Karol Olgierd BORCHARDT

Kolebka Nawigatorw

Karol Olgierd Borchardt /1905-1986/ autor morskiego bestselleru Znaczy Kapitan" /1961 / oraz dwch innych ksiek o tematyce morskiej, wydanych za jego ycia: Krownik spod Samosierry" /1963/ i Szaman Morski" /1986/. Pomiertnie wydrukowany zosta zbir opowiada autobiograficznych Pod czerwon r", w opracowaniu i wyborze Ewy Ostrowskiej, uzupeniony przez ni wspomnieniami o Autorze Pod bia r". Niektre z pozostawionych przez Autora opowiada ze zbioru Kolebka nawigatorw" zostay opublikowane w dwch tomach: Znaczy, rwnik na rumbie" oraz Potem, potem..." /1992 i 1993r./. Oddawana obecnie do rk Czytelnika ksika stanowi kontynuacj zainteresowa K. O. Borchardta histori Polski na morzu i ludmi, ktrzy t histori tworzyli. Myl, towarzyszc mu w tej pracy, uj w sowach: Byleby nie utono w potopie czasu, byle przetrwao jak dojrzae ziarno, ktre pobudzi innych do wypowiedzenia tego, co si przez ycie nazbierao".

Przedmowa.

Moje wspomnienia o Autorze ksiki pt. Kolebka nawigatorw" sigaj ciepych ani lata 1939 roku, kiedy to jako jeden z trzydziestu kandydatw Wydziau Nawigacyjnego Pastwowej Szkoy Morskiej w Gdyni zostaem zaokrtowany na statek szkolny DAR POMORZA ". Pamitam, e gdy wsiedlimy na stojc na kotwicy nasz przepikn fregat i ustawilimy si na pokadzie, z nadbudwki rufowej wyoni si jaki olbrzym o obliczu gromowadnego Zeusa. Z zainteresowaniem spogldalimy na niad twarz i opadajce na czoo krucze pukle wosw.

Obiekt naszych zainteresowa bystrymi oczyma lustrowa stojcych w dwuszeregu mizernych kandydatw. Tubalny glos, jakim wypowiada swe pierwsze rozkazy - czy instrukcje - wprawi nas w nabone osupienie. Dopiero pniej, ju w trakcie podry wiczebnej po Batyku, przekonalimy si, e w olbrzym, Karol Borchardt, starszy oficer Daru Pomorza", absolwent Szkoy Morskiej w Tczewie z 1928 roku, jest czowiekiem wielce yczliwym wszelkiemu stworzeniu. Kandydaci najniej stojcy w hierarchii spoecznoci statkowej, wykorzystywani do najprostszych i najuciliwszych robt, mieli w nim nieraz swego obroc. Zachowywa przy tym wasny styl kierowania ludmi - ojcowsko artobliwy. Czsto znia si do rozmw z nami, przy czym nigdy nie bylimy pewni, czy wypowiada jak myl cakiem serio, czy sobie lekko artuje. By prawdziwym opiekunem oraz przyjacielem wszystkich uczniw i ju wwczas ujawnia cechy przyszego doskonaego pedagoga. Nie wiedzielimy tamtego lata, e nasza podr prbna przeduy si o kilka wojennych lat. Po wybuchu wojny w 1939 roku zostawilimy nasz Dar Pomorza" w Sztokholmie i pod wodz komendanta Kowalskiego, starszego oficera Borchardta oraz pod opiek siedmiu starszych wiekiem czonkw zaogi - ogem w sto szedziesit trzy osoby - udalimy si kolej do Goteborga. W tym szwedzkim porcie zebrao si pi polskich statkw, ktre wybuch wojny zasta na Batyku. Tymi statkami, podzielonymi na pi grup, ruszylimy najpierw do Bergen, a stamtd w maym konwoju przez Morze Pnocne. W dniu 17 padziernika 1939 roku zawinlimy do maego szkockiego portu Methil w zatoce Firth of Forth. Po przybyciu do Wielkiej Brytanii wikszo czonkw zaogi Daru Pomorza" otrzymaa odpowiednie wojenne przydziay, cz uczniw Szkoy Morskiej wstpia ochotniczo do wojska i wyjechaa do armii formujcej si we Francji, cz zgosia si ochotniczo do marynarki wojennej (w tej grupie byem i ja), cz za pozostaa w marynarce handlowej. Suba bowiem na statkach handlowych podczas wojny bya ceniona na rwni ze sub w marynarce wojennej. Karol Borchar dt w listopadzie zgosi si do suby w Polskiej Marynarce Handlowej i obj stanowisko starszego oficera na transatlantyku m.s. Pisudski", adaptowanym ju w Newcastle u.T. na transportowiec wojska. 27 listopada 1939 roku, po wyjciu tu przed witem z Newcastle, m.s. Pisudski" zosta zatopiony (prawdopodobnie przez torpedy) niedaleko od Flamborough Head, u wschodnich wybrzey Anglii. Z zimna i wyczerpania zmar na serce, ju po uratowaniu, kapitan Mamert Stankiewicz, ktrego osobie Borchardt powici pniej sw pierwsz ksik Znaczy Kapitan". Karol Borchardt wyszed z tej katastrofy z dokuczliwym urazem gowy, utrudniajcym mu pniej czynn prac na morzu. Zaokrtowa jeszcze w kwietniu 1940 roku, rwnie jako starszy oficer, na inny polski transatlantyk, m.s. Chrobry". Statek ten podczas kampanii norweskiej zosta w nocy z 14 na 15 maja 1940 roku zbombardowany przez samoloty niemieckie, spon doszcztnie i wkrtce zaton w Vest Fiord. Zgino wielu onierzy przewoonych przez ten statek, a take dwanacie osb zaogi - reszt uratoway okrty eskorty. Uratowanemu starszemu oficerowi Borchardtowi odezwaa si dawna kontuzja. Jej konsekwencja to dugotrway pobyt na ldzie, leczenie i rekonwalescencja oraz... wykrycie w sobie talentu pedagogicznego, a pniej i pisarskiego. Po opuszczeniu szpitala zosta w Londynie inspektorem szkolnictwa morskiego i jednoczenie wykadowc matematyki, nawigacji, astronawigacji i oceanografii na kursach organizowanych przez ewakuowane tam polskie Ministerstwo eglugi, Przemysu i Handlu. Byy to kursy zarwno dla byych uczniw Szkoy Morskiej, jak i dla wybranych marynarzy, ktrzy mieli zosta oficerami. Podczas rekonwalescencji Borchardt a w Szkocji i pniejszego pobytu w Londynie my,

dawni jego uczniowie, staralimy si nie traci z nim kontaktu. Niektrym z moich kolegw udao si go odwiedzi, mnie, niestety, nie. Dowiedziaem si jednak, e Borchardt ratuje si przed nkajcymi go dolegliwociami malowaniem akwarel i pisaniem opowiada. W1943 roku wysia namalowane przez siebie akwarele na wystaw malujcych marynarzy do Waszyngtonu i uzyska dobre recenzje (w New York Times" z dnia 29 listopada 1943 roku). Nie wiedzielimy jednak, e drzemie w nim rzeczywisty, majcy si dopiero wyzwoli, talent literacki. Po duszym czasie miaem przyjemno ujrze Karola Borchardta ponownie w Szkole Morskiej w Southampton, dokd powoany zostaem wraz z dawnymi kolegami mego rocznika na kilkumiesiczny kurs nawigacji. By czonkiem komisji egzaminacyjnej, gdy zdawalimy egzaminy kocowe w 1943 roku. i egna nas, gdy wracalimy po tym kursie na morze. Pod koniec wojny, od 9 marca 1945 roku, organizowa polskie Gimnazjum i Liceum Morskie w miejscowoci Landywood kolo Birmingham. Funkcj dyrektora tej szkoy peni Borchardt do 31 padziernika 1946 roku. W latach 1947-1949 sprbowa jeszcze raz wrci na morze. By drugim oficerem penicym obowizki pierwszego oficera na statku brytyjskim, zawijajcym do portw pooonych nad Amazonk i w pnocnej Brazylii. Do kraju wrci w 1949 roku. Rozpoczyna si wwczas okres bardzo trudny dla wielu marynarzy polskich, ktrzy po wojnie powrcili z Zachodu. Podj prac pedagoga - zosta wykadowc astronomii w Szkole Rybowstwa Morskiego i w Szkole Morskiej w Gdyni. W par lat pniej miaem przyjemno i zaszczyt by czonkiem tej samej co on Rady Pedagogicznej w Szkole Morskiej w Gdyni. Po kilku latach nauczania Karol Olgierd Borchardt stul si wspautorem podrcznika Podstawowe wiadomoci z nautyki" (Wydawnictwa Komunikacyjne Warszawa 1955). Mniej wicej od 1952 roku rozpocz publikowanie opartych na wspomnieniach opowiada w rnych periodykach, a przede wszystkim w bliskim nam miesiczniku Morze". Wikszo tych opowiada wesza w skad trzech tomw, wydanych za ycia autora. Byy to: Znaczy Kapitan" (I wydanie 1960); Krownik spod Somosierry" (I wydanie 1963) i Szaman Morski" (I wydanie 1985). Karol Olgierd Borchardt jako autor zyska za ycia ogromn popularno. Myl, e gatunek literacki, do jakiego nale jego opowiadania, mona nazwa gawd morsk lub gawd borchardtowsk. Wywodzi si ten gatunek w linii prostej od dawnej gawdy staropolskiej. Jej bohaterowie nosz wprawdzie rne ubiory, lecz miejsce akcji, cho tak odmienne - bory, stepy, dzikie pola - podobne jest sw przestrzeni do przestrzeni morskiej. Borchardt otrzymywa te za swe ksiki nagrody, jak na przykad: nagrod literack im. Mariusza Zaruskiego (1961), nagrod Czerwonej Ry" za najlepsz ksik o tematyce morskiej (plebiscyt klubu ak" - 1964), dyplom honorowy Za najlepsz ksik morsk 20lecia" (plebiscyt czytelnikw Morza" - 1965) i wiele innych. Nadano mu te wiele odznacze, z ktrych najlepiej charakteryzuje go Krzy Walecznych - za akcj na m.s. Chrobry" (1940). Na kilka lat przed mierci prawie cakowicie oguch i coraz rzadziej opuszcza sw gdysk samotni -grne piterko mieszkania na Kamiennej Grze przy ulicy Mickiewicza nr 16. Po mierci matki gboko osamotniony bo ycie osobiste nie uoyo mu si szczliwie rzadko przyjmowa wizyty i tylko w okrelonych godzinach, znanych zaprzyjanionym osobom, siadywa przy telefonie, uzbrojony w aparat suchowy, by rozmawia z przyjacimi. Zmar na zawa serca rankiem 20 maja 1986 roku w wieku osiemdziesiciu jeden lat. Rwnie dobrze jak dzie, w ktrym go po raz pierwszy ujrzaem, pamitam dzie, w ktrym poegnalimy go na cmentarzu Witomiskim w Gdyni. By to majowy dzie, aobny i zarazem uroczysty. Patrzc na egnajce go tumy udzi,

zwarte szeregi suchaczy szkl morskich, pochylajce si nad trumn sztandary, zdalimy sobie spraw, e wraz z nim odchodzi w przeszo pewna epoka, ktr rozpoczy nasze poczynania na morzu po odzyskaniu niepodlegoci w 1918 roku i statek szkolny Lww", owa kolebka nawigatorw". Epok t koczy rwnie zmierzch wielkich transoceanicznych statkw pasaerskich, a jej rodek zajmowaa epopeja naszych dziaa na morzu podczas II wojny wiatowej. Borchardt by piewc tej epoki i po czci jej kronikarzem. Wszystko przemija - to nieubagana prawda czasu, ale moemy si przecie cieszy, e to przemijanie pozostawio po sobie pewn tradycj, pewn hierarchi wartoci oraz ksiki, ktrych twrc by Karol Olgierd Borchardt - marynarz, pedagog i pisarz. Jzef Miobdzki

Narodziny Kolebki"

Zaczo si to w 1938 roku w Sztokholmie podczas zlotu aglowcw, od rozmowy

starszego oficera, jakim byem na Darze Pomorza", z kpt. .w. Stanisawem Kosk, dyrektorem Szkoy Morskiej w Gdyni, prowadzonej w motorwce zdajcej do portu. Dyrektor Kosko zastanawia si nad sposobem uratowania naszego starego barku Lww". Mona by przeksztaci go w statek-muzeum, jak to zrobili Anglicy z kliprem Cutty Sark", lub utworzy na nim szko jungw. Wczyem si w snucie planw na przyszo dla ukochanego aglowca, kolebki nawigatorw", ale olbrzymi sentyment to nie wszystko, nie mielimy ani grosza na realizacj marze. Kapitan Kosko, autor ksiki Przez trzy oceany", mia pomys na zdobycie funduszy. Wystarczy, ebymy wsplnie napisali nowe dzieo o szkolnym aglowcu Lww", a ono zmobilizuje spoeczestwo do zachowania naszego pierwszego statku oceanicznego. Tymczasem mielimy si zaj pilnowaniem tego, co pozostao z kaduba Lwowa" po oddaniu go marynarce wojennej na hulk dla zag okrtw podwodnych. Po powrocie ze Sztokholmu do Gdyni udaem si na Oksywie w celu przekonania si, czy Lww" doczeka si naszych zamiarw. Okaleczony, bez masztw, pozbawiony swej najywotniejszej siy, wydawa si zamary w blu i rozpamitywaniu minionej wietnoci. Wybucha wojna, miny lata. Lww" znikn w potopie czasu, a we mnie przetrwa pomys kapitana Koski napisania ksiki o Lwowie". Myl poprzedzaa czyn. Trwao to dugo, zanim owoc moich rozwaa dojrza, a ksika nabraa realnego ksztatu. Egipcjanie wierzyli, e hieroglify maj wasne, samoistne ycie (tekst rytualny wypisany na cianie krypty grobowej by wedug ich mniemania rwnie skuteczny, jak tekst wyrecytowany gono przez ludzi) - podobnie ja dawaem wiar w moc pisanego sowa, z zastrzeeniem pochodzcym ze starooszmiaskiego powiatu, z ktrego swj rodowd wywodz,

e ze ziarno bez posiania wschodzi, a dobre i posiane nie zawsze owoce wydaje. Opisywanie za wcale tego za nie niszczy, a jedynie je pomnaa. Tak, eby namalowa tak weso i roztaczon r, trzeba wiele wycierpie w yciu... wiele wycierpie. Za to gow daj". - Te sowa powiedzia francuski malarz Cezanne, ogldajc namalowan przez Tintoretta r. Nie ma wic ry bez kolcw. Ale nikt nie hodowa jeszcze r dla cierni, wic i opisujc re nie ma powodu rozwodzi si nad cierniami. Jeli istnieje odmiana r bez kolcw, to tym lepiej. Rabindranath Tagore ujmuje to tak: Niechaj tylko ten patrzy na ciernie, kto umie zobaczy r".

Siedmiu krlw, dwie krlowe, jeden wity...

Cyprian Norwid powiedzia: Z karafki napi si mona, ucisnwszy j za szyjk i

pochyliwszy ku ustom, ale kto ze rda pije, musi uklkn i pochyli czoa". Majc te sowa w pamici, zaczem szuka rda myli morskiej w Polsce. Po wieloletnich poszukiwaniach uwaam, e dotarem do tego rda, a okaza si nim... powiat oszmiaski - cilej naleaoby powtrzy za Adamem Mickiewiczem: woci Olgierdowiczw osiadych na zamkach w Krewi i Miednikach nad rzek Usz, lewym dopywem Niemna. Wyda by si mogo niedorzecznoci, by na tym skrawku ziemi, odlegym od morza ponad trzysta kilometrw, ukrytym wrd puszcz, zaistniaa pierwsza szkoa morska w Polsce. Zdawaoby si, e jest to wiat zabity deskami, a jednak si nie omyl, jeli powiem, e nie ma w wiecie drugiego takiego powiatu. Wyszo z niego siedmiu krlw, dwie krlowe i jeden wity. Oto oni: Wadysaw Jagieo, Wadysaw Warneczyk, Kazimierz Jagielloczyk, Jan Olbracht, Aleksander Jagielloczyk, Zygmunt Stary, Zygmunt August, Zofka Holszaska, Barbara Radziwiwna, wity Kazimierz, patron Litwy, syn Kazimierza Jagielloczyka. W XVI wieku mia ten powiat zamki obronne nie ustpujce najlepszym holenderskim, dwie drukarnie rwne krakowskim, dwie huty elaza i fabryk potau, znan hut szka w Nalibokach - dwudziestu trzech rycerzy z tych ziem brao udzia przy boku Jana Sobieskiego w odsieczy wiedeskiej. Sama Oszmiana, istniejca ju w 1040 roku, bya twierdz, ktrej nazwa pochodzia od litewskiego sowa aszmenies, co znaczy ostrze, a std te kronikarze zwali j Asschemynne. Cige najazdy niszczycielskie sprawiay, e z dymem szo nieraz cae miasteczko i wszelkie archiwalne dokumenty. Na kartach historii pierwsz znaczniejsz wzmiank o Oszmianie spotykamy w roku 1385, kiedy to Krzyacy, z mistrzem Konradem Zlnerem na czele, podjli wypraw w celu zniszczenia dziedzicznych posiadoci Jagiey, tj. Ksistwa

Krewskiego, pustoszc zarazem cay kraj, a po Os zmian, nastpnie za cofnli si i stanli obozem pod Miednikami. Czym bya wwczas Oszmiana? Oczywicie twierdz. Ale czy dookoa tej twierdzy leaa jaka samoistna wasno ziemska - tego nie wiemy. Raczej nie. Ksi oddawa pewnej liczbie znakomitych panw kraj w dziedziczne dzierawy w zamian za sub wojenn i posuszestwo swoim rozkazom, tak wiec nikt na Litwie nie mia wasnego gruntu. Dopiero Jagieo w 1387 roku, zrwnawszy bojarw z polskimi panami, da im na wasno dzierawy. Pewn natomiast jest rzecz, e w roku 1432 Oszmiana bya rezydencj ksic - z zamkiem i dworem. Oszmiana opiekowali si kolejno: Aleksander Jagielloczyk, ktry w 1505 roku obejmuje sw piecz klasztor i koci. Zygmunt Stary w 1537 roku zapewnia Oszmianie prawa i swobody, a Jan III umacnia je przywilejem z 1683 roku. W sto lat pniej, w roku 1792, potwierdza przywileje krl Stanisaw August Poniatowski: [...]eby za przerzeczone miasto Oszmian tak w rzeczach sdowych jako te i rzdowych miejskich pewnego zaywao zaszczytu, onemu herb taki jaki si tu daje odmalowany widzie, to jest na jednej stronie rka trzymajca szal, na drugiej stronie tarcza, pomidzy temi cioek z napisem pod nim: Memoria Stanislai Augusti, 1792 r." przez to miasto obrany nadajemy, ktrego to herbu na pieczciach i wszelkich oznakach temu miastu uywa pozwalamy*. Oszmiana bya zatem gwnym miastem obszernego powiatu (wedug Konstytucji z roku 1717 liczcego 84 200 mieszkacw), z sdami ziemskimi i grodzkimi, a take z sejmikami dla wyboru posw. Stanisaw August uczyni Oszmian miastem wolnym i niepodlegym, uchylajc spod wszelkich jurysdykcji zarwno obcych, jak i starociskich. Nieomal w centrum oszmiaskiego powiatu sta nizinny zamek, otoczony wodami. Byo to Krewo, posiado Olgierda. Od jego syna, Wadysawa Jagiey (1386-1434), krla Polski, rozpoczyna si kontakt Polski z morzem, ktry si koczy po kdzieli, jeli idzie o krew jagiellosk - na wnuku siostry krla Zygmunta Augusta, niedoszym admirale floty hiszpaskiej, Janie Kazimierzu. Po raz pierwszy wojska polskie po bitwie pod Grunwaldem zajy na krtko Gdask (po raz wtry dotary w 1433 roku do Oliwy). Nie prbujc zdobycia jego warowni, posuny si dalej - do samego morza. Widok olbrzymiego przestworza takie zrobi na nich wraenie i tak przej radoci oraz dum, e - jak mwi kronikarz: ...wszystko wojsko, tak konne jako i piesze, rzuciwszy si w brd morski jak tylko mogo najgbiej, po falach wyprawiao sobie gonitwy; harcowali jedni z drugimi i przez dugi czas bawili si tak igraszk. Pikny to by i wesoy dzie dla rycerstwa polskiego, ktre spustoszywszy srodze kraje nieprzyjacielskie, dotaro zwycisko i bez szkody do morskiego oceanu. Zaczem wielu Polakw pasowano wtedy na rycerzy i przyjto za wykonaniem uroczystej przysigi w poczet rycerski. Wielu za spomidzy Czechw nalewao wod morsk we flaszki i zanosio j potem do swoich, na pamitk tak dalekiej wyprawy*. Fakt ten nie utrwali tu jeszcze panowania Polski, ale uzyskanie dostpu do morza byo ju kwesti bliskiego czasu. Syn Wadysawa Jagiey, Kazimierz Jagielloczyk, zamieszkujcy czsto zamek miednicki z synami i z Dugoszem, bdcym wychowawc krlewiczw, ju 6 marca 1454 roku ogosi Akt inkorporacyjny, ktrego moc wzi pod swoje bero Gdask, Pomorze, Prusy, ziemi

chemisk i michaowsk. Po raz pierwszy zjecha Kazimierz Jagielloczyk do Gdaska w roku 1457 i 15 maja nada temu miastu przywileje, ktre w rezultacie okazay si bardzo niekorzystne dla Polski. Mona byo naprawi ten bd, ale... handel i pynce z niego zyski nie byy u Polakw w modzie. Nie mieli do tego ani zmysu, ani wrodzonych zdolnoci. Morze napeniao ich lkiem, a jak pisa Klonowie: Moe nie wiedzie Polak, co to morze, gdy pilnie orze. Wszelkie argumenty o doniosoci morza dla pastwa nie trafiay ogowi do przekonania. Dosy posiada tyle morza - mawiano - iby ko mg si skpa i nie uton. Obcy za mwili: Nie ma drugiego krlestwa, ktre by atwiej mogo budowa flot jak Polska, a nie buduje adnej. Sama caej Europie dostarcza drewna, ywicy, smoy i wszystkich innych potrzeb do budowy okrtu, a o siebie nie dba. Ukochanym ywioem Polaka byy pola i stepy, na ktrych mg harcowa. Oto jeden z powodw, ktry wiele tumaczy: budowa i utrzymanie floty wymaga zawsze nakadw. W Polsce, wobec braku staych podatkw, skarb koronny czsto wieci pustkami. Liczono w tej sprawie na krla i jego prywatny skarbiec, co nie mogo spenia podanego celu. Byo to zadanie zbyt kosztowne, aby jednostka, stworzywszy nawet zawizki floty, moga j utrzymywa i stale rozwija. Nie sprzyja temu ukad wybrzey, ktre byy paskie i nie nadajce si do eglugi z powodu awic i mielizn. Poza Gdaskiem nie byo innych portw. Elblg, pooony na uboczu, w zagbieniu zalewu, rwnie nie nci. Pytki port w Pucku, lecy w kcie zatoki, trudno dostpny z powodu mielizn, nie przedstawia wikszej wartoci. Port mia jedynie Gdask i tylko tdy utrzymywaa Polska swj gwny dostp do morza. Pocztki wojennej floty polskiej przypadaj ju na czasy syna Kazimierza Jagielloczyka, Zygmunta Starego, ksztaconego przez Jana Dugosza w Miednikach na zamku Olgierda. W wojnie o Inflanty staa si niezbdna flota. Mona j byo stworzy w trojaki sposb: budujc wasn, przez zakup gotowych okrtw lub przez system kaperski - najprymitywniejszy i najtaszy, czyli w warunkach, w jakich si Polska znajdowaa, najrealniejszy. Kaprowie Zygmunta I nosili nazw onierzy morskich" (miites nostri maritimi). Powoana w 1517 roku flota zakoczya ywot po podpisaniu pokoju w 1522 roku jako... niepotrzebna. Mimo to inicjatywa morska Zygmunta I zasuguje w peni na uznanie. Troska o flot przechodzia z ojca na syna przez trzy pokolenia. Najsilniej wyrazia si w poczynaniach syna Zygmunta Starego - Zygmunta Augusta. Koronowany na krla za ycia ojca, jako dziesicioletni chopiec rzdzi Litw (od 1544 roku). Ponowna wojna o Inflanty i starania o zbudowanie wasnej floty zrodziy myl zaoenia w Krakowie szkoy wojenno-morskiej (1547). Niestety, w braku funduszy zamys nie zosta zrealizowany. Niemniej jednak krl Zygmunt II August (1548-1572) rozumia, e walk o Inflanty moe rozstrzygn na korzy Polski jedynie przy energicznym wsparciu dziaa armii ldowej przez siln flot. Na razie stara si o pozyskanie sojusznikw na morzu. Liczy na Gdask, ktremu nakaza wystawienie 12 okrtw uzbrojonych po 50 dzia, a gdy Gdask si sprzeciwi i z zacinej floty przyszo te zrezygnowa, krl czyni kroki w kierunku stworzenia wasnej floty. W roku 1558 wydaje uniwersa upowaniajcy Macieja (Mateusza?) Scharpinga (Sierpinka) do wyekwipowania okrtw i werbowania marynarzy. Pierwsze listy kaperskie podpisuje krl 10 lipca 1560 roku w Wilnie, nastpne 29 kwietnia 1561 roku, a w 1563 dalsze. Od lipca 1561 formuy patentw kaperskich ulegaj znacznemu rozszerzeniu. Jednoczenie w 1561 roku powstaje pierwszy projekt portu polskiego w Pucku. W latach 1561-1563 liczba okrtw kaperskich nie przekraczaa dziesiciu. W 1565 roku byo ju dwanacie okrtw, a pod koniec panowania Zygmunta Augusta - pitnacie. Wiceadmiraem tej flotylli mianowano Michaa Starost. Skarb pastwa nie mia rodkw na budow okrtw, przeto krl budowa je z wasnych

funduszy. Dziki temu obok okrtw kaperskich pojawiy si polskie okrty krlewskie. Wodzem floty (praefectus narium nostrarum - dowdca naszej floty, mawia o nim krl) zosta admira Maciej (Mateusz?) Sierpinek. Handlowa bandera polska - biaa z ukonym niebieskim krzyem i wizerunkiem ora biaego w grnym rogu przy drzewcu - uywana niekiedy w XV wieku, pniej - w wieku XVI nie miaa zastosowania. Natomiast okrty wojenne wcigay nastpujce bandery: narodow polsk - czerwona z orem biaym oraz krlewsk: na niebieskim polu (a od XVII wieku na czerwonym) pogo biaa", to jest rka obnaona, trzymajca wzniesiony ku grze miecz z czarn rkojeci. Nadzr nad sprawami floty, nad zacigiem marynarzy, a take podziaem zdobyczy obja specjalnie powoana Komisja Morska, utworzona 24 marca 1568 roku przez Zygmunta Augusta. By to pierwszy w dziejach Polski urzd do spraw morskich. Na czele siedmioosobowego skadu komisji stan Jan Kostka, podskarbi pruski, starosta i kasztelan gdaski. Czonkw komisji nazywano komisarzami. Wrd nich byli trzej obywatele Gdaska: Stefan i Jan Loitzowie oraz Walenty Oberfeld. Pozostali to: Kasper Geschkau - opat oliwski, Krzysztof Konarski i Andrzej Swaroyski. Komisja istniaa cztery lata. Na gwn kwater operacyjn wyznaczono port w Gdasku, ktremu krl zapewni sporo przywilejw, Na tle wyroku Rady Miejskiej, ktra skazaa na cicie 11 kaprw krlewskich za kradzie ywnoci i poturbowanie chopw czekajcych na otwarcie bramy miejskiej, doszo 23 czerwca 1569 roku do otwartego konfliktu pomidzy Gdaskiem a Komisj Morsk. Pod koniec 1569 roku krl przystpi do budowy wasnej floty w stoczni elblskiej. Sprowadzi z Wenecji budowniczych okrtw - Dominika Zaviazelo i Jakuba de Salvatore, ktrzy wraz z cielami elblskimi oraz dodatkowo zatrudnionymi majstrami z uaw, Warmii i Powila pooyli 5 czerwca 1570 roku stpk pod galeon* o wypornoci okoo 600 ton. Ponadto rozpoczto budow fregaty i baru. Przed mierci (7 lipca 1572) Zygmunt August wypowiedzia znamienne sowa: Stateczn armad na morzu swoim chowa. Krl Zygmunt August uwaany jest za twrc pierwszej floty polskiej, pierwszego, ministerstwa marynarki"(Komisja Morska) i on to mianowa pierwszego admiraa - hetmana wojska morskiego. By ostatnim z Olgierdowiczw, prawnukiem Olgierda. Mickiewicz tak pisa o nim w Panu Tadeuszu" (ks. IV): Z tego to miasta Wilna, jak z rzymskiej wilczycy, Wyszed Kiejstut i Olgierd, i Olgierdowicy, Rwnie myliwi wielcy jak sawni rycerze, ................................................................ ] Knieje! do was ostatni przyjeda na owy Ostatni krl, co nosi kopak Witoldowy, Ostatni z Jagiellonw wojownik szczliwy I ostatni na Litwie monarcha myliwy. Ponown budow floty rozpocz siostrzeniec Zygmunta Augusta, Zygmunt III Waza, syn rodzonej siostry krla, Katarzyny, ony szwedzkiego krla Jana III. Pniej troski o przysz flot przeszy na rd Radziwiw, jakby przekazane im przez maestwo krla Zygmunta Augusta z Barbar Radziwiwn. By to pierwszy dom magnacki zarwno na Litwie, jak i w Polsce, wielokrotnie spokrewniony z domami panujcymi w Europie. Wyniesieni dziki krlowi do wysokich godnoci, dowodzcy wojskami w czasie wojen,

Radziwiowie rozumieli konieczno posiadania wasnych okrtw i statkw handlowych. Najpeniej jednak myl morska zaowocuje po dwustu trzydziestu latach za przyczyn ksicia Karola Stanisawa Radziwia, zwanego Panie Kochanku, praprawnuka Mikoaja Czarnego, stryjecznego brata krlowej Barbary i dowdcy gwardii przybocznej modego krla Zygmunta Augusta. Karol Stanisaw Radziwi, hetman wielki litewski, urodzi si w Niewieu w roku 1734. Nauki pobiera w szkoach niewieskich. Ju jako czternastolatek w 1748 roku posowa z powiatu niewieskiego na sejm. aden z Radziwiw nie by tak popularny jak Karol StanisawPanie Kochanku, zwany tak od porzekada, ktre cigle powtarza. Boyszcze szlachty na Litwie i mudzi. Imi jego i posta odnotowuj dzieje i literatura. Zasyn z humoru i artw, ktre przechowaa tradycja. Najbogatszy pan w caej Rzeczypospolitej (dobra jego liczyy 300 tysicy dusz paszczynianych), utrzymujcy do 10 tysicy regularnego wojska, majcy kilka uzbrojonych fortec, nie dziw, e mg by pewny, i w kadej chwili na jego haso stan pod sztandarem tysice zbrojnej szlachty. Do ekstrawaganckich poczyna ksicia Karola Stanisawa naley wydobywanie w Nalibokach rudy elaza. W drugiej poowie XVIII wieku zapotrzebowanie na elazo byo ju tak wielkie, e tylko w cigu jednego roku 1780 rudnia wyrabiaa: 2146 sosznikw, 10 086 kop gontali, dajc dochd netto 6000 z. W tych samych Nalibokach mia te Radziwi hut szka, zaoon przez jego babk - Ann z Sanguszkw Radziwiowa. W skarbcu przechowywano okazy szka nalibockiego, takie jak kielichy berliskie" z pokrywk i rysunkiem, kielichy w ksztacie buawy, te z pokrywkami, kielichy w ksztacie wanienek, kielichy z cyframi i napisami, dalej tak zwane flety" z herbami, kieliszki ze zotymi obrczkami oraz fugowane w paski czworograniaste szlifowane szklanki z czterema herbami, szklanki z inskrypcj In Honorem, szklanki cikie i lekkie, cienkie i grube, pkate - z orami Radziwiw, lampeczki, flaszeczki, karafinki z napisem Per Modum,, jaszczyki" do masa, salaterki koloru farfury itd. Hutnikom pacono po 20 groszy od kopy* pomocnicy za (chopcy) otrzymywali na tydzie po 2 zp. Kierownik fabryki, o nazwisku Neumann, pobiera rocznej pensji 600 zp., szlifierz 208 zp., rysownicy 104-150 zp. rocznie. Fabryka przetrwaa do roku 1820. Ksi Karol Stanisaw, dumny z wyrobw fabryki nalibockiej, ofiarowa ksiciu Jzefowi Poniatowskiemu serwis szklany, gdy u schyku ycia pozostawa na dobrej stopie z dworem warszawskim. Otrzyma z podzikowaniem serdeczny list: Im bardziej szacuj Wasz Ksic Mo, tym milszy jest mi prezent. Z serca wyraam rado moj, widzc, e ta pikna manufaktura, dzieo p. Babki Waszej Ksicej Moci, utrzymuje si i kwitnie na poytek i ozdob kraju. I tak zaraz kazaem, eby w rezydencji mojej tutejszej, w azienkach, inszego szka nie dawano mi do stou. Niech kady widzi, co umiej w Nalibokach robi, jak jest d/u mnie yczliwym pan Nalibocki i jak ja jestem dla niego z serca skonny i przychylny. W jaki sposb zaplta si wojewoda wileski w polityczne nieszczcia Rzeczypospolitej - wiadomo z historii. Nie chcc przysic na wierno i poddastwo imperatorowej Katarzynie II utraci w wyniku konfiskaty wiele dbr i wyjecha za granic. Wrciwszy do Polski, przystpi do konfederacji barskiej wraz ze swoim przyjacielem, Franciszkiem Huttem Czapskim, z ktrym te opuci kraj po upadku konfederacji. Po amnestii ogoszonej przez caryc Katarzyn ksi Karol Stanisaw powrci do kraju. Za wypacone przez Katarzyn II odszkodowanie (sze milionw zotych polskich) z powodu krzywd wyrzdzonych przez rosyjskie wojska w ordynacji Radziwiw wybudowa szko wychowania morskiego, tak zwan Radziwiowsk Szko Majtkw, pierwsz szko morsk w dziejach Polski. Nasi historycy i publicyci pod innym ktem oceniaj ksicia Karola Stanisawa i nie

szczdz mu obelywych tytuw": czowiek ograniczony umysowo, pozbawiony wyksztacenia, oddany pijastwu i prostackim rozrywkom"; wiecznie pijany cham o ordynarnych, przyziemnych instynktach, ktremu los da zamki, paace, magnack fortun, uwaajcy za dowcip wjechanie konno na sal balow w biaostockim paacu ksicia hetmana Branickiego. Da w gb temu czy innemu z braci szlachty i na pojednanie darowa majtek albo obi kijami, zawsze po pijanemu, bo inaczej widzie go byo trudno, i podobnych wyczynw na woowej skrze by nie zapisano". Przy wybudowanej w Niewieu w latach 1780-1782 szkole powsta szpital, bursakoszary i urzdzenia wodne. Szkole przypisa ksi regulamin ldowy i morski oraz wodne wiczenia. Z jego inicjatywy prowadzono studium szeciu jzykw obcych. Uczono matematyki, geometrii, historii Polski i narodw, geologii, rysunku, inynierii, nawigacji i muzyki. Liczb majtkw okrelono na 800. Karol Radziwi przyj czterech oficerw szwedzkiej i duskiej marynarki, aby przygotowywali uczniw do suby na morzu. Napisano listy do braci szlachty" [...] iby synw swoich na majtkw dla niego ofiarowali i tych kosztem ksicia do Szkoy Majtkw przysyali. Program tej szkoy nie by wcale gorszy od tczewskiego, pomimo ze sto kilkadziesit lat wczeniejszy. Adam Mickiewicz, znajcy morze, sawicy je w Sonetach krymskich" uwaa, by moe, e pohabi" ksicia Karola Stanisawa wzmiank o Szkole Majtkw w Niewieu i std j w Panu Tadeuszu" przemilcza. Wspomnia jedynie z okazji biesiady szykowanej przez Wojskiego w Soplicowie o uczcie, jak wyprawi ksi krlowi Stanisawowi Augustowi (ks. Xl): Ksiga ta miaa tytu: Kucharz doskonay". W niej spisane dokadnie wszystkie specyjay Stow polskich: podug niej Hrabia na Tczynie Dawa owe biesiady we woskiej krainie, Ktrym si Ojciec wity Urban smy dziwi; Podug niej pniej Karol-Kochanku-Radziwill, Gdy przyjmowa w Niewiu krla Stanisawa, Sprawi pamitn ow uczt, ktrej sawa Dotd yje na Litwie we gminnej powieci. Rozprawiajc si z ksiciem Panie Kochanku Stanisaw Cat-Mackiewicz okreli zaoenie szkoy morskiej z dala od wielkich wd jako wyraz bezmylnoci, godny jego niesawnych dykteryjek, jak na przykad tej o zdobyciu twierdzy gibraltarskiej czy chorwackiej (w innej wersji). W niej ksi tylko na przednich nogach konia (tylne wraz z zadem oderwa armatni pocisk nieprzyjacielski) wskoczy zwycisko na way niezdobytej fortecy. Rwnic dobrze projekt zaoenia przez krla Zygmunta Augusta szkoy morskiej w Krakowie mgby przyczyni si do zej opinii o krlu. Pragnc zainteresowa marynark krla Stanisawa Augusta, Radziwi Panie Kochanku zaprosi go do Niewiea (1785) i wyprawi na jego cze nie tylko wspania uczt, ale i urzdzi widowisko: wielogodzinny popis uczniw szkoy morskiej, w ktrym przedstawili oni - z udziaem tysicy chopw - atak na makiet twierdzy Gibraltar. Widywany w Sejmie olbrzymiego wzrostu magnat litewski robi wraenie Czyngis-chana, tak te go krl nazwa, gdy przyby do ksicia jako go. Krl widzia w nim wiat kultury mu obcej, wiat barbarzyski. I tylko taki czowiek, jak si okazao, w upojeniu alkoholowym" mg zaoy szko morsk, i to nie w Polsce, lecz na Litwie.

Sto czterdzieci lat trzeba byo czeka na now szko morsk, pooon nieco bliej morza.

Chevalier sans peur et sans reproche

Czucie i wiara silniej mwi do mnie Ni mdrca szkieko i oko. A. Mickiewicz: Romantyczno

Chevalier sans peur et sans reproche - rycerz bez trwogi i skazy". Tak okrelono
admiraa Kazimierza Porbskiego po akcji na krowniku Nowik" 10 sierpnia 1904 roku, kiedy to jako starszy oficer nie podporzdkowa si rozkazowi kapitana tego okrtu. Jak mi opowiada komandor Mieczysaw Burhardt, czynny uczestnik wojny rosyjsko-japoskiej w latach 19041905, w momencie gdy Nowik" mia wzi udzia w bitwie majcej na celu przebicie si eskadry rosyjskiej z Portu Artura do Wadywostoku, kapitan kaza sternikowi zawrci. Admira Porbski jednak, bdc podwczas starszym oficerem, czyli zastpc kapitana, nakaza sternikowi powrci na poprzedni kurs i ruszy do boju, a kapitanowi owiadczy, e wycofanie si w takiej chwili z walki jest tchrzostwem i opuszczeniem dowdcy eskadry w decydujcym momencie bitwy. Znane s szczegy tego zajcia, natomiast z powodu niepopularnoci cara w tym okresie nie ujawniono pomylnych dla Kazimierza Porbskiego szczegw zwizanych z zakoczeniem sprawy skazania go za niesubordynacj na mier przez rozstrzelanie. Admira Porbski nalea wtedy do podlegego bezporednio carowi Korpusu Gardemarinw, wic wyroku nie mona byo wykona bez aprobaty cara. Jak twierdzi komandor Burhardt, sprawa wzia taki obrt, e oficerowie, ktrzy przyznali Kazimierzowi Porbskiemu tytu Rycerza bez trwogi i skazy", mogli by z niego bardzo dumni. Car nie tylko nie zatwierdzi wyroku sdu wojennego, lecz przysa Porbskiemu Zot Szabl napisem Za odwag " oraz Order w. Jerzego IV stopnia i... skaza go a niesubordynacj na tydzie twierdzy. W ewidencji z roku 1916 kontradmiraa Kazimierza Porbskiego ajdujcej si w archiwum Gwnego Sztabu Morskiego w Piotrogrodzie napisano: ur. 2 XI 1872 r., rzymski katolik, nieonaty. Odznaczenia i ordery: Srebrny Medal z portretem Imperatora, Order w. Anny III stopnia z mieczami i wstg, Order w. Stanisawa II stopnia z mieczami i wstg, Order w. Jerzego IV stopnia, Zota Szabla Za odwag", Srebrny Medal Za wojn rosyjsko-japosk". Order w. Anny II stopnia, Order w. Wodzimierza IV stopnia, Zota Odznaka ukoczenia kursu, Brzowy Medal 100-lecia zakoczenia wojny 1812 roku", Brzowy Medal 300-lecia domu Romanowych", Odznaka Obrocw Portu Artura, Order w. Wodzimierza III stopnia z mieczami i wstg, Krzy Komandorski Niszan el Iftikhar, Komandorski Krzy Korony Woskiej, francuski Oficerski Krzy Legii Honorowej, wioski Krzy Komandorski w. Maurycego i azarza oraz Srebrny Medal Za okazan pomoc ofiarom trzsienia ziemi na Sycylii i w Kalabrii". Co do losw Nowika", to istnieje kilka wersji. Jedna z nich informuje:

Nowik" dowodzony przez Porbskiego przerwa blokad i z prdkoci 27 wzw usiowa przedosta si do Wadywostoku. Zostawi daleko za sob pocig, ale przeforsowane maszyny i koty zmusiy w dniu 16 sierpnia 1904 roku do wysadzenia si na mieliznach otaczajcych wysp Sachalin [podawane s te inne daty i inne miejsce tego wydarzenia]. Eskadra z Portu Artura wrcia mocno uszczuplona, bez dowodzcego eskort admiraa Withefta. Zgin on podczas prby przebicia si przez blokad japosk. [Pamitniki por. A. Stera]. Szczeglne uznanie w wiecie admira Porbski zyska za pomoc niesion ofiarom trzsienia ziemi w Messynie w roku 1908. Admira Porbski zawsze bardzo akcentowa sw polsko. Ju w roku 1900, gdy przebywa w Gdasku w zwizku z budow krownika Nowik", nie kry swych marze o doczekaniu chwili, w ktrej stocznia gdaska bdzie naleaa do Polski. Kwalifikacje zawodowe sprawiay, e uznawano admiraa, pomimo e Polak i katolik, za wzr oficera carskiej marynarki wojennej, awansujc go przez kolejne szczeble a do kontradmiraa (23 grudnia 1913 roku) i dowdcy najbardziej nowoczesnego okrtu liniowego, Imperatrica Maria", a nastpnie powierzajc dowdztwo nad eskadr krownikw na Morzu Czarnym. W kocowym okresie pierwszej wojny wiatowej przeniesiono admiraa Porbskiego z basenu Morza Czarnego na Batyk, gdzie kierowa obron szkierw fiskich i chroni dostp do Piotrogrodu. Po rewolucji padziernikowej admira Porbski bra czynny udzia w pracach Polskiej Rady Ekonomicznej przy poselstwie polskim, koncentrujcych si na zagadnieniach gospodarczych i ekonomicznych tworzcego si pastwa polskiego, z uwzgldnieniem zagadnie floty handlowej. Co zasta admira w kraju jesieni 1918 roku? Wedug relacji inyniera Antoniego Garnuszewskiego znalazo si w Warszawie wielu oficerw i marynarzy (mielimy piciu admiraw, ale ani jednej ruby w wodzie morskiej - jak wspomnia w swym licie do mnie kapitan Antoni Ledchowski). Ta rozproszona, pozbawiona przywdcy spoeczno nie wiedziaa, od czego zacz i czym si zaj. Inynier Garnuszewski mia wic trudne zadanie przystpujc do organizowania polskiej marynarki. Wielu ludzi morza, aby utrzyma swe rodziny, musiao podejmowa rne przypadkowe prace, jak na przykad kapitan Edward Pacewicz, ktry na targu trudni si sprzeda jarzyn z wzka. Od czasu przyjazdu admiraa Porbskiego do Warszawy wszystko si zmienio. Zaoone przez niego stowarzyszenie Bandera Polska" zrzeszyo marynarzy w celu przygotowania administracji drg wodnych i przejcia eglugi z chwil ustpienia wadz niemieckich. Nakrelony przez admiraa program by wkrtce urzeczywistniony. Ocali on ca flotyll wilan przed uprowadzeniem jej za granic. Dekret naczelnika pastwa, Jzefa Pisudskiego, dal podstaw do istnienia marynarki: Z dniem 28 listopada 1918 roku rozkazuj utworzy Marynark Polsk. W Ministerstwie Spraw Wojskowych utworzono Szko Marynarki Wojennej. Przybywajcy do Modlina marynarze mieli przej szko specjalistw, lecz uniemoliwiay to brak pomieszcze i ekwipunku oraz najniezbdniejszych rodkw utrzymania. Kilkuset marynarzy odesano do domw, obejmujc szkoleniem tylko niezbdn liczb i tworzc z ochotnikw i poborowych Batalion Morski. Uzbrojono te flotyll rzeczn. Skala potrzeb i zakres obowizkw przerastay moliwoci prawne zarwno Sekcji Marynarki Wojennej przy Ministerstwie Spraw Wojskowych, jak i Sekcji Marynarki Handlowej

przy Ministerstwie Handlu. Tote 20 marca 1919 roku zlikwidowano Sekcj Marynarki Wojennej i utworzono Departament do Spraw Morskich podlegy Ministrowi Spraw Wojskowych. Wkrtce potem Naczelnik Pastwa mianowa admiraa Kazimierza Porbskiego szefem tego departamentu (dekret z dnia 14 maja 1919 roku). Departament do Spraw Morskich przystpi natychmiast do intensywnych prac w kraju i za granic, zgaszajc postulaty morskie Polski na konferenqi pokojowej w Paryu przez admiraa Porbskiego, przedstawiciela naszej delegacji. Traktat wersalski, zawarty 28 czerwca 1919 roku, zamkn naturaln bram Polski do morza, nie przyznajc jej wrogo nastawionego Gdaska. Niemniej jednak admira Porbski zrealizowa w pewnym stopniu swe marzenia i zbudowa w stoczni gdaskiej w roku 1920 dywizjon monitorw dla flotylli rzecznej: Warszawa", Horodyszcze", Pisk" i Mozyrz" (wszystkie o wypornoci 110 ton i prdkoci 9,1 wza). Z inicjatywy admiraa Porbskiego utworzono Towarzystwo do Rejestracji i Klasyfikacji Statkw Handlowych - na wzr istniejcych ju w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych. Angielskie towarzystwo Lloyd's Register of Shipping przystao na propozycj kooperacji z polskim partnerem. Dziki osobistym wpywom i kontaktom admiraa byo moliwe ksztacenie we Francji przyszych oficerw marynarki wojennej oraz praktyka oficerw marynarki handlowej w kompanii francuskiej Chargeurs Reunis. Rwnie z inicjatywy admiraa Porbskiego Departament do Spraw Morskich Ministerstwa Spraw Wojskowych poleci w 1920 roku in. Tadeuszowi Wendzie opracowanie planw budowy portu na obszarze Polski. Przy wyborze miejsca brane byy pod uwag: Puck, Jezioro arnowieckie, Hel, Reda, ujcie Wisy, Tczew i Gdynia. Ta ostatnia propozycja lokalizacji bya pod kadym wzgldem najlepsza i w padzierniku 1920 roku Komitet Ekonomiczny Rady Ministrw podj stosown decyzj. Projekt budowy portu w Gdyni przewidywa utworzenie czci zewntrznej - awanportu i czci wewntrznej - portu waciwego. cznie port mia zajmowa powierzchni 700 ha, z czego 162 ha przeznaczono na powierzchnie wodne. W jego poudniowej czci zlokalizowano port rybacki, po przeciwlegej, u wzgrz Oksywia, przewidziano port wojenny. W sumie projekt stwarza realn perspektyw wszechstronnego rozwoju ekonomicznego Pomorza. Komandor Mieczysaw Burhardt, obecny na bankiecie wydanym na cze admiraa Porbskiego w Gdasku, by naocznym wiadkiem nieopisanego entuzjazmu jego uczestnikw, gdy na sal dotara wiadomo o rzdowej decyzji budowy portu w Gdyni. Obecni porwali admiraa i obnosili go na rkach po sali, winszujc sukcesu. Opowiadanie o tym fakcie komandor zwykle koczy wyraeniem ubolewania, e czowiekowi, ktremu Gdynia zawdzicza swoje istnienie, nie postawiono nie tylko pomnika, ale nawet nie nazwano jego imieniem ktrej ulicy Gdyni. Admira Porbski duo uwagi powica sprawom stworzenia sprawnego systemu szkolnictwa morskiego, zabiegajc zdecydowanie o kupno duego oceanicznego aglowca szkolnego. Pierwszymi wsppracownikami admiraa w tej dziedzinie byli: Antoni Garnuszewski, Gustaw Kaski i Antoni Ledchowski. Inynier Antoni Garnuszewski, zanim rozpocz studia na politechnice w Petersburgu, ukoczy ze zotym medalem Szko Morsk w Odessie, a podczas pierwszej wojny wiatowej by jednym z odpowiedzialnych inynierw w gwnej bazie Floty Batyckiej w Helsingforsie. Kapitan .w. Gustaw Kaski dowodzi podczas wojny jednym ze statkw Rosyjskiej Floty Ochotniczej. Antoni Ledchowski za wyszkolenie zawodowe pobiera w marynarce Austrii, osignwszy stopie fregattenleutenanta na pancerniku Prinz Eugen". To on ukada programy dla przyszej szkoy morskiej i przeprowadza do niej egzaminy latem 1920 roku.

Naczelnikiem wydziau mechanicznego w przyszej szkole morskiej zosta inynier technolog Kazimierz Bielski, ktry w Rosji by jednym z naczelnych inynierw Zakadw Putiowskich w Petersburgu. Zaoenie szk morskich w Tczewie i w Toruniu oraz kupno aglowca szkolnego Nest", przemianowanego na Lww", zbiego si z okresem wojny polsko-sowieckiej 1920 roku (telegraficzne potwierdzenie kupna aglowca nadeszo do Warszawy okoo 15 sierpnia). W dniu 8 grudnia 1920 roku podniesiono bander nad budynkiem szkolnym w Tczewie. Zdjcia z tej uroczystoci ukazuj pen entuzjazmu i umiechnit twarz naszego kontynuatora myli ksicia Radziwia-Panie Kochanku i surowy, bez wiary w powodzenie wyraz twarzy admiraa Borowskiego. Wszak podwczas liczba zwolennikw, entuzjastw i wierzcych w pomyln realizacj planw admiraa Porbskiego bya do policzenia na palcach jednej rki. Na przeszkodzie brak by kwalifikowanych kadr. I pomimo e - jak twierdzi kapitan Ledchowski mielimy piciu admiraw (komandorw nawet ju nie liczy), do nauczania astronawigacji i nawigacji w Szkole Podchorych w Toruniu admira Porbski musia wypoycza" ze Szkoy Morskiej w Tczewie kapitanw Ledchowskiego i Stankiewicza. Kapitan Mamert Stankiewicz, rozumiejc admiraa Porbskiego, tak pisa o jego poczynaniach i o utrudniajcych mu je mdrcach ze szkiekiem": Jak si dowiedziaem, ide adm. Porbskiego przy tworzeniu Szkoy Morskiej w Tczewie bya suba wychowaniu przyszych oficerw dla marynarki wojennej i handlowej. [...] Z rozmw moich z komandorem Pistolem, zastpc dyrektora departamentu Leona Chrzanowskiego, odniosem wraenie, e pan Chrzanowski stoi na stanowisku, i utworzenie floty handlowej jest dla nas na razie niemoliwe wskutek kompletnego braku pienidzy i e utworzenie tej floty rozumie si w taki sposb, w jaki zostaa utworzona w Rosji Flota Ochotnicza. Jeeliby tak miao by w Klocie, to mona byoby przypuszcza, e jeszcze nieprdko ujrzymy statki pod polsk bander z zaogami polskimi*. Przekonania dyrektora Departamentu Spraw Morskich, pana Chrzanowskiego, byy jeszcze umiarkowane w porwnaniu z opini wyraon przez premiera Wincentego Witosa podczas jego pobytu na Wybrzeu. W rozmowie z dyrektorem Szkoy Morskiej w Tczewie, inynierem A. Garnuszewskim, premier powiedzia: Naley skoczy z tymi mrzonkami i wszystko zlikwidowa" (mia na myli Szko Morsk w Tczewie i aglowiec szkolny Lww"). Natomiast prezydent Polski, Stanisaw Wojciechowski, ogldajc wystaw morsk w Toruniu i widzc uczniw Szkoy Morskiej z Tczewa, stwierdzi, zwracajc si do inyniera Garnuszewskiego: Biedni chopcy, przecie to wszystko przyszli bezrobotni". Faktycznie, trudnoci w realizacji planw rozwoju floty i szkolnictwa morskiego, jakie napotyka w sferach rzdowych admira Porbski, byy dobrze znane jego wsppracownikom. Moje osobiste przeycie rwnie w jaki sposb z tym si wie. Admira Borowski by w 1918 roku przez jaki czas wraz z moim ojczymem winiem niemieckiego obozu, w ktrym si bardzo zaprzyjanili. Pniej admira by naszym czstym gociem w Wilnie. Syszc o moich zamiarach dostania si do marynarki francuskiej, gorco je popiera, przynoszc mi do przeczytania nieprawdopodobn liczb francuskich ksiek. Tak byo do momentu, a si dowiedzia, e chc wstpi do Szkoy Morskiej w Tczewie. Oto co usyszaem od niego: Rejtana ci z siebie nie zrobi, ale po moim trupie tam si dostaniesz". I rzeczywicie zostaem odrzucony przez pierwsz komisj lekarsk w szkole, bo miaem rzekomo skonnoci do... reumatyzmu. Kapitan Kaski ze wzgldu na moje dobre wiadectwo maturalne radzi mi najpierw ukoczy medycyn, a potem zosta lekarzem okrtowym.

Do Szkoy Morskiej w Tczewie dostaem si wycznie dziki wstawiennictwu generaa Mariusza Zaruskiego, piastujcego wwczas godno adiutanta prezydenta Stanisawa Wojciechowskiego. Po badaniach komisji lekarskiej Marynarki Wojennej przy ulicy Chaubiskiego w Warszawie Szkoa Morska w Tczewie musiaa mnie przyj. Naturalnie motywy admiraa Borowskiego wizay si ze znajomoci zamiarw premiera Witosa i dyrektora Chrzanowskiego. Potem bardzo gboko przeywa unicestwienie" admiraa Porbskiego. Na posiedzeniu sejmu w dniu 13 maja 1925 roku pose pk Miedziski, pniejszy minister poczt i telegrafw, oskary publicznie admiraa Porbskiego o tolerowanie naduy w Marynarce Wojennej. W wyniku tego minister spraw wojskowych, gen. Wadysaw Sikorski, zawiesi w czynnociach subowych szefa Kierownictwa Marynarki Wojennej, wiceadmiraa Kazimierza Porbskiego - za niedopatrzenia w zwizku z wykryciem naduy przy zakupach sprztu dokonywanych przez kierownika Samodzielnego Referatu Broni Podwodnej Kierownictwa Marynarki Wojennej. Po kilku latach sprzt (miny), wtedy uznany za zbdny, przyda si w 1939 roku w Zatoce Gdaskiej*. W dniu 19maja 1925 roku obowizki szefa Kierownictwa Marynarki Wojennej, penione dotychczas przez wiceadmiraa K. Porbskiego, obj komandor Jerzy wirski. Admira Porbski, zawieszony w czynnociach, przeszed w stan spoczynku, a w 1927 roku - na emerytur. Nie pozostao to bez wpywu na stan jego zdrowia. Schorowany admira zmar po dugich cierpieniach w Warszawie 20 stycznia 1933 roku i zosta pochowany na Powzkach. Nawet po mierci nie zostawiono jego osoby w spokoju. W 1974 roku otrzymaem ksik, z ktrej wynika, e admira K. Porbski by w pojciu osb mu wspczesnych, to jest przed pierwsz wojn wiatow, renegatem. Pan Sulewski* sugeruje to piszc pochlebnie o Bronisawie Grbczewskim (1855-1926), generale piastujcym wysokie stanowiska w administracji rosyjskiej, ktry odby kilka podry do Afganistanu i Tybetu: Pomimo najwyszych naciskw, aeby przyj prawosawie, pozosta katolikiem. Utrudniao mu to bardzo wybicie si w kraju, gdzie do okrelonych rang i urzdw bya przywizana konieczno aktywnego zaangaowania po stronie cerkwi. Mia wic prawo moralne podrwiwa sobie z generaw Dowbora-Munickiego czy Hennig-Michaelisa albo admiraa Porbskiego, ktrzy w swoim czasie - za cen przyjcia do Akademii Sztabu Generalnego - przeszli na prawosawie, co stanowio demonstracyjny symbol rusyfikacji. Jednake, jak wynika ze spisw oficerw marynarki carskiej, zebranych jeszcze przed pierwsz wojn wiatow, prawda na ten temat wyglda odwrotnie. W okresie podanym przez generaa Grbczewskiego, gdy tak trudno byo awansowa bez przyjcia prawosawia, w ewidencji Polakw, bdcych w subie Rosyjskiej Marynarki Wojennej, nie ma ani jednego prawosawnego, a mimo to takie osoby, jak: Kazimierz Porbski, Mamert Stankiewicz, Jan Stankiewicz, Mieczysaw Burhardt, Witold Panasewicz, Konstanty Maciejewicz, byy admiraami, kapitanami okrtw wojennych, peniy sub na eksponowanych, odpowiedzialnych stanowiskach. W ich kartach ewidencyjnych figuruje: rzymski katolik. Prawie wszyscy te skoczyli Korpus Grenadierw ze zotymi odznaczeniami. Tak wyglday spisy z 1916 roku, wskazujce na tolerowanie przez wadze carskie u wyszych oficerw innych wyzna ni prawosawne. Koczc histori najbardziej, moim zdaniem, zasuonego dla naszej marynarki wojennej, handlowej i rybowstwa admiraa Porbskiego, jednego z twrcw Gdyni, a jednoczenie pierwszego, bardzo poszkodowanego na honorze, czowieka oddanego cakowicie morzu i jego

sprawom, nie wiem, jakie poruszy w dzisiejszych marynarzach wojennych, handlowych i rybakach uczucia, by zechcieli czynem zbiorowym naprawi wyrzdzone admiraowi krzywdy. Myl, e wzniesienie pomnika byoby widomym tego aktem*.

Kolebka nawigatorw

Nasza kolebka nawigatorw", Lww", by jedynym aglowcem zbudowanym przez

stoczni Clover and Company w Birkenhead w Anglii. Bya to fregata i nadano jej imi Chinsura". Podobno jest to imi jednego z bokw chiskich, ale z ca pewnoci nazwa ufortyfikowanej osady holenderskiej w Indiach, zbudowanej w roku 1656 nad rzek Hugli 24 mile powyej Kalkuty. Data narodzin fregaty - 1868-1869 - przypada na okres rozkwitu wielkich aglowcw. Pojemno floty aglowej wynosia 4 691 82U ton, podczas gdy parowej - 824 614 ton. Zbudowano statek dla Brocklenbankw, armatorw z Liverpoolu, rwnie budowniczych okrtw, wacicieli duych stoczni w Nowym Jorku, ktrzy po osiedleniu si w Anglii take mieli tu stocznie -do roku 1865. Potem w Liverpoolu, jako waciciele kompanii okrtowej, dysponowali flotyll stalowych aglowcw. Byo ich - z zakupion Chinsur" - pi. Przynosiy im te aglowce, wraz z drewnianymi, fortun. Chinsur" przeznaczono do dalekich podry - do Indii. Coraz wicej budowano stalowych aglowcw, cho drewniane miay si jeszcze bardzo dobrze. Nowo nastrczaa wtpliwoci. Armatorzy zastanawiali si: czy wizania nie s za sabe? Czy arkusze poszycia s dostatecznie grube? Czy to wszystko bdzie trwae i odporne? Jakie bdzie dziaanie wd oceanicznych - zarwno chemiczne jak i inne, bo statki byy przeznaczone do dalekich podry. Marynarze pocztkowo wydziwiali, potem si przyzwyczaili. Jedn z plag nkajcych drewniany statek byy stae przecieki i w zwizku z tym konieczno cigego wypompowywania wody, co marynarze robili rcznie, jak niewolnicy przy nawadnianiu egipskich pl, w okrelonych godzinach: od 16.00 do 18.00 i od 18.00 do 20.00, std nazwa psie wachty". Kaduby stalowe nie przepuszczay wody. Pod pokadami zrobio si luno. Zniky grube, ciosane bale wrg, pokadnikw i innych pomocniczych wiza. Kubryk sta si przestronny. Stalowy statek tej samej wielkoci co drewniany bra wicej adunku i atwiej byo go w nim ukada. Minusy nowej konstrukcji day zna o sobie nieco pniej. Pkate, o zaokrglonych burtach drewniane aglowce trzymay si na fali jak korek, spywajc dosy lekko z grzbietu na grzbiet, natomiast dugie, o stromych burtach, gbiej siedzce z powodu wikszego zaadowania nowoczesne brygi i fregaty stalowe rozbijay fale, przyjmujc na pokad istne wodospady zalewajce rdokrcie a po adownie i przy bocznych przechyach przelewajce si przez

nadburcia. O wiele czciej zdarzay si na nich wypadki zmywania ludzi do morza. Basil Lubbock w jednej ze swych prac podaje, e na wielkim kliprze Liverpool" zgina w ten sposb caa zmiana zaogi z drugim oficerem. Ocaleli tylko sternicy. Inny, mniejszy, kliper Undine" w roku 1882 straci rwnie drugiego oficera i ca zmian, kapitan przetrwa ledwie ywy, wcinity pod zapasow steng. Kliper Ben Voirlich" straci podczas brasowania dziewiciu ludzi, a przy silnym przechyle statku dwch porwaa fala z zawietrznego koca rei. Za czasw drewna i konopi" wypadki takie nie byy znane, nie byy take znane wypadki najgroniejsze - zalewanie statku przez fal z rufy. Te fakty rozniosy si wrd marynarzy i przyczyniy do trudnoci z werbowaniem ludzi na stalowe statki. Tote nieraz sam kapitan lub agent musia spoi delikwenta w portowej tawernie, a gdy otrzewia, ld by daleko. Wyposaono Chinsur" w takielunek i fregata pod kompanijn flag Brocklenbankw granatowo-bia w dwa pionowe pasy - ruszya w podr. Waciciele z niecierpliwoci wyczekiwali wieci. Przyszy pomylne. Statek uznano za udany. Pech fregaty nie przeladowa, ale te si nie wyrnia. wiadczy o tym fakt, e w swej ksice The Last of the Windjammers" Lubbock nie czyni o niej adnej wzmianki. Jak podaje Frank O. Boven, w roku 1883 Chinsura" zostaa sprzedana firmie Hughes and Company of Menai Bridge, rejestrujcej swe okrty w Liverpoolu. Sprzeda nastpia w czternacie lat po otwarciu Kanau Sueskiego, ktry si przyczyni do zniknicia floty aglowcw z oceanw. W roku 1880 zbudowano 408 statkw parowych o cznej pojemnoci 435 661 ton, podczas gdy aglowcw, i to przewanie maych - 316, o pojemnoci 59 845 ton. W roku 1893 fregata Chinsura" otrzymaa nowy pokad. Pywaa w trampingu. W roku 1895 przesza do firmy Ol vari Bros of Cumogoli India i zmieniono jej nazw na Lucco". Latem 1898 roku, czciowo pozbawiona masztw na Oceanie Indyjskim, zostaa w tym stanie sprzedana firmie angielskiej Sice Tiiang of Batavia i zarejestrowana w Batawii, teraz jako bark, pod nazw Nest". W roku 1910 bark Nest" zosta odstpiony firmie P. Lanberg and Zoon w Batawii, a w roku 1917 panu J. J. A. van Meel z Rotterdamu, pozostajc w rejestrze Surabai. Z Surabai do Rotterdamu wyszed 11 lipca 1917 roku. Dotar tam dopiero po prawie dwch latach (w porcie Natal na Wyspie w. Heleny sta od 2 wrzenia 1917 do 4 marca 1919). Do Rotterdamu przyby 29 maja 1919 roku, nastpnie wiele miesicy sta w Schiedam. Dalsze ciekawostki spisuj z rkopisu kapitana Koski: Przed kilku laty w czasopimie Sea Breezes" znalazem prob o wiadomo, co si stao z fregat Chinsura". Zapytujcym by niejaki pan Carruthers z Portu Elizabeth w Poudniowej Afryce. Nawizalimy korespondencj, z ktrej wynikao, e dziadek Carruthersa zaczyna na Chinsurze" swoj karier marynarsk jako apprenlice*. Byy to lata 1874-1879. Statek odbywa podre do Indii Wschodnich, zachodzc przewanie do Kalkuty. Droga prowadzia dookoa Przyldka Dobrej Nadziei. Za cay czas swej picioletniej suby Carruthers zarobi jako marynarz dwadziecia sze funtw szterlmgw, a po rozliczeniu wypacono mu dwa funty, pitnacie szylingw i cztery pensy. Na szlaku Kalkuty typowym adunkiem powrotnym w owych czasach bya juta. Miewaa Chinsura" take pasaerw: oficerw wojsk kolonialnych, urzdnikw oraz onierzy, dla ktrych przeznaczono pomieszczenia w midzy pokadzie. Wnosili oni sporo rozmaitoci w monotonne ycie zaogi. Statek by take czstym gociem na wodach Indii Holenderskich, tam te nastpia zmiana bandery brytyjskiej na holendersk. Kapitan Kosko studiowa dzienniki okrtowe i zachowane mapy fregaty Chinsura" i pniejszego barku Nest".

Rzecz ciekawa, co spowodowao, e pomimo dobrej koniunktury utrzymujcej si przez kilka lat po zakoczeniu wielkiej wojny na rynku frachtw morskich zdecydowano statek sprzeda? Barkiem zainteresowaa si Polska. Szef Departamentu Spraw Morskich, kontradmira Kazimierz Porbski, pamitajc trzynacie punktw Wilsona, ktry obiecywa Polsce wolny dostp do morza, by przekonany, e Polska powinna stawia przed sob cel utworzenia wasnej floty handlowej i przygotowania dla niej kadr we wasnej szkole morskiej i na wasnym aglowcu Czas, w jakim Departament Spraw Morskich zdecydowa si na zakup aglowca, nie by jak si wkrtce okazao - momentem szczliwym, jakkolwiek nie mona byo wwczas tego przewidzie. Admira wyznaczy komisj, ktra miaa obejrze zaoferowane obiekty. W skad jej weszli: major Aleksander Rylke, kapitan Gustaw Kaski, kapitan mar. woj. in. mechanik Bolesaw Biaopiotrowicz. Zakup wypad w najbardziej krytycznym momencie dla Polski. Kraj znalaz si w nowym potopie", bez staych granic, z zagroon stolic. Admira sam stan w potrzebie, jako dowdca odcinka Modlin-Zegrze, ale pamita przy tym o koniecznoci zakupienia aglowca. Komisja odszukaa aglowiec Nest". Lea na sznurku" na Mozie w Vlaardingen poniej Rotterdamu. Kaskiemu aglowiec od razu przypad do gustu, Biaopiotrowicz, jako mechanik, niewiele mia do powiedzenia. Gdy van Meel okaza urzdowe zawiadczenie rotterdamskiego inspektora brytyjskiego Lloyda, i wszystkie blachy wykazay minimalne zuycie i e dla odzyskania przez statek najwyszej klasy trzeba bdzie wykona stosunkowo niewiele robt, komisja gotowa bya naby Nest", a raczej zaproponowa Departamentowi Spraw Morskich jego nabycie. 21 lipca 1920 roku zawarto umow sprzeday-kupna. Gdy okoo 15 sierpnia 1920 roku Departament Spraw Morskich zatwierdzi wnioski dotyczce zakupu barku Nest", inspektor Gustaw Kaski powrci do kraju. Kapitan Bolesaw Biaopiotrowicz rwnie wyjecha, oddelegowany do Finlandii w sprawie zakupu dwu kanonie-rek, ktre otrzymay nazwy: Komendant Pisudski" i Genera Haller". W Holandii w celu dopilnowania zamontowania silnikw pozosta major Aleksander Rylke. Do pomocy przyby kapitan mar. woj. in. Ignacy Musiaowski. Nastpnie, gdy major Rylke ju by w kraju, do przypilnowania prac wykoczeniowych zosta przysany do Holandii komandor por. in. Wadysaw Morgules. Zmieniono stew tyln i ustawiono dwa okrtowe silniki spalinowe o gowicach arowych znanego holenderskiego typu Kromhout, o mocy po 180 KM, co zapewniao statkowi prdko 6,5 wzw. Po zbadaniu kaduba i dokonaniu przerbek eksperci Lloyda niemieckiego wydali jak najlepsz opini, oznaczon w dokumentach symbolem 100 Al. Sprowadzeniem z Holandii do Polski barku Lww" mia si zaj kapitan .w. Cezary Kociesza aba, gdy zwolniony z wojska po skoczonej wojnie wrci do miejsca pracy w Ministerstwie Drg Wodnych w Warszawie. By dugoletnim kapitanem i wacicielem aglowca, wsawi si przeamaniem w 1904 roku po krtkiej walce blokady japoskiej, dowoc na dowodzonej przez siebie trzymasztowej szkunie ywno do odcitego od wiata na Kamczatce Pietropawows-ka. Ale pech przeladujcy podobno w yciu kapitana Cezarego Kociesz ab dopad go i w Holandii. Po przyjedzie na Lww" zasta stanowisko kapitana zajte przez porucznika z Niemieckiej Marynarki Wojennej, Tadeusza Zikowskiego, a stanowisko starszego oficera - przez Wadysawa Zalewskiego z Rosyjskiej Marynarki Wojennej. Wobec tego zdecydowa si zosta drugim oficerem.

Jak wynika z yciorysw dowdcw Lwowa", aden z nich nie by dugoletnim kapitanem aglowca. Kapitan Zikowski pywa przez duszy czas na niemieckich statkach pasaerskich, kapitan Stankiewicz na okrtach wojennych, krownikach, kapitan Maciejewicz na rosyjskich okrtach podwodnych. Naturalnie wszyscy wymienieni przeszli przeszkolenie na aglowcach. W tej sytuacji na pokadzie Lwowa" piewano: A motorki ca naprzd, ca naprzd rn. Jakie owersztagi* bez motorkw s. Dotarszy do kraju Lww" znalaz si w stoczni gdaskiej dla przystosowania do celw szkoleniowych. Miay te zosta wmontowane przegrody wodoszczelne, wymagane na statkach przewocych pasaerw. Uroczysto podniesienia bandery na Lwowie" odbya si 4 wrzenia 1921 roku na redzie Gdyni. Bander ofiarowao miasto Lww, wyhaftowan przez lwowianki i przez nie przywiezion do Gdyni. Nasza kolebka nawigatorw" wizaa nas swym rodowodem z epok wielkich aglowcw, znanych wilkowi morskiemu" Londona. Przez par lat pod nasz bander burty Lwowa" byy malowane wedug zalece admiraa Nelsona. Pierwsze podre wiczebne w roku 1921 odbyway si po Batyku, z czstymi postojami w porcie w Gdasku lub na redzie w Gdyni. Admira Porbski zakada, e Lww" bdzie ksztaci zarwno oficerw marynarki wojennej, jak i handlowej. Tak z pocztku byo, pki Szkoa Morska w Tczewie i Lww" naleay do Ministerstwa Spraw Wojskowych, to znaczy do 31 grudnia 1921 roku, i podlegay admiraowi Porbskiemu. To jednak budzio sprzeciw Ministerstwa Przemysu i Handlu. Utworzono Departament Marynarki Handlowej, na ktrego czele stan Leon Chrzanowski, jeden z byych dyrektorw dawnego Zarzdu Rosyjskiej Floty Ochotniczej w Odessie. Jego pomocnikiem zosta naczelnik Wydziau eglugowego, komandor Hugon Pistel. Z dniem 1 stycznia 1922 roku szkoa i Lww" zostay podporzdkowane Departamentowi Marynarki Handlowej Ministerstwa Przemysu i Handlu. Wobec tego admira Porbski zaoy w Toruniu Szko Podchorych Marynarki Wojennej. Otrzymaa ona potem aglowiec Iskra". W owym czasie budet szkoy tczewskiej zosta mocno ograniczony, co grozio sprzedaniem aglowca szkolnego. wczesny kierownik Wydziau Nawigacyjnego, a rwnoczenie kierownik Nauk na statku szkolnym Lww", kapitan Mamert Stankiewicz, zaproponowa, by statek wyruszy w sw now podr wraz z adunkiem, czym zarobi czciowo na swoje utrzymanie. Kapitan statku, Tadeusz Zikowski, a take dyrekcja szkoy i dyrektor departamentu przyjli t propozycj z aprobat. Zawarto umow z firm Hartwig w Gdasku na przewz do portu Birkenhead - portu narodzin Lwowa" - penego adunku drewna. adowanie drewnianych podkadw kolejowych trwao dugo, do czego przyczynia si utrata jednej z kotwic. Stao si to na redzie, gdy Lww" wyrzuca nadmiar balastu - piasku. Poszukiwania zgubionej z czci acucha kotowicy zajy kilka dni. 2 czerwca 1922 roku na pokadzie odprawiono uroczyste naboestwo za pomylno rozpocztej kampanii z pierwszym adunkiem. Wieczorem tego dnia ostatecznie zakoczono adowanie i statek przeszed do nabrzea w Nowym Porcie. Tu odbya si odprawa celna. 3 czerwca 1922 roku, majc na swoim pokadzie goci - dyrektora Departamentu oraz naczelnika Wydziau eglugowego, Lww" wyruszy w sw pierwsz podr z adunkiem. Z

powodu ciszy pyn napdzany silnikami. W pobliu Helu zatrzyma si, by wysadzi na holownik swych goci. Podczas postoju w Birkenhead zaoga zwiedzia zakady chemiczne lorda Licerhuma, wzorowe mieszkania dla robotnikw, port oraz jeden z wikszych statkw Cunard Line. Przekonano si wwczas, e sytuacja przecitnego obywatela potnej i bogatej Anglii nic jest duo lepsza od sytuacji materialnej obywatela w Polsce. W drodze powrotnej napotkano sztorm. Przeczekano go na kotwicy koo Wicklow. Wanie w tym czasie Irlandczycy wzniecili jedno z licznych powsta. Obecno Lwowa" zaniepokoia powstacw. Uzbrojony oddzia przyby na motorwce. Gdy dowiedziano si, e stoj przed nimi Polacy, rozradowani tym spotkaniem Irlandczycy poegnali Lww" trzykrotnym hurrah!" Z Cherbourga zabra Lww" do Polski adunek amunicji. W tym samym roku odby Lww" drug podr do Birkenhead, zabierajc stamtd adunek soli do jednego z portw niemieckich. W trzecim roku istnienia Szkoy Morskiej uczniowie najstarszego kursu, po zoeniu ostatecznych egzaminw i po odbyciu przewidzianych ustaw praktyk pywania, powinni ju byli uzyska dyplomy oficerw marynarki handlowej i prawo do otrzymania, po dalszej praktyce na statkach, dyplomu kapitana eglugi wielkiej. Jednake nie byo statkw i monoci odbywania dalszej praktyki, a najwysze czynniki rzdzce nie mylay o rozwoju, lecz o likwidacji dotychczasowych dokona na morzu. W caej Polsce tylko garstka ludzi zdawaa sobie spraw, i czas upywa i ponosimy straty nie korzystajc z otrzymanego dostpu do morza. Spoeczestwo polskie wiedziao o morzu bardzo mao. Podre Lwowa" w roku 1922 nie wywoay w spoeczestwie wikszego zainteresowania, ale dowdztwo statku miao mono sprawdzenia, jak warto na morzu przedstawia stary i spracowany Lww". Przekonano si, e Lww" potrafi wykona wszystko, czego si od niego zada. Podr szkoln statku w roku 1923 byo wyjcie z adunkiem drobnicy do Kopenhagi, nastpnie do maego portu Linhamn w Szwecji, skd po zaadowaniu cementu mia wypyn do Santos w Brazylii. Podr ta miaa cel propagandowy, chciano rwnie zaprezentowa Polonii brazylijskiej polskie wyroby. Inicjatorem tej podry by Feliks Rostkowski, modszy kolega z korpusu kapitana Mamerta Stankiewicza. Rostkowski pocztkowo pracowa z profesorem Lorkiewiczem w Urzdzie Meteorologicznym w Gdasku, nastpnie przeniesiony zosta do Warszawy na stanowisko jednego z gwnych referentw Departamentu Marynarki Handlowej. Tam spotka si z pracujcym w innym referacie kapitanem byej Floty Ochotniczej, Tadeuszem Steckim. Kapitan Stecki uchodzi w Rosji za jednego z najwybitniejszych kapitanw. Majc due dowiadczenie, mg kapitanowi Rost-kowskiemu wiele pomc. Podr do Brazylii rozpocza si 23 maja 1923 roku. adunek przeznaczony dla Polonii skada si z kilimw, zabawek drewnianych, porcelany, wdek i likierw Baczewskiego i Kasprowicza, mebli koszykowych oraz prbek materiaw, 400 pugw (70 ton) i znacznej liczby sierpw (30 ton). Z tym adunkiem byo wiele kopotu. Zbyt nisko zaadowany w Linhamn cement sprawi, e Lww" okaza si za bardzo stateczny. Pierwszy napotkany sztorm porwa wanty i wybi kilka iluminatorw. Zdecydowano si przeadowa 120 ton cementu z adowni do miedzypokadu, co uczynio Lww" mniej sztywnym". Nastpnie aglowiec zaszed na parodniowy postj do Hawru, skd 27 czerwca 1923 roku wyruszy przez ocean do Brazylii, zachodzc po sodk wod do Porto Grand na Wyspach Zielonego Przyldka.

Na Lwowie" ra wiatrw* miaa tradycyjny podzia na rumby i naleao zna ich 32 nazwy, bez czego niemoliwe byo objcie suby na sterze. Rumby wyznaczay kierunki posuwania si statku po wyobraonych liniach przecinajcych poudniki pod tym samym ktem. Jeli statek lea dokadnie na wyznaczonym kursie, to na pytanie: ,.Co ley?", sternik odkrzykiwa: Na rumbie!" A wic tak jak kazano. Jako pierwszy statek pod polsk bander, 13 sierpnia 1923 roku znalaz si Lww" na rwniku. Ucze drugiego kursu nawigacyjnego, Bohdan Gawcki, biorcy udzia w uroczystociach, przebrany w czapk i mundur kapitana M. Stankiewicza, obwieci ten moment zaodze Lwowa", naladujc gos kapitana i jego porzekado, okrzykiem: Znaczy, rwnik na rumbie!" A chr marynarzy odpowiedzia piosenk: Pierwsi wy nauciarze, pierwsze okrtniki, Polonii bander przetniecie rwniki. Pierwsi za pkul wzniesiecie kotwic. Na wiat wyrbiecie Polsce okiennice. Jednoczenie ukazaa si kroczca w orszaku Neptuna potnie zbudowana mamka w wiejskim stroju, piastujca cudowne niemowl, wychylajce z pieluszek umiechnit buzi. Na powijakach widnia napis: Polska Marynarka Handlowa". Do Rio de Janeiro przyby Lww" 7 wrzenia 1923 roku. Jego podr z Hawru do Rio trwaa 70 dni. Uroczystoci powitalne, zgotowane przez wadze brazylijskie i tutejsz Poloni, przeszy wszelkie oczekiwania i z przewidywanych paru dni urosy do przeszo tygodnia. Gwna uroczysto - z msz wit w katedrze, celebrowan w intencji pierwszego statku pod polsk bander, ktry przyby do Brazylii - odbya si 14 wrzenia. Podczas przemarszu ze statku do wityni za specjalnie przysan przez Ministerstwo Marynarki wietn orkiestr postpowao trzech uczniw nioscych bander polsk, ofiarowan statkowi w dniu jego chrztu przez miasto Lww. Za bander kroczyli oficerowie, uczniowie i zaoga. Przechodnie z szacunkiem odkrywali gowy przed mijajc ich bander polsk. Ten przemarsz z bander by dla tamtejszej Polonii chwil najgbszych wzrusze. Od dziesitkw lat znosi musiaa w milczeniu najcisz obelg: Polacos nao hao sua bandeira (Polacy nie maj swojej bandery) - nie mogc na to nic odpowiedzie. 16 wrzenia wyruszy Lww" do Santos - w celu wyadowania cementu.Rzuci tam kotwic 18 wrzenia 1923 roku. Z Sao Paulo przybya liczna Polonia brazylijska, ktra 22 wrzenia zabraa ze sob uczniw na zabawy i przyjcia. Za najciekawsz imprez uznano dwie i p godziny jazdy kolej zbudowan przez Polaka, inyniera Rymkiewicza - wzniesion na wysokoci 700 metrw nad powierzchni morza. miao przerzucono tu wiadukty i mosty nad gbokimi przepaciami, ktre rozpoczynay si i koczyy w czarnych otworach tuneli. Gsta, podzwrotnikowa rolinno dziewiczego lasu tworzya wzdu toru zielon cian. Punktem kulminacyjnym imprezy w Sao Paulo stao si przyjcie w lokalu Towarzystwa Polskiego czno i Zgoda". Wzruszajce byy zarwno przemwienia, jak i deklamacje dziewczt oraz wrczenie bukietu czerwono-biaych r kapitanowi Stankiewiczowi. Grupa Polakw, liczca okoo 60 osb, przybya z wyrazami uznania do Santos. Po zwiedzeniu statku zaproszono goci na niadanie skadajce si z prowiantw przywiezionych na Lwowie". Wielu Polakw wzio ze sob po kawaku prawdziwego chleba z polskiej mki" dla pozostaych w domu czonkw rodziny.

Po wyadowaniu w Santos cementu Lww" planowo mia wyruszy w drog powrotn, lecz na proby rodakw pobyt zosta jeszcze przeduony z powodu odwiedzin Paranagua, portu stanu Parana. Po dwch dniach podry zakotwiczy Lww" 10 padziernika na redzie portu Paranagua. Na statek przybya delegacja osadnikw polskich z Kurytyby i zabraa ze sob kapitana Stankiewicza oraz kilku uczniw. W zapiskach uczestnikw tej wycieczki mona wyczyta, i byli oszoomieni gocinnoci rodakw, jakiej nigdzie dotd nic dowiadczyli. 13 padziernika przycumowano Lww" do jednego z pomostw, przygotowujc si do przyjcia 700 goci z Kurytyby. 14 padziernika przybya orkiestra, ktra ustawia si koo pomostu. Okoo godziny 10 zebra si tum zaproszonych. Orkiestra wkroczya na statek, za ni weszli przedstawiciele rzdu, towarzystw polskich, redakcji pism polskich, szk polskich, harcerze, ksia, robotnicy, inteligencja, dzieci i starcy - wszyscy pragnli nacieszy wzrok bander polsk, okrtem, ktry kilka miesicy temu by jeszcze w Polsce. Wrd przemwie najwiksze wzruszenie wzbudziy sowa picioletniej dziewczynki, ktrymi zwrcia si do zaogi: Kochani bracia Polacy, modzi marynarze ..." Po naboestwie w intencji szczliwego powrotu jaka staruszka wrd goci schodzcych ze statku podesza do burty Lwowa" i ucaowaa j, jako czstk ojczyzny: Statek zasypano kwiatami i podarunkami. Komitet zebra pienidze, ktre zakupiono na powrotn podr ciepe rzeczy dla uczniw. Kapitan Mamert Stankiewicz, jako korespondent Dziennika Powszechnego" w Bydgoszczy, tak zakoczy swj reporta z Paranagui: Odjedamy std jutro, eby opowiedzie o tym wszystkim w Polsce. Odjedamy z ufnoci, e bylimy tutaj nie po raz ostatni. Wracamy do kraju i wierzymy, e w niedalekiej przyszoci wikszo z nas bdzie tu znowu i e parowce, na ktrych tu przyjedziemy, zrobi to, e podr z Gdyni do Paranagui nie bdzie si wydawaa podr na kraj wiata, trwajc trzy miesice. Od roku 1936 regularn komunikacj zapocztkoway parowce: Puaski" i Kociuszko", a po nich najnowoczeniejsze motorwce: m.s. Chrobry" i m.s. Sobieski". 15 padziernika 1923 roku Lww" rozpocz sw powrotn podr. Mia przed sob 7000 mil. Korzystajc z piknej pogody, zorganizowano zawody sportowe o tytu mistrza Lwowa". Odbyy si one w dniach 6, 7, 8 i 10 listopada 1923 roku. Brao w nich udzia 24 uczniw spord 33 zaokrtowanych. Imprez otworzy, przecinajc wstg, kapitan statku Tadeusz Zikowski. Pomimo braku treningu wyniki na koyszcym si stadionie" byy ciekawe: skok w dal z miejsca 253,3 cm; wzwy z miejsca 125 cm; wzwy z rozbiegu 140 cm; trjskok 942 cm. Byy takie konkurencje, jak: walka francuska, wspinanie si po linach bez pomocy ng, bieg przez saling (poczenie dwch czci masztu na wysokoci 30 m). Tytu mistrza przyznano Zygmuntowi Prumbsowi z Poznania, wicemistrza - Stanisawowi Kosce. 13 listopada. Znw rwnik. Z oceanu wyoni si Tryton w asycie dwch nurkw. Wrczy zaodze wiadectwa przebycia rwnika i otrzymania chrztu. W jednym z dyplomw dla oficerw przeczytalimy: Na wieczn rzeczy pamitk Imci Panu... oficyerowi Armaty Wodney Nayianieyszey Rzeczypospolitey, na korabiu Lww" sub penicemu, ktry odwag a cnot wielk czynic, do przewiezienia po raz pierwszy bandery polskiey transaeuatorem w wielkiey mierze si przyczyni, documentum ninieysze askawie wyda raczymy, wasnorcznym podpisem ye opatruyc.

Neptun Rex

Tryton Minister

W wigili Boego Narodzenia wszyscy wolni od suby zeszli do midzypokadu. Na jednym ze stow staa kunsztownie zrobiona z desek choinka, ktrej kada gazka bya dokadnie wycita i pomalowana na zielono. Zdobiy j: nieg z waty, zabawki wasnej roboty z cienkiej biaej blachy lub kolorowego papieru, figurki wypieczone ze stchej mki, sznury prawdziwych korali i drobnych muszelek, a nawet wieczki. Obok niej szopka sklejona z papieru. Zamiast niegu by pod ni piasek. Za stajenk niebo usiane gwiazdami; wida byo wszystkie wiksze konstelacje - robota jakiego nawigatora. Podczas wigilii przyszli z yczeniami oficerowie. Nie byo koca wiwatom i toastom. Po jakim czasie wszyscy zebrali si w kajucie nawigacyjnej i rozpoczli piewanie kold. 27 grudnia znw nadszed sztorm. Barometr spad do 730 mm. Fale przechodziy przez bak. Oko" przeniesiono na ruf. Z dziobu zaczto la na morze oliw dla zagodzenia fali. Przez noc zuyto 120 kg. Kulminacyjny punkt sztormu nastpi okoo godziny 22.00. Przechyy dochodziy do 45 stopni. Zluzowao si mocowanie jednego z gwnych agli. Dla ocalenia agla od cakowitego zniszczenia przez gwatowny wicher trzeba byo posa na gr kilku marynarzy i uczniw. Niebezpieczna wyprawa skoczya si pomylnie. 31 grudnia 1923 roku - po 79 dniach podry - odkryo si wiato latarni morskiej Cap Lizard. 1 stycznia 1924 roku Lww" wszed do angielskiego portu Falmouth. Podczas tygodniowego postoju na tamtejszej redzie sztorm by tak silny, e pomimo rzucenia obu kotwic i pracujcych obu silnikw trzeba byo wezwa holownik, gdy grozio rozbiciem o brzeg. Szybko wiatru dochodzia w szkwaach do 130 km na godzin. W tym samym czasie, gdy Lww" walczy ze sztormem, zaton angielski okrt podwodny L24. Zatono rwnie wiele statkw rybackich. Lww" wyszed z walki z rozszalaym ywioem zwycisko. Dowid, e pomimo swej staroci jest statkiem mocnym i zdolnym nawet do cikich podry. W Cherbourgu zakotwiczy 11 stycznia 1924 roku i pozosta tam do lata, poniewa Sund by zamarznity. Ta podr zostaa oceniona pod kadym wzgldem jako doniosa. Kapitan Mamert Stankiewicz tak pisa: W kraju zwrcia uwag spoeczestwa, e nie jest konieczne posiadanie wielu milionw zotych dla zapocztkowania eglugi. Dowioda rwnie, i posiadamy ludzi, ktrzy mog poprowadzi i statek, i modzie. Z kolei modzie wykazaa doskonae zdolnoci do pracy na morzu i udowodnia, e stanowi doskonay materia na przyszych oficerw i kapitanw statkw. Najciekawsz stron nieoficjaln tej podry byo to, i zamknita spoeczno (60 ludzi), stoczona w czasie 80 dni na maej przestrzeni, pozbawiona stycznoci z ldem przemoga wszelkie trudnoci wynikajce z nieuniknionych tar, nie dopuszczajc do gbszych konfliktw. Grupa ludzi pochodzcych z trzech zaborw i z rnych rodowisk spoecznych, bez adnych tradycji morskich, ze zrnicowanym pojciem dyscypliny i stopniem wraliwoci, dowioda niezwykej tyzny charakteru, niezbdnej do pracy na morzu. Sw prac wychowawcz peni Lww" przez dziesi lat. Z uczniami na pokadzie przeby 63 166 mil morskich. Zawija do portw mrz: Batyckiego, rdziemnego i Czarnego oraz na wyspy Oceanu Atlantyckiego. Da Polsce 100 nawigatorw. W lipcu 1930 roku Lww" zosta zastpiony fregat Dar Pomorza" i przekazany marynarce wojennej, w ktrej, po zdjciu takielunku, peni funkcj hulku mieszkalnego dla zag okrtw podwodnych. W czasie drugiej wojny wiatowej zosta przez Niemcw pocity na zom.

Echem wielkich dni naszego aglowca pod polsk bander by dla mnie list od crki jednego z motorzystw Lwowa", Krysi Mazurwny, pniejszej Kasiewiczowej, ktra donosia w nim, e wrd ilustracji w jednej z moich ksiek rozpoznawszy swego ojca, przypomniaa sobie, jak majc cztery latka bywaa na Lwowie" i syszaa tam piewan przez ojca nastpujc piosenk: Jak Lww" stary zapomniany, Mrz dalekich wielki pan. Jak modzieniec zakochany Imponowa wiatu chcia. mieje si, gdy wicher wyje I aonie sztagi dr. Gdy mu fala w piersi bije. Bo tak czarne moce chc. I Gibraltar, Dardanele Pod aglami Lww" nasz bral. Stawia bramy i bombramy, Dumn, pikn posta mial.

