wersja 2.0, lluty 2010, uwagi, zdjcia i informacje prosimy przesya na bydgoskie@gmail.

com

Ilustrowana HIstorIa BydgoskIego PrzedmIecIa w torunIu1 stowarzyszenie Bydgoskie

Przedmiecie

pisywany do rejestru zabytkw obszar obejmuje tereny ksztatowane i zabudowywane w kolejnych okresach historycznych rozwoju Przedmiecia Bydgoskiego i Rybakw do roku 1945. Cz obiektw bya wykaczana lub powstaa krtko po zakoczeniu II wojny wiatowej wg wczeniejszych koncepcji i projektw. Dotyczy to gmachu Muzeum Ziemi Pomorskiej, ob. UMK przy ul. Chopina 12/18, zaprojektowanego w 1936 r. i zrealizowanego w stanie surowym w 1938 r., a take czci budynkw osiedla domw wielorodzinnych przy ul. eromskiego i ul. Jaroczyskiego, zaprojektowanego w okresie okupacji.

Tekst oparty na uzasadnieniu decyzji z 2009 r. w sprawie wpisania do rejestru zabytkw historycznego ukladu urbanistycznego Bydgoskiego Przedmiecia i Rybakw w miejscowoci Toru, gm. loco, pow. toruski grodzki.

Ilustrowana Historia

Bydgoskiego Przedmiecia w toruniu

Obecny ukad Przedmiecia Bydgoskiego i Rybakw jest wynikiem regulacji urbanistycznej, przeprowadzonej w XIX w. i pniejszych zmian, wkomponowanych w w zarys z okresu pruskiego. Do pno podjty proces urbanistycznego uporzdkowania terenu, pooonego na zachd od cisego centrum miasta, wpisuje si w nurt podobnych dziaa w miastach fortecznych, rozwijajcych si na skutek zagodzenia przepisw prawno-budowlanych specyficznych dla twierdz. Zapocztkowany w okresie pruskim proces budowlany kontynuowany by w okresie midzywojennym i powojennym. Rozwojowi tej czci Torunia sprzyjay walory przyrodniczo-krajobrazowe terenu, komasacja dbr ziemskich, szlaki komunikacyjne prowadzce w stron Przysieka i dalej do Bydgoszczy, ktre stay si osnow dla pierwszych zorganizowanych osi urbanistycznych, a take regulacja Wisy, ktra miaa istotny wpyw na zagospodarowanie terenw nadwilaskich, gwnie Rybakw. Tradycja zagospodarowania terenu na zachd od miejskich murw obronnych siga redniowiecza. W obrbie Przedmiecia Bydgoskiego i Rybakw stwierdzono wystpowanie kilkunastu stanowisk archeologicznych, odkrytych metodami powierzchniowymi i wykopaliskowymi, wiadczcych o ich wczesnym zasiedleniu. Zachoway si przekazy na temat zagospodarowania w tym czasie terenw podmiejskich: Przedmiecia Starotoruskiego, pooonego na zachd od bramy wylotowej z miasta, noszcej t nazw, usytuowania na terenie Gr Piekarskich (okolice osiedla ZUS midzy ul. Mickiewicza i ul. Krasiskiego) glinianych piecw do wypieku chleba dla mieszkacw Torunia, a take lokalizacji na terenie Rybakw (u zbiegu ob. ulic Chopina i ul. Bydgoskiej) pierwszej cegielni, wok ktrej uformowaa si osada strycharzy, kamieniarzy i garncarzy. W XV w. zaoono kolejn cegielni na terenie pniejszego Parku Miejskiego (ul. Przybyszewskiego), ktra funkcjonowaa do koca XIX w. Okoo 2 km na zachd od murw miejskich znajdowaa si stocznia i wapiennik. W okresie nowoytnym na opisywanym terenie zamoni patrycjusze toruscy zakadali letnie rezydencje w otoczeniu ogrodowym, a wydmowe tereny zalesiano w celu umocowania piaszczystego podoa. Stan zagospodarowania przedmie znany jest z XVIIII-wiecznych rycin J. F. Steinera (w tym rezydencji Michaa Nacza, rajcy, a od 1760 r. burmistrza Torunia). Na Rybakach (na terenie ob. Ogrodu Zoobotanicznego), w miejscu dawnej cegielni, zaoono folwark z rezydencj mieszkaln, pooon na wzgrzu, wypitrzonym ponad teras. W XVIII w. (do 1724 r.) jego dzierawc by burmistrz Jan Gotfryd Rsner. Rozwj przedmie toruskich, w tym Bydgoskiego i Rybakw, hamoway dziaania militarne na przestrzeni dziejw, powodujce wielokrotnie ich niszczenie ostatni raz w 1813 r., oraz wczesna taktyka wojskowa przewidujca

likwidacj na przedpolach miasta trwaej zabudowy, utrudniajcej jego obron. W 1629 r. rozpoczto modernizacj miejskich murw obronnych poprzez nadanie im dodatkowego obwaowania w postaci omiu piciobocznych bastionw, poczonych kurtynami i otoczonych fosami, Na odcinku zachodnim fortyfikacje zajy znaczny obszar przedmiecia Rybaki. Pomimo czstych zniszcze i poarw, wydaje si, e przetrway dawne szlaki w kierunku Przysieka i Grska. Przekonuje o tym chociaby mapa z 1793 r., na ktrej drogi wylotowe z miasta, a take aleje midzy folwarkami miejskimi na osi wschd-zachd, pokrywaj si z istniejcymi do dnia dzisiejszego ulicami (Kraszewskiego, Sowackiego, Krasiskiego, Mickiewicza, Bydgosk i Rybakami). Po przejciu Torunia przez Prusy na mocy traktatu wiedeskiego z 1815 r. przystpiono do kontynuacji prac fortyfikacyjnych, rozpocztych jeszcze w okresie Ksistwa Warszawskiego. Miasto, ze wzgldu na swoje strategiczne pooenie w pobliu granicy z Rosj, zaczto przeksztaca w twierdz nadgraniczn. Od strony zachodniej miasto pozbawione byo regularnych waw obronnych, podjto zatem prace ziemne regulujce pas waw w formie kleszczy, a w jednym z wklsych ktw w 1824 r. wbudowano now bram nazwan Bydgosk, gdy znajdowaa si w linii drogi wylotowej w kierunku Bydgoszczy. Zastosowanie pruskich przepisw budowlanych dla twierdz z 1814 r. wpyno na ksztatowanie si interesujcych nas przedmie. wspomniane przepisy nakazyway rozebranie obiektw budowlanych w I rejonie fortecznym, czyli w odlegoci 800 krokw od gwnej linii twierdzy, a take czciowo w II rejonie, ktry zamyka si w odlegoci 1300

