liryka rodzaje wiersza rodki stylistyczne epika narrator i narracja wiat przedstawiony mowa zalena i niezalena dramat akcja

w dramacie teatr i dramat grecki teksty publicystyczne fakty i opinie gatunki publicystyczne teatr film radio i telewizja dziea sztuki plastycznej sowniki encyklopedie komunikat jzykowy styl i stylizacje aluzja literacka znaczenie dosowne znaczenie przenone groteska perswazja obraz poetycki i obrazowanie nastrj w utworze cytat i parafraza prawda historyczna i fikcja literacka wartoci w utworze motywy literackie

Jak to zrozumiec?

Iwona i Lech Cielakowie

Egzamin gimnazjalny Jak to zrozumie?

Poradnik dla kadego ucznia
Autorzy: Iwona Cielak, absolwentka Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu; nauczycielka jzyka polskiego w Zespole Szk nr 7 w Toruniu; autorka Nowego szkolnego sownika ortograficznego. Jest egzaminatorem w czci humanistycznej egzaminu gimnazjalnego. Lech Cielak, absolwent Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu; nauczyciel jzyka polskiego i sztuki w Gimnazjum w Cierpicach k. Torunia. Autorzy wsplnie wydali rwnie: Egzamin gimnazjalny. Jak to napisa? Poradnik dla kadego ucznia, Sprawdzian szstoklasisty. Jak to napisa?, Egzamin gimnazjalny. Jak to odczyta? Lektury obowizkowe w gimnazjum.

Redaktor wydania:

Zdzisaw Gowacki
Korekta:

Zdzisaw Gowacki, autorzy

Redakcja techniczna, opracowanie graficzne, amanie i przygotowanie do druku:

Robert Ciechanowski, RC PRO

Projekt okadki:

rcpro@rc-pro.eu

Mirosaw Godkowski, Zdzisaw Gowacki

Poradnik Jak to zrozumie? to opracowanie, ktre ma pomc uczniom gimnazjum w opanowaniu wiadomoci i umiejtnoci, jakie zawarte s w standardach wymaga egzaminacyjnych z zakresu przedmiotw humanistycznych. Ksika ta uatwi zdobycie niezbdnej wiedzy o wszystkich najwaniejszych rodzajach tekstw kultury oraz pomoe w nabyciu umiejtnoci ich odczytywania i rozumienia. Poradnik Jak to zrozumie? moe by uzupeniajcym podrcznikiem dla gimnazjalistw, jak te pomocnym rdem wiedzy dla uczniw klas pierwszych szk rednich przy powtarzaniu materiau. Wreszcie moe by cenn pomoc w pracy nauczyciela polonisty i ucznia przygotowujcego si do udziau w wojewdzkich i oglnopolskich konkursach polonistycznych.

Copyright by Oficyna Wydawnicza Tutor

Wydanie II. Toru 2009 r. Oficyna Wydawnicza Tutor 87-100 Toru, ul. Warszawska 14/2, tel./fax (0-56) 65-999-55 Wysykowa Ksigarnia Internetowa: www.tutor.edu.pl Druk i oprawa: Toruskie Zakady Graficzne Zapolex Sp. z o.o.

Spis treci
Wstp 7

Cz

1.
10
10 10 10 11 12 13 13 14 16 16 17 18 20 25 26 29 29 30 31 31 32 32 33 33 34 34 34 35 37 37 38 38 38 39 39

Teksty kultury
Teksty literackie
Liryka
Liryka bezporednia Liryka porednia Liryka zwrotu do adresata Podzia liryki ze wzgldu na temat Charakterystyczne cechy budowy wiersza
Rymy