Rkopis kapitana Koski

ali wolno tylko do grotmasztu! Wypoczywa na baku!" - brzmiaa pierwsza instrukcja otrzymana na aglowcu szkolnym Lww", na ktrym znalazem si w charakterze kandydata. Otrzymany rozkaz mniej mnie interesowa ni osoba, ktra go wydaa. By to oficer wachtowy - porucznik Stanisaw Kosko. Sta si on moim najbliszym przeoonym od momentu przydziau do jego wachty. Ja byem odpowiedzialny wobec niego, a on wobec kapitana za czyny ludzi ze swojej wachty. redniego wzrostu, lecz atletycznej budowy, mia ujmujcy wyraz twarzy, miy umiech oraz spojrzenie pene humoru. Twarz porucznika Koski zaskakujco zaprzeczaa naszym wyobraeniom o typach wilkw morskich", surowych, bezwzgldnych, niemal okrutnych. Zdziwiem si, gdy koledzy zamiast mwi Id do porucznika Koski", stale mwili Id do Ojca Koski". Przez pierwsze tygodnie znajdowaem si u podna drabiny spoecznej zaogi aglowca, nie byem nawet czowiekiem", lecz zaledwie kandydatem na niego, i bezporednio nie miaem wiele do czynienia ze swoim oficerem wachtowym. Kapitan naszego aglowca przebywa w sferach zupenie niedostpnych nawet dla naszego umysu. Rwnie starszy oficer przyprawia o drenie. Po godzinach pracy wyroczni stawa si oficer subowy. Podczas pracy przylegali jak koszule do ciaa: bosman, aglomistrz oraz ucze III kursu penicy sub bosmask. Kiedy, dla oswojenia z czterdziestometrow wysokoci, po raz pierwszy znalazem si

na najwyszej rei, ktrej sama nazwa grotbom-bramreja" przyprawiaa o zawrt gowy, niewiadom grzechu, woyem rk do metalowego kka owinitego link. Byem u szczytu zachwytu, gdy doszed mnie z pokadu troskliwy gos bosmaskiego ucznia o orlim wzroku, Tadzia Meissnera, ktry dojrza moje skonnoci do zdronych zamiowa: - Na grotbombramrei rce z handstropu!!! Wkadanie rk do handstropu pomagao w utrzymaniu si na rei, ale przeszkadzao oddaniu si caym sercem czynnoci zwijania grotbom-bramagla, co dla prawdziwych eglarzy byo spraw najwaniejsz. Zo naleao tpi w zarodku. W tym czasie Gdask y wiatow sensacj. Cyrk Hagenbecka rozbi w tym miecie swoje namioty. Przeczytanie afisza wystarczao, by pienidze odoone na najczarniejsz godzin ycia znalazy si w kasie cyrkowej. Starsi koledzy z wachty, z ktrymi si zaprzyjaniem, kupujc bilety na wieczorne przedstawienie, kupili bilet i dla mnie. Przeliczyem si z kolejnoci wystpw. To, co byo najciekawsze zapowiedziana tresura dziesitkw lww, tygrysw i niedwiedzi -miao uwietni koniec widowiska. Niestety, o godzinie 21 minut 15 powiedziaem kolegom, e musz wraca na statek. - Dlaczego? - spytali. - No bo mam wyjcie tylko do dziesitej. Sied! Nikt nie bdzie wiedzia. - Bdzie! - odpowiedziaem. - Prosiem subowego oficera o przeduenie mi wyjcia, poniewa mam bilet do cyrku. Ale powiedzia: O dziesitej macie by na statku! Zrozumiano?" - To po co e chodzi do niego? - biadali. - Trzeba byo pj do Ojca Koski. On by na pewno pozwoli. - Dlaczego? - Bo Kosko to czowiek, a tamten to wspaniay oficer. Gdy wychodziem z cyrku, szykowano klatki do pokazu lww, tygrysw i niedwiedzi. Zbolay na duszy wrciem na statek i za pi dziesita zameldowaem si subowemu oficerowi. Lec po chwili w hamaku w peni zrozumiaem aciskie przysowie (przysowia w tym jzyku zawsze przychodziy mi na myl w trudnych sytuacjach yciowych, byy czym w rodzaju wiate latar morskich, ktre wskazuj eglarzom, gdzie si znajduj i jakim kursem maj i dalej): Atrocitati mansuetudo est remedium - agodno jest lekarstwem przeciwko okruciestwu. Usiowaem wzbudzi w sobie t agodno, by pokona doskwierajce mi twarde prawo okrtowe, ktre szybko przypisaem okruciestwu subowego oficera. Jednoczenie zaszczepiona przez kolegw opinia, e Ojciec Kosko pozwoliby mi oglda lwy, tygrysy i niedwiedzie, spowodowaa skojarzenie tego aciskiego przysowia z jego postaci. Nie miaem wtpliwoci, e na pewno od dziecka posiada te cechy, z ktrych przez wieki swej wietnoci synli na wiecie Polacy i z ktrych zawsze mog by dumni. W szkole redniej nauczycielka z niewiadomych powodw zalecia mi przyswoi po acinie uzupeniajce przysowie zdanie: Abhorent lectissimi et dulcissimi mores nostri ab omni crudelitate natura ipsa nostra ad omnem humanitatem facta refugit ferocitatem - nasze obyczaje pene ogady i sodyczy brzydz si wielkim okruciestwem, a sama nasza natura skonna do wszelkiego humanitaryzmu stroni od krwioerczoci. Lata wsppracy ze Stanisawem Kosk i czytane pniej jego notatki potwierdziy moje zdanie o nim. S w tych zapiskach przeycia pierwszych kandydatw na nawigatorw, ktrzy jeszcze jako onierze - tworzyli zalek polskiej marynarki: Pewnego poranka przez ulice Tczewa przecign korowd - ulic konny wz ciarowy wyadowany kopiasto bagaem, chodnikami za kilkudziesiciu granatowych onierzy z do

uroczystymi minami. Ba, niektrzy mieli po raz pierwszy ujrze morze, port i statek. Ale to jeszcze nie byo nic w porwnaniu z tym, co po godzinie oglda Gdask. Soce pieko, a granatowi, obadowawszy plecy swymi marynarskimi workami, maszerowali przez miasto na Holm. Marsz by troch nierwnomierny. Siy poszczeglnych chopcw nie byy jednakowe, rny ciar mia rwnie dwigany baga. Czy widziae kiedy i wiesz, Czytelniku, co to jest wr marynarski? To jego waliza, szafa, bieliniarka i garderoba. Na przeszo metr wysoki, 40 cm przekroju poziomego, a wewntrz cay majtek waciciela, to znaczy buty i bielizna, ubranie, szczoteczki, papier listowy, listy od najmilszej i wszystko, co czowiekowi jest niezbdne do okrtowej egzystencji. Pakowna bestia taki wr, czasem 50 kilo, czasem wicej, a rzadko mniej. A przy tym druga rka zajta kurtk-plpaszczem, nierzadko gitar albo mandolin. Maszty Lwowa" wida byo ju od bramy Stoczni Gdaskiej, ktr mijalimy rozcignitym gboko, zaspanym wem. Widok ich dodawa nowych sil do walki z mnogim, niewygodnym i cikim bagaem, ktry na spk z sierpniowym socem wyciska siy. A si tych musiao starczy na spory jeszcze kawa drogi, bo statek lea przy palach oznaczonych nr 10 na Holmie przy Kaiserhafen. Szczliwie, tu za stoczni rozcigao si pustkowie porose gst, wysok traw. Mona byo spuci z brawurowego wygldu", klnc bez obrazy nie nawykych do tego uszu i przystawa do woli. Spora te upyna chwila, zanim nard" podcign do malowanych w czarn i bia kostk burt, spoza ktrych wychylay si gowy pokpiwajcych marynarzy. W sowach powitania nie wyczulimy ani podziwu, ani specjalnego entuzjazmu. Brzmiay lakonicznie: Dalej, rusza si! Robota dawno ju na was czeka!" Nie dali ani je, ani pi, ani odpoczywa. Do midzy pokadu, przebra si w drelichy i do pracy". A ochoty nikomu nie brako, jakkolwiek byo to tylko porzdkowanie. Fakt, e nareszcie bylimy na pokadzie statku, e kilka kilometrw dalej byszczao morze, pozwala zapomnie o uraonej (w gbi ducha) ambicji. Pali wolno tylko do grotmasztu. Wypoczywa na baku!" Te kartki rkopisu pochodz jeszcze z okresu uczniowskiego. Nastpne, z lat pniejszych, odnotowuj rnice dzielnicowe oraz wyjaniaj, dlaczego homo sapiens", ktry stawia pierwsze kroki na pokadzie aglowca, nie tylko nie jest sapiens - mdry, ale nawet homo - czowiek. Trzy zabory pozostawiy na dugo swe lady w naszym yciu. Na Lwowie" trzy zabory ujawniay si na przykad, gdy trzeba byo nazwa co, co nie miao na statku nigdy swej polskiej nazwy. Nie zdoay jej jeszcze ustali ani pierwsze komisje jzykowe, ani pierwsze ksiki dyrektora Szkoy Morskiej, inyniera Antoniego Garnuszewskiego, i jej inspektora, kapitana Gustawa Kaskiego. Nie znane w polskim jzyku przedmioty nazywano na Lwowie" wihajstrami", Kaszubi okrelali je sowem dubas". Poniewa nowe nazwy chcielimy wita, wic nie mwilimy ani wihajster", ani dubas", lecz gocinnie i po staropolsku , jak si masz!" W praktyce nie wygldao to zbyt zawile. Gdy na przykad aglomistrz Jan Leszczyski pyta ucznia: Chopku, masz ty ten dubas na noku grotbramrei ze sterburty precz?", ucze odpowiada: Nie! Ten jak si masz na noku nie da si odrubowa". I jako si porozumiewali. Inne byy nieporozumienia na tle zadrani godnoci osobistej. Dotyczyy one tych, ktrzy na ldzie ju byli kim (niekiedy wysoko odznaczeni szarami wojskowymi), a na aglowcu szkolnym nie znaczyli nic. Surowe rygory w szkole, skromne warunki bytowe na szkolnym aglowcu oraz rozmylne dokuczanie ze strony niektrych marynarzy staej zaogi nie tylko nie zniechcay tych ludzi do pracy na morzu, lecz hartoway i przyzwyczajay do cigych zwycistw nad samymi sob. Z humorem znosili szykany tych, co zbiegiem okolicznoci wobec

braku odpowiednich kadr stali si ich pierwszymi instruktorami. Tak o tym pisze kapitan Kosko: Nie mielimy ani sodkiego, ani askawego ycia na Lwowie". Dawa szkol kapitan, dawali marynarze, daway szko prowiantura i kuchnia. Pomieszczenia uczniw - midzypoklad - dalekie byy od komfortu. Pomimo tego na wspomnienie starego kaduba, bo tyle dzi ze Lwowa" zostao*, nie robi si czowiekowi nieprzyjemnie. Przeciwnie, aden z tych, ktrych znam i co karier morsk zaczyna na nim, a nie cierpia na przerost ci czy wtroby albo nie jest malkontentem z urodzenia, nic zego ani o statku, ani o tych czasach powiedzie nie moe. Moe jest to wynik kontrastu. Po tgich cigach, jakich naszemu pokoleniu nie szczdzia wojna, a czsto po aktywnym w niej udziale zarwno szkoa w Tczewie, jak i Lww" z jego mizeri" wydaway si wyszym i lepszym ni dotychczas rodzajem bytowania. Moe kontrast, jaki uderza nas przez dugie miesice, by wynikiem tak dobrego zetknicia si marzenia i rzeczywistoci"? A moe fakt, e jednak bylimy w pewnym stopniu wsptwrcami tego Lwowa"? Jako pokolenie nie dostalimy morza za darmo, a walczc o nie, nie obliczalimy wprzd zyskw i wygd, jakie nam przy realizacji przypadn w udziale. Niemodne dzi ju poddawanie si wzruszeniom, a jednak trudno zrozumie, e chwil takiej saboci mielimy niemao, e chwile te wynagradzay nam najdotkliwsze ciosy w ambicj i odek. Bo i jake? Wrd naszej setki byli podchorowie, sieranci, plutonowi, peowiacy i zwykli ochotnicy. Niejeden ba nadstawia, niejeden decydowa o losie innych-a tu naraz: E, panie z wsami, co si pan ruszasz na rei jak stara krowa?" Lub podobny okrzyk zwykego marynarza:, ,A niby miejsca o kuracyjnym powietrzu ptaszki maj sprzta?" Albo: Przepompowa wod do tankw sanitarnych!" Miota do rki, szufla i wiadro na mieci take frontowym sierantom nie umilay ycia. Co innego ju prace fachowe, marynarskie, jak szorowanie pokadu. Pamitam jak mnie, mata z toruskiej kadry, przy wszystkich na pokadzie zwymyla marynarz Herman za niefachowe kierowanie tak fachow robot, jak mycie piaskiem i wod drewnianej czci nadburcia. A kiedy si odgryzem, przyszed ktry z oficerw i ku memu zdumieniu popar Hermana. No i co?... Przebrany w pokraczny drelich musiaem przyzna wyszo Hermanowi, a brak wykwintu w jego przemwieniu mogem sobie zrwnoway najwyej cichym przeklestwem. Zreszt ..nard" nie by drobnostkowy... Marynarz Glowaki", bo tak tylko po polsku umia wymwi swe nazwisko, stale wola do nas: Ej, ty (na przykad), Pisudski!" Wmawia przy tym w tego ostatniego, e jest Jzefem, chocia od urodzenia by Rowmundem. Przy tym nazwisku pozwol sobie na ma dygresj, podobnie jak to uczyni Jan Meysztowicz w swej barwnie napisanej ksice*, i zacytuj dosownie to, co napisa o Rowmundzie Pisudskim, absolwencie Szkoy Morskiej w Tczewie, nie majcym nic wsplnego z rodzin Marszalka, oprcz nazwiska. Z Rowmundem spotkaem si w Ministerstwie eglugi w Londynie akurat po ywo tak oto przez Meysztowicza opisanym incydencie w Szkocji: W Coetuidan w kartotece podoficera pocztowego figuroway nazwiska: DowbrMunicki, Korfanty, Pisudski. To ostatnie nazwisko wywoao w przeszo trzy lata pniej w Szkocji wydarzenie, ktrego staem si mimowolnym bohaterem. W jesieni 1942 roku naleaem do skadajcego si prawie wycznie z podchorych i podoficerw drugiego batalionu Pierwszej Brygady Strzelcw, rozlokowanego dokoa miasteczka Cuper, ktr to nazw Polacy wymawiali bez trudnoci i prawie zgodnie z jej tubylczym brzmieniem - Kuper. onierzy w batalionie brakowao, natomiast oficerw starczyoby na dywizj o penych stanach. Zacny pukownik Chruciel, dowdca baonu, przygarn do sztabu, w bliej nie okrelonym

charakterze, totumfackiego tumacza, eks-prymusa CKM Rowmunda Pisudskiego, co upowaniao go do korzystania z kwatery w miasteczku i sypiania w ku. Wkrtce potem Rowmund wystara si o odkomenderowanie do Londynu, gdzie jako dobry znawca zagadnie eglugowych mia si przyczyni do wstpnego szkicu panowania na morzach Polski powojennej, i zaprotegowal mnie jako swego nastpc, co umoliwio mi legalne sypianie w ku na odziedziczonej po Rowmundzie kwaterze oraz korzystanie z dobrze zaopatrzonej -jak wszystkie w Szkocji, nawet w maych miecinach - biblioteki publicznej. Sztab batalionu mieci si w duej willi, ale w nadmiarze szar kady kt by zatoczony. Jednake obok pokoju pukownika Chruciela znajdowaa si malutka klitka z kominkiem, gdzie skadowano remanenty wojskowej biurokracji oraz mapy, ktrych utrzymanie w jakim takim porzdku naleao do moich obowizkw. Niewiele majc do roboty, zamykaem si tam zaraz po niadaniowej owsiance, pod pretekstem przekadania map z kupki na kupk, i odrabiaem beztrosko zalegoci w lekturze. Idylla ta trwaa okoo trzech tygodni, a tu nagle gruchna niemia dla wszystkich wiadomo o rychym przybyciu jeszcze jednego majora na stanowisko zastpcy dowdcy batalionu. Plotki nale i w wojsku do koniecznych zaj, wkrtce wic ustalono w drodze wewntrznego wywiadu, e w major nalea do najgroniejszego typu zupakw, a na dobitk zaczto przebkiwa, e jedynym godnym takiego potentata pomieszczeniem subowym moe by tylko moje sanktuarium. Mino par dni, a major si nie zjawia. Powrciem wic do mej zwykej, lekkomylnej pogody ducha. Jednak pewnego, bardzo ponurego listopadowego poranka, podczas gdy za przewiewnym oknem sipi zimny, typowo szkocki deszcz, ja za siedziaem sobie pogrony w znakomitej Social History ofEngland" Trevelyana, grzejc nogi przed kominkiem, w ktrym pali si suty ogie (zawdziczaem go dobrym stosunkom z zaog kuchni), rozlego si energiczne stukanie do zamknitych na klucz drzwi. Zaklem w duchu i otworzyem. W progu stan wysoki, barczysty major w wysokich butach wyranie polskiego jeszcze wyrobu i w nowiusiekim, wietnie skrojonym mundurze. Rzuci wzrokiem penym pogardy na moj cokolwiek rozchestan i jake nie marsow posta oraz na zawalony ksikami i gazetami (na domiar zego angielskimi!) st, z oburzeniem spojrza na buzujcy wesoo ogie na kominku i rzek z min i gestem rytualnego rzezaka: - A wy co tu robicie? Widmo eksmisji odebrao mi przytomno umysu. Usiowaem przybra postaw zasadnicz, przytupujc jak stary lowelas w kujawiaku, po czym odpowiedziaem wiedziony znanym sdziom ledczym instynktem mwienia prawdy: - Ja... ja..., panie majorze, melduj posusznie... jestem nastpc Pisudskiego. Major przekn gwatownie lin, stropi si, wybauszy na mnie oczy i niewtpliwie przeraony odrzek: - Ach, tak? Tak, tak, oczywicie... - i wycofa si pospiesznie, zamykajc za sob cichutko i starannie drzwi (obkanych nie naley drani!). Dopiero wwczas zdaem sobie spraw, e jego wniosek co do mojego stanu umysowego by jak najzupeniej uzasadniony. Przypadkowym wiadkiem tej sceny by stojcy za drzwiami podporucznik, zdawao mi si, e Morawski, i po paru dniach wszystkie polskie garnizony w Szkocji tarzay si ze miechu moim kosztem. Byli co prawda i tacy, co podejrzewali mnie o wiadomy dowcip, lecz ja jeden wiem na pewno, e moja odpowied miaa najzupeniej spontaniczny charakter i e na tak dobry dowcip nie byo mnie sta. Wracajc do tematu - forma ty" uznana zostaa za rodzaj przyjaznej poufaoci, forma

pan" bya za oficjalna i oznaczaa dystans. Dla tego konwenansu wymysy nie byy wyjtkiem. Nawet dobrzy koledzy, gdy doszo do sownictwa", mwili per pan..." W yciu codziennym na aglowcu stale odczuwalimy brak wasnej tradycji. Zastpowalimy j w wielu okolicznociach troch sztucznym uzasadnieniem: to jest po marynarsku". Zwyczajw flot zaborczych nic chcielimy przyswaja, usiowalimy stworzy wasne, czerpic z tekstw Conrada-Korzeniowskiego. Skrztnym zbieraczem kadego przejawu naszego romantyzmu na morzu by kapitan Kosko. Oto jego spostrzeenia na ten temat: Jestemy tak ubodzy w tradycj morsk. Zaczlimy prawdziw flot tworzy dopiero teraz. Nie byo nas nigdy na wielkich szlakach morskich. Dlatego wszelki okruch spod znaku morza, ktry wplata si w nasz histori, ceni trzeba jak zoto. Okruchy takie to na przykad: ucja Magorzata" Szolca-Rogoziskiego, wyprawa morska apiskiego, organizacja floty narodowej Rzdu Narodowego z 1863 roku, wyprawa kaukaska... Takim okruchem, moe w odmiennym nieco rodzaju, jest te Lww". Tak czy inaczej czy on nas w sposb ywy i cigy z histori eglugi, z jej wydarzeniami epokowymi, z czasem wietnego rozwoju i tragicznymi zmaganiami si aglowca ze statkiem parowym. Jest wreszcie nici snujc si z epoki romantyzmu mrz, ktrego bylimy zupenie pozbawieni. Kapitan Kosko upowszechnia wrd ludzi morza pomys zachowania Lwowa" jako muzeum. Koszty z tym zwizane mieli pokry wszyscy absolwenci Szkoy Morskiej, ale okazay si one zbyt wysokie. Projektowa wydanie ksiki o Lwowie" i zacz zbiera materiay do niej. Stara si nawiza kontakt z ludmi, ktrzy niegdy pywali na Lwowie, jeszcze pod angielsk bander. W roku 1936 wyda ksik pod tytuem Przez trzy oceany. Byy to notatki z podry Daru Pomorza dookoa wiata.

Horyzont

Do czasu zaokrtowania na stojcy w Gdasku bark szkolny Lww" nigdy nie

widziaem morza. Kiedy zobacz morze? Jak wyglda? Jakie na mnie zrobi wraenie? Te pytania cigle miaem na myli. Nawet po wstpieniu na pokad Lwowa" stale otaczao mnie nieznane. Odmienny i nieznany by tutaj nawet dwik usyszanego gwizdka - wibrujcy, o niskim brzmieniu. Zaraz po nim usyszaem wielkim gosem wypowiedziany rozkaz: Zbirka do robt!" Nad otworem prowadzcym do midzypokadu, gdzie przed chwil skoczylimy niadanie, wida byo gow i barki ucznia bosmaskiego. W rku trzyma byszczcy gwizdek bosmaski o dziwnym ksztacie fajeczki, przymocowany do czerwonego sznurka otaczajcego szyj pod konierzykiem. Wszystko, co yo w midzypokadzie, ruszyo teraz na pokad i ustawio si w dwuszeregu, czekajc na przydzia prac. Uczniowie odrniali si od czysto ubranych

kandydatw ubiorem, przy ktrym szat mg si wyda strj z filmu Krl ebrakw". Ich drelichy powalane byy smarami, farbami wszelakiego rodzaju i wydaway przenikliwy zapach smoy, ktrym przesikny pomieszczenia w midzypokadzie. Przed dwuszeregiem stan wysoki, kocisty i wsaty aglomistrz. Mwi szybko, na pewno po polsku, ale z dugich zda wypowiedzianych przez niego nie zrozumiaem nic, prcz spjnikw. Kadego, do kogo mwi, nazywa wajem". Wajowie" powtarzali usyszane wyrazy i odchodzili w im tylko wiadomym kierunku. Byem przybity, e nie rozumiaem, zdawaoby si, polskiej mowy na polskim aglowcu. Naraz usyszaem zdanie, e do jakiej roboty potrzebny jest czowiek i jeden kandydat. A wiec kandydat nie jest czowiekiem - pomylaem. W tej samej chwili dowiedziaem si, e tym nieczowiekiem" jestem wanie ja. Mam pomaga czowiekowi" przy zakadaniu sterburtgrotbombramnokgordingu, a nie, jak dotychczas, przewozi taczk balast. Pomimo e pozbawiono mnie czowieczestwa, usyszana nowa nazwa przedmiotu mojego wysiku wprawia mnie w zachwyt. Poczuem si przeniesiony na czarny korab Odysa, na ktrym brzmiaa dwiczna mowa Homera. Z caego opisu burzy w Odysei" zapamitaem jeden dwuwiersz. Przeczyta go nam w gimnazjum nauczyciel aciny, ktry by jednoczenie na uniwersytecie lektorem jzyka greckiego. Chcia da nam pojcie o piknie greckiego jzyka. Wanie w tym opisie sztormu naladownictwo gosw natury byo najbardziej wyrane i uchwytne. Nagromadzenie dwikw r" przypominao nawanice i uderzenia piorunw. Gromowadna sia sztormu oddana bya zwaszcza w takim brzmieniu: trichha te kai tetrachha". Tre caego dwuwiersza przeszywaa mrowiem: Biada! Maszt si na eb nam zwali! Trzykro, czterokro pk agiel, rwnie wiatrem miotany! Zrozumiaem, e nie bdc czowiekiem", nie mog zrozumie treci rozkazw aglomistrza, podobnie jak nie znajc greckiego mog si jedynie napawa brzmieniem Homerowej mowy. Z lekkim sercem ruszyem za swoim czowiekiem" do pierwszej wyznaczonej mi na aglowcu pracy. Czowiek", z ktrym ju byem po imieniu, powiedzia mi: - Id pod bak do kabelgatu po marszpikiel! Powtarzajc gono trzy nie znane sobie sowa, zostaem przez ludzi" skierowany na dzib (bak), do magazynu (kabelgat) i tam z rk dyurnego czowieka" otrzymaem stalowy, zakrzywiony u gry koek (marszpikiel), z dziurk i z przewleczonym przez ni nasmoowanym sznurkiem (juzingiem). Mj czowiek" stan nad zwojami lin. Na kocu jednej zrobi tajemniczy wze, ktry utworzy ptl. Bya ona atwa do rozwizania, ale sama nie moga si rozwiza ani zacisn. Na tym polegaa caa tajemnica marynarskich wzw. S ich setki i znaj je tylko ludzie". - Pjdziemy teraz na grotbombramrej! - powiedzia mj czowiek". - Gdzie to jest? - spytaem. Czowiek" pokaza mi niebo nad rodkowym masztem i powiedzia: - Na aglowcu o trzech masztach rodkowy nazywa si grot. Ta poprzeczna reja to... reja. Przypomnia mi si w tej chwili Roch Kowalski, ktry wytumaczy Zagobie, e wuj to jest wuj". Ale zrozumiaem, i nazwanie rei drgiem, erdzi lub drzewcem poziomo zawieszonym na maszcie nie chciao przej czowiekowi" przez gardo. - Udamy si tam po drodze do nieba" - mwi - inaczej: po drabinie Jakuba", czyli

wantach. Grotmaszt na Lwowie" skada si z trzech czci. Dolna od pokadu to kolumna. U gry przymocowane jest do niej jarzmo, tak zwany mars. rodkowa cz masztu zwie si steng. U gry stengi te jest jarzmo, ktre nazywa si salingiem. czy ono steng z trzeci, najwysz czci masztu, bramsteng. Najwysza reja nazywa si grotbombramrej, do niej przyszyty" jest grotbom-bramagiel. eby zwin agiel, trzeba go najpierw przycign do rei linami, ktre zw si gordingami. Boczny gording to nokgording. Wanie go tam zaoymy. Jeden jego koniec przywizany do boku agla, drugi bdzie tu, nad pokadem. Cae to przemwienie czowieka" uwaaem za pierwsze wtajemniczenie, po ktrym troszeczk sam poczuem si czowiekiem". Zaczlimy wstpowa po wantach do nieba". Okazao si, i tak zwyka rzecz, jak wniebowstpienie", wykonywana bya przeze mnie licho i nieudolnie. Czowiek" pokaza mi, e rkami naley chwyta i trzyma si bardzo mocno za pionowe czci want, a nie za szczeble sznura, czyli wyblinki. Zanim doszlimy do marsa, krcio mi si ju w gowie, ale nie z powodu kilkunastometrowej wysokoci, lecz od liczby nazw. Im pilimy si wyej, tym bardziej topniaa we mnie owa nabyta ju odrobina czowieczestwa". By wej na platform marsa, trzeba byo porzuci wygodne wanty i przej na podwantki, ktre odchylay si od want nieomal o dziewidziesit stopni. Cae ciao byo plecami zwrcone do pokadu i powierzao si je rkom. Nogi waciwie zawadzay i staway si bezuytecznym balastem, ktry naleao za sob wlec do chwili zatrzymania si na stenwantach i rozpoczcia dalszego wniebowstpienia", od marsa do salingu. Pod salingiem znw byy podwantki i znw nogi staway si bezuytecznym balastem a do momentu osignicia bramstenwant, wiodcych prociutko do salingu i do nieba". Po drodze nie byo ju adnego jarzma z platform, chyba e uwaa si za ni cit po wierzchni jabka, stanowic zakoczenie kadego masztu. Nad jabkiem byo tylko niebo. W miejscu, w ktrym bramstenwanty prawie przylegay do bram-stengi, przeszlimy na grotbombramrej. Podtrzymywana przeze mnie, a przywizana do mego czowieka", lina bya naszym cznikiem z pokadem, lecym czterdzieci par metrw pod nami. Wydawa si on ma platforemk, po ktrej chodzili mali ludzie. Widziani w skrcie wydawali si jeszcze mniejsi. Czowiek" umocowa wcignity gording do rei, po czym powiedzia, e teraz moemy sobie chwil odpocz, ale niedugo, bo obserwuj nas starszy oficer i aglomistrz i bd strasznie krzycze, jeli zobacz, e nic nie robimy. Stojc na rei oparty o maszt mogem wreszcie rozejrze si dookoa i obj wzrokiem cay widnokrg. Zdumiaem si, widzc, e Gdask pooony jest wrd borw. Sina wstga lasw cigna si wszdzie tam, gdzie nie wida byo domw lub ldu. Byem bardzo zawiedziony w swej nadziei ujrzenia morza. Naraz usyszaem pytanie: - Jak ci si podoba morze? Czowiek" patrzy w kierunku lasw i mwi sam do siebie: - Horyzont jest dzi bardzo ostro widoczny. Mona robi wspaniae obserwacje astronomiczne. A, o tam, widzisz? - zwrci si do mnie. - Idzie statek pasaerski. Byem zaskoczony. Wic ta sina wstga lasw, na ktrej wida dzib i dymicy komin statku, to morze? A miejsce, w ktrym styka si ono z niebem, to horyzont? Podczas gdy zaczem si napawa rozpostartym przede mn widokiem, usyszaem gos czowieka": - Bakburtgrotbombrambras le jest wszaklowany. Bdziemy go musieli przeszaklowa. Zaiste jestem na morzu Odysa - pomylaem. - Znw w jednym zdaniu ryk wd, szum zawiei". Jak to on powiedzia przed chwil? Bakburtgrotbombrambras i przeszaklowa.

Wspaniale! Wchaniaem oczami i uszami mow morza... Patrzyem przed siebie. Wic to jest horyzont, za ktrym w opowiadaniach morskich znikaj czarowne wyspy, soneczne porty i ziemia ojczysta. Zza horyzontu ukazuje si zbawcze i dugo wyczekiwane wiato latar morskich, zza mego pojawiaj si oznaki zbliajcego si huraganu czy tajfunu. Najwicej do czynienia z horyzontem ma nawigator. Oblicza jego odlego, jego obnienie, odmierza nad nim wysoko cia niebieskich. Martwi si, gdy go nie widzi z powodu zej widocznoci, cieszy si, gdy jest ostro zarysowany. W rzeczywistoci horyzont sam w sobie nie istnieje, pomimo e si go okrela jako: horyzont obserwatora, nawigacyjny, astronomiczny, pozorny, prawdziwy, rzeczywisty, topocentryczny, naturalny, fizyczny. Nie istniejcy horyzont i jego nazwa s hodem skadanym bogowi wiata staroytnego Egiptu - Horusowi, wystpujcemu w trojakiej postaci: jako sok Her - skrzydlaty bg nieba, szybujcy nad ludzkoci; jako czowiek z sokol gow - Horus; jako soneczny dysk - Ra. Ojca Horusa, boga ycia Ozyrysa, zabi zazdrosny o wadz brat, bg nocy i za - Set. wiat pogrony w ciemnoci czeka na mciciela. Wrd mrokw nocy walczy z bratobjc Setem bg Horus. Nagle pojawia si zwiastun zwycistwa. Pojawia si w postaci pasemka oddzielajcego wiato od ciemnoci. To horyzont! Pojawia si najpierw nad miejscem walki, po jakim czasie take ze strony przeciwnej. Z samego rodka pobojowiska wystrzela w niebo szmaragdowy promie zwycizcy. Zjawia si Horus w postaci sonecznego dysku. Horus - wschodzce soce - nosi nazw Ra Herakhti, bg dwch horyzontw. Horus zwycizca, odrodziciel, zwiastun nowego ycia. Horyzont to powitanie. Horyzont to hod zoony bogowi wiata. Horyzont to wieczna nadzieja zwycienia ciemnoci, to zapowied dobrego, nowego jutra. Od wiekw codziennie toczy si zacieka walka Horusa z Setem. Od wiekw na setkach tysicy statkw na morzu zaogi s jej wiadkami. Jest jedn z najpikniejszych chwil dnia morskiego. W duszy kadego nawigatora, w zaktku najmilszych wspomnie, zawsze znajdzie si to jedno zdanie, wyraone bezsown podwiadom myl skadajc hod Horusowi: Ju jest horyzont! Przez cay dzie Horus wada wiatem. Nikt ju nie myli o walce, wszyscy ciesz si widokiem zwycizcy, do momentu, gdy zniknie wieczorem. Stojcy na mostku nawigator pograjcy si w aobn, po Ozyrysie, czer nocy obwieszcza to sobie podwiadom, zrodzon z alu myl: Ju nie ma horyzontu! Ale o tym wszystkim dowiedziaem si znacznie pniej. W tamtej za chwili rozmylaem wycznie o tym, e wszystko to, co sprowadzio mnie na Lww" i zawiesio w pajczynie olinowania midzy niebem a wod - wszystko jest horyzontem. Za horyzontem ley zwierciado morza, opowieci mrz poudniowych, przygoda, tajfun, szlaki morskie Dzieci Kapitana Granta... - Podcignij gording! - usyszaem rozkazujcy gos czowieka". Nawet si nie poruszyem. Nie mogem oderwa myli od tej sinej wstgi, ktra wydaa mi si pocztkowo pokryt borami ziemi, znan i blisk. I naraz czowiek" powiedzia do mnie ciepym gosem: - Wiesz, ja te mylaem, e to s lasy!

Najstarszy kompas i krlowa Jadwiga

Hamak, w ktrym leaem, tumi rozszalae koysanie aglowca. nio mi si

nieruchome ko, stojce na czterech nogach, i ciepa, ludzka kodra. Nagle poczuem dotyk rki ucznia, budzcego wacht na sub, i usyszaem szept: - Pada! Po chwili dobiego do mych uszu pojedyncze uderzenie dzwonu okrtowego. Klang"... szeptali ludzie". Za dziesi minut miaem pierwsz w yciu sub na sterze aglowca szkolnego Lww". Gimnastykujc si w takt koysania, wychodzilimy z midzypokadu po trapie koo fokmasztu. W budzie okapu, ustawionego nad dziobowym trapem, witaa nas ciemna noc, przeraliwy gwizd lin, ryk wiatru i szum morza. A na pokadzie woda. Woda deszczowa z gry, sona woda morska z boku, z dou, ze wszystkich stron bryzgi wirujce z wiatrem odbitym od nadbudwek. Po chwili ustawilimy si na pokadzie. Zbirka. Nie opodal lokowaa si wachta zdajca sub. Z wybiciem godziny czwartej stalimy si z nadwachty wacht subow, a wachta zdajca sub - podwacht, ktr mona zawsze wywoa do pomocy. Jedynie nadwachta bya nietykalna, musiaa by wypoczta do objcia suby. Uczniowie penicy sub bosmask sprawdzili obecno. Czy kto nie zaspa z wstpujcej wachty, czy kto nie wypad za burt z wachty schodzcej ze suby. Na ster wyznaczono dwch ludzi" i kandydata. Kandydat to ja. W ciemnoci sycha byo gwizdek oficera i gos: - Da jednego czowieka i czterech kandydatw. Czowiek" to ucze, ktry ju odby jedn podr i by rok w szkole. Kandydat to ten z lasu", nieczowiek". Pobieglimy na ster. Na Lwowie", jak na kadym szanujcym si aglowcu, wszystko si robio biegiem. Ster mieci si w tylnej czci statku, na rufie. Po pokadzie rufy trzeba byo biec na palcach - pod pokadem spali wielcy wtajemniczeni, oficerowie. W kabinie nadbudwki, w ktrej miecia si nawigacyjna, spa pierwszy po Bogu - kapitan. Koo sterowe byo olbrzymie. Przed nim sterczaa przeszo metrowa kolumna okryta miedzian gowic. Wewntrz gowicy umieszczono kompas. Jeden sternik drugiemu zdawa kurs: Sud Ost zu Ost, nie chodzi w prawo". Wszystko to brzmiao tajemniczo i niezrozumiale. Najgorsz rzecz byo to, e w takiej chwili powstawao pytanie: Kto ma nie chodzi w prawo? Wrd szalonego gwizdu lin i szumu wody, ktra wciskaa si wszdzie - w oczy, w usta, za konierz - podczas gdy ciao gimnastykowao si rozpaczliwie, a odek podchodzi pod samo gardo, dopadszy steru z nadziej oparcia si na kole, stwierdziem niestety, e koo sterowe stale si porusza. Naleao szuka ratunku w inny sposb: zaprze si nogami w pokad i amortyzowa t ohydnie podjedajc pod samo gardo ruf, jednoczenie przej z rk odchodzcego nieczowieka" szprychy koa sterowego i powtrzy to, co on rzek, mianowicie: Sud Ost zu Ost, nie chodzi w prawo". Ulga. Nikt si nie rozemia z wypowiedzianych sw. Kady rozkaz

na statku musia by powtrzony gono i wyranie, by wydajcy go lub przekazujcy mg sprawdzi, czy zosta dobrze usyszany. Z drugiej strony olbrzymiego koa sterowego sta czowiek". Ucze. Zajrzaem w otwr olbrzymiej pokrywy kompasu. Igy nie byo. Przez zalan wod szybk gowicy kompasu wida byo co w rodzaju gwiazdy w srebrno-biae i czarne smugi, jakby okrgy papierowy dysk naklejony na nitki. Obracao si to wszystko dookoa jednego punktu, jak karuzela. W niektrych trjktach byy biae litery. - Powiedzie, jak bdzie na rumbie - pad gos z ciemnoci, z tego miejsca, gdzie sta drugi kompas, tak zwany gwny. Ten przed sterem to sterowy. Ucze stojcy obok na sterze w co patrzy i co zobaczy, bo nagle krzykn: - Na rumbie! - i po chwili powtrzy: - Na rumbie! - i znw: - Na rumbie! - Omne trinum perfectum - wszystko, co potrjne, najlepsze - przeleciao przez m gow, przeraonego i oszoomionego kandydata. - A mwili, e si tylko raz powtarza. - Nie chodzi w prawo! - dolecia gos od kompasu gwnego. - Nie chodzi w prawo! - odkrzykn ucze na sterze. Zdumiony, szukaem tego na rumbie i tego, ktry po tylu zakazach odway si chodzi w prawo. Raptem za kropelkami wody na ekranie kompasu ukazao si co znajomego. Lilijka. Harcerska lilijka. - Uwaaj! - rykn drugi ucze, starszy, stojcy przed kompasem. - Te wiksze czarne trjkty to rumby (jest ich trzydzieci dwa). Bdziesz si musia szybko ich nauczy. Kady zwie si inaczej. Gwny nazywa si Nord (Pnoc). To ten, ktry przedstawiony jest jako lilijka. Puszka, w ktrej znajduje si ra wiatrw, zawieszona jest w piercieniach kardana i dlatego si nie przechyla. W biaym obramowaniu puszki w paszczynie diametralnej od strony dziobu wida czarn kresk. To kreska kursowa. Trzeba uwaa, by teraz staa zawsze naprzeciwko tego rumbu, ktry jest obok rumbu oznaczonego literami SE*, i w kierunku do rumbu oznaczonego literami E. Nie naley pozwala, by kreska kursowa przesuwaa si w prawo od rumbu SudOst zu Ost, bo tam s mielizny. Usyszawszy to wszystko, zrozumiaem, dlaczego nie byem czowiekiem", tylko kandydatem. - Jeli bdzie si krci koem sterowym w prawo, to kreska kursowa przesunie si w prawo, jeli w lewo, to kreska kursowa przesunie si w lewo - zakoczy ucze. Mdrzec, ju dwa lata by w szkole. Po otrzymaniu ostatniej praktycznej wskazwki w gimnastykujce si ciao kandydata wstpia otucha poczona z nadziej, e zostanie czowiekiem". W gowie si mcio od nowych terminw: kurs, rumb, ra wiatrw, zawieszenie kardana. Najbardziej intrygowaa ta lilijka. W jaki sposb zawdrowaa tutaj? Od harcerzy? Skauting zaoy angielski genera Baden-Powell w roku 1908" - recytowaem w myli zdanie usyszane od jednego z zaoycieli druyny im. Romualda Traugutta w Wilnie w roku 1913. Kompas jest starszy ni harcerstwo. Harcerze wzili lilijk z kompasu. - Uwaaj! W ktr stron krcisz? - rykn czowiek" stojcy z drugiej strony steru. Pochodzenie lilijki na kompasie tak mnie pochono, e zapomniaem o rufie podchodzcej pod gardo, nawet o tym, e sterowaem. - Powiedz, skd ta harcerska lilijka na kompasie? - zapytaem przez deszcz i wiatr. - O Henryku Nawigatorze syszae? - zapyta czowiek". - Co nieco - odpowiedzia kandydat na czowieka". - No, to koo przyldka St Vincent w miejscowoci Sagres zaoy w 1437 roku Szko Pilotw i Obserwatorium Astronomiczne. W Sagres udoskonalano przyrzdy nawigacyjne. Na kompasach tam robionych umieszczano lilijk.

- Ale dlaczego lilijk? - Uwaaj! Jestemy ju p rumbu w lewo. Nie rozmawiaj na sterze. Wicej od czowieka" si nie dowiedziaem. Ani tego, e ra wiatrw - przez Rzymian zwana rosa ventorum - znana bya dawniej ni sam kompas, ani tego, e najstarsze lady w postaci Wiey Wiatrw mona zobaczy po dzi dzie w Atenach (Horologium). Omioktny marmurowy pomnik, zbudowany w setnym roku przed nasz er przez astronoma Andronikosa z Cyrros w Syrii, zawiera paskorzeby z wizerunkami omiu gwnych wiatrw: Tramontano, Greco, Levante, Sirocco, Ostro, Africo lub Libeccio, Ponente i Maestro* (te same wiatry nosiy te inne nazwy). Obracajca si na wiey Horologium posta Trytona, ktra wskazywaa, jaki wiatr w tej chwili wieje, daa pocztek ustawianiu podobnych figurek do wskazywania kierunku wiatru. Wewntrz Horologium by zegar wodny, na zewntrz - zegar soneczny. W jakim okresie ra wiatrw zostaa umieszczona na kompasie, dotychczas nie ustalono. Na najdawniejszych rach wiatrw tramontane (wiatr pnocny, zza gr) oznaczano liter T. Dno do graficznego upikszania tej litery jak rwnie przedstawianie jej w postaci strzay sprawiy, wedug niektrych rde, e zaczto rysowa j w postaci lilijki. Stao si to powszechn praktyk od okoo 1490 roku. Natomiast liter L, oznaczajc wschodni wiatr levante, na pamitk wypraw krzyowych zastpiono krzyem, co na kompasach angielskich przetrwao do XIX wieku. Tramontano, oznaczajc kierunek za grami, za Alpami", stao si synonimem Pnocy. Powiedzenie starych eglarzy Perdere la tramontano" znaczyo zgubi tramontane", czyli zgubi si na morzu lub nie mc okreli swej pozycji. Re wiatrw umieszczano na portus planus - mapach portowych, zwanych portulanami (pierwsze nam znane pochodz z lat 1205-1300, kiedy kompasy jeszcze nie byy w powszechnym uytku). Liczba kierunkw, na jakie podzielono 360 stopni, dochodzia na tych mapach do 32, podczas gdy pierwotnie ograniczano si do 8. Tarcza namiernicza wikingw ju w roku 1200 miaa podzia na 32 kierunki. Mwi o tym znaleziona w roku 1951 nad Siglufjrd w poudniowej Grenlandii* cz takiej tarczy. Zrekonstruowano j i opatentowano w roku 1954, zwc pelorus - na pamitk pilota prowadzcego statek Hannibala. Kiedy w statek przechodzi midzy Sycyli a ldem staym, Pelorus zapewnia Hannibala, e widziany przed nim przyldek jest na ldzie staym, a nie na Sycylii. Hannibal nabrawszy podejrzenia, e pilot rozmylnie wprowadza go w bd, chcc odda statek w rce Rzymian, kaza go zabi. Gdy si przekona, e pilot mwi prawd, nazwa ten przyldek jego imieniem. Dzisiaj zapomniano o Pelorusic i wspomniany przyldek nosi nazw Capo di Faro Przyldek Latarni Morskiej. Usyszane wrd szumu zawiei" w deszczow noc na Lwowie" tajemnicze sowa NA RUMBIE" wdroway do nas przez dugie wieki drog morsk ze sonecznej Attyki. Rombos w staroytnej Grecji miao wiele znacze: matematyczna figura, kwadrat skrcony, czarodziejskie koo, okrg. Na pierwszych rach wiatrw kierunki byy rysowane w ksztacie pokrconych kwadratw" i nazywano je rumbami. Przeduone na portulanach - po angielsku zway si liniami rumbw (rhumb line). Z biegiem czasu oznaczay loksodrom (skonobieni), umown lini, ktra przecina wszystkie poudniki pod tym samym ktem, dc do bieguna, cho nigdy go nie osigajc. Po krzywej tych czarodziejskich krgw od stuleci kr okrty majce skarb w postaci kompasu. Po dzi dzie okrzyk NA RUMBIE" oznacza, e statek ley na wyznaczonym kursie.

Pocztkowo kursem nazywano jeden odcinek caej loksodromy - od rodka ry kompasowej do punktu na horyzoncie, wyznaczony przez dany rumb. Potem wszystkie odcinki loksodromy - od miejsca wyjcia statku do miejsca przyjcia. Miasto Amalfi, lece nad zatok Salerno, wystpuje w historii kompasu jako to, w ktrym po raz pierwszy przystosowano wasnoci igy magnetycznej do potrzeb nawigacji, wic przy tym, niesusznie, spraw z osob Flawiusza Gioji, woskiego eglarza z XIV wieku, gdy on tylko, by moe, uy lilijki na oznaczenie pnocy na tarczy kompasu - na cze krzyowca, Karola Anjou. Na nieporozumieniu rwnie oparte jest wizanie nazwy piercieni kardana (zawieszenie kompasu) z nazwiskiem tajemniczego doktora Geronimo Cardano (1501-1576) - nazwy znanej zreszt na dugo przed urodzeniem si Cardana. Nastpia po prostu zamiana sw, woskiego cardine (znaczcego: zawias, fundament, podstawa) na cardano, w zastosowaniu do pewnego rodzaju zawieszenia. Nie rozwizana jest kwestia, czy kompas rozpowszechnili krzyowcy, czy Normanowie. Brunetto Latini z Florencji w swym poemacie Skarb" opisuje kompas widziany na statku Normanw - w postaci pywajcej po wodzie lilijki. Ta nie rozwizana kwestia daa impuls do nastpujcego sformuowania caej sprawy: kompas zosta wymylony przez Normanw, adaptowany przez Wochw i udoskonalony przez Portugalczykw*. Zmiana litery T (od wiatru tramontana) na lilijk osonita jest tajemnic. Do wspomnianej wczeniej genezy przeobraenia mona dorzuci odleglejszy rodowd. Lilijka jako symbol ycia bya znana ju w Indiach i w Egipcie. Z Egiptu przesza do Rzymu. Wystpowaa na wizerunkach bogw egipskich. Za czasw faraona Amenhotepa IV staa si symbolem daru. Amenhotep kaza j umieci na wyobraeniu jedynego boga - boga soca, Atona - w postaci dysku sonecznego, ktrego promienie skupiay si w ludzkiej rce trzymajcej lilijk jako symbol ycia. Sam Amenhotep skada tam bogu soca ofiar w otoczeniu ony, piknej Neferetiti, i kilku crek. W hieroglifach lilijka wystpuje w popularnym napisie: YCIA - POWODZENIA ZDROWIA umieszczanym po imieniu faraona lub kogo z jego rodziny. Poza tym stanowi czsty motyw dekoracyjny w Egipcie, u Etruskw, w Rzymie, a pniej ornament wczesnego gotyku we Francji. Najstarsze lady lilijki znajduj si w Paryu w Chapelle Saint Aignan oraz w dokumentach krlw francuskich dynastii Kapetyngw, Ludwika VII i Filipa Augusta. A zatem w heraldyce bya ju znana w dwunastym wieku. Bya herbem nie tylko domu Anjou (Andegawenw), lecz i krlw Francji. Nazwa busola ma pochodzi od kompasw umieszczanych w drewnianych pudeeczkach wyrabianych na Sycylii i noszcych nazw boussole. Na rach wiatrw tych kompasw dla oznaczenia pnocy rysowano zamiast litery T lilijk domu Anjou. Z busoli woskiej lilijka przesza na udoskonalony przez Portugalczykw kompas dziki infantowi portugalskiemu, Henrykowi eglarzowi. Z urodzenia nalea on do tak zwanej nieprawej linii burgundzkiej. Protoplast krlewskiego rodu Francji dynastii Robertynw i Kapetyngw oraz domu burgundzkiego by hrabia Anjou, Robert Mocny (w roku 866 poleg w bitwie z Normanami). Hrabstwo Anjou byo rwnie kolebk dynastii Plantagenetw, a wic i krla Anglii,

Ryszarda Lwie Serce, bohatera wypraw krzyowych. W wiele lat pniej od opisanej suby w nocy na sterze Lwowa" trafiem w ksice pod tytuem: Primer of Navigation", wydanej w USA w roku 1935, na ilustracj przedstawiajc drewniany cebrzyk z pywajc w nim lilijka. Napis informowa: Marines compass - Circa A. D. 1200. As described by Cpt John Gorett and by M. Findley Downs who examined this compass in Warsaw Museum in 1908 and in 1926. Co przetumaczone znaczy: Kompas eglarski 1200 roku n.e. Jak opisuj kpt. John Gorett i M. Findley Downs, ktrzy w latach 1908 i 1926 ogldali ten kompas w muzeum w Warszawie. Powstaje pytanie, kto do Polski mg przywie taki kompas? Kady Polak, ktry podrowa. Ale sposb naturalny" wydaje si bardziej fantastyczny. Pisz o nim, bo lilijka zaciekawia mnie powtrnie i bardziej moe ni podczas pierwszej suby na sterze aglowca szkolnego Lww". Lilijka przypomniaa mi koron krlowej Polski, Jadwigi. Jako may chopiec, uczc si historii Polski, lubiem przerysowywa gow krlowej Jadwigi, o ktrej wszyscy kronikarze pisali, e bya pikna. Jadwiga bya najpikniejsz kobiet Europy, czyli najpikniejsz kobiet wczesnego wiata. Z Francji, z Woch, ba! Z dalekiej Portugalii zjedali rycerze, aby j tylko ujrze. Trubadurzy z Prowansji ukadali o niej wiersze i piewali po zamkach. I Jadwiga wiedziaa, e bya przeliczna. Starannie pielgnowaa sw urod. Na jej gotowalni stao 350 flaszeczek i soiczkw z pudrem, bielidami, rem, perfumami i rozmaitymi innymi kosmetykami. Przepikna twarz krlowej wychodzia mi za kadym razem inaczej, ale koron z lilijek oddawaem zawsze tak samo, tak jak namalowa j Matejko. Jadwiga nosi francuskie lilie w herbie domu andegaweskiego, ktry opanowa w osobie Karola I (prapradziada Jadwigi, a brata Ludwika witego, krla Francji) tron Neapolu. Nastpc by jego syn, Karol II Kulawy. Mia on synw bez liku. Najstarszy, Karol Martel, by ojcem Karola Roberta, krla Wgier, oenionego z Elbiet okietkwn. Synem ich by Ludwik, krl Wgier i Polski, oeniony z Elbiet Boniaczk. Mia z ni trzy crki: Katarzyn, Mari i nasz Jadwig. Ludwik dwa razy przedsibra wyprawy do Woch, zdobywajc nawet Neapol lecy niedaleko Amalfi. W tym okresie kompas bez wtpienia uchodzi za skarb", jak zatytuowa swj poemat o kompasie Brunetto Latini, ktry wierszem opisa pywajc na wodzie lilijk. Czy krl Ludwik przywiz go z Neapolu do Polski? Zajty wojnami - chyba nie. Moga go przywie z Wgier krlowa Jadwiga (1370-1399). Bliskim by jej sercu rozwj nauk w Polsce jak rwnie sprawy pastwowe najwikszej wagi. Bya mem stanu spokojnym, trafnie przewidujcym i na podobiestwo najlepszego kompasu wyznaczajcym wiekopomny kurs polityki mocarstwowej pastwa polsko-litewskiego. Bya inicjatork ugody pomidzy Witoldem i Jagie, tak zwanej ostrowskiej (podpisano 4 sierpnia 1392), bdcej zalkiem mocarstwa polsko-litewskiego. By moe rwnie mylaa o zbudowaniu w Polsce floty... Droga, jak odby najstarszy kompas na wiecie, nim dosta si do Warszawy i dotrwa do naszych czasw, mogaby si sta tematem jednej z najciekawszych naszych legend morskich. Po godzinnym wpatrywaniu si w kresk kursow i obracaniu koem sterowym doszedem do wniosku, e nie ma adnego zwizku pomidzy liczb pokrce koem sterowym a liczb rumbw, o ktre si przesunie kreska w prawo lub lewo. Znalezienie tej zalenoci pochono uwag gimnastykujcego si ciaa kandydata na czowieka" do tego stopnia, e zapomniao zupenie o mdlcym podchodzeniu rufy pod gardo. Jedynie dreszczem niepokoju przeszy je usyszany po wybiciu jednej szklanki (pojedyncze uderzenie dzwonu - godzina p do pitej) okrzyk w czarnej nocy: - Lampy si pal! - I ja tak bd musia krzycze, penic sub

na oku. A zaraz potem porwnanie kompasw gwnego i sterowego. Na rumbie. Na rumbie. Na rumbie. Nie chodzi w prawo. Nie chodzi w prawo. Dwie szklanki. Podwjne uderzenie dzwonu. Godzina pita. Lampy si pal". wiato. Janiejszymi plamami zacza si znaczy biaa farba nadbudwek. Zjawia si zmiana. Przyszo podobne ciao, ktre kandyduje na czowieka". Jemu zdaj kurs z nonszalancj w gosie: - Sud Ost zu Ost, nie chodzi w prawo.

Znaczy, rwnik na rumbie

Spotkanie nastpio o wicie latem 1924 roku w wagonie trzeciej klasy pocigu
popiesznego z Warszawy do Gdaska. Do przedziau wszed mczyzna z workiem marynarskim na ramieniu. Miejsce przy oknie byo ju zajte przez szczupego bruneta w mocno przetartym szarym garniturze. Mody marynarz uoy swj worek na pce i usadowi si naprzeciw bruneta, ktry przed nim zaj to lepsze miejsce w kierunku jazdy pocigu. Marynarz odczu z tego powodu lekki al do nieznajomego, ale po chwili przebaczy i przyglda mu si ju bez niechci. Nieznajomy rwnie przyglda si marynarzowi z wyranym zaciekawieniem. Ten zdj z gowy czapk z czerwonym napisem: Szkoa Morska i zawiesi j nad sob na wieszaku, demonstrujc przy okazji swe bicepsy, wyranie uwypuklone przez obcis bluz marynarsk, przyozdobion naramiennikami z wyhaftowanymi na nich zotymi kotwicami i jednym zotym ktem pod kad. Pomimo ladw wieego golenia twarz jego bya sinawa od bezwzgldnie czarnego zarostu. Mia kruczoczarne wosy, prawie orli nos i wydatn szczk. Ciemna cera przypominaa poudniowca. By wzrostu wicej ni redniego i o atletycznej budowie. W obcisym mundurze marynarza sprawia wraenie zapalonego wilka morskiego". Siedzcy naprzeciw niego suchy, szczupy pan redniego wzrostu niczym mu nie imponowa. By dla niego pyem. Powietrzem. Do odejcia pocigu byo jeszcze sporo czasu. Obaj siedzieli w milczeniu, czekajc na dalszych wsptowarzyszy podry. Nikt ju jednak do przedziau nie przyszed. Pierwszy przerwa milczenie podrny w cywilnym ubraniu: - Pan jest marynarzem? - spyta. - Tak, i to Brazylijczykiem - Pan jest z brazylijskiej marynarki? - zainteresowa si mczyzna w szarym garniturze. - Nie, tylko odbyem w zeszym roku podr od Brazylii i z powrotem. Na aglowcu. - Na jakim? - Na polskim. Na aglowcu szkolnym Lww". Nie sysza pan o tej wspaniaej podry? Pierwszy polski okrt przeby ocean, przeci rwnik i dotar do Ameryki Poudniowej. Ech,

panie, to bya podr! Pierwsza w historii Polskiej Marynarki! Nasz bark wytrzyma j we wspaniaej formie. - Co to takiego bark? - zainteresowa si bardzo szczupy pan z wsikami jak szczoteczki. - Trudno mi to bdzie panu wytumaczy, bo wielu sw pan na pewno nie zrozumie. Ale sprbuj. Wic jest tak: jeli aglowiec ma maszty... rozumie pan? - Tak! - No, wic jeli s trzy maszty lub wicej i kady maszt skada si z trzech czci, i wszystkie te maszty maj takie jak krzy ramiona, zwane rejami, to taki aglowiec nazywa si fregat. Jeli ostatni maszt podobnego aglowca skada si tylko z dwch czci i nie ma rei, to naley do typu aglowca zwanego barkiem. Rozumie pan? - Tak! A po co s te reje? - spyta z kolei nieznajomy. - Rozpina si na nich agle. Jeli chce si ustawi agle odpowiednio do wiatru, to zmienia si pooenie rei za pomoc doczepionych do nich kocw lin. Liny te nazywaj si brasami, a manewrowanie nimi brasowaniem. Do brasowania wychodzi caa zaoga, kilkudziesiciu ludzi. Jest to bardzo cika robota. Widzi pan, jakie mamy od tego bicepsy? Tu marynarz z dum na twarzy zgi praw rk w okciu, wskutek czego uwypukliy si minie i prezentoway bardzo okazale. - Ech, s jeszcze cisze roboty - doda - na przykad podnoszenie trzeciej rei na maszcie od dou. Jest to najcisza reja, nazywa si obermars, a talia - taka kombinacja z liny i blokw, ktr si t rej podnosi - to obermarsfa. Aby podnie obermarsrej, trzeba - przynajmniej na naszym Lwowie" - z dziesiciu silnych ludzi. - Rzeczywicie, tyle nowych nazw - dziwi si rozmwca w szarym ubraniu. -I pan to wszystko pamita? A jakie jeszcze roboty panowie wykonuj? - wypytywa dalej z zaciekawieniem. - Do podobnie cikich robt naley cumowanie. Caa zaoga wychodzi na stacje manewrowe. Dzieje si to wtedy, gdy okrt dochodzi do nabrzea i trzeba go przycign i przycumowa, inaczej mwic, do niego przymocowa. Przy cumowaniu caa zaoga nabiega si i naciga. Ale to trzeba zobaczy, eby zrozumie. Jeli pan jedzie do Gdaska, to mgby tam zobaczy aglowce. Wwczas by pan zrozumia, o czym mwi. - A nie boi si pan burz na morzu? - pyta dalej nieznajomy. - Sztormw? Ech, panie! Jak rozpoczynalimy t podr, to kapitan mwi, e nasze serca s jak pasztet, ale wracajc bdziemy mieli serca jastrzbia. - A kapitan jest bardzo surowy? - Pewnie! Jak wszyscy starzy kapitanowie. Ten nie jest nawet stary, ma trzydzieci siedem lat, ale po twardej, pozbawionej poczucia humoru niemieckiej szkole. Resztki swego polskiego humoru pozostawi na krowniku pomocniczym - to taki uzbrojony duy statek pasaerski, na ktrym podczas wojny by drugim oficerem. Ten okrt, zdaje si, nosi nazw Kronprinz Wilhelm"*. Ten niemiecki krownik wsawi si zatopieniem czternastu statkw na oceanie i tym, e dwiecie pidziesit dni by na morzu bez zachodzenia do portw. Gdy wyczerpay mu si zapasy, wpyn do Nowego Jorku i tam zosta internowany. A nasz kapitan zwrci Niemcom wszystkie ordery, jakie mu nadali. Wedug nas kapitanowie polscy maj swe okrzyki rodowe. Okrzykiem rodowym tego kapitana jest: Ale za, nieprawda!" - Jeli na zbirce porannej jest z nas niezadowolony, to strasznym gosem krzyczy: Buty i szkarpety luz! Na maszty szkrabaj si!" Trzeba stara si przej jak najszybciej, eby nie by ostatnim. Ostatni musi za kar przej przez maszt trzy razy. Niektrym kolegom to si bardzo podobao i wyjtkowo go za to pokochali; innym nie bardzo i siedmiu absolwentw, gdy stalimy w porcie Limhamn w podry do Brazylii, prawdopodobnie z tego powodu tak si specjalnie"

zachowywao, e musiano ich odesa do Polski. Ale wie pan, do wszystkiego mona si przyzwyczai i pomimo e goni nas przy kadej zbiorowej pracy, nawet piosenk uoylimy na ten temat. - Jak? - piewa to ja bardzo sabo piewam, ale mog sprbowa. Nie wiem tylko, czy pan z tej piosenki co zrozumie. Tu marynarz nabra powietrza w puca i na znan melodi piosenki zaczynajcej si od sw: W towarzystwie weteranw..." zapiewa, okropnie faszujc: Z rufy sycha glos zachty: Szatany przeklte. Ma rodzina caa Lepiej brasowaa! Ciotka sama cumowaa, A babka halaa Obermarsafala, Ju, ta ju! Szczupy pan umiechn si wesoo, ukazujc dwa rzdy lnicych jak pery zbw, od ktrych blasku w przedziale zrobio si janiej. - Doskonale! - zawoa. - Nawet zrozumiaem, tak mi pan to wszystko dobrze przedtem wytumaczy. - I dalej pyta niezmordowanie: - To panowie wszyscy s tacy silni? Uprawia pan sport? - Opowiem panu co ciekawego. Na naszym Lwowie" odbyy si pierwsze zawody sportowe w historii naszej marynarki handlowej. Mog nawet dokadnie powiedzie, jakie mielimy wyniki. Marynarz wyj z kieszeni notes i z wybranej kartki odczyta: 6, 7, 9 i 10 listopada 1923 roku odbyy si pierwsze zawody sportowe o mistrzostwo aglowca szkolnego Lww" pod protektoratem pana kapitana Tadeusza Zikowskiego, komendanta statku. Sdziowali panowie oficerowie: Mamert Stankiewicz i Konstanty Maciejewicz oraz ucze Zygmunt Kinast. W biegu przez saling zwyciy Wacaw Fedorowicz w czasie 26,1 sek. W biegu w workach zwyciy Roman Budka - 9,8 sek. W skoku w dal z miejsca zwyciy Zygmunt Prumbs, a w skoku wzwy z rozbiegu - 1,4 m - Stanisaw Kosko. W skoku przez konia zwyciyli: Czesaw Antkowiak, Roman Budka, Stanisaw Kosko i Stanisaw Majewski, skaczc przez siedmiu ludzi. W trjskoku zwyciy Zygmunt Prumbs, biorc odlego 9,42 m. W aeniu po linie - Henryk Karls i Stanisaw Kosko. W walce francuskiej Zygmunt Prumbs zwyciy Zygmunta Gr w 17 min. 50 sek. Tytu mistrza zdoby kolega Zygmunt Prumbs (24 punkty) przed Stanisawem Kosk (23,5 punktu) oraz Zygmuntem Gr (11 punktw). W zawodach brao udzia 24 kolegw. - A pan bra udzia w zawodach? - zapyta nieznajomy. - Ech, panie! Gdzie mnie do tamtych! Tylko najsilniejsi brali udzia. - A kto to s ci: Stankiewicz i Maciejewicz, o ktrych pan czyta, e sdziowali? interesowa si coraz bardziej nieznajomy. - Kapitan Mamert Stankiewicz i kapitan Konstanty Maciejewicz - podobnie jak kapitan statku Tadeusz Zikowski - s bohaterami ostatniej wojny na morzu, to byli oficerowie marynarki wojennej. Kapitan Zikowski by waciwie z marynarki handlowej, zmobilizowany na czas wojny. Pozostali z rosyjskiego krownika Riurik". Komandor porucznik Mamert

Stankiewicz by podczas wojny w roku 1917 oficerem nawigacyjnym sztabu dywizji. Byo to stanowisko bardzo wane, bo jednoznaczne ze stanowiskiem operacyjnego oficera wszystkich si morskich skoncentrowanych w Zatoce Ryskiej do ostatecznej walki z flot niemieck. W tej chwili w Szkole Morskiej w Tczewie jest kierownikiem Wydziau Nawigacyjnego i kierownikiem Nauk na Lwowie". Milczcy, zimny jak ld. Jego haso rodowe - to przez zacinite zby wymawiane sowo znaczy". Kapitan Maciejewicz jest na "Lwowie" starszym oficerem. Ten to jest ogie! Ten dopiero krzyczy! - Taki zy? - zainteresowa si nieznajomy. - Ja nie powiedziaem, e zy. S tacy, ktrzy uwaaj, e ma nawet gobie serce. Jego okrzyk rodowy to: Chalera! Da djaba! Psiakrew!" Panie, gdy to czowiek po raz pierwszy usyszy, to moe umrze ze strachu. Ale myl, e kady z nas pewnie krzyczaby tak samo jak on, gdyby przey zatopienie okrtu podwodnego. Byo to w roku 1917 na redzie Uta przy brzegach Finlandii podczas manewrw zanurzania si. Przed przerw obiadow dowdca wyda rozkaz, by okrt pozostawa stale gotowy do zanurzenia si w stanie bojowym. Tymczasem jeden marynarz z zaogi, pragnc odetchn wieym powietrzem, samowolnie otworzy tyln pokryw. Gdy okrt odpyn na dalsze wiczenia i dowdca wyda rozkaz zanurzenia si - bdc przekonany, e nic si nie zmienio - zbiorniki balastowe zaczy si napenia, i kiedy pokad zniy si do poziomu morza, woda runa do wntrza okrtu zatapiajc go. Dowdca, znajdujcy si jeszcze w grnej czci, przy nie zamknitej pokrywie, zosta wypchnity przez powietrze na powierzchni wody, skd go wkrtce wyowiono. Starszy oficer, Konstanty Maciejewicz, przebywa w tym momencie w dolnej czci rubki" bojowej. Natychmiast wyda rozkaz zamknicia pokrywy, ale okrt szybko zaton i osiad na dnie, na gbokoci 13 sni. Cz zaogi - bdca z kapitanem Maciejewiczem w rodkowej czci okrtu - musiaa schroni si do przedniej czci z powodu przecieku ze le zamknitego wazu. Zaoga czci rufowej znalaza si w gorszej sytuacji, bo ta cz szybciej napenia si wod. Zamknici w niej marynarze albo potonli, albo popenili samobjstwo. Przeciek w przedniej czci nie by tak gwatowny, ale dziesiciu marynarzom (cznie z dowdc) woda sigaa ju po szyj, gdy dowiedzieli si od nurkw, dziki sygnaom nadawanym systemem Morse'a, wystukiwanym na burcie, e wysany na ratunek transportowiec nie przybdzie wczeniej ni za dwa dni. Jedyn moliw drog uratowania si byo wyrzucenie si za pomoc pozostaego we wntrzu okrtu powietrza na powierzchni morza po otworzeniu grnego wazu. Powiadomiono o tym nurkw dowdztwa floty, proszc, by przygotowano niezbdny sprzt do wyowienia ich po wyrzuceniu si na powierzchni. Kapitan Maciejewicz w ciemnociach, po szyj w wodzie zarzdzi apel obecnych marynarzy i poinformowa ich dokadnie o swoim planie. Wyznaczy kolejno wyrzucania si; sam by na ostatnim miejscu. Otworzono pokryw i na dan komend, z wyjtkiem jednego marynarza, ktry zasab lub polizn si, wszyscy wykonali dokadnie rozkaz dowdcy: jeden po drugim posuwali si pod otwart pokryw, skd pd powietrza wyrzuca ich na wp przytomnych na powierzchni. Natychmiast ich wyawiano i kadziono do odzi ratunkowych. Dowdca Maciejewicz zaczeka jeszcze na dole, niespokojny o ostatniego marynarza, ktry nie odpowiedzia na apel, gdy gono podawa komendy kolejnego wyrzucania si. Potem wyrzuci si sam. Tego marynarza znaleziono pniej utopionego. W nagrod za swe zachowanie kapitan Maciejewicz zosta mianowany dowdc okrtu podwodnego tego samego typu. Na stanowisko starszego oficera przyszed na Lww" w lecie 1922 roku dziki usilnym staraniom swego przyjaciela, kapitana Mamerta Stankiewicza. Jedni mwi, e z powodu uszkodzenia bbenkw od zmiany cinienia tak teraz krzyczy, inni, e to jest dar nadprzyrodzony, z ktrym przyszed na wiat, jeszcze inni, e kady starszy oficer tak musi krzycze, by utrzyma cay statek w odpowiedniej czystoci i formie... Parne, jak on krzyknie: Chalera! Da djaba! Nic nie robicie!

Nu, nic robi nie chcecie!", to zimno si na policzkach robi i na caym ciele wystpuje gsia skrka. Nieznajomy umiechn si i powiedzia: - To ciekawy czowiek. A pan bardzo si go boi? - Ech, tak jak i wszyscy. Jak ju powiedziaem, ma dobre serce, a krzycze widocznie musi. Jak zobaczy, e kto jest lekko ubrany i moe si przezibi - krzyczy. Jak zobaczy, e Misk (taki nasz brazylijski niedwiadek, ktry jest stale z nami na pokadzie) nie zosta nakarmiony - krzyczy. Gdy uciekniemy od pracy - to dopiero krzyczy! Ale widzi pan, my nie lubimy czyci mosidzu. Mosidz na aglowcu musi si wieci; mosine s gowice od kompasw, kraty ochronne od skajlajtw - tak si nazywaj szyby dajce wiato z gry - i jeszcze inne wiecideka. Czyszczenie mosidzu to chyba najbardziej bezsensowna robota na aglowcu, lecz starszy oficer odpowiada za ni, poniewa byszczcy mosidz wiadczy o porzdku na okrcie. Wci wic krzyczy okropnie: Chalera! Psiakrew! Nic nie robicie! Nu, nic robi nie chcecie!" Mona jednak si przyzwyczai. Niektrzy maj z tego krzyku rozrywk, a przy tym wiedz dokadnie, gdzie znajduje si starszy oficer. - Ciekawe! - powiedzia nieznajomy, pokazujc znw dwa rzdy swych olniewajcych zbw. - A kiedy panowie wyszli w t podr, jakie odwiedzili porty, jak dugo byli panowie w morzu? - pyta dalej. Marynarz przerzuci kartki swego notatnika i recytowa z niego: - Z Gdaska wypynlimy do Kopenhagi 23 maja 1923 roku. Pynlimy cztery dni. Nastpnie do szwedzkiego portu Linhamn po beczki z cementem. Stamtd do Hawru - 14 dni. Po wyjtkowo serdecznym przyjciu przez Francuzw w Hawrze 27 czerwca 1923 roku do Midello, do ktrego przypynlimy po 28 dniach. Tam uzupenilimy zapasy wody i wyszlimy 26 lipca 1923 roku w podr do Rio de Janeiro, ktra trwaa 42 dni. Z Rio de Janeiro do Santos 2 dni, z Santos do Paranagua 2 dni, z Paranagua do Falmouth 78 dni. Do Cherbourga przybylimy 11 stycznia 1924 roku, a 16 stycznia tego roku opucilimy Lww". Z powodu lodw na Batyku aglowiec pozosta w Cherbourgu. Z tego portu do Hawru przewiz nas parowiec Verdun". Po trzech dniach pobytu w Hawrze kolej dostalimy si do Dunkierki, a stamtd francuskim parowcem Pologne" przypynlimy do Gdaska 24 stycznia 1924 roku, po 247 dniach od wyjcia z niego. Z tego 171 bylimy na morzu. Przy przekraczaniu rwnika mielimy wielk uroczysto. - Jak wygldaa ta uroczysto? - Och! To cay rytua, ustanowiony od wiekw przy przechodzeniu rwnika. Trudno to pokrtce opowiedzie. Nasza uroczysto bya doskonale przygotowana, mielimy wspania orkiestr, doskonay chr i jeszcze lepsze stroje. Wierszowane teksty byy piewane. Cay scenariusz i wiersze byy dzieem dwch kolegw, gwnie Tadeusza Dbickiego, a pomaga mu Zbigniew Zaniewicki. Nie umiem piewa. Gdybym umia, tobym panu wszystko zapiewa. - No, niech pan sprbuje! Tamta piosenka, ktr pan piewa, bya doskonaa. Pocig pdzi, jakby piewa pie o wietrze, zatrzymujc si tylko na duych stacjach. Podr mijaa szybko i niespostrzeenie dla obu. Zachcony pochwa nieznajomego, mody marynarz zdecydowa si na opowiedzenie i czciowe odtworzenie pierwszych na polskim okrcie uroczystoci przejcia rwnika - 13 sierpnia 1923 roku. - Uroczysto rozpocza si 12 sierpnia 1923 roku w niedziel, okoo godziny pitej po poudniu. Muzyka wspaniaej orkiestry zwabia na pokad koo rufy uczniw, zaog i oficerw. Orkiestr stanowili: aglomistrz Jan Leszczyski (gra na swej harmonii marsza), takt wybija starszy bosman, Jan Kaleta, z pozosta mu po wielu afrykaskich podrach znajomoci rytmu i z arliwoci mieszkacw Afryki. Zamiast bbna mia olbrzymi metalow puszk po

ziemniakach, ktra w rkach wielkiego wirtuoza wydawaa si cudownym tam-tamem. Marynarz Stefan Rutz, Kaszub, akompaniowa na instrumencie wasnej konstrukcji. Drugi bosman, Jan Hallman, imitowa uderzenia dzwonu, bijc noem w stalowy klin. Zebranym koo orkiestry ukazali si wychodzcy zza burty wprost z oceanu - Tryton, wysannik Neptuna, oraz dwch nurkw w skafandrach z workw, z minimaxami na plecach, wietnie imitujcymi zbiorniki z powietrzem. Tryton - nagi, brodaty i kosmaty, pokryty wodorostami - takimi sowami pieni powita kapitana: Salam alejkum ci, kapitanie, Neptun przeze mnie le powitanie! Salam alejkum, moi panowie! Dokd dycie na swoim Lwowie"? Jeeli kurs wasz jest poudniowy. To posuchajcie mojej przemowy. Woda, po ktrej okrt wasz biey, Wszystka do pana mego naley. Neptuna, wadcy mrz i otchani. Wy za jestecie jego poddani. Bo ju od wiekw zwyczaj tak kae. e Posejdona czcz marynarze. Jedc po morzu, jako poddani, Winnicie okup paci mu w dani. Pan mj podatkw jednak nie ciga I tylko okrt kady oglda. Ktremu droga tdy wypada I kapitanom wizyty skada. Bacz, kapitanie tego okrtu, Co go prowadzisz wrd wd odmtu. Jutro osigniesz ju szerokoci. Kdy jest rodek Neptuna woci! Neptun chce chrztu wam swego udzieli I midzy wami si rozweseli. Na dalsz drog pobogosawi I dobr aur, i wiatr wam sprawi. Z Neptuna zatem pytam si woli. Czy pan kapitan na to pozwoli. C wic kapitan na statku Lwowie" Na to pytanie Trytona powie? Na to kapitan, przewracajc przeraliwie oczami, jak zwykle w momentach podniecenia, odpowiedzia (nie zapominajc o swym rodowym hale): Za dobrze, czemu nie, uroczysto si

odbdzie! Nieprawda!" Tryton skoni si kapitanowi, dzikujc sowami pieni: Dziki wam skadam w imi Neptuna, Niechaj wam nadal sprzyja fortuna! Ja musz znowu skry si w gbiny. Uprzedzi wadc, e jutro chrzciny. Po czym oddali si wraz z nurkami. Nastpnego dnia - pamitnego 13 sierpnia 1923 roku - o godzinie dziewitej rano orkiestra, tym razem ze wietnie ucharakteryzowanym dyrygentem" (we fraku przeksztaconym z nieprzemakalnego paszcza, z chust zawizan na ksztat krawata), odegraa marsza, obwieszczajc nim rozpoczcie uroczystoci. Zjawili si aktorzy. Orszak prowadzi ucze, Staszek Kapica, imitujc za pomoc poduszki na brzuchu i munduru poyczonego od samego kapitana - wanie kapitana okrtu. Za nim w roli oficera nawigacyjnego, w tym wypadku kapitana Mamerta Stankiewicza, szed w poyczonych od niego: czapce i mundurze ucze, Bohdan Gawcki, za ktrym kroczyo czterech marynarzy. Potem poda Neptun we wspaniaej todze z koca, w srebrnej koronie, z trjzbem w jednej rce, drug za prowadzc on Amfitryt (Prozerpin). W zamcie rwnikowym" szczliwie nikt nie zauway porwania ony Plutonowi przez uczniw z aglowca szkolnego Lww" i nie wybucha nowa wojna trojaska. Pcienna tunika, pyszne blond wosy, a przede wszystkim delikatna cera Amfitryty i uroda towarzyszcych jej trzech nagich, okrytych tylko dugimi wosami, Nimf daway caej zaodze wprost fantastyczne zudzenie prawdziwych postaci. Parze krlewskiej towarzyszy Astrolog w szatach o tajemniczych wzorach znakw zodiaku, z lunet w rku. Za Nimfami kroczya olbrzymia, wyranie - tam gdzie trzeba - uwypuklona Piastunka, niosca na rku niemowl. Na jego powijakach widnia napis znaczony wyranie drukowanymi literami: POLSKA MARYNARKA HANDLOWA Wok tego pocztu uwijao si trzech czarnych diabw dwigajcych liturgiczne narzdzia chrztu: metrow brzytw drewnian i pdzel do golenia. Gdy Neptun z maonk zajli krzesa tronowe, Astrolog pieni przekaza Nawigatorowi rozkaz Neptuna: Kimkolwiek jeste, mu szlachetny. Rozkaza pan mj, Neptun przewietny. Aebym z tob pospou, panie. Wykona soca pelengowanie, Po czym Heliosa mierzc wysoko. Oznaczy dugo oraz szeroko. Nawigator, wietnie imitujc gos i ruchy charakterystyczne kapitana Mamerta Stankiewicza, pieni odpowiedzia: Twojego pana wola si speni, Wszak dzisiaj wanie soce jest w peni. Tadeusz Dbicki w roli Astrologa na to:

A wic do dziea... i odbierajc od diabw olbrzymi sekstant zrobiony przez ciel, nie przerywa swej pieni: Bacz, ja odmierz, A potem waszmo I na papierze Sprawdzimy obaj. Uwaga! Udajc liczenie przy porwnaniu ze wskazaniem zegarka, Nawigator mwi: Raz i dwa, i trzy, i cztery... Astrolog powtrzy: Cztery! We pan poprawk dla atmosfery. Nawigator: Jam te ju gotw, teraz zliczymy Pozycj nasz i wykrelimy Logarytm iksa semiversusa. Astrolog: Dla deklinacji te cosinusa, A potem w Greenwich wzi kulminacj. Nawigator: Rwnik ju blisko, miae pan racj! Po odpiewaniu tych nonsensw Astrolog zwrci si do Neptuna: Za dwie minuty, krlu i panie, Przekroczym rwnik na oceanie! Moment powitania i przekroczenia rwnika po raz pierwszy przez okrt pod polsk bander zosta uczczony okrzykiem wydanym przez Nawigatora - ucznia Bohdana Gawckiego, imitujcego gos kapitana Mamerta Stankiewicza i jego rodowe haso": ZNACZY, RWNIK NA RUMBIE! - przy czym rozpostarszy rce w poprzek pokadu wyrazi przecicie przez nasz aglowiec linii" rwnika. Wtedy orkiestra Neptuna zagraa tryumfalnego marsza, by obwieci wiatu o tym pierwszym w dziejach wyczynie nawigacyjnym pod polsk bander. Rozpocza si rwnikowa" uroczysto, a z ni chrzest. Wywoywano po kolei majcych dostpi tego zaszczytu, namydlano papk z mki i wody i piewano:

Nie miejcie si z Borkowskiego, May, lecz morowy go... Witam pana Szczygielskiego, Gdzie to bywa jegomo? To byli oficerowie - a potem: Jak si bawi, to si bawi, Caej wicie chrzest wyprawi. Po kolacji Ojciec Kosko Niechaj si umiecha bosko. Porzu smutki romantyczne, Przecie ycie takie liczne. Ogoleni drewnian brzytw, byli potem obmywani wod son, zamiast kolosk, nastpnie musieli zje przygotowany smakoyk i popi go sonym szampanem": Ach, Zagrodzki, pjd, sowiku, Chrzest ci czeka na rwniku. Fedorowicz niech nie zwleka, Bo go ten sam obrzd czeku. By uanem w amarantach. Teraz go go przy wantach. Po ogoleniu ostatniego wpad na scen jeden z uczniw z papierem w rku, nawoujc wszystkich do zwrcenia na siebie uwagi, a nastpnie zapiewa: Wszyscy zostali ochrzczeni. Maj dyplomy w kieszeni. Uroczystoci rwnikowe zakoczy marsz tryumfalny dookoa statku przy dwikach orkiestry wzmocnionej nowym instrumentem - rogiem sygnaowym. Na prob nieznajomego pana z wsikiem marynarz piewa prawie wszystkie piosenki z uroczystoci. piewanie to tak go zmczyo, e zamilk, nie zdradzajc nawet chci do dalszej rozmowy. Przez okna wagonu miga wysokopienny las sosnowy. Popieszny gna ju przez ziemi pomorsk. Gd prawdopodobnie nasun nieznajomemu pytanie z dziedziny wyywienia na aglowcu, odcitym na cae miesice od najbliszego ldu. Z niewiadomego powodu od razu ten temat oywi marynarza. Znowu sign do swego notesu. Przerzuci kilka kartek i powiedzia: - Jeeli chce pan mie wyobraenie, co jedlimy w tej podry, to przeczytam panu nasz analiz bakteriologiczn prowiantw. A wic na przykad: Groch (grochus stchlus) - znaleziono robaki dochodzce do 15 mm dugoci, 1,5 mm szerokoci, tyle wysokoci, wagi do 1,5 grama; po zbadaniu okazao si, e jest to glista narowista, zdatna do jedzenia. Fasola {fasola europea) - zawiera robaki woajce o pomst do nieba, mona je. Sonina {sonina antiqua) - zawiera baccilus rudus majcy wasnoci trujce.

Sztokfisz {piscis odorosus) - zawiera drobne yjtka wydajce przy jedzeniu bardzo mi wo trupa. Mka pszenna (farina traviensa) - zalicza si do mineraw o twardoci 10; tuczona specjalnymi motami nadaje si do wypieku smakoykw; nie jada czciej ni raz na tydzie. Po przeczytaniu opisu kadego rodka ywnociowego marynarz wbija badawczy wzrok w nieznajomego, by zobaczy, jakie robi na nim wraenie. Towarzysz podry pokazywa niezmiennie dwa rzdy piknych zbw. Przygldajc si z coraz wikszym zaciekawieniem marynarzowi, nieznajomy spyta: - Jak si panu podobao w Brazylii? - Ech! - westchn mody marynarz. - Szeciu kolegom tak si Brazylia spodobaa, e w Santos zbiegli ze Lwowa" w nadziei zdobycia fortuny zbieraniem drogich kamieni w Mato Grosso. Jednym z tych, co uciekli, by Tadek Dbicki. Zblia si Gdask. Obydwaj podrni podnieli si ze swych miejsc. Mody marynarz dwornie przepuci przed sob starszego od siebie wiekiem pana, ktry z teczk w rku i z paszczem na ramieniu znikn po zejciu z wagonu, a mody wilk morski z workiem marynarskim na ramieniu pomaszerowa na swj aglowiec. Dochodzi ju do widniejcego z dala Lwowa", gdy w bocznej uliczce ukaza si pan z przedziau kolejowego. Szli teraz rami w rami t sam ulic, w tym samym kierunku. - Pan moe chce zwiedzi ten aglowiec? To mj okrt, z chci panu wszystko uatwi zaprasza gocinny marynarz. - Dzikuj! - odpowiedzia pan z przedziau. - Sam sobie jako poradz. Stanli przed trapem. Marynarz znw grzecznie przepuci nieznajomego na trap i by chwileczk odpocz, postawi swj worek na pachoku, na ktrym zaoone byy cumy trzymajce Lww" przy nabrzeu. Duma go rozpieraa, gdy patrzy na przeszo czterdziestometrowe maszty. Na rejach peno byo ludzi - pracowano przy zakadaniu agli. Tak si zapatrzy na pracujcych, e zapomnia nawet o godzie. Z zaciekawieniem przyglda si, jak szybko i sprawnie zwijano agiel na najwyszej rei, zwanej bombramem. Opamita si, gdy agiel zosta ju zwinity. Zarzuci worek na rami i wszed po trapie na statek. W momencie gdy ucze penicy sub trapowego wpisywa jego nazwisko do ksiki z oznaczeniem czasu przybycia, zza nadbudwki usysza straszny, widrujcy uszy gos: - Chalera! Psiakrew! Nic nie robicie! I w tej samej chwili ukazao si rdo" gosu, z naszytymi na rkawach dystynkcjami starszego oficera. Na pierwszy dwik gosu mody wilk morski wypry si na baczno, by przepisowo przywita nadchodzcy postrach mrz". Na widok twarzy starszego oficera pokad zacz si usuwa spod stp wygodzonego marynarza, a maszty zawiroway mu przed oczami: wewntrz munduru starszego oficera znajdowa si nieznajomy pan z wsikami jak szczoteczki, z ktrym podrowa z Warszawy do Gdaska. Gdy tak sta salutujc, zamroczony nieoczekiwanym spotkaniem, do jego wiadomoci zacz przenika miy gos: - Brazylijczyk, nu, czy ja krzycz? A?... Alje eby bendonc tylko kandydatem na ucznia i nie bendonc nigdy na tym statku nauczy sje wszystkiego o nim i o jego podry na pamie, to trzeba mie zamiowanije. Dlatego daruje wam, ecie jako kandydat naszyli sobie o p roku za wczenie naramienniki uczniowskie. - To, panie kapitanie, tylko eby mie spokj od podoficerw, ktrzy mnie uwaali za marynarza z floty wojennej i za niesalutowanie kady mia ochot prowadzi mnie do komendanta miasta - tumaczy popiesznie.

- Nu! Przy waszych zdolnociach do mowienija wy na wszystka znajdiecie odpowied. Alje, ot widicie, amylilisti sje! Ja wcale nie krzycz - i tu pan z przedziau pokaza swe liczne zby. - Godni jestecie? - doda po chwili. - Nu! Za godina obiad bandzi. Zanim Brazylijczyk" pod wpywem miych sw i agodnego gosu starszego oficera przyzwyczai si do wizji odpoczynku i obiadu po dugiej podry, wzrok pana z przedziau kolejowego przenis si na oblepione ludmi reje, a potem nagle uszy ucznia Szkoy Morskiej przewidrowa skierowany do niego rozkaz, ktry usysza razem z nim cay Gdask: - Chalera! Psiakrew! Nu nic robi nie chcecie! Dzi rana mielicie sje stawi do raboty. Cay die nic nie robilicie! Widicie, ile jest raboty. Przebierzcie sje szybko. aglomistrz da wam rabota! Przez godina mona jeszcze bardzo duo zrobi... - i pan z przedziau, w mundurze starszego oficera, znikn za nadbudwk tak samo nieoczekiwanie, jak si pojawi. Wydarzenie to ma swoje finale furioso, bo wariacji na ten sam temat byo, zdaje si, tyle, ilu absolwentw liczya sobie Szkoa Morska w Tczewie, a pomawiany o ten wyczyn ucze twierdzi, e nigdy nie wydarzy si podobny wypadek.

Melodie bosmaskiego gwizdka

Po raz pierwszy zobaczyem gwizdek bosmaski w roku 1925 na naszym aglowcu

szkolnym Lww". Jeden z wachtowych zawiesi go na szyi na grubym czerwonym sznurku. Dowiedziaem si, e jest on oznak penienia przez niego funkcji bosmaskiej - to znaczy funkcji oficera na subie podczas wachty - odrniajc go od kolegi zajmujcego si nawigacj. Obie te suby podczas wachty podzielone byy pomidzy dwch absolwentw. Zadziwi mnie ksztat i dwik gwizdka zupenie niepodobny do dwiku zwykego gwizdka. W zwizku z tak charakterystyk przypomniaa mi si anegdota o Ormianinie, ktry zapytany, jak wyglda ogrek, powiedzia: Widziae pomaracz?" Tak!" "No to ogrek jest zupenie do niej niepodobny". Z tak ograniczon znajomoci przedmiotu trwaem lata. I naraz, czytajc opowie o pewnej bitwie morskiej, dowiedziaem si, e admira dowodzcy zwycisk flotyll nagrodzony zosta przez Krlow Matk Francji Zotym Gwizdkiem Bosmaskim. To, co dotychczas wiedziaem o gwizdku bosmaskim, miao w jakim stopniu warto sentymentaln, a teraz otrzymaem impuls poznania jego historii. Ot gwizdek czy flet stosowano ju na greckich i rzymskich galerach dla utrzymania rwnego tempa wiosowania. Na okrtach angielskich w 1248 roku gwizdkiem dawano sygna do boju. Uywany podczas wojen krzyowych na wczesnych okrtach, przetrwa jako sygna przekazywania rozkazw do naszych czasw. W roku 1485 sta si oznak wadzy lorda Admiralicji. By nim wtedy John de Vere, hrabia Oxfordu.

Wysoki lord admira Sir Edward Howard, gdy nie mia ju wtpliwoci, e dostanie si do niewoli w bitwie z Francuzami 25 kwietnia 1513 roku, wyrzuci za burt swj zoty gwizdek na zotym acuchu. Na wiadomo o zwycistwie Krlowa Matka Francji obdarzya Zotym Gwizdkiem oficera dowodzcego eskadr francusk walczc przeciwko eksadrze angielskiej. By nim Pregant de Budoux. W roku 1562 wysoki lord admira wci uywa zotego gwizdka jako emblematu swej godnoci. Jednake od tego czasu gwizdek bosmaski powoli zacz spenia na okrtach przede wszystkim funkcje praktycznych sygnaw i przekazywania rozkazw. Uczono si rnicowania sygnaw i ich rozpoznawania. Przez odpowiednie uoenie palcw mona byo zmienia ton, natenie brzmienia i dugo dwiku. Inaczej brzmia sygna obiad", inaczej herbata", jeszcze inaczej przygotowa si do spania!" Wan rol odgrywa gwizdek bosmaski przy wyokrtowaniu" i zaokrtowaniu" kapitana, ktrego na rozkaz admiraa, dany przez podniesienie odpowiedniej flagi sygnaowej oraz strzau z dziaa, wzywa na narad, obiad lub herbat. Z kadego okrtu flotylli wyrzucano wtedy odzie, a nastpnie w koszu spuszczano do nich kapitanw, uywajc linoblokw zamocowanych do gwnych rei. Caej akcji towarzyszyy gwizdki bosmaskie. Wytworzy si zwyczaj wystawiania trapowych na powitanie dostojnych osb wizytujcych okrt. Ceremonii wcigania w koszu na okrt towarzyszya odpowiednia liczba ludzi, zalena od wanoci osoby. Im wicej ludzi, tym szybciej kosz szed w gr. Od rangi wizytujcej okrt osoby zaleaa liczba trapowych, co pozostao w spadku do czasw obecnych. Tak wic 8 trapowych wystawiano dla gowy pastwa i czonkw rodziny krlewskiej, 6 - dla ministrw, dyplomatw i konsula generalnego, 4 - dla sekretarzy ambasad. Admiraa lub generaa witao 8 trapowych; kapitana, pukownika i komandora - 4, majorom i oficerom honory oddawao 2 trapowych. Bosman witajcy goci gwizdem trapowym salutowa lew rk, poniewa w prawej trzyma gwizdek. Ceremonia moga si odbywa midzy wschodem a zachodem soca. Oficerowie musieli by w uniformach. Zoty gwizdek na zotym acuchu by symbolem honoru" i stanowiska. Srebrne gwizdki dowodzenia" nosili dowdcy. Niekiedy zoty i srebrny razem. Na szyi wyowionego ciaa zabitego admiraa Sir Edwarda Howarda we wspomnianej bitwie morskiej znaleziono srebrny gwizdek dowodzenia. Krl angielski Henryk VIII ustali ilo zota w gwizdku na 12 uncji. Warto acucha obliczano w zotych dukatach. Boteler w swych Dialoques" w roku 1645 opisa szczegowo ceremonia powitania na okrcie dostojnika z uyciem bosmaskiego gwizdka. W zaodze odzi, wysyanej z okrtu po wysoko postawione osoby, musia znajdowa si modszy oficer ze srebrnym gwizdkiem. Zbliajc si do okrtu d z dostojnymi gomi wita odgos trb dochodzcy z okrtu do momentu dojcia jej na odlego strzau muszkietowego. Potem oficer gwizdkiem bosmaskim wita zaokrtowywanych" z uyciem kosza lub bosmaskiego krzesa goci, gwidc wielokrotnie po trzy razy. Pozostaoci tego w marynarce angielskiej jest zwyczaj podnoszenia" kapitana zamierzajcego wej na okrt. Polega to na tym, e oficer subowy wydaje rozkaz gwizdkiem podniecie go", pomimo e kapitan wchodzi po trapie o wasnych siach. W razie mierci na okrcie oficera czy marynarza egna si znoszone ciao gwizdem bosmaskim. Jak wielk wag przywizuje si do tej ceremonii, wiadcz nastpujce fakty: podczas pogrzebu krlowej Wiktorii, a pniej krla Edwarda, marynarka wojenna egnaa sw wadczyni i krla gwizdem trapowym, towarzyszcym do koca spuszczaniu trumien do grobu.

Tradycja mwi, e obecny ksztat gwizdka bosmaskiego zosta wprowadzony dla upamitnienia zwycistwa, jakie odnis lord Edward Howard nad znanym szkockim piratem, Andrewem Bartonem, w roku 1511. Jego okrt Lion", jako wojenne trofeum, zosta sprowadzony na Tamiz, stajc si drugim najwikszym i z prawdziwego zdarzenia okrtem wojennym angielskiej marynarki (po Great Harry"). Z ciaa zabitego Bartona lord Howard zabra gwizdek pirata. Ju jako wysoki lord admira spowodowa jego adaptacj. Wyszukane formy gwizdka i kunsztowne acuchy powstay po zwycistwie nad Bartonem. W wieku XVII gwizdek bosmaski nosili: kapitan, bosman i sternik. Ten ostatni opiekowa si odziami i utrzymywa je w staym pogotowiu, by sprawnie byy w stanie odwie kapitana lub admiraa na ld. odzie byy wycieane dywanami i poduszkami, a gwizd sternika na srebrnym gwizdku mia uprzyjemnia podr do ldu.

Pierwszy Polak, ktry widzia NOL

20 czerwca 1925 roku, gdy byem dopiero kandydatem na czowieka", statek nasz
wypyn z adunkiem kaolinu (glinki porcelanowej) z Fowcy do Genui. Kapitanem by Mamcrt Stankiewicz, oficerem mojej wachty - porucznik Stanisaw Kosko. Sub bosmask peni Tadeusz Meissner, absolwent Szkoy Morskiej w Tczewie, a wic w stosunku do mnie, kandydata, by to ju skoczony czowiek". Dla mnie w tym okresie Tadeusz by absolutnym autorytetem w sprawach morskich, mimo e od razu bardzo si zaprzyjanilimy i mwilimy sobie po imieniu. 26 czerwca na szerokoci 40N i dugoci 15, przy silnym i sprzyjajcym wietrze, pynlimy na poudnie z zawrotn dla naszego Lwowa" prdkoci 10 wzw. Stojc na rdokrciu, rozmawiaem z Tadeuszem. Byem zwrcony twarz do prawej burty, a Tadeusz do niej plecami. Moga by godzina czwarta lub pita rano. Raczej bliej pitej, poniewa soce wzeszo jakie kilkadziesit minut wczeniej. Niebo byo bezchmurne. Koledzy z wachty, nie penicy suby na sterze lub oku, leeli na pokadzie. W trakcie naszej rozmowy ukaza si nad horyzontem czerwony dysk wielkoci nieomal ksiyca w peni. Przesuwa si szybko od rufy Lwowa", tu nad horyzontem, rwnolegle do prawej burty statku. Zdumiony zawoaem: Tadziu! Popatrz! Co to jest? Tadeusz si odwrci. Ucze na oku, zainteresowany wycznie widnokrgiem przed dziobem, nie zauway i nie wybi na dzwonie tego wiata. Przygldalimy si z Tadeuszem czerwonemu dyskowi do momentu, a znikn za horyzontem na trawersie naszej prawej burty. Wwczas usyszaem od Tadeusza jego niepodwaalne orzeczenie: - To piorun kulisty. Czuem si wtedy niezmiernie szczliwy, e w swej pierwszej podry morskiej zobaczyem taki piorun! W literaturze na temat piorunw kulistych nie spotkaem informacji, by przy wczesnych warunkach atmosferycznych to zjawisko mogo wystpi. O niezidentyfikowanych obiektach

latajcych nikt z nas w owych czasach nawet nie ni. Udao mi si w kilkadziesit lat pniej przeczyta w czasopismach raporty Argentyskiej Marynarki Wojennej. Jej obserwacje potwierdzay pojawianie si na rozmaitych wysokociach podobnych obiektw dcych do poudniowego bieguna magnetycznego Ziemi. Po przeleceniu nad biegunem zmieniay barw z czerwonej na niebieskoszafirow, co tumaczono adowaniem baterii nonych" obiektu. Naturalnie wszystko to pozostawao i pozostaje w sferze domysw, niemniej jednak ja nabraem przekonania, e byem pierwszym Polakiem, ktry widzia NOL*. Niestety! Czuj si w obowizku doda, e tytu pierwszy Polak" jest przez m prno bardzo przesadzony. Przegldajc ksigi Joannis Dlugosii Historiae Polonicae, w Liber nonus (str. 958) przeczytaem, e w roku 1314 byy widoczne nad Polsk duo comeae (dwie komety) i e tres lunae apparere (trzy ksiyce si ukazay). W wydanej w Gdasku w roku 1983 ksice Lucjana Znicza pt. Nieznane obiekty latajce" na stronie 85 znajduje si informacja, e w czerwcu lub w lipcu 1922 roku taki sam lub podobny pojazd usiowa ldowa w Warszawie na Targwku. Naoczny wiadek tego zdarzenia, Edward Penko, tak je opisuje: Bya to olbrzymia, spaszczona nieco kula, niby zoone wewntrzn stron do siebie dwa spodki. Wygldaa, jakby bya zbudowana z aluminium. Miaem wraenie, e zaoga pojazdu gapi si na tum obserwujcych.

