Toksykologia to nauka o truciznach. Nazwa pochodzi od greckiego sowa toksikon trucizna i logos wiedza, nauka.

a. Postp wiedzy o truciznach by cile zwizany z rozwojem leczenia i znajomoci lekw. Najdawniejsze znane zapisy o truciznach i ich stosowaniu pochodz ze rde staroegipskich i hinduskich. Zawieraj informacje o stosowaniu opium, alkaloidw tropinowych, cykuty, akonityny, niektrych metali, jak: arsen, ow, antymon, mied. Znana take bya wyjtkowa sia toksyn zwierzcych, gwnie wy i insektw. Paracelsus, wybitny przedstawiciel postpowej myli medycznej okresu redniowiecza, uznawany przez wspczesnych za prekursora toksykologii, sformuowa pojcie trucizny jako indywiduum chemicznego o okrelonych waciwociach i strukturze. Paracelsus wskazuje na dowiadczenie, jako zasadnicze rdo informacji o wpywie trucizn na organizm, wprowadza pojcie dawki dominujcego parametru warunkujcego terapeutyczne lub toksyczne dziaanie zwizku. Synne jest i do dzisiaj aktualne stwierdzenie Paracelsusa: Wszystko jest trucizn i nic ni nie jest. Dawka decyduje tylko, czy co nie jest trucizn. TRUCIZNY, ZATRUCIA, PODZIA Toksykologia wspczesna najwiksz uwag przywizuje nie tylko do ostrych zatru, lecz take do chorb, ktre ze wzgldu na zanieczyszczenie rodowiska obejmuj nieraz ca populacj lub grupy ludnoci szczeglnie wraliwych lub naraonych. Udowodniono, ze wiele czynnikw wpywa na zdrowie czowieka. RDO SUBSTANCJA EKSPOZYCJA ORGANIZM ODPOWIED EKSPOZYCJI CHEMICZNA powietrze waciwoci * droga wiek natychmiastowa woda fizykochemiczne wchaniania rasa opniona gleba z powietrzem pe ywno doustna wraliwo skrna status zdrowotny pozajelitowa wielko ekspozycji stenie dawka szybko wchaniania Waciwoci fizykochemiczne, takie jak lotno, rozpuszczalno, warunkuj rozmieszczenie w rnych przedziaach rodowiskowych.0Substancja chemiczna, zanim dotrze do badanego organizmu, moe podlega wpywowi czynnikw rodowiskowych. Takie czynniki, jak trwao fizykochemiczna (odporno na utlenianie, hydroliz, promieniowanie itp.) okrela, jaka cz stenia rodowiskowego jest aktywna w bezporednim ssiedztwie badanych organizmw. Substancje chemiczne mog dociera do badanego organizmu na drodze acucha pokarmowego. W tym przypadku niektre substancje mog by szybko wchaniane i powoli wydalane, co przyczynia si do ich zwikszonych ste w niektrych narzdach. Rozwj wiedzy ostatniego 20-lecia wyranie wskazuje, e czynniki rodowiskowe maj bezporedni wpyw na wywoanie nowotworw u ludzi. Potwierdzaj to doniesienia dotyczce wywoywania raka zawodowego przez rne zwizki chemiczne, jak rak pcherza moczowego u robotnikw naraonych na aminy aromatyczne; nowotwory puc u osb naraonych na chrom, arsen, eter dichlorometylowy. Wykazano rwnie dodatnia korelacj midzy paleniem papierosw a zapadalnoci na nowotwory puc. Naley take podkreli, e nie zawsze istnieje korelacja midzy ostra toksycznoci a rakotwrczoci. Czsto zwizek chemiczny o duej ostrej toksycznoci nie wykazuje dziaania nowotworowego, a zwizek chemiczny, ktry wywouje u zwierzt nieznaczne dziaania toksyczne w ostrym zatruciu moe mi bardzo silne dziaanie rakotwrcze. Skutki dziaania toksycznego, w zalenoci od rodzaju substancji, wystpuj i rozwijaj si nieraz po naraeniu powtarzanym i wynikaj z kumulacji zwizku toksycznego 1

lub jego metabolitw w organizmie. Wystpuje wwczas okres utajenia, ktry moe by bardzo dugi, zwaszcza wtedy, kiedy dawka substancji chemicznej jest bardzo maa. Trucizna jest to substancja, ktra po wchoniciu do organizmu lub wytworzona w organizmie powoduje zaburzenie jego funkcji lub mier. Substancje uchodzce za szkodliwe wywouj okrelone efekty biologiczne lub zdrowotne, ktre wystpuj podczas naraenia lub w okresie pniejszym, a take w nastpnych pokoleniach. Bardzo toksyczna substancja powoduje te skutki po podaniu bardzo maych iloci (dawek), natomiast substancja mao toksyczna wywiera dziaanie szkodliwe po podaniu w odpowiednio duej iloci. Przy ocenie toksycznoci naley bra pod uwag nie tylko ilo (dawk) substancji podanej lub wchonitej, lecz take drog podawania (np. wdychanie, podanie doustne, na skr, wstrzyknicie), a take czsto podawania (jednorazowo, kilkakrotnie), czas potrzebny do wystpienia zmian (efektw) niekorzystnych oraz zakres i stopie uszkodzenia. Naraenie (ekspozycja) jest to fizyczny kontakt ywego organizmu z czynnikiem chemicznym, fizycznym lub biologicznym, wyraony steniem lub nateniem i czasem trwania. Podczas naraenia moe wystpowa pobranie substancji chemicznej, a nastpnie jej wchonicie, ktre opisuje si dawk wchonit. Obecno substancji chemicznej w prbkach materiau biologicznego (powietrze wydechowe, pyny ustrojowe, tkanki) jest bezporednim dowodem naraenia. Brak substancji chemicznej w tych prbkach nie musi oznacza braku aktualnego naraenia. Naraenie wyraone jest take przez stenie substancji w powietrzu bd w wodzie do picia lub przez dawk pobran, tzn. ilo wprowadzon do organizmu wraz z odpowiednim nonikiem, tj. powietrzem, wod do picia lub ywnoci. Efekt jest to kada biologiczna zmiana w organizmie, narzdzie lub tkance spowodowana lub zwizana z naraeniem na substancj chemiczn. Efekt szkodliwy jest to nieodwracalna zmiana biologiczna pojawiajca si podczas lub po zakoczeniu naraenia. Jest to zaburzenie czynnociowe lub uszkodzenie morfologiczne, ktre moe wpywa na wydolno caego organizmu lub moe zmniejszy jego sprawno w warunkach dodatkowego obcienia, a take moe zwikszy jego wraliwo na dziaanie innych czynnikw. Zmiany niekorzystne lub anormalne wystpuj wwczas, gdy wyniki pomiarw znajduj si poza zakresem wartoci prawidowych. Zakres wartoci prawidowych jest oznaczany na podstawie pomiarw wykonanych w grupie osobnikw uznawanych za zdrowych i wyraony statystycznie jako 95 % przedzia ufnoci dla wartoci redniej lub dla poszczeglnych osobnikw jako 95 % przedzia tolerancji. Dziaanie niekorzystne, szkodliwe albo niepodane dla zdrowia moe by odwracalne lub nieodwracalne. Odwracalne skutki dziaania zwizku chemicznego s odchyleniami od prawidowej struktury lub funkcji, ktre powracaj do zakresw wartoci fizjologicznych po przerwaniu naraenia. Podstawowe znaczenie w tym przypadku ma pojcie uszkodzenia biochemicznego, ktre moe by zdefiniowane jako zmiana biochemiczna lub defekt biochemiczny, bezporednio poprzedzajcy zmian patologiczn lub zaburzenia czynnociowe. W przypadku skutkw nieodwracalnych odchylenia pozostaj lub nawet nasilaj si po zakoczeniu naraenia. Niektre skutki toksycznego dziaania substancji chemicznych, jak: uszkodzenie podu, mutacje, nowotwory zoliwe, choroby neurologiczne, marsko wtroby lub rozedma puc s na og nieodwracalne. Termin dawka jest stosowany do wskazania iloci podanej, natomiast ilo obecna w medium podlegajcym badaniu jest okrelona terminem stenie.

Stenie krytyczne w komrce jest to stenie, przy ktrym zachodz zmiany czynnociowe komrki odwracalne lub nieodwracalne, niepodane lub szkodliwe. Narzdem krytycznym nazywamy narzd, ktry jako pierwszy osiga stenie krytyczne substancji toksycznej. Wraliwo narzdw moe wykazywa rnice osobnicze. Za efekt krytyczny, zdrowotny przyjto swoisty efekt lub jego prekursora w warunkach naraenia na substancj chemiczn. DAWKI Dziaanie toksyczne substancji chemicznej zaley od jej dawki i stenia w atakowanym narzdzie lub ukadzie. Dawka jest to ilo substancji chemicznej podana, pobrana lub wchonita do organizmu w okrelony sposb, warunkujc brak lub wystpienie efektw biologicznych wyraonych odsetkiem organizmw odpowiadajcych na t dawk. Podawana ona jest w jednostkach wagowych na mas lub powierzchni ciaa, niekiedy dodatkowo na dob. W zalenoci od skutkw (efektw) wywoywanych przez ksenobiotyki rozrnia si niej wymienione dawki: Dawka graniczna lub dawka progowa (dosis minima, DM). Jest to ilo substancji, ktra wywouje pierwsze spostrzegalne skutki biologiczne. Nazywamy to progiem dziaania, ktry jest zdefiniowany jako najmniejszy poziom naraenia lub najmniejsza dawka,, ktre powoduj zmiany biochemiczne, przekraczajce granice przystosowania homeostatycznego. Dawka lecznicza (dosis therapeutica, dosis curtiva, DC). Wykazuje dziaanie farmakoterapeutyczne i nie wywouje istotnych zakce procesw fizjologicznych. Dawka toksyczna (dosis toxica, DT) jest to ilo substancji, ktra po wchoniciu do organizmu wywouje efekt toksyczny. Dawka miertelna (dosis letalis, DL) jest to ilo substancji powodujca mier organizmu po jednorazowym podaniu. We wspczesnej toksykologii wan rol odgrywa ostatnia z podanych dawek okrelana jako dawka miertelna medialna LD50, jest to statystycznie obliczona na podstawie wynikw bada dowiadczalnych ilo substancji chemicznej, ktra powoduje mier 50% organizmw badanych po jej podaniu w okrelony sposb. RODZAJE ZATRU Zatrucie jest to proces chorobowy z klinicznymi objawami podmiotowymi i przedmiotowymi, wywoany przez substancj chemiczn pochodzenia egzo- lub endogennego. Biorc pod uwag dynamik, mechanizm oraz dziaanie trucizny na organizm zatrucia mona podzieli na: Zatrucia ostre. Charakteryzuj si one szybkim rozwojem szkodliwych zmian w organizmie, powstajcych w cigu krtkiego czasu po wprowadzeniu jednorazowej dawki trucizny doodkowo, inhalacyjnie lub po naniesieniu na skr. Na og objawy uszkodzenia lub mier wystpuj po 24 h. Charakteryzuj si przewanie du dynamik objaww klinicznych. Zatrucia podostre. Szkodliwe zmiany w organizmie wystpuj mniej gwatownie po podaniu jednorazowej lub kilkakrotnej dawki. W zatruciach podostrych wykrycie powstaych zmian patologicznych jest czsto moliwe po zastosowaniu fizjologicznych bada czynnociowych narzdw. Zatrucia przewleke. Powstaj wskutek dziaania maych dawek trucizny podawanych przez duszy okres na og pod wpywem kumulacji trucizny w organizmie. Zatrucia przewleke powstaj zwykle w wyniku zatru przypadkowych, np. przebieg zatru zawodowych ma przewanie charakter przewleky. Substancje toksyczne, zanieczyszczajce rodowisko czowieka, wystpuj przewanie w tak maych steniach, e wywouj tylko dziaanie przewleke. Reakcja organizmu na wnikanie zwizkw toksycznych zaley od ich waciwoci fizykochemicznych, drogi wchaniania, dawki, pci, wieku, oglnego stanu zdrowia i odywiania, a take czynnikw zewntrznych, jak: temperatura, okres naraenia, wilgotno powietrza. Zatrucia wystpujce wrd ludzi mona podzieli na: 3

Zatrucia rozmylne (samobjcze lub zbrodnicze). Zatrucia rozmylne, zwaszcza lekami, stanowi cigle wany problem spoeczny. Najczciej w tym celu byy uywane: barbiturany, chinina, leki uspokajajce, tabletki od blu gowy, fosforek cynku, nieraz ze znaczn dawk alkoholu etylowego. W zatruciach zbrodniczych najczciej s uywane: arszenik, strychnina, sublimat, cyjanek potasu. Obecnie do prb samobjczych najczciej wykorzystywane s opiaty (amfetamina, opiaty w poczeniu z lekami z grup benzodiazepin, barbituranw, fenotiazyn). Zatrucia przypadkowe. Zatrucia te mog by ostre, jak w przypadku zatru rozmylnych lub przewleke. Z zatruciami przypadkowymi mona si czsto spotka w yciu codziennym, np. omykowe podanie lekw lub ich przedawkowanie, zatrucia chemikaliami uywanymi w gospodarstwie domowym, spoywanie ywnoci nie tylko skaonej mikroorganizmami, lecz take zanieczyszczonej substancjami toksycznymi, a szczeglnie rodkami ochrony rolin. Toksyczno alkoholi Alkohol metylowy Metanol, karbinol, spirytus drzewny, Methanol, CH3OH, temp. wrz. 64,5C.. Wystpowanie, zastosowanie, naraenie. Alkohol metylowy powstaje podczas suchej destylacji drewna. Jest stosowany jako: rodek zapobiegajcy zamarzaniu, rozpuszczalnik szelaku i lakierw, znajduje si rwnie w politurze meblowej oraz jest dodawany w celu skaenia alkoholu etylowego. Stosowany jest ponadto w przemyle chemicznym jako surowiec wyjciowy do otrzymywania aldehydu mrwkowego oraz w reakcjach metylowania. Alkohol metylowy to powane rdo naraenia w przemyle chemicznym i meblarskim. Moe take zagraa zdrowiu i yciu jako rodek konsumpcyjny (uywka). Rocznie notuje si ok. 100 zgonw spowodowanych spoyciem lub wdychaniem par alkoholu metylowego. Losy w organizmie. Alkohol metylowy szybko wchania si z ukadu oddechowego, przewodu pokarmowego oraz przez skr. Po wchoniciu do krwi przemieszcza si do narzdw i tkanek, w ktrych gromadzi si proporcjonalnie do ich uwodnienia. Jest to bardzo istotne zjawisko wyjaniajce toksyczno narzdow metanolu, a w tym oka. Przemiana alkoholu metylowego to system dehydrogenazowy, ktry zdecydowanie przewaa w utlenianiu alkoholu u map i ludzi. Przemian przy udziale dehydrogenazy alkoholowej (ADH) oraz aldehydowej (AdDH) mona przedstawi nastpujco: CH3-OH ADH AdDH HCHO HCOOH O2 CO2 +H2O

Przemiana do kwasu mrwkowego zachodzi tak szybko, e prby wykrycia aldehydu mrwkowego we krwi lub tkankach map i ludzi, zatrutych duymi dawkami alkoholu metylowego, nie powiody si. Kwas mrwkowy utlenia si na drodze aromatycznej, przy udziale kwasu foliowego jako kofaktora, do dwutlenku wgla. Alkohol metylowy jest metabolizowany u ssakw naczelnych i u czowieka z szybkoci 5-krotnie mniejsz ni alkohol etylowy. Po pojedynczej dawce jego wydalanie przez nerki i puca trwa co najmniej 4 doby. Alkohol metylowy nie kumuluje si w organizmie ssakw ani czowieka, natomiast w pewnym stopniu w tkankach gromadzi si kwas mrwkowy. Mechanizm dziaania toksycznego. Mechanizm ten jest zoony i zwizany przede wszystkim z metabolitami metanolu, tj. aldehydem mrwkowym i kwasem mrwkowym.W organizmie czowieka oraz ssakw wyszego rzdu przemiana alkoholu metylowego do dwutlenku wgla zachodzi znacznie wolniej w ukadzie dehydrogenaz i obserwuje si kumulacj kwasu mrwkowego lub mrwczanw w tkankach oraz w oku. Kwas mrwkowy prowadzi do cikiej kwasicy metabolicznej i charakterystycznych zmian zwyrodnieniowych w oku. Formaldehyd, ktry jest siln trucizn protoplazmatyczn, powoduje zmiany zwyrodnieniowe komrek miszu wtrobowego, nerek i serca. W oku zmiany zwyrodnieniowe dotycz nie tylko siatkwki, lecz take nerwu wzrokowego oraz nabonka rogwki. Zatrucie ostre. Zatrucia ostre alkoholem metylowym zarwno wziewne, jak i przez skr mona podzieli na zatrucia lekkie, rednio cikie i cikie. 4

Zatrucia lekkie. Charakteryzuj si uczuciem zmczenia, blem gowy, nudnociami, a po 24-48 h zaburzeniami widzenia. Zatrucia rednio cikie. Wystpuj w nich silne zawroty gowy, nudnoci, wymioty oraz depresja o.u.n. Zaburzenia widzenia pojawiaj 24-48 h i mog by przemijajce lub nieodwracalne. Zatrucia cikie. W pocztkowej fazie charakteryzuj si objawami zatrucia rednio cikiego. W miar rozwoju zatrucia obserwuje si nasilenie wentylacji puc, szybki i pytki oddech spowodowany kwasic. Pojawia si sinica, spadek cinienia krwi, rozszerzenie renic, piczka oraz przekrwienie tarczy nerwu wzrokowego z zatarciem jej konturw. Obserwuje si take zmniejszenie zasobu zasad, poniej 20 mmol/1 (20 mEq/l), oraz wystpienie niewyrwnanej kwasicy. Zgon z powodu niewydolnoci oddechowej nastpuje u 25% ciko zatrutych. Zatrucie przewleke. S to gwnie zatrucia inhalacyjne. Jako pierwszy objaw zatrucia wystpuje czsto zaburzenie widzenia. Pocztkowo jest to lekkie upoledzenie widzenia, nastpnie przechodzi w zwenie pola widzenia i w cakowit lepot. Metody oceny naraenia. Stenie metanolu we krwi okrela si za pomoc chromatografii gazowej lub metod enzymatyczn wystandaryzowan na metanol. Ocena zmniejszenia zasobu zasad wskazuje na rozwijajc si kwasic. Wartoci biologiczne i toksyczne. Najwysze Dopuszczalne Stenie alkoholu metylowego w rodowisku pracy (NDS) wynosi 100 mg/m3, w powietrzu dla obszarw chronionych 0,5 mg/m3 i specjalnie chronionych 0,1 mg/m3. Dopuszczalne stenie metanolu (DSB) w moczu u osb naraonych zawodowo wynosi 5 mg/g kreatyniny dla moczu pobranego jednorazowo pod koniec ekspozycji. Stenie metanolu we krwi 10-100 mg/dm3 wskazuje na zatrucie, a stenie 500 mg/dm3 jest bezwzgldnym wskazaniem do hemodializy. Doustna dawka miertelna (LD100) metanolu dla osoby dorosej wynosi ok. 100 cm3. Leczenie zatru alkoholem metylowym polega na wyrwnaniu zaburze metabolicznych, blokowaniu metabolizmu alkoholu metylowego przez podawanie alkoholu etylowego, a w przypadkach cikich na przyspieszeniu wydalania alkoholu metylowego przez oczyszczanie pozanerkowe (hemodializa). Alkohol etylowy podaje si we wlewie doylnym w postaci 5-15% roztworu w 5% roztworze glukozy. Pocztkowo naley podawa 750 mg alkoholu etylowego na 1 kg m.c., a pniej 500 mg/kg mc. co 4 h. W tym czasie stenie alkoholu etylowego osoby zatrutej powinno wynosi ok. 21,7 mmol/1 (100mg%). Alkohol etylowy Banol, Spiritus vini, Ethanol, Ethyl alcohol, C2H5OH, temp. wrz. 78C. Wystpowanie, zastosowanie, naraenie. Alkohol etylowy naley do najszerzej stosowanych rozpuszczalnikw w przemyle. Jest te uywany w celach konsumpcyjnych oraz jako rodek dezynfekcyjny. W przemyle gorzelniczym otrzymuje si go podczas fermentacji skrobi z ziemniakw, yta, ryu oraz z melasy. Otrzymuje si go take syntetycznie z etylenu i acetylenu. Zatrucia alkoholem etylowym wystpuj przede wszystkim w zwizku z jego olbrzymim spoyciem w rnej postaci przez setki milionw ludzi. W mniejszym zakresie na pary etanolu naraeni s pracownicy przemysw: spirytusowo-wdczanego, browarniczego oraz pracownicy przemysu meblarskiego (rozpuszczalnik lakierw i politur). Alkohol etylowy uywany jest take do ekstrakcji i syntezy zwizkw organicznych w przemyle chemicznym i farmaceutycznym. Ostatnio stosowany jest jako materia napdowy do silnikw spalinowych i do owietlenia. Losy w organizmie Czstki alkoholu etylowego s mae i hydrofilne, dziki czemu atwo wchaniaj si z przewodu pokarmowego i pcherzykw pucnych. Rozprzestrzeniaj si swobodnie do wszystkich przestrzeni wodnych organizmu. Etanol przenika rwnie dobrze przez skr. Biologiczny okres ptrwania etanolu we krwi wynosi ok. 74 min, a u kobiet w ciy skraca si do 42 min, co zwizane jest z jego przemieszczaniem si do przestrzeni wodnej jaja podowego. Biotransformacja etanolu u czowieka oraz ssakw wyszego rzdu zachodzi w 35-90% przy udziale ukadw enzymatycznych dehydrogenazy alkoholowej (ADH) oraz aldehydowej (AdDH). ADH AdDH CH3-CH2-OH < > CH3CHO < > CH3-COOH NAD NADH2 NAD NADH2

Enzymy te znajduj si w duym steniu w wtrobie, ktra odgrywa gwn rol w przemianie etanolu. Cay ukad biotransformacji sprzony jest z koenzymem NAD, ktry w czasie reakcji redukuje si do NADH+H. Drugi ukad utlenia alkoholu etylowego, ktrego rola u ludzi jest nieznaczna, utlenia si t drog tylko 10- 15% etanolu, zwizany jest z aktywnoci katalazow hepatocytw. CH3CH2OH Etanol Katalaza <> + H202 CH3CHO + H2O Aldehyd octowy

i wspomagany jest ukadem mikrosomalnych utlenia (MEOS) przy udziale tlenu i koenzymu NADPH2. W przemianie tej znaczc rol odgrywa cytochrom P-450, ktry bierze udzia w tworzeniu tlenu rodnikowego. Produkt ostateczny biotransformacji etanolu, kwas octowy, uwalnia si nastpnie z komrek wtrobowych i prawdopodobnie utlenia si poza wtrob do dwutlenku wgla i wody. Wydalanie niezmetabolizowanego alkoholu etylowego z organizmu odbywa si przez nerki i puca. Wspczynnik oczyszczania nerkowego etanolu jest niski wynosi 4-5 cm3/min. Alkohol etylowy jest metabolizowany w organizmie dorosego czowieka z prdkoci 7-8 g/h. Mechanizm dziaania toksycznego. Zosta stosunkowo dobrze poznany. Wie si z jego biotransformacj i du toksycznoci metabolitw. Przede wszystkim na pierwszy plan wysuwa si nagromadzenie w cytosolu komrki produktw przemiany w postaci zredukowanych nukleotydw, NADH i NADPH, jonw wodorowych H+ . Aldehyd octowy jest aktywn trucizn prtoplazmatyczn, a wic zwizkiem denaturujcym enzymy i biaka, natomiast kwas octowy, jeden z mocnych kwasw organicznych, szybko prowadzi do kwasicy. Na szczegln uwag w mechanizmie dziaania alkoholu etylowego zasuguje dziaanie depresyjne, narkotyczne oraz hepatotoksyczne. Alkohol etylowy ze wzgldu na swoj lipofilno narusza struktur i czynno neuronw oraz atwo przenika do komrek nerwowych o.u.n., powodujc ich niedotlenienie prowadzce do zaburze czynnociowych. Dziaanie hepatotoksyczne alkoholu etylowego mona uj jako dziaanie toksyczne alkoholu na komrk wtrobow. Alkohol etylowy dostarcza organizmowi 29,7 kJ/g (7,1 kcal/g) energii, co przy regularnym piciu alkoholu, np. 200-250 g dziennie, dostarcza organizmowi 6280 kJ/24h (1500 kcal/24 h), a zatem poow dziennego zapotrzebowania energetycznego. Moe to prowadzi do przeadowania energetycznego, otyoci i stuszczenia wtroby, a take do znacznego ograniczenia spoycia cennych produktw biakowych i witaminowych, ktrych alkohol jest pozbawiony. Ten niedobr istotnych dla zdrowia czynnikw odywczych moe przyspiesza rozwj zmian degeneracyjnych wtroby, z jej marskoci wcznie. Czste naduywanie alkoholu etylowego przez kobiety bdce w ciy prowadzi do tzw. zespou poalkoholowego uszkodzenia podu (Fetal Alcohol drom, FAS), ktry charakteryzuje si ograniczeniem umysowoci dziecka, mikrocefali i nerwowoci. Noworodek rodzi si z niedowag i ubog struktur miniow. Alkohol etylowy uznany zosta przez niektrych badaczy za prokarcynogen. Zatrucie ostre. Zatrucie lekkie, przy steniu alkoholu etylowego we krwi 0,5-l,5g/dm3 (0,5-l,5%o) charakteryzuje si pobudzeniem, nieznacznym upoledzeniem widzenia, koordynacji ruchowej i miniowej oraz wydueniem czasu reakcji. Zatrucie umiarkowane, przy steniu alkoholu etylowego 1,5-3 g/dm3 (l,5-3%o) we krwi powoduje wyrane upoledzenie widzenia, percepcji zmysowej oraz koordynacji miniowej. Obserwuje si wyduenie czasu reakcji oraz bekotliw mow. Zatrucia cikie, przy steniu alkoholu etylowego 3-5 g/dm3 (3-5%o) we krwi charakteryzuj si wyranymi zaburzeniami koordynacji, upoledzeniem widzenia lub widzeniem podwjnym. Zagraa utrata przytomnoci. Niekiedy rozwija si cika hipoglikemia z hipotermi, sprzone odchylenie gaek ocznych. Pojawia si sztywno wyprostna koczyn, jedno- lub dwustronny objaw Babiskiego, drgawki oraz szczkocisk. W grupie tej zdarzaj si zgony. piczka wystpuje przy steniu ponad 5 g/dm3 alkoholu etylowego we krwi. Obserwuje si utrat przytomnoci, zwolniony oddech, osabienie odruchw oraz cakowite zniesienie reakcji na bodce zewntrzne. W tej grupie zatrutych wystpuj ju czste zgony. 6

Zatrucie przewleke. Doustne przewleke spoywanie alkoholu etylowego prowadzi do uzalenienia, zwanego alkoholizmem. Metody oceny naraenia. Metody te oparte s na badaniach laboratoryjnych okrelajcych stenie alkoholu we krwi. Polecane s przede wszystkim metody swoiste, do ktrych nale: metoda enzymatyczna, oparta na reakcji z dehydrogenaz alkoholow oraz metoda chromatografii gazowej. Stenie alkoholu etylowego w powietrzu wydychanym moe by rwnie wskanikiem zawartoci alkoholu. W przewlekym alkoholizmie bardzo pomocne s badania kliniczne i laboratoryjne, oceniajce stan i czynno wtroby oraz badania EKG mogce wskazywa na zwyrodnienie minia sercowego. Wartoci biologiczne i toksyczne. Stenie fizjologiczne alkoholu etylowego we krwi wynosi poniej 0,01% (0,l%o), a po spoyciu lub ekspozycji na jego pary wzrasta. Stenie we krwi wynoszce 0,2 g/dm3 (0,02%, 0,2%o) jest obecnie w Polsce wartoci progow, od ktrej, z punktu widzenia prawnego, rozpoczyna si stan upojenia alkoholowego. Stenia alkoholu etylowego we krwi do 0,2 g/dm3 (0,2) wskazuj jedynie na spoycie lub kontakt z etanolem. Etanol, jako rozpuszczalnik, stanowi niewielkie zagroenie w przemyle, dlatego wyrnia si wysokim NDS w rodowisku pracy, ktre wynosi 1000 mg/m3. Alkohole propylowe Alkohol izopropylowy, (CH3)2CHOH, temp. wrz. 82,5C. Alkohol n-propylowy, CH3- CH2-CH2OH, temp. wrz. 97-98 oC. Wystpowanie, zastosowanie, naraenie. Alkohole propylowe otrzymywane s przez frakcjonowan destylacj oleju fuzlowego, z mieszaniny alkoholi i innych zwizkw otrzymywanych syntetycznie. Alkohol izopropylowy otrzymuje si z propylenu przez dziaanie na niego kwasem siarkowym, a nastpnie zmydlenie wytworzonego estru oraz przez katalityczn redukcj acetylenu. Alkohole propylowe stosowane s w przemyle farb i lakierw nitrocelulozowych, w przemyle meblarskim. W przemyle kosmetycznym do produkcji pynw po goleniu, pynw do naciera stosuje si alkohol izopropylowy, ktry moe stanowi zagroenie dla pracownikw. Losy w organizmie. Alkohol izopropylowy jest mniej toksyczny, ni alkohol n-propylowy. Alkohole propylowe s mniej lotne od alkoholu etylowego, dlatego pary alkoholi propylowych nie stanowi wikszego zagroenia w przemyle. Gwn drog zatrucia tymi alkoholami jest przewd pokarmowy, z ktrego wchaniaj si do szybko. Alkoholi propylowe s 2-krotnie bardziej toksyczne od etanolu. Okoo 15% spoytego (wchonitego) alkoholu izopropylowego ulega biotransformacji do acetonu. Alkohole propylowe s wydalane przez nerki oraz inne narzdy, w tym przez puca, z potem i z kaem. Mechanizm zatrucia alkoholami propylowymi jest podobny do mechanizmu zatrucia etanolem. Pojawia si dziaanie narkotyczne, kwasica oraz acetonemia. Zatrucie ostre. Podstawowym objawem zatrucia ostrego alkoholem propylowym jest depresja o. u. n. Objawy zatrucia (wziewnego lub doustnego) s zblione do etanolu. Wystpuj znaczne i duej trwajce nudnoci, krwawe wymioty, ble brzucha. Towarzyszy im utrata przytomnoci, depresja oddechowa, zniesienie odruchw oraz skpomocz, przechodzcy nastpnie w faz wielomoczu. Opisany obraz zatrucia, wraz ze piczk, wystpuje ju przy mniejszym, w porwnaniu z etanolem, steniu alkoholu propylowego we krwi 1,5-2 g/dm3 (l,5-2%o). Zatrucie przewleke. Ma miejsce gwnie w przemyle. Naraenie na pary alkoholu izopropylowego powoduje podranienie oczu, nosa i garda oraz wystpowanie nudnoci. Metody oceny naraenia. Opieraj si na oznaczeniu ste alkoholu n-propylowego i izopropylowego w atmosferze miejsca pracy. Oznacza mona metod chromatografii gazowej. Starsza metoda ilociowego oznaczenia alkoholu izopropylowego w pynach biologicznych i powietrzu oparta jest na utlenianiu alkoholu dichromianem potasowym do acetonu i oznaczaniu go spektrofotometrycznie. Ocen naraenia uzupeniaj badania kliniczne i laboratoryjne: aktywnoci enzymw wskanikowych we krwi, stenia hemoglobiny, stopnia hemolizy oraz azotu pozabiakowego w surowicy. Wartoci biologiczne i toksyczne. W przemyle NDS dla alkoholu propylowego okrela si na 200 mg/m3. Dopuszczalnych ste biologicznych nie wyznaczono.