Rodzaje wiersza rodki stylistyczne

rodki fonetyczne rodki sowotwrcze rodki skadniowe rodki sownikowe

Gatunki liryki Pytania i wiczenia

Epika
Narrator Narracja Fabua
Elementy fabuy Typy fabuy ze wzgldu na liczb i rodzaj zawartych w niej wtkw

wiat przedstawiony Wypowiedzi postaci

Mowa niezalena Mowa zalena Mowa pozornie zalena

Odmiany epiki Gatunki epiki Gatunki mieszane (z pogranicza epiki, liryki i dramatu) Pytania i wiczenia

Dramat
Akcja w dramacie
Budowa akcji dramatu tradycyjnego Zewntrzny podzia akcji w dramacie

Bohaterowie dramatu

Podzia tekstu dramatu Teatr i dramat grecki Klasyczne gatunki dramatyczne

Tragedia Komedia

Teatr elbietaski dramaty Szekspira Dramat romantyczny Dramat waciwy Pytania i wiczenia

39 40 40 41 42 43 43 44 45

Teksty publicystyczne
Fakty i opinie w tekstach publicystycznych Gatunki publicystyczne
Reporta Felieton Notatka prasowa Recenzja Artyku informacyjny Teksty naukowe i popularnonaukowe

47
47 48 48 50 51 52 53 54 55

Pytania i wiczenia

Teatr i film
Teatr
Najwaniejsze typy teatru

56
56 56 57 57 59

Film
Zanim powstanie film...

Pytania i wiczenia

Radio i telewizja
Radio Telewizja Pytania i wiczenia

59
59 60 60

Dziea sztuki jako teksty kultury

Budowa dziea sztuki plastycznej
Forma artystyczna
Kompozycja Barwa Faktura

61
61 61 61 62 63 64 64 64 65 65 66 66 67 67

Tre dziea sztuki

Dziedziny sztuk plastycznych

Rysunek Malarstwo Grafika Rzeba Architektura Sztuka uytkowa rzemioso artystyczne

Pytania i wiczenia

Sowniki i encyklopedie
Rodzaje sownikw
Sownik jzyka polskiego Sownik ortograficzny Sownik wyrazw bliskoznacznych Sownik frazeologiczny Sownik poprawnej polszczyzny Sownik wyrazw obcych Sownik etymologiczny Encyklopedia

70
71 71 71 71 72 72 72 72 73 73 73 73 73 74

Inne sowniki
Sownik interpunkcyjny Sownik skrtw i skrtowcw Sownik symboli

Pytania i wiczenia

Inne teksty kultury

Wykresy Mapy Tabele Pytania i wiczenia Cz

75
75 76 76 77

2.
80
80 82

Odbir tekstw kultury

Komunikat jzykowy
Funkcje tekstw Pytania i wiczenia

Interpretacja tekstu
Pytania i wiczenia

83
84

Styl i stylizacje
Styl
Styl urzdowy Styl potoczny Styl artystyczny Styl retoryczny Styl naukowy Styl publicystyczno-dziennikarski

85
85 85 86 86 88 88 88 89 89 90 91 91 92 93

Stylizacja
Archaizacja Stylizacja gwarowa (dialektyzacja) Stylizacja rodowiskowa Stylizacja biblijna Parodia

