PRZEKAD Mity i rzeczywisto.

Krzysztof Hejwowski

Kognitywno-komunikacyjna teoria przekadu

Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2004

1.

Mit nieprzekadalnoci absolutnej: tumaczenie jest niemoliwe

Hence the vanity of translation: it were as wise to cast a violet into a crucible that you might discover the formal principles of its colour and odour, as seek to transfuse from one language into another the creations of a poet. The plant must spring again from its seed or it will bear no flower and this is the burthen and the curse of Babel. [Std daremno tumaczenia: rwnie rozsdnie byoby wrzuci fioek do tygla, eby odkry formalne zasady jego koloru i zapachu, jak usiowa przeszczepi z jednego jzyka do drugiego twrczo poety. Rolina musi znw wystrzeli z ziarna, inaczej nie wyda kwiatu oto brzemi i przeklestwo wiey Babel.] Percy Bysshe Shelley Shelley, angielski poeta romantyczny (1792-1822), pisa o nieprzekadalnoci poezji i by moe do pewnego stopnia mia racj istniej wiersze, ktrych kunsztowna forma jest tak cile spleciona z treci, e ich przekad na inne jzyki graniczy z niemoliwoci. Trudno na przykad wyobrazi sobie dobre polskie tumaczenie takich wierszy, jak Tiger czy Never seek to tell thy love Blakea. Nie znaczy to, e wierszy tych na polski nie tumaczono: w przypadku Tygrysa istnieje nawet wiele tumacze, ale ogrom strat poniesionych w procesie tumaczenia kae zastanowi si nad penowartociowoci tych przekadw. Jednak nie taki rodzaj nieprzekadalnoci mielimy na myli wybierajc tytu dla tego rozdziau. Niektrzy uczeni twierdz ni mniej, ni wicej, e przekad w ogle jest niemoliwy. Tezy tego typu pojawiaj si na gruncie rnych stanowisk badawczych. Filozofowie jzyka mwi czasem o nieoznaczonoci przekadu, majc na myli niemono stwierdzenia ponad wszelk wtpliwo, czy dane tumaczenie tekstu wyjciowego w peni odpowiada znaczeniu tego tekstu. Synny sta si przykad W. Quinea, ktry twierdzi, e syszc krajowca wypowiadajcego sowo gavagai i widzc jednoczenie pojawiajcego si krlika nie moemy by nigdy pewni, czy sowo to oznacza rzeczywicie pojedynczego ywego krlika, czy te moe ca abstrakcyjn krliczo, a moe jeszcze co innego, czego nawet nie jestemy sobie w stanie wyobrazi (Quinn 1964). Na takie wtpliwoci kady praktykujcy tumacz odpowie zapewne nastpujco: tumaczenie moe by nieokrelone z punktu widzenia filozofa czy logika, ale jest z pewnoci okrelone z normalnego, ludzkiego punktu widzenia. Po pierwsze, istnieje co, co mona nazwa ekwiwalencj dowiadczenia (Tabakowska 1993), ktra sprawia, e wikszo interpretacji danego tekstu bdzie si w duym stopniu pokrywa. Poniewa wszyscy znani nam dotychczas ludzie na widok krlika mwi bd raczej o krliku, a nie o krliczoci, syszc krajowca mwicego gavagai przyjmujemy rutynow interpretacj i istnieje due prawdopodobiestwo, e bdziemy mieli racj. (Podobn argumentacj znajdziemy w Postscriptum do Translation and relevance E.A. Gutta 2000: 213). Warto natomiast zauway, e wyrazy z rnych jzykw rzadko s absolutnymi ekwiwalentami, e ich zakresy znaczeniowe czsto si nie pokrywaj. Z rnych zreszt powodw jednym z nich mog by kwestie kulturowe, na przykad specyficzna rola krlika w kulturze krajowcw uywajcych sowa gavagai. To jednak zupenie inny problem, do ktrego powrcimy dopiero w nastpnych rozdziaach, poniewa nie sdz, eby wpywa on zasadniczo na 2

kwestie porozumiewania si na tak podstawowym poziomie jak ten, o ktrym pisze Quinn. Polskie sowo krlik czy te angielskie rabbit mog nie by absolutnymi ekwiwalentami wyrazu gavagai, to znaczy nie by jego zamiennikami w kadym tekcie, jaki da si uoy w owym egzotycznym jzyku, nie zmienia to jednak faktu, e ich odpowiednio bdzie wystarczajca do identyfikacji zwierzcia, ktre pojawio si na lenej polanie. Uzasadniajc swoj definicj tekstu ekwiwalentnego: Tekst b w jzyku B jest odpowiednikiem tekstu a w jzyku A, jeeli tekst b wywouje tak sam reakcj (zesp skojarze) u odbiorcy, co tekst a, twrca polskiej nauki o tumaczeniu, Olgierd Wojtasiewicz, napisa: Najwicej zastrzee i wtpliwoci budzi sformuowanie tak sam reakcj (zesp skojarze). Mona wysun zarzut, e nawet jeden i ten sam tekst (w jednym i tym samym jzyku) wywouje rne reakcje u rnych ludzi. I powoywa si na przykady rnych interpretacji utworw literackich przez rne osoby [] nawet w tych wypadkach, w ktrych tekst nie zawiera miejsc spornych z filologicznego punktu widzenia. Mona posun si jeszcze dalej i powoa si na rwnie dobrze znane wypadki, kiedy jeden i ten sam tekst []u tej samej osoby wywouje rne reakcje w rnych momentach, np. raz czytany czy syszany w modoci, a drugi raz w wieku dojrzaym czy podeszym, i twierdzi, e kady zesp skojarze powstajcy u odbiorcy pod wpywem danego tekstu jest zjawiskiem niepowtarzalnym i e podana wyej definicja pomocnicza jest bezwartociowa. (Wojtasiewicz 1957/1992: 20-21) Warto zauway, e przewidziany powyej argument rzeczywicie zosta sformuowany przez prekursorw i twrcw poststrukturalizmu i dekonstruktywizmu, ktrzy wysunli tez o mieci autora (jasny i skrtowy opis tej koncepcji znajdziemy np. w: Arrojo 1997). Wojtasiewicz odpiera w argument w nastpujcy sposb: Z drugiej jednak strony stoimy wobec niezbitego faktu, e jzyki speniaj sw funkcj komunikatywn i e wobec tego nie da si zaprzeczy, e reakcje wywoywane przez dany tekst u rnych osb mog by jeli nie identyczne, to przynajmniej bardzo podobne. Stopie pokrewiestwa jest niewtpliwie wikszy w wypadku prozy naukowej ni w wypadku poezji, ale w kadym razie bardzo znaczny. Moemy wic zachowa definicj [] w mocy, najwyej z dodatkowym wyjanieniem, e zawartego w niej wyraenia takie same nie naley rozumie jako okrelenia identycznoci sensu stricte, lecz interpretowa jako umowne oznaczenie bardzo duego stopnia podobiestwa. (Wojtasiewicz 1957/1992: 22) Tak wic teoretykowi (i praktykowi) tumaczenia nie jest potrzebne przekonanie o absolutnej przekadalnoci i identycznoci tekstu wyjciowego i tekstu docelowego. Wrcz przeciwnie: zarwno tumacz, jak i teoretyk-realista zdaj sobie spraw z tego, e tekst wyjciowy i tekst docelowy nie mog by identyczne i zadowalaj si ich wzgldnym podobiestwem. Amerykascy uczeni E. Sapir i B.L. Whorf dostarczyli innego argumentu zwolennikom tezy o nieprzekadalnoci. Nie twierdzili oni bynajmniej, e nieznanego dotychczas jzyka nie da si opisa wszak tym wanie zajmowali si na co dzie, rejestrujc jzyki Indian pnocnoamerykaskich. Dowiadczenia z jzykami bardzo rnymi od jzykw europejskich doprowadziy ich natomiast do nastpujcego wniosku: jzyk narzuca ludziom nim mwicym pewne ograniczenia kognitywne, pewien sposb kategoryzacji rzeczywistoci tworzy koleiny, z ktrych nie potrafimy si wyrwa. Pogld ten, znany pod nazw hipotezy Sapira-Whorfa, jeli potraktowa go dosownie, niesie daleko idce implikacje dla teorii przekadu: ludzie mwicy rnymi jzykami yj w rnych

wiatach, a wic nie moe by mowy o prawdziwym porozumieniu si midzy nimi, zatem tumaczenie nie jest naprawd moliwe. Czym wic byyby miliony tumacze powstae w cigu ostatnich kilku tysicy lat? Zapewne zudzeniami wydaje nam si, e przekazujemy innym odbiorcom sposb rozumowania autora, gdy tymczasem tworzymy zupenie now jako mieszczc si w reguach wiata jzyka docelowego. Oczywicie skrajna interpretacja hipotezy Sapira-Whorfa jest nie do przyjcia na gruncie realistycznym. Historia midzynarodowej wymiany naukowo-kulturalnej, fakt istnienia osb yjcych na pograniczu rnych kultur (ktrzy w myl hipotezy Sapira-Whorfa musieli by by chyba schizofrenikami) s wystarczajcymi powodami, dla ktrych musimy tak interpretacj odrzuci. Wszystkim ludziom wsplne s anatomia i fizjologia bl i przyjemno, i ich objawy: pacz i miech; wsplna jest umiejtno komunikowania si, zdolno do rozumienia i uczenia si nowych wzorcw zachowa nie tylko z wasnego dowiadczenia, ale rwnie z dowiadczenia innych (zob. Langacker 1997: 233), umiejtno i potrzeba tworzenia sztuki, muzyki, literatury. Wikszo kultur ma zapewne jakie pojcie dobra i za, wiata nadprzyrodzonego, rozrnienie odwagi i tchrzostwa, hojnoci i skpstwa. To wystarczy do zbudowania systemu odniesie i odpowiednioci midzy dwoma dowolnymi kulturami umoliwiajcego komunikacj midzykulturow. Nie trzeba (i nie warto) poszukiwa jakich absolutnych uniwersaliw. Nawet jeli uytkownicy jakiego jzyka nie podporzdkowali si twierdzeniom K. Buchnera i zbudowali sobie system deiktyczny nie odwoujcy si do ludzkiego ciaa jako punktu odniesienia (Levinson w: LewandowskaTomaszczyk 1999), to przecie nie wyklucza to moliwoci porozumienia z uytkownikami innych, bardziej Buchlerowskich jzykw. W kocu Levinson by w stanie opisa ten odmienny system deiktyczny, a nam udao si ten opis zrozumie. Jak susznie zauway Stanisaw Lem: Wbrew licznym mniemaniom zbieno pojciowa jzykw wszystkich ziemskich kultur, jakkolwiek rnorodnych, jest uderzajca. Depesz Babcia umara pogrzeb w rod mona przeoy na dowolny jzyk od aciny i hindu po dialekty Apaczw, Eskimosw czy plemienia Dobu. Zapewne daoby si to zrobi nawet z jzykiem epoki mustierskiej, gdybymy go znali. Wynika to std, e kady czowiek musi mie matk matki, e kady umiera, e rytuay pozbywania si zwok s kulturowym niezmiennikiem i jest nim rwnie zasada rachuby czasu. (Lem 1968: 94-95) Wracajc do Quinea, warto podkreli, e jako filozof i logik, a nie teoretyk przekadu, zajmowa si on czym, co mona nazwa tumaczeniem jzyka dotychczas niezbadanego ludu (translation of the language of a hithero untouched people Quinn 1964: 460). K. Malmkjaer ma cakowit racj twierdzc, e taki problem dotyczy jzykoznawcy prbujcego opisa nieznany jzyk, a nie tumacza (Malmkjaer 1998: 9). Ju samo sformuowanie: tumaczenie jzyka jest obce badaczom przekadu: tumacze nie zajmuj si tumaczeniem jzykw lecz tekstw, a wszelkie teksty wyprodukowane przez ludzi s w wikszym lub mniejszym stopniu przetumaczalne. Tumaczenie jest moliwe dziki wzgldnemu podobiestwu struktur mentalnych i jzykowych oraz naszej umiejtnoci wczuwania si w inne sposoby mylenia, przyswajania sobie innych regu gry. Wzgldne podobiestwo rnych kultur i jzykw sprawia, e bdziemy z zwykle w stanie podporzdkowa danej ramie czasownikowej jzyka wyjciowego ram czasownikow jzyka docelowego, scenariuszowi najbardziej podobny scenariusz. Tumacz zwykle przetumaczy otwiera jako open, poniewa rama czasownikowa OPEN bdzie, w wikszoci przypadkw, bardziej podobna do ramy OTWIERA ni inne ramy jzyka angielskiego, na przykad BREAK czy ENTER (zob.

rozdz. 4). Obcy scenariusz zrozumiemy dlatego, e bdziemy w stanie dostrzec jego podobiestwo do jakiego scenariusza, ktry ju znamy z naszej wasnej czy jakiej innej kultury. Przeprowadzka do nowego domu w Stanach Zjednoczonych z pewnoci rni si od przeprowadzki w Polsce, ale przecie istniej midzy tymi operacjami oczywiste analogie. Wie si z tym jeszcze jedno zjawisko czsto przemilczane w ksikach o tumaczeniu: w dzisiejszym wiecie spotykamy coraz mniej ludzi, ktrych mona okreli mianem absolutnie monolingwalnych czy te absolutnie jednokulturowych. Czy tego chcemy czy nie, globalizacja przeksztaca nas powoli w obywateli wiata, mieszkacw globalnej wioski. W przypadku istotnych rnic midzy kulturami i jzykami zadziaa zdolno do empatii oraz elastyczno naszego umysu: wraz z autorami science fiction potrafimy odwiedza inne wiaty, w jakim stopniu rozumiemy nawet Aztekw cywilizacj, ktra powstaa w cakowitej izolacji od wiata europejskiego, kultur radykalnie odmienn od rdziemnomorskiej. Inna sprawa, e nasze rozumienie innych wiatw i innych istot zawsze opiera si na naszym wasnym dowiadczeniu i znajomoci wasnej kultury, a zatem bdzie zawsze w pewnym (czy nawet znacznym) stopniu antropocentryczne, eurocentryczne (w przypadku Europejczyka) i wreszcie egocentryczne; mwic potocznie, zwykle mierzymy innych wasn miar. Nie oznacza to jednak, e jestemy lepi i gusi na inno i e niczego nowego nie potrafimy si nauczy. Do tego problemu wrcimy w kolejnych rozdziaach, na przykad podczas omawiania tak zwanej nieprzekadalnoci kulturowej. Jak susznie zauwaaj A. Neubert i G.M. Shreve, o nieprzekadalnoci mona mwi waciwie tylko wtedy, kiedy na przekad nie ma zapotrzebowania (1992: 85), kiedy tumaczenie danego tekstu i tak nie znalazoby odbiorcw. Trudno sobie wyobrazi na przykad tumaczenie Teorii wzgldnoci na jzyk Tok Pisin, choby z tego wzgldu, e studiujcy fizyk Papuasi wadaj jzykiem angielskim, a wic tumaczenie nie byoby nikomu potrzebne, wymagaoby natomiast stworzenie w jzyku Tok Pisin caego sownictwa fizycznego, ktrego ten jzyk nie posiada (por. Bar-Hillel 1964b). Powysza krytyka tezy o absolutnej nieprzekadalnoci nie oznacza, e chcemy dla odmiany postulowa absolutn przekadalno wszystkiego. Jak zauway Wojtasiewicz: Nieprzekadalno moe dotyczy jedynie pewnych wypadkw szczeglnych, moe nawet bardzo licznych, ale dajcych si interpretowa jako wyjtki od oglnej zasady przekadalnoci z jednego jzyka na drugi. (Wojtasiewicz 1957/1992: 28) Naszym zamiarem jest jedynie powtrzenie za Wojtasiewiczem, e teksty dodajmy: teksty tworzone przez ludzi w celach komunikacyjnych s zawsze bardziej lub mniej przekadalne. Zastrzeenie o tekstach tworzonych przez ludzi w celach komunikacyjnych jest istotne, poniewa istniej teksty, ktrym ewidentnie taki cel nie przywieca. Co gorsza, takie teksty s czasem analizowane przez teoretykw tumaczenia w celu wykazania nieprzekadalnoci (absolutnej bd wzgldnej), czy choby nieprzystawalnoci jzykw. Na przykad J.C. Catford (1965: 37-39) analizuje rosyjskie zdanie ja prisza jako ekwiwalent angielskiego Ive arrived i stwierdza: chocia rosyjski tekst jest zupenie dobrym ekwiwalentem tumaczeniowym angielskiego tekstu, wyranie nie ma tego samego znaczenia poniewa wybiera jako jzykowo (kontekstualnie) wany inny zbir elementw w tej sytuacji (Catford 1965: 38). Nastpnie autor przedstawia list elementw: 1. mwca, 2. rodzaj eski, 3. przybycie, 4. na piechot, 5. wydarzenie uprzednie, 6. powizane z teraniejszoci, 7. ukoczone i zauwaa, e zdanie angielskie wybiera elementy 1, 3, 5, 6, a zdanie rosyjskie 1, 2, 3, 4, 5, 7. (Catford 1965: 39). Powysze spostrzeenia mona przyj jako analiz lingwistyczn rnic midzy jzykiem angielskim a rosyjskim, cho dziwi sformuowania kontekstualnie i sytuacja (pamitajmy, e Catford odrnia kontekst od ko-tekstu), bo jako ywo omawiane zdania s wyrwane z kontekstu. Mona nawet zgodzi si, e w pewnych

(do nietypowych sytuacjach) wymienione rnice mog powodowa trudnoci przekadowe, na przykad wtedy, gdy nadawca tekstu zechce wykorzysta nieoznaczono rodzaju w angielskiej wersji, czyli najczciej w specyficznych typach tekstw literackich (zob. podrozdzia o grze sw w rozdziale 6). Jednak kady tumacz powie od razu, e tego typu rnice w ogromnej wikszoci przypadkw nie uniemoliwiaj przekadu, co wicej, nie stanowi zwykle powanych problemw tumaczeniowych. Catford analizuje ten przykad, i wiele innych, po to, by skrytykowa koncepcj tumaczenia jako transkodowanie oraz pojcie midzyjzykowego transferu znaczenia (Catford 1965: 42). O ile trzeba si z nim zgodzi, e tumaczenie nie jest rzeczywicie transkodowanie tekstu z jzyka A na jzyk B, o tyle nasz stosunek do transferu znaczenia zalee bdzie, rzecz jasna, od rozumienia sowa znaczenie. Catford rozumie je jako waciwo danego jzyka. Wyranie podkrela, e tekst w jzyku wyjciowym ma znaczenie w jzyku wyjciowym, a tekst w jzyku docelowym ma znaczenie w jzyku docelowym na przykad rosyjski tekst ma rosyjskie znaczenie (tak samo jak rosyjsk fonografi/ortografi, gramatyk i leksyk), a odpowiedni (?) angielski tekst ma angielskie znaczenie. (Catford 1965: 35) Ot wanie w tym punkcie nie moemy si zgodzi z Catfordem. Znaczenie nie jest waciwoci danego jzyka w takim samym sensie jak gramatyka czy leksyka. Znaczenie jest wasnoci ludzkiego umysu. W licznych ksikach na temat tumaczenia przytaczany jest fakt wystpowania w jzykach eskimoskich wielu okrele na nieg. Ma to wiadczy o nieprzekraczalnych granicach przekadalnoci czy wrcz o rnicach kognitywnych midzy Eskimosami, Anglikami czy Polakami. Zauwamy jednak, e Polak dostrzega rnice midzy niegiem sypkim czy puchem nienym, a niegiem lepkim, z ktrego mona ulepi bawana, czy te niegiem zmarznitym itp. Polacy nie maj tylu wyrazw i zwrotw okrelajcych smak i aromat wina co Francuzi. Jednak Polak, ktry zamieszka we Francji i przyjmie zwyczaj picia wina, bardzo szybko znajdzie lub wymyli waciwe okrelenia. Przykady mona mnoy, a wniosek nasuwa si sam: bez wzgldu na rnice jzykowe ludzki potencja kognitywny jest bardzo podobny (por. Tabakowska 1993: 28). Podkrelalimy ju, e rosyjsko-angielskie przykady Catforda s wyrwane z kontekstu nie wiemy, kto je powiedzia, do kogo, w jakiej, sytuacji, po co itd. Zatem z naszego punktu widzenia powysza analiza nie dotyczy rnic znaczenia, lecz rnic midzy jzykiem rosyjskim a angielskim, a podlegaj jej waciwie nie teksty, lecz teksty potencjalne. Przez tekst potencjalny rozumie bdziemy taki cig syntagm, ktry jest przytaczany/analizowany bez kontekstu lub w kontekcie tak niejasnym, e nie pozwala on na przypisanie tekstowi adnych scen, scenariuszy czy motyww, a jedynie, w najlepszym przypadku, najoglniejszych schematw. Na istnienie tego typu tekstw zwaszcza w badaniach lingwistycznych zwrci uwag amerykaski psycholog J.D. Bransford (1979). Zauway, e zdania prezentowane w badanym kontekcie eksperymentalnym, traktowane s przez uczestnikw dowiadczenia jako przykady wypowiedzi, ktre kto w jakiej sytuacji mgby wygosi. I tak na przykad zdanie Bill has a red car (Bill ma czerwony samochd) traktowane jest jako w peni zrozumiae (1979: 155). Kiedy jednak to samo zdanie wypowiedzia jeden z eksperymentatorw (E) do niewtajemniczonego kolegi (K) w kontekcie nieeksperymentalnym, reakcja bya nastpujca: Wyglda na bardzo zaskoczonego, milcza przez jakie trzy sekundy i w kocu wykrzykn: O czym ty mwisz, do cholery? Po krtkiej sesji uwiadamiajcej K rozemia si i wyjani E, co si dziao w jego gowie. Najpierw K pomyla, e E mwi o osobie imieniem Bill, ktra K zna. Po chwili K uwiadomi sobie, e wedle wszelkiego prawdopodobiestwa E nie moe zna tej osoby, a poza tym ten Bill nie kupiby nigdy czerwonego samochodu. Potem K pomyla, e E mg pomyli imiona i e naprawd chcia powiedzie J (ich wsplny znajomy). K wiedzia, e J zamwi nowy samochd, ale by zaskoczony, e

samochd jest czerwony i e dostarczono go tak szybko. K rozway jeszcze kilka dodatkowych hipotez, to wszystko mniej wicej w cigu trzech sekund. Nastpnie da za wygran, wykrzykujc: O czym ty mwisz, do cholery? (Bransford 1979: 197) Zacytowana anegdota wietnie ilustruje kilka bardzo wanych prawd na temat komunikacji jzykowej na przykad opisan poniej zasad wspdziaania i maksymy H.P. Gricea, ale przede wszystkim fakt, e znaczenie wypowiedzi nie jest zawarte w samej wypowiedzi odbiorca musi je dopiero zrekonstruowa. Historia ta pokazuje uporczywe denie do znalezienia sensu, o ktrym bdzie mowa wielokrotnie w tej ksice, frustracj odbiorcy, ktry nie zdoa do takiego satysfakcjonujcego go sensu dotrze, ale rwnie zadowalanie si pytkim poziomem zrozumienia tekstu: osobom badanym wystarcza to, e s w stanie wyobrazi sobie sytuacj, w ktrej kto mgby powiedzie Bill has a red car. Nie spodziewaj si, e zrozumiej ten tekst gbiej, czy moe raczej istotniej (kim jest Bill? Jaka jest marka samochodu? Dlaczego czerwony? A przede wszystkim dlaczego s o tym informowani), bo w gruncie rzeczy nie uczestnicz w prawdziwej komunikacji jzykowej, tylko w eksperymencie psycholingwistycznym. Bransford wraz ze wsppracownikami skonstruowa te duszy tekst, ktry trudno dopasowa do jakich konkretnych scen czy scenariuszy, a ktry by wykorzystywany przez niego do badania zrozumienia i zapamitywania tekstw. Po angielsku brzmia on nastpujco: The procedure is actually quite simple. First you arrange items into different groups. Of course one pile may be sufficient depending on how much there is to do. If you have to go somewhere else due to lack of facilities that is the next step: otherwise, you are pretty well set. It is important not to overdo things. That is, it is better to do too few things at once than too many. In the short run this may not seem important but complications can easily arise. A mistake can be expensive as well. At first, the whole procedure will seem complicated. Soon, however, it will become just another facet of life. It is difficult to foresee any end to the necessity for this task in the immediate future, but then, one never can tell. After the procedure is completed one arranges the materials into different groups again. Then they will be used once more and the whole cycle will then have to be repeated. However, that is part of life. Powyszy tekst zosta napisany w taki sposb, eby jego odbiorcom byo trudno powiza go z jakimikolwiek konkretniejszymi strukturami pamici (scenami, scenariuszami). Uywane s w nim rzeczowniki i czasowniki o znaczeniu bardzo oglnym, eby nie powiedzie oglnikowym, typu: procedura, jednostki/elementy, grupa, stos, urzdzenia, krok, rzeczy, komplikacje, pomyka, zadanie, materiay, cykl, by, urzdzi, zrobi, pj, wydawa si, powstawa, stawa si, zakoczy, uywa, powtarza. Takie jednostki leksykalne mog pojawi si w realizacji werbalnej niemal kadego scenariusza. Tekst nabiera jednak konkretnoci, gdy poinformujemy jego odbiorcw, e mowa jest o praniu. Tak te postpowali eksperymentatorzy: badali dwie grupy odbiorcw jedn, ktra zostaa poinformowana o temacie tekstu, drug, ktra tematu nie znaa. Eksperyment wykaza, e badani z grupy pierwszej zrozumieli tekst lepiej i znacznie lepiej go zapamitywali. Warto jednak zauway, e nawet takie szkieletowe teksty s do pewnego stopnia przetumaczalne. Ten sam tekst zosta przeze mnie wykorzystany w eksperymencie majcym wykaza wpyw poziomu zrozumienia tekstu na strategie tumaczenia. Poleciem tekst o praniu przetumaczy dwm grupom tumaczy - A i B, przy czym tylko jedna z nich grupa B

bya poinformowana o temacie tekstu. W efekcie uzyskaem dwie grupy tumacze, z ktrych najbardziej charakterystyczne wyglday tak: Grupa A Postpowanie w tej sprawie jest waciwie bardzo proste. Najpierw ukada si elementy w rnych grupach. Oczywicie jeden zbir moe wystarczy w zalenoci od tego. Ile trzeba zrobi. Jeeli musisz uda si gdzie indziej, na przykad przy braku udogodnie, jest to nastpny krok. Bardzo wane jest, aby nie przesadzi, to znaczy lepiej jest zrobi za jednym razem za mao ni za duo. Na krtki dystans moe si to wyda niewane, ale bardzo atwo mog powsta komplikacje i bd moe drogo kosztowa. Na pocztku caa procedura wyda si skomplikowana, ale szybko stanie si jednak tylko kolejn dziedzin ycia. Jest trudno przewidzie koniec, wynik tego zadania w najbliszej przyszoci, ale nigdy nie mona powiedzie nic pewnego. Kiedy procedura jest zakoczona, ukada si materiay znowu w rne grupy. Pniej mog by poukadane na waciwych im miejscach. W kocu bd one uyte jeszcze raz i pniej cay cykl musi zosta powtrzony. Jednak jest to czci ycia. Grupa B Sposb prania jest dosy prosty. Najpierw naley podzieli rzeczy do prania na grupy. Oczywicie uoenie ich na jedn kupk moe by wystarczajce, w zalenoci od tego, ile ich jest. Jeeli konieczne jest pjcie gdzie z praniem, poniewa nie ma si pralki, naley pj gdzie indziej. Istotne jest, eby niczego nie dawa zbyt wiele. Moe si to wydawa niezbyt istotne, ale atwo jest o kopoty i komplikacje, ktre sprawi, e pranie bdzie bardziej kosztowne i trudne. Na pocztku procedura prania moe wydawa si do trudna, ale wkrtce stanie si po prostu jeszcze jedn czynnoci. Trudno jest przewidzie, eby kiedykolwiek w przyszoci pranie przestao by potrzebne, ale tak w gruncie rzeczy to nie wiadomo. Po ukoczeniu tej caej procedury naley uoy rzeczy w oddzielnych grupkach i umieci je w szafach. Wkrtce znowu bd brudne i trzeba bdzie powtrzy ca procedur. Jednake jest to po prostu cz ycia. (Dokadny opis eksperymentu w: Hejwowski 1992: 102-113) Omawiany eksperyment wykazuje, e nawet teksty potencjalne, niezaktualizowane sytuacyjnie, s w jakim sensie przekadalne pod warunkiem, e tumacz zechce, bd jest zmuszony, przypisa im pewne cechy tekstu autentycznego, to znaczy wymyli autora, odbiorc i sytuacj komunikacyjn, w jakiej tekst powsta. Oczywicie w przypadku tekstu o praniu (bez tytuu) wyobraenia tumacza na temat autora, odbiorcy i sytuacji komunikacyjnej s jedynie bardzo mgliste, std tumaczenie bazuje na strategii powierzchniowej (bezkontekstowej) i najoglniejszych schematach (np. jest to opis jakiej procedury). Powtarzamy, e nie mamy zamiaru postulowa absolutnej przekadalnoci wszystkich moliwych tekstw. Taki postulat byby zupenie nierealistyczny: tumaczenie jest bowiem form komunikacji jzykowej i to form dodatkowo skomplikowan rnicami jzykowymi, kulturowymi i nieuchronn obecnoci w akcie komunikacji osoby trzeciej tumacza. Tymczasem nawet komunikacja midzy uytkownikami tego samego jzyka etnicznego nigdy nie jest stuprocentowym sukcesem. Ludziom na og udaje si porozumie, ale nie jest to przecie adne porozumienie absolutne. W tym kontekcie warto powrci na chwil do Quineowskiej koncepcji nieoznaczonoci. Rzeczywicie nie moemy nigdy twierdzi, e rozumiemy czyj wypowied w stu procentach. Przed takim stwierdzeniem zawahaby si niejednokrotnie sam autor wypowiedzi. Pisa o tym H.P. Grice (1975), twrca koncepcji implikatury konwersacyjnej, ktry rozumia doskonale, e komunikacja midzy ludmi (dodajmy, e Grice pisa o ludziach prowadzcych rozmow i wadajcych tym samym

jzykiem) polega na wyciganiu wnioskw z tego, co zostao powiedziane, a nie na jakim dekodowaniu tekstw. Grice zakada, e porozumiewajc si ze sob ludzie odwouj si do zasady wspdziaania, ktra nakazuje uczestnikowi aktu komunikacji dostosowa swj ruch konwersacyjny do aktualnej sytuacji i celu rozmowy 1975: 45). Zasada ta jest realizowana za pomoc kilku maksym dotyczcych iloci, jakoci, zwizku i sposobu, ktre skaniaj mwicego do takich zachowa jak mwienie zbyt wiele lub zbyt mao, mwienie prawdy, mwienie na temat, mwienie w sposb jasny i zrozumiay (Grice 1975: 45-46). Uczestnik aktu komunikacji nie moe nie podporzdkowa si ktrej z maksym, na przykad w sposb niedostrzegalny dla swego rozmwcy nie zastosowa si do danej reguy (czym zwykle wprowadzi go w bd), zrezygnowa z przestrzegania maksym i zasady wspdziaania, moe znale si w sytuacji, w ktrej nakazy dwch maksym s ze sob sprzeczne i wreszcie moe w sposb widoczny i ewidentny zama ktr z nich (1975: 49), na przykad podczas niezwykle nudnego wystpienia na konferencji powiedzie do ssiada: jaki ciekawy referat!. W takiej sytuacji odbiorca przeprowadza krtkie wnioskowanie: X powiedzia, e referat jest ciekawy, obaj rozumiemy doskonale, e jest nudny (sprzeczno z maksym mw prawd), zatem X nie powiedzia tego serio, chcia w gruncie rzeczy powiedzie mi, e dawno nie sysza tak nudnego referatu, e mczy go siedzenie tu i suchanie mwcy, e obaj marnujemy czas wysuchujc tego referatu. Grice zauwaa, e tego typu implikatura nie jest realizowana poprzez to, co zostao powiedziane, ale przez p o w i e d z e n i e tego, co zostao powiedziane, czyli przez takie a nie inne sformuowanie wypowiedzi w danej sytuacji. Grice dodaje do tego komentarz, ktry natychmiast przywodzi nam na myl Quineowsk zasad nieoznaczonoci: Since, to calculate a conversational implicature is to calculate what has to be supposed in order preserve the supposition that the Cooperative Principle is being observed, and since there may be various possible specific explanations, a list of which may be open, the conversational implicatum in such cases will be disjunction of such specific explanations; and if the list of these is open, the implicatum will have just the kind of indeterminacy that many actual implicate do in fact seem to posses. (Grice 1975: 58) Dodajmy tylko, e rne szczegowe wyjanienia bd miay rny stopie prawdopodobiestwa wynikajcy z dowiadcze komunikacyjnych i oglnej wiedzy o wiecie odbiorcy, zatem dysjunkcja, o ktrej pisze Grice, nie bdzie prost sum zda poczonych spjnikiem albo, lecz raczej pewn hierarchi hipotez i przypuszcze. Zrozumienie tekstu jest zatem konstrukcj na tyle skomplikowan, e nigdy nie moemy powiedzie: wiem ju wszystko. Podobnie nie moemy powiedzie o adnym przekadzie: to jest tumaczenie idealne. Nie zmienia to jednak faktu, e na og jestemy w stanie porozumie si z innymi ludmi w sposb wystarczajcy. Wystarczajcy do tego, by z nimi wspdziaa, wpywa na ich zachowanie, by si od nich uczy itp. W takim sensie bdziemy rwnie w stanie, cho moe nie od razu, porozumie si z owym krajowcem wypowiadajcym sowo gavagai. Z tego samego aposteriorycznego punktu widzenia trzeba stwierdzi, e wikszo tumacze (a przynajmniej wikszo tumacze wykonanych przez profesjonalnych tumaczy zob. rozdzia 8) spenia swoj rol. Rzecz jasna, istniej teksty atwiejsze i trudniejsze do tumaczenia. Zapewne istniej te teksty, w ktrych pewnych elementw przeoy si nie da. Istniej z pewnoci, jeli przyjmiemy za O. Wojtasiewiczem (1957/1992: 57), e objanianie, na przykad za pomoc przypisw, nie jest ju tumaczeniem sensu stricto. Do takich problemw powrcimy w rozdziaach 5. i 6. traktujcych o kulturowych i jzykowych rdach nieprzetumaczalnoci wzgldnej/czciowej.

2. Mit tumaczenia dosownego: litera nie zabije ducha

If () the letter has killed the spirit () there must have been something wrong either with the original letter or with the original spirit. [Jeli litera zabia ducha, to albo z liter, albo z duchem oryginau musiao by co nie w porzdku.] Powyszy cytat wyraa przekonanie V. Nabokova, pisarza i tumacza, o tym, e tumaczenie dosowne jest jedyna dozwolon form dziaalnoci przekadowej i e w przypadku dzie naprawd wielkich tumaczenie dosowne nie moe popsu zabi, jak trawestujc w. Pawa napisa Nabokov oryginau. Przekonanie owo wynis Nabokov ze swej pracy nad przekadem Eugeniusza Oniegina na angielski. Wykonujc to niewtpliwie bardzo trudne zadanie, doszed Nabokov do nastpujcych wnioskw. Po pierwsze, nie da si przetumaczy Oniegina rymowanym wierszem. Po drugie, melodyk, rymy, skojarzenia, rytmy i szereg innych istotnych cech oryginau mona wyjani czytelnikom przekadu w przypisach. Po trzecie, mona przetumaczy Oniegina z godziw dokadnoci (with reasonable accuracy), zastpujc rymowany tetrametr oryginau nierymowanymi wersami o rnej dugoci (Nabokov 1955/2000: 83). Z takimi wnioskami trudno byoby polemizowa, nie podjwszy samemu prby przekadu Oniegina. Niestety, Nabokov dokona ich uoglnienia na tumaczenie poezji w ogle. These conclusion can be generalized. I want translations with copious footnotes, footnotes reaching up like skyscrapers to the top of this or that page so as to leave only the gleam of one textual line between commentary and eternity. I want such footnotes and the absolutely literal sense, with no emasculation and no padding I want such sense and such notes for all the poetry in other tongues that still languishes in poetical versions, begrimed and beslimed by rhyme. And when my Oniegin is ready, it will either conform exactly to my version or not appear at all. (Nabokov 1995/2000: 83) Nabokov domaga si wic tumacze, w ktrych przypisy zajmuj znacznie wicej miejsca ni sam tumaczony tekst, co wicej, babrania rymowanych przekadw poezji twierdzc, e zawsze brukaj one orygina. Nabokov dokonuje ataku na takich tumaczy poezji, ktrych przekady SA przyjemne i atwe w czytaniu twierdzc, e zawsze oznacza to spycenie i zbanalizowanie oryginau. Rym rymuje si ze zbrodni (Rhyme rhymes with crime) pisze Nabokov kiedy mwimy o rymowanych przekadach Homera czy hamleta. Pojcie tumaczenie wolne trci otrostwem i tyrani, a tumacz, ktry stawia sobie za cel oddanie ducha oryginau, zawsze zdradza autora. Najbardziej nieporadne tumaczenie dosowne jest tysic razy poyteczniejsze ni najpikniejsza parafraza. (Nabokov 1955/2000: 71 tum. K.H.) W rozumowaniu Nabokova mona znale kilka sabych punktw. Przede wszystkim nie istnieje dychotomia tumaczenie dosowne tumaczenie wolne. Co najwyej moemy uzna istnienie pewnego kontinuum, ktrego biegunami s tumaczenie skrajnie dosowne i parafraza. Wikszo tumacze sytuuje si gdzie pomidzy owymi biegunami; czsto w tym samym tumaczeniu znajdziemy rozwizania, ktre bdziemy skonni zaklasyfikowa jako przykady tumaczenia dosownego i takie, ktre okrelimy mianem parafrazy. Po drugie, Nabokov przyjmuje jako pewnik, e wszystkie tumaczenia wolne s uproszczeniami trywializujcymi tekst oryginau, a wszystkie tumaczenia dosowne wynikaj z troski 10

tumacza o oddanie, moliwie jak najwierniejsze, wszystkich walorw oryginau. Rzeczywisto wyglda znacznie mniej czarno-biao: wiele tumacze dosownych to przejawy niezrozumienia oryginau, teksty amice podstawowe reguy jzyka docelowego, czsto niezrozumiae dla docelowego czytelnika, a zawsze brzmice nieporadnie czy wrcz miesznie. Spjrzmy na nastpujcy przykad: Jego powieci tryskaj poczuciem humoru. Czytelnik ma bardzo dobra zabaw, co wprawia go w doskonae samopoczucie. May wiatek jest najlepiej skonstruowan, wywierajc najwiksze wraenie i dotychczas najzabawniejsza jego powieci. Nie ma wielu pisarzy, na czytanie ktrych czekam tak niecierpliwie, jak na jego twrczo. )H.Waugh, Spectator.) Mnstwo znakomicie pomylanych postaci; akademickie spory; wzruszajce, zabawne i okropne skojarzenia; znakomite sceny, czarny humor, ostry dowcip i farsa. Jest tutaj wszystko, czego oczekujemy, ale jest tego trzykrotnie wicej i trzy razy bardziej zabawne od caej jego dotychczasowej twrczoci. Od strony warsztatowej zdumiewajcy wyczyn. (Sunday Telegraph.) Ten tekst pojawi si na okadce powieci D. Lodgea opublikowanej przez znane polskie wydawnictwo. Jest to niewtpliwie przykad tumaczenia dosownego przez polski tekst przewituj struktury angielskiego oryginau. Skalkowano nawet pewne elementy angielskiej interpunkcji. Efekt? Powsta tekst, ktrego na pewno nie zaliczymy do przykadw eleganckiej polszczyzny. Niektre jego fragmenty s wrcz mieszne i mogyby raczej zniechci uwanego czytelnika do signicia po t skdind bardzo udana ksik Lodgea. Myl, e najlepsz odpowiedzi na kontrowersyjne postulaty Nabokova bdzie zacytowanie wybitnego angielskiego poety i malarza, Dantego Gabriela Rossettiego: The life-blood of rhythmical translation is this commandement: that a good poem shall not be turned into a bad one. The only true motive for putting poetry into a fresh language must be to endow a fresh nation, as far as possible, with one more possession of beauty. Poetry not being an exact science, literality of rendering is altogether secondary to this chief law. I say literality not fidelity, which is by no means the same thing. [D.G. Rossetti z Dante and his circle opubl. 1861. (W:) A. Lefevre (red) 1992.] Rossetti bardzo wyranie formuuje wane spostrzeenie: nie naley myli wiernoci przekadu z dosownoci. Nabokov wypowiada si na temat tumaczenia wielkiej poezji, jednak zwolennikw tumaczenia dosownego mona rwnie znale wrd teoretykw zajmujcych si innymi typami tekstw. Innym wpywowym propagatorem koncepcji tumaczenia dosownego by Antoine Berman. W eseju z 1985 r. napisa: Here literal means: attached to the letter (of works). Labor on the letter in translation is more originary than restitution of meaning. It is through this labor that translation, on the one hand, restores the particular signifying process of works (which is more than their meaning) and, on the other hand, transforms the translating language. (Berman 1985/2000: 297) Wydaje si, e Berman wiadomie lub nie odwouje si do dwch biegunw przekadu opisanych przez P. Newmarka (1981): tumaczenia semantycznego i tumaczenia komunikacyjnego i opowiada si za rytym pierwszym. To akurat nie powinno nas zaskoczy, zwaywszy, e Bermana interesoway przede wszystkim tumaczenia tekstw, ktre

11

Newmark rwnie okreli jako nadajce si raczej do tego typu tumaczenia. Jednak podstawowa wtpliwo, jaka towarzyszy lekturze Nabokova czy Bermana, dotyczy okrelenia, czym waciwie jest tumaczenie dosowne. Naszym zdaniem, w przypadku jzykw niespokrewnionych i spoecznoci nie bdcych ze sob w staym kontakcie kulturowym pojcie tumaczenie dosowne rozumiane jako penoprawna metoda tumaczenia, owocujca penowartociowymi przekadami, czy te jako regularnie stosowana technika tumaczeniowa nie ma sensu, gdy po pierwsze, nikt nie jest w stanie powiedzie nam, jaki jest dosowny ekwiwalent danej jednostki leksykalnej czy danej struktury zdaniowej (midzy rnymi jzykami nie ma bezwzgldnych odpowiednioci tego typu), a po drugie, gdyby postulat tumaczenia dosownego potraktowa powanie, w efekcie takiego tumaczenia powstawayby teksty cakowicie niezrozumiae lub w najlepszym wypadku cakowicie niegramatyczne. Ma natomiast sens okrelenie tumaczenie interlinearne odwzorowywanie struktury tekstu oryginalnego w celu ukazania odbiorcom przekadu specyfiki tego tekstu, czy te szerzej specyfiki omawianego jzyka (jzyka wyjciowego). Tumaczenie interlinearne bywa stosowane w tekstach jzykoznawczych i tekstach antropologicznych. Jednak tumaczenie interlinearne trudno nazwa tumaczeniem sensu stricte, poniewa jego celem nie jest komunikacja midzykulturowa, czyli umoliwienie uytkownikowi jzyka B zrozumienie tekstu powstaego pierwotnie w jzyku A, a tylko pokazanie uytkownikowi jzyka B pewnych szczeglnych cech jzyka A i/lub tekstw w nim tworzonych. Spjrzmy, na przykad, na tumaczenie interlinearne wypowiedzi informatora z Wysp Trobrianda: On mgby by pierwszy, on pada (jest spuszczane) ich czno Tolabwaga, ju on mgby by czysty morze. Pniej wszyscy wodzowie, zwyky czonek spoecznoci ich czno oni padaj (s spuszczane) z tyu. Przypumy my padamy, my jestemy pierwsi, one mogyby odwrci si (przeciw nam) duchy; moglibymy pyn Dobu, nie my znajdujemy winia naszyjnik. (Malinowski 1986/1992: 578) Bronisaw Malinowski zaopatrzy to tumaczenie interlinearne e nastpujcy komentarz: Dosowny przekad oddaje sowo w sowo znaczenie kadego poszczeglnego rdzenia i partykuy zgodnie z okrelonym schematem gramatycznym i leksykograficznym, ktry zastosowano do tego tekstu, jak rwnie i kilkaset innych. W tym miejscu nie mog przedstawi komentarza oraz argumentacji do kadego szczegu lingwistycznego, ktry byby zupenie oczywisty dla badacza znajcego jzyki melanezyjskie. Mgby on co prawda odnale w tym tumaczeniu pewne nowe i by moe nawet kontrowersyjne cechy. Jednak pozostaych czytelnikw szczegy te zainteresowa by mogy w nikym raczej stopniu. W przekadzie swoim nie uwzgldniem rozrnienia pomidzy inkluzyjn i ekskluzywn form pierwszej osoby czasownikw w liczbie podwjnej i mnogiej. Z dwch czasw, ktre wystpuj w tym tekcie, czas narracyjny oddany zosta za pomoc czasu teraniejszego, natomiast czas potencjalny przez dodanie swka mgby. W nawiasach wskazano na specjalne znaczenie sowa w kontekcie albo te zawarto jaki komentarz. (B. Malinowski 1986: 578) A zatem powysze tumaczenie interlinearne zawiera ju pewne dostosowania i komentarze majce uatwi czytelnikowi zrozumienie przekadu. Mimo to, tekst przekadu pozostaje, jak sdz, do trudny do zrozumienia. Porwnajmy teraz powyszy przekad interlinearny z uywajc okrelenia Malinowskiego przekadem wolnym:

12

d Tolabwaga bdzie wodowana jako pierwsza: w ten sposb powierzchnia morza zostanie oczyszczona. Potem spuszcza si na wod odzie wszystkich wodzw oraz zwykych czonkw spoecznoci. Gdybymy wodowali nasz d jako pierwsi, duchy (przodkw) rozgniewayby si na nas: popynlibymy na Dobu i nie dostalibymy tam ani wi, ani naszyjnikw. (Malinowski 1986: 579) Jak zauway E. Sapir (1933): niemal kade sowo lub fraza mog by wyposaone w nieskoczenie wiele znacze. B. Malinowski doda do tego, e sowa jednego jzyka nigdy nie daj si przetumaczy na sowa innego jzyka (1935/1987: 41). Malinowski demonstruje ten prosty fakt na licznych przykadach (1935/1987: 43-44) i powtarza: Sprowadzilimy teraz nasz paradoks do banalnego stwierdzenia, e sowa nalece do jednego jzyka nie daj si nigdy przetumaczy na sowa innego jzyka. Jeli przez tumaczenie rozumie bdziemy stosowanie penego zakresu rodkw zastpczych, zwrotw metaforycznych i idiomw to tego rodzaju proces jest oczywicie moliwy. Ale nawet wwczas naley pamita, e potrzeba czego wicej ni tylko manipulowanie sowami i zwrotami. [] poprawne tumaczenie musi oznacza nie tylko stosowanie innych sw, ale take nawizywanie do innych rzeczywistoci kulturowych, w ktrych te sowa funkcjonuj. (Malinowski 1935/1987: 44-45) Tumaczenie nie jest zatem adn operacj transkodowanie (tu zgadzamy si z Catfordem), tj. zastpowania jednego kodu jzykowego drugim. Trzeba jednak doda, e tumaczenie nie jest te prost operacj zastpienia jednego tekstu drugim, poniewa kady tekst jest niczym okno pozwalajce nam zobaczy ogromn, skomplikowan rzeczywisto i dopiero znajomo tej rzeczywistoci (bez ktrej moemy patrze, ale nie widzie) pozwala tumaczowi dokona penego przekadu tekstu. Do tego problemu wrcimy w rozdziale 4. Mit tumaczenia dosownego zakada wiar w mit sownika. Mit sownika to przekonanie niektrych naiwnych uytkownikw, e sowniki podaj nam ekwiwalenty tumaczeniowe danych jednostek leksykalnych jzyka wyjciowego. Wystarczy wzi tak gotow cegiek ze sownika dwujzycznego i wetkn j w odpowiednie miejsce tekstu docelowego. Pogld taki jest nieprawdziwy z kilku powodw. Piszc o tzw. Ekwiwalentach tumaczeniowych I. Burkhanov (1998) stwierdza, e racj bytu tzw. sownikw przekadowych jest zaoenie, e poszczeglnym jednostkom leksykalnym jzyka wyjciowego da si przyporzdkowa jednostki leksykalne jzyka docelowego, ktre maj takie samo znaczenie. Wychodzc z takiego zaoenia, L. Zgusta (1984: 147) domaga si, by sowniki dwujzyczne nie zamieszczay parafraz czy definicji wyrazw hasowych, lecz prawdziwe jednostki jzyka docelowego, ktre da si zastosowa w pynnym tumaczeniu. Burkhanov zgasza dwa powane zastrzeenia do takiego rozumowania: po pierwsze, nie wszystkie sowniki dwujzyczne musz by sownikami przekadowymi, po drugie jak zauwaa powoujc si na M. Snell-Hornby (1990: 209) oczekiwanie, e ekwiwalent sownikowy przyniesie w efekcie pynne tumaczenie, naley raczej do kategorii pobonych ycze, a nie do rzeczywistoci. Tumacze wiedz doskonale, e ekwiwalenty znalezione w sownikach dwujzycznych trzeba weryfikowa za pomoc rnych sownikw monolingwalnych (Burkhanov 1998: 249-250). Szukajc polskiego ekwiwalentu angielskiego wyrazu podczas tumaczenia, wol czsto zajrze do angielskiego sownika jednojzycznego, bo zamieszczony tam opis wyrazu i przykady jego zastosowa pewniej mnie zwykle doprowadz do poszukiwanego wyrazu polskiego ni sownik dwujzyczny.