Korsarze

Przed nami lea Atlantyk. W czerwcu 1925 roku pynlimy ze sabym wiatrem z rufy.
Bya ciepa niedziela. Staem na sterze ze starszym ode mnie uczniem zwanym Ciotk". Oprcz nas na pokadzie rufowym sta oficer wachtowy, Stanisaw Kosko, zwany Ojcem", Pozostali koledzy z wachty rozkoszowali si bezczynnoci i socem. Lww" mia postawione prawie wszystkie agle. Niektre nie cigny, ale za to suszyy si po przebytym sztormie. Nasz bark lea spokojnie na kursie, Nie potrzebowalimy wcale krci sterem. Ciotka wtajemniczy mnie w znaczenie sowa midszip". Miao to by takie pooenie steru, przy ktrym w danej chwili okrt trzyma si kursu. Szybkie znalezienie midszipu po objciu steru, jeli nie zosta podany przez zdajcych sub sternikw, uchodzio za dowd opanowania sztuki sterowania i umoliwiao prawie bezczynne stanie, przy wpatrywaniu si w czarne rumby ry kompasu. To monotonne zajcie, poczone z bezruchem rk, pozwalao na spokojne rozmylanie. Po gowie snuy si legendy o korsarzach. Korsarze byli uosobieniem najlepszych nawigatorw i eglarzy oraz najbliszymi znajomymi z okresu moich zabaw dziecicych na tratwach. Z wolna pod wpywem tych rozmyla - Lww" zamienia si w okrt korsarski cigany przez znacznie

silniejsze okrty wojenne. Za ruf sycha byo huk ich dzia. Dla uniknicia trafienia naleao robi uniki, manewrujc w prawo i w lewo, tak by cigajcy nie mogli si wstrzeli. Na tratwach jednak nie byo tak wspaniaego steru jak nasz. Mona by si troch zabawi - pomylaem - i prdko przerzuci ster na jedn burt i z powrotem. Chwila jest niesychanie dogodna, gdy Ojciec Kosko poszed obejrze agle na przednim maszcie. Byoby to moliwe, gdybym sta sam, ale ze mn sta Ciotka, ktry peni ju kilka razy sub starszego na odzi i samodzielnie ni dowodzi. Dzielia nas rnica umiejtnoci, lecz rce same zacisny si na uchwytach steru i w mylach szybko przerzuciem ster na praw burt. Naraz przynio mi si, e usyszaem gos Ciotki: Jestemy korsarzami! Goni nas! Strzelaj!" Nie, to nie sen. To prawda! A niebezpieczestwo byo coraz wiksze. Pociski paday tu koo burty. Nasz okrt korsarski zostanie za chwil trafiony. Tylko wielka znajomo sztuki nawigacyjnej dawaa nam przewag nad okrtami wojennymi. O stoczeniu walki nie mogo by mowy. Trzeba robi uniki. C za ulga! Bylimy uratowani! Krcilimy obaj sterem jak szaleni, eby zdy, zanim oficer wachtowy wrci na ruf. Bylimy zadowoleni. Zachwyceni! Udao si: ster znw stan na midszipie, a Ojca Koski jeszcze nie byo. Zaledwie zaczlimy si dziwi sami sobie, gdy z mesy wyskoczy na pokad rufowy starszy oficer. Jego straszny krzyk: - Da djaba! Chalera! Dlaczego krcilicie sterem?! - przyprawi nas o niemot. Nie moglimy przecie powiedzie, e bawilimy si w korsarzy. Nasza ch zadouczynienia dziecinnym marzeniom bya tak silna, e zapomnielimy, i w mesie sycha bardzo dobrze kade szybsze poruszenie steru, a c dopiero szybkie przerzucenie go na burt. Starszy oficer, czekajc na nasz odpowied, popatrzy na agle, na horyzont, wreszcie zbada smug wody znaczc drog, ktr okrt przeby przed chwil, lecz lad torowy by prawie prosty. Widocznie jednak dojrza gonice nas okrty wojenne, bo powiedzia, umiechajc si pod szczoteczkami swych czarnych wsikw: - Chalera! W korsarzy bawilicie sje! I znikn na schodach wiodcych do mesy. Z Ciotk nigdy o korsarzach nie rozmawialimy. Wstydzilimy si...

Jabko nieustraszonych

Mona snu opowie, e to od dramatu Wilhelm Tell" jabko na naszym aglowcu

szkolnym Lww" stao si w latach 1921-1929 symbolem odwagi. Zasadnicza rnica polegaa na tym, e nasze jabko znajdowao si nie na gowie, lecz pod stopami. Jabkiem na naszym statku nazywano paski drewniany krek, ksztatem zbliony do grubego dysku, wieczcy szczyt masztu (bramstengi) na wysokoci ponad czterdziestu metrw

od pokadu. Z trudem mona byo na nim postawi dwie stopy i stan w postawie wyprostowanej. Kandydaci na przyszych wilkw morskich i mechanikw I klasy natychmiast po zaokrtowaniu na Lww" wykazywali wielkie zainteresowanie masztami, rejami i oczywicie jabkiem, do ktrego mona byo doj po drabinach zwanych wantami. Wspinali si po nich, demonstrujc brak lku przed wysokoci. Uczniw to ju nie interesowao. Rocznik kandydatw 1925 wyoni ze swego grona dwch nieustraszonych: spord nawigatorw - Kazimierza Petrusewicza, spord mechanikw - Michaa Hask. Na trzeci dzie po zaokrtowaniu Micha Hasko owiadczy kolegom, e stanie na jabku. Poniewa by to wyczyn raczej samobjczy, wzbudzi szczeglne zainteresowanie, a Micha Leszczyski pobieg szybko po aparat fotograficzny, by uwieczni ten moment. Jak mawiaj angielscy marynarze, nie zdy Micha Leszczyski wymwi Jack Robinson", a ju Micha Hasko przyj na jabku postaw Chrystusa ze szczytu Corcovado w Rio de Janeiro - sta wyprostowany, z rozstawionymi szeroko ramionami. Co widzc, Micha Leszczyski wielkim gosem zacz woa: - Stan! Stan!... - i sfotografowa go. Hasko byskawicznie zelizn si z jabka i po chwili, ku nieopisanej dumie kandydatw mechanikw, znalaz si w midzypokadzie wrd mechanicznych" kolegw. Cika aoba okrya twarze przyszych nawigatorw. Milczc, z opuszczonymi gowami przeykali lin goryczy i klski. Na ten grobowy moment wpad do midzypokadu Kazimierz Petrusewicz, zwany "Dyziem", i zaskoczony ujrza pospne miny kolegw nawigatorw, a rozradowane mechanikw. Wyjaniono mu przyczyn tego stanu rzeczy. Dyzio z miejsca oznajmi, e on te stanie na jabku. I rzeczywicie. Znw, nim zdoano wymwi Jack Robinson", sta wyprostowany na jabku, tym razem Dyzio. Sza radoci ogarn nawigatorw, ale... nikt nie wiedzia, co przeywa w tej chwili Dyzio. Stan stan i wyprostowa si, lecz w tym samym momencie uwiadomi sobie, e nie wie, w jaki sposb z tego jabka zej. O staniu w tej pozycji i czekaniu na przyjazd stray ogniowej z drabin nic mona byo nawet myle. Obie stopy pokryway cakowicie pask powierzchni jabka. Dyziowi jego sytuacja wydaa si zupenie beznadziejna. Co zrobi Hasko, bdc uprzednio w tym samym pooeniu? Micha wycofa stopy nieco do tyu, odsaniajc w ten sposb cz powierzchni jabka. Nastpnie schyli si, ujmujc mocno odkryt cz rkami, a potem zsun stopy, obj nimi bramsteng i zsun si po niej do want, po ktrych ju bez trudu zszed na pokad. Dyziowi nie przyszo to na myl. Co zatem zrobi Dyzio? Wbrew wszelkim oczekiwaniom podskoczy lekko do tyu i na wysokoci czterdziestu czterech metrw pad brzuchem na tylko co opuszczone przez jego stopy jabko. Pomimo wielkiego blu, jaki odczu, zadanie wykona i z wesolutk min tryumfatora, jak gdyby nigdy nic, zszed z masztu wrd huraganowych braw nawigatorw. To jabkowanie" powtarzao si jeszcze kilka razy, a Michaowi wybi to z gowy inny Micha, o nazwisku Niczko, mwic, e gdy spadnie udajc Chrystusa z Corcovado, pjdzie prosto do nieba. W roku 1927 zjawi si nowy nieustraszony kandydat - Tadeusz Jasicki. Ten nie bawi si w zdobywanie jabka, lecz wszystkim patrzcym na niego mrozi krew w yach, gdy na drku pomidzy tak zwanymi wsami salinga, na wysokoci trzydziestu metrw nad pokadem, wiesza si na palcach bosych ng. wiczy na tym drku tak, jak gdyby znajdowa si na sali gimnastycznej i mia pod sob nie trzydzieci metrw przestrzeni, lecz podog pokryt materacami.

Ten trzeci, Tadeusz Jasicki, gdy dosta si do niewoli niemieckiej podczas drugiej wojny wiatowej, potrafi z niej ucieka... czternacie razy. Dyzio po drugiej wojnie wiatowej przez jaki czas piastowa godno wiceministra eglugi. Micha Hasko, jako paryanin, w roku 1980 zebra wszystkie piosenki piewane przez nas i wyda je wasnym sumptem. piewnik nosi tytu: Echo stania na jabku".

Wio, siwki!

By rok 1925. Samotny na oceanie aglowiec Lww" czeka na wiatr. Bezwad statku
koysanego martw fal udziela si zaodze. Miotana z burty na burt czekaa na wiatr. Od tygodnia zmniejszono racje ywnoci. Gnbi nas gd i szkorbut. Nie mielimy nic innego do roboty, jak tylko czeka, a zjawi si na powierzchni morza zbawcze rumaki Posejdona. Z wielkoci ich grzyw okrelalimy stan morza i si nioscego wiatru. Na zamarym, roziskrzonym socem oceanie wygldalimy tych rumakw, nie wiedzc, z ktrej uka si strony. Czy bd nam askawe i ponios w podanym kierunku, czy te trzeba bdzie sign po najwikszy kunszt, by lawirujc wrd nich posuwa si wedug naszej woli, na podobiestwo opisanego przez Homera Ajaksa, ktry przeskakiwa z okrtu na okrt, jak dzielny jedziec, co w penym biegu pdzcych koni przeskakuje z grzbietu na grzbiet. Gdy wreszcie rumaki szumnym stadem ukazay si na powierzchni oceanu, przywrciy ycie naszemu aglowcowi. - Wszyscy na pokad! - pada dugo oczekiwana komenda. Troilimy si teraz przy zaprzganiu naszych biaych koni". Po raz pierwszy przy tej czynnoci krytycznie przedtem traktowany nowy sownik morski Jzefa Klejnota-Turskiego, wykadowcy Szkoy Morskiej w Tczewie, wyda nam si nie pozbawiony gbszego sensu. Sprzeciwiajc si ciemiycielskiej niemczynie, nazwa on przedni maszt wiatrowcem, a grne marsie - latawcami (Pd, latawcze wiatronogi, chmury z drogi!" - gdymy je stawiali, chciao nam si deklamowa, lekko trawestujc Sowackiego). Najwysz cz masztu nazwa lanc. Nic mielimy wtpliwoci, e nasza husaria pochodzi w prostej linii od Pegaza. Dla refsejzingw, sucych do zmniejszania powierzchni agla, zaproponowa termin - troki. Tym, ktrzy w fali nie mogli dojrze Pegaza, wydawao si to bezsensowne. Twierdzili, e wkrtce reje, do ktrych przymocowane s agle, zostan nazwane orczykami, a brasy - liny suce do zmiany kierunku rei - lejcami, szumny za tytu kapitana eglugi wielkiej zostanie zamieniony na wonic. Brakowao tylko stajni Augiasza, z ktr niektrzy identyfikowali ten sownik morski. Mylc o tym wszystkim stawialimy agle, ktre miay nas cign do Rotterdamu, dokd wielimy adunek rudy z Porto Ferraio. Szalelimy z radoci, nadstawiajc twarze i piersi na wiatr. Razem z nim wchodzio w nas ycie, pomimo e nie mielimy ju prawie nic do jedzenia. Caodzienne wyywienie skadao si z kubka cykorii, yeczki marmolady i kilku yek urku ze stchej mki.

Nie wykonywalimy codziennej pracy koniecznej na aglowcu, lecz oddawalimy si rozmylaniom, oszczdzajc siy do niezbdnych manewrw, by doj do Rotterdamu. Inny Pegaz - konstelacja wyaniajca si z tej czci nieba, ktr w staroytnoci zwano Morzem znany nam by na zmierzch i wit". Nazwa pochodzia od Fenicjan, ktrzy przejli j prawdopodobnie od Atlantw. Pega - znaczy tyle co okieznany ko, a sus- oznacza statek. Okieznana fala bya symbolem znajomoci kunsztu eglarskiego. Przedstawiano j na dziobach okrtw fenickich w ksztacie gowy konia w udzie. Te same symbole miay ofiarne statki Kreteczykw i okrty zdobice naczynia Grekw. Alfa" (najjaniejsza gwiazda) konstelacji Pegaza nosi arabsk nazw Markab, co oznacza siodo. Schead - nazwa bety" (druga pod wzgldem jasnoci gwiazda) Pegaza - to po arabsku opatka konia. W poszukiwaniu rdosowu nazwy Pegaz dotarlimy do nie odnalezionej Atlantydy, o ktrej czytalimy w gimnazjach, poznajc dialogi Platona, ywo jeszcze zachowane w naszej pamici: A witynia samego Posejdona bya duga na jeden stadion, a szeroka na trzy plethry... Ca wityni pomalowali po wierzchu srebrem, z wyjtkiem naszczytnikw. Naszczytniki byy zocone. [...] I zote posgi postawili w rodku, wic boga, ktry sta na wozie i powozi szecioma komi skrzydlatymi. Jest kilka hipotez na temat pooenia Atlantydy. Mwi si o wyspie na Oceanie Atlantyckim, o wyspie na Morzu Egejskim (moga to by np. Santoryn, ktrej tylko jedna trzecia pozostaa z kataklizmu na powierzchni) oraz o nadmorskiej krainie w zachodniej Libii. Wada Atlantyd tytan Atlas, syn Posejdona. Lud Atlantydy podbija ziemie we wszelkich kierunkach, dociera do Italii, Aten, Egiptu i opywa w bogactwa, lecz gdy zawadna nim chciwo, Zeus zesa za kar powd lub trzsienie ziemi i Atlantyda zapada si w morze czy te - jeliby chodzio o Libi - w wody powstaego wtedy a dzi nie istniejcego jeziora Tritonis. Ocalaa ludno, podajc do Egiptu, Maroka i przez Sahar daleko na poudnie, gdziekolwiek dotara, poniosa wie o zaginiciu Atlantydy. Stolica Atlantydy zwaa si Cerne. Na pnoc od niej znajdowaa si wielka, pokryta niegiem gra, zakoczona trzema ostrymi szczytami przypominajcymi trjzb. Jako wita, ta gra musiaa by sawna w caym wiecie, gdy przechoway si o niej wspomnienia zarwno w Ameryce, jak i w Europie. Na obydwch kontynentach prbowano j uwiecznia na monetach lub paskorzebach. Zwano gr rnorako, majc na myli rne miejsca na ziemi. Atlan nazywali j czerwonoskrzy, Gra Bogw - Chaldejczycy, Parnas - Grecy, Trjzb Neptuna - Rzymianie, ktrzy utosamili swego Neptuna z Posejdonem. Na podstawie tego, co wyczytalimy w posiadanych na statku ksikach o Atlantach, doszlimy do przekonania, e mielimy wrd nas ich potomka. Zdaniem Hindusw, zaludniay Atlantyd dwie rasy: czerwona i ta. Powszechniejszy jest pogld, e obok przewaajcej rasy czerwonej zamieszkiwaa tam rasa tomiedziana. Od czerwonych Atlantw swe pochodzenie wywodz Egipcjanie, Chaldejczycy, Etruskowie i Baskowie. Podobni te s do nich Bretoczycy, o skrze czerwonej i orlim nosie, zadziwiajco przypominajcy fizycznie niektre typy amerykaskie. Nasz rodzimy Atlanta mia, jak uwaali niektrzy z nas, poredniczcych przodkw, Bretoczykw, i uznalimy za prawdziw stworzon przez nas fantastyczn wersj nazwiska: Qiub", nie zastanawiajc si nad innymi moliwociami pisowni, choby: Qubin, Quibin czy Kiub-konsekwentnie pisowni francuskiej lub polskiej. Twierdzilimy, e oryginalne nazwisko przeksztacono w polskie Kubin, dodajc czysto polskie imi Stanisaw. Przede wszystkim cechowaa Qiub jako Atlant szalona odwaga. Gdy stalimy w ciszy na Atlantyku i kpalimy si w oceanie, on, nie umiejc pywa, skaka z wysokoci burty w gbin czterech tysicy metrw z okrzykiem Ratujcie!" Naturalnie nigdy nie dopucilimy do

tego, by uton, ale skaka bez pasa ratunkowego, tak jak przyszed na wiat. Z wikszej wysokoci, bo z noku grotrei, skaka Tadek Meissner, ale c znaczyo te dwanacie metrw plus cztery tysice wobec tego, e Tadek umia pywa. Bardziej wnikliwi z nas gosili, e Qiub w poprzednim swym wcieleniu musia nalee do zaogi okrtu kobiety-faraona Hatszepsut. By moe by nawet jego kapitanem, poniewa dobrego humoru nie odebra mu nawet panujcy na Lwowie" gd, ktry znosi pogodnie. Wszystko, co Qiub czyni - czyni z radoci i obowizujc piosenk na ustach. Zanim poznaem i zobaczyem naszego Atlant, dowiedziaem si o jego istnieniu ze piewanej przez niego piosenki. Przyby na Lww" noc. Jak co dzie, ponura cisza zalegaa hamaki pierwszej wachty. I naraz, w momencie gdy przebrzmia sygna gwizdanej pobudki, usyszaem weso piosenk: I co noc na dancingu bywa, gdzie mu dama tkliwa nuci sowa te: Oj - oj - oj - oj. Och! Nareszcie jest Qiub" - usyszaem dookoa siebie gosy ze wszystkich hamakw. Od razu zostalimy pobici przez lew burt w zawodach o lepszy humor" dziki przybyciu jednego Atlanty. Atlantowie rzdzili wiatem. Wystarczyo, by promienie soca trafiy na twarz Qiub, a natychmiast zrzuca mask biaego niewolnika, zajmowa si organizowaniem i rzdzeniem na wzr swych przodkw. Jego pochodzenia od Atlantw doszukiwalimy si we wszystkim, co tylko wizao si z Atlantyd i z dowodami jej istnienia. Bg Meksyku wyraa si przez sowo Theo" lub Zeo", bg Grecji - Theo" i Zeus". Podobiestwo greckiego jzyka do jzyka Majw jest tak wielkie, e badacze krain amerykaskich znajcy grecki bez trudnoci rozumieli wikszo Majw. Jzyk Homera w Ameryce, ale to pomys diaba!" - woali oni. Czyme jest jzyk Majw? Narzeczem ludu czerwonego wywodzcego si od Atlantw? Uderzajce jest pokrewiestwo alfabetu Majw z alfabetem fenickim. Fenicki za jest wytworem egipskim. Alfabet ten urodzi si" w wityniach Egiptu. To wanie Egipt jest matk cywilizacji greckiej, fenickiej, chaldejskiej i hinduskiej, Egipt - spadkobierca Atlantw. Religia peruwiaska jest identyczna z religi egipsk pod wzgldem metafizyki i rytuaw... A zreszt kto wie, czy Qiub nie by w poprzednich swoich wcieleniach nawet faraonem? Godzien by zosta dusz" pierwszej wachty na Lwowie". Godzien - poniewa sami uwaalimy si za pbogw, dosiadajc boskich rumakw. Wszyscy od dziecka ylimy w atmosferze uwielbienia dla koni. Raczkujc, ju usiowalimy dosta si do yczliwego kolana, by za chwil jecha na nim na oklep w takt piosenki: Jedzie pan, pan, pan, na koniku sam, sam, sam..." Pniej obdarzano nas sowem kawaler" o niewtpliwym pochodzeniu hippicznym". Jeli komu nigdy w yciu nie udao si dosi konia, mwilimy w gimnazjum: Neque equitare, nec literare scire - jeli nie umia dosi konia, niczego nie umia. Wszyscy nadrabiali te braki, pilnie uczszczajc na manee przy pukach kawalerii, byle... equitare. Na statku nie czulimy si onierzami, lecz rycerzami, jako e rycerz wasnym sumptem broni swojej Rzeczypospolitej, a onierza wynagradzano za sub. Na rejach czulimy si rycerzami dosiadajcymi boskich rumakw, oporzdzajcymi je i kierujcymi nimi wedug naszej woli. Niosy nas teraz przez morza i ocean. Te siwe ptna przymocowane do rei otwieray nam drog do wszystkich kontynentw wiata. Nie byo dla nas nic bardziej od nich boskiego. Takie same rumaki mia w swym rydwanie Helios, bg soca.

Lww", ta kolebka", by ziszczeniem naszych marze dziecicych. C dziwnego, e patrzc na napite, cignce go agle woalimy - by zachci je do jeszcze wikszego wysiku: Wio, siwki!" Po skoczeniu Szkoy Morskiej w Tczewie jednych kolegw spotykao si czsto, drugich nie widziao si latami. Spotkany w wiele lat pniej na ulicy witojaskiej w Gdyni Qiub na pytanie, co si z nim dziao od 1931 roku, gdy widzielimy si po raz ostatni - tylko uciska mnie serdecznie i wyrecytowa wasny wierszyk: Ze wszystkich zaszczytw ju zrezygnowaem. Nie chc by dyrektorem ani admiraem, Tylko swobodny wyjazd na morze Daj mi, mj Boe! - No i co robisz teraz? - Pywam na statkach polskich lub obcych jako kapitan albo pilot penomorski. Dzisiaj lec do Anglii, bd pilotowa amerykaski statek Manhattan"*. Niczego wicej od niego si nie dowiedziaem. Po wydrukowaniu w Morzu" niniejszego opowiadania zabraem si za poszukiwanie dalszych wciele Qiub, przeczuwajc ich mnogo. Redaktor naczelny Morza", Jerzy Miciski, dostarczy mi par kartek maszynopisu z krtkim omwieniem dziaalnoci Qiub jako kierownika rewindykacji z Niemiec zrabowanego Polsce taboru morskiego w latach 1945-1947. Dziki inicjatywie i przedsibiorczoci Qiub zwrcono krajowi przeszo 80 jednostek pywajcych. To temat na niejedn ksik, gdyby tylko Qiub zechcia je napisa. Przy nastpnej okazji spotkania Qiub mimo nalega, by powiedzia, co robi, odpar: - Urodziem si! - Zasugi twojej w tym niewiele... Ale co sam dokonae? - Byem na uniwersytecie, na prawie. Potem byy Szkoa Morska w Tczewie i Szkoa Rycerska w Toruniu. leve officier w kampanii francuskiej Chargeurs Runis. Pywanie na francuzach", w tym okresie walka z biurokracj, gdy jak pamitam, nasze trampy w latach 1933-1934 stay bezczynnie. Wwczas zrozumiaem, e brak nam kogo naleycie wyszkolonego, by mg prowadzi przedsibiorstwo zajmujce si trampingiem. Postanowiem zaznajomi si z tym dziaem, ktry w egludze peni funkcj wykonawcz. Wpierw chciaem pywa jako kapitan statku, a potem przej do biura armatorskiego dla uzupenienia wiadomoci koniecznych do eksploatowania statkw. W 1935 roku zostaem kapitanem, potem trafiem do biura maklerskiego. Dao mi to wicej, ni gdybym trafi do biura armatorskiego. Nauczyem si frachtowa statki, poznaem rynki frachtowe, a nawet prowadziem linie regularne. Drug spraw, ktra mnie zainteresowaa, byy adunki zomu. Wozilimy je do Polski. Zainteresowaem si zomowaniem statkw za granic. Po dokadnym zapoznaniu si z tym zagadnieniem postanowiem zaoy zomowni statkw w Gdyni. Niestety, na przeszkodzie stana wojna. Jako oficer rezerwy marynarki wojennej zostaem zmobilizowany na kutry traowe. Po upadku Helu trafiem do obozu jenieckiego. Gdy zaczto nas przesuwa z obozu do obozu, zbiegem i staem si czogist radzieckim. Po tym czogowaniu si" - jak to sam mj rozmwca okreli -dobiem do Polskiej Grupy Operacyjnej w Bydgoszczy, skd wyruszyem do Gdaska i Gdyni. W jednym roku czterdziestym pitym z winia uciekajcego z obozu jenieckiego

przeobraziem si w radzieckiego czogist, z kolei w stranika portu w Gdyni, wreszcie w kapitana portu Gdask i w kierownika rewindykacji zagrabionego taboru wodnego. Potem postanowiem zrobi uytek ze swych dowiadcze i zaoyem z kolegami spdzielni pracy egluga Morska" - t jednak w powijakach upastwowiono, przeksztacajc w PM (Pastwowa egluga Morska). Zaczem pywa, ale nadarzya si okazja zuytkowania zebranej przeze mnie wiedzy z zakresu zomowania statkw. W porcie gdyskim lea ogromny wrak zatopionego przez Niemcw pancernika Gneisenau". Zostaem kierownikiem prac przy jego rozbirce. Byo z tym wiele trudnoci. Na przykad nikt nie wiedzia, jak rozebra dennic. Spraw rozbirki wraka Gneisenau" zajmowaa si komisja, ktrej przewodniczcym by profesor Rylke. Rozwaano projekt, ktry zaleca po oksywskiej stronie portu wybagrowa d-nieck i do takiego prowizorycznego suchego doku" wprowadzi dennic, by tam j rozebra. Ta operacja byaby bardzo kosztowna. Zaczem si wic zastanawia, w jaki sposb rozebra cay wrak na miejscu, przy nabrzeu lskim. Przedstawiem komisji swj projekt. Proponowaem poci dennic na kawaki o ciarze odpowiednim do unosu pywajcych dwigw, ktre podnosiyby je z dna i podaway na ld w dowolnym czasie, umoliwiajc szybsze uporanie si z zadaniem. Problemem tylko byy dwigi, o ktre wtedy byo trudno pomimo przyznania pierwszestwa robotom na Gneisenau". Po kilku prbach dokonanych w rnych wariantach zatwierdzono mj projekt i 23 lipca 1953 roku ostatni kawaek dennicy zosta przeniesiony na ld. Po tak udanym wyczynie przysza kolej na inne wraki. Mj system nazwaem F-K, co znaczy: Faraon - Kubin". Wytumaczyem, e w podobny sposb rozbierano statki za czasw faraonw, a teraz systemem faraonw okrt Gneisenau" rozbierze Kubin. Urzd patentowy wyda na to 28 sierpnia 1953 roku patent nr 36 695. Nie darmo doszukiwalimy si na aglowcu szkolnym Lww" w Qiub postaci faraona! Majc w zanadrzu swj wierszyk o swobodnym wyjedzie na morze, torowa drogi najwikszym statkom na Batyku, poczynajc od amerykaskiego olbrzyma Manhattan". - A twj yciorys? - spytaem. - Bardzo krtki. Oto on: Stanisaw Kubin urodzi si 8 stycznia 1903 roku w Serniczkach, w parafii Zaturce, powiat Wodzimierz Woyski, gmina Kiesielin. Ojciec Mikoaj, matka Franciszka, z domu Ogembowska. Ojciec i dziad, lenicy z zawodu, suyli w lasach barona Larisza na Zaolziu. Po subie na Zaolziu ojciec osiedli si w lasach na Woyniu nad Styrem. Nie mogc si jednak utrzyma i wychowa dzieci z pensji lenika, zacz dzierawi majtki ziemskie. Ojciec nalea do najczynniejszych bojwkarzy PPS przed pierwsz wojn wiatow. Rodzina dowiedziaa si o tym dopiero po wojnie, gdy jeden z kolegw ojca pokaza im w Warszawie w Ateneum" jego nazwisko wypisane na tablicy pamitkowej ku czci zasuonych bojownikw PPS. Stanisaw Kubin ukoczy gimnazjum klasyczne w Brodach. Dziwnym trafem na chrzcie przyrzeczono go jednemu wujowi z zamysem na morze", drugiemu - z perspektyw objcia po nim kancelarii adwokackiej. Pocztkowo znalaz si na Wydziale Prawa Uniwersytetu we Lwowie, ale gdy si dowiedzia o moliwoci wstpienia do Szkoy Morskiej w Tczewie, bez wahania wstpi do niej i ukoczy j w roku 1926.

Ellenai

Jest rok 1926. Nasz szkolny bark Lww" pod dowdztwem kapitana Mamerta
Stankiewicza sztormuje w wiczebnej podry. Mamy za sob Helsinki, Tallinn, Ryg. Nie jest to sztorm, ale sztormisko, wrcz huragan. Krtka, wysoka fala dokuczliwie kadzie nas na boki. Sztormowanie przy bejdewindzie wymaga pilnej obserwacji trzepotania koca agla dolnego marsla, najostrzej zbrasowanego na wiatr. Ten rodzaj sterowania cieszy si wrd nas najwikszym uznaniem. Sterujc przy bejdewindzie, czujemy si jakby bliej Kolumba i Magellana. Imiona wiatrw: zefir, tramontana, mistral, fen, samum, sirocco, harmattan, bora nabieraj zrozumiaego znaczenia. One walcz z eglarzem lub mu pomagaj. Staraj si go zniszczy lub unie w krain zamierzonych celw. Sterowanie przy bejdewindzie to walka z wiatrem. Niewidoczne jego donie szarpi kocem agla skierowanym najostrzej przeciwko niemu. Sternika nie obchodzi ra wiatrw, tylko sam wiatr, ktry si z nim mocuje i ktry zagraa potnym uderzeniem od dziobu w razie najmniejszej nieuwagi, co moe spowodowa strat agli, masztw, okrtu i ludzi. Bezpieczestwo ludzi i okrtu spoczywa w rkach tego, ktry trzyma ster. Sternik, zronity z koem sterowym, musi wyczu kady cios wymierzony w statek. Widzi wiatr trzepoccy szarym aglem w dzie, a w nocy wsuchuje si w niego poprzez trzepotanie czarnego agla na przednim maszcie. Sternik, z uwag doprowadzon do najwyszych granic wyczucia i rozumienia statku, w por si zorientuje, czy przeciwnikiem jest wci ten sam wiatr, czy moe ju niesie odsiecz inny, ktry pozwoli pyn naprzd, czytajc z ry wiatrw zamierzony kurs. Sterowanie przy bejdewindzie w mokr, sztormow noc ma niezaprzeczalnie swoisty urok. Czekajc na sub przy sterze, le z kolegami w salce nawigacyjnej na tak zwanym szkafucie (rdokrciu). Jestemy czujni i przygotowani na gwizdek oficera wachtowego, grzejemy si" jedni przy drugich, rozmylajc o wraeniach doznanych w tej podry. Jak we nie przesuwaj si obrazy ostatnio zwiedzanych portw. Nie zatarte s jeszcze krajobrazy widzianych okolic, ale najsilniejsze wraenie pozostawi koncert na pile wykonany w Helsinkach. Sia, czyli Stanisaw Rowiski, to wicemistrz w boksie miasta Warszawy, przyjaciel z tej samej wachty, obdarzony niezwyk zdolnoci zawierania znajomoci wszdzie i z kadym dziki swej sylwetce atlety i minie niewinnego dziecka o rowych policzkach, pokrytych brzoskwiniowym puchem, oraz bkitnych oczach. Na widok Siasia kady ma ch zamieni z nim par sw. Sia zna zawsze kilka wyrazw z jzyka zwiedzanego kraju, reszt dopowiada umiechem penym zrozumienia w trakcie najbardziej dugiego i zawiego opowiadania. Jeli pytany przez Dalajlam", to znaczy Michaa Niczk, przyjaciela z tej samej wachty o tak wysokim tytule danym mu za jego nadprzyrodzone zdolnoci duchowe i artystyczne, dlaczego tak potakiwa, Sia nie zmienia wyrazu twarzy czowieka wszystko doskonale rozumiejcego, potakuje tylko, a nam mwi: Skd ja mog wiedzie? Zobaczymy". I oto znajdujemy si w duym zakadzie elektrotechnicznym przy jednej z gwnych ulic Helsinek. Waciciel ma na imi Eryk. W duej sali warsztatowej na poczekaniu szykuje wspaniae przyjcie z potraw przyniesionych z pobliskiej restauracji.

Szczytow atrakcj wieczoru jest koncert Eryka na pile. Jedn rk zgina pi, uderzajc w ni jednoczenie gum osadzon na owku trzymanym w drugiej rce. Ze wszystkich wykonanych przez Eryka utworw najwiksze wraenie robi Marsylianka". Rozpoczyna j aosnym jkiem ofiar, aosnym i zowieszczym, z nut zemsty i grozy. Nut przybywa coraz wicej, huczy od nich rozedrgane powietrze wok piy. Ta sama melodia mwi o strasznej, zacitej walce. W oguszajcym huku bitewnym sycha wci gwny motyw melodii, sycha idce do walki oddziay i jki konajcych. I znw zmienia si wszystko, oprcz melodii. Marsz tryumfalny i pompatyczny. Id zwyciskie puki, miarowy krok milionw ludzi zwyciskich. Niezwycionych. Wydaje si, e Eryk jest artyst ponad miar wszystkiego, comy widzieli dotychczas. Sia tryumfuje. Bez niego nigdy bymy takiego koncertu nie usyszeli. Wycie wiatru, gwizd lin przypominaj nam teraz w koncert na pile. Tallinn to Elfy - dziewczyna o biaych wosach i zielonych oczach. Poznajemy j w skansenie w Szwecji i z miejsca si zakochujemy. My, to znaczy ja i z tej samej wachty Konstanty Kowalski, z ktrym usiowaem uprawia akrobatyk. Zdajemy sobie spraw, e ona jest dla nas gwiazdk na niebie. Dowiadujemy si, e koczy konserwatorium. Otrzymujemy od niej zaproszenie i adres w Tallinnie - Viru Tanar 21. Elfy przytacza nas znajomoci jzykw. Wydaje si nam, zeznamy j od dawna. W domu Elfy przyjmuje nas jak dobrych znajomych. Gra nam i piewa, a im bliej j poznajemy, tym wydaje si nam dalsza. Skoro nas stale zaprasza, to chyba si jej podobamy, ale ktry wicej, nie moemy z Kotem si domyli. Moe tylko chce nas pozna jako Polakw. Elfy nie jest zalotna w naszym rozumieniu. Zachowuje si jak dobry kolega. Przepadamy za jej towarzystwem. Teraz, w sztormie, cigle o niej mylimy. Huragan nie ustaje. Sycha wci trzepotanie agla przy bejdewindzie. Na Lwowie" jest z nami ona kapitana. Wedug znawcw, kady aglowiec jest zazdrosny o kobiet. Kobieta na pokadzie nie wry spokojnej podry. Tymczasem wiatr si zmienia. Od starszego oficera otrzymuj rozkaz zawiadomienia o tym kapitana. Gdy pukam do jego kabiny, sysz ciche: - Prosz. - Wchodz i widz ywy obraz strasznej tragedii. Na posaniu ley ona kapitana, trapiona chorob morsk. W fotelu przysunitym do wezgowia siedzi kapitan. Kapitanowa to uosobienie cierpienia, kapitan wspczucia i bezradnoci. Razem przypominaj obraz Malczewskiego mier Ellenai". Uderza mnie tragiczna bezradno kapitana. W bardzo modym wieku, podczas pierwszej wojny wiatowej, uznany za najlepszego nawigatora, zosta mianowany oficerem nawigacyjnym sztabu dywizji. W tamtych warunkach (w 1917 roku) by oficerem operacyjnym stanu wszystkich si, ktre zamierzano skoncentrowa w Zatoce Ryskiej. Gdy zaplanowane przez niego zadanie postawienia noc min na wyspach, w zasigu dzia niemieckich, wydao si bardzo trudne, osobicie wzi udzia w jego realizacji. Wanie w chwili, gdy mam mu zameldowa o zmianie kierunku wiatru, staje mi przed oczami opisana przez Sowackiego scena: Nie mia wic Anhelli ruszy ciaa zmarej ani zoy rk, ktre byy wycignite, lecz usiadszy na kocu oa paka. Niby nie ma w tym nic nadzwyczajnego, e kto choruje w czasie sztormu i e kto bliski mu wspczuje, ale widok tego cierpienia i wspczujcej bezradnoci kapitana w kabinie to wstrzs. Wszystkie nasze troski na aglowcu sprowadzaj si do londonowskiego niedwiedziego misa", ktre kademu inaczej smakuje. Na aglowcu w sztormie nie ma miejsca dla kobiety. Cay obraz ma w sobie jak niezrozumia kontrastowo. Takie samo wraenie wywoaaby bohaterka, gdyby leaa na niegu szarpana przez wilki czy w pomieniach ognia, ktry j zniszczy za chwil.

Melduj o zmianie wiatru i wychodz poruszony widokiem kogo, kto si znalaz w nieodpowiednim dla siebie miejscu i komu nie mona, pomimo najszczerszych chci, pomc i wyswobodzi z udrki. mier Ellenai, mier Ellenai* - co jakby szepcze mi do ucha. Wci o tym myl. Sia wiatru wzmaga si. Fala staje si coraz wiksza. W cikiej szarudze pod wachty wywoywane s na pokad. Wrd szalejcej wichury, smagajcego deszczu i fali kadziemy si na kurs prowadzcy prosto do Lipawy. Idziemy penym wiatrem, wiejcym teraz z rufy. O dwudziestej drugiej wypada mi suba na sterze. Gdy obejmuj ster, otrzymuj od poprzednika kurs East (wschd). Szko pokrywy kompasu jest cay czas zalewane bryzgami. Naraz podchodzi do mnie kapitan i pyta, czy widz czerwone wiato. Podnosz oczy znad ry wiatrw i w leccej z wiatrem zasonie z wierzchokw fal i deszczu zauwaam migoczce czerwone wiato. Odpowiadam, e widz. - Czerwone wiato musimy zostawi z lewej burty. - Czerwone wiato zostawi z lewej burty - powtarzam otrzymany rozkaz. Bior ster w lewo, tak by mie czerwone wiato midzy bukszprytem, znaczcym dzib statku, a lewymi wantami fokmasztu. Naraz zdaj sobie spraw, e czerwone wiato jest tu i e za chwil, gnani wichrem i fal, roztrzaskamy si o wejciowe obramowanie, na ktrym umieszczona jest latarnia z czerwonym wiatem. Przerzucam ster na prawo. W tej samej chwili kapitan dopada do mnie. Widzi, e dzib ju wykrci, ale moe narzuci ruf. Przerzucam ster na lewo... Czuj, jak cay pokrywam si potem. Jest mi na przemian gorco i zimno. W zasonie deszczowej nie zdawaem sobie sprawy, w jakiej odlegoci znajdowalimy si od latarni. Sdziem, e jest ona jeszcze odlega o par mil. Teraz wydaje mi si, e otrzemy si o latarni lub zaczepimy o ni nokami rej. Pozostawiam ster nie wychylony. W tej samej chwili dostrzegam wysokie obramowanie podstawy latarni. Jest tak blisko, e chyba mona j poklepa, niezbyt nawet wychylajc si za burt. Wyczuwam, e nic si nie dzieje. Zaczynam oddycha normalnie, tylko rce w dalszym cigu trzymam kurczowo zacinite na rczkach steru i nie mog zwolni ucisku. Zmieniam natychmiast kurs i wyprowadzam bark na spokojn wod, zakryt falochronem. Naleao szybciej si orientowa. Gdybym spostrzeg si o kilka chwil pniej, roztrzaskalibymy si na tej czerwonej latarni. Dzib wpakowaby si na molo, poleciayby wszystkie maszty. Natychmiast wdaraby si woda do pomieszczenia. Ogromna fala, idca prostopadle na falochron, roztrzaskaaby cay statek, z ktrego prawdopodobnie ywa dusza by nie wysza. Wystarczyaby tylko dusza chwila mojej dekoncentracji, by zniszczy nasz kolebk" i wszystkich ludzi znajdujcych si na niej. Kapitan stoi tu przede mn, trzymajc si pokrywy kompasu. Gdy weszlimy na spokojniejsz wod, mwi: - Znaczy, dobrze, ecie si w por zorientowali.

Sagan

- a szaluuupie!!! - Tak jest, panie kapitanie! - Pjdziecie do przystani. S tam jeszcze jarzyny i sagan*. Tylko prdko wracajcie, bo ju zdejmujemy si z kotwicy. - Tak jest, panie kapitanie! Zabra z przystani jarzyny oraz sagan i prdko wraca na statek! - wyprostowaem si w odzi i salutujc powtrzyem otrzymany od starszego oficera rozkaz. By rok 1926 i pamitny dla mnie dzie, w ktrym po raz pierwszy peniem funkcj starszego na szalupie nalecej do aglowca szkolnego Lww", szykujcego si do wyjcia w podr wiczebn. Gdy czarne szczoteczki chaplinowskich" wsw i dwa rzdy olniewajco biaych zbw, zza ktrych wyszed skierowany do mnie rozkaz, schoway si za relingiem, odjem palce od czapki i usiadem przy sterze. Kazaem moim podkomendnym przygotowa si do odbicia od burty Lwowa" zakotwiczonego w odlegoci przeszo mili od jedynego drewnianego mola Gdyni. Piersi me rozsadzaa duma wadzy. Funkcja starszego na szalupie bya pierwszym ziarnkiem zasadzonym przez tradycj. Z ziarnka tego wyrasta pierwszy po Bogu". Mona byo nie tylko myle, ale nawet mwi gono: moja szalupa", moi wiolarze", moi podkomendni", kazaem". Mcio mi si w gowie. Starszy na szalupie - to waciwie kapitan, tylko e mniejszej jednostki. Duma i poczucie wadzy starszego na szalupie byy utrwalane przez komendanta Lwowa", ktry w swych czasach uczniowskich uchodzi wrd kolegw za asa w kierowaniu odziami na wiosa i agiel. W regatach wiosowych zdobywa etony, a raz - w regatach pod aglami - otrzyma precyzyjn lornetk za zdobycie pierwszego miejsca. Pync kutrem, komendant nigdy nie poucza starszego na kutrze, jak ma manewrowa, pomimo popenianych przez niego bdw, widocznych dla wszystkich. Milczenie komendanta i pewno, e nie zwrci gono uwagi, uatwiay poprawianie wasnych bdw i nie naruszay godnoci starszego na szalupie. Koledzy ze starszych kursw twierdzili, e komendant hoduje tradycjom angielskim, ktre wprowadza na Lww" admira Kazimierz Porbski. Admira uwaa, e tradycje morskie ssiadujcych z nami pastw zaborczych s nieodpowiednie dla psychiki polskiej i do czasu stworzenia wasnych najlepiej bdzie przyj na razie angielskie. W tym celu zaraz na pocztku zaokrtowany zosta na Lww" w charakterze drugiego kapitana oraz instruktora od tych spraw komandor angielskiej marynarki, Tomasz Burton. Zgadza si z nim jedynie obecny komendant, ktry wtedy peni funkcj kierownika Wydziau Nawigacyjnego w Szkole Morskiej w Tczewie oraz kierownika Nauk na Lwowie". Uwaa on, e angielskie tradycje morskie, jeli nie s doskonae, to jednak wyprbowane przez wieki. Starszy na szalupie, wiozc komendanta w swojej" odzi, cho by zaledwie uczniem drugiego kursu nawigacyjnego, czu si podobnie jak dowdca angielskiego pancernika, na ktrym zamieszka admira dowodzcy ca eskadr. Admira dowodzcy eskadr w gwarze marynarskiej zwie si ojciec", ale na okrcie, na ktrym jest zaokrtowany, jest w pewnym sensie wycznie lokatorem, bez prawa bezporedniego wtrcania si do ycia okrtowego i jego niedoskonaoci. Na przykad marynarz przyapany przez admiraa na niedozwolonym apaniu ryb przez bulaj nie ponosi bezporednich konsekwencji subowych. Zgodnie z wiekow tradycj, by ukrci zauwaone na pancerniku wykroczenie, admira mg si posuy wycznie swoim flaglieutenantem, czyli oficerem flagowym, wydajc mu polecenie zasygnalizowania dowdcy

pancernika, e zobaczy marynarza apicego ryby z prawej burty i ma nadziej, i ta akcja zostanie przerwana w odpowiedni sposb. Flaglieutenant mgby naturalnie pj osobicie do dowdcy pancernika i poinformowa go o tym, co widziay oczy admiraa na prawej burcie jego okrtu i co admira zarzdzi, ale tradycja przewiduje, e kade polecenie admiraa musi przej przez stacj sygnaow na pomocie, gdzie zostanie wcignite do ksigi, jako sygna nadany przez admiraa dowodzcego eskadr. Blankiet z rozkazem musi by zaopatrzony w odpowiednie numery rejestracyjne i dopiero w tej formalnej postaci" rozkaz wdruje z pomostu do wntrza pancernika, w poszukiwaniu dowdcy. Dowdca zaopatruje otrzymany rozkaz w notatk: Informacja dla zastpcy dowdcy. Ten ostatni uzupenia z kolei yczenia admiraa rozkazem dla oficera wachtowego: Do natychmiastowego wykonania. Niestety, te pikne tradycje byy, wraz z komandorem Burtonem, nie do przyjcia dla jego najbliszych wsppracownikw i przeoonych na Lwowie". Na ich wniosek, po krtkim okresie od podniesienia bandery, umowa z Burtonem zostaa rozwizana. Angielskie tradycje morskie kultywowa wycznie byy kierownik Nauk, ktry zosta drugim w kolejnoci komendantem Lwowa". Wano funkcji starszego na szalupie przetrwaa w formie legendy jeszcze sporo lat. Gdy ktry z absolwentw Szkoy Morskiej w Tczewie otrzymywa awans na oficera - fakt ten bywa szczegowo omawiany we wszystkich mesach naszej zalkowej floty handlowej i jeli znaleli si tam koledzy, ktrzy przed nim penili funkcje starszych na szalupie, a teraz zostali przez niego wyprzedzeni w awansie, to opinia mesy bya zgodna, i awans by niesprawiedliwy. Poprzednicy w starszestwie na szalupie przez dugie lata pozostawali nieutuleni w alu, nadmieniajc przy kadej okolicznoci: Gdy ja byem starszym na szalupie, to on nie umia jeszcze wiza wza topowego, nie nia mu si brylantowa gaka, ba - nie sysza nawet, co to znaczy my na sucho..." Pierwsze starszestwo na szalupie pozostawao w pamici na cae ycie. Dawao przedsmak wadzy, byo pierwszym stanowiskiem czcym si z odpowiedzialnoci za ycie, zdrowie i samopoczucie zaogi oraz pasaerw. Nie potrafiy go zatrze w pamici pniejsze starszestwa ju na ostatnim kursie, nawet takie, z ktrymi czyy si silniejsze przeycia. Kiedy podczas sztormowej pogody stalimy na redzie Gdyni, ktra nadal nie miaa portu. Wysoka fala, idca od dziobu stojcego na kotwicy Lwowa", sigaa grzywami wytyku. Wytyk to kilkumetrowej dugoci drg umieszczony przy dziobie prostopadle do burty na wysokoci obramowania nadburcia. Pod wytykami zwisay drabinki i liny zaopatrzone we wplecione w rwnomiernych odstpach wzy. Uatwiay one wspinanie si po linie zwanej szkentlem. Szkentle i drabinki miay na dole oka, do ktrych zamocowane byy liny odzi. Na wysokiej fali d podchodzia do wysokoci krawdzi burty, w dolinie za - pomidzy falami gina za ni. Utrzymywanie komunikacji z ldem naleao do honoru zaogi, stanowic jednoczenie zapraw do manewrowania w razie koniecznoci opuszczania statku podczas sztormu. Schodzc z wytyku do szalupy, naleao wyczu moment, w ktrym zatrzyma si ona na chwil na wierzchoku fali, i skoczy do niej, by razem z ni opada. Trzech wiolarzy siedziao ju w odzi, wrd nich wyjtkowo silny Mi Neuman. Przedostatni schodzi Nawrot, wyczekujc na wytyku momentu podejcia do gry. Z niewiadomych przyczyn Nawrot znalaz si nagle w wodzie przed dziobem szalupy i znikn pokryty fal. Stojc jako ostatni na wytyku czekaem niecierpliwie na podniesienie si odzi, by skoczy do niej i rozpocz akcj ratowania Nawrota. Mogo to si uda tylko przy duej przytomnoci umysu ratowanego. Powinien on uskoczy w bok, aby dno szalupy nie zmiadyo mu gowy, ale wtedy fala zacznie go znosi, a my na odzi bdziemy starali si go dogoni.

Wiolarze tak si ustawili, by po wynurzeniu si natychmiast schwyta Nawrota i wcign do odzi. Szalupa podesza wreszcie do gry i po chwili ju w niej byem. Nawrota jeszcze nie byo wida. Szykowaem si do puszczenia liny przytrzymujcej d przy burcie, abymy mogli byskawicznie ruszy z pomoc. Nadszed moment, w ktrym Nawrot musia si ukaza, chyba e zosta uderzony przez szalup. Wszyscy wpatrywalimy si w wod i prawdopodobnie wszyscy przestalimy oddycha. Nagle spostrzegem, e Mi Neuman przechyli si gwatownie za burt i wyprostowa z drogocennym upem: Nawrot by w odzi ywy i nie uszkodzony"! Miaem moliwo uycia swej wadzy i nie zgodziem si, by pyn z nami na ld. Wrciem na statek i wpakowaem go do hamaka, potem wlaem w niego szklank gorcej herbaty, zaprawionej rumem, wyproszonym od lekarza okrtowego, po czym dobraem innego wiolarza i po chwili, z pitnastominutowym opnieniem, wznowiem komunikacj z ldem. Odbij! - zawoaem do swych wiolarzy. Po przewidzianych i nieprzewidzianych manipulacjach koo trapu, przy ktrym staa moja" szalupa, odbilimy od burty Lwowa". Po chwili rwnomierny szczk dulek guszy ju wrzaw czynion na Lwowie" przez pierwszego oficera, komenderujcego: A, dwa! A, dwa!" przy podnoszeniu kutra na falach. Postanowiem pobi rekord sprawnoci i szybkoci w wykonaniu wydanego mi przez starszego oficera polecenia: szybkiego zabrania z ldu jarzyn i sagana. Chcc poprawi moc pocigni wiolarzy, dodaem tempa okrzykiem: - Aaa, w krzy!!! Aaa, w krzy!!! Aaa, w krzy!!! Mia im przypomina, e naley cign krzyem (krgosupem), a nie rkami. d sza szybciej, pira wiose przepisowo zanurzay si i ustawiay w wodzie. Staem si jeszcze bardziej wymagajcy i dodaem tempa najnowsz zdobycz nawigacyjn" okrzykiem poyczonym" przez Tadka Meissnera od francuskiej linii okrtowej: - Ooo, suk!!! Ooo, suk!!! Ooo, suk!!! Tak podobno woaj czarni wiolarze na jednej z wielkich rzek afrykaskich. Gdynia zbliaa si powoli, ale stale. Dochodzilimy do drewnianego mola. - Basta! Wiosa licznie uoylimy w odzi. Bosakami zaczlimy chwyta si mola. Na nim sta czowiek pilnujcy stosu jarzyn, ale nie byo ani ladu sagana. Wyskoczyem na molo, a za mn dwch wiolarzy. Zaczlimy rozgarnia pki jarzyn. Sagana nie byo. - Panie! - spytaem czowieka, ktry pilnowa jarzyn. - A reszty adunku nie dostarczyli jeszcze? Kto to mia dostarczy? Czy ci sami co jarzyny? Ale czowiek okaza si maomwny i nie chcia nam odpowiedzie na adne z pyta. A moe ten may saganek schowany jest do ktrego worka z jarzynami? Wsunem rk do jednego worka - cebula, do drugiego - ziemniaki! Podszedem do krawdzi mola i mwi do pozostaych dwch wiolarzy: - Musimy czeka. Sagana jeszcze nie dostarczyli. Sagan stawa si przedmiotem najbardziej mnie w owej chwili interesujcym. Po co naszemu kucharzowi ten sagan? - rozmylaem. - Ma przecie koty, ktre s ciesze i szybciej si w nich wszystko zagotuje ni w grubym saganie, przystosowanym do gotowania w piecach o duych paleniskach, przed pomieniem lub na arze. Ale moe nasz kucharz tak przywyk do sagana, e bez niego nie moe ugotowa smacznej potrawy? Blacha to blacha... Mino p godziny, a sagana nie dostarczyli. Starszy oficer kaza natychmiast wraca. Byem w rozterce. Jeli wrc bez sagana, ka mi znw popyn po niego do przystani. To ju

lepiej jeszcze poczeka. Martwimy si gono z dwoma stojcymi na molo wiolarzami. Zorzeczymy temu przekltemu saganowi. Jeszcze go nie ma, a ju jest wypeniony naszym niezadowoleniem. Dostao si i Sowikowskiemu. Myli pewnie, e jak co ugotuje w saganie, to potrawa zmieni swj smak. Solona woowina zmieni si w sarnin, a suszone patki kartofli - w wiee, mode. A moe starszy oficer go zakupi? - Jeeli sagan wylany jest wewntrz bia polew, to ugotowane w nim jedzenie na pewno bdzie duo smaczniejsze ni w kotle blaszanym - uwiadomiem moich" wiolarzy, ktrzy nigdy w yciu nie widzieli sagana. Biedzilimy si wsplnie, jak powiadomi statek, e nic si nie stao, tylko sagana jeszcze nie dostarczono. Komu sagan jest potrzebny? Sowikowskiemu czy starszemu oficerowi? Jeli Sowikowskiemu, to obejdzie si on jeszcze w tej podry. Jeli dostarcz go i zobacz, e Lww" ju odpyn, to oddadz, gdy wrcimy. A jeeli sagan jest potrzebny starszemu?... Lepiej bdzie, jeli jeden z wiolarzy pobiegnie i dowie si. Do Gdyni kawa drogi. Trzeba min Kurhaus w mapim gaju" i dosta si na witojask. Ale kto go mia dostarczy? - Panie! - spytaem czowieka, ktry pilnowa jarzyn. - Nie wie pan, czy ci sami mieli go dostarczy, co przywieli jarzyny? - Nie wiem - odpar wolno i z niechci. Wiolarze pooyli si na deskach mola, a tu soce - pikna, bezchmurna pogoda. Zrezygnowany chodziem po molu tak, by mnie widziano dobrze ze statku. Na pewno przygldali si nam przez lornetk, co tutaj robimy. Od czasu do czasu zatrzymywaem si zwrcony twarz do statku i rozkadaem rce, eby widziano moj bezradno. Niebo braem na wiadka, e sagana jeszcze nie ma. Nie dostarczyli. Sycha cztery podwjne uderzenia w dzwon okrtowy, wybite na statku. Dwunasta! Obiad! Bylimy godni i li. Dawno ju wyszlibymy w morze i zjedli obiad. Jako nadwachta odpoczywalibymy spokojnie. A sagana jak nie ma, tak nie ma. Wiolarze mieli ochot na marchew. Lepiej jej nie rusza. Pomyl, e tak dugo tutaj siedzielimy, eby zje tych kilka marchwi. Zaczlimy si naradza: chyba pojedziemy bez sagana. Obejd si bez niego. Tyle czasu Lww" obchodzi si bez sagana, moe jeszcze jeden rejs obejdzie si bez niego. Niech sobie nawet sagan stoi na molu i czeka na nasz powrt. Nie bdziemy z jego powodu siedzie tutaj godni. Starszy kaza natychmiast wraca. Co waniejsze? Czuem przez skr, e przyl ze Lwowa" drug d z zapytaniem co si stao?" To ju lepiej wraca bez sagana. A zreszt niech ten czowiek idzie i zawiadomi, e czeka duej nie bdziemy. - Panie! - powiedziaem. - My nie bdziemy duej czeka. Niech pan posiedzi tutaj jeszcze i powie im, e sagan zabierzemy w nastpn podr. Trzy godziny ju czekalimy! Niech sagan zostanie na ldzie, zabierzemy go, gdy wrcimy. Do widzenia panu! Zabieralimy teraz szybko jarzyny do szalupy i ukadalimy na dziobie. Po chwili bylimy ju gotowi. Stanem jeszcze w szalupie i powtrzyem czowiekowi: - Prosz powiedzie, eby dostarczyli sagan, jak wrcimy. Do widzenia! - Panie! - odezwa si wtedy ten milczcy czowiek. - Sagan to ja! Ja nazywam si Sagan. Jestem piekarzem... Sagan przyby na Lww" cay i zdrowy. Przez cay swj pobyt na statku cieszy si dobrym zdrowiem. Ostatni raz widziaem go na zdjciu przedstawiajcym pierwsz zaog parowca Wilno". Sta w drugim szeregu, w biaej kucharskiej czapce na gowie.

Sawa"

Wiosn roku 1927 z zakotwiczonego na wodach Moonsundu aglowca szkolnego

Lww" mielimy niekiedy moliwo robienia caodziennych wielkich wypraw eglarskich dziki temu, e nasz dotychczasowy starszy oficer, Konstanty Maciejewicz, otrzyma awans na komendanta. Jak na razie, ten awans zmieni cakowicie jego punkt widzenia na prace pokadowe. Beznamitnie patrzy, jak wedug niego marnujemy bezcenne godziny na nic nierobienie" pod aglami na naszych odziach poza zasigiem jego wzroku. Stanowisko starszego oficera po Maciejewiczu przej kapitan .w. Tadeusz Szczygielski, ktry przey na rosyjskich transportowcach wojennych dwa storpedowania przez niemieckie okrty podwodne i sprawia wraenie czowieka majcego dosy wrzasku na cae ycie. Zatopiony we wasnych mylach, maomwny, szanowa cisz, cudze nerwy i wiedz. T ostatni przekazywa nam w sposb dyskretny - w cztery oczy. Obserwowa wnikliwie nie tylko prac kadego z nas, ale i sposb trzymania pdzla przy malowaniu, uywanie sekstantu, biego czytania mapy, dokadno wizania lin czy manewry pod aglami. Nigdy na nikogo nie podnosi gosu, a w najtrudniejszych sytuacjach pod aglami wiedzia dokadnie, co naley przedsibra. Z tego powodu Lww" duo mu zawdzicza. Rzecz najwaniejsza jednak, e Tadeusz Szczygielski mia wiadomo, kim jest i co umie. Praca pod jego kierunkiem, nie bdc cika, przynosia nam wiele poytku. Podczas jednej z naszych wypraw odzi pod aglami ujrzelimy na zachd od wyspy Werder wrak olbrzymiego pancernika najeonego dziaami. Tak duych dzia jeszcze nie ogldalimy. Postanowilimy zdoby pancernik. Dowiedzielimy si od naszego komendanta, powiadomionego o naszym odkryciu i projektach, e jest to wrak rosyjskiego pancernika Sawa", z ktrym wie si zdobycie przez kapitana Mamerta Stankiewicza, poprzedniego komendanta Lwowa", zaszczytnej rangi oficera nawigacyjnego I stopnia oraz wielkiego wyrnienia, jakim byo przeniesienie go w 1915 roku z kontrtorpedowca Nowik" na nowoczesny krownik Riurik". Kapitan Mamert Stankiewicz, bdc oficerem flagowym dywizjonu i jednoczenie oficerem nawigacyjnym na czoowym, najszybszym w tym czasie kontrtorpedowcu Nowik", dowodzonym przez kontradmiraa Starka, otrzyma polecenie przeprowadzenia przez zaminowane zachodnie przejcie Moonsundu pancernika Sawa", poniewa z powodu swego duego zanurzenia nie mg przej do Zatoki Ryskiej przejciem pnocnym. To zadanie wymagao kilkakrotnego przetraowania toru przy uyciu dwch par torpedowcw i zapamitania tak przygotowanego przejcia. Dziki pomylnie zakoczonej operacji, ktrej kapitan Mamert Stankiewicz nie chciaby, jak wyzna, powtrzy, Sawa" znalaza si na wyznaczonej pozycji. Uczestniczc na tych wodach przeszo dwa lata pniej w ostatniej bitwie morskiej pomidzy Niemcami i Rosj kapitan Stankiewicz by, niestety, wiadkiem zatopienia Sawy" w miejscu, w ktrym j odkrylimy. Kapitan Mamert Stankiewicz tak pisze o tej bitwie:

Dnia 17padziernika 1917 roku przed godzin sm Niemcy rozpoczli decydujc bitw o Moonsund. Nad bezchmurnym horyzontem wiecio soce, gdy okrty znajdujce si na redzie oraz oddziay wojskowe na ldzie zostay zaatakowane przez eskadry wielkich samolotw leccych nisko i rzucajcych bomby. Sup wody wzniesiony wybuchem takiej bomby podobny by do wybuchu pocisku dziaa szeciocalowego, lecz wybuch takiej samej bomby na ldzie robi wraenie o wiele wiksze, wznoszc do gry masy ziemi i kamieni. Wanie w tym czasie wida byo na przystani Moonsundu oddziay ldujcych onierzy. Pomimo e na pokadzie nie byo w tej chwili zbyt przyjemnie - to na ldzie byo o wiele gorzej. Niebawem za poudniowym widnokrgiem ukazay si supy dymw. Nadchodzi przeciwnik. Wkrtce nad horyzontem mona byo rozezna maszty i grne czci kominw. Odlego wynosia okoo 12 mil morskich. Zbliay si szybko sylwetki maych okrtw. Byy to torpedowce i trawlery przeciwnika. Pancernik Sawa" i ,,Gradanin" (dawny Cesariewicz"), a za nimi krowniki posuny si ku poudniowi. Nowik" trzyma si pnocnej czci redy. Pozostae kontrtorpedowce skoncentroway si jeszcze bardziej na pnoc od, Nowika'' w oczekiwaniu na rozkazy. Pancerniki i baterie na wyspie Pater Noster otworzyy ogie, lecz pociski dosigy tylko najbliszej formacji trawlerw przeciwnika. Po godzinie dziesitej na okrtach liniowych przeciwnika ukazay si ognie wystrzelonych salw i wkrtce potem dookoa pancernikw Sawa" i Cesariewicz" wzniosy si ogromne jak wiee supy wody . Teraz obydwa pancerniki znalazy si pod obstrzaem wielkich liniowych okrtw nieprzyjacielskich. Wysalimy grup dywizjonu torpedowcw dla przeciwdziaania trawlerom. Torpedowce otworzyy ogie ze swoich dzia piciocalowych. Tymczasem okrty liniowe przeciwnika manewroway na kursach OST i WEST i za kadym zwrotem na jaki czas przeryway ogie, eby go na nastpnym halsie rozpocz z odlegoci coraz bliszej. Wrd widocznych ju coraz lepiej okrtw mona byo doskonale rozpozna sylwetki okrtw liniowych Knig" i Kronprinz". W pewnym momencie spostrzeglimy, e Sawa" zostaa nakryta salw z dzia okrtu liniowego przeciwnika. Sawa" dotychczas doskonale wykonywaa polecone jej zadania, lecz wskutek trafie stracia dowdc i kilku najlepszych wyszych oficerw. Pancernik ten walczy jak mg, ale trafiony kilku wielkimi pociskami, poncy, silnie przechyli si na burt i teraz zawraca, kierujc si na pnoc. Za nim szed pancernik Cesariewicz" jeszcze strzelajc, ale bez wielkiego rezultatu. Wiee jego nie byy przebudowane i zasig dzia by mniejszy. Krownik Bajan", pod flag wiceadmiraa Bachiriowa, rwnie trafiony, wycofywa si na pnoc. Posalimy do pancernika Sawa dwa torpedowce. Podeszy pod jego burt i zabray rannych. Podniesiono sygna nakazujcy odejcie do pnocnej czci Moonsundu. W kierunku wskiego farwateru ruszy przede wszystkim pancernik Cesariewicz" i oba krowniki, potem inne okrty. Na kocu dywizjon torpedowcw stawia za sob zapory minowe. Saw" zniszczono zupenie i szcztki jej dugo jeszcze byy widoczne na zachd od wyspy Werder. Wieczorem tego dnia wszystkie okrty, zajte dotychczas obron Zatoki Ryskiej, zebray si na obszernej redzie pnocnego Moonsundu. Na odprawie u admiraa Bachiriowa postanowiono podczas nocy opuci Moonsund i wycofa si do szkierw fiskich. Baz w Gapsal kazano zniszczy, mnie za polecono zatopienie na farwaterze wyjciowym z Gapsal jakiego transportowca. Po zniszczeniu bazy w Gapsal zatopiem na farwaterze niewielki parowiec Tor". Po wykonaniu tych zada wrcilimy o pnocy na red Lapvik .*

T akcj zakoczy kapitan Mamert Stankiewicz swj udzia w wojnie na morzu podczas pierwszej wojny wiatowej. Pocztek suby braci, Mamerta i Jana Stankiewiczw, w charakterze gardemarinw przypada na rok 1908. Poniewa bracia nie mogli peni suby na tym samym okrcie, Jan zosta zaokrtowany na pancerniku Sawa", Mamert na pancerniku Cesariewicz", wsawionym walkami w Porcie Artura (po bitwie przebi si przez blokad japosk jedynie Cesariewicz" dowodzony przez kapitana Szczsnowicza, penicego funkcj admiraa wobec mierci dowdcy eskadry, admiraa Witgefta - i schroni si, ciko uszkodzony, w jednym z portw chiskich). Z admiralskim okrtem Cesariewicz" wie si te wspomnienie kapitana Mamerta Stankiewicza z okresu penienia przez niego podczas postoju na redzie suby sternika parowego kutra. Sterowanie kutrem wymagao wielkiej wprawy, a przy prdkociach 12 wzw zdarzyy si nieustannie awarie wskutek braku dowiadczenia gardemarinw penicych na zmian t sub. Kutry byy wci potrzebne, wobec czego, by zmniejszy liczb awarii, dowdca pancernika Cesariewicz" wyda rozkaz, powtrzony przez starszego oficera: Naley dobija na maych prdkociach. W razie nieposuszestwa winni bd surowo karani". To, w pojciu gardemarinw, byo niewykonalne. Kutry pancernikw Cesariewicz" i Sawa" zwykle odbijay od ldu o tej samej porze i ambicj obu zag byo zademonstrowanie jak najwikszej sprawnoci i prdkoci swych kutrw, szczeglnie gdy na pokadzie znajdowa si admira. Jazda z admiraem przy maej prdkoci bya nie do pomylenia. Gardemarin Mamert Stankiewicz, jako sternik kutra, przyj admiraa z nalenymi honorami. Kolega maszynista rozwin jak najwiksz prdko - tak e z komina wali ju nie dym, lecz ogie, a w lad za kutrem biega wysoka fala. Podchodzc do trapu z caej naprzd" da stop". W odpowiedniej chwili gardemarin Mamert da ca wstecz" i rozpdzony kuter zatrzyma si precyzyjnie przy trapie czci rufow, z ktrej admira musia przej na trap. Admira nie zdy jeszcze doj do swoich apartamentw, gdy na platform trapu wszed we wasnej osobie dowdca pancernika Cesariewicz" i gosem bardzo zirytowanym poleci starszemu oficerowi niezwocznie aresztowa gardemarina Mamerta Stankiewicza. Po odstawieniu kutra na miejsce gardemarin Stankiewicz musia si zameldowa u starszego oficera. By nim wwczas komandor Witold Panasewicz. Starszy oficer wezwa natychmiast dowdc warty. Peni t sub jeden z kolegw gardemarina Stankiewicza. Dowdca warty w asycie dwch uzbrojonych w karabiny marynarzy odprowadzi koleg do miejsca odsiadywania kar przez nieposusznych gardemarinw- Byo ono odgrodzone pcienn zason, przed ktr peni wart jeden z marynarzy z bagnetem na karabinie. Gardemarini nazywali go z powodu tego bagnetu pikadorem". Gardemarin Mamert Stankiewicz by dumny ze swego wyczynu i przekonany, e ten pikny manewr zmae win rozwinicia na kutrze nadmiernej prdkoci. Niestety! Odsiedzia w areszcie pi dni. (W dwadziecia siedem lat pniej kapitan Mamert Stankiewicz, jako kapitan m.s. Pisudski", zaprosi komandora Witolda Panasewicza na pierwsz podr tego statku z Monfalcone do Gdyni - w charakterze honorowego drugiego kapitana). Uzyskawszy od komendanta pozwolenie, wyruszylimy w podr na naszej odzi pod aglami z zamiarem zwiedzenia Sawy". Odszukalimy j bez wikszych trudnoci. Na jej burcie zastalimy estoskich robotnikw zatrudnionych przy rozbieraniu szcztkw pancernika z przeznaczeniem na zom. Dokadnie obejrzelimy wszystkie pozostae jeszcze zakamarki, a nastpnie postanowilimy, dosiadajc" olbrzymich luf Sawy", widzianych po raz pierwszy, uwieczni nasz pobyt na

Sawie" zdjciami w towarzystwie gocinnych robotnikw. Dziki tym zdjciom miaem mono w kilka miesicy pniej jeszcze raz usysze co o Sawie", ale ju nie wicego si z wojn, lecz z histori romantyczn. W tym samym roku latem przybyli nowi kandydaci do Szkoy Morskiej w Tczewie i zostali zaokrtowani na nasz aglowiec szkolny Lww". Odbylimy z nimi podr na Mader. Wrd nowo przybyych byo trzech wileczukw": Wiktor Balczunas* , Romuald Cielewicz i Aleksander Nijoow. Naturalnie wszyscy bylimy w jednej wachcie. Gdy Nijoow zobaczy zdjcia Sawy", bardzo si wzruszy i powiedzia, e mgby j nazwa sw kolebk". Ole tak go nazywalimy na Lwowie" - by wnukiem wiceadmiraa Henryka Cywiskiego, herbu Puchaa, wiceadmira za by bratem mego gimnazjalnego profesora jzyka polskiego, Stanisawa Cywiskiego. Pochodzili z powiatu oszmiaskiego, z olbrzymiego majtku Lebiediew, nalecego niegdy do dbr staroytnego rodu ksit holszaskich Algimuntowiczw, z ktrych pochodzia czwarta ona krla Wadysawa Jagiey, ksiniczka Zofia, matka Jagiellonw (Wadysawa Warneczyka i Kazimierza Jagieloczyka). Wiele szczegw o wiceadmirale dowiedziaem si z jego ksiki pod tytuem: Dwadcat' piat' let wo fotie Jego Wieliczestwa" i z opowiada Olesia. Henryk Cywiski bra udzia w eglarskiej podry dookoa wiata rosyjskiego nastpcy tronu, suc wtedy jako starszy oficer. Uchodzi za wirtuoza manewrw pod aglami. Podobno mia pikny gos i na redzie Petersburga podczas manewrw na aglowcu piknie podawa donone komendy i dostarcza uczty wzrokowi kunsztem manewrowania. Jego synowie: starszy Eugeniusz, w randze miczmana, zgin na pancerniku Borodino" pod Cuszim w roku 1905; modszy Jerzy, rwnie w randze miczmana, zgin na krowniku Pallada" na Batyku w roku 1914. Fotografie obu synw, w hebanowych ramkach ze srebrnymi palmami, stanowiy gwn ozdob pokoju, w ktrym mieszka. Ostatnia kartka ksiki wiceadmiraa napisana bya po polsku, pod wraeniem, jakie na nim wywar ogldany przez niego w Wilnie pochd z okazji wita Trzeciego Maja: Gdy zobaczyem tum rozradowanych udzi nioscych polskie chorgwie i sztandary, znw poczuem si Polakiem. Czsto spotykaem wiceadmiraa w Wilnie - przewanie w okolicy placu Napoleona i w pobliu paacu biskupiego. Byy to widocznie jego ulubione miejsca spacerw. Idc, by zawsze wyprostowany i wedug francuskiego okrelenia - tire a uatre pingles", czyli rozpostarty na czterech szpilkach", co mniej metaforycznie oddaje w naszym jzyku powiedzenie: wytworny od stp do gw". Mnie wwczas najwicej imponowaa granatowa czapka wiceadmiraa z przypit do niej, zamiast emblematu, kunsztownie wykonan i prawdopodobnie srebrn miniatur kotwicy Admiralicji. Wiceadmira zmar w Wilnie w roku 1938, w wieku 83 lat. Co do pancernika Sawa" - wyjani Ole - to by jego kolebk" w tym sensie, e na pancerniku kapitan Nijoow, adiutant wiceadmiraa, i admiralska crka spotkali si na balu i zapaali pomienn mioci od pierwszego wejrzenia, uwieczon zwizkiem maeskim. A ta para to byli Olesia rodzice. Ole by wyjtkowo miym chopcem, z niecodziennym poczuciem humoru i wspania wyobrani. W najbardziej przez nas nie lubianych robotach na naszym aglowcu potrafi znale co zabawnego. Nigdy si nie unosi i nie gniewa, a jego usposobienie wyraay wykonywane rzeby i wycinanki. Gdy po ostatnim zdanym egzaminie praktycznym schodziem ze Lwowa", Ole podarowa mi na pamitk zrobione przez siebie szachy. Krla wyobraa groteskowy Posejdon; krlow - Amfitryda o ksztatach rubensowskich; konia - uskrzydlonego jeden z synw Posejdona; laufra - inny syn, olbrzym-atleta Anteusz. Monotonne pionki stay si

w jego rkach wdzicznymi boginkami - oceanidami. Kada figurka bya wesoym arcydzieem. Te szachy zatony na m.s. Pisudski" 26 listopada 1939 roku. Ole odziedziczy po mnie na Lwowie" olbrzymi burk podbit futrem, sprawion mi przez moj matk. Dziki niej nigdy nie zaznaem chodu. Umoliwiaa mi ona rozkoszne, wygodne leenie na twardych linach pod bukszprytem. Po skoczeniu Szkoy Morskiej Ole, podobnie jak jego obaj wujowie, niespodzianie odszed na wieczn wacht. Po wielu staraniach udao mu si, dziki kapitanowi Mamertowi Stankiewiczowi, zamustrowa na m.s. Puaski" - w charakterze starszego marynarza. W sw pierwsz i ostatni podr z Gdyni do Nowego Jorku wyruszy w lutym 1932 roku. Podczas przechodzenia cieniny Sund, pracujc przy odzi ratunkowej, wypad za burt. Poniewa by w ubraniu sztormowym i w dugich, cikich gumowych butach, nie mg si, niestety, uratowa. Kiedy teraz patrz na zdjcie samotnego wraka pancernika Sawa", przychodz mi jednoczenie na myl: kapitan Mamert Stankiewicz z jego wyczynem przeprowadzenia Sawy" przez pola minowe Moonsundu, wytworna posta dowdcy Sawy", wiceadmiraa Henryka Cywiskiego, i twarz jego wesoego wnuka, ktry si nie mia podczas przechodzenia przez cienin Sund 12 lutego 1932 roku.

Bez skazy

W maju 1927 roku, lawirujc Lwowem" na wodach otaczajcych wysp Moon,

spotkalimy aglowiec. Wyrnia si piknym ksztatem i zwrotnoci. Na jego widok kapitan Lwowa", Konstanty Maciejewicz, powiedzia, e jest to aglowiec z wyspy Run * w Zatoce Ryskiej. Mieszkacy tej wyspy przez stulecia zachowali czyst krew wikingw i naleeli do najlepszych eglarzy wiata. Wikingowie stworzyli epok wypraw morskich. Po dzi dzie droga wikingw" z Europy do Ameryki Pnocnej przez Islandi i Grenlandi jest drog najtrudniejsz. Na swych odziach docierali, gdzie im si zamarzyo. Widziaa ich przed wiekami spowita zamieciami Nowa Ziemia i rozpalone socem piaski Morza Czarnego. Wszystkie nieomal kraje lece midzy tym zimnem i ciepem" poznay miecze i okruciestwo ludzi Pnocy" - Normanw, jak nazywano onierzy morza", wikingw. Wszystkie narody, ktre umiay si modli po acinie, wprowadziy do litanii codziennie powtarzane baganie: A furor Normannorum libera nos! Od gniewu Normanw wybaw nas!" Wikingowie kierowali si w swych wyprawach pooeniem Soca i Gwiazdy Polarnej, usytuowaniem gr i pl lodowych, rozpoznawaniem rolinnoci, prdw morskich i temperatury. Ustalali ldy po gatunkach widzianego na nich ptactwa. Drog do nich wskazyway im zabierane z rodzinnego kraju kruki. Wypuszczane z klatek, leciay prosto w stron ldu. Po wikingach pozosta po dzi dzie na wszystkich statkach europejskich lad w postaci nazwy stjornbordi", czyli sterburta". Kilka razy widzielimy z daleka tajemniczy aglowiec. Sta si on dla nas symbolem wiedzy eglarskiej. Marzylimy, aby Lww" skierowa si na wysp Run. Koniecznie

chcielimy zobaczy wikingw. By zimny, ddysty poranek. Lww" sta na kotwicy w pobliu wyspy Moon. Od szstej rano, jako suba wachtowa, ubrani w nieprzemakalne paszcze i zydwestki, zajci bylimy, jak co dzie, szorowaniem piaskiem pokadu na rufie. Pochonici robot, spostrzeglimy mijajcy nas za ruf aglowiec dopiero w chwili, gdy by od nas o kilkadziesit metrw. Nie zdziwilimy si wcale, e caa zaoga staa na nim z jednej burty i podziwiaa Lww". Wedug naszego najgbszego przekonania pikniejszego statku nie byo na wiecie i kady musia go podziwia. Wszyscy natychmiast rozpoznalimy w mijajcym nas aglowcu tajemniczy statek z wyspy Run. Ktry z nas szepn: - To ten, z Run! Stalimy z zapartym oddechem, badajc wzrokiem kady szczeg jego oaglowania, ksztat kaduba i wreszcie to, co byo dla nas najciekawsze - twarze jego zaogi. Staa nieruchomo, wpatrzona w nasz statek. W pewnym momencie, jak na komend, zdjlimy zydwestki. To samo uczynia caa zaoga aglowca z Run. Stalimy w bezruchu, bez sowa, bez liczenia czasu, zanim wiatr nie zabra aglowca tak daleko od nas, e ju nie moglimy dojrze rysw twarzy jego zaogi. W milczeniu woylimy zydwestki i wrcilimy do przerwanej pracy. Nikt z nas pniej ju nie rozpocz rozmowy o aglowcu z Run ani nawet o samej wyspie. W orodku szkoleniowym w Devonport zbudowano po pierwszej wojnie wiatowej najwikszy pywajcy model drewnianego okrtu z XVIII wieku, HMS Impregnable". Miniaturowy Impregnable" nosi na trzech masztach pene oaglowanie rejowe. Jego dugo wynosia okoo trzynastu metrw. Dobrze zbalastowany, przy lekkim wietrze chodzi pi rumbw do wiatru. Mia nawet dwa dziaa, stanowice dum zaogi. Kapitanem maego Impregnable" by komendant orodka szkoleniowego Impregnable, admira Sir T. Spencer Lyne, projektodawca i konstruktor modelu w jednej osobie. Ponadto zaog stanowili bosman i dwunastu midszypmenw. aglowiec sta si sensacj wybrzey Kornwalii. By podziwiany przez cae Plymouth, przy dobrej pogodzie krc u jego brzegw. Admira Sir T. Spencer Lyne opowiada: Gdy ..Impregnable" kry podczas piknej pogody, spotkalimy pancernik, na ktrym zaokrtowany byl gwnodowodzcy floty angielskiej. Zgodnie z ceremoniaem swej epoki ..Impregnable" - w salucie przed gwnodowodzcym- spuci bramreje i odda ze swych dzia siedemnacie salw. Gwnodowodzcy floty kaza zatrzyma maszyny pancernika i pozosta w bezruchu z odsonit gow. Gwnodowodzcy floty - powodowany mioci do zbudowanego przez siebie miniaturowego okrtu - skada w ten sposb hod tradycji; w marzeniach - bez skazy.

Kopciuszek

Na zacumowany do poudniowego mola w Gdyni Lww" wkroczya 4 czerwca 1927

roku, w zanikajcej, prawie tropikalnej ulewie, wszechsowiaska wycieczka geografw i etnografw, udajca si na pokadzie naszego aglowca na Hel. Spord przybyych naukowcw uwag narodu", czyli nas uczniw, zwrcia jedna z uczestniczek wycieczki. Wygldaa, jakby j przed chwil wyowiono zza burty. Nic miaa ani paszcza, ani parasola i paradowaa na bosaka. Ulewa nie zostawia na niej suchej nitki, a e nie byo zbyt ciepo, trzsa si z zimna. Ktry z nas nazwa j Kopciuszkiem" i twierdzi, e potrzebuje natychmiastowej opieki. Przystpiono do akcji ratowniczej. Spod lawiny opadajcych na twarz Kopciuszka mokrych wosw dolatywao tylko jedno sowo: - Pryszcze. - Zostao ono zidentyfikowane jako deszcz, ulewa, dajce si we znaki na pokadzie Lwowa". Rozmowa z ratowan bya prawie zrozumiaa przez obie strony. Bya Sowaczk, a po odgarniciu wosw tak przemi, e chwycia z miejsca nard" za oczy i serca. Wolni od manewrw zabrali j natychmiast do midzypokadu. Rozgocia si tam ju cz wycieczki, chronic si przed potokami ulewy. Przede wszystkim naleao ratowan uchroni przed przezibieniem. Po byskawicznej naradzie jedni zaczli przygotowywa prowizoryczn kabin, by moga si przebra w co suchego, inni przynieli po chwili gorc herbat zaprawion koniakiem, wyproszonym u lekarza okrtowego. Do zaimprowizowanej w rogu midzypokadu kabiny z kocw dostarczono najbardziej wytworn francusk bielizn damsk oraz czyste rczniki do osuszenia. Po wypiciu szklanki gorcej herbaty z koniakiem ratowana odzyskaa werw i humor. Wybracy narodu", zajci akcj ratownicz, delektowali si okrzykami zachwytu, jakie wydawa Kopciuszek, ogldajc luksusow bielizn, poczochy, sukni i lakierki. Byy to cudem zachowane pozostaoci z postoju Lwowa" przez zim w Cherbourgu. Zapomniane, a teraz odnalezione w potrzebie. Gdy nasza podopieczna wysza ze swej zaimprowizowanej kabiny z piknie upitymi wosami, w paryskiej sukni, wygldaa uroczo. Jej widok wywoa nie milknce brawa narodu". Koleanki i koledzy Sowaczki, zwabieni brawami, ze zdumieniem ogldali zasze w jej wygldzie zmiany. Przed chwil ociekaa wod, teraz bya wykwintna od stp do gw. Wycieczka, skadajca si z powanych profesorw, nie moga wyj z podziwu, e wrd marynarzy na prymitywnym aglowcu z zeszego stulecia znalaza si modna francuska suknia i podobno liczna bielizna damska oraz damskie lakierki. Znakomita cz narodu", zajta na pokadzie aglami, moga tylko cieszy si urywkami opowiada kolegw o radoci dziewczyny i o tym, e bielizna, sukienka i lakierki pasoway na ni, jak na Kopciuszka w bajce. Gdy rzucono kotwic przy Helu, cay nard" mg z bliska podziwia swego Kopciuszka. W drodze powrotnej do Gdyni bya przedmiotem oglnej adoracji. Przed zejciem na ld dorczono jej tekturowe pudo, zawierajce ca jej garderob, doprowadzon do pierwotnego stanu, z sukienk i pantoflami wcznie. Oddano jej to szczelnie opakowane, by w razie nowej ulewy znw nie zmoko i eby miaa si w co przebra. Nard" wyrazi swj wielki al z powodu braku na Lwowie" parasola i damskiego paszcza, by Kopciuszek odszed z kompletem odziey. Z jej przemwienia poegnalnego do narodu" zrozumiano tylko tyle, e jest etnografem i zajmuje si midzy innymi zbieraniem klechd ludowych oraz bani i e od tej chwili bdzie opowiada najprawdziwsz ba o najpikniejszym i najserdeczniejszym aglowcu na wiecie Lwowie". Nard" za wiedzia, e treci jego bani stanie si Kopciuszek na Lwowie".

Niechaj mi Zoka..."

W roku 1927 kilkunastu z nas zaokrtowao si na nasz szkolny aglowiec Lww"

jeszcze podczas jego postoju w stoczni w Gdasku, to znaczy na pocztku maja. Koczono wymian mocno ju sfatygowanych elaznych rei i znacznie wzmocniono wicej ni nadwerone kolumny masztw. Wypynlimy ze stoczni 13 maja i zakotwiczylimy na redzie Gdyni. Od tej chwili zaczo si. Mielimy zaplanowan w tym roku podr na Mader. Nowo mianowany komendant, kapitan Maciejewicz, przychodzc na miejsce kapitana Mamerta Stankiewicza, pragn jak najszybciej pozna nasze zdolnoci do manewrowania aglowcem, aby zdoby pewno, czego moe od nas wymaga w nadchodzcej podry, i rozpocz niezwocznie wiczenia. Wychodzilimy w morze, manewrowalimy, manewrowalimy, manewrowalimy, stawiajc i zwijajc agle. Wracalimy na kotwic i znw wychodzilimy w morze. Manewrowalimy, manewrowalimy, manewrowalimy, wszystko rwno jak oszalawszy", mwic wilesk gwar. Manewry te i wiczenia stawiania i zwijania agli powtarzay si w nieskoczono, ale cigle byo co, mwic z oszmiaska, nie aeby". Zdjcie si" z kotwicy - skok na Batyk. Powrt. Rzucenie kotwicy. Zdjcie si" z kotwicy. Postj na kotwicy. A jak na kotwicy, to wiczenia szalupowe, nie mwic ju o rytualnym codziennym szorowaniu idealnie biaego pokadu piaskiem, czyszczeniu miedzi gowic kompasw, przymiewajcej swym blaskiem nawet soce. W pierwsz, prawie naukow podr, dla okrelenia dewiacji kompasw, wyruszylimy 20 maja a pod Hel i z powrotem. Nastpne podre byy ju tylko wiczebne, ale widok dawnego pasaerskiego aglowca oceanicznego podnieci czyj na wysokim szczeblu hierarchii morskiej wyobrani i 4 czerwca musielimy zabra w kilkunastogodzinny rejs morski na Hel wszech sowiask wycieczk geografw i etnografw. Skutki zachwytu Wszechsowian, oczarowanych podr na aglowcu z zeszego stulecia, nie kazay dugo na siebie czeka. Nastpnego dnia, to znaczy 5 czerwca, zaokrtowalimy na Lww", ni mniej, ni wicej, tylko okrge osiemset osb z Grnego lska - urzdzajc im wycieczk pod aglami po Batyku. Zachwyt Grnolzakw by stokro wikszy ni Wszechsowian, ale myl, e wpyny na to i lepsza pogoda, i duma z posiadania Lwowa". Nie ustajc w wiczeniach, dojrzewalimy powoli do wielkiej, oceanicznej podry. W stawianiu i zwijaniu agli o kadej porze dnia i nocy przy kadej pogodzie oraz w zwrotach przez sztag czy ruf doszlimy do doskonaoci - i wreszcie niedziel 12 czerwca uznano oficjalnie za pocztek tegorocznej kampanii wiczebnej naszego aglowca. Po mszy wybralimy kotwic i wyruszylimy w ogromn podr dookoa... ale tylko Bornholmu i znw zakotwiczylimy na gdyskiej redzie. 13 czerwca zwiedzia Lww" pani marszakowa Aleksandra Pisudska i tego samego dnia o godzinie 19 podnielimy kotwic, a e bya cisza, ruszylimy napdzani silnikami kursem

na Hel, rozpoczynajc podr na spotkanie prochw piewcy Krla Ducha", Juliusza Sowackiego*. Od niewiele od nas starszych kolegw, piastujcych ju stanowiska oficerw na naszym aglowcu, dowiadywalimy si o wszystkim, co sycha w eterze. Inaczej mwic, o wymianie radiodepesz pomidzy naszym aglowcem a ORP Wilja", na ktrym w Cherbourgu zoono przywiezione z cmentarza Montmartre w Paryu prochy wielkiego naszego wieszcza. Rano 20 czerwca uderzy w nas niepomylny wiatr poudniowo-zachodni z kierunku, w ktrym mielimy wanie spotka ORP Wilja". Wiatr zacz szybko przybiera na sile, osigajc dziewitk w skali Beauforta. Wystpoway przy tym silne szkway z deszczem i stopniowo zwikszaa si fala. Pomimo e szlimy tylko pod sztormowymi aglami, osigalimy prdko omiu wzw i wkrtce znalelimy si na Middle Bank, zbliajc si do Szwecji. Trzeba byo zawrci. Kapitan Maciejewicz poleci radiotelegraficie skomunikowa si z ORP Wilja". Wedug danych musia by ju na Batyku. Kapitan Maciejewicz poinformowa dowdc ORP Wilja": Lww" ma za zadanie spotka Wilj" w morzu. Na razie przeciwny wiatr uniemoliwia zblienie si do przypuszczalnej linii kursu okrtu. Prosz pana komandora o podanie obecnej pozycji oraz czasu, kiedy okrt podejdzie do latarni Rozewie. Kapitan Lwowa". Wilja" natychmiast odpowiedziaa: Radio Wilja" nr 8 20.06, godzina 14.50. Lww", bd przez noc na kotwicy na wysokoci Stilo. Wyjd jutro okoo 7 rano i przejd Rozewie midzy 11 a 12. Komandor Petelenz. Wiatr wzmaga si i nie zmienia kierunku. Wzilimy kurs na Stilo. Coraz wiksza fala napawaa nas niepokojem o balast w postaci piasku. Czy nie przesypie si w adowniach przy tak duych przechyach Lwowa"? Wiatr zacz rwa nam agle - jeden za drugim. Czciowo porwa bezan. Znaczn jego cz udao si nam uratowa. W strzpy poszed dolny marsel grota i kliwer. Zwijanie agli podczas sztormu uwaalimy za wyborne niedwiedzie miso" - zazdroszczc tym, ktrym je przydzielono. Chcc jak najszybciej spotka ORP Wilja", kapitan Maciejewicz nada wieczorem drug depesz: Dowdca ORP Wilja". Statek Lww", godzina 20. Szeroko 33,24, dugo 17, 32, kurs 160 - od rana mam sztorm od SW przechodzcy w West, wysoka fala. Prosz o podanie pozycji. Kapitan Maciejewicz. Wkrtce otrzymalimy depesz, a w niej dokadn pozycj Wilji": Radio Wilja"nr 1020.06,20.35, Lww". Na kotwicy-szeroko 45, 48, dugo 17, 34. Odchodz jutro rano, kurs rzeczywisty 081 stopni, prdko 9, 3 wza. Dowdca O PR Wilja". Petelenz. Kapitan Maciejewicz uwaa, e pomimo wci nie sabncego wiatru poudniowozachodniego uda nam si przeci kurs Wilji", ale dopiero na wysokoci Rozewia. Ca noc znw lawirowalimy w sztormie, wysokiej fali i w szkwaach deszczu. Misa niedwiedziego"

mielimy teraz w brd. Tymczasem wiatr zmieni si na zachodni i zaistniaa moliwo podejcia do ORP Wilja" w nocy. Kapitan jednak susznie uwaa, e ceremonia skadania hodu podczas sztormu i deszczu w nocy nie odpowiada powadze chwili, w dodatku Wilja" staa na kotwicy. Zrobilimy ponownie zwrot, liczc si z tym, e moe uda nam si zbliy do Wilji" w momencie, gdy bdzie mijaa Rozewie. Sztorm nie przekracza dziewitki w skali Beauforta, ale wzrastajca fala powodowaa wielki dryf naszego aglowca. Sowno komandora Petelenza zmusia nas do pooenia si w dryf przy kursie przewidzianym dla Wilji". Zaczo si pilne obserwowanie dymw dla rozpoznania tego waciwego. Sztorm wzmaga si, osigajc ju dziesitk w skali Beauforta. Zbliay si obserwowane dymy. Odkryway si coraz to inne statki. Midzy innymi ukaza si olbrzymi parowiec angielski Kowno". Pasaerowie ze zdumieniem ujrzeli lecy w dryfie duy aglowiec. Lww", bdc pastwowym aglowcem szkolnym, mia prawo oczekiwa, e Kowno", jako parowiec pasaerski, bdzie salutowa pierwsze. Kapitan Kowna" za, zapewne dumny, e dowodzi tak wielkim parowcem, nie by skory do uznania tego. Po chwili jednak Kowno" zniyo w salucie bander. Oddalimy salut przepisowo, zadowoleni z obrotu sprawy. Wreszcie ujrzelimy dym Wilji". Nasz entuzjazm wyrazia depesza kapitana Maciejewicza: Lww" 21.06.1927, godzina 08.00. Na wodach prasowiaskiego Batyku wita wieszcza w drodze powrotnej do Polski modzie morska odrodzonej Ojczyzny. Statek szkolny Lww". Przygotowalimy si do powitania flagami sygnaowymi. Na ORP Wilja" rwnie nas zauwaono i komandor Petelenz, rozumiejc trudnoci manewrowania Lwowem" przy szalejcym sztormie, zmieni kurs, sterujc wprost na nas. O godzinie 11.30 nastpio zblienie okrtu z aglowcem. Gwizdek oznajmi: baczno! Zaoga i uczniowie w szeregach wzdu burty, oficerowie w szeregu na rufie salutowali z powag. Wilja" oddaa salut i powoli przechodzia za ruf Lwowa". Pozdrowienia flagami sygnaowymi wedug rytuau morskiego wykonane byy przez obie jednostki przy huraganowym wietrze z nadludzkim wysikiem, bo flagi rway si w strzpy. Gdy ORP Wilja" przechodzi za ruf, ujrzelimy grny pokad zasany purpur i pokryty niezliczon iloci kwiatw. Pod tym pokadem w hebanowej trumnie spoczyway szcztki piewcy Krla Ducha". W tej najbardziej uroczystej chwili przyszed mi na myl nie Krl Duch" i nie Godzina myli", lecz krciutki fragment wiersza z pamitnika: Niechaj mi Zoka o wiersze nie prosi, Bo kiedy Zoka do ojczyzny wrci. To kady kwiatek powie wiersze Zosi... Podalimy teraz za Wilj" w honorowej asycie, zamiast majcych jej towarzyszy okrtw wojennych: ORP Komendant Pisudski" i ORP Genera Haller". Sztorm zmusi je do schronienia si za wysp Bornholm. Idc z wiatrem z rufy pod zwikszon liczb agli zaczlimy Wilj" wyprzedza. I gdy na jej spotkanie wynurzy si zza Helu torpedowiec ORP Mazur" z Komitetem Spotkania Prochw Wieszcza na swym pokadzie, popynlimy dalej, przewidujc ograniczon moliwo manewrowania w Zatoce Puckiej. Widoczne ju tam byy inne okrty wojenne i flotylle rybackie pynce na spotkanie Wieszcza. Odprenie po okresie napitej uwagi zwizanej z manewrami skierowao myli w inn

stron. Do czasw gimnazjalnych i dugich wykadw na temat Sowackiego. Arcydzieami swymi nie potrafi ugaska wielu majcych mu za ze, e czynnie nie wzi udziau w powstaniu 1830 roku. Sowacki jednak uwaa, e suy Ojczynie musi i moe tym, co potrafi najlepiej, i e: ... gdyby si sowa Mogy sta nagle indywiduami, Gdyby Ojczyzn by jzyk i mowa. Posg by mj sta, stworzony goskami, Z napisem patri patriae". Cyprian Norwid uj to tak: Gromem bdmy pierw nili grzmotem, Oto ttni i r konie stepowe; Gr czyny!... a sowa? a myli... potem!... Wrg pokona ju i Ojcw mow" Energumen tak krzycza do Lirnika I uderza w tarcz, a si wygia. Lirnik na to: Nie miecz, nie tarcz broni Jzyka, Lecz - arcydziea!"