Pytania i wiczenia

Aluzja literacka
Pytania i wiczenia

95
95

Znaczenie dosowne i znaczenie przenone

Znaczenie przenone w utworach poetyckich
Pytania i wiczenia

96
96 97 99 100 101 102

Znaczenie alegoryczne na przykadzie Biblii

Pytania i wiczenia

Znaczenie symboliczne na przykadzie Maego Ksicia

Pytania i wiczenia

Groteska
Pytania i wiczenia

103
105

Perswazja
Teksty reklamowe Teksty propagandowe Pytania i wiczenia

107
107 108 110

Obraz poetycki i obrazowanie

Obraz dynamiczny Obraz statyczny Obraz plastyczny (barwny) Pytania i wiczenia

111
111 112 112 114

Nastrj w utworze poetyckim

Pytania i wiczenia

116
117

Cytat i parafraza
Pytania i wiczenia

119
120

Prawda historyczna i fikcja literacka

Pytania i wiczenia

122
124

Wartoci zawarte w utworze

Pytania i wiczenia

125
127

Motywy
Pytania i wiczenia

129
129

Bibliografia Skorowidz

131 132

Wstp

Poradnik gimnazjalisty Jak to zrozumie? jest swego rodzaju kontynuacj poprzedniego opracowania zatytuowanego Jak to napisa? Rwnie w tym przypadku gwnym celem byo przygotowanie takiego poradnika, ktry pomgby uczniom gimnazjum w opanowaniu wiadomoci i umiejtnoci, jakie zawarte s w standardach wymaga egzaminacyjnych z zakresu przedmiotw humanistycznych. Przypomnijmy, e standardy te obejmuj kompetencje ucznia w dwch zasadniczych obszarach: 1. Czytanie i odbir tekstw kultury 2. Tworzenie wasnego tekstu Proponowane poniej opracowanie dotyczy pierwszego obszaru, w zakresie ktrego przede wszystkim Ucze: czyta teksty kultury (...) na poziomie dosownym, przenonym i symbolicznym; interpretuje teksty kultury, uwzgldniajc intencje nadawcy; odrnia fakty od opinii, prawd historyczn od fikcji, dostrzega perswazj, manipulacj, wartociowanie; wyszukuje informacje zawarte w rnych tekstach kultury (...); dostrzega w odczytywanych tekstach rodki wyrazu i okrela ich funkcje (...); dostrzega i analizuje konteksty niezbdne dla interpretacji tekstw kultury (...), dostrzega wartoci wpisane w teksty kultury. W tym miejscu naley wyjani, jak naley rozumie tak czsto powtarzajce si w standardach pojcie tekstw kultury. Ot tekstami kultury s zarwno wszystkie teksty literackie (mieszczce si w obrbie trzech rodzajw literackich), a wic teksty o charakterze artystycznym, jak te inne teksty pisane, np. teksty publicystyczne, popularnonaukowe, rda historyczne, instrukcje, sowniki, encyklopedie itp. Pojcie tekstw kultury obejmuje swym zakresem rwnie formy bdce wytworami myli i uczu czowieka lub efektami jego dziaa praktycznych. Dlatego te do tekstw kultury nale dziea sztuki (malarstwo, grafika, rzeba, architektura, fotografia zwykle dostpne w postaci reprodukcji), wytwory sztuki uytkowej (np. meble, stroje), przekazy radiowe, telewizyjne, filmy, widowiska teatralne, a take inne przekazy informacji, jak np. mapy, wykresy, tabele, schematy. Tak szeroko rozumiane teksty kultury ucze gimnazjum powinien odczytywa i dokonywa na nich czynnoci przewidzianych w standardach wymaga. Poradnik Jak to zrozumie? uatwi gimnazjalicie zdobycie niezbdnej wiedzy o wszystkich najwaniejszych rodzajach tekstw kultury oraz pomoe w nabyciu umiejtnoci ich odczytywania i rozumienia. Std ksika skada si z dwch czci: 1. Teksty kultury zawierajcej najwaniejsze informacje o wszystkich rodzajach tekstw kultury, ich klasyfikacji, budowie, cechach charakterystycznych; 2. Odbir tekstw kultury zawierajcej informacje o zjawiskach zwizanych z odczytywaniem i interpretowaniem tekstw kultury, np. o znaczeniu przenonym, symbolicznym, stylizacji, perswazji, kontekcie dziea i wpisanych w nie wartociach.

Jak to zrozumie?