Alkohole butylowe Butanole, C4H9OH (4 izomery), temp. wrz. 82,5-118C. Wystpowanie, zastosowanie, naraenie. Alkohol butylowy normalny (CH3CH2CH2OH),. Alkohol butylowy drugorzdowy (CH3CH2CH(OH)CH3), Alkohol butylowy trzeciorzdowy, (CH3)3COH, Alkohol izobutylowy, (CH3)3CHCH2OH. Powysze alkohole, a gwnie alkohol n-butylowy, s uywane jako rozpuszczalniki lakierw nitrocelulozowych. Naraenie i zatrucia alkoholami butylowymi wystpuj w przemyle chemicznym, zwaszcza podczas ich syntezy, w przemyle lakierniczym i meblarskim, gdzie mog by wchaniane w postaci par. Losy w organizmie. Alkohole butylowe dobrze wchaniaj si z drg oddechowych oraz z przewodu pokarmowego. Biotransformacja n-butanolu polega na utlenianiu do aldehydu i kwasu masowego. Mechanizm tej przemiany jest analogiczny do metanolu i etanolu. Sam alkohol oraz jego metabolity wydalane przez nerki i puca. Alkohol butylowy drugorzdowy metabolizowany jest do odpowiedniego ketonu. Podobnie jak pozostae izomery, alkohol wraz z metabolitami wydalany jen przez nerki i puca. Zatrucie ostre. Zatrucie ostre powoduje depresj o.u.n., nastpnie piaczk oraz zatrzymanie czynnoci serca. Zatrucie przewleke. Jest to gwnie zatrucie przemysowe, a najczstszymi objawami s: podranienie oczu, zapalenie rogwki oraz podranienie bon luzowych grnych drg oddechowych. W obrazie krwi obserwuje si rozwijajc niedokrwisto ze zmniejszeniem liczby krwinek czerwonych i leukopeni. Moe doj do uszkodzenia nerek z biakomoczem. Dziaania odlege. Czsto wystpuje niewydolno nerkowa z mocznic, Metody oceny naraenia. Opieraj si na oznaczeniu alkoholu n-butylowego i izobutylowego na stanowiskach pracy metod chromatografii gazowej, pomocniczymi badaniami s badania hematologiczne, ocena czynnoci wtroby i nerek. Wartoci biologiczne i toksyczne. NDS dla butanolu w miejscu pracy na 200 mg/m3. Stenie toksyczne butanolu we krwi okrelono na 0,05g/dm3. Dawk mierteln (LD100) ocenia si na 1,7 g/kg mc. Glikol etylenowy Etandiol, OHCH2CH2OH, temp. wrz. 197,5C. Wystpowanie, zastosowanie, naraenie. Glikol etylenowy jest stosowany jako rozpuszczalnik farb w przemyle farbiarskim, drukarskim oraz wkienniczym. Ponadto jest stosowany jako rozpuszczalnik celulozy oraz do produkcji pynw nie zamarzajcych do chodnic silnikw spalinowych. Ma zastosowanie w przemyle kosmetycznym oraz jako surowiec wyjciowy w produkcji materiaw wybuchowych. W postaci aerozoli oraz w podwyszonej temperaturze mog powodowa znaczne zagroenia. Zatrucia ostre glikolem powstaj wycznie po wchoniciu z przewodu pokarmowego. Losy w organizmie. Glikol etylenowy wchania si w postaci par i aerozoli z ukadu oddechowego, a w postaci ciekej przez skr, a przede wszystkim z przewodu pokarmowego. W organizmie, w wtrobie jest biotransformowany przez dehydrogenaz alkoholow (ADH), podobnie jak alkohole, do aldehydu, a nastpnie przez porednie produkty utleniany do kwasu szczawiowego i dwutlenku wgla. W wyniku tej przemiany wydala si z moczem kwas szczawiowy w mniejszej ni 2% przyjtej dawki glikolu etylenowego. Dwutlenek wgla wydala si przez puca, a najwikszy odsetek nie zmienionego glikolu wydala si przez nerki. Ostra doustna dawka miertelna dla czowieka wynosi ok. 1,4 mg/kg mc. Sam glikol etylenowy nie kumuluje si w organizmie, lecz jego metabolity kwas szczawiowy i jego sole si w nerkach i mzgu. Mechanizm dziaania toksycznego. Glikol etylenowy dziaa na o.u.n., wpywa na rwnowag kwasowo-zasadow organizmu, prowadzi do cikiej kwasicy. Kumulacja kwasu szczawiowego i jego soli w kanalikach nerkowych jest przyczyn cikiej nefropatii. Szczawiany wapnia odkadaj si w czci proksymalnej kanalikw nerkowych, co prowadzi do zmian nekrotycznych nabonka kanalikowego oraz do niewydolnoci kanalikowej nerek. Zjawisko wystpienia nefrotoksycznoci mona znacznie opni, a nawet przeciwdziaa mu, przez podanie witaminy B6. Poniewa glikol etylenowy jest biotransformowany przez dehydrogenazy alkoholowe, istnieje moliwo blokowania tej przemiany przez konkurencyjne dziaanie alkoholu etylowego. 8

Zatrucie ostre. Zatrucie ostre powstaje najczciej po wypiciu 50-100 cm3 glikolu etylenowego. Przecitnie doustna dawka miertelna glikolu wynosi ok. 100 cm3. Objawy zatrucia wystpuj szybko, zapocztkowuje je utrata wiadomoci przechodzca w gbok piczk, a po kilku godzinach kocz si zgonem spowodowanym niewydolnoci oddechow lub obrzkiem puc. W zatruciach cikich, oprcz utraty przytomnoci, wystpuje brak reakcji renic na wiato i zniesienie czucia blu. Pojawia si przyspieszony oddech, rzenie w pucach, przyspieszone ttno oraz guche tony serca. W zatruciu ostrym wystpuje zwikszona leukocytoza, znaczne ograniczenie wydzielania moczu przechodzce w bezmocz i mocznic. Moe nastpi nieodwracalne uszkodzenie mzgu w przypadku przeduajcej si piczki lub drgawek . Zmniejszenie stenia wapnia moe by przyczyn tyczki. Zatrucie przewleke. Wystpuje najczciej w przypadkach ekspozycji inhalacyjnej. Gwne objawy to utrata przytomnoci, wymioty, oczopls oraz limfocytoza. W moczu pojawiaj si due iloci szczawianw, a skpomocz moe wystpi ju w drugiej dobie. Rozwija si charakterystyczna dla glikolu etylenowego nefropatia z wydalaniem z moczem biaka, krwinek czerwonych oraz waeczkw. Metody oceny naraenia. Metod chromatografii gazowej wykorzystuje si do oznaczenia stenia glikolu w powietrzu w miejscu pracy oraz we krwi i w moczu. Uzupeniajce s badania kliniczne i laboratoryjne, ktre obejmuj.: stenie mocznika we krwi oraz badanie moczu na wydalanie biaka, elementw morfotycznych i nabonkw oraz okrelajce wydalanie szczawianw. Wartoci biologiczne i toksyczne. NDS par glikolu etylenowego w miejscu pracy nie zostay opracowane. Dopuszczalne stenie glikolu w powietrzu atmosferycznym dla obszarw chronionych wynosi 0,01 mg/m3, a specjalnie chronionych 0,003 mg/m3. Dawka miertelna doustna dla dorosego czowieka okrelana jest na 100-150 cm3. Glikol propylenowy 1,2-Propandiol, CH3CHOHCH2OH, temp. wrz. 188,2C, m.cz. 76,09. Glikol propylenowy jest bezbarwn ciecz, atwo rozpuszcza si w wodzie i rozpuszczalnikach organicznych. Ze wzgldu na bardzo ma prno par w temperaturze pokojowej przedstawia mae zagroenie jako ciecz parujca .Zagroenie wzrasta w podwyszonej temperaturze oraz przy stosowaniu glikolu propylenowego w postaci aerozolu. Wystpowanie, zastosowanie, naraenie. Glikol propylenowy jest stosowany jako rozpuszczalnik w przemyle farmaceutycznym, kosmetycznym oraz w przemyle spoywczym. Stosowany jest rwnie jako skadnik pynw nie zamarzajcych w chodnicach silnikw spalinowych. Losy w organizmie. Glikol propylenowy wchania si w postaci aerozolu i par a przede wszystkim z przewodu pokarmowego i moe stanowi zagroenie toksyczne. W organizmie czowieka i ssakw jest metabolizowany do mleczanu lub pirogronianu. Objawy zatrucia. Wystpuj przewanie po doustnym podaniu glikolu propylenowego lub czstym wchanianiu jego aerozolu. Gwnym objawem jest dziaanie poraajce orodki nerwowe, ktre w miar upywu czasu powoli ustpuj. Glikol propylenowy jest mao toksyczny, dla dorosego czowieka LD100 okrelana jest na ok. 20 g/kg mc. Wartoci biologiczne i toksyczne. Nie zostay opracowane. Toksyczno niektrych niemetali i ich pocze nieorganicznych Tlenki azotu Azot tworzy z tlenem nastpujce tlenki: podtlenek azotu (N2O), tlenek azotu (NO), tritlenek diazotu (N2O3), ditlenek azotu (NO2), tetratlenek azotu (N2O4), pentatlenek azotu (N2O5). Najwicej uwagi, z toksykologicznego punktu widzenia, powica si ditlenkowi azotu, ktry wystpuje z tlenkiem azotu przede wszystkie w aglomeracjach miejskich, gdzie powstaje gwnie w wyniku dziaania czowieka. Tlenek azotu jest gazem bezbarwnym i bezwonnym, w nieznacznym stopniu rozpuszczalnym w wodzie. Ditlenek azotu wystpuje w rwnowadze ze swoim dimerem tetratlenkiem azotu, ktry w niskich temperaturach jest bezbarwn ciecz o swoistym, sodkawym i ostrym zapachu. W miar podnoszenia temperatury powstaje te zabarwienie cieczy. W temperaturze wrzenia (26C) dwutlenek azotu tworzy brunatne pary, ktre ze wzrostem temperatury ciemniej. W obecnoci wody ditlenek azotu tworzy kwas azotawy i azotowy. 9

Wystpowanie, zastosowanie, naraenie. rdem tlenku i ditlenku azotu s procesy spalania, przebiegajce w bardzo wysokich temperaturach. W wikszych ilociach w procesach spalania tworzy si tlenek azotu wg reakcji: O + N2 <=> NO + N O2 + N NO + O Procentowa emisja tlenku azotu zaley od rda, tj. rodzaju stosowanego paliwa. Z duych elektrowni emitowane s najwiksze iloci tlenkw azotu natomiast paleniska domowe to mao znaczce rda. rodki transportu napdzane benzyn emituj rednio 40-50% cakowitej iloci tlenkw azotu przechodzcych do atmosfery. Tlenek i ditlenek znajdujce si w powietrzu atmosferycznym, powstaj gwnie w wyniku naturalnych zjawisk, jak: wybuchy wulkanw, wyadowania elektryczne, dziaalno bakterii. Z wymienionych rde roczna emisja tlenku i ditlenku azotu wynosi przyblieniu ok. 1100 mln ton, natomiast roczna emisja wymienionych tlenkw, powstaa wskutek dziaalnoci czowieka, wynosi tylko 53 mln ton. Inne rda emisji tlenku i ditlenku azotu to m.in. palenie papierosw i dziaalno domowych urzdze, jak: piecyki gazowe itp. Przyjmuje si, e dym papierosowy zawiera 98-135 mg/m3 tlenku azotu i 150-226 mg/m3 ditlenku azotu. Urzdzenia domowe zuywajce gaz wytwarzaj natomiast ditlenek azotu w ilociach nawet 2 mg/m3 (badania wykonywano w pobliu palnikw na wysokoci strefy oddychania ludzi). Na szkodliwe dziaanie tlenkw azotu naraona jest rwnie dua liczba pracownikw przemysu. Tlenki azotu tworz si bowiem przy spawaniu, podczas procesw technologicznych z zastosowaniem kwasu azotowego, podczas produkcji rnych zwizkw chemicznych. Naraeni na tlenki azotu s grnicy, stosujcy dynamit, i pracownicy zatrudnieni w tunelach o duym nateniu ruchu pojazdw mechanicznych. Mechanizm dziaania toksycznego. Na dziaanie tlenkw azotu naraonych jest stosunkowo duo osb, s to jednak przewanie ekspozycje zoone, a wic takie, w ktrych rwnoczenie dziaa wicej substancji. Powoduje to trudnoci w interpretacji wynikw i okrelenia roli tlenkw azotu w uszkadzajcym dziaaniu na organizm. Z powyszych wzgldw przeprowadzono badania ludzi zdrowych w warunkach kontrolowanych, uzyskujc informacje o dziaaniu maych ste tlenkw azotu. Wyniki te s wzbogacone licznymi badaniami na zwierztach. S one bardzo istotne, gdy w gr wchodz due stenia. Zdecydowanie najwicej informacji uzyskano na temat dziaania ditlenku azotu. W badaniach ludzi stwierdzono, e wyczuwalne powonieniem stenie tlenku azotu wynosi 230 g/m3. Wraliwo na zapach zwiksza si wraz z wilgotnoci powietrza o 60-80%. Badano rwnie wpyw ditlenku azotu na czynno ukadu oddechowego, stwierdzajc po upywie 5 min od rozpoczcia ekspozycji przy steniu 5,6-7,5 mg/m3 znaczce zaburzenia w procesie oddychania. W innych badaniach podobny rezultat uzyskano po 10 min ekspozycji na dziaanie ditlenku azotu o steniu 7,5-8,4 mg/m3. Te oraz inne badania potwierdziy fakt zrnicowanej wraliwoci rnych osb na dziaanie ditlenku azotu na ukad oddechowy. Tlenek azotu w dziaaniu ostrym wykazuje ujemny wpyw na czynno puc, lecz w mniejszym stopniu od ditlenku azotu. Przeprowadzono wiele bada epidemiologicznych, ktrych celem byo okrelenie wpywu ditlenku azotu na wystpowanie ostrych chorb ukadu oddechowego. Uzyskano potwierdzenie, e ditlenek azotu wpywa na osabienie odpornoci organizmu na zakaenie drg oddechowych. Puca s gwnym obiektem bada dowiadczalnych na zwierztach, ktrych celem jest uchwycenie dziaania ditlenku azotu. W pracach tych wykazano w pucach zmiany morfologiczne, czynnociowe i biochemiczne. Nie oznacza, to, e ditlenek azotu nie wykazuje rwnie innego rodzaju dziaania, stwierdzono bowiem wpyw tego zwizku na wzrost i mas ciaa zwierzt, wykazano zmiany w reakcjach immunologicznych i hematologicznych oraz wpyw na rozrodczo. Zatrucie ostre. Powstaje zazwyczaj podczas pracy w przemyle, ma rny obraz kliniczny zwizany ze zmianami ukadu oddechowego i krenia oraz krwi. Bardzo due stenia tlenkw azotu mog wywoywa gwatowne reakcje, polegajce na natychmiastowym poraeniu ukadu oddechowego i krenia. W zatruciu ostrym o nie tak gwatownym przebiegu wystpuj reakcje organizmu ju w czasie naraenia lub po krtkiej chwili od jego zakoczenia. S to: duszno, wymioty, sinica. utrata przytomnoci i ostra niewydolno krenia. Czciej jednak zatrucia ostre przebiegaj dwuetapowo. Najpierw podczas oddychania wystpuje kaszel i podranienie bon luzowych. Drugi etap zatrucia to: 10

ostry stan dusznoci i silny kasze z wydalaniem plwociny zabarwionej krwi, duszno, ble mini w czasie oddychania, sinica i zaburzenia krenia. Objawy powysze wystpuj kilka godzin po naraeniu, najczciej w nocy. Wwczas te moe wystpi ostry obrzk puc z niewydolnoci krenia i zgon. Opisane s te pne objawy, tj. wystpujce po 2 - 3 tygodniach od naraenia. Po okresie utajenia nastpuje naga niedomoga ukadu oddechowego, prowadzca do mierci. Taki przebieg zatrucia zwizany jest z wknikowym zamykajcym zapaleniem oskrzelikw. Stwierdzono rwnie dziaanie methemoglobinotwrcze ditlenku azotu. Zatrucie przewleke. Zatrucia przewleke charakteryzuj si w pierwszym okresie naraenia agodnym zapaleniem bony luzowej ukadu tchawiczo-oskrzelowego, przechodzcym w zapalenie oskrzelikw. W zatruciach przewlekych obserwuje si rwnie podranienie spojwek, stany zapalne i owrzodzenia jamy ustnej, uszkodzenie szkliwa i zbiny, spadek cinienia krwi i zwolnienie ttna. Charakterystycznym objawem zatrucia tlenkami azotu jest te zabarwienie skry i wosw, wywoane reakcj ksantoproteinow. Metody oceny naraenia. Oceny naraenia na dziaanie tlenkw azotu dokonuje si przez pomiary ich iloci w powietrzu. Wartoci biologiczne i toksyczne. Obowizujcy w Polsce NDS na stanowisku pracy dla 8-godzinnego dnia pracy wynosi 5 mg/m3, natomiast Najwysze Dopuszczalne Stenie Chwilowe (do 30 min) wynosi 10 mg/m3. W powietrzu atmosferycznym dla ditlenku azotu Najwysze Dopuszczalne Stenie (NDS) wynosi: 500 g/m3 (stenie 30-minutowe). Midzynarodowa grupa ekspertw WHO ustalia dopuszczaln granic dla ekspozycji krtkotrwaej (l h) na poziomie 0,19 - 0,32 mg/m3 ditlenku azotu. Jest ona zdania, e dotychczas nie uzyskano dostatecznych dowodw, wiadczcych o powizaniach przyczynowoskutkowych pomidzy biomedycznymi objawami u ludzi a dugotrwa ekspozycj na ditlenek azotu, aby zaproponowa dopuszczalne wartoci graniczne dla dugich okresw naraenia. Amoniak Amoniak jest bezbarwnym gazem o charakterystycznym ostrym zapachu. W wodzie bardzo dobrze si rozpuszcza. Przez ogrzanie mona amoniak wydzieli z wody. atwo si skrapla. Wodny roztwr ma waciwoci zasadowe wskutek tworzenia si wodorotlenku amonowego. W powietrzu szybko przechodzi w wglan. Mieszanina amoniaku z tlenem moe by wybuchowa. Wystpowanie, zastosowanie, naraenie. W przyrodzie amoniak powstaje jako produkt redukcji zwizkw azotowych oraz w procesach gnilnych rolin i zwierzt. W przemyle wydziela si w procesie suchej destylacji wgla kamiennego, a take podczas wielu innych procesw technologicznych. Szeroko stosowany w chodnictwie, jest skadnikiem nawozw mineralnych. Najczciej notowane s zatrucia zawodowe amoniakiem w przemyle chemicznym oraz innych gaziach produkcji, gdy uywany jest jako surowiec lub powstaje jako produkt uboczny. Losy w organizmie. Amoniak wchania si gwnie z drg oddechowych, a take przez skr i bony luzowe. W organizmie ulega zwizaniu. Wydalany jest gwnie jako mocznik. Mechanizm dziaania toksycznego. Reakcja organizmu na dziaanie amoniaku jest uzaleniona od jego stenia i czasu naraenia. Charakterystyczna ostra wo amoniaku dziaa ostrzegawczo, chronic czowieka przed naraeniem na due stenia toksyczne, dlatego rzadkie s cikie zatrucia gazowym amoniakiem. Niesprzyjajcym natomiast zjawiskiem jest szybko wystpujce, nawet przy maych steniach, zmniejszenie wraliwoci na zapach amoniaku w czasie ekspozycji. Dzieje si tak, poniewa amoniak dziaa poraajco na zakoczenia nerww wchowych. Zatrucie ostre. W zatruciach ostrych, w zalenoci od drogi naraenia, wystpuj rne objawy toksyczne. Zatrucie doustne. Amoniak podany doustnie dziaa rco na bon luzow przeyku i odka, wywoujc ostry bl. Nastpnie pojawia si kaszel, wymioty i zapa o charakterze wstrzsu. Moe nastpi perforacja przeyku i odka, co powoduje zaostrzenie blw odka i gorczk. Z opnieniem 12-24-godzinnym moe rozwin si podranienie puc i obrzk. Zatrucie inhalacyjne. Amoniak w wikszych steniach w zetkniciu z wilgotn powierzchni bon luzowych tworzy wodorotlenek amonowy o silnym dziaaniu rcym, wywoujcy nieyt oskrzeli, a w ostrych zatruciach obrzk puc. Skutkiem opisanego dziaania jest silny kaszel, plwocina luzowa lub krwawa, objawy dusznoci, sinica. W cikich przypadkach rozwija si odoskrzelowe zapalenie puc, 11

obrzk goni, poraenie orodka oddechowego, niewydolno krenia, co prowadzi do mierci. U osb wyleczonych pozostaj czasami nieodwracalne zmiany w pucach. Dziaanie na skr. W duych steniach, szczeglnie w czasie pracy z ciekym amoniakiem, moe doj do cikiego oparzenia skry z wytworzeniem pcherzy. Dziaanie na oczy. Due stenia amoniaku powoduj obrzk spojwek, zmtnienie rogwki. W okresie pniejszym dochodzi do zamy, zaniku siatkwki oraz tczwki. Metody oceny naraenia. Ocen naraenia na dziaanie amoniaku przeprowadza si oznaczajc jego stenie w powietrzu. Wartoci biologiczne i toksyczne. Najwysze Dopuszczalne Stenie w powietrzu zakadw przemysowych dla 8-godzinnego dnia pracy wynosi 20 mg/m3, za Stenie Dopuszczalne Chwilowe 27 mg/m3. W powietrzu atmosferycznym NDS redniodobowe wynosi 0,2 mg/m3, rednioroczne 0,05 mg/m3, za 30-minutowe 0,4 mg/m3. Fluor i jego zwizki Fluor jest gazem o tozielonkawej barwie i ma silny zapach zbliony do zapachu kwasu podchlorowego. Bardzo aktywny chemicznie. W powietrzu czy si natychmiast z par wodn, tworzc fluorowodr dziaajcy silnie utleniajco i korozyjnie. Bezwodny fluorowodr jest ciecz bezbarwn, silnie dymic. W wodzie dobrze si rozpuszcza. Zupenie suchy nie atakuje metali, w obecnoci wilgoci reaguje ze szkem, tworzc tetrafluorek krzemu. Wystpowanie, zastosowanie, naraenie. W przyrodzie fluor wystpuje gwnie w mineraach. W wodach znajduje si w wyniku procesw wietrzenia ska i ugowania, a take opadw atmosferycznych. Stanowi zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego na skutek dziaalnoci rnych gazi przemysu. Zwizki fluoru s stosowane do: wytapiania, trawienia i polerowania metali, produkcji elektrod spawalniczych, lutowania, w procesach galwanizowania, w przemyle fotochemicznym, farbiarskim, w produkcji szka i emalii. Znaczne iloci pocze fluoru powstaj w procesie otrzymywania glinu metod elektrolityczn. Znane s te pestycydy i rodki konserwujce drewno, zawierajce w swym skadzie zwizki fluoru. Fluorowodr tworzy si przy produkcji superfosfatw. W nieduych ilociach fluor znajduje si rwnie w organizmach ywych, wchodzc w skad niektrych enzymw i uczestniczc w procesach tworzenia si koci i zbw. Fluor, pomimo znacznej toksycznoci, nie stanowi zagroenia dla organizmw ywych, poniewa dziki duej aktywnoci chemicznej praktycznie nie wystpuje w stanie wolnym. Niebezpieczne s natomiast zwizki fluoru, a zwaszcza fluorowodr i fluorki. Zatrucia ostre i przewleke zwizkami fluoru zdarzaj si w przemyle. Gwne jednak niebezpieczestwo zatru ludzi i zwierzt wynika ze wzrastajcego zanieczyszczenia rodowiska naturalnego. W 1942 r. cakowita ilo fluorkw przyjmowanych przez ludzi w czasie doby wynosia rednio ok. 0,45 mg, w 1954 r. liczba ta zostaa podwojona (0,8-0,9 mg), za w 1965 r. bya 4-krotnie wiksza (2, l-2,4 mg). W latach 70. stwierdzono rednie wartoci 4,4 mg byo to 10-krotne zwikszenie. Dodatkow okolicznoci, zwikszajc ryzyko wystpienia szkodliwego dziaania fluoru wskutek przedawkowania, jest fluorowanie wody, zalecane jako dziaanie zapobiegajce prchnicy zbw. Skuteczno tego dziaania budzi duo zastrzee, dlatego oprcz zagorzaych zwolennikw wiele autorytetw wypowiada si krytycznie, wskazujc na jego szkodliwo. Losy w organizmie. Fluor i jego zwizki dostaj si do organizmu drog oddechow i przez przewd pokarmowy. Gazowe zwizki fluoru wchaniaj si bardzo dobrze w pucach, np. fluorowodr w 99%. Inne, dobrze rozpuszczalne zwizki fluoru, wchaniaj si rwnie dobrze drog oddechow i pokarmow (90-96%). Fluor odkada si gwnie w kociach i zbach, a take wosach i paznokciach. Okoo 20% wchonitej dawki wydala si z moczem po 3 h, za 50% po 24 h, natomiast z kaem 6- 10%, z potem 13-23%. Pozostaa ilo kumuluje si w tkance kostnej. Mechanizm dziaania toksycznego. Fluor jest niezbdny dla ywego organizmu. Ulega wbudowaniu, w postaci fluoroapatytu, do koci i zbw. Zapotrzebowanie organizmu na fluor jest zaspokajane wskutek jego obecnoci w pokarmach i w wodzie. Zarwno nadmiar, jak i niedobr fluoru powoduje zmiany zwyrodnieniowe koci i zbw. Niedostateczna jego ilo sprzyja rozwojowi prchnicy. Fluor i fluorki dziaaj toksycznie bezporednio na komrki, zaburzaj przemian wapnia i procesy enzymatyczne, poniewa wywieraj wpyw na metaloenzymy lub enzymy zalene od: magnezu, elaza, miedzi i wapnia. 12

Due dawki fluoru hamuj oddychanie tkankowe, przemian wglowodanw, lipidw, syntez hormonw, gruczow przytarczycznych i przysadki, a take gruczou tarczowego. Tworz z wapniem nierozpuszczalne poczenia, zmniejszajc jego stenie w surowicy krwi. Fluor i wikszo jego zwizkw dziaa rco; mog przenika przez naskrek i lece gbiej tkanki, powodujc gbokie martwice. Zatrucie ostre. W zatruciach ostrych z fluorkw wprowadzonych do odka wydziela si fluorowodr, ktry dziaa silnie rco na bony luzowe, powoduje ble brzucha, wymioty i biegunki. Moe rwnie wystpi linotok i nudnoci. Nastpnie rozwijaj si: osabienie, drenia, pytki oddech, kurcze doni i stp, drgawki. Bezporedni przyczyn zgonu jest poraenie orodka oddechowego. Zgon czasami poprzedzony jest taczk i zatrzymaniem moczu. Pojawienie si objaww hipokalcemii, a w ciszych zatruciach tyczki, jest spowodowane gwatownym wizaniem wapnia. Zatrucia inhalacyjne, spowodowane fluorowodorem, powoduj wystpienie gwatownego kaszlu, krztuszenie si, pojawiaj si dreszcze, trwajce 1-2 h po ekspozycji. Okres nastpny, bezobjawowy, trwa 1-2 dni, po czym pojawia si gorczka, kaszel, ucisk w klatce piersiowej, rzenie, sinica wskazujca na obrzk puc. Objawy nasilajce si 1-2 dni powoli cofaj si, co trwa nawet 4 tygodnie. W ostrych zatruciach fluor mona wykry we wszystkich narzdach, najwiksze iloci w gruczole tarczowym. Kontakt roztworu fluorowodoru ze skr lub bon luzow powoduje oparzenia, zalene od stenia roztworu. Bardzo bolesne oparzenia, wystpujce natychmiast, spowodowane s 60% roztworem, natomiast stenia roztworu poniej 50% powoduj rwnie dotkliwe uszkodzenia, ale dopiero po kilku minutach. Zatrucie przewleke. Przy obecnym stanie wiedzy trudno jest w sposb jednoznaczny przedstawi okolicznoci powstawania zatru przewlekych fluorem i jego zwizkami. Podaje si, e spoywanie ponad 6 mg fluoru dziennie powoduje przewleke zatrucie. Wedug innych rde uwaa si, e przyjmowanie 10 mg fluorkw dziennie nie jest szkodliwe dla czowieka. Inne rda podaj, e fluor dziaa leczniczo w niektrych postaciach chorb koci (osteoporozie). Jako dawki lecznicze stosuje si wwczas 30-100 mg/24 h, nawet przez 2 lata, bez objaww szkodliwego dziaania. W publikacjach podnoszone s te obawy, e fluor sprzyja chorobom nowotworowym i niektrym postaciom wad wrodzonych. Brak jest jednak naleycie udokumentowanych danych, dlatego tego rodzaju sporadyczne informacje nie stanowi przeciwwskazania do stosowania fluoru w lecznictwie i do wydania zakazu fluorowania wody pitnej. Prowadzone od duszego czasu systematyczne obserwacje mieszkacw uywajcych fluorkowanej wody do picia nie potwierdzaj powyszych obaw. Podobnie nie sprawdziy si obawy, e fluor moe uszkodzi nerki, powodujc upoledzenie wydalania skadnikw mineralnych moczu. Faktem jest, e u robotnikw naraonych przez duszy czas na wdychanie zwizkw fluoru powstaj zaburzenia w uwapnieniu koci zwane fluorzyc (fluoroz zawodow). W badaniach rentgenologicznych obserwuje si obecno ognisk niedowapnienia (osteoporoza) i przewapnienia (osteoskleroza) koci, zatarcie normalnego, beleczkowatego rysunku koci i pojawienie si ognisk zwapnienia w miejscach nieprawidowych. Zmiany powysze szczeglnie czsto wystpuj w krgosupie, czasami w miednicy, ebrach i innych kociach. Po okresie zmian wstecznych w kociach nastpuj procesy regeneracyjne tkanki kostnej, prowadzce do nieprawidowego uwapnienia koci, powstawania zwapnienia niektrych koci mikkich, co prowadzi do usztywnienia krgosupa, przykurczw, zmniejszenia ruchomoci staww. Zmiany powysze okrelane s jako rozsiane stwardnienie koci. Podobne zmiany opisywane s rwnie u osb przyjmujcych przez duszy czas zwizki fluoru doustnie, zwaszcza z wod pitn. Wystpowanie w wielu krajach fluorzycy zbw zwizane jest, wedug opinii wielu badaczy, ze spoywaniem wody bogatej w zwizki fluoru. Objawem tej choroby jest uzbienie o zmienionej barwie i utkaniu szkliwa. Zby maj plamy matowobiae lub o zabarwieniu ciemnobrunatnym. Rni si te od zbw zdrowych ksztatem i wielkoci. Cechuje je odporno na prchnic. W podobnych okolicznociach obserwuje si rwnie zmiany u dzieci przed okresem wyrzynania si zbw. Niebezpieczne dla zdrowia, a nawet ycia s uszkodzenia drg oddechowych przez zwizki fluoru wystpujce w powietrzu w postaci gazu lub pyu. Objawami s: kichanie, duszno, kaszel. W ciszych przypadkach dochodzi do obrzku puc i zgonu poprzedzonego drgawkami. Rozpuszczalne w wodzie zwizki fluoru, a zwaszcza fluorowodr, dziaajc miejscowo powoduj cikie oparzenia skry i bon luzowych. Wiksze stenia fluorowodoru dziaaj znacznie silniej rco od chlorowodoru lub kwasu solnego, powodujc trudno gojc si gbok martwic. 13