13

Trzeba pamita, e sowniki nie odkrywaj i nie ujawniaj jakich absolutnych prawd po jzyku i znaczeniu. Opisuj jedynie rzeczywisto jzykow w kategoriach statystycznych. Zatem, jeli sownik polsko-angielski informuje nas, e polskiemu sowu sformowa odpowiadaj angielskie wyrazy to form, to shape, to fashion, to draw up, to organize (Stanisawski 1982), to mamy rozumie, e zdaniem autora w sowniku lub te w pewnym korpusie tekstw, z oczywistych wzgldw ograniczonym polskie sowo sformowa tumaczy si najczciej na angielski za pomoc jednego z podanych wyrazw to form, to shape, to fashion, to draw up, to organize. Niektre sowniki podadz nam jeszcze wskazwki co do zakresu uycia ekwiwalentw jzyka docelowego bd te najczstszych kontekstw, w jakich owe ekwiwalenty si pojawi, na przykad w Sowniku PWN-Oxford w czasownikowym hale fashion znajdziemy nastpujce informacje: Vt 1. (shape) wy/modelowa [statue, clay]; to fashion clay into sth ulepi co z gliny 2. (make) z/robi (out of or sth z czego) (Zauwamy przy okazji, e nie znajdziemy wrd polskich ekwiwalentw wyrazu sformowa). Jednak aden sownik nie powie nam, w jakim konkretnym tekcie, ktry akurat tumaczymy, wyraz sformowa naley przetumaczy jako to shape. Co wicej, aden szanujcy si autor sownika nie powie nam, e wyraz sformowa zawsze bdziemy tumaczy na angielski za pomoc jednego z podanych w sowniku ekwiwalentw. Moemy napotka tekst, w ktrym tumaczc wyraz sformowa bdziemy musieli uy sowa lub zwrotu angielskiego nie umieszczonego wrd ekwiwalentw tego wyrazu w naszym sowniku. Wydaje si, e uywany przez leksykografw termin ekwiwalent tumaczeniowy jest bardzo niefortunny. O prawdziwych ekwiwalentach tumaczeniowych moemy mwi tylko w przypadku konkretnych tekstw, a nie sownikw, ktre z zasady opisuj jzyki. Takie midzyjzykowe absolutne ekwiwalenty s zjawiskiem niezwykle rzadkim i dotycz waciwie wycznie pewnych skadnikw terminologii i nomenklatury niektrych dziedzin. Jak pisze Malinowski: W przypadku sw, ktre musz mie zasig midzynarodowy na przykad terminw naukowych nad ich unifikacj musz pracowa cae kongresy i mona to osign tylko dlatego, e aparatura naukowa jest jednolita, e takie systemy, jak na przykad system metryczny s powszechnie stosowane i dlatego, e instytucjonalna strona ksztacenia naukowego, organizacja laboratoriw i ycia akademickiego, s wystarczajco podobne. (Malinowski 1987/1935: 45) Terminy, z definicji, powinny by precyzyjne i jednoznaczne, nie powinny mie synonimw czy znaczenia emotywnego. A zatem w typowych sytuacjach danemu terminowi powinien odpowiada dokadnie jeden ekwiwalent w innym jzyku. Nomenklatura to nazwy pewnych, na og atwych do wyodrbnienia, elementw rzeczywistoci uywane w danej dziedzinie wiedzy. Twrcom nomenklatury, podobnie jak twrcom terminw, zaley zwykle na tym, by nazewnictwo stosowane w ich dyscyplinie speniao wymogi stawiane terminom. Teoretycznie powinnimy zatem rwnie w dziedzinie nomenklatury spodziewa si jednoznacznych ekwiwalentw midzyjzykowych. Jednak w praktyce nawet w przypadku terminologii i nomenklatury absolutna ekwiwalencja wcale nie jest regu. Musielibymy bowiem od razu wykluczy dziedziny wiedzy uwarunkowane kulturowo. Takie dyscypliny jak historia opisuj rne rzeczywistoci i w zwizku z tym wypracowuj rne terminologie. Dziedziny takie jak prawo zbudowane s na rnych podstawach, a wic take posuguj si odmiennymi terminami, czsto nie majcymi waciwie ekwiwalentw w innych jzykach. Botanika i zoologia opisujce rzeczywisto Australii dysponuj ogromn nomenklatur na okrelenie tamtejszej flory i fauny. Ze zrozumiaych wzgldw nazwy gatunkw znanych w

14

Australii nie zawsze maj polskie odpowiedniki, a zatem piszc o nich po polsku moemy jedynie posugiwa si ich oficjalnymi aciskimi nazwami, co w zupenoci wystarcza porozumiewajcym si midzy sob fachowcom, stanowi natomiast utrapienie dla popularyzatora owych dziedzin. Takie gry jak krykiet, baseball czy futbol amerykaski maj bardzo rozbudowane nomenklatury, dla ktrych nie znajdziemy odpowiednika w wielu innych jzykach. Wreszcie pewne dziedziny wiedzy rozwijaj si szybciej w pewnych krajach, co moe powodowa, e jzyki innych krajw nie bd, prz6najmniej przez pewien czas, dysponowa ekwiwalentami wszystkich terminw. Dlatego te trudno zgodzi si z H. Bergenholtzem i S. Tarpem, ktrzy twierdz, e stopnie ekwiwalencji (ekwiwalencja pena, czciowa i zerowa) dotycz jedynie jzykw specjalistycznych i dyscyplin uwarunkowanych kulturowo, a w innych przypadkach (jzykw specjalistycznych dziedzin nie uwarunkowanych kulturowo) regu jest pena ekwiwalencja, chyba e mamy do czynienia z dyscyplina now albo szybko si rozwijajc (Bergenholtz & Tarp 1995: 108-110). Po pierwsze, warto zauway, e tzw. dyscypliny uwarunkowane kulturowo dysponuj znacznie bogatszym sownictwem ni dyscypliny kosmopolityczne. Po drugie, luki terminologiczne mog pojawi si wszdzie. Kiedy, na przykad, tumaczc popularnonaukowa ksik o fizyce i astronomii natknem si na termin Big Crunch. Wiedzc, e termin Big Crunch jest powszechnie znany w jzyku polskim zarwno w postaci oryginalnej jak i polskiej (Wielki Wybuch), nie sdziem, e mog nastpi jakiekolwiek trudnoci z odszukaniem ekwiwalentu terminu Big Crunch. Ku mojemu zdziwieniu, jedynym rdem, w ktrym udao mi si taki ekwiwalent znale byo polskie tumaczenie anglojzycznej ksiki popularnonaukowej, dokonane przez znanego specjalist w tej dziedzinie, ktry zaproponowa termin Wielki Kres. Ten pomys nie za bardzo mi odpowiada, poniewa ksika, ktra tumaczyem omawiaa, midzy innymi, cykliczn teori wszechwiata, wedug ktrej Big Crunch nie jest adnym kresem, a tylko kolejn faz. Ostatecznie postanowiem uy w przekadzie sformuowania Wielka Implozja, poniewa nie udao mi si wymyli potocznego ekwiwalentu sowa crunch, a w nawiasie wyjaniem (ksizka bya adresowana do modych czytelnikw), e implozja jest przeciwiestwem eksplozji. Podobny problem pojawi si podczas tumaczenia Historii ycia na Ziemi, popularnej ksiki o ewolucji. W ostatnich rozdziaach tej ksiki, traktujcych o ewolucji czowieka, uywano wielokrotnie sformuowania humanoids. Poniewa okazao si, e polscy specjalici uywaj aciskiego okrelenia humanoidae, ktrego nie chciaem uywa w popularnej ksice, musiaem sam zaproponowa termin czekopodobne. Nikt mnie dotychczas za to nie zgani, zapewne dlatego, e specjalici nie czytaj ksiek popularnonaukowych. Luki terminologiczne wystpuj jednak nie tylko w tekstach naukowych i popularnonaukowych. W krtkim tekcie gazetowym Pipe Down (wszystkie cytowane teksty gazetowe zostay zamieszczone wraz z krtkim komentarzem przekadowym w Suplemencie na kocu ksiki) pojawiaj si dwa sformuowania: pipet music i captive audience. Pipet music oznacza muzyk odtwarzan w miejscach publicznych, takich jak supermarkety czy poczekalnie i cho zjawisko to jest znane w Polsce, nie ma na nie zwizego terminopodobnego okrelenia. Podobnie jest z captive audience okrela si w ten sposb widowni/publiczno , ktra jest zmuszona do uczestniczenia w danym wydarzeniu. W tumaczeniu tego krtkiego tekstu na jzyk polski musimy stosowa kopotliwe ekwiwalenty opisowe. Innego typu problem terminologiczny wystpuje w tumaczeniu tekstu Putting Kittys Typing on Pause, w ktrym uyto sformuowania negative reinforcement. Wprawdzie termin ten ma swj polski ekwiwalent wzmocnienie negatywne ale polski termin uywany jest wycznie w tekstach fachowych, psychologicznych czy pedagogicznych, natomiast jego angielski ekwiwalent jak wida wszed rwnie do jzyka oglnego. A zatem nawet istnienie ekwiwalentu danego terminu nie gwarantuje jego atwej

15

przekadalnoci. Terminologia i nomenklatura pojawia si take w tekstach literackich, czsto powodujc bardzo powane trudnoci tumaczeniowe, tak jak w przypadku nazw teksaskich rolin w tumaczonej przeze mnie ksice True Woman, czy przeksztaconego terminu nuclear family w opowiadaniu Martina Amisa The State of England (zob. podrozdzia o neologizmach w rozdziale 6). Kolejn sab stron mitu sownikowego jest przekonanie jego zwolennikw o tym, e znaczenie zawarte jest w sowach. Rozumienie przypominaoby wedug tej koncepcji arytmetyk: trzeba doda do siebie znaczenia poszczeglnych wyrazw i otrzymamy znaczenie caego zdania czy tekstu. Pogld taki znajduje swj dobitny wyraz w niektrych definicjach idiomw idiom to wyraenie, ktrego znaczenie nie jest sum znacze jego skadnikw. W niniejszej ksice podpiszemy si raczej pod pogldem, wedle ktrego znaczenia wyrazw (i zwrotw) ksztatuj si wtedy, kiedy owe wyrazy (i zwroty) zostan uyte w konkretnych sytuacjach komunikacyjnych. Oczywicie dobierajc sowa uytkownicy jzyka kieruj si swoim dotychczasowym dowiadczeniem komunikacyjnym, ale margines swobody przy uyciu konkretnych wyrazw jest ogromny, co oznacza midzy innymi, e znaczenia wyrazu nie da si nigdy opisa do koca w adnym sowniku. Przedstawiony tu punkt widzenia jest bliski akceptowanej przez R. Langackera semantyce encyklopedycznej. Proponuje on skrajnie dynamiczny model znaczenia jednostki leksykalnej, w ktrym dana jednostka aktywuje szereg rnych domen kognitywnych, a kade jej uycie przynosi nowe znaczenia (Langacker 1997: 237). Ludzie wierz zwykle w autorytet sowa pisanego. Czsto sdzimy, e sowniki i opracowania gramatyczne to pena wiedza na temat jzyka, przedstawiona nam przez specjalistw, ktrzy wiedz wszystko. My, zwykli miertelnicy, nigdy takiej wiedzy nie osigniemy, moemy jedynie do niej aspirowa. W takim nabonym podejciu do sownikw znika nam z pola widzenia prosta prawda, e sowniki s pisane przez ludzi, ktrych wiedza na temat jzyka cho zapewne wiksza od przecitnej nie moe przecie by pena, ktrzy dysponuj ograniczonym czasem, ograniczonym budetem i ograniczonym korpusem tekstw. Efekty ich dziaania mog by lepsze lub gorsze, ale nigdy nie dostarcza nam penego opisu jzyka. Naiwne przekonanie o tym, e mona opisa w peni leksyk i gramatyk jzykw leao u podstaw pierwszych prb tumacze komputerowych: jeli damy komputerowi dokadny opis obu gramatyk oraz sowniki obu jzykw, to powinien on doskonale poradzi sobie z tumaczeniami. To zaoenie, jak si okazao, byo nieprawdziwe. Nie tylko dlatego, e ani sownictwa, ani gramatyki nie da si opisa do koca, ale przede wszystkim dlatego, e do tumaczenia jakiegokolwiek ludzkiego tekstu potrzebna jest ludzka wiedza o wiecie (por. Bar Hillel 1964a). Dodajmy, e przedstawiona powyej koncepcja znaczenia i zastrzeenia zgoszone pod adresem sownikw i ekwiwalentw tumaczeniowych nie wykluczaj przydatnoci sownikw i innych opracowa leksykograficznych wszelkie zrnicowanie mona przecie uredni, opisa statystycznie i tak wanie naleaoby rozumie sownikowe definicje i ekwiwalenty. Dla pewnego uproszczenia mona zaoy, e znaczenie wikszoci wyrazw da si opisa za pomoc metafory pola o nieostrej czy te ruchomej granicy. W centrum owego pola znajduj si opisy znacze najczstszych, prototypowych, natomiast zasig pola zalee bdzie od dowiadcze jzykowych danego uytkownika jzyka, aktualnej sytuacji (komunikacyjnej), moliwoci czasowych, a w przypadku sownika od jego rozmiarw i stopnia dokadnoci. Jednak aden opis takiego pola nie moe pretendowa do miana opisu wyczerpujcego wszelkie moliwe znaczenia, a zatem z punktu widzenia tumacza aden opis

16

nie bdzie w peni zadowalajcy, bo nikt nie jest w stanie wyobrazi sobie wszystkich sytuacji, w jakich pojawi si moe dana jednostka leksykalna. Spjrzmy na przykad z krtkiego tekstu popularnonaukowego o odnalezionym przez paleontologw skamieniaym sercu dinozaura i na jego trzy polskie tumaczenia: the organ had four chambers, not three as in modern reptiles organ ten mia cztery komory, a nie trzy, jak u wspczesnych gadw organ ten mia cztery jamy, a nie trzy, jak u wspczesnych gadw organ ten mia dwie komory, a nie jedn, jak u wspczesnych gadw Pierwsze tumaczenie jest niewtpliwie bdne: adne zwierz nie ma czterech komr serca. Przyczyna bdu jest tu angielski wyraz chamber, ktry czsto bywa tumaczony na jzyk polski jako komora, ale w przytoczonym kontekcie jest wobec pojcia komora serca (ang. ventricle) hiperonimem. Autor drugiego przekadu zauway problem, ale nie potrafi go rozwiza wyraz jama jest uywany w anatomii w innych kontekstach. Najlepsze wydaje si rozwizanie trzecie: w krtkim i bardzo popularnym tekcie nie musimy si wdawa w subtelniejsze opisy gadziego serca (wikszo wspczesnych gadw ma jedn, czciowo przegrodzon komor serca), zreszt nie uczyni tego rwnie autor oryginau. A zatem angielski wyraz four w omawianym tekcie najlepiej przetumaczy jako dwie! Ot twierdz, e nie istnieje sownik angielsko-polski, ktry podawaby informacj, e four w zasadzie znaczy cztery, ale w kontekcie serca pewnych krgowcw, uyty razem z wyrazem chambers moe oznacza dwa. Takie rozwizanie mona odnale jedynie w umyle tumacza. Podsumujmy: okrelenie tumaczenie dosowne potraktowane rygorystycznie nie ma sensu, bo nikt nie jest w stanie powiedzie tumaczowi, jak wyglda dosowny ekwiwalent danej jednostki leksykalnej, danej frazy, danego zdania czy danej konstrukcji gramatycznej. Takie ustalone odpowiednioci midzy jzykami po prostu nie istniej. Teoretycy posugujcy si tym okreleniem dokonuj daleko idcego skrtu mylowego: tumaczenie dosowne to takie tumaczenie, w ktrym wykorzystano ekwiwalenty sownikowe uznawane za takowe przez wikszo sownikw lub wikszo uytkownikw jzyka wyjciowego w spoecznoci jzyka docelowego, w ktrym zastosowano struktury gramatyczne na pierwszy rzut oka najbardziej podobne do struktur jzyka wyjciowego. Oczywicie procent takiej dosownoci tumaczenia bdzie statystycznie tym wikszy, im blisze jest pokrewiestwo jzyka wyjciowego i docelowego, ale zawsze dany wyraz, zwrot czy struktura gramatyczna pojawi si w tumaczeniu dokonanym przez fachowego tumacza nie dlatego, e s bardziej podobne do oryginau ni inne wyrazy, zwroty czy struktury gramatyczne, lecz dlatego, e w danym tekcie zdaniem tumacza najlepiej odzwierciedlaj sens oryginau. Wszelkie inne powody dosownoci w tumaczeniu prowadz jedynie do bdw tumaczeniowych (zob. rozdz. 7, a zwaszcza fragment dotyczcy bdw tumaczenia syntagmatycznego). Dobrym przykadem na to, jak tumaczenie dosowne moe sprowadzi tumacza na manowce, jest nastpujcy fragment z tekstu o Folwarku zwierzcym G. Orwella: Russian Revolution and its betrayal by Joseph Stalin Rosyjsk Rewolucj i jej zdrad przez Jzefa Stalina Polski przekad zawiera kilka powanych bdw. Po pierwsze, nie istnieje rosyjska rewolucja. W jzyku polskim zapewne dlatego, e historia Rosji miaa dla nas znaczenie wiksze ni dla Amerykanw uywamy okrele bardziej szczegowych: mwimy rewolucja 1905 r., rewolucja lutowa i rewolucja padziernikowa. Oczywicie o tej ostatniej pisa Orwell. Warto te zauway, e sformuowanie rosyjska rewolucja jest nie

17

tylko bdem merytorycznym, ale rwnie jzykowym w tego typu nazwach przymiotnik powinien znale si po rzeczowniku. Due wtpliwoci budzi te sformuowanie jej zdrad przez Jzefa Stalina jest ono niezbyt poprawne skadniowo (zdrada przez kogo?) i niezrozumiae (jak naley rozumie stwierdzenie, e Stalin zdradzi rewolucj?) Wydaje si, e znacznie lepszym wyjciem byaby wersja: rewolucj padziernikow i zdrad jej ideaw, jakiej dopuci si Jzef Stalin, ktr to wersj trudno nazwa tumaczeniem dosownym. Z pewnych wyjanionych poniej wzgldw chciabym jeszcze w tym rozdziale wspomnie o teorii przekadu E. Tabakowskiej (1993), ktra opiera sw teori na gramatyce kognitywnej R. Langackera (zob. np. Langacker 1986, 1987, 1991). Gwnym zaoeniem Tabakowskiej jest teza, e ekwiwalencj tumaczeniow trzeba ustala na poziomie obrazowania (1993: 111). Poniewa jednak Langacker programowo nie postuluje w swej gramatyce adnych struktur, ktre nie miayby odbicia w rzeczywistoci tekstowej (Langacker 1995: 14), w efekcie Langackerowskie obrazowanie znajduje si bardzo blisko powierzchni tekstu, a stosujca jego model Tabakowska wielokrotnie przekonuje nas o nieprzekadalnoci tego czy innego tekstu. I tak, na przykad, wiersz The Mewlips Tolkiena okazuje si nieprzekadalny, poniewa w jzyku polskim nie ma przedimkw, a fragment o Traugutcie z Kompleksu polskiego T. Konwickiego, dlatego, e w jzyku angielskim istnieje obowizkowe nastpstwo czasw(Tabakowska 1993: 79-82, 93-100). Z tak argumentacj nie do koca potrafi si zgodzi. Przecie jej naturaln konsekwencj byoby stwierdzenie, e nic nie da si przeoy, bowiem oczywiste jest, e rne jzyki uywaj rnych rodkw do wyraania pewnych myli, a wydaje si, e Langacker i Tabakowska sugeruj, i rne rodki to nieuchronnie inne obrazowanie, a zatem brak ekwiwalencji (zob. te Tabakowska 1993: 30). Model Tabakowskiej dostarcza nam niezwykle czuego instrumentu do analizy tekstw, do porwnywania tekstu oryginau i przekadu i jako taki powinien sta si elementem procesu ksztacenia tumaczy. Analizy tekstw przeprowadzane przez Tabakowsk s naprawd niezwykle wnikliwe i bardzo pouczajce. Nie sdz natomiast, by model ten mona byo wykorzysta do wyjanienia szeregu podstawowych kwestii tumaczeniowych, istotnych dla teorii przekadu o oglniejszych ambicjach. Teoria przekadu to przecie nie tylko analiza tekstu i nie tylko techniki tumaczeniowe. Do tych problemw powrcimy w rozdziale 4. niniejszej ksiki.

18

3. Mit tumaczenia funkcjonalnego: czy wilk moe by lampartem?

Niezwyko, nietypowo jakich cech komunikatw niesie wic zagroenie: zagroenie niezrozumienia tekstu, ale przecie take zagroenie w postaci zachwiania poczucia stabilnoci otaczajcego wiata, poczucia, e ten wiat jest nam znany. Roman Lewicki Zacytowany fragment dobrze podsumowuje motywacj, jaka kryje si za podejciem funkcjonalnym: jeli zostawimy w tekcie przekadu elementy obce, to odbiorcy albo nie zrozumiej, o co chodzi, albo doznaj szoku kulturowego. Najbardziej znanym i wpywowym przedstawicielem funkcjonalnego podejcia do przekadu jest E.A. Nida. Jego koncepcja ekwiwalencji dynamicznej skontrastowanej z ekwiwalencj formaln wywara ogromny wpyw na teori i praktyk tumaczenia drugiej poowy XX wieku. Zdaniem tego uczonego tumacz dcy do ekwiwalencji dynamicznej ma na celu cakowit naturalno wypowiedzi i stara si konfrontowa odbiorc z zachowaniami majcymi znaczenie w kontekcie jego wasnej kultury, nie zmusza go natomiast do tego, by rozumia wzorce kulturowe z kontekstu kultury jzyka wyjciowego (Nida 1964: 159). Swoje wywody Nida ilustruje na og przykadami z tumacze biblijnych. Pisze na przykad o przesuniciu, jakie jest konieczne przy tumaczeniu biblijnego wyraenia wilk w owczej skrze na jzyk ludu, ktry nie zna wilkw: A shift may also be necessary when a word that seems to be of same hierarchical level as the source-language word actually occupies a different position because of cultural differences. The word wolves, for example, as used in wolves in sheeps clothing is rendered in Bulu as leopards. A more nearly accurate way of describing such a shift would be to say that, through the referential meanings of the terms reflect different positions in the lineal series, the functional meanings are the same (Nida 1964: 237) Zastpienie wilkw lampartami nie budzi zapewne specjalnych sprzeciww. W kocu chodzi tu przede wszystkim o typowego drapienika. Z tego samego powodu mona by zasugerowa zastpienie chleba naszego powszedniego ryb nasz powszedni w tumaczeniu dla Eskimosw (zob. np. Wojtasiewicz 1992/1957: 24-25), uycie sformuowania nasze pochrzyny daj nam dzisiaj w tumaczeniu na jzyk kiriwina, ktrym posuguj si mieszkacy wysp Trobrianda (Szczerbowski 2003: 26), czy te wykorzystanie nazwy innego typowego poywienia w tumaczeniach na inne jzyki. Powstaje tu jednak pytanie o granic takich zabiegw. Czy podobnie postpimy z owcami i barankiem? Czy bdziemy zastpowa ekwiwalentami dynamicznymi wszystkie elementy Biblii, ktrych nie znaj uytkownicy jzyka docelowego? Rodz si tu co najmniej dwie zasadnicze wtpliwoci: pierwsza natury religijnej, druga cilej translatorskiej. Czy mamy prawo zastpi baranka koziokiem albo prosiaczkiem, na przykad dla mieszkacw Papui-Nowej gwinei, gdzie owiec nie ma, a winie peni funkcj najwaniejszego zwierzcia hodowlanego (por. Szczerbowski 2003: 27)? Czy nie bdzie to racym odstpstwem od treci Biblii? A z drugiej strony teoretyk tumaczenia zapytaby pewnie: czy takie dynamiczne tumaczenie bdzie jeszcze Bibli? Czy rzeczywicie w przypadku tumaczenia skrajnie dynamicznego 19

mona jeszcze mwi o ekwiwalencji? Warto zauway, e tego typu wtpliwoci miewaj nie tylko puryci-biblici, teoretycy przekadu czy te praktykujcy tumacze. Zdarza si, e sami odbiorcy tumaczenia, ktrzy nauczyli si jakiego jzyka obcego i zdobyli nieco wicej wiedzy o wiecie, zaczynaj kwestionowa rozwizania zastosowane przez dynamicznych tumaczy. Czasem czuja si wrcz upokorzeni i pytaj: dlaczego napisalicie dla nas inn, uproszczon Bibli? (zob. ciekawy opis tego problemu w Gutt 1992: 69-75, a zwaszcza Gutt 1991: 172-177). I rzeczywicie, mona odnie wraenie, e za podejciem skrajnie dynamicznym kryje si protekcjonalny stosunek do odbiorcy. Tumacz niejako z gry zakada, e jego czytelnicy nigdy nie naucz si jzykw obcych i nie dowiedz si o tym, e w innych krajach ludzie jedz chleb i hoduj owce. Tote konsekwentny dynamizm w tumaczeniach Biblii naley obecnie do rzadkoci. W cytowanym przekadzie na jzyk kiriwina pojawiaj si owce (w postaci zapoyczenia z jzyka angielskiego sipi) a take chleb (beredi rwnie zapoyczenie z angielskiego) w opisie cudu rozmnoenia chleba (Szczerbowski 2003: 26-27). T. Szczerbowski pisze: Przekad biblijny na jzyk kiriwina aby mg by zrozumiay dla mieszkacw Wysp Trobrianda, zawiera 229 czarno-biaych rysunkw oraz 16 kolorowych ilustracji, przypisy, glosariusz skadajcy si ze 141 hase oraz ma konkordancj. Omiokrotnie pojawia si ikonograficzny motyw pasterza owiec. Rysunek czy ilustracja peni tu funkcj poznawcz, albowiem Trobriandczycy sysz wyrazy sipi i lam [baranek] jedynie w kociele. Nale one do biga tapwaroro czyli jzyka kocielnego. (Szczerbowski 2003: 28) Szczeglnym przypadkiem podejcia funkcjonalnego do tumaczenia jest teoria relewancji E.A. Gutta (1991, 1992, 2000). Sw teori przekadu Gutt opar na teorii komunikacji jednojzycznej D. Sperbera i D. Wilson (1986), dla ktrej z kolei inspiracj bya opisana powyej implikatura konwersacyjna Gricea. Kluczowym dla teorii Sperbera i Wilson jest stwierdzenie Every act of ostensive communication communicates the presumption of its own optimal relevance (1986: 158), co w przekadzie na jzyk nieco mniej hermetyczny mona by zinterpretowa jako kady akt komunikacji podejmowany w dobrej wierze niesie ze sob przesanie o swojej optymalnej relewancji. Przez optymaln relewancj Sperber i Wilson rozumiej odpowiednie (?) korzyci komunikacyjne dla odbiorcy w danej sytuacji (adequate contextual effects) przy minimalnym wysiku potrzebnym do zrozumienia danej wypowiedzi (minimal processing cost). W porwnaniu z koncepcj Gricea ju zaoenia teorii relewancji wydaj si pewnym uproszczeniem: wszystkie Griceowskie maksymy zostay sprowadzone do jednego mechanizmu optymalizacji, co jest eleganckie z teoretycznego punktu widzenia, ale moe prowadzi do oglnikowoci opisu zdarze komunikacyjnych. Dostosowujc teori Sperbera i Wilson do potrzeb teorii przekadu Gutt definiuje tumaczenie jako interlingual interpretive use (midzyjzykowe zastosowanie interpretacyjne) a produkt tumaczenia jako tekst w jzyku docelowym, ktry interpretacyjnie przypomina orygina (Gutt 1991: 100). W teorii Sperbera i Wilson cenne jest to, e rozumiej oni, i komunikacja polega na wyciganiu wnioskw z tego, co zostao powiedziane (co zreszt zauway rwnie Grice), e dostrzegaj denie do maksymalizacji komunikacyjnego sensu, wice si z ograniczeniem naszego potencjau kognitywnego. Pojemno naszej pamici operacyjnej niezbdnej do wiadomego przetwarzania bodcw jest bardzo niewielka (zob. np. G.A. Miller 1956, D. Norman 1980), a zatem, jeli damy od kogo wysiku zwizanego ze zrozumieniem naszej wypowiedzi (zob. rozdzia 4) to jednoczenie obiecujemy mu co w zamian. W definicji przekadu Gutta bardzo wana jest myl, do ktrej wrcimy w rozdziale 4., e porwnywa mona nie teksty oryginau i przekadu, lecz ich interpretacje. Jednak podstawy teorii Sperbera i Wilson oraz Gutta budz te szereg wtpliwoci, ktrych nie rozwiewaj opisy

20

bardziej szczegowych zastosowa tych teorii (Sperber i Wilson 1986, Gutt 1991, 1992). Jak dociec, czy korzyci komunikacyjne, jakie proponujemy w danym akcie komunikacji, s odpowiednie? Czy rzeczywicie zawsze nasza komunikacja przynosi istotne korzyci jej uczestnikom? Czy rzeczywicie zawsze dymy do minimalizacji wysiku odbiorcy? Jeli busola tumacza ma by opisana wyej zasada optymalizacji, to jak ma si on zachowa w sytuacji, gdy tylko wzmoony wysiek odbiorcy przyniesie wiksze korzyci upraszcza czy komplikowa? Na takie pytania nie znajdujemy przekonujcych odpowiedzi w teorii relewancji. Co wicej, na ostatnie z nich zgodnie z t teori mona udzieli dwch przeciwstawnych odpowiedzi, innymi sowy, mona za jej pomoc uzasadni zupenie przeciwstawne decyzje translatorskie. Dlatego te, doceniajc fakt, e teoria relewancji Gutta bya pierwsz kognitywna teori przekadu, sdzimy, e nie jest to koncepcja w peni zadowalajca. Zaklasyfikowalimy j do grupy podej funkcjonalnych ze wzgldu na jej nacisk na minimalizacj wysikw odbiorcy i na podkrelanie, e tekst przekadu musi by relewantny dla odbiorcw przekadu, co w ekstremalnej interpretacji prowadzioby do efektw identycznych z tumaczeniem dynamicznym Nidy. Tumaczenie funkcjonalne moe stawia w trudnej sytuacji przyszych tumaczy. Jeli przetumaczony dynamicznie tekst A staje si w jakim sensie tekstem wanym w kulturze docelowej, to tumacze majcy do czynienia z tekstem zalenym od A lub zwizanym z A musz czsto rozstrzyga dylemat: czy uwiadamia odbiorcom rnice midzy tekstem A a jego tumaczeniem, czy te utrzymywa fikcj wiata przedstawionego w tumaczeniu tekstu A. wietnym tego przykadem jest Kubu Puchatek. Polska tumaczka ksiki A.A. Milnea zatytuowanej w oryginale Winnie-the-Pooh, zmienia tytu i imi gwnego bohatera na bardziej swojsko brzmicego Kubusia Puchatka. Jak sugeruje we wstpie sam Milne, Winniethe-Pooh zosta nazwany na cze niedwiedzia, przepraszam, niedwiedzicy, przebywajcej w londyskim ZOO. Std, zabawka synka Milnea (ktry zreszt nie nazywa si Krzy tylko Christopher Robin), jego ulubiony pluszowy mi, z zaoenia bdcy chopczykiem, nosi imi eskie (A.A. Milne 1991). Histori Winnie, niedwiedzicy z Kanady, mona znale w wielu rdach, cho nie w samym Winnie-the-Pooh (zob. Kozak 2000a). Czasem jednak historia ta przybiera dosy zaskakujc form. W polskim przekadzie ksiki Briana Sibleya Haje ha! Niech yje Mi! (2002), ktre opisuje okolicznoci powstania arcydziea Milnea i dzieje rodziny autora, z niemaym zdziwieniem zauwayem nastpujce fragmenty: Historia Kubusia zaczyna si w Kanadzie w 1914 roku [] Colebourn zapaci za maego baribala dwadziecia dolarw i nazwa go Kubusiem [a raczej Winnie, na cze miasta Winnipeg, ale dalej bdziemy posugiwa si zadomowionym w polskich przekadach imieniem Kubu]. Zostawszy nieoficjaln maskotk Drugiej Kanadyjskiej Brygady Piechoty, Kubu towarzyszy onierzom Przepraszam bardzo, wic jak waciwie nazywa si niedwiadek: Kubu czy Winnie? I jakiej waciwie by pci? Nawet pozornie uzasadnione zmiany, zwaszcza w tumaczeniach tytuw dzie literackich (zob. te Hejwowski 2004), mog w przyszoci powodowa negatywne skutki. Znana w Polsce pod tytuem Gubernator powie Roberta Penna Warrena nosi w oryginale tytu All Kings Men (wszyscy ludzie krla). Tytu ten jest cytatem z popularnego (cho zapewne tylko w krajach anglojzycznych) wierszyka dla dzieci Humpty Dumpty: Humpty Dumpty sat on a wall Humpty Dumpty had a big fall. All the kings horses And all the kings men

21

Couldnt put Humpty together again. Polski tumacz, antycypujc niejako postulaty wysuwane przez teori relewancji uzna zapewne, e cytat z nieznanego w Polsce wierszyka nic nie powie polskiemu czytelnikowi i dlatego nie nadaje si na tytu przekadu. Niestety, byo to rozumowanie krtkowzroczne. W latach siedemdziesitych na ekranach naszych kin pojawi si znany amerykaski film Wszyscy ludzie prezydenta, ktrego tytu by oczywistym nawizaniem do tytuu ksiki Penna Warrena. Oczywistym, ale nie dla Polakw. W gruncie rzeczy polscy widzowie mogli by nawet nieco zaskoczeni tytuem filmu przecie nie opowiada on wcale o wszystkich ludziach prezydenta. W ten sposb polscy odbiorcy kultury zostali niejako okradzeni z jednego jej ogniwa: przecie kultura opiera si wanie na sieci powiza, odwoa, aluzji, zalenoci. A wystarczyo poda na stronie tytuowej polskiego przekadu powieci Penna Warrena tumaczenie wierszyka i ksika moga z powodzeniem nazywa si po polsku Wszyscy ludzie krla. Z mitem tumaczenia funkcjonalnego wie si absolutyzacja potrzeb odbiorcy tumaczenia: nie ma czego takiego jak dobre tumaczenie, natomiast moe istnie tumaczenie adekwatne lub tumaczenie relewantne odpowiednie dla danego odbiorcy czy te danej grupy odbiorcw. Tego typu rozumowanie zakada, e ten sam tekst mona tumaczy dla rnych grup odbiorcw. Takie wanie podejcie zaproponowali twrcy Skopostheorie H.J. Vermeer (1989/2000) i K. Reiss (1971/2000). Ich zdaniem o caoci zjawisk przekadowych decyduje cel przekadu, ktry moe by okrelony przez zleceniodawc. W tym kontekcie tekst oryginau staje si zaledwie ofert informacyjn, ktr tumacz musi dostosowa do potrzeb odbiorcy (zob. te komentarz J. Kozak 2000a). W rzeczywistoci krg odbiorcw danego tekstu jest niejako z gry zadany (zob. opis czytelnika projektowanego w rozdziale 4.), przy czym krg ten moe by do wski lub bardzo szeroki. Na przykad artyku naukowy o ontogenezie i filogenezie skorupy u wi adresowany jest do zoologw, natomiast powieci Agaty Christie do wszystkich ludzi lubicych czyta kryminay. Tumaczenie nic tu nie zmieni: nie da si przetumaczy owego artykuu dla laikw ani Agaty Christie wycznie dla zoologw czy te dzieci przedszkolnych. W pewnym artykule (Hejwowski 2001: 149) omawiaem przykad pochodzcy ze wspomnianego ju wyej tekstu o skamieniaym sercu dinozaura. Na podstawie znaleziska uczeni oszacowali wielko zwierzcia i stwierdzili, e byo ono a 650-pound plant-eater. Moi studenci rnie radzili sobie z tym fragmentem. Otrzymaem midzy innymi nastpujce tumaczenia: rolinoerca wacy 650 funtw rolinoerca wacy okoo 300 kg (650 funtw) rolinoerca wacy 650 funtw (300 kg) rolinoerca wacy 292,5 kg rolinoerca wacy ok. 300 kg W omwieniu napisaem, e najsensowniejsz wersj tumaczenia jest ostatnia ok. 350 kg. Czytajca ten artyku koleanka dopisaa na marginesie najsensowniejsz dla kogo?. Odpowiadam: dla kadego normalnego polskiego czytelnika, ktry moe sign po taki artyku. Omawiany powyej tekst nie jest adresowany do ludzi szczeglnie interesujcych si anglosaskimi miarami i wagami ci znajd znacznie dokadniejsze informacje w kadej encyklopedii. Z tego wzgldu wypada wykluczy trzy pierwsze tumaczenia. Czwarte jest po prostu mieszne: trudno powanie traktowa tez, e uczeni obliczyli wag zwierzcia z tak dokadnoci na podstawie skamieniaego kawaka serca. Nie pozostaje nam zatem nic

22

innego, jak poda przyblion wag dinozaura w kilogramach. W kilogramach, poniewa wikszo polskich czytelnikw nie jest przyzwyczajona do podawania wagi w funtach, a wielu zapewne nie wie nawet, jak ma si funt do kilograma. A wic bez wzgldu na to, czy naszymi czytelnikami bd uczniowie szkoy redniej, mieszkacy domu starcw, kolejarze, inynierowie czy humanici, zawsze najlepsz wersj tumaczenia tego fragmentu tekstu bdzie ok. 300 kg. Czy wszystkie przytoczone wyej wtpliwoci i zarzuty wobec tumaczenia funkcjonalnego oznaczaj, e naley je bezwarunkowo potpi? Na pewno nie. Nasz sprzeciw dotyczy raczej naduywania i absolutyzowania tumaczenia funkcjonalnego, traktowania go jako co wicej ni jedn z moliwych technik tumaczeniowych. Jako uywana z umiarem i w sposb przemylany technika tumaczeniowa, tumaczenie funkcjonalne moe znale zastosowanie, szczeglnie w tumaczeniach tekstw informacyjnych, ale czasem rwnie w przekadach literackich. Rozwamy nastpujcy przykad. Tumaczenie wspomnianego wyej tekstu na temat piped music na jzyk polski stwarza jeszcze jedn istotn trudno. Jego pierwsze zdanie brzmi: The British may soon be listening to fewer instrumental versions of Penny Lane while trapped in elevators. Omawiajc ten tekst na zajciach z tumaczenia, zorientowaem si, e wikszo moich studentw nie zna piosenki Penny Lane (lub nie kojarzy jej z tytuem). Naley zatem podejrzewa, e znajomo tego przeboju Beatlesw w szerszych krgach spoeczestwa wrd ludzi nie majcych do czynienia z jzykiem angielskim, bdzie jeszcze mniejsza. Jeli tak, to czy nie lepiej zastpi w tumaczeniu Penny Lane tytuem innego przeboju? Moe Yesterday? Przecie autorowi oryginau nie chodzio tak naprawd o Penny Lane. Chcia zapewne mrugn do czytelnikw, podajc znany tytu i zmusi ich do zastanowienia si: przypomnijcie sobie, ile razy syszelicie instrumentaln wersj tej piosenki. Jeli moje rozumowanie jest suszne, to Yesterday doskonale speni t rol w polskim przekadzie. Przydatno tumaczenia funkcjonalnego jako techniki tumaczeniowej jeszcze dobitniej wykaza mona na kolejnym przykadzie. Tym razem mamy do czynienia z niezbyt powanym, krciutkim tekstem na temat rekordu wiata w pluciu pestk wini na odlego: Pitiful Debate Switzerlands naturality is at risk. Thomas Steinhauer shattered a U.S. record by spittings cherry pit nearly 83 feet. But U.S. cherry-spit rule book author Herb Teichman claims foreigners often permit running starts and, worse, canned cherries. Id like to see them come to our turf and spit on our rules he says. This spats getting juicy. Gwnym problemem w tym tumaczeniu s gry sw w tytule i w ostatnim zdaniu: pitiful znaczy na przykad aosny i zapewne oddaje stosunek autora artykuu do caej sprawy, jednak wyraz ten zosta wybrany ze wzgldu na to, e zawiera czstk pit, ktra jednoczenie oznacza pestk; podobnie w ostatnim zdaniu, ktre pozornie mona by przetumaczy jako Spr nabiera rumiecw, wyrazy spat i juicy zostay uyte gwnie dlatego, e kojarz si z pluciem i owocami. Czy zatem nie naleaoby uzna, e gwn funkcj tytuu i ostatniego zdania tekstu jest art jzykowy? Przecie autor nie chce nam naprawd zasugerowa, e nowy rekord w pluciu pestka jest tematem jakiej powanej debaty, a tym bardziej, e wywoa on midzynarodowy konflikt. Moe wic, zamiast tumaczy te dwa fragmenty mniej lub bardziej dosownie, lepiej bdzie wymyli pasujce do tekstu artykuu arty jzykowe po polsku? Ci z moich studentw, ktrzy myleli podobnie jak ja, zaproponowali bardzo rne wersje tytuu i ostatniego zdania. Z tych licznych wersji najbardziej podoba mi si tytu: Wa o wini i ostatnie zdanie: Dobrze splun to nie pestka. Czy mamy prawo tak zmienia tekst oryginau? Moim zdaniem w przypadku

23

powyszego tekstu zdecydowanie tak. Co wicej uwaam, e wybrane przeze mnie wersje tumaczenia s znacznie wierniejsze wobec oryginau ni jaka wersja dosowna. E.A. Nida twierdzi, e wikszo zych tumacze jest efektem tumaczenia dosownego (formal-equivalence translation uywajc terminologii Nidy) i wynika z niewiedzy, przeocze oraz niezrozumienia istoty aktu przekadu (Nida 1964: 184). Trzeba przyzna, e do pewnego stopnia ma racj: rzeczywicie pocztkujcy tumacze maj tendencj do kopiowania struktury tekstu oryginau i uywania pierwszych ekwiwalentw ze sownika. Warto jednak podkreli, e tumaczenia zbyt dynamiczne wynikajce czsto z nadmiernej pewnoci siebie tumacza, mog by znacznie bardziej niebezpieczne, poniewa naduycia tumaczenia funkcjonalnego rzadko s widoczne dla odbiorcy przekadu do ich wykrycia zwykle konieczne jest porwnanie oryginau z przekadem. Pochodn sporu midzy literalistami a funkcjonalistami, zwolennikami tumaczenia dosownego i dynamicznego, jest rozrnienie midzy Udomowieniem a egzotyzacj (domestication i foreignization) sformuowane przez L. Venutiego (1995). Rozrnienie to mona wywie od synnego wykadu Friedricha Schleiermachera die verschiedenen Methoden des bersetzens (O rnych metodach tumaczenia) z roku 1813. W wykadzie tym Schleiermacher stwierdzi, e tumacz, ktry chce, by autor (oryginau) i czytelnik (przekadu) spotkali si, ma do wyboru dwie drogi: albo zostawia w spokoju autora i transportuje do niego czytelnika, albo zostawia w spokoju czytelnika i transportuje do niego autora (Schleiermacher, w: Lefevere 1992: 141-166). Venuti zauwaa, e wikszo tumaczy, a w kadym razie wikszo tumaczy literatury piknej przekadajcych na jzyk angielski, wybiera t drug metod. Venuti okrela j mianem udomowienia obcego tekstu i ostro krytykuje, nazywajc wrcz zawaszczaniem obcego tekstu dla potrzeb domowych (1995: 22) i gwatem etnocentrycznym (j.w.: 20, 22, 24). Jednak przykady podawane przez Venutiego s najczciej po prostu przykadami kiepskich tumacze, a propagowana przez niego metoda foreignizing jest mao przekonujca i niezbyt jasno wytumaczona (Venuti 1995). Wydaje si, e teori Venutiego naley potraktowa jako bardzo potrzebne ostrzeenie przed naduyciami tumaczenia funkcjonalnego, mona natomiast powtpiewa, czy ma ona wiele do zaoferowania w sensie pozytywnym. Rozwaywszy, co kryje si za sformuowaniami tumaczenie dosowne i tumaczenie funkcjonalne, doszlimy zatem do wniosku, e adne z nich nie moe by traktowane jako niezalena szkoa czy teoria tumaczenia. Co wicej, nawet jeli uznamy je tylko za metody czy techniki przekadowe, musimy przestrzec niedowiadczonych tumaczy przed ich bezkrytycznym stosowaniem. Bywaj przydatne, ale wymagaj od tumacza ostronoci i wiadomoci. Literalizm i funkcjonalizm traktowane jako teorie przekadu maj jeszcze jedn istotn wad: poza koncepcjami Gutta i Tabakowskiej traktuj one najczciej przekad jako operacj na tekstach (tekst A w wyniku tumaczenia zostaje przeksztacony w tekst B), a tym samym nie dostrzegaj skomplikowanych operacji mentalnych skadajcych si na proces tumaczenia. Sdzimy, e jedynie kognitywna teoria przekadu moe wyjani ca zoono tego procesu. Temat ten podejmiemy w nastpnym rozdziale.

24

4. Mit tekstualizmu: tumaczenie jest operacj na tekstach

Przez jzyk rozumie bdziemy system sygnaw uywanych przez ludzi do porozumienia si w przestrzeni lub w czasie. [] Zasadnicz rol odgrywa tu pojcie przyporzdkowania pewnych sygnaw pewnym stanom psychicznym (stanom systemu nerwowego) przez nadawc oraz przyporzdkowania pewnych stanw psychicznych pewnym sygnaom przez odbiorc. Olgierd Wojtasiewicz Olgierd Wojtasiewicz rozumia, e teksty s tylko sygnaami reprezentujcymi stany mentalne nadawcy i majcymi wywoa pewne stany mentalne u odbiorcy. Gdy przypomnimy sobie opisywane wyej teorie Gricea i Gutta, gdy przeczytamy kilkustronicow definicj sowa filianka przedstawiona przez A. Wierzbick (1985) czy te cytowan wyej wypowied Langackera na temat znaczenia wyrazw, zrozumiemy, jak wielka jest dysproporcja midzy maym sygnaem tekstowym a ogromna rzeczywistoci mentaln, do jakiej moe si on odwoywa. Dlatego te musimy zaoy, e tumaczenie nie jest operacj na tekstach ani na jzykach, lecz na umysach jednym realnym, danym tumaczowi (jego wasnym) i co najmniej trzech, chciaoby si powiedzie wirtualnych, modelowanych przez tumacza: umyle autora tekstu, umyle modelowego odbiorcy tekstu oryginau (lub umysach modelowych odbiorcw tego tekstu) oraz umyle projektowanego czytelnika przekadu (por. Tabakowska 1995; zob. te poniej omwienie projektowanego czytelnika przekadu). Proponowany tu model przekadu oparty jest na koncepcji ram czasownikowych Ch.J. Fillmorea (Fillmore 1968, 1970, Bivens 1975, Grimem 1975), koncepcjach scen R. Suchanka i Ch.J. Fillmorea (Schank 1982a, Fillmore 1977), koncepcji scenariuszy zaproponowanej przez Suchanka i R. Abelsona (1977), a rozwinitej przez Suchanka (1982a, 1982b) oraz koncepcji schematw, wprowadzonej przez F. Bartletta (1932), a opisywanej przez wielu psychologw, psycholingwistw i lingwistw. Przedstawiona tu interpretacja procesu komunikacji oraz procesu tumaczenia wykorzystuje rwnie teori bazy propozycjonalnej i semantycznych danych wejciowych Th. Hermanna (1983), koncepcj zasady wspdziaania i implikatury konwersacyjnej H.P. Gricea (1975), kognitywn teori metafor, ktrej dwudziestowiecznym przedstawicielem by B.L. Whorf (1956), a ktra zostaa rozwinita przez G. Lakoffa i wsppracownikw (Lakoff, Johnson 1980, Lakoff, Turner 1989), koncepcj wysiku w poszukiwaniu znaczenia (effort after meaning) F. Bartletta (1932) i staoci sensu H. Hermanna (1981). W wielu podstawowych zaoeniach prezentowana tu teoria nie jest sprzeczna z gramatyk kognitywn Langackera; pokrewna jest na przykad koncepcja semantyki encyklopedycznej, wedug ktrej nie ma wyranych granic midzy semantyka a pragmatyk czy midzy wiedz jzykow a pozajzykow (Langacker 1997). Przyjmiemy za Schankiem (1982a), e ludzka pami zorganizowana jest w pewne struktury, i e te same struktury wykorzystywane s przy produkcji i rozumieniu tekstw. Na najniszym (odwoujc si do metafory przetwarzania gra-d i przetwarzania d-gra) poziomie procesu interpretacji tekstw znajduj zastosowanie struktury najbardziej bezporednio zwizane z tekstem, znajdujce w nim swoje wyrane odbicie. S to przede wszystkim wyuczone na pami jednostki leksykalne (przynajmniej niektre z nich musimy rozpozna, eby zacz proces rozszyfrowywania tekstu) oraz syntagmy, tj. krtsze lub dusze cigi wyrazw, poczwszy od frazeologizmw a skoczywszy na caych strukturach zdaniowych. Jeli posiadamy tak wiedz w zakresie dwch jzykw oraz umiejtno 25

przyporzdkowywania struktur jednego jzyka strukturom drugiego jzyka, to przynajmniej teoretycznie moliwe jest ju rozpoczcie automatycznego tumaczenia syntagmatycznego. Moemy, na przykad, wyobrazi sobie tumacza kabinowego, ktry syszc sformuowanie premierowi towarzyszyli przekada je natychmiast bez adnej dodatkowej analizy i nie czekajc na dalszy cig zdania jako the prime minister was accompanied by. Jednak tego typu tumaczenie dotyczy zwykle tylko stereotypowych, zautomatyzowanych prefabrykatw jzykowych. W wikszoci sytuacji konieczna jest dalsza analiza usyszanego tekstu, ktrej nastpnym etapem s ramy czasownikowe. Wedug Ch. Fillmorea ramy czasownikowe zorganizowane s wok czasownikw: rozpoznajc czasownik otwiera aktywizujemy ram tego czasownika, ktry zawiera obligatoryjnie rol patiensa oraz opcjonalnie rol sprawcy (agensa) i narzdzia, na przykad: Kto otworzy drzwi kluczem (wszystkie wymienione role), Kto otworzy drzwi (sprawca i patiens), Drzwi otworzyy si (tylko patiens). Warto przy tej okazji poczyni par zastrzee i uzupenie. Po pierwsze, zdanie Drzwi otworzyy si jest wedug nas nacechowane, w tym sensie, e brak sprawcy rodzi pytanie, dlaczego nie informuje si o tym, kto otworzy drzwi. Po drugie, w potencjalnie moliwym zdaniu Klucz otworzy drzwi nieobecno sprawy powoduje, e wystpujcy niejako na jego miejscu klucz nabiera pewnych cech agensa, a zatem jest w jakim stopniu personifikowany. Po trzecie wreszcie, do aktualizacji pewnych ram czasownikowych nie zawsze jest konieczny czasownik. Rozpoznanie wyrazw klucz i drzwi natychmiast nasuwa nam na myl czynnoci otwierania lub zamykania; para kot i mysz zasugeruje nam ramy polowa, goni lub bawi si. Tego typu skojarzenia mia na myli I.M. Schlesinger, kiedy pisa o zjawisku semantic matching dopasowania semantycznego (Schlesinger 1977). Trudno te nie dostrzec, e ramy czasownikowe s uszczegowionymi schematami, za pomoc ktrych postrzegamy rzeczywisto: ludzie-sprawcy (lub antropomorfizowane zwierzta, a nawet pojcia abstrakcyjne) wpywaj na bierne obiekty czynnoci (oywione lub nieoywione patiensy) za pomoc pewnych narzdzi; obiekty zmieniaj pooenie na skutek dziaania si zewntrznych, ludzie przeywaj pewne stany wewntrzne. Wszystkim tym podmiotom i obiektom odpowiadaj role wystpujce w ramach czasownikowych: sprawca, patiens, narzdzie, doznajcy, rdo, cel, miejsce, czas, zakres. Skonkretyzowane ramy czasownikowe tj. takie, ktrych pewne role s obsadzone przez typowe obiekty wchodz w skad struktur wyszego rzdu: scen i scenariuszy. Istotne jest zastrzeenie o metaforycznym zastosowaniu ram czasownikowych, bowiem w przeciwnym razie ramy opisywayby jedynie wiat materialny, a zatem ich zastosowanie byoby do ograniczone . Fakt, e metafora nie jest wycznie figur stylistyczn, lecz istotnym narzdziem poznawania i rozumienia wiata dostrzegano ju na pocztku XIX wieku w tzw. romantycznej koncepcji metafory. W bliszych nam czasach prawd t przypomnieli nam Whorf (1956) oraz Lakoff i Johnson (1980) i Lakoff i Turner (1989). Wanymi skadnikami metafor s rwnie reifikacja, animizacja i personifikacja. Kiedy uywamy sowa jzyk majc na myli sposoby porozumiewania si za pomoc gosu i znakw pisanych, stosujemy (przynajmniej z historycznego punktu widzenia) chwyt zwany metonimi wymieniamy narzd biorcy udzia w czynnoci mwienia zamiast samej czynnoci mwienia. Gdy uyjemy wyrazu jzyk w zdaniach, takich jak jzyk wyraa myli, dokonujemy personifikacji, a powstae w ten sposb zdanie da si zinterpretowa z punktu widzenia gramatyki przypadka tak samo jak zdanie grnik wydobywa wgiel a zatem jako wyraa/wydobywa [agens patiens]. Metafory pojawiaj si wtedy, gdy zaczniemy mwi o jzykach ywych i martwych, o amaniu jzyka, o znajdowaniu wsplnego jzyka itp. Jednak metafory dotycz rwnie znacznie bardziej podstawowych

