Rozdz.

1
CZYM JEST SOCJOLOGIA W rozdziale tym przedstawimy sposoby, w jakie nauki spoeczne, a szczeglnie socjologia, rozumiej i wyjaniaj ludzkie zachowania. Zbadamy naukowe podstawy socjologii, jej korzenie i obecn posta. PERSPEKTYWY NAUKI SPOECZNE Socjologia jest jedn z gazi nauk spoecznych, zbioru dyscyplin naukowych, ktre badaj natur ludzkiego zachowania i zwizkw midzyludzkich oraz ich rezultaty. Chcc uwiadomi sobie, w jaki sposb socjologia pozwala lepiej zrozumie ycie spoeczne, naley przedstawi obszary zainteresowa innych nauk spoecznych. Antropologia ma dwie gwne gazie. Pierwsza, antropologia fizyczna zajmuje si istotami ludzkimi jako organizmami biologicznymi. Badajc nasze korzenie biologiczne, nasze zwizki z innymi gatunkami, a take biologiczne zrnicowanie pomidzy nami, koncentruje si na ludzkich skamieniaociach i wytworach. Druga ga, antropologia kulturowa, zajmowaa si niegdy natur i ewolucj spoeczestw nieznajcych pisma. Ostatnio antropolodzy turowi skierowali zainteresowania rwnie na wspczesne spoeczestwa przemysowe, szczeglnie na kultur (patrz rozdz. 3) i struktur spoeczn (patrz rozdz. 4) maych zbiorowoci i grup ssiedzkich. Ekonomia zajmuje si gwnie sposobami, w jakie produkujemy, rozdzielamy, nabywamy i konsumujemy niezbdne dobra. Cho koncentruje si na istocie pojcia dobrobytu, bada rwnie zasoby takie jak ywno czy energia. Ekonomici studiuj na przykad wpyw i efekty stopy bezrobocia, ceny podstawowych produktw i cakowit warto dbr i usug wytwarzanych przez spoeczestwo, (czyli jego PNB - produkt narodowy brutto). Nauki polityczne analizuj kwestie zwizane ze rdami, rozdziaem i wykorzystaniem wadzy w spoeczestwie. Badaj procesy polityczne zachodzce w rnych grupach i organizacjach. Nauki polityczne s szczeglnie zainteresowane formami dziaania rzdu. Psychologia bada podstawy i konsekwencje zachowania jednostki, a szczeglnie interesuje j, co prowadzi jednostk do zachowywania si w taki, a nie inny sposb. Psychologia dzieli si na wiele gazi zajmujcych si midzy innymi osobowoci jednostek, rozwojem ich zdolnoci mylowych i biologicznymi podstawami ludzkiego zachowania. PERSPEKTYWA SOCJOLOGICZNA Nie istnieje jedna perspektywa socjologiczna; naleaoby raczej powiedzie, e w dziedzinie socjologii jest kilka wyranie rnicych si szk myli". Wszystkie jednak uznaj socjologi za dziedzin nauki badajc ludzkie zachowania spoeczne, zwizki midzy ludmi i rezultaty dziaalnoci spoecznej. Podstawowym zaoeniem socjologii jest myl, e egzystencja ludzka jest egzystencj spoeczn. Jestemy z sob powizani i nasze ycie zaley od innych. Oddziaujemy na innych i inni oddziauj na nas; w istocie, nasze poczucie tosamoci zaley od owej interakcji, co zostanie omwione w rozdziale 6. Kada prba zrozumienia form spoecznych z pominiciem czynnoci jednostkowych jest skazana na niepowodzenie. Socjologia przedstawia oglny pogld na warunki ludzkiego bytowania. Wyobrania socjologiczna. C. Wright Mills (1959) uy wyraenia wyobrania socjologiczna", aby obudzi w nas potrzeb szerszego spojrzenia na rzeczywisto. Jednostki patrz na wiat ze swojego wskiego, ograniczonego punktu widzenia wyznaczanego przez najbliszy krg spoeczny. Socjologia, twierdzi Mills, powinna skoncentrowa si na szerszych siach spoecznych wpywajcych na jednostki. Aby zilustrowa swoj tez Mills podaje przykad sytuacji, w ktrej kto zostaje zwolniony z pracy. Fakt ten mona potraktowa jako kopoty osobiste" danej jednostki i wysiki, by pomc w tej sytuacji, skupiajc si na cechach tej jednostki. Jeli jednak zwalnia si z pracy milion lub wicej osb, mamy do czynienia z problemem spoecznym", ktry sugeruje dziaanie si spoecznych o duej skali i wymaga spoecznych rozwiza. Wyobrania socjologiczna pomaga ludziom w przekroczeniu ograniczonego, osobistego dowiadczenia, pozwala im dojrze zwizki z innymi i z instytucj spoeczestwa jako caoci. Wykorzystanie perspektywy socjologicznej. Szerszy obraz uzyskany dziki perspektywie socjologicznej pomaga ludziom zrozumie siy spoeczne oddziaujce na ich ycie. Pozwala dostrzec, w jaki sposb ich osobiste dowiadczenia wpywaj na istniejce ukady, ograniczenia spoeczne, oraz w jaki sposb ulegaj ich wpywom. Socjologia umoliwia ludziom zrozumienie ogu przez oderwanie si od szczegu. Emil Durkheim i badania nad samobjstwem. Francuski socjolog Emil Durkheim bada liczb popenianych samobjstw zarwno w spoeczestwie jako caoci, jak i w jego wybranych segmentach (np. wrd katolikw i protestantw, kobiet i mczyzn, ludzi pozostajcych w zwizkach maeskich i samotnych). Kiedy przyjrza si poszczeglnym liczbom, dostrzeg przejrzysty wzr: samobjstwo jest funkcj stopnia zintegrowania jednostki z grup spoeczn. Z tego punktu widzenia Durkheim przedstawi oglne wyjanienie samobjstwa w terminach integracji spoecznej, biorc pod uwag takie wyrniki jak religia, pe, status maeski i pochodzenie etniczne. Socjologia odkrywa take ukryte (czsto niezamierzone czy nie rozpoznawane) aspekty ycia spoecznego. Ludzie popeniajcy samobjstwo s zazwyczaj nieszczliwi. Badania Durkheima ukazujce wzgldn stao liczby samobjstw w rnych kategoriach spoecznych sugeruj, e wielko tej liczby, oprcz czynnikw jednostkowych, zaley rwnie od czynnikw spoecznych. Poniewa jednak samobjstwo jest aktem jednostkowym, czsto nie zwraca si uwagi na jego spoeczny wymiar. Przyjmujc perspektyw socjologiczn w badaniach nad samobjstwem, Durkheim odkry jego aspekt spoeczny - w jaki sposb stopie i typ integracji spoecznej wpywa na liczb samobjstw. Maestwo. Gdy pytamy ludzi, dlaczego polubili swoich yciowych partnerw, odpowiadaj najczciej, e uczynili to z mioci, e ich wybranek czy wybranka s jedynymi osobami, ktre potrafi ich uszczliwi. Istniej jednak normy spoeczne sterujce t decyzj, okrelajce ograniczony zbir jednostek, ktre mog zosta potencjalnymi

partnerami w maestwie. Wikszo ludzi nie zdaje sobie sprawy z owych ograniczajcych si spoecznych oddziaujcych na co, co wydaje si intymn, osobist decyzj. Socjologia odkrywa rwnie i takie, zazwyczaj nie rozpoznawane, oddziaywania spoeczne. SOCJOLOGIA I NAUKA Socjologia jest naukowym badaniem zachowa i ukadw spoecznych. Cho pojcie nauki kojarzy si zazwyczaj z laboratoriami, instrumentami mierzcymi i rwnaniami algebraicznymi, w rzeczywistoci dotyczy oglnego podejcia do zdobywania wiedzy o dowolnym zjawisku. ZAOENIA NAUKI Wszystkie zorganizowane, naukowe" sposoby zdobywania informacji o wiecie posiadaj pewne wsplne zaoenia. Pierwszym z nich jest to, e wiat rzeczywisty istnieje niezalenie od naszej percepcji czy wiedzy na jego temat: na przykad, atomy istniej, cho nie moemy ich zobaczy. W tym sensie odkrywamy" prawa natury, a nie tworzymy ich. Kolejne zaoenie nauki mwi, e w naturze panuje porzdek. Wydarzenia nie dziej si przypadkowo, lecz poprzedzaj je przyczyny. Naukowcy zakadaj rwnie, e wiedz o wiecie mona uzyska dziki systematycznej, obiektywnej obserwacji. Systematyczna, zdyscyplinowana i obiektywna obserwacja zjawisk jest znakiem wyrniajcym nauk. Prawd naukow mona potwierdzi empirycznie, to znaczy przez starann, obiektywn obserwacj i pomiary. Metoda naukowa ogranicza wpyw przekona osobistych na proces badawczy. Krtko mwic, nauka zakada istnienie uporzdkowanego wiata przyczyn i skutkw, ktry mona zbada przez cile obiektywn obserwacj i pomiary. Przekonania mog decydowa o wyborze przedmiotu bada naukowca, ale nie o metodzie zdobywania wiedzy. Zdajc sobie spraw z ludzkiej uomnoci, badacz ma czsto sceptyczny stosunek do wiedzy i wymaga dowodw na poparcie wnioskw. NARZDZIA NAUKI Teorie. Teorie s systematycznym sposobem wyjaniania zwizkw pomidzy dwoma lub wicej zjawiskami, szczeglnie, jeli chodzi o to, czy jedno wypywa z drugiego. Zasadnicza warto teorii polega na tym, e posugujc si ni, naukowiec wychodzi poza bezporednio badane czynniki i uoglnia" wiedz na inne zjawiska o tej samej charakterystyce. Na przykad: Durkheim odkry, e liczba samobjstw wrd protestantw i katolikw jest rna, podobnie jak wrd ludzi samotnych i pozostajcych w zwizkach maeskich. Wyjani swoje odkrycia za pomoc teorii integracji spoecznej, ktra pozwala na odniesienie liczby samobjstw do czynnikw niebadanych pocztkowo przez Durkheima. Rne hipotezy i dane. Teorie zbudowane s ze zmiennych - cech lub charakterystyk, ktre si zmieniaj lub maj rne wartoci w rnych warunkach. Teorie cz zmienne w sposb pozwalajcy na stawianie hipotez -twierdze mwicych o tym, jak poczone s z sob dwie lub wicej zmiennych, albo o tym, jak zrnicuj si - lub nie - owe zmienne, gdy zmieni si pewne cile okrelone warunki. Prawdziwo hipotez sprawdza si na podstawie danych empirycznych - obserwowalnych informacji, takich jak fakty czy dane statystyczne. Nauka, zatem, buduje teorie, wyprowadza z nich okrelone hipotezy i sprawdza je, zbierajc i analizujc stosowne dane. Otrzymane wyniki wykorzystuje si do oceny jednej bd kilku teorii, ktre day pocztek caemu procesowi. Teorie mona zarzuca, modyfikowa lub akceptowa. Budowanie teorii i ich konfrontacja z danymi empirycznymi jest wyznacznikiem wspczesnej nauki. SOCJOLOGIA JAKO NAUKA Socjologia jest nauk tak samo jak chemia czy fizyka. Socjologia tworzy teorie wyjaniajce ycie spoeczne. Teorie oglne s prb wszechstronnego wyjanienia rzeczywistoci; jako przykad mona przytoczy tu ogln teori dziaania" Talcotta Parsonsa (Parsons i Shils, 1951), czc kultur, struktur spoeczn i osobowo. Mniej wszechstronne s teorie o ograniczonym zasigu", czyli szczeglne teorie majce zastosowanie do ograniczonej liczby danych" (Merton, 1957:9). Teorie te s bardziej powszechne we wspczesnej socjologii; przykadem takiej teorii jest teoria Mertona dotyczca grup odniesienia. Metoda naukowa lega u podstaw socjologii. Studia publikowane w gwnych pismach socjologicznych maj najczciej tak sam struktur formaln jak badania z dziedziny fizyki czy nauk biologicznych. Zazwyczaj przedstawiaj jak teori ogln, ktrej towarzyszy zestaw hipotez do sprawdzenia. Nastpnie przytacza si i analizuje stosowne dane, po czym wyciga wnioski, na podstawie, ktrych mona stwierdzi zasadno pierwotnej teorii. Naukowy status socjologii. Cho socjologia jest nauk w stopniu nie mniejszym ni chemia czy astronomia, trudno w niej o precyzj ktrej z tych dziedzin. Wynika to czciowo z jej relatywnie krtkiego istnienia jako nauki. Socjologia nie zdya jeszcze wypracowa odpowiedniej metodologii czy podstaw teoretycznych. Jednak bardziej istotne jest to, e badanie zachowa ludzkich to nie to samo, co badanie zachowania atomw, czsteczek lub planet. Ludzie s bardziej zmienni - zmieniaj si nawet w trakcie bada. Poza tym bywa i tak, e ogoszone wyniki bada skaniaj ludzi do zmiany analizowanych wczeniej zachowa. Wszystko to oznacza, e socjologowie nie mog uoglnia odkry badawczych w takim stopniu, w jakim robi to fizycy czy biolodzy. Socjologowie maj take do czynienia z innym dylematem. Podczas gdy niewiele osb zna si na strukturze molekularnej kwasw, to wikszo uwaa si za ekspertw w sprawach badanych przez socjologw: przestpczoci, ycia rodzinnego, grup spoecznych. Podstawowe pojcia analizy socjologicznej s czsto uywane w mowie potocznej, cho ich znaczenia mog by inne. Na przykad: sowo status" ma inne znaczenie w socjologii ni w jzyku potocznym. Owo mylenie znacze i pozorna znajomo istoty analizy socjologicznej sprawiaj, e wielu uwaa

socjologi za nauk badajc i ogaszajc rzeczy oczywiste. Socjologia i zdrowy rozsdek. Wiele przekona zdroworozsdkowych" jest po prostu nieprawdziwych. Na przykad: czsto uwaa si, e rozwody s bardziej powszechne wrd maestw z klasy redniej i wyszej ni wrd maestw z klasy niszej, albo, e ludziom, ktrym wypaca si zasiek dla bezrobotnych, w rzeczywistoci nie chce si pracowa. Oba stwierdzenia s faszywe. Robertson (1987:9-10) wymienia dwadziecia powszechnych przekona zdroworozsdkowych, ktrych faszywo wykazay badania socjologiczne. Rzecz nie w tym, e zdrowy rozsdek jest zawsze zawodny, ale w tym, e socjologia jest nauk. Socjologia i zdrowy rozsdek nie musz jednak pozostawa w konflikcie. W istocie, zdrowy rozsdek moe stanowi bogate rdo hipotez dla socjologw. Naley jednak pamita, e socjologowie wychodz poza sfer zdrowego rozsdku. Zdroworozsdkowe wyobraenia o yciu spoecznym poddaj czsto cisym testom, ktre prowadz do ich potwierdzenia, odrzucenia lub ulepszenia. ROZWJ SOCJOLOGII Socjologia jest stosunkowo now nauk. Chocia niektre koncepcje socjologiczne sigaj staroytnoci, systematyczne prby zrozumienia i wyjanienia zachowa spoecznych podejmowane s od niespena dwustu lat. POCZTKI SOCJOLOGU NAUKOWEJ Oglnie rzecz biorc, ludzie yjcy w spoeczestwach stabilnych s mniej skonni do rozwaa nad struktur spoeczn wasnego rodowiska ni ludzie w spoeczestwach niestabilnych. Wielkie niepokoje targajce Grecj w V i IV w. p.n.e. i podobne im wydarzenia w Europie w wiekach XVII, XVIII i XIX doprowadziy do powstania, odpowiednio, zachodniej filozofii i rozwaa nad natur porzdku spoecznego". Socjologia rozwina si na pocztku XIX w. jako odpowied na zmieniajce si warunki spoeczne. TWRCY SOCJOLOGII August Comte (1798-1857). Za twrc socjologii uwaa si francuskiego filozofa Augusta Comte'a, ktry uku ten termin w 1838 roku w celu okrelenia szczeglnej metody badania spoeczestwa. Comte chcia wykorzysta now nauk do naprawy schorze spoecznych. Cel w sta si jego obsesj, pracy towarzyszyo religijne uniesienie. Comte koncentrowa si na dwch konkretnych aspektach ycia spoecznego: porzdku i stabilizacji, ktre nazywa statyk spoeczn, oraz na zmianach spoecznych okrelanych mianem dynamiki spoecznej. Wedug Comte'a czynniki te zespalaj spoeczestwo i staj si motorem zmian. Comte uwaa, e gwnym czynnikiem sprzyjajcym stabilizacji jest wsplnota przekona wszystkich czonkw spoeczestwa. Zmian spoeczn widzia jako proces ewolucyjny, dziki ktremu spoeczestwo osiga coraz wysze stadia rozwoju. Cho specyficzne pogldy Comte'a nie odgrywaj ju znaczcej roli we wspczesnej socjologii, to wyeksponowanie przez niego problemu zmian spoecznych oraz pooenie nacisku na przestrzeganie cile, naukowej metodologii, wpyno w olbrzymim stopniu na innych mylicieli spoecznych, zapewniajc tym samym Comte'owi trwae miejsce w historii socjologii. Herbert Spencer (1820-1903). Dzieo Comte'a zostao rozwinite przez angielskiego socjologa Herberta Spencera. Spencer usiowa wyjani porzdek i zmiany spoeczne przez porwnanie spoeczestwa do ywego organizmu. Korzystajc z tej analogii do organizmu, Spencer opisywa spoeczestwo jako system" skadajcy si ze wspzalenych czci. Wedug niego socjologia odkrywa podstawowe struktury spoeczne i bada, jak ich funkcjonowanie wpywa na stabilizacj spoeczestwa. Pod pewnymi wzgldami Spencer by prekursorem szkoy strukturalistyczno-funkcjonalistycznej" w myli socjologicznej; szko t omwimy dalej w tym rozdziale. Szczeglnym zainteresowaniem Spencera cieszyo si ewolucjonistyczne pojcie przetrwania najlepiej przystosowanych", ktrym posugiwa si w badaniach nad zmianami spoeczestw. W myl jego teorii okrelanej mianem darwinizmu spoecznego, w spoeczestwie uwolnionym od interwencji rzdu nieprzystosowani" musieliby znikn; tylko najlepsi mieliby prawo do przetrwania i reprodukcji. Koncepcj t wykorzystywano jako usprawied-liwienie kapitalizmu typu laissez-faire, zarwno w Anglii, jak i w Stanach Zjednoczonych. Karol Marks (1818-1883). Ten urodzony w Niemczech filozof i rewolucjonista powici wiele lat ycia szczegowym badaniom historycznym nad natur spoeczestwa. Podobnie jak Comte interesowa si badaniami struktur i procesw spoecznych po to, by ulepszy spoeczestwo. Jego pogldy stay si fundamentem socjologicznej szkoy konfliktu", ktra zostanie omwiona poniej. Marks uwaa, e podstawowe prawa" historii mona odnale w strukturze ekonomicznej spoeczestwa. Wedug niego spoeczestwo dzieli si na dwie klasy: tych, ktrzy s wacicielami rodkw produkcji, i tych, ktrzy tych rodkw nie posiadaj, czyli tych, ktrzy maj", i tych, ktrzy nie maj". Podzia ten nieuchronnie prowadzi, zdaniem Marksa, do konfliktu klasowego". Marks ujmowa histori wiata w kategoriach historii walki klas: ziemian przeciwko chopom, wacicieli niewolnikw przeciwko niewolnikom, kapitalistw przeciwko proletariatowi. Wedle Marksa sprzecznoci immanentnie tkwice w kapitalizmie wywouj kryzysy ekonomiczne, ktre, z kolei, daj pocztek nowym strukturom spoecznym. Pogld ten, nazywany materializmem dialektycznym, zakada, e nowo powstae struktury bd doskonalsze od starszych, bardziej represyjnych. Z tej przyczyny Marks nie widzia w konflikcie za, lecz raczej motor postpu. Wpyw Marksa na socjologi jest odczuwalny do tej pory. Chocia jego pogld o dominujcym wpywie czynnikw ekonomicznych na spoeczestwo nie cieszy si powszechn akceptacj, wikszo socjologw przypisuje owym czynnikom istotn rol w yciu spoecznym. Emil Durkheim (1858-1917). Wpyw, jaki na socjologi wywar Durkheim nie ogranicza si do wspomnianych powyej bada nad samobjstwem. Durkheim - pod wpywem Spencera i Comte'a - interesowa si szczeglnie tym,

co scala spoeczestwo, czyli problemem porzdku spoecznego. Jego odejcie do tej sprawy byo z gruntu funkcjonalistyczne: bada znaczenie funkcji rnych elementw ycia spoecznego dla zachowania spjnoci spoeczestwa. Podkrela wag wsplnoty przekona i wartoci ( wiadomoci zbiorowej") oraz zbiorowych rytuaw. Durkheim uwaa, e spoeczestwo zespala forma struktury spoecznej. W spoeczestwach pierwotnych - mniej zoonych i mniej wyspecjalizowanych od spoeczestw wspczesnych - ludzie czyli si ze wzgldu na podobiestwa. Wikszo z nich robia podobne rzeczy; byli wszechstronni, a nie wyspecjalizowani. To czenie si przez podobiestwo Durkheim nazwa solidarnoci mechaniczn Wraz z rozwojem i rnicowaniem si spoeczestwa ludzie zaczli wykonywa wyspecjalizowane zadania, stajc si sobie wzajemnie niezbdni. Ten rodzaj zwizku, polegajcy na wzajemnym wsparciu i wspzalenoci, Durkheim nazwa solidarnoci organiczn. Durkheim przyczyni si take do rozwoju metodologii socjologicznej. Twierdzi, e socjologia musi bada fakty" spoeczne, czyli siy istniejce poza jednostk i ograniczajce jej zachowanie. Uwaa, e ludzie wkomponowuj owe ograniczajce wpywy spoeczne we wasn tosamo i tym samym przeksztacaj kontrol spoeczn" w samokontrol" (patrz rozdz. 6). Max Weber (1864-1920). Niemiecki socjolog Max Weber wywar olbrzymi wpyw na wspczesn socjologi. Przyczyni si zarwno do rozwoju wiedzy, jak i metodologii socjologicznej. Gwn dziedzin bada Webera byy dziaania spoeczne. Szczeglnie interesoway go wartoci, przekonania, zamiary i postawy, ktre kieruj naszym zachowaniem. Do opisu tych podskrnych czynnikw stworzy metodologi zwan verstehen (rozumienie lub wgld). Weber postulowa socjologi woln od wartociowania, domaga si wyeliminowania z procesu badawczego zaoe wstpnych i uprzedze. Jego kolejn innowacj byo stworzenie typu idealnego, czyli takiej konstrukcji pojcia dowolnego zjawiska, ktra uchwyci jego najistotniejsze elementy, i z ktr mona by porwnywa zjawiska wiata rzeczywistego. Wanym aspektem pracy Webera jest jego polemika z Marksem. Weber traktowa elementy ekonomiczne jako jeden z kilku istotnych czynnikw majcych wpyw na ycie spoeczne. Przywizywa zasadnicz wag do statusu spoecznego, na ktry skaday si cechy indywidualne i odbir spoeczny, a take do wadzy politycznej, czyli moliwoci wpywania na dziaania innych. Badania Webera nad organizacjami, szczeglnie biurokracj, wci s wykorzystywane w praktyce badawczej i teorii tej dziedziny. Weber poczy powstanie kapitalizmu z wartociami i postawami zawartymi w teologii rozwija-J^S0 si protestantyzmu. Jego badania nad rnymi religiami przyczyniy si do zrozumienia roli kultury i struktury spoecznej w teologii. Georg Simmel (1858-1918). Georg Simmel odrzuci Spencerowsk analogi do organizmu. Uwaa spoeczestwo za skomplikowan pajczyn wielokrotnych wzajemnych relacji pomidzy jednostkami, ktre pozostaj ze sob w cigej interakcji" (Coser, 1977:178). Forma tych interakcji stanowia gwn istot prac Simmla. Ujcie to, nazywane socjologi formaln, mona wykorzystywa do badania rnych sfer ycia spoecznego (np. zwizkw rodzinnych, sposobw prowadzenia interesw, procesw legislacyjnych). Odkrycie przez Simmla wsplnych elementw w strukturach formalnych tak zrnicowanych typw interakcji przyczynio si do dalszego rozwoju socjologii. Prace Simmla doprowadziy do bada nad typami spoecznymi". Jego szczegowa analiza zjawiska obcego" uchwycia niemal wszystkie subtelnoci i niuanse tej roli spoecznej. Wspczesne badania nad biedot wiele zawdziczaj Simmelowskim opisom tego typu spoecznego. Wedle Simmla obcy jest ten, kto tylko ladowo angauje si w ycie grupy spoecznej, formalnie jest jej czonkiem, ale nie w peni akceptowanym, i nie potrafi zintegrowa si z grup. WSPCZESNA SOCJOLOGIA AMERYKASKA Wspczesna socjologia amerykaska opiera si na teoriach opisanych powyej. Najwczeniejsze z tych teorii (Comle'a i Spencera) koncentroway si na spoeczestwie - organizmie spoecznym o duej skali, dlatego s nazywane teoriami makropoziomowymi. Inne teorie (zrby teorii Webera i Simmla) zajmuj si mniejszymi tworami, takimi jak grupy czy pary, i nazywane s teoriami mikropoziomowymi. Wiele teorii ma aspekty zarwno makro-, jak i mikropoziomowe. Jednak wikszo wspczesnych teorii w socjologii amerykaskiej jest albo makro-, albo mikropoziomowa. Zajmiemy si teraz dwoma teoriami makropoziomowymi: ujciem strukturalistyczno-funkcjonalistycznym i teori konfliktw oraz trzema teoriami mikropoziomowymi: interakcjonizmem symbolicznym, etnometodologi i teori wymiany. TEORIE MAKROPOZIOMOWE Ujcie strukturalistyczno-funkcjonalistyczne. Ta orientacja teoretyczna, okrelona w znacznej mierze przez antropologa Bronisawa Malinowskiego i socjologw Talcotta, Parsonsa, Roberta K., Mertona i Kingsleya Davisa, jest dobrze znana naukom biologicznym, ktre wykorzystuj j do bada nad strukturalnymi aspektami organizmw, ich wspzalenociami oraz funkcjami, jakie speniaj dla organizmu jako caoci. Podstawowym zaoeniem tego ujcia jest stwierdzenie, e mona wyjani rne zjawiska, szczeglnie struktury spoeczne, w kategoriach konsekwencji ich istnienia, (czyli funkcji). Na przykad: Malinowski (1948) wyjania praktykowanie magii przez wyspiarzy triobriandzkich w kategoriach po? czucia wadzy nad czynnociami, ktre s tyle wane, ile niepewne, jak choby owienie ryb na penym morzu w odrnieniu od owienia na stosunkowo bezpiecznej lagunie. Jednym ze skadnikw tego ujcia jest pojcie systemu, czyli zaoenia, e rne elementy spoeczestwa s zwizane

z sob w taki sposb, e zmiana w jednym prowadzi do zmian w innych. W przypadku triobriandczykw Malinowski stwierdza, e kada analiza tej spoecznoci musi bra pod uwag zwizek pomidzy uprawianiem magii a ekonomicznym znaczeniem rybowstwa dla caej spoecznoci. W socjologii amerykaskiej czoowym analitykiem strukturalno-funkcjonalistycznym by Parsons (1937; Parsons i Shils, 1951). Podobnie jak Parsons wikszo wspczesnych funkcjonalistw uwaa analogi Spencera za przydatn w badaniach nad strukturalnymi elementami spoeczestwa (np. instytucjami spoecznymi, organizacjami, grupami, statusami spoecznymi) i konsekwencjami (funkcjami) ich istnienia dla spoeczestwa jako caoci. W opinii Parsonsa spoeczestwo jest wzgldnie stabilnym, dobrze zintegrowanym systemem spoecznym, ktrego czonkowie generalnie zgadzaj si, co do podstawowych wartoci. Spoeczestwo jest zazwyczaj systemem pozostajcym w stanie harmonii, czyli rwnowagi. Poniewa kada zmiana spoeczna gwatownie wytrca system ze stanu rwnowagi, przyjmowana jest najczciej niechtnie, chyba, e zachodzi na tyle wolno, e system ma czas na przystosowanie si. Merton (1957) udoskonali i zmodyfikowa funkcjonalizm Parsonsa. Wykaza, e organizacja moe mie zarwno funkcje jawne - czyli konsekwencje znane lub oczekiwane, jak choby zabiegi majce na celu pozyskiwanie gosw przez machiny polityczne, jak i funkcje ukryte - czyli niezamierzone lub nie oczekiwane, takie jak np. aspekty usug spoecznych pojawiajce si w dziaalnoci machin politycznych, ktre zajmuj si, dajmy na to, dystrybucj ywnoci wrd biedoty i pomagaj jej radzi sobie ze zoonymi problemami bytowymi i mieszkaniowymi. Merton wskazuje rwnie na dysfunkcje struktur, czyli konsekwencje negatywne, a take na eufunkcje, czyli konsekwencje pozytywne. Co wicej, dana struktura moe by eufunkcjonalna dla jednej czci spoeczestwa, a dysfunkcjonalna dla innej. Merton twierdzi, e nie wszystkie struktury spoeczne s funkcjonalne dla spoeczestwa; niektre z nich mona wyeliminowa bez wpywu na istnienie spoeczestwa jako caoci, np. Kostaryka obywa si bez instytucji militarnych. W innych przypadkach istniej rwnowaniki funkcjonalne dla danej struktury spoecznej. W latach szedziesitych i siedemdziesitych, na przykad, wielu modych ludzi uwaao komuny za rwnowaniki funkcjonalne rodziny. Obecnie niektrzy akceptuj pary lesbijskie i gejowskie jako ekwiwalenty funkcjonalne par maeskich, co wida w ustawodawstwie kilku wikszych miast amerykaskich, uznajcym tzw. partnerstwo domowe. Krytycy ujcia strukturalistyczno-funkcjonalistycznego wykazuj pewne logiczne i pragmatyczne braki tej teorii. Podkrelaj, e niektre z jej podstawowych elementw s zbudowane na podstawie bdnego koa w rozumowaniu. Twierdzenie, e struktura istnieje, poniewa spenia pewn potrzeb, a poniewa j spenia, musi istnie, niewiele poszerza nasze rozumienie sprawy. Co wicej, niejednoznaczno takich podstawowych terminw, jak harmonia, czy rwnowaga - zapoyczonych z biologii, w ktrej konsekwencje braku rwnowagi (na przykad zmiany temperatury ciaa czy cinienia krwi) daj si atwo zmierzy i przez to s zupenie jasne - nie przyczynia si do rozwoju naszych umiejtnoci analitycznych. Kolejna opinia krytyczna - tym razem o implikacjach politycznych - mwi, ze teoria strukturalistycznofunkcjonalistyczna, traktujc stabilno jako spraw nadrzdn i uznajc zmian spoeczn za destrukcyjn, jest wewntrznie konserwatywna. Dlatego funkcjonalici popieraj istnienie status quo - obecnego ukadu spoecznego. Krytycy uwaaj natomiast, e zmiana jest zarwno konieczna, jak i podana, e rewolucja amerykaska nigdy nie nastpiaby w spoeczestwie panoway przekonania funkcjonalistyczne, a dziaania organizacji walczcych o prawa obywatelskie czy prawa kobiet nie bya postrzegana jako korzystna. Alternatyw dla pogldw, strukturakstyczno-funkcjonalistycznych jest teoria konfliktu, ktr zajmiemy si obecnie. Teoria konfliktu. Podstawowy kierunek w tym ujciu, wyznaczony przez dzieo Marksa, kadzie nacisk na konflikt i wspzawodnictwo rnych elementw spoeczestwa Wersja marksistowska mwi o wspzawodnictwie klas spoecznych. Wielu wspczesnych teoretykw konfliktu (np. C. Wright Millg,; 1956; Ralf Dahrendorf, 1959; Randall Collins, 1974) koncentruje si na konflikcie pomidzy rnymi grupami rasowymi, etnicznymi i religijnymi, wspominajc take o konflikcie pci i konflikcie klasowym. Teoretycy konfliktu odwouj si do inspirujcych dzie Simmla, ktry w rwnym stopniu eksponowa istnienie w spoeczestwie si dzielcych, jak i scalajcych. W spoeczestwach - twierdzi Simmel - wystpuj zarwno naciski asocjacyjne (czce), jak i dysocjacyjne (dezintegrujce), a relatywna sia tych naciskw zmienia si w zalenoci od czasw. Lewis A. Coser, czoowy wspczesny teoretyk pozostajcy pod wpywem Simmla, uwaa, e konflikt jest nie tylko immanentn cech spoeczestwa, ale te w pewnych warunkach spenia w nim bardzo pozytywn funkcj (1956, 1967). Coser sdzi, e konflikt czyni klarowniejszymi niektre podstawowe wartoci. Jednoczesne zwizki z wieloma grupami, traktowane przez funkcjonalistw jako czynnik osabiajcy consensus, s w opinii Cosera mechanizmem utrzymujcym pewien poziom stabilizacji, ktry zapobiega powstaniu pojedynczej osi rozamu w spoeczestwie. Nasza przynaleno do rnych klas, grup etnicznych, religii czy choby pci nie pozwala spoeczestwu podzieli si na dwa wzajemnie wykluczajce si i prowadzce cig wojn obozy. Siy rozamowe nie s w stanie rozerwa tkanki spoecznej, poniewa kady z nas ma odmienn tosamo, cho wsppowizan z innymi. Coser czy, w rzeczywistoci, niektre aspekty analizy funkcjonalistycznej i teorii konfliktu. Funkcjonalici minimalizuj znaczenie zmiany, natomiast teoretycy konfliktu j eksponuj. Funkcjonalici dostrzegaj pozytywne konsekwencje istnienia ukadw spoecznych, teoretycy konfliktu za szukaj zwycizcw i pokonanych, zakadajc, rzecz jasna, ich istnienie. Krtko mwic, teoretycy konfliktu maj bardziej dynamiczny ogld spoeczestwa i bardziej pozytywn opini o zmianach. Krytycy teorii konfliktu wskazuj na jej tendencj do koncentrowania si na aspektach dzielcych i konfliktujcych ycie spoeczne, przy jednoczesnym ignorowaniu wielu procesw sprzyjajcych powstawaniu harmonii i zgody midzy czonkami spoeczestwa. Podczas gdy funkcjonalistw oskara si o polityczny konserwatyzm, teoretycy