Metody oceny naraenia. Oceny naraenia na dziaanie fluorkw dokonuje si wykorzystujc wyniki oznacze fluoru lub jego zwizkw w rnych elementach rodowiska (powietrzu, wodzie, ywnoci), a take w moczu i krwi osb naraonych. Wartoci biologiczne i toksyczne. Najwysze Dopuszczalne Stenie (NDS) dla fluoru w rodowisku pracy wynosi: 0,05 mg/m3, za NDSCh 0,4 mg/m3, dla fluorkw (jako HF) odpowiednio: l mg/m3 i 3 mg/m3, za dla fluorowodoru: 0,5 mg/m3 i 4 mg/m3. W powietrzu atmosferycznym dla fluoru (jako suma fluoru i fluorkw rozpuszczalnych w wodzie) obowizuj nastpujce wartoci: 30 g/m3 (stenia 30minutowe), 10 g/m3 (stenia redniodobowe) i 1,6 (g/m3 (stenie rednioroczne). Dla potrzeb toksykologii przemysowej przyjmuje si jako dopuszczalne stenia fluorkw w moczu przed rozpoczciem pracy 3 mg/g kreatyniny, za 7 mg/g kreatyniny w prbkach pobranych pod koniec zmiany roboczej. Optymalne stenie w wodzie pitnej wynosi l mg/dm3, akceptowane mog by wahania w granicach 0,5- 1,5 mg/dm3. Dawka miertelna dla dorosego czowieka wynosi 3-5 g fluorku sodu. Chlor Chlor jest gazem o barwie zielonej, skroplony jest t ciecz. Ma przykry ostry zapach, wyczuwalny w rozcieczeniu 1:100000. W wodzie dobrze si rozpuszcza, tworzc wod chlorow (3,1 dm3 Cl2/dm3 H2O). Chemicznie jest bardzo aktywny, reaguje z metalami i niemetalami, z wodorem tworzy mieszanin wybuchow. Wystpowanie, zastosowanie, naraenie. Chlor gazowy stosowany jest w przemyle chemicznym do licznych syntez. W przemyle wkienniczym i papierniczym suy jako rodek wybielajcy. Jest rwnie uywany do dezynfekcji wody i ciekw. W 1915 r. zosta uyty jako pierwszy gaz bojowy. Mechanizm dziaania toksycznego. Ostre dziaanie toksyczne chloru, wystpujcego w postaci gazowej, jest spowodowane gwnie powstawaniem chlorowodoru (kwasu solnego) przy zetkniciu z wilgotnymi bonami luzowymi lub wilgotn skr. Objawy zatrucia. W steniu w powietrzu 0,01 mg/dm3 chlor wywouje podranienie bony luzowej nosa, gardzieli i spojwek. Objawy wzmagaj si ze zwikszeniem stenia. Obserwuje si wwczas odruchy kaszlu, kichania, zawienie, obfite wydzielanie liny, a take podranienie tchawicy i oskrzeli. Plwocina moe zawiera domieszki krwi. Pojawia si bl gowy. Ble pod mostkiem, duszno, niedomogi krenia poprzedzaj wystpienie obrzku puc i zgon. Stenia 0,04-0,06 mg/dm3 powietrza s niebezpieczne dla ycia, jeli trwaj 0,5-1 h, natomiast miertelne s stenia 0, l - 0,15 mg/dm3 w czasie 0,5-1 h dziaania. Ostry zapach chloru, wyczuwalny atwo przy duym nawet rozcieczeniu, zapobiega cikim i miertelnym zatruciom. Due stenia chloru powoduj rwnie te zabarwienie skry i uszkodzenia, zalenie od stenia chlor wywouje kumulacj mikrouszkodze, np. w drogach oddechowych (naderki bon luzowych nosa i jamy ustnej), uszkodzenia szkliwa zbw, zawienie oczu itp. Metody oceny naraenia. Ocena naraenia polega na pomiarach stenia chloru w powietrzu. Wartoci biologiczne i toksyczne. W powietrzu atmosferycznym Najwysze Dopuszczalne Stenie wynosi: 0,1 mg/m3 (stenie 30-minutowe), 0,03 mg/m3 (stenie redniodobowe), 0,0043 mg/m3 (stenie rednioroczne). Najwysze Dopuszczalne Stenie dla warunkw przemysowych wynosi 1,5 mg/m3 lub 9 mg/m3 (dopuszczalne stenie chwilowe). Chlorowodr, kwas solny i jego sole Chlorowodr jest bezbarwnym gazem, dobrze rozpuszczalnym w wodzie. Roztwr wodny to mocny kwas zwany kwasem solnym. Stony kwas (39%) dymi na powietrzu. Sole kwasu solnego dobrze rozpuszczaj si w wodzie, z wyjtkiem PbCl2, A1C13, Hg2Cl2, T1C1, AgCl. Wystpowanie, zastosowanie, naraenie. Chlorowodr ma szerokie zastosowanie w przemyle chemicznym do syntezy zwizkw organicznych i nieorganicznych. Sole kwasu solnego maj due zastosowanie w przemyle i yciu codziennym. Najbardziej popularne chlorki (sodu, potasu, wapnia, magnezu) nie s niebezpieczne dla zdrowia. Zatrucia nimi zdarzaj si tylko w wyjtkowych okolicznociach. 14

Mechanizm dziaania toksycznego. Chlorowodr jest gazem dranicym. W kontakcie z wod, jako kwas solny, dziaa rco na bony luzowe drg oddechowych, spojwki i skr. W duych steniach wywouje zmiany zapalne i martwicze drg oddechowych, koczce si obrzkiem puc i zgonem. Niebezpieczne dla ycia s stenia 1,5-2,0 mg/dm3, gdy czas naraenia wynosi 0,5 h. Mniejsze stenia chlorowodoru w czasie dugotrwaego naraenia powoduj przewleky nieyt drg oddechowych, owrzodzenie bony luzowej nosa nawet z perforacj przegrody nosowej. Anion chlorkowy nie jest praktycznie toksyczny, natomiast zatrucia mog wystpi wwczas, gdy kationem jest szkodliwy metal, np. bar, rt, lub po doustnym podaniu duych iloci innych chlorkw, np. chlorku sodu, potasu. Dzienne zapotrzebowanie czowieka na sl kuchenn (chlorek sodowy) wynosi 1015 g. Znacznie wiksze iloci powoduj wystpowanie zaburze izotonii i izosomii, co moe nawet spowodowa zgon. Tego rodzaju wypadki notowano po omykowym podaniu niemowltom chlorku sodu zamiast glukozy. Objawy zatrucia. Objawami zatrucia s sztywno mini, piczka z pogbionym oddechem i objawy uszkodzenia mzgu. W Chinach notowano miertelne zejcia samobjcze po spoyciu 250-500 g soli kuchennej. W badaniach izotopowych wykazano, e po 24 h 60% podanej dawki znajduje si w przestrzeni midzykomrkowej (warto prawidowa 9%), 25 - 30% w komrkach, za 10-15% w tkance kostnej. Znane s rwnie przypadki miejscowego dziaania dranicego na bon luzow nosa u osb zatrudnionych przy rozdrabnianiu i pakowaniu soli. Roztwory soli kuchennej mog rwnie powodowa uszkodzenie skry rk, trudno gojce si owrzodzenia w okolicach paznokci. Zmiany takie obserwuje si u robotnikw zatrudnionych w przetwrniach ryb. Metody oceny naraenia. Ocena naraenia na szkodliwe dziaanie chlorowodoru jest dokonywana przez oznaczenia jego stenia w powietrzu. Wartoci biologiczne i toksyczne. NDS w rodowisku pracy wynosi 5 mg/m3, za Najwysze Dopuszczalne Stenie Chwilowe 7 mg/m3. NDS w powietrzu atmosferycznym: 0,2 mg/m3 (30minutowe), 0,1 mg/m3 (redniodobowe), 0,025 mg/m3 (rednioroczne). Toksyczno metali Wrd wielu zwizkw toksycznych dla czowieka na szczegln uwag zasuguj metale cikie, takie jak: ow, kadm, rt i inne. Nawet minimalne stenie substancji toksycznych w organizmie powoduje zaburzenia metaboliczne, zmniejszenie wydolnoci organizmu, osabienie procesw immunologicznych, enzymatycznych, co w efekcie prowadzi do wielu chorb, a nawet moe sta si przyczyn mierci. Wraz z rozwojem przemysu zwikszyo si zastosowanie metali, zwaszcza w takich gaziach, jak: przemys metalurgiczny, wydobywczy, elektrotechniczny, chemiczny i inne. Spowodowao to nie tylko wiksze naraenie ludzi w nich zatrudnionych, lecz take zwikszyo naraenie populacji generalnej, zamieszkaej w pobliu rejonw przemysowych. ywno, powietrze atmosferyczne, woda z tych terenw, okazay si gwnymi rdami naraenia czowieka na dziaanie rnych metali i metaloidw. Niektre z nich maj wane znaczenie dla organizmu i nazywane s pierwiastkami niezbdnymi. Speniaj one jednak t funkcj tylko w okrelonych steniach w organizmie. S dostarczane gwnie z poywieniem i wod. Istotn rol w rozwoju i funkcjonowaniu organizmu odgrywaj takie pierwiastki, jak: elazo, cynk, mied, wap, magnez. Nie mona rwnie nie wymieni: arsenu, chromu, kobaltu, manganu, molibdenu, niklu, selenu, wanadu, ktrych organizm wymaga w duo mniejszych ilociach. Inne metale, jak: rt kadm, ow, nale do grupy zwizkw toksycznych, ktre nie s niezbdne dla organizmu. S one przyczyn zatru ostrych i przewlekych zarwno przemysowych, jak i rodowiskowych. Stenie takich pierwiastkw, jak: glin, wanad, tytan, chrom, stront, ow, kadm z biegiem lat ycia czowieka zwiksza si w rnych tkankach i w przypadku zwikszonego naraenia moe ujawni swoje dziaanie toksyczne. Alkilowe poczenia metali, ze wzgldu na swoje waciwoci lipofilne, s atwo transportowane przez bony komrkowe tkanek. Zmiany w syntezie biaka i zaburzenia wytwarzania ATP s podstawowymi dziaaniami szkodliwymi, ktre powoduj metale, uszkadzajc bony komrkowe, bony organelli komrkowych (mitochondriw, lizosomw i jder). Wikszo metali reaguje z grupami sulfhydrylowymi, karboksylowymi i fosforowymi rnych ligandw biologicznych.

15

Zmiany procesw metabolicznych w organizmie pod wpywem metali ujawniane s w postaci skutkw biochemicznych lub klinicznych, ktrych wystpowanie jest zwizane z krytycznym steniem pierwiastkw w narzdach. Uszkodzenie ukadw: pokarmowego, oddechowego, nerwowego, krenia i krwiotwrczego, a take nerek, stwierdzane u ludzi i zwierzt, wystpuj po zatruciach ostrych i przewlekych. Niektre pierwiastki wykazuj take dziaanie rakotwrcze. Arsen (As), liczba atomowa 33, m. atom. 74,92 Pierwiastek ten naley do grupy V ukadu okresowego. Moe wystpowa na rnych stopniach utleniania od +3 do +5. Wystpowanie, zastosowanie, naraenie. Arsen wystpuje w ponad 160 mineraach. Do najczciej spotykanych zalicza si: aurypigment (As2S3), realgar AsS), arsenolit (AsO6) i arsenopiryt (FeAsS). Wystpuje te w postaci arsenkw arsenosiarczkw metali cikich (Fe, Ni, Co, Cu). Metaliczny arsen otrzymuje si przez redukcj rud tlenkiem wgla lub przez bezporednie ogrzewanie. Otrzymywany jest rwnie ubocznie przy wydobywaniu zota, kobaltu, niklu, cynku i miedzi. Zwizki arsenu stosowane s gwnie w rolnictwie i lenictwie (herbicydy, defolianty arseniany oowiu i wapnia, arsenian sodu, a take organiczne poczenia arsenu). Arseniany miedzi, sodu i cynku s stosowane jako rodki konserwujce drewno. Zwizki te z drewnem tworz nierozpuszczaln w wodzie warstw ochronn. Ponadto stosowane s w produkcji szka, barwnikw i chemicznych rodkw bojowych, arsen jest dodawany do wielu stopw jako rodek zwikszajcy twardo i aroodporno. Arsen jest pierwiastkiem szeroko rozpowszechnionym w rodowisku czowieka. ywno produkowana w pobliu hut miedzi moe zawiera 100-2500 g As/g, a stosowanie herbicydw i defoliantw, zawierajcych arsen, powoduje stenie tego pierwiastka nawet do 700 g/g produktw spoywczych. Due stenia arsenu znajdowane s w rybach i skorupiakach (do ponad 100 g/g). Stenia arsenu w wodzie na og wynosz 10 g/dm3, ale w niektrych regionach wiata zawarto arsenu w wodzie moe wynosi ponad 3 mg/dm3. Losy w organizmie. Dzienne pobranie arsenu przez czowieka waha si granicach 10-370 g. Nieorganiczne zwizki arsenu trjwartociowego, dobrze rozpuszczalne w wodzie, wchaniaj si z przewodu pokarmowego czowieka w 45 - 95%, organiczne zwizki arsenu z wydajnoci 75-85%. Wchanianie arsenu z ukadu oddechowego zaley od waciwoci chemicznych, postaci i rozmiaru czstek wystpujcych w powietrzu. Badania na zwierztach wykazay, e arsenowodr wchania si w 60%. Wchanianie arsenu w organizmie zaley take od stopnia utlenienia arsenu: po podaniu arseninu sodu wchanianie jest wiksze ni po podaniu arsenianu. Arsen w organizmie ulega biotransformacji u ludzi i zwierzt. Wydalanie arsenu nastpuje z kaem, moczem, potem, mlekiem, jest on znajdowany we wosach i skrze. Arsen trjwartociowy w organizmie utlenia si do arsenu piciowartociowego i jest metylowany, natomiast arsen piciowartociowy redukuje si do arsenu trjwartociowego i rwnie jest metylowany, As5+ czc si z glutationem przechodzi do As3+, ktry ulega metylacji. Produkty metylacji: kwas metyloarsenowy (MMA) i kwas dimetyloarsenow (DMA) oraz nieorganiczny arsen (As-i) s wydalane z moczem. Arsen kumuluje si w tkankach bogatych w keratyn, takich jak wosy, paznokcie i skra, oraz w nabonku przewodu pokarmowego. Odkada si take w oysku. Grupy sulfhydrylowe wi trjwartociowy arsen. Nieorganiczne zwizki arsenu wydalaj si gwnie przez nerki, niewielkie iloci wydalaj si z kaem lub innymi drogami. Mechanizm dziaania toksycznego. Arsen i jego nieorganiczne zwizki mog by przyczyn powstawania nie tylko nowotworw ukadu oddechowego i skry lecz take zmian nowotworowych innych narzdw. Nieorganiczne zwizki arsenu uszkadzaj procesy metaboliczne komrek wtroby oraz nerek. Inhibicja enzymw, odpowiedzialnych za te procesy, wystpuje po zablokowaniu przez arsen grup sulfhydrylowych biaek. Bardzo wan rol odgrywa inhibicja enzymw NAD-zalenych. Zatrucia ostre. Spord nieorganicznych zwizkw arsenu bardzo du toksycznoci wyrnia si arsenowodr (AsH3). 16

Charakterystycznymi objawami zatrucia arsenowodorem s ble brzucha, krwiomocz i taczka. Pierwszymi objawami, pojawiajcymi si 2-24 h od zatrucia, s ble i zawroty gowy, trudnoci w oddychaniu. taczka pojawia si po 2-48 h. Dobrze udokumentowane s przypadki ostrych i podostrych zatru tritlenkiem arsenu. Objawy mog pojawi si ju po kilku minutach lub godzinach, zalenie od dawki i formy przyjcia As2O3. Obserwowane s przede wszystkim objawy ostrego nieytu odkowo-jelitowego, prowadzce do zaburze wodno-elektrolitowych i zapaci. Wskutek porae i uszkodze drobnych naczy krwiononych skra jest bladoszara. Nastpuje spadek cinienia krwi. Obserwuje si take niedokrwisto, leukopeni i zaburzenia ze strony ukadu nerwowego. Dawka 70-300 mg tritlenku arsenu uwaana jest za przecitn dawk mierteln dla ludzi, s jednak przykady przeycia po doustnym przyjciu 500 mg tritlenku arsenu. W przypadku zatrucia inhalacyjnego obserwuje si znaczne uszkodzenie bon luzowych ukadu oddechowego (nosa, garda, oskrzeli), oczu (zapalenie spojwek) odsonitych partii skry. Zatrucia przewleke. Zmiany skry i bon luzowych, uszkodzenie nerww obwodowych w postaci polineuropatii, rogowacenie naskrka stp i doni, zmiany zapalne skry z owrzodzeniem. Ponadto wystpuje perforacja przegrody nosowej. Brodawkowate zrogowacenia skry mog przeksztaci si po latach w zmiany nowotworowe. Charakterystyczne jest wystpowanie poprzecznych biaych linii na pytkach paznokciowych. Obserwuje si czsto niedokrwisto, zaburzenia ze strony ukadu pokarmowego i zmniejszenie masy ciaa. Wystpuj objawy niedomogi krenia obwodowego w wyniku uszkodzenia naczy krwiononych. Dziaania odlege. Badania epidemiologiczne dostarczyy dostatecznie duo dowodw, aby stwierdzi, e nieorganiczne zwizki arsenu wykazuj dziaanie rakotwrcze u ludzi. Udowodniono, e po dugoletnim naraeniu inhalacyjnym znacznie si zwiksza zapadalno na raka puc, natomiast po doustnym przyjmowaniu zwizkw arsenu obserwowano gwnie objawy raka skry. Zmiany skrne, charakterystyczne dla przewlekego zatrucia arsenem, stwierdzono u pracownikw zatrudnionych przy produkcji insektycydw (arseniany oowiu i wapnia), wrd plantatorw winogron, a take przy wydobywaniu zota i w hutnictwie metali nieelaznych. W grupie osb zaywajcych przez wiele lat pyn Fowlera (lek uywany w leczeniu niedokrwistoci zawierajcy ok. 1% arsenu) czstotliwo wystpowania raka skry zalena bya od dawki skumulowanej. Raka skry po cznym zayciu arsenu w dawce 1,5 g stwierdzono u 5%, 6 g u 10% i 7,6 g u ponad 20% badanych osb. Obserwowany by rwnie miniak naczyniowy lub rdboniak krwionony wtroby u osb zaywajcy pyn Fowlera lub pijcych napoje zanieczyszczone arsenem. Nowotwory pojawiay si po upywie 17-28 lat od chwili pierwszego kontaktu z arsenem i po zayciu 5 - 20 g arsenu. Zwikszon umieralno z powodu raka puc obserwowano wrd robotnikw naraonych na nieorganiczne zwizki arsenu przy produkcji pestycydw, wydobywaniu zota i w hutnictwie metali nieelaznych, szczeglnie miedzi. Z raportu Europejskiego Regionalnego Biura WHO [1985] wynika, e zawodowe naraenie na arsen w steniu 50 g/m3 przez wicej ni 25 lat powoduje3-krotne zwikszenie liczby zgonw z powodu raka puc. Wartoci biologiczne i toksyczne. Ocen naraenia na arsen i jego zwizki nieorganiczne mona przeprowadzi na podstawie ste tego pierwiastka w powietrzu, a take na podstawie stenia w materiale biologicznym, zwaszcza we wosach lub w moczu. Zakres fizjologicznych ste arsenu we krwi wynosi 0,002-0,06 mg/kg, moczu 0,01-0,06 mg/dm3 i wosach 0,01-0,81 mg/kg. U osb nie naraonych stosunek ste arsenu w krwinkach czerwonych do osocza wynosi ok. l, natomiast u naraonych wzrasta i moe osiga warto 3. Stenie arsenu we wosach stanowi dogodny wskanik oceny naraenia na arsen wchonity z przewodu pokarmowego. W przypadku naraenia na arsen drog inhalacyjn stenie arsenu we wosach wskazuje na naraenie, natomiast nie pozwala oceni jego wielkoci, poniewa trudno jest wykluczy zewntrzne zanieczyszczenie wosw tym metalem. We wosach osb zawodowo naraonych na arsen (np. w hutach) stwierdza si bardzo due jego stenia, sigajce 64-500 mg/kg. We wosach pacjentw leczonych pynem Fowlera stwierdzono stenia arsenu 10-40 mg/kg, zalenie od okresu przyjmowania leku. 17

Z danych epidemiologicznych naley wnioskowa, e stenie arsenu 200 g/dm3 moczu jest wartoci wrcz niebezpieczn dla ludzi zawodo naraonych na arsen, nawet w okresie krtszym ni 25 lat. Warto Najwyszego Dopuszczalnego Stenia (NDS) w Polsce ustalona dla nieorganicznych zwizkw arsenu wynosi 50 g/m3 Chrom (Cr), liczba atom. 24, m. atom. 51,996. Rozpuszcza si w rozcieczonym kwasie siarkowym i solnym oraz stonym kwasie azotowym. Jest to metal bardzo twardy, srebrzystoszary o bkitnym odcieniu. Moe wystpowa w stanach utlenienia od - 2 do +6, ale gwnie na +3 i +6 stopniu utlenienia. Wystpowanie, zastosowanie, naraenie. Najwaniejszym rdem chromu jest ruda chromowa (chromit). Zoe to o najwikszym stopniu czystoci zawiera do 55% tlenku chromu (Cr2O3). Stenie chromu w wodzie rzek i jezior najczciej wynosi 1-10 g/dm3 w wodzie morskiej 0,1-5 g/dm3, w glebie waha si od iloci ladowych do 100 g/kg. Zawarto chromu w powietrzu atmosferycznym rejonw miejskich wynosi zwykle w granicach 10-50 ng/m3. Zwizki chromu s stosowane do produkcji barwnikw, garbnikw, cementu, a take w galwanizacji. Zakady przemysowe, ktre spalaj paliwa pynne lub rnego rodzaju odpady, s rdem chromu w powietrzu i wodzie. Prawie cay chrom szeciowartociowy obecny w rodowisku pochodzi z dziaalnoci czowieka. Powstaje on w przemysowym procesie utleniania rud chromu oraz ze spalania paliw, drewna, papieru itd. Na szstym stopniu utlenienia zwizki chromu s wzgldnie trwae w powietrzu i czystej wodzie. W kontakcie ze zwizkami organicznymi pochodzcymi z materiau biologicznego, gleby i wody chrom redukuje si do trzeciego stopnia utlenienia. Obecnie uznaje si, e biologiczne znaczenie maj poczenia chromu na zerowym, drugim, trzecim i szstym stopniu utlenienia. Skutki dziaania zwizkw na trzecim i szstym stopniu utlenienia s tak zasadniczo rne, e naley bezwzgldnie rozpatrywa te zwizki oddzielnie. Zwizki chromu szeciowartociowego rwnie w yciu codziennym stanowi jedno z czstszych rde powodujcych uczulenia (chromowana skra, zapaki, popi, kleje, farby chromowe, rodki wybielajce). Obecno zwizkw chromu w rodkach piorcych moe by przyczyn wyprysku uczuleniowego. Losy w organizmie. Chrom trjwartociowy jest niezbdny do zachowania prawidowego metabolizmu glukozy u ludzi i zwierzt. Wchodzi w skad czynnika (lub czynnikw) okrelonego mianem czynnika tolerancji glukozy (GTF, Glucose Tolerance Factor). Metal ten spenia rwnie istotn funkcj w metabolizmie niektrych biaek i lipidw, a zwaszcza cholesterolu. Wchodzi te w skad enzymw (np. trypsyny), wystpuje w niektrych kwasach rybonukleinowych, tromboplastycznie przyspieszajc krzepnicie krwi, zwiksza aktywno -glukuronidazy. Opisywano przypadki zaburze na skutek niedoborw chromu trjwartociowego u ludzi. Pocztkowym objawem niedoboru jest zmniejszenie aktywnoci insuliny, a zarazem zmniejszenie tolerancji glukozy. Dalsze objawy to: oglne osabienie, ograniczenie wzrostu, zaburzenia w metabolizmie biaek oraz zmiany w ukadzie krenia. Dzienne pobieranie chromu przez dorosego czowieka mieci si w granicach 60-290 g. Najwicej chromu zawiera ywno o duej zawartoci biaka zwierzcego i rolinnego. Chrom trjwartociowy sabo wchania si z przewodu pokarmowego (ok. 1% dawki). Wydajno wchaniania chromianw u zwierzt te jest niewiele wiksza i wynosi np. u szczurw ok. 3-6%. Dzieje si tak prawdopodobnie dlatego, e sok odkowy redukuje chrom szeciowartociowy do sabo wchanianego chromu trjwartociowego. Rozmieszczenie chromu w organizmie jest prawdopodobnie zwizane z mniejsz przepuszczalnoci bon biologicznych dla chromu trjwartociowego, ni dla szeciowartociowego z rwnoczesnym wizaniem powstajcego chromu trjwartociowego z makroczsteczkami. Wszystkie zwizki chromu, z wyjtkiem chromianw, s szybko usuwane z krwi. Chrom podany doustnie gromadzi si w wtrobie i nerkach. Due stenia chromu, stwierdzane w pucach ludzi naraonych na ten metal, wskazuj, e co najmniej cz chromu magazynowana jest w tym narzdzie w formie zwizkw nierozpuszczalnych. Zwizki chromu (sodu, cynku i oowiu) powoduj kumulacj tego metalu w ledzionie i szpiku kostnym, a w przypadku chromianu sodowego i cynkowego znaczne iloci chromu gromadz si rwnie w wtrobie i nerkach. 18

Wizanie chromu z elementami krwi i transport chromu przez krew zaley gwnie od wartociowoci. Chrom szeciowartociowy atwo przenika przez bony krwinek czerwonych i po zredukowaniu do chromu trjwartociowego czy si z hemoglobin. Rozpuszczalne w wodzie chromiany mog by transportowane z krwinkami zanim nastpi ich redukcja. Zwizki chromu trjwartociowego i szeciowartociowego atwo przenikaj przez skr. Ustalono, e wchanianie (godzina/cm2 skry) dla chromu trjwartociowego wynosi 315-330 mmol, a dla chromu szeciowartociowego jest ok. 2 razy wiksze. Gwn drog wydalania chromu z organizmu jest mocz. Mechanizm dziaania toksycznego. Zwizki chromu, poza uszkodzeniem ukadu oddechowego, przewodu pokarmowego i zmianami skrnymi, wykazuj dziaanie rakotwrcze, mutagenne, embriotoksyczne i teratogenne. Dziaanie toksyczne jest cile zwizane z utleniajcymi waciwociami chromu szeciowartociowego. Udowodniono, e w redukcji chromu szeciowartociowego do trjwartociowego bior udzia cytochromy P-450 i Cyt-b5, a take krwinkowy glutation. Chrom wykazuje powinowactwo do wielu enzymw, pobudzajc lub hamujc katalizowane przez nie reakcje. Wewntrz komrek, przy udziale enzymw NADPH-zalenych, nastpuje redukcja chromu szeciowartociowego do trjwartociowego, ktry mona nazwa kocowym karcynogenem, poniewa wanie ta posta chromu tworzy trwae kompleksy z rnorodnymi czsteczkami, m.in. z DNA. Poczenia takie, prowadzce do uszkodze DNA, mog powodowa powstawanie dziaa mutagennych, ujawniajcych si w postaci zoliwych nowotworw. Suszno takiego mechanizmu dziaania rakotwrczego potwierdzaj wyniki bada, wykazujce, e silniejszym dziaaniem rakotwrczym charakteryzuj si trudno rozpuszczalne zwizki chromu szeciowartociowego, ktre w przeciwiestwie do zwizkw dobrze rozpuszczalnych, a wic atwo usuwanych, pozostaj dugo w tkance, do ktrej si dostay i maj wiksze moliwoci oddziaywania na makroczsteczki. Chrom szeciowartociowy moe by uznany za prokarcynogen atwo przedostajcy si i rozmieszczajcy w organizmie, gdy atwo przenika przez bony biologiczne. Procesy redukcji chromu szeciowartociowego do trjwartociowego, zachodzce wewntrz komrek, mog by uznane za aktywacj waciwoci rakotwrczych chromu, zwikszaj bowiem prawdopodobiestwo oddziaywania chromu trjwartociowego na DNA Chrom wykazuje interakcje z wieloma istotnymi dla prawidowego funkcjonowania organizmu biologicznie aktywnymi substancjami. Nale do nich substancje tworzce z chromem trjwartociowym kompleksy, umoliwiajce dyfuzj tych jonw, np.: pirofosforany, metionina, seryna, glicyna, leucyna, lizyna i prolina. Tworzenie trwaych kompleksw z biakami i zdolno wytrcania biaek uznano za mechanizm miejscowego, szkodliwego dziaania chromu na skr i bony luzowe. Zatrucie ostre. Dane dowiadczalne wskazuj na bardzo du rozbieno minimalnej dawki letalnej w zalenoci od gatunku zwierzcia i rodzaju zwizku. Za najbardziej toksyczny naley uzna chromian potasu, a za najmniej toksyczny octan chromu. Wiksz toksyczno zwizkw chromu szeciowartociowego ni chromu trjwartociowego stwierdzono take w badaniach na myszach. Zatrucia ostre zwizkami chromu u ludzi obserwowano w przypadkach samobjczego lub przypadkowego przyjcia zwizkw chromu doustnie. Szacuje si, e miertelna dawka rozpuszczalnych chromianw dla czowieka wynosi ok. 5 g. dwuchromianu potasowego 6-8 g, a kwasu chromowego l -2 g. Objawy kliniczne ostrego zatrucia zwizkami chromu charakteryzuj si silnymi blami brzucha, wymiotami i krwaw biegunk. Wystpuje cikie uszkodzenie nerek, z krwiomoczem prowadzcym do bezmoczu i mocznicy, obserwuje si owrzodzenie przewodu pokarmowego. Zatrucia przewleke powstaj w warunkach naraenia zawodowego. Charakteryzuj si zaburzeniami ukadu oddechowego, zmianami skrnymi i zaburzeniami przewodu pokarmowego. Ju od pierwszych dni zatrudnienia w niewaciwych warunkach higienicznych przy elektrolitycznym chromowaniu, gdzie czynnikiem naraenia jest gwnie aerozol kwasu chromowego, pracownicy skar si na kaszel i wyciek luzowo--ropny z nosa. W miar przeduania czasu zatrudnienia nasilaj si objawy podranienia gwnych drg oddechowych (krwawienie z nosa, sucho w gardle, chrypa), zawienie oczu, ble i zawroty gowy, bezsenno, nerwowo, ble w jamie brzusznej, biegunka i wymioty. 19

