcznie z kazirodztwem), morderstwa i bawochwalstwa. Co si tyczy nie-ydw, podstawowa zasada talmudyczna mwi, e ycie goja ratowa si nie powinno, z drugiej jednak strony zabrania si take ydom umylnego ich mordowania. Sam Talmud (15) wyraa to w maksymie gojw nie naley wyciga [ze studni] ani [do niej] wrzuca. Majmonides tak to objania(16): Jeli chodzi o gojw, z ktrymi nie jestemy w stanie wojny...nie wolno powodowa ich mierci, lecz rwnoczenie zabronione jest ich ratowanie wwczas, gdy w jaki sposb zagroone jest ich ycie. Jeli dajmy na to, ujrzymy goja wpadajcego do morza, nie powinnimy go ratowa, poniewa zostao napisane: Nie bdziesz czyha na ycie bliniego swego (17) a przecie goj nie jest naszym blinim. W szczeglnoci ydowskiemu lekarzowi nie wolno leczy nieydowskiego pacjenta. Majmonides sam przecie wyborny medyk wypowiada si w tej kwestii wyranie; w innym ustpie (18) przypomina on rozrnienie midzy blinim a gojem, by wycign wniosek kocowy: i std si dowiadujesz, e leczenie nie-yda, nawet za pienidze, jest zakazane... Jednake odmowa yda w szczeglnoci lekarza ratowania ycia goja moe, gdyby si kto o tym dowiedzia, wzbudzi wrogo wpywowych gojw, a przez to narazi ydw na niebezpieczestwo. W wypadku pojawienia si takiego zagroenia obowizek uniknicia go wypiera zakaz pomagania gojom. Tak wic Majmonides kontynuuje: [...] jeli si go lkasz lub obawiasz si jego wrogoci, lecz go za pienidze, albowiem leczenie bez wynagrodzenia jest zakazane. W rzeczywistoci sam Majmonides by osobistym lekarzem sutana Saladyna. Jego upr w kwestii domagania si zapaty przypuszczalnie po to, by mie pewno, i nie chodzi tu o dobry uczynek, lecz trudny do uniknicia obowizek nie by wic a tak bezwzgldny. Dowiadujemy si o tym z innego ustpu, w ktrym pozwala on na leczenie [goja] za darmo, gdy (ze wzgldu na jego potencjaln wrogo) jest to nieuniknione. Caa doktryna zakaz ratowania ycia gojowi czy leczenia go, jak rwnie uchylenie tego zakazu w sytuacji, gdy mona si obawia wrogoci z jego strony powtrzona jest (niemal sowo w sowo) w innych autorytatywnych pismach, wcznie z czternastowiecznym Arba Turm oraz Bet Josef i Szulchan Aruch (19). Karo cytujc w Bet Josef Majmonidesa, dodaje: Zezwala si wyprbowywa na poganach

lekarstwa, pod warunkiem, e suy to bdzie naszemu celowi; zasad spotykamy rwnie w dzieach sawnego uczonego ydowskiego rabina Mojesza Isserlesa. (20) W kwestii rozumienia pojcia goj panuje wrd autorytetw halachicznych jednomylno odnosi si ono do wszystkich nie-ydw* Jedynym gosem odstajcym od tego chru s prace rabina Mojesza Riwkesa, autora pomniejszych komentarzy do Szulchan Aruch, ktry pisze co nastpuje: (20) Nasi mdrcy odnosz si [w swych komentarzach] do pogan, ktrzy czcz boki i nie wierz w ydowski Exodus z Egiptu czy stworzenie wiata ex nihilo. Lecz goje, w ktrych ochronnym cieniu yjemy, wrd ktrych, my, nard Izraela, jestemy rozproszeni, ci ludzie wierz w stworzenie wiata ex nihilo, wierz w Exodus i wiele innych zasad naszej religii i modl si do Stwrcy nieba i ziemi...Nie tylko nie istnieje zakaz zabraniajcy pomagania im, lecz jest wrcz naszym obowizkiem modli si o ich bezpieczestwo. Powyszy ustp, pochodzcy z drugiej poowy XVII wieku, jest szczeglnie chtnie cytowany przez uczonych apologetw.(21). W rzeczywistoci jednak nie jest on tak szeroko znany, jak udaj owi apologeci, dlatego, e opowiada si za usuniciem zakazu ratowania ycia gojowi, a nie czynieniem tego obowizku, jak w przypadku ratowania ycia yda. Liberalizm, o ktrym mowa, nie dotyczy zreszt wszystkich ludzi, lecz jedynie chrzecijan i muzumanw. Niemniej ustp ten pokazuje, e przecie istnia sposb na to, by okrutn doktryn halachy stopniowo agodzi. Niestety, wikszo pniejszych autorytetw halachicznych, zamiast rozszerzy tolerancj Riwkesa na inne narody i grupy, cakowicie j odrzucio.

Profanowanie szabatu w celu ratowania ycia.

Profanacja szabatu czyli wykonywanie w sobot prac, ktre w normalnych warunkach byyby zakazane staje si obowizkiem, o ile tego wymaga konieczno ratowania ycia yda.
*Termin goj w jzykach hebrajskich i jidysz bywa naduywany, pojawia si wtedy w znaczeniu gupi lub zy yd. W Biblii sowo to ma zabarwienie neutralne i oznacza nard. (przyp. Tum).

Do problemu ratowania ycia gojowi w czasie szabatu nie przykada Talmud zbyt duego znaczenia, jako e ratowanie ycia gojowi jest zabronione nawet w dni powszednie. Sprawa jednak komplikuje si nieco w dwch przypadkach. Po pierwsze, problem powstaje wwczas, gdy w niebezpieczestwie znalaza si grupa ludzi i istnieje prawdopodobiestwo (cho nie pewno), e wrd nich co najmniej jeden yd. Czy powinno si sprofanowa szabat, aby uratowa im ycie? Takie przypadki s ywo dyskutowane. W oparciu o wczeniejsze autorytety, wcznie z Majmonidesem i samym Talmudem, Szulchan Aruch(22) rozstrzyga t kwesti, posugujc si rachunkiem prawdopodobiestwa. Przypumy wic, e w jakim budynku mieszka dziewiciu gojw i jeden yd. Pewnej soboty budynek si zawala; jeden z mieszkacw nie wiadomo jednak ktry by w tym czasie poza domem, reszta zostaa uwiziona pod gruzami. Czy naley te gruzy przeszuka, a tym samym zama wity zakaz pracy w szabat, zwaywszy e yda moe tam wcale nie by (moe to wanie on znalaz si poza

domem w czasie katastrofy)? Szulchan Aruch twierdzi, e mimo wszystko naley gruzy przeszuka, gdy prawdopodobiestwo tego, e znalaz si pod nimi yd, jest stosunkowo due (dziewi do jednego). Zamy jednak, a a dziewiciu mieszkacom udao si uj katastrofie i pod gruzami pozostaje tylko jeden z nich i znowu nie wiadomo ktry. W takiej sytuacji obowizku przeszukania gruzw nie ma, poniewa tym razem prawdopodobiestwo tego, e osob uwizion pod gruzami jest yd, jest znacznie mniejsze (jeden do dziewiciu). Podobnie gdy d na morzu wiozca midzy innymi ydw znajdzie si w niebezpieczestwie, wwczas mamy obowizek zamania szabatu w celu ratowania ich ycia. Jednake wielki rabin Akiwa Eiger (zmar w 1837 roku) wyjania, iz w tym przypadku mona naruszy szabat tylko wtedy, gdy wiadomo, e na pokadzie s ydzi. Jeli tosamo osb znajdujcych si w odzi nie jest w ogle znana, szabatu profanowa nie wolno, albowiem, jak wiadomo, wikszo mieszkacw Ziemi stanowi goje(23). Skoro prawdopodobiestwo, e wrd osb znajdujcych si na pokadzie s ydzi, jest minimalne, zatem powinno si im pozwoli uton. Kwestia druga odnosi si do ustpu zezwalajcego na zamanie szabatu w sytuacji, gdy odmowa udzielenia pomocy gojowi moe wzbudzi w nim wrogo wobec ydw. yd wezwany do goja w dzie powszedni moe by zmuszony udzieli mu pomocy, gdy przyznajc si do tego, e nie wolno mu ratowa ycia nie-ydw, mgby cign na siebie gniew tych ostatnich. Ale ju w czasie szabatu yd moe si tumaczy koniecznoci czczenia wita. Talmud drobiazgowo rozstrzyga przypadek (24), kiedy to ydowska poona zostaa wezwana do porodu do nieydowskiej kobiety. A oto konkluzja tych rozwaa: z obawy przed wywoaniem wrogoci poonej wolno pomc rodzcej, o ile jest to dzie powszedni. W czasie szabatu nie powinna tego robi i moe si z tego wytumaczy nastpujco: Wolno nam naruszy wity szabat tylko wtedy, gdy chodzi o udzielenie pomocy osobie przestrzegajcej szabatu. Ale w stosunku do was, ludzi, dla ktrych szabat nie jest witem, czyni nam tego nie wolno. Czy jest to szczere wyjanienie, czy tylko pretekst, wymwka? Majmonides uwaa, ze jest to tylko wymwka, ktr mona si posuy nawet wwczas, gdyby pomoc udzielona przez poon nie spowodowaa naruszenia szabatu. Mona przypuszcza, e ta wymwka zawsze odniesie skutek, gdy goje i tak zupenie si nie orituj, jakich prac nie wolno wykonywa ydom w czasie szabatu. W kadym razie Majmonides przyznaje: W czasie szabatu nie wolno pomaga kobiecie nie bdcej ydwk przy porodzie, nawet za pienidze; nie trzeba te obawia si wybuchu wrogoci, nawet gdyby udzielenie pomocy nie pocigao za sob naruszenia szabatu. Szulchan Aruch wyraa taki sam pogld. (25). Tego typu wymwki nie zawsze bywaj niezawodnym sposobem wprowadzania gojw w bd czy uniknicia ich wrogoci wywoanej odmow udzielenia pomocy. Z tego powodu wadze rabiniczne zmuszone zostay do czciowego rozlunienia obowizujcych regu i zezwolenia ydowskim lekarzom na leczenie gojw podczas szabatu, i to nawet wwczas, gdyby wymagao to wykonywania czynnoci normalnie zabronionych w szabat. To rozlunienie regu dotyczyo zwaszcza pacjentw bogatych i wpywowych, ktrych po pierwsze, nie jest tak atwo oszuka, a po drugie, ich wrogo mogaby by dla ydw niebezpieczna. Tak wic rabin Joel Sirkis, autor Bait Hadasz, jeden z najwybitniejszych rabinw w siedemnastowiecznej Polsce, zdecydowa, ze burmistrzom, szlachcie i arystokratom naley w czasie szabatu udziela pomocy medycznej, aby nie narazi si na ich gniew, z czym wizaoby si

pewne niebezpieczestwo. Jednake w innych wypadkach, zwaszcza gdy mona goja zby jak wykrtn wymwk, lekarz ydowski dopuciby si naprawd cikiego grzechu, udzielajc mu pomocy w czasie szabatu. W tym samym wieku, tyle e nieco pniej, podobn decyzj wydano we francuskim miecie Metz, ktrego dwie rozdzielone rzek czci poczone byy mostem pontonowym. Normalnie ydom nie wolno byo w czasie szabatu przechodzi przez most, jednake tamtejszy rabin zdecydowa, e ydowskiemu lekarzowi wolno to zrobi, pod warunkiem, e zosta wezwany do udzielenia pomocy wielkiemu panu; wiadomo bowiem, e lekarz przekracza most tylko dla dobra swoich ydowskich pacjentw, a odmowa udzielenia pomocy panu mogaby narazi ydw na jego wrogo. yczliwo monych, zwaszcza w czasach tak apodyktycznego wadcy jak Ludwik XIV, bya rzecz niezwykle wan; uczucia szarych gojw nie liczyy si zupenie(26). Hochmat Szlomo, dziewitnastowieczny komentarz do Szulchan Aruch, mwi o podobnej interpretacji pojcia wrogo w odniesieniu do Karaitw, niewielkiej sekty ydowskich heretykw. Zgodnie z t interpretacj, gdyby miao to naruszy szabat, ratowanie ycia Karaitom jest zabronione, poniewa wymg unikania wrogoci odnosi si wycznie do tych pogan, ktrzy maj nad nami przewag liczebn i mog nam naprawd zagrozi, a e Karaitw jest niewielu i nic nam z ich strony nie zagraa, obawa przed ich wrogoci nie ma adnych podstaw(27). Nieco pniej zobaczymy, e absolutny zakaz profanacji szabatu w celu ratowania ycia Karaitw obowizuje do dzisiaj. Cay ten temat omwiony jest obszernie w responsie Mojesza Sofera znanego bardziej jako Hatam Sofer zmarego w 1832 roku synnego rabina Pressburga (Bratysawa). Jego konkluzje maj nie tylko znaczenie historyczne. Ot w 1966 roku jeden z responsw Sofera zosta oficjalnie uznany przez Naczelnego Rabina Izraela za podstawowe zaoenie halachy(28). Konkretnie chodzio o rozstrzygnicie przez Hatama Sofera problemu dotyczcego sytuacji w Turcji, gdzie w czasie jednej z wojen zarzdzono, e kada wioska i miasteczko bdzie miao wasn poon, gotow na wezwanie przyj z pomoc rodzcym kobietom. Niektre z poonych byy ydwkami; a zatem, czy powinny w dni powszednie i w szabat odbiera porody kobiet nieydwek, czy nie? W swoim responisie(29) Hatam Sofer po wnikliwym zbadaniu sprawy konkluduje najpierw, e goje, ktrych problem dotyczy to znaczy ottomascy chrzecijanie i muzumanie nie tylko s bawochwalcami, ktrzy wyranie czcz inne bstwa i dlatego nie powinni by ani [ze studni] wycigani, ani [do niej] wrzucani; co wicej Sofer porwnuje ich do Amalekitw, przez co talmudyczna zasada, wedug ktrej zakazuje si mnoenia nasienia Amalekitw, odnosi si take do nich. Zasadniczo wic nie powinno si udziela gojom pomocy nawet w dni powszednie. Jednake w przypadku, gdy dysponuj oni wasnymi lekarzami i poonymi, zezwala si ydom na ich leczenie i odbieranie porodw, gdy spotkawszy si z odmow ydowskiego lekarza czy poonej, goje mogliby zamiast nich wezwa wasnych. W rezultacie wic ydowski lekarz czy poona straciliby okazj do zarobku, co jest przecie wielce niepodane. Zalecenie to odnosi si w rwnym stopniu do dni powszednich, jak i do szabatu, pod warunkiem, e nie dochodzi do profanacji wita. Jednake w tym drugim przypadku szabat moe posuy jako wymwka, za pomoc ktrej, mona wprowadzi pogask kobiet w bd, przekonujc, i udzielenie jej pomocy doprowadzioby do naruszenia szabatu.