konfliktu czsto krytykowani s za radykalizm popierajcy, a nawet nawoujcy do zmian bez wzgldu na konsekwencje. TEORIE MIKROPOZIOMOWE Najoglniej rzecz biorc, teorie mikropoziomowe badaj interakcje zachodzce pomidzy jednostkami. Interakcjonizm symboliczny. Cho pozostaje pod wpywem Webera, ta szkoa myli zawdzicza swoje powstanie gwnie dorobkowi naukowemu Uniwersytetu Chicagowskiego w pierwszym trzydziestoleciu naszego wieku, szczeglnie za systemowi pogldw filozofa spoecznego George'a Herberta Meada. Interakcjonizm symboliczny opiera si na zaoeniu, e interakcja jest podstawowym procesem spoecznym. Interakcja odbywa si poprzez symbole" - obraz o ustalonym znaczeniu (patrz rozdz. 3 i 6). Znaczenie to powstaje dziki interakcji midzy istotami odczuwajcymi (mylcymi, czujcymi). Zwolennicy tej teorii koncentruj si na pojciu tosamoci, szczeglnie na poczuciu siebie, ktre, jak twierdz, jest produktem spoecznym. Analizuj proces spoeczny, w ktrym rozwija si tosamo, a szczeglnie majc due znaczenie interakcj spoeczn (patrz rozdz. 6). Badaj take natur interakcji spoecznej i sposoby jej pojawiania si w kontekcie spoecznie istotnych wyobrae i okolicznoci. Jednak rwnoczenie wskazuj na zaplecze spoeczne, ktre, w ich mniemaniu, jest dynamicznym procesem przerbki zmiennych i doranych znacze, wywodzcych si z wczeniejszych dowiadcze uczestnikw interakcji, z kontekstu spoecznego sytuacji oraz z odpowiednich cech tego konkretnego zdarzenia interakcyjnego (patrz rozdz. 7). Ujcie to podkrela aktywn rol jednostek w ich wasnym rozwoju. Nie traktuje ludzi jako biernych elementw spoeczestwa, ale daje im prawo wyboru i odpowiedzi na procesy i struktury spoeczne pojawiajce si w ich yciu. W przeciwiestwie do teorii funkcjonalistycznej i teorii konfliktw jednostka zajmuje tu bardziej centraln pozycj. Interakcjonizm symboliczny jest krytykowany za ignorowanie bardziej sformalizowanych i zorganizowanych aspektw ycia spoecznego. Brak w tym ujciu wyrazistego ustosunkowania si do kwestii wpywu, jaki na interakcje midzyludzkie i poczucie tosamoci maj siy spoeczne o duej skali. Krytycy twierdz, e interakcjonizm symboliczny nadmiernie podkrela wiadomociowe aspekty ycia spoecznego, ignorujc bd nie doceniajc bogatej sfery emocjonalnej ludzkiej egzystencji. Podstawowe pojcia tej teorii, takie jak np. ja" (self), uwaane s za zbyt nieprecyzyjne, nienadajce si do pomiarw czy analizy. Ostatnie prace z zakresu interakcjonizmu symbolicznego podejmuj wyzwania krytyki. Rosabeth Kantor (1977) i Sheldon Stryker (1980) staraj si poczy interakcjonizm symboliczny z bardziej zorganizowanymi i bardziej ustrukturowanymi aspektami spoeczestwa. Morris Rosenberg (1979) sprbowa podda to ujcie systematycznej analizie teoretycznej i empirycznej. Dua cz powikszajcej si literatury z dziedziny socjologii emocji zawdzicza powstanie zwolennikom teorii interakcjonizmu symbolicznego. Etnometodologia. Etnometodolodzy nie zakadaj istnienia wsplnych, uzgodnionych znacze spoecznych; owszem, przyjmuj je, lecz badaj procesy, w ktrych znaczenia te si tworz i rozprzestrzeniaj. Etnometodolodzy wiele zawdziczaj pracom Alfreda Schutza (1962) i Harolda Garfinkela (1967). Z punktu widzenia etnometodologa nie istnieje uporzdkowany wiat spoeczny, chyba, e jego uczestnicy zgodz si, co do tego. Ludzie wsplnie buduj rzeczywisto spoeczn. Etnometodolodzy badaj sposb, w jaki widzimy porzdek w wiecie, jak przekazujemy w ogld innym, jak rozumiemy i wyjaniamy elementy ycia spoecznego (np. mwienie po kolei" podczas rozmowy). Spora cz analizy etnometodologicznej powicona jest rutynowym i przyziemia aspektom ycia spoecznego, choby takim, jak rozmowy telefoniczne. W istocie analiza rozmw" jest podstaw bada etnometodologicznych. Etnometodologia przypomina socjologom, by nie uznawali za pewnik wizji uporzdkowanego wiata spoecznego. Stara si wyjani, jak buduje si porzdek spoeczny i w jaki sposb widz to ludzie. Etnometodologia, podobnie jak interakcjonizm symboliczny, podkrela znaczenie fenomenologicznego punktu widzenia w badaniach - spogldania na wiat oczami (i umysem) respondenta. Etnometodologi krytykuje si za jej dystansowanie si od znacznej czci osigni analizy socjologicznej i za nieumiejtno nawizania gwnych nurtw socjologii. Teoria wymiany. W tym ujciu opartym czciowo na ekonomii i psyche logii behawioralnej, ycie spoeczne jest procesem handlu i negocjacji. Interakcja odbywa si na podstawie analizy kosztw/korzyci. Jeli korzyci czerpi z interakcji przewyszaj wysiek niezbdny do jej utrzymania, interakcja bdzie trwaa, jeli nie, zostanie zakoczona. W powyszym streszcza si z grubsza podstawowa idea teorii wymiany tak jak przedstawi j w roku 1950 socjolog George Homans. Od tamtej teoria wymiany zostaa udoskonalona. Obecnie bierze pod uwag normaty ograniczenia interakcji: nie zawsze wolno nam robi z innymi to, co chcemy istniej zwyczaje i praktyki ograniczajce nasze dziaania. Do teorii wymiany wprowadzono rwnie kwestie motywacji (Bergen, 1969) i wadzy (Emmerson, 1962). Teoria wymiany jest wykorzystywana do badania relacji przejciowych: a take zwizkw trwalszych, takich jak maestwo czy przyja. Proponuje inny sposb rozumienia czynnikw podtrzymujcych lub osabiajcych owe zwizki. Studia nad zwizkami interpersonalnymi zawdziczaj jej trzon swej literatury badawczej. Krytycy teorii wymiany utrzymuj, e jej podstawowe zaoenia atwo obali. Ludzie nie zawsze s wiadomi prawdopodobnych skutkw utrzymania czy zerwania danego zwizku, co jest niezbdnym kryterium przy szacowaniu kosztw i korzyci. Co wicej, teoria wymiany zakada, e w wikszoci naszych yciowych dziaa kierujemy si rachunkiem hedonistycznym", to znaczy staramy si maksymalizowa przyjemno i eliminowa (bd minimalizowa) bl. Ludzie jednak czsto postpuj tak, e bl si potguje, a przynajmniej wzrasta napicie. Teoria wymiany nie bierze pod uwag aktw mioci czy heroizmu, podczas ktrych cele jednostki (przyjemno) zostaj podporzdkowane potrzebom innych. Socjologia korzysta, jak wida, z bogatego dziedzictwa. Wspczesna socjologia powstaa na bazie dowiadcze historycznych i zdoaa utrzyma, rnorodno, ktra bdzie rdem siy w trakcie rozwoju i dojrzewania tej

dziedziny wiedzy. W tym rozdziale strecilimy problematyk, jak zajmuj si rne nauki j spoeczne. Przedmiotem zainteresowa antropologii s biologiczne podstawy ludzkiego zachowania i ewolucja kulturowa. Ekonomia analizuje produkcji dystrybucj i zdobywanie dbr, a take sposoby ich konsumpcji. Kwestie wiedzy w spoeczestwie s domen nauk politycznych, natomiast psychologii i koncentruje si na wyznacznikach i wzorach zachowania jednostki. Socjologia| jest nauk mwic o zachowaniach i zwizkach spoecznych. W rozdziale tym zbadalimy take natur nauki, jej zaoenia, zasady) i procedury operacyjne. Nastpnie zwrcilimy uwag na sposb, w jaki socjologia stosuje si do wymogw nauki, i na to, dlaczego ma ona pene prawo do bycia uznawan za dyscyplin naukow. Na kocu omwilimy teoretyczne podstawy socjologii, poczwszy od jej wczesnych stadiw, zwizanych z pracami Augusta Comte'a, a do stanu obecnego. Zwrcilimy uwag na prace wybitnych naukowcw zajmujcych si w przeszoci socjologi: Herberta Spencera, Karola Marksa, Emila Durkheima, Maxa Webera i George'a Simmla. Pokrtce strecilimy wspczesne teorie socjologiczne: ujcie strukturalistyczno-funkcjonalistyczne i teori konfliktw -na poziomie makro - oraz interakcjonizm symboliczny, etnometodologi i teori wymiany - na poziomie mikro.

Rozdz.2
UPRAWIANIE SOCJOLOGII: METODY BADA SOCJOLOGICZNYCH Warto socjologii zaley nie tylko od teorii, jakie ona buduje w celu wyjanienia zwizkw midzyludzkich, lecz take od sposobu, w jaki owe teorie przystaj do tego, co rzeczywicie dzieje si na wiecie. Innymi sowy, socjologia jako nauka jest zalena od bada empirycznych sprawdzajcych jej teorie. W tym rozdziale zbadamy logik bada, a take proces ich przeprowadzania. Opiszemy rne metody bada, zwracajc uwag na niektre podstawowe problemy zwizane z ich prowadzeniem. LOGIKA BADA Wiedza socjologiczna zaley od naukowo zbieranych dowodw. Socjologowie zdobywaj dowody za pomoc zbioru oglnie aprobowanych regu postpowania, zwanych metodologi. Metodologia nadaje kierunek badaniom i umoliwia innym zweryfikowanie ich rezultatw. ZMIENNE W rozdziale 1 zdefiniowano zmienn jako cech lub charakterystyk, ~a zmienia si bd przybiera rne wartoci w rnych warunkach. Wiek, i klasa spoeczna s przykadami typowych zmiennych wykorzystywanych w badaniach socjologicznych. ZMIENNE ZALENE I NIEZALENE W prowadzonych badaniach niektre zmienne wpywaj na inne; nazywa-zmiennymi niezalenymi. Zmienne, ktre poddawane s wpywom, okrela si jako zmienne zalene. W badaniach wpywu pozycji w klasie spoecznej na sposb wychowywania dzieci pozycja w klasie spoecznej jest zmienn niezalen, natomiast sposb wychowywania dzieci zmienn zalen. Gdyby jednak prowadzono badania nad wpywem sposobu wychowywania dzieci na ich wyniki w szkole, sposb wychowywania byby zmienn niezalen, a wyniki w szkole zmienn zalen. Sposb wychowywania dzieci jest zmienn j zalen w pierwszym badaniu, a w drugim zmienn niezalen. Wynika z tego| jasno, e szczeglna cecha czy charakterystyka nie jest automatycznie zmienn zalen lub niezalen. Typ zmiennej zaley od roli, jak odgrywa w specyficznym procesie badawczym. Celem tego procesu jest stwierdzenie, czy istnieje zwizek pomidzy zmienn niezalen i zalen. KORELACJA Zwizek pomidzy zmiennymi czsto ustala si przez zauwaenie w nich j obu zmiany, to znaczy stwierdzenie korelacji. Ustalenie korelacji jest pierwszym krokiem na drodze do stwierdzenia, czy jedna zmienna powoduje" albo i wpywa na drug. Korelacja pozytywna. Jeli warto jednej zmiennej ronie (lub maleje) i jednoczenie ronie (lub maleje) warto drugiej, mwimy, e dwie zmienne s skorelowane pozytywnie. Socjologowie ustalili, na przykad, korelacj pozytywn miedzy pozycj w klasie spoecznej, a liczb lat nauki: im wysza klasa spoeczna, tym wiksze prawdopodobiestwo duszego okresu edukacji. Korelacja negatywna. Jeli jednak warto jednej zmiennej ronie (lub maleje), a warto drugiej maleje (lub ronie), mwimy o korelacji negatywnej dwch zmiennych. Na przykad: stwierdzono istnienie korelacji negatywnej midzy liczb ludzi w danej grupie, a liczb osb, ktre zabieraj w niej gos. Im wiksza grupa, tym bardziej komunikacja jest zdominowana przez mniejsz liczb jednostek. USTALANIE ZWIZKW PRZYCZYNOWO-SKUTKOWYCH Korelacja dwch zmiennych jest niezbdnym, ale niewystarczajcym warunkiem, by stwierdzi, czy jedna zmienna powoduje" inn. Oznacza to, e korelacja jest czynnikiem, ale niekoniecznie jedynym albo decydujcym. Korelacja pozorna. Czsto zdarza si, e zwizek midzy dwoma zmiennymi ma posta korelacji pozornej, czyli przypadkowej. Niekiedy w przypadek zachodzi losowo. Zdarzenia takie mona bada za pomoc teorii prawdopodobiestwa, ktra jest podstaw analizy statystycznej badanych danych Czasem przypadek powodowany jest przez

korelacj dwch zmiennych z inn zmienn, co daje w rezultacie obserwowan korelacj. Na przykad: liczba wszelkich przestpstw jest skorelowana z por roku. Cisze przestpstwa popeniane s czciej latem ni zim. Poniewa latem na dworze przebywa wic ludzi ni zim, ronie liczba spoecznych interakcji, a przez to prawdopodobiestwo star i przemocy. Lato samo w sobie nie wywouje cikich przestpstw, ale prowadzi do oywienia spoecznych interakcji, ktre z kolei s istotnym elementem sprzyjajcym przestpstwom. Sposoby kontroli. Socjologowie zabezpieczaj si przed przyjmowaniem zwizkw pozornych, stosujc rne sposoby kontroli, czyli rne techniki pomagajce wyeliminowa czynniki zakcajce zwizek midzy badanymi zmiennymi. Korzystanie z tych sposobw kontroli zwiksza pewno, e obserwowany zwizek jest rzeczywisty, a nie przypadkowy. Aby stwierdzi istnienie zwizku przyczynowo-skutkowego midzy zmiennymi naley okreli trzy warunki: 1) dwie zmienne musz by skorelowane; 2) zmienna niezalena musi poprzedza w czasie zmienn zalen; 3) musi istnie pewno, e nie istnieje trzecia zmienna zwizana z dwoma pierwszymi i powodujca korelacj pozorn. Krtko mwic, sama korelacja nie wystarczy do ustalenia przyczynowoci. WZAJEMNY ZWIZEK TEORII I BADA TEORIA KIERUJE BADANIAMI Teoria i badania socjologiczne nie s odrbnymi obszarami. Kade z nich jest niezbdne, by powiody si dziaania podejmowane bd w jednym, bd w drugim obszarze. Metody stosowane przez socjologw musz by odpowiednie do teorii, jak badaj. Jeli socjolog bada, w jaki sposb konflikty rodzinne mog prowadzi do rozwodw, powinien wybra metodologi, ktra pozwoli badanym osobom opisa ich rozumienie konfliktu i to, w jaki sposb doprowadzi on do rozwodu. Dane, z jakich si korzysta, przeprowadzajc np. spisy, s nieprzydatne w badaniach tego rodzaju. Teoria nie tylko pomaga w wyborze metody. Wpywa take na wybr zmiennych, ktre badamy, i na oczekiwania dotyczce zwizkw, jakie mog istnie midzy odpowiednimi zmiennymi. Kiedy Durkheim bada samobjstwo, jego teoria o zwizku midzy samobjstwem a integracj spoeczn doprowadzia go do zdefiniowania, a nastpnie zbadania zmiennych wskazujcych na rony stopie integracji spoecznej. Nie majc teorii, badacz nie moe dokona mdrego wyboru wrd wieloci zmiennych, ktre chce przestudiowa, i metod, z ktrych chce skorzysta. BADANIA SPRAWDZAJ" TEORI Teoria jest niezbdna do bada, ale teoria socjologiczna bez bada jest bezuyteczna. Zwizki midzy zmiennymi sugerowane przez teori socjologiczn musz zosta sprawdzone, jeli chce si ustali ich rzeczywiste istnienie, Przekonanie Durkheima o istnieniu zwizku midzy samobjstwem, a integracj spoeczn pozostaoby prn spekulacj - ani lepsz, ani gorsz od innych wyjanie przyczyn popeniania samobjstw - gdyby nie poddano go testom badawczym. Sia teorii socjologicznej polega wic na jej zdolnoci do okrelania zwizkw midzy zmiennymi, oraz na moliwoci znalezienia dowodw na poparcie takich twierdze. Wyobrania socjologiczna i techniki bada socjologicznych s niezwykle istotne dla socjologa. PROCES BADAWCZY Czynnoci badawcze przebiegaj najczciej zgodnie z wzorem nakrelonym w tej czci rozdziau. Cho kroki podejmowane w procesie badawczym niekoniecznie musz zawsze przebiega w taki sam sposb (natura specyficznego projektu zmusza niekiedy do odstpstw), opisany poniej model moe suy jako ilustracja sposobu prowadzenia typowych bada. ZDEFINIOWANIE PROBLEMU Pierwszym krokiem podejmowanym w badaniach jest wybr waciwego problemu. Specyficzny cel bada moe by istotn kwesti socjologiczn lub, czym, co szczeglnie i osobicie interesuje badacza. Podstawa wyboru danego problemu jest mniej istotna ni jego staranne zdefiniowanie w sposb, ktry zapewni badanie naukowe w ujciu socjologicznym. PRZEGLD LITERATURY Bardzo niewiele bada naukowych koncentruje si na czym zupenie nowym. Dlatego koniecznie naley si dowiedzie, co ju wiadomo na dany temat. Badacz rozpoczyna swoje studia od wizyty w bibliotece, gdzie szczeglnie przydatne s komputerowe bazy danych i specjalistyczne indeksy bada, dziki ktrym mona znale literatur na wybrany temat. Przegld literatury pomaga badaczowi unikn straty czasu, jaki byby potrzebny na przeprowadzenie bada, ktre zrobiono ju wczeniej; pozwala mu take omin lepe zauki spostrzeone przez innych. Zapoznajc si z literatur, badacz moe sformuowa teoretyczn koncepcj problemu, ktra poczy ten problem z istniejcymi teoriami i badaniami socjologicznymi. Przegld literatury bywa take pomocny w wyborze odpowiedniego podejcia metodologicznego. FORMUOWANIE HIPOTEZ Badan kwesti naley sformuowa w taki sposb, by mona byo uzyska na ni odpowied. Najczciej kwestia taka przyjmuje posta hipotezy, jasno wyraonego stwierdzenia na temat oczekiwanych zwizkw midzy zmiennymi. Jeli celem bada jest opis jakich procesw lub dziaa spoecznych, a nie analiza zwizku midzy zmiennymi, nie umniejsza to potrzeby sformuowania pyta, ktre pokieruj faz zbierania danych. Gwnym problemem jest zatem sformuowanie hipotezy (lub pyta pomocniczych w badaniu opisowym), ktra da si zmierzy w odpowiedni sposb. Innymi sowy, badacz formuuje definicj operacyjn najwaniejszych poj. ROZWAENIE KWESTII ETYCZNYCH Cho nie wszystkie badania socjologiczne zmuszaj do rozwaania kwestii etycznych, cz z nich stawia jednak takie

wymaganie. Czy respondenci bd mieli zapewnion anonimowo, a przynajmniej poufno? W jaki sposb zapewni im anonimowo i poufno? Czy badanie stanowi ryzyko dla uczestnikw? Czy moe ich zaniepokoi? Co mona by zrobi, eby zminimalizowa ryzyko lub potencjalne szkody? Kwestie te naley z trosk rozway na etapie planowania projektu badawczego. Omwimy je bardziej szczegowo w ostatniej czci tego rozdziau.
WYBR PROJEKTU BADAWCZEGO

Projekt badawczy jest specyficznym planem zbierania i analizowania odpowiednich danych. Naley go ocenia w zalenoci od tego, w jaki sposb pomaga lub przeszkadza badaczowi. Istnieje kilka sposobw zbierania i analizowania danych. Wybr lepszej procedury i modelu analitycznego zaley od tego, co badacz spodziewa si odkry.
ZBIERANIE DANYCH

Jako projektu badawczego zaley od jakoci zebranych danych. Dlatego naley zwrci szczegln uwag, by dane odpowiaday pytaniom podnoszonym w badaniu i by ich forma pozwalaa na uzyskanie odpowiedzi. Zebrane na pocztku dane naley zachowa, aby mona je byo wykorzysta do sprawdzenia kwestii, jakie mog si pojawi na pniejszych etapach badania.
ANALIZA DANYCH

Statystyka pomaga badaczowi analizowa dane, jakie zebra, pozwalajc mu na ich waciw interpretacj. Informacje naley analizowa starannie, tak aby wnioski nie zostay poddane weryfikacji. Na tym etapie dane czsto czy si w kategorie (np. rne poziomy klas spoecznych albo rne poziomy wydajnoci w pracy) i bada pod ktem wzajemnych zwizkw. Analiza pozwala na potwierdzenie, odrzucenie lub zmodyfikowanie pierwotnej hipotezy.
WYCIGANIE WNIOSKW

Po potwierdzeniu lub odrzuceniu pierwotnej hipotezy, badacz moe wycign wnioski dotyczce szerszych kwestii zwizanych z badaniami: koncepcji tycznych lub wzgldw praktycznych, ktre zainspiroway projekt. Ba-moe przyczyni si do rozwoju wiedzy, zakwestionowa wiarygodno wczeniejszych bada bd zmodyfikowa to, co wczeniej uznano za prawd. Proces badawczy moe - co czsto si zdarza - doprowadzi do sformuowania pyta, na ktre trzeba bdzie odpowiedzie w nastpnych badaniach. PODSTAWOWE METODY BADAWCZE Metody badawcze odnosz si do rzeczywistych sposobw zbierania danych przez badacza. Istniej cztery podstawowe techniki badawcze: eksperymenty, wywiady, obserwacje i analiza wtrna. EKSPERYMENTY Eksperymenty umoliwiaj zbieranie danych w warunkach kontrolowanych, co pomaga w ustaleniu istnienia zwizku przyczynowo-skutkowego midzy odpowiednimi zmiennymi. Podejcie to wykorzystuje metodologi takich nauk, jak fizyka i biologia, szczeglnie metody bada laboratoryjnych. Eksperymenty socjologiczne mona przeprowadza zarwno w laboratorium, jak i w naturalnych" czy terenowych" warunkach. EKSPERYMENTY LABORATORYJNE Eksperymenty laboratoryjne umoliwiaj sprawowanie cisej kontroli nad warunkami, ktre z zaoenia nie powinny wpywa na badanie. Badacze laboratoryjni mog konstruowa sytuacje odpowiadajce ich projektowi bada. Jednak dla wielu problemw socjologicznych laboratorium jest nienaturalnym otoczeniem; rezultaty otrzymane w laboratorium mog nie mie zastosowania w bardziej naturalnych warunkach, w jakich zazwyczaj znajduj si badane osoby. EKSPERYMENTY TERENOWE Prowadzc eksperymenty terenowe, socjologowie badaj ludzi we wzgldnie naturalnych warunkach. Przyjmuj nastpnie, e wyniki ich bada bd si odnosiy do zachowa innych jednostek w podobnych sytuacjach. Jednak z powodu naturalnoci" otoczenia badacz nie ma wpywu na wszystkie czynniki, jakie mog oddziaywa na odpowiednie zmienne w sposb trudny do zidentyfikowania. Krtko mwic, eksperymenty laboratoryjne zapewniaj pen kontrol kosztem naturalnoci"; eksperymenty terenowe s natomiast blisze zwykym, yciowym dowiadczeniom badanych osb, ale nie zapewniaj kontroli nad czynnikami, ktre mog wywiera nieznany wpyw na badane zmienne. METODA EKSPERYMENTALNA Metoda eksperymentalna wymaga istnienia grupy eksperymentalnej skadajcej si z osb bdcych przedmiotami bada; grup t poddaje si dziaaniu jakiej zmiennej. Konieczne jest rwnie istnienie grupy kontrolnej, takiej samej jak grupa eksperymentalna, ale nie poddanej dziaaniu zmiennej eksperymentalnej. Pomiary przeprowadzane w obu grupach przed i po wprowadzeniu zmiennej eksperymentalnej (lub testowej) porwnuje si w celu stwierdzenia wpywu bd braku wpywu zmiennej eksperymentalnej. Poniewa obie grupy rni jedynie wprowadzenie zmiennej eksperymentalnej lub testowej, rnice midzy nimi po dokonaniu pomiarw mona przypisa teje zmiennej. Ta technika jest bardzo sprawnym narzdziem odkrywania zwizkw przyczynowo-skutkowych. Uchwycenie zmiennych wanych dla wielu problemw socjologicznych jest jednak w sztucznym otoczeniu niemal niemoliwe. Mimo to psychologii spoecznej udao si posuy eksperymentami laboratoryjnymi w sposb do efektywny. Badacze zachowa zbiorowych" (patrz rozdz. 22) wykorzystuj z kolei z dobrym skutkiem eksperymenty terenowe. EFEKT HAWTHORNE" Kolejnym ograniczeniem metody eksperymentalnej jest fakt, e osoby, ktre s przedmiotami bada, maj zaoenia co do natury bada i zaoenia te wpywaj na ich zachowanie. Termin efekt Hawthorne" pochodzi od miejscowoci Hawthorne w stanie New Jersey, gdzie w latach trzydziestych w jednej z fabryk Western Electric Company