Mapa Torunia 1793

Ilustrowana Historia

Bydgoskiego Przedmiecia w toruniu

krokw. W obrbie pasa fortecznego, na terenach nieobjtych dziaaniami modernizacyjnymi, pozwalano jedynie na zakadanie ogrodw. W obliczu tak rygorystycznie egzekwowanego prawa odnajdywano rozwizanie w znacznym oddaleniu domw od linii fortecznych. Teren przedmiecia Rybaki (dawne Mae Rybaki) prawie w caoci znajdowa si w I rejonie fortecznym, jedynie jego zachodni skrawek wszed w skad formowanego od 1828 r. Przedmiecia Bydgoskiego. Pomimo ogranicze budowlanych, na Rybakach nadal zamieszkiwali flisacy, rybacy, czeladnicy. Z 1820 r. pochodzi plan terenu, zawierajcego si pomidzy dzisiejsz ul. Rybaki od nr 13 do 21, w ktrym przewidziano wybudowanie w tym miejscu szeciu parterowych domw. Z tego czasu zachoway si do dzi podziay parcelacyjne i cz zabudowy, znacznie przeksztacona w latach pniejszych. Dopuszczenie ze strony wadz miejskich budowania domw w pierwszym pasie fortecznym wynikao z ich nietrwaej i taniej konstrukcji drewnianej i szkieletowej, z wypenieniem szachulcowym lub ceglanym. Pomimo wspomnianych wyej ogranicze budowlanych nastpowao stopniowe ksztatowanie si ukadu urbanistycznego obu interesujcych nas przedmie. w 1817 r. wsk ciek na linii dzisiejszej ul. Bydgoskiej (Brombergerstrasse) zaczto modernizowa i nadawa jej ksztat regularnej ulicy. Jej budowa przecigna si a do 1828 r. W tym samym roku wydano pozwolenie na tworzenie przedmie poza cisym pasem fortecznym w przypadku Przedmiecia Bydgoskiego by to obszar, ktry zamyka si w liniach dzisiejszych ulic Matejki i Reja. Pnocn stron ul. Bydgoskiej a do linii dzisiejszej ul. Mickiewicza poddano regularnej parcelacji, ktr czciowo wykorzystano w latach 80-tych XIX w. Ju od 1822 r. na terenach nalecych do Cegielni Miejskiej przystpiono do regulacji istniejcej tam zieleni, wprowadzania nowych nasadze, wykonania cieek, ywopotw, alejek i klombw w celu stworzenia parku o charakterze krajobrazowym, zwanego Parkiem cegielnia. Na terenach bardziej oddalonych od centrum funkcjonoway niewielkie, zaledwie 3-hektarowe posiadoci, jak Finkenthal (od 1819 r.) czy Grnhof (od 1820 r.) obydwa pooone przy szosie w kierunku Przysieka. grnhof, od ktrego wzia si pniejsza nazwa zieleniec, pooony by pomidzy Kp Cegielnian a Krowiecem. W pierwszej wierci XIX w. wczesny waciciel Grnhofu, burmistrz K. Gottlieb Mellien, zaoy tam ogrody, ktre od szosy oddziela las sosnowy. Z kolei na Rybakach, na terenie d. folwarku Rsnera, znajdowa si ogrd (ob. zoobotaniczny), ktry naby w 1797 r. dr Johann Gottlieb Schulz. W drugim dziesicioleciu XIX w. prbowa on przywrci stan ogrodu sprzed zniszcze w okresie oblenia w 1813 r. Postawi nowe budynki, ale przede wszystkim jego celem byo zgromadzenie na terenie ogrodu rzadkich gatunkw rolin. Z czasem teren nabiera cech parku sentymentalnokrajobrazowego, gdzie oprcz cennych okazw botanicznych, znajdoway si krte alejki, mosty, luzy, stawy (d. glinianki), altana, posgi, zegar soneczny, a nawet ptaszarnia. zapisem testamentowym dr schulz przekaza ogrd krlewskiemu gimnazjum w toruniu (1827 r.). Zasadnicze oywienie budowlane na terenie Przedmiecia Bydgoskiego i Rybakw nastpio w II poowie XIX w. i w znacznej mierze zwizane byo z gruntown modernizacj twierdzy, po nadaniu w 1872 r. Toruniowi najwyszej rangi strategicznej twierdzy I stopnia. Rozpoczto budow piercienia fortecznego w promieniu ok. 3,5-4 km od pierwotnego piercienia umocnie wok miasta, a take czcych poszczeglne dziea forteczne drg rokadowych i promieniowych. Na terenie Bydgoskiego Przedmiecia i Rybakw zaczy lokowa si przedsibiorstwa budowlane i tartaki parowe, wykorzystujce drzewo pozyskane z wycinki znacznych obszarw lenych pod budow fortw w bloku midzy ob. ul. Bydgosk, Konopnickiej, Mickiewicza i Matejki oraz w rejonie ob. osiedla Rybaki. Obok warsztatw i skadw powstaway budynki mieszkalne, wykonane w konstrukcji szkieletowej, czyli takie, ktre dopuszczano w rejonie twierdzy jako atwe do ewentualnego demontau w przypadku zagroenia militarnego. Pomimo uycia stosunkowo taniej konstrukcji ryglowej, budynki mieszkalne Przedmiecia Bydgoskiego i Rybakw wyrniay si bogatym detalem snycerskim, ktry w znamienity sposb podnosi warto tych obiektw i nadawa niepowtarzalny charakter zabudowie caego terenu. Przykady takich budynkw znajduj si m.in. wzdu ulicy Bydgoskiej. Cz wykonanych w tej technice budynkw zaprojektowana bya jako domy czynszowe z reprezentacyjnymi, kilkupokojowymi mieszkaniami w ukadzie amfiladowo-korytarzowym i pokojami dla suby, np. ul. Bydgoska 44/46 i 48. Dyspozycja wntrza tych budynkw

Bydgoska 44/46

Ilustrowana Historia

Bydgoskiego Przedmiecia w toruniu

reja 24 czono obydwie techniki budowlane. Dziki temu powsta jedyny w swoim rodzaju obiekt w charakterze willi woskiej. Najstarsze domy wczesnego (oficjalnie uznanego przez Magistrat) Przedmiecia Bydgoskiego byy jednokondygnacyjne, nakryte wysokim, dwuspadowym dachem w ukadzie kalenicowym, zazwyczaj z wejciem porodku i symetrycznie usytuowanymi oknami po bokach (nieistniejce: ul. Mickiewicza 85, ul. Mickiewicza 97). Czasami domy te posiaday centralnie umieszczony, dwukondygnacyjny ryzalit, zamknity wasnym dwuspadowym dachem (nieistniejce: ul. Bydgoska 86 i 88; ul. Mickiewicza 99, ul. Sienkiewicza 14). Do chwili obecnej zachowany jest jeden taki przykad przy ul. Mickiewicza 65. W latach 80-tych XIX w. istniay ju domy o charakterze kamienic czynszowych, nieprzekraczajcych trzech uytkowych kondygnacji, utrzymane w rnej stylistyce historyzujcej np.: Bydgoska 48 wykazuje analogie do ukadw stosowanych w murowanych kamienicach czynszowych. W 1875 r. powstay pierwsze projekty budowy portu, przewidujce jego usytuowanie midzy Rybakami a Laskiem Cegielnia. Ostatecznie Port Zimowy zlokalizowano w 1879 r. na terenie Rybakw, przez co rozbudowa infrastruktury portowej nie zachwiaa formowania Przedmiecia Bydgoskiego. W latach 1883-84 nastpia jego rozbudowa. Na czas budowy portu datuje si powstanie ul. Portowej (ob. ul. Popieuszki). W tym miejscu warto wspomnie, e ok. 1910 r. powsta, zwizany z Portem Zimowym budynek subowy, nastpnie mieszkalny, przy ob. ul. Rybaki 7. U progu lat 80-tych XIX w. teren na zachd od linii bastionowego piercienia rnicowa si na granicy rejonw fortecznych. W pierwszym rejonie fortecznym (do dzisiejszej ul. Matejki) dominoway rozlege, niezagospodarowane tereny, wykorzystywane gwnie do wicze polowych garnizonu. W okolicy linii granicznej z drugim rejonem, pomidzy ob. ul. Matejki i Konopnickiej, rozcigay si wspomniane ju wyej due obszary skadw drewna i przedsibiorstw budowlanych oraz zabudowa gospodarcza i mieszkalna o konstrukcji szkieletowej. W drugim rejonie fortecznym (obejmujcym teren midzy ob. ul. Matejki i Reja), pomidzy ul. Konopnickiej i Reja, lokowano gwnie domy murowane, a jedynie budynki gospodarcze nadal wykonywano w konstrukcji szkieletowej. Szczeglnie interesujcy przykad stanowi budynek przy ul. Bydgoskiej 96, w ktrym umiejtnie po w stylu klasycyzujcym (Bydgoska 94 1884 r.; Klonowica 22 1875 r.; Klonowica 27 1876 r.; Kochanowskiego 5 1889 r.; Mickiewicza 73 1886 r.; Mickiewicza 101 1885 r.; Mickiewicza 106 1885 r.; Mickiewicza 110 1880 r.; Mickiewicza 113 1889 r.; Reja 24 1890 r.; Sienkiewicza 9 1887 r.; Sienkiewicza 17- 1889 r); w stylu niemieckiego rohbau (Bydgoska 68/70 1880 r.; Bydgoska 104 1883 r.);