Jarlowie

Pierwsz dalsz podr wiczebn odbylimy na Lwowie" do dobrze znanego

kapitanowi Konstantemu Maciejewiczowi, dotychczasowemu starszemu oficerowi naszego barku, z okresu pierwszej wojny wiatowej rejonu Moonsundu, ktry penetrowa jako dowdca okrtu podwodnego. Bya zupenie niepodobna do tych, jakie dotychczas odbywalimy. Wyszlimy bez adunku, ze znacznie zmniejszonym stanem liczebnym uczniw. Cz kolegw zdawaa egzaminy. Na sub w morzu wychodzio nas dziesiciu. Ju to wystarczyo, by rozpieraa nas duma. Pomimo znacznie zwikszonych obowizkw kada wachta uwaaa za ujm dla siebie wywoywanie podwachty do pomocy przy cikich robotach. Troilimy si przy kadej pracy, byle obsuy wszystko bez czyjej pomocy. Zamiast granatowej przestrzeni oceanu mielimy teraz szarozielony Batyk i stae

lawirowanie pomidzy wyspami Moonsundu. Dla praktyki kotwiczylimy we wci innych zatokach. Komendant przypomina sobie na tych wodach swoje modziecze lata. Zna tu kad wysp i kade przejcie. Byy to dla Lwowa" wakacje na wsi". Musielimy przystosowa si do nowych warunkw ycia. Nasze odzie zaczlimy uwaa za konie robocze, a kuter wiosowy za wierzchowca czystej krwi arabskiej. Do najwikszych atrakcji zaliczalimy codzienne prowiantowanie Lwowa". Mieszkacy maych wysepek uwaali nas za wybawicieli od kopotu dostarczania nabiau na targ. Im bardziej samotna bya wyspa, tym wicej dostawalimy prowiantu za t sam cen. Takiego zaprowiantowania nie byo chyba na Lwowie" od czasu jego wodowania w 1868 roku. Wszystkie odzie i kuter byy stale w ruchu. Odkrywalimy wci nowe ldy, bawic si w wikingw. Jeli dwie odzie szy w kierunku ktrej z wysepek, prawo do robienia na niej zakupw miaa zaoga tej, z ktrej czyja rka lub stopa pierwsza dotkna wybranego ldu. Przynajmniej tak naladowalimy legendarnych kapitanw wikingowskich odzi, zwanych jarlami. Jeden z nich odci mieczem lew rk i rzuci skrwawion na ld, wygrywajc w ten sposb pierwszestwo przed inn odzi zbliajc si jednoczenie do brzegu. Ich prawo bowiem przyznawao pierwszestwo i wyczno pldrowania tej zaodze, ktra pierwsza postawia stop na brzeg lub dotkna go rk. W przeciwiestwie do wikingw, wychodzc na ld, zostawialimy w odziach nasze fiskie noe, ktre nosilimy przy pasach. Ktrego dnia wygralimy ze Staszkiem Jaworskim prawo pierwszestwa i wyruszylimy po zakupy do odlegego od brzegu gospodarstwa. Ubrani tylko w drelichy i boso, szlimy po mikkiej trawie do domostwa pooonego porodku wyspy. Bylimy ju od niego o kilkanacie metrw, gdy zza kamiennego wau otaczajcego zabudowania wyskoczyy dwa olbrzymie brytany. Wszystkie kamienie na wysepce zostay skrztnie zebrane i posuyy do zbudowania ochronnego wau. W obejciu nie byo wida ywej duszy. Brytany gnay na nas, co ko wyskoczy", obiecujc warczeniem, e nas rozszarpi na kawaki. W pobliu nie byo ani drzewa, ani krzakw. Na wasn obron nie posiadalimy nic, prcz krzyku rozpaczy. Mielimy przed sob jasn perspektyw, e bronic si, obaj bdziemy za chwil jarlami - kady pozbawiony jednej rki. Wizja dzielnego jarla staa nam ywo przed oczami, lecz pogarda mierci bya w tym wypadku bezuyteczna. Staszek mia talent do naladowania Bustera Keatona, artysty filmowego, ktry z tragicznie spokojn twarz stwarza najweselsze sytuacje. Ta zdolno jednak okazaa si obecnie zupenie nieprzydatna. Natomiast jeli chodzi o mnie, pozostaa mi z dziecistwa znajomo paru sw psiego jzyka. Po sposobie szczekania mogem pozna, o co psu chodzi. Czy jest to powitanie, czy gniew. Wiedziaem, jak powiedzie: Zlituj si nade mn" lub Spior ci na kwane jabko, zmykaj". Wpado kiedy w moje ucho zdanie, e pogodne usposobienie mona osign, jedzc saat, banany lub biegajc na czworakach. O ile dwie pierwsze rzeczy nie byy zawsze w zasigu moliwoci, o tyle bieganie na czworakach stao si moj codzienn rozrywk. W szkole w Tczewie nakadaem robocze rkawice i co dzie z rana przed pobudk okraem boisko. Nigdy nie wiadomo, co si kiedy przyda. Na porozumienie si z Jaworskim nie byo czasu. Z naraeniem gowy postanowiem wytumaczy brytanom, e mog je rwnie poksa. Padem na czworaki i uywajc najczystszej psiej mowy, przechodzcej w ryk niedwiedzia, popdziem na spotkanie wroga. Galopujc na czworakach i szczekajc, obiecywaem brytanom, e nie tylko je spior na kwane jabko, lecz rwnie zamorduj!

Byy to brytany wyksztacone, znajce wszystkie odcienie psiej mowy. Gdy uwiadomiy sobie, co je czeka, zawrciy. Jak na komend, podwiny ogony, wycigny si jak charty i szorujc brzuchami traw ze skowytem oznajmiy: Nie chcielimy wam zrobi przykroci! Przepraszamy! Prze-a-aj-pra-aj-aj-sza-aj-aj-aj-my!" I znikny za waem, wzniecajc swoim skowytem przeraenia popoch wrd mieszkacw domostwa, bo wybiego kilka osb, a ogarnite panik psy wciskay si do swych bud. Waciciele nie mieli pojcia, co mogo tak przestraszy ich olbrzymie psy. Ani wilkw, ani niedwiedzi na wyspie nie byo. Przygldali si nam z niepokojem. Gdy zobaczyli, e jestemy bez noy, w drelichach, z koszami na prowiant, z ich twarzy powoli znik strach. Domylili si, kim jestemy, poniewa byy tu przed nami inne wyprawy kolegw. Psy przycichy, ale pilnie obserwoway nas z bud, gdy adowalimy do koszy zakupione po bajecznie niskich cenach jaja, maso, chleb. Gospodarze, dobrze mwicy po rosyjsku, byli bardzo zadowoleni ze sprzeday swych towarw (umiechali si przyjanie), wic poprosilimy, by przywizali psy, zanim wsidziemy do odzi, gdy nie jestemy pewni, czy nie bd chciay wzi odwetu za nastraszenie ich. Gospodarz rozemia si i spyta: - Powiedzcie, cocie psom zrobili? - Nic nie zrobilimy - odpowiedziaem. - W dziecistwie miaem par psw i troch znam psi jzyk". Zaraz mog zademonstrowa t mow, jeli kto przytrzyma psy, eby nie rzuciy si w pana obronie, no i pan sam niech si nie przestraszy... Chopcy gospodarza usadowili si przy psach, a ja, nie stajc ju na czworakach, wyszczerzyem zby i ze straszliwym charczeniem hrrr-hrrr-hauuuu" przybliyem sw twarz do jego twarzy. Czowiek zblad, a psy zniky w swych budach. Ojciec i synowie - caa jego rodzina - wybuchnli miechem. A my, bohaterscy jarlowie, objuczeni wspaniaym upem, wrcilimy rozradowani na Lww", na ktrym za namow Staszka jeszcze kilka razy musiaem demonstrowa psie charczenie.

Czy dlatego bijesz tego chopca..."

12 lipca 1927 roku zapisalimy w ksidze trapowej Lwowa", zakotwiczonego na redzie

Gdyni, nazwiska realizatorw i aktorw z ekipy filmowej Leofilm". W ksidze odtd figurowali: reyser H. Szaro, operator in. Sztanwurcel, dyrektor administracyjny W. Markiewicz, doradca do spraw morskich W. Wolski, aktor J. Marr. Gwiazdy pierwszej wielkoci krajowego filmu, przepiknej panny Marii Malickiej, nie udao nam si obserwowa. Szalaa za ni marynarka wojenna na ORP Kujawiak". Czy podziwiano j take na torpedowcu szkolnym ORP Genera Sosnkowski" i na jachcie urzdu rybackiego Gazda", nie dowiedzielimy si.

Dni z filmowcami na pokadzie naszego aglowca nie obfitoway w niezwyke wydarzenia pod wzgldem przey morskich, ale day nam duo do mylenia. 13 lipca wyszlimy na pene morze, by zrobi zdjcia manewrw pod aglami. Nastpnie stawialimy i zwijalimy agle, a w przerwach ekipa filmowa nagrywaa poszczeglne sceny do filmu Zew morza" wedug scenariusza Stefana Kiedrzyskiego. Treci filmu byy dzieje syna mynarza (rol t gra Jerzy Marr), ktry uciek na morze. Po kilkunastu latach wrci do rodziny i swojej modzieczej mioci (Maria Malicka). Panienka jednak wysza za m za bogatego dziwaka (Mariusz Maszyski). Modzieniec znw opuci rodzinne strony i wpad w sida bandy przemytnikw (w roli ich herszta - Stefan Szwarc). Z rk zoczycw wyratowaa bohatera urzekajca pani Malicka. Wszystkie operacje" dla filmu nie robiy na nas szczeglnego wraenia, mimo e pierwszy raz mielimy z tym do czynienia, z wyjtkiem jednej sceny. Aktor zmuszany by w niej przez reysera do powtarzania wiele razy jednego i tego samego zdania: Czy dlatego bijesz tego chopca, e ja go lubi?" Wszyscy obecni w pobliu planu dawno ju nauczyli si na pami kwestii aktora i - jak nam si zdawao - potrafilibymy powiedzie j z odpowiedni mimik, gestami, nawet intonacj. Reyser jednak wci nie by zadowolony z gry artysty i mia stale jedn i t sam ocen: - Do niczego! Powtrzy! Czy dlatego bijesz tego chopca, e ja go lubi?" - Do niczego! Powtrzy! - I znw od pocztku: Czy dlatego bijesz tego chopca, e ja go lubi?" - Do niczego! Powtrzy! Wielu z nas po naradzie midzy sob postanowio zagra t scen, byle uwolni od mk doprowadzonego - w naszym mniemaniu - do biaej gorczki aktora. Ale nie mielimy filmowcom przeszkadza. Jeden z kolegw, bardziej przezorny i praktyczny, wyszepta: - Przygotujmy szalup, bo chop zaraz wyskoczy za burt! - Czy dlatego bijesz tego chopca, e ja go lubi? - Do niczego! Powtrzy! Zaczlimy dyskretnie si zakada, co zrobi delikwent: skoczy za burt, wyrnie reysera pici miedzy oczy czy rbnie go owym bitym chopcem. Najwicej jednak przy krceniu tych scen zastanawia nas fakt, e reyser kaza aktorom przedstawia nigdy i nigdzie nie widziane przez nas typy marynarzy. Ludzie filmu mogli przecie tu, na miejscu, na Lwowie" przypatrzy si nam, modym, oraz porozmawia ze starymi eglarzami. Mieli przed sob i wci filmowali Bosmanka" - Jana Kalet. Bosmanek spdzi cae ycia na maych aglowcach, uwaalimy go prawie za waciciela wschodnich wybrzey Afryki. Rozmawiali z aglomistrzem Waju, czyli Janem Leszczyskim. By on najwspanialszym typem marynarza, jakiego mona sobie wyobrazi. Wedug nas naleaa do niego Antarktyda. Spdzi na niej wiele miesicy. Natomiast jakich marynarzy mieli reprezentowa aktorzy filmu Zew morza", aden z nas nie zdoa si domyli. Fajki w zbach moglimy jeszcze darowa, pomimo e Bosmanek nie uywa jej nigdy, a aglomistrz Waju - tylko od czasu do czasu. Jednake wikszo kolegw z niewiadomych wzgldw rzeczywicie uwaaa fajk w zbach za typowy symbol marynarskoci. Ale miny i gesty, jakie prezentowali nasi gocie podczas nagrywanych scen - eby za wszelk cen odrni marynarzy od normalnych ludzi na ldzie - nie trafiay do naszej wyobrani. By moe j przerastay?

Czy dlatego bijesz tego chopca, e ja go lubi?" - Do niczego! Powtrzy! Bity chopak, jak mu kazano, robi z siebie pidiot, demonstrujc przedziwne miny i pozy. Mielimy ochot sprawi mu ani za parodiowanie chopca okrtowego. Szczeglnie obraony by na niego Tadek Klusiewicz, nasz chopak okrtowy. Tumaczylimy Tadkowi, e aktor nie jest winien, ale reyser. Wreszcie, doprowadzeni powtarzan scen do ostatnich granic wytrzymaoci, zdecydowalimy si prosi reysera, eby nam wyjani, w jaki sposb ofiara, nad ktr si znca, moe jeszcze mie ochot i si, by odda wyimaginowany przez niego wizerunek ideau marynarza". Nasz niepokj o zdrowie kata i ofiary" sta si prawdopodobnie do tego stopnia widoczny, e filmowcy naraz dali spokj beznadziejnej scenie. I tylko nasz kolega, zwany Mistrzem Magii, przejrza ich chyba do gbi, bo gdy zniknli z naszego pola widzenia, powiedzia: - Ca t scen odegrali na pewno tylko po to, eby nam pokaza, jak trudna jest praca aktora. Moe bali si, e a nu zechcemy zastpi ich w filmie? Kto wie, czy Mistrz Magii nie mia racji?

Chyba nam si to nio

By lipiec, niedziela. Nasz szkolny bark Lww" sta zakowiczony na redzie w Gdyni w
odlegoci przeszo mili od brzegu. Wanie wrcilimy z krtkiej podry do Moonsundu. Odpoczywalimy, czekajc na kandydatw przed podr na Mader. Wielu kolegw pojechao nawet na kilka dni do domw. Gdynia w roku 1927 bya w powijakach - ludnoci niewiele. Przyjezdni, chcc obejrze Lww", wynajmowali odzie rybackie, opywali nasz bark i wracali do Gdyni. Na morzu i na pokadzie Lwowa" panowaa soneczna, idealna cisza. Naraz ucznia trapowego zaniepokoi widok dwch kolorowych czepkw na powierzchni wody. Najprawdopodobniej naleay do dziewczyn. Na gowach mczyzn w Gdyni nie ogldalimy takich barwnych nakry. Kolorowe gwki zbliay si z widocznym zamiarem dostania si na nasz aglowiec. Utrzymujc cisy ceremonia morski, aden z nas nie pooy si na relingu burty i nie napawa si widokiem obcych osb. Gocinny trapowy na wszelki wypadek spuci do wody doln platform trapu, aby uatwi pywaczkom odpoczynek. Obserwowane przez nas, wyjtkowo dyskretnie, zostay jednogonie uznane za dzielne. Dotychczas ani jeden pywak nie omieli si przypyn na nasze odlege kotwicowisko. Kolorowe gwki zbliay si coraz szybciej. Gdy byy ju kilka metrw od burty, jedna spytaa wpatrzonego w ni trapowego (ten mia nie tylko prawo, ale i obowizek patrze): - Prosz pana! Czy jest na Lwowie" Staszek Winiowski?

- Tak jest, prosz pani! Jest! - radonie odpowiedzia trapowy. - To moe pan bdzie tak uprzejmy i go poprosi - rzeka ta sama gwka. Nasz niezawodny telefon bez drutu natychmiast zawiadomi Staszka, e dwie cudne syreny przypyny z Gdyni, s w wodzie za burt, mwi ludzkimi gosami i chc go widzie. Staszek nie wierzy, by kto mg dopyn z tak daleka. Omieszyby si, dajc wiar, e s to w dodatku dwie dziewczyny, ktre przypyny specjalnie, by o niego pyta. - Staszku, naprawd s! Wyjd szybciej! Z tak daleka pyny. Musz odpocz. Niechtnie, ocigajc si, Staszek raczy wyj z midzypokadu i wej na trap. Obie kolorowe gwki na jego widok wyday okrzyk radoci. Staszek zbieg na zanurzony podest trapu i po chwili wprowadzi dziewczta na pokad. Niestety! Nie znalelimy dostatecznie wspaniaych sw do powiedzenia tego, co chcielimy, na ich temat. Dziewczta byy pikne, zgrabne, odwane. Staszek przedstawi je nam: - Moje koleanki gimnazjalne ze Lwowa: Tola i Mira Niemczewskie. Gboko skonilimy si paniom w uznaniu ich odwagi i peni szacunku dla nich nie ruszylimy si z miejsca. Staszek po krtkiej wymianie zda zszed z przybyymi do midzypokadu. Domylilimy si, e przebierze je w swoje drelichy. Rzeczywicie, po chwili trjka zjawia si na pokadzie. Zanim zdecydowalimy si na zainicjowanie towarzyskiej rozmowy, obie przebrane w drelichy dziewczyny znalazy si na wantach grotmasztu. Szybko i zwinnie, idc na bosaka za Staszkiem, przeszy trudne podwantki marsa. Po chwili byy ju na salingu - trzydzieci metrw nad pokadem. Od zachwytu nad sprawnoci dziewczt mcio nam si w gowie. Lwowianki przeszy z want na pert najwyszej rei. Przesuny si po niej do noku rei, pohutay si, jakby stale mieszkay na bombramrei. Z podziwu dla ich zrcznoci nie potrafilimy si nawet dzieli wraeniami. Niepokoia nas przy tym myl, e mog si zaplta w za szerokich dla nich drelichach Staszka. Szybko przesuwajc si po percie do masztu, przeszy na jego wanty i po chwili byy ju na pokadzie. Nie ochonlimy jeszcze z podziwu dla ich akrobatycznej zwinnoci, gdy byskawicznie zrzuciy z siebie drelichy, ucisny do Staszka i migny nad relingiem burty. Oczarowani patrzylimy na Staszka, a ktry z nas wypowiedzia najmdrzejsze w tym momencie zdanie: - Chyba nam si to nio!

Apoksyomenos

Trzynastk zawsze uwaaem dla siebie za szczliw. 13 kwietnia 1927 roku Wiosenne

Zawody Sportowe w Szkole Morskiej w Tczewie miay si ku kocowi. Przewaga chylia si na nasz stron, ale Niemcy usiowali wygra zawody za wszelk cen. Mielimy w Szkole Morskiej wspaniaych zawodnikw w szabli, boksie, biegach na sto i wicej metrw, nie mwic ju o talentach w pice nonej i skokach. Byem wanie po swoim wyczynie w rzucie kul (pierwsze miejsce) i spoczywaem na laurach, gdy dopadli mnie koledzy z daniem, abym jeszcze wystpi na ringu w wadze cikiej, bo nasz kolega, Zygmunt Gra, czuje si niedysponowany. Tumaczyem, e od piciu lat nie miaem na rkach rkawic bokserskich, e bez treningu niemoliwe. Na pewno przegram walk. Nie przekonao to moich kolegw. Honor szkoy jest zagroony i nie ma gadania. Musisz!" Przedtem ju zmusili mnie do rzutu kul. Nigdy ni nie rzucaem. Po rzucie kul z kolei zmusili do rzucania dyskiem. Rzucaem nim dosownie kilka razy w yciu. O swym rzucie dyskiem przeczytaem nastpnego dnia w gazecie tczewskiej: Brutalna sia Borchardta o mao co nie spowodowaa katastrofy przy rzucie dyskiem. Rzeczywicie - zmuszony cisnem go, ale mi si wymkn i pad przed publicznoci, wzniecajc wysoki gejzer piasku. Mj boks mia krtki ywot i amerykaskie pochodzenie. Do Wilna w roku 1921 przyjechali przedstawiciele amerykaskiego zrzeszenia inynierw Polakw z firmy Agromotor i zaproponowali mojemu ojczymowi prowadzenie ich placwki w Wilnie. Miaa ona zaopatrywa Wileszczyzn w traktory, w mae kalifornijskie niwiarki, w kosiarki, sierpy, kosy, w bryczki szydowieckie z zakupionej przez nich fabryki bryczek w Polsce, samochody Dodge'a, maszyny do pisania Fox itp. Przedstawiciele tej firmy, inynierowie Orzechowski i Przewoocki ze Stanw Zjednoczonych, byli gomi w naszym domu. Nastpnego dnia rano usyszelimy dochodzce z ich pokoju, jak nam si wydawao, odgosy walki. Poniewa nikt nie woa o pomoc, nie mielimy wej ani puka i pyta, co si dzieje. Zaciekawiony tymi odgosami, staraem si by na linii ich pokoju i azienki. Naraz drzwi si otworzyy i jeden z inynierw stan w progu. miejc si koczy rozmow z koleg i zdejmowa oszaamiajce" rkawice bokserskie. Ogldaem je po raz pierwszy z bliska. Od nich wszystko si zaczo. Obdarowany dwiema parami tych rkawic, po szybkim wybiciu obu kciukw w wielu walkach, daem sobie spokj. Z tego okresu zapamitaem tylko tyle, e naley uderza z szybkoci jednej setnej sekundy i z si wagi caego wasnego ciaa, jako masy napdowej i uderzeniowej. Najskuteczniejsze s uderzenia w szczk. Bywaj decydujce. Nie miaem wic wtpliwoci, e zostan pobity przez wytrenowanego i przygotowanego do walki Niemca. Chyba, e uda mi si ten sierpowy w koniec szczki. Innego ciosu nie bd usiowa nawet zada, by si nie odkrywa, innymi sowy, nie naraa swych czuych miejsc na uderzenia przeciwnika. Co si stao Zygmuntowi Grze, e nie mg stan do walki, nie dopytywaem. Zawdziczaem jemu drugie miejsce w grze w szachy. Gdy ogosilimy zawody na mistrza w grze szachowej naszego aglowca Lww", zgosio si tylko dwch zawodnikw. Ja i Gra. Otrzymaem drugie miejsce. Wyczyny sportowe w moim yciu wyglday mizernie, cho dysponowaem du sil fizyczn. Zawdziczaem j mojej matce. Szykujc si do tej beznadziejnej dla mnie walki bokserskiej, przebiegaem pamici wszystkie etapy wicze i zawodw, a do tego momentu. Pami moja zanotowaa z najwczeniejszego dziecistwa (nie miaem jeszcze trzech lat) rozoony na pododze pled. Leymy na nim z mam, z kocami stp w otworze midzy podog

a szaf. wiczymy minie brzucha. wiczenie to bardzo lubiem, wicej od innych, uprawianych codziennie i bardzo systematycznie. Dziao si to jeszcze w Paryu. Dlaczego tak wiczymy, dowiedziaem si dopiero po powrocie do Polski od babuni, yjcej epok powstania styczniowego. Babunia nie pozwolia nigdy na cicie chociaby jednego drzewa w jej mateczniku, poniewa wedug niej kade drzewo moe kiedy suy za tarcz powstacowi. Powstacy musz by silni i zdrowi, by zwycia i przetrzyma wszelkie trudy. Mama, wychowana w tym duchu, na pierwszym planie stawiaa moje przygotowanie do powstania. Gdy umiaem ju czyta, w ksieczce mamy, sucej do prowadzenia naszych wicze, na ktrej widnia posek nagiego greckiego atlety, Apoksyomenosa, przeczytaem opis jego mini: Modzieniec, ktry suy za model do wspomnianego posgu, mg zapewne unie na swym brzuchu ciar maej lokomotywy. To zdanie posuyo mi za drogowskaz na cae ycie: Mie takie minie na brzuchu, by wytrzymay ciar maej lokomotywy!" W tym celu, z biegiem lat, uprawiaem ju nie tylko Mj system" (taki tytu nosia ksieczka Millera, wedug ktrej wiczyem wraz z mam), lecz i wszystkie inne systemy gimnastyk dostpne dla mnie po wyszukaniu ich w ksigarniach - z diu-ditsu wcznie. Cyrk by dla mnie miejscem kultu siy i sprawnoci fizycznej. Zaczem uprawia rwnie akrobatyk parterow" i bieganie na czworakach. Biegi te miay zapewni dobre samopoczucie. Na rkach chodziem rwnie dobrze jak na nogach. W klasie maturalnej gimnazjum byem zaoycielem i prezesem kka... chodzenia na rkach. Drek urzdziem sobie w domu, w korytarzu. Naturalnie, nie mogem na nim wiczy olbrzyma" czy soca", ale sta si dla mnie prawie podog. Przygotowywaem 12 numerw akrobatycznych, by wystpi z nimi w cyrku - a nagle przysza kolej na walk francusk. Optany ni, chciaem wstpi do trupy atletw. Namawia mnie do tego atleta Kornacki, z ktrym przypadkowo si zaprzyjaniem. Matka przedtem wybagaa ode mnie zdanie matury. W jakim zaktku mojego mzgu przez wiele lat istniaa ch wystpowania w cyrku, aby dowie sprawnoci i siy. Z atletami jedna walka si powioda, druga nie! Atleta - Ostoja z Grnego lska - z ktrym walczyem, zastosowa prawidowy chwyt, ale ja, zbyt dufny w swoj si, zamiast przepisowo natychmiast pa z przeciwnikiem na materac i wyj piruetem, to znaczy na gowie, przetrzymaem o chwil za dugo upadek i po natychmiast zakoczonej walce wrciem do domu z prawie unieruchomionym ramieniem. Nastpnego dnia pobiegem na ulic Garbarsk do przychodni lekarskiej, do profesora Muszyskiego, proszc o ratunek z zachowaniem tajemnicy (uczniom nie wolno byo wystpowa w cyrku). Rozebraem si, profesor mnie obejrza, nic nie powiedzia i wyszed z pokoju. Wrci z kilkoma lekarzami i pokazujc mnie powiedzia: Popatrzcie, co u nas ronie!" Najwikszy zachwyt wrd lekarzy wzbudziy moje apoksyomenowskie minie brzuszne. Trzy miesice unieruchomienia prawej rki nauczyy mnie pisania lew. Pika nona podobaa mi si, dopki nie zrobili" mnie gociperem", jak - kaleczc jzyk angielski - nazywano bramkarza. Padem przed bramk z pik koo gowy, ktr widocznie trudno byo odrni, bo koledzy odnieli mnie nieprzytomnego do domu. Nie wzbudzaem wwczas w oczach mamy ani uznania, ani litoci. I tak pik pogrzebaem na zawsze. W ksigarni trafiem na ksik pt. Wychowanie fizyczne Yogw Hatha Yoga" autorstwa Ramacharaki. Pomimo e w Akademickim Zwizku Sportowym podczas studiowania prawa na Uniwersytecie im. Stefana Batorego w Wilnie rokowaem jakie nadzieje nawet w

skoku o tyczce, doszedem do przekonania, e moje ciao nie jest mn, a tylko moim mieszkaniem, bo w tym samym czasie, gdy ja chciaem uczy si jzyka francuskiego, moje ciao akurat wolao kpanie si w rzece i przebywanie w lesie. Zrozumiaem, e ciao naley szanowa i utrzymywa zawsze w dobrym zdrowiu, a nie bezmylnie nadwera dla niezdrowych ambicji w zawodach. Ciao moje ma suy mnie, a nie mn rzdzi. Nie wyzbyem si jednak biegania na czworakach, jako rda dobrego humoru, oraz chodzenia na rkach. Uprawiaem te stanie na gowie, ktre byo przez hatha-jog popierane, jako odmadzajce i szybko utleniajce organizm. Zaprzestaem uprawiania walki francuskiej, boksu i udziau w zawodach. Podczas podry do Szwecji wykorzystaem swe akrobatyczne zdolnoci, demonstrujc je Szwedom w porcie Oxelsund z Kotem Kowalskim. Chcielimy pokaza, e my, Polacy, co potrafimy, bo akurat nie byo z nami na naszym dziewiciowiosowym kutrze reprezentacyjnych piewakw. Otrzymalimy z Kotem dwie olbrzymie tabliczki czekolady. Przyjlimy je z wielkim wstydem, bo przecie nie o to chodzio. Wystpowa kaza nam honor szkoy. Teraz ponownie zaszachowano mnie tym argumentem. Dla honoru szkoy, wbrew moim przekonaniom, miaem da si pobi, bo nie wierzyem w ten sierpowy w szczk przeciwnika. W narzuconym paszczu kpielowym czekaem na sygna: ring wolny. - Ring wolny! - usyszaem. Zrzuciem paszcz i przez sznury wszedem na udeptane zwycistwami kolegw deski ringu. Stanem w naroniku i czekaem na naoenie rkawic, pilnie ogldajc muskularnego Niemca. Zauwayem, e mj przeciwnik nie odrywa oczu od mego brzucha. Po chwili oznajmi, e si poddaje. Zwyciy Apoksyomenos! W tym samym roku byem bliski spenienia swych marze - wystpw w cyrku. Wracajc z Madery, Lww" rzuci kotwic na redzie Cherbourga. Lekarz okrtowy, dr Mieczysaw Wglewski, Dyzio" (Petrusewicz) i ja wyruszylimy do Parya. Ktry z wieczorw postanowilimy spdzi w jednym z najlepszych paryskich kabaretw. O wyborze zdecydowaa nie rozbieno zda, a tylko moje wspomnienia. Pamitaem, e moja matka lubia Moulin Rouge". Doktor z Dyziem poszli do Follies Bergeres". W tej podry czuem szczytow kondycj, sprawno i si fizyczn. Stojc w foyer Moulin Rouge" w mundurze marynarskim ze zotymi kotwicami na naramiennikach, pod pach majc tak uoon czapk, e mona byo na niej przeczyta napis Szkoa Morska, wygldaem prawdopodobnie jak posg Guliwera. Toczcy si koo mnie wydawali si mali, sabi i bladzi. Uwaali mnie zapewne za co niezwykle egzotycznego. Naraz moj uwag zwrcia grupa eleganckich panw, wcitych w pasie, z rzucajc si w oczy sprawnoci fizyczn. Nie miaem wtpliwoci, e mam przed sob gimnastykw. Niedwuznacznie patrzc na mnie umiechali si, co do siebie mwic. Olnia mnie myl, e moje marzenia o cyrku mog si speni. Musiabym porzuci szko, z ktrej byem zadowolony, i Lww", ktry kochaem. Ale nie zawsze czowiek jest panem myli, pomimo e mog by one bardzo bezsensowne. Zachowanie tych panw coraz bardziej utwierdzao mnie w przekonaniu, e zaproponuj mi wstpienie do ich ekipy. Czuem si na siach w szybkim czasie opanowa najbardziej zawie wiczenia. Widziaem ju siebie latajcego" pod kopu cyrkow z jednego trapezu na drugi. Powodzenie bd mia zapewnione, nie miaem wtpliwoci. Ju teraz wzbudzam podziw! Upojony tymi mylami zobaczyem, jak trzech panw oddziela si od grupy pozostaych i zblia lekkim, elastycznym krokiem kursem wymierzonym na mnie z wieci zaangaowania mnie do swego zespou. Ju byem przygotowany, e przemwi do mnie po francusku, gdy stan przede mn najstarszy z nich. Uderzajc prawie niedosyszalnie obcasami rzek pikn polszczyzn: - Pukownik dyplomowany, szef Szkoy Polskiego Sztabu Generalnego w Paryu. -

Drugi pan przedstawi si jako podpukownik... Trzeci - rwnie podpukownik... Czuem, jak spadam spod najwyszej kopuy cyrkowej na piasek nie osonitej siatk areny. Pomimo doznanego zawodu udao mi si w odpowiedzi rwnie stukn obcasami. Wypryem si i trzymajc czapk w rku zameldowaem przepisowo. Taki to a taki... ucze drugiego kursu nawigacyjnego Szkoy Morskiej w Tczewie w podry wiczebnej z Madery na aglowcu szkolnym Lww", zakotwiczonym w Cherbourgu. Pukownicy umiechali si, kolejno podajc mi rk. Po tym przywitaniu szef Szkoy Polskiego Sztabu Generalnego w Paryu powiedzia: - Przyszlimy podzikowa panu za wspania reprezentacj Polskiej Marynarki. Znw zwyciy Apoksyomenos.

Potem, potem..

y dzie Patrona, uroczyste wito..." Dwie doby soca redniego" dzieliy go od wiosennego zrwnania dnia z noc roku 1927. Czwrkami wymaszerowalimy z naszej Szkoy Morskiej w Tczewie na uroczyst akademi w sali gimnazjum mskiego. Wykadowcy nasi, z inspektorem Gustawem Kaskim, wyruszyli wczeniej i w chwili, gdy weszlimy na sal, siedzieli ju w pierwszym rzdzie wrd zaproszonych goci. Mdre, ochronne prawo przyrody nadao inspektorowi gron posta. Wysoki i barczysty, uzupeniajc to prawo natury, usiowa przybiera surowy wygld i uywa zwizej mowy. Ani jedno, ani drugie jednak mu si nie udawao. Surowo zaczynaa si i koczya na wrodzonym gronym wygldzie. Nigdy nas nie kara i we wszystkich wypadkach stawa w naszej obronie, interesujc si nami i wiedzc o kadym z nas znacznie wicej, ni mylelimy. Zwizo miaa polega na szybkim wymawianiu sw, ale niekiedy je powtarza, co niszczyo zamierzon zwizo. Uczy nas morskiej praktyki, ktrej podrcznik, pierwszy w jzyku polskim, musia sam napisa. Podrczniki z dziedziny morskiej wwczas w ogle nie istniay. Traktujc nas jak rodzone dzieci, zwraca si do nas zwykle, mwic zwile": Chopcy, chopcy... rozumiecie, rozumiecie... naley to wykona szybko, szybko..." W wypadku, gdy mia do czynienia z liczb pojedyncz, to mwi jeszcze bardziej zwile": Chopcze, chopcze..." Wykady ilustrowa wspomnieniami ze swego bogatego dowiadczenia, udzielajc praktycznych wskazwek, jak na przykad naley patrze oczami oficera adunkowego na przedmioty i jakie mona mie kopoty: Chopcy, chopcy! Pamitajcie, jeli bdziecie mieli beczki z dobrym winem, to jeli na beczkach zobaczycie wiee lady naruszenia obrczy, musicie to poda w swych uwagach o przyjtym na statek adunku. Obrcz moga by podniesiona w celu zrobienia otworu, wytoczenia wina i dolania wody. W takim wypadku znajdziecie lad po nowym zabitym koku. Mielimy kiedy adunek beczek kawioru. Obrcze byy naruszone. Ale waga si zgadzaa. Nie

wiedzielimy, co si za tym moe kry Okazao si, e wybrano znaczn cz kawioru i zastpiono go przez sago. Tak, sago! Chopcy, chopcy! Musicie zawsze bardzo uwaa i zawsze wszystko zapisywa". Konieczna w kadej szkole morskiej dyscyplina wojskowa miaa jeszcze to podoe, e Szko Morsk w Tczewie zaoyo w czerwcu 1920 roku Ministerstwo Spraw Wojskowych, a pierwszy nasz aglowiec szkolny nosi przed nazw skrt ORP - Okrt Rzeczypospolitej Polskiej. Od pierwszego stycznia 1922 roku szkoa przesza do Ministerstwa Przemysu i Handlu, za inspektor donasza swoje wojskowe mundury i stosowa zwizy - wedug niego sposb wyraania si wojskowych. W owym, marcowym, dniu zajlimy miejsca z tej samej strony, co inspektor, w nastpnym rzdzie za nim. W drugiej poowie sali siedzieli uczniowie - gospodarze tej sali. Zacza si prelekcja. Naraz drzwi si otworzyy i zupenie jak w modnej wwczas piosence Cicho na paluszkach, cicho na paluszkach..." wszed nasz kolega, ktry tego dnia musia pozosta w szkole, poniewa peni sub pod dzwonem. Stpajc wci na palcach trzyma kurs na nabienik w postaci naszego inspektora. Wida byo, e chce dobi do niego od rufy. cisnlimy si, by da mu miejsce na krzele, eby nie zrobi zamieszania, stajc naprzeciwko prelegenta. Inspektor mia w tym czasie wzrok zwrcony na mwc i nie widzia wejcia ucznia na sal ani manewrw przy dobijaniu do jego osoby. Ucze wycign sw .mwnic" jak mg najbliej trbki eustachiuszowej inspektora z jego lewej burty i odkrci kurek, puci gaz", jak mwilimy wwczas w szkole. - Panie inspektorze - wyszepta. Inspektor widzia, w jaki sposb zajmowalimy miejsca za nim, wic syszc gos jednego z nas, odpowiedzia rwnie szeptem: - Potem! Potem!... Zauwaylimy natychmiast, e koce uszu inspektora pokrya purpura. Uoenie tych dwch barw pionowo oznaczaoby: Nie odpowiadam za swe ruchy!" Twarz subowego przybraa rozpaczliwy wyraz, ale bez oznak rezygnacji. Patrzy na prelegenta wzrokiem, w ktrym kady z nas z atwoci wyczyta prob: Zrb przerw! Napij si wody!" Prelegent nie by nawigatorem i nie zrozumia niemej proby subowego. Nie zwrci w ogle na niego uwagi. Subowy by dla niego powietrzem, pyem. A moe ba si, e zgubi wtek? Mwi z pamici i - jak nam si wydawao - improwizowa niekiedy na poczekaniu. Twarz subowego przybraa po chwili wyraz, jakby mia zamiar skoczy do wody gow. Wcign kilka razy powietrze. Gboko! Oddycha ciko. Wida byo, e si sam ze sob mocuje. Wreszcie, gdy odwaga wzia gr nad niezdecydowaniem, zbliy ganic" (tj. nos) do inspektorskiego ucha i wyszepta: - Panie inspektorze! Ognie witego Elma, tak czsto ukazujce si nawigatorom, pojawiy si teraz nad uszami inspektora. Byy koloru purpury. Inspektor odwrci nieco gow. Ukaza si poncy krwaw zorz policzek i jednoczenie usyszelimy syk, a w nim trzy sowa: - Powiedziaem: Potem! Potem!... Gowa inspektora wrcia na miejsce, ale ognie witego Elma nad uszami pozostay. Subowego ucznia zaliczalimy do odwanych. Widzielimy, e nie rezygnuje, poniewa nie podnis kotwicy i nie wyszed z sali. Wprost przeciwnie: jeszcze si bardziej zakotwiczy, siadajc gbiej w krzele. Byo rzecz jasn, e jest to klasyczne nawigacyjne przeczekanie" dla wyjanienia sytuacji. Subowy zacz teraz bada stan prelegenta, liczc, e si wreszcie zmczy i napije si

wody przygotowanej dla niego w szklance. Ale prelegent, zajty dobieraniem sw i wizaniem ich w zdania, nie zwraca uwagi na zawarto stojcej przed nim szklanki. Nie zdradza oznak ani aknienia, ani zmczenia. Mwi i mwi... Zachowanie prelegenta nie wnioso nowych czynnikw do zmiany sytuacji. Koczy si przewidziany przez subowego okres nawigacyjnego przeczekania. Naleao dziaa. W momencie gdy prelegent postawi w powietrzu kropk po piknie zaokrglonym zdaniu, subowy taranujcym ruchem zbliy sw cz ciaa, ktra niektrym uczniom suy wycznie do noszenia czapki", wedug wyraenia kapitana A. Ledchowskiego, do ucha inspektora i wyszepta: - Panie inspektorze!... Z lekka przygase nad uszami ognie znw buchny pen si aru. Nad konierzykiem inspektora ukazaa si zorza koloru, ktry dobrym eglarzom znamionuje silny wiatr: purpurowa czerwie, pokrywajca kark i szyj. Sia wielu tysicy wiec dobrej latarni morskiej zabysa w oku inspektora zwrconym do subowego. Wypowied brzmiaa zwile: - Powiedziaem, e potem! Potem!... Ciao subowego natychmiast po tych sowach przyjo postaw na odtrbiono". Po trzech niepisanych, ale przepisowych, prbach odda si czekaniu na okazj. Prelegent, czujc si wspaniale na swym ujedonym, starym mustangu", by niezmordowany. Nard" - to znaczy my uczniowie - bylimy ju zmczeni. W szkole tak dugo nikt nie trzyma si rzeczy". Najwikszy nasz krasomwca i jednoczenie nasz naczelny wychowawca, kapitan Adolf Hryniewiecki, pomimo e upaja si swoj mow nie przekracza nigdy p godziny. Nard" uwaa, e wszelkie oficjalne przemwienia, przekraczajce p godziny, rwnie z naukowego punktu widzenia nie s w stanie utrzyma napitej uwagi suchaczy. Wszystko, co ponadto, byo czczym popisywaniem si wymow i zabieraniem czasu, z ktrego - bd co bd - skadao si nasze ycie. Ju druga godzina dobiegaa koca, a prelegent wci mwi, nie popijajc wody. Nard" nie spa jedynie dlatego, eby si dowiedzie, co subowy ucze powie inspektorowi. Jeli ktry z nas nawet si zdrzemn, to po przebudzeniu natychmiast pyta: - Czy subowy ju to powiedzia, co mia powiedzie? I oto nareszcie, o godzinie dwudziestej drugiej czasu rednioeuropejskiego, skoczyo si przemwienie. Nie przebrzmiay jeszcze echa oklaskw, gdy inspektor odwrci si na krzele i spyta subowego: - Chopcze! Chopcze! Co chciae powiedzie? Subowy poderwa si i w postawie zasadniczej wyrecytowa: - Pan dyrektor Garnuszewski kaza powiadomi pana inspektora, e minister przemysu i handlu bdzie przejazdem w Tczewie i bardzo prosi, eby si pan inspektor z nim zobaczy na dworcu przy pocigu. Ale przed chwil ekspres musia chyba odej... * * * By maj 1940 roku. Na ORP Gdynia", zacumowanym do beczek w bazie Angielskiej Marynarki Wojennej w Devenport nad kanaem La Manche, oczekiwano przyjazdu wczesnego prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Wadysawa Raczkiewicza. ORP Gdynia" to by nasz stary transatlantyk Kociuszko". Wyprowadzi go z Gdyni 28 sierpnia 1939 roku kapitan Mamert Stankiewicz, odwoany w tym celu z urlopu w Zakopanem. W zastpstwie kapitana Mamerta Stankiewicza transatlantykiem Pisudski" dowodzi w tym czasie kapitan Jan Stankiewicz, starszy brat Mamerta.

Kociuszko" zdoa przed wybuchem wojny doj do Anglii, w ktrej nastpnie podnis bander wojenn, zmieniajc nazw na ORP Gdynia". Suy jako okrt-baza, mieszczc m.in Szko Podchorych Marynarki Wojennej oraz szko specjalistw floty. Zapowiedziany dosownie w ostatniej chwili przyjazd prezydenta Wadysawa Raczkiewicza podyktowany by chci wyraenia wdzicznoci za trud onierski, dzieln postaw i powicenie rannym marynarzom, ktrzy zdoali si uratowa z niszczyciela Grom", zbombardowanego i zatopionego przez niemieckie samoloty 4 maja 1940 roku pod Narwikiem. Par minut przed zapowiedzian godzin ukazaa si pikna motorwka, wypoyczona od angielskiej Admiralicji, i wkrtce potem prezydent stan na trapie ORP Gdynia", chylc gow przed bander. Towarzyszy mu dowdca okrtu, komandor porucznik Roman Stankiewicz, modszy brat kapitana Mamerta. Po przejciu przez szpaler omiu trapowych, zgodnie z penym ceremoniaem przynalenym gowie pastwa prezydent przywita si z zastpc dowdcy okrtu i oficerami. W chwili, gdy orszak prezydenta ruszy, by uda si do szpitala okrtowego, do dowdcy podszed jeden z podchorych, byy ucze fregaty Dar Pomorza". Wypry si, zasalutowa i rozpocz od Panie komandorze...", ale tyle tylko sw zdy z siebie wyrzuci, poskromiony byskawicami oczu dowdcy i krtkim onierskim rozkazem: - Podchory! Potem! Potem!... Podchory zaniemwi, salutujc wszystkie przechodzce osoby w orszaku. Gdy jednak orszak zbliy si do zejcia na niszy pokad, na ktrym znajdowa si szpital, podchory znw znalaz si przed dowdc okrtu. Wyprony i wpatrzony w swego dowdc, w chwili, gdy ten zbliy si nieomal do zderzenia, podchory zasalutowa i rozpocz swoje Panie komandorze..." Natychmiast ponownie zosta zgaszony gronym gosem: - Podchory! Powiedziaem ju raz, e potem! Potem!... Podchory w miejscu zmieni swj kurs o sto osiemdziesit stopni i pdzc caa naprzd" zdoa drugim zejciem wyprzedzi orszak i stan w postawie zasadniczej przed drzwiami szpitala. Widzc znw podchorego przed sob, dowdca usiowa oniemi go na odlego wzrokiem i znanym w caej flocie wyrazem twarzy. Ale bezskutecznie! Podchory przymkn oczy, by nie widzie rodowej szczki Stankiewiczw, ustawionej na podobiestwo strzaki aneroidu na huragan", i rozpocz swoje: Panie komandorze"... Musia jednak zaniemwi, gdy usysza klasyczne, przez zacinite zby wypowiedziane sowa: - Podchory! Podchory rozumie, co to jest subordynacja? Powtarzam po raz trzeci, e potem! Potem!... Podchory zdrtwia z rk przy daszku czapki i z ca seri sw za zbami. Gdy prezydent z orszakiem wszed do szpitala, podchory wcisn si za nimi, ale ugrzz przy samych drzwiach, poniewa miejsca byo niewiele. Prezydent skoni si lecym w kojach marynarzom i powiedzia (przemwienie prezydenta nie byo stenografowane, przechowaa je tylko pami mocno podenerwowanego w owej chwili podchorego): - Marynarze Okrtu Rzeczypospolitej Polskiej Grom"! Skadam wam podzikowanie w imieniu Rzdu Rzeczypospolitej Polskiej za wasz onierski trud, za wasz wspania postaw w subie na morzu, za wasz ofiarn prac, w ktrej nie szczdzilicie swych si i swego ycia dla Ojczyzny. Polska jest dumna ze swych marynarzy i dziki nim pena wiary w ostateczne zwycistwo. Dzikujc wam jeszcze raz, ycz powrotu do zdrowia i dalszych zwycistw. Prezydent skoni si i opuci szpital okrtowy. Orszak skierowa si w kierunku wyjcia. W chwili gdy prezydent wstpowa na schody prowadzce na wyszy pokad, dowdca skinieniem rki przywoa podchorego i spyta:

- Podchory! O co podchory chcia prosi pana prezydenta? Podchory znw zasalutowa i wreszcie powiedzia: - Panie komandorze! Zastpca pana komandora kaza zameldowa, e wszyscy marynarze z Groma" przed p godzin, gdy pan komandor wyjecha po pana prezydenta, zostali zabrani do szpitala na ldzie. W szpitalu okrtowym pozostali wycznie marynarze z innych okrtw, chorzy na kawalersk chorob.

Bocianie gniazdo

Byo jak w radiowej piosence, piewanej pod batut wileskiego organisty, Bronisawa
Rutkowskiego: Wojsko z wicze powracao. Lewa! Lewa! Raz i dwa! Przed Gdyni si zatrzymao, Lewa! Lewa! Raz i dwa! Zarzdzono postj puku. Obiad i odpoczynek. Na biwaku, po obiedzie, odpoczywaa zaoga kuchni polowej. Jej starszego kucharza zainteresowaa gromada bocianw, krca nad jednym i tym samym miejscem. Co byo przedmiotem zainteresowania tych ptakw, mistrz nie mg rozpozna. Do rozpoczcia marszu zostao jeszcze sporo czasu, a nie zaspokojona ciekawo wzrastaa. Zmusia ona wreszcie kuchmistrza do zbadania sprawy na miejscu. By koniec sierpnia. Kuchmistrz, rodem z Wileszczyzny, przejty kultem bocianw - od lat dziecicych sysza o sejmikach bocianich w tym czasie, pamita te o wielkim wicie w dniu 25 marca, uwaanym za dzie przylotu bocianw. Kady gospodarz na Litwie wydawa uczt w tym dniu, zwan po litewsku sterkawimas. witowano przy niej radonie przylot sterkusa" (bociana), spraszajc na uczt ssiadw i znajomych. Pamita, e miejsca, w ktrych gnied si bociany, uwaa si za szczliwe i wszyscy staraj si zwabi tego skrzydlatego przyjaciela domu. Pamita hodowane u ssiadw w kuchniach bociany, myszkujce po ktach, ganiajce za dziemi, psami, kotami i yjce ze wszystkimi w najlepszej przyjani, jak to bywao w synnym z tego na cay powiat oszmiaski Tenczynie, majtku Leonarda Woczaskiego, lecym przy drodze ze Smorgo do Krewa, tu koo unickiego kocioa Suckow. Przed domem mieszkalnym na klombie, na dwumetrowym supie zbudowano ogromne gniazdo bocianie, do ktrego dzieci pana Woczaskiego dostaway si bez trudu po drabinie, pieszczc i karmic w gniedzie mae bocianita, ku wielkiej radoci starych bocianw, uwaajcych cay dwr z ludmi i zwierztami za swj wasny i wracajcych tutaj co roku z

zimowej egipskiej podry. Zbliaa si jesie i bociany zbieray si do odlotu. Kucharz wiedzia o tym dobrze. Ruszy w ich kierunku. Dotar na ukryt za ozami k. Bociany uniosy si i odleciay, z wyjtkiem jednego. Lea nieruchomo na trawie. Kucharzowi przypomniay si wiele razy syszane w dziecistwie opowiadania o tym, e bociany przed odlotem zabijaj sabe, niezdolne wedug opinii bocianiej starszyzny do dugiego lotu do Afryki. Czy lecy przed nim bocian zosta zabity przez wspbraci, czy te zaniemg sam - tej zagadki kucharz nie rozwiza. Z natury bardzo praktyczny, widzc dugie skrzyda bocianie, oceni ich przydatno do podmiatania mieci przy pytach kuchennych w koszarach. Nie majc przy sobie noa, zabra bociana i wrzuci go do pojemnika przy ruchomej kuchni polowej. Puk stacjonowa w miejscowoci niezbyt odlegej od Gdyni. W koszarach podczas porzdkowania kuchen polowych kucharz wydoby z pojemnika nieywego bociana, zanis go do kuchni i pooy w kcie. Nastpnego dnia szef wchodzc do kuchni zauway, e bocian znikn. W kadym razie nie lea tam, gdzie go zostawi. Po chwili zobaczy go stojcego przy kuble i usiujcego znale w nim co do zjedzenia. Z powodu cudownego zmartwychwstania bociana rado kucharza bya wielka, a spotgowaa si jeszcze bardziej, gdy bocian bez oznak strachu podszed do swego zbawcy, dajc mu niedwuznacznie do zrozumienia, by go nakarmi. Przygotowanie porannego posiku dla onierzy dao okazj do nakarmienia bociana z nikym - ale jednak - uszczerbkiem dla batalionu. Po kilku godzinach ptak poczu si panem w kuchni i nie przepuci adnej okazji, by si nie posili czymkolwiek, co si znalazo w zasigu jego dzioba. Obiad da sposobno poznajomienia si bociana z piechurami. Podchodzi do kadego z osobna, pozwala si gadzi i nie byo wtpliwoci, e obie strony s zachwycone. Tak byo przez kilka dni. Pomimo e oboplne sympatie wzrosy, to jednak wynika komplikacja: bocian zabiera wojakom miso. Sprawa z bahej urosa do urzdowej. Bocian zosta przedstawiony pukownikowi. Przez pukownika - Ministerstwu Spraw Wojskowych, co prawda tylko na papierze, ale z wnioskiem o zezwolenie wcignicia bociana na list oniersk - dla przyznania mu penej racji ywnociowej. Tak, wic za zgod Ministerstwa Spraw Wojskowych latajce stworzenie stao si piechurem i rzecz najwaniejsza - zrozumiao, e ma przyznane racje ywnociowe i e przyjaci nie wypada pozbawia najsmaczniejszych kskw, jeli ich sami nie ofiaruj. Po kilku tygodniach stwierdzono niezaprzeczalnie, e bocian wyznaje si w szarach i zakresach ich wadzy. W koszarach czu si jak w swoim gniedzie, tyle e nie sypia w ku, tylko w izbie onierskiej, i nie czyci broni, chocia bardzo pilnie asystowa przy tej czynnoci. Nagle onierze bocianiego puku zauwayli, e zaczy gin guziki, naboje, scyzoryki, niekiedy widelce. Niewyjaniona sprawa trwaa do momentu, a jeden z piechurw zajty przyszywaniem guzikw ujrza ze zdumieniem przygotowany do przyszycia guzik w... dziobie pilnie mu asystujcego bociana. onierz zastosowa gwn zasad dentelmena: uda, e tego nie widzia, jak si nie widzi rzeczy niestosownych. Siedzia nieruchomo, jak zamurowany. Bocian odwrci si na picie" i wolno wymaszerowa z onierskiej izby. Piechur szybko pody za swym guzikiem. Za drzwiami zobaczy swego przyjaciela unoszcego si w powietrzu. Bocian wyldowa na starym gniedzie na jednym z budynkw w pobliu koszar. Od tego dnia, gdy zabrako ktremu z onierzy guzikw, naboi, klamry, innymi sowy - wszystkiego, co mocno byszczy, koledzy organizowali dla bociana w izbie onierskiej przyjcie, karmic go bocianimi przysmakami i pilnujc, by nic wyszed za wczenie i nie przeszkodzi w odzyskaniu

poszkodowanemu eksponatw z bocianiego muzeum. Ku wielkiej uciesze puku okazao si, e bocian uwielbia wiczenia: musztr, zwroty, a zwaszcza marsze. Po kilku tygodniach orientowa si w nich lepiej od niejednego rekruta, ustawiajc si zawsze bezbdnie. Na duszy przemarsz bocian wyruszy razem z batalionem. Pocztkowo maszerowa obok oficera, nastpnie przed nim, a potem odszed na bok i pilnie lustrowa przesuwajcych si przed nim onierzy. Odrabia potem t odlego lecc tu nad ich gowami. Najbardziej lubi, gdy cay puk defilowa przed nim. Od pukownika do najmodszego rekruta - nikt nie mia wtpliwoci, e bocian naley do puku, a puk do bociana. Gdy nie byo wielkiego mrozu, nie mwic o odwily, bocian wyrywa si ze swej cieplej kuchni, by uczestniczy w marszach. Przysza wiosna. Wrciy inne bociany. Puk z niepokojem obserwowa swego ulubieca. Bocian przyglda si przylatujcym wspplemiecom, nie zdradzajc jednak ochoty do zmiany swego obecnego, onierskiego, stanu na ptasi. wiczenia marszowe, dawniej uciliwe, teraz stay si dla piechurw prawie rozrywk dziki akrobatycznym popisom bociana. Cay puk twierdzi, e bocian doskonale zdaje sobie spraw ze swego postpowania i stara si odwdziczy za okazywane mu serce. Ba! Zna nie tylko szare, ale nawet osobicie kadego onierza. Wiedzia, jakie podczas wicze po kadym rozkazie nastpuj ewolucje. Umia zaj tak pozycj, by widzie dokadnie cay maszerujcy przed nim puk. Kuchni uwaa za swoje stae miejsce pobytu, a kucharza - pierwszego czowieka ujrzanego po przebudzeniu - chyba za rodziciela. Zbliao si wito Morza. Puk mia wzi udzia w wielkiej defiladzie w Gdyni. Szykowano si do niej odpowiednio. Dusz tych przygotowa by bocian, nie odstpujcy podczas wicze pukownika ani na krok. Szeptano, e pukownik asystuje bocianowi - poniewa jednakowo ju si orientuj we wszystkich ewolucjach zwizanych z parad, na ktrej ma wystpi puk. Nareszcie nasta oczekiwany dzie. Puk wyruszy do Gdyni. Wszyscy, od pukownika poczynajc, byli ciekawi, jak podczas defilady zachowa si bocian. W marszu do Gdyni bocian wytrwale lustrowa kadego piechura. Nastpnie lecia nad wszystkimi batalionami. Stawa z boku przed pukownikiem, za ktrym przesuwa si rozemiany puk, defilujc paradnym krokiem pod okiem bociana. Gdynia! Puk zblia si do trybuny. Bocian, chcc zobaczy, jak wyglda miejsce parady, wznis si nad pukiem wyej ni zazwyczaj. Przypieszy swj lot i wyldowa kilkanacie krokw przed pukownikiem. Stan na czele swego puku i przemaszerowa przed trybun jak przy komendzie: Na prawo patrz!" Duma rozpieraa cay maszerujcy w lad za bocianem puk, powiadomiony podawan z ust do ust wieci. Gdynia oszalaa! Bia brawo! Po przedefilowaniu przed trybun bocian jak zwykle stan z boku, przyj defilad, a potem unis si w powietrze, ogarniajc skrzydami swj puk *. *** Trzysta szedziesit pi lat przed opisan defilad z funduszw ostatniego z Olgierdowiczw, krla polskiego Zygmunta Augusta, i pod jego opiekuczym okiem koczono w Elblgu budow pierwszego okrtu polskiego. Galeon, co mia si zwa Smokiem". Budowano od 8 czerwca 1570 roku do 15 marca 1572. Okrt ten mia zapocztkowa zaprojektowan przez tego krla flot polsk. Krl osobicie zajmowa si i interesowa t budow, posyajc na ni pienidze. Prawdopodobnie krlowi, wnikajcemu w kady szczeg budowy okrtu i w nazwy

poszczeglnych jego czci, nie podobao si, e grujce nad caym okrtem i tak wane dla jego bezpieczestwa miejsce, z ktrego eglarze mieli wypatrywa odkrywajce si ldy czy zbliajcego si nieprzyjaciela, ma nosi niemieck nazw Mastkorb lub Marskorb. Chodzio o kosz na czubku" masztu. Kosz masztowy, w skrcie Mars. Krl Zygmunt August, ywo majc w pamici gniazda skrzydlatych opiekunw zamkw, dworzyszcz i chat na Olgierdowych ziemiach, kaza przemieni obc nazw Mars na rodzim: bocianie gniazdo*, znan wycznie Polskiej Marynarce Wojennej i Handlowej.

Trzynacie Beauforta

odszy nawigacyjny" - tak funkcj penilimy na aglowcu szkolnym Lww" po drugim roku studiw w Szkole Morskiej w Tczewie. Ta zaszczytna funkcja umoliwiaa nam zapoznanie si z praktycznym sposobem prowadzenia nawigacji oraz ze sposobem mylenia nawigatora". W uczniowskiej kabinie nawigacyjnej mielimy drugi dziennik okrtowy, a take mapy i pomoce nawigacyjne, identyczne z tymi, ktre mia na mostku oficer nawigacyjny. Z uczuciem zawodu zapisalimy 2 padziernika 1927 roku w naszym dzienniku okrtowym: Trawers statku latarniowego ,,Skagen rev" z prawej burty. Kurs - 090. Wiatr - North. Sia wiatru - 3 wedug skali Beauforta. Uczucie alu wizao si ze wskazaniami skali Beauforta, ktre byy dla nas gam muzyki wiatrw". Poznalimy ju dwiczne fa-mi-la-sol, ale nigdy jeszcze najwyszego z tonw: si. Bez zapoznania si z nim praktycznie, bez wyprbowania przy jego dwiku swych nerww i woli absolutnie nie moglimy sami przed sob uwaa si za penowartociowych nawigatorw. W roku 1925 udao nam si zakosztowa dwiku: do, oznaczonego w skali Beauforta zerem: calm, czyli cisza. Stanowia ona dla nawigatorw w epoce aglowcw nie mniejsze niekiedy niebezpieczestwo ni nawet hurricane huragan, przekraczajcy dwunastostopniowa skal Beauforta. Melodia tego dwiku mwia: that which no canvas could withstand" - nie ma agla, ktry by wytrzyma [taki wiatr]". Tak okreli to w roku 1806 Sir Francis Beaufort (1774-1857), podajc do wiadomoci uoon przez siebie gam wiatrw". Admiralicja angielska zaakceptowaa j dopiero w roku 1838, za Midzynarodowy Komitet Meteorologiczny w 1874 (patrz tabela). Stopie Prdko wiatru w wzach Opis angielski Opis polski

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

0-1 1-3 4-6 7-10 11-16 17-21 22-27 28-33 34-40 41-47 48-55 56-65 ponad 65

Calm Light air Light breeze Gentle breeze Moderate breeze Fresh breeze Strong breeze Moderate gale Fresh gale Strong gale Whole gale Storm Hurricane

Cisza Powiew Saby wiatr agodny wiatr Umiarkowany wiatr Do silny wiatr Silny wiatr Bardzo silny wiatr Wicher Wiatr sztormowy Sztorm Silny sztorm Huragan

Dwa lata temu poznalimy, co moe oznacza zero Beauforta: gd i szkorbut. Ale to byo tak dawno. Obecnie palilimy si" ju do rzeczy najwikszych. Pozycja i kurs, zapisane w dzienniku okrtowym, mwiy o zakoczeniu tegorocznej kampanii. Za nami pozostao cmentarzysko aglowcw pena sztormw Zatoka Biskajska. Pogrzebane zostay nasze nadzieje na dwunasty stopie skali Beauforta: minlimy wanie wrota Batyku i weszlimy na osonite ldami wody cienin duskich. Gorycz tego zawodu usiowalimy osodzi sobie wspomnieniami niedawnych przey z podry. Naturalnie tych, ktre napaway nas dum i czyniy z nas bohaterw, bez potrzeby patrzenia w lustro. Bohaterstwa byway rne. Zespoowe mona byo przeywa raz jeszcze, wsplnie omawiajc towarzyszce im szczegy. Natomiast te, w ktrych si byo bohaterem wycznie we wasnej wyobrani, musiay by natychmiast ywcem pogrzebane. W tym roku nie wielimy na Lwowie adunku. Wracalimy z Madery z letniej podry wiczebnej, podczas ktrej mielimy nadziej zapisanie w dzienniku okrtowym w rubryce sia wiatru 12 stopni Beauforta. Poniewa jednak nic podobnego nie zaszo a do minitego przed chwil statku latarniowego Skagen rev, wic wspomnienia z Madery zaczy nabiera coraz ywszych barw, coraz wikszej wagi i uroku, jako jedyny dorobek z caej podry. Zawdziczalimy go Dyziowi, ktrego uwaalimy w szkole za jedynego bodaj taternika. Taczy zbjnickiego". Drobi, piewa, bdc sam sobie orkiestr i baletem. Mia nawet bardzo zniszczone kierpce, ktrych uywa zamiast nocnych pantofli i to one czyniy z niego w naszych oczach grala. Podczas pierwszego wyjcia na ld w Funchalu, porcie Madery, Dyzio podzieli si ze mn myl zdobycia najwyszego szczytu tej wyspy, Pico Ruivo - wysokoci 1861 metrw. Jednake okaza si on dla nas niedostpny z powodu stosunkowo duych kosztw wycieczki. Dostanie si do niego wymagao dwch dni czasu. Naleao pokona niemal trzydziestokilometrowa odlego. Trzeba te byo wynaj dwch przewodnikw do ubezpieczania nas linami przy wchodzeniu. Pomimo tych przeszkd zasiana przez Dyzia ch rosa w nim i we mnie. Dyzio zacz przede mn drobiazgowo roztrzsa sytuacj, a ja zgadzaem si z jego wywodem. - Po co nam przewodnicy? - mwi. - Rzeczywicie, po co? - zgadzaem si. - Jestemy nawigatorami! Po co nam przewodnicy? Dyzio dowiedzia si, e przewodnicy sami nie uywaj lin, tylko zabezpieczaj nimi

turystw. - Po co nam liny, jeli oni sami nie uywaj lin? Zgadzam si: - Po co nam liny? - Dowiadywaem si-cign Dyzio - czy droga jest rozpoznawalna bez przewodnika. Ot widoczna jest tylko w dzie. Bdziemy wic szli tylko w dzie. - Naturalnie! - przytaknem. - Czas: dwie doby - nudzi Dyzio. - Czas mona z atwoci skrci. Pjdziemy dwa razy szybciej ni turyci! - Naturalnie! - zgodziem si natychmiast, nie majc pojcia o chodzeniu po grach. Moemy z atwoci przej w cigu jednej doby, jeli si popieszymy. Do wejcia na szczyt Pico Rui vo brakowao nam ju tylko pozwolenia komendanta Lwowa", ktrym by Macaj". - Pozwoli albo nie. Jeli nie pozwoli, to nie pjdziemy, a jeli pozwoli, to pjdziemy bardzo logicznie rozwaa Dyzio. Plan Dyzia polega na wyjciu noc, by dotrze o brzasku do drogi, ktr trzeba odby przy wietle dziennym i doj do celu. Powrt - uda si albo nie. W zalenoci czy zdymy wrci do wyranej drogi przed zmrokiem. Turystyka bya le widziana przez naszych kolegw, tak zwanych zejmanw", czyli nadludzi morza. Z twarzy zejmana suchajcego projektu wycieczki mona byo wyczyta opini o turycie: Jeszcze go takie rzeczy obchodz". Postanowilimy o projektowanej wycieczce powiadomi serdecznych przyjaci, by nie podnie sprzeciwu caego zejmastwa". Jeden z serdecznych przyjaci, pomimo e nie zejman, popatrzy na mnie ze wspczuciem i powiedzia: - To po to mam jak szalony drapa si trzydzieci kilometrw na gr, aby potem jeszcze szybciej z niej zej? - i zatoczy palcem kko na czole. Ani jeden z kolegw nie chcia i z nami, uwaajc wycieczk za nierealny pomys, ktry mg si zrodzi wycznie w gowie Dyzia. Do zawiadomienia pozosta mi jeszcze Starzec", z ktrym w szkole siedziaem w jednym kcie. Gra wanie na swej gitarze, gdy mu oznajmiem, e jednak wybieramy si na Pico Ruivo. Biorc coraz trudniejsze akordy Starzec umiechn si pobaliwie i spyta: - Kto jeszcze idzie, oprcz dwch takich bohaterw" jak wy? - Nie domylasz si? - spytaem. - Nikt! - zgad od razu. Wzi znowu par akordw i owiadczy: - No, ebycie nie czuli si tak bardzo osamotnieni, to mog pj z wami. Wobec ustalonego ju planu i skadu wycieczki o wejciu na szczyt Madery miao zdecydowa wycznie pozwolenie komendanta. Zadziaalimy drog subow, przez pierwszego oficera, kapitana Tadeusza Szczygielskiego, ktry dziki poczuciu humoru wyjedna nam pozwolenie na to nic nierobienie" i zaatwi otrzymanie nalenego nam na cay dzie prowiantu. Dokupilimy owocw na drog. Waciwie by to tylko jeden owoc: olbrzymi arbuz. Wanie ja miaem go dwiga na Pico Ruivo. Dyzio, jako wdz wycieczki (Starzec - podobnie jak ja - nigdy po grach nie chodzi), zapowiedzia, e nie pozwoli nam tkn tego arbuza wczeniej ni na Pico Ruivo. Zjedlimy kolacj i natychmiast pooylimy si spa. O godzinie dwunastej w nocy koledzy odzi pod wiosami odwieli nas na ld, skd natychmiast rozpoczlimy marsz. Dyzio bardzo sumiennie i drobiazgowo przestudiowa ca drog, i prowadzi nas pewnie przez

owietlone gwiazdami ulice Funchalu. Byo jeszcze ciemno, gdy skoczyy si domy i winnice, ale mona byo wyczu drog. Milczelimy, gonic ze Starcem cie Dyzia. Kurs: North. Prdko: co Dyzio wyskoczy. O wp do pitej zaczo szarze. Dyzio pozwoli nam chwil posta. Mylelimy ze Starcem, e co nieco przegryziemy, ale okazao si, i nie mona. O wp do szstej by wschd soca. Po paru godzinach marszu" (to nie by marsz, lecz naladownictwo bersaglierw, ktrzy - wedug sw Dyzia - id biegnc", wic jeli tak mog chodzi Wosi, to c dopiero my) okazao si, e minlimy stref iglast. Dyzio nic w dalszym cigu nie wspomina o jedzeniu. Nie bardzo wiedzielimy, kogo w tym godzie naladujemy. Wkrtce byo wiadomo - Louesa, Greka, ktry po wznowieniu Igrzysk Olimpijskich wygra maraton. - Wy jedlicie kolacj - wyjani Dyzio a on i tego nie mia w ustach! Na razie musiaa nam wystarczy rado z powodu zjedzonej kolacji. Tymczasem zaczo dopieka soce. Dyzio zarzdzi postj, by uporzdkowa ubrania. Kaza nam si rozebra. Pozostalimy tylko w kpielwkach. O jedzeniu-ani sowa. Udajc bersaglierw, pomaszerowalimy dalej po stromej ciece grskiej. Naraz zobaczylimy co, co przeszo nasze najmielsze marzenia: krynica! rdlana woda w wykutej w skale olbrzymiej wannie. Dyzio, by nie narazi na szwank godnoci wodza, natychmiast pozwoli nam si w niej wykpa. Uczyniem lub, e jeli kiedy w yciu znw bd na Maderze, to przyjd si wykpa w tym rdle ycia, by zazna absolutnej" radoci. O jedzeniu, naturalnie, dalej nie byo mowy. Dyzio kaza nam si namaci olejkiem. Bya to akcja mocno spniona. Przez tych par godzin soce ju nas spalio, pomimo e bylimy opaleni. Marsz bersaglierw zmieni si w powolne wspinanie w lad za Dyziem wyszukujcym miejsc na postawienie nogi. Doszlimy tak do grzbietu ostrego jak brzytwa". Zamienilimy si tam, dla odmiany, w kawalerzystw. Siedzc na nim okrakiem, przesuwalimy si do przodu na rkach. Zwietrzae kawaki ska usuway nam si spod rk i ng. Nie gustowalimy w tym marszu. Dobrze, e si skoczy. Zaczo si co nowego, co kazao nam aowa, e nie posuwamy si dalej konno". Mielimy do przebycia cieyn" wykut w cianie skalnej na szeroko stopy. W niektrych jednak miejscach znikaa i pozostawao przemieszcza si wiszc na rkach i prbujc opiera o co nogi. Dyzio jako wynajdywa w wystpach skalnych nad gow miejsca, ktrych mona si byo uchwyci i przesun ciao do przodu. Dna przepaci nie widzielimy z powodu wypukoci. Widoczna druga skaa tworzya wraz z t, po ktrej szlimy, rozpadlin pomidzy grami. Absorbowao nas to do tego stopnia, e nie mylelimy o niczym innym, jak tylko o tym, by si nie znale na dole. I wreszcie odetchnlimy z przyjemnoci, znalazszy si na zboczu. Rado bya krtkotrwaa. Przepa, ktrej nie widzielimy z boku, bya za nami. Po chwili skrcilimy nad ni. Trzymalimy si ciany, wkadajc palce rk i ng w szpary opuszczone przez palce i stopy Dyzia. Teraz wida byo dokadnie czer rozpadliny i welony biaych oboczkw sunce nisko pod nami. Znw weszlimy na zbocze i zaczlimy si wspina ku grze. Mino ju poudnie. Starzec, poddajcy si dotychczas przywdztwu Dyzia bez protestu, powiedzia niespodziewanie rozkazujcym gosem: - No, ju dosy tego marszu! Siadamy i jemy obiad! - Powiedziaem, e dopiero na Pico Ruivo - sprzeciwi si Dyzio. - Czowieku! Ja ci mwi, e to ju jest Pico Rui vo - oznajmi Starzec. - Nie opowiadaj! Idziemy szybciej! - nagli Dyzio. - Czowieku! Skd wiesz, e to nie Pico Ruivo? Przecie tu nie ma adnego napisu. - Wiem! Nie tramy czasu! - prbowa zakoczy rozmow Dyzio. - Czowieku! Ja nie id dalej.

- Siadaj, ale je nie bdziesz. Prowiant jest w naszych tornistrach i nie bdziemy si teraz zatrzymywali, by go dzieli. Bdziesz musia jeszcze zaczeka. Obaj z Dyziem rozumielimy dobrze, e nie gd i zmczenie przemawiaj przez Starca, ale rozsdek. By przeciwny naszemu szalestwu. Przed wyruszeniem bardzo dziecinnie przysiglimy sobie z Dyziem, e dotrzemy do Pico Ruivo. Podalimy sobie rce i uroczycie wypowiedzielimy: Pico Ruivo albo mier!" mier jak mier - adnemu z nas naprawd przez myl nie przesza, ale naleaa do rytuau. Gdybymy przed zmierzchem nie dotarli do wyranej drogi, musielibymy nocowa w grach. Jeli chmury otocz nas i przykryj zrby ska, to moemy posiedzie znacznie duej. Dyzio obliczy co do minuty czas, w ktrym trzeba bdzie wraca, wic jeszcze chyba pozostao go troch w zapasie, jeli dyskutowa. Koledzy mieli czeka na nas przed pnoc, by zabra odzi na Lww". Mielimy za sob trzynacie godzin marszu. Wedug Dyzia powrt bdzie szybszy - bo na d. Wedug Starca zmczenie moe by tak due, e nie potrafimy i tak samo szybko. Nie mogem poprze Starca z powodu zaprzysienia, cho najwyraniej nie byo jeszcze alarmu... Starzec po chwili ustpi i nie odzywajc si wicej ani sowem wspina si za nami. I naraz... z drugiej strony przed nami ukaza si ocean. Zamiast powej ciany widzielimy, rozcite jak noem, pasma grskie, w postaci naoonych na siebie warstw ze wszystkich kolorw tczy. Jam jest posg czowieka na posgu wiata" - przeszo mi byskawicznie przez myl. Wzruszenie, jakie nas ogarno, byo wicej ni ywioowe. Szlimy z Dyziem na Pico Ruivo z lekka przygotowani na ten widok, ale Starzec nie mia pojcia, idc wycznie dla naszego towarzystwa. Zazwyczaj nie uzewntrznia swych uczu, niczemu si nie dziwic. Teraz jednak cisn sw czapk o szczyt Pico Ruivo, ucisn nas kolejno, pokrci gow i powiedzia: - Ale piknie! P godziny stalimy oszoomieni, zapominajc o piciu i jedzeniu, jakbymy chcieli nasyci si tym widokiem na cae ycie, wiadomi, e drugiego takiego wyczynu raczej ju nigdy nie powtrzymy. Wzruszenie nie opuszczao nas, nawet gdy przez rozum zabralimy si do picia i jedzenia. Arbuz okaza si ambrozj. I bez niej w swej modoci czulimy si niemiertelni jak bogowie. Bylimy na Olimpie - nie mielimy co do tego wtpliwoci. Zapomnielimy o rzeczywistoci. Wypeniaa nas rado. Zdobylimy Pico Ruivo 24 sierpnia 1927 roku. Tymczasem soce wytopio z nas ostatnie gramy tuszczu, upodabniajc do bohaterw z opowiada Jacka Londona. Po godzinnym napawaniu si widokiem i wasnym wyczynem, o czternastej, zgodnie z wyliczeniami Dyzia, ruszylimy w drog powrotn. Do zachodu soca mielimy przeszo cztery i p godziny, a potem prawie godzin zmierzchu. Ten okres mia nam starczy na dojcie do wyranej drogi, ktr przebdziemy przy wietle gwiazd. Przechodzenie ponad przepaciami nie wydawao si ju nam tak karkoomnym wyczynem jak przedtem. Z dziecinn radoci przegalopowalimy grzbiet grski. Ze wzgldu na spalon skr zrezygnowalimy z kpieli w rdle. Byo ju ciemno, gdy doszlimy do wyranej drogi. Szlimy w tym samym szyku: Dyzio pierwszy, ja za nim, a za mn Starzec. W pewnej chwili Dyzio usun mi si na nogi. Szybko go zapaem i wziem na rce. Szczliwie dla mnie by redniego wzrostu, way niewiele. Uwaaem, e cucenie bez wody na miejscu nie ma sensu i e trzeba jak najszybciej dotrze do czekajcej na nas odzi. Na bitej drodze opucia Dyzia mobilizacja zwizana z poczuciem odpowiedzialnoci wodza wyprawy, a e soce dao si jemu najbardziej we znaki, wic musiao nastpi zamroczenie. Starzec chcia poszuka jakiego drga i pachty, by sporzdzi hamak i miejscowym zwyczajem nie w nim Dyzia. Ale nie byo czasu, wic niosem go zwyczajnie, co mi umoliwiaa doskonaa kondycja fizyczna. Po godzinie marszu Dyzio ockn si i powiedzia: - Zrobio si ciemno! - Postawiem go

szybko na nogi i przytaknem: - Istotnie, zrobio si ciemno. - Dyzio dalej ju sam by w stanie maszerowa, nigdy si nie dowiedziawszy, e niosem go prawie godzin. O dwudziestej trzeciej znalelimy si na brzegu. Koledzy czekali na nas w odzi. Darowalimy sobie przechwaki na temat tego, co przeylimy i widzielimy. Starzec umiecha si pobaliwie, gdy go pytano, czy po to wszed na gr, eby z niej natychmiast zej? Gdy o godzinie 6 rano 27 sierpnia Lww" opuszcza Mader, dugo nie moglimy oderwa oczu od nikncego za horyzontem szczytu Pico Ruivo... Wieczorem 2 padziernika 1927 roku w te mie wspomnienia i rozmylania wdar si gony i piewny rozkaz oficera wachtowego: - Podwachty na greee!!! Fok i grot na gejtawy! Wszystkie agle w d!!! Zwinlimy natychmiast wszystkie agle, wic jak najmocniej. Ustawilimy tak reje, by stawiay najmniejszy opr przy napdzie silnikami. Zadwiczay silniki. Okazao si, e barometr zacz gwatownie spada, znamionujc nadejcie bardzo silnego wiatru. Bylimy ju przygotowani na jego spotkanie, gdy radiotelegrafista otrzyma wiadomo, e zblia si huragan. Sia wiatru: dwanacie stopni Beauforta! Spodziewalimy si wiatru zachodniego, wobec tego jedynym wyjciem byo szukanie ukrycia za nisk wysp Laeso, ktrej trawers minlimy ju do dawno. Trzeba byo szybko wraca. W drodze do wyspy wiatr uderzy w nas z ca si. Rzucono natychmiast kotwic na gbokoci okoo trzydziestu sni. Oba silniki pracoway caa naprzd". Jedna kotwica nie potrafia nas utrzyma. Rzucono drug. Po kilku godzinach ustalono z namiarw, e jeli si nam nie uda utrzyma na miejscu, to za par godzin wiatr zdryfuje nas na szwedzkie wybrzee i roztrzaska o skay. Nasz Lww" przypomina teraz trzymanego na wdzidach rumaka. W momencie gdy gow mia spuszczon, dugi jego bukszpryt siek wod jak rzg, po czym fala zwalaa si na dzib i w postaci biaej kipieli z szumem i rykiem posuwaa si po pokadzie w kierunku rufy. W chwili gdy wchodzi na ni, przysiada na zadzie jak rumak i wwczas sycha byo straszliwy zgrzyt i trzask wdzide: to grzmiay i szczkay trzymajce nas acuchy kotwiczne. Powtarzao si to ju od wielu godzin, bez przerwy, rytmicznie, przy wci rosncej fali, przy najdziwniejszych odgosach pochodzcych od wszelkich lin takielunku, stalowych i wkiennych, przypominajc sowa admiraa Beauforta: No camas could withstand". Nie ma agla, ktry by wytrzyma [taki wiatr]!" W naszej uczniowskiej kabinie nawigacyjnej siedzielimy na awce z nogami opartymi o st. Pomimo wysokiego progu przy przechyach na ruf woda z szumem wlewaa si do kabiny. Pomidzy nami siedzia nasz lekarz okrtowy. Wrd ryku i bulgotu wody na progu nawigacyjnej ukazaa si posta jednego z kolegw z twarz zalan krwi. W nikym wietle koyszcej si nad stoem naftowej lampy wygld kolegi zrobi na nas wstrzsajce wraenie. Ot gdy wychodzi z midzypokadu, fala rzucia go na nadbudwk, o ktr przeci sobie skr nad czoem. W poszukiwaniu lekarza dotar do nawigacyjnej. Lekarz, brnc po kolana w wodzie, zabra rannego do swego ambulatorium. Zaledwie obaj z doktorem zniknli za drzwiami, wpad inny kolega, krzyczc po angielsku: - AU hands on decki Caa zaoga na pokad! Sytuacja Lwowa" stawaa si krytyczna. Naleao go za wszelk cen utrzyma na miejscu lub przynajmniej zmniejszy do minimum jego dryfowanie w kierunku szwedzkiego brzegu. O jakiej skutecznej pomocy z zewntrz nie byo mowy. Wrd tej wodnej zamieci i noc nikt by nas nie odnalaz. Z wielkim trudem udawao si chwyta od czasu do czasu byski latar morskich, by okreli nieustanne dryfowanie statku, pomimo rzuconych dwch kotwic i silnikw pracujcych caa naprzd". Kada minuta zbliaa nas do ska.

By zmniejszy dryf, naleao rzuci jeszcze dwie zapasowe kotwice. Ale eby to uczyni, trzeba byo tu przed fokmasztem, na wysokoci dwunastu metrw, zawiesi duy elazny blok z przecignit stalow lin i najpierw z jej uyciem wydoby, a potem rzuci obie kotwice. W tym celu kto musia wej na platform marsa na foku i po owiniciu dookoa masztu stropu z przymocowan do niego olbrzymi elazn szakl zawiesi j na forsztagu - grubej stalowej linie poprowadzonej midzy marsem a dziobem. Do szakli z kolei trzeba byo przymocowa blok ze zbawcz lin, ktra podniesie zapasowe kotwice. Wszyscy palili si do tej roboty. Szczcie sprzyjao Kotowi Kowalskiemu i mnie, jako dwm produkujcym si stale razem gimnastykom, zgranym we wsplnych popisach akrobatycznych. O porozumiewaniu si i widzeniu czego na maszcie nie byo mowy. Kady ruch i kad czynno, ktr mielimy wsplnie wykona na marsie, musielimy szczegowo omwi na dole. Uzgodni, kto co bdzie robi, oraz ustali sposb wyraania potwierdzenia lub przeczenia. Przymocowaem do siebie olbrzymi szakl oraz rodek rzutki do wcignicia bloku z lin. Rzutka przy tym miaa mnie zabezpiecza przed zniesieniem z want przez wiatr. Kot zabra ze sob strop i drug tak sam rzutk. Oprcz tego zaopatrzylimy si w krtkie linki, by si nimi przymocowa przy wchodzeniu na prowadzce do krawdzi paszczyzny marsa podwantki odchylone od masztu drabinki. Tak objuczeni ruszylimy na wanty. Szlimy pocztkowo jeden koo drugiego. Wiatr, ktry nam w grze wpada do ust, rozdyma policzki i nozdrza. Nie mona byo utrzyma si inaczej, jak szybko wsuwajc pomidzy szczeble want rk nieomal do ramienia. Nogi w pewnych chwilach przestaway by nasz wasnoci i trzepotay jak proporce w gstej masie powietrza i wody. Droga na mars bya prawdziwym londonowskim soczystym niedwiedzim misem". Najtrudniejszym momentem byo samo wejcie z pod wantek na mars. By nie pofrun, musielimy si przymocowa kawakami lin, ktre bardzo utrudniay wejcie, ale zapewniay pozostanie nad pokadem w pozycji wiszcej. Najbardziej jednak przeszkadzaa nam rozpierajca piersi duma, e oto co" si dzieje naprawd. Wreszcie obaj znalelimy si na deskach marsa, ktry wyda si nam jdrem trzynastki Beauforta. Zamocowani tak, by nas nie zwiao, zaczlimy t najprostsz, dobrze nam znan robot. Oczy i usta mielimy od momentu wchodzenia na wanty zamknite i zacinite. Czulimy na sobie ca si orkanu, wyczuwajc rytmiczne szarpanie si Lwowa". Strop okaza si absolutnie ywym stworzeniem", ktre za wszelk cen chciao si oderwa. Musielimy go najpierw uwiza, podobnie jak olbrzymi szakl, ktra rwnie oya. Bya to naprawd zabawna robota: pracoway dwie rce, ale kada naleaa do innego czowieka. Dwie pozostae rce musiay regulowa odpowiednie ustawienie ciaa do zamierzonej pracy i utrzymywa je w owej pozycji. Uoony na dole plan wsppracy sprawdzi si. Gdy jedna rka wkrcaa bolce, druga musiaa utrzyma w odpowiedni sposb szakl, i to tak, by ni nie szarpno w chwili wyjmowania bolca. Zaoenie szakli na sztag jedn i odnalezienie jej drug rk, ktra przed chwil schowaa uwizany bolec pod brzuchem - to bya sztuka! Wreszcie strop i bolec byy na miejscu ze rodkiem rzutki. Po daniu ni sygnau koledzy zaczn z dou wciga blok ze stalow lin. Jedyny sposb porozumiewania si to trzykrotne szarpnicie rzutk, ale wszystko byo bez przerwy stokro mocniej szarpane przez wiatr i koysanie si Lwowa". Mimo to udao si nam zasygnalizowa, e mona ju lin wciga. Od pocztku bylimy zupenie mokrzy, ale nie czulimy tego. Nie mylelimy o niczym innym, jak tylko o tym, by blok z lin znalaz si na swoim miejscu. Balimy si, e rzutka

bdzie zbyt mocno tara o bolec i e si zerwie, ale otaczajca nas wodna kipiel znakomicie agodzia tarcie. Wreszcie mielimy blok na grze. Zamocowalimy go link i znw wykrcilimy bolec. Wprowadzilimy ucho bloku w szakl, zaoylimy bolec i zabezpieczylimy go. Blok z lin byy na miejscu. Nasza akcja bya skoczona. Pozostao tylko z rozpierajc nas dum zej na pokad. Zaczlimy schodzi. Zwieszona z marsa noga trzepotaa jak wimpel. Z trudem wtoczyem j w krat szczebli podwantek. Kot trzyma mnie na linie tak dugo, a nogami i rkami zczyem si z wantami. Zaczem mocowa lin obwizan dookoa Kota. Po chwili udao mi si zapa jego fruwajc nog. Wtedy ju obaj schodzilimy po wantach. Na samym dole, jeszcze trzymajc si want, otrzymalimy solidn kpiel. Opici wod, ale przepenieni radoci, poszlimy zameldowa swj powrt oficerowi wachtowemu. Pozwoli nam pj do midzypokadu, by si przebra w such bielizn. Zaraz potem trzeba byo pomc kolegom przy rzucaniu obu kotwic. Mimo czterech kotwic w wodzie i silnikw pracujcych caa naprzd" dryfowao nas nadal z prdkoci jednej mili na godzin. Jeli wiatr nie zmieni kierunku w najbliszym czasie, Lww" roztrzaska si o skay. Wiatr wzmg si, fala stawaa si coraz wiksza. Wedug nas to ju nie dwanacie Beauforta, lecz dwadziecia cztery! Syszymy, a raczej czujemy, zgrzyt zbawczych acuchw, przy nie dajcym si opisa wyciu wiatru i zawodzeniu szesnastu kilometrw lin takielunku Lwowa". Z namiarw coraz wyraniej wynika, e zbliamy si nieuchronnie do ska. Nierealna przy tej sile wiatru bya myl o opuszczeniu ktrej odzi. Czekalimy na rozkaz naoenia pasw ratunkowych. Jedyny ratunek w tej sytuacji - to szczliwe wyrzucenie kadego z osobna przez fale na brzeg, bez roztrzaskania przedtem o skay. Do wieczora 3 padziernika - pomimo rzuconych czterech kotwic i silnikw pracujcych caa naprzd" - zdryfowao nas czternacie mil od miejsca zakotwiczenia. Wieczorem 4 padziernika wiatr nieco zela. Przysza z tym nadzieja, e moe nastpi zmiana jego kierunku. W napiciu doczekalimy witu. Na wschodzie ukazao si pasmo czystego nieba. Stawao si coraz janiej. Widoczna bya mimo miotanej nad pokadem wody biaa kipiel tworzona przez rozbijajce si o skay fale za ruf Lwowa". Coraz bliej, coraz wyraniej. I naraz wiatr zmieni kierunek. Lww" zacz si odsuwa od ska za ruf, ktre przesuny si za jego lew burt. Po chwili wiatr uciszy si do tego stopnia, e usyszelimy przeraliwy okrzyk komendanta, ktry od niepamitnych ju godzin sta na mostku. Macaj, czarny do spalin wydobywajcych si z komina przed mostkiem, w swej starej, pokrytej sadz bekieszy, ktr nakada zawsze na sztormow pogod, wyglda upiornie. Z daleka zobaczylimy rzd jego biaych zbw i dolecia do nas okrzyk: - Chaleraaa!!! Skamienielimy. Co jeszcze gorszego nam zagraao? Moe, gdy niebezpieczestwo wydawao si mija, nerwy odmwiy mu posuszestwa? A moe jednak spostrzeg co gronego? Runlimy wszyscy w kierunku rufy, by wasnymi piersiami odeprze niebezpieczestwo groce naszemu aglowcowi. Na razie innych sw komendanta nie moglimy dosysze, z wyjtkiem tej dobrze nam znanej chalery". A wreszcie, gdy bylimy ju na rufie, zrozumielimy. Macaj krzycza: - Chalera! Mewy godne! Rzeczywicie, nad smug piany za Lwowem" zjawio si stado mew w poszukiwaniu poywienia... Oficer wachtowy wyznaczy kilku ludzi do przyniesienia z kuchni odpadkw oraz najstarszego chleba dla mew. Za sob mielimy ju trzynast gam" skali Beauforta, a przed sob - godne mewy.

4L=SDSL

Nawigatorzy angielscy twierdz, e chcc by pewnym swego kursu na morzu, naley

zna cztery L - latitude (szeroko geograficzn), longitude (dugo geograficzn), lead (wskazania oowianki, tj. sondy) oraz... Lackeya. Kapitan Lackey uchodzi w Anglii za najlepszego nawigatora, a jego ksika pod tytuem Wrinkles of Navigation" stanowi podstaw nawigacyjnej wiedzy i sposobu nawigacyjnego mylenia Anglikw. Przenoszc ca rzecz na jzyk i stosunki polskie, naleaoby powiedzie, i marynarz na morzu powinien zna SDSL, czyli: szeroko, dugo, sond, a zamiast nazwiska angielskiego nawigatora na L., nazwisko na L. polskiego kapitana eglugi wielkiej - Antoniego Ledchowskiego. Przed laty, w 1918 roku, kapitan Ledchowski kad kamie wgielny pod polskie sownictwo morskie i od tego czasu na stae zwiza si ze szkolnictwem morskim. Wczesne dziecistwo kapitana Ledchowskiego upyno pod znakiem koni. Byy to, jak mwi, mae, chopskie koniki huculskie, na ktrych mona byo mnie posadzi i samego puci w wiat". Od momentu gdy may Tosio, syn wykadowcy jzyka francuskiego w wojskowej szkole kawaleryjskiej, potrafi si utrzyma w siodle - huculskie koniki stay si najbliszymi towarzyszami zabaw przy odkrywaniu wiata lasw i piaskw pl bitewnych konfederatw barskich w okolicach Lubaczowa. To dziecinne upodobanie do wdrwek zawiodo modego jedca na fale Adriatyku, na hulk szkolny Feuerspeier", na ktrym miecia si szkoa zwana Seeaspirantenkurs. Po rocznej praktyce na okrtach floty wojennej Austro-Wgier przeszed na inny hulk szkolny - Custozza", na ktrym mieci si tak zwany Seekadetenkurs. Po jego ukoczeniu odby praktyk na torpedowcach, krowniku Seida" i pancerniku Prinz Eugen". Po pierwszej wojnie wiatowej, pod koniec 1918 roku, kapitan Ledchowski zameldowa si w Warszawie, w budynku przy ulicy Miodowej 1, w referacie szkolnictwa nowo utworzonej Sekcji Marynarki Wojennej przy Ministerstwie Spraw Wojskowych. Aczkolwiek - wspomina ten okres kapitan Ledchowski - nie mielimy ani jednej obracajcej si w wodzie morskiej ruby, posiadalimy piciu admiraw". Nie mielimy te ani jednego podrcznika z dziedziny nautyki, nie istniao te sownictwo morskie. To wszystko naleao stworzy z niczego. Antoni Ledchowski rozpocz sw prac od tworzenia polskiego sownictwa nautycznego. Dzisiaj do tej samej pracy Ministerstwo eglugi powouje potne komisje, zbierajce si okresowo dla rozpatrzenia poszczeglnych zagadnie terminologicznych *. Zadaniu, ktre wykonuje dzi sztab naukowcw, musia sprosta byy Fregattenleutenant z austriackiego pancernika Prinz Eugen". Zacz od tumaczenia podrcznika nautyki Stupera. Tumaczenie to zostao powielone litograficznie. Jednoczenie opracowywa budet przyszej szkoy morskiej (17 VI 1920), a w 1920 roku przeprowadzi pierwsze egzaminy wstpne, ktre

odbyy si w Warszawie. W grudniu 1920 roku kapitan Ledchowski rozpocz prac wykadowcy w nowo utworzonej Szkole Morskiej w Tczewie. Ilu ludzi w tym okresie mogo uczy przedmiotw nautycznych i ilu mogo si zaj prac nad sownictwem morskim, najlepiej ilustruj notatki kapitana .w. Mamerta Stankiewicza, ktry w tym samym mniej wicej czasie by kierownikiem Wydziau Nawigacyjnego Szkoy Morskiej w Tczewie i wykadowc nawigacji: Rozpocz si rok szkolny. Przypado mi niewiele godzin wykadw, ale i te wymagay ode mnie intensywnego si przygotowania. Ocalay niektre moje podrczniki nawigacji rosyjskiej, wic tumaczyem je na jzyk polski. Du pomoc okaza mi w tym kapitan Ledchowski, ktry wykada astronomi i tak samo jak ja nawigacj. Razem z nim ustalilimy i uzgodnilimy, przynajmniej do pewnego stopnia, terminologi tych przedmiotw i bezsprzecznie wicej w tym byo inicjatywy jego ni mojej, gdy lepiej i swobodniej wada jzykiem polskim. e byli w tym czasie unikatami, wiadczy o tym inna notatka kapitana Mamerta Stankiewicza: Nowo utworzona Szkoa Podchorych w Toruniu miaa wielkie trudnoci z wykadowcami, tote kierownictwo Marynarki Wojennej skomunikowao si z Garnuszewskim* i prosio, aby pozwoli mnie i Ledchowskiemu dojeda raz na tydzie do Torunia i prowadzi wykady z astronomii i nawigacji w podchorwce. Dojedalimy przez ca zim. Wagony byy nie ogrzewane i marzlimy w sposb niemoliwy. Do Torunia docieralimy pn noc, na dworcu czekay ju na nas konie szkoy. Przez puste ulice upionego miasta, pachnce spalonym torfem, jechalimy do sawnego hotelu ,,Trzy Korony" i kadlimy si natychmiast do ek. Nazajutrz rano o smej zaczynalimy nasze wykady. Zmczeni forsownymi zajciami, po poudniu jechalimy na dworzec. Znw nie ogrzany wagon i powrt pn noc do domu. Pomimo niewygd i zmczenia jedzilimy z Ledchowskim na te wykady z zapaem. Na zakoczenie roku szkolnego mielimy du satysfakcj. Wyniki egzaminw byy doskonale. Na egzaminie byl obecny admira Porbski. Astronomia wymaga dla jej zrozumienia duego zasobu wyobrani, tote kapitan Ledchowski chcc nas, swoich uczniw, zachci do wysiku, uywa powiedzenia: Pomylcie, to nie boli!" To powiedzenie przekazane zostao - wraz z otrzyman od kapitana Ledchowskiego wiedz - nastpnym pokoleniom nawigatorw. Nie zdarzyo si, by kiedykolwiek nota niedostateczna z jego przedmiotw wywoaa uczucie niechci do kapitana. Nigdy! Gdyby by krlem, bez wtpienia jego poddani, to znaczy my, uczniowie, dodalibymy do rzymskiej liczby przy jego imieniu przydomek Sprawiedliwy. Jego osoba nie nadawaa si do krytyki czy artu lub sdu uczniowskiego. By nietykalny. Jedyna familiarno w stosunku do osoby kapitana przejawiaa si w nazywaniu go jego spieszczonym, dziecinnym imieniem: Tosio". aden ucze, mwic o nim, nie uywa penego imienia: Antoni. Zawsze i wycznie Tosio. Poniewa nie syszelimy o krlu Antonim, chyba wic peny tytu kapitana jako krla brzmiaby: Tosio Pierwszy Sprawiedliwy. Kapitan Ledchowski, chcc uatwi nam zapamitanie pewnych cech przyrzdw nawigacyjnych, stara si je zawsze kojarzy ze zrozumiaymi dla nas cechami ludzkimi. Do historii w naszej marynarce przeszy cechy dobrego kompasu, ktre wedug kapitana Ledchowskiego powinny by rwnie cechami dobrego maonka. Jeden i drugi musi by czuy, stateczny i spokojny.