(Roethlisberger i Dickson, 1939) badano wpyw zmieniajcych si warunkw pracy (np. lepsze owietlenie, czstsze przerwy na kaw, rne sposoby nagradzania) na wydajno. Badacze odkryli, e wydajno zwiksza si nawet wtedy, kiedy wprowadzaj czynniki negatywne (jak choby zmniejszenie owietlenia). Zdali sobie spraw, e sam eksperyment, a wic zwrcenie uwagi na robotnikw z fabryki, sprawi, e grupa robotnikw staa si zwarta i silna i jej morale wzroso. Wzrost wydajnoci by wynikiem tych pozytywnych przemian. Efekt Hawthorne unaoczni badaczom wag uwzgldnienia wiadomoci osb badanych, a szczeglnie ich opinii na temat istoty bada, w przygotowaniu odpowiedniego projektu badawczego. WYWIADY Najbardziej rozpowszechnion metod bada uywan przez socjologw jest wywiad, w ktrym ludzie (respondenci) proszeni s o udzielenie odpowiedzi na seri pyta dotyczcych ich cech, postaw, wartoci, zachowania czy postrzegania sytuacji lub wydarze. Wywiady mona wykorzystywa w celu uzyskania informacji (np. ilu modych ludzi popiera kar mierci) lub badania zwizkw midzy faktami" (np. czy modzi, ktrzy uwaaj si za osoby religijne, w mniejszym stopniu popieraj kar mierci ni ci, dla ktrych religia me ma wikszego znaczenia). DOBR PRBY Z wywiadw korzysta si zazwyczaj, chcc wygosi sd na temat populacji caej grupy ludzi, ktrymi interesuje si badacz. Poniewa ze wzgldw praktycznych i ekonomicznych nie da si przeprowadzi wywiadu wrd duej populacji badacz dobiera prb, mniejsz grup jednostek wyselekcjonowan pod wzgldem reprezentatywnoci dla populacji. Sposb doboru prby musi by taki, by wyselekcjonowane osoby stanowiy prawdziw reprezentacj tej populacji. Istnieje wiele technik umoliwiajcych osignicie takiego rezultatu najpowszechniejsz z nich jest dobr losowy, ktry kademu czonkowi populacji zapewnia rwne szans znalezienia si w prbie. Liczba jednostek w prbie nie musi by dua, jeli zachowana jest reprezentatywno. Dobrze zaprojektowany wywiad wykorzystuje zazwyczaj odpowiedzi kilku tysicy respondentw, by przewidzie wynik wyborw na szczeblu krajowym. Inne, bardziej skomplikowane techniki umoliwiaj wczenie do prby typw jednostek, ktre stanowi cz (np. uczniowie o trwaym inwalidztwie) populacji (np. caej szkoy redniej) i ktre mogyby nie znale si w prbie przy zastosowaniu zwykej metody doboru losowego. Bez wzgldu na procedur techniczn najistotniejsze jest to, by prba bya prawdziwie reprezentatywna dla populacji. WYWIAD KWESTIONARIUSZOWY Wywiad moe mie posta wywiadu kwestionariuszowego, wywiadu swobodnego lub poczenia tych dwch technik. Wywiad kwestionariuszom jest seri specyficznych pyta lub stwierdze, na ktre osoba ankietowana powinna odpowiedzie. Zazwyczaj ma posta pisemnego formularza, na ktrym respondent zaznacza, podkrela lub wypenia odpowiedzi. Najczciej wywiad kwestionariuszowy zawiera zestaw moliwych odpowiedzi, z ktrych respondent wybiera jedn (wywiad zamknity - wywiad o pytaniach zamknitych). Aby wywiad by efektywny, pytania musz by sformuowane w prostym, zrozumiaym jzyku. Czsto wywiad taki wysya si do respondenta z prob o wypenienie i odesanie do badacza*. Procedura ta umoliwia ankietowanie wikszej liczby osb ni wywiady przeprowadzane bezporednio przez badajcego. Wywiad otwarty (wywiad o pytaniach otwartych) nie zawiera okrelonego wczeniej zestawu moliwych odpowiedzi. Respondenci proszeni s o odpowied wasnymi sowami na pytania oglne. Wywiady otwarte mona rwnie wysya do respondentw, ale ich analiza wymaga stosunkowo skomplikowanych procedur. Wywiady otwarte s pod wieloma wzgldami podobne do wywiadw zamknitych. WYWIADY SWOBODNE Wywiad swobodny zadaje oglne pytania respondentom, umoliwiajc im udzielenie swobodnej odpowiedzi wasnymi sowami. Osoba przeprowadzajca wywiad moe ledzi sposb udzielania odpowiedzi na okrelone pytanie i zadawa pytania dodatkowe, co umoliwia dogbne zbadanie interesujcych j kwestii. Wywiady swobodne s bardziej elastyczne od wywiadw kwestionariuszowych, ale trudniejsze w analizie z powodu rnych kontekstw wykorzystywanych przez respondenta przy udzielaniu odpowiedzi. Poza tym, wywiad swobodny wymaga bezporedniej interakcji midzy prowadzcym a udzielajcym odpowiedzi. Wywiadw swobodnych nie mona wysya do respondentw tak jak wywiadw kwestionariuszowych, co sprawia, e technika ta jest drosza i bardziej pracochonna. Analiza wywiadw swobodnych moe mie charakter impresyjny i subiektywny bd te polega na kodowaniu odpowiedzi do ograniczonej liczby kategorii i poddawaniu ich analizie statystycznej. Cho niezwykle trudne w analizie wywiady swobodne stanowi bogate rdo istotnych informacji na wane tematy. *Ta forma nazywa si w literaturze polskiej ankiet rozsyan (przyp. red. nauk.). WYWIADY TELEFONICZNE Wywiady przeprowadzane za pomoc telefonu staj si powszechnym narzdziem bada socjologicznych. Zapewniaj szybki, wydajny i niezbyt drogi sposb dotarcia do duej, zrnicowanej i niekiedy rozproszonej prby populacji. OBSERWACJE BADANIA OBSERWACYJNE Badanie obserwacyjne polega na studiowaniu dziaa jednostek lub grup przez przygldanie si im - czsto bardzo intensywne - bez zadawania pyta czy wywierania wpywu na ich zachowanie. Na przykad: interakcj rodzic-dziecko mona bada, obserwujc rodziny w domu (eksperyment terenowy) lub zza tzw. lustra weneckiego w rodowisku badawczym (eksperyment laboratoryjny). Badania obserwacyjne czsto koncentruj si na zawartoci odpowiednich dziaa. Umoliwiaj badajcemu dogbny

10

opis zachodzcych procesw spoecznych i waciwych dla nich zwizkw przyczynowo-skutkowych. Obserwacja zewntrzna. Podczas obserwacji zewntrznej badajcy pozostaje na zewntrz obserwowanego rodowiska. Badane osoby mog nawet nie zdawa sobie sprawy z tego, e s badane. Pozostajc na zewntrz, badajcy nie wpywa na to, co bada. Jego oddalenie moe jednak ograniczy zdolno do dostrzegania istotnych zdarze. Na przykad: za pomoc obserwacji zewntrznej mona bada zachowanie gangu, ale jedynie w tym, co odbywa si na forum publicznym. Tajne zebrania, planowanie dziaa przez przywdcw i zamknite ceremonie inicjacyjne s niedostpne dla badacza wykorzystujcego obserwacj zewntrzn. Obserwacja uczestniczca. Ograniczenia te doprowadziy do rozwoju metody obserwacji uczestniczcej, w ktrej badacz jest aktywnym uczestnikiem sytuacji zachodzcych w badanych grupach. Klasycznym studium obserwacji uczestniczcej jest Spoeczestwo z rogu ulicy Williama Foote'a Whyte'a (1943). Autor wasa si" z grup modych mieszkacw slumsw Bostonu, obserwujc ich zachowania i rytuay. Pozna grup od rodka, dziki czemu zdoby bogat i szczegow wiedz na temat tego, czym zajmowali si jej czonkowie i jakie byy przyczyny tych dziaa. Cho czonkowie grupy wiedzieli, e s obserwowani przez naukowca, traktowali Whyte'a jak jednego z nich i zazwyczaj zachowywali si normalnie w jego obecnoci. Nie naley jednak zapomina o negatywnych skutkach obserwacji uczestniczcej, w ktrej zawsze istnieje ryzyko, e badacz stanie si raczej uczestnikiem ni obserwatorem i straci walor neutralnoci. Obserwacja uczestniczca wymaga odpowiedzi na wiele pyta etycznych. Jeli badacze nie ukrywaj celw studium, mog wpywa na zachowanie grupy z kolei ukrywanie tych celw jest form oszustwa, co powoduje powane naruszenie norm etycznych. ANALIZA WTRNA Analizowanie istniejcych ju danych nazywane jest analiz wtrn. Agencje rzdowe czsto publikuj rnorodne informacje, ktre s bardzo przydatne w analizie socjologicznej. Jednym z najszerzej wykorzystywanych rde socjologicznych jest spis, dziki ktremu uzyskuje si informacje o takich cechach populacji, jak przyrost naturalny, liczba zawieranych maestw, typy gospodarstw domowych, skad populacji pod wzgldem wieku i pci, poziom wyksztacenia, trendy w urbanizacji. Dane te maj nieocenion warto w badaniach nad rodzin, modelami spoecznoci, migracj i w wielu innych istotnych kwestiach socjologicznych. Socjologowie korzystaj take ze statystyk dotyczcych przedsiwzi i ekonomicznych, trendw na rynku pracy, zdrowia i zachorowa czy budownictwa mieszkaniowego, by bada organizacj spoeczn, zmiany w aktywnoci spoecznej, oraz spoeczne i ekonomiczne zdrowie" populacji. Synne studium Durkheima na temat samobjstwa zostao napisane na podstawie opublikowanych danych statystycznych dotyczcych liczby popenianych samobjstw. Bogatymi rdami informacji w analizie socjologicznej s take pamitki, listy, autobiografie, artykuy gazetowe czy ksigi kocielne. Studium polskich chopw przeprowadzone przez Thomasa i Znanieckiego (1918-192 oparte byo w duej mierze na dokumentach osobistych. Analiza wtrna ma wiele zalet. Jest zazwyczaj tasza ni zbieranie wasnych danych. Jako danych zebranych przez organizacje rzdowe czsto bywa lepsza od jakoci informacji uzyskiwanych przez indywidualnego badacza. Korzystanie z analizy wtrnej daje pewno, e badacz nie wpywa na badane przez siebie procesy, struktury czy dziaania. Wad analizy wtrnej jest to, e zbieranie danych moe odbywa si pod innym ktem, ni wymagaj tego nowe obszary zainteresowa socjologw. Poza tym, w niektrych przypadkach wtpliwoci moe budzi dokadno i rda danych. adna z opisanych powyej metod badawczych nie jest doskonaa. Kad ma swoje zalety i wady. Wybr metody badawczej zaley od natury badanego problemu; socjologowie korzystaj zazwyczaj z takiej metody, ktrej ograniczenia maj najmniejszy wpyw na przedmiot analizy. Jeli w badaniach istotna jest kontrola nad zmiennymi, wybiera si metod eksperymentu. Jeli wany, jest dostp do rnorodnych opinii, badacz skorzysta z jakiej formy wywiadu. Jeli za chodzi o uzyskanie istotnej charakterystyki duych populacji, przydatn metod na pewno bdzie analiza wtrna danych pochodzcych ze spisu. PROBLEMY BADAWCZE Przeprowadzenie wiarygodnych bada spoecznych jest rzecz niezwykle trudn. Badanie ludzkiego zachowania stwarza problemy, z jakimi nie styka i na przykad fizyk. Niektre z tych problemw maj charakter czysto techniczny inne s wynikiem praktycznych ogranicze w badaniu ludzkiego zachowania. TRUDNOCI TECHNICZNE RZETELNO Jeli wyniki bada maj zosta przyjte przez rodowisko naukowe, badacze musz mie pewno, e jeli inni powtrz te same badania, otrzymaj podobne rezultaty. Fakt w przekonuje wszystkich, e to, co zostao odkryte, stao si przypadkiem czy zdarzeniem losowym. Owa stao wynikw bada nazywa si rzetelnoci. Rzetelno wymaga stosowania identycznych, porwnywalnych miar w badaniu, podobnie jak klient wymaga od sprzedawcy podobnej skali i wagi przy zakupie misa w kolejnych dniach, tygodniach i miesicach. TRAFNO Badanie powinno by wicej ni rzetelne. W badaniu, ktre ma odzwierciedla pewien aspekt rzeczywistoci, zmienne musz istotnie reprezentowa te rzeczywisto. Mierzenie tego, co uwaa si, e jest mierzone, nazywamy trafnoci. Niektrzy badacze podawali w wtpliwo warto synnego studium Durkheima o samobjstwie, zarzucajc mu brak trafnoci. Twierdzili, e cho liczby samobjstw badane przez Durkheima speniaj warunek rzetelnoci ich trafno moe by mniejsza, ni sdzi Durkheim (Pescolodi i Mendelsohn, 1968), poniewa traktowanie mierci jako samobjstwa moe si zmienia w zalenoci od tego, jak spjne s spoecznoci, w ktrych nastpia mier.

11

Durkheim nie bra pod uwag moliwoci rnego traktowania samobjstw, co zapewne zmniejsza trafno jego odkry. TRUDNOCI PRAKTYCZNE WSPPRACA Z LUDMI Badania socjologiczne wymagaj wsppracy z osobami badanymi czy respondentami. Uczestnictwo w badaniach spoecznych zabiera czas, ktry dla wielu stanowi istotne ograniczenie. Co wicej, badania socjologiczne czsto dotykaj kwestii osobistych lub kontrowersyjnych, a nie kady ma ochot dzieli si osobistymi przemyleniami. Dlatego nakanianie ludzi do wsppracy jest skomplikowanym procesem, ktry polega gwnie na zmniejszaniu ciaru uczestnictwa i przedstawianiu wsppracy w atrakcyjnej formie. Niekiedy ciar uczestnictwa mona zmniejszy, ograniczajc liczb zbieranych informacji, lecz badacze robi to bardzo niechtnie. Takie kompromisy s jednak konieczne, jeli chce si osign gwne cele bada. Badacze mog rwnie uatwi zadanie uczestnikowi, przedstawiajc mu kwestionariusz, ktry wypeni w wolnej chwili, przeprowadzajc z nim wywiad telefoniczny w odpowiednim czasie lub te przeprowadzajc wywiad w jego domu, a nie instytucie badawczym Atrakcyjno uczestnictwa w badaniach socjologicznych moe wzrosn dziki pokryciu czci kosztw zwizanych z udziaem w badaniach (np. kosztw podry do miejsca prowadzenia bada, kosztw opiekunki do dziecka) lub dziki skromnemu wynagrodzeniu za niedogodnoci. Najczciej jednak atrakcyjno zaley od tego, czy respondent uwaa je za wane. BADANIA MOG ZMIENIA ZACHOWANIE Ludzie maj wiadomo wasnej indywidualnoci. Ta samowiadomo ma szczeglne znaczenie w badaniach socjologicznych, poniewa moe zmienia ludzkie zachowanie w odpowiedzi na fakt bycia badanym. Wiedzc, e ich zdanie na jaki temat jest przedmiotem bada, ludzie mog zrewidowa swoje, wczeniej wyznawane opinie. Na przykad: badania na temat metod dyscyplinowania dzieci przez rodzicw mog doprowadzi tych ostatnich do przewartociowania wasnych zachowa i w konsekwencji do zmiany metod. Sam fakt opublikowania wynikw bada socjologicznych rwnie moe zmieni zachowanie jednostek, grup czy organizacji. W istocie, czsto bywa i tak, e celem politycznie zorientowanych bada socjologicznych jest zmiana zachowa. Kiedy jednak dochodzi do zmiany, wyniki bada przestaj by dokadne. TRUDNOCI W PRZEWIDYWANIU ZACHOWA Istoty ludzkie dokonuj wyboru swoich zachowa. Wybr ten moe obejmowa sytuacje, o ktrych ludzie wiedz zbyt mao, by ich zachowanie byo | wiadome. Niezmiernie trudnym zadaniem jest widzenie sytuacji oczami uczestnika bada oraz przewidywanie i rozumienie indywidualnych zachowa. Badacze musz zawsze wystrzega si tendencji do narzucania wasnych pogldw uczestnikom; zamiast tego powinni stara si spojrze na sytuacj z perspektywy badanych osb. ETYKA I POLITYKA W BADANIACH Badania socjologiczne niemal zawsze obejmuj kwestie etyczne i polityczne. Etyka bada nad ludmi zostaa opisana powyej w zwizku z metod obserwacji. Czy ludzie maj prawo, a jeli tak, to w jakim stopniu, decydowa o tym, czy powinni by badani? Problem ten jest szczeglnie istotny w przypadku obserwacji, poniewa technika ta nie wymaga bezporedniego uczestnictwa osb badanych, w przeciwiestwie do np. wywiadw. Korzystanie z weneckich luster, ukrytych urzdze nagrywajcych, niejawnych uczestnikw bada czy metody obserwacji zewntrznej zmusza badacza do odpowiedzi na istotne pytania etyczne dotyczce ingerencji w prywatno osb badanych. Obowizujce obecnie procedury wprowadzone przez rzd, federalny wymagaj wiadomej zgody" respondentw na uczestnictwo w daniach, co - jak si wydaje - eliminuje omwiony wyej problem etyczny. Badania socjologiczne niekiedy nios z sob potencjalne ryzyko wyrzdzenia krzywdy uczestnikom. Na przykad: ujawnienie przez badacza pewnych istotnych informacji pracodawcom czy wspmaonkowi uczestnika moe kosztowa tego ostatniego utrat pracy czy rozpad maestwa. Instytucjom rady opiniujce", ktrych powoywania domagaj si regulacje rzdowe, pomagaj w wyeliminowaniu bd te zminimalizowaniu potencjalnych krzywd wobec badanego respondenta. Czyni to przez nadzorowanie prawidowe projektowania bada, oraz sprawdzanie, czy wyjanienia, jakie uczestnicy otrzymali przed wyraeniem zgody na wspprac, byy wystarczajce. Zabezpieczenia tego rodzaju znacznie zmniejszyy moliwo naruszenia omwionych powyej norm etycznych. Wykorzystywanie wynikw bada stawia przed badaczem jeszcze jeden problem etyczny i polityczny. Z kim przede wszystkim zwizani s socjologowie? Ze rdem finansujcym badania? Z uczestnikami? Ze rodowiskami naftowymi? Ze spoeczestwem w caoci? Nie s to puste pytania. Czy badacze mog przyjmowa pienidze na znalezienie sposobw nakaniania ludzi do kupowania produktw zej jakoci? Czy istniej tematy tabu (np. potencjalne rasowe pod wzgldem inteligencji)? Czy powinno si ogranicza dostp do wynikw bada? Czy badaczy mona kara" (przez odbieranie przyznanych funduszw, pensji, moliwoci awansu, wreszcie pracy) z powodu rozpatrywanych przez nich problemw albo wynikw ich bada? Amerykaskie Towarzystwo Socjologiczne (ASA) gwna organizacja zawodowa socjologw w Stanach Zjednoczonych - ustalio normy postpowania etycznego, ktre odpowiadaj na cz zadanych powyej pyta. Normy te stanowi zestaw podstawowych zaoe postpowania etycznego; wyraaj zbiorowe odczucie rodowiska socjologicznego co do wielu istotnych kwestii. S modelem, do ktrego stosuj si wszyscy socjologowie. W rozdziale tym omwilimy proces badawczy jako wany element dyscypliny naukowej, jak jest socjologia. Podkrelilimy znaczenie zdefiniowania prawdopodobnej przyczyny (zmienna niezalena) i skutku (zmienna zalena) oraz ustalenia zachodzcego midzy nimi zwizku, co jest podstaw socjologicznej metodologii. Teoria i badania

12

socjologiczne maj rwnorzdne znaczenie dla tej dziedziny wiedzy. Teoria postuluje odpowiednie zmienne, a badania sprawdzaj zasadno teorii. Proces badawczy czsto przebiega wedug okrelonego wzoru. Najpierw definiuje si istotny problem socjologiczny i studiuje profesjonaln literatur, by stwierdzi, co ju wiadomo o interesujcej nas kwestii. W wietle tej wiedzy formuuje si w sposb zrozumiay hipotez dotyczc zwizkw midzy zmiennymi, a nastpnie proponuje projekt bada, ktrych celem jest sprawdzenie owej hipotezy. Wane kwestie etyczne czsto maj wpyw na typ i form procedur zbierania danych wykorzystywanych w badaniu. Dane s analizowane pod wzgldem zgodnoci z hipotez, nastpnie wyciga si odpowiednie wnioski. Podstawowe metody badawcze socjologii obejmuj eksperymenty w laboratoriach (mniej czste) i w terenie", w sytuacjach z ycia codziennego. Metoda eksperymentalna ustala grupy kontrolne jako podstaw analizy porwnawczej z grupami eksperymentalnymi poddawanymi dziaaniom wpyww, ktrych wynik jest badany. Podstawow metod badawcz socjologii jest wywiad ktrym respondentw bada si, zadajc im (osobicie, poczt lub coraz czciej telefonicznie) bardziej szczegowe pytania (wywiad kwestionariuszowy bd te mniej szczegowe (wywiad swobodny). Respondenci odpowiadaj na pytania dotyczce ich samych - ich postaw, wartoci, przekona zachowa. W badaniach socjologicznych istotny jest dobr odpowiedniej osoby ktra zapewnia wiarygodno danych o wikszej populacji. Obserwacja oraz uczestnictwo w bardziej zewntrzny sposb - i analiza wczeniej danych (analiza wtrna) s kolejnymi wanymi metodami bada socjologicznych. Prowadzenie bada socjologicznych czy si z wieloma problemami. Od strony technicznej badacz musi by pewien rzetelnoci wykorzystywanych pomiarw, ktre powinny przynosi spjne rezultaty w kolejnych badaniach. Naley take bra pod uwag trafno pomiarw, to znaczy stopie, w jakim miary odzwierciedlaj badan rzeczywisto. Od strony praktycznej ma czsto problemy z nakonieniem ludzi do wsppracy. Co wicej, bada, zmieniaj niekiedy badane zachowania. Ludzie s wiadomi samych siebie i swoich dziaa; badania mog zmienia obydwa czynniki jednoczenie lub kady z osobna, co sprawia, e zachowanie ludzkie jest znacznie trudniejsze do przewidzenia ni zachowania atomw czy czstek. Wreszcie, prowadzenie bada socjologicznych stwarza powane problemy etyczne, a nawet polityczne, Kady badacz musi bra je pod uwag, projektujc i przeprowadzajc swj program badawczy.

Rozdz. 3
KULTURA

W rozdziale tym zbadamy gwne pojcia kultury - dowiemy si, czym jest kultura i w jaki sposb poszerza i ogranicza zakres ludzkiej wolnoci. Przyjrzymy si skadnikom kultury i przeprowadzimy rozrnienie midzy kultur idealn", a rzeczywist". Zajmiemy si rwnie rnicami kulturowymi midzy spoeczestwami i w nich samych, zwracajc uwag na relatywizm i etnocentryzm kulturowy. Zmieniajc optyk z oglnej na szczegln, skoncentrujemy si na kulturze amerykaskiej. Rozdzia zakoczymy omwieniem nowej perspektywy socjologicznej - socjobiologii. CZYM JEST KULTURA W naszych codziennych rozmowach sowo kultura czsto bywa kojarzone z pewnymi formami sztuki: oper, baletem, muzeami. Za osob kulturaln uwaamy kogo, kto jest wyksztacony, ma ogad towarzysk i zna si na sztuce oraz potrafi doceni jej warto. W tym znaczeniu kultura jest cech indywidualn. Jednak socjologowie i antropolodzy uywaj tego terminu w znacznie szerszym sensie. DEFINICJA KULTURY Istnieje wiele definicji kultury, od lapidarnych - charakterystyczny styl ycia danego ludu, sposb na ycie" (Kluckhohn, 1949) - do enumeratywnych -cao obejmujca wiedz, wierzenia, sztuk, moralno, prawo, zwyczaje umiejtnoci nabywane przez czowieka jako czonka spoeczestwa (Taylor, 1871). Jednake wszystkie definicje czy kilka wsplnych elementw. Kultura jest cech spoeczestwa, a nie jednostki. Kultur jest wszystko, czego uczymy si w trakcie ycia spoecznego i co jest przekazywane poprzez pokolenia. Mwic sowami Ralpha Lintona (1945), kultura jest spoecznym dziedzictwem czonkw spoeczestwa". Goodman i Marx (1982:85) nazwali kultur wiadomym, spoecznie przekazywanym dziedzictwem wytworw, wiedzy, przekona, wartoci i oczekiwa normatywnych, ktre to dziedzictwo pomaga czonkom danego spoeczestwa i osobie z pojawiajcymi si problemami". Kultura okrela i udostpnia czonkom spoeczestwa ywno, jak mog spoywa, ubranie, jakie mog nosi, jzyk, ktrym mwi, wartoci, jakim s wierni, przekonania kierujce zachowaniem i praktyczne sposoby postpowania. Krtko mwic, kultura ksztatuje ycie spoeczne i nadaje mu odpowiedni struktur. KULTURA: LUDZKI WYNALAZEK Kultura wydaje si cech wycznie ludzk. Inne gatunki, o ile wiemy nie wytworzyy kultury. Wikszo zachowa zaobserwowanych u zwierzt jest funkcj instynktu lub wynika z tresury zwierzcia w trakcie jego jednostkowe go ycia. Dlaczego ludzie wytworzyli kultur? W trakcie ewolucji instynkt, ktry gatunek ludzki dzieli ze swymi przodkami ssaka, by stopniowo selekcjonowany" lub zanika. Mimo to ludzko si rozwijaa. Z czasem przerodzia w liczny, zrnicowany gatunek, ktry w pewnym sensie zdominowa ycie na ziemi. Dlaczego? Krtka odpowied brzmi: z powodu kultury". Kultura daa ludziom lepszy i szybszy sposb przystosowania si do zmian fizycznych, topologicznych i klimatycznych, ni moga to zapewni ewolucja biologiczna. Poczenie ewolucji anatomicznej (rozwj mzgu, kciuk przeciwstawny, dwunono) i rozwoju kulturowego wprowadzio gatunek ludzki

13

na jego obecny, zaawansowany poziom rozwoju. Zwizek midzy kultur i ludmi ma charakter wzajemny. Cho tworzymy kultur (np. przez wymylenie" jzykw czy wartoci), to ona sprawia, e jestemy ludmi" (patrz rozdz. 6). To, co najczciej uwaane jest za natur ludzk", w istocie stanowi produkt okrelonej kultury. Amerykanie, na przykad, czsto traktuj wojn, agresywno i wspzawodnictwo jako zjawiska, ktrych nie da si odczy od naszego istnienia. S jednak spoeczestwa (np. Arapeszowie z Nowej Gwinei) nie znajce wojny; agresywno i wspzawodnictwo niemal w nich nie istniej. KULTURA OGRANICZA LUDZK WOLNO Kultura nakada ograniczenia na zakres wolnoci indywidualnej. Ludzie nie zawsze mog robi to, co chc. Prawo wynalazek kultury - zabrania im pewnych typw zachowa (np. chodzenia nago po ulicy), a innych od nich wymaga (np. opaty za metro). Jednostki nie mog tworzy swojego wasnego jzyka, jeli pragn porozumiewa si z innymi. Cho mczyzna i kobieta s sobie biologicznie rwni (mimo rnic), rzadko bywaj rwni pod wzgldami kulturowym. W wielu spoeczestwach mczyni maj wyszy status spoeczny i wikszy zakres wadzy ni kobiety (patrz rozdz. 12 i 13). To samo mona odnie do biedoty czy grup mniejszociowych w wikszoci spoeczestw. Kultura ogranicza nas nierwnomiernie. KULTURA ZWIKSZA LUDZK WOLNO Mimo ogranicze kultura sprzyja wolnoci. Wyzwala jednostk od ograniczajcych j, a wyznaczonych z gry zachowa dyktowanych przez instynkt, zmieniaj dziaania w zalenoci od sytuacji; dokonuj wyborw, cho liczba moe by ograniczona. Mimo e kultura ma charakter restryktywny, pozwala na wybr spord stosunkowo wielu akceptowalnych opcji. Na ad" cho nie wolno nam chodzi nago po ulicy, (moliwoci wyboru stroju nieograniczone.) Kultura wyzwala nas od przymusu cigego odkrywania wszystkich aspektw ycia spoecznego. Nie musimy bez przerwy tworzy jzyka ktrym chcemy si porozumiewa, ani odkrywa na nowo ognia, ktry daje nam ciepo i pozwala ugotowa jedzenie. Niezliczone czynnoci rutynowe, jakie wykonujemy codziennie, a take niezliczone, potrzebne nam, wytwory materialne s produktami kultury; dziki nim mamy czas na rozwijanie naszej wiadomoci i odkrywczoci. SKADNIKI KULTURY Kultura skada si z dwch gwnych komponentw: kultury materialnej i kultury niematerialnej. KULTURA MATERIALNA Kultur materialn nazywamy wszystkie dotykalne, konkretne wytwory spoeczestwa. Kultur materialn stanowi, na przykad, odkrycia archeologiczne: gliniane dzbany, biuteria, bro. Obejmuje ona rwnie tak rne obiekty, jak telewizory, samoloty, stadiony baseballowe, ubrania, drapacze chmur i pralki automatyczne. Krtko mwic, kady fizyczny przejaw ycia ludzi jest czci kultury materialnej. Kultura materialna jest przekazywana kolejnym pokoleniom. Niektre wytwory, takie jak samoloty, s czsto modernizowane; inne, jak np. wanny, i zmieniaj podstawowej struktury. Istniej wytwory, np. suwak logarytmiczny, ktre ustpuj miejsca nowociom technicznym; s te i takie, ktre jak hula-hoop - wychodz z mody. Jednak bez wzgldu na zachodzce zmiany skadniki kultury materialnej s wan czci fizycznego rodowiska spoeczestwa. KULTURA NIEMATERIALNA Socjologowie koncentruj si na kulturze niematerialnej - duchowych wytworach - spoeczestwa przekazywanych przez pokolenia Wytwory te stanowi orodek ycia spoecznego. WIEDZA I PRZEKONANIA Pogldy, jakie wytworzylimy sobie na temat wiata, skadaj si na wa-kultury niematerialnej. Pogldy te s czci kulturowego dziedzictwa wszystkich spoeczestw. Pojcie wiedza odnosi si do zbioru takich poj ktre oparte s na wnioskach pochodzcych z dowiadczenia empirycznego. Na przykad: kulisto Ziemi i zwizek midzy nisk wag noworodkw, a paleniem podczas ciy to elementy naszej wiedzy. Przekonania s natomiast pogldami nie popartymi odpowiedni wiedz empiryczn w takim stopniu, ktry umoliwiaby uznanie ich za niewtpliwie prawdziwe. Dwoma kontrowersyjnymi przykadami przekona s : ycie zaczyna si w chwili poczcia (patrz rozdz. 13); kara mierci przeciwdziaa zbrodniom (patrz rozdz. 8). Kultury wszystkich spoeczestw zawieraj pogldy na temat rodowiska naturalnego, oraz wiata stworzonego przez ludzi. Co wicej, wszystkie kultury wytworzyy idee dotyczce wielu nie sprawdzonych czy niejednoznacznych aspektw ycia i mierci, takich jak na przykad istnienie ycia po mierci znaczenie szczcia, ostateczny los wszechwiata. Przekonania te przenikaj codzienn ludzk egzystencj na caym ziemskim globie. WARTOCI Wartoci s abstrakcyjnymi pojciami mwicymi o tym, co spoeczestwo uwaa za dobre, suszne i podane. Wartoci stanowi kontekst, w ktrym s ustanawiane i uzasadniane normy spoeczne (patrz niej). Wartoci s podstaw oceny dziaa spoecznych i dlatego ksztatuj nasze wybory. W spoeczestwie amerykaskim, na przykad, wysoko ceni si prac; etyka zawodowa" wpywa na wiele specyficznych zachowa. Wartoci s nie tylko pojciami abstrakcyjnymi; obdarzone s take znacznym adunkiem emocjonalnym. Ludzie spieraj si, walcz, a nawet umieraj w obronie wartoci, takich jak wolno". Wartoci niekiedy nie zgadzaj si z sob. Na przykad: niektrzy ceni flag amerykask tak bardzo, e uwaaj j za symbol, ktry naley chroni i szanowa; inni natomiast bardziej ceni prawo do bezczeszczenia czy palenia tego symbolu w protecie przeciwko pewnym aspektom polityki Stanw Zjednoczonych. Warto niekoniecznie wic musi by akceptowana przez cae spoeczestwo; w rnych spoeczestwach moe mie rne znaczenie. Na przykad: pastwa demokratyczne i totali-