Notowano przypadki owrzodze po 2 tygodniach, a perforacji przegrody nosowej po 2 miesicach u ludzi naraonych zawodowo na stenie zwizkom chromu l mg/m3. Ekspozycja inhalacyjna na py chromianw i dymy kwasu chromowego moe wywoywa u ludzi dychawic oskrzelow. Kwas chromowy i roztwory innych zwizkw chromu szeciowartociowego przy bezporednim kontakcie wywouj u pracownikw garbarni, galwanizerni, zakadw produkujcych chromiany i barwniki chromowe, wrzody na skrze, tzw. dziury chromowe. Powstaj one przewanie u nasady paznokci, na kykciach staww paliczkowych doni, midzy palcami u rk, a take na skrze przedramion. Czasami wrzody te bywaj bolesne, a proces gojenia przebiega bardzo wolno. Uczulenie na zwizki chromu bywa czsto przyczyn wyprysku zawodowego u galwanizerw, pracownikw przemysu graficznego, malarzy antykorozyjnych, pracownikw przemysu skrzanego i tuszczowego. Najczciej obserwowano objawy w postaci obrzku powiek, pokrzywowych rumieni, grudek obrzkowych i wysikowych. Zmiany wystpuj najczciej na twarzy, szyi, przedramionach, ramionach, przegubach doni i palcw. Dziaanie dranice cementu i silnie zasadowe oddziaywanie zaprawy cementowej powoduj uszkodzenie mechanizmw obronnych skry i przyczyniaj si do powstawania uczulenia na ladowe iloci chromu zawarte w cemencie. Wystpowanie wyprysku cementowego zwiksza si znacznie wrd pracownikw maych zakadw. W cementowniach i w wielkich zakadach budowlanych, w ktrych przygotowywanie zapraw cementowych jest zmechanizowane i ograniczone jest bezporednie stykanie si robotnikw z cementem, liczba przypadkw uczule kontaktowych jest mniejsza. Dziaania odlege. Redukcja chromu (VI) w obrbie jdra komrkowego oraz powstawanie kompleksw chromu (III) sugeruje, e chrom (III) moe by uwaany za kocow form mutageniczn chromu. Trjwartociowy chrom jest obecny w RNA i prawdopodobnie ma wpyw na trwao jego struktury. Wyniki bada prowadzone na zwierztach dowiadczalnych wskazuj, e zwizki chromu szeciowartociowego, szczeglnie te o maej rozpuszczalnoci, mog wywoywa raka puc. Badania mutagennoci dowiody przekonujco, e chrom szeciowartociowy jest aktywny genetycznie. Stwierdzono tworzenie si mikrojderek w limfocytach krwi obwodowej u robotnikw naraonych na chrom szeciowartociowy. Chrom szybko przedostaje si przez oysko i gromadzi si w organizmie podu, powodujc rnorodne wrodzone wady rozwojowe, takie jak: rozszczep podniebienia, przepukliny, zmiany w kociach czaszki. Badania epidemiologiczne z ostatnich 30 lat wykazay zwikszon liczb przypadkw nowotworw zoliwych, zwaszcza ukadu oddechowego, u ludzi zawodowo naraonych na zwizki chromu szeciowartociowego. Na podstawie bada przeprowadzonych w latach 1950 - 1952 oszacowano, e wrd naraonych na chromiany wystpuje rednio ok. 25-krotne zwikszenie miertelnoci. Czas midzy pierwsz ekspozycj na chromiany a diagnoz stwierdzajc nowotwr szacowany jest na ok. 15-17 lat. Chrom szeciowartociowy zosta uznany za jeden z najgroniejszych czynnikw rakotwrczych. Wartoci biologiczne i toksyczne. Najwiksze fizjologiczne stenie chromu u ludzi wystpuje we wosach. Due stenia tego metalu znajduj si te w pucach, zwaszcza w grnych patach. Inne narzdy zawieraj mniejsze stenia chromu (wtroba i nerki). Stenie chromu we wszystkich tkankach zmniejsza si od momentu narodzin do ok. 10 roku ycia, jedynie w pucach obserwuje si kumulacj tego metalu przez cay okres ycia. Fizjologiczne stenia chromu w moczu oceniane s rednio na 0,4-0,7 g/dm3, ale notowane byy take wartoci l 2 g/dm3. Cynk (Zn), m. atom. 65,38. Naley do II grupy ukadu okresowego. Jest srebrzystym metalem o niebieskawym odcieniu. Rozpuszcza si w kwasach i mocnych zasadach, wystpuje na +2 stopniu utlenienia. Wystpowanie, zastosowanie, naraenie. W przyrodzie cynk wystpuje w postaci mineraw. Tlenek cynku (ZnO) w przyrodzie wystpuje jako minera cynkit. Otrzymywany jest przez spalanie par cynku oraz przez praenie niektrych zwizkw cynku. W postaci dymu wystpuje w czasie wytapiania, odlewania metalu i jego stopw, podczas spawania i cicia palnikiem acetylenowym, a take w trakcie galwanizowania. Cynk uwalniany jest do rodowiska w postaci pyw z hut cynku, wok ktrych notuje si due stenie tego metalu w glebach, osigajce wartoci 10-80 mg/kg. Istotnym rdem zanieczyszcze 20

rodowiska cynkiem jest spalanie wgla, ropy naftowej i jej produktw. Spalanie staych odpadw komunalnych moe wprowadzi ok. 75% cynku do powietrza atmosferycznego aglomeracji miejskich. Rwnie cieki komunalne zawieraj na ogl znaczne iloci cynku. Ze wzgldu na atw rozpuszczalno cynk zawarty w zwaowiskach odpadw grniczych i przemysowych przedostaje si czsto do wd gruntowych. Stosowanie odpadw komunalnych i przemysowych w rolnictwie powoduje nagromadzenie cynku w powierzchniowych warstwach gleby. Dodatkowym rdem tego metalu w glebach s niektre preparaty ochrony rolin, a take nawozy fosforowe. Cynk znajduje szerokie zastosowanie, gwnie jako skadnik stopw, powok antykorozyjnych, w odlewnictwie cinieniowym, galwanizacji stali, przemyle poligraficznym, okrtowym. Stosowany jest w produkcji urzdze elektrycznych, przemyle narzdziowym, metalowym, owietleniowym. Cynk metaliczny stosowany jest w niektrych ogniwach galwanicznych (elektrody), do wyrobu klisz drukarskich oraz w syntezie pproduktw dla przemysu barwnikw. Tlenek cynku znajduje zastosowanie jako biay pigment (tzw. biel cynkowa) de wyrobu farb i emalii. Ponadto suy jako katalizator w syntezie metanolu. Uywany jest w lecznictwie jako agodny rodek cigajcy i antyseptyczny. Znajduje rwnie zastosowanie w przemyle gumowym, kosmetycznym, tekstylnym, papierniczym i ceramicznym. Chlorek cynkowy (ZnCl2) stosowany jest w procesach wulkanizacyjnych, rafinacji olejw, przy produkcji barwnikw i rodkw odkaajcych. Ekspozycja na dymy tlenku cynku stanowi potencjalne ryzyko naraenia w miejscach jego produkcji (huty cynku, produkcja mosidzu, wytapianie i galwanizacja). Losy w organizmie. Cynk jako pierwiastek niezbdny w organizmie czowieka spenia kilka podstawowych funkcji metabolicznych. Due dawki cynku powoduj uszkodzenie wielu procesw biochemicznych. Nastpuje odkadanie tego metalu w nerkach, wtrobie, gruczoach pciowych. Okres ptrwania cynku waha si w granicach 162-500 dni. Wchanianie cynku z przewodu pokarmowego u ludzi waha si w granicach 58-77%, jest bardzo zmienne i zaley od wielu czynnikw m.in. od obecnoci metali toksycznych, a take rodzaju poywienia. rdem cynku dla czowieka jest poywienie, z ktrego pobierane jest ok. 95% cakowitej dawki nalenej (10-15 mg dziennie). Wchonity cynk pocztkowo gromadzi si w wtrobie, gdzie tworzy kompleksy z rnymi biakami. W osoczu transportowany jest gwnie jako kompleks: albuminowo-cynkowy, cynkowomakroglobulinowy oraz, w niewielkich ilociach, jako kompleks o maej masie czsteczkowej metalotioneina. W organizmie czowieka znajduje si ok. 2 g cynku, a zawarto jego wynosi w miniach 60% kociach 20% i skrze 10- 15% w odniesieniu do oglnej zawartoci w organizmie Cynk u czowieka wydalany jest gwnie z kaem (70-80%). Wydalanie cynku z moczem gwatownie si zwiksza, jeeli poczenie cynku w osoczu jest sabo zwizane z frakcj albumin, lub jeeli cynk wystpuje w poczeniu z maoczsteczkowymi kompleksami. Wzmoone wydalanie cynku z moczem wystpuje u ludzi z zaburzeniami funkcji nerek. Wykazano wan rol nerek w utrzymaniu homeostazy cynku w organizmie. Mechanizm dziaania toksycznego. Cynk w organizmach zwierzcych wspdziaa w procesach metabolicznych z innymi niezbdnymi metalami (Cu, Fe i Ca) i powoduje rne zaburzenia w ukadzie krenia, a take moe powodowa zaburzenia psychiczne. Prawdopodobnie zaburzenia metabolizmu metali niezbdnych dla organizmu czowieka pod wpywem cynku mog by jedn z najwaniejszych przyczyn jego toksycznoci u czowieka i zwierzt. Zatrucie ostre. Zwizki cynku podawane doustnie uwaa si za mao toksyczne. Dawka toksyczna chlorku cynkowego dla szczura, myszy i winki morskiej mieci si w granicach 200-300 mg/kg mc. Wdychanie wieo wytworzonych dymw, zawierajcych tlenek cynku w steniach powyej 15 mg/m3, powoduje wystpienie choroby przypominajcej gryp, znanej jako gorczka odlewnikw". Mechanizm jej powstawania nie jest wyjaniony. Przypuszcza si, e mae czstki tlenku cynku (ZnO) wnikaj do pcherzykw pucnych oraz krwi i tworz z biakami krwinek biaych zwizki o waciwociach pirogennych. Objawy chorobowe pojawiaj si nagle, zwykle 4-12 h po zakoczeniu ekspozycji i mog wystpi po pierwszym kontakcie z dymami. Choroba zaczyna si objawami podranienia grnych drg oddechowych, blami gowy, mini i staww, uczuciem rozbicia i osabienia. Nastpnie pojawia si wysoka gorczka i leukocytoza, ble w klatce piersiowej, dreszcze, poty. Objawy ustpuj samoistnie w cigu 24-48 h. 21

Wikszo specjalistw wyraa pogld, e wystpowanie objaww gorczki odlewnikw" u ludzi zawodowo naraonych na dymy tlenku cynku jest stosunkowo nieszkodliwe. Objawy te pojawiaj si na krtko, nie powoduj nastpstw w postaci chronicznego uszkodzenia organizmu. Sugeruje si take, e objawy wystpujce u ludzi naraonych na tlenek cynku mog rwnie pochodzi od substancji towarzyszcych. W przypadku naraenia zawodowego na tlenek cynku naley liczy si z faktem, e oprcz tego zwizku w powietrzu wystpuj rwnie inne metale (As, Cd, Mn, Pb, Be, Sb, Hg, Ni, Co) znacznie bardziej toksyczne od cynku. Zatrucie przewleke. U ludzi naraenie na dugotrwae dziaanie pyu cynkowego i tlenku cynku powoduje podranienie drg oddechowych, objawy gorczki odlewnikw", zaburzenia funkcjonowania przewodu pokarmowego oraz niedokrwisto. Ponadto stwierdza si bezsenno, upoledzenie pamici, zaburzenia suchu i nadmiern potliwo. Wystpuj skonnoci do zapalenia grnych drg oddechowych oraz zwikszona jest prchnica zbw. Istniej rwnie doniesienia opisujce wymioty i nieyt odka, spowodowane poykaniem pyu, zawierajcego zwizki cynku. Chlorek cynku (ZnCl2) dziaa miejscowo dranico na skr, bony luzowe, spojwki, a w wikszych steniach moe powodowa oparzenie. Dziaa rwnie uczulajco. Po dugotrwaej ekspozycji moe spowodowa obrzki i zapalenie puc. Oglnie uwaa si, e naraenie zawodowe na cynk nie powoduje zwikszonego wystpowania dziaania rakotwrczego. Wartoci biologiczne i toksyczne. Stenia fizjologiczne cynku we krwi, surowicy, osoczu i moczu nie wykazuj istotnych rnic w porwnaniu ze steniami stwierdzanymi u osb naraonych na tlenek cynku, co wskazuje na niewielk przydatno tych wskanikw do oceny naraenia. S doniesienia, w ktrych opisywane byy objawy nieytu odka u osb, u ktrych wydalanie cynku z moczem miecio si w normach fizjologicznych (400-600 g/Zn w cigu 24 h). Warto NDS dla dymw cynku (w przeliczeniu na cynk) w Polsce i innych krajach wynosi 5 mg/m3, a dopuszczalne stenie chwilowe mieci si w granicach 10 mg/m3. Mied (Cu), m. atom. 63,54. Jest to metal mikki, cigliwy o barwie czerwonobrzowej. Wystpuje na stopniu utlenienia +1-+4, przewanie +2. Wystpowanie, zastosowanie, naraenie. Mied powszechnie wystpuje w skorupie ziemskiej, najczciej w postaci siarczkw: CuS (kowelin), Cu2S (chalkozyn), CuFeS3 (bornit) lub jako tlenki Cu2CO3(OH)2 (malachit), CuSiO3 2H2O (chryzolyt). Substancje organiczne, wystpujce w torfach, wykazuj szczeglnie du pojemno sorpcyjn w stosunku do miedzi. Grupy sulfhydrylowe, hydroksylowe, karboksylowe i fenylowe kwasw huminowych bior najwikszy udzia w wizaniu miedzi. Mied, jako dobry przewodnik elektrycznoci, znajduje szerokie zastosowanie w przemyle elektrycznym, a take przy produkcji stopw (mosidz, brz, stopy z glinem, manganem, berylem). Uywana jest do impregnacji drewna, wchodzi w skad rodkw owadobjczych i grzybobjczych. Najwiksze skaenia rodowiska miedzi notuje si w pobliu kopal i hut tego metalu (stenie w glebach w pobliu hut wynosi 15-20 g/kg). Wpyw pyw hutniczych obserwuje si nawet w zasigu 50 km od rda emisji. cieki komunalne i przemysowe rwnie stanowi istotne rdo zanieczyszcze rzek i zbiornikw wodnych. Stenie miedzi wynosi w nich 0,5-2,8 g/dm3. Roliny kumulujce mied mog stanowi przyczyn zatru. Losy w organizmie. Mied jest pierwiastkiem niezbdnym do prawidowego funkcjonowania ywego organizmu. Podstawow funkcj tego pierwiastka w organizmie jest jego udzia w procesach oksydacyjno-redukcyjnych, gdzie wystpuje jako koenzym, reguluje metabolizm i transport elaza i metabolizm kolagenu. Mied w organizmie zwierzcym wystpuje w ceruloplazminie, ktrej maa aktywno i niedobr moe powodowa chorob Wilsona (zatrucia miedzi). Stopie przyswajalnoci miedzi zaley od jej formy w poywieniu i dla czowieka wynosi rednio 520% cakowitej dawki (ok. 2,5 mg dziennie w normalnej diecie czowieka). We krwi mied wystpuje w postaci kompleksu z histydyn, treonin, kwasem glutaminowym. Prawie poowa dawki wchonitej do krwiobiegu jest metabolizowana przez ceruloplazmin. Mied w postaci kompleksu z aminokwasami lub albuminami transportowana jest do wtroby, nastpnie nerek, jelit i innych tkanek. Od chwili podania pozajelitowego mied zwizana z ceruloplazmin pojawia si we krwi po 15-30 min. Wiksza cz miedzi zawartej w komrce wtrobowej zwierzt 22

wystpuje we frakcji rozpuszczalnej. Nadmiar miedzi w diecie czowieka wywouje niekorzystne dla zdrowia skutki (zmniejszenie stenia hemoglobiny, uszkodzenie wtroby i nerek). Wtroba odgrywa gwn rol w metabolizmie miedzi. Zaabsorbowana mied jest szybko usuwana z krwiobiegu przez ten narzd i, w zalenoci od okolicznoci, moe by magazynowana, przenoszona do osocza lub wydalana z ci. W wtrobie wchodzi w skad enzymw (oksydaza cytochromu c, dysmutaza nadtlenkowa). Metalotioneina wtrobowa odgrywa rwnie wan rol w wizaniu tego metalu kontroluje wchanianie jelitowe oraz reabsorpcj nerek. Mied wydala si gwnie z kaem. Z moczem wydala si ok. 5% miedzi przyswojonej z przewodu pokarmowego. Wydalanie miedzi z moczem moe si zwiksza w chorobie Wilsona, a take innych chorobach, zwaszcza przy uszkodzeniu nerek. Okoo 2/3 spoywanej miedzi przez ludzi lub zwierzta nie jest przyswajane. U ludzi ok. 10% miedzi podanej doylnie wydala si w cigu 72 h z moczem i kaem, co wskazywaoby, e biologiczny okres ptrwania tego metalu wynosi ok. kilku tygodni. Zatrucia ostre. Zatrucia ostre solami miedzi zdarzaj si bardzo rzadko. Najbardziej toksyczny jest siarczan miedziowy (CuSO4), ktrego dawka toksyczna dla czowieka wynosi ok. 20 g. U czowieka zwizek ten w dawce 500 mg powoduje wymioty. Objawy toksyczne po spoyciu tego zwizku to: uszkodzenie wtroby, nerek, naczy wosowatych, biegunka, boleci, skurcze jelit. mier nastpuje po kilku godzinach z zatrzymaniem czynnoci serca w skurczu, hipotermi, pogbiajc si sinic, poraeniem oddechu. W przypadku przeduajcego si zatrucia wystpuje taczka hemolityczna, niedokrwisto hemolityczna. W warunkach naraenia zawodowego ostre zatrucia s raczej nie spotykane. Zatrucia przewleke. Tlenki miedzi, powstajce w procesach technologicznych, mog by przyczyn zatru przewlekych. Wchanianie zwizkw miedzi przez drogi oddechowe powoduje przekrwienie bon luzowych nosa, nieyt odka, biegunk oraz objawy toksyczne, podobne do tych, ktre wywouje cynk, tj. gorczka odlewnikw" i chroniczne uszkodzenie puc. Objawy gorczki odlewnikw" mog by wywoane naraeniem na pyy miedzi w steniu 0,1 mg/m3. Obserwowano take uszkodzenie czynnoci wtroby. Zatrucia miedzi mog rwnie wystpi po spoyciu produktw spoywczych (wina lub owocw) zawierajcych nadmiern ilo siarczanu miedziowego. Zwizki miedzi dziaaj na nie uszkodzon skr, powodujc jej swdzenie i zapalenie. Ponadto mog wywoa zapalenie spojwek, owrzodzenie i zmtnienie rogwki, bony luzowej i garda oraz owrzodzenie przegrody nosowej. Stenie miedzi w surowicy i moczu czowieka fizjologiczne i po naraeniu Pyn ustrojowy Stenie miedzi fizjologiczne Surowica Mocz 0,8-l,2 mg/dm3 17-59 g/dm3 po naraeniu* 0,8-2,0mg/dm3 79-1145 g/dm3

* Stenie miedzi w powietrzu huty wynosio 30-40 mg/m3. Wartoci biologiczne i toksyczne. Stenie miedzi w moczu lub surowicy moe suy jako ewentualny wskanik naraenia na ten metal. Nie stwierdzono jednak dotychczas zalenoci midzy wystpowaniem objaww toksycznych spowodowanych zwizkami miedzi u ludzi a steniem tego metalu w surowicy lub w moczu. Najwysze Dopuszczalne Stenie dla dymw i soli rozpuszczalnych miedzi wynosi 0,1 mg/m3 Nikiel (Ni), m. atom. 58,71. Jest metalem srebrzystobiaym na +1, +2, +3, +4 stopniu utlenienia. Najwaniejsze nieorganiczne zwizki niklu to: tlenek niklowy, wodorotlenek niklowy, siarczan i chlorek niklowy, a organiczne: karbonylek niklu, Ni(CO)4, ktry jest bezbarwnym lotnym pynem o temp. wrz. 43C. W postaci jonowej nikiel wystpuje na drugim stopniu utlenienia. Nikiel jest pierwiastkiem metalicznym, nalecym do grupy VIIIb ukadu okresowego. Jest on odporny na dziaania ugw, rozpuszcza si w rozcieczonych kwasach utleniajcych. Wglany, siarczki i tlenki niklu nie s rozpuszczalne w wodzie, natomiast chlorki, siarczany i azotany rozpuszczaj si. W materiale 23

biologicznym rozpuszczony nikiel moe tworzy zwizki kompleksowe z rnymi ligandami oraz wiza si z czsteczkami organicznymi. Wystpowanie, zastosowanie, naraenie. Nikiel jest wszechobecnym ladowym metalem wystpujcym w glebie, wodzie, powietrzu i biosferze. rednia zawarto niklu w skorupie ziemskiej wynosi ok. 0,008%. Gleba uprawna zawiera 3-1000 mg Ni/kg. Stenie niklu w wodzie do picia wynosi od 2 do 10 g/dm3, a w wodzie morskiej od 0,2 do 0,7 g/dm3. Stenie niklu w powietrzu atmosferycznym na terenach nie uprzemysowionych waha si od 0,1 do 3 ng/m3. Wikszo niklu stosowana jest do produkcji stali nierdzewnej oraz innych stopw wykazujcych wysok odporno na korozj i dziaanie temperatury. Nikiel wystpuje w pokadach wglowych w iloci 4-60 mg/kg. Ropa naftowa zawiera ok. 50-350 mg/kg tego metalu. Metal ten znajduje zastosowanie w przemyle chemicznym, spoywczym, do produkcji sprztu laboratoryjnego, narzdzi chirurgicznych, elektrod, baterii, stali stopowych, tworzyw sztucznych, do galwanicznego pokrywania metalowych przedmiotw. Najbardziej niebezpieczny jest tetrakarbonylek niklu, wystpujcy przewanie w rafineriach niklu. Okoo 40% oglnej produkcji niklu znajduje zastosowanie w produkcji stali. Na kontakt z niklem naraeni s ludzie zatrudnieni przy wydobywaniu rudy, produkcji stopw, niklowaniu, produkcji farb, emalii, tworzyw sztucznych. cieki przemysu metalurgicznego doprowadzaj znaczn ilo niklu do rzek. Zawarto tego metalu w ciekach komunalnych i przemysowych waha si w granicach 20-3924 mg/kg. Istotnym rdem zanieczyszczenia rodowiska niklem jest jego emisja do powietrza atmosferycznego, w wyniku procesu spalania wgli i paliw pynnych, przede wszystkim wydalanych przez silniki Diesla. Dodatkowym rdem zanieczyszczenia rodowiska niklem jest przemys zwizany z produkcj azbestu. Nikiel w materiale tym wystpuje w steniu ponad 1,5 g/kg. Skaenie rodowiska niklem jest grone dla rolin. Woda pitna zawiera go mniej ni 20 g/dm3. Stenie niklu w rafineriach moe siga l,3 mg/m3 powietrza, a w fabrykach produkujcych baterie niklowo-kadmowe 10-150 mg/m3. Nikiel w steniach powyej 50 mg/kg suchej masy jest toksyczny dla wikszoci rolin. Kumulacj i toksyczne dziaanie niklu obserwowano w warzywach rosncych na glebie uynianej szlamem kanalizacyjnym oraz warzywach hodowanych w pobliu rde emitujcych nikiel. Due stenia niklu znaleziono u rolin wodnych. U ryb yjcych w wodzie czystej stwierdzono, e stenie niklu waha si od 0,02 do 2 mg/kg mokrej masy. Stenia u ryb yjcych w wodzie zanieczyszczonej mog by do 10 razy wiksze. Zawarto niklu w ywnoci wynosi zazwyczaj poniej 0,5 mg/kg wieej masy. Ziarno kakao, soi, a take suche ziarna strczkowe oraz orzechy i patki owsiane zawieraj due iloci niklu. Uwalnianie si niklu z naczy i przyborw kuchennych moe istotnie zwikszy pobranie drog pokarmow. Pobranie niklu inhalacyjnie w iloci 2 - 23 g/dzie moe wynika z wypalenia 40 papierosw dziennie. Codzienny kontakt skry z przedmiotami pokrytymi niklem lub zawierajcymi stopy niklu (np. biuteria, monety) moe wywoywa oraz podtrzymywa odczyny alergiczne. Losy w organizmie. Zawarto niklu w organizmie czowieka wynosi poniej 30 mg. Dzienne wchanianie niklu przez czowieka waha si w granicach 0,3-0,5 mg. U ludzi wchanianie niklu z przewodu pokarmowego wynosi poniej 10%. Wchanianie zwizkw niklu jest uzalenione od ich rozpuszczalnoci. Zwizki o maej rozpuszczalnoci (py metaliczny niklu, siarczek i tlenek niklu) odkadaj si w pucach. Roztwr siarczanu niklu, naniesiony na skr czowieka, po 24 h wchania si w 55-75%. Wchonity nikiel w organizmie czowieka i zwierzt jest transportowany gwnie przez albuminy surowicy. Ponadto nikiel znajdowano w kompleksach biakowych z -makroglobulin, histydyn, plazmin. Prawie caa ilo niklu obecnego we krwi znajduje si w surowicy. U czowieka nikiel znajdujcy si w surowicy w 60% zwizany jest z albuminami. Najwiksze stenie niklu w organizmie znajduje si w pucach, wtrobie, nerkach i jelitach. Stenie niklu w pucach wzrasta z wiekiem. Wchanianie niklu w ukadzie oddechowym wraz z absorpcj w przewodzie pokarmowym (zwizki rozpuszczalne i nierozpuszczalne) jest gwn drog wnikania niklu do organizmu ludzi na stanowiskach pracy. Znaczne iloci wdychanego pyu s najpierw usuwane z drg oddechowych za pomoc mechanizmu luzwkowo-rzskowego, a nastpnie poykane. Wchanianie z pokarmem moe by zwikszone, jeeli warunki higieniczne s nieodpowiednie oraz gdy nie przestrzega si przepisw bhp. Absorpcja niklu przez skr ma znaczenie w patogenezie nadwraliwoci kontaktowej. Absorpcja niklu 24

zwizana jest z rozpuszczalnoci jego zwizkw i ukada si w nastpujc ogln zaleno: karbonylek niklu > rozpuszczalne zwizki niklu > nierozpuszczalne zwizki niklu. Absorpcja niklu w przewodzie pokarmowym jest zmienna i zaley od skadu diety. Nikiel moe by wydalany z moczem, ci, potem, zami, mlekiem i plwocin. Nie zaabsorobowany nikiel jest wydalany z kaem. Zatrucia ostre. Praktycznie nie s spotykane ostre zatrucia niklem lub jego solami. Warto LD5() zaley od jego postaci fizykochemicznych, zwizkw oraz drogi podania. Najbardziej toksycznym zwizkiem niklu jest karbonylek niklu, ktry do organizmu wnika gwnie przez drogi oddechowe i czciowo przez skr. Due stenia karbonylku niklu powoduj: ble i zawroty gowy, nudnoci, wymioty, uszkodzenie bon luzowych, oskrzeli, kaszel i dusznoci, osabienie, zapalenie puc. Dolegliwoci te mog ustpi, jednak po kilku godzinach lub kilku dniach. W cigu 4-10 dni moe nastpi rwnie mier. U ludzi karbonylek niklu w steniu 30 mg/m3 po 20 min moe spowodowa zatrucie ostre i zgon. Zatrucia przewleke. Nikiel i jego sole wywouj u ludzi objawy podranienia spojwek, bony luzowej grnych drg oddechowych, owrzodzenia przegrody nosa. Powstaj swdzce wypryski, gwnie na rkach i przedramionach (tzw. wid niklowy). Te objawy uczulenia wystpuj najczciej u ceramikw, galwanizerw i jubilerw. Stwierdza si take objawy dychawicy i pylicy puc. Uwaa si, e ok. 5-13% przypadkw egzemy na skrze zostao wywoane niklem lub jego zwizkami. Skutki ostrego zatrucia karbonylkiem niklu objawiaj si silnym blem gowy, zawrotami gowy, mdociami, wymiotami, bezsennoci, podranieniem, po ktrych nastpuj objawy ze strony ukadu oddechowego podobne do tych, jakie wywouje wirusowe zapalenie puc. Uszkodzona jest rwnie wtroba, nerki, nadnercza, ledziona oraz mzg. Opisano rwnie przypadki zatrucia niklem u pracownikw galwanizerni, ktrzy przypadkowo napili si wody zanieczyszczonej siarczanem lub chlorkiem niklawym. U robotnikw rafinerii niklu oraz galwanizerni zaobserwowano nieyt nosa, zapalenie zatok, perforacje przegrody nosowej oraz astm. Opisano rwnie zwknieniowe zmiany w pucach u robotnikw wdychajcych py niklu. Nadwraliwo wynikajca z kontaktu z niklem jest szeroko udokumentowana, tak w populacji generalnej, jak i w wielu zawodach, w ktrych robotnicy s naraeni na rozpuszczalne zwizki niklu. W wielu krajach stwierdzono uczulenie na nikiel. Wrd uczulonych 40-50% to przypadki egzemy pcherzykowatej rk, ktre niekiedy mog mie przebieg ciki, prowadzcy do utraty zdolnoci do pracy. Protezy oraz inne chirurgiczne wszczepienia wykonane ze stopw zawierajcych nikiel rwnie powoduj uczulenia zwizane z obecnoci niklu lub nasilaj istniejce zapalenie skry. Dziaanie nefrotoksyczne, objawiajce si zapaleniem nerek z przekrwieniem i degeneracj miszu, stwierdzono po zawodowym naraeniu na karbonylek niklu. Naraenie jatrogenne na nikiel moe by spowodowane: a) wszczepami zawierajcymi nikiel (poczenia stawowe, gwodzie rdkostne, zastawki serca, przewody stymulatora serca oraz protezy dentystyczne); b) pynami stosowanymi doylnie zanieczyszczonymi niklem; c) dializ krwi, w ktrej pyn dializacyjny moe by zanieczyszczony niklem. Dziaania odlege. U osb naraonych zawodowo na nikiel wystpujcy w postaci pyu niklowego, siarczku niklowego lub karbonylku niklu obserwuje si kilkakrotnie czstsze ni u ogu populacji wystpowanie nowotworw zoliwych zatok przynosowych i puc. Stwierdzane byy take przypadki raka przewodu pokarmowego. Rakotwrcze dziaanie niklu udowodniono w badaniach epidemiologicznych wrd hutnikw. Dziaanie rakotwrcze przypisywane jest zwizkom niklu o maej rozpuszczalnoci w wodzie, podobnie jak zwizkom chromu szeciowartociowego. Stwierdzono, e u robotnikw zatrudnionych w rafineriach niklu na oddziaach, gdzie odbywa si praenie rud siarczkowych, z czym zwizana jest wysoka ekspozycja na podsiarczki, tlenki i prawdopodobnie siarczany niklu, wystpuje bardzo wysokie ryzyko nowotworu puc i nosa. Podobnie wysokie ryzyko wystpuje w procesach produkcyjnych, w ktrych ma miejsce naraenie na rozpuszczalne zwizki niklu (proces elektrolizy, ekstrakcji siarczanw miedzi, w hydrometalurgii) czsto w poczeniu z ekspozycj na tlenki niklu. U robotnikw zatrudnionych przy produkcji baterii niklowo-kadmowych, gdzie naraenie na nikiel i kadm jest due, mona zaobserwowa nieznacznie wiksze ryzyko nowotworw puc. Dugotrwaa ekspozycja na rozpuszczalne zwizki niklu na poziomie l mg/m3 moe powodowa znaczcy wzrost wzgldnego ryzyka raka puc. 25