26

zastosowa jzyka, ktrych metaforycznoci na og nie dostrzegamy. Mona podejrzewa na przykad, e przyimki pierwotnie uywane byy do okrelania podstawowych relacji przestrzennych, takich jak znajdowanie si w obrbie jakiego obszaru czy wewntrz jakiego pomieszczenia (przyimek w), czy te spoczywanie na pewnej powierzchni (przyimek na). Gdy ludzie zaczli uywa poj abstrakcyjnych, takich jak czas, ycie, mio, mier, niebezpieczestwo, w wielu jzykach pojciom tym towarzyszyy te same przyimki, co wyranie pokazuje, e pojcia te s traktowane metaforycznie. Na przykad stany rozumiane s w kategoriach pomieszcze i w efekcie mamy takie wyraenia jak w niebezpieczestwie, w kopotach, w euforii, w gniewie itp. Zjawisko to wiadczy o naszych ograniczeniach kognitywnych nie jestemy w stanie, na przykad, zrozumie czasu inaczej ni jako przedmiotu (mam czas), pdzcego obiektu (czas ucieka), drogi (do niedzieli) czy te pomieszczenia (w maju). Sceny to zestawy zdarze, stanw i relacji wraz z typowymi miejscami, sprawcami, patiensami itd., zorganizowane na zasadach tematycznych lub funkcjonalnych. Rny moe by zakres takich scen: od poczekalnia u dentysty czy dziecicy plac zabaw do kupowanie i sprzedawanie. Poniewa struktury naszego umysu nie s sztywnymi szablonami, lecz charakteryzuj si dynamizmem, naley podejrzewa, e granica midzy scenami a schematami jest pynna: na przykad scena przygotowania do podry czy si ze schematem przygotowania w ogle. Mona te sdzi, e pojcie scen w szerszym rozumieniu jest kompatybilne z pojciem domen kognitywnych uywanym przez Langackera (Langacker 1997). Scenariusze rni si od scen tym, e s zorganizowane na zasadzie sekwencyjnej, chronologicznej: skadaj si one z sekwencji typowych zdarze ukadajcych si w pewien cig. Typowymi scenariuszami bd zatem zjedzenie obiadu w restauracji czy podr samolotem. I znowu, tak jak w przypadku scen, stopie oglnoci scenariusza moe by rny scenariuszem nadrzdnym wobec podry samolotem jest podr, a tak oglny scenariusz moe ju w zalenoci od danej osoby i danej sytuacji przypomina schemat. Jak wynika z powyszej charakterystyki schematy to najoglniejsze struktury naszej pamici pozwalajce nam orientowa si do pewnego stopnia nawet w sytuacjach, ktre nie s dla nas zupenie zrozumiae. Schematy pozwalaj te znajdowa wyjanienia dla zjawisk, ktrych w ogle nie rozumiemy. W tym sensie schematy, tak jak je rozumiemy w tej ksice, obejmowa bd rwnie to, co czasem w literaturze na temat tumaczenia bywa nazywane stereotypami (zob. M. Kropiwiec i inni 2003). Podstawowymi zasadami naszej komunikacji s selekcja i wnioskowanie. Baza kognitywna, czyli wszystko to, co mylimy sobie w danej sytuacji i w zwizku z czym postanawiamy zabra gos, jest struktur zbyt ogromn i niejednorodn, by mona j byo zwerbalizowa. Mieszcz si tam nie tylko nasze cele, reprezentacja sytuacji, opinie, odczucia, ale rwnie nasza reprezentacja odbiorcy, reprezentacja samego siebie, najprzerniejsze obrazy i emocje. W zwizku z tym dokonujemy pierwszej selekcji, ogniskujemy nasz uwag na tych elementach bazy kognitywnej, ktre chcemy przekaza odbiorcy, czy mwic precyzyjniej tych, ktre pragniemy, aby odbiorca odtworzy. W ten sposb powstaje baza wypowiedzi zestaw struktur, ktre, w optymalnych warunkach, odbiorca bdzie w stanie zrekonstruowa, co ma nam w zaoeniu zapewni sukces komunikacyjny. Oczywicie w praktyce rzadko mamy do czynienia z optymalnymi warunkami. Po pierwsze, odbiorca zmuszony jest zwykle odbiera inne bodce, w zwizku z czym nie moe powici nam caej uwagi. Po drugie, ani odbiorca, ani te nadawca nie s idealnymi komunikatorami zawsze popeniaj jakie komunikacyjne bdy: a to w doborze bazy wypowiedzi, a to w sposobie jej werbalnej realizacji, a to wreszcie w procesie

27

rekonstrukcji sensu. Najpowaniejsz przeszkod komunikacyjn s jednak nieuchronne rnice midzy nadawc a odbiorc: rnice wiedzy, dowiadcze, preferowanych strategii komunikacyjnych, temperamentu itp. Ze wzgldu na te rnice nie moe by mowy o idealnym porozumieniu. Ludzka komunikacja jest zawsze pewnym przyblieniem, na og na tyle dobrym, e wystarcza nam do codziennego funkcjonowania. Jednak wyselekcjonowana baza wypowiedzi nadal nie jest treci, ktr mona by po prostu u bra w sowa: nadal obejmuje struktury, ktre z trudem poddaj si procesowi werbalizacji (uczucia, obrazy), nadal te jest tak wielka, e jej werbalizacja zajmowaaby nam mnstwo czasu. W zwizku z tym nadawca dokonuje kolejnej selekcji: wybiera taki (niewielki) fragment bazy wypowiedzi, ktry jego zdaniem dobrze reprezentuje cao; taki, ktry zapewne pozwoli odbiorcy zrekonstruowa jak najwiksz cz caej bazy wypowiedzi, a jednoczenie nie pozwoli mu odkry tych elementw naszej bazy kognitywnej, ktre chcielibymy zachowa dla siebie: na przykad starannie skrywanych egoistycznych motyww naszego dziaania. Ten fragment bazy wypowiedzi, ktry jest wreszcie kandydatem do werbalizacji, nazwiemy struktur gbok wypowiedzi. Kandydatem tylko, bo nadawca, zanim go ostatecznie zwerbalizuje, dokonuje jeszcze jednej operacji: werbalizuje struktur gbok wypowiedzi na prb, eby sprawdzi, czy da si ona atwo zwerbalizowa i czy zabrzmi tak jak trzeba, tzn. czy zostanie (z du doz prawdopodobiestwa) zrekonstruowana tak, jakby sobie tego nadawca yczy. Jeli nie nastpi poprawki lub nawet selekcja nowej struktury gbokiej wypowiedzi (a czasem nawet porzucenie zamiaru zabrania gosu). Jeli tak struktura zostanie zrealizowana jzykowo, a odbiorca skonfrontowany z tekstem. A zatem ju produkcja wypowiedzi jest procesem o charakterze probabilistycznym, opartym na przewidywaniach, przypuszczeniach, znajomoci odbiorcy (lub tego typu odbiorcw), prbach wczucia si w sytuacj odbiorcy, postawienia si w jego miejscu i przeprowadzenia wnioskowania z jego punktu widzenia. Jak to moliwe zapyta nastawiony sceptycznie czytelnik, e nasza codzienna komunikacja to proces tak zoony, wielopoziomowy i niepewny? Przecie porozumiewamy si na co dzie czsto bez wikszych problemw. Jak to moliwe, e zdamy przeprowadzi te wszystkie operacje niemal byskawicznie? Przecie najczciej nie widzimy jakiego strasznego wysiku na twarzy rozmwcy i nie czekamy na jego wypowied duej ni kilka sekund. Odpowied na pytanie, dlaczego nie zdajemy sobie na og sprawy ze zoonoci procesu komunikacji jest do prosta: kady z nas uczy si komunikowa z innymi od najwczeniejszego dziecistwa jest to kurs niezwykle intensywny, a motywacja uczcych si bardzo dua. W zwizku z tym po kilkunastu latach takiej nauki potrafimy przeprowadza wiele z niezbdnych operacji mentalnych niemal automatycznie. Warto zreszt zauway, e zdolnoci komunikacyjne, o ktrych bya mowa powyej s znacznie trudniejsze do opanowania ni sama umiejtno produkowania dugich, poprawnych, jzykowo skomplikowanych tekstw. Paroletnie dziecko potrafi bardzo sprawnie wypowiada si na rne tematy, ale jego umiejtnoci komunikacyjne s znikome czsto nie rozumie, dlaczego kto powiedzia to, co powiedzia, a z jego wasnych wypowiedzi nierzadko przezieraj prawdziwe motywy nim kierujce, ktrych dziecko wcale nie chciao nam zdradzi. Dlaczego nasza komunikacja jest tak skomplikowana? Bo nie moe by prostsza. Prostszymi metodami komunikacji mog posugiwa si mapy czy pszczoy, ktrych komunikacja ogranicza si do informowania o poywieniu i zagroeniu, i paru innych podstawowych potrzebach. W tak ograniczonym systemie komunikacyjnym kady sygna moe odpowiada jednej konkretnej informacji. Ludzkie potrzeby komunikacyjne s zupenie nieporwnywalne, w zwizku z tym nie moe by mowy o takiej jednoznacznoci sygnaw

28

komunikacyjnych, a tym samym komunikacja zaczyna przypomina gr o bardzo skomplikowanych reguach. Nadawca zadaje sobie tyle trudu pieczoowicie selekcjonujc najlepsz z jego punktu widzenia wypowied, poniewa od tego bardzo czsto zaley jego yciowy sukces. Nie chodzi tutaj zreszt wycznie o tak dramatyczne sytuacje jak egzamin czy rozmowa kwalifikacyjna; nawet w codziennych banalnych sytuacjach lepiej jest uchodzi za czowieka inteligentnego, uczciwego, sympatrycznego i dowcipnego, bo taka opinia na dusz met uatwia ycie. Odbiorca mozoli si z rozszyfrowaniem komunikatu nadawcy, poniewa jedn z gwnych cech naszego umysu s zasady staoci sensu i wysiku w poszukiwaniu znaczenia. Wspominalimy ju o reprezentacji sytuacji w umyle nadawcy (i odbiorcy) tekstu. Taka reprezentacja sytuacji jest zreszt cech kadego czowieka w kadej sytuacji nie tylko w sytuacjach komunikacyjnych. Nie jest to oczywicie jaki statyczny obraz, lecz raczej mechanizm nieustannie skanujcy nasze najblisze otoczenie, selekcjonujcy te jego elementy, ktre s z naszego punktu widzenia istotne. Stao sensu polega na poczuciu przyblionego zrozumienia, o co chodzi w danej sytuacji. Takie przyblione rozumienie daje nam poczucie bezpieczestwa i wystarcza w wikszoci typowych codziennych sytuacji. Jednak w okolicznociach nietypowych lub w sytuacji, gdy nie potrafimy osign staoci sensu, reagujemy wczeniem mechanizmu poszukiwania znaczenia. Bodcem nie musi by skomplikowany tekst wystarczy dwik, ktrego nie potrafimy sobie wyjani, a ju rozwaamy kilka hipotez na temat jego pochodzenia i znaczenia. Doskona ilustracj dziaania tego mechanizmu w kontekcie komunikacyjnym jest opisane wczeniej zdarzenie ze zdaniem Bill ma czerwony samochd. Jaka jest rola tumacza w tak pojmowanym procesie komunikacji? Tumacz jako odbiorca tekstu oryginalnego wykonuje podobne operacje do tych, ktre s udziaem zwykego odbiorcy, to znaczy analizuje struktury powierzchniowe tekstu, stara si dopasowa do nich odpowiednie ramy czasownikowe, poczy je w typowe sceny i/lub scenariusze, odkry rnice midzy nimi a tym, co zostao zasugerowane w tekcie, zastanowi si nad tym, dlaczego nadawca wyrazi to, co zapewne chcia powiedzie w taki wanie sposb i na tej podstawie skonstruowa swoj baz wypowiedzi (ktra jego zdaniem pokrywa si bdzie z baz wypowiedzi nadawcy). Wielu zwykych odbiorcw w typowych sytuacjach komunikacyjnych na tym koczy swoj analiz, zadowalajc si niskim poziomem staoci sensu. Tumacz jednak musi dry dalej: na podstawie swojej znajomoci innych tekstw, na podstawie swojej znajomoci kultury jzyka wyjciowego, wiedzy fachowej na temat opisywanych faktw, znajomoci strategii komunikacyjnych stosowanych przez rnych nadawcw w rnych sytuacjach tumacz stara si zrekonstruowa moliwie jak najwiksz cz bazy kognitywnej nadawcy tekstu, usiuje postawi si w roli pierwotnych odbiorcw tego tekstu i oceni ich zakres zrozumienia tekstu, prbuje wreszcie oszacowa miejsce analizowanego tekstu na mapie znanych mu tekstw w jzyku wyjciowym. Oczywicie wszystkie te operacje nie s procesem liniowym. Prdzej mona by je porwna do spirali i to spirali w wielu miejscach zaptlonej: tumacz musi niejednokrotnie wraca do niszych poziomw analizy, na przykad wnioski co do niewidocznych przy pierwszym czytaniu intencji autora zmuszaj go czasem do ponownego przeanalizowania pewnych struktur powierzchniowych, sprawdzenia, dlaczego pewne ramy czasownikowe zostay zrealizowane w ten a nie inny sposb, dlaczego w pewnych scenariuszach brakuje tych a nie innych elementw itd. Gdy tumacz jest ju z grubsza zadowolony ze swojej analizy tekstu wyjciowego, przystpuje do tworzenia tekstu przekadu. W tym celu wyobraa sobie przyszych czytelnikw tego przekadu, stara si oszacowa miejsce przewidywanego w najoglniejszym

29

zarysie tekstu przekadu na mapie tekstw w jzyku docelowym, porwnuje przewidywane rozumienie tekstu z tym, jakie zapewne byo udziaem czytelnikw oryginau i miejsca obu tekstw na obu wymienionych mapach. Znowu warto poczyni tu zastrzeenie co do chronologii wydarze. Prby tworzenia tekstu przekadu nie musz nastpowa po wszystkich opisanych powyej analizach znaczenia oryginau. Obie te fazy procesu przekadu mog na siebie nachodzi, pewne elementy tekstu mog zosta przeoone na papierze lub tylko w gowie tumacza ju w trakcie pierwszego czytania. W gruncie rzeczy zawodowi tumacze cierpi nawet na pewne skrzywienie zawodowe: czytajc tekst w jzyku obcym, chcc nie chcc zastanawiaj si nad tym, jak go przetumaczy, ktre elementy bd w tumaczeniu bardziej kopotliwe od innych itp. Czytajc tekst bdcy przekadem czsto prbuj zgadn, jak wyglda dany fragment oryginau, a czasem nawet bez porwnywania z oryginaem dostrzegaj bdy przekadowe. Zatem niniejszy opis procesu tumaczenia naley rozumie jako pewn idealizacj: staramy si uporzdkowa to, co w rzeczywistoci tak uporzdkowane nie jest, eby mc przedstawi w miar jasny opis caego procesu. Ustalajc miejsce tumaczonego tekstu na mapie tekstw jzyka docelowego i szacujc przyszego czytelnika przekadu, tumacz buduje jednoczenie pewien model swojego tumaczenia, ktry obejmuje model wiata przedstawionego w tekcie, modalno tego tekstu, a zatem rwnie hierarchi wanoci rnych elementw tumaczenia. Ten oglny model przekadu bdzie suy tumaczowi za drogowskaz, decydujc o wyborach podejmowanych w konkretnych miejscach, o kompromisach midzy tym, co podane a tym co moliwe, o wyborze mniejszego za. Kady tekst przekadu, podobnie jak kady inny tekst (kad nasz wypowied poprzedza kalkulacja dotyczca jej skutecznoci), powstaje najpierw jedynie hipotetycznie na prb, albo w gowie tumacza, albo na papierze czy na ekranie komputera. Taki prbny tekst jest nastpnie oceniany z punktu widzenia przewidywanego odbiorcy: tumacz prbuje wyobrazi sobie, jak dany fragment zostanie zrozumiany przez projektowanego odbiorc. Jeli efekt nie jest zadowalajcy przewidywana interpretacja nie zgadza si z modelem przekadu tumacza nastpuje jego rewizja. Wanie dlatego tumaczenie jest zadaniem tak trudnym. Proces tumaczenia opiera si na wielu hipotezach, wyobraeniach, przypuszczeniach. Niemal nic nie jest w nim stuprocentowo pewne. Tumacz musi odgadn, co chcia powiedzie autor tekstu, wyobrazi sobie, jak to zostao zrozumiane przez odbiorcw oryginau, a nastpnie napisa taki tekst w drugim jzyku, ktry zapewne pozwoli jego odbiorcom (ktrych musi przewidzie) na interpretacj jak najbardziej zblion do interpretacji odbiorcw oryginau. Dlatego tumacz musi by wyposaony nie tylko w sprawnoci jzykowe, ale przede wszystkim w ponadprzecitne sprawnoci komunikacyjne, ktrych gwnym elementem jest stawianie si w roli innych ludzi i wysiek w poszukiwaniu sensu. Nie naley jednak sdzi, e tumaczenie w zwizku z tym przypomina wrenie z fusw. Tumacz nie jest w swojej dziaalnoci zupenie bezbronny i pozbawiony pomocy. Gwn jego si s (w przypadku tumacza profesjonalnego) wasne wieloletnie dowiadczenia tumaczeniowe i wielowiekowe dowiadczenia przekadowe caej ludzkoci. W tym miejscu jeszcze raz chciabym przypomnie, e powyszy opis jest pewn idealizacj. Nie zamierzam twierdzi, e kady przypadek tumaczenia bdzie wyglda dokadnie tak, jak to zostao opisane. W gruncie rzeczy sugerowalimy ju nawet, e moliwe s inne drogi. Zanim nastpi powaniejsza, gbsza analiza, mog ju powsta pewne fragmenty przekadu w wyniku procedury, ktr w tej ksice nazywamy tumaczeniem syntagmatycznym terminy mog by zastpione ich ekwiwalentami w jzyku docelowym, pewne stereotypowe zwroty i typowe struktury zdaniowe mog zosta zrealizowane w jzyku docelowym za pomoc wyuczonych odpowiednikw. W przypadku tekstw stereotypowych, opartych na powtarzajcych si konwencjonalnych formuach taka procedura tumaczeniowa moe nawet dominowa, a w wyniku jej zastosowania mog powstawa zupenie poprawne

30

tumaczenia (czego przykadem s teksty meteorologiczne tumaczone przez komputer). Do procedury tej tumacz odwouje si take w przypadkach skrajnych kiedy nie moe dokona dalszej analizy tekstu, kiedy brakuje mu czasu i pomocy. W takiej wanie sytuacji powsta prezentowany wyej wariant A przekadu tekstu o praniu (rozdzia 1), ktry w niniejszym modelu procesu tumaczenia nazwalibymy tumaczeniem syntagmatycznym (z odwoaniem do poziomu ram czasownikowych). Nie sdz te, eby wprawny tumacz tekstu specjalistycznego musia spdza wyjtkowo duo czasu na ustalaniu miejsca tumaczonego tekstu na mapie wszystkich znanych mu tekstw jzyka docelowego, czy na przewidywaniu predyspozycji psychicznych odbiorcw tumaczenia. Myl, e w takich przypadkach te elementy procesu przekadu s w duej mierze zautomatyzowane i ograniczone do utwierdzenia si w przekonaniu, e odbiorcami tekstu bd, jak zwykle, fachowcy z tej dziedziny i e tekst po przeoeniu bdzie dla tych fachowcw zrozumiay. Twierdz natomiast, e w tej czy w innej postaci wszystkie opisane wyej elementy procesu tumaczenia bd obecne w ogromnej wikszoci aktw przekadu dokonywanych przez profesjonalnych tumaczy. Konsekwencj przedstawionego tu modelu procesu tumaczenia s pewne ucilenia pojcia ekwiwalencji, ktre musimy teraz poczyni. O ekwiwalencji mona mwi jedynie na poziomie interpretacji tekstu w umysach odbiorcw oryginau i odbiorcw przekadu. Jeli uywamy sformuowa typu te teksty (lub te fragmenty tekstu) s ekwiwalentne, to dokonujemy daleko posunitego skrtu mylowego.: chcemy w ten sposb powiedzie, e naszym zdaniem lub na podstawie bada pewnych grup odbiorcw dany tekst oryginau i jego przekad wywouj podobne interpretacje w umysach swoich odbiorcw, a zatem skaniaj ich do odtworzenia stosunkowo podobnych ram czasownikowych, scen, scenariuszy skadajcych si na baz caej wypowiedzi, do zbudowania podobnego modelu wiata przedstawionego w tekcie, odwoania si do podobnych elementw wiedzy o wiecie, podobnego odczytania modalnoci tekstu. Powtrzmy, mamy na myli stosunkowe podobiestwo, a zatem stwierdzamy, e interpretacje nie odbiegaj od siebie zbyt daleko, a jeszcze czciej sugerujemy w ten sposb, e inne rozwizania tumaczeniowe, jakie przychodz nam do gowy, byyby gorsze, a w kadym razie nie lepsze. Tylko tyle i a tyle, bo przecie kady krytyk tumaczenia powinien mie pojcie o moliwociach i ograniczeniach przekadu, powinien mie dowiadczenie w porwnywaniu przekadw z oryginaami, wiedz o typie tekstu, jaki podlega ocenie, obu jzykach, obu kulturach itd. Wielokrotnie ju podkrelalimy, e tworzc tekst przekadu, tumacz wiadomie lub niewiadomie musi wzi pod uwag adresata/adresatw tego tekstu. Piszemy musi, poniewa zakadamy, e aden tekst, ktremu przywiecaj cele komunikacyjne, nie moe powsta bez jakiego obrazu odbiorcy. W przypadku profesjonalnego tumaczenia tekstw prasowych i literackich, ktrymi ilustrujemy nasze rozwaania, reprezentacja odbiorcy decyduje o ostatecznym ksztacie przekadu, cho sam odbiorca nie jest tumaczowi znany z imienia i nazwiska. Jak zatem moe wyglda przewidywany przez tumacza odbiorca przekadu? Zdaniem H.J. Vermeera, poniewa ludzie rni si od siebie znacznie poziomem inteligencji i wyksztacenia, tumacz musi kierowa swj przekad do pewnej ograniczonej grupy odbiorcw. Uwaa on, e tumacz czsto przyjmuje za punkt odniesienia swj wasny poziom (tak jak sam go ocenia), innymi sowy, tumacz zakada, e odbiorcy s (niemal) tak inteligentni jak on sam (Vermeer 1989/2000: 227). Vermeer dodaje, ze potencjalnych odbiorcw przekadu naleaoby interpretowa nie jako okrelon grup, lecz raczej jako pewien typ (Vermeer 1989/2000: 227).

31

Problem reprezentacji odbiorcy w procesie przekadu zosta potraktowany bardziej szczegowo przez J. Brzozowskiego (2001). Brzozowski przytacza okrelenia stosowane przez licznych autorw, takie jak czytelnik wirtualny, czytelnik implikowany, czytelnik modelowy, po czym sam w przypadku tumaczenia opowiada si za sformuowaniem czytelnik projektowany, poniewa jego zdaniem tumacz zwykle bardziej aktywnie, bardziej wiadomie kreuje obraz swojego czytelnika (Brzozowski 2001: 61). Brzozowski cytuje L. Hewsona, ktry twierdzi, e tumacz ma przed oczami: Z jednej strony obraz czytelnika minimalnego, ktremu trzeba wszystko wyjani; z drugiej strony obraz czytelnika-eksploratora, zdolnego posun si bardzo daleko w procesie lektury obcojzycznego tekstu (Hewson 1995: 156 cyt. Za Brzozowski 2001: 62). Krytykujc Hewsona za to, e sprowadza cay problem czytelnika projektowanego do iloci dostarczonych czytelnikowi informacji natury kulturowej, Brzozowski jak si wydaje przyjmuje jednak w dalszych rozwaaniach dwubiegunow koncepcj tego autora (zob. np. 2001: 65). Brzozowski dodaje te ciekawe spostrzeenie na temat moliwej interferencji obrazu czytelnika i redaktora, cznie z moliwymi bezporednimi naciskami tego ostatniego (Brzozowski 2001: 62). Sdz, e dwubiegunowa koncepcja czytelnika projektowanego dobrze pasuje do przedstawionych w niniejszej ksice zaoe teoretycznych. Mona przyj, e profesjonalny tumacz tekstw prasowych i literackich wemie pod uwag przy projektowaniu decyzji przekadowych zarwno czytelnika minimalnego, jak i eksploratora. Oczywicie w przypadku popularnych tekstw prasowych (i zapewne popularnej literatury) przewaa bdzie reprezentacja czytelnika minimalnego, rozumianego jako najmniej wyrobionego i wyksztaconego spord tych, ktrzy zdaniem tumacza mog sign po dan lektur. Nie oznacza to jednak, e przekadajc takie teksty tumacz moe przesta przejmowa si drugim biegunem czytelniczego spektrum. Po pierwsze, po popularny artyku prasowy czy popularn powie sign moe rwnie czytelnik bardzo wyrobiony, znajcy jzyk oryginau i kultur wyjciow, a po drugie, naley pamita o wspomnianym wyej zastrzeeniu Brzozowskiego na temat interferencji obrazu czytelnika i redaktora. Tumacz zawsze jest na cenzurowanym w normalnych warunkach (tj. w porzdnych wydawnictwach) tekst przekadu bdzie uwanie czytany przez redaktora, ktry z reguy jest polonist, tj. specjalist w dziedzinie jzyka docelowego, a czsto te zna jzyk wyjciowy, moe wic rwnie wychwyci bdy w zakresie ekwiwalencji. Przyjmiemy zatem, e reprezentacja odbiorcy, jak posuguje si profesjonalny tumacz, skada si zawsze z pewnego kontinuum czytelnikw, ktrego wyrazistymi biegunami s czytelnik minimalny, nie znajcy jzyka wyjciowego, niezbyt wyrobiony i sabo wyksztacony i czytelnik-eksplorator, dodatkowo wyposaony w cechy zoliwego redaktora lub krytyka z upodobaniem wychwytujcego wszelkie potknicia tumacza. W sytuacji szkoleniowej niezwykle trudno jest uzmysowi przyszym tumaczom wag tego problemu identyfikowania si z hipotetycznym odbiorc przekadu w trakcie tumaczenia. Wynika to ze sztucznoci warunkw nauczania. Studenci automatycznie przyjmuj, e tumacz dla prowadzcego zajcia przecie nikt poza nim nie bdzie czyta ich tumacze, a co za tym idzie, niewiadomie zakadaj znajomo oryginau przez odbiorc tekstu. Aby uwiadomi im znaczenie tego elementu procesu tumaczenia, czsto zaczynaem kurs od tumaczenia tekstu zawierajcego elementy, ktrych poprawny przekad wyjtkowo wyranie zaley od wyobraenia sobie sytuacji odbiorcy. Przykadem takiego tekstu moe by Putting Kittys Typing on Pause, w ktrym opisywany jest program komputerowy reagujcy na kota spacerujcego po klawiaturze komputera. W tekcie podana jest nazwa programu PawSense strona internetowa, na ktrej mona go znale, opisane jest te

32

dziaanie programu, ktry rozpoznaje kocie pisanie i blokuje klawiatur aby j odblokowa, trzeba wpisa sowo human. Wielu studentw z rozpdu prbuje tumaczy nazw PawSense i zastpuje sowo human polskim odpowiednikiem czowiek. W takich przypadkach polecam studentom, postawi si w roli rnych moliwych odbiorcw ich przekadu. Co bdzie, jeli ktry z czytelnikw zechce naby w program? Jeli nie podamy mu oryginalnej nazwy PawSense, to przecie nie znajdzie programu w Internecie. Przypumy jednak, e udao mu si go kupi. Po klawiaturze spaceruje kot, program blokuje klawiatur, biedny uytkownik wpisuje haso czowiek i nic. Wszak prawdziwym hasem jest wyraz human! Zauwayem, e po takiej lekcji studenci zaczynaj zastanawia si nad tym, do kogo moe by adresowany dany tekst, a czasem nawet prbuj stawia si w sytuacji odbiorcy swojego tumaczenia. Do roli czytelnika projektowanego w procesie przekadu wracamy oczywicie wielokrotnie w trakcie kursu tumaczenia pisemnego, niemal przy kadym tumaczeniu, ale kolejnym tekstem doczonym do korpusu tekstw przekadowych specjalnie pod tym ktem jest Prison Tales. Pojawia si na nieco pniejszym etapie kursu, poniewa problem tumaczeniowy, jaki trzeba rozwika w trakcie jego przekadu jest znacznie bardziej zoony. Jak zwykle prosz studentw o przetumaczenie tego tekstu, a dopiero potem zadaj im pytanie, czy s w stanie wyobrazi sobie sytuacj, w ktrej rzeczywicie kto zamawia u nich tumaczenie takiego tekstu. Problem polega na tym, e Prison Tales to krtki tekst z Newsweeka, ktry pojawi si po mierci Gustawa Herlinga-Grudziskiego. Oczywicie nie mgby on spenia roli wspomnienia o pisarzu w polskiej prasie: jest na to zbyt krtki i oglnikowy, zawiera informacje polskiemu czytelnikowi zbdne, a ponadto jego konstrukcja zupenie nie przypomina polskich tekstw tego typu (wspomnienia o wybitnych ludziach w polskiej prasie zaczynaj si zwykle od informacji o mierci, a potem przedstawiaj yciorys zmarego). Zatem eby uzasadni potrzeb tumaczenia tego akurat tekstu, trzeba wymyli sytuacj do niezwyk, na przykad wyobrazi sobie, e jaka polska gazeta postanowia pokaza swoim czytelnikom, co pisano w rnych krajach wiata po mierci wybitnego polskiego pisarza. Byaby to zatem sytuacja opisywana przez J. Mouse (1977) jako over translation tumaczenie, ktre nie prbuje udawa tekstu powstaego w jzyku docelowym, ale od razu manifestuje swoj przekadowo (podobn koncepcj pod inn nazw przedstawi te J. Levy 1963). Warto zauway, e jest to sytuacja niezwykle rzadka, zwizana z faktem, e tumaczymy z angielskiego na polski tekst o Polaku. Szczerze mwic, tylko w przypadku tego tekstu celowo zreszt wybranego do korpusu tekstw jako przykad do ekstremalnej sytuacji przekadowej widz potrzeb zapoznania moich studentw z koncepcj skoposu (zob. rozdzia 3) i koncepcj overt i covert translation. Dla zilustrowania powyszych rozwaa dotyczcych komunikacji jzykowej w ogle i tumaczenia w szczeglnoci przeanalizujmy przykadowy tekst prasowy uywany przeze mnie na zajciach z tumaczenia: The Mouse That Roared At works by 17 -century masters. Castles. Country estates and 430.000 acres of prime real estate. These are among the treasures confiscated by German forces occupying Czechoslovakia during World War II. Berlin wants to return them to their rightful owners, the Czechs, as war reparations. But theres one (very) small hitch: Liechtenstein, that eyeblink on the autobahn, haven for dodgy dollars and old European nobility. Many of the assets in question were owned by its citizens and the tiny kingdom wants the wealth back. No way, a German court declared three years ago. The properties are most definitely German , it ruled, because Liechtensteiners living in the Czech lands of yore were ethnic
th

33

Germans. Oh, the Sturm und Drang that has occasioned. Last week Liechtenstein filed suit against Germany in the International Court of Justice in The Hague claiming its sovereignty has been violated and demanding compensation, if not the contested assets themselves. Liechtenstein has mustered all its big guns for the fray. Its foreign minister came to The Hague armed with four of Europes most expensive lawyers. Even its head of state, Prince Hans-Adam II, has girded his loins for battle after discovering one of his familys lost paintings in Cologne. The case has taken 50 years to come about. No doubt it will take that many more to resolve. Zrozumienie powyszego tekstu (krtkiego tekstu prasowego midzynarodowego) wymaga rozszyfrowania nastpujcych elementw: na temat sporu

1. Schemat fabularny N zabra C ogromne bogactwa. Teraz chce je zwrci (wyszlachetnia?). Ale wtrca si L i twierdzi, e te ma prawa do (czci) bogactw. Przedstawiciel N odmawia L praw do bogactw i uzasadnia (because the Liechtensteiners living in the Czech lands of yore were ethnic Germans). Decyzja I jej uzasadnienie wywouj gwatown reakcj L. L skary N do sdu, stawia konkretne dania I przygotowuje si do walki o ich realizacj reprezentowa go bd foreign ministers + 4 lawyers oraz head of state )ma dodatkowy powd rodzinny). Komentarz Tekst odwouje si do paru znanych scenariuszy m.in. scenariusza wojny, okupacji i problemw powojennych, scenariusza sporw midzynarodowych, scenariusza procesu sdowego a take paru znanych schematw: ludzie pragn bogactw i zwykle s skonni o nie walczy, pastwa zachowuj si jak ludzie, may czowiek czsto robi duo szumu (tak jak may piesek najgoniej szczeka). Wikszo czytelnikw (zarwno anglo-, jak i polskojzycznych) wie, e okupanci nierzadko przywaszczaj sobie dobra w okupowanym kraju, cz z nich wywo, wycofujc si z tego kraju. Zdarza si czasem, e pokonany okupant zmuszony jest do zapacenia reparacji i/lub zwrotu zagrabionych dbr. W skomplikowanej historii Europy rodkowej ustalenie praw wasnoci jest czsto zadaniem bardzo trudnym. Sdy uciekaj si czasem do do zawiych konstrukcji logicznych, by uzasadni swoje wyroki. Sprawy, w ktrych stronami s pastwa, bywaj rozpatrywane przez trybunay midzynarodowe. Nie jest obojtne, kto bdzie reprezentowa stron przed sdem im lepszy prawnik, tym wiksza szansa wygranej, ale dobrzy prawnicy s zwykle drodzy. 2. Wiedza o wiecie Oprcz znajomoci powyszych schematw i scenariuszy, do zrozumienia tekstu potrzebne s bardziej konkretne elementy wiedzy o wiecie: The Mouse that Roared to tytu filmu brytyjskiego z 1959 r., zabawnej komedii o Wielkim ksistwie Fenwick, ktre wypowiedziao wojn Stanom Zjednoczonym. Film ten by wywietlany w polskich kinach pod tytuem Mysz, ktra rykna. Dziea XVII-wiecznych mistrzw s bardzo cenne. Akr to miara powierzchni uywana w krajach anglosaskich; 1 akr = 0,405 hektara. W czasie II wojny wiatowej Niemcy okupoway Czechosowacj; obecnie nie ma ju Czechosowacji w tekcie mowa o Czechach, bo wikszo zagrabionych dbr pochodzia stamtd (Sowacja przez pewien czas wsppracowaa z Niemcami). Berlin to stolica Niemiec; tu w znaczeniu wadze Niemiec. Liechtenstein ksistwo w Europie, jzyk urzdowy niemiecki.

34

Niektrzy obywatele Liechtensteinu (lub ich przodkowie) mieszkali niegdy w Czechach; chodzi tu prawdopodobnie o rody arystokratyczne, ktre zapewne posiaday spore bogactwa. Sturm und Drang nurt w literaturze niemieckiej od po. Lat 70. do drugiej po. Lat 80. XVIII wieku; ksztatowa si w opozycji do etyki protestanckiego mieszczastwa, racjonalizmu owiecenia i francuskiego klasycyzmu; odegra t sam rol co przeom romantyczny w innych krajach (NLPWN) The Hague Haga. Cologne Kolonia. The International Court of Justice in The Hague po polsku Midzynarodowy Trybuna Sprawiedliwoci w Hadze, organ sdowy ONZ rozstrzygajcy spory midzy pastwami (NLPWN). Sovereignty suwerenno niezaleno pastwa od wszelkiej wadzy w stosunkach z innymi pastwami I organizacjami midzynarodowymi [] oraz samodzielno w regulowaniu spraw wewntrznych (NLPWN). 3. Struktura tekstu Wyliczenie elementw, ktre na pierwszy rzut oka czy tylko to, e s cenne. Wyjanienie, dlaczego zostay wyliczone: czy je jeszcze to, co si z nimi stao w przeszoci (these are), i to, co chc z nimi zrobi Niemcy teraz (them. Przeszkoda (but theres), dwukropek i nazwa przeszkody: Liechtenstein. Charakterystyka Liechtensteinu (that). Dlaczego si sprzeciwia (odbiorca oczekuje wyjanienia; z pierwsz czci tekstu wyjanienie to czy many of the assets in question i ewentualnie the wealth). Decyzja niemieckiego sdu (skoro mielimy ju propozycj Niemiec i sprzeciw Liechtensteinu, to teraz spodziewamy si reakcji Niemiec) przy okazji dowiadujemy si, e sprawa cignie si ju co najmniej od trzech lat i uzasadnienie DECYZJI. REAKCJA Liechtensteinu (znowu poczona z poprzednimi elementami raczej na zasadzie oczekiwa odbiorcy i jego znajomoci struktury typu: kto powiedzia co kontrowersyjnego ale si rozptaa burza!) uzasadnienie i uszczegowienie reakcji (okazuje si, e Sturm und Drang oznacza w tym wypadku filing suit, claiming that i demanding something). Osoby po stronie Liechtensteinu, ktre bd si angaowa w spr (wprowadzone idiomem z its big guns poczone z poprzednimi dwoma zdaniami za pomoc the fray przedimek okrelony oznaczajcy informacj dan oraz metaforyczne okrelenie konfliktu). Wyjanienie motyww ksicia (mylnik i after. Zdanie podsumowujce (the case najprawdopodobniej nie dotyczy sprawy sdowej, lecz caego opisanego konfliktu). Przewidywania autora co do rozwizania problemu (it odnosi si do the case z poprzedniego zdania). Komentarz Tekst zaczyna si od wyliczenia bogactw, bo ludzie lubi czyta o bogactwach. Nie mona jednak zbyt dugo zwleka z wyjanieniem, o jakie bogactwa chodzi i dlaczego si o nich pisze, bo czytelnik si zniechci. Dalej nastpuje opis wydarze (uoony na zasadzie akcja reakcja), przerywany krtkimi uzasadnieniami i wyjanieniami. Autor w krtki i lekki sposb wyjania, co to jest Liechtenstein, bo obawia si, e nie wszyscy czytelnicy wiedz (natomiast dusze i powaniejsze wyjanienia mogyby ich znudzi). Historia koczy si w punkcie kulminacyjnym dalszy przebieg konfliktu nie jest jeszcze znany, wic autor wyraa swoje przypuszczenia. 4. rodki stylistyczne * Aluzja do filmu The Mouse that Roared mrugnicie okiem do tych, ktrzy film widzieli, a dla tych, ktrzy go nie znaj, do przejrzysta metafora (mysz symbolizuje co malutkiego,

35

sabego i niewanego, ryk przystoi raczej lwu); jednoczenie element komiczny: myszy nie rycz. * Wyliczanka na pocztku rwnowaniki zda, ktre maj pokaza ogrom bogactw i zaintrygowa czytelnika. * Metafora: that eyeblink on the autobahn; autor artobliwie sugeruje, e przez Liechtenstein mona przejecha autostrad w czasie potrzebnym do mrugnicia okiem (a zatem w ogle go nie zauway); eyeblink nawizuje do idiomu In the blink o an eye bardzo szybko; wyraz autobahn zamiast highway, bo Liechtenstein jest krajem niemieckojzycznym. * One (very) small hitch idiom, uzupeniony o swko very w nawiasie, ma podkrela znikome rozmiary ksistwa. * Inne idiomy: haven [bezpieczna przysta, wymarzone miejsce; tu uyte ironicznie) for, Sturm und Drang (w omawianym tekcie sformuowanie to nie ma nic wsplnego z niemieckim nurtem literackim, a oznacza tyle, co burza, zamieszanie i zostao wybrane m. In. Dlatego, e mowa tu o dwch pastwach niemieckojzycznych; mustered all its big guns for the fray, armed with, girded his loins for battle te trzy idiomy nawizuj do metafory spr to wojna (zob. Lakoff i Johnson 1980); w kontekcie nierwnych si przeciwnikw maj dodawa tekstowi artobliwoci; idiom girded his loins for battle brzmi ponadto nieco archaicznie (zob. te podrozdzia o tumaczeniu idiomw w rozdziale 6). * Epitety: dodgy dollars podejrzane dolary, sugeruje, e ksistwo nie cieszy si najlepsz opini; Tiny Kingom kontrast pomidzy powanym sowem Kingom a wyrazem tiny; most expensive lawyers drodzy prawnicy s zwykle dobrzy, mona wic si spodziewa dugiego procesu; prime real estate podkrela warto posiadoci; rightful owners autor z gry wyklucza prawa kogokolwiek innego do wymienionych dbr; * Zdanie Oh the Sturm und Drang that has occasioned jest wysoce nacechowane typowe byoby tu zdanie skadajce si z podmiotu, orzeczenia i dopenienia, na przykad jaki odpowiednik polskiego decyzja sdu wywoaa burz; zamiast tego autor posuguje si rwnowanikiem zdania skadajcym si z rozbudowanej grupy rzeczownikowej; charakterystyczne jest te uycie wykrzyknika oh, wyszukanego wyraenia Sturm und Drang i do rzadko uywanego czasownika occasion wszystko to ma wyraa ironiczny stosunek autora do opisywanej sprawy. 5. Modalno tekstu (nastawienia autora) Dominujc nut jest ironia, zwaszcza w odniesieniu do Liechtensteinu: autor podkrela jego niezwykle mae rozmiary, anachronizm (haven for old European nobility, even its head of state, prince Hans-Adam II), podejrzan reputacj (haven for dodgy dollars), kontrast midzy znikomoci pastwa i jego anachronizmem a pena oburzenia, gwatown reakcj paralele z Wielkim Ksistwem Fenwick z komedii filmowej (Mouse that roared, Oh the Sturm und Drang that has occasioned, has mustered all its big guns for the fray, armed with four lawyers, girded his loins battle). Autor bierze te w cudzysw wyraz Sovereignty sugerujc jakby, e tak may kraj nie powinien uywa tak powanych wyrazw, ewentualnie, e w przypadku tak maego kraju nie mona naprawd mwi o suwerennoci. Autor p0okpiwa rwnie z wyroku sdu niemieckiego, uywajc najpierw zamiast oficjalnego sformuowania wyroku potocznego no way, zdecydowanie nie pasujcego do powagi sdu, a nastpnie nieco archaicznego wyraenia of yore w uzasadnieniu wyroku.

36

W ostatnich zdaniach zaznacza si sceptycyzm autora co do moliwoci rychego rozwizania sporu. P r o b l e m y t u m a c z e n i o w e: 1. Tytu. Tumacz powinien dotrze do rda tego sformuowania (tytuy anglojzycznych filmw wraz z obsad, streszczeniem i innymi informacjami mona odnale, na przykad w: Leonard Maltins Movie and Video Guide, Sygnet 1995), a nastpnie sprawdzi, pod jakim tytuem ten film by wywietlany w Polsce. Oczywicie mona tytu artykuu przetumaczy nie wiedzc nic o filmie metafora i tak bdzie przejrzysta ale ze wzgldu na to, e niektrzy odbiorcy przekadu mog ten film pamita, najlepiej byoby uy polskiego tytuu filmu: Mysz, ktra rykna, a nie, na przykad: Mysz, ktra zaryczaa. 2. Tekst The Mouse That Roared zawiera kilka nielogicznoci. Po pierwsze: wojska niemieckie mogy skonfiskowa zamki, ziemie i posiadoci, ale nie bardzo widz, jak mogyby wywie je z Czech, w zwizku z tym trudno przypuszcza, eby teraz Niemcy rzeczywicie mwili o zwracaniu nieruchomoci. Zatem z caej efektownej listy do zwracania pozostaj jedynie dziea siedemnastowiecznych mistrzw. Po drugie, nie mona zwraca wacicielowi tego, co mu si prawnie naley i jednoczenie twierdzi, e jest to odszkodowanie. Po trzecie: Liechtenstein nie jest krlestwem lecz ksistwem. 3. Niewielu Polakw wie, jak przelicza akry na obowizujce w Polsce miary powierzchni. W zwizku z tym 430,000 acres naleaoby chyba przeliczy na hektary. Nie mona te zapomina, e po polsku przecinkw i kropek w liczbach uywa si akurat odwrotnie ni po angielsku. 4. Zgrabna metafora eyeblink on the autobahn jest do trudna do przeoenia mrugnicie okiem na autostradzie jest zdecydowanie, a mwieniowe kraj, przez ktry mona przejecha autostrad w mgnieniu oka dugie i niepieszne. Lepiej wic moe zrezygnowa z oryginalnego obrazu i dowcipu i napisa ten punkcik na mapie (Europy)? 5. haven for dodgy dollars and old European nobility. Po polsku nie mona czy za pomoc i tak rwnych elementw jak dolary i arystokracja, trudno te wymyli jeden ekwiwalent sowa haven, ktry pasowaby zarwno do dolarw, jak i do arystokracji (schronienie, przysta, raj dla dolarw, nie brzmi zbyt dobrze po polsku tego typu wyrazw uywa si raczej w odniesieniu do ludzi); a zatem trzeba bdzie zapewne uy dwch rnych rzeczownikw zamiast jednego angielskiego haven, lub zastpi sformuowanie dodgy dollars na przykad podejrzanymi biznesmenami. Ponadto, sformuowanie haven for dodgy dollars prowokuje niektrych niedowiadczonych tumaczy do uywania takich sformuowa, jak brudne pienidze czy nawet pralnia brudnych dolarw. Takie rozwizanie przekadowe moe by niezmiernie niebezpieczne: pranie brudnych pienidzy jest przestpstwem w wietle prawa midzynarodowego, zatem niefortunny tumacz lub jego wydawca gdyby tumaczenie ukazao si w prasie mgby zosta pozwany do sdu przez wadze pastwa Liechtenstein. (o tym, jak wielka jest odpowiedzialno tumaczy za sowo, zwaszcza w kwestiach midzynarodowych, przypomnielimy sobie niedawno w zwizku z tumaczeniem wypowiedzi A. Kwaniewskiego: bylimy zwodzeni na angielskie we were taken for a ride. Trzeba przyzna, e tumacz, ktry wybra takie rozwizanie, wykaza si duym brakiem wyobrani i odpowiedzialnoci). 6. Sturm und Drang. Wielu Polakw zna okrelenie Sturm und Drang (co prawda niektrym myli si z Drang nach Osten), ale w tym akurat tekcie moe to by tylko utrudnieniem. Sformuowanie uyte w tekcie nie ma nic wsplnego z literatur niemieck, lecz tylko w wikszych sownikach amerykaskich znajdziemy odpowiednie wyjanienie: 1. a style or movement od German literature of the latter half of the 18 century [] 2. tumult, turmoil, upheaval (RHODE).

37

7. sovereignty poniewa trudno uzna, by cudzysw mia oznacza cytat pojedyncze wyrazy cytuje si tylko wtedy, gdy s one z jakich powodw niezwyke czy zaskakujce, naley zatem uzna, e cudzysw ma wyraa ironi autora; ironia jest nieuzasadniona, nawet may kraj moe by suwerenny i zasuguje na szacunek. 8. Militarne idiomy: mustered all its big guns for the fray, armed with lawyers, girded his loins for battle z rnym powodzeniem mona tumaczy na polski o ile pierwszy ma bardzo podobny ekwiwalent wytoczy cikie/najcisze dziaa, o tyle drugi jest nie do skalkowania, bo po polsku nie mona powiedzie uzbrojony w prawnikw, a trzeci wymaga poszukania innego rycersko-militarnego idiomu (zob. te podrozdzia o tumaczeniu idiomw w rozdziale 6). 9. Uycie head of state jako podmiotu i Prince Hans-Adam II jako wtrcenie nie powinno by kalkowane po polsku, bo wtedy podmiot jest rodzaju eskiego, a osoba mskiego. 10. Hans-Adam II. Wprawdzie Nowy Leksykon PWN podaje Hans Adam II (bez dywizu), ale polska tradycja nakazywaaby raczej uy formy Jan Adam II. Powysze omwienie nie wyczerpuje oczywicie wszystkich problemw zwizanych z nasz interpretacj tekstw w ogle, ani tym bardziej z procesami mylowymi i dziaaniami tumacza. Staralimy si pokaza tylko najwaniejsze i najtrudniejsze elementy procesu interpretacji, pominlimy zatem zupenie pierwszy etap analizy, polegajcy na rozszyfrowaniu struktury zda tekstu (zarwno tej formalnej, typu: podmiot orzeczenie dopenienie, jak i bardziej semantycznej, polegajcej na ustaleniu ramy czasownikowej i jej zrealizowanych elementw rl). Takie analizy znale mona w wielu podrcznikach gramatyki opisowej jzyka angielskiego, przez tumacza wykonywane s one na og automatycznie, a zaczynaj by problemem dopiero wtedy, gdy mamy do czynienia z tekstem wieloznacznym lub bardzo skomplikowanym stylistycznie. Mimo e przedstawiona tu analiza jest niepena i skrtowa, potrzebowalimy kilku stron na omwienie krtkiego tekstu gazetowego. To dobrze ilustruje trzy przedstawione uprzednio tezy: 1. teksty s tylko mikroskopijnymi reprezentacjami zoonych rzeczywistoci mentalnych. 2. Rozumienie tekstw wymaga wiedzy o komunikacji (czsto niewiadomej), wiedzy o wiecie i umiejtno wnioskowania odtwarzania rzeczywistoci kryjcych si za sygnaem, jakim jest tekst; 3. Tumaczenie nie polega na przeksztacaniu tekstu w jzyku A w tekst w jzyku B, lecz jest skomplikowan operacj mentaln, polegajc na odtworzeniu rzeczywistoci reprezentowanej przez tekst wyjciowy, a nastpnie sformuowaniu w jzyku B takiego tekstu, ktry jego p r a w d o p o d o b n y m odbiorcom umoliwi prawdopodobnie odtworzenie rzeczywistoci jak najbardziej zblionej do tej, ktr p r a w d o p o d o b n i e udao si odtworzy odbiorcom tekstu wyjciowego. Warto zauway, e jako ilustracj wybralimy do jednoznaczny i niezbyt skomplikowany tekst prasowy, nie wymagajcy wielkiej wiedzy fachowej ani ogromnej wiedzy o wiecie, ani zawiych interpretacji, jakich czsto wymagaj bardziej ambitne utwory literackie.