W odniesieniu do przypadkw profanacji szabatu Hatam Sofer podobnie jak inni mdrcy rozrnia dwie kategorie prac, ktrych w szabat wykonywa nie wolno. Pierwsza obejmuje prace zakazane przez Tor, czyli tekst biblijny (interpretowany przez Talmud); prace te mog by wykonywane tylko w wyjtkowych okolicznociach, to znaczy wtedy, gdy niewykonanie ich spowodowaoby realn grob wybuchu wrogoci wobec ydw. Drug kategori stanowi trzy rodzaje prac zabronionych tylko przez mdrcw, ktrzy poszerzyli oryginalne prawo Tory; nastawienie do pogwacenia tych zakazw jest z reguy agodniejsze. W innym responsie zmierzy si Hatam Sofer(30) z kwesti, czy wolno ydowskiemu lekarzowi podrowa w czasie szabatu do chorego goja, w celu udzielenia mu pomocy, dorok. Po wyjanieniu, i podrowanie w szabat dorok konn nie pogwaca Tory, a jedynie zakaz naoony przez mdrcw, Sofer powouje si na owiadczenie Majmonidesa, wedle ktrego podczas szabatu nie naley pomaga kobiecie nieydowskiej przy porodzie, nawet jeli nie pociga to za sob profanacji szabatu. Dodaje te, i zasada ta dotyczy nie tylko poonych, lecz rozciga si na ca praktyk lekarsk. Nastpnie jednak wyraa obaw, czy zastosowanie zasady w praktyce nie wywoa niepodanej wrogoci wobec ydw, poniewa goje najpewniej nie uznaj wyjanienia o koniecznoci przestrzegania szabatu i gotowi s pomyle, e dla ydw krew innowiercw niewiele jest warta. A co gorsza, nieydowscy lekarze mogliby si za to mci na swych ydowskich pacjentach. Trzeba wic znale jakie lepsze uzasadnienie odmowy. Sofer doradza wic, aby ydowski lekarz, ktry w czasie szabatu zosta wezwany do nieydowskiego pacjenta gdzie poza miasto, wymwi si od obowizku pod pretekstem, i musi pozosta w miecie, by pilnowa zdrowia wasnych pacjentw; moe wic powiedzie: Nie wolno mi opuci mego posterunku ze wzgldu na niebezpieczestwo groce zdrowie tego czy innego pacjenta. Przy takim racjonalnym uzasadnieniu odmowy nie trzeba obawia si wrogoci ze strony gojw. Podobnym argumentem posuguj si przecie lekarze, usprawiedliwiajc na przykad swoje spnienie do pacjenta: Najpierw musiaem udzieli pomocy innemu pacjentowi. Tylko jeli w aden sposb nie da si uzasadni odmowy, lekarz moe skorzysta z doroki konnej, aby dosta si w szabat do nieydowskiego pacjenta. W caej tej dyskusji nie chodzi wcale o dobro pacjenta czy jego wyleczenie, lecz o to, jak wymwk naley wobec niego si posuy. Zakada si przy tym, e suszniejsz rzecz jest wprowadzenie goja w bd ni leczenie go, o ile tylko nie wywoa to wrogoci z jego strony (31). W dzisiejszych czasach, rzecz jasna, ydowscy lekarze nie s ju na og tak religijni, wic pewnie nie wiedz nawet o tych wszystkich zakazach. Co wicej, nawet lekarze wierzcy wol raczej by w zgodzie z przysig Hipokratesa, ni stosowa si do wskaza fanatycznych rabinw.(32). Jednake trudno powiedzie, e zalecenia te nie maj na lekarzy adnego wpywu; przecie wielu z nich, cho si do nich nie stosuje, mimo wszystko otwarcie przeciwko nim nie protestuje. Caa ta kwestia wci pozostaje aktualna. Uwspczeniona wykadnia doktryny halachy przedstawiona zostaa w wydanej niedawno po angielsku, zwizej i autorytatywnej pracy zatytuowanej Jewish Medical Law (ydowskie Prawo Medyczne)(33). Ksika ta, firmowana przez prestiow fundacj izraelsk Mosad Harav Kook, opiera si na responsie rabina Eliezera Jehuda Waldenberga, przewodniczcego rabinackiego sdu rejonowego z Jerozolimy. Kilka jej ustpw zasuguje na specjaln uwag. Po pierwsze, zakazuje si naruszania szabatu...w celu ratowania Karaitw.(34). Mwi si o tym wprost, kategorycznie i bez obwarowywania jakimikolwiek zastrzeeniami. Nie bierze si nawet pod uwag ewentualnego wybuchu wrogoci ze strony czonkw tej sekty, po prostu lepiej pozwoli im umrze, ni leczy naruszajc szabat.

Co si za tyczy gojw: Zgodnie z regu zawart w Talmudzie i kodeksach prawa ydowskiego zakazuje si profanacji szabatu poprzez pogwacenie biblijnego bd rabinicznego prawa w celu ratowania ycia ciko chorego goja. Zabrania si take asystowa przy porodzie kobiety nie bdcej ydwk.(35). Regule tej towarzyszy jednak dyspensa: Zezwala si obecnie na wykonywanie na rzecz nie-yda czynnoci zabronionych przez prawo rabiniczne i naruszajcych szabat, poniewa postpowanie takie zapobiega tworzeniu si napi pomidzy ydami i gojami.(36). Niewiele to zmienia, gdy sam proces leczenia bardzo czsto wymaga wykonywania czynnoci zabronionych przez Tor, a do nich dyspensa ta si nie stosuje. Wprawdzie mwi si dalej, e pewne wadze maj moc rozszerzenia zakresu owej dyspensy na czynnoci zabronione przez Tor, jest to jednake rwnoznaczne ze stwierdzeniem, e wikszo tych naprawd liczcych si autorytetw halachicznych si temu sprzeciwia. Ale nie wszystko stracone. ydowskie Prawo Medyczne znalazo i tutaj cudowne rozwizanie. Opiera si ono na pewnym uroczym punkcie prawa talmudycznego, zgodnie z ktrym naoony przez Tor zakaz wykonywania w czasie szabatu pewnych czynnoci obowizuje tylko wtedy, gdy intencj tych czynnoci jest konkretny, zamierzony rezultat. (Na przykad, mielenie ziarna uznaje si za zabronione wwczas, gdy jego celem jest uzyskanie mki). Z drugiej strony, jeli dana czynno wywouje przypadkowo zupenie inne skutki ni te zamierzone (melacha sehejab cricha legufa), wwczas zmienia si jej status nadal jest zabroniona, tyle e ju nie przez Tor, lecz przez mdrcw. Dlatego: Istnieje w peni legalna metoda udzielania pomocy pacjentom nieydowskim, pozwalajca unikn naruszenia obowizujcego prawa nawet w sytuacjach, gdyby pogwacone zostao prawo biblijne. Sugeruje si mianowicie, by w czasie udzielania pomocy nie-ydowi gwn intencj ydowskiego lekarza nie byo wcale wyleczenie pacjenta, lecz ch uchronienia siebie oraz spoecznoci ydowskiej od oskare o dyskryminacj religijn, a take od zemsty, ktrej skutki mogyby by grone zarwno dla samego lekarza, jak i innych ydw. Przy takiej intencji, dowolny zabieg lekarski staje si czynnoci, ktrej rzeczywisty skutek nie jest zamierzonym celem... a takie czynnoci zabronione s w szabat tylko przez prawo rabiniczne. (37). Ten obudny substytut przysigi Hipokratesa znalaz swj wyraz rwnie w innej niedawno wydanej ksice w jzyku hebrajskim(38). Mimo i kwestie te poruszone zostay w prasie izraelskiej co najmniej dwukrotnie(39), Izraelskie Stowarzyszenie Lekarzy nabrao w tej sprawie wody w usta. Rozwaywszy do szczegowo niezwykle wany problem nastawienia halachy do samego ycia gojw, zajmiemy si teraz moeju nie tak dokadnie innymi zasadami halachy dyskryminujcymi gojw. Poniewa jest ich caa masa, omwimy tylko kilka najwaniejszych.

Przestpstwa seksualne
Stosunek pciowy pomidzy zamn ydwk a jakimkolwiek innym mczyzn ni jej maonek jest w przypadku obojga przestpstwem zagroonym kar mierci i zarazem jednym z najohydniejszych grzechw. Status kobiet nie-ydwek jest zupenie inny. Halacha przyjmuje, i wszyscy goje s z natury wystpni; mwi o tym wyranie werset: I zapaaa dz do swych kochankw, ktrzy w sile swych czonkw i dzy podobni byli do osw i ogierw(40). Nie ma wic znaczenia, czy kobieta nie-ydwka jest zamna czy nie, gdy w opinii ydw samo pojcie maestwa do gojw si nie odnosi. (Wrd pogan zwizki maeskie nie istniej). Std stosunki pciowe pomidzy ydami a kobietami nie-ydwkami nie s uznawane za cudzostwo;

Talmud(41) przyrwnuje je do grzechu zezwierzcenia. (Poniewa generalnie zakada si, i goje nie posiadaj okrelonego pochodzenia). Zgodnie z Encyklopedi Talmudyczn(42) Ten, kto dowiadczy cielenie ony goja, nie podlega karze mierci, poniewa napisane jest: ony bliniego(43), a nie ony obcego; nawet przykazanie: mczyzna [...] czy si ze sw on tak cile, e staj si jednym ciaem(44) adresowane do gojw, nie odnosi si do ydw, gdy midzy poganami zwizki maeskie nie istniej; i chocia zamna kobieta nieydowska jest dla goja zakazana, yda zakaz ten nie obowizuje. Z powyszego nie wynika wcale, e stosunek pciowy pomidzy ydem a nieydowsk kobiet jest dozwolony wrcz przeciwnie. Jednake gwna kara spada w tym przypadku na kobiet; musi ona zosta stracona, nawet wwczas, gdy zostaa przez tego yda zgwacona: Jeli yd spkuje z nieydwk, bez wzgldu na to, czy jest ona trzyletni dziewczynk czy doros kobiet, czy jest zamna czy nie, nawet wtedy, gdy sam yd jest dzieckiem w wieku lat dziewiciu i jednego dnia poniewa stosunek ten by wiadomym czynem, kobieta musi zosta stracona, jak zwierz, gdy z jej powodu yd popad w tarapaty.(45). yd natomiast powinien zosta wychostany, a jeli jest przypadkiem czonkiem kapaskiego rodu Kohenw, powinien otrzyma dwakro wicej rzg, jako e popeni podwjne przestpstwo: Kohenom nie wolno uprawia stosunkw z prostytutkami, za wszystkie gojki uznawane s za prostytutki. (46).

Status
Zgodnie z halach ydowi nie wolno dopuci (i ile potrafi temu zapobiec), by jakikolwiek goj zosta mianowany na najskromniejsze nawet stanowisko, dziki ktremu mgby sprawowa wadz nad ydami. (Oto dwa przykady: dowdca oddziau w armii ydowskiej, liczcego wicej ni dziesiciu ludzi oraz nadzorca przy budowie kanau irygacyjnego). Na podkrelenie zasuguje fakt, i regua ta odnosi si rwnie do osb, ktre przeszy na judaizm i ich potomkw (po kdzieli) przez dziesi pokole lub tak dugo, jak dugo udaje si przodkw ustali. Goje uwaani s za skoczonych garzy i zabrania im si zeznawa przed sdami rabinackimi. Pod tym wzgldem posiadaj oni, teoretycznie, status ydowskich kobiet, niewolnikw i osb niepenoletnich. W praktyce jednak ich status jest znacznie gorszy, bowiem dzisiaj w pewnych sprawach kobiety ydowskie mog zeznawa przed sdem rabinackim, ktry daje im wiar, natomiast gojowi nie uwierzy nigdy. Problem powstaje wtedy, gdy jedynymi wiadkami mogcymi pomc w ustaleniu faktw s goje. Tak jest na przykad w sprawach o ustalenie wdowiestwa; wedle ydowskiego prawa religijnego kobieta moe zosta uznana wdow a wic mc powtrnie wyj za m tylko wwczas, gdy nie ma cienia wtpliwoci co do tego, e jej m nie yje. Do tego potrzebne s zeznania wiadkw, ktrzy byli przy jego mierci lub zidentyfikowali jego zwoki. Sd rabinacki skonny jest przyj dowd z zeznania yda, ktry o zdarzeniu usysza z ust goja bdcego jego naocznym wiadkiem, pod warunkiem, e goj mwi o tym zdarzeniu przpadkowo (goj mesia lefi rummo), a nie odpowiadajc na zadane mu pytanie. Odpowied goja na bezporednie pytanie yda uznawana jest zawsze za kamstwo.(47). Jeli to konieczne, yd (a najlepiej, eby by to rabin) podejmuje ze wiadkiem-gojem nieformaln rozmow, w trakcie ktrej, bez potrzeby zadawania konkretnych pyta, wyciga z niego informacje na temat danego zdarzenia.

Pienidze i wasno
1. Prezenty. Talmud wyranie zabrania dawania gojom prezentw. Jednake wadze rabiniczne zakaz ten uchyliy, poniewa midzy biznesmenami przyjte jest wymienianie midzy sob podarunkw. Ustanowiono wic, e yd moe wrczy swemu znajomemu gojowi prezent, poniewa nie bdzie to traktowane jako dar, lecz jako forma inwestycji, ktra w przyszoci moe przynie pewien zysk. Wrczanie prezentw nieznajomym gojom jest zabronione. Regua ta rozciga si rwnie na dawanie jamuny. Danie jamuny ydowskiemu ebrakowi jest wanym obowizkiem religijnym. Gojowi mona da jamun tylko dla witego spokoju. Jednake rabini przestrzegaj ydw przez przyzwyczajaniem biednych gojw do otrzymywania jamuny, aby ewentualna odmowa nie wywoaa z ich strony niepodanej wrogoci. 2. Naliczanie odsetek. Dyskryminacja gojw w tym zakresie staa si ze wzgldu na dyspens (omwion w rozdziale III) raczej teori, gdy dyspensa ta zezwala na pobieranie odsetek nawet od poyczkobiorcw ydowskich. Mimo to wci uwaa si, e o ile udzielenie ydowi nieoprocentowanej poyczki jest aktem dobroczynnoci, o tyle pobieranie odsetek od goja stanowi obowizek. W rzeczywistoci wielu cieszcych si autorytetem cho pewnie nie wszyscy rabinw, w tym rwnie Majmonides, uwaa, e powinno si nalicza gojowi maksymalnie wysokie odsetki od poyczki. 3. Zgubiona wasno. Jeli yd znajdzie przedmiot nalecy do innego yda, zobowizany jest dooy wszelkich stara, by odda zgub wacicielowi. I odwrotnie, zarwno Talmud, jak i wszystkie dawne autorytety w tej dziedzinie utrzymuj, i znalazca rzeczy nalecej do goja ma prawo j sobie przywaszczy, i co wicej, nie wolno mu jej odda pierwotnemu wacicielowi.(48). W czasach wspczesnych, gdy prawo nakazuje zwrot prawowitemu wacicielowi znalezionej przez nas zguby, wadze rabiniczne doradzaj ydom, aby stosowali si do obowizujcego prawa, lecz nie traktowali tego jako obowizek religijny, lecz akt posuszestwa wobec pastwa. Z chwil zorientowania si, e waciciel zguby nie jest ydem, nie musz wcale czyni wszelkich stara, by mu j zwrci. 4. Kanty w interesach. Oszukiwanie ydw w interesach jest cikim grzechem. W stosunku do gojw zabronione jest tylko oszukiwanie wprost. Dopuszcza si natomiast oszukiwanie nie wprost, chyba e mogoby ono wywoa wrogo wobec ydw lub zniewaa ydowsk religi. Obrazowym przykadem moe by tu pomyka przy obliczaniu ceny podczas zakupu. Jeli ydsprzedawca pomyli si na swoj niekorzy, kupujcy ma religijny obowizek pomyk t skorygowa. Jeli jednak goj-sprzedawca pomyli si na swoj niekorzy, wwczas yd-klient nie musi mu tego uwiadamia, wystarczy ze powie: Polegam na paskiej kalkulacji, eby w razie odkrycia swej pomyki goj nie wpad w gniew. 5. Oszustwa. Zabronione jest oszukiwanie yda poprzez kupowanie czy sprzedawanie towarw po nieprawdziwych cenach. Jednake oszustwo to nie stosuje si do gojw, poniewa jest napisane: Kiedy wic bdziecie sprzedawa co bliniemu albo kupowa co od bliniego, nie wyrzdzajcie krzywdy jeden drugiemu(49); natomiast goj, ktry oszuka yda, powinien zosta zmuszony do naprawienia krzywdy, lecz wymierzona mu kara nie powinna by surowsza od kary wymierzonej [w podobnym przypadku] ydowi. (50). 6. Kradzie i rabunek. Kradzie (bez uycia przemocy) jest absolutnie zakazana Szulchan Aruch

zgrabnie to ujmuje: nawet wwczas, gdy jej ofiar jest goj. Rabunek (z uyciem przemocy) jest surowo zabroniony, gdy ofiar jest yd. Za rabunek dokonany przez yda na goju nie jest cakowicie zabroniony, a jedynie w przypadku gdy goj nie podlega naszemu ustawodawstwu jeli jednak ofiara ustawodawstwu takiemu podlega, wwczas jest dopuszczalny. Wadze rabiniczne rni si midzy sob, jeli chodzi o dokadne ustalenie okolicznoci, w jakich yd moe okra nie-yda. Caa ta debata skupia si raczej na stosunkach zalenoci midzy ydami a gojami, a nie na rozwaaniach o poszanowaniu uniwersalnych wartoci, sprawiedliwoci i humanizmu. By moe to wyjania, dlaczego tak niewielu rabinw zdobyo si na protest, gdy rabowano w Izraelu palestysk wasno, za przyzwoleniem i ogromnym poparciu wadz ydowskich.