W obydwu czciach poradnika zamieszczono wiele przykadw dzie literackich obrazujcych rodzaj omawianego przekazu lub zjawiska teoretycznoliterackiego. Ponadto ucze korzystajcy z poradnika moe sprawdzi swoj wiedz, dziki znajdujcym si pod rozdziaami zestawom pyta i wicze. Bardzo wygodne dla uytkownika jest rwnie umieszczenie na marginesie najwaniejszych poj omawianych na danej stronie oraz skorowidz terminw na kocu ksiki. Na koniec warto podkreli, e poradnik Jak to zrozumie? adresowany jest do uczniw na rnych poziomach edukacyjnych. Moe by on uzupeniajcym podrcznikiem dla gimnazjalistw, jak te pomocnym rdem wiedzy dla uczniw klas pierwszych szk rednich przy powtarzaniu materiau. Wreszcie moe by cenn pomoc w pracy nauczyciela polonisty. Mamy nadziej, e poradnik Jak to zrozumie? speni oczekiwania wszystkich, ktrzy bd z rnych powodw zajmowa si tekstami kultury pomoe w ich odczytywaniu i zrozumieniu. Z yczeniami wielu sukcesw autorzy

Cz

1.

Teksty kultury

Teksty literackie
Twrczo literack dzieli si zwykle na trzy rodzaje literackie: liryk, epik i dramat. O zakwalifikowaniu danego utworu do jednego z rodzajw decyduj trzy czynniki: a) postawa podmiotu literackiego wobec wiata przedstawionego, b) sposb uksztatowania wypowiedzi, c) budowa wiata przedstawionego (kompozycja).
liryka podmiot liryczny

Liryka
Najwaniejszym wyrnikiem liryki jest obecno osoby mwicej podmiotu lirycznego. Poznajemy przeycia, odczucia, myli, wraenia i przekonania podmiotu lirycznego, co wyraa si rwnie w organizacji jzyka wypowiedzi. Dziki zastosowanym rodkom poetyckim wiersz moe przekaza wiele treci, oddziauje na wyobrani czytelnika, wprawia go w zadum, zastanawia. Podmiotowi lirycznemu podporzdkowany jest cay wiat przedstawiony. Ze wzgldu na sposb wyeksponowania podmiotu lirycznego mona wyrni: liryk bezporedni, liryk poredni i liryk zwrotu do adresata.

liryka bezporednia

Liryka bezporednia
Osoba mwica ujawnia si w pierwszej osobie (ja). Przedstawia swoje przeycia, myli, stan ducha. Wwczas wypowied podmiotu lirycznego staje si wyznaniem.
Jak dobrze Mog zbiera jagody w lesie mylaem nie ma lasu i jagd. [...] Jak dobrze Jestem z tob tak mi serce bije mylaem czowiek nie ma serca.
(Tadeusz Rewicz, Jak dobrze)

Dla liryki bezporedniej charakterystyczne s czasowniki uyte w 1. osobie w tekcie zaznaczone zostay tustym drukiem.
liryka porednia

Liryka porednia
Osoba mwica nie ujawnia si wprost, lecz ukrywa si za opisem, sytuacj, dialogiem. Nie prezentuje wic swoich stanw uczuciowych w formie wyznania, ale porednio.

Teksty literackie O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny [...] Jk szklany... pacz szklany... a szyby w mgle mokn I wiata szarego blask sczy si senny... O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny...
(Leopold Staff, Deszcz jesienny)

11

W powyszym fragmencie podmiot liryczny nie ujawnia si bezporednio, lecz swoje myli i stan ducha (smutek, melancholi) wyraa za porednictwem opisu deszczu. Zdarza si, e podmiot opowiada o pewnym wydarzeniu. Wwczas wiersz ma form maej scenki, w ktrej wystpuj elementy fabuy. Na plan pierwszy wysuwa si wiat przedstawiony, a podmiot liryczny pozwala wypowiada si bohaterom. Sytuacja liryczna naley do wiata przedstawionego i nie odnosi si do podmiotu lirycznego. Jednak poprzez zaprezentowan sytuacj podmiot liryczny wyraa swj stosunek do tematu, problematyki, tradycji, jzyka itp.
Idzie Kasia borem lasem, koszyk jagd niesie, A ci jej rusaka zastpia w lesie. Odpowiedz, dziewczyno, na te trzy pytania, Bo ci zaaskocz moje askotania: Co kwitnie bez kwiatu? bez powodu biey? Co niegiem bieluchnym w skwarnym lecie niey? Rozmieje si dziewcz i na to odpowie: Woda bez powodu biey po dbrowie, A papro bez kwiatu zakwita po lesie, A nieg letni piana, ktr woda niesie.
(Teofil Lenartowicz, Rusaka)