Sam kapitan Ledchowski by zawsze spokojny. Kilka lat temu, gdy pyn jako kapitan na statku, ktry z oficerw nawigacyjnych podczas podry do portw Bliskiego Wschodu uwika si w zawiociach astronawigacyjnych oblicze. Chcc podpowiedzie oficerowi, gdzie ma szuka porady, kapitan Ledchowski uda, e nie pamita, jak to zagadnienie si rozwizuje, i powiedzia: Wiesz co, najlepiej bdzie, jeli przyniesiesz z mojej kabiny ksik starego Ledchowskiego. Zobaczymy razem, co on radzi". Ksiki kapitana Ledchowskiego byy i pozostay filarami nautyki w jzyku polskim. Astronomia eglarska", Kurs nawigacji" (wraz z dodatkami: Nawigacja techniczna", Kompas yroskopowy", Radiogonometria", Logi mechaniczne", Sondy dwikowe"), Dewiacja kompasu", Astronawigacja" (sze wyda) - zostay napisane z wielk umiejtnoci docierania najprostszym sposobem do wiadomoci przyszych nawigatorw. Gdyby krytycy literaccy zajmowali si tego rodzaju literatur, powinni by podkrela ich jasny styl, przemylan kolej zda w rozumowaniu i w obrazowaniu przedmiotw, logiczny szyk wyrazw, pikn polszczyzn. Ksiki Ledchowskiego stay si fundamentem naszego morskiego sownictwa, ktrym posuguj si dzi swobodnie specjalici i pisarze. Nawet druga wojna wiatowa nie przerwaa zapotrzebowania na Ledchowskiego". Dla potrzeb znajdujcej si wwczas na zachodzie naszej floty handlowej trzeba byo wyda wspomniane ksiki w Londynie. I dzi nadal wszystkie nasze statki trafiaj do miejsca przeznaczenia wedug Ledchowskiego".

Dziadek" Bielski

Wydziau Mechanicznego Szkoy Morskiej w Tczewie nie mona sobie wyobrazi bez
postaci inyniera Kazimierza Bielskiego. Dziadek" Bielski by dla mechanikw tym, czym dla nas z Wydziau Nawigacyjnego modziutki Fregattenleutenant Tosio" Ledchowski. Nawigatorzy nie mieli z Kazimierzem Bielskim adnego kontaktu, bo niczego nam nie wykada. Znalimy jednak otaczajc go legend wielkiego budowniczego rosyjskich okrtw wojennych. Byo to mgliste, konkretw jego uczniowie te nie znali, a pyta nikt nie mia. Zawsze jednak co si usyszao. Czcili go mechanicy za to, e nocami pisa dla nich skrypty, bo podrcznikw nie byo. Podobnie jak Tosio, Dziadek by tabu, to znaczy nie podlega adnej uczniowskiej krytyce, uwaany za gwne rdo wiedzy na najwyszym poziomie, podawanej w doskonaej polszczynie, bez rusycyzmw. Nie chcc powtarza tylko zasyszanych wieci, zwrciem si z prob do wnuczki inyniera Bielskiego, pani Anny Chrzszczewskiej, by mi napisaa wszystko, co wie, o swym Dziadziu, ktrego, jak wiedzielimy, bardzo kochaa. Oto co o nim pisze:

Dziadek urodzi si w miejscowoci Bodiaczw koo Wodzimierza Woyskiego 29 lipca 1860 roku. Jego ojciec za udzia w powstaniu styczniowym zesany zosta na Sybir. Matka zostaa sama z dziemi, zmuszona do pacenia duej kontrybucji, tak e na ksztacenie dzieci, ktrych byo czworo, brako pienidzy. Najstarszy z chopcw, nasz Dziadek Kazio, wysany zosta do Szkoy Realnej do Rwnego. Uczc si, musia sam dorabia korepetycjami. Szko realn ukoczy z bardzo dobrymi wynikami. Postanowiono, e ma ksztaci si dalej. Z trudem zebrano fundusze, by wysa go do Petersburga, gdzie znajdowa si Instytut Techniczny, o ktrym zawsze myla. Przyjcie do Instytutu zaleao od egzaminu. Dziadek wycign kartk zoon na pl. Na pierwszej poowie przeczyta zadanie, ktre od pierwszego rzutu oka umia rozwiza. Siedzia jednak nadal przeszo pl godziny, bojc si spojrze na drug poow kartki-czy dalej nie bdzie takiego tematu, z ktrym nie da sobie rady. Przez cay ten czai nic nie napisa, blady jak ciana. Gdy wreszcie poproszono go do komisji, nie byo innej rady, kartk rozwin i zobaczy, e drugiego zadania nie ma. To jedyne zadanie rozwiza byskawicznie na tablicy, dosta otliczno" i cay trzscy, znalaz si za drzwiami. Zdarzenie to Dziadek wspomina bardzo czsto, gdy zadecydowao onoo jego dalszym yciu. W Instytucie Technologicznym radzi sobie bardzo dobrze, tak e otrzyma stypendium. Nadal jednak dorabia korepetycjami i absolutnie ju nie korzysta z pomocy matki. Studenckie fundusze byy jednak dosy chude". Zatem w stowce na obiady jada przewanie sam zup, do ktrej mona byo wzi dowoln ilo chleba i tym zapycha" gd. Skoro jednak mia zamiar i wieczorem do teatru czy opery, musia zrezygnowa take i z zupy, pozostawa sam sitnyj chleb". Musiao to si powtarza do czsto, jako e pozna wszystkie spektakle wystawiane w operze petersburskiej, spogldajc na nie z najwyszej galerii". Gosu nie mia zupenie, ale kocha muzyk i melodie zapamitywa znakomicie, czsto cicho je pogwizdujc. Potem, gdy by ju na stanowisku w Petersburgu, utrzymywa przyjazne kontakty z Szalapinem, ktry zawsze przysya Dziadkowi bilety do loy na swj wystp. Gdy, zaproszony, nie mg i sam wysya w zastpstwie dwie dziewczynki (mama z kuzynk) wraz z pudekiem czekoladek. Tym sposobem moja matka syszaa Szalapina. Instytut Technologiczny ukoczy Dziadek ze zotym odznaczeniem; dosta rwnie premi w wysokoci 30 rubli na zagospodarowanie si i zosta wysany ze swoim koleg do Samarkandy. Stamtd mia niezbyt mie wspomnienia. Dokucza im klimat i wielkie iloci skorpionw. eby si obroni przed nimi w nocy, kazano im spa na goych skrach baranich nie najlepiej wyprawionych. Kolega, ktry by z Dziadkiem, mimo to nie spal cae noce, bojc si ukszenia i w kocu dosta jakiej psychozy lkowej. Po tej pierwszej posadzie Dziadek przenis si do Warsztatw Naprawczych Statkw pywajcych po Wodze towarzystwa Kaukaz i Merkury, w miejscowoci Spaskij Zato. Stamtd przeszed jako inynier konstruktor maszyn okrtowych do tak zwanego Towarzystwa Franko-Ruskiego (Franko Ruskaja Fabrika). Z tej wanie fabryki czsto wyjeda za granic na zachd Europy - do Niemiec, Anglii, Szwajcarii. Jednoczenie wic uczy si jzykw, zwaszcza angielskiego. W tym czasie by wsplkonstruktorem kilku okrtw wojennych, jak: Andriej Pierwozwannyj", Pietropawlowsk", Oleg", kanonierki Woga", Chiwieniec"; napdowych instalacji na Admira Makarw", Potawa", Gangut", Nawarin" i Borodino". Naprawia rwnie i konserwowa krownik Aurora", Bajan", Pallada". Po paru latach zosta mianowany inspektorem, nadzorujcym produkcj rnych fabryk produkujcych sprzt obronny i wyposaenie okrtw w Rosji i Finlandii. Jedzi wwczas czsto na inspekcje, na ktre zabiera ju niekiedy sw crk Joasi. (Babka moja, Eugenia Reutt,

Polka, bya crk waciciela majtku Kamieniec, pooonego na tak zwanych Inflantach w guberni Dynaburskiej). Matk moj zabiera Dziadek ze sob dlatego, e wwczas krpowano si proponowa mu jakiekolwiek lewe wynagrodzenie", czego by absolutnym wrogiem. Jednak pomimo cisego umysu by szalenie roztargniony. Gdy kiedy po przeprowadzeniu inspekcji wychodzi z domu jakiego dyrektora, do ktrego by zaproszony, woy w przedpokoju machinalnie swoj czapk futrzan, a nastpnie, zapomniawszy o tym, sign po drug, dyrektorsk. Trzymajc j w rku egna si z panem domu, a ten nie pisn ani sowem, tylko troch mu si twarz wyduya, bo czapa przedstawiaa du warto. Mama patrzya na to okrgymi ze zdziwienia oczami. Dopiero za drzwiami Dziadek naoy nastpn papach i okropnie skonfundowany wrci z przeprosinami. Za sw prac jako inynier na terenie Rosji otrzyma Dziadek dwa ordery: Stanisawa i Anny. We wianie ony otrzyma Dziadek kawaek ziemi i lasu w miejscowoci Ruszonica, rwnie na Inflantach, niedaleko Kamieca. Postawi tam nieduy dom i zaoy ogrd. Sam jednak rzadko mg tam przebywa, bdc bardzo zapracowanym. W roku 1915 Dziadek zosta dyrektorem fabryki Dynamo " w Petersburgu. W 1917, ju w marcu, rozpoczy si zamieszki, zwiastujce rewolucj. Dziadek dosta ochron Komitetu Robotnikw - zawsze przyjedao pod dom na saniach dwch robotnikw z czerwonymi kokardami przypitymi do ubrania, ktrzy odwozili Dziadka do pracy, a nastpnie przywozili z powrotem. wiadczyo to o duym autorytecie i sympatii zaogi. W czerwcu 1917 roku Dziadek z crk udali si pocigiem do Kijowa i statkiem po Dnieprze do miejscowoci Kremieczug nad Dnieprem. Tam przebywa brat Dziadka, wysiedlony w czasie wojny z Woynia. Powrt do Petersburga sta si ju potem niemoliwy. Babka moja w tym czasie przebywaa w Ruszonicy, skutkiem czego zupenie si rozczyli i zagubili. Nie mieli o sobie adnej wiadomoci przez cay okres rewolucji, a take i potem. (Do Polski, do Tczewa babka przyjechaa dopiero w 1924 roku). Dziadek, jako czowiek niezwykle czynny, nie mg dugo usiedzie", a bya i druga konieczno - trzeba byo z czego y. Zaangaowa si zatem jako nauczyciel matematyki i fizyki w tamtejszym gimnazjum, do ktrego uczszczaa jego wasna crka. W roku 1918 po zajciu Kremieczuga przez wojska niemieckie wszyscy z rodziny wrcili na Woy do Bodiaczowa. Przeyli w tym czasie prawdziwy okres godu, brakowao nawet ziarna na mk, nie mwic o jarzynach czy misie lub tuszczu. Gdy po paru miesicach dostali butelk czarnego oleju rzepakowego, pili go yk, jak najwikszy rarytas. Na pocztku 1919 roku Dziadek zostawi gospodarstwo swemu bratu, sam za wyjecha do Warszawy, gdzie zgosi si jako specjalista do Ministerstwa Przemylu i Handlu. Zosta od razu mianowany gwnym inynierem Warsztatw Naprawczych eglugi Wilanej. Niedugo potem dosta propozycj objcia dyrekcji w dopiero co organizowanej Szkole Morskiej. Nie przyj jej jednak, uwaajc, e dyrektorem jej powinien by przede wszystkim marynarz. Z chci i zapaem obj jednak stanowisko kierownika Wydziau Mechanicznego Szkoy, ktra miaa si dopiero zorganizowa. W kocu lipca 1920 roku Dziadek z moj matk musieli zlikwidowa mieszkanie w Warszawie i tak si uwin", by zdy na specjalny pocig, ktry wwczas podstawiono i ktry mia uda si do Tczewa. Gdy zapada decyzja wyjazdu, nastpi tak wielki popiech, e mama musiaa zapakowa mokr bielizn pocielow, jako e akurat byo pranie. To, co pisze pani Ania, moe wyda si niezrozumiae. Ot w tym czasie trwaa jeszcze wojna. Stacje kolejowe zniszczone, taboru kolejowego prawie nie byo, a wic nie byo i

rozkadw jazdy. By tylko nie dajcy si opisa entuzjazm i duma, e to nasz pocig, e po stu latach niewoli jestemy u siebie. Na stacj chodzio si cigle dowiadywa, kiedy i w jakim kierunku pojedzie pocig. Siedziao si na dworcu po par dni, czekajc na jego odejcie. Wagony byy przewanie towarowe, dobrze jeli z awkami. W nocy wszyscy rozkadali si na pododze i trzeba byo by ekwilibryst, by nie nastpi na twarze picych, chcc dosta si do toalety", ktr byy z lekka otwarte zasuwane drzwi. Ale nic nie byo w stanie popsu dobrego nastroju, czyje niezdarne zachowanie stwarzao okazj do miechu, nie do gniewu. Gdy w drodze, wrd lasw, pocig stawa, maszynista gono obwieszcza: Kochani, idcie do lasu po drzewo, bo ju daleko nie dojedziemy". Druga grupa, na rozkaz maszynisty, z zachwytem sza z wiadrami po wod, bo na stacjach wodokaczki byy nieczynne. A wszystko odbywao si w atmosferze nie koczcej si radoci. I dalej pisze pani Ania: Wagony, oddane do uytku, byy to wagony bydlce, wok cian stay jedynie sklecone awki. Razem z Dziadkiem i mam jechaa bratowa Dziadka i pp. Ledchowscy (pani Ledchowska na krtko przed rozwizaniem ). Jazda bya ogromnie mczca. W Bydgoszczy wagony miay by przetaczane z powrotem i naleao szuka dalszego rodka lokomocji. Nasze towarzystwo udao si wic do hotelu Pod Orem" i tam chwilowo si zatrzymao. Nazajutrz Dziadek jako pierwszy wyruszy do Tczewa, by szuka jakiego locum. Mama ze swoj ciotk wyruszyy w par dni potem. Pp. Ledchowscy, ze wzgldu na stan pani Ledchowskiej, zostali troch duej. W Tczewie zacza si praca icie pionierska. Dziadek z mam poszli w pierwszym rzdzie obejrze gmach wyznaczony na szkol. By zdewastowany. Otworzy go wony Szot. Pomieszczenia zdemolowane, zasypane som z rozprutych siennikw, pozostaych po wojsku. Mama z Dziadkiem weszli do sali i natychmiast gorzko poaowali tego kroku - nogi do kolan byy czarne od pche. Dziadek zacz zdobywa wyposaenie. Przyjecha dyrektor Garnuszewski i inspektor Kaski, zaczli zjeda si wykadowcy i wychowawcy. Trzeba byo w krtkim czasie zorganizowa wszystko od podstaw. Matka moja zostaa zatrudniona w Komisji Gospodarczej Szkoy. Ma nawet zawiadczenie z tego okresu, ktre nie wiadomo jakim cudem zachowao si do tej pory. Mieszkanie w Tczewie, w roku 1920, byo bardzo prymitywne. Umeblowanie stanowiy jedynie sienniki lece na pododze i drewniane skrzynki rozmaicie poustawiane: jako stoy, krzesa, szajki. Stopniowo skupowano najpotrzebniejsze sprzty od Niemcw opuszczajcych miasto. Tczew by zniemczony, ale entuzjazm Polakw, organizujcych nowe ycie, przechodzi wszelkie wyobraenia. Nie liczono si absolutnie z czasem pracy, pomagano sobie yczliwie i z humorem. W tym okresie przyjechaa do Tczewa owdowiaa bratowa (ona drugiego brata) Dziadka i zamieszkaa razem z nami. Obie z moj matk, w wolnym czasie, organizoway amatorski teatr w Tczewie. Wystawiano wasnym sumptem ywe obrazy do wierszy poetw polskich, jaseka itp. W przedstawieniach brali udzia niekiedy uczniowie Szkoy, a take czasem ony wykadowcw i crki miejscowych obywateli. Dziadek by temu bardzo rad, a tczewscy Polacy stanowili ogromnie wdziczn publiczno. Dziadek oprcz urzdzenia Szkoy zabra si do ukadania i pisania programw nauczania. Musia je tworzy z niczego, gdy podobnych uczelni dotychczas nie byo w Polsce. Nie byo te podrcznikw, skryptw ani adnych pomocy naukowych. Rozpocz si bardzo mozolny okres w yciu Dziadka. Tumaczenie z obcych jzykw podrcznikw technicznych, a

take pisanie wasnych utrudnia brak odpowiedniej polskiej nomenklatury fachowej. Po roku bytowania w Tczewie inyniera Bielskiego do Gdyni przyby aglowiec szkolny Lww". 4 wrzenia 1921 roku podniesiono na Lwowie" bander. Oto co o tym pisze pani Ania: Matka moja pamita doskonale t uroczysto, a to ze wzgldu na dwie sprawy: 1. Nowa bandera przysana zostaa ze Lwowa, jako dar kobiet -przepiknie wyhaftowany orze na atasie biao-czerwonym. Z chwil jej podniesienia zerwa si wiatr i tak mocno targn materiaem, e bandera pka na p, a do miejsca haftu. Naleao potem zaoy inn, a ta przechowywana bya w gablotce. Kapitan Lwowa" Zikowski prosi moj matk i p. Janin Winiewsk (potem Kowalsk) o zacerowanie, ale nie dao si tego zrobi. 2. Wymienione dwie mode panie, jako jedyne kobiety, zostay rwnie zaliczone w poczet honorowych marynarzy Lwowa". W roku 1929 Szkoa z Tczewa przeniosa si do Gdyni na Grabwek. Dziadek, jak i inni wykadowcy, zamieszka w Domu Profesorw, mieszczcym si tu obok Szkoy. My z rodzicami zamieszkaymy ju w Poznaniu. Na wakacje jedzio si do Gdyni. Moje wspomnienia z Gdyni datuj si z lat 1934-35. Jakie miejsce zajmowa Dziadziu w naszym yciu? Stanowi jakie oparcie, autorytet, pewno. By nadzwyczaj cichy i zapracowany. Nigdy nie podnosi gosu, ale czuo si, e jest. Mia doskonae podejcie do dzieci i wprost anielsk cierpliwo. Z drugiej strony nie przyszo nam nigdy do gowy, aby mc ukochanemu Dziadziusiowi zrobi umyln przykro. Dziadek wygospodarowa sobie troch czasu i udziela nam lekcji rysunkw. Pamitam, e nauczy mnie rysowa domek - nie przodem, jak to zwykle robi dzieci, a z profilu, z pewnej perspektywy. Byo to dla mnie wielkim odkryciem. Roztargnienie Dziadka stawao si niekiedy kopotliwe, gdy idc ulic nikogo nie zauwaa i nie reagowa na ukony dwu, a nawet trzykrotne. Ludzie potrafili si obraa, a Dziadek nie mia pojcia dlaczego i o co. Bardzo lubi i z mam do kawiarni na skwerze Kociuszki (chyba Fangrat"). Po drodze mama musiaa co chwil swego ojca trca okciem, eby si odkoni. W kawiarence Dziadek zamawia ma kaw, zasania si ogromn pacht gazety i... chwilowo mia spokj. Gospodarstwo domowe w Gdyni zostao zlikwidowane w roku 1935, gdy w wieku siedemdziesiciu piciu lat Dziadek przeszed na emerytur. Zamieszka wwczas z nami w Poznaniu na ulicy Grottgera 3. Od czasu do czasu wybiera si z nami na p czarnej, tylko ju nie w Gdyni, a w Poznaniu. Bya to dla nas cudowna impreza. W cukierni Dziadek pozwala nam zje tyle ciastek, ile si chciao, podczas gdy rodzice nigdy na to nie pozwalali. Dziadek chcia w ten sposb wynagrodzi nam swoje chude" petersburskie mode lata. A zreszt wiedzia, e nasze moliwoci kocz si na dwch, trzech ciastkach. Rozkoszna bya sama wiadomo, e wolno. Dziadek popija swoj p czarnej", zasonity niby gazet, ale przyglda si nam z pobaliw aprobat. Nie zrobi niczego na pokaz. W pracy swej by bez reszty zaangaowany, lecz nie dla zysku czy awansu. Gdy w 1926 roku zaproponowano Dziadkowi objcie katedry na Politechnice Warszawskiej, odmwi, bo nie chcia rozstawa si ze Szko Morsk, ktr pokocha. Otrzyma wiele odznacze, ale nigdy si nimi nie chwali. Bardzo wielu osobom pomaga, przesyajc regularnie pewn kwot w formie staej zapomogi finansowej. Robi to bardzo dyskretnie. Nikomu nie sprawia kopotu, nawet w ostatnich dniach mego ycia. Pewnego dnia nagle zosta zabrany do szpitala, gdzie przebywa bardzo krtko. Lekarz okreli jego stan w ten

sposb, e organizm odmwi posuszestwa. Dziadek odszed 23 maja 1939 roku. Pogrzeb odby si w kilka dni potem. Przyjechaa dua delegacja ze Szkoy Morskiej. Trumna bya niesiona przez zmieniajce si trzy pary oficerw, absolwentw i uczniw. Dziadek spocz na cmentarzu Gorczyskim w pogodny letni dzie.

Pigu

Przed laty redaktor naczelny miesicznika Morze", Jerzy Miciski, zada mi pytanie:
Kto to jest Pigu?" Obawiam si, e moja prba odpowiedzi niewiele wyjani, a by moe uczyni osob Pigu jeszcze bardziej tajemnicz. Jest to bowiem najciekawszy czowiek, jakiego spotkaem. Tytan wyobrani, tytan pracowitoci, tytan siy woli, nie mieszczcy si w ramach spoecznoci dwudziestego wieku. Gdyby mi kazano namalowa" jego sylwetk duchow, to niewtpliwie przedstawibym j jako motyla, na ktrego powierzchni skrzyde kady promie wiata stwarza nowe obrazy, szczodrze darzc tych, ktrych interesuje malarstwo. Nie wahabym si w wyborze gatunku - na pewno Morpho, i to Papilio menelaos, jako e z wygldu i z imienia do Pigu najbardziej pasuje. Nierwnym lotem motyla, podobnie jak Menelaos, prowadzi tuacze ycie poza swoim krlestwem, zanim osiad w nim ze sw maonk, Pikn Helen, ktr dla Michaa przez cae ycie byo malarstwo. Pierwszy raz z Michaem Leszczyskim spotkalimy si na jednym kursie nawigacyjnym w Szkole Morskiej w Tczewie. Nim jednak poznaem go osobicie, dowiedziaem si ju, e ramy szkoy morskiej nie za bardzo do niego pasoway. Z powieciowym" nosem - Charampa z Potopu" - wysoki, wietnie si fechtowa, jeszcze lepiej wada jzykami - angielskim, francuskim i niemieckim - gra na skrzypcach i fortepianie. Doskonay matematyk. Na opanowanie tych wszystkich umiejtnoci musia zuy wiele pracy. Bez ogromnej siy woli nie zdoaby tego osign. Podczas pobytw zimowych w szkole dyrygowa zorganizowan przez siebie orkiestr, z wikszym jednak zapaem oddawa si rysowaniu i malowaniu aglowcw. Wreszcie ilustrowa pierwsze podrczniki fachowe powstajce w Szkole Morskiej w Tczewie. Saw przyniosa Michaowi dekoracja sali na doroczny bal z okazji wita szkoy - 8 grudnia. To w tym dniu w 1920 roku po raz pierwszy podniesiono bander na jej gmachu. Ze wszystkich dekoracji najwikszy podziw wzbudzi wykonany przez Michaa witra o powierzchni kilkudziesiciu metrw kwadratowych, pokrywajcy ca cian olbrzymiej sali gimnastycznej. Tematem witraa by obraz. Micha nigdy go nie widzia, a ja tylko o nim syszaem. Mia by namalowany przez fanatyka siy woli dla udowodnienia, e wanie ona jest kluczem wszystkich osigni w yciu, nie majcego pojcia o malarstwie, ktre opanowa, i za namalowany obraz otrzyma pierwsz nagrod na wiatowej wystawie. Przedstawi na nim nurka sigajcego rk po per ukryt w olbrzymiej muszli na dnie morza. Blask pery by jedynym

rdem wiata odbijajcego si od fantastycznych ksztatw fauny morskiej, otaczajcej nurka. Nie potrzebuj dodawa, e cay sukces swego witraa Micha zawdzicza mnie, jako e zgodziem si, powieszony za jedn nog, pozowa godzinami nago do tego Poawiacza pere". W tczewskiej Szkole Morskiej wyobrania Michaa okazaa si bezcenna" i koledzy obdarzyli go przydomkiem Pigu". Sowo to powtarzane szybko nabierao waciwego znaczenia i niedwuznacznie okrelao, za kogo oni go uwaaj. A w piosence uoonej na jego cze nazwany zosta nawet Wielkim: Wielki Pigu jestem ja, Wnet mirae wam poka. O! la! la! Po skoczeniu szkoy nie widzielimy si z Michaem przez kilka lat. Wiedziaem od wsplnych kolegw, ktrych ciany kabin zdobiy jego wspaniae akwarele, przedstawiajce typy ludzi i ycie w Indochinach, e wanie tam na francuskich statkach pywa Pigu. Po jakim czasie spotkaem si z Michaem w Gdym, gdy by pilotem portowym. A potem powiedziano mi, e jest w Warszawie i ma wasne... (w tym miejscu rozmwcy dodawali gone: ha! ha!) atelier, bo nie zmieci si w ramach pilota w Gdyni. Jadc z Oszmiany do Konstancy zatrzymaem si w Warszawie, by odwiedzi Michaa. Caa jego pracownia bya zastawiona nieprawdopodobn liczb obrazw olejnych. Micha przerzuci si na t form malarstwa i zgbia" j zachannie. Potem, gdy pywaem na statku pasaerskim Polonia", na linii palestyskiej, otrzymaem telegram: Kartusza zrzecz si na moj korzy stanowiska drugiego oficera na Elemce" stop konieczne dla mnie dla studiw nad aglami stop Micha Leszczyski. Zrzekem si. Po latach spotkalimy si w Kopenhadze. Objani mnie, e jest starszym oficerem na szkunerze trzymasztowym Zawisza Czarny" pod dowdztwem generaa i kapitana w jednej osobie Mariusza Zaruskiego. Wedug sw Michaa, genera nie moe dla niego znale sw zachwytu i uznania. - Mam moc obrazw i szkicw agli -doda. Ucieszyem si t wiadomoci. Nareszcie zosta zrozumiany i cieszy si tak wielkim uznaniem. W kilka dni potem Micha zjawi si u mnie w Gdyni. Okazao si, e genera rzeczywicie nie znalaz dla niego nie tylko sw zachwytu, ale i uznania. Nie zmieci si bowiem w harcerskich ramach Zawiszy Czarnego". Do szybko dowiedziaem si, e gonicego za moliwoci studiw nad prac agli Michaa porwa" trzymasztowy szkuner Orion". Ju jako kapitan, mogc spokojnie malowa prac agli, Micha zaadowa go drewnem i wyruszy do Anglii. Niestety, nie zmieci si w bladych" (tzn. cholernych) ramach przedsibiorstwa holowniczego w Newcastle i zgodnie z wczesnym naszym sownictwem, uderzy w krajobraz" angielski, innymi sowy, osiad odrobin wbrew wasnej woli na ldzie w Anglii. W wyniku wytonej pracy w tym krajobrazie" powstaa fantastyczna liczba obrazw. Ich wystaw otworzy irlandzki dramatopisarz, George Bernard Shaw. W tym samym okresie we francuskich wykazach wspczesnych akwarelistw Micha Leszczyski notowany by jako artysta klasy Al. Podczas drugiej wojny wiatowej prawie caa nasza flota handlowa znalaza si na Zachodzie. Micha Leszczyski, od duszego czasu zadomowiony w Londynie, zosta wybrany na sekretarza generalnego Zwizku Oficerw Marynarki Handlowej i wypyn na aren

polityczn" prawie jako m opatrznociowy w dniach najwikszej klski sprzymierzonych, jak by upadek Francji. Po zniszczeniu Angielskiego Korpusu Ekspedycyjnego premier Winston Churchill nie mia wicej nic do zaofiarowania swemu narodowi oprcz krwi, znoju, ez i potu". Nie istniaa w owej chwili adna sia militarna, ktra mogaby przyj Anglii z pomoc. Groza tego okresu dosza do szczytu 25 czerwca 1940 roku, kiedy to Francja poddaa si Niemcom. Polska flota handlowa stracia ostatni kontakt z naszymi siami zbrojnymi, przerywajc ich ewakuacj z Francji. Pozostalimy sami, zdajc sobie doskonale spraw, e we wrzeniu pokonano nas fizycznie, ale nie pokonano duchowo, jak to miao miejsce z naszymi sojusznikami na Zachodzie. Bdc wyrazicielem naszych uczu, Pigu formuuje nieodzowne w tej chwili zdanie ku serc pokrzepieniu". Zostaje ono przesane Ministerstwu Wojny Wielkiej Brytanii za porednictwem prezesa Federacji Oficerw Angielskiej Marynarki Handlowej, kapitana Coombsa. Oto jego tre w tumaczeniu, moe niecisym, ale niele oddajcym sens: Mam zaszczyt prosi Pana o natychmiastowe przesianie Ministerstwu Wojny Wielkiej Brytanii tego, co nastpuje: My, oficerowie Polskiej Marynarki Handlowej, bdziemy walczyli a do mierci dla osignicia zwycistwa we wsplnej sprawie. Zwizek Polskich Kapitanw, Oficerw Pokadowych, Maszynowych i Radiotelegrafistw Polskiej Marynarki Handlowej. T sam drog nadesza odpowied od premiera Anglii: Prosz Pana o przekazanie oficerom Polskiej Marynarki Handlowej mego zadowolenia, z jakim przyjem do wiadomoci ich natchnione postanowienie, Winston Churchill. Gdy zagroenie Wielkiej Brytanii inwazj mino, wierny sztuce Pigu kontynuowa studia nad aglami jako kapitan maego dwumasztowego aglowca Garlandstone", kursujcego pomidzy Irlandi a Wielk Brytani - z adunkami wgla i zomu, do momentu gdy ramy armatora Garlandstone" okazay si za ciasne. Znowu Micha znalaz si w krajobrazie". W Londynie. W tym czasie organizowaem szko morsk w Wielkiej Brytanii. Udao mi si pozyska zgod Michaa na prowadzenie wykadw z wiedzy okrtowej i modelarstwa. Micha z zapaem zacz si przygotowywa do tej pracy. Majc specjalne pozwolenie Admiralicji spdza czas w podziemiach muzeum w Greenwich i wykonywa szkice przyszych modeli. Do wsppracy jednak naszej nie doszo, poniewa wczesne wadze uznay, e ramy szkoy morskiej nie wytrzymaj osobowoci Michaa. Pigu zanis sporzdzone przez siebie szkice do wydawnictwa The Studio" w Londynie, chcc si dowiedzie, czy nie przydayby si jako ilustracje do ksiek o aglowcach lub dzie Conrada. Dyrekor wydawnictwa - po obejrzeniu szkicw - poprosi Michaa, by przyszed za dwa tygodnie. Gdy si ponownie spotkali, poda Michaowi ksik zatytuowan How to Draw Sail and Sea" (W jaki sposb malowa agle i morze). Autorem ksiki by... Micha Leszczyski. Pigu otworzy ksik i stwierdzi, e s w niej wycznie czyste kartki. Zdumiony, spyta dyrektora, co ma znaczy ten art. - A wanie! - odpowiedzia dyrektor. - Uwaam, e nikt lepiej od pana tych kartek nie zapeni. W roku 1944 pierwsza ksika z tej serii ukazaa si w ksigarniach Wielkiej Brytanii. Po do dugim niewidzeniu si ponownie odwiedziem Michaa w Londynie. Pigu natychmiast zacz mwi o swej pracy nad zagadnieniem perspektywy w malarstwie i o tym, e doprowadzi j dalej, ni to uczyni profesor Kazimirz Bartel w Polsce (prace z dziedziny

perspektywy rozstrzelanego we Lwowie w 1941 roku przez Niemcw profesora posuyy im do udoskonalenia celownikw na samolotach dla precyzyjnego bombardowania miast). Na dowd Micha pokaza mi trzydziestocentymetrowy stos cienkich jak bibuka kartek papieru z wykresami teoretycznymi i z wykazaniem zastosowania w praktyce perspektywy w obrazach mistrzw dawnych i wspczesnych. Zademonstrowa te obraz wykonany z zastosowaniem wasnych osigni w tej dziedzinie. Obraz nosi tytu: Bitwa pod Anzio". Wytumaczy mi dokadnie, na czym polega jego nowa teoria" i w czym posun naprzd prace profesora Bartla. Wyszedem oszoomiony tym, co widziaem i syszaem. W drodze na obiad do restauracji Polonia", pozostajc cay czas w stanie podziwu dla Michaa, spotkaem kapitana .w. Antoniego Zieliskiego. Zajlimy stolik i w chwili gdy zaczem opowiada, e byem u Pigu i e dotychczas nie mog ochon z podziwu dla pokazanych mi przez niego miray", jaki major Wojska Polskiego spyta, czy moe usi przy naszym stoliku. Kiedy usiad, usiowaem jak najwierniej powtrzy to, co przed chwil usyszaem, i by czego nie przekrci, mwiem do Tosia sowami Michaa. Zapewne nie popeniaem bdw, bo wpatrzony we mnie i wsuchany w to, co mwi, major zapomnia zupenie o posiku. Gdy skoczyem, major zerwa si ze swego miejsca, przedstawi mi si i nie wypuszczajc mojej rki ze swej doni, powiedzia: - Nie potrafi wypowiedzie, co czuj w tej chwili! Cae ycie strawiem nad tymi zagadnieniami! Jest to najwikszy dzie w moim yciu! Prosz przyj wyrazy mojego najwyszego uznania! Naraz, na widok innego oficera, ktry podszed do naszego stolika, major przerwa swoje entuzjastyczne przemwienie i obaj oficerowie padli sobie w objcia. Byo mi przykro, poniewa nie miaem wtpliwoci, e wzi mnie za autora nowej teorii. Powiedziaem kapitanowi Zieliskiemu, e musz natychmiast to sprostowa, ale Tosio sprzeciwi si, twierdzc, e zepsuj majorowi jego wielki dzie. Major by pochonity spotkaniem z dawno nie widzianym przyjacielem, ktremu przekazywa, e mia oto szczcie rozmawia z geniuszem. Znw mino sporo czasu, zanim odwiedziem Michaa w Londynie. Dowiedziaem si, e dwa razy wystawia swe obrazy w Royal Academy, a potem pokaza mi nowe mirae": opracowa wasn teori barw! Wedug niego barwy s bardzo zoonymi wyraeniami matematycznymi. Przez odpowiedni ich dobr mona osign trjwymiarowo malowanych na paszczynie przedmiotw. Dawniejsi mistrzowie dochodzili do tego drog wielkiej pracy, cierpliwoci i nieskoczonej liczby prb. Oszoomi mnie, pokazujc znacznie grubszy plik kartek od tego z opracowan perspektyw. Tematem zapisanych kartek bya ju nawet nie matematyka, ale jej filozofia. Dowodem osigni w tej dziedzinie byy obrazy. Kilkadziesit. Micha wybra trzy. Obok najwymowniejszego z nich, z onkilami, postawi ywe kwiaty w wazonie. W namalowanym bukiecie zwaszcza jeden z kwiatw niczym nie rni si od prawdziwych. - W tym obrazie osignem przeszo trzydzieci procent trjwymiarowoci! W tym jeszcze wicej! mwi Micha wskazujc wspaniay tors z gbi za nim. Na maym obrazku w namalowanej szklance bya woda - mokra i czysta". ywa! Podczas nowego spotkania dowiedziaem si, e w obrazie przedstawiajcym kwiaty w wazonie osign siedemdziesit pi procent trjwymiarowoci. Tym razem osignicia sprawiy, e Pigu nie zmieci si sam w sobie i wyldowa w sanatorium. W tym okresie napisa rozpraw naukow w jzyku angielskim, uywajc liternictwa Leonarda da Vinci. Cao, w postaci olbrzymiej ksigi, zewntrznie przedstawiaa si jak stare arcydzieo. Nad jej treci debatowali uczeni uniwersytetu w Oxfordzie. Tematem bya teoria barw. Pigu twierdzi, e kada szeroko geograficzna ma przydzielon" sobie liczb barw i mog wystpowa tylko te,

a nie inne na odpowiednio uksztatowanych gatunkach flory czy fauny. Wywody swe popart licznymi przykadami. Na przedstawionych mu w Oxfordzie trzydziestu kwiatach bezbdnie poda barwy dwudziestu siedmiu. W tym wypadku prac poprzedziy rozlege studia nad kwiatami. Dla uzyskania doskonaoci w oddaniu szczegw rysunki kwiatw wykona srebrnym owkiem. Kilkadziesit plansz, kada o rozmiarach metra kwadratowego, ze specjalnego papieru. Przedstawiay kwiaty ze wszystkimi detalami ich rozwoju, kwiatostanu, pczkw i lici. Gdyby mnie spytano, pokazujc plansze, czyim s dzieem, bez duszego namysu powiedziabym, e samotnego benedyktyna zamknitego w klasztorze, nie majcego nic do stracenia. Przy zdolnociach do malarstwa posiada Micha niepolednie zdolnoci pisarskie. Ju jego reportae z podry do Indochin pod bander francusk byy doskonae, ale Micha umia by wierny tylko malarstwu. Po powrocie do kraju mia zosta naczelnym dyrektorem Pastwowego Centrum Wychowania Morskiego. Przed objciem tego stanowiska kapitanowa na parowcu Rataj". Micha jednak znowu nie zmieci si w ramach rzeczywistoci. Wwczas wydawao nam si, e Pigu uton. Okazao si, e nie na dugo - wypyn jako nadworny malarz... krlowej Elbiety II, towarzyszc jej w podrach na Bermudy. Gdy na jaki czas znw zagin o Pigu such, niespodziewanie otrzymaem z transatlantyka Batory", po jego wycieczce do wysp na Morzu Karaibskim, obrazek, a pod nim dobrze mi znanym pismem Michaa skrelone sowa: Karuszy, by mu przypomnie pozowanie powieszonego za nog poawiacza pere", ktry do tej pory mnie interesuje jako temat. Z lewej strony obrazka napis: Widok z mojej pracowni - M. Leszczyski - Jamajka 1963. Znacznie pniej dowiedziaem si, e Pigu stanowi jedn z najwikszych atrakcji Jamajki. Jego galerie obrazw w miecie Montego Bay przycigay do tej wyspy turystw z caego wiata. Na pnocno-zachodnim cyplu Jamajki znajdowao si miniaturowe krlestwo Menelaosa, z nie pasujc do jego imienia wasn elektrowni, jako podstaw niezalenoci. W tym krlestwie do koca jego dni panoway dwie krlowe: Pikna Helena - Malarstwo oraz Peggy - ona, przygldajca si, z dobrze pojtym poczuciem humoru, rozsadzanym przez Michaa ramom.

Byka nie byo

Byka nie byo! Powiedzenie to zrodzio si w Gimnazjum i Liceum Morskim w Landywood w Anglii, ktre zorganizowano podczas drugiej wojny wiatowej z myl o przygotowaniu nawigatorw i mechanikw dla floty w okresie wojny i po jej zakoczeniu. Cudem wydostaem si z zamknitej kabiny toncego m.s. Pisudski" 26 listopada 1939 roku, lecz potem, skaczc do odzi, uderzyem si o ni gow i doznaem licznych kontuzji, ktre uniemoliwiy mi, zdawao si, na zawsze jakkolwiek prac. Otrzymaem doywotni rent inwalidzk i wobec bezradnoci medycyny zaczem leczy si sam w grach Szkocji, stosujc

wiczenia hatha-jogi. Po omiu miesicach pokonaem najwiksz moj dolegliwo - absolutn bezsenno, trwajc cznie jedenacie miesicy. Przez cay czas mego pobytu w Szkocji byem w staym kontakcie z kpt. .w. Konstantym Kowalskim, byym komendantem Daru Pomorza", pracujcym wtedy w Ministerstwie eglugi w Londynie na etacie starszego inspektora zaogowego. W Szkocji odwiedzi mnie rwnie kilkakrotnie dyrektor Leonard Modeski, z ktrym poznaem si w 1938 roku na Darze Pomorza" podczas podry na zlot aglowcw w Sztokholmie. W naszych rozmowach czsto poruszalimy temat koniecznoci ksztacenia kadr dla polskiej marynarki. Jedyn i najwiksz wad" dyrektora Modeskiego bya jego bezdyskusyjna uczciwo, a przy tym upr, z jakim realizowa swe idee. Dziki niemu flota nie zostaa przejta przez Niemcw. On sam opuci Polsk owinity sztandarem Szkoy Morskiej w Gdyni. W Londynie Leonard Modeski sprawowa w Ministerstwie eglugi funkcj dyrektora do spraw morskich. W trosce o umoliwienie uczniom uzyskania stopnia oficera pokadowego nawiza kontakt z angielsk szko morsk w Southampton. Flota handlowa musi wrci do kraju nie uszczuplona ani o jedn ton. Musi by w ruchu i nie moe stan z powodu braku ludzi - to cel, jaki sobie zaoy. W sprzecznoci z nim byy nieraz rne projekty spoecznoci emigracyjnej, a dyrektor by niejednokrotnie obdarzany przez tych, ktrzy go nie rozumieli, niewyszukanymi epitetami. Gdy wreszcie zostaem dopuszczony przez komisj lekarsk do pracy, jednake bez prawa pywania, otrzymaem od dyrektora Modeskiego - na wniosek Kota Kowalskiego propozycj objcia funkcji inspektora szkolenia zawodowego. Rozpoczem prac w roku 1942, organizujc kursy dla kapitanw eglugi wielkiej, szyprw i mechanikw. Nie rozwizywao to jednak problemu kadry na przyszo. Jan Kwapiski, minister i premier w jednej osobie, poleci mi opracowa zapotrzebowanie na kadry po wojnie na podstawie przewidywanych przyszych Unii eglugowych. Z pomoc oficerw z kursu kapitanw eglugi wielkiej przygotowaem map z planowanymi liniami eglugowymi oraz plansze ilustrujce obecny stan kadry i potrzeby wedug przedstawionych prognoz - od modszych marynarzy do kapitanw eglugi wielkiej. Wynikao z tego, e naley przygotowa trzystu nawigatorw oraz trzystu mechanikw. Minister Kwapiski obejrza efekt mojej pracy, wysucha moich wyjanie i po namyle powiedzia: - Zorganizuje pan i otworzy szko morsk na szeciuset chopcw. cignie ich pan z orodkw emigracyjnych w Indiach, Persji, Afryce i Palestynie. Po przybyciu kandydatw na wszelkie stanowiska marynarskie zorientowaem si, e powinni w klasach gimnazjalnych otrzyma wiedz wspln z nawigatorami i mechanikami, natomiast w liceum - w zakresie przedmiotw specjalistycznych. Materia" by wielce rnorodny. Przybyo czterystu chopcw, wikszo z orodkw wojskowych z Palestyny. Major Kulczycki, ktry ich przywiz, zada mi pytanie: - Ilu bosmanw z gumowymi pakami ma pan dla utrzymania dyscypliny? Musi ich by tylu, by na szeciu chopcw przypada przynajmniej jeden dobry podoficer. Tymczasem by tylko jeden stary bosman ze statku Wisa". Swj sposb postpowania oparem na innym systemie wychowawczym". Nikt nie mia prawa kara chopcw ani okazywa im swego susznego czy niesusznego gniewu. Mieli go w swym yciu o wiele za duo. Miaem ju pewne dowiadczenie i wiedziaem, e kary nic nie daj. Nie znaczy to, e jestem za pen bezkarnoci. Gdy na Darze Pomorza" w czasie sztormu w nocy zastaem

picego absolwenta, ktry o mao nie narazi statku na uderzenie o falochron, sam byem za odebraniem mu dyplomu na dwa lata. Jestem natomiast przeciwny karom nie przemylanym. Dawno ju wiedziano, e arbitralnie i kadorazowo wymierzona kara uczynia ludziom wicej za ni wszystkie najsrosze i najstraszniejsze klski i katastrofy od pocztku wiekw. Nauczycielom, ktrym wytrciem z rki podstawowy rodek autorytetu", staraem si wytumaczy, e nie moemy da od tych chopcw jakiej nadzwyczajnej dyscypliny, zrozumienia dobra i za, nienagannego zachowania, skoro byli pozbawieni podstawowego domowego wychowania. Moje osobiste przeycia i odczucia, jakie wyniosem z modszych klas, utwierdziy mnie w przekonaniu, e niesuszna kara wcale nie wpywaa na popraw mego zachowania, rodzia tylko bunt i ostrono wobec czowieka wymierzajcego kar, ktry w dodatku uwaa, e dobrze wykona obowizek wychowawczy" i by z tego zadowolony. Nie nauczye, nie dajesz przykadu, ale wymagasz. Sprbuj wpierw na sobie tego, czego wymagasz od swych wychowankw - a atwiej zrozumiesz ich trudnoci. eby co roso potrzebne jest wiato, powietrze, woda, soce. Bijc roliny kijem nie doczekasz si plonu. Chopiec, normalny, gdy zrozumie, e jeste jego nauczycielem w caym tego sowa znaczeniu nie z tytuu i stanowiska - nie bdzie ci robi niczego na zo, bdzie z tob wsppracowa, a gdy co nie wyjdzie, sam bdzie tego aowa. Jeli chodzi o wzr, to skoczyem wanie takie gimnazjum bez kar", przeksztacone po pierwszej wojnie wiatowej z kursw dla dorosych. Tamtemu dyrektorowi atwo byo zastosowa wyznawan bezkarno, gdy zwracano si do uczniw per pan i pani". I trudno byo powiedzie pani urzdniczce: Za kar zostanie pani po lekcjach" lub bitnego podoficera postawi w kcie. Wiele wychowawczych przykadw dostarczyy mi konie, z ktrymi miaem do czynienia i ktre kochaem. Potrafiy mi wytumaczy swym zachowaniem, e nikt nie moe by zmuszany do pracy przekraczajcej jego siy (rzymskie: Ad impossibilia nemo obligatur). Inaczej mwic narowiy si, jeli byo co ponad ich siy. Tych czterystu chopcw w szkole - by to zesp bardzo zrnicowany pod wzgldem siy wyobrani, zasobu wiedzy i zrozumienia tak zwanego common sense (zdrowego rozsdku, mylenia opartego na powszechnym dowiadczeniu), w ktrym celowali Anglicy a ktrego my bylimy prawie pozbawieni. Opierajc si na tych przesankach musiaem przyj trzy zasady w sprawach wychowawczych i nauki: - okrelenie dla kadego z uczniw cieki nauki wedug jego moliwoci i stopnia rozwoju duchowego; - budow jego struktury wewntrznej na fundamencie jego dotychczasowego poziomu moralnego czy pojmowania przez niego, co dobre, a co ze z punktu widzenia spoecznego; - okrelenie moliwoci odchyle (amplitudy wykrocze) w zalenoci od stopnia rozwoju. Za rzecz najwaniejsz jednak uwaaem zrozumienie przez nich common sense na ywym przykadzie. Przyjcie faktu, e szkoa jest ich, e oni stanowi szko, a nie nauczyciele. Dla uatwienia chopcom przyswojenia problemw, jakie narzuca ich postpowaniu common sense, mielimy skrzynk pyta, zadawanych bezimiennie i wrzucanych do niej na kartkach. Odpowiedzi byy udzielane dwa razy w tygodniu, z omawianiem problemw interesujcych wiksze grono. Chopak, ktry wedug opinii nauczyciela zasuy na kar, przychodzi na rozmow ze mn. Przeprowadzaem j w sposb jak najbardziej zrozumiay, posugujc si trafiajcymi do przekonania przykadami.

- Czowiek jest jak okrt - mwiem. - Jeli nie ma wybranego kursu, to na nic najpomylniejszy wiatr. Czy to rozumiesz? A wic musisz wiedzie, czego chcesz... Chcesz skoczy szko, nauczy si jzyka angielskiego, chcesz zosta nawigatorem. Co ci przeszkadza? To, e si nie uczysz, wychodzisz ze szkoy i wasasz si bez celu dla zabicia czasu. Robisz nie to, co powiniene, lecz co ci si chce. Do spenienia tego, co powiniene, potrzebna jest sia woli - to znaczy czynnik w twoim charakterze, ktry zmusi ciebie do uczenia si i speniania tego, co powiniene - do utrzymania okrtu na kursie do celu. W jaki sposb to moesz osign? Codziennie wypisz sobie plan tego, co powiniene wykona jutro, z przewidzeniem przeszkd w postaci zachcianek (chce mi si") i moliwoci przeciwdziaania temu. Jeli potrafisz utrzyma si bez jednego dnia przerwy na tym kursie przez dwa lata, moesz by pewny, e zostaniesz kapitanem wasnej duszy. Dokonasz wszystkiego, co zamierzysz, a kad zachciank pokonasz bez wielkiego wysiku, jako zboczenie z obranego kursu. To jedno. Drugie - dlaczego masz by dobry, nie zy. By moe tumaczenie moje bdzie bardzo prymitywne (filozofowie napisali na ten temat wiele ksig, a ich wszystkich nikt w swym yciu nie przeczyta i nie przeczyta), jednake to, co ci podam, nie jest fikcj. Jako okrt podajcy do portu musimy stale by w ruchu i trzyma si obranej drogi. Jeli bdziemy sta w miejscu, nigdzie nie dojdziemy. Ale nawet gdy yjemy bez planu, kada nasza myl, sowo i czyn wyzwalaj czsteczki energii - dobre lub ze - a kada z nich wywouje reakcj. Bez przerwy jestemy siewcami energii i to, co posiejemy, zamienia si w dobro lub w zo - to znaczy otrzymujemy od ludzi pomnoone dobro lub zo", czsteczki przekazanej energii. Kady normalny czowiek pragnie otrzymywa od ludzi dobro, a wic w naszej nieustannej siejbie najwaniejsz rzecz jest, by nasza myl, ktra dyktuje nasze sowa i czyny, bya dobra. Jak mylimy - takimi jestemy. Na przeszkodzie, by kady otrzymywa od ycia tylko dobro, jest to, e my sami nie siejemy go stale, czsto nie mogc odrni powinnoci od zachcianek. Tak nazwijmy nasz si i sabo. W utrzymaniu si na obranym kursie bd nam przeszkadzali li", ale to nie znaczy, bymy schodzili z niego, ulegajc gniewowi. Ju Rzymianie zwali gniew krtkim szalestwem. Gniew jest najpospolitszym naszym odruchem. Nie majc wyrobionej siy woli, nie potrafimy si opanowa i cay nasz dorobek moe run, a co gorsza, bdziemy uwaali, e mielimy racj, bo nas do tego przywiedziono. Ju przeszo dwa i p tysica lat temu powiedziano na ten temat: Kto tak powstrzyma gniew poncy, jakby powstrzyma wz w rozpdzie, tego prawdziwym zw wonic - inni trzymaj lejce tylko". Skutek rozmowy by prawie zawsze jednakowy. Chopiec przyzwyczajony do wysuchiwania gosu witego oburzenia, naznaczania kar i uodporniony na nie, czsto w czasie takiej rozmowy reagowa zami. Nie znaczy to, e poprawa bya natychmiastowa. Wychodzi jednak z przekonaniem, e moe robi co chce, bo szkoa naley do niego i jego kolegw, ale jednoczenie zaley od niego, co z tej szkoy wyniesie, czego si nauczy i czy potrafi myle dobrze, a nikt si nie spodziewa, e stanie si natychmiast ideaem. Musz powiedzie, e aden z chopcw nie trafi do mnie po raz drugi. Natomiast w szkolnym gabinecie karykatur ujrzaem narysowan swoj twarz, nachylon nad mikroskopem i z wyrazem wielkiej uwagi badajc ucznia rozpostartego na szkieku mikroskopu. Pod rysunkiem dwuwiersz gosi: A nasz kapitan zna tajne drogi,

Nawraca uczniw systemem jogi. Bya to dla mnie o tyle rzecz ciekawa, e nigdy nikomu w szkole nie powiedziaem, e od przeszo dwudziestu lat interesowaem si jog. Naturalnie system taki jest moliwy, jeli nie jest przekroczona dopuszczalna granica liczby wychowankw. Zabiera wiele czasu dokadne poznanie psychiki i mentalnoci ucznia, stosunkw rodzinnych. Bez znajomoci tych wszystkich czynnikw mechaniczne niekaranie moe by bezskuteczne. Natomiast karanie uczniw przez ludzi, ktrzy nigdy nad samymi sob nie pracowali, sprowadza si do funkcji poganiaczy wielbdw. Wkrtce stalimy si sawni w Anglii. Reklam szkole wyrobili oczywicie sami chopcy. Pragnc, by nasi wychowankowie poznali ustalon struktur ycia rodzinnego, szkoa zwrcia si do spoeczestwa angielskiego z apelem, aby przyjto chopcw na okres witeczny (Boe Narodzenie, Wielkanoc). Odpowiedziao dwa tysice rodzin. Chopcy wyjechali, zaopatrzeni w dokadne instrukcje, jak naley si zachowa w domu angielskim. Jednoczenie prosilimy osoby udzielajce gociny o opinie na temat ich zachowania. Napyway wicej ni pozytywne, ale - ku naszemu zaskoczeniu - wiele osb napisao, e chopcy kami. Twierdz bowiem, e nie stosuje si wobec nich adnych kar. Szkoa bez kar staa si zatem wielk atrakcj, sprowadzajc goci z Londynu, Szkocji, wolnych Norwegw, wolnych Belgw. Dysputy z gomi na temat kar koczyo przewanie moje pytanie: Jak kar naley zastosowa w stosunku do chopca z Wilna, wysanego przez Niemcw do prac przy budowie fortw Todta we Francji? Chopiec stamtd zbieg do francuskich oddziaw oporu. Odznaczy si w akcjach przy wysadzaniu mostw i pocigw. Wreszcie dosta si do Anglii i znalaz w tej szkole. Czy postawi go w kcie?" Na tym kcie" dyskusja z reguy si urywaa. Naturalnie, mowa bya o przewinieniach nie podpadajcych" pod kodeks karny. Do niemaych atrakcji szkolnych nalea teatr, prowadzony samodzielnie przez ucznia. By nim urodzony reyser Zbigniew Mak. Kocha Fredr i chyba caego zaprezentowa w szkole. Na pewnym przedstawieniu chopiec grajcy Klar ogromnie spodoba si jednemu z goci. Anglik wyrazi ch poznania i wrczenia pamitki uroczej Klarze. Gdy w godzin po przedstawieniu do gabinetu wszed chopak w wietnie skrojonym mundurze marynarskim Anglik nie chcia wierzy, e jest to autentyczna, podziwiana i gorco oklaskiwana na scenie Klara! W szkole dziaay jeszcze kka: szewskie, krawieckie, introligatorskie, szklarskie, ogrodnicze, malarskie, modelarskie... Pod tym wzgldem wsppraca z ministerstwem angielskim bya bardzo atwa. Anglicy uwaali, e szkoa naprawd pracuje prawidowo", gdy wszyscy jej uczniowie nale do jakiego kka, w ktrym potrafi sobie przyswoi dodatkowy fach. Etat nauczyciela, chociaby dla kilku chopcw w kku, uwaali nie tylko za celowy, ale i za konieczny. Tak wic jedna klasa, penic sub przez miesic, uczya si przy kucharzach sztuki kulinarnej, kelnerskiej i rozumienia celowoci porzdku. Co dwa tygodnie odbyway si w szkole koncerty, na ktrych uczniowie mogli pozna postpy kolegw w muzyce. Osignicia ich zachcay innych i z kolei ci rozpoczynali z nimi prac. Na koncerty byy te zapraszane kka muzyczne z okolicy. Nas take Stowarzyszenie Grnikw zaprosio na oper Carmen". To wszystko byo wynikiem rozptanego w szkole cyklonu muzycznego przez wykadowc muzyki Wadysawa Kamierczaka. Niezwyky ten czowiek potrafi w cigu paru

miesicy stworzy chr z dwustu dwudziestu chopcw, zakwalifikowany do wystpienia w BBC. Marsz: Do ycia odwanie! Wesoo! Uczmy si kocha! Uczmy si y!" pobudza chopcw do euforii. Nieraz chr musia bisowa ten marsz dla swych kolegw po kilka razy. Niewiarygodne - ale prawdziwe. Zaproszenie na Carmen" stao si w szkole tematem tygodnia. Pan Kamierczak wygosi sowo wprowadzajce do tej opery. Ci, ktrzy jej jeszcze nie widzieli, odebrali pogadank bardzo rnie. Dowiedziawszy si, e bdzie toreador, wywnioskowali, e i... walka bykw, co wzbudzio wielkie zainteresowanie i ch skorzystania z zaproszenia. Pawe Stelmaszyk, bosman z s.s. Wisa", prowadzcy w szkole roboty linowe, by chopcom najbliszy. Uczy wymylnych wzw, z gak brylantow wcznie, i splotw, ktrych efektem byy maty. By dla chopcw wyroczni. Jak wszyscy w owych czasach starzy marynarze, prace rozpoczyna na aglowcach. Nie byy mu obce porty Hiszpanii i walki bykw. Muzykalny nie by, opery go nie interesoway, ale o walkach bykw chtnie chopcom opowiada. Ustalia si, wic opinia:, jeli ma wystpowa toreador, to musi by i byk! Autobusami dotarlimy przed gmach opery". Powitano nas serdecznie i wprowadzono do olbrzymiej sali. Nie dzielilimy si od razu wraeniami, cho odczucia mielimy antyoperowe". Ani sceny z aren, ani toreadora... Byk w tym miejscu nawet na myl nie przychodzi. Ponad setk zajlimy miejsca w awkach, mona powiedzie - kocielnych. Midzy chopcami zaczy si szepty: - To nie tutaj! - Chopcy wyranie byli zaniepokojeni, e przez pomyk co trac. Naraz zapanowaa cisza. Z jednej z awek powsta ciemno ubrany pan, stan przed pulpitem, podnis rk do gry, a potem usyszelimy piew: jeden gos, drugi, trzeci... Ludzie piewali. piewali adnie. To moglimy oceni dziki wasnym, co dwa tygodnie urzdzanym, koncertom i bywaniu na imprezach w ssiednich szkoach angielskich. Bylimy peni podziwu i zachwytu dla angielskich grnikw, ich on i dzieci, dla ich umiowania muzyki. Zdawalimy sobie spraw z tego, ile woyli pracy, aby ca oper odpiewa bez adnego akompaniamentu. Niemniej jednak wracalimy zawiedzeni. W milczeniu. Bosmana nie byo z nami na tej Carmen". Spotkalimy go pniej. I wwczas jeden z chopcw oznajmi mu bardzo smutnym gosem: - Panie bosmanie! Byka nie byo! Potem przez kilka tygodni, gdy w szkole co si nie udao, mwiono: BYKA NIE BYO!

Soce zaszo dzi nieprawidowo

oce zaszo dzi nieprawidowo". To zdanie usyszane podczas podry na aglowcu szkolnym Lww" w roku 1925, w drugim dniu po wyjciu w morze, zaintrygowao mnie do tego stopnia, e przez wiele lat poszukiwaem dla niego uzasadnienia. Moglimy podj t podr dziki wyszukaniu przez wczesnego komendanta Lwowa",

kapitana Mamerta Stankiewicza, adunku w postaci drewnianych podkadw pod szyny kolejowe, ktre zaadowalimy w Gdasku z przeznaczeniem dla Londynu. Gotowi ju do wyjcia, stanlimy na kotwicy w Gdyni. Pierwszy raz nasz aglowiec - dawna pasaerska fregata oceaniczna - wychodzi w sw podr wiczebn z rodzimego portu, na razie bdcego zupenie w pieluszkach", waciwie istniejcego tylko z nazwy. Na uroczyste poegnanie Lwowa" przyby delegat prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Stanisawa Wojciechowskiego, jego adiutant - genera Mariusz Zaruski. Razem z nim przybyli: dyrektor Departamentu do Spraw Morskich - Gabriel Chrzanowski wraz z komandorem Hugonem Pistelem, dyrektor Szkoy Morskiej - Antoni Garnuszewski, poprzedni kapitan Lwowa" - Tadeusz Zikowski, wykadowcy Szkoy Morskiej i ony oficerw Lwowa" z dziemi. Osoby oficjalne przybyy holownikiem Kapitanatu Portu. Kapitanat Portu w Gdyni w owym czasie przypomina najbardziej ndzn chat w najuboszej wsi murzyskiej. Kapitanem portu by kapitan Stanisaw Zalewski. Po mszy witej celebrowanej przez ks. Prabuckiego, podczas ktrej piewa chr Szkoy Morskiej, i okolicznociowym przemwieniu ksidza Prabuckiego przemawiali przedstawiciele rzdu. W krtkich i serdecznych sowach poegna nas w imieniu prezydenta genera Mariusz Zaruski i zaofiarowa nam swj wiersz. Odczytany, wzbudzi burz oklaskw: Hej, dalej na wody, Do agli, na ster Orlta, my mode. Lecimy na er. Na wiata stron cztery. Na setki set lat My polskie bandery Wzniesiemy nad wiat. Do agli, do kabli Piorunem jak diabli Skoczymy, co tchu. Czy burza, czy cicho, My pierwsi ju tu. [...] Nastpnie odbyo si przyjcie na ustawionych na rufie stoach, chyba jedno z najuboszych, jakie kiedykolwiek miao miejsce w takich okolicznociach na naszych statkach. Koszty nasz aglowiec musia pokrywa z tego, co zarobi. Bylimy szczliwi, e jestemy zaadowani po marki Lloyda. Jaki adunek otrzymamy po wyadowaniu drewna podkadowego w Londynie, kopota si bdzie kapitan. Majc jeszcze goci na pokadzie, my, uczniowie, otrzymalimy rozkaz zluzowania agli, by gocie mogli podziwia z holownika, jak Lww" pod aglami schodzi z kotwicy. Niestety wiatr, nie sprzyjajcy, odmieni nasze zamiary. O godzinie 14.00 16 maja 1925 roku czterokrotne uderzenie w dzwon okrtowy oznajmio moment wyjcia. Wybrano kotwic i na silnikach, pod zaledwie kilku stojcymi aglami, Lww" ruszy kursem na Hel. W pobliu latarni helskiej zatrzymano silniki i najwierniejsi nam gocie zeszli na oczekujcy ich holownik. Pad rozkaz: Na wanty!", a potem rozleg si trzykrotny okrzyk, bdcy ostatnim poegnaniem z ojczyzn: Prezydent Rzeczypospolitej niech yje!" Nowa komenda: Wszyscy na stacje manewrowe!" Po chwili cay Lww" okry si aglami. Nasze siwki" chwyciy silny wiatr i ruszyy z kopyta z prdkoci siedmiu mil

morskich na godzin. Po marynarsku - siedmiu wzw *. Klocami drewna byy zawalone nie tylko adownie, lecz i nasze pomieszczenia. Tam, gdzie wieszalimy hamaki i gdzie opuszczalimy do jedzenia stoy podczepione do grnego pokadu, drewno leao tak, e stoy po spuszczeniu opieray si na podkadach. W innych miejscach drewno zajmowao cay midzypokad. Dla umoliwienia dojcia pozostawiono wskie tunele, przez ktre z trudem mg si przedosta jeden czowiek. Po skoczonych manewrach sub obja nasza wachta, a ja wci utwierdzaem si w susznoci nieprzyznania mi czowieczestwa". Nowe nazwy, niezrozumiae rozkazy - krcio si od tego w gowie. Rozumiaem, dlaczego kandydat to nieczowiek", chocia przyjty do narodu", za ktry uwaaj siebie uczniowie na barku szkolnym Lww" O godzinie 19.50 zbirka. Odpiewalimy pie Czy to spokojna, czy hucz fale". Nasza wachta szybko ruszya do midzypokadu, do rozwieszonych ju w nim hamakw, by si przespa przed drug wacht - od godziny 24.00 do 04.00. O godzinie 23.50 czyja rka zbudzia mnie ze snu. Jednoczenie usyszaem ciche uderzenie dzwonu. Zapowiedziao ono zmian wachty za dziesi minut. Szybko wydobyem si z hamaka i w nikym wietle lampy-nietoperza zobaczyem przecigajce si postacie kolegw, wstajcych na wacht. W ciemnociach na pokadzie przy rozdziale sub zostaem pocignity przez czowieka" (Jurka Mieszkowskiego), ktry mi powiedzia: - Id za mn! Zeszlimy do midzypokadu. Czowiek" stan u wejcia do tunelu w drewnie, potem na czworakach wsun si do czarnego otworu i powiedzia: - Su si za mn! Po jakim czasie w kompletnych ciemnociach usyszaem jego okrzyk: - Ostronie! Skrcamy w prawo! W sam por, by nie uderzy gow w cian z klocw. Teraz mogem zobaczy nike wiato w kocu tunelu, do ktrego pezlimy na czworakach. Jednoczenie usyszaem rytmiczny haas. Naraz cie posuwajcego si przede mn czowieka" znikn i zobaczyem przed sob rozebranego do pasa innego, ktry wytwarza ten haas, poruszajc dug rczk osadzon na osi. - Rozbierz si - poradzi - bo bdziesz przez godzin pompowa wod. Posusznie si rozebraem, przejem od swego poprzednika rczk i zaczem ni rytmicznie porusza: od siebie - do siebie, od siebie - do siebie. Tymczasem czowiek", ktry mnie przyprowadzi, i ten, ktry pompowa, znikli w czarnym otworze tunelu. Pozostaem sam na sam z rczk i z rzucajc sabe wiato lampnietoperzem. Wykonywana praca wprawia mnie w dobry humor, bo przypomniao mi si, jak marzyem, by si znale we wntrzu aglowca jako pasaer na gap, na podobiestwo bohatera opowiadania Morski Je" Mayne Reida. Tamten zasn na dnie adowni, a gdy si obudzi, aglowiec by ju zaadowany i w morzu. Musia jako sobie poradzi, by nie umrze z godu, a mia do dyspozycji tylko n. Uywajc go, w kompletnych ciemnociach przebija si przez najrozmaitsze warstwy adunku. Moja sytuacja bya tylko namiastk opisanej w Morskim Jeu". Chodzio jednak w moim wypadku take o - aglowiec. Pierwsza noc w morzu. Znajdowaem si sam w czeluciach aglowca. Nie musiaem si przebija, uywajc noa, przez warstwy mki czy pokonujc fortepian, ale - rytmicznie, bez wytchnienia rusza t rczk, bo kady moment odpoczynku, usyszany na grze, mg uchodzi za lenistwo. Efektem powierzonej mi czynnoci miao by napompowanie wody do grnego zbiornika - na zuycie dzienne do kuchni i dla nas: jeden litr na osob na dzie. Przy kadym poruszeniu

rczki pompy uprzytamniaem sobie coraz dokadniej znaczenie pojcia sodka woda i jej roli w morzu dla zaogi aglowca oraz zwizane ze zdobywaniem jej koszty. Za kady litr dostarczonej wody nasz aglowiec paci. W kadym porcie opaty za wod byy inne w zalenoci od tego, czy dostarcza j specjalny statek, czy mona j byo pobra bezporednio, stojc w porcie przy nabrzeu. Postpowano zgodnie z wynikiem oblicze, jak byo korzystniej: czy paci za miejsce przy nabrzeu, czy bra wod z holownika. Uwiadomi mnie w tym wzgldzie jeden z ludzi". Poruszajc rczk pompy syszaem wyranie w jej oskocie dwa sowa: sodka woda, sodka woda, sodka woda. Zegarka nie miaem. Wiedziaem, e zmiana przyjdzie za godzin. Cay ju lniem od pokrywajcego mnie potu. Sodka woda, sodka woda - powtarzaa pompa. Rozmylania nad ziszczeniem si w moim 200 yciu sytacji z Morskiego Jea" zakoczyy si w chwili, gdy usyszaem w otworze tunelu szelest nadchodzcej zmiany. Oddaem rczk pompy memu nastpcy, wytarem pot, ubraem si i wyruszyem ciemnym tunelem do midzy pokadu, a stamtd na pokad, by si zameldowa absolwentowi penicemu sub bosmask. Teraz miaem sub na szkafucie, polegajc na nic nierobieniu" - pozostawaniu w gotowoci do pracy i pilnym suchaniu gwizdka przed otrzymaniem rozkazu. Suba na szkafucie zesza mi na zaznajomieniu si z wachtami i ich nazwami. Pierwsza wachta - od godziny 20.00 do 24.00, druga, inaczej nocna, od 24.00 do 04.00, poranna albo jutrzenka - od 04.00 do 08.00. Nastpnie przez osiem godzin byy roboty. Pywano na dwie wachty. Roboty trway do godziny 16.00. Wachty nosiy nazwy: przedpoudniowa - od 8.00 do 12.00; popoudniowa - od 12.00 do 16.00. Po zakoczeniu robt dawniej obowizyway jeszcze zajcia dodatkowe -wypompowywanie wody z drewnianych kadubw. Wizao si z tym powstanie nazw: pierwsza i druga psia wachta. Pierwsza psia - od 16.00 do 18.00; druga psia - od 18.00 do 20.00. Dla nas byy one psimi wycznie z nazwy. Natomiast psi wacht nigdy nie bya druga wachta, inaczej nocna, cho my wanie j nazywalimy psi wacht. Pouczyli oczywicie mnie o tym czowiekowie". Nastpnego dnia koo godziny 20.00 staem w pobliu uczniowskiej nawigacyjnej, gdy usyszaem gwizdek i rozkaz do bandery". O zachodzie soca opuszczao si bander. Wszyscy stanlimy w postawie baczno, twarz zwrceni do bandery. Po jej majestatycznym opuszczeniu dwa krtkie dwiki gwizdka rozkazay: spocznij. Po tej ceremonii soce musiao by ju niewidoczne. Tymczasem przez dobrych par minut byo jeszcze wida nad horyzontem cz tarczy. Pilnie przygldaem si jej znikaniu, chcc sprawdzi, czy rzeczywicie w momencie styku horyzontu z grn krawdzi zachodzcego soca ostatni jego promie bdzie mia kolor zielony, jak mi powiedzia jeden czowiek". Nagle usyszaem za sob gos naszego kierownika Nauk - inyniera Stefana Ancuty. By koleg z politechniki petersburskiej dyrektora Garnuszewskiego, ale z wydziau elektrotechnicznego. Pomimo e rwnie mia dyplom kapitana, tytuowalimy go inynierem. - Czy prawidowo obliczylicie na dzisiaj moment zachodu soca? Odwrciem si i zobaczyem stojcego przed Ancut absolwenta penicego funkcj starszego nawigacyjnego. - Tak jest, panie inynierze! - odpowiedzia. - To moe obliczylicie bdnie stan chronometru? - Wszystko obliczyem bardzo dokadnie, panie inynierze, to soce zaszo dzi nieprawidowo! Ostatnie zdanie w niewytumaczony sposb porazio mnie na cae ycie, stajc si rdem nie koczcych si docieka.

Popatrzyem na twarz inyniera Ancuty. Usta mia tak uoone, jakby przed chwil skosztowa czego bardzo kwanego. Na Lwowie" w tej podry peni funkcj naszego kierownika Nauk, wychowawcy i opiekuna, do ktrego mielimy si zwraca z naszymi troskami. By kawalerem. W Tczewie mg uchodzi za arbitra elegantiarum. Wedug uczniw by on w szkole jedynym prawdziwym dentelmenem, poniewa stara si nie widzie, gdy ktry z nas zachowa si nieodpowiednio. A gdy ju musia widzie, to tylko dawa zna wyrazem swojej twarzy, objawiajcej niesmak, jakby wzi do ust co bardzo kwanego. Pochodzi z litewskich Tatarw, osadzonych na Wileszczynie przez Wielkiego Ksicia Witolda. Spokrewniony by blisko z rodzin, w ktrej crki nie widziay nigdy ojca ubranego inaczej, jak gdyby mia by przedstawiony krlowej. Ekscytoway nas i opini w Tczewie nie tyle jego wietne wykady z elektrotechniki, zabarwione - bez ujmy dla ich treci - rusycyzmami, ile goszone odmienne zdanie od Motilala Nehru, ojca sawnego premiera Indii, Jawaharlala Nehru, na temat pralni Londynu i Parya. Motilal Nehru mia wysya co tydzie swoj bielizn do pralni w Paryu, natomiast inynier Stefan Ancuta wysya swoje koszule do pralni w Londynie. Jak czsto - nie zachowao si w pamici opowiadajcych. Co do Motilala Nehru, legenda o korzystaniu z pralni w Paryu miaa wiadczy o jego wysoce wybrednym gucie. Widzc wyraz cierpienia na twarzy inyniera Ancuty, spontanicznie oburzyem si na absolwenta za jego wyjtkowo niesmaczn odpowied, pozbawion logiki i elementarnego szacunku dla zawsze grzecznego i bez zarzutu naszego opiekuna. Chcc pomc oficerom na Lwowie" inynier Ancuta, ktrego nie obowizywaa suba wachtowa, z dobrej i nieprzymuszonej woli peni j codziennie od godziny 16.00 do 18.00. Nie bdc czowiekiem", nie miaem prawa uzewntrzni swego oburzenia. Zastanowio mnie tylko, e zamiast spodziewanego wybuchu gniewu i natychmiastowego skarcenia absolwenta za bezsensown odpowied, inynier obojtnym tonem powiedzia dwa sowa: - Tak uwaacie!... Inynier * nigdy nie podnosi gosu, nawet gdy robilimy co nie tak lub podczas gwatownego przebiegu rozmw wychowawczych. arliwe pretensje niektrych na temat zego wyywienia pocztkowo usiowa zbija agodnie tumaczc, e to aglowiec nie wyposaony w chodni z lodem i e ze, czsto nadpsute jedzenie na aglowcach prawie od wiekw byo przyczyn niezadowolenia i buntw. Ale gdy pewnego razu owiadczono mu, e jedzenie jest niejadalne (oficerowie mieli t sam kuchni co uczniowie), powiedzia: - No to nie jedzcie! arliwi uznali, e w ten sposb da im prawo do rozpoczcia godwki. Mniej arliwi przystpili rwnie do niej, wycznie jednak z poczucia humoru, uwaajc to za nowe, ciekawe przeycie i nie rozumiejc, po co waciwie ci arliwi wybrali si w morze na aglowcu. Powiedzenie inyniera: Tak uwaacie!" skomplikowao mj pogld na spraw zachodu soca. Doszedem do wniosku, e tajemnica spokojnej odpowiedzi inyniera tkwi prawdopodobnie w znanym mi tylko ze syszenia chronometrze - instrumencie najbardziej chronionym na aglowcu, wymagajcym szczeglnej opieki i ostronoci w obsudze. Jeden chronometr mielimy w uczniowskiej nawigacyjnej, w ktrej prowadzio si nawigacj, identyczn z prowadzon w sanktuarium aglowca, to znaczy w nawigacyjnej na rufie, znajdujcej si stale pod kontrol i bezporedni opiek kapitana. W tej nawigacyjnej, na rufie, w specjalnej skrzyni wyoonej wojokiem i poduszkami", ustawione byy trzy chronometry, oznaczone literami A, B, C. Zamknite w pudekach z drogiego drewna, ze szklanymi pokrywami. Zegary byy zawieszone w piercieniach kardana, by je uchroni od dziaania przechyw. Wojokowe poduszki i szczelne zamknicie skrzyni miay zapewni ochron przed gwatown zmian temperatury. Zmiany temperatury nie byy moliwe cakowicie do usunicia,

dlatego w skrzyni znajdowa si termometr. Prowadzono dziennik kadego termometru. Naleao to do obowizkw starszych nawigacyjnych - absolwentw Szkoy Morskiej. Na co dzie stan chronometru obliczano na podstawie jego chodu dziennego (liczba sekund, o ktre chronometr pieszy si lub pni w cigu doby) z uwzgldnieniem zmian temperatury. Jak mi si wtedy wydawao, przyczyna niedoskonaoci widocznego momentu zachodu soca krya si w chronometrze. Kto zbudowa chronometr i dlaczego? Kto ustali, e mamy na zegarze wanie taki czas, a nie inny? Komu zawdziczamy podzia na dwanacie godzin? Znalezienie odpowiedzi na te trzy pytania zajo mi wiele czasu. Najpierw zainteresowanie dotyczyo towarzyszcego nam na co dzie zegara. Statkowym miernikiem czasu", jak dosownie mona by przetumaczy wywodzc si z greki nazw chronometr (od chronos - czas i metron - miara), miaem si zaj pniej. Szukajc odpowiedzi na postawione sobie pytanie: Komu zawdziczamy podzia tarczy zegara na dwanacie godzin, zgodnie z zasad wyraon w powiedzeniu: Wszystkie drogi prowadz do Rzymu" - udaem si tam i ja. Naturalnie w mylach. Z pobienych poszukiwa wynikno, e zegar wodny przywdrowa do Rzymu ze staroytnej Grecji pod nazw klepsydra, powsta z poczenia dwch greckich sw: kleptein ukry i hidor - woda. Nazwa pozostaa, cho wod zastpiono przesypujcym si piaskiem. Po wodnych klepsydrach pozostao te pojcie wodolejstwa, to jest tracenia czasu na suchanie nonsensw. Zegar wodny mia zastosowanie w sdach. Kadej ze stron przydzielano do zegara na czas rozprawy jednakow ilo wody. Prawnik rzymski, pragnc mie wicej czasu do wypowiedzenia si, prosi sdziego o wydanie polecenia: Auam darel" Da wody", to znaczy dola jej do jego zegara. Jeli adwokat mwi nieprzekonywajco, byo to: Auam perdere" - tracenie wody, tracenie czasu, zwizane z wylewaniem si wody (dzi: la wod). Opuciem Rzym i Grecj, gdy si dowiedziaem, e klepsydry przywdroway ze staroytnego Egiptu, promieniujcego swego czasu na oba te kraje. Szukanie autora" dwunastu godzin na zegarze oznaczao znalezienie przysowiowej igy w stogu siana - ze wzgldu na nieprawdopodobn obfito materiau na ten temat. Ktry z naukowcw przekazujc sw wiedz w tej materii mia racj? Nie wiadomo. Ktrego teori przedstawi, by nie zami sawy pierwszestwa innego - te nie wiadomo. Wybieraem najbardziej popularne i powtarzajce si lub wyrniajce. Podzia dnia zawdziczamy podobno Sumerom. Zaczyna si u nich z zachodem soca i dzieli na dwanacie podwjnych godzin. Kada z nich dzielia si na trzydzieci czci, ale brak wiadomoci, kto tak podzieli. Astronom Kidinnu (Grecy przeksztacili jego imi na Kidenas) ustali godzin pnocy jako pocztek dnia. Z tego wzi si podzia koa ekliptyki na uki i dwanacie podwjnych godzin. Kady uk, majcy 30", to zodiak. Takiego podziau dokonano z kocem epoki Achemenidw, czyli w latach 550-330 p.n.e., i mona byo rozszerzy moliwoci astrologii. Zodiak przyswoi sobie Egipt po dwch tysicach lat od narodzin w Babilonie, ale symbole zodiaku byy ju znane w Egipcie w roku 1300 p.n.e. jako dekoracje grobowcw, jak na przykad w Sethos. Komu zawdziczamy dwanacie godzin na zegarze, a jak zwyk mawia ojciec krla Jana Sobieskiego: na moim pzegarze", wci pozostawao bez odpowiedzi. Egipcjanie podzielili rok na dwanacie miesicy. Rwnie dzie i noc miay po dwanacie godzin. Egipskie zegary wodne, uwiecznione na rysunkach lub jako eksponaty muzealne,

zwracaj uwag umieszczonymi na nich rzebami lub rysunkami mapy z gatunku pawiana Papio hamadryas. Wobec czego dla rozwizania tajemnicy zegarowych dwunastu godzin skierowaem uwag na ten gatunek map. W opisach bogw egipskich zastanawia wiara ludu w to, co wymylia niczym nie ograniczona wyobrania kapanw egipskich. Jeli lud mg wierzy, e horyzontem s lwy, a niebo krow uosabiajc bogini Hathor - to dlaczego nie mia uwierzy, e bogiem jest mapa?... Ot bg Tot jest boskim wcieleniem woli. Bg ten wdroy ludzi do uprawiania nauki, sztuki oraz wynalaz dla nich pismo hieroglificzne. Uosabia go mapa. Pawian. Dlaczego do godnoci boga, i to najbardziej aktywnego, wyniesiono w Egipcie pawiana? Horapollon, kapan egipski z IV wieku naszej ery, autor dziea o hieroglifach - doszukuje si boskoci pawiana w fakcie, e pawiany rodz si ju obrzezane. Ten szczeg nabiera znaczenia, gdy si sobie uwiadomi, e w tamtych czasach przy braku zrozumienia potrzeby higieny ci, ktrzy nie poddali si zabiegowi obrzezania, podatni byli na cikie zapalenia, infekcje, a jak stwierdzono w Indiach, nawet - jeli wzgldy religijne nie wymagay obrzezania - na raka, ktry omija obrzezanych z nakazu religii mahometan. Kapani egipscy, chcc upodobni si" do swego boga, wprowadzili zabieg obrzezania, stosujc przy tym rodki znieczulajce. Czczony w Egipcie pawian, zwany wielkim, mia skr szar, wpadajc w bkit. Zdobi go rodzaj grzywy. Sprowadzano pawiany z Abisynii i Nubii. Zamieszkiway tam olbrzymie lasy, czujc si w nich najszczliwsze. Nubijczycy apali je i sprzedawali do Egiptu za wielkie pienidze. Dokumentuj te transakcje zachowane tablice z Dejr el-Bahari, przedstawiajce wypraw piciu okrtw krlowej-faraona Hatszepsut do Puntu. Wyryto tam tak zwany manifest okrtowy", bdcy spisem zaadowanych na okrt adunkw. Nad rysunkiem okrtu podano ich liczb i midzy innymi wykazano mapy z gatunku boskiego". Kapani egipscy, obserwujc te wite dla nich zwierzta, twierdzili, e witaj one wschd soca wzniesieniem rk". W okresach zamienia ksiyca nic nie jedz i na nic nie patrz, a w dniach zrwnania dnia z noc odwadniaj" swj organizm co godzina, z zadziwiajc punktualnoci: dwanacie razy w dzie i dwanacie razy w nocy. I to prawdopodobnie sprawio, e na rysunkach zegarw wodnych umieszczano podobizny pawianw, a na samych zegarach wodnych figurki pawianw, jako boga Tota miernika czasu, z ktrego krocza wylewa si woda. Bg Tot bowiem rzdzi rozkadem codziennego ycia, wyznacza okresy modw, rnych zaj, kierowa kadym krokiem krlowej-faraona Hatszepsut, jej niewolnikw, eglarzy... Czyli za ojca dwunastu godzin na zegarze naley uzna egipskiego boga Tota. Znalazszy, wedug mnie, odpowied na pytanie, komu zawdziczamy dwanacie godzin na zegarze, zainteresowaem si histori chronometru jako precyzyjnego morskiego miernika czasu". Za czasw Mikoaja Kopernika nie byo zegarw chodzcych z dokadnoci co do minuty". Pierwsze zegary, podobne do dzisiejszych, zawdziczamy przypuszczalnie Szwajcarowi o nazwisku Jost Burgi, yjcemu w latach 1552-1632. (Niezalenie od Nepera wynalaz logarytmy, by astronomem, matematykiem i zegarmistrzem). Jak wynikao z moich poszukiwa, na chronometr morski trzeba byo jeszcze poczeka dwiecie pidziesit at. Do jego wynalezienia" czy skonstruowania" przyczyniy si gwnie trudnoci z obliczaniem dugoci geograficznej na morzu *. Dopingoway za, jeli tak mona powiedzie, wyspy Scilly u wybrzey Kornwalii.

Na wiele lat przedtem, nim na okrtach znalazy si chronometry, waciwie od wiekw, nawigatorzy bez trudu potrafili obliczy szeroko geograficzn swego pooenia z dokadnoci do paru mil. Natomiast z obliczeniem dugoci geograficznej byo znacznie trudniej, trzeba wrcz stwierdzi: obliczy j byo rzecz niemoliw. Wyobramy sobie kapitana statku pasaerskiego, ktry wie, na jakiej znajduje si szerokoci geograficznej, ale idc kursem na wschd lub na zachd nie moe powiedzie, czy do ldu ma jeszcze mil kilka czy kilkaset. Omyki potrafiy by rzdu 200 mil i wiksze. W czasach braku dokadnej znajomoci dugoci geograficznej prowadzono nawigacj pod trzema symbolami, oznaczonymi w jzyku angielskim trzema literami L: latitude - szeroko geograficzna, lead - oowianka (sonda rczna), look out - wypatrywacz", czyli oko", czowiek na maszcie w bocianim gniedzie" (fachowo: na salingu). Trudnoci w obliczaniu dugoci geograficznej spowodoway wiele strat statkw rnych bander. Krl Hiszpanii w roku 1598 wyznaczy nagrod w wysokoci tysica koron temu, kto poda sposb obliczania dugoci geograficznej na morzu. Rzd holenderski wkrtce potem ogosi przyznanie 10 tysicy florenw nagrody. Teoretyczne sposoby poda ju w roku 1514 astronom z Norymbergi Jan Werner. Polegay na mierzeniu odlegoci ktowej pomidzy Ksiycem a wybran gwiazd. Z tymi obserwacjami wizao si wiele poprawek zwanych oczyszczaniem dugoci. Obliczenie wymagao dowiadczenia, precyzyjnych instrumentw i bardzo cisych tablic astronomicznych. Teoretyczne wic zaoenia byy dobre, w praktyce jednak wykonalne dla niewielu. Tymczasem chodzio o moliwo dokadnego i mniej skomplikowanego okrelania pooenia nowo odkrytych ldw. Podobnego sposobu obliczenia dugoci sprbowa ju Kolumb 12 stycznia 1493 roku. Gdy podszed o 30 lig * dalej, odkry zatok szerokoci 3 lig z wysepk porodku, z niej w dniu 17 stycznia obserwowa koniunkcj ** Ksiyca, Jowisza i Merkurego. Zapocztkowao to metod obliczania dugoci przez obserwacj zamie, czyli koniunkcji cia niebieskich. W roku 1610 Galileusz, uywajc po raz piewszy lunety, odkry cztery ksiyce Jowisza: Io, Europa, Ganimed i Kallisto. Dao to nowy impuls do poszukiwa sposobw obliczania dugoci. Porwnanie czasu zamie ksiyca Jowisza w Greenwich z czasem obserwacji mogo da dan dugo, ale... potrzebne byy do tego tablice, dokadny czas na okrcie i duga luneta, a take wyeliminowanie wpywu koysania okrtu na obserwujcego. W roku 1696 skonstruowano krzeso marynarskie, umocowane w kardanach, majce umoliwia siedzcemu w nim nawigatorowi obserwowanie zamienia jednego z ksiycw Jowisza po wyeliminowaniu wpywu przechyu okrtu, ale okazao si to w morzu bezowocne. Po Galileuszu obserwowa ksiyce Simon Mayr. Tobiasz Mayer z Getyngi w roku 1755 ucili dane w tablicach astronomicznych. Katastrofy morskie, ktrych przyczyn byway wyspy Scilly, nagliy do intensywnej pracy nad zagadnieniem sposobu obliczania pooenia statku na morzu w stosunku do staego ldu. Scilly to 145 wysepek lecych w odlegoci 25 mil morskich od najbardziej na zachd wysunitego cypla Kornwalii. Miay one z saw. Rozbio si na nich wiele okrtw, a morze zabrao ich zaogi. Szczeglnie wstrzsna opini angielsk katastrofa okrtu Association" z dowdc floty na jego pokadzie, admiraem Cloudcsleyem Shovelem, ktry zgin u wysp Scilly 22 padziernika 1707 roku wraz z 800 marynarzami. Okrt zaton w cigu czterech minut. Podobno to wydarzenie zdecydowao o powoaniu przez angielski parlament w 1714 roku Komisji Dugoci (Board of Longitude). Otwarcie tej ministerialnej komrki wywoao panik w Londynie, uwaano bowiem powszechnie, e chc znale co, co jest niemoliwe do

znalezienia". Przecie od wiekw okrty nadzieway si na wyspy Scilly i nikt nie mg na to zaradzi. Komisja Dugoci wyznaczya temu, kto skonstruuje zegar, ktry po szeciu tygodniach nie wykae bdu wikszego ni 30 mil morskich, nagrod w wysokoci 20 tysicy funtw sterlingw. W 1716 roku regent Francji za takie samo osignicie wyznaczy nagrod 100 tysicy liwrw. W roku 1728 przyby do Londynu ciela John Harrison (1693-1776) z rysunkami zaprojektowanego przez siebie chronometru, w nadziei otrzymania sporych pienidzy na jego budow. Otrzyma prywatnie od znajomego zegarmistrza 200 funtw i po kilku latach zjawi si z chronometrem numer 1. Chronometr morski narodzi si okoo 1759 roku. Trzy pierwsze chronometry Harrisona nie nadaway si do suby na morzu z powodu swej budowy, wraliwoci na koysanie i rnice temperatur. Czwarty chronometr Harrisona przypomina nasz duy zegarek kieszonkowy. Po odbyciu przewidzianej podry chronometr ten wykaza rnic w czasie powodujc w obliczeniu pozycji bd mniejszy od jednej mili - gdy akt krlowej Anny pozwala na bd do 30 mil. Jednake dopiero za wstawiennictwem krla Jerzego III wypacono Harrisonowi w caoci nagrod w roku 1773. Niedugo si ni cieszy, gdy zmar 24 marca 1776 roku, w swoim mieszkaniu przy Lion Square w Londynie *. Cztery jego chronometry znajduj si w Muzeum Morskim w Greenwich. Wszystkie zostay uruchomione dziki jednemu z oficerw marynarki, ktry powici prawie cae swe ycie dla ich uruchomienia. Chronometr numer 1 ruszy po 165 latach - w lutym 1931 roku. Te po dzi dzie idce" chronometry Harrisona s jego niemiertelnym pomnikiem, warte znacznie wicej ni upamitniajce tablice w Westminsterze. Pywaem ju jako oficer nawigacyjny na m.s. Pisudski", gdy w roku 1935 trafiy mi do rk pamitniki kapitana Marynarki Wojennej Stanw Zjednoczonych Ameryki Pnocnej, Edwina Pollocka. Opisa tam postj na redzie Chefoo w Chinach w roku 1906. W zwizku z tym, co tam przeczytaem, przypomniao mi si to soce, ktre zaszo nieprawidowo 17 maja 1925 roku. Zakotwiczonym na redzie Chefoo okrtem amerykaskim dowodzi kontradmira. W tym samym czasie zakotwiczya tam eskadra francuska pod dowdztwem wiceadmiraa. Zgodnie z midzynarodowym morskim kodeksem kurtuazyjnym kontradmira by zmuszony naladowa ceremoni spuszczania bandery wedug okrtu flagowego wiceadmiraa francuskiego, jako starszego rang. Prawdopodobnie francuski oficer nawigacyjny - pisze kapitan Pollock - popeni bd przy obliczaniu momentu zachodu soca wedug swoich Tablic zachodu soca", poniewa na francuskim okrcie ceremonia spuszczania bandery zakoczya si, a soce jeszcze przez pitnacie minut byo doskonale widoczne nad horyzontem. Nastpnego dnia - koczy lakonicznie kapitan Pollock opis postoju - soce zaszo ju prawidowo. Po ustaleniu, komu zawdziczamy chronometr morski, pozostaa mi do znalezienia odpowied na pytanie, komu zawdziczam, e na moim pzegarze" mam w tej chwili tak a tak godzin. Czas mierzono rozmaicie... Wedug Homera wieczr nastpowa wwczas, gdy z jarzma wyprzgano woy. Poranek u Irlandczykw zaczyna si w momencie , jarzmienia" wow. Czas potrzebny do ugotowania jarzyn - oznacza godzin. Moment - rwnoznaczny by z usmaeniem szaraczy. Poudnie na okrtach byo ogaszane krzykiem kapitana: Poudnie!" w momencie, w

ktrym ruch soca by rwnolegy do horyzontu. Z biegiem czasu prawdziwe soce okazao si zym miernikiem czasu, doby soca prawdziwego nie byy sobie rwne, to znaczy czasokresy od poudnia do poudnia. Gdy zaczto zwraca uwag na te niedokadnoci, naleao co przedsibra, jak to uczyni Juliusz Cezar. Obliczenia poczynione na jego rozkaz i zastosowane jako kalendarz okazay si niedoskonae i po dziesitkach lat stay si dokuczliwe, w szczeglnoci przy obchodzeniu wit. Czasem zajli si papiee. Stwierdzono, e prawdziwe soce nie nadaje si do cisego mierzenia czasu. Stanem przed now zagadk, ktrej rozwizania nie znalazem w pracach popularnonaukowych. Szukaem: kto wymyli soce rednie - nie istniejce, poruszajce si ruchem idealnie jednostajnym po kole wielkim, zwanym rwnikiem niebieskim - rwnie nie istniejcym. Czas mierzony socem rednim nazwano czasem rednim. W popularnych, dostpnych mi podrcznikach nie znalazem ani daty narodzin tego soca, ani imienia jego ojca. Naleao go szuka wrd tych, ktrym papiee polecili tego dokona. Obecny nasz kalendarz istnieje od roku 1582. Sporzdzono go na zlecenie papiea Grzegorza XIII i od niego nosi nazw gregoriaskiego, w odrnieniu od poprzedzajcego go juliaskiego, od Juliusza Cezara. Natrafiem przypadkowo na prac: ..Nova calendara Romani reformatio", ktrej autorem by Marcin z Olkusza, syn Mateusza, zwany Modszym. Uczy si matematyki u Brudzewskiego w Krakowie razem z Mikoajem Kopernikiem. W 1491 roku zosta doktorem filozofii, potem sam wykada matematyk na uniwersytecie krakowskim. W 1517 mianowano go profesorem teologii. Siedmiokrotnie by rektorem Akademii, ostatni raz piastowa ten urzd w 1535 roku. Zmar w 1540 w Krakowie. Da si wanie pozna z projektu poprawy kalendarza. Uoy go z polecenia Akademii Krakowskiej, wezwanej do tego przez papiea Leona X. Praca Marcina Modszego z Olkusza bya podstaw przeprowadzonej reformy kalendarza. Synca w owym czasie na cay wiat Akademia Krakowska miaa wczeniej innego Marcina z Olkusza, zwanego Starszym - bo ju w 1451 roku otrzyma on stopie doktora filozofii. Gony ze znajomoci astronomii i matematyki, take z wiedzy lekarskiej, pozyska zaufanie i szacunek wgierskiego krla, Macieja Korwina. Obdarowany przez krla probostwem w Budzie, przebywa na dworze krlewskim jako lekarz i astronom. Tam zaprzyjani si z Regiomontanusem, pracujcym nad popraw kalendarza z rozkazu papiea Sykstusa i pomaga mu w tych pracach. Regiomontanus zasyn jako astrolog. W poowie XV wieku podzieli niebo na dwanacie domw, po dzi dzie uywanych przez astrologw. By autorem pracy De reformalioni calendarii". Grzegorz XIII poleci Alojzemu Lilie z Werony przygotowanie planu reformy kalendarza opartego na zasadach poprzednio podanych przez Marcina z Olkusza Modszego. Projekt rozpatrywaa komisja. Postanowiono za podstaw wzi rok o redniej dugoci z tablic sporzdzonych na rozkaz krla Kastylii, Alfonsa X Mdrego, zwanego rwnie Astronomem, wydanych pod nazw Aflonsyny" w roku 1252. Dugo roku w tablicach zostaa wyznaczona przez zwierzchnika synagogi w Toledo, rabbiego Izaaka Aben Sida. Mianowicie: 365 dni 5 godzin 49 minut 16 sekund. Ten rok by krtszy od juliaskiego o 10 minut 40 sekund. Przyjty dzisiaj rok zwrotnikowy wynosi: 365 dni 5 godzin 48 minut 46 sekund. Zgodzono si, aby na przyszo zachowa ten sam stosunek pomidzy dat kalendarza a stanem nieba, jaki zachodzi w 325 roku n.e., w czasie soboru nicejskiego. Wtedy wiosenne

zrwnanie dnia z noc przypadao na dzie 21 marca. Postanowiono, e bdzie to miao stale miejsce w nastpnych latach. Dlatego naleao wytrci" dziesi dni, o ktre data kalendarza juliaskiego rnia si od gregoriaskiego, to jest od istotnego pooenia soca. Grzegorz XIII rozporzdzi, aby po 4 padziernika 1582 roku nastpi bezporednio 15 padziernika. Kalendarz gregoriaski na oznaczony dzie zosta wprowadzony tylko we Woszech, Hiszpanii, Portugalii i w Polsce. W Anglii dopiero w roku 1752. Jeli rok 1582 uzna si za dat narodzin soca redniego, to kto ma uchodzi za jego ojca? By moe do ojcostwa soca redniego przyczyni si Mikoaj Kopernik. W roku 1495 ksztaci si we Woszech w Padwie, uzyskujc tam stopie doktora. Jego nauka ju wtedy musiaa by gona, gdy w 1499 roku obj katedr astronomii w Rzymie. Prawdopodobnie jednak wykada tylko trzy semestry, w roku 1501 by znw w Polsce. W tym samym roku powrci do Padwy dla studiowania medycyny. Po uzyskaniu stopnia doktora tego przedmiotu wrci ponownie do Polski. Jako astronom dokona wielu obserwacji, stajc si coraz bardziej sawny i z Marcinem z Olkusza by wezwany w roku 1514 na sobr lateraski V - w sprawie poprawy kalendarza. Nie stawi si jednak, nie majc wykoczonych oblicze do oznaczenia dugoci roku zwrotnikowego. Mikoaj Kopernik by genialny. Czyby w pracach swych z Marcinem z Olkusza nie zatrzyma soca prawdziwego, a nie puci redniego?, ale nigdzie nie natrafiem na wzmianki na ten temat. A e byo to zagadnienie kluczowe, najlepiej dowodzi fakt, i przyjto obliczenia roku zwrotnikowego z 1252 roku. Wymieniony Alojzy Lilie z Werony mia si oprze na pracy Marcina z Olkusza. Drugim, ktremu papie Grzegorz XIII rwnie poleci zaj si kalendarzem, by Clavius Krzysztof (Schlussel) - 1537-1612. Poza wzmiank, e by matematykiem i chlubnie wywizywa si z powierzonej mu pracy, niczego o nim jako o astronomie nie znalazem. Za ojcw soca redniego, by moe bdnie, przyjem Mikoaja Kopernika i Marcina z Olkusza, ale to nie oni wyznaczyli godzin, ktr teraz widz na moim pzegarze". Owo soce rednie, ukryte w tablicach astronomicznych i kalendarzu, oficjalnie zawdziczajce swe ycic papieowi Grzegorzowi XIII, nic brao rzucajcego si udziau w yciu codziennym - do pewnego czasu. Na okrtach byy ju chronometry, ale czas liczono wedug soca prawdziwego. Poudnie, jak ju wspomniaem, byo obwieszczane wielkim gosem przez kapitana - poniewa na wszystkich statkach doba zaczynaa si w poudnie, podobnie jak u astronomw. Pomimo e byo to bardzo kopotliwe, gdy na ldzie dob liczono od pnocy, to dwanacie godzin niezgodnych usunito dopiero w roku 1925. W XIX wieku kade pastwo liczyo czas w swym kraju wedug wasnego upodobania. By czas paryski, czas petersburski. Ten ostatni rni si od griniczowskiego" o 2 godziny 1 minut i 1 sekund. Nie byo to wygodne, ale dawano sobie jako z tym rad - do momentu zbudowania kolei elaznej, czcej Ocean Spokojny z Oceanem Atlantyckim. Okazao si, e podobnie jak wyspy Scilly przyczyniy si do skonstruowania chronometru morskiego, tak w tym wypadku budowniczy lokomotywy przyczyni si porednio do ustalenia czasu na chronometrach ldowych. Komu przypisa pierwszestwo? Jak zawsze, pocztkw wszystkiego moemy doszuka si w staroytnym Egipcie - istniay w nim drogi kamienne ze obionymi koleinami, prototypami szyn, ale o powstaniu linii kolejowych zdecydowaa zbudowana lokomotywa. Jej rozwj przypomina mi naladownictwo natury w kolejnoci: ziarno, kwiat i owoc.