38

5. Nieprzekadalno kulturowa: kultura to warowny obz

Kto neguje przekadalno dziea sztuki, neguje eo ipso jego czytelno. Czytanie jest bowiem take tumaczeniem. Karl Dedecius Wikszo teoretykw tumaczenia jest zgodna co do tego, e istniej dwa rda praktycznej, wzgldnej nieprzekadalnoci: rnice kulturowe oraz rnice jzykowe (zob. np. Wojtasiewicz 1957/1992, Catford 1965). Najpierw zajmiemy si rnicami kulturowymi, poniewa wydaje si, e s one przyczyn powaniejszych trudnoci przekadowych. Okrelenie elementy kulturowe jest oczywicie pewnym skrtem mylowym w gruncie rzeczy wszystkie elementy typowego tekstu s elementami kulturowymi. Wszak i jzyk jest czci kultury. Chodzi nam tu o takie elementy tekstu, ktre w sposb szczeglny cz si z kultur danego kraju. Z tumaczeniowego punktu widzenia ich wsplnym mianownikiem bdzie to, e ich kulturowa specyficzno (fakt, e s charakterystyczne tylko dla kultury wyjciowej lub lepiej znane w kulturze wyjciowej) rodzi problemy przekadowe. Tak rozumiane elementy kulturowe obejmuj wikszo imion wasnych (z wyjtkiem tych, ktre s dobrze znane w kulturze docelowej i jako takie maj swoje uznane ekwiwalenty w jzyku docelowym lub te zostay przez ten jzyk zapoyczone), nazwy i zwroty zwizane z organizacj ycia w kraju kultury wyjciowej (np. z ustrojem politycznym, systemem owiaty, sub zdrowia, prawem itp.), obyczajami i przyzwyczajeniami (takimi jak tradycje kulinarne i zwyczaje zwizane z jedzeniem, wita i towarzyszce im obrzdy, sposoby witania si i egnania itd.), cytaty i aluzje majce cisy zwizek z literatur danego kraju (obejmujc zarwno znane powieci, dramaty czy wiersze, jak i wierszyki dla dzieci, znane piosenki, przysowia, libretta oper, operetek i musicali itd.), aluzje do historii kraju i do innych sfer kultury, takich jak muzyka, film, malarstwo itd. Ze wzgldu na szeroki zakres tych zjawisk nie zdecydowalimy si na uycie stosowanego przez niektrych teoretykw i praktykw tumaczenia terminu realia, ktry przede wszystkim kojarzy si z codziennoci ycia w danym kraju. O. Wojtasiewicz nazywa zastosowanie takich elementw w tekcie aluzjami erudycyjnymi, rozumiejc erudycj jako znajomo pewnych faktw i stwierdza: Kada aluzja wywouje zamierzone przez autora skojarzenia tylko u tych odbiorcw, ktrzy j rozumiej. Oczywicie, w wypadkach przekadw prawdopodobiestwo niezrozumienia aluzji ogromnie wzrasta, gdy odbiorcy przekadu maj znacznie mniej erudycji niezbdnej do zrozumienia oryginau. Dlatego te tumacz moe na og aluzj odbiorcom przekadu wyjani, ale nie moe jej w naszym rozumieniu przetumaczy, gdy jego sformuowanie nie bdzie odpowiednikiem sformuowania oryginalnego, nie wywoa u odbiorcw przekadu tych skojarze, jakie powstaj u odbiorcw oryginau. (Wojtasiewicz 1957/1992: 77-78). Innymi sowy, w przypadku elementw kulturowych nie naley oczekiwa u odbiorcw przekadu podobnej reakcji, gdy to, co jest dobrze znane i swojskie dla odbiorcw oryginau, bdzie obce, a czasem wrcz egzotyczne dla odbiorcw przekadu. Owa nieuchronna rnica w odbiorze sprawia, e niektrzy teoretycy przekadu pisz o absolutnej nieprzekadalnoci tekstw mocno nacechowanych kulturowo. I tak T. Bauk-Ulewiczowa 39

piszc o przekadzie Wesela Wyspiaskiego na angielski twierdzi, e to przedsiwzicie translatorskie natrafia na nieprzekraczaln barier, ktra chroni wszystko to, co w tym dramacie jest absolutnie nieprzetumaczalne. Poza ow barier znajduj si wszystkie te elementy dramatu, ktre nie tylko sprawiaj, e jest on tak specyficznie polski, ale rwnie s identyfikowane przez polskich widzw jako specyficznie rodzime, specyficznie n a s z e. Zewntrzni widzowie, obserwujcy te elementy spoza granicy, mog zrozumie je racjonalnie - tak jak udao si to tumaczowi w caym tekcie poza bahymi szedziesicioma przypadkami - ale nigdy nie dowiadcz ich w ten sam sposb, jak rodzima widownia. (Bauk-Ulewiczowa 2000: 176-177, tumaczenie K.H.) Sdz, e tego typu twierdzenia o nieprzekadalnoci s wynikiem nadmiernych i nierealnych oczekiwa. Nikt nie moe dowiadcza Yeatsa czy Joycea w ten sam sposb, co rodowici Irlandczycy, a przecie dziea tych dwch twrcw s tumaczone na wiele jzykw i czytane przez odbiorcw w wielu rnych krajach. . Nikt nie moe odbiera muzyki reggae tak samo jak Jamajczycy, a przecie sucha si jej na caym wiecie. Mitu identycznoci dowiadczenia nie mona traktowa powanie. Nawet ludzie mieszkajcy w tym samym kraju i wychowani w tej samej kulturze nie mog reagowa w ten sam sposb na te same bodce. Niektrzy Polacy zachwycaj si Weselem, innych ono nudzi, a s te pewnie i tacy, ktrzy nie bardzo rozumiej, o co w nim chodzi. Jak podkrelalimy ju w tej ksice, nie moe by mowy o absolutnym porozumieniu czy o absolutnie skutecznej komunikacji. Kwintesencj naszego sposobu porozumiewania si jest jego przybliony charakter: rozumiemy si do pewnego stopnia, lepiej lub gorzej, na og jednak w sposb wystarczajcy dla naszych celw. Podobnie jest z odbiorem przekadw. Zapewne czytelnicy tumaczenia tekstu mocno nacechowanego kulturowo, silnie osadzonego w realiach innej kultury, zrozumiej nieco mniej ni odbiorcy oryginau nalecy do owej kultury, ale z drugiej strony bdzie to rwnie zaleao w obu wypadkach od przygotowania tyche odbiorcw. aden Polak nie rodzi si z wiedz na temat zotych rogw, czapek z pir, chochow itp. Przewanie uczymy si o znaczeniu tych symboli w szkole, przerabiajc Wesele jeli chodzimy do dobrej szkoy i uwaamy na lekcjach. Nie mona wykluczy, e np. irlandzki intelektualista zrozumie Wesele lepiej ni Polak, ktry nie interesuje si literatur i ktrego akurat zmuszono do pjcia na t sztuk. Jest jeszcze jeden istotny czynnik, o ktrym zapominaj autorzy piszcy o absolutnej nieprzekadalnoci czy te o efekcie obcoci w przekadzie (Lewicki 2000, 2002). Jak zauway E.A. Nida, ludzi charakteryzuje zdolno do dostosowywania si do innych wzorcw zachowa. Posiadamy co w rodzaju urzdzenia, za pomoc ktrego potrafimy przeformuowa dowiadczenie w kategoriach innych systemw konceptualnych (Nida 1964: 55). Jeli chcemy, potrafimy identyfikowa si z innymi ludmi i wczuwa si w ich sytuacj, nawet gdy s to ludzie tak od nas rni jak zbiegli niewolnicy na jamajce na pocztku XVIII wieku, czy chiscy chopi w wieku XIX. Dlatego te sdz, e ogromn wikszo tekstw napisanych przez ludzi dla ludzi mona przetumaczy, nawet jeli SA one tak bardzo nacechowane kulturowo jak Wesele Wyspiaskiego czy Pan Tadeusz Mickiewicza, czy te sienkiewiczowska Trylogia. Oczywicie nie zamierzam twierdzi, e w takich tumaczeniach nie nastpi adne straty. Straty SA wkalkulowane w dziaalno translatorsk, podobnie zreszt jak w kady inny rodzaj dziaalnoci yjemy przecie w wiecie, w ktrym panuje prawo entropii. Tumacz, czy te inna osoba decydujca o podjciu prby przekadu, dokonuje rachunku takich strat jeszcze przed przystpieniem do tumaczenia i w ogromnej wikszoci przypadkw rachunek wypada korzystnie. Tak, warto tumaczy. Trzeba te pamita o zupenie podstawowym czynniku wpywajcym na podjcie decyzji o tumaczeniu. Tumacz (a czciej wydawca) zadaje sobie pytanie: czy przekad znajdzie czytelnikw? Jeli mona podejrzewa, e tak, to tumaczone bywaj nawet tak nieprzekadalne teksty jak twrczo grupy Monty Pythona.

40

Jak ju zostao powiedziane, elementy nacechowane kulturowo stanowi czsto powany problem tumaczeniowy. Tumacze stosuj bardzo rzne metody przy rozwizywaniu takich problemw, a teoretycy przekadu prbuj owe metody klasyfikowa, a take ocenia ich przydatno w rnych sytuacjach. Najbardziej znane klasyfikacje metod tumaczeniowych tego typu pochodz z prac J-P. Vinaya i J. Darbelneta (1958/2000) i P. Newmarka (1988). Vinay i Darbelnet nie pisz expressis Derbis, e idzie im o tumaczenia elementw nacechowanych kulturowo, ale uwana analiza ich metod tumaczeniowych nasuwa wniosek, e takie wanie problemy tumaczeniowe maja przede wszystkim na myli. Wyrniaj trzy bezporednie metody tumaczenia zapoyczenie, kalk i tumaczenie dosowne oraz cztery metody okrne: transpozycj, modulacj, ekwiwalencj i adaptacj. Zapoyczenia stosuje si zwykle wtedy, gdy w jzyku docelowym nie znajdujemy ekwiwalentu dla danej jednostki tekstu oryginau, ale take dla osignicia efektu stylistycznego. Kalki, bdce specyficznym rodzajem zapoycze, polegaj na dosownym przekadzie elementw zapoyczanego wyraenia i mona je podzieli na kalki leksykalne i kalki strukturalne (Vinay, Darbelnet 1958/2000: 85). Definicja tumaczenia dosownego przedstawiona przez Vinaya i Darbelneta nie jest zbyt precyzyjna: ich zdaniem jest to bezporednie przeksztacenie tekstu wyjciowego w tekst docelowy przy zachowaniu regu jzyka docelowego, a zwaszcza poprawnoci gramatycznej i idiomatycznej, ale autorzy susznie zauwaaj, e tumaczenie dosowne jest rozwizaniem do nietypowym, spotykanym najczciej w przypadku pokrewnych jzykw i podobnych kultur (1958/2000: 86). Transpozycja polega na zastpieniu wyrazu z jednej klasy wyrazem z innej klasy przy zachowaniu znaczenia wypowiedzi (1958/2000: 88). Modulacja to przeksztacenie formy wypowiedzi polegajce na zmianie punktu widzenia (np. zastpienie zwrotu nigdy nie wtpi ekwiwalentem zwrotu zawsze by pewien). Zdaniem autorw taka zmiana jest uzasadniona, gdy tumaczenie dosowne daoby w efekcie tekst nieidiomatyczny lub niezrczny (1958/2000: 89). Metoda zwana przez Vinaya i Darbelneta ekwiwalencj to, uywajc bardziej wspczesnej terminologii, zastpienie frazeologizmu tekstu wyjciowego (zwaszcza utartego zwrotu, idiomu czy przysowia) jego funkcjonalnym ekwiwalentem, ktry stylistycznie ani strukturalnie nie musi by do niego podobny (1958/2000: 90). Adaptacj stosuje si wtedy, gdy sytuacja opisywana w tekcie wyjciowym nie jest znana w kulturze docelowej tumacz tworzy wwczas sytuacj, ktra moe by uznana za ekwiwalentn (1958/2000: 90-91). Nazwy dwch ostatnich metod z naszego dzisiejszego punktu widzenia nie s zbyt fortunne, poniewa ekwiwalencja i adaptacja uywane s w teorii tumaczenia w innych znaczeniach. Newmark (1981, 1988) przedstawia znacznie bardziej rozbudowan klasyfikacj technik tumaczeniowych, ktre zreszt nazywa procedurami. Jego zdaniem najwaniejsz z nich jest tumaczenie dosowne, ktre powinno by stosowane ilekro zapewnia referencyjna i pragmatyczn ekwiwalencj wobec oryginau (1988: 69). Inne procedury wymieniane przez Newmarka to: transferencja, naturalizacja, ekwiwalent kulturowy, ekwiwalent funkcjonalny, ekwiwalent opisowy, synonimia, kalka, przesunicie czy te transpozycja, modulacja, uznane (oficjalne) tumaczenie, kompensacja, analiza skadnikowa, redukcja i rozszerzenie, parafraza, dublety tumaczeniowe, przypisy, dodatki i objanienia (w tekcie) (Newmark 1988: 81-93). Cz procedur Newmarka pokrywa si z metodami Vinaya i Darbelneta tumaczenie dosowne, transpozycja, modulacja, kalka; take transferencja to nic innego jak zapoyczenie. Naturalizacja to dostosowanie zapoyczonego sowa do zasad wymowy i pisowni jzyka docelowego (1988: 82). Dublet tumaczeniowy to zastosowanie dwch procedur naraz, na przykad zachowanie w tekcie przekadu wyrazu z oryginau (transferencja) i podanie jego objanienia. Niektre z procedur Newmarka wydaj si do wtpliwe, na przykad synonimia, ktra opiera si na mocno podejrzanej koncepcji synonimii midzyjzykowej. Do innych powrcimy przedstawiajc przyjt w tej ksice klasyfikacj technik tumaczeniowych.

41

Wydaje si, e zakres pojciowy opisywany terminami metoda, procedura, technika i strategia obejmuje trzy jakociowo rne pojcia: po pierwsze strategi, rozumian jako preferowany (wiadomie lub nie) sposb postpowania tumacza w caym tekcie lub jego znaczcych fragmentach, po drugie technik, rozumian jako wybr pewnego rozwizania konkretnego problemu napotkanego w trakcie procesu tumaczenia i wreszcie samo rozwizanie tumaczeniowe, ktre mona bezporednio oceni w tekcie przekadu. Z tego punktu widzenia powinnimy waciwie mwi o strategiach udomowienia i egzotyzacji, strategii tumaczenia syntagmatycznego, strategii tumaczenia funkcjonalnego. Efektem danej strategii moe by czstsze uycie pewnych technik, na przykad strategia udomowienia zaowocuje czstszym wykorzystywaniem takich technik jak stosowanie ekwiwalentw funkcjonalnych i opisowych oraz opuszczanie, co bdzie widoczne dziki obecnoci w tekcie przekadu ekwiwalentw funkcjonalnych i opisowych oraz opuszcze. Jednak ze wzgldu na oglnie przyjta praktyk bdziemy w tej ksice uywa pojcia technika i nazw poszczeglnych technik w obu rozpowszechnionych znaczeniach: zarwno jako pewnego sposobu postpowania w trakcie procesu przekadu, jak i majc na myli konkretne rozwizania przekadowe, ktrych realizacj jest tekst tumaczenia. W tej ksice przyjlimy nastpujc klasyfikacj technik tumaczeniowych. 1. Reprodukcja bez objanie Przez reprodukcj bdziemy rozumie uycie w tekcie przekadu niezasymilowanego w jzyku docelowym sowa/wyraenia uytego w tekcie wyjciowym. Wydaje si, e wyraz reprodukcja lepiej oddaje istot tego zjawiska ni transfer, ktry sugeruje niejako mechaniczne przeniesienie, podczas gdy w rzeczywistoci mamy czsto do czynienia z pewnymi systematycznymi zmianami pisowni, a zawsze ze zmianami wymowy. Chcielimy te unikn sowa zapoyczenie, ktre opisuje raczej pewne zjawisko sowotwrcze, a nie technik tumaczeniow. W tym rozumieniu mona by przyj, e zapoyczenie bywa efektem reprodukcji. Reprodukcji w tumaczeniu najczciej podlega bd sowa/wyraenia jzyka wyjciowego, ale nie musi tak by jeli w oryginale uywane s wyraenia z innego jzyka, to tumacz rwnie staje wobec problemu przekadowego, zwaszcza gdy owe wyraenia nie s powszechnie znane w kulturze docelowej (a czasami rwnie, gdy s znacznie lepiej znane ni w kulturze wyjciowej jak w przypadku elementw jzyka rosyjskiego w Clockwork Orange A. Burgessa). Reprodukcja moe, ale nie musi, obejmowa pewien retusz ortograficzny (naturalizacja Newmarka) czy nawet transliteracj, gdy mamy do czynienia z rnymi alfabetami. Reprodukcja bez objanie bywa technik ryzykown. Jeeli nie mamy pewnoci, e importowany element zostanie rozpoznany przez odbiorcw przekadu, jeli nie tumaczy go sam kontekst, to lepiej zastanowi si nad inn technik, bo reprodukcja bez objanienia zmusi czytelnika do zgadywania sensu uytego wyraenia lub kae mu zrezygnowa z interpretacji. Przypomnijmy sobie cytowany ju przykad z tytuem piosenki Penny Lane (tekst Pipe Down). Przeniesienie tego tytuu do polskiego tumaczenia pozwoli czytelnikowi domyli si, e chodzi o znany (w kulturze anglosaskiej) utwr muzyczny, ale tylko tyle. Zatem stosujc taki zabieg nie przekazujemy gwnego zamysu autora: zastosowania konkretu zamiast oglnika i nawizania kontaktu z czytelnikiem (wiesz, co mam na myli). W zwizku z tym przy zaoeniu, e wikszo odbiorcw przekadu nie rozpozna tego tytuu naley uzna reprodukcj bez objanienia za rozwizanie niezadowalajce w tym konkretnym przypadku (przykadem tym posuymy si jeszcze kilkakrotnie dla zilustrowania opisywanych technik i zakresu ich uytecznoci).

42

2. Reprodukcja z objanieniem Reprodukcja z objanieniem (pod warunkiem, e objanienie jest precyzyjne) to znacznie bezpieczniejsza technika. Zwykle pozwala odbiorcy na zrekonstruowanie odpowiednich schematw, scenariuszy i scen (cho z pewnoci nie wszystkich skojarze i uczu). Trzeba jednak pamita o jej dwch istotnych wadach najistotniejszych w przypadku tumacze literackich. Po pierwsze, przeczytanie objanienia to nie to samo, co zrozumienie samodzielne. Tak jak objaniony dowcip przestaje by mieszny, tak te wyjanienia w tekcie odbieraj cz przyjemnoci czytania, bo przecie gra komunikacyjna polega na wysiku intelektualnym. Po drugie, wyjanienia nie powinny by zbyt dugie i pedantyczne, by pratekst (Brzozowski 2001; zob. te rozdzia 1) nie zacz dominowa nad tekstem waciwym. Trudno wyobrazi sobie odpowiednie objanienie w przypadku naszego tekstu z Penny Lane: przypis odpada mamy przecie do czynienia z krciutkim tekstem gazetowym, za objanienie w tekcie typu znana piosenka Beatlesw Penny Lane, niweczy zamys autora: co, co wymaga objanie, nie moe jednoczenie suy do nawizywania nici porozumienia z czytelnikiem. 3. Tumaczenie syntagmatyczne bez objanie Ta technika niesie ze sob wszystkie niebezpieczestwa, jakie wi si z reprodukcj bez objanie i jeszcze par dodatkowych. Niewaciwe jej zastosowanie moe by jeszcze bardziej niepokojce dla odbiorcy przekadu, bo znacznie atwiej wytumaczymy sobie niezrozumiao jakiego obcego zwrotu ni nieprzejrzysto wyraenia pozornie sformuowanego w naszym ojczystym jzyku. Zgodnie z zasad staoci sensu naley si te liczy z moliwoci znalezienia przez odbiorc jakiego wyjanienia takiego niezrozumiaego fragmentu i wcale nie musi to by interpretacja zgodna z zamierzeniami autora. Podejrzewam, e amerykaski czytelnik ksiki Who was David Weiser?, ktra jest przekadem Weinera Dawida P. Hellego, moe mylnie zinterpretowa zdanie Piotr was killed in the street in December 1970 (majce odpowiada polskiemu Piotr nie yje, zabity na ulicy w grudniu siedemdziesitego roku) jako odnoszce si do wypadku samochodowego lub zamachu terrorystycznego (przykad z: Kaczorowska 2000). Technika ta ukrywa te czasem gbszy sens danego sformuowania lub jego szczeglne znaczenie w kulturze wyjciowej. Na przykad przetumaczenie cierpia za miliony jako suffered for millions (Madame A. Libery) zataja przed anglosaskim czytelnikiem ksiki fakt, e ma do czynienia z jednym z najbardziej znanych cytatw w kulturze [polskiej (przykad z: Kuciska 2001). Wreszcie tumaczenie syntagmatyczne moe by puapk dla tumacza, jak w przypadku tytuu znanej piosenki Here we go round the mulberry Bush przeozonego dosownie przez I. Tuwim, polsk tumaczk Winnie the Pooh, jako Oto przechadzamy si wrd krzeww morwowych, czy te w angielskim przekadzie Raportu o stanie wojennym M. Nowakowskiego, gdzie margaryna Palma zostaa przetumaczona jako palm margarine (ostatni przykad z: Ruta 2000). 4. Tumaczenie syntagmatyczne z objanieniem Tumaczenie syntagmatyczne z objanieniem (w postaci przypisu lub krtkiego komentarza w tekcie) ma wszystkie wady reprodukcji z objanieniem. Bywa zadowalajcym rozwizaniem, jeli objanienie jest jasne i zgodne z prawd. Dobrym przykadem problemw zwizanych z t technik moe by tumaczenie hasa Wrona ora nie pokona we francuskiej wersji raportu o stanie wojennym Nowakowskiego (przykad z: Ruta 2000). W przekadzie francuskim haso brzmi: Le corbeau ne vaincra pas laigle i towarzyszy mu przypis: Le corbeau designe le Conseil militaire de Defense nationale, mis en place le 13

43

decembre 1981. Wprawdzie precyzja objanienia pozostawia nieco do yczenia, ale w sumie efekt wydaje si zadowalajcy, przy zaoeniu, e francuscy czytelnicy orientuj si, jak wyglda polskie godo. Natomiast w angielskim przekadzie czytamy: CROW may try but eagle flies high. Tumacz najwyraniej uzna, e rym, charakterystyczny dla tego typu hase jest waniejszy ni dosowno tumaczenia. Przekad zaopatrzony jest w nastpujcy przypis: WRONA, the acronym for the ruling council of Military Salvation, the Junta, is also Polish for crow. The white eagle is, of course, the Polish national symbol. Ten przypis zawiera pewien drobny bd wzmiankowany skrt mia form WRON, a nie WRONA ale w sumie kocowy efekt tumaczenia naley rwnie uzna za zadowalajcy. 5. Uznany ekwiwalent Uycie uznanego ekwiwalentu jest podstawow technik w przypadku tumaczenia nazw instytucji, organizacji itp.,. niektrych nazw geograficznych i nielicznych nazwisk sawnych ludzi. Inne elementy kulturowe, zwaszcza w przypadku kultur mniej rozpowszechnionych, niezwykle rzadko miewaj uznane ekwiwalenty. Trudno si wprawdzie dziwi, na przykad, e tumacz Weinera Dawida Hellego przeoy wizerunki Czarnej Madonny jako pictures of Black Madonna (przykad z: Kaczorowska 2000), mona natomiast powtpiewa, czy taki przekad bez dodatkowych objanie powie wiele anglojzycznym odbiorcom tekstu. Tym bardziej, e nawet tak renomowane dzieo leksykograficzne, jak The New Oxford Dictionary of English w hale Czstochowa informuje: It is famous for the statue of the black Madonna in its church [synie z pomnika (sic!) czarnej Madonny w miejscowym kociele]. Rwnie w przypadku tytuw dzie literackich (i imion ich bohaterw) tumacz ma obowizek sprawdzi, czy dany utwr by ju tumaczony na jzyk docelowy i wykorzysta istniejce tumaczenie; gdy istnieje wicej ni jedno tumaczenie naley zwykle wybra najbardziej znane, a wic Kubu Puchatek, a nie Fredzia Phi Phi, Mechaniczna pomaracza, a nie Nakrcana pomaracza. Podobnie naleaoby postpi z cytatami z dzie znanych autorw: tumacz powinien posuy si istniejcymi przekadami, bo jego kolega po fachu, ktry mia do czynienia z caoci utworu czy te wiksz czci twrczoci danego autora, z pewnoci by lepiej przygotowany do tumaczenia ni kto, kto ma przed sob tylko krtki fragment tekstu w postaci cytatu. W do licznej grupie studentw, ktrym poleciem przetumaczy na polski fragment wstpu do Language, Throught and Realisty, fragment zawierajcy krtki cytat z artykuu samego B.L. Whorfa, zaledwie par osb wpado na to, e ksika Whorfa bya tumaczona na polski i wobec tego mona si posuy gotow wersj cytatu. Oczywicie pochwaliem tych wanie studentw, zwaszcza e sumiennie przytoczyli rdo cytatu w przypisie do swojego tumaczenia. Gorzej, jeli cytat uwikany jest w dodatkowe uwarunkowania. W powieci Ingenious Pain A. Millera pewien reyser postanawia wystawi Sen nocy letniej Szekspira z pacjentami szpitala dla umysowo chorych. Kopoty zaczynaj si wtedy, gdy jednemu z pacjentw proponuje rol Bottom, the weaver. Chory dostaje szau i wrzeszczy I will play no weavers ass. Sowo bottom jest wieloznaczne i bardzo rnie byo tumaczone w kolejnych przekadach tej komedii na polski, na przykad jako Spodek przez J. Paszkowskiego, jako Podszewka przez S. Baraczaka. Oczywicie adna z tych wersji nie wyjaniaa wzburzenia pacjenta, ktremu bottom kojarzyo si z tykiem. W zwizku z tym w przekadzie powieci skorzystaem z tumaczenia M. Somczyskiego, u ktrego Bottom nazywa si Dupek. Z nieco innym problemem zetknem si podczas tumaczenia Heaven: A History. W ksice tej cytowano fragment hymny religijnego Isaaca Watta, ktry nastpnie by szczegowo analizowany. Mimo istniejcego przekadu tego hymnu zdecydowaem si zaproponowa wasn wersj, ktra dokadniej przedstawiaa pewne jego elementy bdce

44

przedmiotem analizy (ta ostatnia przygoda translatorska niesie z sob jeszcze inne ciekawe implikacje dydaktyczne. Ksice Heaven: A History fascynujcej historii wierze na temat ycia pozagrobowego i jednoczenie niezwykle trudnemu zadaniu przekadowemu powiciem rok wytonej pracy, jednak nie ukazaa si ona drukiem., bo wydawnictwo, ktre j u mnie zamwio, zbankrutowao. Histori t opowiadam kolejnym pokoleniom adeptw tumaczenia jako ostrzeenie, by nie przyjmowali duych zamwie od niepewnych zleceniodawcw). 6. Ekwiwalent funkcjonalny Pojcie ekwiwalent funkcjonalny w niniejszej pracy obejmuje techniki okrelane przez Newmarka mianem ekwiwalentu funkcjonalnego i ekwiwalentu kulturowego. Zastosowanie ekwiwalentu funkcjonalnego polega na zastpieniu nazwy (lub aluzji do niej) zjawiska lepiej znanego w kulturze wyjciowej nazw (lub aluzj do niej) zjawiska lepiej znanego w kulturze docelowej. Takie rozwizanie jest godne polecenia wtedy, gdy rzeczywicie nie da si znale lepszego ekwiwalentu, gdy dany element nie odgrywa bardzo istotnej roli w tekcie, a wszelkie inne rozwizania byyby nieopacalne. Na przykad cytowane ju parokrotnie Penny Lane w tekcie Pipe Down mona, moim zdaniem, zastpi w polskim tumaczeniu tytuem Yesterday, poniewa pierwszy tytu w przeciwiestwie do drugiego nie jest w kulturze polskiej powszechnie znany, a dodawanie przypisw do tak krtkiego tekstu nie miaoby sensu, poniewa objanienie w tekcie i tak zniweczyoby zamys autora, gdy uycie hiperonimu (na przykad znany przebj) dawaoby oglnik zamiast zamierzonego konkretu i wreszcie dlatego, e Penny Lane w owym tekcie nie wystpuje przede wszystkim jako ta wanie piosenka Beatlesw, lecz raczej jako konkretny przykad przebojw, ktre czsto syszy si w wersjach instrumentalnych w miejscach publicznych. Zastosowanie ekwiwalentu funkcjonalnego jest, jak sdz, czasami rwnie uzasadnione w tumaczeniach literackich. Bybym, na przykad, skonny zrozumie tumacza Nice work Lodgea, ktry sformuowanie Debbies cockney akcent przeoy jako Debbie powtarza w kko no i kurde. Myl, e w ten sposb powiedzia wicej polskim czytelnikom ni tumaczka Therapy tego samego autora, ktra Has a Cockney akcent przeoya jako mwi jak cockney (przykad z: Gobiowska 2000). Alternatywnym rozwizaniem byoby dodanie do zreprodukowanego wyrazu cockney objanie w przypisie, z tym, e musiayby one nie tylko wyjania, czym jest cockney, ale rwnie informowa polskiego czytelnika o znaczeniu posiadania takiego akcentu w czasie, w ktrym powstaway ksiki Lodgea. Ktre rozwizanie jest lepsze to pierwsze, czy to trzecie? Nie wiem. Wiem natomiast, e nie zaakceptowabym tumaczenia drugiego, poniewa uniemoliwia ono przecitnemu czytelnikowi peniejsze zrozumienie tego fragmentu tekstu. Zdecydowanie natomiast zaprotestowabym przeciwko uywaniu takich ekwiwalentw funkcjonalnych, ktre odwouj si do nacechowania wzorcw kulturowych obcych kulturze wyjciowej. Dlatego uwaam za nieudane tumaczenie ruskich pierogw we francuskim przekadzie Raportu o stanie wojennym Nowakowskiego jako ravioli; z podobnych wzgldw nie podoba mi si tumaczenie chodzi na religi jako go to Sudany school (Weiser Dawidek P. Hellego) czy geszeft jako free enterprise (Pamitnik z powstania warszawskiego M. Biaoszewskiego) (przykady z: Ruta 2000, Kaczorowska 2000, Grajewska 2001). 7. Hiperonim Uycie hiperonimu nie jest rozwizaniem podanym., poniewa zawsze gubi jaki element kultury wyjciowej. Mona je usprawiedliwi, gdy jzyk docelowy nie dysponuje (znanym) ekwiwalentem danej jednostki jzyka wyjciowego, gdy jednoczenie dany element nie odgrywa istotnej roli w tekcie oryginau i gdy inne techniki tumaczeniowe dayby

45

jeszcze gorsze rezultaty. Dlatego mona zrozumie decyzj tumacza Nice Work Lodgea, ktry A-levels i O-levels przeoy jako egzaminy. Tumaczka ksizki Therapy tego samego autora wybraa inne wyjcie: zdanie I looked forward to leasing school as I had taken O-level examinations przeoya jako Miaem zamiar skoczy edukacj na egzaminach O-level, dodajc przypis: Pierwszy z dwch egzaminw zdawanych przez uczniw szk rednich, z wybranych przedmiotw, zwykle w wieku 16 lat. Drugi, Alevel, skadany dwa lata pniej, jest warunkiem dostania si na studia. Pomijajc inne usterki przekadu, samo interesujce nas tutaj rozwizanie (reprodukcja z objanieniem) jest te do przyjcia, bo wyjanienie roli egzaminu O-level pozwala nam lepiej zrozumie poziom aspiracji bohatera. Nie widz natomiast adnego uzasadnienia dla tumaczenia terraced Mouse (Nice work) jako dom (przykady z: Gobiowska 2000). Wprawdzie sformuowanie to nie odgrywa wikszej roli w tekcie, ale tumacz mia do dyspozycji dwa polskie ekwiwalenty: segment i szeregowiec. Bya ju mowa o tym, dlaczego nie naley zastpowa hiperonimem takich elementw jak Penny Lane w tekcie Pipe Down. 8. Ekwiwalent opisowy Ta technika podstawia opis czy te definicj za termin i w zwizku z tym moe by stosowana tylko wtedy, gdy dany element pojawia si w tekcie raz i nie odgrywa w nim bardzo znaczcej roli. Polskie okrelenie cichociemni w Raporcie ze stanu wojennego spenia te warunki, nic wic dziwnego, e zostao przetumaczone jako men, who were parachuted into Poland during the Occupation (przykad z: Ruta 2000). Nie zalecabym natomiast uycia tej samej techniki, gdyby sowo to pojawio si (choby tylko jeden raz) w ksice na temat okupacji. Do problematyczne jest zastosowanie techniki opisowej w przypadku aluzji literackich, takich jak szkieko i oko, czucie i wiara w Madame A. Libery. Tumaczka bardzo sprawnie przedstawia sens powyszego cytatu, przekadajc go jako no faith, excepr In reason, no sensibility, only sense (przykad z: Kuciska 2001), jednak aluzja do Mickiewiczowskiej Romantycznoci jednego z najwaniejszych wierszy w historii polskiej literatury pozostanie dla odbiorcw przekadu niewidoczne (a dla niektrych sformuowanie to zabrzmi jak nawizanie do tytuu powieci J. Austin). Ekwiwalent opisowy ze wzgldu na brak innego dobrego ekwiwalentu mona zastosowa w tumaczeniu sformuowania captive audiencje w tekcie Pipe Down. 9. Opuszczenie Opuszczenie elementu kulturowego w tumaczeniu jest absolutn ostatecznoci, a w tumaczeniach literackich, jak sdz, rozwizaniem niedopuszczalnym. Niezwykle drastyczny przypadek opuszcze zosta opisany przez M. Tomick (2000, 2002). Dotyczy on francuskiego przekadu Zego L. Tyrmanda. W tekcie tym wyeliminowano liczne fragmenty dotyczce powojennych realiw i historii warszawy, pozbawiajc tym samym ksik Tyrmanda jednego z jej podstawowych atutw. W nowszych czasach opuszczenia nie SA zwykle tak radykalne i dotycz najczciej pojedynczych sformuowa. Przypomnijmy jednak, e pojedyncze sformuowania to czsto cae wiaty ducha. Opuszczenie w tumaczeniu Madame Libery sformuowania Wyspiaski na weselu Rydla, odcina czytelnika przekadu od wielu ciekawych i wanych wtkw polskiej kultury (zob. podrozdzia o imionach wasnych w tym rozdziale). Dobr technik tumaczeniowych zalee bdzie, rzecz jasna, od typu tekstu. W przypadku dzie literackich, w ktrym celem tumacza powinno by umoliwienie odbiorcy jak najpeniejszego odtworzenia bazy wypowiedzi i sygnalizowanych w tekcie elementw bazy kognitywnej autora, czciej spotykamy si z wykorzystaniem reprodukcji i tumacze syntagmatycznych (czsto z objanieniami). W krtkich tekstach uytkowych, na przykad w

46

wykorzystywanych przeze mnie w celach dydaktycznych informacjach prasowych, dominowa powinny chyba takie techniki, jak uznany ekwiwalent, ekwiwalenty funkcjonalne i opisowe czy hiperonimy. Przyjrzyjmy si kilku przykadom. Jak wspomnielimy na pocztku rozdziau, nie wszystkie elementy kulturowe sprawiajce trudno w tumaczeniu wywodz si z kultury wyjciowej. Rwnie trudne bdzie przetumaczenie elementu pochodzcego z kultury trzeciej, ktry w kulturze wyjciowej jest lepiej znany ni w kulturze docelowej. Tekst Topless In Rio opowiada o aresztowaniu kobiety na play w Rio za kpiel bez stanika. Reakcj innych kobiet byo paradowanie w stroju topless tym razem policja nie interweniowaa. Tekst koczy si zdaniem Point for the girl from Ipanema. Mona podejrzewa, e aluzja do piosenki Jobima jest nieczytelna dla wikszoci polskich odbiorcw (a w kadym razie przedstawicieli modego pokolenia), lepiej wic chyba zrezygnowa z niej w tumaczeniu. Ci z moich studentw, ktrzy zauwayli problem, zaproponowali nastpujce rozwizania: Punkt dla kobiet z Rio (hiperonim i rezygnacja z aluzji) Chaupy gr! (ekwiwalent funkcjonalny aluzja do piosenki/play znanej w Polsce) Chaupy Welcom to? (jak wyej tym razem wyranie aluzja do piosenki) Punkt dla dziewczyny z play w Chaupach. Osobicie opowiedziaem si za neutralnym (i troch bezbarwnym) pierwszym wariantem (swoisty przypadek hiperonimu), ale przyznaem, e dwa nastpne (w pewnym sensie ekwiwalenty funkcjonalne) dadz si rwnie zaakceptowa, bo wystpujce w nich swojskie Chaupy s waciwie tylko konkretyzacj (metonimem) naturyzmu (i aluzj do znanej piosenki). Nie do zaakceptowania natomiast wydaje mi si wersja ostatnia, bo wprowadzona w niej dziewczyna dostarcza czytelnikowi mylnego tropu i kae rozwika zagadk polskiej dziewczyny na play w Rio. Ekwiwalent funkcjonalny nie musi by rodzimym elementem kultury docelowej, wystarczy, e jest w tej kulturze dobrze znany. Cytowany ju kilkakrotnie tytu piosenki Beatlesw Penny Lane mona, jak pisaem, zastpi c tytuem Yesterday, ktry rwnie uznamy za ekwiwalent funkcjonalny, chocia pochodzi z tej samej kultury co zastpowany oryginalny tytu. Jednak w tekcie przekadu speni on funkcj tak sam jak Penny Lane. Wydaje si, e skazane na przemilczenie s aluzje zawarte w tekstach Two Legs Bad i In-Flight Ford: the crayon is mightier than the sworld i the pie we eat in the skies. Ta pierwsza nawizuje do znanego w kulturze anglosaskiej cytatu the pen is mightier than the sworld (E.G> Bulwer-Lytton, Oxford Concise Dictionary of Quotations), ta druga do piosenki Joe Hilla Preacher and the Slave: Work and pray, live on hay, // Youll get pie in the sky when you die. Oczywicie the pen.crayon is mighter than the sworld mona przetumaczy na polski syntagmatycznie i zawarta w tych sformuowaniach metafora bdzie czytelna dla polskiego odbiorcy: pie in the sky mona zastpi funkcjonalnie ekwiwalentnymi pieczonymi gobkami. Jednak w obu przypadkach zgin aluzje do konkretnych autorw i konkretnych wydarze, chyba e zdecydujemy si na przypisy, co w tak krtkich tekstach informacyjnych wygldaoby do dziwacznie. A zatem znowu nie mamy do czynienia z nieprzekadalnoci absolutn. Przecie moemy zapozna czytelnika przekadu ze rdem i okolicznociami powstania cytatw. Nie robimy tego, bo w tak krtkich tekstach, w ktrych owe cytaty s jedynie ozdobnikami po prostu nam si to nie opaca. Nie zmienia to zreszt faktu, e zawsze domagam si od moich studentw informacji na temat pochodzenia tych zwrotw. Cho omawiane dwa teksty mona przetumaczy na polski nie majc wiedzy na ten temat, to prawdziwy tumacz powinien dotrze do sedna sprawy. Specyficznym elementem nacechowanym kulturowo s imiona wasne. Stanowi one bardzo ciekawy problem tumaczeniowy utrudniajcy ycie tumaczom wielu specjalnoci.

47

Problem ten ze szczeglna wyrazistoci wystpuje w tumaczeniach tekstw o tematyce geograficznej, turystycznej i historycznej oraz w przekadach literatury piknej. Imiona wasne stanowiy te wyzwanie dla jzykoznawcw o nastawieniu logicznoformalistycznym (zob. E. Grodziski 1973; ciekawy opis historii zmaga jzykoznawcw i filozofw z problemem imion wasnych znajdziemy w ksice L. Berezowskiego Articles and proper names 2001), poniewa nale do tych zagadnie jzykowych, ktre wyjtkowo le poddaj si formalizacji czy choby precyzyjnemu zdefiniowaniu. Usiujc wcisn imiona wasne w ramy formalistycznego opisu, wygoszono na ich temat szereg kategorycznych sdw w rodzaju: imiona wasne nie maj znaczenia; imiona wasne nie rzdz si reguami morfologicznymi; imiona wasne nie maj synonimw; imiona wasne nie maj wartoci opisowej; imiona wasne nie maj konotacji (zob. np. L. Manini 1996). Niestety wszystkie te uoglnienia zawieraj w najlepszym przypadku tylko cz prawdy. Imiona wasne maj znaczenie jeli nie przypiszemy wyrazowi znaczenie jakiego szczeglnego sensu, sprzecznego z potocznym rozumieniem tego sowa i ze zdrowym rozsdkiem. I tak na przykad imiona wasne, takie jak Warszawa, Kubu Puchatek czy Szekspir znacz dla mnie bardzo wiele. warszawa to miasto, w ktrym si urodziem i wychowaem, Kubu Puchatek to jedna z moich ulubionych postaci literackich, Szekspir to tajemnicza posta, o ktrej yciu niewiele wiadomo, a ktra napisaa szereg arcydzie w rodzaju Hamleta, Makbeta, Romea i Julii, ktre to sztuki bardzo lubi i o ktrych chtnie rozmawiam. Warto przy tej okazji zauway, e istnieje zapewne wicej podobiestw midzy rozumieniem wyrazu Shakespeare przez wyksztaconego Anglika i wyksztaconego Polaka ni midzy interpretacjami tego imienia wasnego, jakie s udziaem wyksztaconego i niewyksztaconego Anglika. Takie midzykulturowe podobiestwa zawdziczamy tumaczom. Jeli uznamy, e s one wartoci pozytywn, to naleaoby przyj rwnie, e lepsze jest sabe tumaczenie ni adne. Nawet nieudany przekad otwiera uytkownikom jzyka docelowego furtk, przez ktra mog wej na pewne obszary kultury wyjciowej. Zy przekad daje ponadto impuls do nowych, lepszych tumacze. J. Grzenia czyni rozrnienie midzy zakresem znaczeniowym a treci znaczeniow i pisze: Wyrazy Gra i Jawor uyte w zdaniu wskazuj miejscowoci obiekty jednostkowe, tym rni si od nazw pospolitych gra i jawor, oznaczajce cae grupy obiektw. To oznacza, e nazwy wasne w odrnieniu od pospolitych maj wski zakres znaczeniowy, jednak za to ich tre znaczeniowa jest bardzo bogata. Wyraz miasto moe oznacza rwnie dobrze ma miejscowo jak wielk metropoli w dowolnym miejscu na wiecie. Wyraz Pary oznacza miasto, ktre umielibymy drobiazgowo scharakteryzowa, podajc np. pooenie geograficzne, opisujc wygld zabytkw, opowiadajc o jego historii i roli w kulturze (1998: 18). Powyszy wywd nie jest jednak do koca przekonujcy. To prawda, e rzeczowniki pospolite, w przeciwiestwie do imion wasnych, mog by uywane w dwojaki sposb: gatunkowo w odniesieniu do typw, klas, gatunkw, rodzajw obiektw a take specyficznie w odniesieniu do konkretnych obiektw. Jednak w tym drugim zastosowaniu ich tre znaczeniowa moe by rwnie bogata jak tre znaczeniowa imion wasnych, na przykad jeli wyraz Pary bd mg zastpi w danym tekcie wyrazem miasto, to zakres znaczeniowy tego rzeczownika pospolitego bardzo si zawzi, a jego tre znaczeniowa bdzie rwnie bogata co tre znaczeniowa imienia wasnego Pary. J. Kuryowicz (1980) susznie zauwaa, e imiona wasne nie s elementem o charakterze wycznie deiktycznym. Jednak piszc, e mog one rwnie informowa o tym, czy dany obiekt jest oywiony, czy nie i ewentualnie o jego pci, nie docenia zakresu

48

znaczenia imion wasnych. Jeli w procesie komunikacji uywamy, przykadowo, imienia Piotr, to zakadamy, e nasz rozmwca nie bdzie mia problemw z ustaleniem, o ktrego Piotra chodzi taka jest istota i sens identyfikacji w procesie komunikacji. Zatem mwic Piotr informujemy odbiorc nie tylko o tym, e mamy na myli czowieka pci mskiej, ktrego rodzice nazwali Piotr. Odwoujemy si rwnie do naszej wsplnej wiedzy o tym wanie Piotrze, a zwykle take informujemy, wymieniajc tylko imi, w jakim celu go uywamy. Co wicej, odbiorca w miar potrzeb, moliwoci, stanu ducha itp., zaktywizuje takie informacje, jak Piotr jest wysokim brunetem; Piotr to fajny kumpel; Piotr si niedawno oeni i tak dalej. L. Wittgenstein nie ma zatem racji, kiedy pisze, e znaczeniem nazwy jest nazywany obiekt (Wittgenstein 1997: 13). Znaczeniem imienia wasnego jest reprezentacja danego obiektu w naszym umyle. Imiona wasne rzdz si reguami morfologicznymi (i oglnie reguami gramatycznymi por. I. Bagajewa 1993b: 350) tak jak wszystkie inne grupy wyrazw. Imiona wasne mog mie synonimy, np. Shakespeare the Bard the Bard of Avon; Stanisaw Ignacy Witkiewicz Witkacy; Jan Wawrzyniak Janek (Wawrzyniak) Ja Jasio Jan itd. Imiona wasne mog mie warto opisow, na przykad the Bard, szybki Bill, Ryszard Lwie Serce czy Zotoryja. Maj one zwykle cae gamy konotacji wystarczy przypomnie, ile emocji jeszcze niedawno budzio uycie imienia wasnego Danzig. Nie jest rwnie prawd, e imiona wasne s nieprzejrzyste (marked by a total lack of motivation, from a synchronic perspective generally opaque Manini 1996: 162) i arbitralne. Wydaje si, e zwolennicy tezy o arbitralnoci czy konwencjonalnoci imion wasnych myl dwie perspektywy, z ktrych mona patrze na ten problem jzykowy perspektyw synchroniczn i diachroniczn. O ile z perspektywy synchroniczne mona powiedzie, e niektre imiona wasne (np. tytuu) znacz zwykle wicej ni inne (np. niektre nazwiska), o tyle naley podejrzewa, e z perspektywy diachronicznej wszystkie imiona wasne byy kiedy imionami znaczcymi. Imiona wasne podlegaj procesowi konwencjonalizacji, swoistego zaniku znaczenia im bardziej tradycyjne, im starsze jest dane imi wasne, tym sabiej dostrzegamy jego znaczenie motywacyjne, czyli powody, dla ktrych danemu obiektowi nadano takie imi a nie inne. Wie si to z dwoma zjawiskami: 1. Stpia si nasza wraliwo na sens danego imienia wasnego, wielokrotnie powtarzane powoduje sabnicie wyrazistoci znaczenia motywacyjnego; 2. Trudniej jest nam dostrzec/ustali etymologi danego imienia wasnego; na og nie znamy znaczenia motywacyjnego takich imion wasnych jak Warszawa, Jeremi czy Hejwowski, cho w okresie ich powstawania znaczenie to musiao by oczywiste dla uytkownikw tych nazw. Poniewa imiona wasne interesuj nas tu przede wszystkim z tumaczeniowego punktu widzenia, nie musimy podejmowa syzyfowej pracy formuowania ich cisej definicji. Dla naszych celw wystarczy, jeli przedstawimy pewne najwaniejsze cechy tej grupy jednostek leksykalnych. Imiona wasne s wyrazami lub grupami wyrazw (najczciej rzeczownikami bd grupami rzeczownikowymi, cho mog w tej roli wystpowa rwnie znominalizowane przymiotniki, a w gruncie rzeczy wszystkie czci mowy i wszelkie kombinacje wyrazw), ktrych uywamy dla identyfikacji konkretnego i w danym kontekcie unikatowego obiektu czowieka, zwierzcia, przedmiotu, miejsca, istniejcego obecnie bd w przeszoci czy tylko w ludzkiej wyobrani. Oczywicie w tym ostatnim przypadku chodzi o obiekty, ktrym nadajemy cechy obiektw konkretnych. Przy tej okazji warto zauway, e mwic o jzykowej identyfikacji obiektw mamy na myli sytuacj, w ktrej jeden uczestnik aktu komunikacji uywa pewnego wyrazu bd wyraenia (imienia wasnego), ktre innemu uczestnikowi aktu komunikacji pozwoli zidentyfikowa w swym umyle obiekt, ktry nadawca mia na myli. Zatem obracamy si tu w sferze mentalnych reprezentacji obiektw i

49

z tego punktu widzenia nie ma to wikszego znaczenia, czy dany obiekt istnieje w otaczajcej nas rzeczywistoci. Istotne jest, czy dysponujemy odpowiedni struktur pamici, ktra pozwala go identyfikowa i czy struktura ta zawiera nazw uyt przez nadawc. Ponadto imiona wasne charakteryzuj si powtarzalnoci imi wasne, ktre si przyjo, tzn. zostao zaakceptowane jako takie przez co najmniej dwch uytkownikw danego jzyka, moe by stosowane wielokrotnie, dopki nie wyjdzie z uycia (przestanie by potrzebne w zwizku z zapomnieniem obiektu, ktry nazywao, lub zostanie zastpione innym). I wreszcie po trzecie, imiona wasne nie wymagaj zwykle dodatkowych form identyfikacji nie towarzysz im na og identyfikujce przydawki w postaci przymiotnikw, grup przyimkowych czy zda identyfikujcych. Niezwykle rzadko musimy ucieka si do takich wyrae, jak ten wyszy Jan Kowalki; ten Szekspir ze Stratfordu; ten Jan Nowak, ktry mieszka koo supersamu. Tego typu sytuacje, cho czasem si zdarzaj, SA przez nas odbierane jako nietypowe i nienormalne, na przykad zwrotu ten Szekspir ze Stratfordu uywam wtedy, kiedy zapoznaj studentw z rnymi teoriami na temat autorstwa Hamleta, Makbeta itp., czyli w sytuacjach, kiedy kwestionowana jest tosamo identyfikowanego obiektu. Co prawda niektre imiona wasne mog wyglda jak rzeczownik z identyfikujcymi przydawkami Man-whodoes-not-put-his-foot-for-ward-in-a-hurry, Lady-who-asks-avery-many-questions (Just so Stories R. Kiplinga) czy choby Stratford-on-Avon, Nowe Miasto nad Pilic, Biernat z Lublina jednak przy bliszej analizie okae si, e to, co na pierwszy rzut oka wyglda jak identyfikujca przydawka, jest naprawd czci imienia wasnego, ktrej albo w ogle nie mona opuci, albo tylko w przypadku tworzenia familiaryzmw nazw, ktre mog funkcjonowa wrd ludzi wtajemniczonych lub w sytuacji wskazujcej na kolejne odniesienie do tego samego obiektu. I tak, na przykad, mieszkacy Nowego Miasta nad Pilic i okolic rzadko pewnie uywaj penej nazwy miasta, w artykule o Biernacie z Lublina druga cz imienia wasnego z Lublina bdzie pewnie wielokrotnie opuszczana, podobnie jak znajomi Jana Wawrzyniaka bd o nim czsto mwi Ja, a czasem nawet J.W. Reasumujc, imi wasne to jednostka leksykalna uywana wielokrotnie do identyfikacji danego konkretnego, unikatowego w danym kontekcie obiektu, z reguy nie wymagajca stosowania dodatkowych technik identyfikacyjnych. Ilekro wyraz czy zwrot uywany zwykle z funkcji imienia wasnego zostanie uyty w inny sposb nie do identyfikacji konkretnego obiektu, tzn. gatunkowo a nie jednostkowo tylekro naley podejrzewa, e nie mamy ju do czynienia z imieniem wasnym, lecz z apelatywem odnoszcym si do caej klasy obiektw noszcych pewne cechy obiektu, ktremu przysuguje dane imi wasne, na przykad Nie kady moe zosta Einsteinem (= wielkim uczonym), Kochanowscy (= wielcy poeci) rodz si raz na sto lat, Mawa (= agresywna ciemnota i chamstwo) atakuje (sformuowanie uywane w mediach w latach 70.), Arktyka wygra (ten ostatni apelatyw, ktry jest jednoczenie poetyck metafor, pozostawi bez wyjanie). Imiona wasne pisane s zwykle wielk liter (w kadym razie w jzykach, ktre nas tu bd najbardziej interesowa, tj. w polskim i angielskim), cho nie jest to ich cecha istotna, zdarzaj si powiem prawdziwe imiona wasne pisane ma liter (e.e. cummings) jak i apelatywy, ktre utraciy cechy imion wasnych, pisane wielk liter (np. Einstein, Kochanowski, Mawa, Arktyka w podanych powyej przykadach); trzeba te pamita o tym, e niektre grupy wyrazw pisane w jzyku angielskim wielk liter, po polsku zaczynaj si od maej litery (np. nazwy jzykw, ktrych nie zaliczylibymy do imion wasnych ze wzgldu na abstrakcyjny charakter nazywanych obiektw czy marek samochodw stosowanych w odniesieniu do konkretnych pojazdw, ktrych rwnie nie

50

wczylibymy do grupy imion wasnych, poniewa odnosz si do wielu egzemplarzy danego gatunku). Pojcia abstrakcyjne mog zosta obdarzone imionami wasnymi tylko wtedy, kiedy dokonamy ich reifikacji czy personalizacji, tj. wtedy, kiedy utrac swj czysto abstrakcyjny charakter, przestan by pojciami abstrakcyjnymi, zwykle w kontekcie alegorycznym czy baniowym. Dobrym przykadem takiej personifikacji poj abstrakcyjnych jest angielski moralitet Everyman. Imiona wasne nazywaj bardzo zrnicowane fragmenty rzeczywistoci. Mog si odnosi do ludzi (postaci historycznych, znanych ludzi yjcych obecnie, zwykych miertelnikw, bohaterw literackich), zwierzt (naszych domowych pieskw i kotkw, bohaterw literackich i filmowych), miejsc (pastw, miast, gr, rzek itp., ale take naszych ulubionych miejsc na piknik), przedmiotw (domw, samochodw, okrtw, zabawek, dzie sztuki). Wynika z tego, ze do kategorii imion wasnych zaliczymy nie tylko tak oczywiste przykady, jak napoleon, Jan Kowalski, Kubu Puchatek, Lassie, Myszka Miki, Stany Zjednoczone, Polska, Londyn, Wisa, Nowy wiat, Zaktek Puchatka, Zielone Wzgrze, Cutty Sark, ale take wyraz Mi, jeli dziecko tak wanie nazywa swoj ulubiona przytulank. Przyjmiemy take, e imionami wasnymi s tytuy ksiek, filmw, obrazw, piosenek itp., cho ta ostatnia podgrupa imion wasnych na pierwszy rzut oka rni si nieco od antroponimw czy toponimw (por. Grzenia 1998: 19-20). W tym rozdziale skoncentrujemy si na antroponimach i toponimach nazwach ludzi (w tym uczowieczonych zwierzt i innych stworw) i nazwach miejsc; zupenie natomiast pominiemy problem tumaczenia tytuw, ktry zosta opisany w innym miejscu (Hejwowski 2004) Imiona wasne s niezwykle ciekawym problemem tumaczeniowym, nie tylko ze wzgldu na ich rnorodno strukturaln i nie tylko ze wzgldu na rnorodno obiektw, ktre nazywaj, ale przede wszystkim ze wzgldu na ich nacechowanie kulturowe, ktre w tumaczeniach, zwaszcza w tumaczeniach literatury piknej budzi szereg napi, dylematw i konfliktw. Najwaniejsze z tych konfliktw to: 1. Konflikt midzy znaczcym, czy raczej intencjonalnym imieniem wasnym (ktre naleaoby przetumaczy, by przekaza czytelnikowi przekadu jego sens), a obcym kontekstem kulturowym (w ktrym nie powinny wystpowa swojsko brzmice imiona wasne). Jak ju zaznaczalimy, przyjmujemy, e wszystkie imiona wasne s znaczce i to na dwa rne sposoby: po pierwsze, kade imi wasne musi co znaczy przynajmniej dla jednego uczestnika aktu komunikacyjnego, skoro zostaje uyte w rozmowie: moe na przykad okrela miejsce, w ktrym lubi on przebywa, lub czowieka, ktrego dobrze zna; po drugie, kade imi wasne ma znaczenie motywacyjne, ktre, nawet jeli jest strukturalnie nieczytelne, moe zwykle by odnalezione w odpowiednim sowniku etymologicznym lub innym tekcie rdowym. Dlatego te w powyszym kontekcie uywamy wyrazu znaczcy w cudzysowie, w takim sensie, w jakim literaturoznawcy pisz o znaczcych nazwiskach w utworach literackich. Lepszym okreleniem jest intencjonalne imiona wasne, jako e imiona takie przekazuj jaki zamys autora. Nazwisko Szczuka uyte w Popiele i diamencie nie jest imieniem intencjonalnym i jego nosiciel mgby si rwnie dobrze nazywa Nowak (cho zapewne nie Radziwi). Gdyby jednak nazwisko Szczuka nosi bezwzgldny biznesmen w powieci polskiej napisanej w latach 90., to uznalibymy zapewne, e jest to nazwisko intencjonalne, celowo uyte przez autora jako narzdzie dodatkowej charakteryzacji bohatera, a moe rwnie po to, by nawiza do znanej powieci Andrzejewskiego.