Mechanizm kancerogennego dziaania niklu wymaga nadal wyjanienia. Stwierdzono, e nikiel wywouje zaburzenie syntezy DNA, inhibicj procesw jego naprawy, wypadnicie sekwencji DNA. Istotny wpyw na te procesy wywiera interakcja niklu z cynkiem. Wartoci biologiczne i toksyczne. Stenie fizjologiczne niklu wynosi w pucach 15,9g/kg, wtrobie 8,7 g/kg, sercu 6,1 g/kg i krwi 4,8 g/kg, a stenie we wosach waha si w granicach 0,6 -1,0 g/kg. Stenie niklu w surowicy oraz w moczu jest dobrym wskanikiem rodowiskowego i zawodowego naraenia ludzi. W przypadku naraenia ludzi na rozpuszczalne sole niklu, wystpujce w powietrzu, wykazano wysoki wspczynnik korelacji (0,95) midzy steniem niklu w powietrzu a steniem w moczu. Pomiar stenia niklu w moczu moe by wskanikiem take naraenia na dziaanie karbonylku niklu. W przypadku naraenia ludzi na rozpuszczalne w wodzie zwizki niklu, stenie tego metalu w moczu poniej 100 g/dm3 po pierwszych 8 h od przerwania ekspozycji moe by uznane za naraenie umiarkowane. Wykrycie natomiast w moczu 500 g/dm3 wskazuje na niebezpieczne dla zdrowia stenia niklu w powietrzu. Uwzgldniajc potencjalne dziaanie rakotwrcze zwizkw niklu w Polsce obowizujca warto NDS wynosi 0,25 mg Ni/m3. Obejmuje ona zarwno nikiel metaliczny, jak i jego zwizki nierozpuszczalne. Ow (Pb), liczba atom. 82; m. atom. 207,19, jest niebieskawym lub srebrnoszarym mikkim metalem. Temperatura top. oowiu wynosi 327,5C, a temp. wrz. w warunkach cinienia atomosferycznego 1740C. Ow zawiera cztery naturalnie wystpujce izotopy (208, 206, 207 i 204 w kolejnoci czstoci wystpowania), ktrych wzajemne stosunki ilociowe w rnych mineraach rni si niekiedy znacznie. Waciwo ta bya wykorzystywana w badaniach rodowiskowych i metabolicznych przy zastosowaniu nieradioaktywnych znacznikw. Stopie utlenienia oowiu w zwizkach nieorganicznych wynosi +2 i +4Do powszechnie znanych zwizkw organicznych nale tetrachlorek oowiu i tetrametylek oowiu. Maj one zastosowanie jako dodatki do paliw. S to bezbarwne pyny mniej lotne ni wikszo skadnikw benzyny. Zwizki te s rozkadane rwnie pod wpywem promieniowania nadfioletowego lub ladowych iloci w powietrzu takich chemikaliw, jak halogeny, kwasy lub czynniki utleniajce. Wystpowanie, zastosowanie, naraenie. Najwaniejszym rdem oowiu s skay magmowe i skay metamorficzne. Wystpuje on w rnych mineraach: galena (PbS ceruszyt (PbCO3), anglezyt (PbSO4).Wydobywanie, wytop i oczyszczanie oowiu, jak rwnie wytwarzanie produktw zawierajcych ow moe powodowa emisj tego metalu do atmosfery. Naraenie na ow wystpuje przy produkcji akumulatorw, kabli, drutw, w przemyle chemicznym, w czasie wyrobu stopw lutowniczych, produkcji oysk, czcionek drukarskich, oson zabezpieczajcych przed promieniowaniem radioaktywnym, przy produkcji barwnikw, insektycydw. Huty oowiu s rdem zanieczyszczenia otaczajcego rodowiska. Strefa zanieczyszczenia powietrza przez du hut moe wynosi ok. 15 km. Powietrze w pobliu hut oowiu moe stanowi rdo naraenia mieszkacw, poniewa zawiera go nieraz powyej 80 g/m3. Stenia oowiu w wodzie pitnej w niektrych rejonach wiata s wiksze ni 50 g/dm3, a w ywnoci wynosi ponad 2,5 mg/kg (miso, warzywa, ryby). Ow w glebie i kurzu gromadzi si w wyniku spalania benzyny z dodatkiem tetraetylku oowiu oraz emisji ze rde przemysowych. Ze wzgldu na to, e ow nie ulega biodegradacji ani rozpadowi gleba i kurz stanowi istotne rdo naraenia, szczeglnie dla dzieci. Stwierdzono, e u dzieci bawicych si na terenach zanieczyszczonych stenia oowiu we krwi mog wzrasta od 30 do 70 g/l . Mae dzieci w wieku przedszkolnym s szczeglnie naraone na ow pochodzcy z otaczajcego rodowiska. Wynika to ze skonnoci do lizania i ucia czy zjadania cia obcych. Za gwne rdo nadmiernego wchaniania oowiu przez dzieci uwaa si farby wytwarzane z uyciem zwizkw oowiu. Ponadto stwierdzono, e rnego rodzaju kosmetyki mog stanowi powane naraenia dzieci. Losy w organizmie. Ilo oowiu wchanianego ze rodowiska do organizmu czowieka zaley od postaci, w jakiej wystpuje ten metal, drogi wchaniania, okresu naraenia, pci i wieku. Ow wchonity z odka i jelita cienkiego przez y wrotn dostaje si do wtroby i do oglnego krwiobiegu. Ow wchonity przez drogi oddechowe przechodzi bezporednio do ukadu krenia, skd przedostaje si szybciej do rnych narzdw i tkanek Dane wskazuj, e ok 40 10% czstek oowiu, znajdujcych si w powietrzu atmosferycznym, osadza si w pucach dorosego czowieka. Miejscem deponowania s pcherzyki pucne. Osadzanie czstek 26

pyw w rnych czciach ukadu oddechowego ulega duym wahaniom i jest uzalenione od rodzaju ekspozycji (zawodowa lub rodowiskowa). W przypadku ekspozycji przemysowej ow w wikszym stopniu wystpuje w postaci tlenkw, co umoliwia osadzanie si ich w gbszych odcinkach ukadu tchawiczo-oskrzelowego. Zwizki chemiczne, w jakich ow wystpuje w powietrzu atmosferycznym, s zrnicowane. Nierozpuszczalne zwizki oowiu mog by wchaniane drog fagocytozy. Pyy oowiu osadzaj si te w grnych odcinkach drg oddechowych, z ktrych mog by usunite lub poknite. Dzienne pobieranie oowiu przez czowieka z poywieniem wynosi 100-500 g, za jego wchanianie poniej 10% i zaley od rozpuszczalnoci zwizkw oowiu. U dzieci wchanianie oowiu z przewodu pokarmowego jest wiksze, ni u dorosych i moe wynosi powyej 20% dawki. Proces ten u dzieci zwizany jest prawdopodobnie z transportem przenonikowym biaek dostarczajcych rwnie do organizmu niezbdne metale. Ow wchonity do organizmu przedostaje si do krwi obwodowej, gdzie jest wizany gwnie przez bony erytrocytarne (99%). Nastpnie zostaje rozmieszczony w rnych tkankach, w zalenoci od ich ukrwienia oraz ich powinowactwa do oowiu. Pocztkowo przedostaje si on do takich narzdw, jak: wtroba, puca, serce i nerki, ktre wraz z krwi obwodow stanowi tzw. pul szybkowymienn. Pniej metal ten gromadzi si w skrze i miniach, stanowicych pul o redniej szybkoci wymiany. Najwolniej, ale i na najduszy czas, ow odkada si w tkance kostnej. Kumulacja oowiu w organizmie rozpoczyna si w okresie podowym, poniewa metal ten atwo przenika przez oysko. Stenie oowiu we krwi noworodka jest podobne do stenia u matek. Stenie oowiu w kociach, w przeciwiestwie do tkanek mikkich, zwiksza si przez cae ycie i stanowi odzwierciedlenie wielkoci ekspozycji. Ow dostarczony do organizmu z poywieniem prawie w 90% jest wydalany z kaem, a podany pozajelitowe w postaci zwizkw nieorganicznych wydalany jest gwnie przez nerki. Z moczem wydala si 76%, z kaem 16%, a innymi drogami 8% oowiu. Podstawowym mechanizmem wydalania z moczem jest filtracja kbuszkowa. Szybko wydalania oowiu z organizmu nie jest rwna szybkoci wchaniania. Niedobr wynika ze staego odkadania si czci tego metalu w tkance kostnej w sposb nieodwracalny. Po zakoczeniu ekspozycji w krwi obserwuje si dwie fazy eliminacji. T1/2 dla pierwszej fazy eliminacji z krwi i tkanek mikkich wynosi ok. 20 -30 dni, druga z koci 10 -20 lat. Przy staym codziennym doustnym wchanianiu oowiu stae stenie tego metalu we krwi uzyskuje si po blisko 4 miesicach, a poowiczny okres jego eliminacji z krwi wynosi ok. 20 dni. U osb dorosych, nie naraonych zawodowo, ok. 95% oowiu w organizmie znajduje si w kociach. Cakowita zawarto oowiu w organizmie osb naraonych zawodowo moe w wieku 60-70 lat wynosi 200 mg. W wikszoci tkanek mikkich czowieka, po przekroczeniu 20 lat, nie obserwuje si znaczcego zwikszenia iloci tego metalu. W przypadku codziennej ekspozycji zawodowej na zwizki oowiu, po 2 - 3 miesicach w organizmie czowieka ustala si stan rwnowagi midzy steniem oowiu we krwi a wielkoci naraenia. Metabolizm tetraetylku oowiu, badany u rnych zwierzt dowiadczalnych, zachodzcy z udziaem enzymw mikrosomalnych wtroby, mzgu i nerek przebiega wedug nastpujcego schematu: (CH3CH2)4Pb (CH3 CH2)3Pb+ (CH3 CH2)2Pb2+ Pb2+ U ludzi metabolizm tetraetylku oowiu zachodzi rwnie z utworzeniem wymienionych porednich metabolitw, a kocowym produktem przemiany tego zwizku jest ow jonowy. Metabolity czteroetylku oowiu wydalane s z kaem i moczem, a u ludzi zawodowo naraonych swoistym wskanikiem wchaniania jest jego metabolit dietylek oowiu wydalany z moczem. Mechanizm dziaania toksycznego. Toksyczne dziaanie oowiu na organizm ujawnia si w zaburzeniach ukadu krwiotwrczego, syntezy hemu, inhibicji syntezy hemoglobiny, skrceniu ycia krwinek czerwonych i pobudzeniu erytropoezy. W pniejszych stadiach stwierdza si retikulocytoz i niedokrwisto. Nie mona wykluczy, e zaburzenia te mog poprzedza i wywoywa toksyczne dziaanie oowiu w innych ukadach, np. uszkodzenie ukadu nerwowego, czynnoci nerek, zaburzenia ukadu pokarmowego. Ow hamuje aktywno enzymw biorcych udzia w syntezie hemu. Proces biosyntezy hemu odbywa si gwnie w szpiku kostnym (w wtrobie tylko ok. 15%). Synteza hemu zaczyna si w mitochondriach. W pierwszym etapie, pod wpywem syntetazy kwasu -aminolewulinowego (ALA-S), z glicyny i kwasu 27

bursztynowego tworzy si kwas -aminolewulinowy (ALA). Nastpnie, pod wpywem dehydratazy kwasu -aminolewulinowego (ALA-D), z 2 czstek ALA powstaje porfobilinogen (PbG). Cztery czsteczki PbG, pod wpywem syntezy uroporfirynogenu I (urogenu I) i kosyntetazy uroporfirynogenu III (urogenu III) s syntetyzowane do uroporfirynogenu (urogenu). W wyniku tej reakcji koproporfirynogenu (koprogenu) przeksztaca si w protoporfin IX. Inny mitochondrialny enzym ferrochelataza powoduje inkorporacj elaza do protoporfiryny, co prowadzi do powstania hemu. Zatrucia ostre. Zatrucia ostre nieorganicznymi zwizkami oowiu zdarzaj si raczej rzadko i wystpuj pod postaci ostrej encefalopatii przy steniach oowiu we krwi ok. 100 g Pb/100 cm3. W przypadku ostrych zatru u czowieka wystpuje pieczenie w ustach, wymioty, kolka jelitowa, biegunka, przechodzca w skurczowe zaparcie, spadek cinienia krwi i temperatury ciaa. Jednoczenie wystpuje krwiomocz, proteinuria, skpomocz, uszkodzenie o.u.n. Ow powoduje inaktywacj ALA-D (dehydrataza ALA), co przyczynia si do zahamowania syntezy PbG i nagromadzenia w surowicy ALA, wydalonego nastpnie w duej iloci z moczem. Ow, hamujc rwnie aktywno oksydazy koproporfirynogenu, zwiksza wydalanie z moczem koproporfiryny III, a hamujc aktywno ferrochelatazy powoduje w krwinkach czerwonych zwikszenie stenia wolnych protoporfiryn oraz zwikszenie stenia elaza w surowicy. Objawami zaburze syntezy hemu s odbiegajce od normy fizjologicznej stenia prekursorw hemu we krwi i w moczu. Zwizki alkilortciowe s bardziej toksyczne od nieorganicznych pocze oowiu. Toksyczne dziaanie tetraetylku oowiu objawia si gwnie uszkodzeniem ukadu nerwowego. Wystpuj wymioty, wzmoenie odruchw, drgawek, drtwienie jzyka i koczyn. Jednoczenie wystpuje blado skry, spadek cinienia ttniczego krwi, zwolnienie czynnoci serca. W zatruciach ostrych tymi zwizkami zgon moe nastpi w cigu kilkunastu godzin lub kilku dni, w wyniku rozlegych i nieodwracalnych zmian w orodkowym ukadzie nerwowym oraz podranienia orodkw oddechowego i naczynioruchowego. Dawka miertelna tetraetylku oowiu dla dorosego czowieka wynosi ok. 250 mg. Tetrametylek oowiu jest zwizkiem mniej toksycznym (LD50 120 mg/kg mc. szczura) od tetraetylku oowiu (LD50 12-14 mg/kg mc. w przeliczeniu na ow). Objawy zatrucia obu zwizkami s podobne. Zatrucia przewleke. Dugotrwaemu dziaaniu toksycznemu oowiu towarzysz rne objawy. Zalenoci dawka-dziaanie w odniesieniu od stenia oowiu we krwi naley stosowa w przypadkach przewlekego naraenia . Dla tego metalu udowodniono zaleno dawka-efekt i dawka-odpowied w odniesieniu do stenia oowiu we krwi dla dorosych i dla dzieci. Niedokrwisto u osb dorosych wystpuje przy wikszych steniach oowiu we krwi, przekraczajcych 70 g/100 ml, a u dzieci, zwaszcza z niedoborem elaza, stenie oowiu w niedokrwistoci wynosi powyej 50 g/100 ml. Zmiany czynnociowe mzgu u dzieci wystpuj ju powyej stenia oowiu wynoszcego 10 g/100 ml (obnienie wartoci ilorazu inteligencji iQ). Ow wywouje take zaburzenia czynnociowe wtroby, przede wszystkim przy dugotrwaym naraeniu. Stwierdzono zwikszon aktywno aminotransferazy asparaginowej (AspAT) u osb zawodowo naraonych ze steniem oowiu we krwi w granicach 70-100 g/100 ml. Ow wpywa na funkcje orodkowego i obwodowego ukadu nerwowego. Wpyw nieorganicznych zwizkw oowiu na ukad nerwowy zaley od wielkoci i czasu naraenia, a take od wraliwoci osb dorosych i dzieci. Wpyw toksyczny oowiu na o.u.n. obserwowany jest raczej u dzieci. U dorosych skutki toksycznego dziaania wystpuj w obwodowym ukadzie nerwowym. Zmienia si szybko przewodzenia wkien nerwowych koczyn grnych, a zwaszcza motorycznych. Nastpstwa neurologiczne mog by wynikiem ostrych i powtarzajcych si objaww encefalopatii oowiczej, zwaszcza u dzieci. Objawami s: stany otpienia, niepokj, draliwo, drenie miniowe, zaburzenia pamici i koncentracji. U dzieci, ktre byy leczone z powodu zatru oowiem, obserwowano zaburzenia psychiczne i sabe wyniki w nauce. Gwnym miejscem dziaania oowiu w obwodowym ukadzie nerwowym s wkna ruchowe. Wywoane dziaaniem oowiu zmiany patologiczne we wknach ruchowych obejmuj odcinkow demielinizacj lub zmiany zwyrodnieniowe aksonu. Klinicznym objawem tych zmian jest poraenie prostownikw. W przeszoci, przy bardzo wysokim naraeniu, obserwowano u robotnikw objaw opadania rki w wyniku poraenia nerwu promieniowego. 28

Na orodkowy ukad nerwowy dziecka moe take wpywa naraenie podczas ycia podowego. oysko nie stanowi bariery dla oowiu i w zwizku z tym stenia w krwi matki i w krwi podu s takie same. U dzieci, u ktrych w okresie podowym stenie oowiu we krwi wynosiy 10-25 g/10cm3, stwierdzono zmniejszenie zdolnoci poznawczych w cigu 24 miesicy po urodzeniu w stosunku do grup dzieci eksponowanych w mniejszym stopniu. Przewleke naraenie na ow wywiera rwnie wpyw na nerki i ukad sercowo-naczyniowy. Objawy przewlekej nefropatii stwierdzono w populacjach naraonych zawodowo. Objawy uszkodzenia nerek pod wpywem oowiu mog prowadzi do niewydolnoci tego narzdu przez duszy czas po zakoczeniu naraenia. Znane s przypadki, w ktrych naraenie miao miejsce w dziecistwie, a okres utajenia do wystpienia niewydolnoci nerek wynosi 10-30 lat. Objawy dziaania oowiu na proksymalny odcinek kanalika charakteryzuj si aminoacyduri, hipofosfatemi, z rwnoczesn hiperfosfaturi i glikozuri, zwikszonym wydalaniem kwasu -aminolewulinowego (ALA-U), koproporfiryn (Cp-U) oraz oowiu z moczem. Wartoci biologiczne i toksyczne. Do diagnozowania zatru oraz do okrelenia wielkoci naraenia posugujemy si oznaczeniem stenia oowiu we krwi i moczu. Stenie oowiu we krwi i w moczu osb naraonych i nie naraonych na zwizki oowiu Stenie Stenie dopuszczalne Granice tolerancji Zatrucie oowiu niebezpieczne Krew Mocz poniej 40 g/100 cm3 poniej 80 g/100 cm3 > 120g/100 cm3 poniej 80 g/dm3 poniej 150 g/dm3 > 250g/100dm3

Za grn granic dopuszczalnego stenia oowiu we krwi u ludzi naraonych przyjmuje si 60 g/100 ml, a w moczu l30 g/dm3, powyej tych wartoci wystpuje niedokrwisto, encefalopatia, oowica, a take nefropatia. W wyniku naraenia przemysowego na ow wczesnym objawem ostrzegawczym u ludzi jest kolka oowicza. Objawy te byy stwierdzone rwnoczenie z objawami wiadczcymi o zaburzeniu ukadu erytropoezy. Stwierdzano due stenie koproporfiryny w moczu (CP-U), zwikszon retikulocytoz, liczne nakrapiania zasadochonne i objawy niedokrwistoci. Niedokrwisto stanowi charakterystyczny objaw toksycznego dziaania oowiu na organizm czowieka. U dzieci, czciej ni u dorosych, zaobserwowano wystpowanie niedokrwistoci pod wpywem tego metalu. Niedokrwisto oowicza wywoana zwizkami nieorganicznymi oowiu moe si pojawi u mczyzn przy steniach hemoglobiny poniej 13 g/100 cm3, a u kobiet poniej 12 g/100 cm3. Stenia oowiu we krwi (Pb-B) dla populacji nie naraonej zawodowo nie powinny przekracza 20 g/100 cm3, a kwasu -aminolewulinowego 6 mg/dm3 moczu. Swoistym biomarkerem dla oceny naraenia ludzi na tetraetylek oowiu jest wydalany z moczem dietylek oowiu. W Polsce dla nieorganicznych zwizkw oowiu warto NDS wynosi 0,05 mg/m3. Dla tetraetylku oowiu obowizujc warto NDS wynosi 0,05 mg Pb/m3. ZATRUCIA TLENKIEM WGLA Tlenek wgla (CO) jest bezbarwnym i bezwonnym gazem. W powietrzu w steniach 12-75 % objtoci tworzy mieszaniny wybuchowe. Sabo rozpuszcza si w wodzie, lepiej w alkoholu. Tlenek wgla powstaje jako produkt niepenego spalania wgla i rnych substancji pochodzenia organicznego zawierajcych wgiel, jest rwnie produktem dziaalnoci wielu gazi przemysu. Gwnym rdem tlenku wgla w rodowisku s gazy spalinowe, gaz wietlny, gaz wodny (gaz powstajcy wyniku dziaania pary wodnej na rozarzony wgiel) oraz gazy wybuchowe. Przyczyn duej liczby zatru przypadkowych s kominy o wadliwej konstrukcji i niewaciwa obsuga piecw domowych i przemysowych, co doprowadza do tworzenia si wgla wskutek niedostatecznego dopywu tlenu do palenisk. Wgiel podczas prawidowego spalania tworzy gazy spalinowe o zawartoci ok. 1% tlenku wgla, a podczas niewaciwych warunkw spalania moe powsta a 30% tlenku wgla. Niedostateczny dopyw 29

powietrza ma take miejsce rwnie podczas niekorzystnej pogody. Nie ma wwczas tzw. cigu kominowego, co powoduje cofanie si gazw spalinowych do pomieszczenia, w ktrym znajduje si piec. Ze, tj. niepene spalanie wystpuje rwnie w przypadku zbyt wczesnego zamknicia zasuwy pieca, co zwalnia szybko spalania, sprzyjajc rwnoczenie powstawaniu tego gronego zwizku. Innym, znaczcym rdem zatru jest gaz wietlny, zawierajcy 4-10 % tlenku wgla. Czasami jest on wzbogacony gazem wodnym, zawierajcym 30-40% tego zwizku, co znacznie zwiksza jego ogln zawarto w gazie wietlnym. Zatrucia gazem wietlnym s przewanie spowodowane nieszczelnoci lub uszkodzeniem przewodw gazowych, wadliwym dziaaniem palnikw, niewyczenia gazu po zaganiciu pomienia,, np. wskutek zalania podczas gotowania. W ostatnich latach zastpuje si gaz wietlny, produkowany w gazowniach, gazem ziemnym o duej zawartoci metanu, propanu lub butanu. to gazy wysokoenergetyczne, wymagajce do spalania duej iloci tlenu. W przypadku niedostatecznej jego iloci powstaj znaczne iloci tlenku wgla. Gaz wietlny ma charakterystyczn wo, natomiast gaz ziemny jest prawie bezwonny, dlatego dodaje si do niego substancji zapachowych, np. merkaptanw, speniajcych funkcj ostrzegawcz. Istniej jednak tragiczne w skutkach wypadki spowodowane uszkodzeniem gazowych rur ulicznych, z ktrych ulatnia si bezwonny gaz. Okazao si, e po wydostaniu si z rur gaz przechodzi przez warstwy gleby, absorbujce substancje zapachowe, w wyniku czego gaz przenikajcy do pomieszcze by niewyczuwalny. Znane s rwnie wypadki zatru podczas stosowania gazu wietlnego do ogrzewania pomieszcze. Byo to spowodowane brakiem wentylacji, przy rwnoczesnym szybkim zuyciu tlenu koniecznego do spalania gazu. Stwierdzono, e przy dostatecznym dopywie powietrza gaz spalajcy si niebieskim pomieniem wytwarza mniej tlenku wgla, ni ma to miejsce w czasie spalania pomieniem tym. Maa odlego midzy pomieniem palnika a powierzchni ogrzewan rwnie sprzyja powstawaniu tlenku wgla. Piecyk gazowy bez przewodu kominowego moe w cigu 1 min. wytworzy 29 dm3 tlenku wgla, powodujc miertelne zatrucie np. w maych azienkach. Spaliny powstajce przy niecakowitym spalaniu paliwa ciekego w silnikach mog zawiera 5-9% tlenku wgla. Spaliny s szczeglnie niebezpieczne w czasie regulacji silnikw i w czasie pracy silnika na biegu jaowym w pomieszczeniach le wentylowanych. Stwierdzono, e samochd emituje 324 g tlenku wgla z 1 dm3 paliwa, przecitnie 50g/km przebytej drogi, przy spalaniu 5 dm3 na 100 km. W powietrzu atmosferycznym przecitne stenie tlenku wgla waha si w granicach 0,06-0,14 mg/m3, natomiast w duych miastach rednie stenia Co w powietrzu osigaj 20 mg/m3. Dym tytoniowy tez zawiera tlenek wgla i to w znacznej iloci, bo ok. 4%. Losy w organizmie. Tlenek wgla wchania si do organizmu z drg oddechowych w iloci zalenej od jego stenia w powietrzu, czasu naraenia i wentylacji puc. Zwizek ten wydalany jest rwnie przez puca, gwnie w postaci niezmienionej. Tylko minimalne jego iloci mog by wydalane w postaci dwutlenku wgla. Mechanizm dziaania toksycznego. W skutek wizania si tlenku wgla z hemoglobin dochodzi do niedotlenienia organizmu. Powstaje karboksyhemoglobina (hemoglobina tlenkowglowa, HbCO), poczenie niezdolne do przenoszenia tlenu, co prowadzi do godu tlenowego. Tlenek wgla wykazuje 210 razy wiksze powinowactwo do hemoglobiny ni tlen. HbO2 + CO HbCO + O2 W pierwszej fazie szybko reakcji jest bardzo dua, w miar upywu czasu maleje, a do ustalenia si stanu rwnowagi, Reakcja jest odwracalna, lecz dysocjacja karboksyhemoglobiny przebiega 10 razy wolniej ni oksyhemoglobiny. Szkodliwo tlenku wgla polega nie tylko na tym, e wykazuje due powinowactwo do hemoglobiny, zmieniajc niekorzystnie jej waciwoci, ale rwnie i na tym, e pogbia niedobr tlenu wskutek zwikszenia stabilnoci poczenia hemoglobiny z tlenem. Z tego powodu tlenek wgla zmniejsza ilo tlenu dostpn dla tkanek w dwojaki sposb. Uszkodzeniu przez tlenek wgla ulegaj w pierwszej kolejnoci narzdy i tkanki najbardziej wraliwe na niedotlenienie i kwasic metaboliczn, tj. ukad sercowo-naczyniowy i orodkowy ukad nerwowy. W zatruciach tlenkiem wgla wykazano rwnie zaburzenia w przemianie wglowodanowej. Skutki tego dziaania mona stwierdzi we krwi, gdzie wystpuj zmiany w zawartoci metabolitw (pirogronian, mleczan). 30