Goje na ziemi Izraela

W uzupenieniu do oglnych praw wymierzonych przeciwko gojom halacha zawiera specjalne prawa dyskryminujce gojw zamieszkujcych Ziemi Izraela (Erec Israel) bd, w pewnych przypadkach, jedynie przez ziemi t przejedajcym. Prawa te stworzono po to, by umocni w tym kraju supremacj ydowsk. Prby ucilenia w sensie geograficznym tego, co rozumiane jest pod okreleniem Ziemia Izraela, zajmuj w Talmudzie i literaturze talmudycznej bardzo duo miejsca. W czasach wspczesnych dyskusja na ten temat toczy si pomidzy ugrupowaniami syjonistycznymi rnych odcieni. Zdaniem maksymalistw, Ziemia Izraela obejmuje (rzecz jasna, prcz Palestyny) nie tylko cay Synaj, Jordani, Syri i Liban, lecz rwnie znaczny obszar Turcji(51). Majcy nad nimi przewag liczebn minimalici umieszczaj granic pnocn nie dalej ni w poowie drogi pomidzy Libanem a Syri, na wysokoci Homs. Ten wanie pogld podziela Ben Gurion. Jednake nawet ci, ktrzy wyczaj z obszaru Ziemi Izraela cz Syrii i Libanu, zgodni s co do tego, e na tych terenach rwnie powinny obowizywa (agodniejsze ni na terenie samego Izraela) prawa dyskryminujce gojw, poniewa terytoria te wchodziy niegdy w skad krlestwa Dawidowego. Wedug wszystkich tekstw talmudycznych do Ziemi Izraela naley rwnie Cypr. Podam teraz kilka przykadw praw dotyczcych postpowania wobec gojw zamieszkujcych Ziemi Izraela. Ich zwizek z dzisiejsz praktyk syjonistyczn jest a nazbyt oczywisty. Halacha zabrania ydom sprzeday gojom nieruchomoci ziemi i domw znajdujcych si na Ziemi Izraela. Na terenie Syrii dopuszcza si sprzeda domw, ziemi jednak sprzedawa nie wolno. Wydzierawienie gojowi domu usytuowanego na Ziemi Izraela jest dozwolone pod dwoma warunkami. Pierwszym, e dom ten nie bdzie suy celom mieszkalnym, lecz jakim innym, na przykad na magazyn. I drugim, e dzierawie nie bd podlega co najmniej trzy (lub wicej) domy stojce w ssiedztwie. Oto jak tumaczy si te prawa i zakazy: ...nie wolno wam dopuci, by obozowali oni na tej ziemi, albowiem skoro jej nie posiadaj, ich pobyt tutaj jest tylko chwilowy.(52). Nawet tymczasowa obecno gojw na obszarze Ziemi Izraela moe by tolerowana wycznie wtedy, gdy ydzi znajduj si na wychodstwie bd gdy goje s od ydw silniejsi. Gdy jednak: ...ydzi s od gojw silniejsi, wwczas zabrania si bawochwalcom przebywa pord nas; aden tymczasowy rezydent czy wdrowny kupiec nie ma prawa przemieszcza si przez Ziemi Izraela, o ile nie podporzdkuje si siedmiu przykazaniom Przymierza Noachickiego(53), albowiem

napisane jest: nie mog mieszka w twoim kraju(54), to znaczy nie mog go zamieszkiwa nawet na krtko. Z chwil przyjcia siedmiu przykaza danych Noemu obcy uzyskuje status cudzoziemca osiadego (ger toszaw), lecz nie wolno nadawa nikomu tego statusu, z wyjtkiem obchodw Jubileuszu [to jest wwczas, gdy witynia jest otwarta i skada si ofiary]. Poza tym okresem zakazuje si nadawa status rezydenta komukolwiek, kto w peni nie przeszed na judaizm (ger cedek). (55). Wida wic z tego mwi o tym wyranie przywdcy i sympatycy Gusz Emunim e kwestia traktowania Palestyczykw zaley wedug halachy od tego, jak wadz dysponuj ydzi; jeli s wystarczajco silni, wwczas ich religijnym obowizkiem jest wypdzi Palestyczykw ze swych ziem. Do powyszych praw czsto odwouj si izraelscy rabini i ich gorliwi zwolennicy. Na przykad prawo zabraniajce wydzierawienia gojom trzech ssiadujcych ze sob domw zostao przypomniane uroczycie podczas konferencji rabinicznej w 1979 roku, na ktrej omawiano postanowienia traktatu z Camp David. Uczestnicy konferencji uznali, i zgodnie z halach, nawet autonomia oferowana Palestyczykom przez Begina jest zbyt liberalna. Podobne, utrzymane w duchu halachy owiadczenia s przez syjonistyczn lewic bardzo rzadko krytykowane. Oprcz wspomnianych wyej praw wymierzonych przeciwko wszystkim nie-ydom zamieszkujcym Ziemi Izraela, ogromne zo wyrzdzaj take prawa dyskryminujce staroytnych Kananejczykw i inne narody zamieszkujce Palestyn przed podbiciem jej przez Jozuego, a take Amalekitw. Narody te musz by absolutnie usunite z powierzchni ziemi; Talmud i literatura talmudyczna bez koca przypominaj biblijne nawoywania do ich eksterminacji. Wpywowi rabini, ktrym nie brakuje naladowcw wrd oficerw armii izraelskiej, utosamiaj Palestyczykw (a nwet wszystkich Arabw) z tymi wanie staroytnymi ludami, std wic przykazanie: niczego nie zostawisz przy yciu(56) nabiera szczeglnego znaczenia. Nie jest niczym niezwykym doksztacanie powoanych na wiczenia wojskowe w Okrgu Gazy rezerwistw, e Palestyczycy z Okrgu Gazy s podobni do Amalekitw. Na usprawiedliwienie masakry w Qibbija(57) rabini z namaszczeniem cytowali wersety biblijne nawoujce do ludobjstwa Midianitw(58), a ich pogldy w tej sprawie znalazy szeroki oddwik wrd onierzy izraelskich. Mona by poda wicej przykadw takich krwioerczych antypalestyskich owiadcze rabinw, opartych na wspomnianych prawach.

Naduycia
W tej czci rozdziau chciabym omwi na przykadach te spord praw halachicznych, ktre nie tyle zalecaj stosowanie jakiej szczeglnej metody dyskryminacji wobec gojw, co raczej wpajaj postaw pen szyderstwa i nienawici do wszystkich nie-ydw. Nie ogranicz si wic do cytowania najbardziej autokratywnych rde halachicznych (jak to czyniem dotychczas), lecz przedstawi rwnie prace o mniejszym znaczeniu, cho rwnie szeroko wykorzystywane w nauczaniu religii. Zacznijmy od tekstu zwykych modlitw. W jednym z pocztkowych wersetw codziennej modlitwy porannej kady pobony yd bogosawi Boga za to, e nie uczyni go gojem(59). Kocowy fragment modlitwy codziennej (ktry jest zarazem najbardziej uroczystym fragmentem modw noworocznych i z okazji wita Jom Kipur) zaczyna si od sw: Wychwalamy Pana naszego za to...e nie uczyni nas na podobiestwo innych narodw...gdy one kaniaj si nisko prnoci i nicoci i wznosz mody do boga, ktry nie chce ich wysucha.(60). To ostatnie zdanie zostao wprawdzie z modlitewnikw usunite, mimo to w Europie Wschodniej wypowiadano je na gos. Zostao ono rwnie przywrcone w wielu modlitewnikach wydanych pniej w Izraelu.

W najwaniejszej czci modlitwy na dni powszednie czyli w osiemnastu bogosawiestwach znajduje si specjalne przeklestwo, wymierzone pocztkowo przeciwko chrzecijanom, ydom, ktrzy si przechrzcili, i innym heretykom ydowskim: I odbierz odszczepiecom(61) nadziej, a wszystkich chrzecijan zgad natychmiast. Formua ta datuje si jeszcze z koca I wieku, kiedy to chrzecijanie byli wci niewielk, przeladowan sekt. Okoo XIV wieku tekst ten zosta nieco zagodzony: I odbierz nadziej donosicielom, a wszystkich heretykw zgad natychmiast. Po ustanowieniu pastwa izraelskiego proces cenzurowania zosta odwrcony i wielu nowo wydanych modlitewnikach przywrcono tekst w jego czternastowiecznym brzmieniu; w takiej formie jest on zalecany przez nauczycieli izraelskich szk religijnych. Po 1967 roku kilka kongregacji zblionych do Gusz Emunim powrcio do wersji oryginalnej (jak dotd wycznie w formie ustnej, na pimie jeszcze nie) i ludzie ci modl si dzisiaj kadego dnia o to, by chrzecijanie zostali zgadzeni natychmiast. Stao si to wszystko w okresie, gdy Koci katolicki (za pontyfikatu papiea Jana XXIII) usun z wielkopitkowej liturgii modlitw, w ktrej wierni prosz Boga o zmiowanie dla ydw, heretykw etc. O ironio, modlitwa ta uwaana bya przez przywdcw ydowskich za obraliw, a nawet antysemick. Prcz staych modlitw codziennych kady pobony yd musi wygasza specjalne krtkie bogosawiestwa na wszelkie okazje, zarwno dobre, jak i ze (na przykad z okazji kupna nowego ubrania, zjedzenia po raz pierwszy w danym roku owocu, ktry dopiero co dojrza, gdy zobaczy potn byskawic lub usysza z wie itp.). Niektre z tych bogosawiestw su wpajaniu pogardy i nienawici do gojw. W rodziale II wspominalimy, e kady pobony yd, przechodzc obok nieydowskiego cmentarza, musi wypowiedzie przeklestwo pod adresem spoczywajcych tam gojw, a przechodzc obok cmentarza ydowskiego ma obowizek chwali Boga. To samo odnosi si do ywych; pobony yd, widzc due zgromadzenie ydw, musi pochwali Boga, mijajc za zgromadzenie gojw powinien wypowiedzie pod ich adresem przeklestwo. Zabudowania nie s z tego wyczone: Talmud nakazuje(63), by yd, przechodzc obok osiedla zamieszkanego przez gojw, prosi Boga o zniszczenie go, jeli za zabudowania s w ruinie, powinien dzikowa Bogu za zemst (rzecz jasna, w przypadku osiedli zamieszkanych przez ydw regua ta jest odwrcona). atwo byo stosowa si do powyszego nakazu ydowskim wieniakom, ktrzy mieszkali w swoich wioskach, lub mieszkacom niewielkich osiedli czy dzielnic w miastach zamieszkanych wycznie przez ydw. W warunkach klasycznego judaizmu regua ta przestaa mie sens i dlatego zostaa ograniczona do kociow i placw modlitw innych wyzna, z wyjtkiem islamu.(64). W zwizku z tym nakaz ten zosta wzbogacony przez nowy zwyczaj; mianowicie przechodzc obok kocioa czy krzya, yd ma zwyczaj spluwa (zwykle trzy razy), co jest udoskonaleniem innej obowizkowej reguy(65). Czasami dodawano te jakie obraliwe teksty biblijne(66). Istnieje rwnie kilka regu zabraniajcych wyraania jakichkolwiek pochwa pod adresem gojw czy ich czynw, chyba e taka pochwaa wywoaaby jeszcze wiksz pochwa pod adresem ydw. Regua ta jest nadal przestrzegana przez ortodoksyjnych ydw. Na przykad, pisarz Agnon, w wywiadzie udzielonym radiu izraelskiemu po powrocie ze Sztokholmu, gdzie odebra literack nagrod Nobla, chwalc Szweck Akademi popiesznie doda: Nie zapomniaem wcale, e wychwalanie gojw jest zabronione, w tym jednak wypadku jest ku temu specjalny powd chwal ich, gdy przyznali nagrod ydowi.. Podobnie, zabronione jest uczestniczenie w jakiejkolwiek publicznej manifestacji radoci zorganizowanej przez gojw, chyba e niewzicie w niej udziau moe wywoa wrogo wobec ydw w takiej sytuacji dopuszcza si okazywanie minimalnej radoci. Prcz omawianych dotychczas regu istnieje te caa masa innych, ktrych skutkiem jest powciganie i tumienie wszelkich przyjaznych gestw midzy ydami a gojami. e wspomn