51

2. Konflikt midzy postulatem wiernoci wobec oryginau a niepodanymi konotacjami obcego imienia wasnego w kulturze docelowej. O. Wojtasiewicz podaje nastpujcy przykad: Pani Zofia Szleyenowa przekadajc raz wiersz N. Guillena o Kubie, rodzinnej wyspie poety, zorientowaa si w pewnym momencie, e zawarte w tym wierszu zwroty na temat Boga wywouj u polskiego czytelnika przekadu nieoczekiwane humorystyczne skojarzenia zwizane z polskim powiedzeniem jak Kuba Bogu, tak Bg Kubie. Skojarzenia takie najprawdopodobniej nie powstaj przy tumaczeniu tego wiersza na jakikolwiek inny jzyk, ale w przekadzie polskim narzucay si tak gwatownie i tak cakowicie wbrew oglnemu nastrojowi utworu, e trzeba byo Kub zastpi przez wysp. (Wojtasiewicz 1957/1992: 24). Niepodany dysonans pojawia si rwnie w polskim przekadzie Cierpie modego Wertera Goethego, gdy podczas romantycznej sceny modzi bohaterowie wymieniaj tylko jedno sowo: Klopstock. Tutaj jednak tumacz jest bezradny: nie moe zastpi nazwiska Klopstock sowem poeta, nie wolno mu te oszukiwa polskiego czytelnika zastpujc to nazwisko innym. Pozostaje zatem jedynie zamieci odpowiedni przypis, ktry poinformuje polskiego czytelnika, kim by Klopstock i zagodzi nieco humorystyczny efekt brzmienia tego nazwiska dla polskiego ucha. 3. Konflikt midzy postulatem wiernoci wobec oryginau a niepodan (z punktu widzenia odbiorcy przekadu) form imienia wasnego, mogc sprawia trudnoci z prawidowym odczytaniem czy odmian obcego imienia wasnego.

Tumacz stojcy w obliczu takich problemw ma do dyspozycji kilka sposobw postpowania: 1. Pozostawienie obcego imienia wasnego w jego oryginalnej wersji (reprodukcja) a) bez adnych dodatkowych objanie; b) z przypisem na dole strony lub objanieniem w tekcie. 2. Minimaln modyfikacj obcego imienia wasnego, delikatny retusz dostosowujcy obce imi wasne do wymogw ortograficznych czy gramatycznych jzyka docelowego (np. opuszczenie znakw diakrytycznych nie wystpujcych w ortografii jzyka docelowego), 3. Transkrypcj obcego imienia wasnego (w przypadku jzykw uywajcych rnych alfabetw). 4. Tumaczenie obcego imienia wasnego a) zastpienie obcego imienia wasnego uznawanym ekwiwalentem jzyka docelowego; b) zastpienie obcego imienia wasnego ekwiwalentem wymylonym przez tumacza; c) zastpienie obcego imienia wasnego jednostka jzyka docelowego, ktra nie jest imieniem wasnym (hiperonimem lub omwieniem) 5. Zastpienie obcego imienia wasnego imieniem wasnym jzyka docelowego nie bdcym jego ekwiwalentem (w adnym z bardziej rozpowszechnionych znacze wyrazu ekwiwalent). 6. Opuszczenie wasnego imienia obcego (niekiedy wraz z najbliszym kontekstem. Moliwe s te kombinacje powyszych technik, na przykad w przypadku wieloczonowych toponimw, cz rodzajowa typu ulica, plac, gry itp. Moe zosta przetumaczona za pomoc typowego ekwiwalentu, a cz gatunkowa przeniesiona z

52

drobnymi modyfikacjami lub bez. Dla analizy i oceny konkretnych przykadw tumacze imion wasnych, jakie sprbujemy przeprowadzi w drugiej czci rozdziau, istotna bdzie przyjta w niniejszej pracy koncepcja ekwiwalencji (patrz: rozdzia 4.). Naley jeszcze raz podkreli, e w przypadku elementw nacechowanych kulturowo, a wic take imion wasnych, nie moe by mowy o identycznoci reakcji odbiorcw oryginau i odbiorcw przekadu. Imi wasne pochodzce z kultury wyjciowej bdzie zwykle budzi znacznie wicej skojarze u odbiorcw oryginau; dysponuj oni na og znacznie bogatsza reprezentacj mentaln tego imienia (na og, warto bowiem pamita o zamieszczonym powyej zastrzeeniu na temat znaczenia nazwiska Shakespeare dla rnych odbiorcw). Nie zmienia to jednak faktu, e ludzie czytaj przekady i e ich interpretacja takiej lektury w znacznym stopniu pokrywa si z interpretacj czytelnikw oryginau, a tylko w niewielkim stopniu rni. Nie powinnimy zatem mwi o obcoci w odbiorze przekadu (Lewicki 2000). Czowiek sigajcy po przekad na og wie, e ma do czynienia z utworem literackim, ktry powsta w nieco innych realiach; w zwizku z tym oczekuje pewnej innoci i jest jej ciekaw. Zamiast mwi o obcoci w recepcji, mwmy zatem o percepcji innoci. Owa inno, rozumiana jako pewien egzotyzm, jest przyprawa dziea literackiego, Kontynuujc t kulinarn metafor mona doda, e tumacz powinien czuwa, by tej przyprawy nie byo za duo ani za mao, ale tyle, ile w oryginalnym przepisie. Autor nie bez powodu umieci swj utwr w pewnych realiach, nie bez powodu zaopatrzy go w pewne aluzje i odwoania do pewnych faktw kulturowych, nie bez powodu nada swoim bohaterom takie a nie inne imiona i nazwiska. Rol tumacza nie jest zmienianie autorskiej wizji, korygowanie autorskiej bazy tekstu. Wrcz przeciwnie tumacz ma si stara, by wszystkie tropy , wszystkie odesania, odwoania i aluzje byy dostpne dla czytelnika przekadu. Dostpne, co niekoniecznie oznacza podane na talerzu. Dostpno oznacza moliwo zrozumienia tekstu na poziomie bazy wypowiedzi (z podobna atwoci czy trudnoci, z jak jest on zrozumiay dla czytelnikw oryginau) oraz szans dotarcia do wszystkich treci i znacze, do jakich dotrze moe czytelnik oryginau, czyli szans odtworzenia bazy kognitywnej autora. Oczywicie w przypadku czytelnika przekadu znaczna cz takich szans nie zostanie zrealizowana, a te, ktre w czytelnik wykorzysta, bd od niego wymagay wikszego wysiku ni od czytelnika oryginau. Ale ta dysproporcja jest przecie wkalkulowana w sam ide przekadu! Nikt, kto mia jakikolwiek kontakt z innymi narodami, z innymi kulturami, nie oczekuje, e bdzie rozumia ludzi z innych krajw tak dobrze jak swoich ssiadw. Troch to przykre, e trzeba przypomina takie oczywistoci, ale od kilku lat mamy do czynienia z szumem informacyjnym, z ktrego wyowi mona najczciej dwa sowa: foreignizing i domesticating (np. Venuti 1995) egzotyzacja i udomowienie. Ani jedno, ani drugie. Wrmy do niemodnego sowa wierno. Wierno nie wobec litery tekstu, lecz wobec jego prawdziwego znaczenia, ktre nazwalimy baz wypowiedzi i baz kognitywn. Nie naley zreszt demonizowa owych rnic kulturowych. Istnieje przecie pewien wsplny mianownik wyznaczony przez biologi, rodowisko, uczestnictwo w szerzej rozumianej tradycji kulturowo-cywilizacyjnej, przez nasz zdolno do wczuwania si w sytuacj innego czowieka ktry pozwala nam si porozumiewa nie tylko z naszymi bliskimi, nie tylko z czonkami naszej grupy etnicznej, ale rwnie z uytkownikami innych jzykw wychowanymi w czciowo odmiennych tradycjach kulturowych. Gdyby nie w wsplny mianownik, nie byoby mona uprawia teorii tumaczenia, choby z tego powodu, e tumaczenie nie byoby moliwe. Trzeba te podkreli, e to, co wsplne, nie jest wcale wskim marginesem. Mamy tendencj do wyolbrzymiania rnic i pomniejszania podobiestw, poniewa rnice bardziej rzucaj si w oczy i s zwykle ciekawsze. Std w literaturze na temat tumaczenia roi si od dramatycznych przykadw zaczerpnitych zwykle

53

z tumacze z hebrajskiego na ktry z jzykw Indian Amazonii, nikt natomiast nie wspomina o tym, e da komu do zrozumienia. To po angielsku to give somebody to understand; w wielu ksikach pisze si o tym, e Eskimosi maj wiele wyrazw na okrelenie niegu, nigdzie nie spotkaem natomiast tezy, e igloo to te dom i e jest bardzo prawdopodobne, e Eskimos zrozumiaby metafor ciepo domowego ogniska. Zadaniem tumacza jest wykorzystanie tego wsplnego mianownika i zbudowanie takiego tekstu w jzyku docelowym, ktry umoliwi odbiorcom przekadu rekonstrukcj bazy wypowiedzi (i ewentualnie fragmentw bazy kognitywnej) w miar moliwoci jak najbardziej podobnej do bazy autora i/lub odbiorcy oryginau. Owo i ewentualnie w poprzednim zdaniu nabiera szczeglnego znaczenia, kiedy mamy do czynienia z duym przedziaem czasowym midzy powstaniem utworu a jego przekadem. Istnieje wtedy wysokie prawdopodobiestwo, e dzisiejsi odbiorcy dziea odczytuj je inaczej ni wspczeni autorowi. Tumacze wybieraj wtedy midzy archaizacj a uwspczenieniem tekstu przekadu, zwykle decydujc si na ktr z drg porednich (ciekawy opis tego problemu znale mona w: Berezowski 2000). W wikszoci przypadkw tumacz ma do dyspozycji wasn wiedz o wiecie, w szczeglnoci o obu kulturach, wasn intuicj, znajomo obu jzykw. Dysponujc tym ograniczonym arsenaem, tumacz prbuje identyfikowa si z autorem, odbiorc oryginau i odbiorc przekadu i stworzy tekst, ktry jego zdaniem i na tyle, na ile jest to moliwe bdzie ekwiwalentny wobec tekstu oryginau (ekwiwalentny w sensie wyjanionym powyej). Bardzo czsto istotnym elementem tworzenia owej ekwiwalencji bd decyzje dotyczce imion wasnych w tekcie. Autentyczne imiona wasne pojawiajce si w literaturze piknej, to zwykle nazwiska postaci historycznych pisarzy, artystw, politykw, wodzw itp. tytuy dzie literackich, obrazw itd. oraz nazwy geograficzne toponimy. W przypadku nazwisk postaci historycznych tumacz ma niewielkie pole manewru: najczciej pozostawia obce nazwisko bez zmian, w nielicznych przypadkach dysponuje uznanym odpowiednikiem imienia wasnego w jzyku docelowym (Kartezjusz, Szekspir, Jerzy Waszyngton); ewentualnie moe rozwaa opuszczenie obcego imienia wasnego. Wydaje si, e ta ostatnia technika stosowana jest asymetrycznie: w wikszym stopniu wobec dzie z literatur mniej popularnych, kultur mniej rozpowszechnionych; mam wraenie, e tumacze literatury polskiej na angielski bardziej skonni s opuszcza mniej znane (na wiecie) polskie nazwiska ni tumacze przekadajcy dziea literatury angielskiej i amerykaskiej na polski. I tak na przykad tumaczka Madame Libery bez pardonu wycina Wyspiaskiego na weselu Rydla, z Grottgera za robi Delacroix (Kuciska 2001). Powstaje tu jednak pytanie, czy tumacz ma prawo do tego typu ingerencji w tekst oryginau? Jeli zaoymy, e tumacz ma by ambasadorem obcej kultury w swoim kraju, e ma dopomaga w dialogu kultur, pokazywa swoim czytelnikom obce wiaty i inne wiatopogldy, to na powysze pytanie trzeba bdzie odpowiedzie przeczco. Grottger to nie Delacroix, a Wyspiaski to jeden z najwybitniejszych europejskich dramaturgw. Tego wszystkiego tumacz nie ma prawa odfiltrowa, bo sprzeniewierza si wtedy autorowi tumaczonego przez siebie dziea i caej kulturze oryginau. Przyjmiemy zatem, e w imi lojalnoci wobec kultury oryginau i autora oryginalnego tekstu tumacz nie ma prawa eliminowa istotnych elementw wyjciowej kultury, choby nawet byy one istotne tylko w ramach teje wyjciowej kultury. No dobrze, powie dynamiczny tumacz, ale przecie sformuowanie Wyspiaski na weselu Rydla nigdy nie powie amerykaskiemu czytelnikowi tyle, co polskiemu; gdzie tu zatem podobiestwo baz kognitywnych odbiorcw? Odpowiadajc na tak wtpliwo, trzeba przypomnie kilka podstawowych prawd na temat tumaczenia. Po pierwsze, aden tumacz

54

nie oczekuje, e jego przekad bdzie automatycznie wywoywa konstrukcj dokadnie takich samych baz kognitywnych jak bazy kognitywne autora i odbiorcy oryginau (tak jak je widzi tumacz). Odbiorca nie wychowany w Polsce nie moe reagowa na polskie realia tak samo jak czytelnik polski. Wrcz przeciwnie, to, co dla Polaka bdzie swojskie i nasze, dla cudzoziemca czsto stanowi bdzie o egzotyce utworu. Ta dysproporcja jest jednak wpisana w dziaalno tumaczeniow to nieuchronne przesunicie bazy kognitywnej odbiorcy przekadu wzgldem bazy kognitywnej odbiorcy oryginau. Trzeba przy tym pamita, e realia nie s zwykle dominujc wartoci utworu literackiego realia dominuj w przewodnikach, podrcznikach historii od dziea literackiego oczekujemy czego wicej. Po drugie, naley pamita, e bazy kognitywne zawieraj pewne jdro, cz niezbdna do interpretacji tekstu, ktr nazwalimy baz wypowiedzi. W tym sensie odczytanie fragmentu jak Wyspiaski na weselu Rydla nie powinno sprawi adnemu czytelnikowi najmniejszych trudnoci: z kontekstu, w jakim owo sformuowanie si pojawia, atwo mona wywnioskowa, e chodzi tu o jak romantyczna posta, ktra nie bierze udziau w zabawie innych, tylko si jej przyglda. Na tym poprzestanie przecitny czytelnik. Mona jednak wyobrazi sobie czytelnika niezwykle dociekliwego, ktry zainteresuje si polska kultur i przeczytawszy o Wyspiaskim na weselu Rydla, zechce si dowiedzie czego bliszego na temat tego zdarzenia i tych postaci, a moe nawet przeczyta Wesele w angielskim tumaczeniu (zob. Bauk-Ulewicz 2000). Tumaczka Madame uznaa zapewne, e taki scenariusz jest zupenie nieprawdopodobny, wrcz niemoliwy. Ja bybym ostroniejszy: historia odnotowuje przypadki fascynacji innymi kulturami, ktre czsto owocoway nowymi dzieami czy choby nowymi tumaczeniami. Kilka lat temu w maym angielskim miecie Buxton miaem okazj odby ciekawa rozmow na temat wspczesnej literatury polskiej z pewnym sympatycznym Anglikiem, z zawodu murarzem. Mj rozmwca wiedzia na ten temat naprawd bardzo duo, obawiam si, e wicej ode mnie, chocia mg czyta literatur polsk tylko w przekadach, a z Polska bynajmniej nie czyy go adne wizi rodzinne. Kultura yje cigoci. Jest siatk powiza, systemem odniesie, aluzji, polemik, atakw, cytatw, plagiatw, hodw skadanych wczeniejszym twrcom, pastiszw i parodii. Jeli uznamy, e tak rozumiana cigo stanowi istot kultury, to musimy doj do wniosku, e aden tumacz nie ma prawa pochopnie przecina oczek owej sieci. Przypuszczam, e wanie ze wzgldu na szacunek i lojalno wobec autora i kultury wyjciowej oraz wiadomo kulturowej cigoci aden z tumaczy Cierpie modego Wertera nie odway si na zastpienie nazwiska Klopstock jakim innym, cho niewtpliwie brzmienie tego nazwiska w kontekcie polskiego przekadu burzy romantyczna atmosfer sceny, w ktrej to nazwisko pada. Realistyczne imiona i nazwiska nie powinny w zasadzie ulega zmianom w przekadzie. Pojawiaj si one najczciej w utworach osadzonych w konkretnych realiach i s zwykle czci ta kulturowego, zatem jeli tumacz nie zamierza przenie miejsca akcji tumaczonego utworu, w ktrym to przypadku mielibymy do czynienia raczej z adaptacj ni z tumaczeniem, nie powinien ingerowa w dobr nazwisk i imion dokonany przez autora. Tym bardziej, e, jak pisze U. Zalewska-Okrutna, zmieniajc () imi, zastpujc je odpowiednikiem w innym jzyku, zmieniamy narodowo osoby, ktrej to imi nadano, zmieniamy informacj dotyczc wieku i pochodzenia; w skrcie zmieniamy jej osobowo (Zalewska-Okrutna 2001: 253). Moliwe s natomiast drobne retusze, uatwiajce Zycie tumaczowi i przyszemu czytelnikowi, na przykad opuszczenie kocowego h w imionach takich jak Sarah, Hannah czy Deborah, co czytelnikowi uatwi przeczytanie tych imion, a tumaczowi umoliwi ich odmian. Sdz, e powysza zasada powinna obowizywa rwnie w tumaczeniach literatury dziecicej. Nie widz adnych powodw, dla ktrych mielibymy ukrywa przed dziemi

55

fakt, e ludzie w innych krajach nazywaj si inaczej. Argumenty o utrudnionej percepcji nie poparte zreszt, o ile mi wiadomo, adnymi powaniejszymi badaniami s nie do utrzymania: takim samym utrudnieniem s obce imiona wasne dla czytelnikw dorosych nie znajcych zupenie danego jzyka obcego, nikt jednak nie proponuje, eby Olivera Twista zamienia na Olgierda Krka. A zatem Pippi Langstrump a nie Fizia Poczoszarka, Christopher Robin a nie Krzy. (Rozwizanie porednie zastosowane przez Monik Adamczyk Krzysztof Robin nie wydaje si zadowalajce: nikt w Polsce nie nosi imienia Robin, wic mody czowiek moe doj do wniosku, e Robin to nazwisko). Zmiany realistycznych imion wasnych w tumaczeniach maj czasem ciekaw motywacj: znana dobrze wszystkim czytelnikom Ani z Zielonego Wzgrza pani Magorzata Linde nazywaa si w oryginale Rachel Linde; sdz, e na zmian jej imienia wpyn czas, w ktrym powstao tumaczenie. Tumaczka Ani z Zielonego Wzgrza spolszczya wiele imion bohaterw, na og jednak staraa si uywa uznanych polskich odpowiednikw bd imion o podobnym brzmieniu Matthew Mateusz, Martin Marcin, Thomas Tomasz, Marilla Maryla; nie bya w tym zreszt cakiem konsekwentna, pozostawiajc bez zmian takie imiona jak James, Jerry, Jedediah, Nancy, Katie, Mary. Drastyczna zmiana imienia dotkna tylko pani Linde. Podobnie postpoway kontynuatorki tumaczki nastpnych tomw ksiki: powaniejsze zmiany dotyczyy tylko trojga istotnych bohaterw dziecicych (Davi i Dora stali si Tadziem i Tol, a ulubiony ucze Ani, Paul Jasiem) oraz jednej z przyjaciek Ani Philipsa Gordon zostaa Izabel Gordon (Fabisiak 2001). Obce imiona i nazwiska stanowi te pewien problem w tumaczeniach tekstw informacyjnych. Niewielu Polakw zna na przykad zasady ich odmiany. W kadym razie moich studentw musz uczy, e nazwiska takie, jak Milne czy Lodge, zakoczone na nieme e, odmienia si z apostrofem: Milnea, Lodgea, z Milneem, Lodgeem, podobnie jak nazwiska zakoczone na y po spgosce (czytane jako i), takie jak Chomsky: Chomskyego, natomiast nazwiska typu Presley, Disney, ktre maj spolszczon wymow z j na kocu, odmieniamy tak jak polskie wyrazy zakoczone na j: Presleya, Disneya. Oddzielnym zagadnieniem jest transliteracja nazwisk rosyjskich, arabskich, chiskich i In., poniewa pisownia tych nazwisk po angielsku zwykle rni si od pisowni polskiej, na przykad Yeltsin to Jelcyn, Zhurin urin, Zhyrinovski yrinowski, Solzhenitsyn Soenicyn, Gaddafi Kaddafi. Nazwy geograficzne spotykane w tumaczonych tekstach mona podzieli na mikrotoponimy i mikrotoponimy. Te pierwsze przekraczaj swym znaczeniem i uyciem granice jednego kraju i czsto maj uznane ekwiwalenty w innych jzykach. Te drugie nazwy o znaczeniu lokalnym nie posiadaj zwykle ustalonych ekwiwalentw w innych jzykach (Bagajewa 1993a: 113). Jak wynika z powyszej charakterystyki mikrotoponimy nie powinny w zasadzie powodowa problemw tumaczeniowych. Tumacz musi jednak zachowa czujno, jako e ekwiwalenty niektrych nazw zupenie nie przypominaj nazw oryginalnych: niemieckie Aachen to po francusku Aix-la-Chapelle, a po polsku wci jeszcze (cho w coraz mniejszym stopniu) Akwizgran; belgijskie Gent to po polsku Gandawa. Warto wiedzie, e angielskie Naples, Milan, Munich i Cologne to po polsku Neapol, Mediolan, Monachium, Kolonia. (Nie wszyscy z moich studentw tumaczcych teksty The Mouse that Roared i Prison Tales prawidowo rozszyfrowali mikrotoponimy Cologne i Naples .) Kiedy tumaczymy obce toponimy, bardzo atwo o niezamierzon gaf: Stratford-upon-Avon nie nazywa si po polsku Stratford nad Avonem, jak proponuje tumaczka Small Word Lodgea (Gobiowska 2000).

56

Znacznie wicej kopotw przysparzaj tumaczom mikrotoponimy. Przede wszystkim trzeba zidentyfikowa miejsce, ktre nazywa dany mikrotoponim, jego znaczenie i rol w tekcie, a nastpnie podj ewentualn decyzj o tumaczeniu, czciowym lub cakowitym. Gdyby tumacz Nice Work Lodgea ustali, e Isle of Dogs to dzielnica Londynu i to bynajmniej nie pooona na wyspie, z pewnoci nie przetumaczyby tego mikrotoponimu jako Wyspa Psw (Gobiowska 2000). Podobny zarzut postawi mona tumaczowi Weisera Dawidka Hellego na angielski: Nowy Port, Dugi Targ, Targ Wglowy to waciwie nazwy ulic w Gdasku, a zatem nie miao wikszego sensu tumaczenie tych nazw jako the new port, Long Market i Coal Market. Tajemnic tumacza pozostanie powd, dla ktrego Krzyworwnia to w przekadzie Krivoy Rog (Kaczorowska 2000). Najczstszym bdem w tumaczeniu mikrotoponimw jest brak konsekwencji. Przekadajc ksiki tak mocno osadzone w miejskiej topografii jak Pamitnik z powstania warszawskiego Biaoszewskiego czy Raport o stanie wojennym Nowakowskiego, naleaoby zadba o to, by bardziej dociekliwy czytelnik mg odnale miejsce akcji na planie miasta. Tumacze zostawiaj rzeczywicie bez (wikszych) zmian nazwy ulic (Chodna, Ogrodowa, Krochmalna, Leszno, Grzybowska, Lucka, Krakowskie Przedmiecie czy Brzeska Street, Rzodkiewki Street), ale nie wytrzymuj przy znaczcych nazwach placw (Square / Place of Three Crossem, Bank Square), popeniajc przy okazji pomyki: Krasinski Square ma odpowiada Planowi Krasiskich, a Victory Square Placowi Defilad (!) (Grajewska 2001; Ruta 2000). Podobny brak konsekwencji wystpuje w Who was David Weiser, tumaczeniu Weisera Dawidka Pawa Hellego: Polanki to Polanka (?) Street, ale Pilotw to ju Pilots Street; Bukowa Grka to Bukowa Hill, ale Dolina Radoci to Echo Valley (?!), za Jakowa Dolina przechrzczona zostaa, zapewne na skutek zbyt daleko posunitej podejrzliwoci tumacza, na Beanstalk Valley (Kaczorowska 2000). Dokadno w tumaczeniu czy te raczej przytaczaniu toponimw jest oczywicie podstawowym wymogiem przy tumaczeniu przewodnikw i innych tekstw turystycznokrajoznawczych. Ich odbiorcy musz mie moliwo odnalezienia poszukiwanych miejsc na mapach opisanych w jzyku wyjciowym, a take zapytania o drog do danego miejsca uytkownikw jzyka docelowego. W praktyce wyglda to bardzo rnie. Zdarza si, e te same nazwy geograficzne tumaczone s inaczej w rnych przewodnikach. Na przykad Gry witokrzyskie bywaj tumaczone jako the witokrzyskie Mountains kombinacja tumaczenia z reprodukcj ale czasem spotykamy odpowiednik the Holy Cross Hills, ktry naley chyba uzna za bardziej mylcy ni informatywny. Spore zamieszanie panuje zwykle w tumaczeniu nazw regionw, i tak Chemszczyzna bywa tumaczona jako Chem Land, Chemszczyzna lub the Chem Region. Wydaje si, e tego typu rozbienoci spowodowane s faktem, i przewodniki i foldery zwaszcza te regionalne tumaczone s czasem przez ludzi przypadkowych, ktrych znajomo jzyka angielskiego (nie mwic ju o kompetencji tumaczeniowej) pozostawia wiele do yczenia. Znacznie wikszym problemem tumaczeniowym s intencjonalne imiona wasne. Uywajc terminu intencjonalne imiona wasne stosujemy oczywicie pewien skrt mylowy. Jak zauwaa Ch. Nord: To find a name for their fictional characters, authors can draw on the whole repertoire of names existing in their culture, and they can invent new, fantastic, absurd or descriptive names for characters they create. We may safely assume, therefore, that there is no name in fiction without some kind of auctorial intention behind it, although, of course, this intention may be more obvious to the readers in one case than in another. (Nord 2003: 183) Ch. Nord ma w zasadzie racj, ale trzeba podkreli, e niektre imiona mog zosta wybrane na chybi trafi z kalendarza, niektre nazwiska w podobny sposb z ksiki

57

telefonicznej, inne dlatego, e autorowi spodobao si ich brzmienie. W takich przypadkach intencjonalno owych imion wasnych nie bdzie wcale oczywista dla odbiorcw (w tym rwnie dla tumacza). W tej ksice przyjmiemy zatem, e intencjonalne imiona wasne to takie, co do ktrych mona przyj z du doz prawdopodobiestwa, e znacz co szczeglnego dla odbiorcw oryginau, e w typowych sytuacjach zostay wybrane przez autora wanie po to, by co przekaza odbiorcom. P biedy jeszcze, kiedy intencjonalne antroponimy pojawiaj si w tekcie o charakterze baniowym czy alegorycznym, nie osadzonym w realiach konkretnego kraju. Wtedy zadaniem tumacza jest odczytanie wszelkich skojarze, jakie wywoa moe dane imi (odtworzenie wszelkich ram i scenariuszy, w ktrych moe si ono pojawia) i skonstruowanie takiego imienia w jzyku docelowym, ktre budzi bdzie podobne skojarzenia. Tak wanie postpi tumacz Opowieci z Narnii C.S. Lewisa. Wikszo polskich ekwiwalentw imion baniowych bohaterw tego cyklu zbudowana zostaa na zasadzie poczenia dwch tematw morfemem -o-, na podobiestwo takich wyrazw, jak deskorolka czy listonosz. I tak imionom Rumblebuffin, Bricklethumb, Trufflehunter, Glenstorm, Wimbleweather, Glimfeather, Ruddleglum, Cloudbirth, Chippingford i Patterwig odpowiadaj w polskim przekadzie Grzmotoup, Kruchopaluch, Truflogon, Gromojar, widrigrzmot, wiecopuch, Botosmtek, Chmurosyn, Targobrd, Trajkowitka. Mona dyskutowa, oczywicie, czy polskie ekwiwalenty nie brzmi nieco bardziej wyszukanie od imion oryginalnych, mona zgasza zastrzeenia co do poszczeglnych rozwiza mnie na przykad Truflogon kojarzy si najpierw z trufla i ogonem, a dopiero w drugiej kolejnoci z gonieniem za truflami, ale przyzna trzeba, e wikszo tych imion budzi podobne skojarzenia i sugeruje podobne cechy charakteru jak imiona oryginalne, co potwierdzia ankieta przeprowadzona wrd rodzimych uytkownikw jzyka angielskiego i Polakw (Adamska 2001). Ciekawe, e tumacz Opowieci z Narnii w kilku przypadkach zastosowa zupenie inn technik zastpowania imienia oryginalnego imieniem o podobnym brzmieniu lub wygldzie, np. Peepiceek Pipisek, Gumpas Gumpas, Pug Pug, Poggin Pogin, Griffle Gryfel, Reepicheep Ryczypisk, Sopespian Sobiepan, Roonwit Runwid. O ile imiona myszy Pipisek i Ryczypisk dostarczaj polskiemu czytelnikowi do podobnych skojarze jak ich angielskie pierwowzory, o ile Griffle i Gryfel czytelnikom obu wersji jzykowych kojarz si z Gryfem, o tyle trudno mwi o jakiejkolwiek ekwiwalencji baz kognitywnych w przypadku imion Pug czy Pogin, za imiona Sobiepan i Runwid wprowadzaj do tekstu niezamierzone przez autora polskie konotacje. Z nieco bardziej zoona sytuacj mamy do czynienia w ksice Harry Potter i kamie filozoficzny, poniewa jej bohaterowie nale niejako do dwch rnych wiatw s uczniami w szkole czarw, ale jednoczenie angielskimi dziemi noszcymi angielskie nazwiska. Z tego zapewne wzgldu tumacz pozostawi nie przetumaczone takie nazwiska jak Spruto, Longbottom czy Mafloy, cho s one niewtpliwie uyte intencjonalnie. W pewnym sensie intencjonalne jest te nazwisko Harry Potter ma ono podkrela zwyczajno tego niezwykego chopca, sugerowa maym czytelnikom, e i oni nosz w tornistrze rdk Harryego Pottera. Pewne zdziwienie budzi moe pozostawienie bez tumaczenia takich nazw jak Slytherin, ktre u czytelnikw oryginau budzi musz szereg zdecydowanych skojarze (Zieliska 2001). Jednak, jak si okazao w nastpnych tomach ksiki, decydujc si na takie rozwizanie, tumacz ustrzeg si przed pniejszymi kopotami: w dalszym cigu opowieci o Harrym Potterze dowiadujemy si, e nazwy domw to nazwiska czarodziejw, ktrzy je zaoyli. Gdyby zatem tumacz przeoy nazwy domw, musiaby si z tego tumaczy w kolejnych tomach. W t puapk wpada brazylijska tumaczka Harryego Pottera (Wyler 2003).

58

Najwikszym jednak wyzwaniem dla tumacza s intencjonalne imiona wasne w utworach, ktrych akcja osadzona jest w realiach danego kraju. Jeli intencjonalno uycia imion wasnych ogranicza si do jednego czy paru przypadkw, mona prbowa przetumaczy te imiona, a nastpnie nada im charakter imion, ktre mogyby wystpi w kulturze wyjciowej. Po mistrzowsku zrobia to tumaczka Madame, ktra przetumaczya imiona i nazwiska dwch niezbyt szanowanych koleanek bohatera Adriany Kloc i Agnieszki Wsik na Adrienne Swat i Agnes Wanko: oba te nazwiska budz podane skojarzenia u anglosaskiego czytelnika, ale jednoczenie mogyby by nazwiskami polskimi (Kuciska 2000). Nieco gorszym rozwizaniem jest zastpienie imienia i nazwiska Lucyla Rogrodek nazwiskiem Lucilla Rosenberg: o ile w polskim oryginale mona si tylko domyla ydowskiego pochodzenia dziewczyny, o tyle w wersji angielskiej staje si ono oczywiste. Tej techniki nie da si jednak zastosowa we wszystkich przypadkach: przetumaczenie nazwiska Gardener w Being There J. Kosiskiego na OGrodnick uwaam za zupenie chybione, jako e sugeruje ono polskiemu czytelnikowi, e Amerykanie uywaj polskiego wyrazu ogrodnik na okrelenie czowieka, ktry zajmuje si tego typu prac (por. Rudolf 2000: 486). Nie ma te chyba dobrego rozwizania w przypadku nazwiska gwnego bohatera Money M. Amisa Johna Selfa, ktre to nazwisko odgrywa istotn rol w rozwoju akcji. Inna sprawa, e czytelnikowi polskiemu nalea si w odpowiednim miejscu porzdny przypis, ktrego tumacz nie zamieci (wierkocki 1997; Jaworowska 2001). Sytuacja komplikuje si jeszcze bardziej, gdy intencjonalne imiona wasne wystpuj w wikszej liczbie, a na dodatek przemieszane s z imionami realistycznymi i umieszczone w realiach konkretnego kraju. Z tak sytuacj mamy do czynienia na przykad w Prawieku i innych czasach O. Tokarczuk. Przetumaczenie imion intencjonalnych i pozostawienie w wersji oryginalnej pozostaych imion, a tak postpi tumacz tej ksiki na francuski, moe sprawi, e czytelnik francuski bdzie zastanawia si nad tym, dlaczego mieszkacy polskiej wsi noszcy rodzime nazwiska maj ssiadw o nazwiskach francuskich i dlaczego ci ostatni daj jednym dzieciom imiona francuskie, a innym polskie (Skibiska 2000: 166). Z przedstawionego w tej ksice punktu widzenia najwaniejszym zadaniem tumacza jest umoliwienie czytelnikowi przekadu rekonstrukcji bazy wypowiedzi i bazy kognitywnej jak najbardziej zblionych do baz autora i odbiorcy oryginau w warstwie scenariuszowej, emocjonalnej, ale rwnie w warstwie realiw przedstawionych w utworze, w tym imion wasnych. Sdzimy zatem, e wykluczy naley przede wszystkim takie sposoby dziaania tumacza, ktre ow rekonstrukcj cakowicie uniemoliwiaj, na przykad opuszczanie pewnych elementw oryginau. Tumacz ma do dyspozycji kilka technik umoliwiajcych transfer imion wasnych oryginau do przekadu, ktre pokrtce opisaem powyej. Zdarzaj si te sytuacje niemal bez wyjcia. Warto jednak pamita, e w duszych tekstach przypis, uwaany przez wielu tumaczy za ostateczno, jest znaczenie lepszym rozwizaniem ni cakowity brak informacji.

59

6. Nieprzekadalno jzykowa: znaczenie jest wasnoci jzyka

istot jzyka jest mono przekadu. Claude Lvi-Strauss Jak ju zostao powiedziane, zdaniem niektrych autorw, nieprzekadalno caych tekstw bd ich fragmentw spowodowana jest rnicami kulturowymi i rnicami jzykowymi. Ta druga przyczyna trudnoci przekadowych wystpuje z ca ostroci wtedy, kiedy tekst wyjciowy zawiera struktury nacechowane jzykowo, tj. wwczas, gdy wiedza na temat jzyka wyjciowego (dotyczca jego idiomatyki, polisemii, homonimii, morfologicznego potencjau jzyka) jest wan czci bazy wypowiedzi. Ciekawy przykad tego zjawiska, polski przekad chiskiej anegdoty, znajdziemy u O. Wojtasiewicza: Pewien wyksztacony Chiczyk otrzyma od swojego znajomego, czowieka rwnie wyksztaconego jak on sam, zaproszenie, aby przyszed do niego na poow ksistwa Lu. Zaintrygowany tego rodzaju sformuowaniem, uda si z wizyt, w czasie ktrej gospodarz poczstowa go ryb (ideogram oznaczajcy ryb stanowi grn cz ideogramu bdcego nazw ksistwa Lu). Po pewnym czasie, pragnc zrewanowa si za przyjcie, skierowa do swojego niedawnego gospodarza analogiczne zaproszenie. Gdy go przyby, siedzia z nim dugo w upa na tarasie, a gdy go uczyni aluzj do spodziewanego poczstunku, wyjani ze miechem, e zaprosi go na doln poow Lu (dolna poow tego ideogramu stanowi znak bdcy symbolem soca). (Wojtasiewicz 1957/1992: 56) Wojtasiewicz komentuje ten przypadek w nastpujcy sposb: Jeli skrelimy wyjanienia zawarte w nawiasach, otrzymamy mniej czy wicej udane tumaczenie anegdoty, ale dla czytelnika polskiego bdzie ono cakowicie niezrozumiae wanie ze wzgldu na aluzje do form poszczeglnych ideogramw, dodane za objanienia s ju komentarzami wykraczajcymi poza granice przekadu. Anegdota jest wic nieprzetumaczalna na polski, podobnie zreszt jak i na wszystkie jzyki nie posugujce si chiskimi ideogramami; mona jej sens wyjani dodatkowymi uwagami, ale wwczas nie bdzie to ju zwyke tumaczenie. (Wojtasiewicz 1957/1992: 57) Poniej rozwaymy kilka problemw tumaczeniowych, ktrych rdem SA przede wszystkim zjawiska jzykowe. Oczywicie warto pamita, e granica midzy jzykiem a kultur nie jest adn wyran lini demarkacyjn, a wic niektre z omawianych tu zagadnie bd dotyczyy rwnie kwestii kulturowych. 1. Gry jzykowe, kalambury Takie zjawiska jzykowe jak polisemia czy homonimia, a zwaszcza ich celowe wykorzystanie w tekcie wyjciowym mog by rdem powanych problemw tumaczeniowych, gdy jzyk docelowy nie dysponuje odpowiednimi jednostkami homonimicznymi czy polisemicznymi. Na przykad sztuka Harolda Pintera Old Times rozpoczyna si od nastpujcego dialogu:

60

KATE: Dark (pause) DEELEY: FAT or Hun? KATE: Fuller than me, I think. (pause) DEELEY: She was then? KATE: I think so. DEELEY: She may not be now. Jak zauwaa Sh. Blum-Kulka (2000: 302-303) ta celowo enigmatyczna i dwuznaczna rozmowa musi zosta ujednoznaczniona w tumaczeniu na hebrajski, po pierwsze dlatego, e hebrajskie przymiotniki maj rodzaj, a po drugie dlatego, e w jzyku hebrajskim nie ma dobrego polisemicznego ekwiwalentu angielskiego wyrazu dark. Podobnie w tumaczeniu na jzyk polski cytowany fragment bdzie mniej wieloznaczny ze wzgldu na konieczno uycia eskiego rodzaju przymiotnika, co natychmiast wyjani czytelnikowi, e mowa jest o kobiecie (zob. Kozodj 2001). Tumacze czasem pozbywaj si kopotliwej gry sownej wyrzucajc w tumaczeniu cay problematyczny fragment. Prezentowana poniej gra jzykowa oparta na cechach angielskiej gramatyki nie zostaa uwzgldniona w polskim przekadzie Peter Pan: Feeling that Peter was on his way back, the Neverland had again woke is better and was always used the plusperfect and say wakened, but woke is better and was always used by Peter. (przykad z: Adamczyk-Grabowska 1988: 57). Trudno wyjani takie rozwizanie inaczej ni jako przejaw protekcjonalnego stosunku do literatury dziecicej I dziecicego odbiorcy. (Wicej przykadw gier sownych w tumaczeniach literackich znale mona w: Wille 2003). Celowe wykorzystywanie wieloznacznoci nie jest jednak bynajmniej wyczn domen literatw. Problemy tego typu pojawiaj si czsto w tekstach prasowych, a take cho z mniejsz czstotliwoci w tekstach naukowych i popularnonaukowych. W zamieszczonych w Suplemencie tekstach prasowych wykorzystywanych przeze mnie na zajciach z tumaczenia znajdziemy na przykad sformuowanie Mickey Mouse has stepped in Pooh. (tekst Sweet Deal), ktrego autor nie mg powstrzyma si przed wykorzystaniem dwuznacznoci wyrazu pooh.: jest on czci imienia sawnego misia znanego u nas jako Kubu Puchatek, ale rwnie w dziecicym jzyku moe oznacza kupk. A zatem powysze zdanie metonimiczne wyraa myl: Wytwrnia Disneya zainteresowaa si ksikami A.A. Milnea, ale jednoczenie przywouje zabawne w tym kontekcie skojarzenie Myszka Miki wdepna w Gdyby tekst sugerowa zarazem, e wymieniona wytwrnia wysza na tej transakcji jak Zabocki na mydle, to mielibymy do powany problem tumaczeniowy, poniewa jednak stepped in Pooh jest tylko artem, moemy specjalnie si nim nie przejmowa (w kocu tumaczymy krtki tekst informacyjny) i zastpi kalambur oryginau zdaniem: Myszka Miki zainteresowaa si Puchatkiem czy nawet wykorzystujc wiedz zdobyt w dalszej czci artykuu Myszka Miki przejmuje Puchatka. Myl, e w tym konkretnym przypadku takie tumaczenia s jak najbardziej do przyjcia, chocia jedna z moich studentek wpada na ciekawy pomys przeoenia interesujcego nas fragmentu jako: Myszka Miki wdepna w garnczek miodu. Naszpikowany tego typu problemami jest krciutki tekst Pitiful Debate. O czci z nich bya ju mowa przy okazji omawiania tumaczenia funkcjonalnego (rozdz. 3). Warto zwrci jeszcze uwag na dwuznaczne spit on our rules (plu wedug naszych zasad lub plu na nasze zasady), ktre zapewne ma suy dodatkowej, ironicznej charakterystyce wybitnego autorytetu w dziedzinie plucia pestk wini na odlego. Ze wzgldu na kocwki polskich przypadkw nie dysponujemy tu idealnym rozwizaniem, ale chyba niezym pomysem jest przetumaczenie tego zwrotu na potoczne plu na naszych zasadach, w ktrym przynajmniej pobrzmiewa druga interesujca nas fraza plu na co. W tekcie Topless in Rio pojawia si sformuowanie toplessness was a bare Essentials, w ktrym

61

wykorzystano dwuznaczno wyrazu bare, co sprawia, e zwrot ten jest trudny do przeoenia na jzyk polski, w ktrym wyrazy goy i nagi tworz nieco inne kolokacje: goa szabla, pod goym niebem, z go gow, goymi rkami, goym okiem, goe sowa, nagie fakty, naga prawda, naga rzeczywisto. Oczywicie mona ktry z nich wykorzysta, dostosowujc nieco tekst oryginau (np. goym okiem czy naga rzeczywisto) byoby to nawet konieczne, gdybymy mieli do czynienia z tekstem literackim. Poniewa jednak tumaczymy tekst informacyjny, myl, e mona rwnie zaakceptowa rozwizania gubice dwuznaczno oryginau, na przykad absolutna konieczno czy niezbdny warunek. Dwuznaczno i gry sw s take cech charakterystyczn tytuw amerykaskich artykuw prasowych, na przykad Pipe Down, Pitiful Debate, In a Flap, Hart of Stone (w Polsce w tytuach tego typu zaczyna si specjalizowa z rnym zreszt powodzeniem Gazeta Wyborcza). Wydaje si, e jedyn metod tumaczenia gier sownych jest zastpowanie ich gr jzyka docelowego. Oczywicie po rozwaeniu wszystkich za i przeciw. Jeli cena za kalambur byaby zbyt wysoka, przyjdzie z niego zrezygnowa ewentualnie mona posikowa si przypisem. 2. Idiomy, powiedzenia, przysowia Bogata literatura na temat idiomw koncentruje si na prbach zdefiniowania idiomw oraz przedstawienia ich klasyfikacji. Rni badacze wyraaj rne pogldy na temat tego, czym jest idiom: trwa debata dotyczca zoonoci idiomw (czy musz to by wyraenia zoone, a jeli tak, to z ilu elementw); spotyka si definicje w rodzaju znaczenie idiomu nie jest sum znacze jego skadnikw, ktre byoby bardziej na miejscu w arytmetyce ni w jzykoznawstwie. Poniewa nas interesowa tu bd kwestie tumaczeniowe, pozostawimy problem cisego zdefiniowania idiomu jzykoznawcom, a sami sformuujemy nieprecyzyjn definicj robocz, ktra jednak, jak sdz, pozwoli nam na odrnienie wikszoci idiomw od nieidiomw i ustosunkowanie si do kwestii ich przekadu. Przyjmiemy zatem, e idiomy to spetryfikowane metafory, w wikszoci odnotowane w sownikach danego jzyka. Wydaje si, e tumacz moe zastosowa jedn z czterech technik tumaczenia idiomw: A. Uycie oczywistego, nasuwajcego si ekwiwalentu idiomu o bardzo podobnej formie i sensie w jzyku docelowym, jeli takowy istnieje (co zdarza si najczciej w przypadku idiomw o pochodzeniu biblijnym lub klasycznym) B. Uycie ekwiwalentu funkcjonalnego zastpienie idiomu jzyka wyjciowego takim idiomem jzyka docelowego, ktrego znaczenie funkcjonalne jest podobne, cho obraz inny. C. Syntagmatyczne przetumaczenie idiomu jzyka wyjciowego co moliwe jest tylko w rzadkich, specyficznych przypadkach, kiedy oryginalny idiom jest przejrzysty (zrozumiay w kulturze docelowej) i tylko w pewnych typach tekstw, ktrych odbiorca przygotowany jest na pewne nowatorstwo, inwencj jzykow. D. Uycie ekwiwalentu znaczeniowego nie bdcego idiomem. Granica midzy technikami A i B jest zreszt pynna idiomy mog pochodzi z tej samej sceny, mie podobna struktur i rni si tylko doborem jednostek leksykalnych, tak jak inch by inch krok po kroku czy to run neck and neck i eb w eb. Takie rnice na og nie odgrywaj znaczcej roli w tumaczeniu. Pewnym utrudnieniem bywa zapanie idiomu za sowo, wykorzystanie wyjciowego znaczenia metafory dla uzyskania humorystycznego efektu. Zdarza si, e funkcjonalny ekwiwalent oferuje analogiczne

62

moliwoci w jzyku docelowym. W jednej z powieci Archera znajdujemy nastpujce sformuowanie: they are twisting my arm its amazing Im not permanentny in splints, ktre zostao przeoone na jzyk polski jako: Wierc mi z tego powodu dziur w brzuchu, e chyba przewituj na wylot. Czasem moliwe s kombinacje powyszych technik. Na przykad w ksice tego samego autora idiom hook, line and sinker zosta zastpiony pochodzcym z tej samej sceny wdkarstwa idiomem pokn haczyk, a nastpnie polski zwrot rozwinito poprzez tumaczenie syntagmatyczne oryginalnego idiomu: Pokn haczyk, yk i spawik. W efekcie powstao barwne i dobitne wyraenie, dobrze oddajce sens angielskiego zwrotu, cho niewtpliwie rnice si od pierwowzoru stopniem oryginalnoci (powysze przykady pochodz z: Malon 2001). Kiedy tumacz dojdzie do wniosku, e zastosowanie technik A-C nie jest moliwe, zamiast stosowa technik D opuszcza czasem kopotliwy fragment (zwaszcza w przekadach literackich, by unikn wielosowia). I tak na przykad w polskim przekadzie ksiki Peter Pan nastpujce zdanie: Michael was up by his time also, looking as sharp as a knife with six blades and a saw zostao przetumaczone jako: Micha te si ju obudzi (Adamczyk-Grabowska 1988: 57). Militarne idiomy w tekcie The Mouse That Roared, zgrupowane w poniszym fragmencie, byy ju pokrtce omawiane przy okazji analizy tego tekstu w rozdziale 4., ale wrcimy jeszcze do nich na chwil, by zasugerowa ich moliwe przekady: Liechtenstein has mustered all its big guns for the fray. Its foreign minister came to The Hague armed with four of Europes most expensive lawyers. Even its head of state. Prince Hans-Adam II, has girded his loins for battle Sdz, e w pierwszym przypadku mona zastosowa nasuwajcy si polski ekwiwalent wytacza najtsze dziaa, w drugim zastpi armed with wyraeniem w obstawie, a w trzecim sprbowa metaforycznego przypasa miecz czy przywdzia zbroj, ktre w kontekcie artykuu bd zrozumiae, a jednoczenie nios archaiczno-rycerskie konotacje, zamierzone chyba przez autora. Idiomem jest rwnie wyraenie Sturm und Drang, uyte w tym samym tekcie w zdaniu Oh, the Sturm und Drang that has occasioned, ktre chyba mona przeoy na idiomatyczne Ach, jaka si wtedy rozptaa burza. Gubimy w ten sposb niemiecko zwrotu Sturm und Drang, ale zachowujemy sens i ironi oryginalnego zdania. Trudnym problemem jest te kwestia tumaczenia powiedze i przysw. Czsto wyraany jest pogld, e przysowia powinny by w przekadzie zastpowane przysowiami jzyka docelowego o podobnej wymowie (ekwiwalentem funkcjonalnym). Rozwizanie takie jest zapewne moliwe, a nawet godne polecenia w tekstach informacyjnych, w ktrych dane przysowie czy powiedzenie nie odgrywa istotnej roli, oraz w tekstach, ktrych akcja toczy si wszdzie i nigdzie, np. w baniach. Czy jest to jednak rozwizanie godne bezwarunkowej aprobaty, jeli mamy do czynienia z tekstem osadzonym w konkretnych realiach? Chyba nie. Jak susznie zauway A. Berman: Of course a proverb may have its equivalents in other languages [Berman ma tu na myli ekwiwalenty funkcjonalne K.H.], but these equivalents do not translate it. [] The desire to replace ignores [] the existence in us of a proverb consciousness which

63

immediately detects, in a new proverb, the brother of an authentic one: the world of our proverbs is thus augmented and enriched (1985/2000: 295) Doskona ilustracj tezy Bergmana jest przekad Pamitnika z powstania warszawskiego M. Biaoszewskiego, w ktrym przysowie jak bida to do yda zostao przetumaczone funkcjonalnie jako beggars cant be choosers; w efekcie znikny specyficznie polskie, czy te polsko-ydowskie, konotacje oryginalnego powiedzenia istotne chyba w kontekcie tumaczonej ksiki. Przysowia i powiedzenia a przynajmniej te z naszego krgu kulturowego czsto poddaj si tumaczeniu syntagmatycznemu. Na przykad wszyscy trzej tumacze The Adventures of Tom Sawyer M. Twaina przekadaj cant teach any old dog new tricks jako starego psa nikt nowych sztuczek nie nauczy, mimo e takie sformuowanie nie jest naprawd powszechnie w jzyku polskim uywane. Z drugiej strony wane jest, by takie syntagmatyczne tumaczenie rzeczywicie przypominao powiedzenie, byo zwize, zrczne i jasne. W zwizku z tym trudno uzna za udane dwa ponisze przekady fragmentu tej samej ksiki: His final feather broke the camels back Byo to jakby ostatnim ziarenkiem dorzuconym do adunku, pod ktrym grzbiet wielbda musia si zaama. Staa si przysowiowym pirkiem, pod ktrym ugi si objuczony wielbd. W tym wypadku rozsdniejszym wyborem wydaje si zastosowana przez jednego z tumaczy technika B: Staa si przysowiowym gwodziem do trumny (powysze przykady z: Krzywicki 2003). Przysowia, powiedzenia lub sformuowania powiedzeniopodobne pojawiaj si rwnie w tekstach informacyjnych: Where man leads, pest must follow, Not even religion can break up his friendship. W przypadku tego typu tekstw nie jest moe tak wane zachowanie oryginalnego obrazu i oryginalnej struktury, wic pierwsze z tych zda mona zapewne przetumaczy na jaki pan, taki kram. Nic jednak nie stoi na przeszkodzie, by powysze sformuowanie przeoy syntagmatycznie: Gdzie czowiek, tam i szkodniki. Oczywicie uycie wyrazu gdzie jest tu metaforyczne: nie chodzi o dosowne podanie za czowiekiem, a raczej o naladowanie jego zachowa, ale za to takie tumaczenie odwouje si do naszej proverb consciousness (wiadomoci przysowiowej), a jednoczenie od razu wprowadza czytelnika w temat tekstu (podobnie jak pierwsze zdanie tekstu wyjciowego). W przypadku drugiego przekadu nie mamy wielkiego wyboru, poniewa jest ono artobliwym podsumowaniem artykuu i chyba wymaga w miar wiernego przekazania. Na szczcie tumaczenie tego zdania nie sprawia specjalnych trudnoci: Nawet religia nie zniszczy tej przyjani. Wspomnielimy ju o przekadzie ostatniego zdania z tekstu Two Legs Bad the crayon is mighter than the sword. 3. Neologizmy Wedug H. Kurkowskiej i S. Skorupki (1964: 71) neologizmy podzieli mona na cztery rodzaje: 1. neologizmy strukturalne nowe wyrazy powstae z istniejcych morfemw na drodze typowych procesw sowotwrczych 2. neologizmy kolokacyjne nowe zestawienia istniejcych wyrazw 3. neologizmy semantyczne istniejce wyrazy, ktrym przypisano nowe znaczenie 4. zapoyczenia wyrazy i zwroty importowane z obcych jzykw.