klonowica 27 1876 r.

Bydgoska 68/70 1880 r

Ilustrowana Historia

Bydgoskiego Przedmiecia w toruniu

w stylu neorenesansu (Kochanowskiego 1 1885 r.; Kochanowskiego 12 1889 r.). Tu na szczegln uwag zasuguje budynek przy ul. Mickiewicza 94-96 z 1889 r., utrzymany w stylistyce neorenesansu niderlandzkiego, rozczonkowany ryzalitami i ozdobiony bogatym detalem architektonicznym. Od pocztku lat 80-tych XIX w., w lasku za drug lini Bydgoskiego Przedmiecia (tj. za ob. ul. Reja), realizowano budow koszar uanw i nastpnie przeprowadzono ulic Ulanenstrasse (ob. Reja) - od drugiej linii (pniejsza Mellienstrasse, ob. Mickiewicza) do projektowanej trzeciej linii (ob. Broniewskiego). Koszary uanw przybray ukad zamknitego, regularnego czworoboku, ktry tworzyy od poudnia cztery wolnostojce budynki koszarowe, wykonane w konstrukcji szkieletowej z wypenieniem ceglanym i zachowane do dzisiaj przy ul. Mickiewicza 146-150 i ul. Szosa Bydgoska 26. Rwnoczenie z formowaniem zabudowy wojskowej i wytyczaniem nowej ulicy powstawaa zabudowa w jej wschodniej pierzei. Z drugiej poowy lat 90-tych XIX w. pochodz budynki przy ul. Reja 16, 22, 24, 28, 30 o prostych formach, mwicych o pobocznej roli teje ulicy. Prostopadle do Ulanenstrasse poprowadzono Kasernestrasse (ul. Koszarow, ob. Broniewskiego) i rozpoczto przy niej budow drugiego kompleksu koszarowego dla batalionu pionierw oraz lazaretu. Koszary tradycyjnie otrzymay posta zabudowy szkieletowej, cho w obrbie tego duego placu, rozcigajcego si od dzisiejszej ul. Sienkiewicza na zachd, a do ul. Wyspiaskiego, znalazy si te murowane budynki magazynowe i go-

Mickiewicza 146/150 koszary uanw spodarcze oraz oddzielny czworobok budynkw wojskowego lazaretu. Z zabudowy tego zespou koszarowego zachoway si trzy budynki, w tym kasyno oficerskie przy ul. Sienkiewicza 33 (z ok. 1887 r.), a ponadto okazay starodrzew. Teren zachodnich przedmie, gwnie Bydgoskiego, ze wzgldu na walory przyrodniczo-krajobrazowe, zwizane zwaszcza z lokalizacj parku typu krajobrazowego, a take swobodnie rozmieszczonych skupisk zieleni, by bardzo atrakcyjnym miejscem dla potencjalnych mieszkacw. od lat 80-tych XIX w. Przedmiecie Bydgoskie zaczto traktowa jako uprzywilejowan dzielnic mieszkaniow bogatego mieszczastwa oraz wysokich rang wojskowych i ich rodzin. Rwnie dla samych wadz miejskich pozytywne aspekty osiedlania si na Przedmieciu Bydgoskim byy czytelne, skoro ju w 1889 r. sporzdziy pierwszy oficjalny plan zabudowy tego terenu, z wytyczeniem linii zabudowy i przedogrdkw oraz z okreleniem oglnych wysokoci budynku. Now regulacj Przedmiecia Bydgoskiego oparto o istniejce ju dawne trakty w kierunku Przysieka, ktre umocniono i wybrukowano. Na pnoc od Brombergerstrasse (ul. Bydgoskiej) wyznaczono dwie rwnolege i w niemal identycznych odlegociach od siebie ulice, okrelane pocztkowo jako II Linie i III Linie. Day one pocztek Mellienstrasse (ul. Mickiewicza) i Kasernenstrasse (ul. Broniewskiego). Ulice Mickiewicza i Bydgoska w naturalny sposb wpiy si w wskie cieki wychodzce ze Starwki,

Bydgoska 104 1883 r

kochanowskiego 1 1885

sienkiewicza
stru zabytkw

33,
w

2009r.