14

tarne zupenie inaczej rozumiej wolno". Wartoci s czsto ograniczane w obrbie danego spoeczestwa. Na przykad: wolno wypowiedzi", tak ceniona przez demokracje, jest czsto ograniczana podczas wojny; nawet kiedy jest pokj, przepisy prawa mwice o pomwieniu i oszczerstwie czy obawa przed spowodowaniem bezporedniego stanu zagroenia" ograniczaj swobod mwienia tego, co si chce. Wartoci nie musz by statyczne, mog si zmienia wraz z upywem czasu. Na przykad: wartoci dotyczce mioci, seksu i maestwa ulegy zmianie; w kilku ostatnich dekadach. Innym przykadem s wyniki bada przeprowadzonych wrd studentw wyszych uczelni, ktre pokazuj, e w ostatnich latach modzie zacza traktowa wysze wyksztacenie jako rodek zapewniajcy bezpieczestwo finansowe, a nie sposb na rozwijanie gbszej filozofii yciowej. NORMY Znaczna cz ycia spoecznego ma posta zachowa rutynowych. Ludzie budz si i id spa o pewnych porach, jedz posiki wedug pewnego schematu i ubieraj si w okrelony sposb. To nie przypadek. Nasze zachowanie jest poddane strukturze norm, przepisw i regulacji spoecznych nakazujcych odpowiednie zachowanie w szczeglnych sytuacjach. Normy mog rwnie regulowa zachowania ludzi wobec siebie. Normy przyzwoitoci" okrelaj zachowania wobec innych, tura norm spoecznych (struktura normatywna") jest podzielona na: zwyczaje, obyczaje i prawa Zwyczaje. Zwyczajami nazywa si rutynowe czynnoci ycia codziennego. to nawykowe dziaania, takie jak budzenie si o tej samej porze, nalewanie mleka do patkw, strzyenie trawnika, palenie mieci, ubieranie si odpowiednie do okazji, jedzenie za pomoc sztucw. Zwyczaje maj mae znaczenie moralne; czciej bywaj kwesti smaku czy gustu. Ludzie powinni zachowywa si zgodnie z ustalonymi zwyczajami; jeli jednak tego nie robi, uwaa si ich zazwyczaj za ekscentrykw, dziwakw czy nieokrzesacw, ale nie za ludzi zych czy zoliwych. Gdy ludzie naruszaj obowizujce zwyczaje, staj si obiektem tek i artw, nie bije si ich jednak ani nie wsadza do wizienia. Obyczaje. Obyczaje s normami uwaanymi za najistotniejsze dla funkcjonowania spoeczestwa i ycia spoecznego jako caoci. Dlatego, na przykad, Naruszenie normy poszanowania wasnoci prywatnej jest niezwykle powan spraw. Obraa ono spoeczne pojcie rozdzielania dbr. Wartoci patriotyczne okrelaj obyczaje zwizane z odpowiedzialnym zachowaniem obywateli. Cigle powracajce dyskusje na temat bezczeszczenia flagi amerykaskiej budz silne emocje dlatego, e takie zachowanie dotyka najwaniejszych definicji bycia obywatelem", niezwykle istotnych dla spoeczestwa jako caoci. Tabu oznacza obyczaje proskryptywne, czyli takie, ktre okrelaj, czego nie powinno si robi. Spoeczestwa najczciej maj tabu dotyczce zwizkw seksualnych i maeskich midzy bliskimi krewnymi ( tabu kazirodztwa") oraz jedzenia ludzkiego misa. Naruszenie tabu i innych obyczajw pociga za sob o wiele bardziej surowe sankcje ni niestosowanie si do zwyczajw. Sankcje te mog obejmowa uwizienie, wygnanie, a nawet mier. Pojciowe rozrnienie midzy zwyczajami a obyczajami (dokonane po raz pierwszy przez Sumnera, 1906) jest stosunkowo jasne. Jednak trudno niekiedy zakwalifikowa specyficzne zachowanie do jednej lub drugiej kategorii. Dobrym przykadem moe by fakt zbezczeszczenia flagi. Dla niektrych jest on zaledwie naruszeniem zwyczaju, zasugujcym, co najwyej, na nagan. Dla innych stanowi powane naruszenie obyczajw spoecznych i zasuguje na surow kar. Prawa. Prawa s normami ustanowionymi i wymuszanymi przez wadz polityczn spoeczestwa. Kiedy prawa te s spisane i skodyfikowane, okrela si je jako ustawodawstwo". W niektrych spoeczestwach prawo przekazuje : formie ustnej; nazywamy to prawem zwyczajowym". W kadej formie prawo stosuje si do zachowa uwaanych za istotne dla spoeczestwa. W znacznej mierze obecna debata nad zasadnoci wprowadzania praw regulujcych zachowania seksualne zgadzajcych si na stosunek dorosych, jest konsekwencj rnicy opinii na temat tego, czy zachowanie seksualne jest kwesti osobistego smaku" lub stylu (zwyczaj), czy te jest dziaaniem majcym istotne znaczenie dla spoeczestwa (obyczaj). ZNAKI I SYMBOLE Znaki s reprezentacjami, przedstawieniami zastpujcymi co innego ni one same. Istniej dwa rodzaje znakw: znaki naturalne i konwencjonalne). Znak naturalny ma wewntrzny, immanentny zwizek z tym, co przedstawia. Na przykad: specyficzny zapach jest znakiem mwicym, e w pobliu znajduje si skunks. Midzy zapachem a skunksem zachodzi wewntrzny zwizek. Posumy si jeszcze jednym przykadem: kiedy widzimy dym, domylamy si, e co si pali. Dwa elementy - dym i poar s ze sob zwizane. Nie tworzymy tego zwizku, ale musimy nauczy si go rozpoznawa. Symbole. Symbole (albo znaki konwencjonalne) nie maj naturalnego" pochodzenia; s arbitralnie stworzonymi przedstawieniami (sowami, goskami, przedmiotami, obrazami), ktre zyskuj znaczenie dziki umowie (konwencji) spoecznej. Flaga, na przykad, jest tylko kawakiem materiau o pewnym ksztacie, kolorze i wzorze. Mimo to ludzie umieraj w jej obronie,, robi tego dla kawaka materiau, lecz dla tego, co w materia przedstaw dla przypisywanego mu znaczenia. Flaga to symbol narodu odzwierciedlaj wszystko, co jest wane dla tego spoeczestwa. Weitman (1973) wykaza, e analiza znaczenia przypisywanego przez spoeczestwo fladze pozwala zrozumie istotne aspekty jego kultury. Jzyk. Jzyk jest spoecznie wytworzonym zbiorem znaczcych symboli i najwaniejszym aspektem kultury. Elementy jzyka maj mniej wicej samo znaczenie dla wszystkich, ktrzy nale do tej samej spoecznoci jzykowej. Dziki temu jzyk jest gwnym rodkiem porozumiewania si ludzi. Im wikszy jest zakres dowiadcze, tym wicej potrzeba symboli, by uchwyci i przekaza te dowiadczenia. Dlatego bogactwo i rnorodno ycia spoecznego wi si z bogactwem i rnorodnoci jzyka.

15

Gesty. Ludzie porozumiewaj si rwnie za pomoc gestw, ruchw ciaa (albo jego czci, takich jak twarz czy rce) majcych spoecznie uzgodnionej znaczenie. W spoeczestwie amerykaskim kko utworzone z prawego kciuka i palca wskazujcego i jednoczesne wyprostowanie trzech pozostaych palcw oznacza: okay, wszystko w porzdku". W innych spoeczestwach taki sam gest moe mie inne znaczenie. We Francji, na przykad, przekazuje w dosy obraliwy sposb informacj, e osoba, do ktrej zosta skierowany, jest niczym, zerem". W Grecji i Turcji gest ten oznacza niepodan propozycj seksualn. Gesty, podobnie jak jzyk, maj znaczenie w konkretnym kontekcie spoecznym. Ludzie porozumiewaj si w sposb werbalny - za pomoc jzyka - i nie werbalny - za pomoc gestw. W rzeczywistoci, proces porozumiewania si twarz w twarz zawdzicza bogactwo i subtelno poczeniu znakw werbalnych i niewerbalnych. Bywa jednak i tak, e owo poczenie prowadzi do porozumie lub niechcianych i nieoczekiwanych interpretacji znacze. Na przykad: niektrzy mczyni oskarani o gwat utrzymuj, e jzyk ich ofiar istotnie wyraa niezgod na odbycie stosunku pciowego, ale gesty (ton gosu wyraz twarzy, sposb ubioru) wskazyway na co zupenie innego. HIPOTEZA RELATYWIZMU JZYKOWEGO Jzyk - oprcz umoliwiania ludziom komunikacji - spenia wiele innych funkcji. Uczeni utrzymuj, e natura jzyka okrela sposb, w jaki postrzega my wiat. Pogld ten - nazywany hipotez relatywizmu jzykowego -: zosta sformuowany przez dwch antropologw, Edwarda Sapira (1929) i Benja-mina Lee Whorfa (1956). Naukowcy ci twierdz, e jzyk danego spoeczestwa kieruje uwag jego czonkw ku niektrym aspektom wiata, pomijajc znaczenie. Klasyczn ilustracj tego zjawiska jest pojmowanie niegu: w jzyku angielskim istnieje tylko jedno sowo na oznaczenie niegu", natomiast w jzyku ludzi Inuit nie ma terminu oglnego na oznaczenie tej specyficznej formy opadw atmosferycznych. Poniewa rozrnianie rodzajw niegu spenia wan funkcj w yciu codziennym Inuitw, w ich jzyku s rne sowa opisujce rne rodzaje niegu (np. nieg puchaty, nieg spadajcy z nieba, nieg wilgotny, wirujcy). Uyteczno rozrniania wielu rodzajw niegu doprowadzia do stworzenia nazw je okrelajcych i wczenia ich do jzyka ludu Inuitw. Wanym aspektem hipotezy relatywizmu jzykowego jest jej skoncenrowanie si na strukturze gramatycznej jzyka, ktra, jak utrzymuj Sapir Whorf, sprawia, e ludzie patrz na wiat w szczeglny, waciwy im sposb. Na przykad: w niektrych jzykach nieeuropejskich (np. w chiskim) wystpuje znane nam rozrnienie midzy dziaajcym (podmiot) a dziaamiem (orzeczenie) (Tung-Sen, 1970). Zamiast tego dziaajcy i dziaanie stanowi jedn cao; innymi sowy, dziaanie jest dziaajcym, a dziaajcy dziaaniem. Sownictwo i struktura gramatyczna jzyka determinuj, wedug Sapira Whorfa, sposb, w jaki czonkowie spoeczestwa pojmuj wiat. Obecnie wikszo rodowisk naukowych akceptuje sabsz" wersj hipotezy relatywizmu jzykowego. Panuje powszechna zgodno co do tego, e sownictwo i struktura gramatyczna jzyka danego spoeczestwa koncentruj jego uwag na takich, a nie innych aspektach rzeczywistoci i sprawiaj, e czonkowie tego spoeczestwa myl w okrelony sposb. Zmodyfikowana wersja hipotezy relatywizmu jzykowego utrzymuje jednak, e jzyk jest mechanizmem uatwiajcym". Jzyk pomaga myle i postrzega wiat w szczeglny sposb, ale nie moe przeszkodzi w ujrzeniu innych aspektw rzeczywistoci i w rozbijaniu innych sposobw mylenia. Na przykad: narciarze, jeli istnieje taka potrzeba, potrafi rozrnia rodzaje niegu tak jak Inuici. W gramatyce maleje dominacja form rodzaju mskiego (np. w jzyku angielskim sowo chairman - przewodniczcy, jest zastpowane obojtnym co do rodzaju chairpermen); odzwierciedla to nowe pojmowanie waciwych relacji midzy kobietami i mczyznami. KULTURA IDEALNA" I RZECZYWISTA" Normy pozwalaj ksztatowa zachowanie przez definiowanie kulturowo akceptowanychanych sposobw dziaania. Normy definiuj idea"; okrelaj, co, spoeczestwa, ludzie powinni robi i czego si od nich oczekuje. ludzie jednak nie zawsze zachowuj si tak, jak powinni, i jak si tego po nich oczekuje". Na przykad: w spoeczestwie amerykaskim ludzie na og popieraj norm wiernoci seksualnej w maestwie. Mimo to wicej ni jedna czwarta onatych mczyzn i zamnych kobiet przyznaje si do jakiej zwizkw pozamaeskich. Nawet oni czsto podkrelaj jednak warto normy wiernoci. Swoje zachowanie tumacz saboci lub szczeglnymi okolicznociami (moje maestwo rozpada si", mj maonek mnie nie rozumie, potrzebuj mioci i uczucia"). Nie naley myli norm z zachowaniem. Normy okrelaj zachowania spoecznie podane, ktre mog - ale nie musz - by wprowadzane w ycie. Normy stanowi cenny wgld w formy dziaa, ktre spoeczestwo uwaa za podane, ale nie gwarantuj, e dziaania te bd wykonywane. RNORODNO KULTUROWA Formy kultury s rne w rnych spoeczestwach; s take rnorodne w onie jednego spoeczestwa. RNICE MIDZY SPOECZESTWAMI Badania antropologiczne wskazuj na znaczne rnice kulturowe midzy spoeczestwami. Spoeczestwa rni si co do sposobw budowania zwizkw midzy swoimi czonkami (patrz rozdz. 13). Jednak najbardziej rni si pod wzgldem kultury. Rnice w kulturze materialnej spoeczestw s widoczne w rozmaitych formach siedzib mieszkalnych czy rodkw transportu. Socjologi szczeglnie interesuj jednak rnice w kulturze niematerialnej spoeczestw. Spoeczestwa rni si wartociami i normami okrelajcymi odpowiednie zachowania. Ruth Benedict (1934) opisuje dwa biegunowe przeciwiestwa: kultur dionizyjsk - charakteryzujc si gorczkow aktywnoci, podwyszonym poziomem emocji i osiganiem indywidualnej przewagi dziki wspzawodnictwu (plemi Kwakiutlw z wyspy Vancouver w Kolumbii Brytyjskiej), i kultur apolisk - charakteryzujc si spokojn rezerw,

16

trzewoci, umiarkowaniem i podkrelaniem wyszoci dziaa kolektywnych nad \ indywidualnymi (plemi Zuni z Nowego Meksyku). Podobne rnice wida w spoeczestwach wspczesnych. Nacisk, jaki kultura amerykaska kadzie na jednostk, bardzo rni si od roli, jak odgrywa! kolektyw w pastwach socjalistycznych. Rnice kulturowe widoczne s nawet midzy pastwami socjalistycznymi. Kuba bya pod wzgldem kulturowym zupenie inna ni Zwizek Radziecki. Oba te kraje rniy si znacznie od Chin. Rnice midzy pastwami kapitalistycznymi, takimi jak Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Japonia, s rwnie ewidentne. Rzecz jasna, midzy spoeczestwami istniej take podobiestwa. Jednake poczenie takich czynnikw, jak historia, geografia, klimat i sytuacja spoeczna, sprawia, e spoeczestwa rni si midzy sob pod wieloma wzgldami. Na przykad kultury spoeczestw wyspiarskich - takich jak spoeczestwo brytyjskie - zawieraj elementy wyranie zwizane z morzem, jakich nie maj kultury pastw pozbawionych dostpu do morza, jak np. Wgry. Kultury krajw pooonych w strefie tropikalnej rni si od kultur krajw ze strefy umiarkowanej. Kraje skolonizowane niegdy przez Francj rni si od tych, w ktrych dominowaa Wielka Brytania czy Portugalia. Rnorodno kulturowa spoeczestw jest przykadem elastycznoci i zmiennoci ukadw spoecznych. Rozumienie i waciwa ocena tej rnorodnoci prowadzi do poszanowania odmiennoci i geniuszu twrczego gatunku ludzkiego. RNICE WEWNTRZ SPOECZESTW Podobnie jak rni si kultury rnych spoeczestw, tak mog si rni grupy w jednym i tym samym spoeczestwie, szczeglnie jeli jest to spoeczestwo due, zoone i wspczesne. Grupy te, nazywane subkulturami, mog si rni klas spoeczn, pochodzeniem etnicznym, ras, religi i stylem ycia, a take celami i zainteresowaniami. SUBKULTURY Wzory subkulturo we nadaj grupie wyran tosamo i styl, co odrnia j od caoci spoeczestwa, ktrego jest czci. Tosamo subkultury moe si koncentrowa wok jej dziedzictwa etnicznego i zalee od tego, czy jest to dziedzictwo chiskie, woskie czy polskie. Moe take wynika z sytuacji ekonomicznej grupy, co najlepiej wida na przykadzie biedoty zamieszkujcej getta. Unikatowe subkultury Nowej Anglii i gbokiego Poudnia oparte s na historii i geografii regionu. Subkultura narkotykowa wytworzya swoje wasne wzorce. Krtko mwic, niemal kada grupa o odpowiedniej liczebnoci, ktra ma spoeczne przekonania, wartoci, normy i styl ycia inne ni cae spoeczestwo, moe by uznana za subkultur. Subkultury czsto posuguj si odrbnym jzykiem. Jzyk naukowcw jest w istocie argonem subkulturowym, podobnie jak sownictwo handlarzy narkotykw czy muzykw jazzowych. Odrbne formy i sposoby porozumiewania si w ramach subkultur zapewniaj poczucie tosamoci, umoliwiaj dokadniejsz komunikacj midzy czonkami podgrupy i broni tego przekazu przed osobami z zewntrz. Kulturowa mozaika tworzona przez subkultury moe by postrzegana jako czynnik wzbogacajcy spoeczestwo. Stany Zjednoczone, na przykad, czsto traktoway swoj rnorodno kulturow jako jeden z gwnych czynnikw wzmacniajcych spoeczestwo (cho cise przepisy imigracyjne utrzymywane przez wiksz cz tego stulecia wskazuj na to, e nie wszyscy zgadzaj si z t opini). Z drugiej strony, niektre spoeczestwa (np. japoskie) uwaaj, e odmienno subkulturowa rozmywa kultur narodow, i nie popieraj istnienia subkultur. KONTRKULTURY W niektrych przypadkach wzorce kulturowe pewnej podgrupy s nie tylko rne, ale i przeciwne wzorcom reszty spoeczestwa. Kontrkultury, jak nazywamy takie podgrupy, ucieleniaj przekonania, wartoci, normy i style ycia ktre s wyranym przeciwiestwem tych, ktre wyznaje spoeczestwo cao. Na przykad: w latach szedziesitych i wczesnych siedemdziesitych hippisi" istotnie zanegowali fundamentalne wartoci spoeczestwa amerykaskiego, takie jak indywidualizm, wspzawodnictwo i materializm, si ruch neonazistowski w Niemczech, Ku-Klux-Klan w Stanach toczonych i fundamentalici muzumascy w Egipcie wytworzyli specyficzne zbiory wzorcw kulturowych, ktre stawiaj te podgrupy w opozycji do kultury ich spoeczestw. Niekiedy, jak w przypadku ruchu hippisowskiego w Stanach Zjednoczonych, elementy kontrkultury zostaj wchonite przez wiksz struktur kulturow i rnice midzy nimi zacieraj si. Czciej jednak kontrkultura pozostaje w jaskrawym konflikcie z caym spoeczestwem, jak np. fundamentalici muzumascy w Egipcie. RELATYWIZM KULTUROWY Rnorodno praktyk kulturowych wrd spoeczestw i w obrbie tego samego spoeczestwa sugeruje, e nie istnieje pojedynczy, najlepszy" wzorzec kulturowy. Wniosek ten sta si podstaw relatywizmu kulturowego -hipotezy zakadajcej, e adna praktyka kulturowa nie jest wewntrznie za lub dobra; kad naley rozumie w kontekcie jej miejsca w wikszej konfiguracji kulturowej. Ta perspektywa doprowadzia obserwatorw do powstrzymywania si od ocen i wydawania sdw na temat nieznanych praktyk. Jednoczenie wzmoga tolerancj, a nawet szacunek dla stylw kulturowych, ktre mog wydawa si dziwne czy nienaturalne". Ludzie maj skonno do oceniania zwyczajw, praktyk i zachowa innych pod ktem wyznawanych przez siebie wartoci; czsto wypowiada si takie oceny tonem wyszoci moralnej o wyranym zabarwieniu emocjonalnym. Relatywizm kulturowy chroni przed takimi ocenami. Czy relatywizm kulturowy oznacza zatem, e wszystko uchodzi" i e nie istniej adne, absolutne standardy? Czy oznacza zgod na zabijanie dzieci (stosowane czsto jako mechanizm kontroli narodzin) lub przemoc wobec grup mniejszociowych? Socjologia - jako dyscyplina naukowa - nie znajduje atwych odpowiedzi na te pytania. Socjologowie -jako jednostki - w wikszoci, jeli nie wszyscy, odegnuj si od popierania takich praktyk. Prbuj jednak oddzieli wasne preferencje i opinie moralne od profesjonalnych wysikw, by zanalizowa przyczyny i

17

konsekwencje szczeglnych praktyk kulturowych. Przyjcie postawy relatywizmu kulturowego zachca do wikszego obiektywizmu w spojrzeniu na wasne spoeczestwo i jego praktyki kulturowe. Zapewnia stosowny dystans, z ktrego mona obserwowa kontekst wasnego ycia. ETNOCENTRYZM Przeciwiestwem relatywizmu kulturowego jest etnocentryzm - tendencja do traktowania wasnej kultury jako moralnie wyszej od innych kultur, a co za tym idzie, do oceniania innych kultur wedug wasnych standardw. Etnocentryk przyjmuje, e tylko jego spoeczestwo postpuje waciwie (np. haso: Ameryka: kochaj albo rzu"). Obserwator etnocentryczny ma skonno do postrzegania praktyk innych kultur czy subkultur jako dewiacji; nie bierze pod uwag istnienia rnic. Postawa etnocentryczna jest atwiejsza do zrozumienia w spoeczestwach stosunkowo jednorodnych, tradycyjnych i odizolowanych. W takich spoeczestwach nie dochodzi na og do kontaktw z odmiennymi praktykami kulturowymi, nie ma wic moliwoci przekonania si o ich przydatnoci i znaczeniu dla kultury, w ktrej wystpuj. Kiedy czonkowie takiego spoeczestwa stykaj si z odmiennoci, nie maj odpowiednich dowiadcze, by zaniecha wasnych sdw i ocen i widzie to na paszczynie rnorodnoci, a nie dobra czy za. AMERYKASKIE WARTOCI KULTUROWE Jeden z najwczeniejszych opisw amerykaskich wartoci kulturowych pochodzi od francuskiego gocia na kontynencie amerykaskim, Alexisa de Tocqueville'a (1969; orygina, 1835). De Tocqueville podziwia w Stanach Zjednoczonych nieformalno zachowa i gono wyraan rwno, dlatego e wczesny tradycyjny europejski wzorzec kulturowy cechowao sformalizowanie i zrnicowanie statusu spoecznego. W ostatnich latach socjolog Robin Williams (1970) wyrazi przekonanie, e mimo ogromnej rnorodnoci kulturowej, w Stanach Zjednoczonych istnieje ograniczona liczba podstawowych wartoci, na ktre kadzie si nacisk. Niektre z tych wartoci s opisane poniej. Amerykanie, jak pisze Williams, kad duy nacisk na osignicia i sukces, szczeglnie w pracy zawodowej. S nastawieni na wspzawodnictwo i traktuj sukces jako miar wasnej wartoci. Aktywno i praca s rwnie wane dla Amerykanw. Amerykanie s najczciej zabiegani - zajci tak czy inn dziaalnoci majc najczciej zwizek z prac. Czynnoci zawodowe s dla mczyzn - a take w coraz wikszym stopniu dla kobiet - orodkiem ycia codziennego i koncepcji siebie. Amerykanie szczeglnie ceni skuteczno i praktyczno. Nie jest wic przypadkiem, e naukowe badania nad czasem i zarzdzaniem" (Taylor, 1911) miay swj pocztek w Stanach Zjednoczonych. Jedynym systemem filozoficznym obowizujcym w Stanach Zjednoczonych jest pragmatyzm - filozofa skoncentrowana na praktycznych konsekwencjach ludzkiego zachowania. Amerykanie mocno wierz w postp. Generalnie s optymistycznie nastawieni do ycia i uwaaj, e bdzie lepiej. Amerykanie s humanitarni; zarwno jako jednostki, jak i grupy wyznaj potrzeb czynienia dobra za porednictwem, na przykad, stworzonych przez siebie licznych organizacji charytatywnych. Amerykanie ceni wolno i demookracj. Wierz, e jednostki maj prawo do swobodnej samoekspresji, realizowania wasnych celw, i dbania o wasne dobro, cho niekoniecznie kosztem innych. Williams odnotowuje take skonno Amerykanw do mylenia kategoriami podziaw spoecznych, co prowadzi niekiedy do rasizmu i wyraania grupowej wyszoci. Etnocentryzm nie jest zatem pojciem nie znanym amerykanom. Inne analizy wartoci wyznawanych przez Amerykanw (np. Yankelovich, (1978) ostrzegaj zachodzce zmiany. Zauwaaj rosnc uwag, jak powica si sobie i sposobom samoekspresji, oraz malejcy nacisk na prac jako centralny punkt ycia i jednoczesny wzrost zainteresowania aktywnoci w czasie wolnym. Istotnie, kultura amerykaska dowiadczya w ostatnim wieczu gwatownych zmian i nie ma powodu, by wtpi, e przestanie ewoluowa. KULTURA I SOCJOLOGIA Rzucajc wyzwanie socjologii i jej zaoeniu, e kultura ksztatuje ludzkie zachowania, entomolog Edward Wilson (1975) zaproponowa now dyscyplin naukow - socjobiologi, czyli systematyczne studia nad biologicznymi podstawami ludzkiego zachowania. Wilson zapowiada, e nowa nauka pochonie antropologi, psychologi i socjologi, poniewa znacznie lepiej wyjania ludzkie dziaania na podstawie genetyki ni wymienione dyscypliny robi to na podstawie kultury czy uczenia si. Wilson uwaa, e wszystkie zachowania spoeczne - cznie z zaobserwowanymi u innych ni ludzki gatunkw - podlegaj tym samym procesom ewolucyjnym, ktre wpywaj na fizyczn charakterystyk gatunku. Na poparcie swoich pogldw socjobiolodzy chtnie przywouj przykad opieki rodzicielskiej nad potomstwem, zazwyczaj wyjanianej za pomoc kulturowego wzorca altruizmu". Utrzymuj, i powd, dla ktrego u wielu gatunkw rodzice wystpuj w obronie modych, nie ma nic wsplnego z altruizmem. Wedug socjobiologw zwierzta s genetycznie zaprogramowane do takich, a nie innych zachowa, poniewa przetrwanie modych zwiksza prawdopodobiestwo przetrwania genw rodzicw w zbiorze genw caej populacji. Krytycy socjobiologii (np. Bock, 1981; Lewontin, Ros i Kamin, 1984) twierdz, e analogia midzy zachowaniem zwierzt i ludzi (np. porwnywanie rytuaw godowych zwierzt z rytuaami narzeczeskimi ludzi) zawiera fundamentalne niecisoci. Utrzymuj oni, e ogromna rnorodno ludzkich zachowa przeczy prbie wyjaniania ich za pomoc genetyki. Zakodowane programy genetyczne - mwi krytycy socjobiologii - spowodowayby uniformizacj spoecznych zachowa homo sapiens, co jest niezgodne z rzeczywistoci.

18

Socjobiologia zmusia jednak socjologw do rozwaenia istotnej kwestii, o ktrej czsto zapominano: w badaniach nad ludzkim zachowaniem spoecznym nie wolno ignorowa czynnikw biologicznych. Biologia nie tylko nakada pewne ograniczenia na zachowanie ludzi, ale sprawia rwnie, e niektre wzorce kulturowe s prawdopodobnie powszechniejsze od innych (Barash, 1977). Tak wic, jak czsto zdarza si w nauce, odrzuca si najbardziej kracowe twierdzenia nowego podejcia, pozwalajc jednak, by nowe idee przenikay do ju istniejcych szk mylenia. Wikszo badaczy w naukach spoecznych odrzucia podstawowe zaoenia socjobiologii; coraz wicej z nich jednak prbuje zrozumie j dokadnie, w jaki sposb siy biologiczne wpywaj na ycie spoeczne. W rozdziale tym zbadalimy szczegowo pojcie kultury. Wykazalimy, e kultura jest ludzkim wynalazkiem ograniczajcym w pewnym stopniu nasz wolno i jednoczenie zwikszajcym nasze umiejtnoci radzenia sobie ze rodowiskiem. Omwilimy pewne aspekty kultury materialnej, takie jak wytwory, a take rne skadniki kultury niematerialnej, takie jak wiedz i przekonania, wartoci, normy (obyczaje, zwyczaje, tabu i prawa) oraz znaki i symbole (jzyk i gesty). Zanalizowalimy hipotez relatywizmu jzykowego, stwierdzajc, e jzyk jest odpowiedzialny za struktur mylenia, i doszlimy do wniosku, e wymaga ona zmodyfikowania. Opisalimy rnice midzy kultur idealn", a rzeczywist". Zwrcilimy uwag na kulturow rnorodno wrd spoeczestw i wewntrz jednego spoeczestwa. Temat ten doprowadzi do omwienia subkultur i kontrkultur, a take przeciwstawnych poj relatywizmu kulturowego i etnocentryzmu. W rozdziale tym przedstawilimy rwnie analiz kultury amerykaskiej, dokonan przez Robina Williamsa, wymieniajc takie wartoci jak sukces i osignicia, skuteczno i praktyczno, humanitaryzm, rasizm i poczucie grupowej wyszoci. Rozdzia zakoczylimy omwieniem socjobiologii, ktra stanowi wyzwanie dla kulturowego wyjaniania ludzkich zachowa. Strecilimy argumenty zarwno obrocw, jak i krytykw socjobiologii, a take rozwaylimy jej zalety i ograniczenia.