64

Do tych czterech kategorii niektrzy uczeni dodaj neologizmy absolutne, ktre w jzyku codziennym s do rzadkie, pojawiaj si natomiast w jzykach specjalistycznych (zwaszcza w postaci nazw firmowych), a przede wszystkim w literaturze piknej. Neologizmy stanowi zwykle problem tumaczeniowy, gdy po pierwsze nie da si sprawdzi ich znaczenia w sowniku jzyka wyjciowego ani rzecz jasna znale ich docelowego ekwiwalentu w sowniku dwujzycznym, a po drugie zastosowaniu neologizmu w tekcie wyjciowym powinno w zasadzie odpowiada uycie neologizmu w tekcie docelowym, a zatem tumacz musi zabawi si w sowotwrc. Zasada neologizm za neologizm nabiera szczeglnego znaczenia w tekstach naukowych, w ktrych bd one zwykle nazwami nowych wynalazkw lub elementami nowych teorii, oraz w tekstach literackich, w ktrych peni zwykle wane funkcje estetyczno-poznawcze. Szczeglnie wiele neologizmw wystpuje zwykle w literaturze fantastycznej i fantastyczno-naukowej, poniewa autorzy opisujcy inne wiaty pragn je uprawdopodobni uyciem innego, a zatem nowego sownictwa (por. Bere 1987: 62). Mistrzem neologizmu jest ST. Lem, przy czym najwiksze zagszczenie nowych wyrazw wystpuje w humorystycznym nurcie jego twrczoci w takich ksikach jak Cyberiada, Kongres futurologiczny czy Dzienniki gwiazdowe ) Znajdziemy tam typowe neologizmy strukturalne utworzone za pomoc przed- i przyrostkw, a take zoenia, np. desymulant, pmatek, pbabek, wielomiertelny, supersmok, przeciw-przeciw-przeciw-przeciwrakieta, ziemista (specjalista od planety Ziemia), prniarz (kosmonauta), rdzawki (choroba robotw), wzrocza (organ wzroku istot pozaziemskich), kompoter (robot podajcy kompot). Wikszo neologizmw tego typu zostaa przetumaczona na angielski przy zastosowaniu analogicznych procesw sowotwrczych. I tak powysze przykady to odpowiednio: dissimulant, semimother, semigran, multimortal, metadragon, anti-anti-anti-antiballistic, missile, earthist, spacer, rustes (na podobiestwo rabies, caries czy diabetes), opticules, compoter. Trudno zgadn, dlaczego nibyrce I nibynogi staj si w tumaczeniu alleged hands i alleged knees, bo przecie nasuwajca si analogia z nibynkami ameby (ang. Pseudopodia) nakazywayby uy form pseudohands i pseudolegs. Po mistrzowsku natomiast rozwiza tumacz problem neologizmu poczonego z gr sw: Niejednemu ju w takich opaach wyszed zamiast niesmoka niesmak (Tyberiada) More than one poor soul, seeking to produce the lack of dragon ended up instead with the back of the dragon. Tumacz zrezygnowa z neologizmu po to, by odtworzy gr sw, a efekt jest rwnie zabawny co w oryginale. Podobne rozwizanie zostao zastosowane we fragmencie Kongresu futurologicznego, w ktrym Lem uywa sowa smaczy, bdcego zbitk smakowa i znaczy rzecz dzieje si w czasach, kiedy ksiki bdzie mona spoywa w postaci piguek: - To sowo nic nie znaczy. - Po pierwsze, teraz mwi si nic nie smaczy Tumacz uzna, e gra sw jest tu waniejsza od neologizmu i zaproponowa nastpujc wersj: - Im afraid I dont follow. - First of all, we dont say follow but swallow. Za niezbyt udane trzeba uzna tumaczenia wyrazw mandolnice (czci ciaa istot pozaziemskich wydajce dwiki) i czoginki (istoty pci eskiej wygldajce jak czogi). Tumacz posuy si tu zoeniami istniejcych sw, tworzc hawk pipes i traktordryads, co nie oddaje specyficznego humoru oryginau. W niektrych przypadkach tumacz zrezygnowa z tworzenia neologizmw, uywajc wyrazw istniejcych w jzyku angielskim, na przykad kretyniec boob, torturant torturer, drzwisty (drzwi otwierane gosem) security door, spisanka telefoniczna telephone direktory, bliniowiec

65

(sobowtr od wyr. Blini) an exact duplicate Trudno ustali przyczyny tych decyzji. W przypadku takich wyrazw jak kretyniec czy torturant tumacz mg przeoczy fakt, e s to neologizmy. W innych sytuacjach mg dziaa w przekonaniu, e waniejsze jest precyzyjne oddanie sensu wyrazu. Ciekawym przypadkiem jest bladawiec, ktry odgrywa do istotn rol w Tyberiadzie jako pogardliwe okrelenie czowieka uywane przez roboty. W tumaczeniu uyto sowa paleface (blada twarz), ktrym rzekomo posugiwali si Indianie mwic o biaych; wydaje si, e alternatyw mg by neologizm paler. Czasami dokadniejsze tumaczenie neologizmw mogoby da w efekcie niezbyt zrczne wyrazy angielskie szafogeneza staaby si cupboardgenesis lub wardrobegenesis, a bratoerstwo fratrivority. Moliwe te, e czasem po prostu zabrako inwencji. Pomysowo tumacza wida najlepiej we fragmentach, w ktrych nastpuje gwatowna kondensacja neologizmw, zwykle w poczeniu z gr sw. Bezporednie tumaczenie poszczeglnych neologizmw za pomoc analogicznych form jzyka docelowego jest wtedy niemoliwe trzeba posuy si kompensacj. Jzyk zmieni si najbardziej. ywa od y, jak bywa od by, bo mona y kilkakrotnie, std forma czstotliwa. Ale take my mydo, pra prado, ba bado. Pojcia nie mam, co to znaczy But the language changed the most. Rebe, rebeing, rebeen, Since if youre not satisfied with yourself, sou can start over. Or unbe, if you get completely discouraged. But then theres prebe, postbe, disbe, misbe, overbe and qyasibe. I havent the foggiest what these are supposed to mean Tumacz koncentruje si na angielskim odpowiedniku czasownika by i wykorzystuje jego potencja sowotwrczy w caej peni, co niektrzy krytycy mogliby pewnie uzna za ulepszanie oryginau. Trudno natomiast byoby cokolwiek zarzuci tumaczeniu innego fragmentu Kongresu futurologicznego: Co idzie z nogi? Nogant. Nogiel, ewentualnie kogiel-nogiel. Nogier, noginia, nogli si i noy si. Roznoenie. Znoony. Noga tam! Noga! Nogam? Nogista. Prosz, widzi pan, mamy co podnego. Nogista. Nogistyka. Foot. Good. Onefoot, twofoot. Threefooter, fourfooted. Footing, footingly, footling. Footage, befootery. Footment. And footloose gets you footless, unfooted, defeeted. Ah, defeetism, feetish, feetus feetback? Infoot and outfoot! I think were getting somewhere. Feetality, twofootalitarianism. Bardzo zrcznie poradzi sobie tumacz z wymylonymi przez Lema skrtami i skrtowcami. CIPEK (Centralny Instytut Penej Estetyzacji Koczyn) zosta przetumaczony jako BUFF (Beautifull Figure Foundation), MOIRA (Mobilna Inspekcja Ratunkowa) jako MOIRA (Mobile Inspection and Rescue Auxiliaries), AMOREK (Amortyzator Energii Kinetycznej) CUPID (Cyclochronic Unidirectional Polarisation of Inchoate Differentials), DUPKI (Dyssypatory Ukadowe Powolnej Kompensacji) FALSIES (Fail-Safe Integrators). Tumacz nie znalaz w peni zadowalajcego rozwizania problemu wyrazw bemby, zbembardowa i bombardowanie utworzonych od skrtu BMB (Bomby Mioci Bliniego) i posuy si wyraeniami ze skrtem LTN (Love Thy Neighbour) LTN bombs, bombed with LTN, LTN strike. Co ciekawe, w angielskich przekadach nie znajdziemy prby odtworzenia zoe rymowanych, takich jak kobieta-taboreta, maszyna-straszyna, korozja-sklerozja, bijakimczaki, zmora-potwora, mimo e wyrazy tego typu s czciej spotykane w jzyku angielskim ni w polskim. Tumacz zdecydowa si jednak na stoolmaid, scarechrome, corrosis-sclerosion, sadistomasochistors i zupenie nieudany hideous monster. Dziwna wydaje si zwaszcza rezygnacja z rymu w przypadku korozji-sklerozji, poniewa wrcz nasuwaj si tu dwa rozwizania rymowane: corrosis-sclerosis lub corrosion-scleriosion. Bardzo rnie tumaczone byy neosemantyzmy. Lewak (osoba polujca na lwy) zosta przetumaczony jako leostat (neologizm), zamachowiec (osoba robica co za jednym zamachem) do zrcznie jako overnighter, czasownik (specjalista od podry

66

w czasie) bardzo nieudanie jako authority on time, skwarki (czstki elementarne mniejsze od kwarkw) rzecz jasna jako squarks, ewolucja z przepychem (bo niektre gatunki przepychaj si lepiej ni inne) jako battering ram sort of evolution, co dobrze oddaje sens polskiego sformuowania, ale kadzie dowcip. Jak zwykle najlepiej wychodz dusze fragmenty obfitujce w tego typu neologizmy, w ktrych mona zastosowa kompensacj, jak w przypadku tego fragmentu Kongresu futurologicznego: Najgorsze s sowa, ktre nie zmieniy wygldu, lecz zdobyy zupenie nowy sens. Myliwy plagiator cudzych pomysw. Symulant obiekt nieistniejcy, ktry udaje, e jest. Smarkacz smarowniczy-robot.. The worst are which look the same but have acquired entirely different meanings. Expectorant a conception aid. Pederast artificial food faddist. Compensation mind fusion. Simulant something that doesnt exist but prevends to. Not to be confused with simulator, a robot simulacrum. W przypadku neologizmw absolutnych, przypominajcych wyrazy danego jzyka tylko przyrostkami i przedrostkami, tumacz ma waciwie woln rk liczy si jedynie efekt wizualno-brzmieniowy tumaczenia. W Dziennikach gwiazdowych spotykamy nastpujce wyraenia: tryfowa szengiele, sptwi baldury, przeklimowa badubiny, ktre zostay oddane przez tumacza jako norching combula, spruge on the sunkers, enacclimate the gwats. Mona jedynie zauway, e enacclimate wywouje zdecydowanie silniejsze skojarzenia klimatyczne ni polski pierwowzr. Nieco inn rol peni neologizmy w twrczoci M. Amisa. Bohaterowie Amisa to ludzie zagubieni, yjcy w betonowych dunglach drugiej poowy XX wieku (por. Bradbury 1993: 407), posugujcy si barwnym potocznym jzykiem, czsto slangiem. Neologizmy w utworach takich jak Money, London Fields, Times Arrow, Visiting Mrs Nabokov czy The State ef England odzwierciedlaj zatem prawdziwe zjawiska jzykowe zachodzce w angielszczynie tego okresu. Amis posuguje si wieloma metodami tworzenia neologizmw. Midzy innymi spotykamy niekonwencjonalne wyrazy utworzone za pomoc typowych przedrostkw i przyrostkw, takie jak anti-talent, antigallantry, anti-charisma, anti-cathedral, antidisestablishmentarianism, barker, 300-pounder, Earther, womanlessness, femalelessness, vigourlessness, afectlessness, talentedly, malely, full-throatedly, bingoid, factoid (wszystkie przykady z: Maj 1998). Gdy przeanalizujemy tumaczenia neologizmw tego typu, uderza przede wszystkim brak konsekwencji. Tumacze bez trudu tworz neologizmy takie jak anticharyzma, antykatedra, antydysestablishmentarianizm, stupidziesiciokilogramowiec, bezkobieco czy bingoidalny, ale ju antigallantry to totalny brak galanterii, a talentem barker ma talent do szczekania, Earther jaki ziemiaski brat, womanlessness brak kobiet, full-throatedly odsaniajc szyj, a zastosowane odpowiedniki anti-talent i talentlessness antytalent i beztalencie nie s w jzyku polskim neologizmami. Podobnie jak w przypadku przekadw Lema, tumacze staranniej odtwarzaj fragmenty, w ktrych neologizmy wystpuj w wyjtkowo duym zagszczeniu lub su dodatkowym celom, na przykad gry sownej. M. Amis jest mistrzem w tworzeniu nowych frazeologizmw. W wymienionych utworach pojawiaj si takie zwroty, jak psychopathic heat, heartbroken eyes, homeless voices, the bar was three drinkers deep, nuclear dads have gone non-nuclear. Tumacze na og staraj si zachowa niezwyko tych sformuowa w tumaczeniach, cho nie zawsze im si to udaje. Z wymienionych przykadw najatwiejszy okaza si ten pierwszy: w polskim przekadzie znajdziemy psychopatyczny upa; nie znaleziono natomiast dobrego sposobu na przeoenie heartbroken eyes, ktre tumacz zastpi omwieniem wpatrujc si we mnie z rozdzierajcym smutkiem. Ewidentnym bdem jest przeoenie homeless voices jako gosy bezdomnych. Ostatni przykad stanowi ciekawy problem tumaczeniowy, poniewa sformuowanie nuclear fathers zostao ukute na wzr nuclear family rodzina dwupokoleniowa, skadajca si tylko z rodzicw i dzieci. Nuclear dads

67

have gone non-nuclear (The State of England) odnosi si do mczyzn, ktrzy opucili swoje ony I zamieszkali z innymi kobietami. Poniewa w jzyku polskim nie istnieje sformuowanie rodzina nuklearna, a polskie dwupokoleniowa nie bardzo nadawao si na okrelenie ojca, tumacz zdecydowa si na zastpienie neologizmu nuclear father zupenie innym nowym frazeologizmem w jzyku polskim: udomowieni ojcowie przeszli w stan dziki. Specyficznym problemem zwizanym z kwesti neologizmw s zapoyczenia. W jzyku polskim pojawia si bardzo wiele angielskich wyrazw, a tumacz czsto staje wobec problemu: kiedy mona uzna, e dane zapoyczenie przestao ju by cytatem (zapoyczeniem niezasymilowanym) lub te wyrazem uywanym wycznie w argonie fachowcw z danej dziedziny. Tumaczc jaki czas temu tekst In-Flight Ford zastanawialimy si nad polskim ekwiwalentem sformuowania flight catering; nie wszyscy z moich studentw byli zdania, e wyraz catering wszed ju do oglnej polszczyzny. 4. Zdrobnienia Jzyk polski posiada bogaty system przyrostkw zdrabniajcych, ktre mog by dodawane nie tylko do rzeczownikw, ale rwnie do przymiotnikw i przyswkw. Oprcz oczywistej funkcji okrelania mniejszego rozmiaru danego obiektu, zdrobnienia mog peni bardzo rne funkcje komunikacyjne, na przykad wyraa uczucia pozytywne, takie jak czuo (mateczka, staruszka), rado (soneczko, dzionek), wspczucie (biedaczek, kobiecina), uczucia negatywne, takie jak lekcewaenie czy pogarda (idejka, urzdniczyna), tworzy rzeczowniki policzalne z niepoliczalnych (drewienko, pyek, ognik) (Kreja 1969). Pomijamy tu funkcje sowotwrcze zdrobnie, gdy powstae w ten sposb wyrazy nie s zwykle postrzegane jako zdrobnienia, natomiast funkcj augmentatywn wymienian przez B. Krej (1969: 20) okrelilibymy raczej jako artobliwe lub ironiczne uycie zdrobnie (np. nka w odniesieniu do koczyny dinozaura). W przeciwiestwie do polskiego jzyk angielski dysponuje zaledwie paroma przyrostkami zdrabniajcymi, ktre mona doda jedynie do nielicznych, okrelonych rzeczownikw, na przykad let piglet, droplet, starlet; -ling duckling, gosling, princeling; -ette kitchenette; -y lub ie auntie, nightie, Tommy, Johnny, doggie; -kin lambkin. W zwizku z tak ograniczonym uyciem zdrobnie w jzyku angielskim, znalezienie gotowych odpowiednikw polskich zdrobnie w tym jzyku jest waciwie niemoliwe. Stwarza to szczeglne problemy w przypadku tumacze literackich, a zwaszcza dzie tych autorw, ktrzy stosuj wiele zdrobnie. Tumacze maj do dyspozycji zaledwie par technik tumaczenia zdrobnie: - dodawanie do rzeczownika przydawki, na przykad little lub small, - uycie po angielsku sowa, ktre okrela obiekty mniejsze ni podstawa zdrobnienia, np. przetumaczenie drka nie jako small road, ale jako path, - uycie sowa, ktre ma pozytywne/negatywne konotacje - inne formy kompensacji. Dobrym przykadem tekstu literackiego, w ktrym zdrobnienia odgrywaj istotn rol jest Kompleks polski T. Konwickiego. Drobn ilustracj postawy tumacza moe by fakt, e nie wykorzysta on jedynej okazji uycia angielskiego zdrobnienia, tumaczc wyraz kropelka jako drop (wszystkie przykady z: liwiska 2003). Tumacz najczciej stosuje technik pierwsz, poprzedzajc angielskie rzeczowniki przymiotnikami little lub small, przede wszystkim tam, gdzie zdrobnienie sygnalizuje may rozmiar obiektu: drzewko a little palm, uliczki little streets, wioseczka small village, mostek small bride, itd. Par razy stosowana jest technika druga uycie angielskiego wyrazu, ktry oznacza obiekt mniejszy

68

ni podstawa polskiego zdrobnienia, na przykad: rzeczka stream, drka path. Ta sama technika bywa stosowana w przypadku zdrobnie wyraajcych mniejsze natenie zjawiska: wiaterek breeze (w tym przypadku zdrobnienie i jego angielski ekwiwalent okrelaj mniejsz si wiatru), a take wtedy, gdy zdrobnienie ma charakter emocjonalny: papierosek cig, umieszek smirk. Jednak w wikszoci przypadkw emocjonalnych zastosowa zdrobnie tumacz nie prbuje przekaza czytelnikom intencji autora. Takie zaniechania dotycz nawet niezwykle nacechowanych uy zdrobnie. Przyjrzyjmy si paru przykadom: Kto mnie, Europejczyka, nie obywatela wiata, kto mnie, esperantyst, kosmopolit, agenta obcego mocarstwa Uniwersalnoci Losw, kto mnie przemieni, jak w zej bajce, w zacietrzewionego, ciemnego, wciekego Polaczka? Who turned me, a European, no, citizen of the World, an Esperantisti, a cosmopolitan, an agent of universalism, who turned me, as in some wicked fairy tale, into a stubborn, ignorant, furious Pole? Tumacz nie tylko gubi trudn do przekazania ironi sformuowania agenta obcego mocarstwa, ale nie prbuje nawet odda pogardliwego Polaczka, chocia ma do dyspozycji pejoratywne sowo Polack. Asymetria midzy jzykiem polskim dysponujcym wieloma mechanizmami tworzenia zdrobnie a angielskim, ktry zdrobnie niemal nie uywa, powoduje jeszcze jedno ciekawe zjawisko: w tumaczeniach z angielskiego na polski pojawiaj si zdrobnienia, ktrych w oryginale nie byo. Oczywicie najwicej takich zdrobnie znajdziemy w tumaczeniach ksiek dla dzieci (Christopher Robin Krzy, Eyeore Kapousio, Kapounio, Peter Pan Piotru Pan), ale ciekawym zadaniem byoby sprawdzenie, czy i w jakim nateniu pojawiaj si zdrobnienia w tumaczeniach literackich dla dorosych. Jak ju podkrelalimy, granica midzy problemami jzykowymi a kulturowymi jest do arbitralna. Istniej te trudnoci przekadowe, ktre wyranie nale do obu tych sfer: na przykad fakt, e po angielsku zwracamy si do wszystkich rozmwcw per sou, a po polsku w zalenoci od uwarunkowa spoecznych per ty, pan/pani, pastwo. Zatem tumacze anglojzycznego filmu, w ktrym bohaterowie poznaj si, a nastpnie zostaj przyjacimi czy kochankami, musz dokona arbitralnej decyzji, w ktrym momencie akcji zmieni formu pan/pani na ty. W niezrcznej sytuacji znalaza si te tumaczka Talking It Over Juliana Barnesa. Ksika ta zostaa napisana w konwencji serii wywiadw czy te suchowiska radiowego, w ktrym gwni bohaterowie opowiadaj komu histori swojego ycia. W oryginale angielskim nie dowiadujemy si, kim jest osoba przeprowadzajca wywiad syszymy tylko bohaterw. W polskim przekadzie tumaczka musiaa zdecydowa, czy osoba ta jest mczyzn czy kobiet. Zaoywszy zapewne, e ta osoba jest tosama z autorem ksiki, tumaczka wybraa rodzaj mski i pewnie postpia susznie, ale faktem jest, e w porwnaniu z oryginaem nastpio tu pewne ujednoznacznienie ksiki Barnesa. W tej samej ksice mamy do czynienia z jeszcze jednym trudnym problemem jzykowo-kulturowym. Bohaterowie tej ksiki sprzeczaj si, czy poprawne jest zdanie everybody has changed their names. Z gramatycznego punktu widzenia problem polega na tym, e everybody (co w rodzaju polskiego kady) jest zaimkiem w liczbie pojedynczej, natomiast their kwantyfikatorem dzierawczym w liczbie mnogiej. Konstrukcje takie pojawiy si we wspczesnej angielszczynie na skutek tendencji zwanej, nie wiedzie czemu, poprawnoci polityczn, w myl ktrej uycie po takim wyrazie jak everybody mskiego kwantyfikatora his byoby przejawem seksizmu. Ta sama tendencja nakazuje autorowi piszcemu np. o tumaczu, ktrego pci nie znamy, uywa zaimkw s/he lub he/she (on/a, on/ona), przy czym w przypadku tej drugiej wersji

69

dobrze jest od czasu do czasu zmieni kolejno. Tumaczenie zacytowanego wyej zdania na polski jest zatem zadaniem karkoomnym z dwch powodw. Po pierwsze, w jzyku polskim poprawno polityczna jeszcze nie obowizuje (cho podejrzewam, e ju niedugo bdziemy uywa takich form, jak tumacz/ka). Po drugie, everybody has changed their names tumaczy si najnaturalniej na jzyk polski jako wszyscy pozmieniali sobie imiona i nazwiska, a w takiej wersji problem poprawnoci politycznej w ogle si nie pojawia. Tumaczka zastosowaa wersj poza mn nie ma ju nikogo, co by nie pozamieniali sobie imion czy nazwisk. Zwaywszy, e gramatyczno tego zdania jest za chwil kwestionowana przez innych bohaterw, rozwizanie naley uzna za rozsdne. Innym wyjciem byo zastosowanie przypisw wyjaniajcych istot sprawy, ktre jednak w tym wypadku musiayby chyba by do dugie. Zjawisko, ktre mona by nazwa wzgldn nieprzekadalnoci kulturowo-jzykow, moe dotyczy tekstw typu Kabaret Starszych Panw tekstw penych gier sownych i aluzji kulturowych. Ich tumaczenie byoby niezmiernie trudne, co w poczeniu z brakiem zapotrzebowania powoduje, e nikt nie prbuje ich tumaczy. Powtrzmy, jest to nieprzekadalno wzgldna, bo gdyby nagle z trudnych do wyobraenia powodw okazao si, e Anglicy bd Amerykanie zapragnli zapozna si z twrczoci J. Przybory i J. Wasowskiego, to z pewnoci znaleliby si kompetentni tumacze gotowi do podjcia tego trudu. Zauwamy, e filmy z cyklu Monty Python s zapewne rwnie trudne do przeoenia, ale ze wzgldu na otwarto (czy te snobizm) polskich odbiorcw zostay przetumaczone na nasz jzyk. Piszc o nieprzekadalnoci O. Wojtasiewicz wymienia pokrewny typ tekstw: Bodaj cakowicie nieprzekadalny jest stosunkowo rzadki a ponadto niezbyt wany, cho bardzo nieraz interesujcy, gatunek literacki, jakim jest parodia. Dzieje si tak dlatego, e kada parodia ex definitione jest aluzj erudycyjn, co w praktyce oznacza brak penej przekadalnoci. (Wojtasiewicz 1957/1992: 100) Dodajmy, e parodia bywa przekadalna, jeli w kulturze docelowej znany jest utwr parodiowany. Znany, nie musi nawet oznacza dobrze znany czy czytywany, czasem wystarczy informacja o utworze. Joseph Andrews H. Fieldinga jest parodi Pameli S. Richardsona i fakt ten doceniaj zarwno czytelnicy angielscy, jak i polscy, mimo e rzadko kto w dzisiejszych czasach siga po Pamel. Inna sprawa, e Joseph Andrews moe rwnie funkcjonowa jako utwr niezaleny. Bardzo trudnym problemem przekadowym s piosenki, ktre by moe z tego wanie powodu bardzo rzadko podlegaj tumaczeniu. Jeli celem takiego tumaczenia ma by tekst dajcy si piewa, to oczywicie wszelkie zanurzenie kulturowe staje si barier nie do przebycia dla tumacza. Przykadem takiej sytuacji jest zgrabny zreszt przekad ostrawskiej ballady Jaromira Nohavicy A to se mnu sekne, opisany przez P. Sawickiego i J. Smiekov (2003: 195-209). Ze wzgldu na aluzje kulturowe (np. posta Magdona z ballady o Magdonovej) oraz dobr odmiany jzyka (gwara ostrawska) przekad nie moe dostarczy odbiorcom takiego bogactwa znacze, jakie jest udziaem odbiorcw oryginau. Warto jednak zauway, e piosenka ta jest chtnie suchana przez polskich fanw Nohavicy zarwno w wersji czeskiej, jak i polskiej, midzy innymi dlatego, e domylaj si oni w niej dodatkowych ukrytych znacze, nawet jeli ich nie rozumiej. Nie mona natomiast liczy na adne domysy i podejrzenia, gdy oryginalny tekst piosenki zostanie zastpiony innym,

70

banalnym tekstem w jzyku docelowym, jak to si zdarzyo w przypadku piosenki Mniej ni zero zespou Lady Pank. Osadzony w realiach polskiego stanu wojennego mocny tekst sta si po angielsku banaln piosenk miosn, ktrej oczywicie nikt nie chcia sucha.

71

6. Mit idealizacji: bdami nie warto si zajmowa, teoria tumaczenia powinna zaj si tumaczem idealnym
Teoretyczny punkt widzenia pociga za sob przyjcie pewnych zaoe. Po pierwsze: pominicie zagadnie artystycznych [] Po drugie, pominicie wszelkich bdw w pracy przekadowej wynikajcych z nieuwagi czy nieumiejtnoci tumacza, niedostatecznej znajomoci jzyka oryginau czy przekadu itp. Innymi sowy jest to przyjcie tumacza idealnego, czyli takiego, ktry dysponuje cakowit znajomoci obu jzykw, realiw, ta historycznego, ideologii oryginau itp., itp. Przyjcie takiego zaoenia jest uzasadnione, gdy chodzi tu o teoretyczne, obiektywne problemy pracy przekadowej, a subiektywna nieumiejtno tumacza nie podwaa poprawnoci teoretycznych rozwiza tych problemw, podobnie jak i fakt, e strzelec na zawodach chybi, bo mu si trzsy rce ze zdenerwowania, nie podwaa teoretycznych sformuowa balistyki Olgierd Wojtasiewicz

Powyszy Cytat to dobitne sformuowanie postulatu idealizacji w badaniach nad tumaczeniem. Jednak porwnanie jest chybione, poniewa teoria przekadu nigdy nie bdzie nauka przypominajc balistyk balistyka jest nauk cis, poddziedzin fizyki, teoria przekadu jest nauk opisow, zajmujc si pewnymi szczegowymi formami komunikacji jzykowej. Nauka o tym, jak ludzie si porozumiewaj, dodatkowo skomplikowana midzyjzykow i midzykulturow form owego porozumiewania si w przypadku tumaczenia, nie przypomina w niczym nauki o ruchu cia. W znacznie wikszym stopniu przypomina musi psychologi zajmujc si problemem strzelca o trzscych si rkach. A.Lefevere nie chce si zajmowa bdami z innych powodw. W swoim artykule z 1982 r. wymienia on bdy popenione w angielskich tumaczeniach B. Brechta, po czym stwierdza, e takie podejcie do badania tumacze nie jest konstruktywne. Jego zdaniem: A writers work gains exposure and achieves influence mainly through misunderstandings and misconceptions, or, to use more neutral term, refractions. Writers and their work are always understood and conceived against a certain background or, if you will, are refracted through a certain spectrum. (Lefevere 1982/2000: 233-234) Wydaje si, e Lefevere myli tu dwa zupenie rne zjawiska. Jest rzecz zupenie oczywist, e zarwno pisarze, jak i tumacze (i w ogle wszyscy ludzie) korzystaj ze swoich wczeniejszych dowiadcze, przez ich pryzmat postrzegaj wiat, a wic take interpretuj teksty. Dlatego nie moe by dwch identycznych interpretacji tego samego tekstu; nie moe by dwch identycznych tumacze. Fakt ten podkrelalimy ju wielokrotnie w tej ksice: nie jest moliwe zrozumienie bez znalezienia w pamici odpowiednich struktur, do ktrych nowa informacja byaby porwnana i w jakim sensie dopasowana. Rwnie oczywiste jest to, e tumacze musz interpretowa tumaczony przez siebie tekst i e interpretacje dwch rnych tumaczy zawsze bd si od siebie w pewnym stopniu rni. Nie ma to nic wsplnego z opisanym przez Lefeverea faktem przetumaczenia sowa Lumpen jako rags, a nie (jak by powinno) jako fools (Lefevere 1982/2000: 234). Ten ewidentny bd tumaczeniowy, ktry dostrzee kady kompetentny krytyk, nie ma nic wsplnego z adn refrakcj. Jest to po prostu przykad pomyki tumacza. Zadanie krytyka polega, midzy

72

innymi, na wskazaniu takich bdw. Natomiast teoretyk tumaczenia ma za zadanie sporzdzenie klasyfikacji takich bdw, prb ustalenia ich rde, wycignicie wnioskw teoretycznych dotyczcych natury kompetencji tumaczeniowej (bdy s objawami luk w kompetencji) i wycignicie wnioskw praktycznych co do nauczania przekadu. Wziwszy pod uwag opisane powyej fazy procesu tumaczenia, wydaje si, e bdy tumaczeniowe mog pojawi si na skutek: bezkrytycznego stosowania strategii tumaczenia syntagmatycznego, mylnej interpretacji tekstu oryginau, nieodpowiedniej realizacji tekstu docelowego lub niewiadomoci tumacza co do powszechnie akceptowanych celw i zasad tumaczenia. Oczywicie granice midzy tymi kryteriami bdw mog by pynne: czasem bdzie to trudno ustali, czy dany bd powsta w wyniku braku analizy tekstu wyjciowego(tumaczenia syntagmatycznego) czy te z powodu mylnej interpretacji tekstu, czy przyczyn bdu by brak wiedzy metatranslacyjnej czy te niewaciwa realizacja przekadu, wynikajca na przykad z nieuwiadomienia sobie przez tumacza sytuacji odbiorcy przekadu. Sdz jednak, e w wikszoci przypadkw uda nam si przypisa zaobserwowane bdy przekadowe do poszczeglnych kategorii i podkategorii, i e taka ich klasyfikacja rzuci pewne wiato na przyczyny powstawania bdw, a tym samym na kwestie kompetencji tumaczeniowej i dydaktyki przekadu (por. klasyfikacja bdw w: Pisarska, Tomaszewicz 1988: 144-151). I. Bdy tumaczenia syntagmatycznego Bdy tumaczenia syntagmatycznego wynika mog z drastycznych ogranicze czasowych, sabej znajomoci jzyka wyjciowego i/lub kultury wyjciowej, a czasem take z przekonania tumacza o wyszoci tumaczenia dosownego lub niewiedzy na temat innych moliwych sposobw postpowania (w przypadku tumaczy pocztkujcych). Jak ju wspominalimy tumaczenie syntagmatyczne polega na (czasem niejako automatycznym) zastpowaniu struktur jzyka wyjciowego strukturami jzyka docelowego bez prby gbszej analizy sensu przekadanego tekstu. Tumaczenie takie bez kontroli wyszych poziomw przetwarzania tekstu bez odwoania si do ram czasownikowych, scen, scenariuszy i schematw reprezentowanych przez dany tekst prowadzi zwykle do pojawienia si w tekcie przekadu kilku rodzajw bdw. 1. Bdy ekwiwalentw sownikowych Przejawem nadmiernego lepego polegania na tumaczeniu syntagmatycznym jest uywanie w tekcie przekadu najbardziej typowych ekwiwalentw sownikowych. Jak ju pisalimy powyej, ekwiwalenty podawane w sownikach dwujzycznych nie SA naprawd ekwiwalentami tumaczeniowymi, co najwyej statystycznie czsto nimi bywaj. Jeli zatem tumacz zadowala si sownikiem lub swoj wasn znajomoci stuprocentowych ekwiwalentw, prdzej czy pniej popeni bd. Bdy tego typu pojawiaj si bardzo czsto w przekadach niedowiadczonych tumaczy. Pocztkujcy tumacze pracujcy nad przekadem tekstu The Mouse That Roared najczciej przetumacz wyraz kingdom jako krlestwo, cho skdind wiadomo, e Liechtenstein jest ksistwem, wyraz citizens automatycznie zastpi sowem obywatele, cho cile rzecz biorc mieszkacw ksistwa czy krlestwa powinno si raczej nazywa poddanymi; armed with w wikszoci tumacze zostanie oddane jako uzbrojony w, chocia po polsku nie powinno si pisa uzbrojony w czterech prawnikw. W tekcie Topless in Rio wyraz skimpy bywa tumaczony jako kusy, chocia mowa o kostiumach

73

kpielowych. Ciekawym przypadkiem jest wyraz ironically z tego samego tekstu: polskie sowniki tumacz go zwykle jako ironicznie, jak na ironi i tak te przetumaczya go wikszo moich studentw jednak w tym konkretnym tekcie znacznie lepiej pasuje do kontekstu wyraz paradoksalnie. Wyraz fable w sownikach angielsko-polskich to przede wszystkim bajka, w niektrych rwnie ba; jak wida z tekstw Two Legs Bad i Time for Clockwork po angielsku sowo to uywane jest swobodniej ani Folwark zwierzcy, ani tym bardziej Mechaniczna pomaracza nie powinny by okrelane mianem bajki. W tekcie Sweet Deal natrafiamy na sowa membership i Alma mater. Sownikowo membership to przede wszystkim czonkostwo ale oczywicie w tym przypadku nie wolno tak przetumaczy; alma mater bywa czsto odtwarzane w jzyku polskim bez chwili namysu i bez sprawdzenia w sownikach tymczasem po polsku pisze si to wyraenie wielkimi literami, a po drugie moe si ono odnosi wycznie do wyszych uczelni, wzmiankowana za Westminster School jest zwyk szko. W tekcie Prison Tales nie mona przetumaczy tytuu jako Wizienne opowieci, bo mowa w nich nie o wizieniach, lecz o obozach; destruction to nie destrukcja ani zniszczenie, a co najwyej wyniszczenie, zreszt nie psychologiczne tylko psychiczne itd. Przykady mona mnoy, ale ju z powyszej prbki wida, e automatyczne zastpowanie jednostek leksykalnych ich pierwszymi ekwiwalentami sownikowymi jest jednym z najczstszych bdw w przekadach pocztkujcych tumaczy. Szczeglnym przypadkiem s wyrazy typu thing/s, stuff, officials wszyscy wiedz, nawet bez sprawdzania w sowniku, e te dwa pierwsze mona przetumaczy jako rzecz/y, a ten ostatni jako urzdnicy; tymczasem w wikszoci autentycznych tekstw te powszechnie znane ekwiwalenty nie mog by uyte. Wyrazy thing/s, stuff s po angielsku stosowane znacznie czciej i w wikszej liczbie sytuacji ni polskie rzeczy. Wyraz officials oznacza zazwyczaj wysokich rang urzdnikw ministerstw, bardzo czsto wysokich przedstawicieli rzdu, gdy tymczasem polskie sowo urzdnicy dotyczy rwnie pracownikw poczty czy banku. O braku jednoznacznej odpowiednioci midzy jednostkami leksykalnymi rnych jzykw pisalimy ju wczeniej. Warto jeszcze wspomnie, e tego typu problemom powicona jest ksika Ch. Douglas-Kozowskiej Difficult Words in Polish-English Translation, w ktrej autorka analizuje takie wyrazy jak zabytki, problem, bada czy pozytywny w kontekcie tumacze z polskiego na angielski. 2. Faszywi przyjaciele tumacza Tumaczenie syntagmatyczne owocuje te czsto pojawieniem si w przekadzie tzw. faszywych przyjaci tumacza (faux amis) wyrazw o podobnej formie, ale rnych znaczeniach. Najczciej bd ten popeniaj osoby, ktrych znajomo jzyka wyjciowego jest niewystarczajca. Najbardziej charakterystycznymi przykadami angielsko-polskich faux amis s takie wyrazy jak actually i aktualny (ten pierwszy znaczy waciwie, w gruncie rzeczy, ale nigdy nie znaczy aktualnie), eventually ewentualnie (w kocu, ostatecznie), patheic patetyczny (zaprawd znaczy aosny). Ta ostatnia para faszywych przyjaci bya przyczyn bdu tumaczki Kubusia Puchatka: w oryginale Eyeore, przygldajc si swemu odbiciu w wodzie mwi: pathetic, w polskiej wersji Kapouchy okrela swoje odbicie w wodzie jako imponujce. Granica midzy podkategoriami 1 i 2 nie zawsze jest ostra, bo niestety wielu autorw sownikw rwnie pada ofiar faux amis. Przykadw faszywych przyjaci poczwszy od tych najbardziej oczywistych a do mniej znanych nie brakuje oczywicie w tekstach, ktre tumacz moi studenci. Szczeglnie perfidny pod tym wzgldem jest tekst Aping Motion, gdzie znajdujemy dwa oczywiste

74

przykady faux amis: eventually i journal, dwa znacznie mniej oczywiste: control i operate oraz jeden, ktry w zasadzie powinien by do oczywisty, ale ze wzgldu na wyjtkowe podobiestwo do polskiego wyrazu jest przyczyn bardzo wielu bdw. Wyraz journal moe by jakby podwjnym faszywym przyjacielem. Po pierwsze, kojarzy si z polskim wyrazem urnal, ktry jest jednak sowem do starowieckim i uywanym obecnie chyba tylko w odniesieniu do czasopism o modzie; po drugie, poprzez nawet szcztkow znajomo jzyka francuskiego wyraz journal moe kojarzy si z dziennikiem, ktrym Nature, rzecz jasna, nie jest. Faktycznie angielskie journal to mniej wicej tyle, co nasze czasopismo naukowe, a w cytowanym tekcie mona je ewentualnie przeoy rwnie jako tygodnik. Control wystpuje w naszym tekcie w sformuowaniu control movement; sdz, e sformuowanie kontrolowa ruch jest naciganiem znaczenia sowa kontrolowa; chyba znacznie lepszym tumaczeniem byoby sterowa ruchem. Nieco podobnym przypadkiem jest wyraz operate w zwrocie operate prosthetic limbs. Przetumaczenie go jako operowa nieuchronnie nasuwa na myl operacje chirurgiczne, natomiast znacznie lepszym ekwiwalentem byoby porusza albo posugiwa si. Bdy w tumaczeniu sformuowania silicon chips bior si std,, e wyraz silicon wyglda niemal identycznie jak polski silikon. Niestety, silikon to po angielsku silicone, a krtszy silicon oznacza krzem. Zreszt pomys wszczepiania pacjentom silikonowych czipw do mzgu jest chyba jeszcze bardziej horrendalny ni wizja ludzi sparaliowanych przeprowadzajcych operacje chirurgiczne. Faszywi przyjaciele tumacza pojawiaj si te w innych tekstach. O dziwo, wyraz top pojawiajcy si dwukrotnie w Topless in Rio zosta przez cz moich studentem przetumaczony jako top (naprawd chodzi o gr kostiumu kpielowego, a top to po polsku zupenie inna cz garderoby). W artykule Prison Tales pojawia si sowo terrors, ktre oczywicie naleaoby przetumaczy jako okropnoci, groza, koszmar. Karygodnym bdem jest tumaczenie angielskiego billion jako bilion. Kilkadziesit lat temu sowo billion w brytyjskiej angielszczynie rzeczywicie oznaczao bilion, (to jest 1 000 000 000 000), natomiast w amerykaskiej angielszczynie byo odpowiednikiem naszego miliarda (1 000 000 000). Rzecz jasna amerykaska wersja zwyciya i ju od dawna nikt nie uywa sowa billion w starym znaczeniu brytyjskim, jednak trafiaj si tumacze, ktrzy daj si nabra na podobiestwo tych dwch wyrazw. 3. Kalki Typowym produktem ubocznym tumaczenia syntagmatycznego jest kalkowanie struktur tekstu oryginalnego w tym czste przypadki przenoszenia na grunt jzyka docelowego obcego szyku wyrazw, obcych kolokacji czy deformowania tematycznorematycznej struktury zdania. W tekcie Two Legs Bad sformuowanie the Russian Revolution and its betrayal by Joseph Stalin bywa tumaczone jako Rosyjska Rewolucja i jej zdrada przez Jzefa Stalina. Taka wersja, jak ju zauwaylimy wczeniej, zawiera co najmniej pi bdw tumaczeniowych. Niezrcznoci jest kalkowanie struktury The British then secretly paid newspapers to run the strip in countries including (nastpnie Brytyjczycy pacili gazetom, by publikoway ten komiks w krajach takich jak), bo w pierwszej chwili sugeruje czytelnikowi, e gazety znajduj si gdzie indziej, a nie w wymienionych pniej krajach. Ciekawym bdem jest skalkowanie pocztku tekstu Topless in Rio Carnaval, by definition, is the festival of the flesz. Pocztkujcy tumacze bardzo czsto pisz karnawa z definicji jest festiwalem/witem ciaa odtwarzajc tym samym bd autora oryginalnego tekstu: nie ma takiej definicji karnawau. Oczywicie zdarza si czasem, cho rzadko, e moi pocztkujcy tumacze dostrzegaj nieciso oryginalnego sformuowania i podaj powysz polsk wersj na odpowiedzialno autora oryginau. Wtedy mamy ju do czynienia z kategori bdw metatranslacyjnych opisanych poniej.

75

Typowym bdem kalkowania jest pieczoowite odtwarzanie angielskich possessive determiners za pomoc polskich zaimkw dzierawczych, na przykad: Kiedy twj kot spaceruje po klawiaturze twojego komputera (Putting Kittys Typing on Pause) czy: jej komrki mzgowe wysyaj sygnay elektryczne do jej mini (Aping Motion). Z dwch ostatnich tekstw pochodz te dwa bardzo charakterystyczne bdy-kalki: Thats a good reason to incest To jest dobry powd, eby zainwestowa i And it could also deepen our understanding of I mogoby to take pogbi nasze zrozumienie. Po pierwsze, w obu tych przekadach nie ma adnego uzasadnienia dla uycia wyrazu to w pierwszym przykadzie poprzedza je dugie pierwsze zdanie tekstu, w drugim zdanie o sparaliowanych, ktrzy bd mogli posugiwa si protezami koczyn. adne z tych zda nie dostarcza polskiemu czytelnikowi antecedensu wyrazu to. Po drugie, zdanie to jest dobry powd brzmi w wikszoci tumacze jak echo poprzedzajcego je nie jest najlepsz form, natomiast uycie mogoby w przykadzie drugim jest efektem naiwnego przekonania, e tak wanie naley tumaczy could na polski (ekwiwalent sownikowy). W rzeczywistoci angielskie could moe by trybem przypuszczajcym, ale rwnie czasem przeszym, a take o czym pamita niewielu Polakw moe odnosi si do przyszoci i tak naley je rozumie w cytowanym tekcie. Nie naley kalkowa na jzyk polski sformuowania leader of the cultural and political life (Prison Tales). Wersja przywdca/lider kulturalnego i politycznego ycia amie co najmniej dwie zasady poprawnej polszczyzny nie mona by przywdc ycia, a powysze epitety powinny mie odwrotny szyk ni po angielsku: ycie kulturalne i polityczne. Przetumaczone automatycznie Piglet is an integral part of Winnies friends (Prosiaczek jest integraln czci przyjaci Puchatka) razi sw nielogicznoci: integraln czci przyjaci moe by rczka albo nka. Znacznie lepiej wic napisa Prosiaczek jest nieodcznym przyjacielem Puchatka (tekst Bacon-free). Niedowiadczeni tumacze tekstu By the Dozen czsto wpadaj w puapk stosowania strony biernej, w ktr ten tekst obfituje: were seized, had been smuggled, had been pillaged, had been reconstructed, would hale been sold. Po polsku trzeba stron biern urozmaica konstrukcjami bezosobowymi. 4. Nieuzasadnione rekonstrukcje Bdy tego rodzaju nie pojawiaj si zbyt czsto w przekadach pocztkujcych tumaczy ci maj raczej skonno do tumaczenia wszystkiego, nawet tych elementw, ktrych zwykle si nie tumaczy. W omawianym korpusie tekstw prasowych wystpuj zaledwie trzy przykady, nad ktrymi mona si zastanowi przy tej okazji. Po pierwsze wyraz autobahn w tekcie The Mouse That Roared. Niektrzy studenci zapewne ci, ktrzy bywali w Niemczech uznali, e wyraz ten jest ju przyjty w polszczynie i uyli go w swoich tumaczeniach, czasami nawet w formie eskiej autobahna. Sdz, e w omawianym tekcie uycie tego wyrazu jest jak najbardziej niewskazane. Bardziej wtpliwym przypadkiem jest wyraz Liechtensteinczycy, ktry pojawia si w niektrych tumaczeniach tego samego tekstu. Niektre encyklopedie uywaj tego wyrazu, na przykad NLPWN w hale Liechtenstein. Nie ma go natomiast w Nowym Sowniku ortograficznym PWN. Trudnoci z wymwieniem byyby raczej argumentem za nieuywanie tego sowa, z drugiej jednak strony trzeba przyzna, e w niektrych kontekstach na przykad w tumaczeniu The Mouse That Roared jest ono bardzo wygodne (cho tylko w wersji pisanej). Wspominaem ju o wtpliwociach, jakie towarzyszyy uyciu w tekcie polskiego przekadu n-flight Food sowa catering. Sdz, e obecnie wtpliwoci te s ju znacznie mniejsze. W kadym razie wikszo modych ludzi z pewnoci uwaa ju sowo catering za zasymilowany wyraz polski obcego pochodzenia. Znacznie czstsze s nieuzasadnione zapoyczenia w tumaczeniach literackich czciowo moe dlatego, e tumacze pragn zachowa koloryt lokalny tumaczonego dziea,

76

a czasami po prostu dlatego, e tumacze literaccy czuj si znacznie pewniej ni moi studenci, dopiero rozpoczynajcy praktyk tumaczeniow. Wiele takich niepotrzebnych zapoycze mona oczywicie znale w polskim przekadzie Money M. Amisa (zob. wierkocki 1997: 271-272). II. Bdy mylnej interpretacji Omwione w poprzednim podrozdziale cztery typy bdw mona przypisa brakowi gbszej analizy tekstu wyjciowego przez tumacza, a czasem naiwnemu przekonaniu, e trzeba tumaczy dosownie. Jednak sama prba gbszej analizy nie oznacza jeszcze, e efekty bd zadowalajce. Tumacze myl czasem rne struktury jzyka wyjciowego lub stosuj niewaciwy klucz do interpretacji tekstu opieraj si na nieodpowiednich ramach czasownikowych, scenach, scenariuszach, schematach. Zdarza si, e takie bdy lub/i ze zastosowania implikatury konwersacyjnej prowadz do mylnego odczytania oglnej wymowy tekstu przypisania mu innej modalnoci, na przykad nieodczytania ironii autora i potraktowania tekstu ze miertelna powag. 1. Pomylenie dwch rnych syntagm lub ram czasownikowych jzyka wyjciowego Przykadem bdnego odczytania struktury zdania wyjciowego jest zinterpretowanie fragmentu zdania z tekstu Sweet Deal: Disney is byuing the film and merchandising rights jako Disney kupuje film i prawa handlowe. Taka interpretacja zdania w ktrym the film oraz merchandising rights byaby dwoma dopenieniami czasownika buy jest teoretycznie moliwa, ale przeczy jej wiedza o wiecie: wytwrnia filmowa nie kupuje filmw. Naley wic poszuka innej moliwoci rozbioru zdania i wtedy okae si, e film i merchandising s dwoma przydawkami rzeczownika rights (zatem raczej prawa do filmowania i wykorzystywania w celach handlowych/marketingowych). W tym samym tekcie zdarza si, e modzi tumacze zapominaj o innym znaczeniu sowa will i tumacz named in the will of Poohs kreator jako nazwane na cze twrcy Puchatka, mimo e taka interpretacja kci si z dalsz czci tekstu. Rwnie other payments poniewa element ten poprzedza ostatnich beneficjentw wymienionych w tekcie czasem tumaczony jest jako pozostae pienidze/patnoci, a zatem mylony z the other payments. Kopoty interpretacyjne sprawia te zdanie The fact that the new strain of choosy mice was found in Indian-food-heavy Birmingham should come as no surprise (A Matter of Taste) Cz tumaczcych nie dostrzega przedimka okrelonego the przed strain of choosy mice, ktry jednoznacznie wskazuje na zwizek tej grupy rzeczownikowej ze sformuowaniem some rodents dwa zdania wczeniej i w rezultacie powstaje wersja: Fakt, e w Birmingham, ktre synie z indyjskiej kuchni, odkryto now odmian wybrednych myszy, nie powinien nikogo dziwi. W ten sposb istotny element spjnoci tekstu ulega zniszczeniu i czytelnik zmuszony jest zbudowa sobie jak wasn form spjnoci, korzystajc z mechanizmw podobnych do opisanego przez H.H. Clarka i S. Haviland mechanizmu dane-nowe (1977). 2. Bdna interpretacja sceny lub scenariusza Pewne sformuowania nasuwaj nam nieuchronne skojarzenia z typowymi scenami lub scenariuszami: gdy syszymy n i widelec natychmiast dokonujemy aktywacji scen i scenariuszy zwizanych z jedzeniem, wyraenie pobi rekord kae nam myle o scenach i scenariuszach sportowych. W typowych codziennych sytuacjach jest to ogromnym uatwieniem niejako automatycznie mamy do dyspozycji ca nasz wiedz zwizan z danym tematem. Jednak w sytuacjach nietypowych (co zdarza si czsto w literaturze piknej,

77

jako e nie zajmuje si ona na og opisywaniem typowoci wpadamy w puapk mylnej interpretacji. Fraza good fights, ktra wystpuje w tekcie Lights Out opisujcym zaciemniona restauracj, kojarzy si wikszoci polskich czytelnikw z walkami na jedzenie, na przykad z obrzucaniem si makaronem czy w wersjach bardziej filmowych tortami. W rzeczywistoci jednak autorowi chodzio najprawdopodobniej o walki o jedzenie w ciemnociach zdarza si, e dwch konsumentw chwyta za ten sam talerz. W tekcie Aping Motion napotykamy sformuowanie a nearby robot arm. Zgodnie z naszymi typowymi wyobraeniami na temat robotw, ktre pobudzane s sam obecnoci sowa robot, skonni jestemy widzie w opisywanej scenie antropoida: robota z rkami, nogami i gow. Efektem takich wyobrae jest tumaczenie rami stojcego w pobliu robota, ktre polskim czytelnikom tekstu zupenie jednoznacznie wskazuje stereotypowe skojarzenia z filmami science fiction. Tymczasem za sformuowaniem robot arm w oryginale nie kryje si aden prawdziwy robot, a jedynie mechaniczne rami. Bardziej spektakularne bdy tego typu zdarzaj si w tumaczeniach literatury piknej, zwaszcza gdy autor stosuje nietypowy, oryginalny styl, a tumacz nie opanowa jzyka oryginau (i wiedzy na temat kultury wyjciowej) w stopniu wystarczajcym. Trzy charakterystyczne bdy scenariuszowe znale mona w angielskim tumaczeniu Pamitnika z powstania warszawskiego M. Biaoszewskiego. Autor opisuje midzy innymi swoj prb ucieczki z kolumny ludzi prowadzonych przez Niemcw. W Pruszkowie autor prbuje wmiesza si midzy kopicych przy drodze robotnikw i udawa jednego z nich. Jednak zostaje zauwaony przez Niemcw: Zostawi swoich. Prawie bez umwie. Nic. Tak. Ju pewnie nie zauwayli. Niewane. Nie wiem. Nagle jestem odhalcowany w prawo, co fafluchter i nic wicej, adnego kopa, odstawionko, opat zaraz oddaem, egnaj pruszkowska wolnoci W Wersji angielskiej czytamy: how could I leave my own people! Practically without discussion. Nothing. Just like that. Already. Theyve barely noticed. Its not important. I dont know. Suddenly Im shoved to the right, something fafluchter and nothing else, no digging, back to the transport. I immediately give back the shovel, say goodbye to my Pruszkw freedom. Tumacz rozpoznaje scen kopania rowu przy drodze i scenariusz prby ucieczki, nie zauwaa natomiast, e adnego kopa odnosi si do reakcji Niemcw, a nie do kopania i tumaczy adnego kopa jako no digging. Drugi przykad z tej samej ksiki brzmi tak: I caymi dniami i nocami wypatrywali w oknach ydowskiej strony Siennej. To byy resztki szyb w futrynach, zatkane pierzynami. Trupie puchy. Tumacz najwyraniej zna wyraz pierzyny, wie, e pierzyny s zwykle wypchane puchem, zatem zakada: And for whole days and nights they scanned the windows on the Jewish side of Sienna. The remains of windowpanes covered with drapes, stuffed with quilts. Corpselike goose-down. Oczywicie w cytowanej scenie sowa trupie puchy odnosz si do pustki, braku ludzi, a sformuowanie corpselike goosedown nie ma najmniejszego sensu. I jeszcze jeden ciekawy przykad z tej samej ksiki: Krcia te zacierki. Jak wszystkie kobiety. Bez przerwy. Albo race. To i to drobione. Podobna technika. Tumacz rozpoznaje scen przygotowywania jedzenia, a konkretnie klusek i nie zauwaa, kiedy w rozpoznanej scenie pojawia si obcy element: She used to grind out that pasta. Like all woman. Without a break. Also little dumplings, or rosary beads. The one or the other, in tiny pieces. A similar technique. W ten sposb z angielskiego tekstu dowiadujemy si o istnieniu klusek pod nazw race (przykady z: Grajewska 2001).