budynek wpsany do reje zobacz list zabytkw

Mickiewicza 94-96

z 1889 r. budynek w stylu neorenesansu niderlandzkiego

Ilustrowana Historia

Bydgoskiego Przedmiecia w toruniu

tworzc dugie linie komunikacyjne, cignce si od Starego Miasta a do wylotu z miasta w okolicach rogatki miejskiej (nadal istniejcej). Prace przy ostatnim odcinku Mickiewicza (tj. od ul. Matejki w kierunku wschodnim) rozpoczy si w 1898 r. W porwnaniu z wyej wymienionymi trasami, ul, Broniewskiego wydaje si dzi jakby urwana od wschodu za ul. Sienkiewicza. Wynikao to z naturalnych ogranicze, bowiem dobiegaa ona do poronitego sosnami wzgrza (Hasenberge Gry Zajcze), ktrego pozostaoci s nadal czytelne w skarpie przy ul. Bema i lasku z torem saneczkowym przy ul. Faata. Ale ju w latach 90-tych XIX w. ulica ta przebijaa si przez Gry Zajcze, rozdzielajc je na tzw. przednie (Vordere Hasenberge) i tylne (Hintere Hasenberge). Od strony zachodniej ul. Broniewskiego zamyka kompleks koszar uaskich. Tym samym oczywist staje si jej gwna funkcja. Suya ona przede wszystkim komunikowaniu dwch kompleksw koszarowych (Ulanen Kaserne i Pionier Kaserne) midzy sob i midzy fortami, gdy ciek w lasku uaskim doprowadzaa bezporednio do drogi rokadowej (ul. Polna). Ju w latach 80-tych XIX w. wyznaczono pierwsz ulic na linii pnoc-poudnie. Podstaw prawn dla jej regulacji byo zarzdzenie wydane w 1892 r., na mocy ktrego szeroko Schulstrasse (ob. ul. Sienkiewicza) okrelono na 6 m, a chodnikw na 2 m (wschodni) i 3 m (zachodni). Ulica swoj nazw wzia od pobudowanej tam miejskiej, koedukacyjnej szkoy powszechnej. Sam fakt potrzeby wybudowania budynku szkolnego na Przedmieciu Bydgoskim wymownie wiadczy o skali zagospodarowania tego terenu i o iloci mieszkacw. Zwarta zabudowa pierzei tej ulicy formowaa si od 1885 r. do koca lat 90-tych XIX w. wysoko budynkw wskazuje, z jakiego dziesiciolecia pochodz nisze, do 3-kondygnacji, powstay w latach 80-tych, 4-kondygnacyjne po 1889 r.. Regularna zabudowa Schulstrasse koczya si na wysokoci dzisiejszej ulicy Sowackiego, ze wzgldu na usytuowanie zajezdni dla wozw komunikacji miejskiej i warsztatw. Pod koniec lat 80-tych XIX w. miasto podjo pierwsze prby usprawnienia komunikacji miejskiej, doprowadzajc do budowania torowisk tramwajowych, ktre poczyy odlege przedmiecia midzy sob i z centrum. W sierpniu 1889 r. w Gazecie Toruskiej podano, e przez Bram Bydgosk codziennie przechodzi prawie 8,5 tysica mieszkacw, z ktrych znaczna cz kieruje si potem do dworca miejskiego lub dalej, przez most, do Dworca Gwnego. W sierpniu 1890 r. Zarzd Krlewskiej Fortyfikacji doszed do porozumienia z miastem i berliskim wykonawc, czego rezultatem bya umowa, zlecajca wykonanie torowiska na odcinku Przedmiecie Bydgoskie Dworzec Miasto. W ramach tej inwestycji konieczne byo poszerzenie przejazdu Bramy Bydgoskiej. W latach 90-tych XIX w. rozwijaa si zabudowa na wolnych dziakach przy ul. Mickiewicza i ul/ Bydgoskiej (w obrbie wydzielonego Przedmiecia Bydgoskiego, tj. od ul. Reja do mniej wicej linii Ogrodu Botanicznego, ob. Zoobotanicznego). W przypadku ul. Mickiewicza dominujc form zabudowy bya kamienica czynszowa. Obok pochodzcych z lat wczeniejszych parterowych domw nakrytych dwuspadowymi dachami i niskich kamienic czynszowych o przewaajcych cechach klasycyzujcych, zaczy powstawa nowe, do wysokoci 4 kondygnacji, o formach: neorenesansowych (Mickiewicza 74 1896 r.; Mickiewicza 92; Mickiewicza 102 1890 r.; Mickiewicza 124 1898 r.; Mickiewicza 126 1896 r.; Mickiewicza 144 1889 r.

10

Mickiewicza 74

11

Ilustrowana Historia

Bydgoskiego Przedmiecia w toruniu

Mickiewicza 144 1889 r. klasycyzujcych (Mickiewicza 95 1897 r.; Mickiewicza 98 1894 r. Mickiewicza 95 1897 r.

12

Mickiewicza 102 1890 r.

Mickiewicza 98 1894 r.

Bardziej rnorodny wygld uzyskaa ul. Bydgoska. Tu, oprcz zabudowy ryglowej, powstaj murowane kamienice czynszowe oraz budynki o charakterze willowym (Bydgoska 28, 32, 76, 80). Pod koniec lat 90-tych XIX w. zabudowano wschodni pierzej Parkstrasse (ul. Konopnickiej). Jej jednolity charakter zabudowy, uzyskany przez zesp wolnostojcych lub bliniaczych budynkw o konstrukcji szkieletowej, z dominantami w postaci obiektw naronych z wieyczkami, by wynikiem konsekwentnie realizowanego planu jednej spki budowlanej: Firmy budowli i wyrobw drewnianych Joseph Houtermans & Carl Walter. Budynki szkieletowe przy ul. Konopnickiej uzyskay niewielk kubatur

13

Ilustrowana Historia

Bydgoskiego Przedmiecia w toruniu

i do uproszczony detal snycerski, ale dwa wyprzedzajce je chronologicznie obiekty, wybudowane przez t sam spk budowlan przy ul. Bydgoskiej 40 i 34/36, wiadcz o wysokich umiejtnociach wczesnych budowniczych oraz o znajomoci technik budowlanych z rnych rejonw Niemiec, ktre bezporednio miay wpyw na uksztatowanie elewacji. Kolejny etap zabudowy, ktry odzwierciedli si stylistycznie w wygldzie Przedmiecia Bydgoskiego, to okres od 1900 r. do koca pruskiej pastwowoci w Toruniu. Powstajce dowy zachoway si tam: budynek szkieletowy z 1895 r. oraz, pochodzcy z 1903 r., zesp dwch budynkw mieszkalnego i dawnych warsztatw. Proces przemiany zagospodarowania dziaek, lecych w pierwszym rejonie fortecznym, zaprezentowany na powyszych przykadach, przekada si na konkretn zmian legislacyjn. w 1909 r. nastpio zniesienie rejonowych ogranicze budowlanych. Teren Przedmiecia Bydgoskiego i Rybakw otwiera realne szanse na rozwj miasta i sta si cennym obszarem dla firm budowlanych. Drugorzdne, maowartociowe pod wzgldem estetyczno-artystycznym obiekty - zwaszcza o przeznaczeniu gospodarczym, wyburzono, by na ich miejscu zrealizowa przemylany plan rozbudowy przestrzennej, zmieniajc tym samym nie tylko charakter zabudowy, ale i charakter caego przedmiecia. Wraz ze zniesieniem rejonowych ogranicze budowlanych, wschodnia cz Przedmiecia Bydgoskiego sukcesywnie zapeniaa si now zabudow czynszow. Ulica Sienkiewicza, na pnoc od zajezdni tramwajowej, a do 1905 r. pozostawaa prawie niezabudowana. By moe ze wzgldu na utrwalon od ponad 20 lat nazw tej ulicy (Schulstrasse) zadecydowano o utrzymaniu Mody las sienkiewicza 12

14

Mickiewicza

Bydgoska 32

w tym czasie kamienice wykazuj cechy architektury wielkomiejskiej. Budynki osigaj wysoko 4 kondygnacji i uytkowego poddasza, s kilkuosiowe, wyposaone w ryzality, wykusze lub balkony, ozdobione bogatym detalem architektonicznym np. budynki przy ul. Mickiewicza od Bydgoska 76 52 do 62 1904 r.; Mickiewicza 61 1906 r.; Mickiewicza 63 1900 r.; Mickiewicza 79 1909 r.; Mickiewicza 80/rg Klonowica 1911 r.; Mickiewicza 84 1912 r.; Mickiewicza 89 1906 r.; Mickiewicza 93 1907 r.; Mickiewicza 109 1911 r.; Mickiewicza 112 1911 r.; Mickiewicza 116 1907 r.; Mickiewicza 118 1902 r.; Mickiewicza 132 1906 r. W latach 90-tych XIX w. intensywne zagospodarowanie terenw i regularny ukad pierzei koczyy si na linii ul. Matejki. Na wschd od niej, wzdu ul. Mickiewicza, rozcigay si tereny miejskie: stdtische Lagerpltze i stdtischer Turnplatz z sal gimnastyczn Krlewskiego Gimnazjum oraz due dziaki pojedynczych wacicieli, w wikszoci niezabudowane, czasami penice rol skadw budowlanych. Na terenie pooonym na zachd od granicy dzisiejszej dziaki przy ul. Rybaki 29 w 1895 r. powstaa oczyszczalnia ciekw (teren ob. Toruskich Wodocigw). Z dawnej zabu-