tylko dwie takie reguy: dotyczce picia wina oraz przyrzdzania w wita ydowskie posikw dla gojw. ydowi nie wolno nawet skosztowa wina, w ktrego produkcji bra jakikolwiek udzia goj. Wystarczy, e otwarta butelka wina, i to sporzdzonego wycznie przez ydw, zostaa zaledwie dotknita przez goja, wino takie jest ju dla yda zakazane. Rabini tumacz zakaz tym, i goje s nie tylko bawochwalcami, lecz na dodatek ludmi zoliwymi, std istnieje groba, i mog (gestem, szeptem czy choby tylko w mylach) ofiarowa swoim bokom wino, ktre yd miaby wanie wypi. Zasada ta odnosi si do wszystkich bez wyjtku chrzecijan, a w nieco zagodzonej formie take do muzumanw. (wino znajdujce si w otwartej butelce, ktrej dotkn chrzecijanin, musi zosta wylane, jeli za butelki dotkn muzumanin, mona je sprzeda lub komu odda, ale nie moe by ono wypite przez yda.) Dotyczy ona rwnie gojw ateistw (swoj drog skd mona by pewnym, e kto jest ateist, przecie moe udawa?), natomiast ydowscy ateici s spod niej wyczeni. Prawa zabraniajce wykonywania pewnych prac w czasie szabatu rozcigaj si rwnie, cho w mniejszym stopniu, na inne wita. W szczeglnoci gdy wito wypada w inny dzie ni sobota, zezwala si na wykonywanie prac zwizanych z przygotowaniem posiku, ktry zostanie spoyty w tym dniu lub w dniach nastpnych. Prawnie nazywa si to przygotowywaniem poywienia dla duszy (ochel nefesz), przy czym pod pojciem dusza rozumie si yda; goje i psy wyranie si w nim nie mieszcz. (67). Jednake w odniesieniu do wanych i wpywowych gojw wprowadzono dyspens, gdy w przeciwnym razie mona by si narazi na ich gniew: wolno wic w dzie witeczny przygotowa straw dla gocia, o ile naley on do wspomnianej kategorii gojw, pod warunkiem, e zosta on na biesiad specjalnie zaproszony. Wan konsekwencj wszystkich tych praw pomijajc ich praktyczne zastosowanie jest okrelona postawa, ktr si przyjmuje pod wpywem cigego ich studiowania (w ramach studiw nad halach), a ktr klasyczny judaizm uwaa za najwaniejszy obowizek religijny. I tak, ortodoksyjny yd syszy od malekoci, e gojw porwnuje si do psw, albo uczy, e grzechem jest mwi dobrze o gojach i tak dalej, i tak dalej. Jeli chodzi o ciso, nauczajcego tych spraw podrczniki dla pocztkujcych maj o wiele gorszy wpyw ni Talmud czy wielkie kodeksy talmudyczne. Dzieje si tak dlatego, i teksty na poziomie elementarnym posuguj si szczegowymi opisami i objanieniami, sformuowanymi tak, aby poruszy mode, niewyksztacone jeszcze umysy. Z ogromnej liczby takich podrcznikw wybraem jeden, obecnie chyba w Izraelu najpopularniejszy. Wznawiano go wielokrotnie, dziki hojnemu wsparciu izraelskiego rzdu. Nazywa si Ksig Wychowania, a napisany zosta przez anonimowego rabina na pocztku XIV wieku w Hiszpanii. Ksiga ta objania 613 obowizkw religijnych (micwot) wiary mojeszowej, w kolejnoci w jakiej wystpuj one w Picioksigu, zgodnie z jego interpretacj talmudyczn (omwilimy to w rodziale III). Sw popularno i ogromny wpyw zawdzicza jasnemu i przystpnemu jzykowi (hebrajskiemu), jakim zostaa napisana. Podstawowym celem dydaktycznym ksiki jest podkrelanie prawidowego rozumowania Pisma witego w odniesieniu do takich terminw jak: blini, przyjaciel, czowiek, (pisalimy o tym w rozdziale III). I tak, ustp 219, odnoszcy si do obowizkw religijnych wynikajcych z nakazu: kochaj bliniego swego jak siebie samego, zatytuowany jest: Religijny obowizek mioci do ydw. Oto jego fragment: Kocha kadego yda oznacza troszczy si o niego i jego pienidze w taki sam sposb, w jaki troszczylibymy si o siebie i wasne pienidze, albowiem napisane jest: kochaj bliniego swego jak siebie samego i nasi mdrcy, niechaj bd bogosawieni, mwili: nie czy drugiemu, co tobie niemio...wynika z tego wiele innych obowizkw religijnych, jako e kto, kto kocha bliniego tak, jak kocha samego siebie, nie ukradnie mu pienidzy, nie popeni cudzostwa z jego on, nie zdefrauduje jego majtku, nie oszuka go, nie zagarnie jego ziemi ani nie wyrzdzi mu

adnej innej krzywdy. Kady rozsdny czowiek wie, jakie inne liczne obowizki religijne z zasady tej wynikaj. W ustpie 322 dotyczcym obowizku utrzymania nieydowskiego niewolnika w niewoli na zawsze (podczas gdy niewolnik ydowski musi zosta uwolniony po siedmiu latach) wyjania si co nastpuje: U podoa tego religijnego obowizku ley fakt, i nard ydowski jest najwybitniejszym przedstawicielem gatunku ludzkiego, stworzonym dla poznania swego Stwrcy i czczcym Go, przez co godzien jest posiadania niewolnikw, ktrzy maj mu suy. Gdyby ydzi nie posiadali niewolnikw, zmuszeni byliby zniewoli swoich braci, uniemoliwiajc im tym samym sub Bogu, niechaj bdzie bogosawiony. Dlatego nakazuje si nam posiada niewolnikw, ktrzy po specjalnym przygotowaniu i oczyszczeniu ich mowy z bawochwalstwa, tak aby nie stanowili zagroenia dla naszych domostw, bd nam suy(68). Dlatego intencj wersetu: zostawcie ichw dziedzictwie waszym synom, aby ich posiadali na wasno, na zawsze. Bdziecie ich uwaa za niewolnikw. Ale z brami Izraelitami nie bdziecie si obchodzi srogo(69) jest, abycie nie musieli zniewala swoich braci, ktrzy s po to, by czci Boga. W ustpie 545, odnoszcym si do religijnego obowizku naliczania odsetek od pienidzy poyczanym gojom, prawo sformuowane jest w nastpujcy sposb: Nakazuje si nam domaga si odsetek od poyczek udzielanych gojom, nie wolno nam poycza gojom pienidzy bez odsetek. A oto wyjanienie tej zasady: U podoa tego obowizku religijnego ley zasada, wedug ktrej powinnimy si litowa tylko nad ludmi, ktrzy znaj Boga i czcz Go. Powstrzymujc si od miosiernych uczynkw wobec reszty rodzaju ludzkiego i speniajc je wycznie w stosunku do nas samych, potwierdzamy w ten sposb, e okazujemy naszym blinim mio i wspczucie dlatego, e wyznaj religi Boga, niechaj bdzie bogosawiony. Bg w rwnym stopniu wynagradza nam to, e powstrzymalimy si od litoci wobec obcych, jak i miosierne uczynki wobec naszych wasnych braci. Podobnego rozrnienia dokonuje si w wielu innych ustpach. Objaniajc zakaz ocigania si z wypat dla robotnikw (ustp 238) autor nie zapomina nadmieni, i czyn ten jest mniej grzeszny, o ile wypata przeznaczona jest dla robotnika nie bdcego ydem. Zakaz przeklinania (ustp 239) zatytuowany jest: Nie przeklinaj adnego yda, bez wzgldu na to, czy jest on mczyzn, czy kobiet. Podobnie, zakaz udzielania faszywej rady, odnoszenia si do ludzi z nienawici, zawstydzania ich czy mszczenia si na innych (ustpy: 240, 245, 246, 247) odnosz si wycznie do blinich, czyli do ydw. Zakaz naladowania obyczajw gojw (ustp 262) oznacza, i ydzi nie tylko musz odsuwa si od gojw, lecz take krytykowa wszelkie ich zachowanie, wcznie ze sposobem ubierania si.

Naley podkreli, i powysze objanienia s dokadnym odzwierciedleniem nauk halachy. Rabini, a co gorsza, apologetyczni badacze judaizmu znaj je doskonale i z tego powodu nie prbuj nawet polemiki z przytoczonymi pogldami wewntrz wsplnoty ydowskiej. Na zewntrz w ogle si o tych sprawach nie mwi. Co wicej, yd, ktry omieliby si podnosi te kwestie w obecnoci gojw, zostanie przez rabinw surowo potpiony. Pojawiajce si w lad za tymi zakazami kamliwe zaprzeczenia s szczytem obudy i pokrtnoci. Przykadowo, niektrzy ydzi, wyraajc si w bardzo oglnikowy sposb, potrafi rozgasza, jak wielk rol peni w judaizmie lito i wspczucie, nie wspominajc rzecz jasna, i zgodnie z halach chodzi tu wycznie o lito i wspczucie dla ydw. Kady, kto mieszka w Izraelu, wie, jak gboka jest wrd wikszoci izraelskich ydw nienawi do gojw, jak powszechne jest okruciestwo wobec nich. Na co dzie tego typu postawy s przed wiatem skrztnie ukrywane, jednake od czasu ustanowienia pastwa izraelskiego, a zwaszcza po wojnie 1967 roku i dojciu do wadzy Begina, coraz wicej ydw, zarwno w Izraelu, jak i poza jego granicami zaczo otwarcie mwi na ten temat. Ostatnimi laty ydowscy farmerzy eksploatujcy arabskich robotnikw, a nawet dzieci, czsto przytaczali publicznie, w izraelskiej telewizji, nieludzkie przykazanie, wedle ktrego naturalnym losem kadego goja jest by sucym. Przywdcy Gusz Emunim, powoujc si na przykazania religijne zachcajce ydw do gnbienia gojw, starali si uzasadni prby zamachu na burmistrzw palestyskich albo swoje plany wypdzenia Arabw z Palestyny. Wielu syjonistw odrzuca wprawdzie tego typu rozwizania polityczne, ale ich typowe kontrargumenty opieraj si gwnie na tym, co dla ydw jest korzystne, co stanowi ich interes, a nie na uniwersalnych wartociach humanistycznych i moralnych. Na przykad, krytykuj oni wyzysk i przeladowania Palestyczykw przez Izraelczykw, lecz tylko dlatego, e przyczyniaj si one do korupcji spoeczestwa izraelskiego; co do wypdzenia Palestyczykw, twierdz, i w obecnych warunkach politycznych jest to niemoliwe, a wymierzone w nich akty terroru mog ich zdaniem doprowadzi do izolacji Izraela na arenie midzynarodowej. W praktyce bowiem wszyscy syjonici a zwaszcza syjonistyczna lewica darz gojw tak sam gbok niechci jak ortodoksyjni wyznawcy religii mojeszowej.

Stosunek do chrzecijastwa i do islamu

W poprzednim rozdziale podalimy kilka przykadw ukazujcych nastawienie k rabinicznych do obu tych religii. Warto jednak postawy te podsumowa. Religia mojeszowa przesiknita jest gbok nienawici do chrzecijastwa, idc w parze z wielk ignorancj na jego temat. Nastawienie to bez wtpienia wzmogy przeladowania ydw przez chrzecijan, jest ono jednak w duym stopniu od nich niezalene. W rzeczywistoci bowiem wrogo wobec chrzecijan datuje si z czasw, kiedy ci ostatni byli jeszcze sabi i sami cierpieli przeladowania (w tym przeladowania z rk ydw), mimo to przejawiali j rwnie ydzi, ktrzy sami nigdy nie byli przeladowani przez chrzecijan, a nawet otrzymywali od nich pomoc. I tak, Majmonides, przeladowany przez muzumaski reym Almohadw, zdoa zbiec i schroni si u krzyowcw z Krlestwa Jerozolimskiego. Nie zmienio to jednak w najmniejszym stopniu jego nastawienia do chrzecijan. To negatywne nastawienie opiera si na dwch gwnych filarach. Po pierwsze, na nienawistnych i zoliwych oszczerstwach pod adresem Jezusa. Tradycyjne

spojrzenie judaizmu na osob Jezusa trzeba oczywici wyranie oddzieli od bezsensownego sporu toczcego si midzy antysemitami i apologetami judaizmu, a dotyczcego odpowiedzialnoci za ukrzyowanie i mier Jezusa. Wikszo wspczesnych badaczy owego okresu przyznaje, e wskutek braku bezporednich i wiarygodnych relacji, pniejszych zmian w ukadzie Ewangelii i sprzecznoci pomidzy samymi Ewangelistami niedostpna jest nam rzetelna wiedza historyczna na temat okolicznoci mczeskiej mierci Jezusa. Posugiwanie si pojciem zbiorowej winy i odziedziczonej odpowiedzialnoci jest nie tylko wstrtne, ale i absurdalne. Jednake wcale nie rzetelno faktw dotyczcych Jezusa stanowi tutaj problem. W rzeczywistoci chodzi bowiem o nieprawdziwe czy wrcz obelywe relacje zawarte w Talmudzie i literaturze post-talmudycznej, ktrym wikszo ydw dawaa wiar do pocztkw XIX wieku, a wielu, zwaszcza w Izraelu, nadal w nie wierzy. Relacje te z pewnoci odegray ogromn rol w ksztatowaniu si nastawienia ydw do chrzecijan. Zgodnie z tym, co podaje Talmud, Jezus zosta stracony za bawochwalstwo, za namawianie innych ydw do bawochwalstwa i lekcewaenie wadz rabinicznych z wyroku prawnie dziaajcego sdu rabinackiego. Wszystkie klasyczne rda ydowskie, wspominajc Jego stracenie, z satysfakcj bior na siebie odpowiedzialno za t mier; w pismach talmudycznych nie wspomina si nawet sowem o Rzymianach. Inne bardziej popularne cho traktowane rwnie powanie rda, takie jak gony Toldot Jeszu, s jeszcze gorsze, bo prcz wyej wymienionych przestpstw zarzucaj Jezusowi uprawianie czarw. Samo imi Jezus byo dla ydw symbolem tego, co ohydne, wstrtne, a tradycja ta przetrwaa do dzisiaj.(70) Ewangelia nie tylko jest znienawidzona, na dodatek nie wolno jej cytowa (ani te naucza) nawet we wspczesnych szkoach izraelskich. Po drugie, to nienawistne nastawienie do chrzecijan ma swoje rda w teologii: gwnie z powodu gbokiej niewiedzy chrzecijastwo traktowane jest przez pisma rabiniczne na rwni z bawochwalstwem. Pogld ten opiera si na uproszczonej interpretacji chrzecijaskiej doktryny Trjcy witej i Wcielenia Boskiego. Wszystkie chrzecijaskie symbole i wyobraenia uwaane s za boki nawet przez tych ydw, ktrzy sami czcz zwitki pergaminu, kamienie czy inne przedmioty uwaane za wite. Nastawienie judaizmu do islamu w odrnieniu od chrzecijastwa jest stosunkowo agodne. Mimo i Mahometa nazywa si szablonowo szalecem (meszugga), nie jest to wcale okrelenie tak obraliwe, jak by si nam dzisiaj wydawao, i blednie w porwnaniu z obelgami rzucanymi pod adresem Jezusa. W przeciwiestwie do Nowego Testamentu, Koran nie jest potpiony i palony. Nie jest wprawdzie szanowany tak, jak muzumanie szanuj wite ydowskie zwoje pergaminu, lecz traktuje si przynajmniej jak normaln ksig. Wikszo rabinw nie uwaa islamu za bawochwalczy (chocia ostatnio niektrzy przywdcy Gusz Emunim zmienili zdanie na ten temat). Dlatego halacha gosi, i ydzi nie powinni traktowa muzumanw gorzej ni zwyczajnych gojw. Ale te i nie lepiej. I znowu mona si powoa na samego Majmonidesa, ktry utrzymuje, i muzumanie nie s bawochwalcami; mao tego, w swoich pracach powouje si bardzo czsto, i to z wielk estym, na islamskie autorytety filozoficzne. Majmonides, jak wspomnielimy wczeniej, by osobistym lekarzem Saladyna i jego rodziny, i to wanie Saladyn mianowa go Wodzem ydw egipskich. A mimo to stworzenie przez Majmonidesa reguy zabraniajce ratowania ycia gojw (z wyjtkiem

sytuacji grocych wybuchem wrogoci wobec ydw) odnosz si w jednakowym stopniu do chrzecijan, jak i muzumanw.