Ziarnami byli liczni jej wczeni budowniczowie: z najbardziej znanych to James Watt i jego naladowca Richard Trevithick. Kwiatem - George Stephenson (1781-1848), syn palacza z kopalni wgla. W dziecistwie wynajmowany by jako pastuszek do byda lub prowadzenia koni w kopalni. Jako czternastoletni chopiec by pomocnikiem ojca za opat 1 szylinga dziennie. Majc lat siedemnacie obsugiwa pomp mechaniczn, ale nie umia jeszcze czyta. Zacz uczszcza do nocnej szkoy, pilnie sam si uczc. W roku 1813 skonstruowa podrujc maszyn pomidzy kopalni Killingworth a portem - na dystansie 9 mil. W roku 1822 zaproponowa uycie pary jako siy napdowej. Lokomotywa jego pierwszego pocigu nazywaa si Active", przemianowana na Locomotion". W roku 1825 prowadzi swj pierwszy pocig pasaersko-towarowy ze Stockton do Darlington na parowozie zwanym Locomotion". Cign on 28 wagonw osobowych z 400 pasaerami i 6 wagonw towarowych z wglem, osigajc prdko 24 kilometrw na godzin. Owocem by Szkot osiady w Kanadzie, Sir Sandford Fleming Ambrose. Urodzi si w Kirkaldy w Szkoqi 7 stycznia 1827 roku. Poczy kolej Pacyfik z Atlantykiem. I wanie on mia problemy z czasem. Naturalnie gwnie w Ameryce Pnocnej. W roku 1878 rzuci projekt wprowadzenia czasu uniwersalnego z podziaem na 24 strefy po 15 stopni kada. Tak wic czas griniczowski" mia by pomidzy poudnikami 7 i p stopnia wschd i 7 i p stopnia zachd i tak dalej. A linia kolejowa Fleminga przebiegaa przez 5 stref noszcych nazwy: Atlantic", Easter", Central", Mountain", Pacyfic". Komu z tych ludzi przyzna pierwszestwo za czas na naszym pzegarze"? Chyba wszystkim razem. Gra czasu" wysokoci dwudziestu trzech lat dzielia mnie ju od usyszanego 17 maja 1925 roku na aglowcu szkolnym Lww" zdania: Soce zaszo dzi nieprawidowo" - a ja wci miaem je ywe w pamici. By grudzie 1948 roku. Pywaem jako oficer nawigacyjny na angielskim motorowcu m.s. Sheridan", obsugujcym porty Ameryki Poudniowej od Para do Iquitos. Wrd odebranych przeznaczonych dla statkw wydawnictw, tak zwanych Pomocy nawigacyjnych", bya Mapa pilotowa Nr 1401" - Pilot Chart of the North Pacific Ocean, December 1948". ywy pomnik jej poprzedniego uytkownika, podpisanego oficera USA (Matthew Fentaine Maury). Na odwrocie tej i innych map nawigatorzy zamieszczali ciekawe spostrzeenia z mrz i oceanw. Znalazem tam fragment z raportu kapitana angielskiego parowca s.s. Balranald" z kwietnia 1928 roku. W lunym przekadzie na jzyk polski brzmi nastpujco: Angielski parowiec s.s. Balranald" zblia si do Kapsztadu przy horyzoncie zamazywanym" deszczem. Zaobserwowano zachd soca o godzinie 6 minut 10 po poudniu, czyli z piciominutowym opnieniem w stosunku do przewidzianego zachodu soca na dzie 10 kwietnia 1928 roku dla tej pozycji geograficznej. O godzinie 6 minut 17 due, czerwone soce ukazao si nad horyzontem. Wysoko dolnej krawdzi soca nad horyzontem wynosia 1"30'. To refrakcyjne soce zaszo o godzinie 6 minut 21 po poudniu, czyli 16 minut pniej, ni przewidziane byo w normalnych warunkach atmosferycznych dla tej pozycji.

Na rozkaz krlowej

- ecundo piloto! Secundo piloto! Dziwne sowa i nieznany gos. Aha, ni mi si! - Secundo piloto! Wydaje mi si, e czuj czyj rk na swym ramieniu i e otwieram oczy. Widz teraz czerwon smug wiata, a w niej zawieszon twarz Indianina. Z zadowoleniem stwierdzam, e mam tak zwany sen szufladkowy. To znaczy ni mi si, e zasypiam i mam sen zupenie odmienny od dotychczasowego. A wic jestem oto Indianinem i mam lat siedem. Przyszed do mnie mj czerwony brat, ale nie mog rozpozna, z jakiego jest szczepu. Jego wargi poruszaj si i wyranie sysz sowa portugalskie i hiszpaskie, ktrych jednak w naszych zabawach w Indian nigdy nie uywalimy: - Secundo piloto! El capitan mando dar cuerda a cronometer! Cronometer! Cronometer. Chronometr. Pierwszy raz usyszaem to sowo praktycznie" uyte, gdy jako kandydat trafiem do Szkoy Morskiej w Tczewie. Po zaadowaniu swego marynarskiego worka na Kopernika"* , ktry mia nas z Tczewa dostarczy pod burt stojcego w Gdasku Lwowa", wrciem z kolegami do szkoy, by w rkach przenie na statek instrumenty nawigacyjne, potrzebne nam w przyszej podry na Lwowie". Peen zapau zapaem najwiksze drewniane pudo, opasane rzemieniem. Zanim zdyem je podnie, poczuem na swoim ramieniu czyj rk, a surowy gos zawoa: Chopcze, to nie dla ciebie! Jeszcze sporo czasu upynie, nim bdziesz mia prawo dotyka chronometru!" Mnie, studentowi wydziau prawa, nie wolno dotyka nawet pudeka, w ktrym jest chronometr! Czy mona wymyli co bardziej wyrafinowanego dla ponienia godnoci czowieka? Poczuem si niczym. Przede mn sta inspektor Szkoy Morskiej, kapitan Gustaw Kaski. Wyraz jego twarzy by bardziej zaniepokojony ni rozgniewany. Od razu zaliczyem go do gatunku Wilkw Morskich. Tych, ktrzy z ziemniaka zduszonego w doni wyciskaj sok, a sowami miad ambicje, godno i czowieczestwo: Oto jeste niczym! Nie wolno ci nawet dotyka opakowania przedmiotw, ktrych uywaj Oni - Wilki Morskie. W serce me zostaa wbita strzaa. Serce moje krwawio. Nie pozwolono mi rwnie dotkn pudeka z sekstantami. Musiaem zadowoli si przetransportowaniem zwoju liny do logu. Kbek ten niosem przez cay Tczew z takim namaszczeniem, jak gdybym nis bukiet dmuchawcw, z ktrych ani jedno nasionko nie mogo polecie z wiatrem. *** - Secundo piloto! El capitan mando dar cuerda a cronometer! Chhonometh, moi dhodzy, hozwiza jeden z najthudniejszych phoblemw nawigacji" tymi sowy rozpocz swj wyklad o chronometrze kapitan eglugi wielkiej Antoni Ledchowski. Adorowany przez nas Tosio" w bezlitosny sposb wpaja w nas wiedz z dziedziny krlowej nauk nawigacyjnych - astronomii - herkawic", to znaczy wymawiajc liter h", zamiast r".

Z szerokoci geograficzn dawano sobie rad od dawien dawna, chociaby stosujc odmierzanie wysokoci Gwiazdy Polarnej nad horyzontem", ale na sposb obliczania dugoci trzeba byo czeka wieki. W miar rozwoju eglugi i stale wzrastajcej liczby okrtw straty z powodu zatopionych adunkw, okrtw i ludzi staway si coraz groniejsze. Dhodzy moi, to nie byy ahty!" Gos czerwonego brata: - Secundo piloto! El capitan mando dar cuerda a cronometer... podsyca we mnie wspomnienia. I w dalszym cigu wykadu Tosio wspomina, e w roku 1707 angielski bohater narodowy, admira Shovel, zgin wraz z 800 czy 900 marynarzami, gdy jego okrt, HMS Association", rozbi si o skay wysp Scilly. mier tylu ludzi bya wynikiem nieznajomoci obliczania dugoci geograficznej. Tak gosili w swych publikacjach dwaj wczeni matematycy angielscy - William Whiston i Humphrey Ditton. Opinia publiczna szalaa. Ju Kolumb dobrze sobie dawa rad z obliczaniem szerokoci geograficznej, ale w obliczaniu dugoci popenia bd rzdu 600 mil. Waciciele okrtw, kapitanowie i kupcy bagali rzdzcych, by ufundowali wielk nagrod dla tego, kto rozwie zagadnienie obliczania dugoci geograficznej, tak istotnej na morzu. Na rozkaz panujcej wwczas w Anglii krlowej Anny (1702-1714) obiecano nagrod w wysokoci 20 tysicy funtw sterlingw i utworzono Komisj Dugoci - Board of Longitude. Palcy si do zdobycia w atwy sposb tej bajoskiej, jak na wczesn epok, sumy zasypywali komisj poszukiwania dugoci" najbardziej dziwacznymi propozycjami, jakie mogy si zrodzi jedynie w gowach mieszkacw Bedlam (s to angielskie Tworki, a w kadym razie pierwszy w Europie dom dla wariatw). W Londynie wybucha epidemia urazu dugoci" - longitude conscius. Ludzie sabej wiary nie wierzyli, by mona byo skonstruowa - wedug zalecenia Newtona - zegar, ktry by w okresie szeciotygodniowej podry morskiej, suc do obliczania dugoci geograficznej, nie powodowa bdu wikszego ni 30 mil. Ju w roku 1530 flandryjski astronom Gemma Frisius poda zasad obliczania dugoci geograficznej na podstawie idealnego zegara, polegajc na pomiarze czasu ciaa niebieskiego w miejscu obserwatora i w cile obranym miejscu na ldzie. Rnica tych czasw dawaaby dokadn dugo geograficzn pooenia statku. Jednake prby skonstruowania takiego zegara, podjte przez duskiego uczonego z Zulichem, Christiana Huygensa (1662-1670), okazay si bezowocne. W opinii londyczykw zbudowanie zegara odpornego na koysanie si statku, zmiany temperatury, zmiany wilgotnoci powietrza oraz rnice w cieniu grawitacyjnym w zalenoci od szerokoci geograficznej byo niemoliwoci! Rka Indianina coraz silniej potrzsa mym ramieniem, a gos uporczywie powtarza to samo zdanie: - Secundo piloto! El capitan mando dar cuerda a cronometer! A Tosio wci mwi: Dhodzy moi...", i oto w roku 1728 zjawi si w Komisji Dugoci ciela z Yorkshire, John Harrison, ze swoj ofert i na rozkaz krlowej sporzdzi szkic takiego zegara, naiwnie wierzc, e otrzyma na jego wykonanie zaliczk obiecan przez Board of Longitude w wysokoci 2 tysicy funtw. Na podstawie opinii o szkicu astronoma Halleya ziomek cieli, George Graham, da mu na zrealizowanie przedstawionego projektu chronometru 200 funtw. Po raz pierwszy nazwy chronometr uyto w roku 1714. W roku 1736 Harrison przedstawi swj pierwszy chronometr. Admiralicja jednak nie bya z niego dostatecznie zadowolona, pomimo pozytywnej opinii astronoma krlewskiego, Halleya.

Do roku 1739 z 763 czci Harrison skonstruowa chronometr numer 2. Do roku 1757 skonstruowa trzeci chronometr, a w 1759 - czwarty. W roku 1761 Harrison zada przyrzeczonej nagrody w wysokoci 20 tysicy funtw. Chronometr numer 4 odby podr na Jamajk na HMS Deptford". Wynik przeszed najmielsze oczekiwania. Zgodnie z aktem krlowej Anny bd przy obliczaniu dugoci w oznaczonym miejscu nie mg by wikszy ni 30 mil. Bd chronometru numer 4 nie przekracza jednej mili! Harrisonowi wypacono 2500 funtw, dajc nowych prb. Zainteresowana t spraw francuska opina publiczna nie posiadaa si z oburzenia. Spory Harrisona z Board of Longitude cigny si przez okres panowania Jerzego I, Jerzego II, a za Jerzego III, gdy dotary wreszcie do krla, by rok 1772. Po wysuchaniu go krl zawoa: Na Boga! Harrisonie, ty masz racj!" W tym czasie syn Harrisona skonstruowa chronometr numer 5, a londyski zegarmistrz Kendall wykona kopi chronometru Harrisona numer 4. T kopi, z wielkim niedowierzaniem w jej uyteczno, kapitan Cook zabra na Antarktyd. Do tej pory Harrison otrzyma zaledwie poow nalenej mu sumy. Opinia kapitana Cooka po powrocie z podry, wstawiennictwo krla oraz poparcie Izby Gmin zmusiy Board of Longitude do wypacenia Harrisonowi pozostaych 10 tysicy funtw. Po dziesiciu latach zwoki! W rok pniej, 24 marca 1776 roku, ciela, ktry po szedziesiciu latach pracy zlikwidowa Komisj Dugoci, zmar w Londynie przy Red Lion Square w wieku osiemdziesiciu trzech lat. Maa tabliczka na domu, w ktrym mieszka, przypomina przechodniom nazwisko, jakiego nawet nie zna wielu nawigatorw*. - Secundo piloto! - Mj czerwony brat stawa si coraz bardziej natarczywy. Cronometer! Cronometer! Wspomnienia coraz ywsze. Zaokrtowany z nami na aglowcu szkolnym Lww" Tosio wdraa nas praktycznie w zawi sztuk porwnywania czasu zegara z czasem chronometru. Polegao to na umiejtnoci wpadania w rytm odliczania psekund razem z chronometrem, przez liczenie zgodne z jego cykaniem: I raz, i dwa, i trzy, i cztery, i pi!" Gdy opanowao si t sztuk, naleao wybra moment, w jakim do penej minuty na chronometrze brakowao piciu sekund, i przenie wzrok na sekundnik zegara. Mwic Pi!" naleao odczyta wskazania zegara. Rnica pomidzy czasem na chronometrze a czasem na zegarze bya stanem zegara. Niekiedy pytania Tosia wzbudzay w nas panik, co widzc Tosio nabiera przekonania, e jestemy ludmi z Bedlam. Raz gdy w nawigacyjnej intensywnie wiczylimy porwnanie czasw, wszed Tosio i chcc sprawdzi stopie naszej znajomoci tej sztuki, spyta zwracajc si do kolegi: Wytumaczcie, phosz, jak si hobi pohwnanie zegahw?" Kolega nieprzytomny z hadoci", jak mwilimy naladujc Tosia, stan na baczno i wyrecytowa: I haz! i dwa! i trzy! i cztehy! i pi!" Zwahiowalicie?!" - zawoa ubawiony Tosio. - Secundo piloto! El capitan mando dar cuerda a cronometer! Wci widz w smudze czerwonego wiata zawieszon w powietrzu twarz czerwonego brata. Jego usta uporczywie powtarzajce to samo zdanie... Jestem starszym marynarzem na Rewie". Pywamy na dwie wachty. Brak mi stale czasu, eby si wyspa. Kto szarpie mnie za rami i mwi: Id na mostek! Do kapitana!" Szybko wcigam buty i sprzed masztu, z dziobu, gdzie znajdoway si nasze kabiny, wdruj na mostek. W nawigacyjnej komplet oficerw starozakonnych", wraz z kapitanem. Starozakonnymi nazywalimy tych oficerw, ktrzy pokoczyli szkoy morskie jeszcze przed I wojn wiatow i po dugich przerwach w pywaniu przeywali w dziedzinie nawigacji wiek mski i klski". Roj si koo chronometrw, jak pszczoy wok swej krlowej. Oba chronometry byy wyjte ze swoich gniazd" wyoonych wojokowymi poduszkami

i stay na stole nawigacyjnym. Powita mnie gruby gos kapitana: Podobno skoczye niedawno szko morsk? Pu te chronometry, eby chodziy!" Spojrzaem na tarcze chronometrw i zobaczyem, e oba s nakrcone, ale nie id. Poczuem si wielkim wtajemniczonym. Gdy Tosio uczy nas puszczania w ruch chronometrw, wielu kolegw to lekcewayo i nie zwracao uwagi na tak marny szczeg. Nakrci si i pjdzie. Nic podobnego, nie pjdzie. Dhodzy moi! - zaczyna Tosio i poucza, e trzeba wzi pudeeczko z chronometrem w obie rce i trzyma obu domi mocno przy piersi. Stan na baczno, zakomenderowa sobie: W phawo zwhot!" i wykona prawidowo w wydawany przez wyszych wojskowych rozkaz. Chronometr, ktry zna si na tym, huszy od hazu". Ci z nas, ktrzy tego sobie nie przyswoili, byli uwaani przez Tosia rwnie za ludzi z Bedlam. Stojc na mostku Rewy" przed gronem oficerw postanowiem zapisa si w ich pamici nie tylko jako dobry starszy marynarz, lecz i jako m opatrznociowy, bez ktrego ten statek bdzie pozbawiony okrelania dugoci. Wziem najpierw jeden chronometr, potem drugi i manipulujc nimi tak, jakbym chcia lepiej zobaczy wskazwki, puszczaem je w ruch, komenderujc sobie w duchu. Ruszyy oba, ku zdumieniu oficerw, ktrzy nie zdyli zaobserwowa, w jaki sposb tego dokonaem. Pniej usyszaem wiele opowieci na temat przygd, jakie mieli modzi i niedowiadczeni oficerowie aglowcw, gdy ich posyano do urzdw po odbir chronometrw (musiay tam otrzyma certyfikat poprawnego dziaania - prawie wiadectwo moralnoci, zawiadczenie o dobrym prowadzeniu si). Gdy mody oficer, niosc na swj aglowiec czas", skrca z jednej ulicy w drug, a wykona zwrot zbyt po wojskowemu - zjawia si na aglowcu bez czasu". Chronometr sta. Nigdy adne piro nie silio si na opisanie tego, co wwczas usysza od kapitana na temat swych zdolnoci jako oficer nawigacyjny. Gdy dowiedziaem si o tych nieszczciach modych oficerw, strzaa wbita przez zaczarowanego Gucia" - jak nazywalimy niekiedy kapitana Kaskiego - wypada mi z serca nie pozostawiajc po sobie ladu. * * * - Secundo piloto! El capitan mando... cronometer... A oto straszna scena z transatlantyku Polonia". Zapomnielimy nakrci chronometry. Stany. Oba! Przed nami wizja przemwienia rozpoczynajcego si od sowa znaczy". Znaczy, ja nie wiem, co panowie na statku robi. Znaczy, ja sam wszystkiego dopilnowa nie jestem w stanie. Znaczy, panowie nie s w porzdku..." Zaamani duchowo stoimy nad chronometrami. Co robi??? Przede wszystkim nawigacyjne przeczekanie" - dokadne obliczenie czasu, jaki nam pozosta do momentu katastrofy, to jest do przyjcia kapitana na mostek. Sygna mona wzi o kadej godzinie przez radio, ale w nawigacyjnej istnieje okropna ksiga, ktra nazywa si Dziennik chronometru". Wpisuje si do niej co dzie - po odbiorze sygnau radiowego - stan chronometru, tj. rnic pomidzy czasem Greenwich a czasem wskazywanym przez chronometr. Wylicza si nastpnie i wpisuje jego chd dzienny" oraz temperatur, a take pozycj statku. Chd dzienny informuje, ile chronometr si pieszy lub pni na dob. W wypadku niemonoci odebrania sygnau radiowego pozwala to obliczy stan chronometru na dany dzie. Rzecz najwaniejsza, by kapitan nie spostrzeg, e stan" zmieni si gwatownie. Zorientuje si, e oba chronometry byy nie nakrcone. Szybko obliczamy, jaki ma by stan i czy chronometry zdoamy puci, zanim kapitan wejdzie do nawigacyjnej. To wszystko przez to, e

nie wolno rusza wskazwek na chronometrze. Moemy zdy. Trzeba poprosi radiotelegrafist o sygna i zanotowa stan zegara nad stoem w nawigacyjnej, a potem jednoczenie w odpowiednim momencie zrobi ten wojskowy ruch. Ze suchawkami na uszach ledzimy wskazwki zegara. Jest ju jego stan. Zblia si decydujcy moment. Kapitana jeszcze nic ma. Stoimy z pudami w rkach, czekajc kto pierwszy: czy chronometry pjd, czy kapitan przyjdzie? Uwaga!!! W prawo zwrot!!! I oto oba chronometry ju id. Pudeka rwnie le w skrzyniach, na poduszkach. Szklane wieka skrzy zamknite. Jestemy uratowani. Jako efekt tego dowiadczenia nakleiem na lustrze, przed ktrym codziennie si goliem, kartk z napisem: Chronometry! Potem na obcych statkach w wielu kabinach widziaem naklejone na lustrze kartki tej samej treci... - Secundo piloto! El capitan mando dar cuerda a cronometer! Na okrtach Jego Krlewskiej Moci - czyli HMS - na rozkaz krlowej oficer nawigacyjny ma nakrca chronometr po godzinie smej. Krlowa Wiktoria przewidujc, e oficer nawigacyjny - zwany popularnie pilotem - jest tylko czowiekiem i moe ktrego dnia zapomnie nakrci chronometry, zlecia dopilnowanie nakrcania chronometrw swym niezawodnym Royal Marines, onierzom krlewskiej marynarki, a cilej: najstarszemu na okrcie spord ich podoficerw. Ale najstarszy sierant, jako podoficer, nie ma prawa rozkazywa oficerowi nawigacyjnemu. Zatem o nakrcaniu chronometrw sierant przypomina oficerowi nawigacyjnemu zjawiajc si natychmiast po godzinie smej rano w tym miejscu, na ktre oficer nawigacyjny skierowany ma wzrok. Gdy pilot" nie jest ju w stanie wytrzyma patrzenia na posta sieranta, idzie szybko do nawigacyjnej i nakrca chronometry. Sierant za, jak cie, czeka tak dugo, a czynno ta zostanie wykonana. Wwczas Royal - krlewski" rusza galopem do dowdcy okrtu i zwiastuje mu radosn nowin: ,,Chronometers wound!" Chronometry nakrcone!" Dawniej ten raport zapewnia okrtowi pozbawionemu przez wiele tygodni cznoci z ldem bezpieczestwo. Chronometry wci jeszcze s na okrtach i musz by codziennie nakrcane. Rozkaz wic krlowej Wiktorii nic nie straci na swej wieoci i zosta potwierdzony przez krlow Elbiet II po jej wstpieniu na tron. * * * - Secundo piloto! El capitan mando dar cuerda a cronometer! Rka Indianina usiuje mnie posadzi na koi. Powoli zaczynam sobie uwiadamia, kim jest Indianin i kim jest secundo piloto". W rod w Londynie otrzymaem propozycj zastpienia chorego na febr oficera nawigacyjnego na angielskim statku, ktry przyszed z Amazonki do Nowego Jorku. Zaatwienie formalnoci, cznie z zastrzykami przeciwko wszelkim moliwym epidemiom tropikalnym, zajo mi czas do soboty. Wieczorem tego dnia odleciaem z Londynu do Nowego Jorku. W niedziel wieczorem byem na statku, oszoomiony zmian cinienia w samolocie i gorczk spowodowan zastrzykami. W nocy z niedzieli na poniedziaek, o godzinie dwudziestej czwartej, objem wacht, ju na oceanie, w drodze na Amazonk. O czwartej wrciem do kabiny i po kpieli z rozkosz wycignem si w wygodnej koi, z wizj nieprzerwanego snu do godziny jedenastej. Czyli secundo piloto " - to ja. Drugi oficer nawigacyjny. Zaog na tym statku stanowili Indianie znad brzegw Amazonki. W korytarzu na tym statku paliy si przed kabinami czerwone arwki. Czerwonego wiata podobno nie lubi moskity. Indianina przysa kapitan z rozkazem, ebym nakrci chronometry, poniewa jestem

oficerem nawigacyjnym. Przez uchylone drzwi w smudze czerwonego wiata wisiaa" nade mn twarz czerwonego brata. Spojrzaem na zegarek: byo pi po smej. Zapominajc, e sam byem w dziecistwie przez par lat Indianinem, odezwaem si do mego czerwonego brata po angielsku, mianujc go w myli szumnym tytuem krlewskiego sieranta: Ali right, Royall" W porzdku, krlewski!" I eby nie mia ju wtpliwoci, e rozkaz wykona, usiadem na koi. Po chwili byem na mostku. Zastaem na nim, oprcz trzeciego oficera penicego wacht, rwnie kapitana. By o p gowy wyszy ode mnie, mia olbrzymie pici i wyduon twarz, nad ktr pitrzyy si siwe, pozwijane w piercienie wosy. Do filmu Wilki morskie" nie potrzebowaby ju charakteryzacji. Kapitan powiedzia: - Second! Chronometry maj by przez ciebie nakrcane codziennie o godzinie smej! Chciaem odpowiedzie, e moe to zrobi pierwszy oficer koczc wacht lub trzeci zaczynajc j i e obaj potrafi to zrobi tak samo dokadnie jak ja. Kapitan jednak chcia, ebym by mem opatrznociowym tego statku. Przypomnia mi si nasz inspektor Kaski i jego zasada yciowa: Miserum est miseris insultare (nikczemnoci jest znca si nad nieszczliwymi). Rozkaz kapitana by tylko echem tego, co zapocztkowaa krlowa Anna, nakazaa krlowa Wiktoria, a potwierdzia krlowa Elbieta II. Przepeniony wspczuciem dla kapitana nakrciem oba chronometry... na rozkaz krlowej.

Dziadek do orzechw"

Melodia z baletu Piotra Czajkowskiego pt Dziadek do orzechw", wiele razy dziennie

nadawana przez radio brazylijskie w latach 1948-1949, gdy jako oficer nawigacyjny pywaem na angielskim statku m.s. Sheridan" po Amazonce i jej dorzeczu, przenosia mnie pocztkowo mylami w krain lat dziecico-modzieczych i przypominaa przyjaciela Jdrusia, w ktrego umuzykalnionym domu czsto j syszaem, gran przez jego starsze rodzestwo. Zadziwiajco si z nim przyjaniem - pomimo biegunowo przeciwnych upodoba. Jdru uwielbia balet i baletnice, ja - walk francusk i atletw. Jdru, cho nigdy w yciu nie tylko nie uczyni baletowego pas, ale nawet nigdy nie zataczy na koleeskim wieczorku, bywa na kadym wystpie baletowym, na kadym filmie, w ktrym mona byo chociaby przez par chwil podziwia klasyczn" (wyraenie Jdrusia) tancerk i jej pas. Entuzjazmowa si kadym ruchem tancerki, wtajemniczajc mnie, e ogldam wanie wspaniae smonne a premier arabesque.

W gbokiej skrytoci ducha uwaaem t figur za wiercenie otworu w posadzce wielkim palcem u nogi wypronej rwnolegle do podogi. Postawa tancerki w attitude en croise bya dla Jdrusia symbolem wzniosego natchnienia, symbolizowaa ch oderwania si od spraw ziemskich. Dla mnie, uprawiajcego walk francusk, bya to przednia pozycja do zapania tancerki w potrzask przedniego pasa" - a bras-le-corps. Chcc udowodni Jdrusiowi wyszo walki francuskiej nad baletem francuskim, zaprowadziem go na walki trupy kobiet" na gocinnych wystpach w Wilnie. Jdru tylko przez grzeczno zachwyca si cudownie zaoonym podwjnym nelsonem" (tak mu to tumaczyem) przez pikn zapaniczk jej przeciwniczce. Powiedzia mi jednak, e dziewczyna si marnuje i byaby stokro efektowniejsza w pas de chass ni na przykad w bras-roule. Ze swej strony, by mc zawsze z nim podtrzyma rozmow, naumiaem si" nazw tych baletowych pas, co prawda mylc je niekiedy. Jdru zawsze mi przebacza z pobaliwoci wielkiego wtajemniczonego". Rozbieno upodoba nigdy nie zmcia nam przyjani, pomimo e robiem nadludzkie wysiki, by nie zasn ogldajc baletowe sceny i nie budziem Jdrusia, gdy drzema, udajc, e widzi zmagania atletw. Wspomnienia rozbudzone t melodi oyy jeszcze bardziej, bo wanie na Amazonce otrzymaem od niego pierwszy i jednoczenie ostatni list. Melodia ta towarzyszya mi na Amazonce w najrozmaitszych sytuacjach, gdy peniem zastpczo funkcj pierwszego oficera i stalimy na kotwicy w porcie istniejcym tylko z malowniczej" nazwy: So Miguel dos Macacos, czyli wity Micha Wrd Map", w krainie tysica wysp, dwiecie mil krtej drogi" na zachodnio-pnocny zachd od Para. Statek adowa tam olbrzymie bale drewna, zakotwiczony wrd dungli na wielkiej gbi, tu przy brzegu wyspy. W odlegoci p mili widniaa skryta wrd drzew malutka osada na palach wbitych w dno rzeki, zamieszkaa przez ucywilizowanych Indian, pomimo e chodzili ubrani tak, jak si urodzili, pracujcych w pobliu statku na wykarczowanym skrawku dungli, na ktrym pitrzyy si przygotowane do zaadowania okrge bale pocitych tropikalnych drzew. Nieoczekiwanie dla siebie, przy dwikach melodii z Dziadka do orzechw", zostaem mianowany jedynym chirurgiem w So Miguel dos Macacos. Godno t zawdziczaem Indianinowi, ktremu przy adowaniu na statek drewna olbrzymi bal zmiady palec u nogi. Apteczka okrtowa, wydzielanie lekw, a szczeglnie chininy (chiny"), ktr przyjmowao si trzy razy dziennie, by broni organizm przed febr, oraz pierwsza pomoc - naleay do obowizkw pierwszego oficera. Rannego wic przetransportowano do mnie na statek. Bez czytania podrcznika wiedziaem, e zmiadony palec musz amputowa, i to wycznie z pomoc dwch Indian, ktrzy przynieli rannego. Podczas operacji - bez narkozy! - trzymali oni pacjenta. Operacja si udaa. Pacjent wyy. Gdy po kilku miesicach znw zakotwiczylimy w Sao Miguel dos Macacos i gdy na nodze jednego z Indian, ktrzy weszli na pokad, zobaczyem blizn po amputacji palca, nie mogem powstrzyma si od tego samego okrzyku, jaki wyda pan Woodyjowski na widok blizny na gowie pana Andrzeja Kmicica pochylonej wobec krla: Poznaj, moja rka!" Po amputacji zwaliy si na me barki - przy dwikach wci tej samej melodii - stokro gorsze operacje", bo udzia w handlu niewolnikami. Pod brezentami rozpitymi na rufowym pokadzie rozwieszono hamaki. Do stojakw zamocowano acuchy, a do nich przykuto": mapy, kapibary, porcupiny i papugi. W hamakach rozlokoway si mapy, nad nimi na drkach

papugi i kapibary. Ten niewolniczy tum sta si rdem wyrzutw sumienia za pozbawianie wolnoci tych wszystkich znad Amazonki, poczwszy od Iquitos, niewinnych zwierzt. Z trudem opanowywaem pokus wypuszczenia zwierzakw do dungli przy nadarzajcej si okazji. Nie mogc tego uczyni, bo adunek pokadowy podlega wanie mojej pieczy, staraem si uly doli skazacw podczas ich pobytu na statku, kupujc i przynoszc im ich ulubione owoce. Okazao si, e mapy przepadaj za owsiank, szkock porridge, ktr karmiono nas na statku na niadanie. Potrafiy zadziwiajco zrcznie manewrowa yeczk herbatni, szybko bunkrujc" ni napczniae od bananw brzuszki. Po paru dniach tak si przyzwyczaiy do tego, e s przedmiotem zainteresowania, e ju z daleka widziao si ich wycignite donie, proszce wcale nie o posiek, lecz o pogadzenie i pobawienie si z nimi. Przy melodii z Dziadka do orzechw" otrzymaem w Paryu Amazonki" (w okresie najwikszego eksportu znad Amazonki ywicy drzew gumowych zwano tak port Belem nad odnog Para, zwany std rwnie Para, ktrego pierwotna nazwa Nossa Senhora de Belem z biegiem czasu zachowaa tylko ostatnie sowo: Belem, czyli Betlejem) pamitne dla mnie polecenie kapitana, czynice mnie odpowiedzialnym za zaadowanie i za przewiezienie do Nowego Jorku w stanie kwitncym orzechw. Wiedza moja o brazylijskich orzechach bya, jak dotychczas, wicej ni nika. W dziecistwie te orzechy trafiy mi kilka razy do ust pod nazw orzechw amerykaskich. W wiele lat pniej takie same orzechy w gono reklamowanej czekoladzie w Nowym Jorku smakoway mi jeszcze bardziej ni wtedy. Tymczasem musiaem wiedzie, jak te orzechy zaadowa i jak je przewie w stanie kwitncym do Nowego Jorku. Problemem adowania we wszystkich szkoach morskich zajmuje si osobna katedra", ale w yciu zdarzaj si sytuacje, ktrych nawet katedra" nie jest w stanie przewidzie lub bezbdnie rozwika. W artobliwej formie daje to do zrozumienia jeden z najlepszych podrcznikw z tej dziedziny w swoim motcie: Zaadowano cztery sonie, jeden w dyspucie". Rzecz zrozumiaa, e przy liczeniu adunku przyjmowanego na statek przez dwch ludzi, oficera ze statku i przedstawiciela waciciela adunku lub zaadowcy, moe powsta rnica. Gdy zaadowca podaje inn liczb ni oficer ze statku, ten ostatni umieszcza uwag, e tyle to a tyle workw, skrzy, wagonw itp. w dyspucie. Ot motto umieszczone w podrczniku jest wedug jego autora z ycia wzite. Snulimy w zwizku z nim rozmaite przypuszczenia. Przewaaa opinia, e ktra z lady so musiaa by na rozsypaniu", a zaadowca, chcc przewie za darmo jednego sonia, twierdzi zapewne, e jest tylko przejedzona. Ale to byy wycznie nasze domysy. Zapis pozosta tajemnic. W jednym z portw ubawio nas ogldane na wasne oczy cesarskie cicie" statku. Oczami duszy" widzielimy, jak do tego doszo. Gdy adowano elazne szyny, pocztkowo prawdopodobnie nie chciay wej do adowni, wreszcie, ku radoci zaogi, ugiy si i weszy. Przy wyadowywaniu, przy niszej temperaturze, szyny okazay si nieugite". Musiano zdj poszycie burty, co wanie nazwalimy cesarskim ciciem", i dopiero przez tak zrobiony otwr wydobyto adunek. Majc te wszystkie sytuacje w pamici zaczem rozmyla, w jaki sposb zaadowa i w dobrym stanie przewie orzechy. Prawdopodobnie - na podobiestwo kawy - poc si. Od czego jeszcze mog si zepsu? Po przeanalizowaniu swych wiadomoci stwierdziem, e waciwie nic nie wiem. Gdybym posiad wiedz na ten temat, znaczyoby to posiadanie nowego zawodu. Fiasko z orzechami, niedowiezienie ich w naleytym stanie, byoby czym gorszym ni przewiezienie za darmo jednego sonia. Sternikami na mojej wachcie na m.s. Sheridan" byli starsi marynarze Indianie, M.

Cerveira, J.S. Souza i J.S Alcantara. Ten ostatni, drobny, szczupy, o miej twarzy i regularnych rysach, podobny by do opalonego na ciemny brz Hiszpana. Poniewa pywa kilka lat na francuskich statkach i mwi niele po francusku, nazwano go Charlie. Z nim mogem najlepiej si porozumie. Od tego mojego pierwszego nauczyciela dowiedziaem si, e zw orzechy castanhos-do-para, e wielko ich zbiorw decyduje o mierci lub yciu niektrych szczepw Indian. Orzechy para (inaczej mwic: amerykaskie) s powodem wojen prowadzonych midzy Caboclami (Caboclo to brazylijski Metys), trudnicymi si sezonowo zbiorem orzechw, a Indianami bronicymi dostpu do nich. Dowiedziaem si, e orzechy bd dostarczane pod statek w elaznych barkach, po przebyciu rzekami olbrzymich przestrzeni z miejscowoci obfitujcych w orzechy. Charlie powiedzia mi, e oficer, na ktrego miejsce przyszedem na ten statek (byy zastpca dowdcy ORP Garland") i ktry zszed ze statku Sheridan" chory na febr tropikaln, wozi ju orzechy i e nasz obecny bosman Assis pomaga wtedy robotnikom przy budowie przegrd w przeznaczonych na nie adowniach. Kada rozmowa z Alcantara, powikszajc zasb mojej wiedzy o orzechach, uwiadamiaa zarazem rozmiar brakw w tym moim nowym zawodzie dziadka do orzechw". Nasuno mi si to okrelenie pod wpywem wci towarzyszcej melodii nadawanej przez brazylijskie radio. Mimo woli przypominaem sobie najczciej syszane przeze mnie melodie i przyszedem do przekonania, e czsto grania Dziadka do' orzechw" w Brazylii moga tylko konkurowa z gran w swoim czasie w Anglii melodi piosenki Byy sobie winki trzy", ktra do tego stopnia zniecierpliwia wyspiarzy, e zaczli zasypywa BBC (British Broadcasting Corporation) listami z zapytaniem, czy s na wiecie jeszcze inne melodie oprcz Trzech winek"? To zniecierpliwienie Anglikw wydawao mi si troch przesadzone, bo przecie w kadym kinie podczas wojny w przerwach pomidzy wywietlaniem dwch gwnych filmw sam stale piewaem przy akompaniamencie elektrycznych organw, ktre wyjeday z poziomu podogi do krawdzi ekranu, oraz przy guchym lub nieraz cakiem wyranym odgosie wybuchw bomb, rzucanych na Londyn codziennie od zachodu do wschodu soca, jedn i t sam piosenk o pdzcym krliku. Rabbit ran rabbit ran rabbit ran ran ran. Podaj fonetycznie, tak jak piewaem i zapamitaem. Angielskiego krlika zdystansowa o wiele dugoci brazylijski krokodyl (Jacar latirostris lub Jacar sclerops), ktry idzie: Dza-ka-re pa-guaa da-ka-re pa-guaa. Te sowa rwnie podaj fonetycznie, tak jak po dzi dzie piewam. Melodia tego idcego Dakare jest tak gitka", e mona j cakowicie nagi" do nastroju lub sytuacji piewajcego. Syszaem j piewan z olbrzymi nut radoci w gosie i prawie w tempie mazurka jak rwnie z nut kompletnej beznadziejnoci. Przy melodii z Dziadka do orzechw" postawiono nam podczas postoju w Betlejem" przeszo trzymetrowej wysokoci przegrody, oddzielajc po kilka metrw kwadratowych powierzchni i tworzc przedziay, ktre wyoono starannie papierem. Do opieki nad orzechami zabralimy z Para szeciu Indian. Mieli pyn z nami do Nowego Jorku i potem wrci do Belem. Nie ucieszyem si, e naleao naby du liczb kosztownych termometrw w wielkich

mosinych osonach. Z Betlejem" wyruszylimy w gr Amazonki, do miejsca, gdzie miay ju czeka barki z orzechami. Grono" moich nauczycieli zawodu dziadka do orzechw" powikszyo si o dwie osoby. Byli nimi piloci Amazonki, Indianie, mwicy dosy zrozumiale po angielsku. Po kilku dniach podry zadziwili mnie, gdy noc na Amazonce mwili, e co widz, a mnie si wydawao, e fantazjuj. Bo gdybym mia wpisa do dziennika okrtowego: Co wida? Napisabym: Ciemno, cho oko wykol! Oni jednak widzieli i szlimy noc, pilotowani przez nich, pewnie i bezpiecznie, naturalnie jeli nie myo, nie pada deszcz, ktry ogranicza widoczno. Wtedy natychmiast stawalimy na kotwicy. Rzecz niewiarygodna, ale dostrzegali w nocy, w normalnej ciemnoci, pynce Amazonk olbrzymie pnie drzew. Obijalimy si" niekiedy o nie, notujc w dzienniku okrtowym kade takie spotkanie, ale bez wikszej dla poszycia statku szkody. Monotoni penionej od wielu lat suby piloci urozmaicali w soneczne dnie wywoywaniem i podziwianiem piknej kobiety. Wiedzieli, gdzie mog si takiej spodziewa. Penicy sub pilot zawiadamia te koleg, a niekiedy - w dowd wielkiej aski - kapitana. Seans" wywoywania piknoci wiza si z dobr znajomoci rzeki i jej tajemniczych a zmiennych prdw. Seans" rozpoczynalimy trzema dugimi gwizdkami, zwyczajowym powitaniem osoby przez statek, nastpnie staralimy si przej jak mona najbliej balustrady otaczajcej werand szkoy, wzniesionej na palach wbitych w dno rzeki daleko od brzegu, z nadziej ujrzenia nauczycielki. Nie byo prawie wypadku, by ju po drugim gwizdku nie ukazaa si na werandzie kobieca posta. Za kadym razem trzeba byo przyzna suszno pilotom - byo na co popatrze. W tym umiechu Amazonki", jak mylaem o seansach", byo wiele yczliwoci, romantyzmu i radoci, czego, co mona byo rwnie nazwa adoracj pikna, bo jak si dowiedziaem, piloci nie znali tych nauczycielek, niektrych nigdy przedtem nie widzieli, wiadomoci przekazywali jedni drugim, w ktrej szkole jest adna i ktrej trzeba to koniecznie powiedzie za kadym razem, gdy si koo jej szkoy przechodzi. Przebywanie na Amazonce nieustannie nasuwao stwierdzanie oczywistoci: wielka. Bya wielka, gdy nie byo wida jej brzegw, i bez trudu mona zrozumie Hiszpanw, ktrzy na widok bezbrzenego obszaru wd powyej Iquitos, dwiecie mil od Kordyliery Wschodniej peruwiaskich Andw, mieli zawoa: Mar o no? (Morze czy nie?), z czego powstaa nazwa rzeki Maran. W wskich przesmykach sw potg demonstrowaa z kolei dungla, pitrzc si nad statkiem splecionymi konarami olbrzymich drzew o rnorakich odcieniach zieleni. Wiedz o Amazonce i jej dorzeczach wielkoci Australii pogbiaem przez odwiedziny muzeum w Belem. Gdy pierwsze barki z orzechami dobiy do burty statku, moich nauczycieli, pilotw, mianowaem doktorami honoris causa zawodu dziadka do orzechw". Z kadym dniem coraz bardziej imponowali mi swymi wiadomociami. Patrzc na przybyych na barkach Indian, ubranych w szaty z powietrza, niekiedy w szcztki niefigowych listkw lub w zwinit w rur kor, potrafili powiedzie, znad jakiej rzeki przybyli, czym si trudni, jakie byy ich zwyczaje. Zdobyte od nich wiadomoci, niezwykle ciekawe, uzupeniaem mapami, szkicami i notatkami z muzeum w Para. Przyjmujc na statek orzechy i wystawiajc pokwitowanie musiaem okreli procent zepsutych. By sklasyfikowa kad parti, musiaem rozrba sto yciodajnych" orzechw i wpisa liczb zepsutych na pokwitowaniu oraz w dokumentach orzechowych" dla statku. Jak mnie uwiadomiono, jeli procent zepsutych orzechw po przybyciu do Nowego Jorku bdzie identyczny z tym, jaki by przy ich przyjciu na statek, bdzie to oznaczao, e orzechy dotary w

kwitncym stanie. Na barkach przybyych rzek Tapajs byo paru Indian ze szczepu Mundurucu, ktry niegdy syn ze wspaniaych wyrobw z ptasich pir o niespotykanych barwach. Podane ubarwienie (te) uzyskiwano podajc papugom odpowiedni pokarm. Mundurucu tak kochali psy, e kobiety ich plemienia karmiy niekiedy mae pieski wasn piersi. Psom urzdzali takie same pogrzeby jak swoim dzieciom. Cabocle prawie doszcztnie ich wytpili, gdy bronili dostpu do orzechw. Pozostay ich mae, kilkuosobowe grupy, ale ju ucywilizowane. Poniewa ciekawio mnie bardzo, jakie z brazylijskich orzechw sporzdzano potrawy, dowiedziaem si, e wanie kobiety ze szczepu Mundurucu byy mistrzyniami w tej sztuce. Orzechy byy przez nie myte, moczone, a nastpnie wdzone, dopiero wwczas kruszyy je i pieky. Mundurucu, przed wytpieniem ich jako szczepu, mieszkali na terenach otaczajcych widy rzeki Tapajs i jej dopyw Sao Manoel. Rzek Tapajs i jej dopywem Arinos przybyway barki, na ktrych zdarzali si najlepsi piloci tych rzek z wytpionego prawie doszcztnie szczepu Apiaca. Ambitni, wraliwi nawet na potrcenie podczas zabawy, co uwaano za karygodny nietakt towarzyski, karany publicznym ogoszeniem. Gdy byli jeszcze szczepem, wojen nie prowadzili dla korzyci, tylko z powodu uraenia ich godnoci. Trudnic si zbieraniem orzechw i mylistwem, za najwikszy przysmak uwaali miso kapibary (Hydrochoerus capybara) i orzechy. W Itakotiarze przyjmowalimy orzechy przychodzce z najbardziej chyba orzechodajnych terenw nad rzek Madeir i jej dopywami. Nad dopywem Madeiry, rzek Machado, orzechy byy podstaw ycia szczepu Tupi. By uatwi sobie zbiory, oczyszczali teren z innych drzew, pozostawiajc wycznie orzechowe, ktre wyrastay do ogromnej wysokoci, dostarczajc rwnie doskonaego drewna. Z tartych orzechw przyrzdzali wspaniay napj, do ktrego dodawali niewielk ilo mki kukurydzianej. Orzechodajne tereny cign si dalej na poudnie. Nad brzegami rzek Mamore i Guapore mieszkaj Indianie szczepu Mor. Delektuj si papk z orzechw utartych na szorstkiej korze. Mniej zachcajca wydaje mi si ta sama papka przyrzdzana podczas stypy. Dodawane s bowiem do niej palone koci i wosy nieboszczyka. Mor syn jako wspaniali muzycy - ale podobno mona ich sucha wycznie oddzielnie, bo jeli tworz orkiestr, to kady z nich gra dla siebie, nie stosujc si do innych ani melodi, ani taktem. Jeszcze bardziej obfite w orzechy tereny znajduj si nad 17 szerokoci poudniowej. Szczepom Indian tam zamieszkujcym, pomimo olbrzymiego spoycia orzechw przez nich samych, pozostaje jeszcze wiele na handel zamienny z innymi szczepami mieszkajcymi w grach. Jednym ze szczepw trudnicych si tym handlem jest, czy moe by, szczep Indian Yuracare, zamieszkujcy tereny pooone pomidzy miejscowociami Santa Cruz i Cochabamba. Szczep niesychanie etykietalny. Odwiedziny rozpoczynali dugim przemwieniem powitalnym, na ktre odpowied bya rwnie duga i gona. Przerwanie przemwienia mogo doprowadzi do pojedynku, a do pojedynkowania si byli bardzo skorzy. Uderzenie po dachu oznaczao wyzwanie. Pojedynkowano si wymieniajc seri strzaw z ukw, nastawiajc na pociski lewe rami. Zadowalaa zazwyczaj wymiana omiu lub dziesiciu strza. Czstszym powodem pojedynkw bya kobieta ni przerwana mowa". W razie obrazy nie dajcej si wymaza pojedynkiem pozostawa skok z najwyszego pobliskiego drzewa na zamanie karku. Do tego doprowadzay te nieraz zawd miosny i nieuleczalna choroba. Wyraz zdolnociom artystycznym dawali Yuracare malujc swe koszule wyrabiane z wkien kory drzewnej. W muzeum w Belem, poszukujc na mapie rozmieszczenia orzechowych terenw,

natrafiem na tereny pooone nad Rio Malinowski - dopywem rzeki Mdre de Dios, bdcej z kolei dopywem Madeiry. Zamieszkiwali je Indianie Tiatinagua. W muzeum betlejemskim" dowiedziaem si, e ci Indianie uciskali czaszki niemowlt za pomoc przywizanej do wierzchoka gowy deski, pragnc form czaszki uzyska podane cechy umysu dziecka. Czy chodzio im - jak si pniej dowiedziaem - o naladowanie Aztekw, ktrzy przez krpowanie czaszek chcieli mie dzielnych i okrutnych wojownikw, czy te naladowali inne ssiednie szczepy, ktre take w jakim celu krpoway czaszki niemowlt, spaszczajc je. W kadym razie pod tym wzgldem Tiatinagua byli mi bratnimi duszami, bo w czasach szkolnych, obczytawszy si w literaturze francuskiej przed planowanym wstpieniem do marynarki francuskiej dowiedziaem si o frenologii, czyli nauce uznajcej zaleno uzdolnie czowieka od wypukoci na czaszce, i prbowaem eksperymentowa, projektujc dla kolegw formy-hemy w celu uzyskania poprzez odpowiedni ucisk rozrostu odpowiednich partii mzgu i rozwoju zdolnoci. Tiatinagua sypiali na goej ziemi", niekiedy posypywanej suchym piaskiem, z kamieniem pod gow zamiast poduszki lub kod drewna. Nie uznawali i nie produkowali napojw wyskokowych, chocia mogli je uzyska z atwoci ze spoywanego musu, ktry szybko fermentuje. Nie palili tytoniu, pomimo e wszystkie okoliczne szczepy pij i pal". Uwaali si za co nieskoczenie lepszego od swych ssiadw, poniewa wierzyli, e dostali si na Ziemi z nieba za pomoc liny, ktra pka i z tego powodu wielu Tiatinagua pozostao w niebie. Ich ssiedzi zjawili si koo nich przez otwory w Ziemi. Jeli chodzi o potrawy z orzechw, to udao mi si dowiedzie, e jadali je pieczone i miadone z dodatkiem mki kukurydzianej. Barki z orzechami znad Solrmes (tak zwie si rodkowy odcinek Amazonki, od miasta peruwiaskiego Iquitos do lewobrzenego dopywu na terenie Brazyli - Rio Negro; Amazonk zwie si tu cz rzeki od miejsca poczenia si z Rio Negro do ujcia do Oceanu Atlantyckiego jako delty, zoonej z trzech odng, z ktrych eglowna jest poudniowa - Para) przychodziy z miejscowoci zamieszkaych przez Indian Tucuna (na wschd i zachd od 70 dugoci zachodniej). Synli oni jako wspaniali rzebiarze. Zapobiegliwi i pracowici, nie tylko trudnili si zbieraniem orzechw z dziko rosncych drzew, lecz rwnie w pobliu swych domostw zakadali plantacje drzew orzechowych. Uchodzili za najwikszych indywidualistw wrd szczepw indiaskich nad Amazonk. Wybuchowi i obraliwi, z bahego powodu popeniali samobjstwa. W kadej wadzy widzieli zagroenie dla swej godnoci, std nie mieli wasnych wodzw i szybko przestali by samodzielnym szczepem. Z orzechodajnych lasw nad Rio Negro zabieralimy orzechy z barek w Manaus, przycumowani do olbrzymich elaznych paw, na ktrych ze wzgldu na wielkie rnice poziomu wody zbudowano sztuczne pywajce nabrzee. Byo ono poczone z magazynami na wysokim brzegu za pomoc kolejek linowych - dzieo uchodcy inyniera Polaka. Lasy orzechodajne nad Rio Negro byy przynt dla szczepw zamieszkujcych grskie tereny na pnoc od Rio Negro, gdzie orzechy nie rosn. W okresie ich dojrzewania niektre szczepy ruszay po nie na poudnie, przypacajc to yciem lub niewol, apani przez ucywilizowanych Indian i sprzedawani potem biaym. Ci nieszczni mionicy orzechw naleeli do szczepu Guaharibo, mieszkajcego nad rdami rzeki Orinoko, do ktrej przez Casiuiare i Rio Negro bifurkuj (rozwidlajc si, sigaj) wody Amazonki. Szczep Guaharibo syn z umiejtnoci budowy mostw nad niezbyt gbokimi rzekami w dorzeczu Rio Negro. Budowano je na palach wbitych w dno rzeki w ten sposb, e tworzyy liter X, suc za

podpory do ukadanych midzy nimi bali. Oddzielnie wbijano bale, ktrych poczenie lianami tworzyo porcze. Cay most by poza tym przymocowany lianami do drzew rosncych po obu stronach rzeki. Amatorem orzechw by rwnie szczep Indian Taulipang, zamieszkujcy nad Rio Branco na poudnie od rzeki Uraricoera. Synli ci Indianie jako wspaniali kartografowie, ktrzy plastycznymi mapami i znajomoci topografii swego kraju zadziwiali podrnikw. Recytujc nazwy narysowanych rzek, szczytw grskich i wodospadw, wywoywali zdumienie. Wyspecjalizowani w wyrobie dmuchaw do zatrutych strza, wymieniali je na inne przedmioty i ywno, midzy innymi na orzechy. Zaproszeni do czyjego domu, podobnie jak Indianie szczepu Yura-care, nie wchodzili bez uprzedniej oracji, ktrej nikt nie przerywa, chociaby miaa by bardzo duga. Przed kadym przyjciem posiku jak rwnie po jego zakoczeniu kobiety: mczyni szczepu Taulipang zawsze myli rce, a tutejsze orzechy uwaali za jeden z najwikszych przysmakw. W miar przybywania orzechw w adowni zwikszaa si liczba ich pielgniarzy. Nowymi pomocnikami byy pcienne tuaregi"*. Pomagay mi dzielnie, apic wiatr swymi dugimi rkami z ptna i wtaczajc go w napenione orzechami przedziay adowni. Gdy przez bulaj swej kabiny patrzyem na pokad, radowaem si wygldem oddanego mi oddziau, wyrwnanego jak na paradzie. Nie majc wtpliwoci, e si z nimi rozstan, naszkicowaem je dla pamici, gdy api wiatr wiejcy w praw burt. Moich tutejszych tuaregw" na statkach polskich nazywalimy rekinami". Uszyte byy z grubego aglowego ptna. Wszyte w nie w rwnych odstpach obrcze nadaway im ksztat olbrzymiej rury o kilkudziesiciocentymetrowej rednicy. Byy tak dugie, by mogy sign dna adowni statku. Jeli bya cisza, tuaregi" zwracay si frontem do dziobu, rozstawiajc jak najszerzej swe apy, by zagarnia powietrze wytwarzane pdem statku. Przy bocznym wietrze zwracay si ku niemu. Najgorszy by wiatr z rufy o tej samej prdkoci co statek. W tych wypadkach tuaregi" byy bezsilne, a w adowniach panowa wtedy wydzielany przez orzechy ar, ktry powodowa, e poruszaem si jak baletmistrz z Dziadka do orzechw". Pod melodi dla baletu chiskiego do taca pod tytuem Herbata", odtwarzanego w mojej wyobrani w sprzyjajcych warunkach przez tuaregw", musiaem dosta si pod pokad przez bardzo wski waz-rur, po odkrceniu na niej hermetycznej klapy. Dosta si, to znaczy przelizn z wycignitymi rkami w gr. Za kadym razem ta postawa przywodzia mi na myl Jdrusia z jego podziwian baletnic w attitude en croise. W adowni siadaem na nowo zbudowanej przegrodzie otulony ciemnym arem wilgotnego powietrza i trzymajc si drabinki, ktra pod wpywem brzmicej w mojej wyobrani muzyki zamieniaa si we mnie, a ja w baletnic wykonujc pas de chasse w wsplnym pas de deux. W tej wdzicznej postawie badaem najpierw wiatem latarki elektrycznej miejsce, na ktre bd musia skoczy, nastpnie sprawdzaem, czy przy skoku nie wbij sobie owka w ciao i nie zgubi kartki z ponumerowanymi przegrodami. Chowaem latark za pas i byem gotw do pas de failli, jak ballerine et tout. Po skoku w arze i ciemnoci znw zapalaem latark i smug wiata badaem drog do lecego na szczycie orzechowego kopca kawaka biaego aglowego ptna. Chowaem latark i w postawie sissonne a premier arabesque. zmieniajc na przemian rk i nog, dostawaem si na szczyt gorcego kopca Bertholettia excelsa (z powodu gorca zaczynaem uywa aciny). Na wierzchoku zakotwiczaem si brod w port de bras, eby si nie zsun. Odpoczywaem, kpic si we wasnym pocie. Nastpnie wydobywaem gboko w szczycie kopca zakopany termometr, poczony link z kawakiem ptna jako pawy". Przy

wietle latarki odczytywaem temperatur tego kopca, zapisujc na kartce w odpowiednim numerze przedziau. Zakopywaem termometr z powrotem i zsuwaem si do podna usypiska na krtki odpoczynek. (Na Amazonce kada czynno fizyczna, a nawet mylowa", wymaga od Europejczyka, ktry tam trafi, stokrotnego wysiku i pomimo e ju znajdowalimy si na oceanie, w adowni z orzechami wci byem na Amazonce). Znw musiaem smug wiata zbada drog i zapamita. Czekaa mnie najtrudniejsza wspinaczka po szczelinach pomidzy deskami w miejscach usunitego std przez Indian papieru. Usiowaem wspina si w stylu baletowym, aby moje ciao wayo jak najmniej, i w mylach widziaem siebie jako tancerk w jet renvers en dehors. Czy bya to prawidowa nazwa, czy Jdru si nie pomyli, uczc mnie - nie wiem, ale tak to, rysujc, sobie przypominaem. Z wierzchoka przegrody znw taki sam skok na upatrzone miejsce. Jeli pochyo wulkanu orzechowego bya mniejsza, to mogem sobie pozwoli na mniej mczcy pas de ballotte en effacee. Mimo e jak w ani, nic to, jeli nie byo duej fali. Natomiast nie sil si nawet odtwarza tego, czym bya ta sama droga przy wikszym koysaniu. Z upem" wyprawy w postaci zapisanych temperatur w tym samym baletowym pas dostawaem si do przegrody, w ktrej pracowali Indianie. Ich zadaniem byo podczas caej podry natychmiastowe rozkopywanie i przemieszczanie kopca orzechw wykazujcego najwysz temperatur, tak aby dotrze do najgortszej warstwy. Zostawiaem im na sze godzin rozkad zaj": wykaz przedziaw do natychmiastowego rozkopania z pomoc tuaregw". Wykonywaem ten cay balet cztery razy na dob, eby mie pewno, e dowioz orzechy w porzdku. Te codzienne wysiki baletowo-gimnastyczne wydaway mi si niekiedy nieprzyjemnym snem. Odrywaem si od tego do bazgrot w przekonaniu, e wszelkie niecisoci rysunku Jdru na pewno by mi wybaczy. Temperatura w adowniach spadaa bardzo powoli. Koysanie utrudniao przerzucanie kopcw. Pokrywy adowni wic - wbrew wszelkim przepisom - byy podniesione, ale gotowe do natychmiastowego zamknicia na wypadek ostrzeenia o silnym wietrze. Przez szczeliny pomidzy pokrywami a obramowaniem adowni miay toczy tuaregi" do przedziaw o najwyszej temperaturze chodne powietrze, by ozibi orzechy, rozwia grone ciepo. W tych warunkach po opuszczeniu Amazonki pozostawao nam do przebycia trzy tysice mil. W cigu dwunastu dni musiay wygasn wulkany" i ani przez jedn chwil nie moga usta czujno. Jeli w ktrym z nich temperatura nie wygasaby dostatecznie szybko, to nawet w nocy naleao zmobilizowa Indian, uy tuaregw" do szybkiej z ni walki. W takiej chwili wie o nadchodzcym sztormie byaby rwnoznaczna z klsk i przekreleniem wszystkich dotychczasowych wysikw. Pomimo duej niekiedy fali miaem w adowniach stale przepisow temperatur, co notowaem w dokumentach orzechowych, niemniej jednak z uczuciem niewymownej ulgi zapisaem we wszystkich angielskich dziennikach okrtowych sakramentalne sowa: Arrival (Przybycie), Pilot boarded (Pilot na burcie), Anchored on quarantine (Zakotwiczono na kwarantannie"). Pratique granted (Otrzymano wiadectwo sanitarne swobody ruchw), Breasted alongside (Przycumowano do nabrzea). W balecie Dziadek do orzechw" by tylko jeden twardy orzech, zwa si krakatuk, ale nasze byy wszystkie krakatuki. Co do jednego! Jeszcze komisja ekspertw orzechowych". Wyadunek orzechw i pokwitowanie. Orzechy doszy do Nowego Jorku w stanie kwitncym. Gdy to przeczytaem, sam sobie nadaem tytu, przewidziany ju wczeniej: dziadek do orzechw". Porzdkujc i chowajc dokumenty oraz notatki po tej podry patrzyem na

uwiecznionych tuaregw" i cay ten wyimaginowany w arze orzechowym" balet w ciemnej adowni dla utrwalenia w mojej pamici znojnego zawodu dziadka do orzechw" i nagle wszystko, co zwizane z Amazonk, stajc si wspomnieniem, podpowiedziao mi jedno portugalskie sowo, waciwe dla wspomnie najpikniejszych i najmilszych: saudade - nostalgia.

Suchy dok

Suchy dok. Te dwa sowa w yciu statku oznaczaj konieczno doprowadzenia go do

stanu uywalnoci lub odpornoci. Przyczyn takiej koniecznoci moe by awaria spowodowana zderzeniem si z innym statkiem, otarciem si o skay czy nabrzee portu albo nieunikniony kosmetyczny zabieg pomalowania podwodnej czci kaduba dla zabezpieczenia go przed obrastaniem i niszczeniem poszycia. Suchy dok dla ludzi ma inn nazw. Cztery wieki przed nasz er nazywano owo miejsce tajemniczo wityni Saturna, potem zakadano zwyke szpitale, a z postpem wiedzy medycznej pojawiy si kliniki, akademie, sanatoria. Jak bymy tego nie nazwali, zawsze chodzi o suchy dok w postaci oa czy lea wikszych lub mniejszych boleci oraz zabiegw odnoszcych si do rnych czci naszego kaduba. Sprawdzenie dziaania przewodw, maszyn pomocniczych, pompy gwnej (zwanej u czowieka sercem), kotowni, bunkrowni, zniszczonego poszycia, poamanych wrg czy jak kto woli - eber. Pobyt w suchym doku" poczony jest niekiedy z wielkimi zmianami duchowymi - a to z powodu monoci swobodnego i dugiego mylenia. By przypomnie ludziom o suchym doku", ustawia si niekiedy przy autostradach tablice z pesymistycznym napisem: Pamitaj, e czowiek rodzi si bez czci zamiennych. Bardziej optymistyczne (ustawiaj je Amerykanie) krzepi: Po co y, skoro za siedemnacie i pl dolara mona by pochowanym? Przychodzio mi to czsto na myl, gdy znalazem si w suchym u" w Anglii w listopadzie 1939 roku po zatopieniu naszego "atlantyckiego motorowca Pisudski". Po zdjciu ze stou operacyjnego uoono mnie w inkubatorze", przypominajcym dwumetrowej dugoci przepoowiony walec, wyposaony wewntrz w arwki arzce si nad moim zreperowanym kadubem. Odstawiony w kt prawie pustej sali, obstawiony parawanami, usyszaem gos, prawdopodobnie dyurnej siostry. Gos tumaczy komu, e ju ze mn nie mona rozmawia, e zrobiono, co naley, i e jestem umierajcy. Sowo inkubator" przyszo mi na myl, gdy uwiadomiem sobie, e prawdopodobnie ju stygn i e istniej tylko dziki sztucznemu ogrzewaniu, ale moe bd y. Usyszana wypowied rozwiaa moje senne marzenia. Po jakim czasie poczuem, e inkubator" zdjto ze mnie. Zobaczyem te odsunity parawan, sal prawie pust i nachylajcego si nade mn mczyzn. Z jego czynnoci zrozumiaem, e jest to krawiec. Usiowa zmierzy mj kadub, by stworzy dla mnie garnitur - jako dodatek do owych rozreklamowanych siedemnastu i p dolara. Nie wiedziaem wtedy, co mi pisano w gwiazdach, bo nie zajmowaem si tym. Nie miaem si, by si martwi, wic na razie rozmylaem, kiedy mnie ubior w ten nowy garnitur - przed czy

potem? Mylenie si urwao. Otrzewio mnie mokre ciepo na twarzy. Otworzyem oczy i zobaczyem sanitariusza z namydlonym pdzlem w rku. Umiechn si przyjanie i ze sowami good morning", dzie dobry!, rozpocz mydlenie moich policzkw i brody. Potem nastpio golenie, suszenie, pudrowanie i czesanie... Wysiek ledzenia dokonywanych czynnoci zmczy mnie i w oczekiwaniu na wdzianie nowego garnituru znw przestaem myle. Najzwyczajniej zasnem. Zbudzi mnie gwar wielu gosw i wiadomo obecnoci w pobliu kilku lub kilkunastu osb. Otworzyem oczy. Leaem w duej sali. Koo ssiedniego ka sta tum sistr i lekarzy. Osob centraln w tym gronie bya wysoka, siwa pani o wyniosej i bardzo godnej postawie. Znajdowaa si na wprost ka obok, zwrcona twarz do pacjenta zajmujcego to lee. Gwar gosw usta i wwczas wyranie usyszaem wymwione przez wynios pani sowa: - How do you feel loday? Jak si dzisiaj czujesz? Odpowiedzi mojego ssiada nie dosyszaem. Cay orszak natychmiast przesun si do mego ka. Ta sama wyniosa pani, prawie jak na paradzie, zrobia onierski zwrot i znalazem si wobec niej twarz w twarz. Zaobserwowaem badawcze spojrzenie jej oczu, ktre lustroway kady szczeg mej twarzy, wosw, pocieli, wreszcie usyszaem wyranie wymwione zdanie: - How do you feel today? Nie mogem odpowiedzie na to pytanie, bo nie wiedziaem, jak si czuj i czy w ogle si czuj, a c dopiero dzisiaj, skoro zapodziao mi si gdzie zupenie wczoraj. Zobaczyem i domyliem si, e stojca obok wyniosej pani siostra prawdopodobnie wyjania jej, jak ja si czuj, bo nie czekajc duej na moj odpowied, procesja po zwrocie wszystkich jednostek eskadry" na kurs wiodcy rwnolegle do ek ruszya naprzd i po chwili zakotwiczya przy ou ssiednim, ustawiajc si dziobem do pacjenta. - How do you feel today?- usyszaem po raz trzeci i przestaem dzisiaj myle. Nowy poranek przynis nowe wraenia, pomimo e si rozpocz identycznie jak pierwszy - od ciepego rcznika na twarzy, majcego zmikczy skr przed goleniem, i od goodmorning". Byem ju do tego stopnia przytomny, e zrozumiaem, i z tym morningiem", czyli dosownie porankiem", pielgniarz troch przesadzi. Sal owietlay palce si arwki, a na zegarku pielgniarza dostrzegem godzin pit. Gdy ju wszyscy na sali byli ogoleni, umyci, upudrowani i uczesani, otrzymaem niadanie. Odrobin ryu gotowanego na wodzie i zaprawionego kropelk mleka. Leaem na wznak, czekajc na przyszo. W namiarze od mojej brody na stopy i dwa rumby w lewo znajdowa si po przeciwnej stronie sali kadub, ktrego obandaowana noga wznosia si nad kiem. Od bandaa sza linka do bloku przymocowanego pod sufitem. Koniec linki opada na d pod ciarem kuli, do ktrej bya przymocowana. Kula przypominaa mi dawne lampy naftowe, wiszce nad stoami w pokojach jadalnych. Przeciwwag lampy bya podobna do niej kula, dziki ktrej lamp mona byo podnie lub zniy nad stoem. W tym wypadku kula rwnowaya ciar nogi. Wewntrz kuli znajdowa si zawsze skarb" w postaci rutu, takiego, jakiego myliwi uywaj na zajce, lub gruboziarnistego - na wilki. rut im grubszy, tym bardziej przydatny do strzelania z rogatki (takie wideki z drewna, z dwoma gumkami poczonymi skrk, do ktrej wkadao si nabj"). Najlepszy do tego by rut gruboziarnisty. Kamienie nie obiecyway takiej celnoci strzau, jak wanie gruby rut. Skarb" konieczny dla zrwnowaenia ciaru lampy - przypomnia mi czasy pierwszej okupacji Wilna przez Niemcw, podczas ktrej dla nas, chopcw z gimnazjum, proch, dynamit i rut - jako zakazane - byy skarbami. Gdy mylaem o kuli, lampach i rucie, na zegarku ssiada zobaczyem godzin

dziewit. W idealnie wyczyszczonej i przygotowanej ju do inspekcji sali zjawi si modziutki lekarzyk, prawie dziecko. Szed od drzwi ze wzrokiem utkwionym w kul, jak do wymarzonego celu. Doszed i wzi j w donie. To, co si od tej chwili zaczo dzia, wprawio mnie w radosny bogostan, e to nie moja noga doczepiona jest do tej kuli i e to nie ja nale do tej nogi, ktra pod wpywem operacji" dokonywanych przez lekarzyka-pachol" wydawaa si wydua do parometrowcj dugoci, podobnie jak twarz jej waciciela. Gdy zdawao si, e lekarzyk zawis na kuli, zamknem oczy, bdc pewien, e gdy je otworz, noga pacjenta znajdzie si pod sufitem, oderwana od kaduba. Popatrzyem na ssiadw-pacjentw. Odniosem wraenie, e oni, podobnie jak ja, ciesz si w duchu, i nie s wacicielami tej nogi przymocowanej do linki, na ktrej kocu miota si, wszystko rwno jak oszalawszy", mode pachol z dyplomem lekarza, i z ciekawoci obserwuj te ewolucje, czekajc na wynik zapasw pomidzy kul a namitn do mej pasj lekarza. Naraz - nie wiadomo co byo tego przyczyn, czy otworzenie si kuli, czy polinicie lekarza na wyfroterowanej do niemoebnoci" pododze - lekarztko pado na kolana, a z kuli trysn strumie rutu, z chrzstem uderzajc o podog i rozsypujc si po niej. Wolna od uciskw lekarza i czci rutu kula poszybowaa ku grze, zamknita i caa. Noga pacjenta automatycznie opada na d, ale zatrzymaa si jeszcze do szybko na porczy ka. Na sali nie byo ju ani siostry, ani pielgniarza, i nikt nie pomg wsta lekarzykowi, ktry milczc i kulejc wrci prawdopodobnie tam, skd przyszed. Po tym darmowym rozrywkowym seansie na sali zapanowaa nuda i cisza. Poniewa od bardzo niedawna zaczem znw y, niewiele wiedziaem o tym, co mnie otaczao. Ssiad uwiadomi mnie, e ta pani, ktra zaraz przyjdzie na inspekcj, nazywa si matron " i jest w szpitalu gwn osob odpowiedzialn za stan szpitala, jego wygld, higien chorych. Stanowisko matron jest ukoronowaniem kariery siostry w angielskim szpitalu. Obejmuje je siostra o najwikszym dowiadczeniu, przewanie taka, ktra ma za sob prac w szpitalach na caej kuli ziemskiej - w dominiach imperium. Wydarzeniem najbardziej brzemiennym w skutki jest w szpitalu codzienna, z wyjtkiem niedziel, inspekcja przeprowadzana przez matron, podczas ktrej aden szczeg nie ujdzie jej oku, wywiczonemu we wszystkich czciach wiata, inspekcj mona porwna do procesji najwyszego dostojnika Kocioa z t tylko rnic, e nad matron nie nios baldachimu. Przez czarne i cikie listopadowe chmury nie przedar si do sali ani jeden promyk soca. Leelimy i usiowalimy zdrowie. Po godzinnej absolutnej ciszy szeroko rozwary si oba skrzyda drzwi i stana w nich matron na czele sztabu lekarzy i sistr, uzbrojonych w owki i notatniki, by ry w nich sowa wadczyni szpitala. Gdy orszak doszed wreszcie do ssiedniego ka, znw usyszaem znajome i zapamitane zdanie: How do you feel today?" Odpowiedzi jednak i tym razem nie dosyszaem. Pacjent, podobnie jak ja, umyty, ogolony, upudrowany i uczesany, uoony pod przewidzian liczb kocw, od wiekw ukadanych w przewidziany sposb, prawdopodobnie odpowiedzia rwnie w od wiekw przewidziany sposb. Ze strachem zaczem myle teraz o tej odpowiedzi. Matron wykrywaa potrzeby pacjenta od jednego rzutu oka, a jego sowa miay prawdopodobnie tylko symboliczne znaczenie. Ale wwczas robio to na mnie wraenie rytuau wojskowego. Matron podaje haso i czeka na odzew ze strony pacjenta, a ja nie znaem tego tajemniczego odzewu. Szykowaem si w mylach, by o wasnych siach stworzy co odpowiedniego dla matron, ale stan mego sownictwa z zakresu medycyny w jzyku angielskim by wicej ni ubogi. W napiciu czekaem na chwil, gdy usysz przeznaczone dla mnie haso". W momencie gdy matron miaa ju zrobi zwrot, by stan twarz do mnie i wypowiedzie swoje: How do you feel today?" - ujrzaem

wznoszce si szybko do gry jej rce, jakby litowaa si nade mn, i zamiast spodziewanego hasa usyszaem rozpaczliwie gone Och", z ktrym na ustach ta pena godnoci posta runa na nieskazitelnie wyczyszczon posadzk. Asystujcy lekarze i siostry tumnie rzucili si jej na pomoc, ale sami padali kolejno na ni, przygniatajc j coraz bardziej, a dokumentnie przykryli stosem swych cia. Nie jestem ani Mickiewiczem, ani Sowackim, ani adnym innym filozofem", jak powiedzia kiedy sierant instruktor w Szkole Morskiej w Tczewie w obliczu trudnoci cisego przedstawienia przedmiotu, przyznajc w ten sposb samokrytycznie, e nie jest geniuszem wic i ja nie potrafibym odda wiernie tego, co nastpio na sali szpitala w Grimsby po upadku matron. Kada osoba, ktra chciaa zbliy si do pagrka cia, byskawicznie zwikszaa jego wysoko wasnym ciaem. Popatrzyem na twarze swych kompanw w kach i dostosowaem si do ustalonej od wiekw w tym kraju zasady, e prawdziwy dentelmen nie dostrzega niczego niestosownego lub zabawnego w zachowaniu innych w jego towarzystwie. Lecy pacjenci mieli twarze tak spokojne, jak gdyby uroczysta procesja z matron na czele odbywaa si dalej w nie zakconym porzdku. Nikt z orszaku nie mia pojcia, co byo przyczyn upadku matron i jej wity. Wreszcie jedna z sistr, po kilku daremnych prbach podniesienia si, wymacaa i wypatrzya na pododze rut, stwierdzajc to gonym okrzykiem: Buckshot!" (rut gruboziarnisty - na kozy lub jelenie). A zatem jeszcze bardziej cenny ni bezcenny na wilki. Znajdujce si najdalej od miejsca katastrofy i stojce jeszcze na wasnych nogach siostry zapomniay o swym dostojestwie, zamieniy si w podlotki i runy na pomoc. Nadbiegy przeraone sprztaczki. Najroztropniejsza z sistr - ta, ktra pierwsza wytropia przyczyn katastrofy - obja dowdztwo i tak jakby chodzio o oczyszczenie zaminowanych wd, zacza od systematycznego usuwania rutu z terenu przylegajcego do ywego pagrka nad matron. Wyrwane ze stosu ciaa odstawiano na sprawdzone i nie zaminowane" pole. Dokopano" si wreszcie do poaowania godnego z powodu wygldu ciaa matron. ya. Dwie siostry ujy j pod rce i wyprowadziy z sali. Inne ciaa z pagrka same doprowadzay si do adu, z poczuciem wielkiej winy z powodu sprofanowania godnoci krlowej szpitala". Zawstydzone opuszczay sal, cieszc si w duchu, e wszyscy okazali si cali i zdrowi. Patrzc na swych kompanw nie mogem uwierzy, i pod wyrytym na ich twarzach spokojem nie kipi wewntrzn radoci, nie wiedzc, e miech to zdrowie. Gdyby matron wrcia i spytaa mnie: ,,How do you feel today?" - na pewno bym jej szczerze odpowiedzia, e znacznie lepiej ni przed godzin. Co si stao z lekarzem-pacholciem? Czy zwichn sobie nog, czy karier nie dowiedziaem si. Z zapasem miechu dotrwaem do niedzieli. Byem potem jeszcze w bardzo wielu suchych dokach" w Anglii, ale nigdzie nie widziaem takich niedziel, jak w szpitalu w Grimsby. Ach, c to bya za niedziela! Po godzinie czternastej sala szpitalna zamieniaa si w co... co wwczas przyrwnywaem do za tumy na Kaziuka* w Wilnie na Lukiszkach". Kady z odwiedzajcych zjawia si zaopatrzony w wiktuay i rozliczne podarunki, poczynajc od doniczek z kwiatami. A rozmowy... Wszystko jak w Powrocie taty"; Mama czy zdrowa? ciotunia? domowi? A ot rozynki w koszyku". Ten sobie mwi, a ten sobie mwi, Peno radoci i krzyku. Najwicej zadziwiy mnie kwiaty. Byy wrd nich doniczki z palmami najrozmaitszych gatunkw, wysokie i adnie rozronite. Pod sufitem sali szybko zwikszaa si gruba warstwa sinego dymu od papierosw. Po paru godzinach byem posiadaczem plantacji palm, niezliczonej iloci jaj na twardo, domowych ciast i ciasteczek, sokw owocowych, pomaracz, bananw, cukierkw, czekolady,

szalikw, skarpetek, rkawiczek, papieru listowego. To byy podarunki od kobiet. Mczyni obdarzyli mnie papierosami, kartami do gry, owkami. Moe dlatego, e nikt przy mnie nie siedzia dugo i coraz to kto inny zatrzymywa si i pyta, czy mam tu kogo i czy mn si ktokolwiek opiekuje. Gdy mwiem, e nikogo nie mam lub robiem przeczcy ruch gow, natychmiast obdarowywano mnie przyniesionymi w koszyczkach zapasami i drobiazgami. Najwaniejsz jednak rzecz bya dla mnie bezgraniczna bezinteresowno. Wygldao, e ofiarodawcy najwicej ze wszystkiego cenili w yciu mono zrobienia komu przyjemnoci. Ci, ktrzy tutaj przyszli, na pewno w tym wspzawodniczyli. Podarunki dawano z yczeniami szybkiego powrotu do zdrowia, z umiechami penymi wspczucia i chci podniesienia na duchu przez danie do zrozumienia, e chory w szpitalu nie jest osamotniony. Ofiarowywano z pewnoci odrobin serca i czas. O godzinie osiemnastej koczy si ten Kaziuk" w szpitalu w Grimsby. Znikay plantacje palm. Na szafki i do szafek wraca porzdek. Nie mogc korzysta z wszystkiego, czym mnie obdarowano, i nie potrzebujc tego, rozstaem si z ofiarowanymi mi ruchomociami". Sobie pozostawiem na zawsze jedynie yczenia, uczucia i serca, ktrych dziaanie byo znacznie silniejsze i skuteczniejsze nawet od miechu przynoszcego zdrowie. Z pierwszego postoju w suchym doku" wyszedem tylko dziki sile ducha i zdrowiu i dziki temu, e w gwiazdach tak byo pisane". Poniewa jednak czowiek rodzi si bez czci zamiennych, musiaem odtd stale podlega okresowym przegldom w wielu dokach" * * * Zanim trafiem do nastpnego suchego doku", poszedem bez pozwolenia komisji lekarskiej - w okresie kampanii norweskiej - na stanowisko I oficera na m.s. Chrobry". Po zbombardowaniu Chrobrego" i jego spaleniu si na Lofotach (15 maja 1940) znalazem si znw w Anglii. Pozbawiony prawa pywania, jako rekonwalescent, w 1941 roku przez kilka miesicy peniem funkcj kierownika Polskiego Domu Marynarza w Anglii. Nowe miejsce pobytu - miasteczko Rugby - uwaaem za co w rodzaju psuchego doku". Temu miasteczku wiat" zawdzicza epokowe odkrycie... e pik mona gania nie tylko nogami, lecz jednoczenie i rkami, tote gr wanie od tego miasteczka nazwano rugby". Gdy byem tam kierownikiem Polskiego Domu Marynarza, zwrcia si do mnie matron, siostra przeoona miejscowego szpitala, z prob, by jaki marynarz wadajcy jzykiem angielskim pojecha z jej rannym pacjentem na pogrzeb do Nuneaton. W tym czasie ani jeden z mieszkacw Domu Marynarza nie zna jeszcze na tyle angielskiego, bym si odway poleci go jako tumacza. Zmuszony byem pojecha sam. W oznaczonym dniu przybyem do szpitala. W poczekalni zastaem matron, dwie siostry i podoficera lotnictwa, szczupego osobnika redniego wzrostu, o ujmujcym wyrazie twarzy, z widocznym spod czapki bandaem. Sta we framudze okna wsparty na kulach. Na ramieniu rkawa nieskazitelnie wyprasowanego munduru widniay czerwone patki z napisem Poland, wyszytym biaymi literami. Matron przywitawszy si, poinformowaa mnie, i pacjent nie chce zrozumie, e jadc w tym stanie do Nuneaton naraa swe ycie, ale poniewa nie ma sposobu, by go przekona, wic musi przyzwoli, by pojecha, jeli przyrzekn, e ani na chwil nie zostawi go samego i nie pozwol mu na jedzenie lub picie podczas podry. Winienem z nim punktualnie wrci o oznaczonej godzinie na dworzec w Rugby. Przyrzekem, e zastosuj si do jej wskazwek, i podszedem do lotnika, by si z nim przywita. Ucisn mi bardzo serdecznie rk, dzikujc, e

si zgodziem na wyjazd. Siostry pomogy mu wsi do szpitalnej karetki. Karetka odwiod nas na dworzec. Z umieszczeniem mego" lotnika w pocigu nie miaem trudnoci. W tym okresie bylimy jeszcze natchnieniem narodw". W Coventry przejcie z jednego pocigu do drugiego rwnie odbyo si bez trudnoci. Przez ca podr ranny milcza. Niekiedy tylko mocniej zaciska wargi; wygldao, e ma ataki blu, ale o nic go nie pytaem, skoro sam nie mwi. Wiedziaem od matron, e w Nuneaton rannego spotkaj na dworcu koledzy. Na peronie czekao na nas trzech lotnikw. Dostrzegli nas przez okno, zanim wysiedlimy z wagonu. Po oficjalnym oddaniu honorw wojskowych kapitan uciska serdecznie rannego, potem obaj podoficerowie brali go kolejno w ramiona. Kapitanowi przekazaem to wszystko, co usyszaem od matron. Zasmuci si, ale nic mi nie odpowiedzia. Tymczasem koledzy oddali mi kule rannego, sami za spletli rce, usadowili na nich rannego, jak na krzeseku, i w ten sposb odtransportowali go do wojskowego samochodu. Po przybyciu na cmentarz ranny nie zgodzi si na niesienie go na rkach i ruszy o wasnych siach, wspierajc si na kulach. Przy bramie cmentarnej powitao go kilku wyszych szar oficerw lotnictwa z serdecznoci i honorami dotychczas przeze mnie nie spotykanymi. Dziwiem si temu w duchu coraz bardziej, przekonany, e kryje si za tym jaka tajemnica wojskowa, tym bardziej e bya nakazana wielka czujno. Mj" lotnik, w otoczeniu wyszych oficerw, ruszy w kierunku maego budynku cmentarnego, przed ktrym stao kilku kapelanw nad picioma nowymi trumnami. Po krtkim ceremoniale przed budynkiem kondukt ruszy na cmentarz. Przy gwnej ciece cmentarnej wida byo wieo wykopane doy. Po ceremonii opuszczania trumien do dow nastpia najdziwniejsza dla mnie cz tego pogrzebu. Wszyscy obecni odsunli si od przygotowanych do zasypania dow, a tylko ten ranny wyruszy o kulach ciek, przy ktrej znajdoway si groby. Zatrzyma si przed pierwsz, niewidoczn dla mnie trumn, sfrontowa j, stan na baczno i zasalutowa. Co mwi. Zegna si chyba sowami starej piosenki, jakimi wszyscy egnali tych, co ju odchodzili: Spij, kolego, twarde oe, niech si Polska przyni tobie". Z trudem przyklkn, by wzi gar ziemi i rzuci j do dou. Cisza bya tak wielka, e a niewiarygodna. Z bardzo duej odlegoci sycha byo uderzenia grudek ziemi o wieko spuszczonej do dou trumny. Podnis si z klczek. Stan znowu na baczno. Zasalutowa. O kulach wykona przepisowo w prawo zwrot i pomaszerowa dalej" do nastpnej, ukrytej w dole trumny. Powtrzy to samo, co przy pierwszym dole, i ruszy do trzeciego. Rozumiaem, e dla niego s to stacje, e sam z tych klczek moe nie powsta. Byem jednak bezsilny. Nie mogem przerwa tej ceremonii, ale nie mogem rwnie oprze si mylom, e mego" lotnika nie dowioz do szpitala w Rugby. Salut poegnalny przy czwartym dole i ostatni przemarsz do pitego. Ostatnie przyklknicie. Ostatnia gar ziemi. Ostatni salut. Usun si po nim na ubocze i przyglda si, jak zasypywano trumny, ustawiano krzye z tabliczkami, ukadano wiece. Ruszylimy do wyjcia. Po oficjalnym poegnaniu rannego przez dowdcw jego koledzy chcieli nas koniecznie zabra do kasyna, ale kapitan, ktremu przekazaem prob matron, zarzdzi natychmiastowy odjazd na dworzec. Sprzed dworca znw wnieli go na rkach na peron. Koniecznie chcieli jecha z nami do Rugby, ale ranny opar si temu stanowczo. Gdy znalelimy si ju w pocigu z Coventry do Rugby, z niewielu zda usyszanych od mego" lotnika dowiedziaem si, co to byo. - Szeciu nas: dwch lotnikw, jeden nawigator, jeden radiotelegrafista i dwch strzelcw

stanowilimy zaog bombowca typu Wellington i stalimy si dla siebie wyjtkowo bliscy. Moje stanowisko, jako strzelca, znajdowao si w ogonie bombowca. Podczas tego ostatniego lotu, gdy bylimy na oznaczonej wysokoci, co si stao. Samolot nasz run na ziemi. Z roztrzaskanego na drobne czci bombowca pozosta jedynie cay ogon, gdzie ja si znajdowaem, i dziki temu tylko ja jeden z caej zaogi nie zginem. Tyle tylko dowiedziaem si od mego" lotnika. Czy bombowiec spad z przyczyn okrytych tajemnic wojskow, nie wyjanionych czy zapomnianych przeze mnie - nie pamitam. Gdy wyjedaem z Rugby na zawsze, odwiedziem rannego lotnika. Stan jego zdrowia by podobno znacznie lepszy anieli w dniu, w ktrym go poznaem. Nazwiska jego nie udao mi si zapamita, a dalsze jego losy pozostay dla mnie nieznane. * * * Moja beztroska posada w charakterze kierownika Polskiego Domu Marynarza w Rugby nie trwaa dugo. Nowy atak blu gowy zagna mnie z powrotem do szpitala, tym razem takiego, co zwa si For bomb shocked" w okolicach Birmingham. Gowa, uderzona podczas schodzenia z Pisudskiego" 26 listopada 1939 roku, wci przyczyniaa tak ostrych blw, e po kilka dni krzyczaem, majc wraenie, e tkwi w niej rozpalony metalowy prt. Gdy wyldowaem w szpitalu, lekarze spytali mnie, czy podpisz zgod na upienie, bo mog si nie obudzi, ale dwa tygodnie sztucznego snu pozwoli mi zapomnie o blu. W wczesnej sytuacji, cierpic straszliwie, nie miaem wyboru. Zostaem uoony w ciemnym pomieszczeniu. Natychmiast po zastrzyku usyszaem jeszcze gos syren, zwiastujcych nalot samolotw niemieckich, a potem guche detonacje bomb i salw artylerii przeciwlotniczej i naraz, zanim usta bl w gowie - przestaem istnie. Po dwch tygodniach zaczto mnie przywraca do normalnego ycia tak intensywnie, e nie miaem ju czasu na sen. Sprawiem tym nieoczekiwanie bardzo wiele kopotw. Kilkunastu lekarzy sprowadzonych z caej Anglii usiowao mi w najrozmaitszy sposb przywrci sen. Od tej chwili obcowaem stale ze starszymi profesorami, prawdopodobnie sawami uniwersytetw, dla ktrych bez wtpienia byem ciekawym i niecodziennym obiektem. Na mnie miao to fatalny wpyw - bo wbrew mojej woli rozwina si we mnie mania grandiosa". Usiowaem cigle a to mwi po acinie, a to wtyka zapamitane aciskie aforyzmy, modszych wiekiem od profesorw lekarzy traktowa jak powietrze, nie uwaajc ich za fachowe siy medyczne. Gdy taki modziutki lekarz zjawi si ni z tego ni z owego", by mnie zbada, owiadczyem mu: Ty, w tym wieku, masz mnie bada? Mog ci najwyej posa do kantyny po papierosy, ale poniewa nie pal, wic jeste tylko dla mnie, mwic po acinie nieco z angielska: unit Hus pondus terrae, czyli * bezuytecznym ciarem ziemi*. Rozumiesz?" Biedactwo, popatrzy na mnie z nieokrelonym wyrazem w oczach i odszed zasmucony. Jego zdaniem, jak si potem dowiedziaem, przemawiaa przeze mnie nie moja mania grandiosa", lecz skutki upienia w szpitalu, jaki prowizorycznie zbudowano na okres wojny dla osb, ktre przeywszy, doznay tylko wstrzsu od bliskiego wybuchu bomb. Natomiast wrd nowych kolegw" wzbudziem do siebie szacunek, a moe tylko zaimponowaem zupenie czym innym. Podobnie troch jak na aglowcu szkolnym Lww", gdzie ustaliem swoj saw, zjadajc p beczki wieo solonych ogrkw, tak tutaj, w szpitalu, zasynem ze zjadania kippersw". Byy to w specjalny sposb wdzone ledzie, ktre otrzymywalimy na niadanie, po jednej sztuce, rozgrzane w odrobinie wody na patelni. W tym okresie w angielskich szpitalach menu ukadane byo na cay rok: co dzie to

samo - tak przynajmniej mi si wydawao. Jedzenie podawano w tak znikomych ilociach, e po dwutygodniowym sztucznym odywianiu nadrabiaem stracon wag, zjadajc otrzymanego kippersa - po zdjciu piknej zotej skry - caego z ociami. Wprawiao to wiadkw w zdumienie i zachwyt. Kady chcia to widzie. Przynoszono mi kippersy z prob, bym zjad je na ich oczach". Ci, ktrzy nasycili swj wzrok widokiem pochanianego przeze mnie kippersa z ociami, mieli ju teraz bezsprzeczne prawo do opowiadania tego faktu innym na odlegych salach, szerzc tym moje bawochwalstwo dalej i dalej. Opuszczajc szpital miaem wraenie, e nie byo w nim ani jednego pacjenta, ktry by mi nie ofiarowa kippersa. Niekiedy musiaem zje na niadanie szesnacie tych odgrzanych w wodzie szcztkw ledzia. Siostry szpitalne twierdziy, e kolejka do mnie jest wiksza ni w pobliskim miasteczku po cytryny. Wie o mnie naturalnie dosza wreszcie do wadzy naczelnej w osobie matron. Gdy nikogo nie byo w pobliu nas, nachylia si i spytaa szeptem: - Czy ty tak lubisz kippersy? A ja cichutko wyszeptaem jej do uszka: - No!!! Jem kippersy, by nie umrze! I... stao si. Matron postanowia mnie odywi. Pod pretekstem, e musimy wczenie wyjecha na wycieczk, przed godzinami posikw, jadalimy oddzielnie. To znaczy ja zjadaem co ludzkiego", a matron si temu przygldaa. Potem jechalimy zwiedza okoliczne cuda architektury, poczwszy od som krytej chaty, w ktrej urodzi si Szekspir, do gigantycznych redniowiecznych katedr, biorc udzia w naboestwach odprawianych na wzr zrodzony przed wiekami. Obcujc z matron doszedem do przekonania, e nie byo w Imperium Brytyjskim szpitala, w ktrym przez jaki czas nie pracowaa, we wszystkich czciach wiata. Po przejciu na emerytur jeszcze jako Baby", wrcia do suby ju jako Girl", to znaczy po ukoczeniu lat siedemdziesiciu. W stosunku do mnie zastosowaa zalecenie odgrne, by przywrcenie pacjentom jak najszybciej zdrowia uwaa za war effort", wysiek wojenny, i to wszystkimi dostpnymi rodkami. Dla sistr nocnych byem zmor - bo zawsze miaem prawo prosi o night drink, nocny napj, a jego jako oceniaem wedug przychylnoci siostry - owaltyna z mlekiem, bez mleka, lady owaltyny i lady mleka. Wrczay mi go z pytaniem: Czy ty nigdy nie pisz?" Kajaem si i piem, wprowadzajc w bd siostr, przekonan, e zaraz potem zasn. Debatujcy nade mn profesorowie nie rnili si zbytnio wiekiem, za to kolosalnie stosowanymi metodami. Najstarsza i najwiksza sawa - w wieku lat dziewidziesiciu kilku - usiowaa mnie pogry we nie metod, ktr nazwaa powrotem do niemowlctwa. Braem kpiel, niekiedy myem tylko nogi zimn wod i rozcieraem je lnianym rcznikiem, a nastpnie piem cieple mleko" i zjadaem klomeke cialnego chlebka". Miaem dziecinnie" myle, by sobie wyobrazi, e jestem maym dzidziusiem, ktry zaraz zanie w swym eczku. Po dwch tygodniach tej kuracji zaczem si obawia, e zaczn sepleni i piewa: A a a, kotki dwa" i plosi pana plofesola: Niech mi pan plofesol opowie bajeczk". Najbardziej smutnym wspomnieniem z tego okresu by bolesny wyraz oczu profesora, gdy przychodzi po kilka razy w nocy zobaczy, cy juz chlapi". Nic z tego! W dalszym cigu przyjmowaem i poeraem od bawochwalcw kippersy, by nie zawie pokadanego we mnie zaufania. Musiaem to czyni nawet po przyjciu mi z pomoc matron, od ktrej dowiedziaem si, e odbdzie si jeszcze ostatnia prba ze mn, a dokona jej

sprowadzona skd najwiksza sawa od tych spraw. Przygotowany do tej wizyty przez matron, z najmilszym umiechem powitaem profesora i jego asystentk. Profesor wytumaczy mi, e rodek, jaki mi poda w postaci biaej piguki, moe wywoa bardzo silne sensacje, ktrych on sam nie moe przewidzie, ale pozostanie przy mnie tak dugo, a stwierdzi, e dziaanie leku ustao. ycie oddabym za sen, wic umiechajc si zawoaem: Ave, Caesar, morituri te salutant!" Jednake natychmiast uwiadomiem sobie, e profesor nie zrozumia, o co chodzi, poniewa w polskiej acinie Cezar nie ma nic wsplnego z Sizarem" w acinie angielskiej. W kadym razie mwic Witaj, Cezarze, majcy umrze pozdrawiaj ci!", powiedziaem to szczerze. Poniewa miaa wystpi jaka sensacja, dla dodania sobie odwagi poprosiem profesora, by pozwoli mi jedn rk trzyma siebie, a drug - do asystentki. Asystentka podaa mi bia kuleczk, ktr przeknem. Uoyem gow na poduszce, praw doni ujem do profesora, lew - asystentki i, by dopomc dziaaniu leku, zamknem oczy. Poczuem po chwili, e oderwaem si od ziemi", zaczem si szybko unosi w gr, pocigajc za sob obydwie towarzyszce mi osoby. Czuem, e coraz silniej zaciskam na ich doniach swoje i tak szybowalimy pionowo ku grze. Uczucie to byo przyjemne do momentu, gdy nagle przypomniaem sobie od dziecka syszan instrukcj matki: Myl, co robisz". Rzeczywicie, skoro tak lec w gr, to przecie bd musia odby t drog z powrotem. Bd spada, a wic roztrzaskamy si we trjk. I to popsuo mi ca przyjemno lotu. Gdy o tym mylaem, zaczem wytraca szybko w podnoszeniu si". Wszyscy troje zawilimy w powietrzu i zaczlimy opada. Straciem poczucie czasu, ale wyczuem, e wyldowaem tam, skd wyruszyem. Otworzyem oczy. W wyrazie twarzy profesora zobaczyem znajomy cie smutku, taki sam jak u profesora, ktry mnie ywi mleczkiem. Przeprosiem asystentk i profesora za uczyniony zawd, mwic, e uczyniem wszystko, co w mojej mocy, by zasn. A cay mj lot nie trwa chyba duej ni par minut. * * * Przed opuszczeniem szpitala otrzymaem zaproszenie od kapitana Dybka odwiedzenia go w Londynie, gdzie przycumowa s.s. Kroma". Z komandorsk doywotni rent w zanadrzu, wraz z bezsennoci wyruszyem na s.s. Kroma". Stwierdziem, bdc na nim, e by to chyba najsilniej uzbrojony tego typu statek w tej wojnie. Otaczaa go sawa ucieczki z Dakaru, portu internowania, i dotarcia bez pomocy nawigacyjnych do Freetown (27 lipca 1940). Z powodu mej bezsennoci przez ca noc bawi mnie subowy oficer - Tadeusz Sulatycki. Gdy nasycilimy wzrok igrzyskami wietlnymi" na niebie, kapitan Dybek uda si na spoczynek, zasmucony, e nie mia monoci zapolowania na ktry z samolotw bombardujcych Londyn. W portach, by nie marnowa amunicji, zwykle czeka, a reflektory pochwyc samolot w smug wiata, i wwczas strzela do pewnego celu z ulubionego dziaka. Gdy Sulatycki opowiedzia mi wszystkie nowoci, przeszed do wspomnie ze wsplnych podry na Darze Pomorza". I naraz wyzna mi: - Nikt mnie w yciu tak nie obrazi jak pan kapitan. Nie mogem sobie przypomnie, by co takiego mi si przydarzyo. Odpowiedziaem, e z zasady nie obraam ludzi. Musiao to by nieporozumienie lub powiedziaem moe co bezwiednie, a na pewno bez intencji obraenia.