78

3. Mylne odczytanie modalnoci tekstu Problemy z waciwym odczytaniem modalnoci tekstu pojawiaj si najczciej w tekstach (lub ich fragmentach), w ktrych zastosowano ironi, kpin, szyderstwo, poniewa tego typu zabiegi nie s zwykle wyranie sygnalizowane i wymagaj duego wyczulenia na ten specyficzny rodzaj humoru, a wic bardzo dobrej znajomoci jzyka wyjciowego i stosowanych w nim implikatur. Jak ju wspomnielimy, nie jest przypadkiem, e pierwsza polska tumaczka Winnie the Pooh popenia najwicej bdw przekadajc wypowiedzi osa Eyeore, ktre charakteryzuje zgryliwy sarkazm. Jednak bdy tej kategorii pojawiaj si rwnie w tumaczeniach tekstw prasowych. Tekst Bailout Blues koczy si zdaniem Then again maybe it was better to save the banks, ktre jest ewidentna reakcj autora na pomys zrealizowania 25 remakew Titanica, a by moe take na pozostae propozycje japoskiego pisarza. Zatem naleaoby je przetumaczy mniej wicej tak: W takim razie moe ju lepiej byo ratowa te banki. Jednak cz moich studentw nie odczytaa waciwie intencji autora i przetumaczya ostatnie zdanie tak, jakby autor zupenie powanie zastanawia si, czy lepiej byo ratowa banki, czy te kupi lotniskowiec i New York Timesa. Podobne problemy stwarza te omawiany ju tekst Pitiful Debate, a zwaszcza jego tytu i ostatnie zdanie: This spats getting juicy. Jeli przetumaczymy je w dobrej wierze jako aosna debata i Ten spr nabiera rumiecw, to mam wraenie, e postpujemy wbrew intencjom autora, ktry chcia jzykowymi artami zaznaczy swj dystans do opisywanej sprawy. Znacznie atwiej o bd tego typu w przekadach literackich, poniewa autorzy takich tekstw bardzo czsto bawi si konwencjami, ami reguy, staraj si, eby ich stosunek do opisywanej rzeczywistoci by niejednoznaczny. Do powany bd z tej kategorii popeni tumacz Money M. Amisa. Jest to ksika przewrotna, ktrej bohater wrd wielu innych postaci spotyka rwnie pisarza M. Amisa. W tym kontekcie szczeglnego znaczenia nabiera rozpoczynajcy ksik list samobjcy: This is a suicide note. By the time you lay it aside (and you should always read these things slowly, on the lookout for clues or give-aways), John Self will no longer exist. Or at any rate thats the idea W polskim przekadzie brzmi on nastpujco: Jest to list poegnalny. Kiedy bdziecie go czyta (a takie rzeczy powinno si czyta powoli, zwracajc baczna uwag na wszelkie wskazwki i tropy), Johna Selfa nie bdzie ju wrd ywych. Przynajmniej na to si zapowiada. Zapominajc, e autor lubi si bawi w kotka i w myszk ze swoim bohaterem (John Self ma ze przeczucia, ilekro spotyka Amisa), ale rwnie z czytelnikami, tumacz ujednoznacznia zdanie John Self will no longer exist, a take obiektywizuje zdanie Or at any rate thats the idea, ktre w oryginale nie musi by wcale obiektywnym przewidywaniem przyszoci, gdy rwnie dobrze moe zdradza intencje autora w chwili rozpoczcia pisania tej powieci (por. wierkocki 1997: 267-268). Trzeba zreszt przyzna, e Money to ksika wybitna i jednoczenie niezwykle trudna do przeoenia. Polskie przekady Just so stories R. Kiplinga zawieraj w porwnaniu z oryginaem znacznie mniej elementw adresowanych do dorosego czytelnika. Jedn z cech charakterystycznych stylu Kiplinga jest uywanie wielu skomplikowanych i/lub wymylonych przez autora zwrotw i wyrazw, ktre albo ulegaj w ksice znieksztaceniu (np. Stute Fish, satiable curtiosity zamiast astute, insatiable i curiosity), albo SA objaniane w nawiasach za pomoc formuy that is magic. Wiele takich elementw znika w polskich przekadach, na przykad the small Stute Fish staje si Potk, satiable curtiosity nieposkromiona ciekawoci, za Sloka, ktra wygosi marynarz dwuwierszem. Trjka zwierzt odbywa na skraju pustyni a palaver, and an indaba, and a punchayet, and a pow-wow, po polsku natomiast zgromadzenie i gosowanie, i Sd Trzech,

79

i pau-wau. Sformuowanie one fine morning in the middle of the Precession of the Equinoxes, ktrego zapewne tumaczka nie zrozumiaa, zostao przeoone jako pewnego piknego dnia, a byo to tu przed burz poprzedzajca zrwnanie dnia z noc. W ten sposb Kiplingowskie stories po polsku rzeczywicie bardziej przypominaj bajeczki. III. Bdy realizacji Nawet wnikliwa, wielopoziomowa analiza oryginau nie gwarantuje jeszcze udanego przekadu, poniewa po jej zakoczeniu tumacz musi si wcieli w swojego czytelnika, wyobrazi sobie poziom jego wiedzy i prawdopodobne reakcje na poszczeglne rozwizania przekadowe. Potrzebna jest dua sprawno w czynnym posugiwaniu si jzykiem docelowym. 1. Niewaciwa ocena wiedzy odbiorcw O znaczeniu identyfikacji z odbiorcami przekadu pisalimy ju wielokrotnie. Przy okazji analizy tekstu Putting Kittys Typing on Pause podkrelalimy te, e niebianie pod uwag sytuacji odbiorcy moe zadecydowa o cakowitej nieprzydatnoci przekadu. Warto jednak przeanalizowa jeszcze par przykadw z tekstw zamieszczonych w suplemencie. W Two Legs Bad pojawia si nazwa instytucji British Foreign Office. Cho w tekstach politycznych spotyka si wersj brytyjskie Foreign Office, w cytowanym tekcie na pewno naley uy innego rozwizania (np. brytyjskie MSZ), poniewa czytelnikami naszego tumaczenia nie musz by wycznie ludzie ywo interesujcy si polityk. Z podobnych powodw jeli zaoymy, e nie wszyscy czytelnicy Bailout Blues bd fanami koszykwki dobrze byoby chyba zaopatrzy sformuowanie Chicago Bulls w jaki hiperonim (chociaby sowo druyna). Kwesti dyskusyjn pozostaj kulinaria w tekcie A Matter of Taste: fish and chips oraz vindaloo. Poniewa za nazw fish and chips nie kryje si nic niezwykego, osobicie przeoybym j jako ryb z frytkami. Gorzej z vindaloo pozostawiajc t nazw w wersji oryginalnej stawiamy czytelnikw w gorszej sytuacji w porwnaniu z czytelnikami oryginau: domyla si oni, e chodzi o jak egzotyczn potraw, ale wikszo z nich nie bdzie wiedziaa, o jak dokadnie potraw chodzi. Z drugiej strony mona przyj, e wiedza ta nie jest konieczna do odbioru tekstu. Tumacz posiadajcy rwnie przygotowanie pedagogiczne (co jest niemal regu w przypadku polskich tumaczy) moe przeoy negative reinforcement (Putting Kittys Typing on Pause) jako wzmocnienie negatywne. Taki przekad naley uzna za niepodany, poniewa wikszo czytelnikw gazetowych ciekawostek nie zna zapewne tego okrelenia. Ocena wiedzy i oczekiwa odbiorcw przekadu jest czsto powanym problemem w tumaczeniach literackich. O niektrych z nich wspominalimy ju w rozdziale o nieprzekadalnoci kulturowej. Wicej przykadw tego typu bdw zaczerpnitych z przekadw literatury piknej mona znale w: Hejwowski 2004: 217-219. 2. Podtumaczenie Termin ten ma odpowiada uywanemu przez Newmarka okreleniu undertranslation (Newmark 1981). W Tezaurusie terminologii translatorycznej (Lukszyn 1993; ponisze uwagi krytyczne s rwnie samokrytyk, poniewa byem jednym ze wspautorw tego sownika) pod hasem podtumaczenie czytamy: Technika tumaczeniowa polegajca na opuszczeniu czci informacji szczegowych tekstu wyjciowego. Sens angielskiego undertranslation lepiej zapewne oddawaby inny neologizm niedotumaczenie, za cytowan definicj naleaoby uzupeni o element: lub zastpienie informacji szczegowej

80

informacj oglniejsz. Podtumaczenie moe by uzasadniona technik tumaczeniow, jeli nie znajdujemy innych zadowalajcych rozwiza przekadowych: sam proponowaem takie rozwizanie w przypadku sformuowania girl from Ipanema w tekcie Topless in Rio. Jednak naduywanie tej techniki jest niewtpliwie czym niepodanym, wynikajcym z nadmiernej troski o czytelnika przekadu i lepej wiary w wyszo tumaczenia funkcjonalnego. O zjawisku tym bya ju mowa przy okazji krytyki podejcia skrajnie funkcjonalnego oraz w rozdziale o nieprzekadalnoci kulturowej, tu wic ograniczymy si do paru przykadw z tekstw zamieszczonych w Suplemencie. Zastanawialimy si ju wczeniej nad tym, dlaczego nie powinno si zastpowa konkretnego tytuu Penny Lane oglnikowym przebojem czy przebojem Beatlesw. Z podobnych powodw nie bybym zwolennikiem zastpowania owl monkey wyrazem mapka, vindaloo zwrotem hinduska potrawa, Chicago Bulls druyn koszykwki We wszystkich tych przypadkach pozbawilibymy tumaczone teksty konkretnych elementw rzeczywistoci, sprawiajc tym samym, e ich lektura staaby si atwiejsza, ale i nudniejsza. 3. Bdy jzyka docelowego Nie sposb wymieni wszystkich rodzajw bdw z tej grupy, jakie popeniaj pocztkujcy tumacze (szerszy opis bdw jzykowych popenianych przez tumaczy znale mona w: Dzieranowska 1988). Do najczstszych nale: uycie wielkich i maych liter, odmiana obcych imion wasnych, rnego rodzaju kalki jzykowe (o ktrych bya ju mowa powyej). Wydaje si, e wrd ludzi sabo znajcych zasady polskiej ortografii istnieje oglna tendencja do pisania wielk liter wszystkiego co wane. Moi studenci notorycznie stosuj wielkie litery w nazwach funkcji i stanowisk, takich jak minister, premier, prezydent, krl, papie, a take piszc o wanych wydarzeniach historycznych, np. o drugiej wojnie wiatowej czy o rewolucji padziernikowej. Mona podejrzewa, e duy wpyw ma tu pisownia angielska, zgodnie z zasadami ktrej w tego typu wyrazach uywa si wielkich liter, warto jednak zauway, e wielu modych tumaczy stosuje rwnie wielkie litery w okreleniu zimna wojna, ktre w angielskim oryginale (Two Legs Bad) pisane jest maymi literami. Dugo trwa zwykle wojna ze zwolennikami apostrofw w odmianie obcych nazwisk. Wielokrotnie musz wyjania moim studentom, e nazwiska takie jak Disney czy Presley, ktre po polsku wymawiane s [disney], [preslej] odmienia si tak samo jak polskie imiona i nazwiska koczce si na j, takie jak Maciej, rataj czy Koziej, a wic Disneya, Disneyowi itd. Apostrof pojawia si waciwie tylko wtedy, gdy obce imi lub nazwisko koczy si na y wymawiane po polsku jako i (a wic po spgosce) lub gdy ostatni liter takiego wyrazu jest nieme e. Dotyczy to zatem takich nazwisk jak Lodge, Milne, Chomsky (bardziej szczegowe zasady mona znale w NSJOP, NSPP i w Sowniku nazw wasnych). 4. Bdy wynikajce z braku wiedzy oglnej i specjalistycznej Bdy tego typu, cile rzecz biorc, nale zarwno do kategorii bdw interpretacyjnych, jak i realizacyjnych. Jeli umieszczamy je w grupie bdw realizacji, to gwnie dlatego, e braki wiedzy mona zawsze uzupeni, a wic pojawienie si takich bdw wiadczy o pewnej niefrasobliwoci tumacza w trakcie tworzenia przekadu. Trzeba zna lub odszuka w odpowiednim rdle polskie odpowiedniki tak wanych instytucji midzynarodowych, jak The International Court of Justice in The Hague czy U.N. Educational, Scientific and Cultural Organization. Jeli nie wiemy lub nie sprawdzimy, czym waciwie jest Westminster School, to wpadniemy w puapk sformuowania Alma mater. Warto wiedzie, e nazwa klubu The Garrick Club in

81

London pochodzi od nazwiska znanego aktora, bo wtedy spokojnie moemy j przetumaczy na polski jako londyski Klub Garlicka; nazwa Duke University, w przeciwiestwie do University of Surrey, pochodzi od nazwiska, a zatem, jeli chcemy j przetumaczy na polski, powinnimy napisa Uniwersytet Dukea. Tumacz powinien wiedzie, co oznaczaj tytuy, takie jak Penny Lane, The Girl from Ipanema, A Clockword Orange, A World Apart, Nature, Animal Farm, Bird on Wire, Titanic (nawet jeli w danym tumaczeniu do niczego mu si to nie przyda, bo za ktrym razem niewiedza bdzie przyczyn bdu); powinien wiedzie, ktre z nich naley przetumaczy na jzyk polski (w cytowanych przykadach na pewno nie tumaczymy Nature i Titanic; mona si zastanawia nad Bird on Wire) i jakie s ich polskie ekwiwalenty nie wolno wymyla samemu polskich tytuw Animal Farm czy A Word Apart (zob. te bdy metatranslacyjne poniej). Przyczyn bdw bywaj te nazwy geograficzne. Popenimy bd, zostawiajc w polskiej wersji By the Dozen nazw Le Havre, bo po polsku miasto to nazywa si Hawr. Wielu moich studentw nie zorientowao si te, e Tucson, Ariz. To nazwa miasta w Arizonie, w zwizku z czym w ich tumaczeniach bya to nazwa firmy komputerowej. Bdem jest niewtpliwie nieodszukanie polskiej nazwy owl monkey z tekstu Aping Morion (po polsku mapa ta nazywa si pomocnica lub mirikina) czy elephant bird z tekstu By the Dozen (w literaturze polskiej najczciej wymieniana jest spolonizowana wersja nazwy aciskiej epiornis lub potoczna stru madagaskarski). IV. Bdy metatranslacyjne Niedowiadczeni tumacze popeniaj czasem bdy wynikajce z niewiadomoci co do istoty tumaczenia i co do pewnych oglnie przyjtych konwencji tumaczeniowych. Celem tumaczenia jest umoliwienie jak najpeniejszego porozumienia przedstawicielom rnych kultur umoliwienie porozumienia, a nie utrudnianie tego porozumienia, nie faszowanie obrazu kultury wyjciowej, nie przeinaczanie faktw opisanych w tekcie wyjciowym. Nie ulega te wtpliwoci, e istniej pewne zasady tumaczeniowe, ktre s przestrzegane przez wikszo tumaczy w wikszoci sytuacji. Na przykad, jest oglnie przyjt norm (zreszt nie tylko w jzyku polskim), e w tekstach informacyjnych nie tumaczymy tytuw gazet i czasopism; a wic w przekadzie tekstu Aping Motion napiszemy z pewnoci Nature nie Natura czy Przyroda. Od dawien dawna stosuje si rwnie zasad tumaczenia imion gw koronowanych, jeli imiona te maj ustalone odpowiedniki w jzyku polskim. Pojawienie si w jzyku polskim imienia Juan Carlom nie wiadczy na razie o zmianie normy, tylko o nieuctwie polskich dziennikarzy, ktrzy tak form imienia hiszpaskiego krla wprowadzili do polskiej prasy. Bdy tego typu jako wynikajce z niewiedzy na temat zasad tumaczenia bdziemy nazywa bdami metatranslacyjnymi. 1. Dobr techniki tumaczeniowej Do czsto spotykanym problemem tumaczeniowym w przekadach z jzyka angielskiego s anglosaskie miary i wagi. Wiele z nich ma teoretycznie swoje odpowiedniki w jzyku polskim, ale na og nie w polskiej wiadomoci. Zapewne wikszo Polakw orientuje si, ile to jest cal (odpowiednik angielskiego inch), mila (ang. mile) czy nawet jard (ang. yard), ale nie sdz, eby zbyt wielu ludzi w Polsce wiedziao, ile dokadnie centymetrw ma stopa, a ju na pewno nieliczni potrafi szybko zorientowa si, czy gra, ktra ma 4400 stp jest wysoka czy nie. Do sabo te orientujemy si w takich jednostkach wagi jak funt czy uncja. W zwizku z tym naleaoby chyba przyj zdroworozsdkow zasad, e tam, gdzie warto tych jednostek jest istotna dla zrozumienia tekstu, naley je

82

przelicza na jednostki powszechnie stosowane w Polsce. Dotyczy to 430 000 akrw z tekstu The Mouse That Roared, mil i stp z In-Flight Food, funtw z Heart of Stone, stopy z By the Dozen. W mniejszym ju stopniu 83 stp z tekstu Pitiful Debate. W tym wypadku mona by argumentowa, e warto rekordu w pluciu pestka na odlego nie jest specjalnie wana, natomiast pozostawienie stop w polskim przekadzie stanowi dodatkowy akcent humorystyczny. Jak ju wspomnielimy, nie tumaczymy tytuw gazet i czasopism, natomiast tumaczymy tytuy ksiek, zwaszcza jeli byy one ju przekadane na jzyk docelowy. W interesujcych nas tekstach z pewnoci uyjemy nastpujcych polskich tytuw: Mechaniczna pomaracza, Kubu Puchatek, Folwark zwierzcy i oczywicie Inny wiat. Ewidentnym bdem jest dla mnie pozostawienie angielskiego tytuu ksiki omawianej w artykule Bailout Blues Bubble Fantasy: What Could That Money Have Bought? przede wszystkim dlatego, e ksika ta nie ukazaa si po angielsku lecz po japosku, a angielski tytu zosta podstawiony przez autora artykuu. Paru moich studentw zadao sobie trud odszukania oryginalnego tytuu japoskiego, ktry nastpnie zamiecili w swoich tumaczeniach. Oczywicie pochwaliem ich za dociekliwo, ale nie sdz, eby w przypadku tak krtkiego i popularnego artykuu zabieg ten by konieczny. Myl, e w zupenoci wystarczy przybliony polski przekad tytuu (wicej przykadw w: Hejwowski 2004: 221-224). 2. Opuszczenia Pokusa opuszczenia fragmentu tekstu pojawia si wtedy, gdy tumacz nie rozumie danego sformuowania lub nie potrafi znale zadowalajcego ekwiwalentu w jzyku docelowym. Tego typu trudnoci wiadcz jednak na og o lukach w kompetencji tumaczeniowej, a nie o tym, e opuszczenie jest rzeczywicie uzasadnione. I tak na przykad niektrzy z moich studentw, nie mogc sobie poradzi z fraz that eyeblink on the autobahn opuszczali j w przekadzie argumentujc, e nie jest ona taka wana. Poniewa jednak sformuowanie to jest dodatkow, artobliw charakterystyk Liechtensteinu i jednoczenie wyraa stosunek autora do tego kraju (zob. analiza tekstu The Mouse That Roared w rozdz. 4.) sdz, e takie opuszczenie jest bdem tumaczeniowym. Opuszczenia nie s, rzecz jasna, zjawiskiem zbyt czstym w przekadach krtkich tekstw prasowych, cho pojawiaj si w rnych miejscach w sabszych tumaczeniach, zapewne przez przeoczenie lub z wymienionych wyej powodw. Jest to natomiast bardzo powany problem w tumaczeniach literatury piknej, gdzie niektrzy tumacze pretenduj do roli demiurgw, czy moe tylko cenzorw, decydujc o tym, czego dowie si czytelnik przekadu, a co zostanie przed nim zatajone. Problem ten czciowo by ju omawiany w rozdziale o nieprzekadalnoci kulturowej (zob. te Hejwowski 2004: 142-143, 225-226). 3. Dodatki O dodawaniu pustych ozdobnikw czy moe raczej wypeniaczy przez tumaczy kabinowych pisa H. Barik w artykule pod charakterystycznym tytuem Interpreters talk a lot, among other things (Barik 1972). W przypadku tumaczy kabinowych takie dodane sowa i zwroty maj zapewni tumaczowi chwil czasu na zorientowanie si, co dalej powie mwca, oraz zwikszy pynno wypowiedzi. Bardziej zaskakujce s dodatki w tumaczeniach pisemnych, zwaszcza jeli nie wynikaj z potrzeby objanienia rnic kulturowych. Dodatki s do rzadkim i powiedziabym niesystematycznym zjawiskiem w przekadach pocztkujcych tumaczy. Ci zwykle trzymaj si kurczowo tekstu oryginau i bardziej s ju skonni opuszcza fragmenty, ktrych nie potrafi przeoy. Nieuzasadnione dodatki zdarzaj si niektrym studentom, gdy zrozumiej oni ju potrzeb interpretowania tekstu, ale nie wiedza jeszcze, e interpretacja nie oznacza wasnej twrczoci.

83

Czciej napotka je mona we tumaczeniach literackich, zwaszcza tam, gdzie tumacz jest na tyle zadowolony z zastosowanego przez siebie stylu, e przestaje zwraca uwag na autora: Many times in her life she has lacked the price of a busfare, a teabag. Ile to ju razy nie sta jej byo na gupi billet autobusowy, na najzwyklejszego szczura z herbat. Tumaczowi nie wystarcza, e wykaza si inwencj zastpujc nienacechowan teabag mocno nacechowanym szczurem z herbat, dodaje jeszcze przymiotniki gupi i najzwyklejszy (przykad z: Jaworowska 2001). Zupenie niezrozumiaym przypadkiem jest Listonosz, polski przekad (jeli mona uy tu tego sowa) Post Office Charlesa Bukowskiego. Tumacz dodaje tam cae fragmenty tekstu, czsto zreszt przeinaczajc intencje autora (Dembowski 2003). 4. Dwie wersje Bardzo czstym bdem w pierwszej fazie nauki tumaczenia jest pozostawianie dwch wersji przekadu fragmentu danego tekstu. Popeniajcym go modym tumaczom wyjaniam, e to tumacz, a nie redaktor czy wydawca, odpowiada za ostateczny ksztat przekadu i to on, podpisujc si pod przekadem swoim nazwiskiem, bierze za pen odpowiedzialno. Do niedawna sdziem, e bdy tego typu nie mog pojawia si w opublikowanych tumaczeniach. Przekonaem si jednak, e zdarzaj si i takie przypadki. Maniera podwjnego tumaczenia cechuje tumacza Money M. Amisa. Stosuje on t technik najczciej, gdy nie jest pewien, czy pierwsze rozwizanie tumaczeniowe bdzie zrozumiae dla polskiego odbiorcy: I was in Cal myself this January Los Angeles. Sam byem w Cal tej boskiej Kalifornii w Los Angeles, gdzie w styczniu . The zeds of fire-escapes. Awaryjne elazne zetki, czyli schody na wypadek poaru. (przyk. z: Jaworowska 2001). Zauwamy, e w pierwszym z tych przekadw tumacz usiuje uzasadni powtrzenie za pomoc dodanego sowa boskiej, a zmiana szyku zdania zmusza go jeszcze do dodania wyrazu gdzie, bo inaczej zdanie koczyoby si bardzo niefortunnie frazami w Los Angeles w styczniu. Zaskakujcym przypadkiem podawania dwch wersji przekadu jest polskie wydanie The Giant Work Book, noszce bardzo dziwny polski tytu: Wielki ilustrowany Walt Disney sownik angielsko-polski. W tej ilustrowanej ksice dla dzieci znajdujemy nastpujce angielskie wyrazy i zwroty wraz z ich polskimi tumaczeniami: soapy face namydlona buzia (twarz), mother mama (matka), toast tost (grzanka), fence parkan (ogrodzenie), queen bee krlowa pszcz (matka roju), windmill myn napdzany wiatrem (wiatrak) i wiele innych. 5. Poprawianie oryginau O poprawianiu oryginau mona mwi wtedy, gdy zawiera on bdy. W takim przypadku tumacz tekstw informacyjnych ma moim zdaniem prawo, a nawet obowizek dokona odpowiednich poprawek merytorycznych, logicznych, stylistycznych. Myl, e takiego prawa nie ma tumacz wikszoci tekstw literackich. Oczywicie pomidzy tymi dwoma kategoriami rozciga si szeroka szara strefa, w ktrej kady przypadek naley rozway z osobna, biorc pod uwag wszelkie argumenty za poprawianiem i przeciwko niemu. Bez wahania na przykad wygadzaem potknicia stylistyczne, tumaczc powie True Women, teksask sag spisan przez potomkini rodu, ktra nie bya zawodow pisark. W gruncie rzeczy uwaam, e tego typu poprawki naleay si autorce od redakcji oryginalnego wydania. Po dugich deliberacjach postanowiem natomiast nie poprawia

84

fragmentw autobiografii znanego amerykaskiego pisarza Ch. Himesa. Uznaem, e literat z takim dorobkiem powinien umie pisa po angielsku, ale jeli tego nie potrafi, to polski czytelnik ma prawo si o tym dowiedzie. Pracowicie wic odtwarzaem po polsku nieporadno stylu, na przykad cztery kolejne akapity zaczynajce si od zdania z konstrukcj while + Past Progressive brzmi w moim przekadzie nastpujco: Kiedy wsiadalimy do samochodu, Kiedy wrciem na tace, Kiedy wrciem nastpnego dnia do bursy, Kiedy wyszedem do Georgea. Sprbowaem te przetumaczy pojawiajce si w tekcie bdy skadniowe, ale te celowe uchybienia wobec gramatyki poprawia mi redakcja (Himes 2002). Na szczcie tego typu sytuacje w ambitniejszej literaturze zdarzaj si niezwykle rzadko przypadek Himesa by jedynym, z jakim miaem do czynienia. Poprawianie literatury piknej dotyczy najczciej ksiek dla dzieci, zwaszcza fragmentw, ktre tumacze uznaj za nieodpowiednie. I tak na przykad w angielskim tumaczeniu jednej z ksieczek T. Jansson zdanie musiaem pj zrobi siusiu zostaje zastpione poetyckim I only wanted to look at the stars (chciaem tylko popatrze na gwiazdy) (Semkowicz 1997: 9; bardzo ciekaw analiz tumacze angielskiej literatury dziecicej na jzyk polski znale mona w: Adamczyk-Garbowska 1988). 6. Niepoprawianie oryginau Jak ju sugerowalimy powyej, niepoprawialnie bdw w tekstach informacyjnych jest bdem, ktry prdzej czy pniej zemci si na tumaczu. Wikszo czytelnikw (a take niestety krytykw) nie ma czasu ani moliwoci, by porwna przekad z oryginaem, zatem wszelkie bdy i chropowatoci zostan zoone na karb tumacza. Spjrzmy na fragment tekstu gazetowego tumaczonego kilka lat temu przez moich studentw (tekst dotyczy planowanej wwczas wizyty pani sekretarz stanu USA Madeleine Albright w Korei Pnocnej): With more than 60 journalists in tow. Albrights two-day tour will throw open the Democratic Peoples Republic of Korea as never before to public view and complete North Korean leader Kim Jong Ils remarkable makeover in Western eyes. Only a year ago, notes one senior U.S. official, he was still seen as a puffy-haired kook: now the Americans view him as a logical, thinking leader. That will make Kim a respectable interlocutor for President Bill Clinton, who is expected to visit too in the waning weeks of his term. It will also make it much harder for Clintons succesor to justify putting in phase one of a limited national missile defence, a policy the president has long been ambivalent about, since North Korean hostility has long been the chief reason for it. Powyszy tekst amie wiele zasad poprawnej kompozycji i sprawnej komunikacji: in tow powinno si odnosi do Albright, a nie do tour, throw open to public view nie powinno by przedzielone dziewiciowyrazowym wtrceniem; zupenie niejasne s antecedensy zaimkw that, it z dwch ostatnich zda; wtrcenie a policy the president about zdecydowanie utrudnia zrozumienie kocwki zdania; dobrze byoby te unikn powtrzenia has long been oraz wyszukanych i chyba niezbyt zgrabnych sformuowa w stylu the waning weeks of his term. Wszystkie te bdy tumacz musi wyeliminowa. Nie wyobraam sobie te sensownego tumaczenia ostatniego zdania z tekstu Aping Motion (Those advances could be the first of many to help scientists piece together the symphony in the brain), jeli najpierw nie dokonamy jego gruntownej analizy i przebudowy. 7. Paratekst (zbyt duo lub zbyt mao objanie) Pojcie paratekstu (uywane przez Brzozowskiego 2001) oznacza wszystko to, co towarzyszy tekstowi gwnemu, na przykad przedmow, przypisy, posowie, komentarze,

85

objanienia, noty biograficzne itp. Oczywicie trudno mwi o paratekcie w krtkich tekstach gazetowych ilustrujcych nasze rozwaania. Zdarza si czasem, e moi studenci zamieszczaj pod swoimi tumaczeniami krtkie notki informujce o pochodzeniu danej informacji czy te uzasadniajce dany wybr przekadowy. Bardzo je sobie ceni, ale nie s to, rzecz jasna, prawdziwe przypisy, poniewa adresowane s wycznie do mnie, czyli do redaktora. Potrzeba przypisw (nie mwic ju o wstpach czy posowiach) moe pojawi si dopiero przy tumaczeniu dugich artykuw prasowych, esejw, a zwaszcza ksiek. Tumacze literatury piknej (zwaszcza wspczesnej) uwaaj na og przypisy za ostateczno, niejako za przyznanie si tumacza do poraki w danej sytuacji tumaczeniowej. Pokutuje teoria, e przypisy przeszkadzaj w czytaniu, rozpraszaj uwag czytelnika, zamieniaj powie w podrcznik czy encyklopedi. Kiedy przypomn sobie, z jak uwag chonem przypisy w lekturach mojego dziecistwa i wczesnej modoci w ksikach przygodowych, podrniczych i historycznych mam pewne wtpliwoci, czy powysze obawy s uzasadnione. Oczywicie, tak jak we wszystkim naley zachowa umiar. Popularne wydanie wspczesnej powieci nie powinno przypomina bibliofilskiej edycji klasycznego dziea z przypisami sigajcymi niemal samej gry kadej strony o czym tak marzy Nabokov (1955/2000). Wydaje si, e stosowanie takich dodatkowych technik objaniajcych jest podane, kiedy uycie innej techniki tumaczeniowej na przykad tumaczenia syntagmatycznego czy techniki ekwiwalentu funkcjonalnego prowadzioby do zuboenia bazy wypowiedzi, jak zrekonstruowa moe odbiorca przekadu, lub te do istotnego znieksztacenia teje bazy, ewentualnie do szoku kulturowego, jaki moe by nastpstwem mieszania elementw rnych kultur. Podsumowujc, wyrnilimy nastpujce typy i podtypy bdw tumaczeniowych: I. Bdy tumaczenia syntagmatycznego 1. Bdy ekwiwalentw sownikowych 2. Faszywi przyjaciele tumacza 3. Kalki 4. Nieuzasadnione rekonstrukcje II. Bdy mylnej interpretacji 1. Pomylenie dwch rnych syntagm lub ram czasownikowych jzyka wyjciowego 2. Za interpretacja sceny lub scenariusza 3. Mylne odczytanie modalnoci tekstu III. Bdy realizacji 1. Niewaciwa ocena wiedzy odbiorcw 2. Podtumaczenie 3. Bdy jzyka docelowego 4. Bdy wynikajce z braku wiedzy oglnej i specjalistycznej IV. Bdy metatranslacyjne 1. Dobr techniki tumaczeniowej 2. Opuszczenia 3. Dodatki 4. Dwie wersje 5. Poprawianie oryginau 6. Niepoprawialnie oryginau 7. Paratekst (zbyt duo lub zbyt mao objanie)

86

8. Mit tumaczenia naturalnego: tumaczy kady moe

Zdaje mi si jednak, e tumaczenia z jednego jzyka na drugi [] przypominaj kobierce flandryjskie ogldane z przeciwnej strony. S tam wprawdzie figury, ale tak zagmatwane nimi, i nie wida ich barw wspaniaych. Mniemam take, e tumaczenia z jednego jzyka na drugi nie oznaczaj wielkiego rozumu ani doskonaoci; tyle tylko znacz, co przepisywanie z pierwowzorw. Nie dlatego to mwi, aby zawd tumacza mia by w pogardzie, gdy czowiek moe si przecie jeszcze zatrudnia gorszymi rzeczami, ktre mniej korzyci przynosz. Miguel Cervantes, Don Kichot Powyszy cytat pokazuje, jak atwo wygasza przerne uoglnienia na temat przekadu oparte przecie na pewnym wycinkowym ogldzie sytuacji (ciekawe, na podstawie jakich przekadw Cervantes wyrobi sobie tak opini o tumaczach i tumaczeniach?) i jak atwo si pomyli. Czym byoby dla nas dzisiaj nazwisko Cervantes, gdyby nie tumaczenia? Z wypowiedzi Cervantesa wyziera te lekcewacy stosunek do pracy tumacza. Dzi mao kto powayby si na tak szczero w tej kwestii, jednak faktem jest powszechny brak szacunku dla tego zawodu. Wikszo ludzi uwaa, e tumaczy moe kady, kto opanowa jaki jzyk obcy (wszak swj ojczysty jzyk zna z zaoenia). Co wicej, zdaniem ogu, osoba taka moe tumaczy teksty na dowolne tematy w obu kierunkach. Przecie tumaczenie polega na zastpowaniu wyrazw jednego jzyka wyrazami drugiego jzyka. C moe by prostszego? Nawet jeli nasz tumacz nie zna jakiego obcego sowa (cho waciwie powinien), to przecie moe sprawdzi w sowniku. Tak, powtrzmy: do powszechny, pogld na temat tumaczenia znajduje swoje odbicie w wielu typowych, niemal codziennych sytuacjach. Kady filolog (cokolwiek ma znaczy ten nieco archaiczny wyraz), jest prdzej czy pniej naraony na proby ze strony znajomych o przetumaczenie krtkiego, prostego tekstu, ktry okazuje si fachow specyfikacj techniczn lub innym wsko specjalistycznym dokumentem. Co gorsza, opisane wyej podejcie do tumaczenia widoczne jest rwnie wrd ludzi majcych zawodowo do czynienia z tumaczami wrd wydawcw i innych zleceniodawcw, ktrzy oferuj tumaczom niskie stawki i skandalicznie krtkie terminy. Naley ubolewa nad tym, e nawet niektrzy teoretycy przekadu nie zdaj sobie sprawy ze zoonoci problemu i pisz na przykad o tumaczeniu naturalnym, ktre rzekomo jest cech wszystkich uczcych si jzyka obcego (Harris 1977, Harris & Sherwood 1978) albo zrwnuj kompetencj tumaczeniow z oglna kompetencj komunikacyjn (Gutt 1991: 189-190). Twierdzenie, e kada osoba dwujzyczna potrafi tumaczy, jest nieporozumieniem. Oczywicie, kady, kto uczy si angielskiego, powie nam, e dog to pies i zapewne take przetumaczy zdanie: A dog i san animal jako Pies jest zwierzciem. Jednak ju tumaczenie nieco bardziej skomplikowanego zdania: A dog is an animal and a fly is an insect zakoczy si prawdopodobnie niepowodzeniem, bo wersja Pies jest zwierzciem, a mucha owadem, zostanie zakwestionowana przez wikszo odbiorcw przekadu, ktrzy powiedz, e owady to te zwierzta. Podobnie wiec jak nie powiemy o osobie, ktra nauczya si gra jednym palcem gam na pianinie, e jest pianist, nie nazwiemy te tumaczem kogo, kto potrafi przeoy syntagmatycznie najprostsze konstrukcje jzyka obcego.

87

Rwnie teza Gutta, wedug ktrej do tumaczenia nie jest potrzebne adne wyposaenie mentalne poza tym, ktre uywane jest w komunikacji w ogle, nie wytrzymuje krytyki. Przede wszystkim przeczy mu dowiadczenie pedagogiczne: wielu bardzo sprawnych komunikacyjnie studentw (czsto sprawnych w obu jzykach) nie radzi sobie z tumaczeniem. Wydaje si, e ten pozorny paradoks dobrze wyjania opisany powyej model procesu tumaczenia. Dobry komunikator szybko odczytuje intencje swoich rozmwcw i potrafi skutecznie realizowa swoje intencje. Nie musi natomiast odczytywa wszystkich nawet najdrobniejszych i najsabiej zaznaczonych implikacji danego tekstu, a co jeszcze waniejsze nie musi reprodukowa w umysach swoich odbiorcw stanw zadanych przez kogo innego czasem kogo o zupenie odmiennej wiedzy, wiatopogldzie, temperamencie itd. Dobry komunikator moe rekompensowa swoje braki (luki w wiedzy, nieznajomo pewnych technik komunikacyjnych) bardzo rnymi rodkami. Tumacz ma najczciej zwizane rce: nie moe wyprodukowa wasnego tekstu na zadany temat, bo taki tekst nie zostanie uznany za tumaczenie. Pamitajmy, e znaczeniem tekstu jest nie tylko zrekonstruowana baza wypowiedzi (i ewentualne fragmenty bazy kognitywnej autora), ale rwnie sposb rekonstrukcji nie tylko pointa, ale rwnie trud woony w jej odczytanie. Gutt myli si te chyba sugerujc, e kompetencja tumaczeniowa to kompetencja komunikacyjna plus kompetencja jzykowa w zakresie dwch jzykw, ktr zapewne powinni zaj si jzykoznawcy, a nie teoretycy przekadu. Taki pogld jest nie do utrzymania przede wszystkim dlatego, e absolutna dwujzyczno (jeli takie pojcie ma w ogle sens) naley do rzadkoci wikszo tumaczy jeden z jzykw zna lepiej, a drugi gorzej. Sabsza znajomo dotyczy najczciej (cho nie zawsze) jzyka wyjciowego. Ludzkie sprawnoci i umiejtnoci nie stanowi oddzielnych moduw, lecz s ze sob wzajemnie powizane, tote sabsza znajomo jzyka oryginau bdzie wpywaa na stopie pewnoci tumacza co do interpretacji pewnych fragmentw oryginau, a wic i na cay proces tumaczenia. Posumy si jeszcze raz przykadem polskiego tumaczenia Winnie the Pooh zatytuowanego Kubu Puchatek. Tumaczka tej ksiki popenia bdy tumaczeniowe nie tylko dlatego, e realizowaa szczeglny program przekadowy, ktry Venuti nazwaby udomowieniem oryginalnego tekstu. Drugi powd wynika ze sabej znajomoci jzyka wyjciowego i nierozerwalnego zwizku tej umiejtnoci z innymi elementami procesu przekadu. Dysponujc do sab znajomoci jzyka angielskiego (a take angielskich konwencji komunikacyjnych), tumaczka musiaa nieco po omacku domyla si znaczenia niektrych konstrukcji i zwrotw z kontekstu. Nie jest wic przypadkiem, e wiele bdw popenia w tumaczeniu wypowiedzi osa Eeyeore (w polskiej wersji Kapouchego), bo osioek wykazuje specyficzne angielskie poczucie humoru, a zatem jego sformuowania wymagaj czsto stosowania rnych odmian Griceowskiej implikatury konwersacyjnej i innych mechanizmw rekonstrukcji, a bardzo rzadko daj si jednoznacznie odczyta z interpretowanego po polsku kontekstu. Jeszcze bardziej niepokojcy jest fakt, e niektrzy pedagodzy majcy ksztaci tumaczy nie bardzo zdaj sobie spraw z tego, jakie stoj przed nimi zadania. Sdz na przykad, e wystarczy uzupeni typowy program filologiczny paroma jzykami specjalistycznymi, by wyksztaci tumaczy tekstw specjalistycznych. Bardzo ciekawie wypowiedzia si na ten temat J. Piekos: w krgach specjalistw od przekadu przewaa pogld, i powinno si ksztaci specjalistw w zakresie przekadu, a nie tumaczy specjalistycznych (wyspecjalizowanych). Nierzadko jeszcze dzisiaj zdarza si, e nauczanie przekadu mylone jest z nauk jzykw obcych, z nauk o jzyku lub terminologiami specjalistycznymi. Zadaniem szk tumaczy jest i powinno by ksztacenie tumaczy w zakresie oglnym, tak jak ma to miejsce w

88

odniesieniu do lekarzy, gdy kocz wydzia medyczny, a dopiero pniej powicaj si wybranej specjalizacji. Nie naley zatem ksztaci tumacza wyspecjalizowanego, lecz tumacza wartociowego, sprawnego, ktry w przyszoci bdzie si doskonali w wybranej przez siebie dziedzinie. Uwaga ta wydaje si o tyle trafna i istotna, e niewiele jest tekstw o bardzo wysokim stopniu specjalizacji. Wikszo tekstw przeznaczonych do tumaczenia dotyczy jednoczenie wielu dziedzin nauki i techniki, a daleko posunita specjalizacja uniemoliwia tumaczowi sprawna prac (Piekos 2003: 283) W podobnym duchu wypowiadaj si B. Hatim i J. Mason: if translator training is limited to those superficial characteristics of text which are most typical of what technical or administrative translator is likely to encounter most of time (specialized terminology, formulaic text conventions and so on), then the trainee will be singularly ill-equipped to deal with, say, metaphor, allusion, implicature when these occur as they do in technical texts. (Hatim and Mason 1997: VIII) Jeszcze jedn istotn myl dopowiadaj Z. Kozowska i A. Szczsny: Nie sposb przewidzie wszystkich typw tekstw, jakie mog zosta powierzone tumaczowi. Nie mona wic nauczy tumaczenia wszystkich typw tekstw. Trzeba da narzdzia, a ksztaci konieczne umiejtnoci (kompetencj tumaczeniow). (Kozowska, Szczsny 2003: 161) Zatem, aby skutecznie ksztaci tumaczy, musimy zda sobie spraw z tego, czym jest kompetencja tumaczeniowa. Sdz, e jest to zesp predyspozycji, cech, umiejtnoci oraz ogromna porcja wiedzy o wiecie w ogle, a o kulturach zwizanych z danymi jzykami w szczeglnoci. Elementami kompetencji tumaczeniowej s z pewnoci: 1. znajomo jzyka wyjciowego i docelowego; 2. umiejtno dopasowania do siebie rnych struktur na podstawie ich wzgldnego podobiestwa; 3. znajomo kultury krajw, w ktrych mwi si jzykiem wyjciowym i docelowym; 4. wiedza oglna i specjalistyczna; 5. sprawnoci komunikacyjne; 6. wnikliwo w deniu do sensu; 7. znajomo teorii tumaczenia; 8. predyspozycje i cechy charakteru. 1. Znajomo jzyka wyjciowego i docelowego Warto zauway, e dobra znajomo jzyka nie jest rwnoznaczna ze sprawnoci komunikacyjn. Mona by wietnym komunikatorem (pomijam tu kwestie rnic midzy komunikacj ustn a pisemn), dysponujc ograniczonym repertuarem rodkw jzykowych i odwrotnie kto posiadajcy doskona znajomo jzyka moe nie sprawdza si w sytuacjach komunikacyjnych. Przez dobr znajomo jzyka rozumiemy bogate sownictwo, duy zasb syntagm i ram czasownikowych, a take opanowanie wielu innych mechanizmw gramatycznych, takich jak zastosowanie czasw, przedimkw, czasownikw modalnych i zda przydawkowych w jzyku angielskim (eby wspomnie tylko o problemach gramatycznych najbardziej dokuczliwych z polskiego punktu widzenia) oraz na przykad znajomo kocwek (deklinacji i koniugacji) i ortografii jzyka polskiego (zob. rozdz. 7). Oczywicie w praktyce zdarza si, e tumacze znaj jzyk wyjciowy tylko biernie. Nie jest jednak dobrze, gdy wiedza ta jest jeszcze na dodatek bardzo ograniczona. Brak

89

pewnoci przy interpretacji tekstu oryginau zmusza tumacza do sprawdzania niemal wszystkiego w sownikach i rzecz jasna wpywa negatywnie na wszystkie inne elementy procesu przekadu, poniewa de facto mamy do czynienia z jednym procesem, a nie z rozdzielnymi moduami, z ktrych kady mona naprawi nie ruszajc pozostaych. W kadym razie tumacz musi zna porzdnie gramatyk jzyka wyjciowego bez wzgldu na to, czy potrafi j objani czy nie bo inaczej bdzie popenia bdy interpretacyjne lub bezmylnie kalkowa struktury jzyka wyjciowego w jzyku docelowym. Doskonaym przykadem jest opisywany powyej przypadek czasownika modalnego could z tekstu Aping Motion trzeba wiedzie, e czasownik ten moe odnosi si do przeszoci, moe by trybem przypuszczajcym, ale moe te dotyczy przyszoci i wanie w tym ostatnim znaczeniu zosta uyty w tekcie. Nieznajomo zasad uycia przedimka okrelonego sprzyja popenieniu bdu w tekcie A Matter of Taste, bdu, ktry w tumaczeniach moich studentw pojawia si zaskakujco czsto. The uyte we fragmencie The fact that the new strain of choosy mice was found in [] Birmingham nie jest wymuszone zasad rzeczownik + of + rzeczownik, bowiem moe istnie wiele rnych strains of mice. Jego uycie musi zatem podlega ktrej z innych regu rzdzcych zastosowaniem przedimka okrelonego w tym wypadku zasadzie wskazywania na informacj dan, a konkretniej, wymienion wczeniej w tekcie. W naszym tekcie chodzi o grup rzeczownikow some rodents. W zwizku z tym powyszego zdania nie mona przetumaczy jako Fakt, e w Birmingham odkryto now odmian wybrednych myszy, gdy w ten sposb wprowadzamy polskiego czytelnika w bd co do tego, ktre informacje w tekcie s nowe, a ktre dane. Poniewa tumacz ma w duej mierze do czynienia z oboma jzykami niejako jednoczenie, znajomo obu jzykw przechodzi niepostrzeenie w znajomo gramatyki konfrontatywnej. 2. Umiejtno dopasowania do siebie rnych struktur na podstawie ich wzgldnego podobiestwa Tumacz cay czas uczy si dopasowywania do siebie rnych struktur obu jzykw, zapamituje, e w danym tekcie, lub w danym typie tekstw, dany zwrot udao mu si przetumaczy tak, ale w innych sytuacjach trzeba szuka innych ekwiwalentw. Duym uatwieniem dla tumaczy mog by najprzerniejsze studia konfrontatywne, ktrych akurat w przypadku jzyka angielskiego i polskiego nie brakuje (zob. np. Fisiak 1984, Fisiak i In 1978, Kalisz 1981, 2000, Krzeszowski 1982, 1990). Jak pisalimy powyej, nie ma ekwiwalencji stuprocentowych, sprawdzajcych si w kadej sytuacji za kadym razem ostateczn decyzj podejmuje tumacz ale oczywicie istniej pewne wymiennoci statystyczne, ktre mona zastosowa w wikszoci przypadkw bez bardzo intensywnej analizy, cho nie bez kontroli. Gdyby nie te statystyczne analogie midzy jzykami (zwaszcza jzykami spokrewnionymi), ycie tumacza byoby znacznie cisze. Nieco innym problemem s sceny i scenariusze. Tumacz musi umie rozpozna scenariusz, do ktrego odwouje si autor oryginau i odnale w pamici jak najbliszy scenariusz (lub scenariusze) ktrym dysponuj odbiorcy przekadu. To jednak nie rozwizuje problemu, poniewa sceny i scenariusze s czsto uwarunkowane kulturowo, a zatem tumaczeniowym ekwiwalentem nie zawsze bdzie pozornie najbliszy scenariusz czy scena. W zalenoci od typu tekstu czasami trzeba poszuka scenariusza ze sceny pozornie odleglejszej, a czsto zapozna odbiorcw przekadu z obcymi realiami skadajcymi si na dany scenariusz (scen). 3. Znajomo kultury krajw, w ktrych mwi si jzykiem wyjciowym i docelowym