15

Ilustrowana Historia

Bydgoskiego Przedmiecia w toruniu

16

Toru, Mapa 1909

wida ju oba seminaria nauczycielskie, mapa ze strony http://www.torun.fortyfikacje.pl/index.php?id=twierdza_mapy

jednolitego, szkolnego charakteru tej jej czci. Od 1905 r. przygotowywano si do wzniesienia czterech budynkw szkolnych dwch preparand (tj. szk przygotowawczych) i dwch seminariw, ktrych funkcja wizaa z ksztaceniem kadr nauczycielskich. Podjte wwczas przedsiwzicie budowlane byo czci duego programu inwestycyjnego, przewidzianego przez wadze pruskie w ramach reformy szkolnictwa. Szkoy przygotowawcze zajy rodkow cz terenu, symetrycznie po obu stronach istniejcego od 1886 r. budynku przytuku dla starcw i kalek (Siechenhaus-Wilhelm Augusta-Stiftung), wzniesionego wg projektu budowniczego miejskiego, J. Rehberga. Po stronie poudniowej powsta budynek preparandy katolickiej (1904 r.), po stronie pnocnej budowniczy miejski, B. Gauer, zaprojektowa preparand ewangelick (1905 r.). Obydwa budynki seminaryjne pochodziy z pracowni projektowej budowniczego miejskiego K. Kleefelda. Jako pierwszy zaprojektowany zosta budynek katolickiego seminarium nauczycielskiego (l. 19051909), a nastpnie ewangelickiego (l. 19071910). Tereny w otoczeniu w/w budynkw szkolnych zagospodarowane zostay w formie ogrodw. Kontynuacj zabudowy wojskowej na tym fragmencie Przedmiecia Bydgoskiego byo powstanie na pocztku XX w. tzw. Koszar Wrangla (pomidzy 19111916 r.), rozmieszczonych po zachodniej stronie ul. Sienkiewicza, naprzeciwko katolickiego seminarium nauczycielskiego. Zachowane do dzi murowane budynki koszarowe wzniesione zostay w uproszczonych formach, zblionych do neobaroku, z charakterystycznymi wysokimi dachami mansardowymi, dekorowanymi oknami w typie wolich oczek.

preparanda ewangelicka 1905r., sienkeiwicza 38 ob. kolegium jzykw obcych

ewangielickie seMinariuM nauczycielskie (l. 19071910), sienkiewicza oB. pl. ks. Frelichowskiego 1 ob. wysze seminarium duchowne

17

Ilustrowana Historia

Bydgoskiego Przedmiecia w toruniu

Przed wybuchem I wojny wiatowej wadze pruskie zdoay zagospodarowa poudniow pierzej Waldstrasse (ul. Sowackiego), na odcinku midzy ul. Sienkiewicza a Konopnickiej. Wymieniony ju przy okazji preparandy ewangelickiej B. Gauer, w 1907 r. wybudowa na tej ulicy szpital obywatelski. Decydujc rol przy wyborze miejsca lokalizacji szpitala miaa bezporednia okolica dziaka bya niezabudowana i nieco odsunita od wielkogabarytowej zabudowy mieszkaniowej, a w pobliu rozciga si niewielki sosnowy lasek pozostao po czci Gr Zajczych. Znaczn cz ul. Sowackiego zajmuj wille i budynki wielorodzinne z okresu po I wojnie wiatowej. W latach 19111916 uregulowano bieg wschodnich odcinkw ul. Rybaki, Portowej (ob. Popieuszki) i Bydgoskiej. Na ostatnie lata pruskich rzdw w Toruniu przypada brukowanie ulic np. w 1912 r. firma budowlana M. Bartla ukadaa kamie brukowy na ul. Rybaki. Rozwojowi budownictwa na terenie Przedmiecia Bydgoskiego towarzyszyo przeksztacanie zieleni kp nadwilaskich w regularne zaoenie parkowe. Jak ju wspomniano, proces ten rozpocz si w 1822 r. i by kontynuowany w 2 po. XIX w., by ostatecznie w 1886 r. poczy dwie struktury: Lasek Cegielnia (Ziegelei Wldchen) z Parkiem przy Cegielni (Ziegeleipark) w jeden ukad krajobrazowego parku w stylu angielskim. Jednym z czynnikw, wpywajcych na ksztatowanie zabudowy Przedmiecia Bydgoskiego i Rybakw, byo pruskie prawo budowlane. Podstawowym ustaleniem odnoszcym si do zagospodarowania dziaki, byo zachowanie ustalonych przez policj budowlan proporcji zabudowy wzgldem caego obszaru dziaki budowlanej, a take sytuowanie budynkw z zakaMienica 19371938, chowaniem linii budowlanej i stawianie proj. B. jezierski, rg sowackiego i MaTejki ssiednich budynkw w okrelonej stylistyce oraz podobnych gabarytach w celu uzyskania spjnego wygldu caej pierzei. Dla Przedmiecia Bydgoskiego ustalono zagospodarowanie co najwyej poowy dziaki (lub 2/3 dziaki naronej). Niewielkie budynki w typie altan ogrodowych, tak chaBudynki przy ul. sowackiego

18

19

Ilustrowana Historia

Bydgoskiego Przedmiecia w toruniu

(do okapu) przekroczy 5 m. Jednym z bardziej szczegowych ustale byo zarzdzenie, dotyczce urzdzenia w przyziemiu domu kawiarni lub restauracji co w przypadku Przedmiecia Bydgoskiego stawao si istotnym rozstrzygniciem zaplecza gastronomicznego dla licznie przybywajcych letnikw do Parku Cegielnia. Takie pozwolenie wydawano tylko wwczas, gdy szeroko ulicy wynosia nie mniej ni 16 m, gdy wg Policji Budowlanej dopiero takie szerokoci nie powodoway zatamowania ruchu ulicznego. W zwizku z rozwojem przedmie, od 1907 r. wadze Torunia dyy do stworzeniem spjnego planu urbanistycznego. Opracowanie mapy wraz z pisemnym wyjanieniem charakteru zabudowy poszczeglnych stref budowlanych, powierzono berliskiemu profesorowi architektury, Bruno mhringowi. W 1912 r. przesa on gotowy plan zagospodarowania wraz z opisem, na podstawie ktrego w 1916 r. wydano broszur, zatytuowan Baupolizei-Verordnung fr den Stadtkreis Thorn. Teren Przedmiecia Bydgoskiego objy 4 strefy: 2 strefy budowlane, zwizane bezporednio z zabudow dzielnicy, jedna dla terenu buforowego midzy centrum a przedmieciem oraz jedna obejmujca teren parku i obszary nadwilaskie. Do klasy drugiej gdzie znale si miaa zabudowa w typie kamienic czynszowych do wysokoci 4 piter zakwalifikowano cz Przedmiecia Bydgoskiego wzdu gwnych ulic: Bydgoskiej, Mickiewicza, Broniewskiego, Klonowica, Konopnickiej, Sienkiewicza na odcinku od Bydgoskiej do Broniewskiego i Reja we wschodniej pierzei. Kamienic czynszow wraz z bocznymi skrzydami lub oficynami w gbi dziaki uzna Mhring za najbardziej odpowiedni form, a nawet za jedyne rozwizanie dla rozwijajcych si miast, zarwno pod wzgldem budowlanym, admiBydgoska 26, zoFijwka