ROZDZIA VI

Konsekwencje polityczne.
Nastawienie judaizmu klasycznego do gojw ma ogromny wpyw na postaw jego wyznawcw, ortodoksyjnych ydw, oraz syjonistw, ktrzy uwaani s za jego kontynuatorw. Wanie poprzez tych ostatnich oddziauje on na polityk pastwa izraelskiego. Od roku 1967, odkd Izrael zacz si stawa coraz bardziej ydowski, jego polityka silniej jest uzaleniona od religii niz od chodno wykalkulowanego interesu imperialnego. Ten wpyw ideologiczny bywa zwykle nie dostrzegany przez obserwatorw zagranicznych, maj oni bowiem tendencj do ignorowania lub niedoceniania skutkw oddziaywania religii na ycie polityczne Izraela. To poniekd wyjania, dlaczego tak wiele z ich przewidywa si nie sprawdza. Kwestie religijne, czsto bahe, spowodoway w Izraelu wicej kryzysw gabinetowych ni jakiekolwiek inne przyczyny. Hebrajsko-jzyczna prasa znacznie wicej miejsca powica nieustannym sporom wybuchajcym pomidzy poszczeglnymi ugrupowaniami religijnymi czy pomidzy ugrupowaniami religijnymi a wieckimi ni pozostaym sprawom, z wyjtkiem czasu wojny lub w okresie napi zwizanych z zagroeniem bezpieczestwa narodowego. Oto gar tematw, ktre zdominoway pras hebrajskojzyczn w czasie, gdy zaczem pisa t ksik, czyli na pocztku sierpnia 1993 roku: czy onierze polegli w czasie dziaa wojennych, a bdcy synami nieydowskich matek zostan pochowani w specjalnie wydzielonych kwaterach izraelskich cmentarzy wojskowych; czy ydowskim religijnym przedsibiorstwom pogrzebowym, ktre maj wyczno na chowanie wszystkich ydw, z wyjtkiem czonkw kibucw, wolno przed zoeniem ciaa do grobu (i bez uzyskania zgody rodziny zmarego) kontynuowa obyczaj obrzezania zwok tych ydw, ktrzy nie zostali obrzezani za ycia; czy mona zezwoli na zakazany nieoficjalnie od momentu ustanowienia pastwa import do Izraela niekoszernego misa, czy nadal bdzie on zabroniony prawem... Podobnych spraw jest znacznie wicej, i s one dla przecitnego Izraelczyka waniejsze ni na przykad negocjacje z Syri i Palestyczykami. Podejmowane przez nielicznych izraelskich politykw prby ignorowania czynnika ideologicznego, na rzecz korzyci imperialnych miay katastrofalne skutki. W pocztkach 1974 roku, po czciowej klsce w wojnie Jom Kipur, w ywotnym interesie Izraela leao powstrzymanie odradzajcego si wpywu OWP, ktrej kraje arabskie nie uznay jeszcze za jedynego penoprawnego reprezentanta Palestyczykw. Rzd izraelski nosi si z zamiarem poparcia wpyww jordaskich za Zachodnim Brzegu, do wtedy znacznych. Poproszony o poparcie krl Husajn zada oczywistego quid pro quo. Ustalono wic, e jego gwny sojusznik za Zachodnim Brzegu, szejk Jabri z Hebronu, ktry elazn rk i z poparciem ministra obrony Mosze Dajana sprawowa wadz nad poudniow czci tego obszaru, wyda w swej rezydencji paacowej w Hebronie przyjcie dla najwaniejszych osobistoci regionu. Przyjcie wydanemu z okazji urodzin krla Husejna miao towarzyszy publiczne wcignicie na maszt flag Jordanii, co stanowioby sygna rozpoczcia projordaskiej kampanii. Niestety, o planach tych dowiedzieli si religijni osadnicy z pobliskiego Kirjat-Arba, ktrych w

owym czasie bya zaledwie garstka. Zagrozili oni premier Goldzie Meir i ministrowi Dajanowi ostrymi protestami, poniewa jak owiadczyli wywieszenie na Ziemi Izraela flagi pastwa nieydowskiego przeczy witej zasadzie, wedug ktrej ziemia ta naley wycznie do ydw. Poniewa zasada ta akceptowana jest przez wszystkich syjonistw, rzd musia ulec ich daniom i zabroni szejkowi Jabri wywieszania jakichkolwiek flag jordaskich. Skutkiem tego Jabri poczu si gboko upokorzony, odwoa przyjcie, za na spotkaniu przedstawicieli Ligi Arabskiej, ktre odbyo si niedugo pniej w Fezie, krl Husajn gosowa za uznaniem Organizacji Wyzwolenia Palestyny jako jedynej legalnej reprezentacji narodu palestyskiego. Zdaniem izraelsko-ydowskiej opinii publicznej na toczce si obecnie negocjacje w sprawie autonomii palestyskiej ydowskie racje ideologiczne wywieraj rwnie dominujcy wpyw. Wniosek, jaki si nasuwa z powyszych rozwaa, wspartych analiz judaizmu klasycznego, moe by tylko taki, e niemoliwe jest dokonanie rzetelnej analizy polityki izraelskiej bez uwzgldnienia unikalnego charakteru pastwa ydowskiego. W szczeglnoci bdem jest porwnywanie Izraela do innych pastw zachodniego imperializmu czy do pastw osadniczych. W okresie apartheidu ziemia w Afryce Poudniowej naleaa w 87 procentach do Biaych i tylko w 13 procentach do Czarnych. Ponadto, utworzono tam wydzielone obszary dla ludnoci murzyskiej zwane bantustanami, wyposaone oficjalnie we wszystkie atrybuty suwerennego pastwa. Tymczasem ideologia ydowska domaga si, aby adna, najmniejsza nawet cz Ziemi Izraela nie zostaa przypadkiem uznana za nalec do nie-ydw; sprzeciwia si wystawianiu na widok publiczny jakichkolwiek oznak suwerennoci, takich jak choby flagi jordaskie. Koncepcja Ziemi Odzyskanej opiera si na daniu, by odzyskane zostay wszystkie grunty, a nie, powiedzmy tylko 87 procent, tak aby cay ten obszar sta si w przyszoci wasnoci ydw. Ideologia ydowska odrzuca znan ju w staroytnym Rzymianom i naladowan przez wiele innych wieckich imperiw, jake wygodn zasad imperializmu, ktrej istot trafnie uj Lord Crommer, mwic: My nie rzdzimy Egiptem, my rzdzimy ludmi, ktrzy rzdz Egiptem. ydowska ideologia czego takiego wogle nie dopuszcza; zabrania take okazywania nawet pozornego szacunku nieydowskim zarzdcom na Ziemi Izraela. Cay ten aparat zoony z zalenych krlw, sutanw, maharadw i wodzw plemiennych, a w czasach bardziej wspczesnych take z zalenych dyktatorw, jake przydatny w warunkach normalnej hegemonii imperialnej, nie moe by wykorzystany przez Izrael na terenach uwaanych za przynalene do Ziemi Izraela. Std cakowicie bezpodstawne s obawy Palestyczykw, e Izrael zamknie ich w bantustanach. Izrael jest gotw na ustpstwa tylko wwczas jak to miao miejsce w czasie wojny 1973 roku i pniejszej wojny libaskiej 1983-94 gdy w starciach zbrojnych ginie zbyt wielu ydw; poniewa ustpstwo moe usankcjonowa jedynie zasada, e wito ydowskiego ycia jest waniejsza ni wszelkie inne wzgldy. Dopki Izrael pozostanie pastwem ydowskim, nie bdzie moliwe przyznanie wycznie z powodw politycznych symbolicznej czy chociaby nawet pozornej suwerennoci lub autonomii jakimkolwiek nie-ydom zamieszkujcym Ziemi Izraela. Izrael, podobnie jak inne kraje, jest pastwem elitarnym, o silnym poczuciu odrbnoci, z tym, e elitaryzm izraelski jest szczeglnego rodzaju. Mona te podejrzewa, e ideologia ydowska wywiera take wpyw na wielu, a kto wie czy nie na wikszo ydw yjcych w diasporze. Skuteczno wprowadzania w ycie tej ideologii zaley od siy i potgi Izraela, co z kolei w znacznym stopniu zaley od pomocy, jakiej udziela Izraelowi ydowska diaspora, a szczeglnie ydzi ze Stanw Zjednoczonych. ydzi ci maj zupenie inny stosunek do nie-ydw ni judaizm klasyczny. Rozbieno ta najbardziej rzuca si w oczy w krajach anglojzycznych, gdzie najwiksze faszerstwa judaizmu s na porzdku dziennym. Najgorsza systuacja pod tym wzgldem panuje w USA i Kanadzie, w krajach, ktre udzielaj

najsilniejszego poparcia Izraelowi, w tym rwnie jego polityce naruszajcej w racy sposb podstawowe prawa ludnoci nieydowskiej. Amerykaskiego poparcia dla Izraela nie da si jedynie tumaczy interesami imperialnymi Stanw Zjednoczonych. Aby zrozumie polityk Biaego Domu wobec Bliskiego Wschodu, naley wzi pod uwag potne poparcie, jakiego udziela polityce izraelskiej dobrze zorganizowana spoeczno ydowska USA. Zjawisko to jest jeszcze bardziej widoczne w Kanadzie, dla ktrej Bliski Wschd ma raczej znaczenie drugorzdne, a mimo to lojalno wobec Izraela jest tam nawet wiksza ni w Stanach Zjednoczonych. Zarwno w USA, jak i Kanadzie (a take w Wielkiej Brytanii, Francji i paru innych krajach) organizacje ydowskie popieraj Izrael niemal z takim samym oddaniem, z jakim wiatowe partie komunistyczne popieray przez tyle lat Zwizek Sowiecki. Polityki Izraela broni take zaarcie ydowscy dziaacze na rzecz praw czowieka w rnych zaktkach wiata; o ile w przypadku innych krajw wydaj si nieprzejednanymi bojownikami o prawa i wolnoci obywatelskie, to gdy chodzi o Izrael, staj si zwolennikami totalitaryzmu. W Izraelu dobrze wiadomo, e szowinizm i fanatyzm, z jakim zorganizowane spoecznoci ydowskiej diaspory popieraj Izrael, jest nawet silniejszy (zwaszcza po roku 1967) ni szowinizm przecitnego yda izraelskiego. Fanatyzm ten wida szczeglnie wyranie w Kanadzie i Stanach Zjednoczonych. Ze wzgldu na nieporwnywalnie silniejsz pozycj polityczn USA skoncentrujemy si tu na ydach amerykaskich. Warto moe doda, e istnieje te grupa ydw, ktrzy maj takie samo spojrzenie na polityk Izraela jak reszta spoeczestwa (jeli uwzgldnimy czynniki geograficzne, poziom dochodw, pozycj spoeczn etc.). Dlaczego zatem jedni ydzi amerykascy okazuj szowinizm, czasem naprawd skrajny, a inni nie? Zacznijmy od zbadania politycznego i spoecznego znaczenia organizacji ydowskich, z natury swojej elitarnych, a wic niedopuszczajcych w swe szeregi gojw. (Elitaryzm ten zabawnie kontrastuje z ich nagonk na rozmaite kluby nieydowskie, odmawiajce czonkostwa ydom). ydzi zorganizowani, a wic ci, ktrzy wikszo swojego wolnego czasu spdzaj w towarzystwie innych ydw, najsilniej strzeg ydowskiej elitarnoci i kultywuj typowe dla judaizmu klasycznego wrogie nastawienie do gojw. W Stanach Zjednoczonych, gdzie goje stanowi dzisiaj ponad 97 procent populacji, ydzi nie mog otwarcie okazywa swego rzeczywistego stosunku do nich. Rekompensuj to sobie udzielajc poparcia pastwu ydowskiemu i jego metodom traktowania nie-ydw zamieszkujcych Bliski Wschd. Jak bowiem inaczej wytumaczy entuzjastyczne poparcie wielu amerykaskich rabinw dla, przykadowo, Martina Luthera Kinga, przy rwnoczesnym kompletnym lekcewaeniu praw Palestyczykw, nawet tych elementarnych praw nalenych jednostce? Jak wytumaczy jaskraw sprzeczno midzy nastawieniem judaizmu klasycznego do gojw, ktrego reguy zabraniaj ratowania im ycia, chyba e zagraaoby to interesom ydw, a opowiadaniem si amerykaskich rabinw i organizacji ydowskich za emancypacj Czarnych? Przecie zarwno Martin Luther King, jak i wikszo amerykaskich Murzynw go goje. Jeli nawet tylko ydzi konserwatywni i ortodoksyjni, ktrzy stanowi wikszo zorganizowanej spoecznoci ydowskiej, trwa przy swoich dyskrymiacyjnych pogldach, to przecie pozostaa cz tej wsplnoty, tzw., Reforma, nie tylko nigdy si im nie sprzeciwiaa, ale wrcz, i to jest moje zdanie, ulega ich wpywowi. Wyjanienie tej pozornej sprzecznoci wydaje si cakiem proste. Naley pamita, e religia mojeszowa, szczeglnie w swej klasycznej formie, jest z natury totalitarna. Postpowanie zwolennikw innych totalitarnych ideologii naszych czasw niczym si nie rni od postpowania zorganizowanych ydw amerykaskich.

Stalin i jego poplecznicy niestrudzenie napitnowali dyskryminacj amerykaskich czy poudniowoafrykaskich Murzynw zwaszcza wtedy, gdy Zwizek Sowiecki dopuszcza si najwikszych zbrodni ludobjstwa. Rasistowski rzd Afryki Poudniowej nie ustawa w potpianiu zbrodni popenianych przez komunistyczne czy inne reymy Afryki, podobnie postpowali sojusznicy Pretorii w innych krajach. Takie przykady mona by mnoy. Aby poparcie dla demokracji i praw czowieka nie byo zwykym pustosowiem czy wrcz blag, powinno si zaczyna od samokrytyki i stawania w obronie tych praw, zwaszcza gdy s one pogwacane przez czonkw wasnego narodu. Dopki ordownictwu ydw na rzecz praw czowieka nie bdzie towarzyszy poparcie dla praw nie-ydw, ktre s przez pastwo ydowskie amane, bdzie ono czym rwnie kamliwym jak humanitarne deklaracje stalinistw. Entuzjastyczne poparcie amerykaskich rabinw i organizacji ydowskich dla Murzynw z Poudnia w latach 50-tych i 60-tych, podyktowane byo wycznie interesem rodowisk ydowskich, podobnie jak poparcie udzielane Murzynom przez komunistw. W obu wypadkach chodzio o polityk, o przecignicie Murzynw na swoj stron, za w przypadku ydw, o pozyskanie bezmylnego poparcia Murzynw dla izraelskiej polityki na Bliskim Wschodzie. Dlatego prawdziwy sprawdzian, przed ktrym stoj zarwno Izraelczycy, jak i diaspora ydowska, jest sprawdzianem ich samokrytycyzmu, w tym take krytycznego spojrzenia na wasn przeszo. Najwaniejszym elementem tej krytyki powinna by uczciwa ocena stosunku ydw do nie-ydw. Czy nie tego samego wymagaj ydzi od nie-ydw? Rozliczenia si z przeszoci i uwiadomienia sobie, e dopuszczali si dyskryminacji i przeladowa na ydach? Liczba nie-ydw zabitych przez ydw w cigu ostatnich czterdziestu lat przewysza znacznie liczb ydw zabitych przez nie-ydw. Rozmiar przeladowa i aktw dyskryminacji stosowanych wobec nie-ydw przez pastwo ydowskie z poparciem ydowskiej diaspory jest nieporwnywalnie wikszy ni cierpienia zadawane ydom przez wrogie im reymy. Tak jak powinnimy prowadzi nieustann walk z antysemityzmem (jak rwnie z innymi formami rasizmu) tak samo stanowczo musimy zwalcza wywodzcy si z judaizmu klasycznego ydowski szowinizm i ekskluzywizm, ktry stanowi dzi rwnie powany, a kto wie czy nie waniejszy problem.

Przypisy i odsyacze

Wszystkie cytaty biblijne pochodz z Biblii Tysiclecia, wydanie III, Wydawnictwo Pallottinum, Pozna-Warszawa, 1982. Rozdzia I: Zamknita utopia?
1Walter 2 Por. 3W;

Laquer, Hiatory of Zionism, Schocken Publishers, Tel Aviv 1974, w jzyku hebrajskim. Jedioth Ahronot", 27 kwietnia 1992.