90

W naszym przypadku, poniewa zajmujemy si tu gwnie tumaczeniami z jzyka angielskiego na polski, idzie o znajomo kultury polskiej, angielskiej, amerykaskiej, kanadyjskiej, nowozelandzkiej, indyjskiej, jamajskiej itd. Znajomo kultury oznacza nie tylko przerobienie solidnego kursu literatury danego kraju, wiedz o malarstwie, muzyce, filmie itp. Zreszt nie wystarczy tu typowy kurs uniwersytecki trzeba go bdzie uzupeni o utwory rzadko uwzgldniane w powanych kursach literatury brytyjskiej czy amerykaskiej. Moim studentom przedstawiam zwykle list lektur obowizkowych, ktra obejmuje nie tylko znane i cytowane w najprzerniejszych tekstach ksiki, jak 1984 i Animal Farm Orwella, Alices Adventures In Wonderland i Through the Looking Glass Carolla, Brave New World Huxleya itp., ale rwnie cay szereg tekstw mniej uznanych, a obecnych w powszechnej wiadomoci. W przypadku kultur anglojzycznych trzeba rwnie zna kanon popularnych piosenek ludowych, a zupenie niezbdna jest znajomo najbardziej popularnych nursery rhymes wierszykw dla dzieci. Odwoania do takich wierszy i piosenek pojawiaj si w najrniejszych tekstach od artykuw prasowych, poprzez ksiki jzykoznawcze do powanych dzie literackich (np. orgy-porgy w Brave New World jest nawizaniem do dziecicego wierszyka Georgie Porgy). Tumacz musi rwnie orientowa si w historii i geografii danego kraju, aktualnej sytuacji politycznej, organizacji ycia itp. Trzeba zna tytuy najwaniejszych gazet i czasopism, najpopularniejszych programw telewizyjnych, nazwiska politykw, idoli i innych znanych osobistoci. Waciwie lista ta nie ma koca. Tumacz nie jest w stanie przewidzie dokadnie, jaka informacja przyda mu si w danej sytuacji tumaczeniowej. Najlepsz zatem strategi postpowania jest stae powikszanie swojej wiedzy na temat danych krajw, interesowanie si nimi, czytanie, ogldanie, rozmawianie, podrowanie. Tumacz, ktry nie wie, e pojawiajce si w tekcie Putting Kittys Typping on Pause Tucson, Ariz. To nazwa miasta w stanie Arizona, a figurujce pod nazwiskiem Robert Key litery M.P (Pipe Down) to skrt od member of parliament, skazany jest na cige poszukiwania po sownikach i encyklopediach, na ustawiczne sprawdzanie wszystkich elementw oryginau. Co wicej, prdzej czy pniej trafi on na takie elementy kultury wyjciowej, ktre rzadko umieszczane s w podrcznikach i encyklopediach, na przykad tytu ludowej piosenki czy cytat z wierszyka dla dzieci. Wynika z tego, e solidna znajomo realiw i kultury kraju jzyka wyjciowego jest niezbdnym elementem warsztatu tumacza, problem ten jest ju zreszt tematem opracowa ksikowych (zob. np. Witte 2000). 4. Wiedza oglna i specjalistyczna Profesjonalny tumacz powinien dysponowa szeroka wiedz o wiecie. Oczywicie w wikszoci dziedzin wiedza ta z koniecznoci bdzie do powierzchowna nikt nie moe specjalizowa si we wszystkim. Tumacz bdzie zwykle specjalist w paru dziedzinach zwizanych z tematyk czsto tumaczonych tekstw i zakresem ukoczonych studiw. W innych dziedzinach wystarczy oglna orientacja uzupeniona umiejtnoci szybkiego uczenia si, sprawnoci w wyszukiwaniu potrzebnych informacji i wiedz o rdach takich informacji. Wiedza specjalistyczna jest tylko jednym z wielu elementw kompetencji tumaczeniowej, znacznie wic atwiej jest przygotowa profesjonalnego tumacza do tumacze w danej dziedzinie ni nauczy specjalist z tej dziedziny tajnikw tumaczenia. Twierdz, e profesjonalny tumacz poradzi sobie z przekadem kadego tekstu oczywicie, jeli bdzie mia odpowiedni motywacj. Tumacz kabinowi, na przykad, bior udzia w konferencjach dotyczcych bardzo rnych dziedzin i zwykle na przygotowanie do konferencji maj najwyej par tygodni. Chocia sam ukoczyem studia filologiczne, miaem okazj tumaczy teksty midzy innymi z takich dziedzin, jak astronomia, biologia,

91

ciepownictwo, krystalografia, paleontologia, politologia, zarzdzanie i marketing, zielarstwo. Zatem z mojego punktu widzenia zupenym nieporozumieniem s postulaty zawarte w raporcie UNESCO, ktry cytuj A. Korzeniowska i P. Kuhiwczak (za Mackay & Mountford 1978): it is, or it should be axiomatic that nobody can properly translate what he does not understand hence satisfactory technical translating can only be done by someone with the requisite technical knowledge and practice in technical reasoning, to follow technical arguments in the required speciality and to bridge over gaps in such an argument. The kind of competence required to do this depends not only on the nature and subject matter of the original text, but also on the kind of reader for whom it is intended. In order to translate papers written by and intended for scientists engaged in original research at the frontiers of knowledge, the translator must himself be familiar with those frontiers. (Korzeniowska I Kuhiwczak 1998: 95) Autorzy raportu najwyraniej sdz, e rozumienie jest kwesti wszystko albo nic i nie zdaj sobie w ogle sprawy z natury kompetencji tumaczeniowej. Gdyby pj dalej tym torem rozumowania, musielibymy doj do wniosku, e tumaczy moe tylko autor oryginalnego tekstu. 5. Sprawnoci komunikacyjne Sprawnoci komunikacyjne tumacza i zreszt kadego uczestnika komunikacji mona dla celw opisu podzieli na interpretacyjne i perswazyjne. Inaczej ni u zwykego uczestnika aktu komunikacji, ktry moe w duej mierze polega na intuicji i rutynie, interpretacyjne dziaania tumacza oparte s na bardzo dobrej znajomoci jzyka duym repertuarze jednostek leksykalnych, znajomoci i szybkim rozpoznawaniu wielu syntagm (fraz, zda), doskonaej (cho niekoniecznie uwiadomionej) znajomoci strategii i konwencji komunikacyjnych stosowanych przez uytkownikw jzyka wyjciowego. Co najwaniejsze, tumacz w stopniu znacznie wikszym ni przecitny uczestnik komunikacji potrafi utosamia si z nadawc wypowiedzi, odgadywa jego motywacje i intencje. Sprawnoci perswazyjne polegaj przede wszystkim na umiejtnoci wczuwania si w sytuacj (potencjalnego) odbiorcy, przewidywania jego wiedzy, oczekiwa, reakcji i odpowiedniego dostosowywania tekstu przekadu. Tu znowu potrzebna jest dua sprawno jzykowa: tumacz musi mie moliwo wybierania waciwego sformuowania spord wielu mu dostpnych i nie moe tak jak zwyky komunikator posuy si w braku odpowiednich sw gestem, mimik, emoticonem czy rysunkiem. 6. Wnikliwo w deniu do sensu Podstawowym wymogiem przekadowym jest niezadowalanie si pytkim poziomem staoci sensu (mniej wicej wiem, o co chodzi). Tumacz musi dry do koca, dopki nie jest w peni przekonany, e rozwiza wszystkie zagadki i przeledzi wszystkie tropy. W przypadku analizowanego w rozdziale 4 tekstu The Mouse That Roared typowy czytelnik zadowoli si rozumieniem na poziomie co zabrali, teraz chc odda, ale kto im przeszkadza. Tumacz jednak powinien dostrzec nielogicznoci tekstu: nie mona wywie a potem zwraca zamkw i posiadoci ziemskich. Wnikliwa analiza tekstu wyjciowego pozwala na zbudowanie modelu wiata w nim przedstawionego, a ten model suy tumaczowi za punkt odniesienia dla kolejnych szczegowych rozwiza przekadowych stosowanych w tekcie docelowym. Pocztkujcy tumacze czytajcy teksty tak jak zwykli odbiorcy nie s zwykle w stanie skonstruowa takiego modelu, a jeli im si to uda, nie potrafi stosowa go konsekwentnie przy rozwizywaniu problemw szczegowych. Std

92

ich tumaczenia s czsto niespjne: znaczenie poszczeglnych zda kci si z wymow caoci, a we fragmentach najtrudniejszych znajdziemy oznaki tumaczenia syntagmatycznego wiadczce o niemonoci dopasowania danego fragmentu do modelu caoci tumacz posikuje si tumaczeniem syntagmatycznym na zasadzie ja wprawdzie nie bardzo rozumiem, ale moe czytelnicy zrozumiej. Gwn przyczyna takiego stanu rzeczy jest przyzwyczajenie do pytkiego analizowania tekstw wystarczajcego w wikszoci typowych codziennych sytuacji komunikacyjnych. Innym powodem moe by niedostateczna znajomo jzyka wyjciowego i brak nawyku weryfikowania tekstu przekadu. 7. Znajomo teorii tumaczenia Tumacz nie musi by teoretykiem przekadu. Wydaje si jednak, e pewna znajomo teorii jest bardzo podana. W kocu kady praktykujcy tumacz jest mniej lub bardziej wiadomym wyznawc jakich teorii ekwiwalencji, zwolennikiem takich czy innych technik tumaczeniowych. Dobrze jest skonfrontowa takie przekonania, wyrose na gruncie praktyki indywidualnego tumacza, z metodycznymi przemyleniami innych. Pozwala to upewni si co do susznoci stosowanych metod bd zmusza do ich weryfikacji. Zapoznanie si z opisem technik tumaczenia imion wasnych czy innych elementw kulturowych (np. Newmark 1981, 1988), czy tez z technikami przekadu tekstw polifonicznych (Berezowski 1997) daje nam przegld rnych moliwoci przewidywanych przez teoretykw i/lub stosowanych przez praktykw i uatwia wybr w przypadku napotkania takich problemw w praktyce. 8. Predyspozycje i cechy charakteru Osobowo tumacza to temat sabo zbadany. Zdrowy rozsdek podpowiada, e tumacz powinien by osob pracowit, sumienn i wnikliw, otwart na wiedz i ciekaw wiata, umiejc stawia si w sytuacji innych. Dowiadczenie pedagogiczne kae mi podejrzewa, e nie s to wszystkie cechy niezbdne do tego, by zosta dobrym tumaczem szybkie sukcesy w tej dziedzinie s niezmiernie rzadkie. Z drugiej strony, naley pamita, e tumacze s ludmi o bardzo rnych temperamentach, mona wic sdzi, e nie istnieje jeden uniwersalny model osobowoci dobrego tumacza. Warto te przypomnie, e wszelkie kategoryczne recepty i diagnozy dotyczce czowieka, jego umysowoci i jego dziaa zawodz: wyniki bada nad rnicami w stylach komunikacyjnych kobiet i mczyzn skoniy U. Zaliwsk-Okrutn do postawienia artobliwego pytania: Czy mczyzna moe by tumaczem? (Zaliwska-Okrutna 2003) Z przedstawionej powyej koncepcji kompetencji tumaczeniowej pyn pewne wnioski co do metod nauczania przekadu. Ze wzgldu na znaczenie znajomoci jzyka, o ktrym bya wczeniej mowa, sdz, e kurs tumaczenia powinien rozpoczyna si dopiero wtedy, gdy studenci opanowali jzyk obcy w stopniu naprawd zaawansowanym (warto by tez pamita o wiczeniu sprawnoci w zakresie jzyka ojczystego). Podobnie jak cytowani wczeniej autorzy uwaam, e profesjonalny tumacz musi by przygotowany do samodzielnego rozwizywania wszelkich problemw tumaczeniowych a nie do tumaczenia jednego typu tekstw. W zwizku z tym nauka tumaczenia nie powinna rozpoczyna si od tekstw specjalistycznych, a prawdziwy kurs tumaczenia nie moe si do takich tekstw ogranicza. Nie jestem te pewien, czy rzeczywicie kady tumaczony tekst powinien by wczeniej omawiany. W ten sposb adepci przekadu s moim zdaniem prowadzeni za rk, co oducza ich samodzielnoci i czujnoci, jakie powinny cechowa prawdziwego tumacza.

93

Poza tym sdz, e kady z nas najlepiej uczy si na wasnych bdach. Wol zatem omwi szczegowo tekst po sprawdzeniu przekadw moich studentw wskazujc im miejsca, w ktrych popenili bdy, wyjaniajc, dlaczego tak si stao i dyskutujc na temat najlepszych rozwiza. Bardzo moliwe, e tak pomylany kurs przekadu jest nieco elitarny, ale przecie studenci, z ktrymi mamy do czynienia, s grup do starannie wyselekcjonowan. Trzeba te wyranie powiedzie, e tumaczenie nigdy nie bdzie zajciem dla wszystkich.

94

Bibliografia
Adamczyk-Garbowska M. 1988 Polskie tumaczenia angielskiej literatury dziecicej. Wrocaw: Ossolineum Adamska J. 2001 The Cronicles of Narnia: Proper Names In Translation. Niepublikowana praca magisterska napisana pod kier. K. Hejwowskiego. Warszawa: Inst. Lingwistyki Stosowanej Arrojo R. 1997 The death of the author and the limits of the translators visibility. W: Snell-Hornby M., Jettmarova Z., Kaindl K. (red.) 21-32 Bachta A. 2001 Translating neologisms on the basic of Stanisaw Lem works and their English translations. Niepublikowana praca magisterska napisana pod kier. K. Hejwowskiego. Warszawa: Inst. Lingwistyki Stosowanej. Bagajewa I. 1993a O nazwach geograficznych w ujciu translatorycznym W: Grucza F. (red.) Przyczynki do teorii i metodyki ksztacenia nauczycieli jzykw obcych i tumaczy w perspektywie wsplnej Europy. Materiay z XVI Sympozjum ILS UW. Warszawa: Wyd. Uniw. Warszawskiego, 111-117. Bagajewa I. 1993b Geographical names: Problems of equivalence and translatability. W: Lewandowska-Tomaszczyk B., Thelen M. (red.) Part 2. 349-354 Baker M. (red.) 1998 Routledge encyklopedia of translation studies. London/New York: Routledge. Bauk-Ulewiczowa T. 2000 Beyond cognizance: Fields of absolute untranslatability. W: Kubiski W. I in. (red.). Bauk-Ulewiczowa T. 2003 Stereotyp a nieprzekadalno bezwzgldna. W: W. Kropiwiec U. i in. (red.), 35-44. Bar-Hillel Y. 1964a A demonstration of the nonfeasibility of Fuldy automatic high quality translation (opubl. Po raz pierwszy w 1960 r.). W: Idem Language and information. Selected essays on their theory and application. Reading, Mass.: Addison-Wesley. 174-179. Bar-Hillel Y. 1964b Intertranslatability of natural languages (opubl. Po raz pierwszy w 1953 r.) W: Idem, Language and information. op. cit., 56-58. Barik H. 1972 Interpreters talk a lot, among other things. W: Babel 18/1, 3-10. Bere S. 1987 Rozmowy ze Stanisawem Lemem. Krakw: Wyd. Literackie. Berezowski L. 1997 Dialect In translation. Wrocaw: Wyd. Uniwersytetu Wrocawskiego. Berezowski L. 2000 Pragmatyczne podstawy archaizacji W: Kubiski W. i in. (red.) 129138 Berezowski L. 2001 Articles and proper names. Wrocaw: Wyd. Uniwersytetu Wrocawskiego. Bergenholtz H., Trap S. (red.) 1995 Manual of specialised lexicography. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. Berman A. 1985/2000 Translation and the trials of the foreign. W: Venuti L. (red.) 2000, 284-297. Bivens W. 1975 Lectures on Ch. Fillmores Case Grammar, University of Warsaw. Blum-Kulka Sh. 1986/2000 Shifts of cohesion and coherence in translation. W: Venuti L. (red.) 2000. 298-313. Bradbury M. 1993 The modern British novel. London: Martin Secker & Warburg Ltd. Bransford J.D. 1979 Human cognition. Learning, understanding and remembering. Belmont, Cal.: Wadsworth. Bransford J.D., Johnson M.K. 1972 Contextual prerequisites for understanding: Some

95

investigations of comprehension and recall. Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior 11: 717-26. Brzozowski J. 2001 Czytelnik projektowany w przekadzie: problem paratekstu. W: Piechnik I., witkowska M. (red.) 2001 lady obecnoci. Traces dune presence. Krakw: Wyd. Uniwersytetu Jagielloskiego. 61-69. Burkhanov I. 1998 Lexicography. A dictionary of Basic terms. Rzeszw: Wyd. Wyszej Szkoy Pedagogicznej. Burkhanov I. 2003 Translation: Theoretical prerequisites. Rzeszw: Wyd. Uniwersytetu Rzeszowskiego Callow K. 1993 Non-realised information: A theory for the accurate and natural translation of meaningful zero. W: Lewandowska-Tomaszczyk B., Thelen M. (red.) 1993, Part 2. 359-368. Catford J.C. 1965 A linguistic theory of translation. London: Oxford University Press. Charbonnier G. 2000 Rozmowy z Claude Levi-Straussem. Warszawa: Czytelnik 139-145. Za: Antropologia sowa. Zagadnienia i wybr tekstw 2003. Warszawa: Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego, s. 22. Clark H.H., Haviland S. 1977 Comprehension and the given-new contract. W: Freedle R.O. (red.) Discourse production and comprehension. Norwood, N.J.: Ablex. Dmbska-Prokop U. (red.) 2000 Maa encyklopedia przekadoznawstwa. Czstochowa: Wyd. Wyszej Szkoy Jzykw Obcych i Ekonomii. Dedecius K. 1974 Notatnik tumacza. Krakw: Wyd. Literackie. Delabastita D. (red.) 1996 Wordplay and translation. Manchester: St. Jerome Publishing. Dembowski K. 2003 Translation of slang and informal English in selected novels by Charles Bukowski. Niepublikowana praca magisterska napisana pod kierunkiem K. Hejwowskiego. Warszawa: Instytut Lingwistyki Stosowanej. Dijk van T.A., Kintsch W. 1983 Strategies of discourse comprehension. New York: Academic Press. Douglas Kozowska Ch. 1998 Difficult words in Polish-English translation. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN. Dzieranowska H. 1988 Przekad tekstw nieliterackich na przykadzie jzyka angielskiego. Warszawa: PWN Fabisiak E. 2001 Proper names In translation on the example of Anne of Green Gables and Anne of the Island by L.M. Montgomery. Niepublikowana praca magisterska napisana pod kierunkiem K. Hejwowskiego. Warszawa: Instytut Lingwistyki Stosowanej. Fillmore Ch.J. 1968 The case for case. W: Bach E., Harms R.T. (red.) Universalis in linguistic theory. New York: Holt, Reinhart & Winston. Fillmore Ch.J. 1970 The grammar of hitting and breaking. W: Jacobs R.A., Rosenbaum P.S. (red.) Readings in English transformational grammar. Ginn & Co. Fillmore Ch.J. 1972 On generativity. W: Peters S. (red.) Goals of linguistic theory. Englewood Cliffis, NJ: Prentice-Hall. Fillmore Ch.J. 1977 Scenes-and-frames semantics. W: Zampolli A. (red.) Linguistic structures processing. Amsterdam: North-Holland Fillmore Ch.J. 1983 Ideal readers and real readers. Cognitive Science Program, Institute of Cognitive Studies, University of California at Berkeley, January 1983. Fisiak J. (red.) 1984 Contrastive linguistic: Prospect and problems. Berlin/New York/Amsterdam: Mouton. Fisiak J., Lipiska-Grzegorek M., Zabrocki T. 1978 An introduction English-Polish contrastive grammar. Warszawa: PWN.

96

Godlewski G. (red.) 2003 Antropologia sowa. Zagadnienia i wybr tekstw. Warszawa: Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego. Gobiowska A. 2000 Culture-specific Terms in Nice Work, Therapy, Small World by D. Lodge and their Polish Translations. Niepublikowana praca magisterska napisana pod kierunkiem K. Hejwowskiego. Warszawa: Instytut Lingwistyki Stosowanej. Grajewska J. 2001 How to Render Culture-bound Items and the Authors Style: Analysis of A Memoir of the Warsaw Uprising by M. Biaoszewski and its English Translations. Niepublikowana praca magisterska napisana pod kierunkiem K. Hejwowskiego. Warszawa: Instytut Lingwistyki Stosowanej. Grice H.P. 1975 Logic and conversation W: Cole P., Morgan J.L. (red.) Syntax and semantics. Vol. 3. Speech acts. New York: Academic Press. Grimes J. 1975 The thread of discourse. The Hague: Mouton. Grodziski E. 1973 Zarys oglnej teorii imion wasnych. Warszawa: PWN. Grzenia J. 1998 Sownik nazw wasnych. Warszawa: PWN. Gutt E.-A. 1992 Relevance theory. A guide to successful communication in translation. Dallas/New York: Summer Institute of Linguistic and United Bible Societes. Gutt E.-A 2000 Translation and relevance. Cognition and context (including Postscript). Manchester: St. Jerome Publishing. Harris B. 1977 The importance of natural translation W: Working Papers on Bilingualism 12, 96-114. Harris B., Sherwood B. 1978 Translation as an innate skill W: Gerver D., Sinaiko H.W. (red.) Language interpretation and communication. New York: Gardner, 155-170. Hatim B., Mason I. 1997 The translator as communicator. London/New York: Routledge. Hejwowski K. 1992 Psycholingwistyczny model procesu tumaczenia. Niepublikowana praca doktorska. Uniwersytet Warszawski. Hejwowski K. 2001a Jzyki specjalistyczne a kompetencja tumaczeniowa. W: Ktny A. (red.) Jzyki fachowe, problemy dydaktyki i translacji. Olecko: Wszechnica Mazurska, 171-180. Hejwowski K. 2001b rda bdw w tumaczeniu na jzyk ojczysty. W: Kopczyski A., Zaliwska- Okrutna U. (red.) 149-159. Hejwowski K. 2003 Tekstualizm a funkcjonalizm kwestia odpowiedzialnoci tumacza. W: Hejwowski K. (red.) 189-202. Hejwowski K. (red.) 2003 Teoria i dydaktyka przekadu. Olecko: Wszechnica Mazurska. Hejwowski K. 2004 Translation: A cognitive-communicative approach. Olecko: Wszechnica Mazurska. Herrmann Th. 1983 Speech and situation. A psychological conception of situated speaking. Berlin: Springer Herrmann Th. 1985 Allgemeine Sprachpsychologie. Munchen: Urban & Schwarzenberg. Himes Ch. 2002 Sedno krzywdy (fragmenty). W: Literatura na wiecie 4-5-6/2002 (369371) Hormann H. 1981 To mean to understand. Problems of psychological semantics. Berlin: Springer. House J. 1977 A model for translation quality assessment. Tubingen: Gunter Narr. Jaworowska J. 2001 Errors in Translation Exemplified by Forsa, the Polish Translation of Money by M.Amis. Niepublikowana praca magisterska napisana pod kierunkiem K. Hejwowskiego. Warszawa: Instytut Lingwistyki Stosowanej. Kaczorowska M. 2000 How to translate Culture-bound Items? A Case Study of Weiser Dawidek by P. Huelle. Niepublikowana praca magisterska napisana pod kierunkiem K. Hejwowskiego. Warszawa: Instytut Lingwistyki Stosowanej. Kalisz R. 1981 The programatic, semantic and syntax of the English sentences with that

97

complements and the Polish sentences with e complements. A contrastive study. Gdask: Wyd. Uniwersytetu Gdaskiego. Kalisz R. 2000 Pojcia jzykoznawstwa kontrastywnego a praktyka tumaczeniowa. W: Kubiski W. i in. (red.), 97-102. Kay P. 1983 Three properties of the ideal reader. Cognitive Science Program, Istitute of Cognitive Studies, University of California at Berkeley, March 1983. Kielar B.Z. 1988 Tumaczenie i koncepcje translatoryczne. Wrocaw: Ossolineum. Kielar B.Z. 2003 Zarys translatoryki. Warszawa: Katedra Jzykw Specjalistycznych. Kintsch W. 1974 The representation of meaning In memory. Hillsdale, NJ: Erlbaum. Kintsch W. 1977 Memory and cognition. New York: Wiley. Kopczyski A. 1975 Interpretation as a metatextual activity. W: Kwartalnik Neofilologiczny 22/3, 353-363. Kopczyski A. 1980 Conference interpreting. Pozna: Uniwersytet Adama Mickiewicza. Kopczyski A., Zaliwska-Okrutna U. (red.) 2001 Jzyk rodzimy a jzyk obcy komunikacja, przekad, dydaktyka. Warszawa: Wyd. Uniwersytetu Warszawskiego. Korzeniowska A., Kuhiwczak P. 1998 Successful Polish-English translation. Tricks of the trade. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN. Kozak J. 2000a The spirit of the letter. Standards of textuality and the semic codes in translemic analysis. W: Kwartalnik Neofilologiczny XLVII, 4/2000, 457-476. Kozak J. 2000b Lawrence Venuti, czyli o przekadach oswojonych i wyobcowanych. Przekadaniec. A Journal of Literary Translation No 7. Krakw: TERTIUM, 9-27. Kozodj A. 2001 Play on words and on idioms In the theater of the absurd (on Basic of selected plays by Beckett, Pinter, Albee and Stoppard). Niepublikowana praca magisterska napisana pod kierunkiem K. Hejwowskiego. Warszawa: Instytut Lingwistyki Stosowanej Kozowska Z., Szczsny A. 2003 Zasada stopniowania trudnoci przy doborze tekstw do nauczania pisemnego tekstw nieliterackich. W: Hejwowski K. (red.) 159-176. Kreja B. 1969 Sowotwrstwo rzeczownikw ekspresywnych. Gdask: Gdaskie Towarzystwo Naukowe Kropiwiec U., Filipowicz-Rudek M., Konieczna-Twardzikowa J. (red.) 2003 Midzy oryginaem a przekadem. T. VIII. Stereotyp a przekad. Krakw: Ksigarnia Akademicka Krzeszowski T. 1982 Gramatyka angielska dla Polakw. Warszawa: PWN Krzeszowski T. 1990 Contrasting language: The scope of contrastive linguistic. Berlin/New York: Mouton de Gruyter. Krzywicki D. 2003 Translating idioms as exemplified by Polish version of the novel The Adventures of Tom Sawyer by Mark Twain. Niepublikowana praca licencjacka napisana pod kierunkiem K. Hejwowskiego. Olecko: Wszechnica Mazurska. Kubiski W., Kubiska O., Wolaski T.Z. (red.) 2000 Przekadajc nieprzekadalne. Materiay z I Midzynarodowej Konferencji Translatorycznej. Gdask: Wyd. Uniwersytetu Gdaskiego. Kuciska A. 2001 English translation of the culture-bound items In A. Liberas Madame. Niepublikowana praca magisterska napisana pod kierunkiem K. Hejwowskiego. Warszawa: Instytut Lingwistyki Stosowanej. Kurkowska H., Skorupka S. 1964 Stylistyka polska. Zarys. Warszawa: PWN. Kuryowicz J. 1980 The linguistic status of proper nouns (names). Onomastica XXV: 5-10. Kwieciski P. 2001 Distrubing strangeness. Toru: Edytor. Lakoff G., Turner M. 1989 More than cool reason A field guide to poetic metaphor. Chicago/London: The University of Chicago Press. Langacker R.W. 1986 An introduction to cognitive grammar. Cognitive science 10, 1-40.

98

Langacker R.W. 1987 Foundations of cognitive grammar. Vol. I. Theoretical prereguisites. Stanford: Stanford University Press. Langacker R.W. 1995 Wykady z gramatyki kognitywnej. Kazimierz n.Wis, grudzie 1993. Kardela H. (red.) Lublin: Wyd. Uniwersytetu Marii Curie-Skodowskiej. Langacker R.W. 1997 The conceptualization. Cambridge: Cambridge University Press, 229252. Lefevere A. (red.) 1992 Translation/History/Culture. A sourcebook. London/New York: Routledge. Lefevere A. 1982/2000 Mother Courages cucumbers: text, system and refraction in a theory of literature. W: Venuti L. (red.) 2000, 233-249. Lem Stanisaw 1984 (wyd. I 1968) Gos Pana. Krakw/Wrocaw: Wyd. Literackie. Levy J. 1963 Umeni prekladu. Praha: Ceskoslovensky spisovatel. Levy J. 1967/2000 Translation as a decision proces. W: Venuti L. (red.), 148-159. Lewandowska-Tomaszczyk B. 1999 A cognitive-interactional model of a cross-linguistic analysis: New perspectives on tertium comparationis and the concept of equivalence. W: Lewandowska-Tomaszczyk (red.), 1999, 53-76. Lewandowska-Tomaszczyk B. (red.) 1999. Cognitive perspectives on language. Frankfurt am Main: Peter Lang. Lewicki R. 2000 Obco z odbiorze przekadu. Lublin: Wyd. Uniwersytetu Marii CurieSkodowskiej. Lewicki R. (red.) 2002 Obco w przekadzie a obco w kulturze. W: Lewicki R. (red.), 43-52. Lodge D. 1992 May wiatek. Pozna: Rebis. Lukszyn J. (red.) 1993 Tezaurus terminologii translatorycznej. Warszawa: PWN. Lukszyn J. (red.) Gramatyki translacyjne. Warszawa: Topos. ukasiewicz K. 2003 Translating culture-bound items. A case study of The Pianist by W. Szpilman. Niepublikowana praca magisterska napisana pod kierunkiem K. Hejwowskiego. Warszawa: Instytut Lingwistyki Stosowanej. Maj A. 1998 Translating unconventional language on the basic of Martin Amiss works and their Polish translations. Niepublikowana praca magisterska napisana pod kierunkiem K. Hejwowskiego. Warszawa: Instytut Lingwistyki Stosowanej. Malinowski B. 1923/1960 The problem of meaning In primitive languages. W: Ogden C.K., Richards I.A. (red.) 1923/1960 (wyd. 10). The meaning of meaning. London: Routledge & Kegan Paul. Malinowski B. 1983 Problem znaczenia w jzykach pierwotnych W: Paluch A.K. Malinowski. Warszawa: Wiedza Powszechna. Malinowski B. 1986/1922 Agronauci Zachodniego Pacyfiku. T. 2. Warszawa: PWN Malinowski B. 1987/1935 Ogrody koralowe i ich magia. T. 2. Warszawa: PWN. Malmkjaer K. 1998 Analytical philosophy and translation. W: Baker M. (red.) Malon M. 2001 Translating idioms as exemplified by Jeffrey Archers novels and their Polish translations. Niepublikowana praca magisterska napisana pod kierunkiem K. Hejwowskiego. Warszawa: Instytut Lingwistyki Stosowanej. Manini L. 1996 Meaningful literary names. Their form and functions, and their translations. W: Delabastita D. (red.), 161-178. Marchwiski A. 1996 Gramatyka translacyjna a kompetencja tumacza W: Lukszyn J. (red.) Miller G.A. 1956 The magical number seven, plus or minus two: Some limits on our capacity for processing information. Psychological Review 63, 81-97. Milne A.A. 1991 The Complete Winnie-the-Pooh. London: Dean. Minsky M. 1980 A framework for representing knowledge. W: Metzing D. (red.) 1980

99

Frame conception and text understanding. Berlin: Walter de Gruyter. Mounin G. 1967 Die Ubersetzung. Geschichte, Theorie, Anwendung. Munchen: Nymphenburg. Nabokov V. 1955/2000 Problems of translation: Oniegin in English. W: Venuti L. (red.) 2000, 71-83. Neubert A., Shreve G.M. 1992 Translation as text. Kent/London: The Kent State UP. Newmark P. 1981 Approaches to translation. Oxford: Pergamon Press. Newmark P. 1988 A textbook of translation. New York: Prentice Hall. Nida E.A. 1964 Toward a science of translating. Leiden: Brill. Nord Ch. 2003 Proper names in translations for children: Alice in Wonderland as a case in point. Meta XLVIII, 1-2, 182-196. Norman D. 1980 Twelwe iusses for cognitive science. W: Cognitive science 4/1: 1-32. Piechnik I., witkowska M. (red.) 2001 lady obecnoci. Traces dune presence. Krakw: Wyd. Uniwersytetu Jagielloskiego. Piekarz M. 2004 Mistranslations In the Polish rendition of interview with the Vampire by Anne Rice. Niepublikowana praca magisterska napisana pod kierunkiem K. Hejwowskiego. Warszawa: Instytut Lingwistyki Stosowanej. Piekos J. 2003 Podstawy przekadoznawstwa. Od teorii do praktyki. Krakw: Zakamycze. Pisarska A., Tomaszkiewicz T. 1988 Wspczesne tendencje przekadoznawcze. Pozna: Wyd. Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza. Quinn W. 1964 Meaning and translation. W: Fodor J.A., Katz J.J. (red.) The structure of language. Reading In the philosophy of language. Englewood Cliffs, N.J.: PrenticeHall. Reiss K. 1971/2000 Type, kind and individuality of text. Decision making in translation. W: Venuti L. (red.), 160-171. Reiss K., Vermeer H.J. 1984 Grundlegung einer allgemeinen Translationstheorie. Tubingen: Niemeyer. Rosch E.H. 1977 Human categorization. W: Warren N. (red.) Advances in cross-cultural psychology. New York: Academic Press. Rosch E.H. 1978 Principles of categorization. W: Rosch E.H., Lloyd B.B. (red.) Cognition and categorization. Hillsdale, N.J.: Erlbaum. Rossetti D.G. 1992 Dante and his circle (opubl. 1861). W: Lefevere A. (red.) Rudolf K.F. 2000 O przekadalno tytuw. W: Kubiski W. i in. (red.), 485-489. Ruta S. 2000 Translating culture-bound term, as exemplified by Raport o stanie wojennym by M. Nowakowski and its English and French translations. Niepublikowana praca magisterska napisana pod kierunkiem K. Hejwowskiego. Warszawa: Instytut Lingwistyki Stosowanej. Sapir E. 1933 Language W: Encyclopedia of the Social Sciences, vol. 9. New York. Sawicki P., Smicekova J 2003 Trzy wierci do mierci, czyli ostrawskie stereotypy kulturowe I jzykowe sowem polskim przez Jaromira Nohavic wyoone. W: Kropiwiec U. i in. (red.), 195-209. Schank R. 1982a Dynamic memory. A theory of reminding and learning in computers and people. Cambridge: Cambridge University Press. Schank R. 1982b Reading and understanding: Teaching from the perspective of artificial intelligence. Hillsdale, NJ: Erlbaum. Schleiermacher F. 1813 Uber die verschiedenen Methoden des Ubersetzens, tum. Ang. On the different methods of translating. W: Lefevere (red.), 1992. Schlesinger I.M. 1977 Production and comprehension of utterances. Hillsdale, NJ: Erlbaum. Setkowicz A. 1997 Some peculiarities of translating English childrens literature as

100

exemplified by Polish translations of Just so Stories by R. Kipling. Niepublikowana praca magisterska napisana pod kierunkiem K. Hejwowskiego. Warszawa: Instytut Lingwistyki Stosowanej. Shelley P.B. 1840/1992 A defence of poetry (napisane w 1821, opubl. W 1840 r.), fragm. zamieszczony w: Lefevere A. (red.), s. 56. Sibley B. 2002 Heje ha! Niech yje Mi! Warszawa: Prszyski i S-ka. Skibiska E. 2000 Nazwy wasne we francuskim przekadzie Prawieku i innych czasw Olgi Tokarczuk. W: Kubiski W. i in. (red.) 2000. 157-169. Snell-Hornby M. 1990 Dynamics In meaning as a problem for bilingual lexicography. W: Lewandowska-Tomaszczyk J. (red.), Meaning and lexicography (Linguistic and Literary Studies in Eastern Europe 28). Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. Snell-Hornby M. 1995 Translation studies. An integrated approach. (Revised edition) Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. Snell-Hornby M., Jettmarova Z., Kaindl K. (red.) 1997 Translation as intercultural communication. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. Sperber D., Wilson D. 1986 Relevance. Communication and cognition. Oxford: Basil Blackwell. Stalmaszczyk P. 2000 Problemy z nazwami W: Kubiski W. i in. (red.), 141-147. Szczerbowski T. 2003 Stereotypy i przekady, czyli kamstwa motywowane kulturowo. W: Kropiwiec U. i in. (red.), 23-33. liwiska K. 2003 Translation of Polish diminutives in The Polish Complex. Niepublikowana praca magisterska napisana pod kierunkiem K. Hejwowskiego. Warszawa: Instytut Lingwistyki Stosowanej. wierkocki M. 1997 Amis w malinach. W: Literatura na wiecie 3/1997 (308), 266-282. Tabakowska E. 1993 Cognitive linguistic and poetica of translation. Tubingen: Gunter Narr. Tabakowska E. 1995 Jzykoznawstwo kognitywne w teorii I praktyce przekadu: oleodruk I symfonia na dwa fortepiany. W: Konieczna-Twardzikowa J. (red.) Midzy oryginaem a przekadem. Krakw: Universitas. Helen M., Lewandowska-Tomaszczyk B. (red.) 1990 Translation and meaning. Part 1 Proceedings of the Maastricht Session of the 1990 Maastricht-d Duo Colloquium. Maastricht: Euroterm. Tomicka M. 2000 Wykluczone z przekadu. O skrtach we francuskim tumaczeniu Zego Leopolda Tyrmanda. W: Kubiski W. i in. (red.) 441-450. Tomicka M. 2002 Kuchnia PRL-u we francuskim tumaczeniu Zego Leopolda Tyrmanda. W: Lewicki R. (red.), 141-152. Toury G. 1978/2000 (rev. 1995) The nature and role of norms In translation. W. Venuti L. (red.), 198-211. Toury G. 1995 Descriptive translation studies and beyond. Amsterdam: John Benjamins. Tryuk M. 2003 Dydaktyka tumaczenia konferencyjnego a typologia tekstw. W: Hejwowski K. (red.), 149-158. Valian V. 1977 Talk. Talk. Talk: A selective critical review of theories of speech production. W: Freedle R.O. (red.) Discourse production and comprehension. Norwood, N.J.: Ablex. Venuti L. 1995 The translators invisibility. A history of translation. London/New York: Routledge. Venuti L. (red.) 2000 The translation studies reader. London/New York: Routledge. Vermeer H.J. 1989/2000 Skopos and commission in translational action. W: Venuti L. (red.) 2000, 221-232. Viaggio S. 1996 The pitfalls of metalingual use in simultaneous interpreting. W: Delabastita D. (red.)

101

Vinay J.-P., Darbelnet J. 1958/2000 (rev. 1995) A methodology for translation. W: Venuti L. (red.) 2000, 84-93. Whorf B.L. 1956 Language, thought and reality. Cambridge, Mass.: The M.I.T. Press. Wierzbicka A. 1985 Lexicography and conceptual analysis. Ann Arbor: Karoma Publishers. Wille L. 2003 Semantische Figuren in der Ubersetzung. Ein Spiel mit Wort und Werk. Marburg: Tectum Verlag. Witte H. 2000 Die Kulturkompetenz des Translators. Begriffliche Grundlegung und Didaktisierung. Tubingen: Stauffenburg Verlag. Wittgenstein L. 1997 Tractatus Logico-Philosophicus. Warszawa: PWN. Wojtasiewicz O. 1957/1992 Wstp do teorii tumaczenia. Warszawa: Tepis. Wyler L. 2003 Harry Potter for children, teenagers and adults Meta vol. 48, nos 1-2, 5-14. Zaliwska-Okrutna U. 2001 Patty, Patricia czy Patrycja? Antroponimy jako problem tumaczeniowy i glottodydaktyczny. W: Kopczyski A, Zaliwska-Okrutna U. (red.) 2001, 247-256. Zaliwska-Okrutna U. 2003 Czy mczyzna moe by tumaczem? W: Hejwowski K. (red.) 2003, 177-188. Zgusta L. 1971 A manual of lexicography. Praha: Academia. Zgusta L. 1984 Translational equivalence and the bilingual dictionary. W: Hartmann R.R.K. (red.) LEXeter 83 Proceedings. Tubingen: Niemeyer. 147-154. Zieliska A. 2001 Solving the Problem of Untranslatability in Harry Potter and the Philisophers Stone by J.K. Rowling. Niepublikowana praca magisterska napisana pod kierunkiem K. Hejwowskiego. Warszawa: Instytut Lingwistyki Stosowanej.

102

Suplement
Teksty prasowe omawiane w ksice zaczerpnite z tygodnika Newsweek z lat 1997-2000
Pipe Down The British may soon be listening to fewer instrumental version of Penny Lane while trapped in elevators. Last week M.P. Robert Key, a member of the Compaign for Freedom From Piped Music introduced a bill that would ban the music from public places with a captive audience, like hospitals and rail stations. Not only is the music annoying, he says, but studies have shown that it can raise blood pressure and depress the immune system. Key hopes his compaign will at least encourage people who might be considering installing piped music to thank again. The Mouse That Roared Art works by 17th-century masters. Castles. Country estates and 430.000 acres of prime real estate. These are among the treasures confiscated by German forces occupying Czechoslovakia during World War II. Berlin wants to return them to their rightful owners, the Czechs, as war reparations. But theres one (very) small hitch: Liechtenstein, that eyeblink on the autobahn, haven for dodgy dollars and old European nobility. Many of the assets in question were owned by its citizens and the tiny kingdom wants the wealth back. No way, German court declared three years ago. The properties are most definitely German, it ruled, because the Liechtensteiners living in the Czech lands of yore were ethnic Germans. Oh, the Sturm und Drang that has occasioned. Last week Liechtenstein filed suit against Germany in the International Court of Justice in The Hague claiming its sovereignty has been violated and demanding compensation, if not the contested assets themselves. Liechtenstein has mustered all its big guns for the fray. Its foreign minister came to The Hague armed with four of Europes most expensive lawyers. Even its head of state, Prince Hans-Adam II, has girded his loins for battle after discovering one of his familys lost paintings in Cologne. The case has taken 50 years to come about. No doubt it will take that many more to resolve. Pitiful Debate Switzerlands neutrality is at risk. Thomas Steinhauer shattered a U.S. record by spitting a cherry pit nearly 83 feet, but U.S. cherry-spit rule-book author Herb Teichman claims foreigners often permit running starts and, worse, canned cherries. Id like to see them come to our turf and spit on our rules he says. This spats getting juicy Topless in Rio Carnaval, by definition, is the festival of the flesh. But this years round in Rio de Janeiro was skimpier than ever. All week long, toplessness was a bare essential at the raucous street parties, as well as at the gala carnival balls. But dont blame the heat. The sudden wave of demi-nudity was a political statement of sorts, brought on by a much publicized incident in January when Rio police arrested a 33-year-old woman for bathing without a bikini top. Ironically, while Rio has long been famous for its scanty swim gear, toplessness has never 103

been widespread. But all it took was an arrest, based on a 70-year-old indecency law, and suddenly defiant women were offing their tops from tide to tide. No new arrests have been reported. Point for the girl from Ipanema. Time for Clockwork After A Clockwork Orange was blamed for inciting copycat violence, Stanley Kubrick withdrew the futuristic fable from Britain in 1974. But this week, a year after the directors death, the classic shock film is back. Though Kubrick never reconsidered his ban an usual act of self-censorship Warner Bros. decided it was time young Alex his gang of Droogs returned. Sweet Deal Mickey Mouse has stepped in Pooh: Disney is buying the film and merchandising rights to Winnie the Pooh and the rest of the Hundred Acre Wood crowd for $350 million. That means windfalls for the British institutions named in the will of Poohs creator, A.A. Milne. The Garrick Club in London, of which Milne was a member, is likely to receive a $75 million share. The membership, which includes the Prince of Wales, plans improvements to the wine cellar. Westminster School, Milnes alma mater, will spend its wad on scholarships. Other payments go to the family of Milnes illustrator, E.H. Shepard and the Royal Literary Fund, which supports needy authors. Not included in the deal are sales from two Pooh books, leaving plenty more honey in the pot. Prison Tales Polish writer Gustaw Herling-Grudzinski brilliantly chronicled the terrors of the Gulag Archipelago long before Aleksandr Solzhenitsyn did. His seminal work, A World Apart, published in 1951, was based on his experiences in Soviet labor camps from 1940 to 1942. The book described the psychological as well as the physical destruction of his fellow prisoners. After his release, Herling-Grudzinski fought for Polish forces that battled German troops across North Africa and Italy. Since the end of WWII he had lived in Naples, where he became a leader of the cultural and political life of the Polish anti-communist migr community. He died last week at 81. Bacon-Free Many of Britains Muslims want Winnie the Poohs partner Piglet removed from paraphernalia and clothing at baby-gear chain Mothercare, as Islam deems pigs unclean. I do not want my children plaving with him, said one shopper. But stores probably wont make the cut. Piglet is an part of Winnies friends. How could we possibly dump him?, said Mothercare. Not even religion can break up this friendship. Aping Motion In a lab in North Carolina, an owl monkey thinks about grabbing a piece of fruit. His brain cells send electric messages to his muscles. He lifts his furry arm and a nearby robot arm simultaneously mimics the movement. With this small gesture, the monkey has proved that primate brainwaves can control complex robotic motion. Its not an isolated accomplishment; scientists hope that this work will one day help paralyzed people operate

104

prosthetic limbs. And it could also deepen our understanding of how the brain works, says Duke Universitys Miguel Nicolelis, who reported the owl-monkey research in last weeks issure of the journal Nature. Several labs are working on chips that may eventually allow patients brains to control robots through radio transmitters. Nicolelis also says doctors may one day replace injured nerve cells with silicon chips. Those advances could be the first of many to help scientists piece together the symphony in the brain. Two Legs Bad Its no secret that George Orwell hated communism. He provided the British government with names of writers that he labeled crypto-communists, and his 1945 classic Animal Farm ridicules the Russian Revolution and its betrayal by Joseph Stalin. But what hasnt been known is that the fable was actually used to fight communism during the cold war. Last week, the British Foreign Office revealed that, to counter Soviet propaganda, a covert government agency bought the rights to Animal Farm and hired illustrators to create a comic-strip version of the political satire. The British then secretly paid newspapers to run the strips in countries including India, Eritrea, Thailand, Venezuela, Mexico and Brasil. It seems the crayon is mighter than the sword. In-Flight Food As professor of productions and operations management at Britains University of Surrey, Peter Jones is hoping to make flying a culinary treat. Teaching classes on flight catering, hell seek to solve the stress of serving sauces (They separate out partly because theyre being served six miles up in the air), lecture on his favorite airline food (a good hot breakfast) and, lets hope, improve the pies we eat in the skies. But will he tackle air rage? Well do limited research, he told Newsweek. Improved food should do just fine after all, who would cause a ruckus at 30,000 feet after eating a gourmet meal? A Matter of Taste Where man leads, pest must follow. Last year, the British Tourist Authority declared that curry had supplanted fish and chips as the national dish. Now the same spirit of gastronomic adventure has infected the nations roaches. Britains largest pest-control company, Rentokil, says its obliged to use tablets of curry powder to lure is victims onto sticky boards. Some rodents have become just as choosy. No longer content with plain starchy bait, they want tuna, chicken and peanut-butter flavors. The fact that the new strain of choosy mice was found in Indian-food-heavy Birmingham should come as no surprise. What discerning mouse opts for cereal when vindaloo leftovers are available? In a Flap Londons underpaid thespians have hit a new low. The producers of the West End show Arthur Smith Sings Leonard Cohen decided to ditch a Muscovy duck named George at a fee of $365 per day, opting instead for an actor dressed in a duck costume, to appear onstage during a rendition of Bird on a Wire. The head and tail of all this? The human duck will be paid the actors minimum wage of $429 a week. Lights Out

105

Ah, Paris, city of light. But not for patrons at one wildly popular new event. In a sort of performance-art experiment, documentary film-makers Michel and Philippe Relhac are running a pitch-black eating establishment: no windows, no lights and blind waiters. Diners find themselves fingering food to identify it (beef? Mutton?). And the anonymity spurs quick friendships at the tables. Meanwhile, the waiters serve as constant reminders that some of us live our whole lives in the dark. Drawbacks: much spilling, some food fights, and at least one uninvited fondle. But for about $30, most find the evening quite worthwhile. Dark a lorange, anyone? Heart of Stone It looks like a plain, old reddish-brown rock. But to scientists its a fabulous treasure: the fossil remains of a dinosaurs heart. CT-scan tests, detailed in the journal Science, appear to show that the organ had four chambers, not three as in modern reptiles. If so, the hearts original owner, a 650-pound plant-eater called Thescelosaurus, was likely warm-blooded, like birds and us. Bailout Blues Instead of spending vast sums to bail out its banks, Japan could have educated all the illiterate children in the developing world and bought Chicago Bulls. Thats the premise behind the countrys latest best seller, the kids book Bubble Fantasy: What Could That Money Have Bought? Novelist Ryu Murakami compiled 128 things Japan might have done with the $70 billion it funneled into its failing banks. I want readers to feel the magnitude of the money wasted, he told Newsweek. With the $23,4 billion spent on the Hokkaido Takushoku Bank alone, Murakami figures Japan could have purchased an aircraft carrier. The New York Times and financed 25 remakes of Titanic. Then again, maybe it was better to save the banks. By the Dozen The elephant bird, or Aepyornis maximus, has been extinct for 1.000 years, but its eggs still sell by the dozen. Last week 315 elephant-birds eggs each about a foot high were seized by customs agents in Le Havre. The eggs, which are the worlds largest, had been smuggled from southern Madagascar, where they had been pillaged from fossil sites. Most had been sold to collectors at prices ranging from $1.000 to $100.000. The U.N. Educational, Scientific and Cultural Organization forbids trade in items of cultural importance, and the agency lists elephant-bird eggs in that category. Still, the smuggling continues. Putting Kittys Typing on Pause When your cat walks across your PC keyboard, a blast water from your spray bottle is probably not the wisest choice of navigate reinforcement. Thats a good reason to invest in Chris Niswanders PawSense software (for Windows only; available for $19.99 at bitboost. Com). The program detects catlike typing four keyes at once, nonsensical patterns and responds with a screeching noise reminiscent of an off-key harmonica. The keyboard then lock until you type the word human. The Tucson, Ariz., programmer says his solution is as funny as it is practical. Kitty wont be laughing.

106

107