- A pamita pan, jak szlimy do Sztokholmu na zlot aglowcw? - Pamitam. - Byy manewry wyjciowe z redy Gdyni, przerzucaem ogromny blok szotowy kliwra i rozbiem nim panu gow. - Pamitam, ale nie przypominam sobie, ebym powiedzia panu co przykrego. - A wanie! - Co wanie? - spytaem zaciekawiony. - Powiedzia mi pan: Uwaaj, dziecko, bo w ten sposb zabi moesz". - No i co? Gniewaem si? - Aha, wanie e nie. Rozemiaem si i jeszcze bardziej zaciekawiony spytaem: - A co miaem zrobi? - Przynajmniej zamkn mnie do komory kotwicznej na chleb i wod! Po obcowaniu z profesorami myloksztaty" w postaci odkrytych zez Rzymian praw rzdzcych nami jeszcze mnie nie opuciy, wic zacytowaem w duchu: De gustibus non est diiputandum. Rzymianie mieli w tym wypadku na myli, e nie istnieje zadowalajce wszystkich pikno, kady bowiem czowiek ma inne o nim wyobraenie. Realizujc zaplanowan podr do Szkocji byem w drodze par dni. Zgodnie z radami lekarzy, nie ukadaem adnego planu bycia, nie zamierzaem nawet myle z dnia na dzie", bo to pojcie wwczas we mnie nie istniao. Traktowaem obojtnie dzie i noc, a jeszcze mniej interesowa mnie podzia na godziny. W rachubach mojego czasu jedynie okresy dwutygodniowe byy wane. Przyjeda bowiem w takim odstpie Van" - sklepik na kkach, z dwutygodniow racj ywnoci, jednakow dla kadego. Jadc do Szkocji zaopatrzyem si w akwarele i mikroskop oraz w maszyn do pisania. By nie mie do nikogo pretensji o smaczne, niesmaczne, niesone, za sone jedzenie postanowiem ywi si sam. Stosujc si do rady profesora: powrotu do dziecistwa - znalazem si bezwiednie na etapie zabaw w Indianina. Zamieszkaem w kamiennym domu, wronitym w szkock ziemi, nalecym do bladej twarzy", ktrej zajciem byo podmiatanie delikatn miot autostrady. W pokoju miaem pianino, klubowe fotele, elektryczno i biec wod. Na kominku pony wieki" w postaci bry wgla kamiennego. Zdecydowaem si, e zanim naucz si gotowa, bd jad surowe potrawy i naladujc pierwszych mieszkacw tej ziemi, za podstaw wziem owies -porridge. Podziwiaem Piktw, e jedli go przez wieki. Ja zaczem marzy o ryu. Gdy przyby Van", wykupiem ca racj ryu i zdecydowaem si gotowa. Bezskutecznie. Stale go przypalaem, a potem za kar" zmuszaem si do jedzenia. Swego czasu, jako Indianin, jadem nie takie potrawy, jednake spalony ry zwyciy czerwonego brata. Napisaem wwczas do squaw, swej znajomej bladej twarzy", krtki list: Jadziu, napisz mi, prosz, jak si gotuje ry *. Biaa squaw tak daa mi odpowied: Zwyczajnie. Zanim odkryem wrzosowiska, zabijaem czas wdrwkami w nieznane". Zabieraem ze sob tyle poywienia, by nie by zwizanym posikiem, zmuszajcym mnie do powrotu do domu. Liczyem na to, e zmczenie fizyczne da mi upragniony sen. Podczas wdrwek staraem si wyobraa sobie, jak za dziecicych lat, e jestem czerwonoskrym, bdzcym po ciekach bladych twarzy", nie majcym ochoty ich oglda. Z pierwszej wdrwki wrciem zmczony. Na kominku rozpaliem ogie i patrzc na arzce si bryy wgla trwaem bezsennie dalej. Pierwsz znajomo zawarem z... duym gazem, lecym przy ciece prowadzcej na pustynne, pokryte teraz niegiem wrzosowiska. Bdziesz, gazie, moim pierwszym tutaj w

Szkocji znajomym. Na razie do widzenia. Do jutra!" Przebiegaem kilkanacie kilometrw dziennie, z rozmait prdkoci, na jednym odcinku drogi. Tworzya ona prawie ptl dookoa piknej skay poronitej drzewami. Bardzo czsto zdarzay si tam wypadki samochodowe pomimo ostronej jazdy kierowcw. Ktrego dnia zjechay ciarwki, zaczto budowa domek - prawdopodobnie dla dozorcw i robotnikw, majcych rozsadzi ska i wyprostowa autostrad. Nie bdzie wicej wypadkw w tym miejscu. Gdy z gazem byem ju na ty, zapragnem dowiedzie si, skd pochodzi, i wwczas uwiadomiem sobie, e znajc go od tak dawna niczego nie potrafi o nim powiedzie, poza tym e jest to gaz barwy ceglastoczerwonej. To zdecydowao o mojej podry do Glasgow, skd przywiozem kilka ksiek o rolinach, ptakach, motylach, o geologii terenw, po ktrych chodziem bez celu i nie liczc czasu, gdy sta si dla mnie bezwartociowy. Tymczasem ukoczono budow domku, ale nikt nie rozsadza piknej, poronitej drzewami i lecej na autostradzie skay. A w domku, jak si dowiedziaem, zamieszka stary policjant, specjalista od katastrof samochodowych. De gustibus non est disputandum... pomylaem. Zwyciyo pikno skay. Wielkie odkrycia: May ogie! redni ogie! Wielki ogie! Na elektrycznej kuchence byo to poczone z wielkimi wynalazkami". Sto procent pewnoci dawa garnek w garnku z wod. Dwa dugie elazne haki na pytce izoloway dostatecznie dno garnka, by otrzyma redni ogie i ujarzmi ry. Bezprogramowo zdobywaem wiedz kucharza. Przy posikach odyy w pamici te spoywane w towarzystwie matron. Myl, e posiadaa najwyszej klasy sztuk wadania biuteri". Stale operowaa noem i widelcem. Wymkno si jej kiedy, e samym widelcem jedz ludzie z kontynentu", samym noem jaskiniowcy. Zaczem celebrowa jedzenie samego ryu tak, jakby z drugiej strony stou miaa zasi Her Majesty, czyli jej krlewska mo. Nie pomoga olepiajca biao obrusu i koszuli, wasna wytworno od stp do gw - ju po tygodniu wdraania ideau jedzenia zaobserwowanego u matron odczuwaem nieprzepart ch powrotu na kontynent, a nawet do jaskini. Zdaem sobie spraw, e nie mam o tym pojcia i postanowiem przy najbliszej okazji zaopatrzy si w pomoce naukowe" z tej dziedziny. Moje ruchy wobec obfitoci czasu zaczynay przybiera zwolnione tempo, stosowane niekiedy w filmach dokumentarnych. Zaczem kad czynno doprowadza do doskonaoci i doszedem do przekonania, e najatwiej to osign w praktyce, jeli si nie myli o niczym innym, jak tylko o wykonywanej pracy. Trzymajc si rad lekarzy, jak ju wspominaem, nie czyniem adnych postanowie, nie ukadaem programu zaj. Nocami wpatrywaem si w ponce na kominku wgle, wytworzone w wiekowych procesach. Wiadomoci na ten temat mogem streci w kilku zdaniach, a waciwie nie miaem o tym nawet przyblionego pojcia. Te moje rozmylania sprawiy, e poczuem si zagubiony w otaczajcym nieznanym mi wiecie, ktrego najwiksz zagadk stanowi homo sapiens, a w szczeglnoci gatunek blade twarze". Chcc zmieni kierunek myli, rozpakowaem mikroskop i wszedem w Nowy wiat. Wkrtce mikroskop sta si czci mnie. Zaczem zabiera go ze sob na wdrwki, by odpoczywajc po fizycznym wysiku, mc przenie si w niewidoczny nie uzbrojonym okiem wiat, jakiego nie wymyliaby adna fantazja. Wdrujc po wrzosowiskach trafiaem stale na dwa gatunki ptakw i zajce. Od Szkotw dowiedziaem si, e jedne ptaki nazywaj si red grouse", drugie carlew" (carlu"?), byy chyba z gatunku bekasw, bo o dugich dziobach. Potwierdzenia tej nazwy nie znalazem nigdzie indziej.

Ktrego dnia z jednego gniazda zerwa si ptak. Zobaczyem kilkoro pisklt. Uklkem, by je obejrze, ale gdy schyliem si nad gniazdem, okazao si puste, a przecie widziaem, e adne piskl nie ucieko. Poraony" tym zjawiskiem, klczaem rozmylajc nad cudownym znikniciem tylu ptaszkw, i to w mgnieniu oka. Byo w tym co niewiarygodnego. Chyba zapady si w ziemi, moe maj jakie urzdzenie. W gniedzie na dnie wrd puchu, jakim byo wysane, widniay jedynie korzonki wrzosw. Gdy przyoyem do nich rk, poczuem ciepo i wwczas zrozumiaem, e to le na plecach pisklta, a te korzonki wrzosw to ich nki. Ten wypadek sta si dla mnie przeomowy - w pewnym sensie - zmieni bowiem moje podejcie do obserwowanych na wrzosowiskach ptakw i zajcy. Zrozumiaem, e wtargnem do cudzego domu, wystraszyem matk i mae pisklta. Chcc z nimi wspy, nie naley interesowa si ich sprawami, podobnie jak yciem ssiadw na klatce schodowej. W jaki sposb? Ju dawno byem przekonany, e myl jest stokro mocniejsza od tak zwanego czynu. Przenika szybciej i nie zna przeszkd. Wysnuem wniosek, e chodzc po wrzosowiskach nie naley myle o ich mieszkacach. Jeli prawidowo rozumuj, to gdy bd stosowa ten system, przestan si mnie ba. Wdrujc teraz tygodniami, nawet pozostajc przez dwa tygodnie we wrzosowiskach, usiowaem nie tylko nie myle o ich mieszkacach, lecz nawet na nich nie patrze. Bardzo szybko przekonaem si, e miaem suszno. Ptaki przestay ucieka na mj widok, pomimo e zarwno na te czerwone cietrzewie, jak i na zajce poluj Szkoci. Pewnego dnia, ktry zaliczybym do najwikszych w moim yciu, siedzc na gazie wrd wrzosw spostrzegem koo siebie w odlegoci dwch metrw zajczyc z maym, baraszkujc i nie zwracajc na mnie uwagi. Po kilkunastu minutach zjawi si zajc. Moje zdumienie nie miao granic w momencie, gdy zajczyca podbiega do niego i zacza go bi po pyszczku apkami. Poniewa usiowaem o nich nie myle, by ich nie sposzy, wic nie wiem, co byo przyczyn spoliczkowania maonka czy moe nieoczekiwanego adoratora. To zaobserwowane wydarzenie uznaem za efekt metody nie wtrcania si mylami w ycie otoczenia i nie dociekania przyczyn objaww radoci i smutku. Nie mam przy tym wtpliwoci, e zajczyca przysza pochwali si" przede mn swoim maym. Co znaczya pniejsza scena nie wiem. Uznaem to za zdany egzamin ze sztuki wspycia z blinimi. Dziki wiczeniom hatha-jogi po omiu miesicach zasnem (cilej: po jedenastu, jeli doda trzy bezsenne miesice w szpitalu). Potem stanem przed komisj, zrzekem si doywotniej renty i wrciem do Londynu. * * * Odmienne od zagranicznych byo dokowanie" w kraju. Znalazem si w suchym doku" w Gdasku przy ulicy Dbinki 7, wprowadzony tam w pierwszych dniach lipca. Mj dok" okaza si krtki. Bya to zapasowa leanka z dyurki. Leaem, starajc si zmniejszy swj kadub, ale i tak znaczna jego cz zawisa w powietrzu. Dostawiono dwa krzesa, by zapewni prawidow pozycj dla mojej osoby. Najbliszy ssiad na sali, spoczywajcy we waciwym leu, okaza si szwoleerem rodem z Wilna, a w dodatku redniego wzrostu", wic ustpi mi swego miejsca, uznawszy, e na leance w lipcowe upalne noce bdzie mu znacznie mniej gorco ni w ou. Nastpny dzie przynis dalsze pogbienie znajomoci ze szwoleerem. W pewnym momencie, w bardzo serdecznej rozmowie, jakiej przysuchiwao si - chcc nie chcc - liczne grono przyszych sistr, odbywajcych letni praktyk, powiedziaem szwoleerowi, e ucz astronawigacji. Sowo to okazao si dla mnie brzemienne w skutki z powodu swego brzmienia

przypominajcego zupenie inn gazk wiedzy". Padem ofiar cakowitego nieporozumienia. Mie uczennice szk pielgniarskich zrozumiay, e ucz... astrologii i uznay mnie za patentowanego znawc" tego, co w gwiazdach pisane, dla ktrego czytanie z kart przyszoci kadego czowieka jest dziecinn igraszk nie wymagajc najmniejszego wysiku. Jeszcze tego samego dnia po poudniu, gdy skoczyy si zabiegi przy kadubach, przysza do mnie na sal jedna z uczennic z kartami w rkach i sowami na ustach, e musz jej powry. Rozemiaem si, zapewniajc, e o wreniu z kart nie mam najmniejszego pojcia i e nigdy w yciu nie wryem. Dziewcz nie uwierzyo w moje wyznanie. Jej wyraz twarzy wiadczy, e uwaa mnie za samoluba. Gorzej... za kapitana, ktry odmawia niesienia pomocy rozbitkom na morzu. A wiadomo, e aden wiatr nie jest korzystny dla okrtu, ktry nie ma portu przeznaczenia. Od tej rozmowy przy kadej sposobnoci, jak mierzenie temperatury, badanie pulsu, przecieanie lea czy podawanie lekarstwa, patrzya na mnie przez zy. Gdy na trzeci dzie tej widocznej na jej twarzy mczarni wyszeptaa kajc: - Pan musi mi powry, bo ja nie wiem, co mam robi - przypomnia mi si pewien Cygan, ktrego spotkaem w jednym z suchych dokw" w Anglii. Cygan bra do rki tali kart, ale wcale z niej nie wry, tylko... ciska j w powietrze. Talia w postaci wa przelatywaa nad podog kilkumetrow odlego, a nastpnie ukadaa si na pododze tak, e wygldaa, jakby nikt jej nie rozkada. W tej chwili miaem wraenie, e atwiej by mi przyszo dokona takiej sztuki, chocia jej nigdy nie prbowaem, ni wystpi w charakterze fortune-tellera" (jzyk angielski ma najbardziej trafne okrelenie, nasze polskie jasnowidz czy wrbita to za mao), od ktrego wskaza zalee bdzie nowy kurs", na jaki si pooy za moj rad rozbitek w osobie przyszej siostry. Sytuacja stawaa si bez wyjcia, to znaczy widziaem si zmuszony do odegrania roli wrbiarza, gorzej... miaem dokona czego w rodzaju trepanacji czaszki. Szukajc ratunku, mylami signem w dalekie dziecistwo, wyawiajc ze wspomnie osob ciotki Funi, ktra syna w rodzinie ze sztuki kadzenia kaba. Przedtem nim zapamitaem z lekcji geografii pen egzotycznego dla mnie uroku nazw Padekalela manch"*, utkwio mi w pamici powtarzane przez ciotk Funi przed kadym rozoeniem kart owiadczenie, e wry posugujc si systemem Jusufa-Savanthi-Nandy, autentycznego, rodowitego Persa. Na gwat usiowaem teraz przypomnie sobie, jakie wskazwki Jusuf-Savanthi-Nanda przekazywa ustami ciotki Funi. Szo mi to opornie. Wiele razy od tamtych czasw przeszedem kana La Manche, ale nigdy si nie spotkaem z Jusufem-Savanthi-Nand. Jak przed skokiem gow do wody, nabraem powietrza, ostrzegem moj drczycielk, e wskazania Jusufa-Savanthi-Nandy, wedug ktrego odkryj jej tajemnice przy pomocy kart, mog by dobre dla Persw, ale zgubne w skutkach dla Polki i e do Jusufa i tylko do Jusufa moe mie pretensje w wypadku, gdy obrana przez ni na podstawie jego wskaza droga okae si dla niej zgubna. Tak rozpoczem pierwsz w yciu operacj trepanacji czaszki, pod ktr maj miejsce wszystkie nasze tragedie, dramaty i radoci nawet wtedy, gdy nasze ciao pozostaje w zupenym bezruchu. Operacj... majc zmieni myli i skierowa pacjentk" na now drog ycia. Amen. Podobnie jak ciotka Funia - tak mi si przynajmniej wydawao - poprosiem, by przetasowaa przyniesione karty i pooya przed sob, a potem zdja lew rk od serca do mnie. Gdy to uczynia, wziem tali do rki i rozoyem na chybi trafi. Z kolei postanowiem ustali jej osob w jednej z dam. Patrzc na jej wosy, powiedziaem, e jest dam karo. A potem, nie znajdujc innego wyjcia, zaczem: - Nad gow ma pani dam kierow. To osoba bardzo bliska dla pani. Jest pani od niej cakowicie zalena. To matka pani. Ma pani przez ni due kopoty - brnem, bojc si spojrze

w oczy operowanej przeze mnie dziewczyny. - Matka pani sprzyja wysokiemu urzdnikowi na stanowisku, ktrego pani nie lubi. Jest nim, jak pani widzi, krl treflowy, inaczej odny (przypomniao mi si okrelenie ciotki Funi). Zapamitaem z tamtego okresu, e odny, jak si u nas w oszmiaskim powiecie mwio, jest nie aeby". Operowanej" w sposb widoczny oddech si przypieszy, rumiece wystpiy na policzki. - Tak, tak. Dokadnie tak. Niech pan mwi dalej - wyszeptaa. Podnioso mnie to na duchu, niemniej jednak byem szczliwy, e nikt si nie przysuchuje mojej improwizacji. - Serce pani jest skierowane do modego czowieka, bardzo miego i szlachetnego. (Wydawao mi si, e kiery, majce symbol serca, musz by wyrazicielami wszystkiego co dobre). - Ten mody czowiek ma trudnoci, ale jest bardzo pani wzajemny... - Tak, tak - szepna dziewczyna. - On na pewno mnie kocha... - Ale przeciwna temu jest i nie chce do maestwa dopuci jaka pani, za i przewrotna, mwica oszczerstwa. Dama treflowa, inaczej odna... - Tak, tak. Teraz rozumiem. To ...czkowska - znw szeptem powiedziaa dziewczyna. - To co ona mwi, ma doprowadzi was, pani i chopaka, do ktni. Widzi pani t dziesitk treflow... - Domylaam si tego, domylaam - szeptaa rozpromieniona moja wicej ni wdziczna suchaczka z rozpatan przeze mnie czaszk. - Ale niech si pani nie martwi, po pani stronie stoi przy prawej rce starszy pan. Ten krl kierowy - pokazaem palcem. - To tatu. Tatu mnie zawsze ratuje i stoi po mojej stronie! - zawoaa radonie. - Przychylne s dla pani rwnie inne osoby. Oto krl karo. - (Szczliwie dla mnie moja pacjentka" rozpoznaa w nim brata swojej matki). - U nich moe pani szuka rady i pomocy powiedziaem, zwalajc tym cz odpowiedzialnoci z siebie na barki dwch krlw. - Maj dla pani otwarte serca. Widzi pani: za nimi dziesitka i dziewitka kierowa. Same serca. A wic wszystko skoczy si dobrze. - Panie! - zawoaa dziewczyna. - Jak pan mg mnie przez tyle dni mczy i trzyma w niepewnoci! Teraz dziki panu wiem wszystko i wiem, co robi. Ach, jaka jestem szczliwa! Syszc to, zdrtwiaem, przeraony tym, co naopowiadaem dziewczynie. Co ona teraz powie tej pani ...czkowskiej? Bdzie awantura. Polubi waleta kierowego, ktrego nie znam. A moe ten urzdnik na stanowisku, ten krl... pomimo e odny, jest wartociowym czowiekiem? Zdruzgotany tymi mylami zasnem. Jak dugo spaem, nie wiem. Obudziem si, poniewa poczuem, e jest mi w ku za ciasno. Gdy otworzyem oczy, ujrzaem na swym ku chyba z p kursu przyszych sistr. Wicej ich ju zmieci si nie mogo. Pozostae siedziay na ssiednich kach, a wszystkie grzecznie i pilnie czekay na moment, w ktrym otworz oczy. Wikszo tych dziewczynek trzymaa przygotowane do wrenia wasne karty. Na ten widok zrobio mi si sabo. Zrozumiaem, e nie mam w doku" przy ulicy Dbinki 7 racji bytu. Po tak udanej premierze wieszczenia nie zdoam przecie przekona tych wszystkich sistr, e o wreniu nie mam pojcia i e wielka improwizacja", do ktrej si zostaem zmuszony, bya oparta na kilku zdaniach ciotki Funi, usyszanych i zapamitanych z dziecistwa. Najbliej siedzce przy mnie dziewcz, czarne jak noc", okrelajc sowami piosenki, wycigno rk z kartami i oznajmio, e jest pierwsze w kolejnoci do wrenia. Zdaem sobie spraw, e bezustanne powtarzanie przy wszystkich tych samych zwrotw zostanie poczytane za jawne wymiewanie si i akt zej woli z mej strony. Nagy atak boleci nie rozwizywa sprawy. Po wyrazie twarzy kadej z dziewczynek poznaem, e nie ustpi.

Naleao natomiast na co si zdecydowa. Ale na co? Liczc bardzo szybko, naliczyem kilkanacie przyszych pacjentek". Nie mogem narazi si od razu takiej liczbie kobiet. Ale jak zachowa chocia pozory, e z nich nie artuj? Dwie dziennie - pomylaem. - Okoo dziesiciu dni - rozumowaem arytmetycznie i logicznie zajmie mi ta przeraajca czynno. Pardziesit seansw". To sowo jako najlepiej pasowao do czego o posmaku nie z tej ziemi", czego w adnym wypadku nie mogem bra na serio. Nie byo bowiem ani wrbiarstwem, ani przepowiadaniem przyszej fortuny, a ju najmniej drogowskazaniem". Jedynym wyjciem obronn rk z tego wymuszonego na mnie artu bya rozmowa z kad pacjentk" z osobna. Rozpoczem ukady. - Prosz miych pa - powiedziaem - mog zaistnie sprawy bardzo osobiste, przeznaczone tylko i wycznie dla osoby zainteresowanej. Czy panie ycz sobie, ebym o wszystkim mwi w obecnoci innych? Chralne nieee" wrcio mi rwnowag i postawio na nogi. - W takim razie umwmy si - zaproponowaem. - Codziennie dwie panie, ktre bd wolne od zaj, przyjd tu do mnie na sal. - Ach, jaki pan miy! - zapad wyrok. Odtd mia by ze mnie zawodowy fortune-teller. Byem ju nim dwa tygodnie, bo liczc popiesznie nie policzyem tych przyszych sistr, ktrych nie byo na sali, i nie przeszo mi przez myl, e bd przychodziy nie tylko przysze siostry, ale i aktualne z innych pawilonw, a w dnie dla odwiedzajcych - krewne lub znajome sistr, przebrane w ich stroje. W niedziel te nie miaem wypoczynku. Liczba dwch osb dziennie bya najbardziej niedorzeczna, jak mogem wymyli. Zaczo ich przychodzi znacznie wicej. Za to po pewnym czasie o przyszoci moich pacjentek" mwiem ju wicej ni pynnie. Znaem wady i zalety krlw, dam i waletw, jak gdyby to bya moja najblisza rodzina, z ktr nigdy si nie rozstawaem. onglowaem znaczeniem asw, dziesitek i dziewitek bez namylania si i zajknienia. Powoli stawaem si ciotk Funi, potem j przerosem. Dodatkowo zaczem czerpa natchnienie z wygldu swych klientek, z ich zachowania, mimiki, gestw. czyo si to jednak z koniecznoci byskawicznej orientacji i decyzji. O ile seanse" z przyszymi siostrami byy niezbyt mczce, o tyle siostry starsze, udajce przysze, nie daway si zby oglnikami. Dociekliwe, drobiazgowe, wymagay cisych wskazwek i ujawnienia tajemniczych osb. Nieznany brunet musia by przeze mnie tak opisany, by pacjentka" nie pomylia brunetw, ktrych miaa namyli. day nawet ustalenia wysokoci zarobkw pana na stanowisku. Jeli bya w mych przewidywaniach wzmianka o licie, koniecznie chciay wiedzie, od kogo mog oczekiwa tego listu. Pod takim naciskiem bez wasnej woli zaczem si przeistacza z cioci Funi w Pyti i, podobnie jak ona, staem si prawie nieomylny. Wysiek twrczy zwizany z jasnowidzeniem przyszoci tylu kobiet, ktrych liczba wcale nie malaa, a czas zaspokojenia ich ciekawoci si nie zmniejsza - sprawi, e zaczem si czu zmczony prac przepowiadacza, a rzecz w tym najniebezpieczniejsza, e sam zaczem wierzy w to, co mwiem. Wielkie serce pani doktor Jadwigi Titz-Kosko, dziki ktremu znalazem si w tym suchym doku" i pod ktrego byem opiek, zdecydowao, e aby przetrwa w nowym suchym doku", gdzie bd musieli mi otworzy poszycie", konieczny jest wyjazd w gry, dla nabrania czerwonych ciaek krwi, w przewidywaniu wielkiego ich ubytku. Z piosenk na ustach Hej, id w las..." opuciem suchy dok" przy ulicy Dbinki 7 w Gdasku, ale od tego czasu po dzie dzisiejszy, gdy obacz rozoone do gry karty, mimo woli unikam wzroku krla treflowego. Tumy innych krlw nie robi na mnie wraenia, tylko ten jeden, odny - jako pierworodny.

* * * Odmienny od innych suchych dokw" by dok rycerski" w Oliwie przy ulicy Kartuskiej. Moe dlatego, e dokowano" w nim jednostki mode, ktre na skutek nagych kolizji znalazy si w sytuacji wymagajcej natychmiastowego remontu. Sowa piosenki: onierz biedny to nie wstyd, onierze nie bogaci" - byy dewiz tego rycerskiego doku", w ktrym adna z sistr nie przyja nigdy nawet cukierka, jako wyrazu wdzicznoci za doznan od niej pomoc czy grzeczno. Myl, e by to wpyw tutejszej matron" - pani Ireny Rusak, ktra nie miaa w sobie nic z chodnej angielskiej wyniosoci, za to wiele, bardzo wiele serdecznej troskliwoci dla kadego, kto znalaz si w tym doku". Przewaali tu marynarze. Wydawao si, e niesienie pomocy kademu nowo przybyemu rozbitkowi" naleao do obowizkw tych, ktrzy ju tu si zadomowili. Nie trzeba byo nadawa nawet SOS, bo ci, co ju pierwej nabrali owiadczenia, wiedzieli dokadnie, jak i w czym mog by pomocni - niosc t pomoc szybko i starannie. Otwarcia mego poszycia" dokona chirurg Lechosaw Zieliski. Przemiy ten lekarz z czarujcym umiechem twierdzi, e bdzie to zabieg kosmetyczny. W lnicym, wiszcym nad stoem operacyjnym olbrzymim reflektorze lampy widziaem doskonale, co posiadam wewntrz. Mj puls i gowa oddane byy pod opiek dwom lekarzom - paniom. Jedna z nich bya moj dobr znajom, kiedy przetaczyem na jej imieninach ca noc. Nie wypadao mi wic przy paniach krzycze, nawet sycze, pomimo e przez dwie godziny cay zabieg odbywa si - mgbym przysic - bez znieczulenia, jak na okrtach za czasw Nelsona. Doszedem przy tym do przekonania, e doktor Zieliski bierze mnie, jeli nie za Kajusa Mucjusza Scewol, dobrowolnie wkadajcego prawic do aru - na znak pogardy dla blu, to przynajmniej za Horacjusza Nelsona, ktry siedzc w odzi z przestrzelon nad okciem koci rozkaza najpierw uda si na ratunek toncych, zamiast jak najszybciej dostarczy sw rk do ucicia chirurgowi. Nastpnego dnia, gdy sam przed sob udawaem konajcego z blu i takie wraenie robiem na wszystkich z mojej sali, odwiedzi mnie doktor Lechosaw Zieliski i... zaprosi na krtki spacer po korytarzu. W pierwszej chwili mylaem, e artuje, by mi doda otuchy. Gdy jednak powtrzy sw propozycj, uznaem, e jest bezlitosny. Przestaem myle i wstaem. Doktor uj mnie pod rk i ku zdumieniu obecnych na sali wyprowadzi na korytarz. Praw rk wsparty na doktorze, lew szukaem zmiowania na cianie. By to najduszy rejs w moim yciu. - No, wspaniale - usyszaem - nie bdzie adnych komplikacji. Pochwaa doktora wprawia mnie w dum. Czuem si w tej chwili prawie jak Horacjusz Nelson, ktry bdc ranny w praw rk, gdy d dobia do burty okrtu, nie czeka na spuszczenie hamaka, tylko z pomoc lewej rki i ng sam o wasnych siach wspi si po linie, dosta na pokad okrtu i zarzdzi amputacj przestrzelonej rki. Mylc o tym podzikowaem doktorowi za ofiarowany mi czas oraz troskliwo i z pogard dla blu Mucjusza Scewoli zapewniem doktora, e potrafi ju o wasnych siach wrci na swe lee. - Rzeczywicie czuje si pan tak dobrze? - upewni si doktor. - Ale tak - potwierdziem - czuj si znakomicie. Uspokojony moim zapewnieniem, doktor natychmiast znikn, a ja usiowaem w dalszym cigu naladowa Horacjusza Nelsona. Gdy to si dziao, przyjecha do szpitala, by mnie odwiedzi, mj przyjaciel Sowak, kapitan eglugi wielkiej Franciszek Hruszka, byy ucze Szkoy Morskiej w Gdyni, z ktrym stale korespondowaem. W jego relacji, pisanej w jzyku czeskim, a w moim dowolnym przekadzie, sprawa przedstawiaa si nastpujco:

Dyurna moda lekarka nawloka na mnie swj wasny fartuch i powioda mnie do pacjenta, kapitana Borchardta. Po drodze uwiadomia mnie, e kapitan jest po cikiej operacji, e nie bd mg z nim rozmawia, a tylko troch pogawdzi. Po szeciu latach niewidzenia bardzo chciaem przynajmniej zobaczy swego nauczyciela. Lekarka zamkna za sob drzwi, by zobaczy, jaki jest stan pacjenta. Gdy si zjawia z powrotem, zauwayem na jej twarzy wielkie zaniepokojenie. Podesza szybko do drugich drzwi, znw wrcia. W jej oczach rosa panika. Spostrzega dyurn siostr i spytaa j o kapitana. Zniknicie kapitana porazio t siostr. Ju godzin szukalimy po caym szpitalnym budynku - kapitan jakby w ziemi zapad. Jeden wojak poradzi nam zajrze do kostnicy. Ale mnie przysza naraz dziwna myl. Zapytaem lekark, czy w tutejszym parku jest jaka odosobniona, przez nikogo nie odwiedzana aweczka. Lekarka popatrzya na mnie i nic nie odpowiedziaa, ale widziaem po jej oczach, e wedug niej jednak logiczniej byoby szuka pacjenta po cikiej operacji w kostnicy ni na samotnej aweczce w nie uczszczanych zakamarkach parku. Gdy nasze poszukiwania w kostnicy okazay si bezowocne, lekarka zgodzia si pj ze mn do parku. W najbardziej zacisznej jego czci na niewielkiej aweczce zobaczylimy dwch mczyzn ywo gestykulujcych. Jednym z nich by ten, ktrego przed chwil szukalimy w kostnicy. Nie sil si na opisywanie radoci ze spotkania. Cae cikie brzemi odpowiedzialnoci za serdeczny niepokj pani doktor przytomnie zoyem na barki doktora Zieliskiego. A mj ucze i przyjaciel w jednej osobie stwierdzi naocznie, suchajc o Mucjuszu Scewoli, Lechosawie Zieliskim i Horacjuszu Nelsonie, e w codziennym yciu zaraliwe s nie tylko ze przykady, ale i dobre. Bya roda. Lec w tym suchym doku" i zrastajc si jak mogem najszybciej, by wrci zdrowy do Szkoy Rybowstwa Morskiego, w ktrej uczyem astronawigacji, rozmylaem, e w szkole jest wanie dzie wyjciowy, ale nie jest to dzie przyj w szpitalu. Po poudniu przyszed jeden z marynarzy penicych sub przy bramie szpitalnej i powiedzia, ebym wyjrza przez okno wychodzce na dziedziniec koo bramy. Posusznie poszedem za marynarzem i gdy zbliyem si do okna, zobaczyem wyrwnany szereg uczniw Szkoy Rybowstwa Morskiego pod olbrzymim transparentem z napisem w jzyku angielskim, ktry w przekadzie polskim traci na bezporednioci: yczymy Panu szybkiego wyzdrowienia. Boe, zbaw kapitana Borchardta dla kursu III B nawigacyjnego. * * * Dokowanie" w Gdasku przy luzie byo jednym z najtrudniejszych. Otwarcie poszycia", wyjcie i przegld motorw pomocniczych". Jedn nog znalazem si dalej ni daleko", mylami jeszcze dalej. Na szczcie w tym doku" nie byo profesora, lekarzy, sistr - byy same serca. W tym doku" nie byo te cierpie psychicznych. Fizyczne - jako naturalne si nie liczyy. Zrywanie poszycia" i przegld maszyn" odby si bez mego udziau. Zostaem wysany do krainy snw, a gdy z niej powrciem, zobaczyem nad sob serdecznie umiechnit twarz profesora Zdzisawa Kieturakisa. Potem znw ogarna mnie ciemno. Leaem na sali tu przy generalnej remontowni kadubw". Czasu jeszcze nie umiaem liczy - zdawaem sobie tylko spraw, e siedzca cay czas obok mnie siostra wlewa mi co jak

chwil odrobin pynu do ust. Powoli zaczem widzie: dua sala, pmrok... Naraz w polu mego widzenia zamajaczya dobrze mi znana od lat gimnazjalnych sylwetka Kilometra", czyli doktora Wacawa Korabiewicza, ktry otrzyma swe przezwisko z powodu dwumetrowego wzrostu. Przeraziem si, e mam widzenia". Przedtem" podobno zawsze si ma widzenie" osb, z ktrymi w sposb szczeglnie mocny zczy nas los. Mnie i Kilometra los nie tylko zczy, ale i zwiza. Najpierw wsplna nauka w gimnazjum w Wilnie. Potem wsplna odprawa", jak nas potraktowa inspektor Szkoy Morskiej w Tczewie, Gustaw Kaski, gdy okazalimy niezomn ch dostania si na morze. By to bowiem okres, kiedy nawet ci, ktrzy rozumieli konieczno i potrzeb budowy floty, musieli w myl zarzdzenia najwyszych czynnikw, z premierem na czele - zgadza si z likwidacj szkoy, jako bezsensown mrzonk o budowie Polskiej Marynarki Handlowj. Inspektor poradzi nam wwczas, ebymy nie tracili czasu i skoczyli medycyn, a potem wyruszyli na morze jako lekarze okrtowi. Wacek posucha, ja nie. Po roku studiowania prawa dostaem si do Szkoy Morskiej w Tczewie na si", bo a z protekcj Gabriela Chrzanowskiego. Z Wackiem spotkalimy si i pywalimy na Darze Pomorza", a potem, znw razem, na m.s. Pisudski" - do chwili zatopienia. Widzenie" majaczce w drzwiach sali nie znikao. Przeciwnie - rysowao si coraz wyraziciej, a znalazo si przy mnie. Kilometr przyglda mi si milczco i naraz rykn na ca sal: - Stary, nie umieraj! Trudno byo odmwi Kilometrowi, ktry fatygowa si a z Warszawy, eby mi powiedzie te trzy sowa. * * * Tym razem opuszczajc suchy dok" zamiast do sanatorium, udaem si na zaproszenie znajomych do ich letniego domku pod Gdaskiem ad rzek Raduni. Z okna wida byo urwisty brzeg rzeki poronity w dole trzcinami oraz odcinek wody z pywajcymi abdziami, perkozami, dzikimi kaczkami i kurkami wodnymi. W tym niezwykym zaktku poznaem nieco odmienny zesp stworze ni w Szkocji, gdy si tam udaem z angielskiego doku". Jeli bijcemu ci wypadnie kij z doni, schyl si i podaj mu go bez szemrania, bo szlachetny, padajc pod ciosami zych, naladowa powinien drzewo sandaowe, ktre przepaja woni powalajc je siekier". Myl ta, zrodzona w Indiach w okresie od XII do III w p.n.e., jest pierwsz ze znanych nam najszlachetniejszych zasad etyki, jak stworzya ludzko i jak wyznawano i wprowadzano w ycie. Wypyna z ludzkiego serca w sposb naturalny. Dzi po tylu wiekach zdobyczy i dowiadcze stoimy w miejscu pod wzgldem etycznym. Tylko wyjtki osigaj postp w dziedzinie etyki. Uwaamy ich za bogosawionych lub witych, wic chyba zasuguje na chwil uwagi jeden z wyjtkw, cho nie naley do rodzaju ludzkiego. Jest maym, jedenastomiesicznym kotkiem, ubranym w czarny strj wieczorowy z bia muszk, zamiast krawata, z jednym biaym pantofelkiem na nodze. Nie mona powiedzie: Na tylnej apie", bo Maciu - tak nazwano maego kotka - ze sposobu bycia i zachowania by prawdopodobnie wcieleniem kogo, kto by lub bdzie osob szlachetn, agodn i mdr. Rozumiejc innych, z olbrzymi dla nich tolerancj. Gdyby mia inn posta, byby prawdopodobnie podrnikiem, odkrywc lub wynalazc i jednoczenie wspaniaym obserwatorem ycia, wierzcym w bohaterstwo i zwycistwo dobra nad zem, sam dajc temu przykad wasnym powiceniem. Gotowy do najwyszych ofiar, ale

nie wymagajcy od otoczenia uznania. Znajcy sw warto i si swej mdroci i nie ulegajcy wpywom rodowiska. Nie pieszy si z obdarowywaniem kogo sw przyjani ani z jej przyjmowaniem. Cechowa go wrodzony wdzik, wytworno i godno osobista. Interesowa si yciem innych, muzyk i telewizj. Od momentu przybycia ze swoj siostr Mizi do swego przyszego domu, usysza po wyjciu z koszyczka, w ktrym przyjecha, grzmoty" nieprzyjemnych sw pod adresem wasnym i siostry. Czyje rozumia? Grzmia na mae kotki olbrzym z wielkiej przeczy grskiej witego Bernarda: Hau! hau! Wy takie owakie kociaki. Po cocie tu przybyy? Nie znios was w moim domu. Wami si bd zajmowali, a nie mn. Moje mleko mi bdziecie wypijay. Ja was nie znios w moim domu. Uciekajcie, dopki jestecie cae. eby was oczy moje nie widziay, bo nie rcz za siebie. Hau! hau!" Tak powita rodzestwo w swym domu pies bernardyn wabicy si Kuba. Uosobienie siy fizycznej i zrcznoci. Nie idealista i nie marzyciel. Praktyczny konserwatysta. Wpadajcy w sza, gdy kto wkracza w jego prawa wasnoci lub zagraa bezpieczestwu tych, za ktrych czu si odpowiedzialny. Wiedzia wszystko doskonale, co si w domu dzieje, i rozumia dokadnie, co si do niego mwi. Nikt Kubusiowi niczego nie narzuca, wszelka tresura psia" bya mu zupenie obca. Rozumia z tej dziedziny tylko jedno zdanie : Nie wolno". Bo w tym domu - ktry uwaa za swj - jego ja", ze niegw przeczy witego Bernarda, szanowano jak kade wasne domownikw. Tym samym szacunkiem zostay obdarzone ja" przybyego rodzestwa. Za swe czyny wspomniana trjka ponosia pen odpowiedzialno. Syszane przez nie nie wolno" byo cierpliwie powtarzane a do zrozumienia go przez kade z osobna, bez cienia bojani przed kar, ktrej nie byy wiadome. Kubu - gdy poczu si panem domu jako Kuba - potrafi udawa, e nie rozumie, co si do niego mwi. Jako Kubu, wymyli sposb wymuszania posuchu dla siebie, odmawiajc przyjmowania posikw. Dawa si przebaga, jeli karmiono go yeczk, i Kuba to odziedziczy po Kubusiu. Ju Kubu doskonale rozumia, co oznacza sowo nasze", ale Kuba, gdy go chciano przekona, mwic: Kubusiu, to s nasze kotki", w niemej rozpaczy mao nie wzi si apami za gow, bezsiln zoy na tapczanie i wpatrujc si uporczywie w podog, odda si rozmylaniom. Do kogo ta mowa? I po co ? Czy to ja nie wiem, co to s koty? Doskonale pamitam tego maego kociaka z dou. O jedno pitro. By nawet wikszy od tych przybdw. Pani Starsza zostawiaa drzwi otwarte na acuchu, by ten godomr mg przyj i wypi mleko ze spodka postawionego koo drzwi. Moje mleko. Ale niech tam. Nie dawali mu mleka w jego domu, wic przychodzili spija moje. Raz wypi a pi porcji i gdy znw przyszed, oznajmiem Pani Starszej, e znw jest. Pani powiedziaa, e dosy, bo si rozchoruje. Wwczas wziem kawaek misa z wasnej misy i zaniosem, i pooyem mu do spodka. Ale ju go nie byo i wicej nie przyszed. Pewnie si rozchorowa. Bo nigdy tyle mleka nie pi. A teraz te dwa smoki przybyy do wypijania mleka, ktre ja tak bardzo lubi. Co tu mnie wmawia: Nasze kotki". Wcale nie moje i wcale ich nie chc widzie. No, ja im poka, jeli tylko zostan. Po tylu moich zasugach obdarzyli mnie moimi kotkami". By kiedy ogromny, wspaniay nieg. Bawilimy si w nim z Panem do zmierzchu. Gdy wracalimy do domu, okazao si, e Pan zgubi w niegu zegarek. Podobno bardzo dobry zegarek. I zaraz do mnie: Kubusiu, Kubusiu, szukaj zegarka. Szukaj!" Musiaem przery nieg we wszystkich miejscach, gdziemy si bawili. Szukaem tak dugo, a znalazem. Byem wtedy: Mdry Kubu, mdry Kubu". Za to teraz: Kubusiu, to nasze kotki". Ale oni przecie sami czasem nie wiedz, czego ode mnie chc. Wwczas nad rzeczk w lesie zobaczyem, jak po drugiej stronie tej rzeczki koo namiotu jaka pani bia mae dziecko i to

dziecko pakao. Natychmiast przepynem na drug stron i usiadem pod namiotem. Ta pani bardzo si przestraszya, chocia ja jej nic nie zrobiem, tylko powarczaem, e nie wolno bi dzieci. To dziecko wcale si mnie nie bao. Wiedziao, e je obroniem. Wic pozwoliem mu mnie dotyka. Ale zaraz przybieg mj Pan i zacz woa: Kuba, nie wolno! Kuba, nie wolno!" Co nie wolno? A czy wolno bi dzieci? Trudno czasem ludzi zrozumie. Albo ten pan, ktrego nazywaj listonoszem, z tak du torb. Ja nie lubi obcych ludzi z takimi torbami. Ale Pani Starsza zawsze z nim rozmawia, a ja tego nie lubi. Raz gdy rozmawia z Pani Starsz i zbliy do niej taki patyk, ktry trzyma w rku (nazywaj go owek"), to przytrzymaem jego rk zbami. Czekaem, e Pani mnie pochwali, a on zacznie krzycze. Tymczasem Pani zacza krzycze: Kuba , nie wolno!", a on wcale si nie przestraszy, tylko powiedzia: Ale mdry pies... Ale mdry pies..." Kto tu naprawd mdry? Kiedy, byo ju ciemno, poszlimy z Panem po gazety, a trzech dryblasw, ktrzy mnie nie widzieli, rzucili si na Pana. aden z nich nie zdy nawet go dotkn. Wszyscy trzej leeli na ziemi jczc: Zabierz pan psa! Zabierz pan psa!" Wwczas w domu przez wiele dni mwiono: Dobry Kubu. Mdry Kubu". A teraz: Nasze kotki..." Ale ten gupi wilk z przeciwka, z ssiedniego domu, gdy go nie widziaem, skoczy na mnie. Ugryz i uciek. A przecie nigdy go nie ruszyem. Gdy spotkaem go na ulicy, chciaem nauczy, e tak nie wolno. By w kagacu, wic tylko przydusiem go troch przednimi apami i daem spokj. Ale mnie wwczas chwalili: Ach, jaki ten Kubu rycerski..." No ale te kotki kagacw nie maj. Niech mnie si tylko ktry nawinie. Poszukaj ich jeszcze, jak tego budzika, co mi go kiedy odebrali. Wszyscy w domu maj takie budziki koo tapczanw. Budziki bardzo mi si podobaj. Lubi sucha, gdy mwi: tik-tak, tik-tak. Ktrego dnia zabraem budzik Pani Starszej do swego legowiska. Przyoyem ucho do niego i suchaem. To byo bardzo przyjemne. Ale od razu wszyscy do mnie: Kubusiu, nie widziae budzika? Szukaj budzika". Udawaem, e nie wiem, co to w ogle jest budzik. Jednake Pani Starsza zupenie nie moga si uspokoi. Bez przerwy szukaa go po caym domu. Schowaem go lepiej pod uchem i przysoniem ap. To moje udawanie, e nie wiem, o co chodzi, i to, e nie chciaem szuka, wzbudzio w Pani Starszej podejrzenie co do mnie. Pani Starsza odkrya budzik pod moim uchem i odtd si zaczo: Kuba, nie wolno. Kuba, nie wolno". A teraz: Kubusiu, to nasze kotki". Poo sobie kotki pod gow, to ich poszukaj. Od przybycia kotkw mijay dnie, tygodnie, miesice. Kuba by nieprzejednany. Co to za ycie - rozmyla. - Koty maj prawo chodzi po tapczanie, po ktrym mnie chodzi nie wolno, a jeszcze wyprawiaj mnie do przedpokoju, ebym z tego powodu nie szczeka. Okropne kociaki. Ta szara, gdy le koo szafy, to wazi pod ni i bawi si moim ogonem. Wie, e jej tam nie dosign. Udaj, e wcale tej zabawy nie czuj i e nic o niej nie wiem. Ale najwicej drani mnie ten czarny, w jednym biaym pantofelku, bo gdy si myje, to wedug mnie udaje mycie, przecie widz - ta szara myje si caa, a on tylko swe wsy i ten biay pantofelek, bo z daleka wszyscy by widzieli, e jest nie umyty. Hultaj jest zawsze tam, gdzie si go wcale nie spodziewam. Wolno mu wszystko. Na st co prawda nie wolno, ale poza tym wszystko wolno. Teraz w domu o nikim innym, tylko o tym czarnuchu: Ach, jaki mdry, ach, jaki zabawny, ach, jaki wytworny". Dlaczego? Bo nigdy nie usidzie na niewieym lub wilgotnym piaseczku. Przybdzie stale piaseczek zmieniaj i susz przedtem, nawet grzej. Taki mdry kotek. Maciu jest cudowny". Dlaczego? Bo jak z nim si bawi, to nigdy nie wypuszcza pazurkw i nikogo jeszcze nie zadrapa. Mizia, owszem, drapie, ale Maciu wie, co robi. Przez cay dzie niczego nie sysz, jak tylko: Maciu, Maciusiowi, Maciusiem..." Maciu wie, kto jest smutny i kogo trzeba wanie rozweseli, ale nigdy do spki z Mizi. Tylko

wwczas, gdy ten kto jest sam. Bo Maciu wie wszystko. Po jakim czasie miaem ju tego chwalenia przybdw dosy i ktrego dnia, gdy rozpoczy si te chwalby naszych kotkw, przestaem je i pi. Poskutkowao. Ju przy mnie nie mwi o kotach i nie pieszcz ich. Wiem, e je gadz, gdy ja nie widz lub myl, e nie widz. A te pochway kociakw kwituj szczekaniem. Samego za szczekania bardzo nie lubi. Wiem o tym doskonale. Potrafiem sobie zapewni otrzymywanie jedzenia, zanim dostan je kotki. Poza tym czsto trafia mi si mleko na deser, bo gdy ju zjem swoje, a te cudowne kotki" zostawi na potem", to zawsze im to zjadam. W domu myleli, e jeli mnie zawioz z kotami na wie, to nie bd si tak na nie rzuca. Stao si odwrotnie. Wanie jeszcze bardziej je znielubiem". Na wsi wicej od tego czarnucha zacza mnie gniewa szara. Chodzi za wszystkimi, jak ja to robiem. Krok w krok za Pani Modsz lub za Panem. Do ogrodu, do lasu, na pole, nad rzeczk. Pokochali j za to jeszcze bardziej i posunli si do tego, e omielili siej nazwa koto-pies, mylc, e ja tego nie rozumiem. Przybd kota nazwali psem. Dla odmiany czarny zacz gin gdzie na cay dzie. Cieszyem si, e moe nie trafi do domu z powrotem. Nic z tego. Na kade jedzenie i wieczorem na spanie wraca. Wrcilimy do domu. ycie stao si jeszcze bardziej nie do zniesienia. Na dywanotapczanie, na ktrym mam prawo lee w pokoju, teraz siedz nasze kotki" i przygldaj si temu, co pokazuj w telewizji, suchaj tego, co mwi lub nadawanej muzyki. Mnie to wcale nie bawi. Czasami popatrz uwaniej, gdy zobacz psa lub konia, a one, te przybdy, godzinami oczu z obrazu nie spuszczaj. Ten czarny udaje czowieka, staje na wypronych nogach i przednimi apami usiuje zapa poruszajcych si w telewizorze ludzi i zwierzta. Ktrego dnia mylaem, e wszyscy oszalej w domu z radoci, gdy Maciu zacz apa w telewizorze skaczcego po niegu czowieka, ktrego nazywali Fortuna. Oczywicie e go nie zapa, ale nie mogem ju duej tego sucha i sam wyszedem z pokoju. Nie szczekajc. Najsmaczniejsz potraw, jak mi daj, jest olbrzymia ko woowa. Jest to naprawd co pysznego. Kad si ze swoj koci na moim legowisku w przedpokoju, bo w nim jest najzimniej, a mnie wszdzie za ciepo. Najpierw patrz na t ko. Potrcam nosem. Oblizuj. Przymykam oczy i warcz na wszelki wypadek, by nikt nie mia mi przeszkadza. Nikt wtedy w domu nie omieli si do mnie podej blisko, oprcz Pana. Ale niech wiedz, e ja jestem panem domu. Koty te lubi przebywa w przedpokoju, na bardzo wysokim stole, skd przygldaj mi si z gry. Ktrego dnia ten czarny tak mi si nawin, e jego poowa wraz z gow znalaza si w mojej paszczy. Nareszcie. Miaem go. Ach, jaki podnis si krzyk: Kuba, nie wolno! Kuba, nie wolno!" Miaem wielk ochot przegry go na dwie czci. Sam nie wiem, dlaczego go puciem. Ale ucieka! Nastpnym razem go nie wypuszcz, a to z tego powodu, e przez te obrzydliwe koty musz je surow ryb, za ktr nie przepadam, a przybdy szalej. Gdy byem sam w domu, nigdy surowej ryby nie jadaem, a teraz musz, bo wymogem, by to, co daj kotom, dawano najpierw mnie. Musz udawa, e lubi ryb. Zjadam j ze wstrtem. A kady zjedzony kawaek podsyca moj nienawi do kotw. Znowu dostalimy ryb. Wziem j do legowiska. Koty swoje porcje zabray na swj st w przedpokoju, pomimo e im tego niby nie wolno. Ale robi, co chc. To mnie zgniewao. Trzymajc ryb pomidzy apami zaczem warcze tak gono, jakbym trzyma swoj ulubion ko. Pani Modsza, ktra wanie przechodzia przez przedpokj, syszc moje warczenie, zatrzymaa si zdziwiona, e mi ta ryba tak bardzo si spodobaa. Gdy to zobaczyem, zaczem ju nie warcze, lecz rycze. Naturalnie ze zoci na koty, e musz przez nich je ryb, i eby te koty przestraszy. Naraz! Nie wierzyem wasnym oczom... Ten czarny przybda zeskoczy ze

stou z ryb w zbach, podszed do mnie i nim zorientowaem si, co zamierza, pooy swoj rybk koo mojej, a sam byskawicznie skoczy znowu na st. Pani ze zdumieniem przygldaa si w milczeniu czarnemu kotkowi i mnie. Mizia jada spokojnie sw rybk, a czarny wpatrywa si we mnie swymi zielonymi oczami, czekajc prawdopodobnie, kiedy zjem jego porcj i przestan rycze. Zaskoczony, bezwiednie przestaem warcze. Ten kot odway si podej do mnie w takiej chwili! Oprcz Pana nikt nie omieliby si podej do mnie, uwaanego wszdzie za wadc: na podwrku, na ulicy... wszdzie, gdzie si poka. Dla niego ta ryba - to jak dla mnie ko i odda mi j mylc, e mi tak bardzo smakuje. Nie mogem tego zrozumie. Wstaem ze swego legowiska i pooyem si pod drzwiami, zostawiajc na swym posaniu obie ryby. Nastpnego dnia, gdy czarny czeka na rozpoczcie telewizji, chciaem, ebymy si pobawili, ale uciek na krzeso i pilnie mi si przyglda. Myla pewnie, e si poderw i znw go zapi. Tego samego dnia wieczorem, gdy wbiegem - idc z Pani Modsz - do przedpokoju, zobaczyem czarnego picego na moim posaniu. Na co podobnego nigdy si jeszcze nie odway. Podszedem do niego. Otworzy oczy. Patrzy na mnie bardzo uwanie, ale si nie ruszy. Nie drgn nawet. Poszedem do kuchni. Nie chciaem mu przeszkadza. * * * Dok" w Gdyni przy ulicy Migay 1. Dwuosobowe pomieszczenie na pierwszym pitrze z oknami nad szpitaln bram. Mj nowy towarzysz boleci nie dawa na razie wielu oznak ycia. Wyprowadzony przed chwil z sali, gdzie go przepoowiono, by oczyci koty" z nagromadzonych kamieni, dycha wielk liczb sczkw i drenw, pielgnowany przez smutn pani. Po tygodniu dowiedziaem si, e jest jego crk, a on sam dugie lata spdzi w strasznych obozach zagady. Pierwsze wsplne obserwacje dotyczyy osoby pielgniarza, ktry w naszej rutynie dnia odgrywa trudn do wytumaczenia rol. Szpitalny dzie zaczyna si o godzinie sidmej, wraz z wejciem bezporednich opiekunek, przecieaniem lea, mierzeniem temperatury, pulsu i sprztaniem. Ale my obaj na dugo przed t godzin usiowalimy by, jak mwi Francuzi, tire a quatre pingles" (rozpici na czterech szpilkach"), czyli zadbani. To francuskie okrelenie wyraa oczywicie osignicie pod wzgldem wygldu zewntrznego doskonaoci i w zastosowaniu do nas byo przesadne. Po skoczonych zabiegach przynoszono talerze i biuteri" w postaci yek, noy i widelcw. A potem zjawia si zaraz on, pielgniarz, z maszyn do froterowania i doprowadza i tak nieskalan podog do nieskalania do kwadratu. Od pierwszego dnia mego pobytu w tym doku" mj wsplnik cierpie, widzc wchodzcego pielgniarza, przybiera niesamowity wyraz twarzy, nazwabym go demonicznym", jeli twarz mego ssiada w ogle moga by demoniczna. Pielgniarzowi nie mona byo nic, ale to zupenie nic zarzuci. Nie wadzi nikomu, z wyjtkiem mego ssiada. Po paru dniach mj wspcierpitnik - obrazibym go, gdybym powiedzia o nim starszy pan", pomimo e by po siedemdziesitce - zacz porusza si po tej naszej przestrzeni yciowej o kulach, brzczc doczepionymi do siebie drenami, sczkami i zbiorniczkami. By dla mnie bohaterem. W podobnej sytuacji czubym si jak orchidea na niegu, a on kry niestrudzenie midzy oknem i drzwiami, rozmowny, umiechnity, uprzejmy dla wszystkich - z wyjtkiem pielgniarza. Na jego widok twarz mu taa w jakim niesamowitym grymasie. Usiowaem dociec przyczyny tego osobliwego zachowania. Mylaem, e moe mia w ktrym obozie zagady podobnego do pielgniarza kata. Po jakim czasie, gdy bylimy ju na przyjacielskiej stopie, z przeprosinami omieliem

si go ostronie bada, dlaczego od pierwszego dnia, jak go poznaem, patrzy na pielgniarza tak, jak gdyby chcia si na niego rzuci. Mj kompan wydawa si zadowolony, e go o to zapytaem, umiechn si z wyrozumiaoci, pokiwa gow, a potem dosy familiarnie powiedzia: - Przepraszam pana kapitana, ale z pana to dzieciak. Zmieniem si w znak zapytania i milczaem zaskoczony, usiujc szuka powiza dzieciaka" z dzieckiem", ktrym mnie obdarzono kiedy na Darze Pomorza", gdy si zmuszany do gry w bryda kadem nieodpowiedni kart - a przecie nawet dziecko" wiedziao, jak naleao pooy. Po chwili mj demon" powiedzia chichoczc: - Przecie pan sam rozumie, e nie mog go zje. Przed oczami stan mi straszny obraz. Leaem w jednym pokoju z czowiekiem, ktry prawdopodobnie oddawa si w obozie ludoerstwu, a teraz myli, ba, nie tylko myli, otwarcie mwi o tym i ma na to ochot. Straszne! Na dodatek mwi o tym tak, jakby chodzio o zjedzenie kromki chleba z masem, a nie o ywego, ubranego pielgniarza. Mj towarzysz widzia, e jego sowa zrobiy na mnie silne wraenie i jak gdyby czeka na dalsz reakcj czy wybuch z mej strony. A moe myla nad sposobem spreparowania pielgniarza? Milczc przeywaem jego odpowied, snujc w wyobrani straszne sceny z jego przey w obozach mierci. Zastanawiaem si, do czego mona doprowadzi czowieka i jak dugo moe to w nim pozosta Tymczasem mj ssiad chichoczc mwi dalej: - Zdziwi si pan, panie kapitanie, dlaczego powiedziaem, e z pana to dzieciak. Ale jedynie dziecko nie wie, nie liczc oczywicie personelu tego szpitala, e jeli si postawi przed czowiekiem talerze, yki i widelce, to na ten widok zaczynaj si u niego wydziela soki trawienne. Kto ma o tym wiedzie, jak nie lekarze? I teraz zamiast niadania, ktrego kady z nas si spodziewa, zjawia si nie nadajcy si do spoycia pielgniarz z maszyn do froterowania, te niejadaln i w dodatku przeszkadzajc nawet myle o jedzeniu. Odetchnem, a mj demon" od tego dnia nigdy wicej nie zmienia swego uprzejmego wyrazu twarzy na widok niewinnego pielgniarza. Nie miaem wtpliwoci, e mj wsplnik od boleci od pierwszej chwili chcia sobie w ten sposb uly na mnie. Ktrego dnia po niadaniu leelimy z ludoerc" (tak od tego artu z pielgniarzem nazywaem w mylach swego niezrwnanego kompana) w oczekiwaniu na codzienn inspekcj, zwan w gwarze szpitalnej obchodem". Obaj tego poranka nie moglimy w niczym doszuka si krzty humoru. Opanowa mnie bezwad myli i ciaa. Nakryem gow kodr, usiujc w tym sztucznym zaciemnieniu znale ucieczk we nie, ale usyszaem szczk klamki, drzwi do naszego pokoju gwatownie si otworzyy i zadwicza znajomy pytajcy gos pani doktor: - Czy obchd by? Mj ssiad lea bliej drzwi. Uwaaem, e zaszczyt odpowiedzi naley do niego. Wkrtce te usyszaem: - Nie, pani doktor, obchodu jeszcze nie byo. W dalszych cigu usiowaem zasn. Bezskutecznie. Po chwili znw drzwi si gwatownie otworzyy, a w lad za tym usyszaem to samo pytanie: - Czy obchd by? - Nie, pani doktor. Nie byo jeszcze obchodu - odpowiedzia znw mj kompan. Gdy udawaem sam przed sob, e zasypiam, usyszaem ponownie szelest otwieranych drzwi i to samo pytanie po raz trzeci wypowiedziane niespokojnym kobiecym gosem: - Czy obchd by?

Uprzejmy mj ludoerca" niestrudzenie, z hiszpask niemal wytwornoci, odpowiedzia: - Nie, prosz szanownej pani doktor, obchodu jeszcze nie byo. Podjem dalsze usiowania, by zasn, nie zwaajc na bl. Przez wci nacignit na gow kodr usyszaem, jak mj ssiad, brzczc sczkami i drenami, dwiga si z lea, manewruje szczudami, otwiera drzwi na korytarz. Mylaem, e wyprowadza swj kadub na prbny rejs po korytarzu. Ale nie. Zamkn drzwi, cofn si do pokoju i wzi kurs na okno. Doszed mnie szczk klamki okiennej, szelest otwieranych okien, a po chwili rozleg si dramatyczny okrzyk mego wsplnika od boleci: - Panie kapitanie, ratujmy si! Z praktyki wiedziaem, e bardzo czsto ocalenie ycia zaley od szybkoci decyzji dziaania. Zrozumiaem, o co chodzi. Pali si korytarz szpitalny. Jedyna droga ratunku dla nas prowadzi przez okno. Widocznie stamtd nadchodzi pomoc. Okno jest nad bram. Skok na rozpostarte przez straakw ptno niczym powanym nie grozi. Ale w jaki sposb ustawi na oknie mego kompana, jeszcze nie cakiem zronitego? Sczki, dreny, szwy - wolaem o tym nie myle. Trzeba bdzie czeka, a straacy podstawi drabin. W pokoju na razie nie czu dymu, a wic zanim spal si drzwi, moe zd przystawi drabin i uratuj wsptowarzysza od niebezpiecznego skoku. W okamgnieniu te wszystkie problemy przemkny przez m gow, zanim wydobyem j spod kodry. Nie zwaajc na bl wyskoczyem szybko z ka i podszedem do okna, chcc zobaczy, czy ju zaczto organizowa jak pomoc. Na ulicy dosownie nie byo nikogo. Tylko twardy, bezlitosny asfalt chodnika i bruk. - Panie, co si stao? - spytaem mego kompana wychylonego przez okno i wygldajcego bezradnie pomocy. - Paaanie... -odpowiedzia, dziwnie rozcigajc samogoski. - Lekaaarze w szpitalu si pogubili, to co z nami, pacjentami, si stanie?... Tak, wiele trzeba wycierpie, by mie tak wspaniae poczucie humoru!

Gwiazdy, krle i dama

o jednego z obserwatoriw astronomicznych w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pnocnej przyszed mody czowiek i poprosi o rozmow z astronomami. Gdy ci si zjawili, powiedzia do nich: All right, boys! Ja rozumiem, e potraficie obliczy odlego z ziemi do gwiazd, a take gwiazd pomidzy sob, z atwoci odczytujecie temperatur na kadej z nich, nie sprawia wam najmniejszej trudnoci ustalenie ich skadu chemicznego, wieku, barwy, kierunku poruszania si i prdkoci, wiecie nawet, ktra jest podwjna czy potrjna. Ja to wszystko rozumiem, ale... wytumaczcie mi, skd wy to wiecie, jak one si nazywaj?" Rzecz w tym wszystkim najdziwniejsza, e niemal identyczne pytanie zadali Indianie

Ameryki Pnocnej pierwszym misjonarzom, jacy si znaleli w Ameryce po jej odkryciu, gdy wskazujc konstelacj Wielkiej Niedwiedzicy, powiedzieli: To jest Niedwiedzica". Skd wiecie, jak ona si nazywa, przecie to jest nasza Niedwiedzica?!" Nie wiedzieli oczywicie, e mieszkacy nizin pooonych nad Eufratem i Tygrysem, na tysice lat przed odkryciem Ameryki, nazwali take t konstelacj Niedwiedzic. Wersja Indian szczepu Irokezw mwi, e cztery gwiazdy s niedwiedziem, trzy pozostae - to wojownicy na niego polujcy. Pierwszy wojownik zaopatrzony jest w napity uk, drugi ma kocioek w postaci gwiazdki obok siebie, a trzeci niesie patyki, by rozpali ogie pod kociokiem po upolowaniu niedwiedzia. Jesieni pierwszemu z wojownikw udaje si zrani niedwiedzic, a ta broczc krwi, rumieni purpur licie przez par miesicy. W Indiach kada z siedmiu gwiazd jest niedwiedziem. Skd wiecie, jak si nazywa?" - takie pytanie mogli usysze eglarze Morza rdziemnego, gdy wskazujc na ukad gwiazd wynurzajcy si na niebie z tej jego czci, ktra zwie si Morzem", powiedzieli Hindusom, e jest to Pegasus - skrzydlaty ko. Okieznany, skrzydlaty ko (nazwa od sw fenickich: pega - uzda konia i sus - okrt) by symbolem ujarzmionej przez eglarzy fali i zdobi jako galion dawne okrty. U Hindusw w tej samej konstelacji te widziano skrzydlatego konia i zwano Pagas. Wracajc do Wielkiej Niedwiedzicy - cznie z Ma - wedug wersji greckiej jej powstanie wie si z histori miosn Zeusa (zjawi si jako Apollo) i bogini Kallisto, ktrej owocem by syn Arkas. W szale zazdroci maonka Zeusa, Hera, zamienia Kallisto w niedwiedzic i wypdzia do lasu. Arkas, gdy wyrs na modzieca, niewiadom tego, podczas polowania rani miertelnie sw matk. Zeus chcc odwrci cae nieszczcie, zamieni rwnie Arkasa w niedwiedzia. Potem zapa za ogon niedwiedzic i by unikn ugryzienia przez rozwcieczon Kallisto, szybko obrci j kilka razy dookoa swej gowy, przez co wyduy jej si ogon, i w tej postaci cisn na sklepienie niebios. Ten sam manewr musia powtrzy z rozzoszczonym Arkasem, a jego ogon rwnie si wyduy, podobnie jak matki. Zaszczytne umieszczenie niedwiedzi na niebie do szau doprowadzio Her. Wymoga wwczas na wadcy mrz, Oceanusie, aby ta para niedwiedzi nigdy nie zaznaa miego wypoczynku w morzu, jak inne gwiazdy. Maj bez wytchnienia kry po niebie po wieki wiekw. I rzeczywicie, z Olimpu i z Morza rdziemnego zawsze je wida nad horyzontem. Inn trwa pamitk tego romansu jest nazwanie bieguna pnocnego i okolic Arktyk, od greckiego sowa arktos - niedwied. Niedwiedzie s rozpite nad biegunem i nad powierzchni pokrytego lodem morza. Na przeciwnym biegunie, poudniowym, niedwiedzi brak, std ten kraj zwiemy zwyczajnie Antarktyd - krain poudniow (od antarktikos poudniowy). Uczc przeszo dwadziecia lat astronawigacji w szkoach morskich, przekonaem si, e gwiazdy i ich pooenie s znacznie szybciej zapamitywane, gdy si zwie gwiazdk z jak o niej histori. Podobnie jak w yciu. Widzc przez okno przechodnia, moemy nawet nie zwrci na niego uwagi. Ale jeli w tej chwili powiedz nam, e jest to Gary Cooper, ktry z kowboja sta si gwiazdorem filmowym, lub e przechodzca dama to synna gwiazda ekranu, bdziemy si starali jak najduej nie spuszcza z niej oka i zapamita jak najwicej szczegw jej postaci. Przygotowujc si do wykadu o planetoidach * przejrzaem niemiecki podrcznik pt. Kleine Astronomie", wydany w roku 1900 w Lipsku a opracowany przez Webera. Na stronicy 137 w spisie planetoid natrafiem na nazwisko Dembowska, nadane planetoidzie nr 349 przez francuskiego astronoma Charlois. Poraony" wyniesieniem Polki na sklepienie niebieskie, na ktrym ju dwie konstelacje nosiy nazwiska krlw polskich - Tarcza krla Jana Sobieskiego" i Cioek krlewski Poniatowskiego", zaczem snu w swej wyobrani histori wielkiej mioci

astronoma Charlois do jakiego ideau kobiety, bo przecie sama pikno nie wystarczy, by dosta si do nieba". W tej samej chwili narodzi si w moim umyle tytu dla rozmyla: Gwiazdy, krle i dama". Zeusowi-Jupiterowi, bdcemu bogiem, nietrudno byo zarzuci na sklepienie niebios oba niedwiedzie, ale czym musieli si odznacza ludzie, ktrzy potrafili ulokowa tam herby krlewskie i dam? Scutum (tarcz), herb krla Jana III Sobieskiego, umieci na sklepieniu niebios astronom gdaski, Jan Heweliusz (1611-1687), uwaany za twrc nowoytnej selenografii. Swoje obserwacje rozpocz w czerwcu 1630 roku na statku pyncym do Holandii. Sam sporzdza rysunki do swych dzie i przenosi je na pyty miedziorytnicze. Powierzchni ksiyca i planet bada przez lunety, do ktrych sam szlifowa soczewki. Pierwszym duym dzieem Heweliusza bya Selenografia" (1647). Wielu obiektom na powierzchni ksiyca nada nazwy, ktre do dzi utrzymay si w nomenklaturze astronomicznej. Dzieo to wyrobio Heweliuszowi wielk saw w Europie. Zaproszono go na czonka towarzystw astronomicznych w Paryu i Royal Society w Londynie. W roku 1660 odwiedzi go, w jego obserwatorium w Gdasku, krl Jan Kazimierz. Z wikszych jego dzie naley wymieni: Prodromus Cometicus" (1665), Cometographia" (1668), zawierajce opis i histori wielu komet, bogato ilustrowane (sam odkry 9 komet). W roku 1673 wyda pierwsz cz dziea Machina coelestis", zawierajcego histori astronomii i opis wasnego obserwatorium w Gdasku. Druga cz tego dziea (1679), dedykowana Janowi III, to monumentalny katalog 1888 gwiazd w 79 gwiazdozbiorach. Katalog ten zawiera po raz pierwszy wsprzdne gwiazd w ukadzie rwnikowym (rektascenqe i deklinacj), co nastpnie stao si powszechn zasad. W dziele Prodromus astronomiae " (1690) zamieci w trzeciej czci atlas nieba: Firmamentum Sobiescianum". Wydzieli na niebie 12 nowych gwiazdozbiorw, z ktrych na trwae zostao 7, a wrd nich Tarcza Sobieskiego" - Scutum Sobiescianum (zgodnie z obecnie obowizujcym nazewnictwem samo Scutum). W atlasie s dwie wielkie mapy obu pkul niebieskich i 54 mapy z gwnymi gwiazdozbiorami. Spucizna naukowa po Heweliuszu obejmuje 19 dzie aciskich opublikowanych w Gdasku, poza tym 17 artykuw ogoszonych w ..Philosophical Transactions" w Londynie, 12 artykuw ogoszonych w Acta Eruditorum" (Lipsk 1682) W dniu chrztu syna krlewskiego (1667), ktrego ojcem chrzestnym by krl Soce Ludwik XIV, nadano, z pozwoleniem papiea (za wypraw wiedesk), konstelacji w ksztacie serca, wypatrzonej przez Heweliusza, nazw Scutum, odnoszc si do herbu Sobieskich. W podzice za Tarcz na niebie krl Jan III Sobieski ufundowa poudnik rzymski w postaci metalowej sztaby, wprawionej w pyty posadzki kocioa Santa Maria degli Angeli, pobudowanego w ruinach term Dioklecjana, przez ktry akurat przechodzi. Przy sztabie s umieszczone herby i aciski napis informujcy o fundatorach: Janie i Marii Sobieskich. Krlewski herb Cioek umieci na sklepieniu niebios drugi tytan obserwacji astronomicznych - ksidz Marcin Poczobut-Odlanicki, rd swj wywodzcy ze synnego powiatu oszmiaskiego. Swe obserwacje astronomiczne mg ksidz Poczobut rozpocz dziki ofiarnoci Elbiety z Ogiskich Puzyninie, onie Antoniego Puzyny, chorego nadwornego litewskiego, rwnie z powiatu oszmiaskiego. Adam Mickiewicz tak o nich wspomina w Panu Tadeuszu" (ks. VIII): I ja astronomiji suchaem dwa lata

W Wilnie, gdzie Puzynina. mdra i bogata Pani, oddala dochd z wioski dwiestu chopw Na zakupienie rnych szkie i teleskopw. Ksidz Poczobut, czek sawny, by obserwatorem I caej Akademii naonczas rektorem, Przecie w kocu katedr i teleskop rzuci, Do klasztoru, do cichej celi swej powrci. Marcin Poczobut-Odlanicki, urodzony 30 padziernika 1728 roku w Somiance na Wileszczynie (zmar 20 lutego 1810 roku w Dyneburgu), po ukoczeniu nauk w Grodnie i w Wilnie, bdc w zakonie jezuitw, dozorowa bielenie wosku i robienie wiec kocielnych, a nawet warzenie miodu w dworku u stp tak zwanej ysej Gry, opodal grobu Bekiesza w Wilnie. Pniej, ju jako nauczyciel klas niszych, wysany zosta do Pragi dla doskonalenia si w jzyku greckim i aciskim oraz w matematyce. W 1761 roku pojecha do Niemiec, Francji i Woch wiczy si w astronomii". Robi to w Marsylii, Avinionie, Neapolu i Rzymie. Dobrze wyuczony, wrci Poczobut do Wilna u schyku 1764 roku, wanie kiedy Stanisaw August rozpoczyna swoje smutne panowanie w Polsce, i natychmiast zaj si wykadaniem matematyki i astronomii w Akademii Wileskiej. W staraniach o podniesienie poziomu nauki astronomii w Wilnie wspieraa Poczobuta Elbieta z Ogiskich Puzynina, sprowadzajc z Anglii wybrane i zamwione przez niego instrumenty do obserwacji. W cigu dwu lat (1770-1772) pod nadzorem astronoma zostaa zbudowana w obserwatorium pikna i przestronna sala. Liczba i jako obserwacji zrobionych przez Poczobuta wyrobia mu saw najwikszego astronoma tamtych czasw. Mianowany rektorem Akademii Wileskiej, ani na chwil nie zaniedbywa obserwacji cia niebieskich, dziki opiece krla Stanisawa Augusta uzyska tytu astronoma krlewskiego. W roku 1777, chcc si wywdziczy krlowi za t opiek i za wybicie na sw cze medalu z napisem: Sic Itur Ad Astra (Tak idzie si do gwiazd, do sawy), postanowi konstelacj gwiazd, po raz pierwszy przez siebie obserwowan, nazwa Krlewskim Ciokiem Poniatowskiego" (Taureau Royal de Poniatowski). Znajdowaa si akurat w pobliu konstelacji odkrytej przez Heweliusza a nazwanej Tarcz Sobies-iego". Zaraz te o swoim zamiarze napisa do krla. Ale Stanisaw August wymwi si od tego zaszczytu. Poczobut jednak nie usucha krla i przedstawi astronomom europejskim obserwacj nowej konstelacji wraz z propozycj jej nazwy. Przyjli j oni, a krl, gdy si o tym dowiedzia, nie by rad z takiego, chocia pochlebnego, nieposuszestwa Poczobuta. Oto urywek jego listu do Naruszewicza: Dnia 11 Octobris 1778. Jest temu z rok, jak X. Poczobut proponowa mi ochrzczenie nowo wynalezionej od siebie Constellacyi imieniem takowem Taureau Royade Poniatowski. Odpisaem mu zaraz, obligujc Go usilnie, aby tego nie czyni. Racye miaem to: 1 Poniewa ju jest Taurus in Zodiaco, ta Denominacya Taureau mogaby czsto robi omyki i nieporozumienia. 2 Przykad Scuti Sobiesciani od X. Poczobuta przytoczony nie dobrze suy tutaj. Bo tarcza Sobieskiego zwycistwy synca naturalniej zdawaa si sobie torowa drog do takowego zaszczytu. Proh dolorl Inaczej wyroki o Cioku dysponoway. Wic to kadzida, boj si, eby urgania niestay okazj. I dla tego wyranie obligowaem X. Poczobuta, by innym jakim nazwiskiem oznaczy t Konstellacy. A zatym myli si X. Strzecki, kiedy pisze, em Ja ucieszy si z tego wprowadzenia Herbu mego na Spher Niebiesk. Wic to wszystko WPan napisz X. Poczobutowi y do, e nie jestem kontent, i mi nie usucha, y e pragn (byle nie byo ju za

pno, po kopersztychu y decyzyi Akademii Paryskiej), aby to jeszcze zatarte zostao jakimkolwiek sposobem [...] Sar. Akademia Wileska dziki pracom Poczobuta nabraa rwnego znaczenia z najpierwszymi w Europie zakadami, przewyszajc je nieraz pod wzgldem liczby obserwacji. Gdy Cassini, dyrektor obserwatorium paryskiego, wymieni wykonane z rozkazu krla francuskiego w roku 1786 cztery obserwacje Merkuriusza, Poczobut w tym samym czasie mg si sprawiedliwie pochlubi szedziesicioma obserwacjami, prowadzonymi z najwiksz dokadnoci. W roku za 1787 zrobi a 124 obserwacje Merkuriusza, i to w okolicznociach najwaniejszych i pozycjach najtrudniejszych, w ktrych astronomowie paryscy nie prbowali w ogle obserwowa. Otaczajca astronoma sawa jednaa mu osobliw cze i powaanie. Po swej abdykacji krl Stanisaw August mia uda si przez Wilno do Petersburga. 19 lutego 1797 roku o godzinie trzeciej po poudniu tumy powitay byego krla w Wilnie w drodze do paacu biskupiego, w ktrym si zatrzyma. Nazajutrz przed poudniem Poczobut, jako rektor, otrzymawszy posuchanie u krla, stan przed nim ze wszystkimi profesorami i powita go tak czu, cho krtk, mow, e si Stanisaw August rozrzewni do ez. Poczobut, zmczony nowymi przeobraeniami w kraju, 4 lipca 1799 roku odda wadz nad Akademi w modsze, a zatem silniejsze donie Hieronima Strojnowskiego, i teraz dopiero mg cakowicie powieci si swym obserwatorom astronomicznym oraz nawiza korespondencj z Paryem i Berlinem i zapocztkowa kontakty z Petersburgiem. Na wiadomo, e w stolicy pruskiej astronom Johann Elert Bode zacz wydawa atlas wszystkich konstelacji, obejmujcy 17 240 nowo obserwowanych gwiazd, troskliwy Poczobut napisa do niego z przypomnieniem, by nie opuci konstelacji nazwanej przez niego Ciokiem Poniatowskiego. Z rwn troskliwoci czuwa nad wydaniem katalogu 50 tysicy gwiazd przez De la Landa, pracujcego wsplnie z synowcem, take astronomem, pilnujc umieszczenia konstelacji imienia Poniatowskiego. Obaj jednak uprzedzili danie Poczobuta, uwzgldniajc jego konstelacj. (Postanowiem odszuka w Polsce owe mapy nieba z nazwiskami Sobieskiego i Poniatowskiego. Po kilkunastu latach udao si moim znajomym w Warszawie odnale map niemieck Bodego. Podobno bya ju tak zbutwiaa, e nie mona jej byo wyj i przenie. Zbiegiem okolicznoci w tym samym dniu otrzymano aparat do robienia zdj wanie w takich wypadkach. Dziki temu otrzymaem reprodukcj mapki nieba z oznaczonymi na niej dwiema konstelacjami noszcymi nazwy herbw Sobieskich i Poniatowskich. Podobno ta mapa dzisiaj jest unikatem). Wielk rado sprawia Poczobutowi otrzymana od astronomw niemieckich wiadomo o odkryciu 28 marca 1802 roku na tle konstelacji Cioka Poniatowskiego drugiej planetoidy, nazwanej Pallas. Wytchnienie od pracy znajdowa astronom w pisaniu wierszy, po acinie i po polsku. Pdzi nocy bezsennych niech si ten odwaa, Kto ledzc co nowego, ruchy gwiazd uwaa; Z nich jedne biegn pdem, drugie pomaleku. Bez skrzypu k niebieskich i bez osi jku. Patrz! Nie zgasa z nich ktra, a midzy planety Nie wdar si jaki intruz pod mask komety *.

lede go w tumie gwiazdek przechodzcych hurmem, Zlicz je, zwyci trudnoci, zdobd niebo szturmem. Okolicznoci sprawiy, e musia Poczobut powrci do Akademii, jako zastpca nieobecnego rektora. W tej roli przyj odwiedziny cara. Dnia 19 czerwca 1802 roku imperator Aleksander I wyjecha konno z paacu na rewi wojsk za miasto. O godzinie 11 przyby do Akademii. Spotkaem go przy bramie kocielnej i wprowadziem do auli. Byo tam przygotowane na wyszym postumencie krzeso zocone z cyfr imperatorsk. Nie siad na nim monarcha, ale niej stan ode mnie i wtenczas ode mnie by powitany krtk francusk przemow. Po obejrzeniu obserwatorium, a w nim teleskopw jak rwnie Musum Phisicum, gdy Imperator na dziedzicu akademickim siada na ko, powiedzia do mnie: Je suis charme d'avoir e e te chez vous ' '. ( Bardzo rad jestem, e tu byem ). Owiadczy potem przed rnymi swoje ukontentowanie w Akademii. Obadwa gubernatorowie o tem mnie upewnili, a rni mi winszowali. Na koniec dowd tego otrzymaem w piercieniu brylantowym, ktry mi cesarz nadesa. W roku 1803 Poczobut zrezygnowa z przyjcia ofiarowanej mu przez papiea godnoci biskupa, nie czujc si na siach do jej dwigania. W tym samym roku dostarczony Poczobutowi piknie skopiowany rysunek zodiaku z Denderah, przywieziony przez francuskiego uczonego Denona, natchn go do napisania rozprawy pod tytuem: O dawnoci zodiaku egipskiego z Denderah", wydrukowanej przez drukarni uniwersyteck w Wilnie w lipcu 1803 roku. Wysana do Petersburga, zostaa natychmiast przetumaczona na jzyk rosyjski i spotkaa si z wielkim zainteresowaniem i pochwaami. Wobec tego Poczobut zdecydowa si upowszechni j wrd astronomw za granic i powierzy jej przekad na francuski mieszkajcemu w Wilnie Francuzowi, eks-jezuicie. W listopadzie 1803 roku druk by ukoczony. Ostatnia praca Poczobuta ujrzaa wiato dzienne w jzyku francuskim pod tytuem: Essais sur fepoque de iantiquit du zodiaque de denderah (Tinthyris) par Fabbe Poczobut". Wilna 1803. Specjalnie ozdobione egzemplarze podarowa Poczobut papieowi i cesarzowi Austrii. Dzieko zrobio korzystne wraenie w Paryu. Wkrtce Instytut Narodowy Francuski policzy jego autora w poczet swoich czonkw korespondentw - w klasie umiejtnoci fizycznych i matematycznych, na co przysano mu dyplom z podpisem prezydenta, synnego Carnota, pod dat 5 grudnia (14 brumaire 1803). W roku 1804 zacz Poczobut siedemdziesity sidmy rok pracowitego ycia, w ktrym przez pidziesit dwa lata uczy, a potem rzdzi Akademi. Walczc z dolegliwociami staroci, ulegajc czstym zawrotom gowy, dniem i noc pracowa w obserwatorium i nie tylko dokoczy najdokadniejsze obserwacje planet Ceres i Pallas, ale jeszcze przyj z ochot czytanie o nich rozpraw na publicznym posiedzeniu uniwersytetu (29 wrzenia 1804 roku). * * * Dama rwna krlom pozostawaa dla mnie nadal tajemnic. Nie miaem wtpliwoci, e odkrywca planety, astronom francuski Charlois, nazwa j imieniem swej ukochanej. W jednej z encyklopedii natrafiem na wielu Dembowskich, walczcych w wojskach francuskich w Hiszpanii pod Napoleonem. W Polsce byy dwie rodziny Dembowskich, z ktrych jedna piecztowaa si herbem Nacz, druga Skarbek. Wreszcie znalazem astronoma o tym

nazwisku. By synem jednego z generaw Napoleona, ktry osiad we Woszech. Zasyn jako badacz gwiazd podwjnych. W wyobrani widziaem ju wielk mio francuskiego astronoma do crki lub ony polskiego astronoma. Zdoaem si tyle dowiedzie, e mia swoje obserwatorium pod Mediolanem. Od znajomych wiedziaem, e w Mediolanie studiuje crka mojego kolegi ze Szkoy Morskiej, pani Monika Fonberg. Ch odkrycia tajemnicy przezwyciya wyrzuty sumienia, e zabieram czas pani Monice na zaspokojenie moich ciekawoci. Napisaem do niej list z prob o zbadanie, czy istnieje jeszcze jaki lad po astronomie Dembowskim, ktrego obserwatorium miecio si w miecie Gallarate. Odpowied otrzymaem bardzo szybko. W Gallarate jest nawet ulica jego imienia i muzeum. Bd musiaa tam pojecha. Jednoczenie w tej sprawie wysaem drugi list do dyrektora obserwatorium w Paryu. Tumaczyem si przy tym, e uczc astronawigacji, ucz o linii Cassiniego, od nazwiska jednego z dyrektorw obserwatorium paryskiego, zaoonego w roku 1596. Stanowisko dyrektora przechodzio dziedzicznie z ojca na syna i moe pity Cassini zasiadby na stoku dyrektorskim, ale czwarty, bojc si e go rewolucja francuska skrci o gow, zrezygnowa. Tymczasem w bibliotece w Gdasku udao mi si dowiedzie, e astronom Dbowski, syn generaa Dbowskiego, wrd trudnych dla siebie warunkw domowych wstpi do szkoy morskiej. Odby praktyk na okrtach Custozza" i Livorno". W bitwie straci nog i musia zrezygnowa z dalszej pracy na morzu. Znajomo astronawigacji rozbudzia w nim zaciekawienie astronomi, ktrej powici si cakowicie. Wszystkie otrzymane wiadomoci byy dla mnie oszaamiajc nowoci, ale dama w dalszym cigu pozostawaa wycznie w mojej wyobrani. ona czy crka Ercole Dbowskiego? Nigdzie jednak nie natknem si na lad przyjani z astronomem Charlois. Przybra on w mej wyobrani posta stojcego na uboczu adoratora piknej kobiety, ktrej nie mia inaczej wyrazi swych uczu, jak tylko nadajc odkrytej przez siebie planetoidzie nazwisko ukochanej. W tej rozterce duchowej trwaem do chwili otrzymania odpowiedzi od dyrektora obserwatorium paryskiego, odpowiedzi na jedenastu kartkach maszynopisu, podpisanej przez MmeEvelin Bonmarch. Maszynopis zawiera wykaz prac Dbowskiego, a list wyjania, e Charlois, chcc uczci zasugi Dbowskiego, nazwa jego imieniem odkryt planetoide. Wszystkie planetoidy nosz imiona eskie, wobec czego i t nazwano imieniem eskim, pomimo e DAMY NIE BYO!