Hugh Trevor-Roper Renaisannce Esaays, Fontana Press, London 1985. Por. Moses Hadas, Hellenista: Culture, Fusion and Diffuaian, Colum bia University Press, New York 1959, zwaszcza rozdziay VII i XX. Rozdzia II: Uprzedzenia i przeinaczenia
1Sami

ydzi nazywaj siebie wsplnot" lub spoecznoci religijn'', albo, mwic dokadniej, narodem religijnym*. Nasz lud jest ludem tylko dziki Torze" (Prawo Religijne) to powiedzenie jednego z najwyszych autorytetw ydowskich, yjcego w X wieku rabbiego Sa'adia Hagga'ona, stao si z czasem przysowiem.
2.

Przez cesarza Jzefa II w 1782 roku.

3 W zwyczajnej

historiografii ydowskiej zwykle pomija si to wszystko w celu rozpowszechniania mitu, e ydzi otrzymali swoj religi w wyniku cudu lub dziki jakiej szczeglnej sile nadprzyrodzonej.
4 Na 5Pod

przykad w ksice Korzenie totalitaryzmu, w znacznej czci po wiconej ydom.

koniec wieku XVIII rabini pozwalali niemieckim ydom pisa po niemiecku wycznie przy uyciu liter hebrajskich, pod grob ekskomuniki, chosty ttp.
6Kiedy

zgodnie z umow zawart pomidzy cesarzem rzymskim a przywdcami ydowskimi (z dynastii Neailm) wszyscy ydzi w cesarstwie podlegali wadzy finansowej i dyscyplinarnej tyche przywdcw oraz sdw rabinackich, ktre ze swej strony podejmoway si utrzymania porzdku wrd ydw.
7Pisz

to samemu nie bdc socjalist. Szanuj jednak i powaam ludzi, z ktrych pogldami si nie zgadzam, pod warunkiem, e naprawd staraj si oni y w zgodzie ze swoimi zasadami. I przeciwnie, nie ma dla mnie nic bardziej odraajcego ni nieuczciwe wykorzystywanie pewnych uniwersalnych zasad, czy to prawdziwych, jey faszywych, dla wasnych egoistycznych celw, albo, co gorsza, w interesie wasnej grupy.
8 W istocie

wiele aspektw judaizmu ortodoksyjnego wywodzi si, po przez zgubny wpyw Platona, ze Sparty. W kwesfcii tej warto zapozna si z doskonaymi komentarzami M. Hadasa w Hellenistic Culture, Fusion and Diffusion, op. cit. !
9Wcznie

z geografi Palestyny i samym jej umiejscowieniem. Wida to po pooeniu wszystkich

synagog w takich krajach jak Polska i Rosja: ydzi podczas modlitwy powinni kierowa tw^rz w stron Jerozolimy, a ydzi europejscy, ktrzy nie orientowali si zbytnio, gdzie znajduje si Jerozolima, zakadali zawsze, e ley ona na wschd, podczas gdy w rzeczywistoci leaa na poudnie.
10 W caym

tym rozdziale uywam pojcia judaizm klasyczny" w odniesieniu do judaizmu rabinicznego, ktry wyodrbni si po roku 800 i trwa do koca wieku XVIII. Unikam terminu Judaizm normatywny", uywanego przez wielu autorw w tyra samym znaczeniu, poniewa uwaam e wywouje ono nieuzasadnione skojarzenia.
11

Prace ydw helleskich, takich jak Pilon z Aleksandrii, stanowi tutaj wyjtek. Zostay bowiem napisane, zanim jeszcze judaizm klasyczny osign sw dominujc pozycj. Pniej jednak zostay przez ydw cakowicie odrzucone, a zachoway si wycznie d Ja tego, e mnisi chrzecijascy uznali zawarte w nich pogldy za zbiene z wasnymi.
12W czasie

caego tego okresu, tj. od roku 100 do 1500, powstay zaledwie dwa przewodniki podrnicze i jedna historia studiw talmudycznych krtka, niedokadna i ponura ksika, ina domiar zego napisana przez niecenionego filozofa (Abrahama ben-Dawjda, Hiszpania ok. 1170).
13Me'or

'jnaim autorstwa 'Azarya de Robsiego z Ferrary, Wochy

1574.
14Najbardziej

znane przypadki zdarzyy si w Hiszpanii; na przykad, Mistrz Alfonso z Yalladolid, aby mc uywa swych przybranych imion chrzecijaskich przechrzci si w 1320 roku, za Pawe z Santa Maria w roku 1390 (w 1415 zosta mianowany biskupem Burgos). Ale podobne przypadki miay miejsce we wszystkich krajach, Europy, Zarwno atmosfera, jak i rezultaty byy o wiele lepsze ni przy okazji dysput, w czasie ktrych oskarano chrzecijan o herezj na przykad, gdy skazano Piotra Abelarda czy potpiono zakon franciszkanw.
15Najlepiej

znane s przykady stalinowskie!! chiskie. Jednake warto przypomnie, e przeladowania uczciwych historykw zaczy si w Niemczech stosunkowo wczenie. W 1874 roku Hi Ewald, profesor Uniwersytetu w Getyndze, uwiziony zosta za wyraanie niewaciwych" pogldw dotyczcych podbojw Fryderyka II, ktre miay miejsce sto lat wczeniej
16. W Izraelu

sytuacja jest podobna: najostrzejsze atam na uuuc . douczyy wcale moich ostrych sformuowa pod adresem syjonizmu i gnbienia Palestyczykw, lecz mojego znacznie wczeniejszego artykuu na temat roli ydw w handlu niewolnikami; najwieszy" przypadek, ktry tam przytoczyem, dotyczy zdarzenia z roku 1870. Artyku ten ukaza si przed wojn 1967 roku, dzisiaj jego publikacja nie byaby moliwa.
17W kocu

musiano usun takie kilka innych fragmentw, ktrez teologicznego punktu widzenia wydaway si absurdalne (na przykad,gdy mowa jest o tym, e Bg modli si do Siebie samego lub wykonuje,fizycznie, pewne praktyki zalecane poszczeglnym ydom) albo takie, ktrezbyt frywolnie traktoway przygody seksualne" dawnych rabinw.
18Traktat

Berachot, str. 58b

19 Bardzo 20Wydana

jest zhabiona wasza matka i okryta wstydem wasza ro dzicielka...", Jeremiasz 50,12. przez Boya Town, Jerozolima, pod redakcj M. Hyamsona, jednego z trzech najwybitniejszych brytyjskich znawcw judaizmu.
21Domniemani 22Z

zaoyciele ugrupowania saduceuszy.

przyjemnoci stwierdzam, e w najnowszym tumaczeniu (Chicago

Univeraity Press) aowo Czarni" si pojawia, lecz jest maa szansa na to, e ta opasa i ogromnie droga kiga trafi w .niewaciwe" rce. Podobnie byo w dziewitnastowiecznej Anglii; radykalne ksiki (takie jak Good-wina) mogy si ukazywa, ale tylko pod warunkiem, e byy odpowiednio" drogie.
23 W zwizku

z tym mona poda nastpujcy fakt. Ot Bernard Le-wi, ydowski badacz islamu (niegdy wykada w Londynie, obecnie w Stanach Zjednoczonych) nie napotka adnych przeszkd w opublikowaniu w czasopimie Encounter" artykuu, w ktrym poda przykady z pism islamskich wiadczce, jego zdaniem, o antymurzyskim nastawieniu tej religii. Wrcz przeciwnie, artyku uznano za godny naladowania wysiek naukowy. Jednake aden z cytowanych przez niego fragmentw pism islamskich nie dorwnuje wersetom przytoczonym powyej. Wtpi jednak, by jakiekolwiek szanujce si czasopismo naukowe zdecydowao si obecnie, czy w cigu ostatnich trzydziestu lat, omawia na swoich amach powyszy, jak i wiele innych ustpw Talmudu, w ktrych ublia si Czarnym. W takiej sytuacji wspomniany atak na islam naley potraktowa jak oszczerstwo.

Rozdzia III: Ortodoksja a interpretacja

1

Podobnie jak w rozdziale II, uywam terminu judaizm klasyzny" w odniesieniu do judaizmu rabinicznego, w okresie od 800 roku do koca wieku XVIII. Okres ten pokrywa si w czasie z tzw. ydowskim redniowieczem, poniewa dla wikszoci gmin ydowskich warunki redniowieczne panoway znacznie duej ni w przypadku narodw Kuropy Zachodniej, a mianowicie do wybuchu rewolucji francuskiej. Tak wic to, co nazywam judaizmem klasycznym", mona take nazwa Judaizmem redniowiecznym".
2 Ksiga Wyjcia 3 Ibid,

15,11.

20,3-6. 10; pniej ten sam temat powrci u Izajasza; patrz: Izajasz 44.

4Jeremiasz 5

Kabaa jest oczywicie doktryn ezoteryczn, a szczegowymi badaniami nad ni zajmowali si wycznie uczeni. W Europie, zwaszcza po roku 1750, starano si za wszelk cen otoczy j tajemnic, tak ze studia nad ni mogli prowadzi tylko wytrawni uczeni, i to pod specjalnym nadzorem. Niewyksztacone masy ydowskie z Europy Wschodniej nie posiaday na temat kabay prawie adnej wiedzy; docieraa ona do nich w postaci przesdw i praktyk magicznych.
6Wielu

wspczesnych mistykw ydowskich uwaa, ze ten sam cel osign mona znacznie szybciej poprzez wojn z Arabami, wypdzenie Palestyczykw czy nawet zakadanie licznych osiedli ydowskich na Zachodnim Brzegu Jordanu. Przybierajcy na sile ruch na rzecz budowy Trzeciej wityni opiera si na podobnych koncepcjach.
7Uyte

tutaj sowo hebrajskie ihud co znaczy dosownie zwizek-w-izolacji" jest identyczne z pojciem uywanym w tekstach prawniczych (na przykad w kontekcie maestwa) w odniesieniu do stosunkw pciowych.
8Tak

zwany Kwedusza Szliszit (Trzecia wito), fragment modlitwy Uwa Leci/on, odmawiany pod koniec porannego naboestwa.
9Ksiga 10Potg

Liczb 29.

szatana i jego powizania z nie-ydami ilustruje powszechny w XVII wiecznych gminach ydowskich obyczaj, powstay pod wpywem wierze kabalistycznych. Wedle niego kobieta

powracajc z co miesicznej rytualnej kpieli oczyszczajcej" (po ktrej ma obowizek odby z mem stosunek) musi uwaa, by nie napotka po drodze jednego z czterech szataskich wciele; goja, wini, osa i psa. Jeliby przypadkiem natkna si na ktre z nich, musi ponownie podda si kpieli. Obyczaj ten by propagowany (midzy innymi) przez Szewet Musar, ksig powicon ydowskiej moralnoci, opublikowan po raz pierwszy w roku 1712; a do pocztkw XX wieku bya to jedna z najpopularniejszych ksig zarwno wrd ydw zamieszkujcych Europ Wschodni, jak i kraje muzumaskie. W koach ortodoksyjnych cieszy si ona nadal du poczytnoci.
11Jest

to opisane w najdrobniejszych detalach. Na przykad, rytua mycia rk nie wolno my rk pod kranem; kada rka musi by umyta oddzielnie, i to wod z dzbanka (o precyzyjnie okrelonej minimalnej objtoci), trzymanego w drugiej rce. Jeli rce s naprawd brudne, nie sposb ich tak umy, lecz takie praktyczne wzgldy nie maj adnego znaczenia. Klasyczny judaizm okrela z dokadnoci do najdrobniejszego szczegu mnstwo innych rytuaw, co ma cisy zwizek z kaba. Istnieje, na przykad, szereg precyzyjnych regu dotyczcych zachowania w toalecie. yd, ktremu akurat przyszo zoy hod Naturze na wolnym powietrzu, nie moe zaatwia si na kierunku" Pnoc-Poudnie, poniewa Pnoc jest kojarzona z szatanem.
12 Interpretacja"

jest moim wasnym wyraeniem. Zgodnie z pogldem klasycznym (a take wspczesnym ortodoksyjnym) uywa si zawsze znaczenia talmudycznego, nawet jeli jest ono w sprzecznoci z dosownym sensem sowa. *
13Wedug

pewnego apokryfu, jeden ze sawnych dziewitnastowiecznych heretykw zauway w zwizki) z tym, e werset: Nie cudzo" powtrzony jest tylko dwukrotnie. Przypuszczalnie wic zabrania si cudzostwa je" lub "gotowa-, lecz radowanie si nim nie jest niczym zdronym".
14Hebrajski

termin re'acha w tumaczeniu krla Jakuba (jak i w wikszoci innych tumacze angielskich) oddany jest niezbyt precyzyjnie jako twj ssiad". Jednake w Ksidze Drugiej Samuela (16,17) w tumaczeniu krla Jakuba mwi si ju o twoim przyjacielu".
15Miszna 16Albo, 17

jest w zasadzie od tego wolna, zwaszcza wiara w demony i czarownice jest tam czym stosunkowo rzadkim. Talmud Babiloski natomiast roi si od przesdw. eby by dokadnym, w wielu rejonach Palestyny. Prawo to miao zastosowanie przede wszystkim na obszarach, gdzie w latach 150--200 n.e. dominowali ydzi. Dlatego w latach szabatowych niesyjonistyczni ortodoksi z Izraela organizuj specjalne sklepy, w ktrych sprzedaje si owoce i jarzyny uprawiane przez Arabw na arabskiej ziemi.
18

Zim 1945/46, bdc niespena trzynastoletnim chopcem, sam braem udzia w takich zabiegach". Czowiekiem odpowiedzialnym za prace rolne w religijnej szkole rolniczej, do ktrej wwczas uczszczaem, by pewien szczeglnie pobony yd; uwaa, i bdzie bezpieczniej, jeli t gwn czynno, to znaczy usunicie deski, wykona trzynastoletni chopak, w dodatku sierota, ktry sam nie jest zdolny do popenienia grzechu, ani te nie sprawi, e kto inny z jego powodu popeni grzech. (Chopiec poniej trzynastego roku ycia nie moe popeni grzechu; za jego czyny odpowiedzialny jest wci jego ojciec, o ile takiego posiada.) Wszystko zostao mi wczeniej dokadnie wytumaczone, wcznie z obowizkiem wypowiedzenia sw; la deska jest mi potrzebna", cho tak naprawd wcale jej nie potrzebowaem.
19Na

przykad, Talmud zabrania ydom korzystania ze wiecy zapalonej w szabat przez goja, chyba e ten ostatni zapali wieczk dla siebie, zanim yd wszed do pokoju.
20Jeden

z moich wujw w przedwojennej Warszawie uywa subtelniejszej metody. Zatrudnia on mianowicie pokojwk imieniem Marysia i zawsze kiedy budzi si po sobotniej sjecie, mwi,

najpierw cicho: Jak by to byo wspaniale, gdyby tak,..", a po chwili podnosi gos i woa: ...Marysia przyniosa nam herbat!" Wuj by niezwykle pobonym i bogobojnym czowiekiem, nie odwayby si nawet wypi kropli mleka w cigu szeciu godzin po spoyciu misa. W kuchni mia dwa zlewy: jeden do mycia naczy uywanych do jedzenia misa, drugi do naczy na mleko.
21

Od czasu do czasu zdarzaj si aosne pomyki, jako e niektre z tych prac s cakiem intratne, pozwalaj ponadto zatrudnionemu odpoczywa przez sze dni w tygodniu. Miasteczkiem Bney Braq (w pobliu Tel Awiwu), zamieszkanym niemal wycznie przez ortodoksyjnych ydw, wstrzsn w latach 60. straszliwy skandal. Po mierci szabesgoja, ktrego zatrudniali przez dwadziecia cztery lata do kontrolowania dostaw wody w czasie szabatu, okazao si, e w goj nie by wcale chrzecijaninem, lecz... ydem! Kiedy wic pojawi si jego nastpca, z pochodzenia Druz, miasto zadao i otrzymao od niego dokument zawiadczajcy, e nowy pracownik jest gojem, potomkiem czystej krwi goja. Kryy pogoski, e o sprawdzenie tego faktu zwrcono si do tajnej policji.
22" W przeciwiestwie 23

do tego, elementarne nauczanie Pisma moe by wykonywane za pienidze. Zajcie to uwaano zawsze za podrzdne i byo sabo patne. Innym niezwykle wanym" rytuaem jest dmuchanie na Rosz Ha-szana w barani rg, co ma na celu zmylenie szatana. Rozdzia IV: Znaczenie historii
1Por.

na przykad, Jeremiasz 44, szczeglnie wersety 15-19. Pewne aspekty tego tematu doskonale omwi Raphael Patai w swojej ksice The Hebrew Goddess, Ktav, USA 1967.
2 Ezdrasz

7,25-26. Ostatnie dwa rozdziay ksigi powicone s gwnie staraniom Ezdrasza, aby oddzieli czystych" ydw (wite nasienie") od ludzi z ldu" (ktrzy po czci byli pochodzenia ydowskiego) i rozpdzi mieszane maestwa.
3 W,F. Albright, 4 Znaczce

Recent Di&coueriea in Bibie Lands, Funk and Wagnall, New York 1955, atr. 103.

jest to, e razem z dzieami literackimi odrzucono take wszystkie ksiki historyczne napisane przez ydw okoo 400 r. p.n.e. A do XIX wieku ydzi byli niewiadomi opowieci o Massadzie oraz istnienia takich postaci jak Juda Machabeusz, uwaanego dzisiaj przez wielu (szczeglnie chrzecijan) za przedstawiciela samej istoty judaizmu".
5

Dzieje Apostolskie 18,15. 25.