Rozdz. 4
STRUKTURA SPOECZNA Wszelkie ycie spoeczne zaczyna si wraz ze spoeczestwem pojtym jako struktura zwizkw midzyludzkich. Ludzie rodz si w ju funkcjonujcych spoeczestwach. Spoeczestwo jest orodkiem ludzkiej egzystencji; ycie spoeczne jest yciem spoeczestwa. W rozdziale tym zajmiemy si samym spoeczestwem: tym, czym jest, z czego si skada i jakie przyjmuje formy. Rozwaymy take teoretyczne perspektywy, z jakich badaj je socjologowie. NATURA SPOECZESTWA PODSTAWOWE CECHY SPOECZESTWA Badania socjologiczne skoncentrowane s gwnie na spoeczestwie, zbiorze ludzi o wsplnej kulturze (ktr przekazuj kolejnym pokoleniom), wsplnym terytorium i wsplnej tosamoci; ludzie ci oddziauj na siebie spoecznie ustrukturalizowanej sieci wzajemnych stosunkw. Wsplna kultura, terytorium i tosamo cz wzajemnie ludzi. Wsplna kultura daje im podzielany przez wszystkich wzr ycia", a wsplne terytorium geograficzne zapewnia wspln przestrze dla jego realizacji. Te dwa elementy skadaj si na wsplne poczucie tosamoci. Poczucie wsplnoty spoecznej jest stwarzane take przez interakcje midzy ludmi. Wikszo tych interakcji odbywa si przez spoeczne kanay oddziaywania. Owe spoeczne kanay interakcji elementami strukturalnymi (elementami konstrukcyjnymi) spoeczestwa. STRUKTURA SPOECZNA: ELEMENTY KONSTRUKCYJNE SPOECZESTWA Interakcje spoeczne rzadko zachodz przypadkowo. Istnieje oglnie pewien wzr naszego zachowania. Kultura determinuje cz tego wzoru; jednak w wikszej mierze zaley on od elementw strukturalnych spoeczestwa. Krtko mwic, struktura spoeczna jest trwaym ukadem relacji midzy elementami spoeczestwa. Do tych elementw nale np.: status, rola, grupy, organizacje, instytucje spoeczne i wsplnoty terytorialne. STATUS W jzyku potocznym mianem statusu okrela si poziom prestiu, bogactwa czy wadzy. Socjologowie jednak uywaj sowa status w odniesieniu do pozycji danej osoby w strukturze stosunkw spoecznych. Status: matka" okrela czonka struktury spoecznej zwanej rodzin", podobnie jak ojciec", crka" i syn". Tak samo status dyrektora szkoy" wskazuje na pozycj zajmowan w systemie edukacji, podobnie jak nauczyciel", ucze" czy pedagog". Kada z tych strukturalnych etykiet odnosi si do sieci stosunkw spoecznych i okrela konkretne miejsce czy pozycj zajmowan w tej sieci. Niektre statusy maj charakter zwrotny: matka" wskazuje na dziecko", nauczyciel" na ucznia". Inne oznaczaj pozycj w szerszych strukturach; na przykad: ciela" wskazuje na pozycj zajmowan w oglnej strukturze zawodowej spoeczestwa i nie sugeruje zwizku z innym konkretnym statusem; Ludzie maj wiele statusw spoecznych (w socjologii mwi si o zestawie statusw danej osoby). Matka, crka, hydraulik, katoliczka, ona, uczennica, przyjacika, Amerykanka woskiego pochodzenia, kobieta - wszystkie te okrelenia mog odnosi si do jednej osoby. Niektre z tych statusw nazywa si statusami przypisanymi; statusy przypisane nadawane s jednostce przez spoeczestwo lub grup bez jej woli - przynajmniej na pocztku. Ludzie nie mog wybiera swojej rasy, wyznania, pochodzenia etnicznego, pci, a nawet klasy spoecznej. Statusy te s funkcj rodziny, w ktrej si urodzili. Istniej take statusy osigane, ktre zale od jakoci, na ktre jednostka ma pewien wpyw. Status maeski (m,

19

ona) i zawodowy (hydraulik), a take status w grupach nieformalnych (przyjaciel, przewodniczcy klubu) jest funkcj indywidualnego wyboru, cho ograniczenia spoeczne mog skutecznie zmniejsza liczb opcji dostpnych danej osobie. Kultura w duych, zoonych spoeczestwach ma take zoony charak-1 ter, ale jest mao prawdopodobne, by jednostka zostaa poddana oddziaywaniu wszystkich elementw kultury. To, jakich aspektw kultury dowiadczaj konkretne osoby, zaley w znacznym stopniu od ich statusw spoecznych. Dotyczy to szczeglnie niemowlt i dzieci, ktrych statusy przypisane ograniczaj pocztkowo ich dostp do wielu aspektw wikszego obszaru kultury. Na przykad: dzieci urodzone w rodzinach katolickich nie maj zazwyczaj dostpu; do wartoci, norm i przekona rodzin muzumaskich. Dziewczta (status; przypisany) s poddawane wpywom spoecznym innych wartoci i norm kulturowych ni chopcy. Ludzie mog zmienia religi, klas spoeczn, a nawet pe, jednak nie robi tego w pierwszych latach ycia. Nie wszystkie statusy w zestawie statusw maj takie samo znaczenie. Czsto wyrnia si status dominujcy, czyli gwny status o duym znaczeniu (w naszych spoecznych interakcjach i w naszej spoecznej tosamoci). Tradycyjnie, dla mczyzny statusem dominujcym jest status zawodowy, ktry ma najwaniejsze znaczenie dla mskiego poczucia siebie i zwizkw z innymi. Ostatnio ulega to zmianie, mczyni coraz bardziej dziel swj czas midzy prac i rodzin. Dla kobiet tradycyjnym statusem dominujcym jest status rodzinny. Rwnie ich status si zmienia: coraz wicej kobiet pracuje zawodowo i ich status zawodowy staje si dla nich coraz waniejszy. Czsto statusem dominujcym jest wiek, ktry wyznacza oczekiwane zachowania osb i prawdopodobne reakcje innych. Utrata statusu dominujcego (np. po przejciu na emerytur czy usamodzielnieniu si dzieci) moe naruszy poczucie tosamoci dugo budowane przez jednostki. ROLA Status jest pojciem pozycyjnym: umiejscawia osob w strukturze spoecznej. Rola natomiast okrela dwa rne aspekty dziaa podejmowanych ze wzgldu na status. Ralph Linton (1936, 1945) zdefiniowa pocztkowo rol jako wszystko, czego oczekujemy od jednostki majcej okrelony status. Pniej zasugerowa, e na rol skadaj si zachowania jednostki o konkretnym statusie. Te dwa rne punkty widzenia opisuj dwie istotne cechy roli: oczekiwania i zachowania. Socjologowie mwi oglnie o przepisach (oczekiwaniach) roli, definiujc normy spoeczne waciwe danemu statusowi. Termin wykonanie roli (zachowanie) odnosi si natomiast do rzeczywistego zachowania osoby, ktra odgrywa okrelon rol. Brim (1960) wyrazi rnic midzy przepisami roli a wykonaniem roli, uywajc terminu dewiacja" (patrz rozdz. 8). Rola a status. Mimo e rola i status s zwizane z sob, s rne. Osoba ma" status, ale odgrywa" lub wykonuje rol. Statusy nie miayby sensu bez zwizanych z nimi przepisw roli. Pozycja osoby w strukturze spoecznej ma ograniczon warto, jeli znaczenie" tej pozycji nie jest opisane przez przepisy roli. Na przykad: bycie rodzicem oznacza uznawanie pewnych wartoci (np. wanoci dziecka) i specyficznych norm (np. obowizku zapewnienia dziecku wsparcia fizycznego, emocjonalnego i materialnego). Pozycja i obowizki id w parze. Rola to jednak nie tylko obowizki. Przepisy roli definiuj take pewne prawa zwizane ze statusem. Na przykad: sekretarki pracujce w biurach musz by punktualne i kompetentne, ale maj prawo do okrelonego wynagrodzenia, ochrony zawodowej, zwolnie lekarskich i urlopw. Profesorowie, ktrzy musz si orientowa w najnowszych osigniciach swej dziedziny wiedzy, przygotowywa si do zaj i rozpoczyna je punktualnie, maj te prawo do szacunku studentw i wymagania od nich pewnego poziomu pracy oraz do stosunkowo duej swobody w prowadzeniu bada, ktre uwaaj za wane. Prawa i obowizki przeplataj si w przepisach roli zwizanych ze statusem spoecznym. Konflikt roli. Konflikt roli zachodzi wtedy, gdy zwizek midzy statusem a rol nie jest jeden do jednego. Przepisy zwizane ze statusem zazwyczaj zgadzaj si z sob (np. status rodzicw pozostaje w zgodzie z obowizkiem opiekowania si dziemi: ubierania ich, karmienia); zdarza si jednak, e zachodzi nimi konflikt. Zjawisko to nazywamy konfliktem roli. Na przykad: na uczelniach amerykaskich wybiera si spord studentw lokalnego doradc (status), ktry mieszkajc w akademiku, ma suy rwienicz pomoc swoim kolegom z roku (obowizek) i jednoczenie powiadamia wadze uniwersyteckie o wykroczeniach dyscyplinarnych (obowizek). Te dwa przepisy czyli lokalnego doradcy pozostaj w konflikcie, im bardziej bowiem doradca wymaga przestrzegania dyscypliny, tym mniejsze jest prawdopodobiestwo, e bdzie zaufanie niezbdne w rwieniczej pomocy". Konflikt roli pojawia si rwnie wtedy, gdy przepisy zwizane z dwoma lub wicej statusami s sprzeczne. Pilny student, ktry jest take oddanym przyjacielem, dowiadcza konfliktu roli, kiedy bliski przyjaciel prosi go o oddanie wanej, lecz czasochonnej przysugi na dzie przed trudnym egzaminem. Obydwa przepisy roli s uzasadnione (uczenie si przed trudnym egzaminem i oddanie przysugi przyjacielowi), ale wypenienie jednego oznacza rezygnacj z drugiego. Konflikty tego rodzaju wymagaj od ludzi oceny i wyboru midzy dwoma uzasadnionymi daniami. Napicie w roli. O napiciach zwizanych z rol mwimy wtedy, gdy wysiek wkadany w wypenianie przepisw wynikajcych ze statusu spoecznego powoduje niepokj, stres i napicie. W przeciwiestwie do przepisw wywoujcych konflikt roli przepisy powodujce napicie nie musz by sprzeczne. Na przykad: kierownik biura powinien utrzymywa harmonijne relacje zawodowe z pracownikami, ale jednoczenie jest odpowiedzialny za ocen pracownikw oraz przyznawanie im podwyek i awansw. Te dwa zestawy oczekiwa nie s sprzeczne, ale wypenianie ich czsto wywouje emocjonalne i psychologiczne napicie owego kierownika. GRUPY Gwnym pojciem w socjologii jest grupa" (patrz rozdz. 5). Gdy socjolog uywa terminu grupa", chodzi mu o dwie

20

lub wicej osb, ktre maj poczucie wsplnej tosamoci i midzy ktrymi zachodz strukturalnie uporzdkowane interakcje oparte na wsplnym zestawie oczekiwa co do zachowania partnerw. Grupy s wyrniajc cech ycia spoecznego. Wikszo dziaa odbywa si w kontekcie grup, do ktrych zaliczamy rodzin, zespoy, grupy rwienicze i grupy pracownicze. Grupy s wszdzie: ycie spoeczne jest yciem grupowym. Nie kady zbir jednostek jest grup spoeczn. Ludzie siedzcy razem w pocigu nie musz stanowi grupy. Czonkowie grupy, jak ju powiedziano, maj poczucie wsplnej tosamoci i wsplny zestaw oczekiwa nadajcy struktur ich wzajemnym interakcjom. Osoby codziennie dojedajce pocigiem do pracy, rozmawiajce z sob, okrelajce si czsto mianem umczonych pasaerw", zajmujce te same miejsca kadego dnia - staj si zalkiem grupy spoecznej. Kategorie spoeczne i zbiory (agregaty) spoeczne. Kategorie spoeczne i zbiory (agregaty) spoeczne to ludzie, ktrych czy pewna wsplna cecha (np. wszyscy rudowosi), podobny status (np. klasa robotnicza"), czy taka sama sytuacja (np. uczestnicy koncertu rockowego). Cho ludzie tworzcy t sam kategori spoeczn nie musz by grup spoeczn, potencjalnie mog si ni sta, jeli to, co ich czy, stanie si podstaw wsplnej tosamoci i nada struktur ich interakcjom. Kategorie spoeczne s przydatne w opisie ludzi, ktrych czy pewna wsplna cecha, a take we wskazywaniu potencjalnych grup. Jednak w przeciwiestwie do grup, kategorie i zbiory spoeczne nie odgrywaj silnej roli w yciu spoecznym. S abstraktami dogodnymi ze statystycznego punktu widzenia; nie stanowi si spoecznie ograniczajcych lub uatwiajcych dziaanie, tak jak grupy. Organizacje. Organizacja jest typem grupy specjalnie stworzonym po to, by wykona jakie szczeglne zadanie. Organizacja ma sformalizowan struktur, za porednictwem ktrej stara si speni to zadanie. (Patrz rozdz. 5, gdzie dokadnie omwiono ten temat). Organizacje rni si wielkoci. Istniej organizacje ogromne (np. General Motors) i bardzo mae (np. klub szkolny). Organizacje rni si take reguami formalnymi i wymaganiami stawianymi czonkom, ktre umoliwiaj organizacjom osignicie ich celw (odpowiednio: produkcji i sprzeday samochodw i zwikszenia aktywnoci spoecznej czonkw). INSTYTUCJE SPOECZNE Wikszo elementw struktury spoecznej jest z sob powizana. Oznacza to, e statusy, role i grupy nie s od siebie odizolowane. Rzeczywicie, grupy skadaj si ze statusw, a organizacje tworzone s z wielu powizanych wzajemnie statusw, a nawet grup spoecznych. Te elementy struktury spoecznej pomagaj z kolei budowa instytucje spoeczne. Aby przetrwa, kade spoeczestwo musi rozwizywa cigle pojawiajce si problemy. Musi dba o fizyczne i emocjonalne potrzeby swoich czonkw, 0 przekazywanie wsplnego dziedzictwa spoecznego nastpnym pokoleniom 1 o rozwj najmodszych. Wraz z upywem czasu spoeczestwa wyksztaciy stabilne i stosunkowo trwae ukady kulturowe i strukturalne, ktre zajmuj si rozwizywaniem tych problemw. Ukady te nazywamy instytucjami spoecznymi. Instytucje spoeczne cechuje stosunkowo stabilny zestaw wartoci, norm, statusw, przepisw roli, grup spoecznych i organizacji, ktre zwizane s z pewnym specyficznym obszarem ludzkiej aktywnoci. Na przykad: wszystkie spoeczestwa musz mie jaki system wytwarzania, rozdzielania i zdobywania dbr i usug niezbdnych do przetrwania czowieka. Instytucj spoeczn zajmujc si tym problemem jest gospodarka (patrz rozdz. 17). Cho forma instytucji gospodarczej moe si zmienia w rnych spoeczestwach (np. kapitalizm rynkowy, socjalizm, komunizm, kapitalizm pastwowy), nie istniej spoeczestwa, ktre nie wyksztaciyby stosunkowo trwaego sposobu wytwarzania jedzenia, ubra i budowania domostw oraz dystrybucji tych dbr wrd swoich czonkw. Funkcj t peni si przez rozmaite normy i wartoci, a take statusy, grupy i organizacje. Podobnie jest z koniecznoci zapewnienia czonkom spoeczestwa podstawowych umiejtnoci intelektualnych i poznawczych, ktre pozwol im funkcjonowa w jego ramach. Instytucj zajmujc si takimi potrzebami jest edukacja" (system edukacyjny) (patrz rozdz. 14). Kada szkoa (czy system szk) jest czci wikszej, bardziej zoonej struktury, ktr nazywamy instytucj edukacji. POGLD FUNKCJONALISTYCZNY Wedug teorii funkcjonalistycznej wikszo spoeczestw posiada pi stawowych instytucji. O dwch ju wspomnielimy: to gospodarka i edukacja Trzecia - rodzina (ktrej nie naley myli z konkretn rodzin) jest instytucj spoeczn odpowiedzialn za opiek nad dziemi i przekazywanie dziedzictwa kulturowego przez socjalizacj (patrz rozdz. 6 i 13). Czwart jest instytucja polityczna, ktra odpowiada za organizacj i rozdzia wadzy wrd czonkw spoeczestwa (patrz rozdz. 16). Pit instytucj jest religia, ktra zapewnia spjno spoeczn, zajmujc si wartociami ostatecznymi" CECHY INSTYTUCJI Poniewa instytucje s zbudowane z powizanych ze sob elementw kulturowych i strukturalnych, cechuje je odporno na zmiany. Na przykad: instytucja edukacji w Stanach Zjednoczonych od wierwiecza rozwaa kwesti wprowadzenia systemu bonw owiatowych, kwesti wyboru szkoy przez rodzicw oraz lokalnych szk dzielnicowych. Rozwaania te maj bardzo may wpyw na struktur edukacji. Instytucje cechuje rwnie wspzaleno. Gwne instytucje spoeczne s oparte na podobnych normach i wartociach i wspieraj te wartoci. Su te podobnym celom. Na przykad: amerykaskie poczucie indywidualizmu (patrz rozdz. 3) odgrywa wan rol w kapitalistycznym systemie gospodarczym Stanw Zjednoczonych

21

(gospodarka), w politycznym systemie kontroli i rwnowagi" (polityka) i w sposobie wyboru przez Amerykanw partnerw maeskich (rodzina). Popieranie podobnych norm, wartoci i celw sprawia, e instytucje s wspzalene. Gdy w jednej z nich zachodzi zmiana, dotyka ona take pozostaych instytucji. Funkcjonalici koncentruj si na pozytywnych aspektach instytucji spoecznych i podkrelaj ich znaczenie w rozwizywaniu pojawiajcych si cigle problemw spoecznych. Teoretycy konfliktu za krytykuj instytucje za suenie celom korzystnym tylko dla niektrych czonkw spoeczestwa. Badaj oni raczej problemy wywoywane przez instytucje, a nie te, ktre instytucje pomagaj rozwizywa. WSPLNOTA Wsplnota jest grup spoeczn, ktra ma nie tylko tak sam tosamo i taki sam strukturalny model interakcji, lecz take wsplne terytorium geograficzne. Terytorium to wzmaga czstotliwo interakcji, a take ich konsekwencje. Cho okrelenia wsplnota" czsto uywa si w odniesieniu do stosunkowo maych lub odizolowanych grup ludzkich, ktre mieszkaj razem, mona je rwnie stosowa do wspczesnych spoecznoci miejskich. Na przykad: w wielu duych miastach amerykaskich pojawia si idea wsplnoty ssiedzkiej" (neigkborhood). Wsplnoty ssiedzkie s pod wieloma wzgldami zwykymi wsplnotami. Coraz czciej terminem wsplnota" okrela si grupy, ktrych czonkowie nie s zwizani z sob terytorialnie; mwimy, na przykad, o wsplnocie inteligenckiej" czy wsplnocie naukowej". Jdrem wsplnoty - bez wzgldu na terytorium geograficzne - jest zatem wsplny zbir wartoci i norm. Rozdziay 20 i 21, w ktrych omawiane s kwestie zmian ludnociowych i urbanizacji, pozwol nam lepiej zrozumie pojcie wsplnoty. TYPY SPOECZESTW Istnieje wiele typw spoeczestw. Wikszo spoeczestw mona jednak zaklasyfikowa do piciu podstawowych kategorii, zalenie od wykorzystywanych przez nie technologii i strategii przetrwania. SPOECZESTWA MYLIWSKO-ZBIERACKIE Najstarsz strategi przetrwania jest mylistwo i zbieractwo - polowanie i owienie ryb za pomoce prostych narzdzi, wykonanych gwnie z drewna i kamienia oraz szukanie ywnoci. Ta forma zapewniania sobie rodkw do ycia jest dzi stosunkowo rzadka. Kultywuje j zaledwie 300 tys. spord 5 miliardw ludzi zamieszkujcych ziemi (Vander Zanden, 1990). Poniewa niewiele naturalnych nisz ekologicznych jest w stanie utrzyma du populacj zalen od codziennego zdobywania poywienia, spoeczestwa myliwsko-zbierackie s stosunkowo mae. Poza tym, poszukiwanie odpowiedniego poywienia wymaga wdrownego trybu ycia i przemieszczania si na duych obszarach. Z tego powodu gsto zaludnienia w takich spoeczestwach jest maa. Gospodarka spoeczestw myliwsko-zbierackich utrzymuje si najczciej na poziomie przetrwania: czonkowie tych spoeczestw konsumuj wszystko, co maj. Wymiana handlowa midzy rnymi populacjami jest bardzo maa. Wewntrz takich spoeczestw wikszo ludzi wykonuje takie same zadania. Podzia pracy, jeli w ogle istnieje, opiera si na wieku i pci. Nie zauwaa si rnic spoecznych. Podstawow form organizacji spoecznej s zwizki rodzinne. Przywdztwo ma charakter nieformalny i opiera si najczciej na roli odgrywanej na polowaniu czy przy zbieraniu poywienia. SPOECZESTWA KOPIENIACKIE Rozwj uprawy rolin - szczeglnie widoczny midzy XII a X w. p.n.e. - doprowadzi do gbokich zmian spoecznych. Spoeczestwa kopieniackie - opierajce si na uprawie rolin - zaczy stopniowo wypiera spoeczestwa myliwsko-zbierackie, zwaszcza w yznych regionach Bliskiego Wschodu i poudniowo-wschodniej Azji. Spoeczestwa kopieniackie korzystay z techniki cicia i wypalenia", ktra polegaa na oczyszczeniu gruntu i spaleniu rolinnoci na popi bdcy doskonaym nawozem. Uprawiane roliny sadzono, uywajc prostych narzdzi: zwykych patykw do kopania, a pniej prymitywnych motyk. Po upywie dwch, trzech lat, gdy gleba bya ju pozbawiona skadnikw mineralnych niezbdnych do uzyskania plonw, grupa przenosia si na nowe terytorium. Spoeczestwa kopieniackie bardziej skutecznie zapewniay swoim czonkom poywienie i inne konieczne do ycia dobra ni spoeczestwa myliwsko-zbierackie. Przez dyfuzj kulturow (rozprzestrzenianie si wynalazkw, technologii czy aspektw kultury niematerialnej wrd grup) praktyki kopieniackie dotary do Europy Zachodniej i Chin, gdzie stworzono wiksze i bardziej trwae obszary produkcji ywnoci. Wzrost wydajnoci i dostp do nadwyek ywnoci zapocztkowa rnicowanie spoeczne: nie wszyscy musieli by bezporednio zwizani z produkcj ywnoci. Zaczy pojawia si wyspecjalizowane statusy spoeczne, jak szaman (osoba uprawiajca praktyki magiczne i lecznicze) i rzemielnik. Rozpocz si rwnie rozwj instytucji politycznych; niektre z nich miay posta dziedzicznej monarchii plemiennej. Poniewa akumulacja dbr nie bya jednakowa, niektrzy ludzie stali si bogatsi i przez to potniejsi ni inni. Z powodu wikszej stabilnoci geograficznej spoeczestwa kopieniackie znacznie rniy si od spoeczestw myliwsko-zbierackich. Byy wiksze - niekiedy skaday si nawet z kilku tysicy czonkw. Wytworzyy trwalsze struktury materialne, takie jak domy, ktre czyy si w osady i wioski. Midzy osadami i wioskami zacz rozwija si handel. Wiksza gsto zaludnienia i czste interakcje z obcymi prowadziy jednak do midzyplemiennych wojen i zatargw. SPOECZESTWA PASTERSKIE Mniej wicej w tym samym czasie, kiedy w yznych rejonach rozwijay si spoeczestwa kopieniackie, spoeczestwa myliwsko-zbierackie, zamieszkujce bardziej nieurodzajne tereny, zaczy przeksztaca si w spoeczestwa pasterskie. Spoeczestwa te, opierajce si na udomowieniu zwierzt, zapewniay trwalsze zapasy ywnoci ni spoeczestwa myliwsko-zbierackie. Zdarzao si te, e spoeczestwa czyy technologie

22

kopieniackie i pasterskie, by podnie poziom i stabilno zapasw ywnoci. Pasterstwo - podobnie jak kopieniactwo - prowadzio do wzrostu liczebnoci spoeczestwa. Ilo ziemi potrzebnej do hodowli zwierzt wpywaa jednak na zmniejszenie gstoci zaludnienia. Spoeczestwa pasterskie prowadziy raczej wdrowny tryb ycia, co wynikao z koniecznoci poszukiwania nowych pastwisk, gdy stare nie zapewniay ju karmy dla zwierzt. Ruchliwo pasterzy przyczyniaa si do wzrostu czstotliwoci kontaktw z innymi spoeczestwami, sprzyjajc rozwojowi handlu. Kontakty z innymi prowadziy take do nasilania si wrogoci midzy grupami i do wczesnej fazy rozwoju niewolnictwa jako formy wykorzystywania pojmanych wrogw. Technologia pasterska zapewniaa nadwyki ywnoci. Pojawiy si wyspecjalizowane statusy, takie jak rzemielnik, doprowadzajc niekiedy do zinstytucjonalizowania nierwnoci statusu (nierwnej wartoci czonkw spoeczestwa). Ze spoeczestwa wyonili si take potni przywdcy. Styl ycia pasterzy odegra rwnie rol w rozwoju przekona religijnych opartych na wierze we wszechmocne bstwa, aktywnie interesujce si codziennymi ludzkimi sprawami. Przekonania te znalazy wyraz w judaizmie staroytnych, ydowskich pasterzy i w powstaych na jego bazie religiach: chrzecijastwie i islamie. SPOECZESTWA ROLNICZE Rewolucja rolnicza", jaka dokonaa si okoo 5 czy 6 tysicy lat temu, doprowadzia do rozwoju spoeczestw rolniczych. Spoeczestwa te zawdziczay swoje powstanie i istnienie uprawie ziemi na du skal za pomoc puga i zwierzt pocigowych Spoeczestwa rolnicze pojawiy si najpierw na Bliskim Wschodzie, ale ich technologia rozprzestrzenia si w innych czciach wiata. Korzystanie z puga i zwierzt a nie z narzdzi rcznych - stao si bardzo wydajn metod uprawy roli. Co wicej, wydajno ta pozwalaa ludziom osi w jednym miejscu na dugi czas. Dziki temu zaczty si rozwija stae siedziby ludzkie. Nieco pniej rolnicy nauczyli si wykonywa narzdzia z metalu. Byy one znacznie bardziej skuteczne ni narzdzia drewniane czy kamienne, szczeglnie przy takich pracach, jak oranie i spulchnianie gleby. Metalowe narzdzia przyczyniy si rwnie do rozwoju systemw nawadniajcych, niezbdnych w uprawie roli na du skal. Due nadwyki ywnoci doprowadziy do wyonienia si wielu wyspecjalizowanych statusw spoecznych i odrbnych zawodw. Z czasem wymian towarow zastpia wymiana pienina, ktra staa si jedynym sposobem wymiany gospodarczej, sprzyjajcym rozwojowi rynkw i handlu. Handel z kolei przyczyni si do powstania i rozwoju orodkw miejskich bdcych zalkami wspczesnych miast (patrz rozdz. 21). Rnice spoeczne, a pniej nierwnoci spoeczne, stay si wyraniejsze i przybray zinstytucjonalizowan form. Wyonia si wyspecjalizowana elita polityczna, czsto w postaci dziedzicznej monarchii despotycznej. W podobny sposb rozwiny si klasy spoeczne, szczeglnie rosnca elita ekonomiczna, ktra wadaa ziemi uprawian przez du i cakowicie zalen podklas chopw. Rozwijajce si religie tej i kolejnych epok historycznych przedstawiay bstwa najczciej w mskiej postaci, co przyczynio si do stratyfikacji ze wzgldu na pe (patrz rozdz. 12). Wraz z rozwojem coraz bardziej zoonej struktury politycznej, spoecznej i gospodarczej spoeczestwa rolnicze zaczy si jakociowo rni od poprzedzajcych je form spoeczestwa. Zoono nowych struktur spoecznych zwikszaa prawdopodobiestwo ich rozpowszechniania si i dalszego rozwoju. SPOECZESTWA PRZEMYSOWE Wspczesne spoeczestwo przemysowe rozwino si bardzo niedawno. Rewolucja przemysowa dokonaa si najpierw w Anglii w poowie XVIII w., a nastpnie rozprzestrzenia si na caym wiecie. Jej skutkiem by rozwj spoeczestw przemysowych, korzystajcych ze zoonych, nie napdzanych si mini maszyn do produkcji dbr materialnych. Technologia ta okazaa si tak wydajna, e przeksztacia wikszo spoeczestw na wiecie. Zmechanizowanie produkcji wytworzyo ogromne nadwyki podstawowych dbr, prowadzc do przypieszonego tworzenia wyspecjalizowanych statusw spoecznych, hierarchii statusw i nierwnoci spoecznych. Paradoksalnie, zmechanizowanie produkcji przyczynio si rwnie do zmniejszenia nierwnoci spoecznych, poniewa umoliwio ruchliwo spoeczn i zmniejszyo znaczenie dziedziczonego statusu spoecznego (patrz rozdz. 9 i 10). Instytucja gospodarki staa si bardzo zrnicowana, potna i wana. Rozwj maszyn na wielk skal sprawi, e gwne miejsce pracy przenioso si z domu do fabryki 1 z orodkw wiejskich do miejskich. Uprzemysowienie miao take gboki wpyw na edukacj, rodzin, polityk i religi. Zapotrzebowanie na wykwalifikowanych, umiejcych czyta rodnikw sprawio, e moliwoci edukacyjne rozcignito z maych elit na zbiorowoci. Rodzina stracia znaczenie jako orodek produkcji gospodarczej. Bardziej wyksztacone zbiorowoci domagay si wikszego zakresu praw politycznych i otrzymay te prawa. Moralny autorytet religii zmala, poniewa uprzemysowienie pogbio rnice stylw ycia; osabio to zgod wszystkich ludzi na te same, podstawowe normy i wartoci. Wraz z uprzemysowieniem pojawia si urbanizacja: ludzie przenosili si tam, gdzie byy miejsca pracy, to znaczy do miast. Podnis si oglny standard ycia, cho niejednakowo dla wszystkich. Wzrosa liczebno podklasy ludzi biednych. Szczeglnie widoczny sta si katastrofalny wpyw uprzemysowienia na stan rodowiska naturalnego (patrz rozdz. 20). Generalnie uprzemysowienie przynioso wiele korzyci, ale stworzyo rwnie nowe problemy, z jakimi borykaj si wspczesne spoeczestwa. SPOECZESTWA POSTINDUSTRIALNE Spoeczestwa ludzkie nie przestaj ewoluowa. Ostatnio pojawi si nowy typ spoeczestwa, nazywany postindustrialnym, w ktrym gwnym celem egzystencji spoecznej jest produkcja informacji i usug, a nie, jak do tej pory, dbr materialnych (Bell, 1973). Spoeczestwo Stanw Zjednoczonych uwaane jest za najlepszy przykad spoeczestwa postindustrialnego. Po raz pierwszy w historii ludzkoci w Ameryce wicej ludzi pracuje w usugowym sektorze gospodarki (zajmujc si np. sprzeda, bankowoci, napraw maszyn, rodkami komunikacji, edukacj) ni