Dawniej uwaano, e dopiero powyej 20% karboksyhemoglobiny we krwi powoduje objawy szkodliwego dziaania. Obecnie wiadomo, e ju przy zawartoci 4% HbCO pogorszeniu ulega zdolno rozrniania wzrokiem niewielkich rnic owietlenia, nastpuje pogorszenie wynikw niektrych testw psychologicznych, np. wybr waciwych liter, waciwych kolorw lub uzupenienia liter. Stenie 810% karboksyhemoglobiny wywouje znacznie wyraniejsze bdy w badaniach testowych, m.in. bdy arytmetyczne, w odnajdywaniu wyrazw w liczbie mnogiej itp. Wypalenie 1 papierosa zmniejsza ilo tlenu dla tkanek o 8%, co odpowiada przebywaniu na wysokoci ok. 1200 m. U wielu palaczy stwierdza si do 10% karboksychemogobiny we krwi, a wic osoby te kwalifikuj si do grupy osb bdcych w stanie lekkiego zatrucia. Tlenek wgla w dymie papierosowym jest przyczyn maej masy ciaa dzieci matek palcych papierosy. Mae stenie karboksyhemoglobiny, w granicach 1%, uwaane jest za stenie fizjologiczne, zwaszcza u ludzi zamieszkujcych regiony miejskie. Pewne zaburzenia w reakcji organizmu obserwuje si ju w steniach 4-10%. W miar zwikszenia stenia karboksyhemoglobiny we krwi narastaj objawy zatrucia. Bardzo niebezpieczne s wzmagajce si objawy poraenia i osabienia mini koczyn, co zazwyczaj wystpuje wwczas, gdy stenie karboksyhemoglobiny osiga 50%. Stan ten dlatego jest niebezpieczny, poniewa uniemoliwia ratowanie si ucieczk z miejsca zagroenia i tylko pomoc z zewntrz moe uratowa osob zagroon. Jako stenie krytyczne uwaa si zawarto karboksyhemoglobiny w granicach 60%. Podane wartoci mog by modyfikowane dodatkowymi czynnikami. Stwierdzona na przykad, e w pomieszczeniach le wentylowanych, przy duym steniu tlenku wgla w powietrzu, ju po kilku gbokich oddechach moe pojawi si tak due stenie karboksyhemoglobiny we krwi, e powstaje stan zagroenia ycia. Nastpstwa zatrucia tlenkiem wgla mog by trudne do usunicia. Zaley to gwnie od stenia karboksyhemoglobiny i czasu. U osb uratowanych mog powstawa w wyniku niedotlenienia zmiany i zaburzenia trwae lub przemijajce, ktre mog ustpi dopiero po dugim czasie, nawet po kilku latach. Znane s wypadki osabienia lub utraty pamici, a take psychozy w postaci stanw pobudzenia lub depresji. Mog pojawi si silne ble, majce zwizek ze stanem zapalnym nerwu kulszowego, piszczelowego lub strzakowego. Rejestrowano rwnie inne nastpstwa zatru, jak: zaburzenia mowy, utrat cakowit lub czciow mowy, a take wzroku, suchu, smaku, powonienia. Inne obserwowane zmiany to dokuczliwe zawroty i ble gowy. U ludzi stwierdzono stosunkowo due rnice wraliwoci, np. modzi s bardziej wraliwi ni starsi.. Bardzo podatne na zatrucia s osoby ze zmianami chorobowymi drg oddechowych, serca, i ukadu krenia, a take alkoholicy. Wraliwo na dziaanie tlenku wgla zwiksza si w podwyszonej temperaturze i wilgotnoci powietrza. W zatruciach tlenkiem wgla stwierdza si rowe zabarwienie skry, co jest spowodowane obecnoci karboksyhemoglobiny, ktra ma barw karminow. Zaleno objaww zatrucia od stenia karboksyhemoglobiny we krwi HbCO we krwi w% <4 4-8 8-10 10-20 20-30 30-40 40-50 50-60 60-70 70-80 Objawy zatrucia Brak objaww Pierwsze objawy szkodliwego dziaania (bdy w badaniach testowych) Wyraniejsze bdy w badaniach testowych Uczucie ucisku i lekkiego blu gowy, rozszerzenie naczy skrnych Bl gowy i ttnienie w skroniach Silny bl gowy, osabienie, oszoomienie, wraenie ciemnoci, nudnoci, wymioty, zapa Jak powyej, przy czym zwikszona moliwo zapaci, zaburzenia czynnoci serca, przyspieszenie ttna i oddychania Zaburzenia czynnoci serca, przyspieszenie ttna i oddychania, piczka przerywana drgawkami, oddech typu Cheyne-Stockesa piczka przerywana drgawkami, upoledzenie czynnoci serca i oddychania, moliwo mierci Ttno nike, oddychanie zwolnione, poraenie oddychania i zgon 31

Zatrucia przewleke. Pomimo braku materialnej kumulacji stae naraenie na mae nawet stenia tlenku wgla powoduje kumulacj mikrouszkodze, prowadzcych do powstawania trwaych zmian. Powtarzajce si niedotlenienia powoduj narastajce uszkodzenie tkanki mzgowej, utrat czucia w palcach, osabienie pamici oraz upoledzenie psychiczne. U osb stale naraonych na mae stenie tlenku wgla w powietrzu po pewnym czasie wystpuj ble i zawroty gowy, uczucie zmczenia, utrata aknienia, nudnoci, senno w cigu dnia i bezsenno w nocy. Dugotrwae naraenie na mae stenia tlenku wgla powoduje rwnie zmiany we krwi. Objawami pewnej adaptacji jest zwikszenie liczby krwinek czerwonych i hemoglobiny. W innych przypadkach obserwowano zjawiska przeciwne, tj. niedokrwisto, jako wyraz niedomagania narzdw krwiotwrczych. Nie bez znaczenia s rwnie zaburzenia ukadu krenia, charakteryzujce si koataniem serca, niemiarowoci ttna, zaburzeniami cinienia krwi. Objawy bardzo atwe do zauwaenia to: skra barwy szaroziemistej, drenie koczyn, przyspieszone ttno, utrata powonienia, zwikszenie odruchw, maskowaty wyraz twarzy, wszystkie objawy typowego parkinsonizmu. Obserwowano rwnie u osb naraonych chd pingwini. tzn. ostrone poruszanie si z szeroko rozstawionymi nogami i ramionami lekko ugitymi w wymuszonej pozycji. Cyjanowodr i cyjanki Cyjanowodr HCN (kwas pruski), jest ciecz bezbarwn o zapachu gorzkich migdaw. Jest bardzo atwo wyczuwalny ju w steniach 0,002-0,005 mg/dm3. W stanie ciekym atwo wybucha, pali si pomieniem fioletowym. Cyjanowodr daje poczenia z wieloma metalami, a take tworzy estry. Wszystkie zwizki, z ktrych w organizmie atwe uwalnia si cyjanowodr, s silnymi truciznami. Wystpowanie, zastosowanie, naraenie. Cyjanowodr wystpuje w przyrodzie w stosunkowo duych ilociach w postaci zwizanej jako heterozydy. Najbardziej znana jest amigdalina, wystpujca w liciach i nasionach pestkowcw (migday, brzoskwinie, morele, liwki, winie). W pestkach zawarto amigdaliny jest do znaczna, np. w l g pestek wini znajduje si l ,7 mg, a w migdaach 4,5 mg wspomnianego heterozydu. W przypadku spoycia pestek o uszkodzonej upinie w przewodzie pokarmowym nastpuje hydroliza, w wyniku ktrej uwalnia si cyjanowodr, std moe doj nawet do miertelnego zatrucia. Znane s przypadki zatru miertelnych po spoyciu 50-60 gorzkich migdaw przez osob doros. mier dziecka moe spowodowa spoycie 10 migdaw. Przyjmuje si, e l migda gorzki zawiera ok. l mg cyjanowodoru. Niebezpieczny jest rwnie olejek z gorzkich migdaw, zawierajcy 4% cyjanowodoru. Cyjanowodr i jego estry s stosowane jako rodki dezynsekcyjne i deratyzacyjne w magazynach z artykuami ywnociowymi i wyrobami przemysowymi, a take w obiektach mieszkalnych, statkach, szklarniach. W czasie tych zabiegw ma miejsce kumulacja cyjanowodoru, np. w zbou, ktra moe utrzymywa si nawet 3-4 miesice, za w mce do 6 tygodni. Stwierdzono rwnie znaczne iloci cyjanowodoru w materiale ubra, w pocieli i w betonie, dlatego obecnie zakazano uywania tych zwizkw w akcjach sanitarnych przeprowadzanych na terenie budynkw mieszkalnych. Estrowe poczenia cyjanowodoru, tj. ester metylowy i etylowy, jako tzw. cyklon, byy przyczyn najwikszej liczby zabjstw, podczas stosowania ich w hitlerowskich obozach zagady w czasie II wojny wiatowej. Znane s rwnie zatrucia przypadkowe cyjanowodorem wskutek zego przechowywania cyjankw, gdy nastpowa ich rozkad pod wpywem wilgoci i dwutlenku wgla zawartych w powietrzu. Z tych wzgldw cyjanki naley przechowywa w szczelnie zamknitych naczyniach. Due iloci cyjanowodoru wydzielaj si w czasie spalania niektrych materiaw, np. celuloidu. Ofiarami zatru cyjankami s te pracownicy laboratoriw, poniewa nie zawsze przestrzegaj bardzo rygorystycznych zalece bhp, obowizujcych w pracy z cyjankami. Inne przyczyny zatru to nieprawidowe lub omykowe stosowanie kwasu cyjanowodorowego w rnych gaziach przemysu, m.in. w ekstrakcji zota i srebra z rud, w galwanoplastyce, w procesach utwardzania stali, w fotografii oraz w syntezie chemicznej. Cyjanki bywaj rwnie uywane w celach samobjczych. Przebieg zatrucia drog pokarmow zaley czsto od rodzaju wypenienia odka treci pokarmow, np. w obecnoci glukozy cyjanowodr tworzy nieszkodliwe poczenie cyjanohydryn. Stwarza to okolicznoci uatwiajce udzielenie pomocy osobom zatrutym. 32

Na przebieg zatrucia ma rwnie wpyw indywidualna wraliwo, zwizana m.in. z szybkoci metabolizowania cyjankw. Stwierdzono rwnie, e maa ilo kwasu solnego w odku zmniejsza skutki toksycznego dziaania cyjankw. Losy w organizmie. Cyjanowodr i zdecydowana wikszo jego pocze wchania si szybko przez skr, puca i z przewodu pokarmowego. Wolne jony cyjanowe s w organizmie metabolizowane do rodankw z udziaem enzymu siarkotransferazy tiosiarczanowej. Rodanki s ok. 200 razy mniej toksyczne od cyjankw. Ilo siarkotransferazy tiosiarczanowej w wtrobie jest tak dua, e w wikszoci przypadkw cikich zatru mogaby cyjanki przeprowadzi w rodanki, a tym samym zapobiec zatruciu miertelnemu. Warunkiem jednak takiego dziaania jest obecno w organizmie dostatecznej iloci siarki. Pozostaa cz cyjankw, ktra nie ulega przemianie do rodankw, jest utleniona do ditlenku wgla i mrwczanw. Ditlenek wgla, wraz z niedu iloci cyjanowodoru, wydalany jest przez puca. Cyjanki w niewielkiej iloci cz si rwnie w organizmie z cystyn. Dziki zastosowaniu techniki bada izotopowych, stwierdzono rwnie obecno grup cyjanowych w cyjanokobalaminie (witamina B12). Mechanizm dziaania toksycznego. Cyjanowodr wykazuje silne dziaanie toksyczne, poniewa hamuje ukad enzymatyczny oksydazy cytochromowej, przez co uniemoliwia wykorzystanie tlenu przez komrki. Poczenie cyjankw z enzymami jest odwracalne, odblokowane enzymy odzyskuj ponownie sw aktywno, co jest wykorzystywane w ratowaniu zatrutych. Dziaanie innych ukadw enzymatycznych ulega rwnie osabieniu, ale w mniejszym stopniu, poniewa mier spowodowana ustaniem oksydacyjnego metabolizmu nastpuje znacznie wczeniej, ni stenie cyjanowodoru osignie poziom powodujcy znaczce unieczynnienie innych enzymw. W pierwszym etapie zatrucia decydujce znaczenie ma due niedotlenienie tkanek, nastpnie wystpuj zmiany zwyrodnieniowe, rozwijajce si w pierwszej kolejnoci w o.u.n. Widocznym objawem zatrucia jest jasnoczerwona barwa krwi ylnej, spowodowana zmniejszon zdolnoci tkanek do zuywania dostarczanego im tlenu. Cyjanowodr moe te wiza si z hemoglobin krwi, ale nie ma to wikszego wpywu na przebieg zatrucia. Wie si natomiast atwo z methemoglobin, co zostao wykorzystane w ratowaniu zatrutych. Istniej rwnie obserwacje wiadczce o mutagennym i teratogennym dziaaniu cyjankw. Cyjanowodr zawarty w dymie papierosw, oprcz tlenku wgla, jest prawdopodobnie jedn z przyczyn maej masy ciaa dzieci matek palcych papierosy. Objawy zatrucia. Naraenie na due stenie cyjanowodoru lub due dawki cyjankw powoduje prawie natychmiastow utrat przytomnoci. Osoba zatruta wydaje charakterystyczny okrzyk i pada wskutek poraenia orodka oddechowego, po ktrym nastpuje poraenie czynnoci serca. Dziaanie cyjanowodoru na czowieka Stenie HCN Dziaanie (mg/dm3) 0,3 0,2 0,12-0,15 0,02-0,04 Szybki zgon Zgon po 10 min Zgon po 0,5-1 h Sabe objawy po wielogodzinnym naraeniu

Czciej zdarzaj si zatrucia przebiegajce w nieco przeduonym czasie, tj. takie, ktre rozwijaj si od kilku do 30 min i wwczas rozrnia si kilka faz zatrucia. 1. Okres zwiastujcy zatrucie: drapanie w gardle, palcogorzki smak w ustach, linotok, drtwienie ust i krtani, osabienie miniowe, utrudniona mowa, bl i zawroty gowy, mdoci, wymioty, parcie na stolec, oddech przyspieszony, a nastpnie gboki, koatanie serca. Na wieym powietrzu objawy szybko mijaj.

33

2. Okres dusznoci: narasta oglne osabienie, bl i uczucie ucisku w okolicy serca, rzadkie i gbokie oddechy, zwolnione ttno, silna duszno, mdoci, wymioty, rozszerzenie renic, wytrzeszcz gaek ocznych. 3. Okres drgawek: wzmagajca si duszno, utrata przytomnoci, silne drgawki, kurczowe zwarcie mini szczk. 4. Okres poraenia: cakowita utrata czucia i odruchw, mimowolne oddawanie moczu i kau. Oddech coraz rzadszy, nieregularny, a do cakowitego ustania. W zatruciach miertelnych cyjankami nie obserwuje si zmian anatomopatologicznych. W czasie sekcji wyczuwa si charakterystyczny zapach gorzkich migdaw. Jedynie po doustnych zatruciach cyjankiem potasu lub sodu pojawiaj si przekrwienia i naderki bony luzowej odka. W zatruciu cyjankami charakterystyczne jest rowe zabarwienie skry, spowodowane obecnoci tlenu rwnie we krwi ylnej. U osb wyleczonych stwierdza si czasami dolegliwoci bdce nastpstwem przebytego zatrucia, a mianowicie przyspieszone ttno, psychiczne i fizyczne znuenie, zakcenie mowy, osabienie pamici. Objawy mog wystpowa nawet po 2 latach po zatruciu. U ludzi stykajcych si przez duszy czas z maymi dawkami cyjanowodoru lub cyjankw nie obserwuje si kumulacji materialnej tych zwizkw, poniewa s one metabolizowane i wydalane w postaci rodankw. U osb tych mona jednak stwierdzi kumulowanie si tzw. mikrouszkodze, do ktrych zalicza si m.in. zawroty i ble gowy, znaczne osabienie, ble jelitowe, wymioty, kurczowe ble brzucha, powstanie wola z objawami niedoczynnoci gruczou tarczowego, utrat aknienia, zmniejszenie masy ciaa, rozsiane uszkodzenie ukadu nerwowego, zaburzenia czynnoci serca i ukadu krenia. Metody oceny naraenia. Badanie naraenia na dziaanie cyjanowodoru dokonuje si przez oznaczenie jego stenia w powietrzu. Iloci cyjankw wchonite do organizmu mona okreli oznaczajc stenie rodankw w moczu. Wartoci biologiczne i toksyczne. Najwysze Dopuszczalne Stenie cyjanowodoru i cyjankw, w przeliczeniu na cyjanowodr, w powietrzu zakadw pracy wynosi: 0,3 mg/m3 powietrza, za Najwysze Dopuszczalne Stenie Progowe (NDSP) 10 mg/m3 (dotyczy cyjanowodoru). Na stenie rodankw w moczu ma wpyw palenie papierosw, w moczu mog wystpowa nastpujce stenia rodankw (mg/dm3): u osb niepalcych brak, u osb mao palcych l ,2, u naogowych palaczy 9,0. miertelna dawka cyjanowodoru dla czowieka wynosi ok. l mg/kg mc., cyjanku potasowego 150-250 mg/70 kg mc. TOKSYKOLOGIA LEKW Zatrucia lekami stanowi stale wzrastajcy procent ostrych zatru. Najwikszy liczb zatru lekami powoduj zwizki dziaajce na ukad nerwowy. Zgony w wyniku zatru lekami wynosz okoo 1-2% oglnej liczby zatru. Lek - kada substancja lub produkt stosowany u ludzi zgodnie ze wskazaniami lekarskimi w celach leczniczych, zapobiegawczych lub diagnostycznych, wzgldnie dla zmodyfikowania czynnoci fizjologicznych. Podawanie lekw jest zwizane z ryzykiem wystpienia efektw ubocznych (AE Adverse Event) i niepodanych dziaa leku (ADR Adverse Drug Reactior). Efekt uboczny (AE Adverse Event): kady niepodany efekt, wystpujcy u pacjenta, niezalenie czy uznany jest za zwizany z danym produktem medycznym. czy te nie. Powany efekt uboczny to taki, ktry doprowadza do mierci, stanowi zagroenie ycia, powoduje uszczerbek na zdrowiu, lub te wymaga hospitalizacji, albo j przedua. Ponadto za powane efekty uboczne uznawane s zawsze wady wrodzone lub wystpienie nowotworw zoliwych. Niepodane dziaanie leku (ADR Adverse Drug Reaction) kade szkodliwe i niezamierzone dziaanie leku, ktre wystpuje przy jego podaniu. w dawce stosowanej zwykle u czowieka w celach profilaktyki, diagnostyki i leczenia chorb lub w celu modyfikacji funkcji fizjologicznych. Kade szkodliwe i niezamierzone dziaanie, wynikajce z przedawkowania, naduycia, uzalenienia oraz interakcji z innymi lekami uzna naley za niepodane dziaania leku. Kady lek jest dla ywego organizmu ciaem obcym i moe wywoa liczne objawy niekorzystne i szkodliwe (gr. pharmakon oznacza zarwno lekarstwo, jak i trucizn). Ryzyko wystpienia tych objaww jest czsto tym wiksze, im lek wykazuje silniejsze dziaania lecznicze. Wystpienie objaww toksycznych jest rwnie zwizane z wielkoci dawki. Praktycznie kady lek, w odpowiednio duej 34

dawce, moe wywoa szkodliwe dziaanie i sta si trucizn. Dziaanie toksyczne moe take wystpi w wyniku dugotrwaego podawania leczniczych dawek lekw. Znaczne zwikszenie czstoci stosowania lekw sprawia, i znacznie si zwiksza liczba powika polekowych i wystpowanie tzw. chorb jatrogennych. Niektre niepodane dziaania lekw zwizane s z zasadniczym dziaaniem leku. Przykadem jest dziaanie lekw poraajcych czynnoci parasympatycznego ukadu nerwowego. Oprcz dziaania rozkurczowego w przypadku kolki ciowej lub nerkowej dziaanie leku wystpuje take w innych ukadach i narzdach, np. w oku, czynnoci serca lub w miniwce pcherza. Inne dziaania niepodane lekw nie s zwizane z podstawowym dziaaniem leku. Dla przykadu aminoglikozydy wykazujce bakteriobjcze dziaanie w stosunku do bakterii Gram-ujemnych i prtkw grulicy wykazuj ototoksyczne i nefrotoksyczne dziaanie nie majce nic wsplnego z ich podstawowym dziaaniem przeciwbakteryjnym. W zakresie niekorzystnego dziaania lekw mona wyrni dziaania niepodane leku, zwane dawniej ubocznymi, oraz dziaanie toksyczne leku. Dziaania niepodane s to te wszystkie objawy, ktre lek wywouje poza swoim zasadniczym dziaaniem leczniczym, po podaniu go w dawkach terapeutycznych. Dziaaniem toksycznym natomiast nazywamy te objawy niepodane, ktre wystpuj po przedawkowaniu leku. Jest to zatrucie ostre lub przewleke. Niekiedy niepodane dziaanie leku lub jego dziaanie toksyczne wystpuje tylko u niektrych osb. Ma to miejsce w przypadku niewydolnoci nerek, chorb wtroby, genetycznie uwarunkowanego dziaania lekw, podczas ciy, u dzieci lub w wieku podeszym oraz przy wystpieniu uczulenia na lek lub interakcji z innymi rwnoczenie stosowanymi lekami. Dziaania niepodane i toksyczne mog mie wieloraki charakter i przejawia si w rnych postaciach. Bardzo niebezpieczne s wystpujce po podaniu leku reakcje alergiczne. Duym zagroeniem dla chorego s preparaty lecznicze, ktre mog wykazywa dziaania rakotwrcze. U ciarnych kobiet lek moe wywiera na pd dziaanie teratogenne lub embriotoksyczne. W wyniku przedawkowania lekw, ich kumulacji lub zwikszonej z rnych przyczyn wraliwoci chorego moe doj do zatrucia ostrego lub przewlekego. Przyczyny zatru lekami Dziaanie toksyczne lekw wystpuje przede wszystkim w wyniku stosowania wikszych dawek ni dawki lecznicze lub kumulacji leku w organizmie podczas dugotrwaego jego podawania. Oprcz przedawkowania, bezwzgldnego, moe te wystpi zatrucie w wyniku przedawkowania wzgldnego, tj. wwczas, gdy podawane choremu dawki lecznicze s dla niego zbyt due. Przyczyn tego stanu moe by wiele, np. uszkodzenie wtroby, niewydolno nerek, osobnicza wraliwo na dziaanie lekw. Zatrucia przypadkowe Do gronych nastpstw moe prowadzi omykowe podanie i przyjcie niewaciwego leku. Omyki mog powsta w rnych miejscach wytwarzania leku: w przemyle farmaceutycznym, spdzielni chemiczno-farmaceutycznej, w aptece lub podczas jego stosowania, tj. w przychodni, szpitalu i przy ku chorego. Poniewa przemys farmaceutyczny nie produkuje i nie rozprowadza lekw zawsze w takich samych opakowaniach, z takimi samymi oznaczeniami, powoduje to czsto pomyki. Dochodzi do nich take wskutek zwykej nieuwagi personelu aptek lub szpitali. Niejednokrotnie w pojemnikach po lekach znajduj si inne pyny ni podane na etykietce, np. do butelki po pynach do wleww kroplowych doylnych moe by nalany inny pyn, co moe spowodowa omykowe zatrucie. Podanie leku wymaga czasem doprowadzenia go do odpowiedniej, nadajcej si do podania formy i postaci (np. rozpuszczenie substancji do wstrzyknicia w odpowiednim rozpuszczalniku). Take w tych przypadkach zdarzaj si w szpitalach i przychodniach tragiczne pomyki. Inn przyczyn zatrucia moe by spoycie leku przeterminowanego, zawierajcego toksyczne produkty jego rozpadu. Typowym przykadem jest toksyczne dziaanie metabolitw tetracyklin, ktre mog spowodowa niewydolno cewek nerkowych (zesp Fanconiego). Leki zafaszowane lub niewaciwie wykonane mog doprowadzi do zaburze organizmu. Znajdujce si w nich np. ladowe iloci antybiotykw, w oryginalnych opakowaniach producenta, mog spowodowa wytworzenie szczepw opornych, a niejaowe leki do wstrzykni powstanie ropni i zakae. 35

Zatrucia s take jedn z przyczyn umieralnoci dzieci, a zwaszcza niemowlt. Zazwyczaj s to nie zamierzone nieszczliwe wypadki. Aktywno maych dzieci sprawia, e poruszaj si po mieszkaniu, biorc wszystko do ust, co zwiksza znacznie ryzyko zatrucia. Zatrucia rozmylne Przyczyn umylnego zatrucia moe by prba samobjstwa, niezwykle grona w przypadku rwnoczesnego wypicia wikszych iloci alkoholu. Dochodzi wtedy zazwyczaj do mierci zatrutego. Przyczyn zatru lekami moe te zbrodniczy zamiar spowodowania uszkodzenia ciaa, a nawet zabjstwa. Umylne dziaanie toksyczne moe te wywoa czowiek naduywajc lekw w celu wywoania euforii. Prowadzi to do wystpienia uzalenienia lekowego zarwno psychicznego, jak i fizycznego. Czynniki powodujce toksyczno lekw Reakcje uczuleniowe Czsteczki lekw lub ich metabolitw maj waciwoci haptenw. Po poczeniu z endogennym biakiem powstaj antygeny. Przy pierwszym kontakcie z ukadem immunologicznym dochodzi do jego uwraliwienia i proliferacji tworzcych przeciwciaa limfocytw T i B. Pozostaj one jako tzw. komrki pamici immunologicznej. Podczas kolejnego kontaktu przeciwciaa s ju obecne. Wystpuje odczyn immunologiczny, ktry moe przebiega w czterech rnych typach reakcji jako reakcja anafilaktyczna, reakcja cytotoksyczna, zapalenie naczy wywoane kompleksem immunologicznym oraz kontaktowe zapalenie skry. Uczulenie na lek wystpuje czciej u osb z genetyczn predyspozycj, moe jednak wystpi u kadego chorego. Charakterystyczne jest to, i w reakcjach uczuleniowych dochodzi do wystpienia odmiennych dziaa farmakologicznych ni typowe dla danego leku. Czsto te reakcja na lek jest nieproporcjonalnie silna w stosunku do dawki leku. Uczulenie na lek moe wystpowa w rnych postaciach. Najczciej obserwuje si polekowe alergiczne objawy skrne, o charakterze swdzcego rumienia, wyprysku lub pokrzywki. Nastpstwem reakcji uczuleniowych moe te by uszkodzenie ukadu krwiotwrczego i elementw morfotycznych krwi, prowadzce do wystpienia niedokrwistoci, granulocytopenii, agranulocytozy lub trombocytopenii. Mog te wystpi objawy obrzku naczyniowego lub dychawicy oskrzelowej. Uoglnionym odczynem alergicznym jest choroba posurowicza, a najcisz postaci uczulenia polekowego jest wstrzs anafilaktyczny, ktry wymaga natychmiastowego postpowania leczniczego w celu ratowania ycia chorego. Uczulenie wystpuje po rnych lekach, najczciej po antybiotykach (penicylina), sulfonamidach, salicylanach, pochodnych pirazolonu, rodkach miejscowo znieczulajcych, surowicach. Szczeglnym przypadkiem uczulenia na leki s odczyny fotoalergiczne. Skojarzone dziaania wiata i egzogennych substancji fotoalergizujcych prowadzi do powstania skrnych zmian chorobowych, okrelanych jako wyprysk kontaktowy. Promienie nadfioletowe powoduj przeksztacenie leku w hapten i poczenie si z biakiem w peny antygen. Do lekw, po podaniu ktrych moe wystpi ten typ uczulenia, nale: sulfonamidy, zwizki tiazydowe i pochodne fenotiazyny. Znacznie czciej zmiany te powstaj po zewntrznym zastosowaniu rodkw antyseptycznych i lekw przeciwgrzybiczych. Odczyny fototoksyczne Nadwraliwo na wiato mog te wywoa liczne leki, stosowane zewntrznie lub oglnie, bez wywoania uczulenia. S to odczyny fototoksyczne, ktre mog wystpi po licznych lekach (tetracyklinach, lekach przeciwgrzybiczych, sulfonamidach i zwizkach tiazydowych). Obraz kliniczny ma charakter oparzenia sonecznego. Dziaanie rakotwrcze Ze wzgldu na due niebezpieczestwo wystpowania nowotworw zoliwych po dugotrwaym podawaniu lekw, do lecznictwa dopuszczane s tylko takie preparaty, ktre zostay przebadane na zwierztach. Badania te wykonywane s zazwyczaj na modych szczurach, chomikach lub myszach. Powinny by wykonywane na dwch rodzajach zwierzt i trwa 2 lata. Pozytywny wynik takich bada nie wyklucza jednak moliwoci, i badany lek moe si okaza rakotwrczy dla czowieka. Do potencjalnych czynnikw rakotwrczych naley wiele lekw. Dugotrwale podawane rodki przeciwnowotworowe i immunosupresyjne mog prowadzi do rozwoju procesu nowotworowego. Podobnie substancje zawierajce ugrupowanie steroidowe. Do potencjalnych czynnikw rakotwrczych 36