6 Ibid., 7Por.

przypis 6 do rozdziau II.

8Odnonie 9Laureaci

terminu Judaizm klasyczny* zob. przypis 10 do rozdziau II i przypis l do rozdziau III. Nagrody Nobla, Szmue! Agnon i Isaac Bashevis Singer, s tego przykadami, ale mona ich poda duo wicej, choby Bialik, narodowy poeta piszcy w jzyku hebrajskim. W synnym poemacie Mj ojciec opisuje swego witego ojca, jak sprzedaje wdk zapij acz onym chopom, ktrzy przedstawieni s jako zwierzta. Ten bardzo popularny poemat, nauczany we wszystkich izraelskich szkoach, suy odgrzewaniu nastrojw antychopskich.
10

Jeli chodzi o Patriarch ydowskiego, sprawujcego gwn wadz, umowa zostaa ostatecznie zerwana w roku 429 przez leodozjusza II po wydaniu caej serii ustaw, ale wiele ustale na szczeblu

lokalnym nadal obowizywao.

1 1

Innym charakterystycznym przykadem jest prawdopodobnie imperium partyjakie (do 225 roku n.e.), lecz niewiele na ten temat wiemy. Wiemy natomiast, e z chwil ustanowienia narodowego iraskiego cesarstwa Saeanidw pozycja ydw natychmiast si obniya.
12Zakaz

ten obejmuje take zamne kobiety, ktre przeszy na judaizm, poniewa wedug halachy wszystkie kobiety nie-Zydwki s prostytutkami.
13 Zakazane

maestwo jest maestwem wanym, wymaga wic uzyskania rozwodu. Rozwd jest zwykle dobrowolnym wyborem mczyzny, w pewnych okolicznociach jednak sd rabinacki moe go zmusi do wyraenia woli" w tej sprawie (kofin oto 'ad szejjomar roce ani}.
14Mimo

i osignicia ydowskie w okresie Zotego Wieku w muzumaskiej Hiszpanii (10021147) byy rzeczywicie wybitne, nie trway one dugo. Na przykad, wikszo wspaniaej poezji hebrajskiej zostaa w nastpnych wiekach przez ydw zapomniana; odkryto j ponownie dopierow XIX i XX wieku.
15 W czasie

tej wojny Henryk hr. Trastamara wykorzystywa hasa antyydowskie, mimo i jego matka, Leonor de Guzman, pochodzca z wysokiego rodu, miaa ydowskich przodkw. (Tylko w Hiszpanii arystokracja decydowaa si na mieszane maestwa z ydami.) Po swoim zwycistwie zatrudni on take ydw na najwyszych stanowiskach finansowych.
16Do

pocztkw XVIII wieku pooenie chopw paszczynianych w Polsce byo nawet gorsze ni w Rosji. W Rosji byo gorzej tylko pod pewnymi wzgldami; na przykad, tamtejszy system paszczyniany dopuszcza publiczny handel chopami, jednake rzd carski zawsze zachowywa dla siebie przynajmniej cz wadzy nad zniewolonymi chopami, jak choby Prawo poboru ich do armii.
17 We

wczeniejszym okresie przeladowania ydw naleay do rzadkoci. Tak byo w cesarstwie rzymskim, nawet po serii buntw ydowskich. Gibbon ma racj chwalc liberalizm Antoniusza Pobonego (i Marka Aureliusza) wobec ydw, zwaszcza tu po potnym buncie Bar-Kochba, ktry mia miejsce w latach 132-135 n.e.
18

Zdarzenie to, cho szczegy dotyczce przeladowa nie s trudne do ustalenia, jest przez wikszo wspczesnych historykw jakby nie dostrzegane. Zaszczytnym wyjtkiem jest tu Hugh Trevor-Roper, The Rise of Christian Europ, Thames and Hudson, London 1965, str. 173, 174. Trevor-Roper jako jeden z niewielu nowoczesnych historykw wspomina zasadniczej roli, jak w czasach wczesnego redniowiecza odegrali ydzi w handlu niewolnikami pomidzy chrzecijask (i pogask) Europ a wiatem muzumaskim (ibid. str. 92, 93). Aby t odraajc praktyk uzasadni, Majmonides pozwoli ydom, w imi ydowskiej religii, porywa zniewala nieydowskie dzieci; jego pogldy bez wtpienia byy zgodne z wczesn praktyk.
19

Przykady mona znale w dowolnej historii krucjat religijnych. Szczeglnie por. S. Runciman, A History of Critsades, tom I, ksiga III, rozdzia I, The German Crusade".
20

John Stoye, Europ Unfolding 1648-88, Fontana, London, str. 46.

21 Ta

ostatnia cecha nie zostaa, rzecz jasna, uwzgldniona przez obowizujc historiografi ydowsk. Zwyk kar za bunt czy nawet za nieposuszestwo bya wbicie chopa na pal. To samo mona zaobserwowa w rnych regionach danego kraju; na przykad, rolnicza Bawaria bya znacznie bardziej antysemicka ni uprzemysowione landy.
23

Odmowa uznania przez Koci, e jeeli kto jest ydem, zostanie nim na zawsze" przysporzya dodatkowego cierpienia tak zagorzaemu katolikowi jak Drumont. Jeden z jego adiutantw, Jules Gurin, opowiada o tym, jak oburzony by Drumont, gdy sawny jezuita Pere du La czyni mu wymwki za to, e wystpowa przeciwko ydowskiemu przechrzcie imieniem

Dreyfiis*. D.W. Bogan, The Deuelopment of Modern France, tom I, Harper Torchbooks, New York 1966, str. 227.
24 25

Ibid.

Niech mi wolno bdzie poda tu trzy dowolnie wybrane przykady ukazujce, do czego moe doprowadzi rasizm. Gwna faza procesu eksterminacji ydw miaa miejsce w latach 1942-43, w czasie hitlerowskiej ofensywy na Rosj, ktra jak wiadomo zakoczya si klsk pod Stalingradem. W cigu omiu miesicy, pomidzy czerwcem 1942 a lutym 1943 roku, nazici uyli wicej wagonw do przewiezienia ydw do komr gazowych ni do wysyki broni i sprztu potrzebnego na front. Zanim ich zagazowano, wikszo ydw, przynajmniej w Polsce, pracowaa bardzo ofiarnie przy produkcji wyposaenia dla niemieckiej armii. Drugi, nieco bardziej odlegy przykad pochodzi z opisu Nieszporw Sycylijskich z 1282 roku: Kady Francuz, ktrego napotkali, zosta powalony. Wpadali do gospd odwiedzanych zwykle przez Francuzw i zamieszkanych przez nich domostw, nie oszczdzajc nikogo, ani kobiet, ani dzieci... Buntownicy wamali si do klasztorw dominikanw i franciszkanw, wszyscy zagraniczni mnisi zostali wywleczeni na ulic i zmuszani do wypowiedzenia sowa: ciciri, co dla Francuza stanowio trudno nie lada. Kady, kto nie przeszed prby, by zabijany.' CS. Runtiman, The Sicilian Vespers, Cambridge University Press, 1958, str. 215). Trzeci przykad jest wspczesny: latem 1980 roku, w nastpstwie zamachu na ycie burmistrza Nablusu, Basaama Szaki, w ktrym straci on obie nogi, zaa towarzyszcy mu burmistrz Ramallahu, Karim Chalaf, stop, na terenie kampusu Uniwersytetu w Tel Awiwie zebraa si przy ognisku grupa ydowskich neonazistw. Piekli koty i ofiarowali ich miso przechodniom jako szaszyk z nogi arabskiego burzmistrza". Kto, kto podobnie jak ja byt wiadkiem tej makabrycznej orgii, musi przyzna, e urgao to ludzkiej godnoci i mdroci.
26

Jeden z wczesnych pomysw" Jabotinsky'ego (zaoyciela partii, ktrej pniej przewodniczy Begin), gdzie okoo 1912 roku, polega na stworzeniu dwch pastw ydowskich, jednego w Palestynie, drugiego w Angoli; to pierwsze, ubogie w zasoby naturalne, wspierane byoby przez drugie, bogatsze pod tym wzgldem.
27 W sierpniu

1903 roku, a wic mniej ni w cztery miesice po ohydnym pogromie kiuzyniowskim, Herzl pojecha do Rosji spotka si z von Plehve, ktremu przypisuje si odpowiedzialno za pogrom. Herzl proponowal sojusz opierajcy si na ich wsplnym pragnieniu wydostania z Rosji jak najwikszej liczby ydw, a take, w mniejszym stopniu, na chci odcignicia ydw od ruchu socjalistycznego. Carski minister rozpocz swj pierwszy wywiad (8 sierpnia) uwag, i uwaa siebie za zagorzaego zwolennika syjonizmu". Gdy Herzl zacz opisywa cele syjonizmu, von Plehve przerwa mu: Mwi pan do przechrzty". Amos Elon, Herzl, 'Am'0ved, 1976, str. 415-419, w jzyku hebrajskim.
28Dr

Joachim Prinz, Wir Juden, Berlin 1934, str, 150-151, str. 154-155.

29Ibid. 30Na

przykad zob. ibid. atr, 136. Jeszcze gorsze oznaki sympatii dla nazizmu okazywa, i to w 1941 roku, ekstremistyczny Lohamej Herut Isra'el (Ostra Brygada). Doktor Prinz, wedug kryteriw syjonistycznych, okrelany by jako gob". W latach 70. patronowa amerykaskiemu ruchowi ydowskiemu Breira, a mu to w kocu w yperswadowaa Golda Meir. Rozdzia V: Prawa wymierzone przeciwko nie-ydom
1 Majmonides,

Mi&zne Tora, Prawa przeciwko mordercom", 2, 11; Encyklopedia Talmudyczna,

haso: Goj".
2 R.

Jo'el Sirkis, Bait Hadasz, komentarze do Bet Josef, Jore De'a" Dwa wspomniane tutaj przepisy

stosuje si nawet wwczas, gdy nie-ydowsk ofiar jest ger toszaw, czyli cudzoziemiec osiady, ktry podejmiesi w obecnoci trzech ydowskich wiadkw przestrzega siedmiu przykaza danych Noemu* (siedmiu praw bliblijnych, ktre wedug Talmudu adresowane s do gojw).
3 R.

David Halevi (Polska, wiek XVII), Turej Zahaw do Szulchan Aruch,Jore De'a", 158. Talmudyczna, haso: Ger" (osoba, ktra przesza najuaizm).

5Encyklopedia 6Na

przykad, rabbi Szabbtj Kohen (poowa XVII w.), Siftej Kohendo Szulchan Aruch, Jore De'a", 158; Albowiem w czasach wojny zwyczajnym byo zabijanie ich wasnymi rkami, poniewa powiedziane jest: "Najlepsze co moesz zrobi gojowi, to go zabi!- Sifrej Kohen oraz Turej Zahaw(por. przypis 3) s dwoma gwnymi komentarzami klasycznymi do Szulchan Aruch.
7

Pukownik rabbi A. Avidan (Zemel), Tonar hanneszek le'or halacha" (Obrona konieczna w wietle halachy) w pracy zatytuowanej Be'ikwot milkemet jom hakkippurim pirkey hagut, halacha umehkar (W przededniu wojny Jom Kipur Rozdziay o medytacji, halasze i badaniach), Dowdztwo Centralnego Regionu, 1973, cyt. w Ha'olam Hazzeh", 5 stycznia 1974; cyt. take przez Davida Shahama, Rozdzia o medytacji", "Hotam", 28 marca 1974; oraz przez Amnona Rubinateina Kto faszuje halach?" Ma'ariw", 13 padziernika 1975. Rubinstein pisze, e broszura zostaa w kocu wycofana z obiegu decyzj Szefa Sztabu Generalnego, przypuszczalnie dlatego, e zachcaa ona onierzy do lekcewaenia jego wasnych rozkazw; dziwi si take, e rabbi Avidan nie zosta oddany pod sd wojenny oraz e aden rabin wojskowy czy cywilny nie zaprotestowa przeciwko temu, co Avidan napisa.
8Rabbi

Szimon Weiser, Obrona konieczna wymiana listw" w Roczniku Niw Hammidraszijja" z Midraszyjat No'am, 1974, str. 29-31. Rocznik zosta wydany w jzyku hebrajskim, po angielsku i francusku, lecz cytowane tutaj materiay ukazay si wycznie po hebrajsku.
9 Psalmy 10Gdy

42,2.

Pan, Bg twj, da ci bezpieczestwo od wszystkich twoich wrogw okolicznych w kraju, ktry ci daje Pan, Bg twj, w posiadanie, wygadzisz imi Amaleka spod nieba..." Ksiga Powtrzonego Prawa 25,19, take w Ksidze I Samuela 15,3: Dlatego teraz id, podbijesz Amaleka i oboysz kltw wszystko, co jest jego wasnoci; nie lituj si nad nim,lecz zabij tak mczyzn, jak i kobiety, modzie i dzieci, woy i owce,wielbdy t osy."
11Oszczdzamy

czytelnikowi wikszo z tych raczej pokrtnych odniesie i cytatw ze rde talmudycznych i rabinicznych. Opuszczenia teoznaczone s nawiasem [...] Wnioski samych rabinw przytoczone s w caoci.
12Tosefot

(dosownie: Dodatek") s to uzupenienia do Talmudu, pochodzce z okresu pomidzy XI a XIII stuleciem.