20

jeden z Budynkw koszar wrangla, ul. faata rakterystyczne dla zabudowy Przedmiecia Bydgoskiego, odsuwano od budynku mieszkalnego na minimaln odlego 5 m (a stajnie na 7,5 m). Nowy budynek mieszkalny musia by oddalony od granicy ssiada na minimaln odlego 4 m, a budynki gospodarcze (w tym stajnie) na odlego 10 m po uprzednim postawieniu muru granicznego. Wszelkie odstpstwa od tych zasad wynikay z midzyssiedzkich porozumie. Jako najwysz, dopuszczaln wysoko ustanowiono 11 m, a dla oficyn 8 m, przy zastrzeeniu, e nie bd one wysze ni gwna cz frontowa domu. Z kolei, aby unikn przesonicia fasady domu, wszelkie wolnostojce budynki (np. altany), ktre planowano wznie przed elewacj gwn, nie mogy swoj wysokoci dawny szpiTal oBywaTelski 1907 r. sowackiego 47/49

21

Ilustrowana Historia

Bydgoskiego Przedmiecia w toruniu

kochanowskiego 2 mie znajdoway si opisane wyej i w wikszoci zachowane do dzisiaj budynki koszarowe, szkolne i opiekucze: szpital obywatelski oraz obek (Waisenhaus) i dom dziecka (Kinderheim), wzniesione w pn-wsch rejonach parku Cegielnia (przy zbiegu ul. Bydgoskiej i ul. Przybyszewskiego oraz Szosy Bydgoskiej). Z obiektw o charakterze przemysowym naley wymieni elektrowni wraz z zajezdni tramwajow przy ul. Sienkiewicza, przepompowni na Rybakach oraz drobne zakady spoywcze. Niezaprzeczalne zalety osiedlania si w zachodniej dzielnicy miasta przycigay zamoniejszych mieszkacw Torunia, w tym urzdnikw, lekarzy, prawnikw, wysokich rang wojskowych. W kamienicy przy ul. Bydgoskiej 100 mieszka Stanisaw Przybyszewski, ktry w czasie swojego pobytu (od marca 1905 do lutego 1906 r.) pracowa nad ukoczeniem dramatu luby i rozpoczyna prac nad kolejnym pt. Dzie sdu. Z kolei w kamienicy przy ul. Konopnickiej 15 mieszka kompozytor i dyrygent, Zygmunt Moczyski, autor popularnego w okresie midzywojennym Hymnu Pomorza. Na terenie Przedmiecia Bydgoskiego chtnie osiedlali si przedstawiciele brany budowlanej, m.in. przy ul. Bydgoskiej 26 mieszka radca budowlany Bruno Gauer.; pod nr 24 przedsibiorca budowlany Joseph Houtermens, a obok, pod nr 22, jego wsplnik Carl Walter. W 1896 r. Houtermans i Walter wraz z rodzinami przeprowadzili si do wsplnie wybudowanego domu (Doppelhaus) przy ul. Bydgoskiej 34/36. Z kolei architekt i przedsibiorca budowlany Reinhard Uebrick, autor przewodnika po Toruniu, osiedli si najpierw przy ul. Rybaki 128, a od 1891 r. przy ul. Bydgoskiej 41.

22

nistracyjnym, jak i finansowym. W Toruniu, gdzie koszty gruntw nie osigny jeszcze takich horrendalnych cen, jak w innych miastach Prus, istniaa realna moliwo, e plac pod budow kamienicy zakupi jeden waciciel, ktry nastpnie stanie si administratorem wynajmowanych mieszka. W zakresie szczegowych ustale obowizywaa tutaj rwnie zasada pozostawienia wolnej przestrzeni podwrka w wielkoci 4/10 jego powierzchni. Trzeci klas budowlan objto buforowy teren midzy Centrum a Przedmieciem Bydgoskim i czciowo Przedmieciem Chemiskim, zamknity ulicami Moniuszki (Baumschulenweg), Matejki (Heppnerstrasse), Gaczyskiego (Kirchhofstrasse) i Czerwona Droga (Roter Weg), gdzie take przewidywano kilkukondygnacyjne zabudowania zwarte. Pita strefa budowlana wypeniaa pozosta cze Przedmiecia Bydgoskiego, gdzie przewidywano budynki wolnostojce w charakterze willi do wysokoci trzech penych piter i ppitra poddaszowego, ktre mogy mie take ryzality wysunite do 5 m przed lico fasady. Stref szst objto m.in. tereny zalewowe nad Wis, rejon Parku Miejskiego i Ogrodu Botanicznego (ob. Zoobotanicznego). Teren ten w sposb szczeglny otoczono ochron przed powstawaniem i rozprzestrzenianiem si obiektw przemysowych i fabrycznych. W pierwszej wierci XX w. oba przedmiecia, w szczeglnoci Bydgoskie, byy ju uformowan dzielnic mieszkaniow o uksztatowanej przestrzeni, z wytyczon zasadnicz siatk ulic, wypenion zabudow o rnorodnym charakterze: kilkukondygnacyjnymi kamienicami czynszowymi z przedogrdkami oraz wolnostojcymi budynkami willowymi w otoczeniu ogrodowym, a take z rozcigajcym si nad Wis parkiem krajobrazowym. Oprcz dominujcej zabudowy mieszkaniowej, na obszarze obu przed-

Bydgoska 5 ob. urzd stanu cywilnego

23

Ilustrowana Historia

Bydgoskiego Przedmiecia w toruniu Bydgoskie w polsce! (ModernizM na BydgoskiM)