nale m.in. sulfonamidy, pochodne fenylobutazonu i kwasu izonikotynowego, preparaty stosowane w leczeniu nadczynnoci tarczycy oraz gryzeofulwina. Silne dziaania rakotwrcze wykazuj nitrozoaminy. Powstaj one w organizmie ze spoywanych w pokarmie azotynw i amin oraz niektrych lekw. Dziaanie teratogenne i embriotoksyczne Leki stosowane u kobiet w ciy mog wywiera, ze wzgldu na du wraliwo rozwijajcych si tkanek podu, niekorzystny wpyw na jego rozwj. Dlatego te wszystkie nowe leki, wprowadzane do lecznictwa, bada si na 3 gatunkach zwierzt w celu wykluczenia ich dziaania teratogennego i embriotoksycznego. Poniewa istniej due rnice gatunkowe, ujemny wynik dowiadcze nie wyklucza tego dziaania u ludzi. Dziaanie teratogenne to toksyczne dziaanie leku na zarodek i pd ludzki w okresie jego organogenezy. Jest to okres pierwszych 3 miesicy ciy. Lek podany kobiecie w tym okresie ciy moe spowodowa obumarcie zarodka lub jego uszkodzenie, w nastpstwie ktrego rozwijaj si wady wrodzone. W drugim okresie ciy, w okresie rozwoju podu, obejmujcym okres pozostaych 6 miesicy, leki mog spowodowa obumarcie podu, poronienie lub rnego rodzaju uszkodzenia. Jest to dziaanie embriotoksyczne. Leki podane matce w okresie poprzedzajcym bezporednio pord mog utrudni rozwj fizjologiczny i czynnoci organizmu dziecka tu po urodzeniu. Wiele lekw podanych z mlekiem matki moe uszkodzi organizm noworodka. Wady wrodzone bdce wynikiem dziaania lekw dzieli si na 3 grupy: 1. Cikie wady rozwojowe s to wady, ktre znieksztacaj cay organizm, uniemoliwiajc rozpoznanie zasadniczych przejaww ludzkiego fenotypu. 2. Malformacje s to zmiany morfologiczne narzdw lub ciaa zarodka przekraczajce zmiennoci osobnicze w obrbie rodzaju. 3. Anomalie s to morfologiczne odchylenia od powszechnie przyjtych norm przy zachowaniu prawidowej czynnoci poszczeglnych narzdw. Opracowana zostaa klasyfikacja dziaania lekw w czasie ciy (wg FDA). KATEGORIA A. Kontrolowane badania u kobiet w ciy nie wykazay, aby stosowanie leku w I trymestrze przedstawiao wzrost ryzyka powstania wad rozwojowych u podu (nie ma te dowodw na wzrost tego ryzyka w pniejszych trymestrach), a moliwo szkodliwego wpywu na pd wydaje si szcztkowa. KATEGORIA B. Badania na zwierztach nie wykazay wzrostu ryzyka teratogennego dla podu, ani te nie wykazay istnienia efektw ubocznych przy stosowaniu danego leku u zwierzt (z wyjtkiem zmniejszonej podnoci). Dane te jednak nie s potwierdzone kontrolowanymi badaniami kobiet w I trymestrze ciy (nie ma take dowodw na ich szkodliwe lub nieszkodliwe dziaanie w pniejszych trymestrach ciy). KATEGORIA C. Badania na zwierztach dowiody niekorzystnych nastpstw dla podu (teratogennych, embriotoksycznych lub innych), nie ma jednak kontrolowanych bada nad kobietami w ciy lub nie s one dostpne. Lek powinien by podawany tylko wtedy, gdy potencjalne korzyci przewyszaj potencjalne ryzyko dla podu. KATEGORIA D. Istniej dowody potencjalnego ryzyka wad rozwojowych dla podw ludzkich przy zaywaniu leku, jednake korzyci pynce ze stosowania leku u ciarnych mog sprawi, e ryzyko to staje si akceptowalne (np. jeli lek jest niezbdny w sytuacji bezporedniego zagroenia ycia lub w cikich schorzeniach. w ktrych bezpieczny lek nie moe by uyty lub nie jest wystarczajco efektywny. KATEGORIA X. Dowiadczenia na zwierztach oraz te uzyskane z analiz materiau dotyczcego ciy u czowieka jednoznacznie wskazuj na zagroenie powstaniem wad rozwojowych u podu, a ryzyko uycia leku u kobiety ciarnej w oczywisty sposb przewaa jakiekolwiek moliwe korzyci. Lek jest bezwzgldnie przeciwwskazany u kobiet, ktre s w ciy lub mog zaj w ci (wskazana szczeglna ostrono u kobiet w wieku reprodukcyjnym). Lekami o potencjalnym dziaaniu teratogennym s leki przeciwnowotworowe i antybiotyki, zwaszcza tetracykliny i aminoglikozydy. Niebezpieczne s take hormony pciowe, ktre mog wywoa liczne zaburzenia endokrynologiczne podu. Uszkodzenie podu mog wywoa steroidy. Uszkodzenia gruczou 37

tarczowego i przysadki mog by wynikiem stosowania lekw przeciw nadczynnoci gruczou tarczowego. Niebezpieczne s take leki hamujce czynnoci o.u.n. Obowizuje zasada, aby kobietom w ciy nie podawa adnych lekw, zwaszcza w pierwszych 3 miesicach ciy, oczywicie z wyjtkiem stanw gronych dla ycia. Leki przenikajce do mleka Odrbnym zagadnieniem jest wraliwo noworodkw i niemowlt, karmionych mlekiem matki, na leki zaywane przez karmic kobiet. Podczas laktacji przepyw krwi przez gruczo sutkowy jest zwikszony. W gruczole sutkowym znajduje si te duo tkanki tuszczowej, w ktrej gromadz si leki. Leki te, przechodzce z mlekiem matki do organizmu dziecka, mog doprowadzi do wystpienia dziaa niepodanych i toksycznych. Z antybiotykw w niewielkich ilociach do mleka przechodz penicyliny i cefalosporyny. Istnieje raczej moliwo wystpienia reakcji uczuleniowych ni dziaania toksycznego. W maych ilociach pojawiaj si take w mleku matek tetracykliny. Antybiotyki aminoglikozydowe nie wchaniaj si z przewodu pokarmowego noworodka i std nie stanowi niebezpieczestwa. Niektre chemioterapeutyki wystpuj w mleku matek karmicych w znacznie wikszym steniu ni w surowicy krwi. Nale do nich erytromycyna, kotrimoksazol, metronidazol i hydrazyd kwasu izonikotynowego. Podczas stosowania wskazana jest wic szczeglna ostrono. Sulfonamidy nie przechodz zazwyczaj do mleka matek w duych ilociach, jednake w przypadku wikszego ich dawkowania mog, wskutek wypierania bilirubiny z jej pocze z biakami, prowadzi do wystpienia u noworodkw taczki. Nienarkotyczne leki przeciwblowe przechodz do mleka matki w maej iloci, me stanowic w zasadzie zagroe dla dziecka. Dotyczy to take narkotycznych lekw przeciwblowych oraz pochodnych kwasu barbiturowego. Podobne obserwacje poczyniono w zakresie lekw przeciwzakrzepowych (heparyna w ogle nie przenika do mleka). U niemowlt, ktrych matki zayway rodki przeczyszczajce, wystpowaa biegunka. Do pokarmu matki przechodzi alkohol etylowy, co moe doprowadzi do zatrucia dziecka. Kofeina moe doprowadzi do zwikszonej pobudliwoci dziecka i wywoa bezsenno. Dziaanie lekw na organizm dziecka Dziaania niepodane i toksyczne leku mog wystpi nawet po podaniu dawek terapeutycznych. Fizjologiczna i biochemiczna zmienno procesw yciowych w rozwijajcym si organizmie sprawia, e kolejne fazy przemiany leku przebiegaj w odmienny sposb w zalenoci od wieku dziecka. Metabolizm lekw odbywa si gwnie w wtrobie, w jej ukadzie mikrosomalnym. Aktywno biotransformacji zwiksza si wraz z wiekiem dziecka. U noworodkw i niemowlt ukad mikrosomalny wtroby ma bardzo ma aktywno i dlatego wiele lekw podanych dzieciom dziaa bardzo silnie. Istnieje due niebepieczestwo wystpienia dziaania niepodanego i toksycznego. Zdolno metabolizowania lekw zwiksza si z wiekiem dziecka i osiga pen sprawno dopiero w okresie dojrzewania. Dziaanie lekw na organizm w wieku podeszym Chorzy mog reagowa w wieku podeszym na leki w sposb odmienny w wieku dojrzaym. Wraz z wiekiem zmniejsza si bowiem aktywno enzymw metabolizujcych leki w wtrobie. Upoledzenie biotransformacji sprawia, e podane chorym w dawkach typowych dla wieku dojrzaego mog si okaza za due i dziaa toksycznie. W wieku podeszym dochodzi take do zmniejszenia czynnoci wydalniczej nerek. Jest to dodatkowy czynnik, ktry moe doprowadzi do przedawkowania lekw podanych w dawkach terapeutycznych. Wpyw pci na dziaanie lekw Dziaanie niepodane i toksyczne lekw wystpuje czciej u kobiet ni mczyzn. Jest to prawdopodobnie zwizane z indukowaniem biotransformacji lekw przez testosteron. Kobiety reaguj silniej na niektre leki, np. leki pobudzajce o.u.n. i ukad adrenergiczny, leki uspokajajce i nasenne. W okresie miesiczkowania obserwuje si czsto toksyczne dziaanie rodkw przeczyszczajcych. Take w okresie ciy zmienia si wraliwo kobiet na leki: gwn przyczyn tego stanu jest upoledzenie czynnoci detoksykacyjnych wtroby. Jest ona prawdopodobnie wynikiem dziaania gestagenw, ktre s silnymi inhibitorami biotransformacji lekw. Pod koniec ciy zmniejsza si take czynno wydalnicza nerek. 38

Uwarunkowania genetyczne Genetycznie uwarunkowane reakcje na lek mog prowadzi do wystpienia dziaania toksycznego po podaniu dawek terapeutycznych. Przyczyn nieprawidowych reakcji na lek s enzymopatie. Na przykad wystpowanie u niektrych chorych genetycznie uwarunkowanego niedoboru acetylocholinoesterazy prowadzi do znacznie opnionego rozkadu suksametonium. Wywouje to dugotrway bezdech o tragicznych nieraz konsekwencjach. Rna aktywno acetylotransferazy powoduje, i u poowy ludzi w Polsce dochodzi do przeduonego rozkadu lekw ulegajcych acetylacji, np. hydrazydu kwasu izonikotynowego, co powoduje wystpienie dziaania toksycznego po tych lekach. Odmienny fenotyp oksydacji (zmniejszona aktywno cytochromu P-450) sprawia, i u wielu chorych jest zwolniony metabolizm trjpiercieniowych lekw przeciwdepresyjnych. Sprzyja to wystpieniu objaww toksycznych, typowych dla przedawkowania tych lekw. Methemoglobinemi, na skutek braku reduktazy methemoglobiny, wywouj nastpujce leki: sulfonamidy, chloramfenikol, fenacetyna, chinina, chinidyna, sole bizmutu oraz azotyny i azotany. Te same leki mog spowodowa hemoliz u chorych z niedoborem dehydrogenazy glukozo-6-fosforanowej. Porfiri wtrobow, u chorych z genetycznymi zaburzeniami syntezy porfiryn, mog wywoa pochodne kwasu barbiturowego, pochodne benzodiazepiny, sulfonamidy i leki steroidowe. Stan patologiczny narzdw i ukadw Stan patologiczny narzdw i ukadw organizmu wpywa na dziaanie lekw. Choroby wtroby, a zwaszcza te, ktre przebiegaj z uszkodzeniem miszu, upoledzaj w znacznym stopniu metabolizm lekw, co prowadzi do kumulacji lekw i znacznie zwiksza ryzyko wystpienia dziaania toksycznego po podaniu dawek terapeutycznych dostosowanych do wieku chorego. Due znaczenie w mechanizmie dziaania leku ma jego wydalanie. Choroby nerek mog spowodowa zmniejszenie wydalania lekw, wskutek czego przedua si ich biologiczny okres ptrwania, zwiksza dziaanie oraz ryzyko wystpienia dziaania toksycznego. Dotyczy to przede wszystkim tych lekw, ktre wydalane s z organizmu gwnie przez nerki, np. antybiotyki (aminoglikozydy, tetracykliny). Interakcja lekw Wspczesna terapia rzadko ogranicza si do stosowania pojedynczego leku. Najczciej s stosowane rwnoczenie 2 lub kilka lekw. Ta polipragmazja, w przeciwiestwie do monoterapii, zwiksza znacznie ryzyko wystpienia dziaania toksycznego w wyniku wzajemnego oddziaywania lekw, czyli ich interakcji. W zakresie interakcji farmakokinetycznych, w ktrych wzajemne oddziaywanie lekw wystpuje podczas kolejnych etapw przemian lekw w organizmie, istniej moliwoci zwikszenia siy dziaania leku a do wystpienia dziaania niepodanego i toksycznego. Podczas dystrybucji lekw moe doj do wypierania czsteczek lekw z ich wiza z biakami krwi przez czsteczki innych rwnoczenie podanych lekw. Pochodne kwasu salicylowego mog wypiera z pocze z biakami sulfonamidy przeciwcukrzycowe, wywoujc w ten sposb nadmierne zmniejszenie stenia cukru we krwi, ktre moe doprowadzi do wystpienia objaww niedocukrzenia (hipoglikemii), a do drgawek wcznie. Dziaanie niepodane moe by spowodowane przez inhibitory enzymatyczne hamujce biotransformacj lekw. Zwiksza to si ich dziaania, a take czsto wystpowania dziaania niepodanego i toksycznego. Przykadem takiego dziaania jest hamujcy wpyw lekw przeciwzakrzepowych na metabolizm fenytoiny. Podobnym inhibitorem w stosunku do metabolizmu fenytoiny jest fenylobutazon. Pochodne kwasu salicylowego hamuj rozkad chloropromazyny. Jak wynika z tych kilku przykadw, w wyniku interakcji lekw moe doj do powstania chorb polekowych, tzw. chorb jatrogennych. Do najbardziej niebezpiecznych nale: wstrzs hipoglikemiczny, zapa, przeomy nadcinieniowe, choroba wrzodowa, skazy krwotoczne, uszkodzenie wtroby i szpiku kostnego. LEKI CHEMIOTERAPEUTYCZNE ANTYBIOTYKI Antybiotyki stosowane s w zakaeniach wywoywanych przez bakterie, grzyby, pierwotniaki i wirusy. Toksyczno ich jest bardzo wybircza. Jest znacznie wiksza w stosunku do bakterii ni do komrki ludzkiej. Ich dziaanie na drobnoustroje chorobotwrcze polega na hamowaniu niezbdnych do ycia i rozwoju ukadw enzymatycznych. 39

Toksyczno antybiotykw dla czowieka wynika z ich dziaania na ukady enzymatyczne, ktre s podobne do wystpujcych w drobnoustrojach. Najbardziej toksyczne s te antybiotyki, ktrych mechanizm dziaania polega na hamowaniu biosyntezy kwasw nukleinowych. Biosynteza ta przebiega bowiem u ludzi tak samo jak u drobnoustrojw. S to antybiotyki polienowe, polipeptydowe oraz wikszo antybiotykw przeciwnowotworowych. Antybiotykami o umiarkowanej toksycznoci dla ludzi s tetracykliny, makrolidy, aminoglikozydy i ryfamycyny. Mechanizm ich dziaania na komrk drobnoustrojw polega na hamowaniu biosyntezy biaka, ktra w organizmie ludzkim przebiega w nieco inny sposb. Najmniejsz toksyczno dla ludzi wykazuj te antybiotyki, ktre hamuj biosyntez ciany komrki bakteryjnej. S to penicyliny i cefalosporyny. Dziaanie toksyczne jest niekiedy bardzo typowe dla pewnych grup antybiotykw. Aminoglikozydy uszkadzaj ucho wewntrzne, co moe prowadzi przy dugotrwaym podawaniu tych antybiotykw do trwaej guchoty. Ototoksyczne dziaanie wywieraj take polimyksyny i wankomycyna. Take dziaanie nefrotoksyczne wywoane jest przede wszystkim przez aminoglikozydy. Podobne dziaanie obserwuje si przy dugotrwaym podawaniu polimyksyn i amfoterycyny. Dziaanie nefrotoksyczne obserwuje si take przy podawaniu cefalosporyn pierwszej generacji. Niektre antybiotyki wywiera mog toksyczne dziaanie na wzrost koci. Nale do nich tetracykliny. Fluorochinolony natomiast uszkadzaj chrzstne powierzchnie staww. Uszkodzenie szpiku kostnego prowadzce do wystpienia niedokrwistoci aplastycznej wywoa moe chloramfenikol. Liczne antybiotyki prowadz do uszkodzenia komrek wtroby. Nale do nich makrolidy, tetracykliny, ryfamycyny i amfoterycyna. Uczulenia stanowi czste powikanie stosowania antybiotykw i mog wystpi po zastosowaniu rnych preparatw. Szczeglnie czsto uczulenie zwizane jest ze stosowaniem penicylin. Po tych antybiotykach zdarzaj si te najczciej wstrzsy anafilaktyczne, ktre s zagroeniem ycia chorego. W wyniku stosowania antybiotykw, szczeglnie preparatw o szerokim zakresie dziaania przeciwbakteryjnego, dochodzi do zahamowania wzrostu nie tylko bakterii chorobotwrczych, lecz take licznych drobnoustrojw saprofitycznych, ktre stanowi fizjologiczn flor organizmu ludzkiego. Zaburzenie to nazywane dysbakterioz prowadzi do licznych patologicznych zmian bon luzowych przewodu pokarmowego oraz umoliwia pojawienie si nadkae. S to przede wszystkim zakaenia grzybicze. Penicyliny Penicyliny to grupa antybiotykw beta-laktamowych obejmujca, oprcz naturalnej penicyliny benzylowej z jej rnymi postaciami, take penicyliny psyntetyczne. Benzylopenicylina (Penicylina G, sl potasowa penicyliny benzylowej). Jest to antybiotyk wytwarzany przez Penicillium notatum i P. chrysogenum. Aktywno biologiczna jest uwarunkowana obecnoci wizania beta-laktamowego midzy dwoma aminokwasami. Penicyliny dziaaj bakteriobjczo, hamujc biosyntez ciany komrkowej bakterii (hamowanie wbudowanego kwasu muraminowego do ciany). Benzylopenicylina jest podawana pozajelitowo, gdy w odku pod wpywem kwasu solnego hydrolizuje. Wchania si szybko po podaniu dominiowym i w 30-60 min osiga stenie terapeutyczne we krwi. W okoo 40-60% wie z biakami. Biologiczny okres ptrwania wynosi 30 min - l h. W celu duszego utrzymania we krwi terapeutycznego stenia penicyliny stosowane jest poczenie penicyliny benzylowej z prokain (penicylina prokainowa). Umoliwia ono utrzymanie stenia przeciwbakteryjnego przez 4 h. Ze wzgldu na mechanizm dziaania penicyliny wykazuj niewielk w stosunku do innych antybiotykw toksyczno. Penicyliny wykazuj natomiast, zwaszcza benzylopenicylina, silne waciwoci uczulajce, co sprawia, i przed zastosowaniem tych lekw istnieje obowizek wykonania prby uczuleniowej za pomoc preparatu zawierajcego antygen penicylinowy. Najpowaniejsz reakcj uczuleniow jest wstrzs polekowy. W obrazie klinicznym obserwuje si blado i sinic skry, zimne poty i zamroczenie. Stwierdza si krtki, przyspieszony oddech, przyspieszenie ttna oraz spadek cinienia ttniczego krwi. Stan ten wymaga natychmiastowej interwencji lekarskiej. Czsto objawem uczulenia s tylko niegrone wysypki i rumienie skrne, gorczka lub zapalenie nerww obwodowych. Wbrew powszechnemu przekonaniu o maej toksycznoci penicylin due dawki mog spowodowa uszkodzenie ttniczek i kbuszkw nerkowych, powodujc ostr niewydolno nerek. 40

Moe take wystpi hamowanie agregacji pytek, co wpywa na przeduenie czasu krwawienia. Due dawki penicyliny podane doylnie mog spowodowa wystpienie drgawek. Wstrzyknicie dominiowe preparatw penicyliny moe wywoa typowe zespoy polekowe. 1. Zesp Nicolaua. Wystpuje przede wszystkim u dzieci. Charakteryzuje si wystpieniem zaburze z zatorem ttnic koczyn dolnych. Przyczyn wystpienia tego zespou jest niewaciwe wstrzyknicie penicyliny, powodujce przedostanie si krysztakw leku do ttnicy. 2. Zesp Hoigne'a. Wystpuje take po niewaciwym wstrzykniciu penicyliny, szczeglnie prokainowej, i zwizany jest z przenikaniem krysztakw penicyliny do y i wystpieniem mikrozatorw. Objawy dotycz przede wszystkim o.u.n. i narzdw zmysu. Opisane powyej niepodane dziaania penicylin, z wyjtkiem opisanych 2 zespow wystpujcych po niewaciwym wstrzykniciu penicyliny, mog te wystpi, chocia w znacznie mniejszym nasileniu, po podawaniu tych lekw przez duszy czas. Penicyliny psyntetyczne, podawane przede wszystkim doustnie, wywouj znacznie mniej dziaa niepodanych. Bardzo rzadkie s reakcje uczuleniowe, a zwaszcza wstrzs polekowy. Przewaaj objawy ze strony przewodu pokarmowego, wystpujce podczas dugo trwajcego podawania leku. Mog take wystpi inne dziaania toksyczne obserwowano rdmiszowe zapalenie nerek po metycylinie, uszkodzenie ukadu krwiotwrczego po metycylinie i ampicylinie, hamowanie agregacji pytek po karbenicylinie oraz nadkaenia, zwaszcza po penicylinach o szerokim zakresie dziaania przeciwbakteryjnego. Penicyliny z inhibitorami W walce z opornoci bakterii wykorzystano zwizki bdce inhibitorami beta-laktamaz czc je z penicylinami. Do takich inhibitorw nale kwas klawulanowy, sulbaktam i tazobaktam. Do najbardziej znanych i powszechnie stosowanych w terapii nale augmentyna, bdca poczeniem amoksycyliny i klawulanianu potasu, oraz Unasyn zawierajcy ampicylin z sulbaktamem. Dziaanie niepodane po tych preparatach obejmuje zaburzenia odkowo-jelitowe oraz wysypki uczuleniowe. Cefalosporyny Do zwizkw beta-laktamowych nale take cefalosporyny. Najsilniej dziaajc grup na bakterie Gram-ujemne i Gram-dodatnie oraz beztlenowe s cefalosporyny III generacji. Wykazuj te du oporno na dziaanie beta-laktamaz. Mechanizm dziaania cefalosporyn polega na hamowaniu biosyntezy cian komrki bakteryjnej. Wikszo cefalosporyn nie wchania si z przewodu pokarmowego, dlatego przede wszystkim s stosowane pozajelitowo. Cefalosporyny wi si z biakami w bardzo rnym stopniu, rny jest te ich biologiczny okres ptrwania. S wydalane z moczem w postaci nie zmienionej. Toksyczno cefalosporyn, zwaszcza III generacji, jest niewielka. Obserwowano dziaanie nefrotoksyczne, prowadzce do martwicy kanalikw nerkowych. Dotyczy to szczeglnie cefalosporyn I generacji. Czasami stwierdza si uszkodzenie ukadu krwiotwrczego oraz wtroby. Czste s objawy uczuleniowe w postaci odczynw skrnych, gorczki, choroby posurowiczej. Rzadko zdarza si wstrzs anafilaktyczny. Antybiotyki te podawane doylnie mog wywoa, wskutek dziaania dranicego, zakrzepowe zapalenie y. Podane doustnie powodowa mog nudnoci i wymioty. Makrolidy Makrolidy s to antybiotyki, ktrych czsteczka skada si z wieloczonowego piercienia laktonowego. Podstawowe makrolidy to: erytromycyna, oleandomycyna i spiramycyna. Antybiotyki te dobrze wchaniaj si z przewodu pokarmowego. Z biakami krwi wi si w 70%. Do szybko s eliminowane z organizmu. Metabolizm ich odbywa si w wtrobie; s wydalane gwnie przez wtrob i . Makrolidy hamuj biosyntez biaek na poziomie rybosomw. Wykazuj dziaania bakteriostatyczne, przede wszystkim w stosunku do bakterii Gram-dodatnich. Dziaanie niepodane makrolidw ogranicza si do wystpowania wysypek skrnych, nudnoci, wymiotw i biegunki. W sporadycznych przypadkach obserwowa mona jednak wystpienie taczki, bdcej wynikiem uszkodzenia wtroby. Stosunkowo czste dziaania niepodane wystpujce po podaniu erytromycyny i uniemoliwiajce niekiedy stosowanie tego antybiotyku nie wystpuj ju w tym nasileniu po nowych makrolidach jak azitromycyna lub klarytromycyna.

41

Chloramfenikol Jest to antybiotyk o szerokim zakresie dziaania przeciwbakteryjnego otrzymywany syntetycznie. Dziaa bakteriostatycznie. Mechanizm jego dziaania polega na hamowaniu biosyntezy biaek i lipidw w komrce bakteryjnej. Chloramfenikol wchania si dobrze z przewodu pokarmowego. Wie si z biakami krwi w ok. 50%. Podczas biotransformacji czy si z kwasem glukuronowym. Wydala si gwnie z moczem. Biologiczny okres ptrwania wynosi ok. 3 h. Toksyczno chloramfenikolu jest dua. Gwnym niebezpieczestwem jego dziaania jest uszkodzenie szpiku kostnego. Po podaniu duych dawek leku dochodzi do wystpienia niedokrwistoci oraz leukopenii, co jest prawdopodobnie wyrazem zahamowania syntezy biaek w mitochondriach. Uszkodzenia te s odwracalne po przerwaniu podawania leku. Innym typem uszkodzenia szpiku jest niedokrwisto aplastyczna prawdopodobnie uwarunkowana genetycznie. Moe ona wystpi nawet po l dawce leku, a moe te pojawi si w wiele tygodni po zakoczeniu leczenia. Jest to uszkodzenie nieodwracalne i koczy si mierci chorego. Ponadto mog te wystpowa zaburzenia czynnoci przewodu pokarmowego jak: nudnoci, wymioty, biegunka, zapalenie odka i jelit. W wyniku duszego podawania chloramfenikolu wystpuj dysbakteriozy oraz hipowitaminozy, zwaszcza witamin B i K. Dochodzi do rozwoju grzybic. U niemowlt lek ten moe spowodowa wystpienie tzw. zespou szaroci (Gray syndrom), charakteryzujcego si sinic, obnieniem temperatury ciaa. dusznoci i zapaci. Wystpienie tego zespou jest spowodowane niezdolnoci ukadu enzymatycznego wtroby niemowlt do sprzgania tego leku z kwasem glukuronowym oraz upoledzeniem wydalania nerkowego. Wystpuj te czasem skrne zmiany uczuleniowe oraz zaburzenia czynnoci o.u.n. w postaci blw i zawrotw gowy oraz zaburze widzenia. Aminoglikozydy Jest to grupa antybiotykw, ktrych podstaw chemiczn stanowi glikozydowe poczenia aminosacharydw. Antybiotyki I generacji: streptomycyn, kanamycyna i neomycyna, antybiotyki II generacji: gentamycyna, tobramycyna i amikacyna. Aminoglikozydy nie wchaniaj si z przewodu pokarmowego, stosowane s wic jedynie pozajelitowo. S wydalane z moczem w postaci nie zmienionej. Mechanizm dziaania aminoglikozydw polega na hamowaniu syntezy biaek bakteryjnych i uszkodzeniu struktury bony cytoplazmatycznej. Aminoglikozydy wykazuj du toksyczno. Dziaaj silnie ototoksycznie i nefrotoksycznie. W wyniku dziaania ototoksycznego polegajcego na nagromadzeniu si antybiotykw w prku naczyniowym ucha rodkowego dochodzi do uszkodzenia nerwu przedsionkowego i suchowego, wystpowania zaburze rwnowagi oraz upoledzenia suchu, a nawet guchoty. W wyniku dziaania nefrotoksycznego uszkodzeniu ulega nabonek kanalikw nerkowych. Antybiotyki gromadz si tutaj w rbku szczoteczkowym kanalikw nerkowych, a nastpnie w lizosomach. Wszystkie te uszkodzenia s odwracalne, jeeli antybiotyki zostan w por odstawione. W przeciwnym razie dochodzi do trwaych uszkodze. Opisane objawy toksyczne wystpuj bardzo czsto po podaniu duych dawek antybiotykw. Wany jest take okres podawania tych lekw. Przy podawaniu aminoglikozydw wystpuj take czsto objawy uczulenia w postaci zmian skrnych i gorczki. Antybiotyki te wykazuj dziaanie kuraropodobne. Wystpuje te dziaanie neurotoksyczne, charakteryzujce si parestezj i dreniem. Tetracykliny S to antybiotyki bakteriostatyczne o szerokim zakresie dziaania. Mechanizm dziaania tetracyklin polega m.in. na hamowaniu biosyntezy biaka bakteryjnego oraz proliferacji komrki bakteryjnej. Wystpuj te zaburzenia przepuszczalnoci ich bony cytoplazmatycznej. Wikszo tetracyklin (z wyjtkiem doksycykliny) wchania si z przewodu pokarmowego w ok. 50%. S one jednak w zasadzie podawane doustnie, gdy podane pozajelitowo drani tkanki. Biologiczny okres ptrwania tych lekw wynosi ok. 8-18 h. Tetracykliny wywouj liczne dziaania niepodane. Najbardziej uchwytne i czsto wystpujce s zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego, wywoane dranicym dziaaniem lekw na bon luzow. Wystpuj nudnoci, wymioty i ble brzucha. Rozwin si te moe uszkodzenie nabonka jelitowego, charakteryzujce si zanikiem kosmkw jelitowych i rozwojem zespou zego wchaniania. Wiksze 42

dawki tetracyklin podawane przez duszy okres (zwaszcza doylnie) mog doprowadzi do toksycznego uszkodzenia wtroby i wywoa ostr niewydolno tego narzdu. Dotyczy to szczeglnie kobiet w ciy. Zastosowanie preparatw tetracyklin po upywie terminu ich wanoci prowadzi do wystpienia zespou Fanconiego. Dochodzi tutaj do cakowitej niewydolnoci bliszego (proksymalnego) kanalika nerkowego i zwizanych z tym objaww. Tetracykliny u dzieci powoduj odkadanie si kompleksu tetracyklinowo--wapniowo-fosforanowego w kociach, zbinie i szkliwie, powodujc m.in. trwae szarawobrunatne przebarwienie zbw oraz zwikszaj ich podatno na rozwj prchnicy. Antybiotyki przeciwgrzybicze Podstawowymi antybiotykami tej grupy s: amfoterycyna B oraz gryzeofulwina. Mechanizm dziaania tych antybiotykw polega na uszkodzeniu bony komrkowej grzybw. Objawy toksyczne po amfoterycynie wystpuj ze strony przewodu pokarmowego w postaci nudnoci, wymiotw i blw brzucha. Wystpuj take ble gowy oraz spadek cinienia ttniczego krwi oraz silne dziaanie toksyczne na o.u.n., wtrob, nerki i szpik kostny. Mniejsz toksycznoci charakteryzuje si gryzeofulwina, ktra powoduje skrne reakcje uczuleniowe oraz zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego. Duy postp w terapii powierzchniowych i ukadowych zakae grzybiczych stanowi pochodne imidazolowe ketokonazol i mikonazol. Ujemn cech tych zwizkw jest jednak ich dua toksyczno. Prowadz one do uszkodzenia wtroby i zaburzenia jej czynnoci. Szczeglnym czynnikiem ryzyka jest duszy ni 5 tygodni czas terapii. W porwnaniu do nich mniejszym ryzykiem dziaa niepodanych charakteryzuj si nowe pochodne triazolowe flukonazol i itrakonazol. Leki przeciwgrulicze Wrd lekw tuberkulostatycznych podstawowe znaczenie maj: izoniazyd, rifampicyna i etambutol. Podstawow zasad leczenia grulicy jest rwnoczesne stosowanie kilku lekw przeciwgruliczych. To skojarzone leczenie jest spowodowane atwoci wytwarzania si prtkw. Izoniazyd (hydrazyd kwasu izonikotynowego). Jest to najsilniej dziaajcy lek przeciwprtkowy. Hamuje prawdopodobnie syntez kwasw nukleinowych i uszkadza otoczk lipidow prtkw. Wchania si bardzo dobrze z przewodu pokarmowego. Przenika atwo do wszystkich tkanek. Biotransformacja polega na acetylacji w wtrobie. Jej szybko zaley od fenotypu acetylacji. Istniej osoby szybko i wolno acetylujce. U wolnych acetylatorw znacznie czciej dochodzi do wystpienia dziaa niepodanych. Wolny sposb acetylacji jest dziedziczony autosomalnie jako cecha recesywna. Nieczynna, zacetylowana posta leku wydala si z moczem. Izoniazyd jest take inhibitorem monoaminooksydazy. Wywouje u chorych pobudzenie psychiczne i wzmoon pobudliwo nerwow, a take ble i zawroty gowy. Wskutek hamowania aktywnoci fosforanu pirydoksalu wystpuj take zapalenia wielonerwowe. Ostre zatrucie izoniazydem, gdy dawka leku przyjta czsto w celach samobjczych przekracza 150 mg/kg mc., przebiega bardzo dramatycznie. Po kilkunastu minutach od zaycia leku wystpuje niepokj psychosomatyczny i halucynacje. Bardzo szybko rozwija si piczka oraz wystpuj drgawki kloniczno-toniczne. Obserwuje si przyspieszenie czynnoci serca oraz spadek cinienia ttniczego krwi. W wyniku zatrucia moe doj do uszkodzenia wtroby i nerek. Zatruci gin w wyniku obrzku mzgu oraz ostrej niewydolnoci krenia. Dawka miertelna izoniazydu wynosi 200 mg/kg mc. Jeeli dawka przyjtego leku nie przekracza 150 mg/kg mc., to objawy zatrucia s mniej nasilone. Wystpuj ble i zawroty gowy, nudnoci i wymioty. Pojawi si mog drgawki, trudnoci w mwieniu oraz zaburzenia widzenia. Ryfampicyna. Jest to psyntetyczny antybiotyk dziaajcy na bakterie Gram-dodatnie i prtki kwasooporne. Mechanizm dziaania polega na hamowaniu biosyntezy kwasw nukleinowych w wyniku aktywnoci polimerazy RNA. Ostre zatrucie ryfampicyn wywouje bl gowy, sucho w jamie ustnej, dreszcze, ble miniowe, gorczk i ble brzucha z wymiotami i biegunk. Charakterystyczny jest wygld skry, ktra przybiera kolor jaskrawoczerwony z pojawiajcymi si wybroczynami. Rwnie mocz jest czerwony. Dochodzi do uszkodzenia wtroby i wystpienia taczki. Wszystkie te objawy mog si cofn. W przypadku przyjcia bardzo duej dawki leku, przekraczajcej 1,5 g/24 h moe doj do mierci zatrutego w wyniku ostrej niewydolnoci wtroby. 43