23

w rolnictwie czy produkcji dbr. Jednake rolnictwo i produkcja nie znikaj w spoeczestwach postindustrialnych, ale staj si bardziej wydajne dziki cigle unowoczenianym, zaawansowanym technologiom. Oznacza to, e mniejsza liczba robotnikw jest potrzebna do tego, by utrzyma ten sam lub wyszy poziom produkcji. W konsekwencji robotnicy zmuszeni s do szukania innych form zatrudnienia i znajduj je przede wszystkim w sektorze usug (patrz rozdz. 17). Spoeczestwo postindustrialne jest oparte na wiedzy i produkuje wiedz. Kadzie nacisk na rozwj nauki, inynierii i edukacji. Edukacja zapewnia podstawow wiedz naukowcom, inynierom i politycznym koom decyzyjnym w wiecie coraz bardziej sterowanym technologicznie. Instytucje gospodarcze, cho nie trac znaczenia, s bardziej zalene od innych sfer, inaczej ni w przeszoci. Rozwj technologii, rodkw komunikacji i transportu doprowadzi do wikszej ruchliwoci. Nasilajca si ruchliwo wpyna na rnorodno wartoci i stylw ycia we wspczesnym spoeczestwie postindustrialnym, stwarzajc moliwo wikszej rwnoci midzy pciami, wikszej tolerancji dla innych stylw ycia oraz wzajemnie korzystnych stosunkw midzy rnymi subkulturami. Spoeczestwo postindustrialne znajduje si cigle w stadium przejciowym. Prototypowy przykad takiego spoeczestwa - Stany Zjednoczone - ulega staej transformacji na drodze do epoki postindustrialnej. Transformacja ta stwarza niejednokrotnie problemy rnym instytucjom spoecznym. Na przykad: system edukacji - rozwinity gwnie w epoce przemysowej - musi przystosowa si do nowych warunkw, by mg lepiej spenia potrzeby spoeczestwa postindustrialnego. Rodzina musi dostosowa si do zmiany rl pci, do nowych relacji midzy czonkami rodziny i do zmiany rl zawodowych. Struktura spoeczna epoki postindustrialnej ulega dalszym zmianom. Obecnie nie da si przewidzie zakresu i natury tych zmian. UJCIE SOCJOKULTUROWO-EWOL UCYJNE: GERHARD I JEAN LENSKI Wiele elementw charakteryzujcych rne typy spoeczestwa pochodzi z ewolucyjnych teorii Gerharda i Jeana Lenskich (1987). Badacze ci postrzegaj ewolucj spoeczn jako wynik zmian wiedzy kulturowej, szczeglnie w dziedzinie technologii. Spoeczestwa zmieniaj si wraz z uzyskiwaniem wikszej iloci informacji na temat rodowiska oraz sposobw jego eksploatacji z poytkiem dla czonkw spoeczestwa. Zmiana zachodzi zazwyczaj w kierunku wikszej zoonoci oraz zaawansowania technologicznego. Z biegiem czasu zmiany zachodz w wikszoci spoeczestw; dzieje si tak na skutek dyfuzji kulturowej bd niezalenych inicjatyw. Zapocztkowana zmiana przebiega stosunkowo szybko. Motorem zmian jest - wedug Lenskich - nowa technologia. Moe ni by zarwno rczne narzdzie do uprawy ziemi, jaki zastpujca je maszyna. Zwizek midzy spoecznoci a jej fizycznym rodowiskiem jest, wic zmieniany przez nowe idee, techniki i narzdzia. Innowacje technologiczne ograniczaj zazwyczaj zdolno rodowiska naturalnego do ksztatowania natury spoeczestwa. Tworzc technologi i posugujc si ni, spoeczestwa zwikszaj kontrol nad wasnym losem i przestaj by zdane na ask swego naturalnego rodowiska. Jednak zaleno wspczesnych spoeczestw od paliw kopalnych przypomina, e rozwj technologii moe niekiedy prowadzi do wzrostu zalenoci od rodowiska naturalnego. PERSPEKTYWA STRUKTURAUSTYCZNO-FUNKCJONALISTYCZNA: TALCOTT PARSONS FUNKCJE UNIWERSALNE Talcott Parsons (patrz rozdz. 1) widzi spoeczestwo jako system, zbir strukturalnie powizanych i wspzalenych czci funkcjonujcych harmonijnie w celu utrzymania stabilizacji. W opinii Parsonsa owymi elementami strukturanymi s podstawowe instytucje spoeczne istniejce we wszystkich spoeczestwach. Z tej perspektywy wszystkie spoeczestwa maj podobne problemy. Instytucje spoeczne umoliwiaj spoeczestwu konstruowanie rozwiza tych uniwersalnych problemw. W istocie wszystkie instytucje spoeczne speniaj, wic wane funkcje. Kade spoeczestwo - twierdzi Parsons - musi zapewni sobie bezpieczestwo i okreli, w jaki sposb rozdzieli i wykorzysta wadz bdc immanentn cech ycia zbiorowego. Ta funkcja jest jdrem polityki - instytucji politycznej spoeczestwa. Kade spoeczestwo musi uprawia jak form polityki, cho jej natura moe by rna. Niektre spoeczestwa s rzdzone przez wybieranego przywdc, ktry spenia swoj funkcj do koca ycia; inne -- przez monarchw despotycznych; jeszcze inne - przez mniej lub bardziej demokratyczne ciaa lub kolegia. Jednak bez wzgldu na form, kade spoeczestwo ma, wedug Parsonsa, jaki system rzdw. Parsons okrela gospodark jako instytucj spoeczn odpowiedzialn za podzia dbr i usug niezbdnych dla ycia zbiorowego. Spoeczestwa, jeli chc przetrwa, musz si reprodukowa. Ta szczeglna funkcja - utrzymuje Parsons - speniana jest przez instytucj spoeczn nazywan rodzin. Rodzina jest spoecznie zaakceptowanym instrumentem nie tylko reprodukcji seksualnej, lecz take - przez socjalizacj (i edukacj) -produkcji spoecznej i kulturowej (patrz rozdz. 6 i 13). Rodzina zaspokaja rwnie potrzeb bliskich kontaktw midzyludzkich. Parsons twierdzi, e inne instytucje spoeczne - takie jak religia czy medycyna - speniaj inne wane spoecznie funkcje (patrz rozdz. 13-19). PARADYGMATACH Wedug Parsonsa istniej cztery funkcje, ktre musz by speniane przez de spoeczestwo. Przekonanie to stao si podstaw synnego paradygmatu AGIL. Funkcjami tymi s: adaptacja (adaptation), osiganie celw (goalainment),

24

integracja (integration) i utajenie (latency), nazwane pniej utrzymywaniem wzorw. Adaptacja dotyczy spoecznej potrzeby przystosowania si do rodowiska spoecznego, co ma szczeglne znaczenie, jeli chodzi o zdobywanie rodkw umoliwiajcych przeycie. Adaptacja jest funkcj gospodarki. Osiganie celw odnosi si do spoecznej potrzeby denia do takich celw, jak przetrwanie czy dobre stosunki z innymi spoeczestwami. Za t funkcj odpowiedzialna jest polityka. Integracja polega na wizaniu w cao rnych elementw spoeczestwa, tak by zapewni ich wspprac i wzajemne wspieranie si. Celowi temu suy rodzina, ktra wie jednostki przez zwizki pokrewiestwa. Utajenie (utrzymywanie wzorw) jest kulturowym podzielaniem oglnych sposobw mylenia i wierzenia. Funkcj t speniaj instytucje rodziny, edukacji i religii przez swe dziaania socjalizacyjne i wspieranie zapewniajcych satysfakcj zwizkw midzyludzkich, oraz wsplnych wartoci. EWOLUCJA SPOECZESTWA Parsons widzi spoeczestwa jako stosunkowo stabiln struktur, w ktrej zmiany zachodz powoli i w sposb uporzdkowany. Podkrela rwnie wewntrzne zrnicowanie spoeczestwa, szczeglnie pogbiajc si specjalizacj jego struktur skadowych. Na pocztkowym etapie rozwoju spoeczestwa za spenianie czterech funkcji uniwersalnych odpowiedzialna bya rodzina. Wraz z ewolucj spoeczn rozwiny si wyspecjalizowane instytucje polityczne i gospodarcze. W nowoczesnych spoeczestwach postindustrialnych wewntrzne zrnicowanie ma znacznie szerszy zakres ni w spoeczestwach rolniczych czy kopieniackich. Parsons wyrnia typ spoeczestwa, nazwany przez niego spoeczestwem pierwotnym. Typ ten odpowiada w przyblieniu temu, co opisalimy jako spoeczestwa myliwsko-zbierackie i kopieniackie. W spoeczestwach tych zrnicowanie wewntrzne jest niewielkie; rodzina jest podstawow, jeli nie wyczn, instytucj spoeczn. Spoeczestwa porednie odpowiadaj mniej wicej pnym spoeczestwom kopieniackim i pasterskim oraz wczesnym spoeczestwom rolniczym, spoeczestwa porednie wypary spoeczestwa pierwotne. Zachodzi w nich czstkowe zrnicowanie wewntrzne, ktre obejmuje instytucj religii wczesne formy rzdw i systemu gospodarczego. Spoeczestwa nowoczesne - odpowiadajce spoeczestwu przemysowemu i postindustrialnemu s, wedug Parsonsa, ostatnim stadium ewolucji spoecznej. W spoeczestwach tych pi podstawowych instytucji spoecznych funkcjonuje jako oddzielne, cho wspzalene, sfery. Parsons twierdzi, e zrnicowanie wewntrzne zapewnia w rezultacie skuteczniejszy system spoeczny, poniewa wyspecjalizowane instytucje s lepiej przygotowane do zmagania si z cigle pojawiajcymi si trudnymi problemami spoecznymi. Dla Parsonsa zrnicowanie oznacza postp i zmian spoeczn, ktra jest podana pod warunkiem, e przebiega niezbyt szybko i w sposb uporzdkowany. TEORIA KONFLIKTU: KAROL MARKS Marks nie traktowa spoeczestwa jako harmonijnie wsppracujcych z sob struktur, ktre pomagaj zaspokaja uniwersalne potrzeby. W jego ujciu instytucje spoeczne s instrumentami sprawowania nadzoru i kontroli, a nie rozwizywania problemw. Podstaw kontroli jest sfera gospodarcza. Ci, ktrzy s wacicielami rodkw produkcji kapitalici, mog kontrolowa, a nawet wyzyskiwa proletariat, ktry jest si robocz niezbdn do funkcjonowania fabryk i innych przedsiwzi ekonomicznych. Marks uwaa, e instytucje spoeczne nie s sobie rwne, dominuje wrd nich instytucja gospodarki. To z niej wypywa moliwo kontroli politycznej i spoecznej. Marks utrzymuje, e midzy gwnymi instytucjami wystpuje niewielkie zrnicowanie, mimo e wydaje si, i jest inaczej. We wczeniejszych spoeczestwach podstawow instytucj bya rodzina; od czasw rewolucji przemysowej jest ni gospodarka. Inne instytucje su zaspokajaniu potrzeb struktury gospodarczej. Rzd - twierdzi Marks - chroni klas kapitalistw. Funkcj edukacji jest dostarczanie przyuczonych i chtnych do pracy robotnikw; funkcj rodziny jest zapewnienie zmczonemu i udrczonemu robotnikowi (mczynie) miejsca, w ktrym znajdzie ukojenie i przygotuje si do kolejnego dnia nucej, bezsensownej pracy. ,, Jdrem marksistowskiej analizy spoeczestwa jest konkluzja, e historia spoeczna opiera si na konflikcie klas. Synne zdanie z Manifestu komunistycznego (Marks i Engels, 1955; orygina, 1849) nie pozostawia, co do tego adnych wtpliwoci: Historia wszelkiego spoeczestwa dotychczasowego jest histori walk klasowych". Spoeczestwa zmieniaj si, dlatego, e interesy dwch klas nazywanych rnie: wacicielami niewolnikw i niewolnikami, Wacicielami ziemskimi i chopami, kadr kierownicz i robotnikami, wreszcie kapitalistami i proletariatem - s w cigym konflikcie. W wyniku tych zmaga klasa podporzdkowana podejmuje polityczne i inne dziaania, by obali swojego ciemiyciela. ZMIANA SPOECZNA Marks twierdzi, e zmiana spoeczna nie jest procesem atwym ani automatycznym; czsto przynosi niepokoje i trudnoci. Uwaa jednak, e zmiana jest nieunikniona i zachodzi wtedy, gdy klasa robotnicza zdaje sobie spraw ze swojego niezasuonego podporzdkowania. Rezultatem jest rewolucja spoeczna.

Rozdz. 5
GRUPY I ORGANIZACJE SPOECZNE W rozdziale tym zbadamy natur grup i organizacji spoecznych. Omwimy rne typy grup, sposb ich formowania, struktur i zachodzce w nich procesy wewntrzne. Zajmiemy si take organizacjami formalnymi, zwracajc uwag na ich formy i zwizki midzy nimi. Wreszcie zanalizujemy pojcie biurokracji.

25

GRUPY SPOECZNE Ludzkie ycie spoeczne jest yciem grupowym. Jednostki s zwizane z rodzinami, grupami zawodowymi, spoecznymi, wypoczynkowymi i szkolnymi. Kada osoba rodzi si w grupie spoecznej, zdobywa w niej pierwsze dowiadczenia, wzrasta i dojrzewa; w grupie zarabia na ycie i zazwyczaj opuszcza ten wiat w kontekcie grupowego dowiadczenia. W rozdziale 4 zdefiniowano grup jako dwie lub wicej osb o poczuciu wsplnej tosamoci, midzy ktrymi dochodzi do strukturalnie uporzdkowanych interakcji opartych na wsplnym zestawie oczekiwa, co do zachowania partnera. Jest to uyteczna oglna definicja, nie wolno jednak zapomina, e w rzeczywistoci istniej rne typy grup. TYPY GRUP GRUPY PIERWOTNE I WTRNE Wspczeni socjologowie, idc tropem Charlesa Hortona Cooleya (1902), istniej grupy pierwotne i wtrne. Grupy pierwotne s maymi grupami, ktrych czonkowie maj bliskie, osobiste i trwae zwizki. Z powodu bliskoci i trwaoci zwizkw grupy te maj due znaczenie dla jednostki. W istocie nazwa je pierwotnymi, dlatego, e stanowi podstaw rozwoju spoecznego jednostki. Najlepszym przykadem grupy pierwotnej jest rodzina. Czonkowie takiej grupy spdzaj razem duo czasu, podejmuj wsplne dziaania i dziel si dowiadczeniami. Zwizki midzy nimi s gbokie ze wzgldu na adunek emocjonalny. Czonkowie grup pierwotnych najczciej duo o sobie wiedz i dbaj o wzajemne dobro. Grupy wtrne s zazwyczaj wiksze, a ich trwao ma charakter okresowy. Powstaj w okrelonym celu, zwizki midzy czonkami nie s osobiste. Owe wtrne zwizki" nie zespalaj czonkw grupy tak silnie jak zwizki pierwotne". Grupy wtrne to zbiorowoci dce do wykonania specyficznego zadania i niewywierajce trwaego wpywu na tworzce je jednostki. adunek emocjonalny czonkw grupy wtrnej jest oglnie bardzo niky; interakcje midzy nimi dotycz w gwnej mierze dziaa grupowych, a nie potrzeb, pragnie czy problemw poszczeglnych czonkw. Czonkowie grupy wtrnej nie przejawiaj chci pogbienia wiedzy na swj temat. Niektre grupy wtrne (np. grupy pracownicze), ktre cz swoich czonkw na duej, przejmuj cechy grup pierwotnych. Czonkowie takich grup dopuszczaj blisze kontakty osobiste, jadaj wsplnie posiki (np. lunch), organizuj wsplne przedsiwzicia nie zwizane z prac (np. zawody sportowe) 1 spotykaj si w rodzinnymi gronie. Zasadnicz rnic midzy grupami pierwotnymi a wtrnymi jest stopie zaangaowania emocjonalnego w grupie jako caoci i wobec jej czonkw oraz utrzymywanie dugotrwaych, gbokich zwizkw midzy czonkami. GRUPY SWOJE I OBCE Grupy mona podzieli take na grupy swoje (ingroups) i obce (outgroups). Grup swoj stanowi zbiorowo, do ktrej jednostka naley i z ktr dzieli poczucie tosamoci i lojalnoci. Przeciwiestwem grupy swojej jest grupa obca, do ktrej jednostka nie naley, i wobec ktrej nie jest lojalna. Ludzie zazwyczaj s nastawieni negatywnie, a nawet wrogo, w stosunku do grup obcych. My" to czonkowie grupy swojej; oni" s czonkami grupy obcej. Wrogo midzy grupami swoimi a obcymi suy do okrelenia granic midzy grupami. Granice te mog by geograficzne, wyznaczone, na przykad, przez granice dzielnicy, w ktrej dziaaj lokalne gangi". Mog te by kulturowe i wyraa wrogo midzy miejscowymi" a imigrantami". Grupy swoje i obce zazwyczaj nie utrzymuj z sob kontaktw. Ich wiedza o sobie nawzajem jest niewielka, a wrogo czsto opiera si na stereotypach. Te pogldy i rzadkie kontakty umacniaj obojtno, a nawet jawny antagonizm midzy grupami swoimi i obcymi. GRUPY ODNIESIENIA Ludzie nie zawsze s czonkami grup, ktre s dla nich wane i wpywaj na ich dziaania. Grupy te - nazywane grupami odniesienia - wykorzystywane s przez jednostki do formuowania opinii oraz porwnywania i oceny wasnych zachowa. Trzy funkcje grup odniesienia. Grupy odniesienia speniaj trzy funkcje. Pierwsz z nich jest funkcja normatywna, ktra polega na okrelaniu waciwych form zachowania. Funkcja porwnawcza zapewnia wzr do naladowania lub standard, wedug ktrego osdza si suszno oczekiwa wyraanych przez innych w stosunku do jednostki. Trzeci funkcj spenian przez grup odniesienia jest funkcja audytoryjna, ktra polega na ocenie stosownoci zachowa jednostki. Niektre grupy odniesienia mog spenia wicej ni jedn z tych funkcji. Rodzice, na przykad, speniaj zazwyczaj wszystkie trzy: ucz dzieci, co wolno a czego nie wolno robi (funkcja normatywna); su jako wzr do naladowania (funkcja porwnawcza); okazuj aprobat lub dezaprobat wobec zachowa dziecka (funkcja audytoryjna). Podobnie jest z przyjacimi, ktrzy czsto speniaj wicej ni jedn z funkcji grup odniesienia. Grupy odniesienia nie zawsze s grupami z socjologicznego punktu widzenia. Pojcie grupy odniesienia stosowano do opisu jednostek czy abstrakcyjnych idei (np: wolnoci", rwnoci"), ktre wpywaj na ludzkie dziaania i sposb mylenia ludzi o sobie. Wpyw ten moe by zarwno pozytywny, jak i negatywny; oznacza to, e moe pomc ludziom w okreleniu, jacy chc by i jacy nie chc by. Dla wojujcych antykomunistw tradycyjni liberaowie s negatywn grup odniesienia, poniewa uwaani s za zbyt mikkich" i pokrtnych". Antykomunici nie chc zachowywa si tak jak liberaowie, przeciwnie, czsto ycz sobie, by ich zachowania byy zupenie inne. JAK POWSTAJ GRUPY Wejcie do grupy moe by spraw czystego przypadku. Jednostka rodzi si w pewnej rodzinie i uczszcza do tej, a nie innej szkoy. Jednak ludzie czsto wybieraj okrelon grup. Na decyzj t wpywaj dwa gwne czynniki: styczno i podobiestwo.

26

STYCZNO Nie mona przeceni wpywu, jaki wywiera styczno albo blisko geograficzna na zwizek jednostki z grup. Tworzymy grupy rwienicze z tymi, ktrzy s wok nas. Wstpujemy do miejscowych grup kocielnych. Grupy skadaj si z jednostek, midzy ktrymi dochodzi do interakcji. Im bliej pod wzgldem geograficznym znajduj si dwie osoby, tym wiksze jest prawdopodobiestwo ich spotkania, nawizania rozmowy i wzajemnej socjalizacji: krtko mwic, fizyczna styczno zwiksza prawdopodobiestwo interakcji i wsplnych dziaa, ktrych rezultatem jest powstanie grupy spoeczny. Festinger, Schachter i Back (1950) badali modele spoecznej interakcji w akademikach dla zamnych studentek i onatych studentw Instytutu Technologicznego Massachusetts. Odkryli oni, e blisko przyjani zaley od odlegoci; studenci, ktrzy zajmowali ssiednie pokoje w akademiku, czciej opisywali ssiadw jako bliskich przyjaci" ni ci, ktrzy mieszkali dalej przy tym samym korytarzu. Przyja ze studentami z ssiednich akademikw okrelana bya jako blisza ni przyja z osobami mieszkajcymi dalej. Krtko mwic, styczno prowadzia do interakcji, ktra odgrywaa du rol w powstaniu grup przyjacielskich. PODOBIESTWO Tworzenie grup spoecznych nie zaley wycznie od fizycznej stycznoci potencjalnych czonkw. Innym wanym czynnikiem w procesie formowania grupy jest podobiestwo midzy jednostkami. Z reguy ludzie wol wiza si z osobami podobnymi do siebie. Czuj si swobodniej z kim, kto dzieli z nimi zainteresowania, przekonania czy wartoci. Maj take skonno do wizania si z osobami o podobnej charakterystyce spoecznej, takiej jak rasa, religia, pochodzenie etniczne i klasowe, z osobami w podobnym wieku, o podobnym poziomie inteligencji i podobnej osobowoci. W klasycznym studium powiconym powstawaniu wizi spoecznych -potwierdzonym przez nastpne badania Newcomb (1961) przedstawi wyniki obserwacji studentw Uniwersytetu Michigan, wynajmujcych wsplnie mieszkanie. Wykaza on, e wi, jaka wytworzya si midzy badanymi przez niego osobami, bya w gwnej mierze rezultatem podobnych zainteresowa i wartoci, ktre byy obecne na pocztku ich zwizku. Podobiestwo jest take gwnym czynnikiem w wyborze partnera maeskiego, z ktrym tworzy si grup spoeczn zwan rodzin (Belkin i Goodman, 1980). NORMY GRUPOWE Zachowania grupowe, jak wszystkie zachowania spoeczne, zale w duej mierze od norm obowizujcych w grupie. Podobnie jak w szerszym wiecie spoecznym, dziaania w grupie nie s przypadkowe. Kada grupa ma pogldy na to, jakie powinno by zachowanie jej czonkw; normy te kieruj interakcjami w grupie. TWORZENIE NORM GRUPOWYCH Normy powstaj w wyniku stopniowego procesu interakcji midzy czonkami grupy. Jednostka zachowuje si we waciwy sobie sposb, a inni potwierdzaj odpowiednio lub nieodpowiednio tego zachowania oraz sugeruj (porednio lub bezporednio) podan zmian. Normy s rezultatem kumulacyjnego procesu interakcji grupowych. Klasyczne studium tego procesu zostao przeprowadzone przez Sherifa (1966) za pomoc testu percepcji ruchu wiata. W badaniu zaaranowano dwie sytuacje. W pierwszej badani opisywali swoje sdy na temat ruchw wiata, pozostajc sami w pomieszczeniu. W drugiej sytuacji wygaszali te sdy w obecnoci grupy rwieniczej. Porwnujc sdy z pierwszej i drugiej sytuacji, Sherif wycign wnioski dotyczce tworzenia si norm grupowych. KONFORMIZM WOBEC NORM GRUPOWYCH Poniewa osoby czerpi wiele satysfakcji yciowej z udziau w grupach, te ostatnie wywieraj znaczny wpyw na zachowanie swoich czonkw. Generalnie, grupy s mniej tolerancyjne wobec zachowa, ktre odstaj od norm, ni spoeczestwo jako cao. W maych grupach istnieje silna presja na konformizm w stosunku do norm. Klasycznym studium konformizmu - dostosowania zachowa do presji grupowej -jest praca Solomona Ascha (1952). Bada on nacisk na przejmowanie faszywych sdw na temat dugoci linii wydrukowanych na kartce papieru. Odkry, e jedna trzecia badanych podaa (ewidentnie) nieprawdziw odpowied w wicej ni poowie przypadkw ( konformici"). Ludzie ci zrobili tak, dlatego, e nietrafnie rozpoznali sytuacj, nie wierzyli wasnemu sdowi albo nie chcieli przeciwstawia si otwarcie pogldom innych. Niewykluczone, e presja na dostosowanie si do grupowych norm dotyczcych wartoci, postaw i innych form zachowania spoecznego jest nawet wiksza, niby wynika-to z bada Ascha. Pniejsze prace (np. Middlebrooka, 1974) wykazay, e Asch zbyt agodnie oceni tendencj ludzi do konformizmu wobec norm grupowych. STRUKTURA GRUPY Grupy nie s przypadkowym zbiorem jednostek zajmujcych si t sam spraw. Kada grupa ma swoj organizacj, struktur grupy. STATUSY I ROLE Pojcia statusu i roli s szczeglnie istotne w badaniach grup spoecznych. Czonkowie grupy czsto maj rne pozycje w jej obrbie (statusy spoeczne) i oczekuje si od nich (co zreszt czyni) zaangaowania w rnych rodzajach aktywnoci (role). Od matki (status spoeczny) w rodzinie (grupa) oczekuje si zaangaowania, (co czyni) w innych rodzajach zachowa (rola) ni od dzieci. Skarbnik w klubie towarzyskim ma inne obowizki ni sekretarz. Krtko mwic, grupa skada si z powizanych wzajemnie statusw i odpowiajcych im rl. Rne statusy su rnym aspektom oglnych celw grupy. HIERARCHIA STATUSW Grupy skadaj si z powizanych wzajemnie statusw, ktre jednak nie musz by sobie rwne. Pewne statusy mog

27

by uwaane za waniejsze dla funkcjonowania grupy ni inne. W zwizku z tym wikszo grup ma wasn hierarchi statusw", w ktrej niektrym statusom przypisuje si wicej wadzy i szacunku ni innym. Na przykad: wiele grup ma swojego szefa (prezydenta, przewodniczcego, sekretarza), ktry ma wicej wpywu na ksztatowa-me dziaalnoci grupy ni inni jej czonkowie. W tym przypadku hierarchia jest okrelana przez pozycje statusw (prezydent w przeciwiestwie do zwykego czonka), a nie przez indywidualn charakterystyk czonkw. Jednak w niektrych grupach zrnicowanie, co do wadzy i wpyww nie jest zwizane z pozycj danej osoby w formalnej strukturze statusw grupy. Pewnych ludzi obdarza si wikszym szacunkiem i przypisuje si im wicej wpyww ni innym, ze wzgldu na to, kim s i co robi. Strodtbeck, James i Hwkins (1957) przeprowadzili badania polegajce na zaaranowaniu posiedze awy przysigych. Badacze ci zauwayli, e na pocztku posiedzenia przywdztwo oddawano, kierujc si statusem danych osb w wiecie zewntrz-(poza eksperymentem) i pierwszym, wraenjem, jakie wywary na pozostaych uczestnikach posiedzenia. Pniej najwaniejszy sta si trzeci element: jako wykonywania roli awnika. Pniejsze badania (np. Berger, i in., 1972) dowiody, e znaczenie statusu zewntrznego wnoszonego przez jednostk do grupy nie maleje wraz z upywem czasu i w dalszym cigu wywiera wpyw na miejsce tej jednostki w hierarchii statusw grupy. Cechy i dziaania osobiste przyczyniaj si do rnicowania wadzy i wpyww w grupach spoecznych i w konsekwencji, do tworzenia hierarchii oddziaujcych na funkcjonowanie grupy. GRANICE Grupy maj granice, ktre oddzielaj czonkw od nie czonkw. Granice te su do wzmacniania interakcji midzy czonkami i pogbiania grupowej tosamoci. Granice definiuje okrelona struktura grupy. PROCESY GRUPOWE Rwnie wane jak granice i hierarchie statusw s interakcje w grupie. Wyrnia si trzy gwne procesy interakcji grupowych: porozumiewanie si, konflikt i spjno. POROZUMIEWANIE SI Porozumiewanie si stanowi zapewne istot dziaa wikszoci grup. Czonkowie grupy informuj si nawzajem, popieraj swoje sdy, krzycz na siebie, poprawiaj si nawzajem. Krtko mwic, przekazuj sobie informacje, uczucia i postawy. Porozumiewanie si czonkw grupy nie odbywa si przypadkowo. Prowadzono wiele bada na temat natury porozumiewania si w grupie. Bales wraz ze wsppracownikami (1951) odkry, e wzr porozumiewania si jest zwizany ze statusem jednostki w grupie. Bardziej szczegowe badania Crosbiego (1975) wykazay, e porozumiewanie si w grupie (szczeglnie w grupie stabilnej) odbywa si midzy osobnikami o rwnym statusie lub przepywa od jednostek o wyszym statusie do jednostek o niszym statusie. Homans (1950) udowodni, e natura dziaa grupy przyczynia si do tworzenia wzorw porozumiewania si midzy jej czonkami. W sytuacjach czcych si z rozwizywaniem zada porozumiewanie si zachodzi gwnie midzy czonkami o wysokim i niskim statusie. W sytuacjach towarzyskich lub rekreacyjnych porozumiewaj si najczciej jednostki o rwnym statusie. KONFLIKT Porozumiewanie si i interakcje midzy czonkami grupy nie zawsze przebiegaj atwo i przyjemnie. Niekiedy czonkowie grupy s ze sob w konflikcie. Badajc konflikty rodzinne (maa grupa), Letha i John Scanzoni (1976) wyrnili trzy rne aspekty zrnicowania form konfliktu. W aspekcie pierwszym odrni mona konflikty postaci wszystko albo nic" oraz postaci mieszanych motyww. W konflikcie wszystko albo nic" jedna osoba wygrywa albo przegrywa wszystko. W konflikcie mieszanych motyww adna z osb nie chce wszystkiego przegra ani wygra. W drugim aspekcie przeciwstawi mona konflikty osobowociowe konfliktom sytuacyjnym. Konflikty osobowociowe wywoywane s przez rnice osobowociowe zaangaowanych w nie jednostek. Konflikty sytuacyjne za powodowane s przez kontekst spoeczny, w jakim znajduj si partnerzy, (kiedy np. prbuje si dzieli skpe i niewystarczajce zasoby, takie jak pienidze). Pod trzecim wreszcie wzgldem wyrni mona konflikty fundamentalne (basic) i niefundamentalne (nonbasic). Konflikt fundamentalny toczy si wok podstawowych norm zwizanych z dan sytuacj, natomiast konflikt, niefundamentalny dotyczy zastosowania uzgodnionych ju norm w konkretnej sytuacji. Grupowy spr, co do wyboru druyny, z ktr ma by rozegrany mecz w baseball, jest przykadem konfliktu niefundamentalnego; spr o angaowanie si bd nieangaowanie w ogle grupy w zawody sportowe stanowi przykad konfliktu fundamentalnego. Konflikty mieszanych motyww, sytuacyjne i niefundamentalne nale oglnie do kategorii zdarze, z ktrymi atwiej mona sobie poradzi, poniewa z zaoenia dopuszcza si tak czy inn form kompromisu. W alternatywnych formach konfliktw ryzyko jest znacznie wiksze: wszystko albo nic, cenione wartoci osobowociowe czy fundamentalne aspekty istnienia grupy. Nie wszystkie konflikty s negatywne (Coser, 1956,1967). Konflikty mog pomc w ustaleniu celw grupy i jej granic. Waciwie rozwizane konflikty mog wpyn na wzrost zaangaowania czonkw grupy i wzmocni jej spjno. Kluczem pozytywnego funkcjonowania konfliktu jest jego regulacja normatywna (to znaczy istnienie uzgodnionych i akceptowanych regu jego rozwizywania). SPJNO Spjnoci grupy nazywamy stopie, w jakim jej czonkowie czuj si z sob zwizani. Spjno jest bardzo wan cech grupy. Im bardziej grupa jest spjna, tym wiksze jest prawdopodobiestwo jej stabilnoci i zgody czonkw na obowizujce normy. Spjnym grupom atwiej przychodzi rozwizywanie problemw. Innymi sowy, spjno stanowi wielk warto dla grupy. Jedyn negatywn konsekwencj duej spjnoci grupy jest tendencja do mniejszej tolerancji dla rnic i odstpstw.