Liryka zwrotu do adresata

Cech charakterystyczn tej odmiany liryki jest bezporednie zwrcenie si podmiotu lirycznego do adresata (ty lirycznego). Adresatem moe by osoba lub grupa osb, zjawisko, pojcie. Wiersz moe mie wwczas charakter wezwania lub apelu.
Szukajcie prawdy jasnego pomienia! Szukajcie nowych, nie odkrytych drg... Za kadym krokiem w tajniki stworzenia Coraz si dusza ludzka rozprzestrzenia, I wikszym staje si Bg! [...] Kada epoka ma swe wasne cele I zapomina o wczorajszych snach... Niecie wic wiedzy pochodni na czele I nowy udzia bierzcie w wiekw dziele, Przyszoci podnocie gmach! [...]
(Adam Asnyk, Do modych)

liryka zwrotu do adresata

Dla liryki zwrotu do adresata charakterystyczne s czasowniki uyte w trybie rozkazujcym w tekcie zaznaczone tustym drukiem.

12

Jak to zrozumie?

Podzia liryki ze wzgldu na temat

liryka

Liryk mona rwnie klasyfikowa ze wzgldu na podejmowany temat. Wyrni mona nastpujce odmiany: liryk miosn, liryk refleksyjno-filozoficzn, liryk religijn i liryk patriotyczn. Liryka miosna koncentruje si na wyraaniu uczu miosnych, dozna erotycznych.
w twoich doskonaych palcach jestem tylko dreniem piewem lici pod dotykiem twoich ciepych ust zapach drani mwi: istniejesz zapach drani roztrca noc w twoich doskonaych palcach jestem wiatem [...]
(Halina Powiatowska, wiersz z tomu Hymn bawochwalczy)

miosna

refleksyjno-filozoficzna

Liryka refleksyjno-filozoficzna wyraa pogldy na temat istoty ycia, czowieka, wiata, wartoci.
kamyk jest stworzeniem doskonaym rwny samemu sobie pilnujcy swych granic wypeniony dokadnie kamiennym sensem o zapachu ktry niczego nie przypomina niczego nie poszy nie budzi podania [...]
(Zbigniew Herbert, Kamyk)

W pierwszej zwrotce wiersza podejmowane s rozwaania o doskonaoci kamienia, natomiast w kolejnych wystpuj argumenty potwierdzajce postawion tez.
religijna

Liryka religijna dotyczy przey religijnych, stosunku czowieka do Boga. Moe mie charakter pochwalny, dzikczynny lub bagalny.
Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary? Czego za dobrodziejstwa, ktrym nie masz miary? Koci Ci nie ogarnie, wszdy peno Ciebie, I w otchaniach, i w morzu, na ziemi na niebie. [...]
(Jan Kochanowski, Czego chcesz od nas, Panie)

Powyszy wiersz jest dzikczynn modlitw skierowan do Boga.

patriotyczna

Liryka patriotyczna podejmuje aktualne problemy ycia spoecznego i narodowego. Czsto peni funkcj agitacyjn jej celem jest bezporednie oddziaanie na czytelnika. Liryka patriotyczna moe mie rwnie charakter refleksyjny. Wwczas przedstawiane przeycia dotycz np. mioci do ojczyzny, smutku po utracie niepodlegoci itp.