ziemnych fortyfikacjach z XVII w., a do kompozycji zieleni wczono cay pas midzy Al. 50-lecia, ul. Tujakowskiego a Al. Jana Pawa II. Szeroka akcja budowy gmachw publicznych zwizana bya, jak wczeniej wspomniano, z koncentracj w Toruniu wadz administracyjnych II instancji i zwizanych z nimi instytucji pastwowych. Oglnie, do poowy lat 30-tych XX w. wzniesiono w Toruniu dziewi gmachw reprezentacyjnych - pastwowych i innych uytecznoci publicznej, z czego pi znalazo si na Bydgoskim Przedmieciu. Wrd nich wymieni naley zaprojektowane przez K. Ulatowskiego: Miejsk Hal Wystawow z 1928 r., z rozlegym geometrycznym ogrodem, Dyrekcj Lasw Pastwowych z 1930 r., wzniesiony w l. 1935-1936 Dom Spoeczny, zaprojektowany przez in. arch. kpt. Leopolda Jarosawskiego. Niewtpliwie obiektem, ktrego lokalizacja na Bydgoskim Przedmieciu nadawaa presti dzielnicy, byo Muzeum Ziemi Pomorskiej, zaprojektowane przez Tadeusza Kaszubskiego i Stefana Putowskiego w 1936 r. i ukoczone w stanie surowym w 1938 r., bdce jednym z czterech, wzniesionych w przedwojennej Polsce gmachw muzealnych. Jednoczenie od poowy lat dwudziestych XX w. w dzielnicy powstaj pierwsze po wojnie budynki mieszkalne. Atrakcyjno Bydgoskiego Przedmiecia, polegajc na bliskoci historycznego centrum, atwo dostpnych, uzbrojonych terenach i prestiu dzielnicy, dostrzegy rne grupy zawodowe, reprezentujce wysze warstwy spoeczne. Tu mia rezydencj Wojewoda Pomorski ul. Fredry 6-8, siedzib dwa konsulaty: niemiecki ul. Bydgoska 34/36, czasowo nr 60 i belgijski ul. Mickiewicza 20;

24

o roku 1920 miasto znalazo si w nowej rzeczywistoci politycznej (w Polsce). W Toruniu ulokowano wadze administracyjne wojewdztwa pomorskiego, magistrackie oraz trzy instytucje administracji terytorialnej. Rozpocz si take proces przenoszenia do Torunia urzdw drugiej instancji. Miasto zyskao nowy i znaczcy status - z roli peryferyjnego orodka w strukturze Cesarstwa Niemieckiego, Toru zosta podniesiony do rangi stolicy jednego z kluczowych wojewdztw II RP, w ktrym peni mia funkcje orodka administracyjnego. Jedn z pierwszych decyzji wadz polskich, majc na celu uzdrowienie niespjnej przestrzeni miasta, byo pozbycie si opasujcych rdmiecie pruskich fortyfikacji i zespolenie organizmu miejskiego z przedmieciami w sprawnie funkcjonujc cao. Zoony proces rozpoczto od wyburzania okalajcych rdmiecie fortyfikacji i niwelacji waw oraz fos, a take budowy ulic integrujcych przedmiecia z centrum. w 1924 r. Powstaa, projektowana jeszcze w czasach pruskich, ul. chopina o dugoci 500 m, z dwoma jezdniami rozdzielonymi pasem zieleni, na ktrym w 1928 r. pooono tor tramwajowy. Jednoczenie w miejsce wczeniejszej alei wizowej wprowadzono nowe nasadzenia gogw i jarzbw w ukadzie alejowym oraz kompozycje rolin liciastych i iglastych na skwerze ssiadujcym z ul. Chopina. Dziki urbanicie, Ignacemu Toczkowi, ktry wskaza unikalne walory historyczne i krajobrazowe, zachowano na styku z Bydgoskim Przedmieciem lady po
ul. chopina z 1924 r.

Fredry 6-8, 1914 r. dawne kasyno wojskowe, pierwsza siedziba szkoy oficerskiej pniej rezydencja wojewody pomorskiego

25

Ilustrowana Historia

Bydgoskiego Przedmiecia w toruniu

regionalna dyrekcja lasw pasTwowych 1931r. proj. k. ulatowski, rzeby niedwiadkw l. zelek, Mickiewicza 9

26

MuzeuM zieMi poMorskiej ob. wydzia matematyki i informatyki umk, 1945, proj. s. putowski, t. kaszubski, chopina 12/18

doM spoeczny, 1935 ob. ds1, proj. l. jarosawski, Mickiewicza 2/4

Tor saneczkowy przy FaaTa

Miejska hala wysTawowa, obecnie targi toruskie, 1928, proj. k. ulatowski, Bydgoska 3

27

Ilustrowana Historia

Bydgoskiego Przedmiecia w toruniu

wszystkie wyrniajce si dziki reprezentacyjnej zabudowie i ogrodom w ich otoczeniu. Wrd mieszkacw znajdoway si zarwno zamone osoby, wykonujce wolne zawody, gwnie adwokaci, jak i urzdnicy czy wojskowi. Kapita lokoway tu zarwno osoby prywatne, jak i due firmy (np. Towarzystwo Ubezpieczeniowe Vesta, ZUS), zachcone do budowy mieszka pod wynajem ulgami podatkowymi, klarown polityk miasta w zakresie sprzeday lub bezpatnego przyznawania gruntw, co przy duym w Toruniu zapotrzebowaniu na mieszkania dla urzdnikw oznaczao bezpieczn lokat kapitau oraz pewny zwrot kosztw inwestycji. Taki stan rzeczy powodowa, e wrd innych dzielnic, to wanie Bydgoskie Przedmiecie najsilniej przycigao kapita, take spoza Torunia. Analiza typw zabudowy mieszkaniowej z okresu dwudziestolecia midzywojennego w Toruniu prowadzi do wniosku, e stosowano wwczas cztery zasadnicze typy. Pierwszy z nich stanowiy stosunkowo nielicznie wystpujce wille w otoczeniu ogrodowym, wznoszone gwnie od poowy lat dwudziestych do pocztku lat trzydziestych, ktrych znaczne skupienie wystpuje na Bydgoskim Przedmieciu. Wrd nich wymieni naley m.in. zaprojektowane przez B. Jankowskiego i wzniesione w 1925 r. wille: Antoniego Rosochowicza przy ul. Bydgoskiej 1/3, mec. Stanisawa Tempskiego Mickiewicza 7, budynek Vesta

28

Bydgoska 34-36

Bydgoska 1/3 przy ul. Bydgoskiej 5 oraz mec. Pawa Ossowskiego, senatora RP, przy ul. Moniuszki 10. Drugi typ to wielorodzinne, wolnostojce domy bliniacze, licznie reprezentowane w omawianej dzielnicy, w szczeglnoci na osiedlu przy ul. Faata. Wrd nich na szczegln uwag zasuguje bliniaczy dom przy ul. Kasprowicza 14/16, zaprojektowany przez wybitnych wardoM sTarcw, oB. nauczycielskie kolegiuM jezykw oBcych, sienkiewicza 36, 886-1887, nr rej.: a/274 z 10.05.1988