28

WYBRANE KWESTIE BADA NAD GRUP ZNACZENIE WIELKOCI GRUPY Wielko grupy wpywa na jej struktur i interakcje midzy czonkami. Najmniejsza grupa, nazywana par (diad), skada si z dwch osb i wymaga zaangaowania kadej z nich. Kady z czonkw tej grupy musi bra pod uwag drugiego, jeli para ma przetrwa. Oglnie mwic, pary wyj bardziej intensywnych zwizkw i s mniej stabilne ni wiksze grupy. Jeli do pary dodamy trzeci osob, stworzymy trjk (triad). W trjce istnieje kilka moliwych rodzajw zwizkw. Jest take moliwo koalicji dwch czonkw przeciwko jednemu, co sprawia, e trzecia osoba poddawana jest wikszemu naciskowi. Jeli jednak dochodzi do konfliktu midzy dwoma I czonkami, trzeci moe odgrywa rol mediatora, ktrego zadanie polega na utrzymaniu harmonii w grupie. Trjka jest generalnie bardziej stabilna para, ale rwnie mniej stabilna ni dua grupa. Im wiksza grupa, tym szerszy zakres moliwych zwizkw midzy jej czonkami. Gdy jednak grupa osignie pewn liczebno, pojawia si bardziej sformalizowana struktura osabiajca interakcje midzy czonkami. Jeli grupa skad si z wicej ni omiu, dziesiciu czonkw, bezporednia rozmowa midzy i staje si niemal niemoliwa. Zachodzi potrzeba regulacji wzajemnych interakcji, co powoduje powstanie takiej czy innej formy struktury statusowej. W wikszych grupach rozmowa z innymi przybiera posta mwienia do innych. Nie istnieje optymalna wielko dla wszystkich grup. Mniejsze grupy bardziej spersonalizowane, ale mniej stabilne; wiksze grupy s mniej spersonalizowane, ale bardziej stabilne. Optymalna wielko grupy zaley od jej tury i podejmowanych przez ni dziaa. PRZYWDZTWO Wikszo grup ma przywdc, osob, ktra dziki zaletom osobowo osigniciom lub pozycji odgrywa gwn rol w kierowaniu dziaaniem grupy. Przywdztwo w maej grupie byo przedmiotem wielu bada, w trakcie, ktrych wyrniono dwa rne typy przywdcw. Przywdztwo instrumentalne sprawuje osoba, ktra mobilizuje grup osigania celw. Przywdca instrumentalny koncentruje si na wykonaniu zadania i na biecych sprawach. Przywdztwo ekspresywne natomiast wie si z tworzeniem harmonii i solidarnoci w grupie. Przywdca ekspresywny kadzie nacisk na poziom moralny grupy. Obydwa rodzaje przywdztwa s niezbdne i stabilizacji i powodzenia grupy, cho wydaje si, e rni przywdcy odgrywa jedn lub drug rol w grupie (Bales i Slater, 1955). Przywdca koncentrujcy si i na wykonaniu zadania wywouje niekiedy wrogo, wymagajc od czonkw grupy wypeniania obowizkw; z czasem odbiera mu to zwolennikw. Rne s take style" przywdztwa (White i Lippitt, 1953). Niektrzy przywdcy s demokratyczni i staraj si uzyska zgod czonkw na dziaalno grupy. Inni s autorytarni i daj wykonywania swoich rozkazw. Przywdcy typu laissez faire nie staraj si ani kierowa dziaaniami grupy, ani ich organizowa. aden styl przywdztwa nie jest skuteczny we wszystkich moliwych sytuacjach, cho z pewnoci przywdztwo typu laissez faire jest najmniej skuteczne w wikszoci sytuacji. W Stanach Zjednoczonych, na przykad, przywdztwo demokratyczne wydaje si najbardziej uyteczne w utrzymywaniu poziomu moralnego i w rozwizywaniu problemw. Jednak w sytuacjach krytycznych, gdy nie ma czasu na korzystanie z mechanizmw budowy consensusu, najbardziej skutecznym stylem przywdztwa okazuje si przywdztwo autorytarne. GRUPOWE PODEJMOWANIE DECYZJI Podejmowanie decyzji w grupie zaley od interakcji midzy czonkami grupy. Przed podjciem dziaa grupy czsto odwouj si do pojcia consensusu, czyli zgody. Grupy skadajce si z wielu jednostek maj do dyspozycji szerszy zakres wiedzy, dowiadczenia i umiejtnoci ni pojedyncza osoba. Dziki temu przy podejmowaniu decyzji grupy mog korzysta ze znacznie bogatszych rde ni jednostki. Stoner (1961) odkry, e jednostki w grupach czciej podejmuj ryzykowne decyzje ni jednostki dziaajce samotnie. Ta skonno do podejmowania ryzyka" wie si z rozproszeniem odpowiedzialnoci"; jednostki w grupie przenosz odpowiedzialno za podjcie decyzji na wszystkich czonkw grupy, co sprawia, e adna jednostka nie moe by odpowiedzialna, jeli decyzja okae si niesuszna. Moe to prowadzi do podejmowania miaych, cho ryzykownych decyzji, na ktre nigdy nie odwayyby si jednostki dziaajce samotnie. Poza tym, proces budowania grupowego consensusu moe powodowa tumienie gosw sprzeciwu i bagatelizowanie dyskusji na temat negatywnych konsekwencji podejmowanych przez grup decyzji. W grupach o duej spjnoci nacisk na konformizm moe prowadzi do podejmowania decyzji mniej twrczych (Callaway i Esser, 1984). Czonkowie takich grup mog cenzurowa wasne pomysy, by zmniejszy rnice istniejce w grupie; w ten sposb dochodzi do utraty tego, co rne punkty widzenia mogyby wnie do rozwizania problemu czy podjcia niezbdnych dziaa. Taki typ reakcji nazwano myleniem grupowym. ORGANIZACJE FORMALNE Wspczesne spoeczestwo jest spoeczestwem organizacji formalnych. Organizacje formalne s duymi grupami wtrnymi utworzonymi z myl o osigniciu konkretnego celu lub zestawu celw. Organizacje te s starannie zaprojektowane i zawieraj formaln struktur statusw i roli, a take mniejsze grupy. NATURA ORGANIZACJI Chocia kada organizacja formalna jest specyficzna (np. fabryka samochodw rni si od prywatnego uniwersytetu), cz je jednak pewne podobiestwa. Wyznaczaj one ogln charakterystyk organizacji formalnych. PLANOWANIE I RACJONALNO Jednym z wyrnikw organizacji formalnych jest celowe i racjonalne planowanie. Pod pewnymi wzgldami jest to najbardziej charakterystyczna cecha organizacji. Schemat organizacji formalnej uwypukla rol racjonalnoci, kadc

29

nacisk na dopasowanie rodkw i celw. Struktury organizacyjne tworzone s po to, by pomc organizacji osign jej cele. Racjonalne planowanie wymaga doskonaego zrozumienia celw organizacji, rodzajw dziaa, a take struktur organizacyjnych, ktre s niezbdne do osignicia tych celw. Nie wszystkie organizacje potrafi sprosta wymaganiom racjonalnego planowania. Dziaacze organizacji (osoby dziaajce zgodnie ze swym organizacyjnym statusem) nie zawsze mog wywizywa si ze swoich obowizkw stawie racjonalnej kalkulacji, jak zastosowa odpowiednie rodki do osignicia jasno zdefiniowanych celw. NIEFORMALNA STRONA BIUROKRACJI Wikszo ludzi zdaje sobie spraw, e biurokracje nie zawsze funkcjonuj w tak precyzyjny, sformalizowany i bezosobowy sposb, jak przedstawilimy powyej. Midzy czonkami organizacji czsto tworz si zwizki osobiste, prowadzi niekiedy do korzystania z innych ni formalne kanaw wadzy. Przepisy bywaj czasem naginane, a nawet amane. Nieformalne sposoby podejmowania dziaa mog agodzi istniejc machin formaln. Kartoteki: nie s cakowicie kompletne. Formalna struktura organizacji jest tylko zarysem, ogln ram nadajc struktur dziaaniom pracownikw. W swoich codziennych czynnociach czonkowie organizacji staraj si tak postpowa, by - w ich przekonaniu wywiza si ze swoich obowizkw; wielu usiuje robi to w najatwiejszy Niekiedy osobiste cele sprawiaj, e czonkowie organizacji zachowuj si: inaczej, ni wymagaj tego przepisy i regulacje. Zdarza si, e krewni i przyjaciele| pracownikw wykorzystuj zwizki osobiste, ktrych znaczenia nie mona lekceway i domagaj si takich dziaa, na jakie nie pozwala struktura formalna organizacji. Krtko mwic, ludzie przystosowuj si do sytuacji mimo; formalnych wymogw wykonywanej przez nich pracy. Nadaj biurokracji ludzk twarz". NIEKTRE OGRANICZENIA BIUROKRACJI Oprcz struktury nieformalnej organizacja biurokratyczna dowiadcza rwnie pewnych istotnych ogranicze, a nawet dysfunkcji (czyli negatywnych konsekwencji dziaa). Nieskuteczno. Przepisy i procedury biurokratyczne przewidziane dla spraw typowych"; skuteczno zaley wanie od zastosowania owych przepisw i procedur do nowych przypadkw. Gdy biurokracja ma do czynienia i spraw nietypow lub niezwyk (np. z podatnikiem, ktrego kartoteka zostaa zagubiona), zwyczajne reguy i procedury nie znajduj zastosowania i w sekwencji maleje skuteczno. Poniewa biurokraci przyzwyczajeni s do systematycznego stosowania ustalonych procedur, czsto wykazuj wyuczon niezdolno" do twrczego czy wymagajcego wyobrani podejcia do nowego lub wyjtkowej sytuacji (Veblen, 1934). Nieskuteczno jest niekiedy efektem zhierarchizowanej struktury biurokracji. Pracownicy zatrudnieni na niszych stanowiskach mog ukrywa pomyki i bdy przed przeoonymi, obawia si kary. Takie zasony dymne" sprawiaj, e biurokracja traci na skutecznoci, poniewa ukrywanych bdw nie da si poprawi. Zmiana celw. Z czasem ludzie pracujcy w organizacjach zbiurokratyzowanych zapominaj o waciwym celu organizacji. Zamiast na nim, koncentruj si na osobistych celach, takich jak mniejszy wymiar pracy, wczeniejsze wyjcia do domu i utrzymanie pracy za wszelk cen. Socjologowie nazywa to zjawisko zmian celu". Rozrost biurokracji. Biurokracje maj skonno do rozrostu i zwikszania zakresu swojej odpowiedzialnoci. W obrbie ich zainteresowa zna je si coraz wicej dziaa. Na przykad: wspczesne uniwersytety s odpowiedzialne nie tylko za rozwj intelektualny studentw, lecz take za ich: rozwj spoeczny i emocjonalny. Zmian t mona traktowa jako poszerzenie misji spenianej przez uniwersytet, ale wymaga ona dodatkowych rodkw: finansowych i administracji. Niewiele organizacji biurokratycznych zmniejsza zakres odpowiedzialnoci z wasnej woli. Sztywno. Biurokracje maj skonno do rozwijania rytualnej, sztywnoci, czyli nadmiernej koncentracji na przepisach i regulacjach. Merton (1968), omawiajc osobowo biurokratyczn", i Whyte (1957), opisujc czowieka organizacji", wykazali, e ta nadmierna koncentracja wpywa na osobowo biurokratw, tumic kreatywno i wyobrani. Nowsze badania (np. Kohn, 1978) podwaaj ten nieprzychylny portret biurokraty, stawiajc w nieco lepszym wietle pracownikw organizacji biurokratycznych. Oligarchia. Biurokracje wykazuj tendencj do przeksztacania si w oligarchi - system, w ktrym mniejszo rzdzi wikszoci. Pogld ten zawar Michels (1949, orygina 1911) w swym elaznym prawie oligarchii", ktre gosi, e demokracja i due organizacje nie mog wspistnie. Due organizacje z koniecznoci koncentruj wadz w rkach niewielu osb. Ta potna mniejszo jest w coraz mniejszym stopniu odpowiedzialna wobec tych, ktrzy znajduj si niej w strukturze organizacyjnej; sytuacja ta nie przystaje do demokratycznego wymagania rwnoci. Pogld Michelsa nie unikn krytyk. Wielu naukowcw wskazywao, e istniej systemy wzajemnej kontroli i rwnowaenia wpyww (checks and balances), ktre ograniczaj wadz jednostek znajdujcych si na szczycie drabiny organizacyjnej. Rady nadzorcze, na przykad, czsto powstrzymuj decyzje dyrektorw firm. Wspzawodnictwo w ramach organizacji ogranicza absolutn wadz osb sprawujcych kontrol. Okresowe wybory urzdnikw publicznych rwnie zapobiegaj naduywaniu absolutnej wadzy. Mimo e istnieje tendencja do akumulowania wadzy na szczycie, wadza ta nie jest nieograniczona. INNE FORMY ORGANIZACJI Organizacja opisana przez Webera jest obecnie najpowszechniej spotykanym typem struktury formalnej. Istniej jednak i inne formy duych organizacji. ORGANIZACJE JAPOSKIE Od czasw odbudowy po II wojnie wiatowej Japonia staa si jedn z gwnych potg gospodarczych. Niektrzy przypisuj ten zadziwiajcy wzrost ekonomiczny zaletom szczeglnego modelu organizacyjnego korporacji japoskich, ktry wyrasta z dugiej tradycji przewagi grupy nad jednostk. W wielu korporacjach japoskich firma i pracownicy wi si na cae ycie. Korporacja bierze na siebie odpowiedzialno za dobrobyt pracownikw. Awanse

30

i podwyki zale gwnie od starszestwa; caa kariera zawodowa pracownikw przebiega w jednej firmie. Jednostk odpowiedzialn w japoskich firmach nie jest pojedynczy pracownik, ale maa grupa pracownicza. Ocenia si wydajno grupy, a nie konkretnego pracownika. Pracownicy zdobywaj rne umiejtnoci i dowiadczenie przechodzc wraz z upywem lat z jednej grupy do drugiej. Podejmowanie odbywa si raczej kolektywnie ni oligarchicznie. Oznacza to, e decyzje s omawiane i akceptowane na wszystkich poziomach organizacji i nie maj i nakazw pyncych z gry. Japoski model organizacyjny jest zupenie inny ni model spotykany najczciej w Stanach Zjednoczonych. Rnice form organizacyjnych wynikaj w duej mierze z podstawowych rnic midzy tradycyjnymi kulturami dwch narodw. W Japonii od wiekw kadziono nacisk na wiksze znaczenie ni jednostki. Jednostki dostrzegaj bliskie zwizki czce je z wanymi j parni spoecznymi; ich tosamo jest w znacznym stopniu zalena od tosamoci tych grup. W Stanach Zjednoczonych natomiast ceniono zawsze autonomi jednostki. Amerykanie postrzegaj siebie jako indywidualnoci majce fizyczn tosamo, ktra odrnia je od grupy, w jakiej funkcjonuj. Japoczycy ciesz si z poczucia bezpieczestwa, jakie zapewnia zwizek midzy jednostk a korporacj. Zwizek w nadaje ich egzystencji cenny wymiar stabilizacji i spjnoci. Amerykanie bardziej ceni wolno, jak daje dzielenie pracy od tosamoci. Skonni s do zmiany warunkw egzystencji, gdy wymaga tego sytuacja. KOLEKTYWIZM W ostatnim wierwieczu pojawia si w Stanach Zjednoczonych nowa i ma organizacji, ktrej pocztkw naley szuka w niepokojach spoecznych szedziesitych. Nowe organizacje, ktre s niebiurokratyczne i dziaaj i czciej w sferze usug spoecznych, uwaaj si za alternatyw wobec moralnoci establishmentu" duych organizacji formalnych (Rothschild-Witt, 1979). Czonkowie takich organizacji unikaj cisego podziau pracy prowadzcego do powstania wskich specjalnoci. S zachcani do udziau w rozmaitych zadaniach kolektywnych. W organizacjach tych podkrela si znaczenie indywidualnej kreatywnoci i inicjatywy, kosztem cile ustalonych przepisw i regulacji. Wadza jest raczej podzielona ni narzucana przez hierarchi statusw; w rzeczywistoci oficjalne tytuy nie s podstaw ani powodem wyraa szacunku i uznawania autorytetu. Klienci" traktowani s jako osoby, a sprawy czy kartoteki. Dziaalno organizacji kolektywnych ma charakter humanistyczny (ogniskujcy si na czowieku), a nie biurokratyczny. Ta forma organizacji moe by odpowiednia dla maych grup, poniewa w duych przedsiwziciach brakuje bezporedniego, osobistego kontaktu i midzy czonkami, jaki jest konieczny w organizacjach kolektywnych. Poza ty] organizacje tego rodzaju powicaj duo czasu na budowanie consensusu w procesie podejmowania decyzji, co wpywa ujemnie na skuteczno w wykonywaniu zada, np. usug spoecznych. Wydaje si jednak, e w spoeczestw amerykaskim jest miejsce dla niezwizanych z establishmentem organizacji kolektywnych, wiadczcych spoeczne i publiczne usugi w w bezporedni osobisty sposb. Organizacje te naley traktowa jako alternatyw duych instytucji biurokratycznych; nie mog one ich jednak cakowicie zastpi. REFORMA ORGANIZACYJNA Kilka duych organizacji prowadzi dowiadczenia z rnymi aspekt modelu japoskiego i kolektywnego, czc mae, zwarte grupy pracowni z kolektywnym procesem podejmowania decyzji. W niektrych firmach pracownicy maj zagwarantowane miejsce w radach nadzorczych, co daje im moliwo dzielenia odpowiedzialnoci za caociow polityk korporacji. Pracowniczy podzia akcji i inne inicjatywy tego rodzaju zachcaj pracownikw Kto wikszego zaangaowania i wikszej lojalnoci wobec firmy. Reformy s obecnie czstym zjawiskiem w nowoczesnych organizacjach; wci jednak nie stanowi znaczcego wyzwania dla tradycyjnej formy organizacji biurokratycznej. ORGANIZACJE A SPOECZESTWO Due organizacje biurokratyczne przyczyniaj si jednoczenie do zwikszenia i ograniczenia ludzkiej wolnoci. Oparcie procesu decyzyjnego, a zwaszcza polityki spoecznej, na racjonalnych zasadach i precedensach, a nie na przesankach osobistych, poszerza zakres wolnoci, sprzyjajc bezstronnej sprawiedliwoci, a nie faworyzowaniu jednostek. Z drugiej strony, biurokracje najczciej przywizuj wiksz wag do przeszoci (precedens) i obiektywizmu (oglne przepisy i regulacje) ni do niuansw konkretnej sytuacji. We wspczesnym spoeczestwie organizacje formalne pomagaj w osiganiu celw grupowych, a jednoczenie szkodz ludzkiemu duchowi". W ostatecznym rozrachunku jednak wikszo badaczy zgadza si z Weberem, e instytucje biurokratyczne zdecydowanie zwikszaj skuteczno i produktywno, przez co przynosz korzy wielu ludziom. W rozdziale tym omwilimy rne typy grup spoecznych badanych przez socjologw: grupy pierwotne i wtrne, swoje i obce, a take grupy odniesienia. Zanalizowalimy take proces tworzenia si grupy ze wzgldu na styczno jednostek i ich wsplne zainteresowania i pogldy. Zbadalimy normy grupowe:, w jaki sposb powstaj i jak oddziauj na czonkw (konformizm). Opisalimy rwnie aspekty struktury grupy: statusy, hierarchie statusw, granice. Omwilimy procesy grupowe (porozumiewanie si, konflikt, spjno), wpyw liczebnoci i przywdztwa na grup oraz podejmowanie decyzji w grupie. Drug cz rozdziau powicilimy organizacjom formalnym. Omwilimy ich charakterystyk, w tym planowanie, racjonalno i sformalizowanie. Zanalizowalimy niektre elementy biurokracji: specjalizacj, podzia pracy, hierarchi, przepisy i regulacje, bezosobowo w kontaktach z klientami i konieczno utrzymywania formalnych, spisanych dokumentw i kartotek. Zbadalimy ograniczenia biurokracji: nieskuteczno, zmian celw, rozrost, sztywno i tendencj do przeksztacania si w oligarchi. Opisalimy take inne formy organizacji: model japoski i kolektywny.

Rozdz. 6
31

SOCJALIZACJA: POWSTAWANIE ISTOTY SPOECZNEJ Przychodzimy na wiat jako potencjalne istoty spoeczne. Po urodzeniu i przez kilka nastpnych lat jestemy cakowicie bezradni i zaleni od innych, ktrzy zaspokajaj nasze podstawowe potrzeby biologiczne. Dojrzaa istota ludzka, czytajca te sowa, jest rezultatem nieprzerwanego procesu spoecznej interakcji, ktry pozwoli jej rozwin tosamo, przekonania i wiele umiejtnoci niezbdnych do aktywnego udziau w spoeczestwie. Ten wany proces nazywamy socjalizacj. W rozdziale tym zbadamy w najistotniejszy proces spoeczny i przekonamy si, w jaki sposb przeksztaca on organizm biologiczny, nazywany homo sapiens, w funkcjonujc istot spoeczn, w aktywnego czonka spoeczestwa. Na pocztku skoncentrujemy si na roli osobniczego dziedzictwa biologicznego (natura) i wspomagajcego rodowiska (wychowanie) w procesie socjalizacji. ZNACZENIE DOWIADCZENIA SPOECZNEGO NATURA A WYCHOWANIE Od ponad dwch stuleci uczeni spieraj si o to, czy nasza tosamo nasze zachowanie s zdeterminowane przez dziedziczno biologiczn czy przez dowiadczenia spoeczne. W sporze tym tradycyjnie przeciwstawia si natur wychowaniu. NATURA Po stronie natury opowiadaj si instynktywici, jak Mcdougall (1908), twierdz, e ludzkie zachowanie jest wynikiem dziaania instynktw, czyli wrodzonych, niezmiennych, genetycznie zaprogramowanych wzorw ( dziaa, ktre s wsplne caemu gatunkowi i nie podlegaj rnicowaniu ze wzgldu na dowiadczenie jednostki" (Goodman i Marx, 1978:120). Do roku 1924 (Bernard, 1924) wyrniono ponad 10 tys. instynktw odpowiedzialnych za zachowania spoeczne. Wrd nich znalaz si, na przykad, instynkt agresji prowadzcy do wojen, i instynkt afiliacji" (spoeczny) odpowiedzialny za powstanie samego spoeczestwa. Wkrtce jednak stao si jasne, e instynkty nie s wystarczajcym wyjanieniem ludzkiego zachowania z dwch powodw: po pierwsze, za kadym razem, gdy identyfikowano now form ludzkiego zachowania, konieczne byo odkrycie" wyjaniajcego j instynktu; pod drugie, zachowania uwaanej za instynktowne albo nie wystpoway w niektrych spoeczestwach, albo przyjmoway form inn od oczekiwanej. WYCHOWANIE Alternatywny pogld zakada, e ludzkie zachowanie jest wynikiem i dziaania rodowiska spoecznego. Psycholog John B., Watson (1924), ktry by zagorzaym zwolennikiem determinizmu rodowiskowego, wyrazi opini, e ludzkie i chowanie i ludzka tosamo mog by ksztatowane w dowolny, dany sposb Watson twierdzi, e gdyby pozwolono mu na cakowit kontrol nad otocz zdrowych niemowlt, wychowaby je na dowolnie wybrane przez siebie os Krtko mwic, zakada, e ich dziedzictwo biologiczne (natura) jest nieistotna, bo tylko wiat spoeczny (wychowanie) moe determinowa ich zachowanie. NATURA - WYCHOWANIE Obecnie panuje powszechna zgoda, co do tego, e zarwno natura, j| i wychowanie przyczyniaj si do rozwoju jednostki. Ostatnie badania w naukach o yciu uwiadomiy wszystkim, e biologia odgrywa istotn rol w ksztatowaniu si istoty ludzkiej. Niedawno biolodzy wyodrbnili gen, ktry ma by przyczyn choroby alkoholowej. Jednak nie wszyscy ludzie posiadajcy szczeglny gen zostaj alkoholikami, co wynika w duej mierze z ich otoczenia spoecznego i spoecznego dowiadczenia. Wikszo wspczesnych badaczy w naukach spoecznych przyznaje zarwno dziedziczno, jak i rodowisko maj wpyw na ksztatowanie si tosamoci i zachowa danej osoby. Kolejnymi dowodami potwierdzajcymi pogld s ostatnie badania nad identycznymi bliniakami (bliniakami o identycznym materiale genetycznym). Badania te wykazay, e identyczne bliniaki - mimo wsplnego materiau genetycznego - nie maj identycznych osobowoci. Ich zachowania spoeczne rwnie s inne. Sama dziedziczno genetyczna nie moe, zatem wyczerpujco wyjania takich czy innych form ludzkiego zachowania. Identyczne bliniaki wykazuj jednak wicej podobiestw: ni bliniaki pokrewne (bliniaki, ktre dziel tylko cz materiau genetycznego) i o wiele wicej podobiestw ni rodzestwo niebliniacze. Wynika z tego, e czynnik dziedzicznoci genetycznej odgrywa pewn rol w ludzkim rozwoju. Prawdziwa eksplozja wiedzy biologicznej, szczeglnie w zakresie da genetycznych, z pewnoci przyczyni si do dogbnego poznania zalenoci midzy natur a wychowaniem; zalenoci, dziki ktrym jestemy tacy jacy jestemy. ZNACZENIE IZOLACJI W DZIECISTWIE Jednym ze sposobw badania wpywu kontekstu spoecznego na rozwj jednostki jest obserwacja jednostek, ktre w dziecistwie nie miay kontaktw spoecznych lub te kontakty byy bardzo ograniczone. DZIKIE DZIECI Od czasu do czasu pojawiaj si relacje o dzieciach wychowanych przez dzikie zwierzta. Najczciej s to niewiarygodne doniesienia o nikej wartoci naukowej istnieje jednak kilka stosunkowo dobrze udokumentowanych przypadkw (p. Singh i Zingg, 1942; Malson, 1972; Lane, 1976). W kadym z tych przypadkw odnalezione dzieci trudno byo uzna za ludzi. Nie potrafiy mwi, chodziy na czterech koczynach lub mocno pochylone, na widok czowieka reagoway strachem bd wrogoci, jady, rozszarpujc poywienie zbami, tak jak zwierzta. Autorzy relacji o tych dzieciach najczciej nie byli wyksztaconymi badaczami spoecznymi; poza tym, nie wiemy,

32

jak yy owe dzieci, zanim je porzucono lub zagubiono w lesie. Mimo to relacje o dzikich dzieciach zwracaj uwag na niektre skutki, jakie brak kontaktu z ludmi wywiera na proces socjalizacji dziecka. DZIECI WYCHOWANE W ODOSOBNIENIU Istniej trzy znane przypadki dzieci wychowanych w stosunkowo duej izolacji od kontaktw spoecznych. Dwa przypadki - Anny i Isabelle - opisa Kingsley Davis (1940, 1947, 1948). Obie dziewczynki pochodziy ze zwizkw pozamaeskich i byy trzymane w odosobnieniu przez ojcw matek, cho Isabelle odizolowano razem z matk, osob guchoniem. Dziewczynki miay okoo szeciu lat, gdy je odnaleziono. Nie potrafiy mwi, chodzi ani zachowa czystoci. Byy apatyczne i obojtne na otoczenie. Anna umara na taczk po, czterech latach od chwili znalezienia, nauczywszy si jedynie kilku sw i wyrae, paru podstawowych czynnoci zwizanych z trosk o siebie i wypenianie prostych polece. Isabelle, ktr opiekowa si zesp lekarzy i psychologw powiodo si znacznie lepiej. Po mniej wicej dwch latach intensywnej pracy dziewczynka osigna normalny poziom rozwoju i moga pj do szkoy. Nie jest jasne, czy o lepszych wynikach Isabelle zadecydowao lepsze dziedzictwo biologiczne, odosobnienie wraz z guchoniem matk czy znakomita opieka, jak otoczon j po znalezieniu. Trzecie dziecko, Genie (Curtiss, 1977; Pines, 1981), miao podobne dowiadczenia jak Anna i Isabelle. Genie znalaza si w odosobnieniu, gdy miaa dwa lata, odnaleziono j w wieku lat trzynastu. Jej stan na pocztku przypomina stan Anny i Isabelle. Otoczono j opiek podobnej do tej, jak otrzymaa druga z opisanych dziewczynek. Genie zrobia znaczne postpy, ale nigdy nie osigna poziomu innych dzieci w jej wieku, tak jak udao si to Isabelle. Wszystkie trzy przypadki pokazuj, jak istotne znaczenie w rozwoju tych samych, ktre okrelamy jako normalne u homo sapiens, maj kontakty z ludmi. Co wicej, badania nad dziemi w sierocicach i podobnych instytucjach (Spitz, 1945; Dennis, 1960,1973; Yarrow, 1963; Bowlby, 1969; Rutter, 1974) wykazay, e dzieci te s fizycznie, spoecznie i emocjonalnie opnione w porwnaniu z rwienikami wychowywanymi w domu. Stan taki utrzymuje si nawet po opuszczeniu przez nie instytucji wychowawczych. Badania te wskazuj, e normalny" ludzki rozwj wymaga ludzkiej troski i kontaktw z ludmi, moliwoci obserwowania i uczenia si od innych, wreszcie, bliskiego kontaktu fizycznego z innymi istotami ludzkimi. PERSPEKTYWY TEORETYCZNE Proces socjalizacji by badany z rnych punktw widzenia. Trzy specyficzne ujcia wyrniaj si szczegowoci i interesujcym sposobem badania socjalizacji. S to: psychoanaliza, teoria poznawcza i interakcjonizm symboliczny. Niej przedstawimy krtko podstawowe zaoenia kadej z tych teorii. PSYCHOANALIZA: ZYGMUNT FREUD Zygmunt Freud (1856-1939) - lekarz i naukowiec - by twrc psychoanalizy, metody badawczej zajmujcej si treci i mechanizmami ludzkiego ycia psychicznego. Wyksztacenie pozwolio mu w peni doceni znaczenie zarwno czynnikw biologicznych (natura), jak i dowiadcze spoecznych (wychowanie) w rozwoju ludzkiej osobowoci. FUNDAMENTALNE POTRZEBY LUDZKIE Freud uwaa, e istniej uniwersalne potrzeby ludzkie (popdy), ktre pomagaj kierowa ludzkim zachowaniem i je ksztatowa. Pierwsz, z nich jest Eros, instynkt ycia", ktry, wedug Freuda wyjania ludzk potrzep tworzenia zwizkw i wizi z innymi. Drug jest Tanatos, instynkt mierci, ktry, jak sdzi Freud, stanowi podstaw naszych zachowa agresywnych. Te dwa popdy czsto s w opozycji wobec siebie; konsekwencj ich konfliktu jest dramat ludzkiej egzystencji. STRUKTURA OSOBOWCI Wedug Freuda osobowo zbudowana jest z trzech elementw: id, superego i ego. Maj one rne korzenie i funkcje, ale interakcja midzy nimi stanowi istot ycia psychicznego. Id jest siedzib powszechnych popdw biologicznych, ktre czsto do gaj si natychmiastowego zaspokojenia. Id jest w znacznej mierze nieuwiadamiane i dziaa zgodnie z zasad przyjemnoci": chce tego, co chce i kiedy chce. W ujciu psychoanalitycznym niemowl jest samym id; stanowi ono wizk potrzeb biologicznych domagajcych si natychmiastowego zaspokojenia. Zadania te nie zawsze s uwzgldniane z powodu wymaga ycia spoecznego i natury rzeczywistoci. Wymagania ycia spoecznego reprezentuje w osobowoci superego, ktrej jest podobne do tego, co nazywamy sumieniem. Superego zawdzicza powstanie nakazom i ograniczeniom narzucanym dziecku przez rodzicw. W miar jak dziecko dorasta i podlega coraz szerszemu zakresowi wpyww spoecznych, superego nadal si rozwija. Id i superego s pod wieloma wzgldami podobne do siebie. Zarwno id, jak i superego stawiaj dania, s stosunkowo nieelastyczne i czsto trac kontakt z rzeczywistoci. Czsto te s w opozycji wobec siebie. Id domaga si czego, a superego nie dopuszcza do tego ze wzgldu na normy spoeczne. Zadanie agodzenia konfliktw przypada trzeciemu elementowi osobowoci -ego. Ego jest t czci osobowoci, ktra ma kontakt z rzeczywistoci. Spenia funkcj mediatora midzy nierealistycznymi daniami id a restryktywnymi wymaganiami superego; prbuje rwnie dostosowa oba elementy do rzeczywistoci spoecznej. W istocie osobowo zawiera w sobie (przez obecno id i superego) taki sam konflikt (omwiony wczeniej), jaki istnieje midzy jednostk a spoeczestwem i midzy natur a wychowaniem. ROZWJ OSOBOWOCI Rozwj osobowoci ludzkiej odbywa si w kilku nastpujcych po sobie uniwersalnych, biologicznie uwarunkowanych i zwizanych z wiekiem fazach, ktre Freud nazwa fazami rozwoju psychoseksualnego". Fazy te