Oliwski zwierzyniec i astronawigacja

W latach pidziesitych, gdy uczyem na kursach nawigacyjnych zarwno

Kierownikw na Wodach Osonitych, jak i Kapitanw eglugi Wielkiej, miaem zajcie tak

niezwyke, e yjc jeszcze wspomnieniami niedawnej eglugi na Amazonce, zaliczyem i to do czego, co jest extraordinario i fantstico - jak prawie wszystko, co widziaem na Amazonce. Organizowane przez Ministerstwo eglugi kursy dla nawigatorw i mechanikw w Gdyni, w gmachu Szkoy Morskiej przy ulicy Czerwonych Kosynierw, miay szybko przygotowa marynarzy z wieloletni praktyk do zawodu oficera marynarki handlowej. Niektrzy byli w wieku dosy zaawansowanym. Poziom uczestnikw kursu by tak rnorodny, e zmuszony byem dla lepszej orientacji, ktrzy ze suchaczy wymagaj wikszej opieki w nauce, wymyli map - dla okrelenia pozycji kadego ze suchaczy w stosunku do jego kolegw. Zamiast szerokoci i dugoci geograficznych przyjem si wyobrani i zasb wiedzy uczestnika kursu. Z tym kryterium byy niekiedy wielkie trudnoci. Na jednym z pierwszych kursw znalaz si przyszy oficer tak szczliwie manewrujcy przez cae swe ycie, e nie uczszcza do adnej szkoy i nie mia pojcia, jakie udrki znosz niekiedy uczniowie w szkole. W pracy z nimi najprzyjemniejsze byo to, e wszyscy chcieli si uczy i umie, rozumiejc po co si ucz. Szumnie mwic, owiat pozaszkoln zajem si dosy wczenie. Bdc jeszcze uczniem trzeciej klasy gimnazjalnej udzielaem korepetycji uczniowi z drugiej klasy, pomagajc mu w arytmetyce. Za kad godzin korepetycji otrzymywaem wier litra koziego mleka. W okresie panujcego wwczas w Wilnie pod okupacj niemieck (1915-1918) godu t odrobin mleka cenilimy z matk jak wspaniay posiek w najlepszej restauracji. Bdc uczniem Szkoy Morskiej w Tczewie przygotowywaem do egzaminu na szypra pierwszej klasy aglomistrza Waju" - Jana Leszczyskiego. Zda egzamin bez wikszych trudnoci, a ja dziki niemu dotarem do jdra tajemnicy wicej si z ocen ucznia jako niezdolnego", gdy nie potrafi rozwiza atwego problemu nawigacyjnego czy arytmetycznego. Zrozumiaem, e jest podobnie jak z nauk jzyka obcego. Jeli jakich swek nie umiemy czy nie rozumiemy - to nie potrafimy uy ich do wyraenia myli. Tak samo rzecz si ma z arytmetyk, dewiacj czy astronawigacj. Kada z tych nauk zawiera pewn cile okrelon liczb poj, wic jeli ich nie rozumiemy - czy chociaby jednego z nich - to problem jest nie do rozwizania. I nic tu nie pomoe przysowiowe bicie gow w mur - bez nauczenia si i przyswojenia wszystkich poj z danego przedmiotu. Na zawsze pozostaa mi w pamici rozmowa, jak przeprowadzi na naszym transatlantyku Kociuszko" mj przyjaciel, zwany Plamoznikiem, piastujcy funkcj prowiantowego, a z polecenia dyrektora biura portowego, komandora Jacynicza - take oficera kulturalno-owiatowego (mia wysze wyksztacenie i stopie magistra matematyki i filozofii), z kapitanem na temat zorganizowania nauki dla marynarzy w okresie dugich rejsw z Gdyni do Buenos Aires, zakoczona nastpujco: Nu wie co? A! - Kapitan ten prawie kad rozmow rozpoczyna od tej inwokacji. - Nu, pan takiemu Dmochowskiemu - (by to starszy marynarz z matur w kieszeni, fantasta, romantyk i mionik morza) - astronomia poka, a on wemi i zwariuji! Nu, kto bendzi potem za to odpowiada, pan czy ja?" Pomimo zajtego przez kapitana oficjalnie takiego stanowiska, nieoficjalnie moglimy uczy, a kapitan czu si zwolniony od odpowiedzialnoci za skutki naszej nauki. Ryzyko" ponosilimy my" - Plamoznik i ja. Tegoroczni uczestnicy kursu Porucznikw eglugi Wielkiej byli bardzo ambitni. Dla wielu z nich obnaanie" swej niewiedzy publicznie" byo kopotliwe i uwaali to za co poniajcego. Tumaczyem, e gdyby wszystko umieli, to nie przyszliby na kurs, a zatajanie przez nich tego, czego nie opanowali lub nie zrozumieli, opnia tylko prac caego kursu. Majc

przed sob swoj map", dokadnie wiedziaem, ktrzy w swej niewiedzy zabrnli za daleko, i ogaszaem na wesoo, e dzisiaj lekcj powicimy na strzelanie do CZAJNIKW", czyli tych, ktrzy si czaj". Kolejno zadawaem pytania, wiedzc z ich prac pisemnych, czego nie opanowali. I tak pytania o definicj: Co to jest koo wierzchokowe? Co to jest azymut? Co to jest koo godzinne? - pozostaway bez odpowiedzi. Dla ludzi ze sab wyobrani przyswojenie cisej definicji CZEGO, CZEGO NIE MA, a jest tylko WYMYLONE PRZEZ NASZ WYOBRANI i pozostaje zachowane w naszej myli - bez rysunku jest spraw bardzo trudn. RYSUNEK w duym stopniu zmniejsza konieczn do zrozumienia si wyobrani. Suchacze tego kursu, rysujc niezliczon liczb k, doszli z tego powodu do przekonania, e pochodz w prostej linii od KOPERNIKA, przedstawianego na obrazach wanie z takimi koami. Chcc suchaczom doda nieco otuchy, opowiedziaem, jakie dramaty moe powodowa taka nauka, jak astronomia. W Wilnie, w roku 1913, byo widoczne cakowite zamienie soca. Ludzie szykowali si do tego zjawiska z wielkim niepokojem, kopcc szka, by przez nie oglda co dla nich niepojtego. W ogrdku panny Katarzyny zebrao si grono jej przyjaci, by wsplnie przey niezwyko chwili. Zasypywana pytaniami panna Kasia nie moga odpowiedzie nic wicej poza tym, e jak przyjdzie jej narzeczony, pan Kazimierz, to wszystko im wytumaczy, bo on wszystko wie. I rzeczywicie, pan Kazimierz wiedzia i zacz tumaczy, e zamienie soca obserwujemy, gdy ZIEMIA, KSIYC I SOCE ZNAJD SI NA JEDNEJ LINII. Suchacze na chwil oniemieli, ale zaraz jeden z nich spyta pana Kazimierza: Dobrze, rozumiem, ale gdzie jest ta linia?" Tej linii nie ma, ona jest wymylona". Ha! oburzy si pytajcy. - Jeli jej nie ma, to w jaki sposb mog si na niej znale Ziemia, Ksiyc i Soce?" Wielkie oburzenie ogarno wszystkich, a w szczeglnoci przezorne panie, ktre mwiy do panny Kasi: Dobrego sobie wybraa narzeczonego! Ju teraz tak kamie... Co to bdzie po lubie!" I nim panna Kasia zerwaa narzeczestwo i wybuchna paczem, przychylni i kochajcy j znajomi opucili ogrdek, nie chcc duej przebywa w towarzystwie tak potwornego kamcy. Opowiadanie moje podnioso na duchu suchaczy. By jeszcze lepiej zrozumieli, o co chodzi, poprosiem jednego z nich do tablicy i powiedziaem, e dokonam na nim trepanacji czaszki. Audytorium, zachwycone moj propozycj, z napit uwag ledzio teraz kady mj ruch. Mj PACJENT nie potrafi obliczy wartoci kta godzinnego, cho nic byo to trudne zadanie. Powiedziaem: - TERAZ PROSZ UWAA!... - Narysowaem na tablicy CZASZK W PRZEKROJU, w niej za aparat, nazwany przeze mnie ASTRONAWIGACJA, wypeniony ZBATYMI KKAMI. - Kade kko zbate oznacza takie pojcia, jak: KOO WIERZCHOKOWE, HORYZONT, WIDNOKRG, ZMIERZCH NAWIGACYJNY... Maj panowie je wszystkie zapisane. Teraz, o, tutaj!... przez trbk Eustachiusza doszo do pana zdanie: Prosz obliczy KT GODZINNY..." Trybiki zaczy si porusza, to znaczy, e nastpi proces mylenia. Ale adne mylenie nie da dobrego rezultatu, gdy w ogle nie ma jednego trybiku - KOO GODZINNE. 1 wobec tego, jak panowie sami usyszeli, zamiast prawidowej odpowiedzi, doszed nas tylko dwik: eee... eee..." Prosz siada. Zrobimy teraz prb z innym ochotnikiem. Prosz bardzo. Jeden z odwaniejszych i wielomwnych kursantw wyszed z awki i stan koo tablicy z narysowanym przekrojem czaszki. - Teraz wemiemy co bardzo atwego. Z dziedziny zoologii. Ten sam aparat, ktry by ASTRONAWIGACJA, bdzie teraz ZOOLOGI. Prosz sobie wyobrazi, e ten trybik w aparacie ZOOLOGIA to KO. Prosz teraz uwaa, zadam panu pytanie: Samochodem

przywieziono KONIA! Prosz powiedzie, co pan widzi syszc sowo KO?" Pacjent" z umiechem odpowiedzia, e na samochodzie przywieziono wysokie, przeszo ptorametrowe czworonone zwierz z kopytami, z adn gow, piknie wygit szyj i rozwian grzyw. Zwierz to zarao. - Bardzo dobrze - powiedziaem. - Dzikuj. A teraz prosz powiedzie, co pan widzi syszc zdanie: Przywieziono HOACYNA na samochodzie". - HOACYNA? - zapytany zdetonowa si i bezwiednie powiedzia eee...", wzbudzajc wesoo pozostaych suchaczy. - No, teraz panowie rozumiej, o co chodzi? Kolega panw prawdopodobnie nigdy nie sysza o istnieniu hoacyna. Hoacyn jest to CZWORONONY PTAK Ameryki Poudniowej. Zamieszkuje Amazoni na pograniczu z Brytyjsk Gujan. Gniedc si wrd wysokich pni, pisklta hoacyna, nie mogc jeszcze lata, wydostaj si w listowie za pomoc pazurw wyrastajcych im w zgiciu skrzyde i mog pi si z gazi na ga. Po uformowaniu si skrzyde pazury odpadaj. Jak z tego przykadu wynika, bez poznania i zrozumienia kadego pojcia nie mona powiedzie, e co umiemy, na przykad z astronawigacji. Jeli chodzi o ten przedmiot, to liczba godzin dla opanowania materiau bya wystarczajca tylko dla obdarzonych wiksz wyobrani, natomiast przy jej niedostatku naleao nadrabia intensywn prac. Pragnc przekona do koniecznoci porzdnego opanowania przedmiotu, powiedziaem, e przy stopniu dostatecznym nie bybym pewny bezpieczestwa ludzi. Jest tylko jedna rada: musz szybko nauczy si kilkudziesiciu poj z astronawigacji, podobnie jak si ucz swek obcego jzyka. Zaproponowaem, e bd przychodzi w niedziel na godzin dziewit rano i tak dugo bdziemy przerabiali te pojcia, a poziom wiedzy wszystkich si wyrwna. Przyjli propozycj z entuzjazmem i prawie wszyscy przychodzili doucza si w niedziel. Byo lato. Niedziela soneczna. Staem na korytarzu. Prawie cay kurs znajdowa si w sali wykadowej - gdy podesza do mnie maa, moe dziesicioletnia dziewczynka. Dygna i powiedziaa, e chce mnie o co poprosi. - Prosz bardzo. Sucham pani! - rzekem, majc zwyczaj zwracania si tak nawet do kilkuletniej kobiety. - Prosz pana, prosz zwolni mego tatusia dzisiaj z wicze. Tatu mi od roku obiecuje, e zaprowadzi mnie do zwierzyca w Oliwie. Tatu zaraz znw popynie i nie bdzie go przez kilka miesicy w domu, a potem jak zawsze nie bdzie czasu i nigdy nie pjdziemy z tatusiem do zoo. Prosz pana, ja wiem, czego tatu nie umie. Ja go wszystkiego naucz. Ja wiem, co to jest koo godzinne. Potrafi je narysowa. Jest to koo wielkie, ktre przechodzi przez oba bieguny i dane ciao niebieskie. - A wie pani, co to jest KOO WIELKIE? - Tak, prosz pana. Koo wielkie jest to takie koo, ktrego paszczyzna przechodzi przez rodek danej kuli. Std, jak pan mwi, piewa si: Dana, moja, dana..." Zdumienie moje graniczyo z zachwytem. Przez ciekawo ju tylko, czy rzeczywicie potrafia tak dobrze opanowa podyktowany uczestnikom kursu materia, spytaem: - Jakie pani zna pojcia zwizane z momentem obserwacji? Maa natychmiast wyrecytowaa: - Czas, kt czasowy i kt godzinny. CZAS liczy si od dolnego poudnika do 24 godzin na wschd. KT CZASOWY liczymy od grnego poudnika na zachd do 24 godzin lub do 360 stopni. Uywa si go w rocznikach astronomicznych. KT GODZINNY, przewanie miejscowy, jako element trjkta biegunowego liczy si od grnego

poudnika na wschd lub zachd, nie przekracza on wartoci 12 godzin, czyli 180 stopni. Uywa si do rozwizywania wszelkich zagadnie z astronawigacji. Jest ktem przy wierzchoku wyznaczonym przez biegun. - No to moe mi jeszcze pani powie, co to jest PIERWSZY WERTYKA? wyprbowaem dziewczynk po raz ostatni. We wpatrzonych we mnie oczach maej widziaem tylko jedno pytanie: Pozwoli zabra tatusia czy nie pozwoli? Gdy zrozumiaa, e to koniec pyta, zauwayem bysk zadowolenia w jej oczach i z ulg w gosie powiedziaa: - PIERWSZY WERTYKA jest to KOO WIERZCHOKOWE na sferze niebieskiej, prostopade do POUDNIKA NIEBIESKIEGO, przecinajce si z horyzontem astronomicznym w punktach wschodu i zachodu. Extraordinario i fantstico - tylko te dwa sowa miaem bez przerwy na myli, patrzc na to malestwo owadnite wol pjcia z ojcem do zwierzyca. Obdarzona rzadko spotykan si woli i wyobrani, by dopi celu, zadaa sobie trud opanowania kilkudziesiciu definicji poj z astronawigacji, zanotowanych przez ojca na wykadach, eby przekona mnie i nauczy ojca.

Znaczy Kapitan i Hatszepsut

Przypadek skojarzy mi Znaczy Kapitana" ze synn kobiet, krlow-faraonem w

jednej osobie. Jej dwudziestoletnie panowanie w Egipcie przypada na okres w pobliu 1500 roku p.n.e. Po mierci brata i zarazem ma, Totmesa II, sprawowaa rzdy w imieniu nieletniego Totmesa III, by po siedmiu latach zagarn wadz cakowicie. Poniewa krlowe nie byy uznawane przez prawo za rwnorzdne krlom, by chocia pozornie czyni zado prawu, Hatszepsut kazaa ry na obeliskach i w wityniach sceny o swym boskim pochodzeniu od powszechnie wwczas czczonego boga Amona, jej rzekomego ojca (ojcem ziemskim by Totmes I). Podczas oficjalnych ceremonii uywaa wszystkich oznak faraona mczyzny, wcznie z mskimi szatami i sztuczn brod, ktr nosia a do mierci w 1483 roku p.n.e. Zainteresowanie moje krlow-faraonem Hatszepsut spowodowaa nie dopinana broda, lecz uwieczniona w jej wityni w Dejr el-Bahari wyprawa floty do Puntu po drzewa kadzidowe i inne bogactwa tej krainy. W szczeglnoci interesowa mnie przywieziony przez t flot adunek, podany w manifecie" pisanym hieroglifami na tablicach umieszczonych w wityni. Wyprawy do Puntu miay miejsce znacznie wczeniej, ale adna nie zostaa tak dokadnie i artystycznie opisana. Zawdziczaa to krlowej Hatszepsut, usiujcej prowadzi polityk zagraniczn swych przodkw. Fakt, e urodzia si kobiet, nie pozwala jej stan na czele wojsk, poprzestawaa wic na wysyaniu poselstw lub organizowaniu wypraw handlowych, jak na przykad ta - po kadzida dla wityni Amona. Nie mogc dosta tumacze tekstw zapisanych na tablicach przedstawiajcych

adowanie okrtw w kraju Punt i nie majc znajomego badacza hieroglifw, ktremu omielibym si zabiera czas, postanowiem odczyta je sam, pomimo e nie miaem o nich pojcia. Zdawaem sobie spraw, e to, co zamierzam, zostao ju dziesitki razy przetumaczone, omwione, zaklasyfikowane. Do tych publikacji jednak nie miaem dostpu. Do nauki musiay mi wystarczy wiadomoci w encyklopediach i bardzo popularnych ksikach o staroytnym Egipcie. Co podobnego miaem ju za sob - dziki nauczycielowi aciny. By zapozna nas, uczniw sidmej klasy gimnazjalnej (sma bya przedmaturalna), z naladownictwem dwikw natury w literaturze antycznej, nazwanym wanie z grecka onomatopej - przeczyta z oryginau Odysei" urywek opisu burzy. Oczarowa mnie i porwa tym tak bardzo, e postanowiem usyszany fragment sam przetumaczy z oryginau greckiego. Udao mi si tego dokona - po czterdziestu latach. Uczc si dwicznej mowy Odysa, dowiedziaem si, e bya ona do tego stopnia zapomniana, e w redniowieczu studiowano dziea greckich uczonych z przekadw na jzyk aciski. Grek zapomniano tak dokadnie, e profesorowie, gdy si natknli na jakie wyraenie greckie, opuszczali je, mwic przy tym: Graecum est, non legitur (To po grecku, to nieczytelne). C mwi o hieroglifach! Po podbiciu Egiptu przez Arabw w roku 641 n.e. na ponowne ich odczytanie trzeba byo czeka wiele stuleci. Zaczem sw nauk od przerysowywania hieroglifw z posiadanych ksiek. Powtarzaem kady dostpny mi znak po kilkanacie razy i zrozumiaem, e do opanowania ich artystycznego rysunku potrzeba ogromnie duo czasu. W jednej z ksiek znalazem potwierdzenie swego odkrycia". Przyszli pisarze w staroytnym Egipcie rozpoczynali nauk pisania w szkoach nalecych do wity nawet od pitego roku ycia, piszc na wapiennych tabliczkach lub odamkach kamieni. wiczenia trway wiele lat. Niekiedy dopiero po dwunastu latach nauki uczniowi wolno byo przepisa co na czystym papirusie. Pisarze byli nie tylko wspaniaymi rysownikami, lecz i malarzami. Do kolorowych rysunkw uywali zielonego, niebieskiego, tego lub biaego atramentu. Jako przyszli urzdnicy, byli przygotowywani do rozmaitych zaj. wiadczyy o tym zachowane pytania egzaminacyjne, jak na przykad: Jakie s racje ywnoci armii podczas wyprawy wojennej? Ile cegie trzeba zuy na budow trasy o danych wymiarach? Ilu trzeba ludzi, by przetransportowa obelisk? Jak buduje si kolosy?" Byy te pytania z geografii, budownictwa kanaw i statkw. Rady nauczycieli dawane uczniom wiadczyy o wysiku pracy ucznia oraz o znajomoci zagadnie wychowawczych ze strony nauczycieli. Po dzi dzie nic nie straciy na swej aktualnoci i wartoci. Nauczyciel mwi: Zmu swoje serce do suchania moich sw, a zrozumiesz pyncy z nich poytek. Ten silny, kto wprawia si codziennie. Jeli zaniedbasz choby jednego dnia, zostaniesz pobity!" Z rysunkw hieroglifw wynika, e uczniowie musieli by obdarzeni wielk wyobrani. Bez niej kady z nich odruchowo przedstawiaby si w postaci czowieka z obu nogami na wycigach. Bez ng nie posunby si ani o jeden krok naprzd. Na nauk o hieroglifach nie mogem powieci wicej czasu ni dwa lub trzy razy w tygodniu po pitnacie minut. Byway miesice, w ktrych nie mogem zaj si nimi ani przez chwil. Bez znajomoci historii hieroglifw trudno je zrozumie, a jeszcze trudniej rysowa, poniewa powstay znacznie pniej ni jzyk i prawdopodobnie przechodziy tysice przemian, a z pocztku - jak u innych narodw - pismo nie oddawao dwikw, lecz mwio obrazkami. Przedmiot wyraali jego rysunkiem. Na przykad soce byo rysowane jako soce. Twarz - to

rysunek gowy z oczami i ustami. Byo to wic pismo obrazkowe. Od takiego pisma prawdopodobnie przeszli do zapisywania poj zwizanych z obrazkami czy im pokrewnych, wyraajc odpowiednim, przyswojonym ju znakiem. Soce nie oznaczao soca, lecz dzie, poniewa soce wieci w dzie. Noc i ciemno to niebo z gwiazd na nim. Niebo rysowano w postaci dugiego prostokta wspartego na nkach jak gdyby wbitych w ziemi. W gwiedzie bez trudu dopatrzy si mona byo czowieka. Znakiem gr oznaczano obc ziemi, poniewa w Egipcie nie byo gr. Pod wpywem mowy zaczy powstawa znaki odpowiadajce dwikowo rnym pojciom, a to dziki odmiennym znaczeniom przy jednakowym brzmieniu. Na przykad jak u nas: lud i ld, zamek i zamek. W jzyku egipskim naleay do nich takie pojcia, jak motyka i kocha, kaczka i syn, ostroga i brat, dom i wychodzi. Z czasem rysunkiem chleba mona byo wyrazi dwik t", rysunkiem ust - dwik r". W ten sposb znak zacz oddawa nie przedmiot i nie pojcie, lecz dwik. Aeby czytajcy wiedzia, ktry znak naley przyj za waciwy, za oznaczajcy na przykad dom, okrelali go umieszczajc pionow kresk pod rysunkiem domu. Kreska mwia": rozumiej tak, jak napisano", a sowo brzmice tak samo, lecz znaczce: wychodzi - oddawano take rysunkiem domu, lecz opatrywano go zamiast kreski dorysowanymi dwiema nogami idcymi do przodu. Z kolei Egipcjanie przeszli do bardziej skomplikowanych wyrae. I tak na przykad sowo starzec", dwiczce w jzyku egipskim jak iaw", rysowano w nastpujcy sposb: rysunek pojedynczej trzciny jako dwik i"; rysunek kani biaogowej jako gardowo brzmice a"; piskl przepirki jako w". W sumie patrzcemu na te rysunki powinien przyj na myl dwik iaw", lecz nie ma co do tego pewnoci. Pewno uzyska si dziki tak zwanemu determinatywowi w postaci schylonego czowieka z lask. Musimy przy tym pamita, e gdyby czowiek narysowany by wyprostowany i z lask, chodzioby o dostojnika. Bez determinatywu trudniej byoby rozszyfrowa sowa skadajce si z samych spgosek. Na przykad zespoy rk" i sk" mona by odczyta: rak, rok, ryk" i sok, sak, syk". W tym wypadku odczytanie tekstu bez determinatywu byoby bardzo trudne. Od roku 641 n.e. rozszyfrowywaniem hieroglifw prawie si nie zajmowano. Usiowania w tym kierunku - bardzo nieliczne - toczyy si bdn drog, nie dajc podanego rezultatu, pomimo niektrych cennych osigni w postaci wykrytych determinatyww. Niezwyky rysunek hieroglifw i olbrzymia liczba rozmaitych znakw nasuny wielu badaczom myl, e hieroglify s pismem symbolicznym, to znaczy e rysunki przekazyway pojcia, a nie dwiki. Wieki trzeba byo czeka na Napoleona i Champolliona. Ten ostatni zacz swe badania w roku 1808. Dopiero na podstawie odczytanych imion krlewskich (kamie z Rosetty) i po przekonaniu si o susznoci swej pracy zoy w tej sprawie memoria 27 wrzenia 1822 roku. T dat uznano za dzie narodzin nowoczesnej egiptologii. W swym memoriale Champollion wykaza midzy innymi pochodzenie alfabetu oraz stwierdzi, e Egipcjanie posiadali alfabet dwikowy na wiele lat przed pojawieniem si u nich Grekw i Rzymian, e system hieroglificzny jest systemem palfabetycznym, poniewa Egipcjanie, podobnie jak inne narody, nie pisali samogosek. Wedug niego alfabet fenicki powsta z alfabetu egipskiego. Europa - twierdzi Champollion - otrzymaa od staroytnego Egiptu pocztki nauki i sztuki, ale zobowizana jest jeszcze za nieocenione bogosawiestwo, jakim jest pismo alfabetyczne. Odkrycie Champolliona spowodowao olbrzymie zainteresowanie staroytnym Egiptem i jego wpywem na kultur europejsk. Praca francuskiego egiptologa Rouge potwierdzia, e alfabet fenicki powsta z egipskiego. Inni badacze z kolei udowodnili, e z fenickiego powstay

abecada semickie, jak: hebrajskie, syryjskie, arabskie, etiopskie. Wedug niektrych alfabet grecki zawdzicza swe powstanie fenickiemu. Od osadnikw greckich w Italii przejli go Etruskowie, od tych za przeszed do Rzymu, od Rzymian z kolei przejli alfabet Gallowie. Dusz alfabetu egipskiego, wedug Champolliona, by dwik - pomimo sposobu, w jaki go pisali. Nazwalibymy go moe sposobem rebusowym. Jeli chodzi o nauk, to staroytnemu Egiptowi zawdziczamy najstarszy znany podrcznik. Tak zwany Podrcznik rachmistrza", zawarty w egipskim Papirusie Rhinda", przeznaczonym bd dla budowniczych, bd dla zarzdcw wielkich majtkw rolnych. Jego powstanie odnosi si nawet do roku 1760 p.n.e. Najstarszy znany model statku z terakoty, sprzed 5000 lat p.n.e., pochodzi ze znalezisk w Dejr el-Bahari i jest typem odzi po dzi dzie spotykanym w zachodniej Afryce. U Homera w Odysei" mowa jest o uyciu na statkach mocnych lin papirusowych (rozdz. XXI, 391: Tam w sieni na dole walaa si lina okrtowa, mocna, papirusowa"). W tym stadium wiadomoci o hieroglifach udao mi si zdoby ksik o wyprawie Egipcjanina imieniem Wenamon do syryjskiego portu Babylos po zakup bali cedrowych na budow statku przeznaczonego dla boga Amona (Przygody Wenamona"). Dowiedziaem si z niej, e te statki od wiekw byy budowane z cedrw libaskich. W kulcie Amona taki statek odgrywa bardzo wan rol - na jego pokadzie bg Amon uczestniczy w uroczystej procesji statkw po Nilu od Karnaku do haremu w Luksorze w dzie wita Doliny. Uroczysto rozpoczynao naboestwo, celebrowane osobicie przez faraona w wityni Karnaku. W sanktuarium faraon skada ofiary przed ustawion tam odzi Amona. Skadano rwnie ofiary przed odziami maonki Amona, bogini Nut, i ich syna Chonsu. Po naboestwie nastpowaa uroczysta procesja. Kapani nieli cztery odzie na brzeg Nilu, ustawiano je na statkach i rozpoczynaa si podr Amona do Luksoru. Na czele flotylli pyna d Amona, za ni odzie: Nut, Chonsu oraz faraona i jego maonki. Brzegiem procesji kroczyli kapani, onierze, muzykanci, piewacy i tancerki. Po przybyciu witych odzi do Luksoru skadano bogom ofiary, najpierw na brzegu, a nastpnie przenoszono odzie do odpowiednich sanktuariw miejscowej wityni, gdzie faraon znw skada ofiary. W swej wityni w Luksorze Amon przebywa kilkanacie dni, po czym rwnie uroczycie odbywa powrotn podr do Karnaku. Religia egipska krya w sobie szczytowe osignicia myli ludzkiej - ide askawego stwrcy, sprawiedliwego pana wszechwiata, jedynego boga w wielu osobach, ide jednoczc wszystkie systemy teologiczne Egiptu. Religijne koncepcje egipskie fascynoway Grekw i Rzymian. Otaczali kultem bogw z krgu Ozyrysa, czcili Izyd. Utosamiano j z kad znan wwczas bogini i nazywano Wszechmocn Krlow zamieszkaego wiata i gwiazd morza. Izyda staa si uosobieniem wdziku, pikna, mdroci i mioci. Kult Izydy trwa jeszcze dugi czas po uznaniu chrzecijastwa za rzymsk religi pastwow, a potem wyznawcy tej bogini z niezwyk atwoci stali si czcicielami Matki Boskiej. Podobno zdarzyo si nawet, e posgi Izydy, przedstawiajce mod, pen uroku kobiet z dzieckiem na rku, suyy pniej jako posgi Madonny. Boga Amona, dla ktrego miano sprowadzi cedry libaskie, Grecy utosamili z Zeusem, Rzymianie z Jowiszem, a do nas, do Polski, dotar jako Ozyrys. Pisany hieroglifami wnn nfrw" - znaczy: znajdujcy si stale w stanie bogosawiestwa". Poprzez pisowni w jzyku greckim znalaz Ozyrys posta polsk w imieniu Onufry. To wszystko, czego si dowiedziaem o religii egipskiej, wzbudzio we mnie jeszcze wiksze zainteresowanie hieroglifami i spowodowao zmian dotychczasowego nastawienia. Teraz zaczy dla mnie wszystkie drogi prowadzi" do Egiptu.

Moja nauka o hieroglifach, w miar jej teoretycznego przyswajania, poszerzaa jednoczenie granice stycznoci z tym, czego o nich nie wiedziaem", a zaistniaa wiadomo koniecznoci posiadania sownika. Zaczem nie tylko marzy o jego kupnie, lecz usiowaem go nawet kupi. Dowiedziaem si, e jest sownik w jzyku niemieckim, skada si z kilkunastu tomw i jeli chodzi o mnie, to musiabym zapaci za niego astronomiczn kwot w markach. Postanowiem pisa sownik sam! Podjta praca wprowadzia mnie w wiat niespotykanego uroku - w mono obserwowania wysikw utrwalania i przekazywania myli w formie najbardziej artystycznej. Hieroglify oyy - stay si kipicym rdem, podsycajcym wyobrani. Nasze litery pisane dawniej pirem ptasim, nastpnie mikk stalwk - poza ustalonym znaczeniem - pozwalay odgadn temperament piszcego, jego szczero, ambicje, energi, ale sama litera, sygnalizujca dwik, nie mwia wiele wicej - pomimo rnic ksztatu. Natomiast prawie kady hieroglif wyzwala olbrzymi adunek wyobrani. Mwi przede wszystkim o klasie pisarza jako artysty, a myli towarzyszce tworzeniu tego rysunku pozwalay sign do najwikszych tajemnic zwizanych z narodzinami pisma. Wrd pisarzy egipskich musieli by eglarze, bo wiatr, prdy i fale pozostawiy swj niezatarty lad wrd hieroglifw. Osiem kresek, precyzyjnie ze sob spojonych, przedstawia napity do granic wytrzymaoci pod naporem wiatru agiel, oznacza za: powietrze, wiatr, burz, sztorm, huragan. Okrt z wiosem, wstawiony do opisu w pewnym okresie podry morskiej, mwi, e podr odbywaa si w kierunku pnocnym, pod wiatr. Ten sam rysunek okrtu, ale ju pod aglem - to podr na poudnie ze sprzyjajcym wiatrem. Podr rzek na pnoc" pod aglem - to podr z prdem. Hieroglif oznaczajcy wod i wszystko, co zwizane z jej uyciem, jest mokry potrjnie-przedstawia trzy sfalowane powierzchnie wody, jedna nad drug. Znak przedstawiajcy winogrona - zaprasza do odpoczynku w cieniu zwisajcych gron owocw, z moliwoci zaspokojenia w gorcy dzie aknienia orzewiajcym sokiem. Modna dzisiaj, jako symbol czowieka, gwiazda - przedstawiana bya w Egipcie poprzez posta czowieka; by moe uwaano, e tyle w Egipcie ludzi co gwiazd na niebie. Pole wyraone rosncymi na nim trzcinami - pozwala wyobrani widzie olbrzymie przestrzenie poronite lasem trzcin. Trudnoci zwizane ze zapaniem stepowego zajca na tych przestrzeniach day moe impuls do utosamiania zajca z czasem przyszym. Kilkanacie gatunkw ptakw zadziwia precyzj formy, oszczdnoci kresek i piknem rysunku w naladowaniu natury. Podobno pisarze niekiedy przesadzali w deniu do pikna -jeli jaki ksztat hieroglifu wyda si nieodpowiedni, psujcy harmoni caoci napisu, dla zachowania wyrazu pikna artysta stawia inny znak. Po napisaniu w swym sowniku tysicy hieroglifw nie dziwiem si, e niektrzy wspczeni egiptolodzy po dwudziestu latach pilnych studiw niczego nie opublikowali. W komentarzach do podry Wenamona podano, e w tamtych czasach poowa sw oznaczajcych statek w jzykach pnocnosemickich bya pochodzenia egipskiego, a w spisach statkw w jzyku ugarickim okoo 1400 roku p.n.e. rwnie figuroway typy statkw wedug klasyfikacji egipskiej. W Papirusie Lansinga" wspomina si, e zaogi statkw typu mns", nalecych do domw" (wacicieli statkw), w Egipcie przyjy na pokad swj adunek i wyszy do Syrii, a bg kadego czowieka by z nim. Nikt z zaogi tych statkw nie omieli si powiedzie, e znw zobaczy Egipt. Podr na aglowcach bya tak niebezpieczna, e nie mona byo nawet wspomnie przed bogami o porcie przeznaczenia, natomiast zadaniem kadego boga byo ochrania jego wyznawc. Za mojej pamici na aglowcach (Lww", Dar Pomorza") by

zwyczaj niewpisywania do dziennika okrtowego portu, do ktrego zmierza statek. Zabieranie ze sob swego boga przetrwao niemal do dnia dzisiejszego. eglarze egipscy prawdopodobnie zabierali ze sob wyobraenie eglarzy nilowych Amona jako boga wiatrw. Zwyczaj ten przejli eglarze innych krajw. Nie mniejszym powodzeniem cieszyy si u greckich eglarzy ikony Mikoaja Cudotwrcy, arcybiskupa Miry. Od kilku lat prowadzc mj egipski sownik, ktrego dnia natrafiem na oszaamiajce dla mnie sowo, mianowicie: znaczy"! Wielu Egipcjan musiao, podobnie jak kapitan Mamert Stankiewicz, uywa tego sowa, badacze bowiem hieroglifw okrelili je mianem bezuytecznego porzekada, nie zasugujcego na tumaczenie. W ostatecznoci mona je byo zastpi wyrazami takimi, jak: wic, midzy innymi, daleje itp. Zanim to sowo wymwiem, niecae, bo bez samogosek, zobaczyem je w postaci trzech umieszczonych pionowo przedmiotw w nastpujcym porzdku: podstawa do naczy, usta, chleb. Bez samogosek brzmiao to jak grt", z samogoskami moe jak garat"? Poraony tym niespodziewanym odkryciem", z wizj egipskiego kapitana okrtu rozpoczynajcego kade swe zdanie od sowa znaczy" - rzuciem si do jego odszukania. Poniewa gwne moje rdo wiadomoci o hieroglifach, a o kapitanie statku w szczeglnoci, byo usadowione w roku 1066 p.n.e. w syryjskim porcie Babylos, wrd olbrzymiej liczby tam adujcych i wyadowujcych adunki z portw Morza rdziemnego statkw - po wielu trudach - wrd ich zag odnalazem go rozmawiajcego z przybyszem z Egiptu, Wenamonem. Kapitan nazywa si mngbt". Wedug egiptologa M. Burchardta imi kapitana brzmiao: Mangabat i znaczyo tyle co mot". Czy uywa sowa znaczy", nie wiem, ale znalazem pojcie kapitan okrtu". Same sowa kapitan okrtu" w egipskim jzyku, podobnie jak sowo znaczy", najpierw zobaczyem, a dopiero potem wymwiem. Przede wszystkim zwrci moj najwiksz uwag hieroglif oznaczajcy gow, umieszczony pionowo nad znakiem ust. Obok nich hieroglif oznaczajcy niebo" lub co, co jest na wierzchu. Odczytane, zadwiczao jak hri", wymawiano je moe hari". Obok nieba hieroglif w ksztacie grzebienia zbami do gry, pod nim falista kreska imitujca wod i fal na niej, obok dugi czworobok - to lustrzana sadzawka w ogrodzie". Ta trjka brzmi jak mns". Za sadzawk odwrcony znak muzycznego klucza basowego - imituje lin i wszelkie z ni zwizane prace, obok liny okrt - na poziomej kresce krzywa w postaci ksiyca w nowiu z rogami do gry, na tylnym rogu zamocowane wioso do sterowania, w rodku nadbudwka w ksztacie tronu lub krzesa. Lina i statek, pomimo e maj swe oddzielne brzmienie, w tym wypadku milcz - s determinatywami: potwierdzaj, e gowa naley do kapitana okrtu, do hri mns", czyli moe do hari manas". Wszyscy badacze hieroglifw i papirusu z opisem podry Wenamona zgodni s, e hri mns" przeszo do jzykw zachodnioeuropejskich jako pojcie kapitana okrtu. Jednoczenie wszyscy badacze hieroglifw s zdania, e hieroglify przekazay swe gwne pojcia jako rysunki, a nie dwiki. Opierajc si na tym stwierdzeniu i pilnie trzymajc si drogi prowadzcej do staroytnego Egiptu, doszedem do przekonania, e pojcie kapitan okrtu" ma swe rdo w hieroglifie hri", przedstawionym jako gowa. Ta rzucajca si w oczy gowa musiaa wpa w oko Rzymianina i std capita, i z niej wywodzca si nazwa kapitan". Koniecznie chciaem znale potwierdzenie susznoci mego rozumowania. By moe kto ju take to odkry i nawet gdzie opisa, ale we wszystkich dostpnymi na ten temat rdach zawsze trafiaem na twierdzenie, e kapitana okrtu" zawdziczamy Rzymowi. Naraz przyszy mi na myl monety, czsto kryjce w sobie klucz do spraw nie wyjanionych w pimie. Po przewertowaniu dostpnych zdj monet rzymskich natrafiem na to, czego szukaem. Moneta miaa na jednej stronie dzib statku, pod nim trzy punkty i napis: Roma. W opisie monety podano, e znamionuje ona potg Rzymu. Z drugiej strony monety bya gowa

ukochanej Rzymu - Wenery. A wic na monecie miaem ju gow skojarzon ze statkiem. Moneta pochodzia z okresu pierwszej wojny punickiej (264-241 p.n.e.). Owidiusz w swych Fasti" (1,39) i Makrobeusz w Saturnaliach" (1.7.22) opisali gr, jakiej oddawali si Rzymianie, a jak my znamy pod nazw orze czy reszka. Rzymianie uywali sw innych - dla mnie najbardziej wymownych, a mianowicie: capita aut navi.i (gowa czy statek). Pozostawaa nie wyjaniona sprawa, dlaczego dzib statku mia znamionowa potg Rzymu. Opis monety tego nie podawa. Naraz olnia mnie myl: jeli gowa i statek maj zwizek z hieroglifami - to te punkty pod dziobem rwnie zwizane s cile z hieroglifami. Jasna sprawa! W ten sposb hieroglify mwiy, e czego jest mnstwo, jak ziaren piasku! Moneta w rkach Fenicjanina mwia mu, e Roma tyle ma okrtw wojennych, co ziaren piasku. Mnstwo! To miao oznacza potg Rzymu i byo wyraone hieroglifem. Naturalnie wszystkie moje wywody mog zaliczy do wicych si z acuchem przypadkw i zbiegiem okolicznoci oraz powiedzie, e co prawda wszystkiego mona dowie, co do czego nie istnieje pewno, ale rwnie, e prawo do pomyek jest jedn z podstawowych gwarancji swobodnego mylenia". Moliwoci pomyek jest wicej, ni sobie wyobraaem. Te same hieroglify maj znaczenie odmienne u rnych badaczy. Kania biaogowa u innych jest orem, sitko niektrzy uwaaj za przedmiot nie zidentyfikowany, a sie ryback za cz ubrania itd. Dziki przypadkowemu skojarzeniu Znaczy Kapitana i Hatszepsut i najciekawszemu dla mnie wywalaniu otwartych drzwi w postaci pisania sownika ju uoonego dowiedziaem si, by moe wycznie dla siebie, e okrt w Egipcie by rodzaju eskiego na wiele wiekw przedtem, zanim Anglicy doszli do przekonania, e ten przywilej zawdzicza okrt kosztom swoich szat", nie mniejszym ni koszty szat najbogatszych kobiet, majc na myli zaopatrzenie aglowca w tysice metrw kwadratowych ptna i kilometry lin. Dzisiejsze kompanie okrtowe istniay w staroytnym Egipcie tysice lat przed nasz er pod nazw domw-wacicieli okrtw. Zwyczaj niewpisywania do dziennikw okrtowych na aglowcach portu docelowego, zanim aglowiec si tam nie znajdzie, te chyba ma swe rdo w Egipcie. Najwysze honory oddawane banderom i sztandarom wywodz si z hieroglifu oznaczajcego boga - rysowanego jako sztandar. Zabieranie ze sob w podr swego boga przez egipskich eglarzy miao analogi przez niemal cay wiek XX w kaplicach na statkach. Jedn z najwikszych i najpikniejszych bya kaplica na francuskim olbrzymie oceanicznym Normandie". Dziki pragnieniu odczytania moe jednego z pierwszych manifestw", inaczej mwic, spisu pokwitowa na przyjte na statek adunki zapoznaem si z hieroglifami i przy okazji zaspokoiem niepowan, ale od okresu szkolnego zachowan ciekawo, skd pochodzi drczca uczniw plaga uwag czynionych przez nauczycieli czerwonym atramentem. Dowiedziaem si, e kiereszowane na czerwono wypracowania uczniw z niedostateczn ocen w tym samym kolorze na kocu maj zwizek z Egiptem. Czerwony atrament jednak to tylko na naszym gruncie plaga egipska, bo w Egipcie mia pozytywne zastosowanie jako wyrnik. Pisarze egipscy, uywajc dwch atramentw - czarnego i czerwonego - czerwony stosowali do podkrelania wanych faktw, a w szczeglnoci dat. Dzisiejsza klasyfikacja statkw przyjta zostaa od Egipcjan wraz ze wspaniaymi linami papirusowymi - ju nie mwic o wpywach religii, nauki, sztuki, alfabetu- to wszystko zmienio moje przekonania o wanoci Rzymu i myl, e: wszystkie drogi prowadz do... staroytnego Egiptu. Ale dla mnie osobicie najwaniejsza jest wiadomo, e pojcie i sowa kapitan okrtu" maj swe rdo w Egipcie i wydaje si rzecz bardzo prawdopodobn, i mg by we flocie egipskiej kapitan statku, moe wysany przez sam krlow Hatszepsut do Puntu,

rozpoczynajcy, podobnie jak kapitan Mamert Stankiewicz, kade zdanie od znaczy", a piszcy o nim opowiadania wymwiby moe tytu Znaczy Kapitan" sowami: Garat hari manas".

Nawigatorzy trzeciej floty"

Uczelnie, majce bogate tradycje, przesikaj nimi. Wykadowcy i wychowankowie

mimo woli staraj si dopasowa do sprawdzonych przez lata wzorcw. Szkoa Rybowstwa Morskiego w Gdyni nie posiadaa ani tradycji, ani pierwowzoru, a mimo to w cigu 13 lat swego istnienia wyksztacia w murach przy Alei Zjednoczenia 3, prowadzcej prosto do morza, dziesitki absolwentw, oficerw trzeciej floty", pniejszych pracownikw przedsibiorstw poowowych Odry" i Gryfa", pobliskiej Arki" i Dalmoru", dowodzcych statkami dalekomorskimi. Narybek Szkoy Rybowstwa Morskiego si rzeczy musia rekrutowa si z caej Polski. Trudno, by na Wybrzeu znalaza si dostateczna liczba kandydatw, ktrzy chcieliby powici si tej nieatwej i wymagajcej wielkiego zasobu wiedzy i umiejtnoci pracy. Bez dociekania pobudek, jakie kieroway chci podjcia nauki w tak szczeglnej Szkole, zadziwiaa mnie rnorodno poprzednich zainteresowa i zaj kandydatw. Niektrzy z nich ju po par lat pracowali w kopalniach, inni za przyszli dopiero co ze szkoy. Znaleli si skoczkowie spadochronowi, piloci szybowcw i mistrzowie bilardu, introligatorzy oraz muzycy, ogrodnicy, petwonurkowie, szkutnicy i zawodowi brydyci. Niektrzy przyznawali si do pisania wierszy, inni do malowania obrazw. Cay ten narybek umieszczony w Szkole jak w torbie hippocampusa, /po polsku - konika morskiego/ mia si zjawi na morzu w postaci supernawigatora, ktry potrafi wyszuka odpowiednie owiska na oceanie oraz robi zacigi w warunkach zarwno podbiegunowych, jak i tropikalnych, zakonserwowa ryb i dostarczy j w jak najlepszym stanie do wskazanego portu. Inaczej mwic - kady z absolwentw musia by przystosowany do ycia w morzu, zna jego prawa, umie porusza si po nim od Arktyki po Antarktyd. Spord wielu przedmiotw, ktre musi pozna przyszy kapitan rybacki - myliwy i owca na wodach caego wiata - s takie, ktre ucz, jak znale drog na owiska odlegych mrz, wicz w najtrudniejszej sztuce nawigacyjnego znalezienia si" - okrelenia swej pozycji. A jest to chleb powszedni nawigatora-rybaka. Dobry kapitan rybacki to przede wszystkim dobry nawigator. Sztuka okrelania drogi i pozycji za pomoc gwiazd znana bya od momentu wyjcia czowieka na morze. Zawsze w jednym i tym samym miejscu na ciemnym niebie widoczna Gwiazda Polarna, dwicznie przez innych zwana Estrella del Norte lub Stella Maris, daa pocztek astronawigacji - nawigacji przy pomocy gwiazd.

By okres, gdy sekstant i astronawigacja zaczy znajdowa wielu przeciwnikw, w osobach wielbicych uatwienia w okrelaniu pozycji za pomoc najrozmaitszych odcieni" namiarw radiowych, tak zwanej nawigacji technicznej. Jake pozorne okazao si pozbawienie tytuu krlowej nauk morskich astronawigacji! Pomimo cigle nowych udoskonale, ktrych znaczenie jest bezsprzeczne a negowanie ich byoby popadaniem w drug skrajno - stary sekstant w rkach dobrego nawigatora przez dugie lata bdzie sprawdzianem wasnych umiejtnoci i wskaza przyrzdw. Cae zagadnienie astronawigacji sprowadza si do zaoenia: jeli znajduj si w danej chwili w danym miejscu - to wszystkie widziane przeze mnie ciaa niebieskie musz si znajdowa na cile okrelonej wysokoci. Jeli ciao niebieskie widz wyej ni si spodziewaem, to znaczy, e znajduj si bliej ni obliczyem, i odwrotnie. Mierzenie wysokoci cia niebieskich /soca, ksiyca, planet, gwiazd/ przy pomocy sekstantu, szkicowanie map i rysowanie na nich odcinka koa, z ktrego mog widzie dane ciao niebieskie na danej wysokoci i w danym momencie - to podstawowe wiczenia z astronawigacji we wszystkich szkoach morskich wiata. Zanim gdyska Szkoa Rybowstwa Morskiego otrzymaa dalekomorski supertrawler, jej uczniowie, pozbawieni jakiegokolwiek statku szkolnego, uczyli si apania" wysokoci gwiazd nad... talerzem z czarn kaw zboow. Kt odmierzony sekstantem pomidzy gwiazd widzian na niebie a jej obrazem odbitym w kawie zboowej, podzielony przez dwa, by dan wysokoci gwiazdy lub innego ciaa niebieskiego. Dziesitki godzin spdzono nad tym prymitywnym instrumentem astronomicznym, jakim by talerz peen gwiazd odbitych z jasnego nieba, mrugajcych w maej zboowej", ktry mieci w sobie nie tylko cay horyzont wczesnej szkoy, lecz i dugi okres jej bytowania. Talerz wypeniony gwiazdami, zatopionymi w czarnej kawie, zastpowa horyzonty odlegych owisk, na ktre mieli kiedy wyruszy. Za to dzisiaj ci, ktrzy apali gwiazdy w talerzu, dowodz trawlerami na tych w talerzu ongi widzianych owiskach. Szeroko geograficzna przeszo 71 North, dugo okoo 25 East - to akwen, na ktrym znaleli si moi chopcy" podczas pierwszej wyprawy do krainy Wiecznej Nocy na nowo otrzymanym przez Szko trawlerze. Nike szcztki zimowego dnia zatrzymay si na granicy 66 i p stopnia szerokoci pnocnej. Wody Morza Barentsa obfituj w tym czasie w ryby, sztormy i nieyce. Sprawozdania chopcw z tej wyprawy przypominay opowiadania Jacka Londona o poszukiwaczach zota z Czterdziestej Mili. Ich ogarna podobna gorczka zota i przybraa posta hazardu zmuszajcego do zrobienia jak najwikszej liczba zacigw na olbrzymiej oceanicznej fali. Nawigacja wrd nieyc, ucieczki przed sztormami pomidzy czarne czelucie bezdennych fiordw, gdzie nie mona rzuci kotwicy, ycie w wiecznej nocy, w staym napiciu uwagi i czujnoci tworz atmosfer, w ktrej zaledwie w cigu jednego rejsu myli pochego chopca potrafi zmieni si w dojrza wiadomo nawigatora. Do pierwszego poowu gwiazd" na morzu uczniowie przygotowywali si z ogromnym entuzjazmem. Sami postanowili, e kady z nich musi zrobi po sto obserwacji, a to znaczy: odmierzy sekstantem wysoko ciaa niebieskiego i zapisa jego czas", obliczy wysoko teoretyczn tego ciaa niebieskiego dla obranej pozycji i porwna z odmierzon, naszkicowa map i odcinek linii, na ktrej moe si w tym momencie znajdowa statek. Obliczenie jednej takiej linii wraz z jej wykreleniem zajmuje dowiadczonemu nawigatorowi okoo 24 minut, zatem sto takich obserwacji pochonie dwa tysice czterysta minut, czyli czterdzieci godzin. To wszystko miao by wykonane w cigu rejsu trwajcego siedemnacie dni. Jednak tych sto obserwacji to zaledwie minimum, po nich nawigator zaczyna nabiera wprawy i zaufania do okrelonych przez siebie pozycji, zaczyna rozumie sekstant, poznawa gwiazdozbiory.

Najwaniejsze za - zaczyna zdawa sobie spraw z dokadnoci, jak osign. Uczniowie, ktrzy szykowali si do pierwszego poowu gwiazd", byli rwnie pierwszymi, ktrzy uczestniczyli w poowach ryb na supertrawlerze /trawler szkolny Turlejski" - jego nazwy nigdy K. O. Borchardt nie wymieni z uwagi na komunistyczny yciorys patrona, Jana Turlejskiego - przypis red./. Ich postawa i zapa wzbudziy podziw starszego oficera, obchodzcego w tym czasie swe pidziesiciolecie suby na morzu kmdr. Mieczysawa Burhardta. Oto, co opowiada o chopcach: Z podziwem patrzyem na tych malcw, zzibnitych podczas wycigania sieci i porzdkowania ryb na pokadzie - przy wietrze, mrozie i fali. Nie dali si jednak zapdzi pod pokad, a do wykoczenia roboty, wykonywanej wsplnie z wywiczon i odpowiednio ubran zaog. Na wieczornej zbirce uwaaem za swj obowizek ucisn kademu chopcu rk i wyrazi uznanie dla jego hartu, wytrwaoci i przezwycienia saboci". Gwnym celem wyprawy byy poowy ryb i powrt z penymi adowniami. wiczenia z astronawigacji stanowiy raczej dobrowoln prac chopcw, ktrzy po zacigach, zamiast wypoczywa, zabierali si do apania gwiazd". Niewielu ludzi - oprcz rybakw - zrozumie, co to znaczy zzibnitymi i zmczonymi od wycigania sieci rkoma, namokymi od czyszczenia i solenia ryb, na koyszcym si statku bra do rki owek i zasiada do pisania. Co to znaczy, wrd specyficznego zapachu statkw rybackich opanowa zmczenie i senno, oblicza, logarytmowa dziesitki linii pozycyjnych, kreli je na mapie, a przy tym nie martwi si i nie zniechca, jeli nie s dokadne i nie zostay zaliczone. Nawigatorowi nie wolno si myli. Jego bdy mog kosztowa ycie ludzkie i ycie statku lub - agodniej biorc -spowodowa uderzenie w krajobraz", czyli osadzenie statku na mielinie. Zestawienie wynikw pooww: dwiecie czterdzieci beczek ryby, przeszo tysic zowionych" soc, dwa ksiyce, kilkadziesit soc zapanych w momencie kulminacji i kilkaset metod przypoudnikow, osiemdziesit pozycji z trzech gwiazd, trzydzieci z Jowisza i gwiazd, trzydzieci siedem piknych okazw szerokoci geograficznej z Estrella del Norte. W podry tej zapisali w dzienniku okrtowym szeroko 20Nord i dugo 20 West - a nigdy nie chcieli wierzy, gdy podczas wykadw mwiem im, e pjd na owiska Islandii, Nowej Funlandii Zachodniej lub Poudniowej Afryki czy Oceanu Indyjskiego. Po oczach byo wida, e syszc te proroctwa, kady z nich piewa w duchu: Mw dalej, mw dalej, mw jeszcze. Ja bajki tak lubi ogromnie... " Tymczasem powracajcych spod bieguna chopcw Szkoa powitaa niespodziank. Waciwie niespodzianki byy trzy. Wyglday uroczo, miay tytuy magistrw oraz szaty niewiecie i byy niemal w tym samym wieku, co nasi polarnicy. To, e uczyy, to gupstwo, ale podczas przerw lekcyjnych dyuroway na korytarzu i miay za zadanie uwaa, by ktry z nich nie wyrzdzi sobie krzywdy. Tego byo za wiele nawet dla najspokojniejszych. Obmylili zemst. Chcecie nas pilnowa? Dobra! Pilnujcie a do mierci. I poenili z nimi swych kolegw. xxx Sensacja! Powsta pierwszy gabinet naukowy" - gabinet nawigacyjny. Jego najwiksz atrakcj bya wyfroterowana posadzka. Wszystkie pozostae podogi smarowao si ciemn mazi pyochonn. Nowe przyrzdy nawigacyjne nie budziy w chopcach tyle entuzjazmu, co posadzka. Nawigatorzy chodzili po gabinecie jak po meczecie - bez butw, nawet nogi krzese i stolikw podkleili suknem. Mosine pokrywy kompasw byy przymione blaskiem posadzki. Kropk nad i" w przygotowanym do uroczystego otwarcia gabinecie by napis z misternie wycitych z drewna liter greckich: PANTA REI.

Lustracji gabinetu dokona mia minister eglugi, w asycie innych osb oficjalnych i przeoonych Szkoy. Pitnacie minut przed wizytacj postanowiem wpa do gabinetu, by zetrze ewentualnie nie dostrzeony py. Drzwi zastaem zamknite. Zaczem puka. Jednak podobnie jak w Kubusiu Puchatku" - im bardziej pukaem, tym bardziej nikt nie otwiera. Gdy zawoaem gono: PROSZ NATYCHMIAST OTWORZY! - drzwi bezszelestnie si otworzyy. Gabinet by wyposaony w nowe stoliki do pracy na mapach. Na kadym stoliku miaa lee mapa, na niej peny rynsztunek nawigatora: ekierki, liniay, cyrkle, transportery, owki, gumki. Z trzech najbliszych stolikw mapy byy zdjte. Na wylakierowanej przez chopcw powierzchni stow wida byo wyrane odbicie trjktw utworzonych z lepkiego pynu. MANDARYN! " - przemkno mi przez gow. By to w tym okresie najbardziej modny napj, co w rodzaju likieru. Na twarzach nawigatorw nie byo wida ani odrobiny skruchy, alu, nawet przestrachu. Przeciwnie, wygldali na bardzo pewnych siebie, zadowolonych. Byli umiechnici, nawet uroczyci. - Chopcy! Czycie poszaleli? Minister! Dyrektorzy! Caa wita ... Nie dali mi dokoczy. Najbardziej rozradowany i uroczysty owiadczy: - I DZIEWCZYNA JEST! Automatycznie zacza we mnie dziaa przestroga: niczemu si nie dziwi, chcc spokojnie przej przez ycie". - Gdzie? - spytaem moliwie najspokojniej. - TUTAJ! - odpowiedzieli chrem, wskazujc palcami na szaf, w ktrej wisiay logi. Podszedem do szafy i otworzyem drzwi. W cieniu przyrzdw do mierzenia szybkoci staa urocza blondynka w wieczorowej sukni, lekko zaponiona. Wysza z szafy z godnoci krlewny z bajki. - MOJA NARZECZONA! - przedstawi mi j najwyszy przestpca. - WANIE ZARCZYLIMY SI. Mieli racj. Czy mona byo znale bardziej godne takiej uroczystoci miejsce ni gabinet nawigacyjny o promieniejcej, nieskalanej czystoci posadzce, wyposaony w mapy i przyrzdy, ktre przez cae ycie bd towarzyszyy nawigatorowi tak, jak i ona? Trzeba byo na wszystko popatrze oczami nawigatora, a potem by na lubie. Ale wszystko PANTA REI. xxx Wspomnienia o wyprawach na Dalek Pnoc s najtrwalsze, najgbsze i najserdeczniejsze. Sztormami owiana, ubielona nieycami Wyspa Niedwiedzia, a hen, koo 73 rwnolenika szerokoci pnocnej, wystpuje w opowiadaniach i sprawozdaniach z podry nawigatorw jako co co dao najbardziej wartociowe przeycia. Zacigi przy mronej pogodzie na duej fali maj bez porwnania wikszy urok ni na podzwrotnikowych, lustrzanych owiskach Cap Blanco. Wspomnienia i opisy pooww za krgiem polarnym mona uj jednym zdaniem, wyraonym przed wiekami w zwizej acinie: Periculum maris spes lucri superat - niebezpieczestwa na morzu posiadaj najwiksz warto. owiska lece na zachd od Grenlandii otworzyy nowy rozdzia w yciu trzeciej floty". Na kartkach dziennikw okrtowych zjawi si znany z historii poawiaczy wielorybw przyldek Farewell. Za nim, ku biegunowi cignie si Ziemia i Zatoka Baffina - wylgarnia

najwyszych gr lodowych. Zacigi wrd srebrzcych si nad ciemn wod krysztaowych paacw zaczy zaciera nawet urok Wyspy Niedwiedziej. Nawigacja wrd gr lodowych wydawaa si rozrywk w porwnaniu z takimi olbrzymami. Wyrzucenie sieci stwarzao konieczno wnikliwej znajomoci prdw, temperatury, zasolenia, skadu chemicznego wody, rodzaju dna, gatunkw planktonu, gatunkw ryb - nie mwic ju o warunkach atmosferycznych. Traowana sie nie pozwala zamkn si na zacisznym mostku i zda na dokadno automatycznych przyrzdw elektromagnetycznych, za ktrych spraw morze zza burty przenioso si na ekrany radarw. Nawigatorzy trzeciej floty" stali si spadkobiercami wiedzy ludzi spod agli. Atlasy z mapami owisk uzupeniy mapy pilotowe oceanw. Do wiedzy nawigatora dosza w trzeciej flocie" konieczno poznania olbrzymiej wiedzy biologicznej, techniki konserwacji ryb i techniki pooww, znajomo wytrzymaoci sprztu poowowego oraz umiejtno jego naprawy. Tylko poczenie dwch specjalnoci - nawigatora i owcytropiciela - wytworzyo typ wspczesnego rybaka uzbrojonego w wiedz dawniejszego eglarza, korzystajcego z najnowszych zdobyczy techniki, bez utraty bezporedniego kontaktu z morzem. xxx Jeden trawler jako statek szkolny okaza si niewystarczajcy. Doszy jeszcze dwa aglowce szkolne do pomocy. One wanie wypyny w rejs kurtuazyjno-nawigacyjny na Pnoc. Po dojciu do szerokoci szkierw, ktrymi si idzie do Sztokholmu, wziy kurs na sze tysicy wysp. Na najwikszej z nich znajduje si Mariehamm. aglowce szkolne caego wiata zawijaj tutaj, by zoy hod czowiekowi, ktry nie ma rwnych sobie w historii eglarstwa. Jest nim kapitan Gustaw Erickson. Majc dziesi lat rozpocz prac na aglowcu jako chopak sprztajcy kabiny. Pniej awansowa kolejno na pomocnika kucharza, kucharza, bosmana, oficera. Pod koniec zeszego stulecia, jako dziewitnastoletni kapitan dowodzi aglowcem Adela", przewoc adunki drewna do portw Morza Pnocnego. Do czterdziestego pierwszego roku ycia dowodzi duymi aglowcami, przemierzajc gocice wodne caej kuli ziemskiej. Wwczas to pokn kotwic", a mwic jzykiem ldowym, zosta wacicielem aglowca Tjeremai". Potem stan swego posiadania zwiksza z roku na rok, ratujc najpikniejsze aglowce od mierci przez pocicie na zom. Wrd uratowanych przez kapitana Gustawa Ericksona aglowcw znalazy si tak synne i wielkie, jak Peking" i Patosi", a nikomu nieznany dotychczas Mariehamm sta si Mekk aglowcw i eglarzy, odwiedzajcych ostatniego romantycznego wikinga. Dwa nasze aglowce weszy do Mariehammu, a nasi modzi nawigatorzy mieli stan przed pastwem Erickson. Niepokj by wielki, jak si zachowaj przed t par ludzi, majcych najwiksz skal porwnawcz, znajcych adeptw szk morskich caego wiata. Trudno byo wychowywa chopcw specjalnie przed t wizyt czy te kaza im by grzecznymi i ukadnymi podczas kilkudniowego postoju. Przecie do Szkoy przychodz na og chopcy wcale nie cisi i potulni, lecz wanie silni jak maszyny, o sabych jeszcze hamulcach. Urok pani Erickson, jaki wywara na swych gociach, by zrozumiay. Bya wysok, pikn blondynk, wadajc swobodnie omioma jzykami. Ale jak oni potrafili oczarowa pani Erickson, to na zawsze pozostanie tajemnic i najwikszym wyczynem nawigatorw trzeciej floty". Wytworni w kadej sytuacji, w trakcie przyj, na wycieczkach autokarem podczas zwiedzania wyspy, w stosunku do siebie samych mieli tylko miy umiech i same uprzejmoci. Na pytanie pani Erickson, czy chcieliby co wypi, odpowiedzieli, e owszem, z

przyjemnoci. - Ale co? - zapytaa przemia gospodyni. - Lemoniad! - odpowiedzieli chrem. - My nigdy nic innego w kraju nie pijemy.

Krtka Koszulka"

21 grudnia 1869 roku w Greenock spod krtkiej koszulki" wyoni si ksztat jednego z
najpikniejszych herbacianych kliprw. Ksztat tak wytworny, e wspczeni twierdzili, i ma on wygld najbardziej wyrafinowanego" jachtu. Podobnie jak wszystkie wczesne jachty, pomalowany by na czarno. Ozdob tego klipra by galion w postaci piknej kobiety z rozwianymi czarnymi wosami, z wycignit praw rk usiujc jak gdyby co zapa. Ta pikna kobieta miaa na sobie tylko krciutk koszulk, od ktrej rozpoczynaa si stewa wspaniaego klipra. Jego nazwa po szkocku brzmiaa Cutty Sark", co w tumaczeniu na jzyk polski znaczy wanie Krtka Koszulka". Waciciele klipra, nadajc mu t nazw podczas wodowania w poniedziaek 23 listopada 1869 roku w stoczni Woodyrad Dumbarton, upamitnili ni poemat szkockiego poety Roberta Burnsa (1759-1796) pod tytuem Tom O'Shaner", ktrego bohaterem jest Szkot o tym samym imieniu. Oto jego przygody w wielkim skrcie. Tom porzuci sw on Kate. uciekajc na siwej klaczy zwanej Mag. W drodze upi si i pogry w stan pomidzy rzeczywistoci a niedorzecznymi wytworami bujnej wyobrani, sprowadzajcymi widziada. Najbardziej podoba mu si taniec przelicznej czarownicy imieniem Nannie, ubranej w krtk koszulk czy rodzaj tuniki. W tacu udawaa kobiet w opaach. By to taniec perfidny, przewrotny, ale czarujcy. Przedstawiaa w nim, e si broni, e kogo kopie, cay czas skaczc. Doprowadzia swym tacem towarzyszcego Tomowi szatana do strasznych mk z podania. Jcza i wi si, nie bdc w stanie usta w miejscu. Szataskie" myli ogarny rwnie Toma, straci panowanie nad sob i rykn, co mia si: Weil done, Cutty Sark!" (Brawo, Krtka Koszulko!). Potem nastpia ciemno. Tom z wielkim trudem dopad swej klaczy. W tumie rozlegy si okrzyki: apcie zodzieja!" Gonili Toma ludzie i czarownice, a na ich czele biega z wycignit rk przeliczna czarownica Nannie. Przy mocie zdoaa go prawie dogoni. Zapaa jego klacz za ogon, pozostawiajc biednej Maggie jedynie kikut. W marcu 1869 roku w stoczni Woodyard Dumbarton pooono stpk pod herbaciany kliper, majcy speni najtajniejsze pragnienia ojca i syna, zrzeszonych wacicieli Towarzystwa Okrtowego pod nazw John Willis and Son. Zaoycielem tego towarzystwa by ojciec waciciela Cutty Sark", John Willis, urodzony w Berwick-on-Tweed. W wieku czternastu lat, po awanturze z ojczymem, uciek z domu na morze. Pracujc jako chopak na rnych statkach dorabia sobie w nowo otworzonych West India Docks, gdzie pucowa elegantom ich wellingtony zabrudzone podczas drogi przez botniska otaczajce doki. Za otrzymane pienidze kupowa

struny do gitar, a nastpnie sprzedawa je z wielkim zyskiem czarnym gitarzystom w Indiach Zachodnich. Stamtd przywozi beczuki z tamarynem (z ktrego wyrabiano powida), soiki z imbirem i cukierki. Sprzedawa to wszystko wacicielowi sklepu z towarami kolonialnymi, George'owi Yatesowi. Ten skrztny ciuacz, gdy zosta kapitanem, mia dostateczn fortun, by kupi aglowiec. Zaoy wasn kompani okrtow i sam wydawa instrukcje zatrudnionym w niej kapitanom. Interesowa si wszystkimi robotami na swych aglowcach, sprawdzajc wykonane prace pod nieobecno kapitanw zajtych w tym czasie na ldzie. Jego syn, John Willis, te kapitan, nie przepada za bardzo za robotami na statkach, wystarczyo mu to, e by wacicielem. Natomiast jego syn, kapitan John Willis, dowodzi aglowcami ojca i przystpi z nim do spki pod nazw John Willis and Son. Ten najmodszy z Willsw znany by w caym londyskim City jako OId White Hat" (Stary Biay Cylinder), city w jzyku, bardzo dowcipny, a przy tym wytrway w swych zamierzeniach. Wola mie obrotnego kapitana-szelm, przynoszcego dochd, ni gupca. Obrotny moe i wemie pienidze rwnie dla siebie, ale gupiec nie zrobi pienidzy ani dla statku, ani dla siebie". Kapitanom swoim zabrania zabierania w podr on, cho sam by ulubiecem kobiet i lubi kobiety. To wanie on nada swemu kliprowi nazw Cutty Sark" (Krtka Koszulka"). Nie tylko dbano o zachowanie tajemnicy konstrukcji Cutty Sark", by z wiadomoci na ten temat nie skorzystano przy budowie innych kliprw w Glasgow i Greenock, ale rwnie czyniono wszystko, by wodowaniu nie towarzyszyy ze wrby, jak na przykad nierozbicie si butelki, rzuconej zbyt sabo. Kapitan Moodie pouczy sw maonk, jak ma cisn butelk. I rozprysna si na drobniutkie kawaki. Matk chrzestn Cutty Sark" bya Janett Cassels, ona jednego z najbardziej dowiadczonych kapitanw. Towarzystwo okrtowe John Wills and Son powierzyo wanie jemu piecz nad budow klipra, majcego by najszybszym na wiecie. W pierwsz sw podr wyruszya Cutty Sark" 13 stycznia 1870 roku pod dowdztwem kapitana Moodie. W swych trzech pierwszych podrach na Cutty Sark" kapitan George Moodie osign prdko 17,5 wza. Okazao si, e nowy ksztat rufy Cutty Sark" by tak dobrze pomylany, e nawet w ryczcych czterdziestkach" pniejszy jej dowdca, kapitan Woodget, chodzi po rufie w najbardziej eleganckich pantoflach, zwanych carpet siippers", i rzadko kiedy byy zmoczone. Wyrzebienie galionu Nannie powierzy Old White Hat najlepszemu w owych czasach rzebiarzowi, F. Helleyerowi, bez ogldania si na koszty. Odda on Nannie w momencie, gdy z wycignit rk, z rozwianymi od pdu czarnymi wosami zdoaa pochwyci ogon siwej klaczy Toma. Rzeba bya arcydzieem. Niestety, podczas podry pod dowdztwem kapitana Woodgeta przez ryczce czterdziestki" fale urway gow i rk piknej Nannie. Dorobione nowe nie dorwnay pierwszej wersji. Jednoczenie z galionem zamwi Old White Hat u rzebiarza dwie due paskorzeby umieszczone tak, by ogldajcy mogli si z nich dowiedzie, kim by Tom O'Shanter. Paskorzeba umieszczona bliej rufy przedstawiaa Toma na jego siwej klaczy Mag, natomiast bliej dziobu taczce czarownice. Nagie. Niestety... byy to czasy wiktoriaskie (1837-1901). Paskorzeb uznano za zbyt wszeteczn i Old White Hat by zmuszony usun j z publicznego widoku. Mia White Hat-Willis inne przykre przeycie ze swoj Krtk Koszulk". Jeden z kapitanw Cutty Sark", F. Moore, uwaajc siebie za artyst niepoledniej miary, postanowi oywi marmurowo biae policzki Nannie, malujc je na rowo. Bezwiednie naruszy obowizujce w tych czasach tabu - galiony musiay mie marmurowo biae twarze. Wtedy nawet ojciec Willis wpad w sza na widok takiej profanacji i kaza najlepszymi emaliami przywrci pierwotny wygld twarzy Nannie.

Przyj si zwyczaj, e podczas postoju Cutty Sark" w porcie zaoga umieszczaa w wycignitej rce Nannie koski ogon. W roku 1885 dowdztwo Cutty Sark" obj kapitan Dick Woodget, powszechnie uwaany za najlepszego kapitana wczesnych kliprw. Urodzi si 21 grudnia 1845 roku w rodzinie farmera z Burnham Norton. Od dziecka zdradza wielkie poczucie godnoci osobistej. W dziesitym roku ycia zostaje oddany do szkoy w Burnham Norton, znanej z wychowania" polegajcego gwnie na biciu kijem. Gdy nauczyciel chcia zastosowa ten instrument wychowawczy" wobec maego Dicka, ten ugryz go w nog i uciek do domu. By peen najdziwaczniejszych pomysw i dowcipw, ogromnego poczucia humoru. Oddano go do prywatnej szkoy w Deepdale, ale gdy tylko ukoczy szesnacie lat, wyruszy na morze. Zaokrtowa si jako chopak na jednomasztow 80-tonow bark Johns". Potem wraz z wiekiem i szybko przyswajan wiedz - na kolejne aglowce, w 1881 roku zosta kapitanem Goldstream", a w 1885 Cutty Sark". Dowiadczony jako malec kijem, nigdy adnego ucznia i marynarza nie ukara. Uczniowie przepadali za nim, mwic: Jest jednym z nas, my jestemy z nim". Najbardziej imponowa zaodze, gdy podczas najwikszego sztormu by zawsze peen humoru i zna sytuacj, w jakiej si znajduje. Nie dawa marynarzom pracy, ktrej by sam nie mg wykona. Zaoga nigdy nie odczuwaa z nim strachu w najtrudniejszych chwilach. Nie pi, nie pali, a gdy owdowia, oeni si po raz drugi. Uwielbia zwierzta. Na Cutty Sark" mia wspania odmian psw, szkockich owczarkw (collies). By zaoga te miaa jak rozrywk, kupi dwie mapy. By niesychanie przezorny. Stale sam sprawdza cay takielunek. W miejscach najbardziej zagroonych dawa nowe liny stalowe. Pomimo dodatkowych kosztw Old White Hat nie szczdzi na to pienidzy. Gdy zszed na ld, kupi sobie posiado i zacz gospodarowa. Kochajc zwierzta, mia ich najrozmaitsze gatunki, a one, podobnie jak uczniowie, przepaday za jego towarzystwem. Sprawia przechodniom niepowszedni widok, idc na spacer w towarzystwie kur, indykw, kaczek, krlikw, krowy i dwch prosiaczkw. Trzej synowie kapitana Woodgeta byli te kapitanami, ale ju na parowcach, na Dalekim Wschodzie, a sam kapitan Dick Woodget w wieku lat siedemdziesiciu piciu prbowa jeszcze ujedzi modego rebaka wasnego chowu. Szczliwie skoczyo si tylko na podbitym oku kapitana. Z reklam, e bdzie najszybszy, 17 listopada 1868 roku wyruszy w sw dziewicz podr do Melbourne kliper herbaciany Thermopylae", zbudowany w stoczni Walter Hood of Aberdeen przez sawnego wwczas architekta aglowcw, Bernarda Waymoutha, dla towarzystwa okrtowego George Thomsons Aberdeen Line. Jego prdko postanowili zami ojciec i syn Willisowie, kadc stpk pod herbaciany kliper, zaprojektowany przez nowo wschodzc gwiazd architektury aglowcw, Herculesa Lintona, w nowo powstaej stoczni Scott and Linton. Oba klipy miay przyblione wymiary i tona: tona Thermopylae" 991, Cutty Sark" 963. Walka o zwycistwo w prdkoci bya zatem postanowiona, gdy kadziono stpk pod Cutty Sark", i trwaa do roku 1885, do zawodw z adunkiem weny z Australii do Londynu. Do zwycistwa Cutty Sark" nad Thermopylae" przyczynia si w pewnym stopniu, jeli rzecz potraktowa humorystycznie, ona kapitana Thermopylae", pani Kambeli. Ot podczas postojw w portach, w oczekiwaniu na adunek, kapitanowie kliprw odwiedzali si wzajemnie. Na przyjciach na Thermopylae" pani Kambell, wnikajca we wszystkie szczegy zwizane z jej ukochanym kliprem, nie moga si powstrzyma od chwalenia go w sposb okrelany jako granie na nerwach goszczonych kapitanw, a wic prawdopodobnie i nerwach kapitana Woodgeta. Widomym symbolem czujnoci i zwycistwa Thermopylae" by umieszczony na maszcie klipra zoty kogut. Ta prna chepliwo pozbawia swego czasu na chwil cierpliwoci

penego humoru kapitana Woodgeta. Podczas postoju w Melbourne, gdy kliper Thermopylae" przechodzi koo Cutty Sark", kapitan Woodget w obecnoci trzeciego oficera wyszepta do siebie: cign tego przekltego bazna z masztu" (tumaczenie nie moe odda dokadnie tego, o czym myla kapitan Woodget). Podczas pierwszej podry Thermopylae" naraziy si na pomiewisko z t czujnoci. Zawini str nocny, ale zotego koguta skradziono w nocy. Drugi rejs by jeszcze bardziej bolesny. Podczas postoju w Foochow w oczekiwaniu na adunek, znw dziki sennoci stra nocnego, zodzieje podpynli odzi pod burt i skradli wszystkie liny i bloki dajce si zdj z pokadu. W roku 1885 Cutty Sark" wracaa do Londynu pod dowdztwem kapitana Moore. W Kanale przeci jej kurs przybrzeny statek o szkockiej nazwie Tam O'Shanter", co znaczy po polsku beret szkocki z pomponem". Zaoga rozpoznaa w galionie pikn czarownic Nannie, burzliwym oklaskom nie byo koca. Walka Cutty Sark" i Thermopylae" o pierwszestwo w prdkoci bya powszechnie znana w sferach eglugowych, podobnie jak koncerty" pani Kambell na nerwach goszczonych kapitanw. W roku 1885 oba klipry prawie jednoczenie opuciy Sydney. Cutty Sark" 16 padziernika o godzinie 1 popoudniu, Thermopylae" 18 padziernika o 7.25 rano. Do Ushant (Ouessant, francuskiej wyspy u wrt Kanau) przyszy: Cutty Sark" po 67 dniach, Thermopylae" po 79 dniach. Z powodu przeciwnego wiatru sztormowego w Kanale Cutty Sark" stracia 6 dni i do Londynu wesza po 73, Thermopylae" po 80 dniach. Rado z tego powodu ojca i syna Willisw nie da si opisa. Gdy Cutty Sark" 17 lutego 1886 roku szykowaa si do wyjcia do Szanghaju, z rana urzdzono przyjcie na pokadzie, a potem w salonie Cutty Sark". W salonie przy winie i cygarach ojciec Willis wznis toast na cze kapitana Woodgeta, za zwycistwo, zdrowie i szczliw nastpn podr. Jednoczenie ze schowka wyj paczk zawinit w brzowy papier. Ku zdumienu obecnych, po rozwiniciu ukazaa si Zota Cutty Sark" - w dowd najwikszego uznania dla wiedzy i umiejtnoci kapitana Woodgeta. Model by przystosowany do umieszczenia go na maszcie. Zawoano trzeciego oficera R.L. Andrewesa, by ten natychmiast go tam umieci. Przy gorcych oklaskach zebranych goci, przy oglnym entuzjazmie obecnych w East India Docks wzruszonym z radoci gosem O Id White Hat skomenderowa: Skocz, chopcze, i zacumuj go na grotmaszcie", a potem gosem jeszcze bardziej wzruszonym doda: Weil done, >Cutty Sark!" Nastpnie Andrewes skoczy z want na galion Cutty Sark" i naoy Nannie krtk koszulk utkan ze zotych nici. Wie o wielkim zwycistwie Cutty Sark" i o zotej koszulce obiega nawet Batyk. Wedug kapitana Woodgeta otrzymana przez niego Zota Cutty Sark" zrobiona bya z biaego metalu i pozacana. Wraz z gwnym masztem zostaa zmyta z pokadu Cutty Sark" podczas sztormu koo Przyldka Dobrej Nadziei w roku 1917, gdy Cutty Sark" pywaa pod portugalsk bander. Pomimo e zmieniono jej wwczas nazw na Ferreira", zaoga nie nazywaa jej nigdy inaczej, jak Peuina Camisola". Wrczenie kapitanowi Woodgetowi przez Willisw zotego modelu Cutty Sark" byo nie tylko wyrazem radoci z powodu zwycistwa Cutty Sark" nad Thermopylae", lecz rwnie dowodem uznania dla wiedzy eglarsko-nawigacyjnej kapitana Woodgeta i jego wielkiej umiejtnoci dowodzenia zaog w najtrudniejszych sytuacjach sztormowych. Dlaczego o tym opowiadam?... Bo pierwsz Zot Cutty Sark" otrzyma kapitan Dick Woodget 17 lutego 1886 roku, ostatni za - komendant Daru Pomorza, kapitan .w. Tadeusz Olechnowicz*, 8 sierpnia 1980 roku w Amsterdamie z rk krlowej holenderskiej Beatrix. e s dzi tacy fachowcy morscy, jak kapitan Olechnowicz, dzieje si tak, e dawno temu

zrobiono pocztek - ruszya polska edukacja morska. Od podniesienia bandery 8 grudnia 1920 roku nad gmachem Szkoy Don Kichotw", za ktrych do maja 1926 roku uwaano uczniw Szkoy Morskiej w Tczewie, do 8 sierpnia 1980 roku, daty otrzymania przez kapitana Tadeusza Olechnowicza nagrody The Cutty Sark Trophy (zoty model herbacianego klipra Cutty Sark") mino szedziesit lat. Nagrody uwaanej za dowd najwyszego uznania dla wiedzy eglarskiej i wychowawczej oraz rycerskoci na morzu, a nie za sportowe zwycistwo. Zlot aglowcw w Amsterdamie zgromadzi trzy miliony mionikw eglarstwa. Za przyznaniem kapitanowi Daru Pomorza", Tadeuszowi Olechnowiczowi, nagrody gosowao tajnie 110 kapitanw - to znaczy wszyscy. Dla nas, z Tczewa, byo to wielkie zwycistwo romantycznych Don Kichotw, dla ktrych czucie i wiara" silniej przemawiaa ni mdrcw szkieko i oko". Dzieli kapitana Tadeusza Olechnowicza od kapitana Dicka Woodgeta dziewidziesit jeden lat, a przecie obu ich czy ten sam romantyzm, ten sam stosunek do zaogi i ta sama wielka przezorno. Takiego przygotowania do objcia dowdztwa nie mia aden z poprzednich komendantw ani na Lwowie", ani na Darze Pomorza". Nie wdajc si w szczegy, mog stwierdzi, e przygotowanie kapitana Tadeusza Olechnowicza wynika z olbrzymiego dorobku w dziedzinie wiedzy praktycznej. Absolwent Szkoy Morskiej w Gdyni z roku 1957, praktyk zawodow rozpocz jako modszy marynarz na motorowcu Genera Walter" (jednoczenie studiujc zaocznie na Wydziale Transportu Morskiego w Sopocie), by przechodzc kolejne szczeble morskiej kariery" w roku 1975 obj funkcj kapitana Daru Pomorza" - najpierw jako zastpca, w roku 1976 jako dubler, a od 31 marca 1977 roku jako komendant Daru". Przebieg suby mwi za siebie. Natomiast przezorno ma by moe kapitan Olechnowicz wiksz nawet ni kapitan Woodget. Nie wiedzc nic w Wilnie o Szkole Morskiej w Tczewie, szykowaem si w latach 1921-1922 do jednej ze szk morskich we Francji, pochaniajc wymagan mnogo literatury francuskiej. W trakcie tego trafi mi w rce zupenie nie objty programem egzaminw dobry podrcznik grafologii. Od tego czasu zaczem si ni interesowa. Pismo kapitana Olechnowicza mwi mi, e po raz pierwszy od lat szedziesiciu mam do czynienia z tak przezornym (wedug grafologii) czowiekiem, przezornym do tego stopnia, e piszc na kocu sowa mae i", nie odrywa pira od momentu rozpoczcia pionowej kreski a do postawienia nad ni kropki. Przezorno obdarzonego t cech kapitana eglugi wielkiej, komendanta aglowca szkolnego, wie si rwnie z opanowaniem do najdrobniejszych szczegw wiedzy nawigacyjnej i z umiejtnoci rzdzenia ludmi - tym wszystkim, co jest wymagane od dobrego dowdcy fregaty. Posiadanie wymienionych zalet kapitan Olechnowicz potwierdzi, gdy 23 padziernika 1983 roku podczas parady w Osace dowodzony przez niego Dar Pomorza" wszed do portu jako pierwszy z aglowcw pod aglami (wszystkie przed nim weszy pod motorami) na oczach 200 tysicy Japoczykw. Tum bi brawo w uznaniu dla aglowca i jego zaogi. Swj wyczyn w Osace kapitan Olechnowicz zami innym. Gdy w drodze do portu Nachodka na Darze Pomorza" student Benenowski spad z rei do morza, dowdca natychmiast wyda komendy, ktre sprawnie wykonane day taki efekt, e ju po niespena dziewiciu minutach Benenowski - cay i zdrowy - znalaz si na pokadzie. Cay manewr olbrzymiej fregaty i akcja ratunkowa odbyy si przy prdkoci 10 wzw.

Spis treci
Przedmowa................................................................................1 Narodziny Kolebki".................................................................4 Siedmiu krlw, dwie krlowe, jeden wity........................... 6 Chevalier sans peur at sans reproche....11 Kolebka nawigatorw ..............................................................16 Rkopis kapitana Koski............................................................25 Horyzont...................................................................................30 Najstarszy kompas i krlowa Jadwiga.................................... 33 Znaczy, rwnik na rumbie........................................................38 Melodie bosmaskiego gwizdka...............................................48 Pierwszy Polak, ktry widzia NOL.........................................51 Korsarze....................................................................................51 Jabko nieustraszonych.............................................................53 Wio, siwki!...............................................................................54 Ellenai.......................................................................................59 Sagan.........................................................................................62 Sawa".....................................................................................67 Bez skazy..................................................................................70 Kopciuszek...............................................................................72 Niechaj mi Zoka................................................................73 Jarlowie....................................................................................76 Czy dlatego bijesz tego chopca...........................................79 Chyba nam si to nio.............................................................80 Apoksyomenes.........................................................................82 Potem, potem............................................................................86 Bocianie gniazdo......................................................................89 Trzynacie Beauforta................................................................92 4L = SDSL..............................................................................100 Dziadek" Bielski....................................................... 102 Pigu........................................................................... 107 Byka nie byo .........................................................................111

Soce zaszo dzis nieprawidowo............................... Na rozkaz krlowej...................................................... Dziadek do orzechw"............................................... Suchy dok.................................................................... Gwiazdy, krle i dama................................................. Oliwski zwierzyniec i astronawigacja......................... Znaczy kapitan i Hatszepsut........................................ Nawigatorzy trzeciej floty"........................................ Krtka koszulka"........................................................

117 128 134 142 166 171 172 175 182

Przypisy
* Cz. Jankowski: Powiat oszmiaski. Ksigarnia K. Grendyszyski, G. Genethner i Spka. Krakw 1896. * Jan Dugosza: Dziejw polskich ksiega jedenasta Prze. Karol Mecherzyski. Tom IV Krakw 1869, s. 470 * Ukoczenie galeonu Smok" przerwaa mier krla. (Przyp. red.). * Kopa Okrelenie liczby 60 * Pamitnik Mamerta Stankiewicza (nie publikowany). * W. Steyer: Z dziejw Polskiej Marynarki Wojennej w lalach 1919-1939. Wojskowy Przegld Historyczny". Warszawa 1960, nr 3-4; S. Ordon: Polska Marynarka Wojenna 1918-1939. Gdynia 1966. * W. Sulewski: Konterfekty dziwnych Polakw. Warszawa 1973, s. 131. * Apprentice (ang.) ucze. (Przyp. Red.) * Dnia 17 czerwca 1993 roku na dziedzicu Wyszej Szkoy Marynarki Wojennej w Gdyni zosta odsonity pomnik adm. Kazimierza Porbskiego, projektu Eugeniusza Lademanna. Jet te w Gdyni, w nowym osiedlu na Pogrzu Grnym, ulica jego nazwiska. (Przyp.. red.). * Owersztagi - zwroty aglowca przechodzcego dziobem lini wiatru. * Wspczenie ra wiatrw (kompasowa) to przyrzd, w ktrym koo (okrg horyzontu) jest_ podzielone na 16 czci (po 2 rumby, czyli po 22,5) i ma podziak stopniow od 0' do 360". Tarcza z magnesami umieszczona jest w kocioku zawieszonym na kardanach (specjalnych piercieniach), uniemoliwiajcych wpyw pooenia statku na wskazania kompasu. Kierunek kursu statku lub wiatru okrela si w jednostkach miary kta - rumbach. Znajc pooenie poudnika rzeczywistego N-S (linia pnoc-poudnie) i prostopady do niego kierunek E - W (linia wschd - zachd) mona okrela kursy i namiary ktami utworzonymi przez kierunki ruchu statku lub wiatru t lini N - S i E W, wyraonymi w rumbach. (Przyp. red.). * Pisane w okresie, kiedy Lww peni swoj ostatni funkcj krypy wglowej w marynarce wojennej. * J. Meysztowicz: Saga Brygady Podhalaskiej. Czytelnik, Warszawa 1957. * Ra wiatrw ma oznaczenia rumbw w jzyku angielskim, stad SE (South - East -poudniowy wschd), ale w komendach uywano na Lwowie" nazw niemieckich Niemieckie: Sud Ost zu Ost

znaczy: poudniowy wschd ku wschodowi. (Przyp red.) * Tramontana wiatr pnocny, greco pnocno-wschodni, levante wschodni, sirocco poudniowo-wschodni, ostro poudniowy, africo, libeccio poudniowo zachodni, ponente zachodni, maestro pnocno-zachodni. (Przyp. red.). * Dostpne zwykym miertelnikom atlasy podaj jedynie dziwnie zbien nazw Siglufjordhur w pnocnej Islandii. (Przyp.red.). * W innej wersji: Ig magnetyczn, ulokowan pod tarcz, majc pokazywa cztery strony wiata, znali ju 3 tys. lat p.n.e. Chinczycy. Nazwali urzdzenie czi nan i tak zwie si kompas w ich jzyku do dzi. Z Chin przywdrowao na Bliski Wschd, do Arabw, a od nich do Europy za porednictwem krzyowcw. Nazwa magnes pochodzi od miast Magnesia w rodk. Azji, gdzie odkryto minera majcy wasnoci przycigania elaza, lub (jak chce europejska legenda), od imienia Magnus, pastucha z Krety, ktrego podkute buty zostay unieruchomione dziaaniem skalnej rudy magnetycznej. W Europie pierwsze wzmianki o stosowaniu kompasu morskiego przez Wikingw (dwa drewienka na krzy z umieszczonym prtem magnetycznym, pywajce w wodzie), dotycz IX wieku. * Kronprinz Wilhelm okrt nalecy do Norddeutscher Lloyd mia pojemno brutto 14 908 RT i osiga prdko 23 wzw. Przekazane mu 6 sierpnia 1914 roku uzbrojenie z krownika Karlsruhe skadao si z dwch dzia 88 mm. Zatopi 14 statkw o cznej pojemnoci brutto 55 944 RT (nie myli go z okrtem liniowym o tej samej nazwie, zatopionym w roku 1919 w Scapa Flow). * Nieznane Obiekty Latajce. * Statek o nonoci 107 000 ton. * Ellenai - imi postaci kobiecej w utworze J. Sowackiego Anhelli, ktry ukaza si w roku 1838 w Paryu. CK. Norwid uwaa ten utwr za nieskoczenie pikny. * Sagan naczynie elazne lub miedziane, w ktrym gotuje si wod lub straw. * Reda Lapviku - Tame. * Wiktor Balczunas i Romuald Cielewicz wsawili si uprowadzeniem m.s. Puaski z Conakry 8 lipca 1940 roku. Inicjatorem by pierwszy oficer Balczunas. * Run Ruhnu-Saar * Juliusz Sowacki (4. IX. 1809 3. IV. 1849). Prochy Sowackiego z cmentarza Montrmartre w Paryu przewieziono do Cherbourga, a std na ORP Wilja do Gdyni. W Gdyni przeniesiono je na ORP Mazur, z kolei w Gdasku na wilany statek Mickiewicz. Na nim przyby do Warszawy, a z niej do Krakowa, na Wawel 28.VII. 1927 roku. * Bocian przebywa w I Morskim Puku Strzelcw do 1939 roku. Ten fakt poda do wiadomoci Edward Obertyski w telewizyjnej Panoramie w dn. 17.X.1986 roku. * Oficjalne jednak wspczesne nazewnictwo morskie uznaje za jedynie poprawne nazwy: Mars i saling. (przyp. red.). * Zagadnie terminologicznych np. dla ustalenia podstawowych nazw i okrele okrtowych kompasw magnetycznych pismem z 13 wrzenia 1968 roku M powoao komisj zoon z przedstawicieli wielu instytucji. Darujmy sobie wymienianie ich. * Komandor inynier Antoni Garnuszewski, jeden z twrcw naszego szkolnictwa morskiego, by pierwszym dyrektorem Szkoy Morskiej. * 1 wze 1 mila morska (1853 m.) na godzin. * Inynier Stefan Ancuta zosta zamordowany przez Niemcw w Bydgoszczy w roku 1939. * Dugoci geograficzn nazywamy uk na rwniku, zawarty pomidzy poudnikiem przechodzcym przez obserwatorium w Greenwich a poudnikiem przechodzcym przez pozycj obserwatora albo kt przy biegunie zawarty pomidzy wspomnianymi poudnikami. Jeli statek

ma dokadny czas, to rnica pomidzy czasem obserwowania zjawiska na poudniku przechodzcym przez Greenwich (podanym w roczniku astronomicznym) a czasem obserwatora daje dugo geograficzn pozycji obserwatora. Np. pokrycie si dwch planet zaobserwowane w Greenwich o godzinie 1 w nocy, a na poudniku o godzinie 3 w nocy wyznaczy nam dugo obserwatora: rnica w czasie wynosi 2 godziny. Poniewa 1 godzina rwna si 15 stopniom, to rnica 2 godzin wyznaczy nam 30 stopni dugoci zachodniej. * Liga hiszpaska i angielska (league) = 3 mile morskie(5555 m.). ** Koniunkcja gdy kt widzenia dwch cia rwna si 0; np. Ksiyc i Ziemia na jednej linii powoduj zamienie Ksiyca lub Soca. * Naturalnie Harrison mia natychmiast naladowcw, tak wybitnych jak Pierre le Roy (1717 1785) we Francji, Thomas Mudge (1715 1794), Ferdinand Berthoud (1727 1807). * S.s Kopernik rzeczny szkolny statek Szkoy Morskiej w Tczewie by pierwszym statkiem, ktry zobaczyem po polsk bander. Popynem na nim z Tczewa do Gdaska, pod burt aglowca szkolnego Lww, w 1925 roku. Kapitanem Kopernika by w tym czasie kapitan Tarczyski, sternikiem Jzef Klusiewicz, maszynist Jzef Dynaburski. * Tuaregi Pocienny wywietrznik skojarzy si autorowi z postaci Tuarega z zasonit chust twarz. Tuaregowie to berberyjski koczowniczy lud ze rodkowej Sahary, znany z charakterystycznego zwyczaju zasaniania przez mczyzn twarzy chust (Przyp. red.). * "Kaziukiem" nazywano w Wilnie najwikszy jarmark ku uczczeniu patrona Litwy, w. Kazimierza, w dniu 4 marca, odbywajcy si na placu ukiskim, czyli na Lukiszkach" (z litewskiego: aukaj-kiszas upis, dos. Pole przytykajce do rzeki"). * Jadzia Jadwiga Zieliska, ona kpt. .w. Antoniego Zieliskiego, kierownika polskiego oddziau Szkoy Morskiej w Southampton. * Pas de Calais La Manche cienina Kaletaska u wrt Kanau La Manche od strony Morza Pnocnego (Przyp. red.). * Planetoidy planetki, ciaa niebieskie bdce bry skaln o rednicy do kilkuset kilometrw. Jest ich okoo dwch tysicy; obiegaj soce pomidzy orbitami Marsa i Jowisza. * Pierwsza planetoida Ceres przez wszystkich niemal astronomw wzita bya z pocztku za komet. * Kapitan Tadeusz Olechnowicz urodzi si w Wilnie 20 VIII 1936 roku.