13Osobom

winnym popenienia takich zbrodni wolno nawet ubiega si o najwysze urzdy publiczne. Przykadem jest tu posta SzmuelaLahisa, czowieka odpowiedzialnego za masakr od 50 do 75 arabskich wieniakw uwizionych w meczecie, po tym jak ich wioska zostaa zdobyta przez armi izraelsk w czasie wojny 1948-49 roku. Lahis stanprzed sdem, odbya si formalna" rozprawa, po czym zosta on przezBen Guriona uaskawiony. Z czasem sta si szanowanym adwokatem, apod koniec lat 70. zosta mianowany Dyrektorem Generalnym Agencji ydowskiej (ktra w rzeczywistoci jest organem wykonawczym ruchu syjonistycznego). Na pocztku 1978 roku przez amy prasy izraleskiej przetoczya si dyskusja na temat przeszoci Lahisa, lecz nikt, ani rabini, ani uczeni w Pimie, nie zakwestionowali samego uaskawienia, jak i kwalifikacji Lahisa na to stanowisko. Nominacja nie zostaa cofnita.
14Szulchan Arach,

Hoszen Miszpat" 426.

15 Traktat Awoda 16Majmonides, 17Ksiga

Zara, str. 26b.

op. cit. Morderca" 4, 11.

Kapastwa 19,16, odnonie intepretacji terminu bliniego swego" zob. przypis 14, rozdz. III.
18Majmonides, 19W obu

op. cit. Bawochwalstwo" 10,1-2.

przypadkach w czci Jore De'a" 158. Szulchan Aruch powtarza t sam doktryn w Hoszen Miszpat" 425.
20Moses 21Std

Rivkes, Beer Haggola do Szulchan Aruch, Hoszen Miszpat"

profesor Jacob Katz w swej hebrajskiej ksice Between Jews and Gentiles (Midzy ydami a gojami), jak rwnie w apologetycznej wersji anglojzycznej Exclusiveness and Tblerance (Ekskluzywizm i tolerancja) cytuje tylko ten fragment, po czym dochodzi do zdumiewajcej konkluzji, te odnonie obowizku ratowania ycia ludzkiego nie powinno si czyni adnej dyskryminacji, czy to chodzi o ycie ydowskie, czy chrzecijaskie". Nie przytacza on adnych innych autorytatywnych pogldw, na ktre ja si powoaem, tak powyej, jak i w nastpnych fragmentach.
22

Majmonides, op. cit. Szabat" 2,20-21; Szuichan Aruch, Ora Hjjim" 329.

23Rabin Akiwa

Eiger, komentarze do Szuichan Aruch, ibid. Dodajete, ze w przypadku znalezienia porzuconego dziecka na terenie miastazamieszkanego gwnie przez gojw, naley poradzi si rabina, czy monadziecko uratowa.
24 Traktat Awoda 25

Zara, str. 26.

Majmonides, op. cit. Szabat" 2,12; Szuichan Aruch, Ora Hjjim" 330. W tym ostatnim tekcie uywa ai raczej pojcia poganin" ni goj", lecz w niektrych komentarzach takich, jak Turj Zahaw, podkrela si, e zasada ta odnosi si nawet do Ismaelitw", czyli muzumanw, ktrzy przecie nie s bawochwalcami". Chrzecijanie nie s wyranie wymienieni, cho zasada ta stosuje si tym bardziej do nich, poniewa jak zobaczymy pniej islam postrzegany jest w znacznie askawszym wietle ni chrzecijastwo. Por. rwnie cytowany poniej respons Hatama Sofera.
26 S

to dwa przykady, jeden z Polski, drugi z Francji, podane przez rabina 1.2. Cahany (pniejszego profesora Talmudu na religijnym uniwersytecie Bar-Ilan w Izraelu), Medycyna w halachicznej literaturze poattahnudycznej", Sinai, tom 27, 1950, str. 221. Przytacza tez podobne zdarzenie z dziewitnastowiecznych Wioch. Do 1848 roku w pastwach papieskich specjalne prawo zabraniao ydowskim lekarzom leczenia gojw. Ustanowiona w 1848 roku Republika Rzymska zniosa to prawo, jak rwnie wszystkie inne prawa dyskryminujce ydw. Jednake w rok pniej korpus ekspedycyjny wysany przez prezydenta Francji Ludwika Napoleona (pniejszy Napoleon III) pokona Republik i przywrci papiea Piusa IX, ktry z kolei w 1850 roku przywrci antyydowskie prawa. Dowdcy francuskiego garnizonu, oburzeni t skrajn reakcj, zignorowali prawo papieskie i zatrudnili kilku ydowskich lekarzy do ratowania rannych onierzy. Naczelny Rabin Rzymu, Mosze Hazan, ktry sam by z zawodu lekarzem, spytany zosta przez jednego ze swoich uczniw, take lekarza, czy moe podj prac we francuskim szpitalu wojskowym mimo ryzyka profanacji szabatu. Rabin odpowiedzia, e o ile warunki zatrudnienia wyranie wymagaj pracy w szabat, powinien zrezygnowa. Jeli nie, wwczas naley prac podj i wykorzystywa wielki spryt bogobojnych ydw". Na przykad, w sobot mona nakaza aptekarzowi, by powtrzy recept wydan w pitek, len w miar szczery artyku rabina Cahany, zawierajcy wiele innych przykadw, wymieniony zosta w bibliografii ksiki byego Naczelnego Rabina Wielkiej Brytanii, Immanuela Jakobovitza, Jewish Medical Sthics, Bloch, Nowy Jork 1962; w samej ksice

jednak nic si na ten temat nie mwi.

27Hochmat 28

Szlomo do Szuichan Aruch, Ora Hjjim" 330, 2.

Rabin Uterman, Ha'arec", 4 kwietnia 1966. Jedyne ze jakie robi poddawany nieustannej presji jest takie, ze w czasach odmowa udzielenia pomocy medycznej gajowi mogaby wrogo, ktra naraziaby ydw na niebezpieczestwo.
29

Hatam Sofer, Respons w kwestii Szulchan Aruck, Jore DeV, 131. cit. do Szulchan Aruch, Hoszen Miszpat", 194.

30 Op.

31 Rabin 32Rabin

B. Knobelovitz w The Jewish Review" (piarao partii Mizrachi z Wielkiej Brytanii), 8 czerwca 1966. Isra'el Meir Kagan, znany raczej jako Hafec Hajjim" w swojej pracy Miszna Berura, napisanej w Polsce w 1907 roku, ubolewa: Wiedzcie, e wikszo lekarzy, nawet tych najbardziej religijnych, nieprzestrzega tego prawa w ogle; poniewa pracuj w szabat i podruj czasem wiele wiorst po to, by leczy pogan, a na dodatek wasnymi rkami przygotowuj medykamenty. I nie ma dla nich adnego autoryteu, przed ktrym by si ulkli. Bo chocia w pewnych przypadkach pogwacenie zakazw naoonych przez mdrcw moemy uzna za dopuszczalne, z obawy przed wybuchem wrogoci, to i tak nie jest to wszystko jasne; w zakazach naoonych przez Tor wyranie si przecie zabrania ydom wykonywania tych czynnoci, a ci, ktrzy te zasady narusz, pogwacaj wity szabat i niechaj Bg si nad nimi zmiuje i wybaczy im to witokradztwo. (Komentarz do Siukhan Arach, Ora Hajjim" 330). Autor tych sw uwaany jest za najwyszy autorytet rabiniczny swoich czasw.
33

Dr med. Avraham Steinberg, Jewish Medical Law (ydowskie Prawo Medyczne) w oparciu o Cic Eli'ezer" (Respons rabina Elfezera Jehuda Waldenberga), w tum. dr med. Davida B. Simonsa, Gefen & Mossad Harav Kook, Jerozolima i Kalifornia 1980.
34 35 36

Op. cit. str. 39. Ibid. str. 41.

Ibid. str. 41. Wyraenie midzy ydem a gojem" jest eufemizmem. Dyspensa ma na celu zapobiega wrogoci gojw wobec ydw", a nie odwrotnie.
37

Ibid. str. 41-42, podkrelenie autora.

38Instytut 39

Halachicznych Bada Medycznych im dr Falka Schlesingera przy szpitalu Sza'arej Cedek, Sefer Asja (Ksiga Lekarza), Reuben Mass, Jerozolima 1979. Pisaem o tym osobicie w Ha'olam Hazze", 30 maja 1979 r., a take Szullamit Aloni, czonek Knesetu, w rla'arecn, 17 czerwca 1980 r.
40

Ksiga Ezechiela 23,20. Berachot, str. 7Sa.

41 Traktat 42

Encyklopedia Talmudyczna, Eszet Isz" (Kobieta zamna). Wyjcia 20,17. Rodzaju 2,24.

43 Ksiga 44Ksiga

45Majmonides,

op. cit. Zakazy dotyczce stosunkw seksualnych" 12,10; Encyklopedia Talmudyczna, haso: Goj".

46

Majmonides, op. cit. ibid. 12, 1-3. cile rzecz biorc, kada nie-ydwka uznawana jest za N.Sz.G.Z. jest to akronim hebrajskich sw; nidda, szifha, goja, ona (nie oczyszczona z miesiczki, niewolnica, gojka, prostytutka). Po przejciu na judaizm kobieta przestaje wprawdzie by nidda, azifha, goja, lecz nadal pozostaje ona, czyli prostytutk, do koca swego ycia, tylko dlatego, e urodzia si z matki nie-ydwki- Do specjalnej kategorii nale kobiety nie poczte w witoci, lecz w witoci urodzone", to znaczy takie, ktrych matki, bdc w ciy przeszy na wiar mojeszow. Aby mie absolutn pewno, e nie doszo do pomyki", rabini domagaj si, aby maestwa, ktre przeszy na judaim razem: ona i m, powstrzymay si od stosunkw maeskich przez trzy miesice.
47

Charakterystycznym wyjtkiem od tego uoglnienia s goje sprawujcy urzdy zwizane z finansami, a wic: notariusze, komornicy, rzdcy majtku itp. W stosunku do innych przyzwoitych gojw takiego wyjtku si nie czyni, nawet jeli s przyjanie nastawieni do ydw.
48

Niektrzy rabini w dawnych czasach (I wiek p.n.e.) nazywali to prawo barbarzyskim" i rzeczywicie zwracali gojom zgubione przez nich przedmioty. Mimo to prawa tego nie uchylono.
49Ksiga

Kapaska 25,14. Jest to dosowne tumaczenie zdania hebrajskiego. W przekadzie krla Jakuba brzmi ono tak: nie bdziesz gnbi jeden drugiego"; o ile gnbi" nie jest tumaczeniem precyzyjnym, o tyle jeden drugiemu" jak najbardziej, odpowiada bowiem biblijnemu wyraeniu: kady czowiek swoim bratem". Jak ju zaznaczylimy w rozdziale III, halacha interpretuje wszystkie takie zwroty jako odnoszce si wycz nie do bliniego-Zyda.
50 Szulchan Aruch, 51 Rzecznikiem

Hoszen Miszpat", 227.

tego pogldu jest H. Bar-Droma, We Gwul Ha'arec (I to jest kres Ziemi), Jerozolima 1958. W ostatnich latach ksika ta staa si szczeglnie popularna w izraelskiej armii, gdzie wykorzystywana jest do indoktrynacji oficerw.
52 Majmonides, 53 Por. 54

op. cit. Bawochwalstwo" 10, 3-4.

przypis 2.

Ksiga Wyjcia 23,33. op. cit. Bawochwalstwo" 10,6.

55 Majmonides, 56Ksiga 57

Powtrzonego Prawa 20,16; por. rwnie wersety przytoczone w przypisie 10. Rabin Sza'ul Isra'eli, Takrit Qibbija Le'or Hahalacha" (Incydent z Qibbija w wietle halachy) w Hattora Wehammedina", tom 5, 1953/54.
58

Ksiga Liczb 31,13-20; por. szczeglnie werset 17: Zabijecie wic spord dzieci wszystkich chopcw, a spord kobiet te, ktre ju obcoway z mczyzn".
59

Po nich wypowiada si bogosawiestwo: za to, e nie uczynie mnie niewolnikiem", po czym mczyni musz doda bogosawiestwo: za to, e nie uczynie mnie kobiet", a kobiety: za to, e uczynie mnie ku jego radoci".
60

Spluwanie w tym momencie na podog, jako wyraz pogardy, jeszcze do niedawna byo w Europie Wschodniej popularnym zwyczajem. Nie uwaano tego jednak za jaki szczeglny obowizek. Zwyczaj ten kultywowany jest przez bardzo pobonych ydw take dzisiaj.
61

Chodzi o hebrajskie stwo meszummadim; w uyciu rabinw odnosi si ono do ydw, ktrzy stali si bawochwalcami", to znaczy poganami lub chrzecijanami, ale nie muzumanami.

62Jest

to hebrajskie sowo minim, co znaczy dokadnie: ci, ktrzy nie wierz w wyjtkowo Boga".
63 Traktat

Berachot, str. 58b. wielu szanowanych rabinw zasada ta wci obowizuje w peni na obszarze Ziemi

64Zdaniem

Izraela.
65Zw yczaj

ten sta si w dziejach europejskiego ydostwa przyczyn wielu incydentw. Jeden z najgoniejszych, ktrego skutki s wci widoczne, mia miejsce w czternastowiecznej Pradze. Czeski krl Karol IV (ktry byl take cesarzem rzymskim) poleci wmurowanie wspaniaego krucyfiksu, porodku wybudowanego za jego czasw i istniejcego do dzisiaj mostu kamiennego. Pewnego razu doniesiono mu, e prascy yd zi maj zwyczaj spluwa, ilekro przechodz obok krucyfiksu. Jako osawiony obroca ydw nie wszcz przeciwko nim przeladowa, lecz nakaza gminie ydowskiej pokry koszty wyrycia na krzyu zotymi literami hebrajskiego sowa Adonai (Pan); sowo to jest jedn ym z siedmiu najwitszych imion Boga i w jego pobliu nie wolno okaz yw a naj mn iejs z ych nawet oznak braku szacunku. Spluwanie ustao. Inne zwizane z tym zw yczajem zdarzenia byy duo mniej zabawne.
66Werset

najczciej uywany w tym celu zawiera aowa wywodzce si z hebrajskiego szekec, co znaczy obrzydliwy, nieznony", jak w Ksidze Powtrzonego Prawa 7,26: Nic obrzydego nie wprowadzisz do twego domu, gdy byby przedmiotem kltwy jak on". Wydaje si wic, e obraliwe okrelenie szekec, uywane w odniesieniu do wszystkich gojw (rozdzia II), wywodzi si z tego zwyczaju.
67 Talmud, 68 Wedug 69 Ksiga

Traktat Bejca, str. 21a, b; Miszna Berura do Szulchan Aruch, Ora Hajjim" 512. Inny komentarz (Magen Awraham) rwnie Karaitw wyklucza. halachy, nieydowski niewolnik kupiony przez yda powinien przymusowo przej na judaizm, co nie oznacza, i stanie si w ten sposb prawdziwym ydem. Kapaska 25,46.
70 Hebrajska

forma imienia Jezus Jeszu interpretowana bya jako akronim przeklestwa niech imi jego i pami o nim zostan wymazane" i jest jedn z najciszych obelg. I rzeczywicie, antysyjonistyczni ydzi ortodoksyjni (jak na przykad Neturej Qarta) czasem nazywaj Herza Herzl Jezus", a w religijnych pismach syjonistw znalazem takie okrelenia, jak Nasser Jezus", a ostatnio take Arafat Jezus".

Spis treci
Sowo wstpne Gore Vidala
ROZDZIA ROZDZIA ROZDZIA ROZDZIA ROZDZIA ROZDZIA

5 7 17 29 60

I Zamknita utopia? II Uprzedzenia i przeinaczenia III Ortodoksja a interpretacja IV Znaczenie historii 42

V Prawa wymierzone przeciwko nie-ydom VI Konsekwencje polityczne 80

Przypisy i odsyacze 84