33

zwizane s z umiejscowieniem (kateksj) libido, czyli energii seksualnej bdcej pochodn instynktu ycia, w rnych czciach ciaa. Kateksj uwraliwia szczeglny obszar ciaa, sprawiajc, e staje si on przyjemny w dotyku, stymulacji czy manipulacji; obszar ten stanowi centrum zainteresowania. Pierwsz faz, obejmujc pierwszy rok ycia, Freud nazwa faz oraln. W trakcie jej trwania niemowl szuka przyjemnoci przez takie czynnoci, jak ssanie i gryzienie. Druga faza, rozpoczynajca si w drugim roku ycia, nazywana jest faz analn. Centraln spraw tego etapu jest kontrola nad wyprnianiem si. Przejcie do fazy fallicznej nastpuje midzy trzecim a pitym rokiem ycia. Jest to okres wstpnej inicjacji seksualnej. W tym czasie tworzy si kompleks Edypa, ktry zawdzicza sw nazw Edypowi - postaci z mitologii greckiej. Edyp zabi ojca i polubi matk. W teorii psychoanalitycznej kompleks ten dotyczy dziecicej skonnoci do tworzenia silnej wizi emocjonalnej -o seksualnych implikacjach - z rodzicem pci przeciwnej i do wrogiej rywalizacji z rodzicem tej samej pci. Kompleks rozwizuje si wraz z odchodzeniem dziecka od przywizania do rodzica pci przeciwnej i dochodzeniem do identyfikacji z rodzicem tej samej pci; wedug Freuda zjawiska te s bardziej wyrane u chopcw ni u dziewczt. Jedn z konsekwencji takiego rozwizania kompleksu Edypa jest prawidowa identyfikacja roli pci; problem ten omawiamy dokadnie w rozdziale 12. W fazie latencji, trwajcej od pitego roku ycia do okresu pokwitania, seksualizm traci na znaczeniu. W centrum zainteresowania znajduje si rozwj, umiejtnoci fizycznych i intelektualnych. Faza genitalna jest rezultatem ponownego przypywu energii seksualnej, co ma zwizek ze zmianami hormonalnymi okresu pokwitania. W przeciwiestwie do wczeniejszej fazy fallicznej jednostka jest ju gotowa do dojrzaych zachowa seksualnych, a take do dzielenia przyjemnoci seksualnej z innymi. Wyrnione przez Freuda fazy rozwoju osobowoci uwaane s za uniwersalne, biologiczne dziedzictwo gatunku ludzkiego. Dla rozwoju osobowoci wana jest take reakcja na umiejscowienie si libido. Dlatego - wedug Freuda osobowo jest wypadkow oddziaywania naszych cech biologicznych i wiadczenia spoecznego, cho sam Freud kad stosunkowo duy nacisk czynniki biologiczne. Powizanie natury i wychowania jest take szczeglnym znakiem teorii Erika Eriksona, psychoanalityka, ktry rozwin wiele pierwotnych idei Freudowskich. Erikson wykorzysta osignicia wiedzy socjologicznej i antropologgicznej w teorii psychoanalitycznej. We freudowskich fazach rozwoju psychoseksualnego uwzgldni on w wikszym stopniu rol kontekstu spoeczne definiujc na nowo cay proces jako rozwj psychospoeczny. Erikson bada take socjalizacj jako proces trwajcy przez cae ycie i opisa dodatkowe fazy rozwoju dorosych. TEORIA POZNAWCZA: JEAN PIAGET Podczas gdy Freud interesowa si niemal wycznie emocjonalnej aspektami socjalizacji, Jean Piaget (1896-1980) skoncentrowa uwag na obszarach rozwoju poznawczego. Cho Piageta rni od Freuda rozkad akcentw, czy ich pogld, e proces rozwojowy przebiega zgodnie z pewnymi uniwersalnymi fazami zakorzenionymi w biologii. Pocztkowo, Piaget bada rozwj poznawczy, uwanie obserwujc wasne dzieci. Doszed do wniosku, e proces rozwoju ma cztery fazy. FAZA SENSOMOTORYCZNA Pierwszy etap rozwoju, faza sensomotoryczna, wystpuje midzy pierwszymi dwunastoma a osiemnastoma miesicami ycia. W tym okresie ucz si przez zmysy, gwnie przez fizyczny kontakt ze wiatem. Popychaj, szturchaj, dotykaj, kopi i gryz przedmioty ze swego otoczenia. Nie potrafi jeszcze posugiwa si symbolami ani myle w sposb uporzdkowany., wiat jest bezporednim fizycznym dowiadczeniem otoczenia. FAZA PRZEDOPERACYJNA W drugiej fazie, nazywanej przedoperacyjn i trwajcej od osiemnastego miesica do sidmego roku ycia, zaczyna szybko rozwija si umiej posugiwania si symbolami (szczeglnie jzykiem). Dzieci zaczynaj rozumowa przynajmniej w podstawowy sposb, e istniej rzeczy, ktrych nie mog dotkn ani zobaczy. Potrafi rozrnia midzy rzeczywistoci a fantazj. Maj jednak egocentryczne spojrzenie na wiat. Widzenie rzeczywistoci z perspektywy innej ni wasna sprawia im trudno. Dziecko nie rozumie, na przykad, dlaczego pacze braciszek, ktremu odebrao zabawk. Zachowanie takie jest charakterystyczne dla pocztkowego okresu rozwoju tej fazy. FAZA OPERACJI KONKRETNYCH W fazie operacji konkretnych, trwajcej od sidmego do jedenastego roku ycia, pojawia si kolejna istotna umiejtno: stosowanie logiki i alternatywnych perspektyw. Logika pozwala dziecku poj natur zwizkw przyczynowo-skutkowych. Jednak jego mylenie wci zwizane jest z dajcym si atwo zidentyfikowa, konkretnymi przedmiotami i wydarzeniami, a nie z pojciami abstrakcyjnymi. Dziecko zaczyna docenia inne, ni wasna, perspektywy i rozumie moliwo alternatywnych punktw widzenia: jest to ogromny krok naprzd w rozwoju spoecznym. FAZA OPERACJI FORMALNYCH Czwart i ostatni faz Piaget nazwa faz operacji formalnych. Etap ten zaczyna si w dwunastym roku ycia. Dzieci, (ktre ju wkrtce bd nazywane modzie) zaczynaj myle abstrakcyjnie. Nie tylko pojmuj moliwo istnienia alternatywnych pogldw, ale potrafi je sobie wyobrazi. Umiejtno mylenia abstrakcyjnego pozwala im przekroczy granic czasu i przestrzeni. Potrafi wyobrazi sobie przyszo i miejsca, w ktrych nigdy nie byy Piaget uwaa, e wiek, w ktrym dzieci przechodz z jednej fazy do drugiej, zmienia si w zalenoci od dziecka, a nawet spoeczestwa, w ktrym si wychowuje. Utrzymywa jednak, e kolejno faz jest zdeterminowana prze nasze dziedzictwo biologiczne, a zatem uniwersalna i niezmienna. Pniejsi badacze, (np. Kohlberg, 1969) korzystali z

34

ujcia poznawczo-rozwojowegc podobnego do teorii Piageta, w studiach nad fazami rozwoju moralnego. Ostatnio ujcie to spotkao si z krytyk feministek (np. Gilligan, 1982), ktre twierdz, e kultywuje ono wyranie mski punkt widzenia na moralno i na rozwj moralny (a co za tym idzie, rozwj poznawczy). INTERAKCJONIZM SYMBOLICZNY GEORGE HERBERT MEAL Dziki umiejtnoci stworzenia syntezy pogldw innych i zorganizowania ich w stosunkowo spjn struktur teoretyczn George Herbert Mead (1863-1931) uwaany jest za twrc szkoy noszcej nazw interakcjonizmu symbolicznego. Mead by filozofem spoecznym, ktry z psychologiem Johnem Watsonem podziela pogld, e rodowisko jest zasadniczym elementem wypaczajcym ludzkie dziaania. Pierwotnie Mead nazwa swoje ujcie behaforyzmem spoecznym". W przeciwiestwie do Watsona kad jednak duy nacisk na zrozumienie procesw poznawczych, ktre prowadz do obserwowanych zachowa. Mead bada rozwj i organizacj jani (self). Interesowaa go rola jani w rozwizywaniu przeciwiestw midzy wolnoci i kontrol, zmian i stabilizacj, twrczoci i konformizmem. Ja staa si najwaniejszym elementem w podejciu interakcjonizmu symbolicznego do socjalizacji. ROZWJ JANI Ja wyrasta z dowiadczenia spoecznego, poniewa jednostka potrafi patrze na wasne dziaania z perspektywy swoich partnerw. Staje si to moliwe dziki jzykowi (systemowi znaczcych symboli; patrz rozdz. 3), ktry po zwala nam by w tym samym czasie zarwno przedmiotem, jak i podmiotem Mwic do innych, syszymy to, co mwimy, tak jak oni; co wicej, moemy reagowa na swoje stwierdzenia tak jak inni. W tej sytuacji jestemy zarwno podmiotem (osob dziaajc"), jak i przedmiotem dziaania (osob odbierajc"). W istocie Mead stwierdzi, e wanie przez przyjmowanie roli innego i patrzenie na siebie jak na przedmioty rozwijamy wasn ja. Ten pogld i ja uwypukla znaczenie kontekstu spoecznego, ograniczajc rol biologii.; W przeciwiestwie do Freuda i Piageta, Mead sdzi, e proces rozwojowy jani nie przebiega wedug kolejnych, zalenych od wieku faz. Uwaa, e ja staje si coraz bardziej zoona w wyniku poszerzania si krgu spoecznych dowiadcze. Rozrnia jednak wydarzenia pojawiajce si przed i po efektywnym wykorzystaniu jzyka. OKRES PRZEDWERBALNY W okresie przedwerbalnym dzieci, ktrych interakcje z innymi s elementarne, nie rozrniaj midzy tym, co jest jani, a tym, co ni nie jest. Stopniowo, dziki interakcjom z innymi, ktrzy nadaj nazwy-etykiety dziecku i rodowisku, dziecko zaczyna robi to rozrnienie. Porozumiewanie si take zaley od innych, ktrzy interpretuj" (w istocie przypisujc znaczenia) dziaania dziecka i nadaj im nazwy za pomoc symboli werbalnych. OKRES WERBALNY Kiedy dzieci rozwin zdolno rozumienia i korzystania z komunikat symbolicznej (jzyka i gestw), zaczynaj aktywnie wpywa na swj rozwj. W okresie werbalnym poznawcze umiejtnoci dziecka rozwijaj si w znacznym stopniu przez interakcj spoeczn. Zabawa. Wczesn form tej interakcji Mead nazwa zabaw. W trakcie zabawy dzieci ucz si odgrywania innych rl ni swoje, cho w stosunkom prosty sposb. Mog, na przykad, odgrywa rol matki karmicej butelk niemowl, a potem rol niemowlcia karmionego przez matk. W ten sposb dzieci dowiaduj si o istnieniu rnych rl spoecznych, z ktrych kada ma inny punkt widzenia. Zorganizowana gra. Nastpny etap interakcji spoecznej Mead nazwa zorganizowan gr. Na tym etapie dzieci rozwijaj umiejtno dostrzegania zwizku midzy wieloma rolami i traktowania odgrywanych przez siebie rl jako czci wikszego systemu rl. Mead czsto przytacza przykad w baseball, ktra uczy dzieci, e pozycja, jak zajmuj na boisku, jest powizana z innymi pozycjami. Aby dobrze gra na swojej pozycji, dzieci musz, doskonale zna inne pozycje. Rozwijajc t umiejtno, dzieci ucz si odgrywa role wielu innych i patrze na wasne dziaania z punktu widzenia perspektywy tych rl. Spojrzenie na wasne zachowanie z innego punktu widzenia ma ogromne znaczenie w rozwoju spoecznej jani. Uoglniony inny. Mead twierdzi, e w pniejszej fazie rozwoju dzieci potrafi spojrze na siebie nie tylko z perspektywy konkretnej innej osoby lub| roli, lecz take postrzegaj siebie z punktu widzenia wsplnoty" jako cao". W konsekwencji s zdolne do zrozumienia zasad" kierujcych ich dziaaniami, a take dziaaniami innych uczestnikw gry", ktr moe by baseball lub samo ycie. W przypadku gier dziecicych dziaaniami kieruj specyficzne przepisy w yciu za, zasadami s, jak twierdz socjologowie, normy i wartoci (patrz rozdz. 3). Mead nazwa t perspektyw rol uoglnionego innego". Rola ta uwalnia nas od wpywu konkretnych innych i sprawia, e robimy to, co uwaamy za suszne i waciwe, a nie to, co za suszne i waciwe uwaaj rodzice czy inne konkretne osoby. Zapewnia take pewien poziom stabilizacji oraz spoecznej kontroli naszych zachowa, ktre kierowane s przez standardy caej wsplnoty. NATURA JANI Cooley (1902) pisa o jani odzwierciedlonej" - naszym pojmowaniu siebie, ktre jest funkcj naszych reakcji na to, jak, wedle nas, postrzegaj nas inni. Pogld ten potwierdza znaczenie odgrywania roli innego w tworzeniu jani. Mead traktowa ja jako interakcj faz nazwanych mnie (me) i ja (I) ( ja przedmiotowe" i ja podmiotowe"). Faza mnie jest faz spoeczn jani. Jest to zinternalizowany porzdek spoeczny uwypuklajcy stabilizacj, przewidywalno i kontrol spoeczn. Razem z mnie" dziaa ja - innowacyjna, twrcza i nieprzewidywalna faza jani. Ja jest w istocie dialogiem midzy ja" i mnie". Mnie" jest produktem spoecznym, natomiast ja" nie ma skonkretyzowanego zwizku ze spoecznym dowiadczeniem.

35

Ja jest, wic rzeczywicie produktem interakcji midzy konkretn, niepowtarzaln jednostk a kontekstem spoecznym. Kady z nas inaczej pojmuje i interpretuje kontekst spoeczny. Dlatego rzeczywisto spoeczna jednej osoby nie musi by rzeczywistoci kogo innego. Ja" i mnie" s odpowiedzialne za podmiotowo (ja) i przedmiotowo (mnie) jani, oraz za znaczenie, jakie maj dla niej rwnoczenie wolno (ja), kontrola (mnie), zmiana (ja) i stabilizacja (mnie). CZYNNIKI SOCJALIZACJI Socjalizacja jest skomplikowanym procesem obejmujcym wiele jednostek, grup i instytucji spoecznych. W pewnym sensie, elementy te s kanaami, przez ktre spoeczestwo wkracza w proces socjalizacji; s one, w istocie, aktywnymi przedstawicielami spoeczestwa jako caoci. W tej czci omwimy niektre najwaniejsze czynniki nieustannego dramatu socjalizacji. RODZINA Jednym z najwaniejszych czynnikw socjalizacji jest rodzina. Rodzina jest pierwszym i najbardziej trwaym wiatem spoecznym dla niemowlcia i dziecka. Tworz si w niej pierwsze i najbardziej trwae wizi spoeczne. Umiejtno porozumiewania si - przez nauk jzyka - zdobywa si w rodzinie. W rodzinie take niemowl, a pniej dziecko, poznaje gwne elementy kultury. Rodzina jest w duej mierze caym wiatem spoecznym niemowlcia i dziecka, gwn aren jego dowiadcze. Rodzina zapewnia dziecku tosamo spoeczn w kategoriach rasy, religii, klasy spoecznej i pci, co z socjologicznego punktu widzenia jest rwnie wane. Przysze moliwoci yciowe: zdrowie, dugowieczno, wyksztacenie i rodzaj wykonywanego zawodu jest w znacznym stopniu uzalenione od rodziny, w jakiej urodzio si dziecko. Ko. (1963, 1969, 1976, 1977) wykaza, e interakcje rodzic-dziecko rni si w zalenoci od klasy spoecznej, co wynika po czci z rnych wartoci, jakie przekazuj dziecku rodzice nalecy do klasy robotniczej i redniej. SZKOA Ta instytucja spoeczna jest bezporednio odpowiedzialna za przekaz jednostce informacji, umiejtnoci i wartoci, ktre spoeczestwa uwaa wane dla ycia spoecznego. Nie chodzi tylko o czytanie, pisanie i liczenie, ale take o uczciwo, odpowiedzialno i punktualno mieszczce si w obrbie dziaa socjalizacyjnych szkoy. Szkoa pokazuje dziecku zupenie inne otoczenie spoeczne ni to, ktre poznao w rodzinie. Zwizki rodzinne s zwizkami bliskimi. Ludzie traktuj czonkw rodziny inaczej ni osoby spoza jej grona. Cho rodzice mog by mili i serdeczni do wszystkich dzieci, oczekuje si od nich (co zazwyczaj czyni) specjalnych uczu i wizi z wasnymi dziemi. W szkole nauczyciel powinien traktowa wszystkie dzieci tak samo. Dziaania nauczyciela powinny by okrelane raczej przez to, co dziecko robi, a nie przez to, kim jest. Nauczyciele nie mog tworzy specjalnych wizi" z wybranymi uczniami. Cho niekiedy sytuacje takie si zdarzaj, uwaane s za: waciwe. W szkole dzieci zapoznaj si ze sformalizowanym systemem ocen: stopniami i wiadectwami. System ten jest zupenie inny ni praktyka nieformalnych ocen stosowana w rodzinie i stanowi nowe, czasem trudne dowiadcz dla wielu dzieci. W szkole dzieci ucz si take wielu umiejtnoci niezbdnych w kontaktach interpersonalnych; ucz si, co to znaczy: dzieli si czym z innymi, robi co po kolei, by przygotowanym na porwnania z rwienikami. Krtko mwic, ten nowy wiat spoeczny dziecka przyczynia si zna do jego socjalizacji. GRUPA RWIENICZA Przed pjciem do szkoy wikszo dzieci styka si ze wiatem grupy rwieniczej. Ten obszar pod wieloma wzgldami rni si od rodziny. Po pierwsze, ju z definicji wynika, e grupa rwienicza skada si z jednostek o rwnym statusie, to znaczy dzieci w tym samym wieku i o tym samym oglnym statusie spoecznym. Po drugie, pozycja spoeczna w rodzinie zajmowana jest automatycznie, w grupie rwieniczej za trzeba na ni zapracowa. Po trzecie, w rodzinie (tak jak w szkole) socjalizacja przebiega w sposb przemylany i zaplanowany; w grupie rwieniczej znaczna cz socjalizacji odbywa si bez jakiegokolwiek przemylanego planu. Grupa rwienicza - podobnie jak szkoa - spenia istotn funkcj polegajc na rozlunieniu wizw czcych dziecko z rodzin, ktra pocztkowo stanowi wszechogarniajcy kontekst spoeczny. Zarwno szkoa, jak i grupa rwienicza przedstawiaj dziecku dodatkowe, niekiedy alternatywne, modelem zachowa, a take norm i wartoci. W rezultacie, dziecko uczy si, jak radzi sobie z pozostajcymi w konflikcie pogldami tych, ktrych uwaa za watych, ktrych socjologowie okrelaj mianem znaczcych innych". MASS MEDIA Omwione powyej czynniki socjalizacji wchodz w interakcje i osobiste kontakty z osob socjalizowan. Inaczej jest w przypadku mass mediw (rodkw spoecznego przekazu), ktre s zbiorem rnych sposobw komunikowania treci przeznaczonych dla wielu odbiorcw (obejmuj np. radio, telewizj, filmy, gazety, magazyny, ksiki, a take szczeglnie w dzisiejszych czasach kasety wideo, pyty, kasety audio i pyty kompaktowe). Media wpywaj na socjalizacj, prezentujc dodatkowe i alternatywne modele rl, a take norm j wartoci spoecznych. By moe najwaniejszym wspczesnym rodkiem spoecznego przekazu jest telewizja. Pozytywn stron telewizji jest znakomite spenianie przez ni funkcji edukacyjnej (np. Ulica Sezamkowa). Telewizja w atwo przyswajalny sposb poszerza horyzonty dziecka, pokazujc mu miejsca i wydarzenia, ktrych nie mogoby dowiadczy bezporednio (np. serie filmw przyrodniczych). Negatywn stron telewizji jest ukazywanie przez wiele programw nierealistycznego i zbyt uproszczonego obrazu wiata, oraz szczeglnie czste pokazywanie przemocy. Dopiero od niedawna telewizja zacza prezentowa prawdziwszy obraz ludzi tworzcych nasze spoeczestwo, szczeglnie czonkw grup mniejszociowych, i odchodzi od stereotypowego portretowania jednostek.

36

Filmy wideo i muzyka odgrywaj coraz wiksz rol w socjalizacji modziey. Obecnie mona zauway tendencj do oznaczania potencjalnie niebezpiecznych czy kontrowersyjnych pyt i tam (tak jak oznacza si filmy), co ma zalewni kontrol nad dostpem modych ludzi do tych mediw. INNE CZYNNIKI Oprcz rodziny, szkoy, grupy rwieniczej i mass mediw na socjalizacj wpywaj rwnie instytucje religijne, ssiedztwo, organizacje rekreacyjne, wsplnoty itp. Wszystkie te czynniki przyczyniaj si do rozwoju sposobu postania wiata przez jednostk i do zrozumienia przez ni, czym jest zachowanie spoecznie podane i niepodane. W niektrych przypadkach wpyw czynnikw socjalizacji moe by niezwykle istotny. SOCJALIZACJA PRZEZ CAE YCIE Wikszo omwionych powyej zjawisk zwizanych z socjalizacj dotyczya wieku niemowlcego i dziecistwa. Socjalizacja jest jednak procesem trwajcym przez cae ycie. Nie koczy si wraz z dziecistwem, cho w pniejszym okresie przyjmuje inne formy. SOCJALIZACJA ROZWOJOWA Terminem socjalizacja rozwojowa okrela si kontynuacj, socjalizacj, ktra rozpocza si w dziecistwie. Ten typ socjalizacji opiera si na wczeniejszym wyksztaceniu. Edukacja formalna, na przykad, jest w duej mierze spraw socjalizacji rozwojowej. RESOCJALIZACJA Niekiedy dowiadczamy procesu resocjalizacji, ktry polega na wykorzenieniu i restrukturyzacji podstawowych wartoci, postaw czy tosame Z resocjalizacj dobrowoln mamy do czynienia w przypadku konwersji religijnej, a take u jednostek z wasnej woli poddajcych si psychoterapii. W okrelonych przypadkach celem jednostki jest zmiana tosamoci na now, oraz - czasem zmiana istniejcych wartoci i sposobw zachowania. Resocjalizacja moe mie take podstaw niedobrowoln, na przykad, gdy wadze ska kogo na pobyt w wizieniu czy szpitalu psychiatrycznym. W przypadku resocjalizacji przymusowej czsto wymagany jest pobyt w tym, co Goffman (1961) nazywa instytucj totaln". rodowisko to pozwala jedno na szybkie zerwanie z przeszoci i daje czynnikom resocjalizacyjnym nie cakowit kontrol nad wszystkimi dziaaniami jednostki. KONIECZNO SOCJALIZACJI W WIEKU DOJRZAYM Wraz z dojrzewaniem przejmujemy rne statusy i odgrywamy nowe role (Brim i Wheeler, 1966). Poniewa statusy te byy dla nas wczeniej nieosigalne (np. status zawodowy czy maeski), nie moglimy nauczy si wymaga: nowych rl. Dodatkowe dowiadczenia socjalizacyjne, takie jak formalna nauka zawodu czy przyuczenie do zawodu w miejscu pracy, wypeniaj t luk. Jeli chodzi o role maeskie i rodzicielskie, wczeniejsze dowiadczenia okazuj i najczciej niewystarczajce i konieczna jest dalsza socjalizacja rozwojowa. Socjalizacja w wieku dojrzaym potrzebna jest rwnie wtedy, gdy szybka zmiana spoeczna wywouje transformacje norm. Na przykad: rola zwizana ze statusem kobiety" znacznie si zmienia w trakcie ycia jednego pokolenia. Wyuczone przed dwudziestu laty pojcia, okrelajce zachowanie waciwe dla danej pci, nie maj dzisiaj takiego zastosowania. Od wspczesnej kobiety wymaga si nowych norm, wartoci i zachowa. Mona to osign przez cig socjalizacj. Naley wspomnie take o tym, e wikszo tego, czego uczymy si w dziecistwie, skada si z oglnych i abstrakcyjnych norm i wartoci, ktre czsto musz by modyfikowane, gdy stosujemy je w praktyce. Na przykad: uczymy dzieci szczeroci. Pniej dzieci musz si nauczy, e w niektrych sytuacjach szczero naley powcign delikatnoci. ZMIANY TRECI SOCJALIZACJI To, czego uczymy si w dziecistwie, czsto rni si od tego, czego uczymy si w wieku dojrzaym. W dziecistwie uczymy si oglnych norm i wartoci. W wieku dojrzaym wikszy nacisk kadzie si na jasne, zrozumiae zachowana. Jednostka wie, co robi, i dlatego koncentruje si na tym, jak to robi. Ludzie musz czsto dokonywa syntezy rnych fragmentw wiedzy zdobytej szkole i w pracy, by ich zachowania suyy osiganiu celw. Idealizm kojarzy si zazwyczaj z modoci, realizm z wiekiem dojrzaym. Idealizm nie musi znika z wiekiem, ale czsto bywa konfrontowany z rzeczywistoci. Jednym z trudniejszych aspektw socjalizacji w wieku dojrzaym jest umiejtno realistycznego widzenia wiata i zachowania przy tym ideaw. Nie pytamy ju: Dlaczego tak si dzieje?", ale Jak zrobi to najlepiej?" Na przykad: przez ostatnie dwadziecia lat wielu dziaaczy ruchu ekologicznego nauczyo si czy idealistyczne pogldy z rzeczywistoci ekonomiczn i spoeczn. Socjalizacja w wieku dojrzaym wymaga przejcia od zalenoci do autonomii a nastpnie do oddziaywania na innych (Goodman, 1985:82-83). Jednak zanim dokonamy tego przejcia, musimy nauczy si niezbdnych umiejtnoci. SOCJALIZACJA A WOLNO Natura procesu socjalizacji zmusza do zadania pytania, czy prawidowy przebieg tego procesu ogranicza wolno jednostki. Wrong (1961) utrzymuje, e socjalizacja nigdy nie jest cakowita. Posikujc si pracami Freuda, Wrong wykazuje, e cho istoty ludzkie s istotami spoecznymi, nigdy nie s w peni zsocjalizowane". Mead mia bardziej wywaone pogldy w tej kwestii: twierdzi, e cho ludzie trac nieco wolnoci w trakcie ycia spoecznego, w zamian zyskuj korzyci pynce ze stosunkw spoecznych. W jani ja" i mnie" reprezentuj rwnowag midzy potrzebami spoecznymi a potrzebami jednostki. W ujciu interakcjonizmu symbolicznego fazy ja" i mnie" nie pozostaj w wewntrznym konflikcie; nie pozostaj w nim rwnie jednostka i spoeczestwo. (W ujciu psychoanalitycznym id" i superego" s w konflikcie). Ja" i mnie" funkcjonuj razem jako ja. Jednostka i spoeczestwo s dwiema stronami tej samej monety. Cho midzy nimi moe zdarzy si konflikt, nie oznacza to, e

37

s w wewntrznej opozycji wobec siebie. Jeden z elementw nie ogranicza w sposb automatyczny i cakowity wolnoci drugiego. Ludzie czsto wybieraj i dowolnie cz rne dowiadczenia socjalizacyjne. Nie mona, zatem mwi o jednym, zuniformizowanym procesie socjalizacji, ktry tumiby cakowicie wolno jednostki. Ludzie maj wolno wyboru i podejmowania dziaa zgodnych z tym wyborem. W istocie nasz system prawny oparty jest na zaoeniu, e kady ponosi indywidualn odpowiedzialno za indywidualn wolno wyboru. Zrozumienie procesu socjalizacji uzdalnia nas do sprawowania znacznej kontroli nad naszym yciem. W rozdziale tym omwilimy proces socjalizacji. Na pocztku skoncentrowalimy si na trwajcym od dwch wiekw sporze na temat tego, co jest waniejsze w rozwoju istoty ludzkiej: natura czy wychowanie. Opisalimy pogldy zwolennikw zarwno jednej, jak i drugiej teorii. Podsumowalimy take szkodliwy wpyw izolacji spoecznej na ludzki rozwj.

38