29

Ilustrowana Historia

Bydgoskiego Przedmiecia w toruniu

szawskich architektw, B. Lacherta i J. Szanajc. zobacz informacj o architektach Trzeci typ to wielopitrowe bloki mieszkalne, wolnostojce lub grupowane w zespoy mieszkaniowe. Ich cech charakterystyczn jest usytuowanie na dziakach na osi pnoc poudnie, co byo wyrazem recepcji nurtw zwizanych ze szko Bauhausu. Przykady stanowi tu m. in.: osiedle Zakadu Ubezpiecze Pracownikw Umysowych przy ul. Mickiewicza, wzniesiony w 1934 r. budynek mieszkalny Towarzystwa Ubezpiecze Vesta przy ul. Mickiewicza 7, zaprojektowany przez Wer i Kazimierza Sylwestrowiczw i wzniesiony w latach 1934-1935 blok czajc zieleni oraz z zaoeniem parkowym, przechodzcym w rozlege ki nadwilaskie. Zabudowa Bydgoskiego Przedmiecia i Rybakw stanowi fascynujc i rnorodn mozaik stylw i form architektonicznych, bdc rodzajem ywego muzeum architektury wpisanego i jednoczenie tworzcego historyczny ukad urbanistyczny obu przedmie. W obrbie wpisywanego do rejestru zabytkw obszaru znajduj si nastpujce obiekty, wpisane do rejestru zabytkw indywidualnymi decyzjami (cz z nich wraz z historycznymi dziakami i elementami wyposaenia): 1. park miejski, decyzja z 20. 01. 1997 r., nr rejestru zabytkw woj. kujawsko-pomorskiego (dalej nr rejestru) A/78; 2. willa fachwerkowa, ul. Bydgoska 34-36, decyzja z 01. 08. 1983 r., nr rejestru A/242; 3. willa fachwerkowa, ul. Bydgoska 40,: decyzja z 01. 08. 1983 r., nr rejestru A/243; 4. kamienica fachwerkowa, ul. Bydgoska 50-52, decyzja z 01. 08. 1983 r., nr rejestru A/241; 5. kamienica, ul. Bydgoska 82, decyzja z 01. 08. 1983 r., nr rejestru A/239; 6. kamienica, ul. Bydgoska 90, decyzja z 25.11.2004 r., nr rejestru A/267; 7. willa, ul. Chopina 20, decyzja z 27.06.1994 r.; nr rejestru A/109 8. kamienica, ul. Chopina 26 (d. Krasiskiego 17), decyzja z 18.02.1991 r.; nr rejestru zabytkw A/539 9. willa, ul. Konopnickiej 14, decyzja z 27.07.2006 r., nr rejestru A/1102; 10. willa, ul. Konopnickiej 18, decyzja z 03.11.1993 r., nr rejestru A/128; 11. willa, ul. Krasiskiego 84, decyzja z 27. 08.1985 r., nr rejestru A/234; 12. kamienica, ul. Ks. Kujota 7, decyzja z 30.05.1988 r.; nr rejestru A/569 13. sala gimnastyczna Krlewskiego Gimnazjum, ob. I LO, ul. Mickiewicza 15-17, decyzja z 05.06.2009 r., nr rejestru zabytkw A/1531 14. willa. ul. Mickiewicza 20, decyzja z 25.05.1984 r.; nr rejestru A/948; 15. kamienica, ul. Mickiewicza 28, decyzja z 27.03.1991 r., nr rejestru A/169; 16. kamienica, ul. Mickiewicza 59, decyzja z 08.09.1992 r., nr rejestru A/153 17. kamienica, ul. Mickiewicza 86, decyzja z 18.02.2008 r. , nr rejestru A/1352; 18. kamienica, ul. Mickiewicza 144, decyzja z 27.08.1985 r., nr rejestru A/235;

30

kasprowicza 14-16

Moniuszki 10

mieszkalny przy ul. Mickiewicza 34/36, zaprojektowany przez B. Lacherta i J. Szanajc. Czwarty typ reprezentuj wielkomiejskie, wielopitrowe kamienice, stawiane w liniach regulacyjnych ulic, tworzce zwarte pierzeje uliczne lub plombowe uzupenienia istniejcej zabudowy. Najciekawsze przykady stanowi tu m. in. kamienice przy ul. Moniuszki 5 i 7, wzniesione w latach 19361938 oraz Sowackiego 36, 38/40 z lat 19361938. Jak wczeniej wspomniano, na Bydgoskim Przedmieciu znajduje si najwikszy w Toruniu, spjnie uksztatowany i dobrze zachowany zesp budowlany z dwudziestolecia midzywojennego, reprezentujcy wczesne nurty urbanistyczne i architektoniczne. W wielu obiektach zachoway si oryginalne detale wystroju fasad, wrd ktrych na szczegln uwag zasuguj m.in. portale kamienic, szlachetne wyprawy tynkarskie, stolarki drzwiowe i okienne. Walory Przedmiecia Bydgoskiego i Rybakw podkrela si przy okazji kadej publikacji, dotyczcej Torunia. Wyszczeglnia si przede wszystkim wielkomiejski charakter dzielnicy, przemylany i konsekwentny ukad urbanistyczny, harmonijne poczenie zabudowy willowej i czynszowej z otaMoniuszki5/7

31

Ilustrowana Historia

Bydgoskiego Przedmiecia w toruniu

19. willa i ogrodzenie, ul. Moniuszki 10, decyzja z 13.01.2009 r., nr rejestru A/1403/1-2 20. dom drewniany, ul. Rybaki 13, decyzja z 07.06.1984 r.; nr rejestru A/439 21. kamienica, ul. Sienkiewicza 19-21, decyzja z 12.08.1993 r., nr rejestru zabytkw A/135; 22. kasyno oficerskie dawnych koszar pionierw, ul. Sienkiewicza 33, decyzja z 05.06.2009 r., nr rejestru A/1532 23. przytuek dla starcw i kalek (Siechenhaus-Wilhelm AugustaStiftung), ul. Sienkiewicza 36, decyzja z 10.05.1988 r., nr rejestru A/274 Poza wymienionymi wyej obiektami, na terenie Bydgoskiego Przedmiecia i Rybakw znajduj si take inne zabytki nieruchome, ktre kwalifikuj si do objcia ich indywidualn ochron przez wpis do rejestru zabytkw. Przeprowadzone przez Kujawsko-Pomorskiego WKZ postpowanie dowodowe w celu ustalenia wartoci naukowych, historycznych i artystycznych stosownie do art. 6 ust.1 pkt 1 lit. b ustawy z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami opierao si na analizie nastpujcych materiaw: 1. Zabudowa Bydgoskiego Przedmiecia., oprac. M. Grzska-Janiak i A Walczak, PDNH PP PKZ Toru 1979, mps w zbiorach MKZ w Toruniu, 2. Studium historyczno-konserwatorskie terenu ogrodu zoobotanicznego oraz fragmentu Przedmiecia Rybaki Torunia, oprac. zb., Toru 1995, mps w zbiorach MKZ w Toruniu, 3. Analiza historycznej kompozycji przestrzennej Przedmiecia Bydgoskiego i Rybakw, opr. J. Kucharzewska, W. Romaniak i A. Lewandowska, Toru 2009, mps w zbiorach WKZ w Toruniu, 4. Park na Bydgoskim Przedmieciu. Dokumentacja historycznokonserwatorska, oprac. J. B. Chrostowscy, S. Jarosz, Toru 1991, mps w zbiorach WKZ w Toruniu 5. dokumentacji ewidencyjnej (karty ewidencyjne zabytkw architektury i budownictwa oraz wykaz obiektw w gminnej ewidencji zabytkw), materiaach kartograficznych, ikonografii, zdjciach lotniczych z lat 20-tych i ok. 60-tych XX w. oraz 6. Historia rozwoju obu przedmie oraz ksztatowania ich ukadu przestrzennego opisana jest take w nowej, wielotomowej Historii Torunia pod red. M. Biskupa. Podstaw do wykonania zamieszczonej w decyzji mapy z granicami ochrony obszaru byy oryginay map ewidencyjnych w skalach 1:2500, 1:1500 i 1:1000.

32

Pawe koacz

stowarzyszenie Bydgoskie Przedmiecie

skad dorota dominiak eikonstudio.pl

ernest wiczyk

opracowanie

zdjcia