Przewleke zatrucia ryfampicyn wywouj jedynie zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego oraz skrne odczyny uczuleniowe. Sulfonamidy Sulfonamidy s pochodnymi kwasu sulfanilowego. Mechanizm dziaania tych lekw polega na ich antagonistycznych waciwociach w stosunku do kwasu p-aminobenzoesowego, w wyniku czego komrka bakteryjna nie moe syntetyzowa kwasu foliowego, ktry jest niezbdnym czynnikiem do rozwoju bakterii. Sulfonamidy dziaaj bakteriostatycznie, hamujc wzrost bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych. Wyrnia si sulfonamidy krtko dziaajce oraz o przeduonym dziaaniu, sulfonamidy nie wchaniajce si z przewodu pokarmowego (stosowane w jego zakaeniach) oraz preparaty zoone o dziaaniu bakteriobjczym. Wikszo sulfonamidw wchania si dobrze po podaniu doustnym. Maksymalne stenie we krwi uzyskuje si po 2-3 h. W duym procencie s acetylowane w wtrobie, a szybko acetylacji zwizana jest z fenotypem. Czciowo cz si z kwasem glukuronowym. Wydalane s gwnie przez nerki. Toksyczne dziaanie sulfonamidw rozpoczyna si od ste terapeutycznych powyej 10 mg/100 cm3. Bardzo czsto powodem zatrucia jest nieprawidowe dawkowanie. Dotyczy to przede wszystkim preparatw o przeduonym dziaaniu, ktre omykowo podaje si w duych ilociach, tak jak preparaty krtko dziaajce. W cikich zatruciach dochodzi do zaburze psychicznych, niezbornoci ruchw, zaburze widzenia i hipertermii. Wystpuj poraenia miniowe i ble staww. Obserwuje si zapalenie nerww obwodowych. Na skrze pojawia si pokrzywka i rumie wielopostaciowy. W bardzo cikich zatruciach dochodzi do uszkodzenia wtroby i nerek oraz rozwoju niedokrwistoci hemolitycznej. Powikaniem o podou alergicznym jest zesp Stevensa-Johnsona. Jest to jedna z postaci rumieni wielopostaciowego, w ktrej wystpuj liczne zmiany w obrbie bon luzowych jamy ustnej i narzdw pciowych. Zesp ten pojawia si najczciej po stosowaniu sulfonamidw o przeduonym dziaaniu. Moe te wystpi zesp Lyella, w ktrym wystpuje martwicze oddzielenie si naskrka. Oba te zespoy mog zakoczy si miertelnie. Sulfonamidy podawane w dawkach terapeutycznych przez duszy czas mog wywoa: zaburzenia przewodu pokarmowego, skrne objawy uczuleniowe i uszkodzenia ukadu krwiotwrczego w postaci granulocytopenii. Oddzielnym zagadnieniem jest wpyw sulfonamidw na nerki. Niektre sulfonamidy, a zwaszcza ich acetylopochodne, s trudno rozpuszczalne w moczu i mog krystalizowa w kanalikach krtych, prowadzc do uszkodzenia miszu nerek. LEKI PRZECIWBLOWE, PRZECIWGORCZKOWE, I PRZECIWZAPALNE Bl powstaje na skutek podranienia receptorw czuciowych. Zwizkami wywoujcymi uczucie blu s m.in. histamina, serotonina, bradykinina i prostaglandyny. W terapii stosowane leki mona podzieli na 2 grupy. Do pierwszej grupy nale opioidowe silnie dziaajce leki o orodkowym mechanizmie dziaania. Ich naduywanie moe prowadzi do przyzwyczajenia i wystpienia narkomanii. Do drugiej grupy zalicza si nienarkotyczne leki przeciwblowe. Wrd nich podstawow grup stanowi niesteroidowe leki przeciwzapalne wywierajce dziaanie przeciwblowe, przeciwzapalne i przeciwgorczkowe. Opioidowe leki przeciwblowe Do grupy tej nale alkaloidy opium i ich pochodne oraz syntetyczne narkotyczne leki przeciwblowe. Morfina jest to narkotyczny lek przeciwblowy z grupy alkaloidw fenantrenowych opium. Szybko wchania si z przewodu pokarmowego. atwo przenika do wszystkich tkanek, sprzga si z kwasem glukuronowym i wydala przez nerki. W zatruciu ostrym, ktre jest najczciej spowodowane prbami samobjczymi, dochodzi do utraty przytomnoci. Obserwuje si: zwolnienie i spycenie oddechu, szpilkowate renice, sinic, skurcz bony miniowej przewodu pokarmowego i drg ciowych oraz spadek cinienia ttniczego krwi. Zgon, z powodu niewydolnoci oddechowej, moe nastpi w 2-4 h po zatruciu. Dawka miertelna morfiny wynosi ok. 200 mg, ale obserwowano zgony po dawce 130 mg podanej podskrnie. W zatruciach przewlekych wystpuj nudnoci, wymioty, zaparcie, trudnoci w oddawaniu moczu, zawroty gowy i zmiany nastroju. Zatrucia te s wynikiem uzalenienia (narkomanii). Podstawowym 44

bowiem niebezpieczestwem podawania morfiny jest rozwj uzalenienia z wystpujcym po podaniu leku stanem euforii. Po duszym stosowaniu morfiny dochodzi do rozwoju tolerancji i chory przyjmuje coraz wiksze dawki, dochodzce nawet do kilku gramw dziennie. U osb uzalenionych, oprcz wymienionych ju powyej objaww, dochodzi do uszkodzenia i zwyrodnienia narzdw miszowych. Wystpuje przewleky nieyt bony luzowej przewodu pokarmowego i zwizane z tym utrudnione wchanianie pokarmw, prowadzce do niedoywienia chorego. Wskutek zmniejszonego wydzielania gruczow dochodzi do wysuszenia skry i zaniku bony luzowej drg oddechowych. Rozwija si te bezpodno u kobiet oraz impotencja u mczyzn. Wystpuj take zmiany psychofizyczne oraz charakteropatie. Nage odstawienie morfiny prowadzi do wystpienia objaww abstynencji. Wystpuj ostre objawy odkowo-jelitowe, wymioty, biegunka, gorczka, dreszcze, zawienie, pocenie, zwikszenie czstoci oddechowej i rozszerzenie renic. Moe take wystpi zapa sercowo-naczyniowa. Wyjtkowo odstawienie morfiny moe prowadzi do mierci Antagonist morfiny jest nalokson. Znosi on objawy zatrucia rodkami opioidowymi. W przypadku uzalenienia podanie naloksonu wywouje objawy abstynencji. Podobne objawy wystpuj take po syntetycznych narkotycznych rodkach przeciwblowych (petydyna, metadon, fentanyl, pentazocyna). Do zatrucia doprowadzi te mog interakcje morfiny z pochodnymi fenotiazyny oraz lekami przeciwdepresyjnymi. Niesteroidowe leki przeciwzapalne Niesteroidowe leki przeciwzapalne wykazuj sabsze dziaanie farmakologiczne ni narkotyczne leki przeciwblowe. Wykazuj natomiast dodatkowo dziaanie przeciwzapalne i przeciwgorczkowe. Mechanizm dziaania przeciwblowego i przeciwgorczkowego niesteroidowych lekw przeciwzapalnych wizany jest z hamowaniem syntezy prostaglandyn. Mechanizm dziaania przeciwzapalnego natomiast zwizany jest z hamowaniem aktywnoci cyklooksygenazy, co zapobiega syntezie cyklicznych nadtlenkw, ktre s prekursorami prostaglandyn. W terapii stosowane s liczne preparaty niesteroidowych rodkw przeciwzapalnych z rnych grup chemicznych. Wykazuj one jednak liczne podobne dziaania niepodane. Leki te drani bon luzow przewodu pokarmowego. Wystpuj nudnoci i wymioty oraz biegunki. Mog wywoa take owrzodzenie odka i dwunastnicy. Doprowadzi te mog do uszkodzenia wtroby, wywoa zapalenie nerek. Wystpuje take hamowanie agregacji pytek krwi, co powodowa moe wyduenie czasu krwawienia. Szeroko stosowane s pochodne kwasu salicylowego. Wchaniaj si bardzo dobrze z przewodu pokarmowego. Po 10 min od podania doustnego we krwi znajduje si ok. 50% podanej dawki. Wi si dobrze z albuminami (ok. 70%). Przenikaj atwo do tkanek i pynw ustrojowych. Przechodz przez oysko do tkanek podu. S metabolizowane w wtrobie, wydalaj si gwnie przez nerki (ok. 80%). Szybko wydalania nie jest dua, poniewa w cigu 24 h z moczem wydala si ok. 40-50% dawki, pozostaa ilo wydala si w cigu nastpnych 4-5 dni. Istnieje wic niebezpieczestwo kumulacji salicylanw. Alkalizacja moczu przyspiesza wydalanie prawie 3-krotnie. Objawy toksycznego dziaania salicylanw pojawiaj si przewanie wwczas, gdy stenie ich we krwi jest wiksze ni 30 mg/cm3, co odpowiada dziennej dawce 12 mg. Dawka miertelna salicylanw wynosi 0,3-0,5 g/kg mc. Mechanizm dziaania toksycznego salicylanw jest stosunkowo dobrze poznany. Po dawkach toksycznych nastpuje bezporednio pobudzenie o.u.n. (tzw.encefalopatia salicylowa), czego efektem jest pobudzenie czynnoci orodka oddechowego. Oddech staje si gbszy i przypieszony, co powoduje utrat znacznych iloci dwutlenku wgla z wydychanym powietrzem i zwizane z tym zjawiskiem podwyszenie pH krwi (zasadowica oddechowa). Z salicylanw stosowany jest przede wszystkim kwas acetylosalicylowy (Polopiryna, Aspirin). Stosowane te s: salicylan sodu i salicylamid. Oprcz typowych dla niesteroidowych lekw przeciwzapalnych objaww dugotrwae podawanie tych preparatw wywoa moe zatrucie przewleke, w ktrym wystpuj ble i zawroty gowy, osabienie, nudnoci i wymioty oraz zaburzenia suchu i wzroku. U osb uczulonych wystpi moe astma aspirynozalena. U dzieci do 12 roku ycia mona obserwowa wystpienie zespou Reya charakteryzujcego si encefalopati oraz stuszczeniem i powikszeniem wtroby. 45

Dawki miertelne niektrych lekw przeciwblowych po podaniu doustnym Lek Dawka miertelna Salicylany Pochodne pirazolonu Fenacetyna Paracetamol Kolchicyna Apomorfina Etylomorfina (Dionina) 25 -35 g 5-30g 15-70 g 15 g 20 mg 100 mg (podskrnie) 500 mg

Hydrokodon (Dicodid) 100 mg Hydromorfon (Dilaudid) Kodeina Lewalorfan Morfina Petidyna (Dolargan) 100 mg 800 mg 100 mg 200 mg (podskrnie) 1 g (podskrnie)

W lekkich zatruciach nastpuje mobilizacja kwasw organicznych prowadzca do pewnej rekompensacji. Organizm, w celu zachowania rwnowagi, wydala dodatkowe iloci jonw sodowych i potasowych z moczem. Utrata jonw zasadowych, gromadzenie si kwasw organicznych oraz ketonemia, spowodowana rozpadem tkanek i utrat wody wskutek pocenia si, powoduj wystpienie kwasicy metabolicznej, szczeglnie szybko u dzieci. Pobudzenie przez salicylany metabolizmu komrkowego zwiksza zapotrzebowanie na tlen i prowadzi do nadmiernego magazynowania w organizmie kwasw organicznych (acetylooctowego, hydroksymasowego). Salicylany powoduj przeduenie czasu krzepnicia krwi, zmniejszaj bowiem stenie protrombiny w surowicy krwi oraz wi jony wapniowe. Po podaniu duych dawek zaburzaj czynnoci nerek, poniewa uszkadzaj nabonek kanalikw nerkowych. Wynikiem tego dziaania jest m.in. pojawienie si patologicznych skadnikw moczu. W bezporednim zetkniciu salicylanw z bon luzow odka nastpuje jej uszkodzenie, prowadzce do krwawie, bardzo niebezpiecznych u osb z chorob wrzodow odka. Ostre zatrucia salicylanami s czsto spotykane u dzieci. W tych przypadkach notuje si take najwiksz liczb zgonw. U dorosych rzadko dochodzi do ostrego zatrucia tymi preparatami. Wrd objaww cikiego zatrucia dominuj: znaczne pobudzenie oddechu, sinica, wymioty, zawroty gowy. Pojawiaj si wybroczyny. Mog wystpi drgawki. Powodem zgonu jest zazwyczaj niewydolno oddechowa. Niekiedy jednorazowa dawka 500 mg-1 g kwasu acetylosalicylowego moe wywoa reakcje alergiczne z zapaci i zaburzeniami oddychania, a do wstrzsu anafilaktycznego wcznie. W zatruciach ostrych o lejszym przebiegu obserwuje si ble w jamie brzusznej, pobudzenie oddechu, wymioty, zawroty gowy, senno, gorczk, zaburzenia koordynacji i wybroczyny. 46

W zatruciu przewlekym wystpuj nudnoci i wymioty. Dochodzi do krwawie z przewodu pokarmowego. Moe rozwin si choroba wrzodowa. Wystpuje szum w uszach. Obserwowa te mona objawy zaburze psychicznych. W wyniku interakcji salicylanw z doustnymi lekami hipoglikemizujcymi oraz przeciwzakrzepowymi doj moe do niedocukrzenia i krwawie. Z pochodnych aniliny stosowany jest powszechnie acenol (Paracetamol) jako rodek przeciwblowy i przeciwgorczkowy, czsto w mieszankach przeciwblowych. Zalecany jest take u dzieci. Toksyczno tego zwizku jest zwizana przede wszystkim z jego dziaaniem hepatotoksycznym. Moe wystpi methemoglobinemia i niedokrwisto niedobarwliwa. Liczne pochodne pirazolonu, jak metamizol (Pyralgina) czy oksyfenbutazon (Tanderil) stosowane s bardzo czsto take w mieszankach przeciwblowych. Oprcz typowych dla niesteroidowych dziaa niepodanych mog wywoa agranulocytoz i niedokrwisto aplastyczn. Doj moe te do uszkodzenia wtroby i nerek. Obserwowane s te liczne objawy uczuleniowe, w tym zuszczajce zapalenie skry. Pochodne kwasw arylooctowych, jak diklofenak (Voltaren) lub indometacyna (Metindol) stosowane s przede wszystkim jako leki przeciwblowe i przeciwzapalne. Du toksyczno wykazuje przede wszystkim indometacyna. Podobnie jak pochodne pirazolonu moe doprowadzi do wystpienia niedokrwistoci aplastycznej. Mniejsz toksyczno wykazuje diklofen. Z pochodnych kwasu fenylopropionowego zastosowanie w terapii znajduje najczciej ibuprofen oraz naproksen. Leki te wykazuj jedynie typowe dla tej grupy lekw dziaania niepodane. Rwnie niewielk toksyczno wykazuje piroksykam (Felden) bdcy pochodn kwasw enolowych. LEKI NASENNE Pochodne kwasu barbiturowego Barbiturany s na wiecie nadal najczstsz przyczyn zatru rozmylnych i przypadkowych. W Anglii ostre zatrucia tymi zwizkami stanowi ok. 70% wszystkich hospitalizowanych zatru ostrych. Powoduj ok. 2000 zgonw rocznie. W USA liczb t w skali rocznej ocenia si na ok. 3000 przypadkw miertelnych. W Polsce zatrucia barbituranami w 1984 r. wynosiy 17,1 % wszystkich zatru lekami. Barbiturany s to pochodne kwasu barbiturowego, ktry jest ureidem o acuchu zamknitym, jest otrzymywany przez kondensacj mocznika z kwasem malonowym. Chemicznie jest to wic malonylomocznik (4,4,6-triketoheksahyd-ropirymidyna). Obecnie w lecznictwie stosuje si ok. 50 pochodnych kwasu barbiturowego. Barbiturany ze wzgldu na czas dziaania, dziel si na 3 podstawowe grupy: 1) dugo dziaajce biologiczny okres ptrwania 24-96 h, 2) rednio i krtko dziaajce biologiczny okres ptrwania 14-24 h, 3) ultrakrtko dziaajce biologiczny okres ptrwania 3-8 h. Powyszy podzia odnosi si gwnie do zastosowa leczniczych i nie moe by przenoszony wprost do oceny dziaania toksycznego. W ukadzie zalenoci dawka-dziaanie barbiturany, w miar zwikszania dawki, wykazuj narastajcy wpyw depresyjny na o.u.n. od uspokajajcego, nasennego, przez znieczulenie oglne przechodzce w zapa, do snu narkotycznego po przedawkowaniu. Wikszo barbituranw wykazuje dobr korelacj midzy steniem w osoczu, okresem ptrwania w mzgu (zwierzta), a czasem dziaania. W lecznictwie s one wykorzystywane jako leki uspokajajce, nasenne, rodki stosowane do znieczulenia oglnego i przeciwdrgawkowe. Barbiturany atwo wchaniaj si z przewodu pokarmowego. Szybko wchaniania zaley od lipofilnego charakteru zwizku, powinowactwa do biaek organizmu oraz stenia formy niezdysocjowanej leku. Waciwoci te warunkuj take zdolno penetracji w organizmie, charakter dystrybucji oraz stopie przesczania i wchaniania zwrotnego w kanalikach nerkowych. Wchonite barbiturany prawie rwnomiernie rozmieszczaj si we wszystkich tkankach. Wiksze iloci gromadz si w wtrobie (due ukrwienie) i w mzgu (dobra rozpuszczalno w lipidach). Maj zdolno przenikania przez barier oyskow oraz do mleka. Pochodne dobrze rozpuszczalne w lipidach szybko wchaniaj si z przewodu pokarmowego. W duym stopniu wchaniaj si zwrotnie w nerkach. le rozpuszczalne zachowuj si odmiennie i s usuwane z 47

moczem. Barbital i fenobarbital s najmniej lipofilne, dlatego w 80-90% wydalaj si w formie nie zmienionej z moczem i nie wchaniaj si zwrotnie. Okoo 60% wprowadzonej dawki fenobarbitalu wystpuje w organizmie w formie zjonizowanej. Barbiturany, przenikajc do krwi, wnikaj do wntrza krwinek czerwonych ze wzgldu na du zawarto w nich lipidw, osigajc ok. 2-krotnie wiksze stenie ni w osoczu. Wi si atwo z albuminami osocza, skd jednak mog by konkurencyjnie wypierane przez inne leki (np. sulfonamidy). Podany rwnoczenie alkohol etylowy uatwia wchanianie barbituranw, m.in. zwiksza ich stenie w mzgu. Pochodne tiobarbiturowe s dobrze rozpuszczalne w lipidach w wikszych ilociach i szybciej przenikaj do o.u.n. W organizmie barbiturany ulegaj biotransformacji. Powstajce metabolity s pozbawione aktywnoci biologicznej, jednak pochodne N-metylowe i tiobarbiturany tworz po utlenieniu metabolity o dziaaniu nasennym. Barbiturany hamuj w wtrobie przemian wielu lekw i zwizkw chemicznych, take steroidw endogennych, wic si bezporednio z cytochromem P-450 i upoledzajc przez to funkcje fizjologiczne. Maj one take zdolno indukowania systemu enzymw mikrosomalnych, przyspieszajc w ten sposb wasn przemian oraz biotransformacj innych zwizkw. Procesy te, obserwowane gwnie in vivo, maj istotne znaczenie w wyjanieniu mechanizmu rozwijajcej si tolerancji, uzalenienia od barbituranw i licznych wystpujcych interakcji z innymi lekami. Biotransformacja barbituranw zachodzi pod wpywem enzymw frakcji mikrosomalnej wtroby NADPH2-zalenych, czciowo take przy udziale enzymw frakcji rozpuszczalnej, korzystajcych zarwno.z NADP, jak i NAD. Niezwykle niebezpieczna jest interakcja barbituranw z etanolem. W jej wyniku dochodzi do zaburzenia czynnnoci o.u.n. Barbiturany wydalaj si gwnie z moczem. Dugo dziaajce, o krtkich podstawnikach alifatycznych przy C5 i maym powinowactwie do tkanki tuszczowej, s stosunkowo wolno eliminowane w postaci nie zmienionej, np. barbital 2% dawki wydala si w cigu 8 h, 16% w cigu 32 h, a wykrywalne iloci leku wydalaj si z moczem, jeszcze w cigu 6 dni. Okoo 5% dawki wydala si w kale. Krtko dziaajce barbiturany atwo ulegaj przemianie w wtrobie i szybko wydalaj si z moczem w postaci metabolitw wolnych lub zwizanych. Alkalizacja moczu sprzyja jonizacji czsteczek, zmniejsza wchanianie zwrotne i przyspiesza wydalanie przez nerki. Wspczynnik terapeutyczny lekw pochodnych kwasu barbiturowego nie jest duy. Kilkakrotne przekroczenie dawki nasennej moe prowadzi do silnego zatrucia. Dawka 10-krotna moe by dawk mierteln. Dawka miertelna wynosi bowiem 1-2 g. Barbiturany powoduj zatrucia ostre i przewleke. Ostre zatrucia maj najczciej charakter dziaa zamierzonych (samobjcze) lub wynikaj z przedawkowania przy naduywaniu. W obrazie klinicznym zatrucia ostrego dominujce s objawy depresyjnego dziaania barbituranw na o.u.n. Staym objawem s zaburzenia wiadomoci, od oszoomienia do cikiej piczki. Obserwuje si ponadto zaburzenia czynnoci oddechowej, ukadu sercowo-naczyniowego, pokarmowego oraz termoregulacji. W lekkich zatruciach, poza zaburzeniami wiadomoci i kilkugodzinn piczk, mog nie wystpi inne objawy chorobowe. Po kilku godzinach zatruty budzi si samoistnie, z objawami oszoomienia, i po dalszych 12 h najczciej powraca do stanu normalnego. Dziaanie toksyczne poczone ze piczk wystpuje przy steniu leku w surowicy powyej 3 mg/100 cm3. Dla barbituranw dugo dziaajcych stenie w surowicy 5 mg/100 cm3 jest uwaane jeszcze za terapeutyczne. Objawy dziaania toksycznego pojawiaj si przy steniach powyej 8 mg/100 cm3. W cikich zatruciach barbituranami z reguy wystpuj zaburzenia oddechowo-kreniowe oraz hipotermia. W tych przypadkach zatruty w krtkim czasie zapada w sen narkotyczny, z wygaszeniem odruchw rogwkowych i cignistych. Nastpuje zwolnienie i spycenie oddechu, spadek cinienia ttniczego krwi, co cznie prowadzi do zapaci i niedotlenienia mzgu. Postpuje uszkodzenie naczy wosowatych, upoledzenie funkcji nerek. Zanik odruchu gardowego i kaszlowego powoduje gromadzenie si pynw zastoinowych w pucach i rozwj niedoczynnoci oddechowej. Pojawia si sinica oraz zmiany zastoinowe krwi ylnej, gwnie w koczynach dolnych. W bardzo cikich przypadkach ustaje perystaltyka jelit i rozwija si hipotermia powyej 30. Na skrze zatrutego pojawiaj si pcherze. 48

Zatrucie przyjmuje obraz cikiego wstrzsu. mier nastpuje w wyniku poraenia orodka oddechowego i naczynioruchowego, czsto z objawami obrzku puc. Gwatowny rozwj objaww oraz szybkie przemieszczenie pochodnych barbituranw z krwi do frakcji lipidowej stanowi wan przeszkod w usuwaniu ich z organizmu drog forsownej diurezy czy alkalizacji moczu. Ratowanie zatrutych barbituranem opiera si na leczeniu objawowym i podtrzymujcym podstawowe czynnoci yciowe krenie krwi i oddychanie oraz na moliwie szybkim usuwaniu trucizny z organizmu. W usuwaniu trucizny z organizmu decydujce znaczenie maj obecnie: forsowna diureza oraz zabiegi dializy otrzewnowej, pozaustrojowej i hemoperfuzji. Inne zabiegi lecznicze, jak: zwalczanie hipotermii, wyrwnywanie bilansu pynw ustrojowych i elektrolitw, antybiotykoterapia, zapobiegajca wtrnemu zakaeniu, s uzalenione od indywidualnego stanu zatrutego. W naduywaniu barbituranw dochodzi do wystpienia zalenoci lekowej. Wystpuj wtedy zaburzenia czynnoci umysowych. Dochodzi do uszkodzenia wtroby i nerek. W przypadkach tych nage odstawienie barbituranw prowadzi do wystpienia objaww abstynencji. Pojawiaj si nudnoci i wymioty, drenia miniowe, niedocinienie, czstoskurcze a nawet drgawki. Pochodne benzodiazepiny Leki anksjolityczne znosz niepokj, napicie emocjonalne i uczucie lku. Dziaaj take uspokajajco i nasennie, przeciwdrgawkowo, zwiotczaj minie szkieletowe. Ze wzgldu na szeroki zakres dziaania i czste stosowanie istniej due moliwoci zatru i dziaa szkodliwych. Znamy obecnie ok. 2000 zwizkw czynnych pochodnych benzodiazepiny. Zarejestrowanych i stosowanych jest ok. 100, natomiast 35 jest wyselekcjonowanych i zalecanych przez WHO do stosowania kontrolowanego. Aktywno farmakologiczn i toksyczno warunkuj podstawniki w pozycji C7 (R5) zwiksza si ona po wprowadzeniu chloru lub grupy nitrowej. Istotne znaczenie ma take obecno piercienia fenylowego w pozycji C5. Podstawienie chloru w tym piercieniu zwiksza si dziaania (lorazepam). Pochodne benzodiazepiny, w wyniku przemiany metabolicznej, tworz aktywne metabolity o waciwociach leczniczych (oksazepam metabolit chlordiazepoksydu i diazepamu). W lecznictwie s stosowane take w poczeniu z innymi lekami nasennymi w preparatach zoonych, np. Reladorm (diazepam + cyklobarbital). Pochodne benzodiazepiny wchaniaj si dobrze z przewodu pokarmowego, a take po podaniu pozajelitowym. Maksymalne stenie we krwi osigaj po 1-2 h (w zalenoci od rodzaju leku). Po wchoniciu wi si odwracalnie z biakami krwi, przemieszczaj si do tkanek. Wykazuj powinowactwo do tkanki lipidowej, atwo przenikaj przez barier krew-mzg. Zwizane z tkank tuszczow wolno uwalniaj si do krwi i wydalaj si rnie. Okres ptrwania w organizmie dla poszczeglnych przedstawicieli jest na og dugi i wynosi dla chlordiazepoksydu 62 h, a diazepamu 48 h. Pochodne benzodiazepiny w ok. 60% wydalaj si z moczem w postaci nie zmienionej i w postaci metabolitw. Metabolity niektrych pochodnych maj dusze okresy ptrwania w organizmie ni substancje macierzyste, poniewa silniej wi si z frakcj lipidow tkanek i s wolno uwalniane do krwi. Wikszo lekw tej grupy wydala si w cigu 24-48 h. Mae iloci metabolitw mona wykry jeszcze po 10-14 dniach w moczu. Z kaem moe wydala si 10% dawki (diazepam). Pochodne benzodiazepiny s lekami o maej toksycznoci. Czsto zdarzaj si zatrucia o rnym stopniu cikoci, rzadko jednak kocz si zgonem. Dawki miertelne dla ludzi nie s wyranie sprecyzowane. Uwaa si, e dawka 50-500 mg/kg mc. jest miertelna. Opisano przypadki zaycia 500 mg-1,5 g jednorazowo bez wystpienia wyranych objaww zatrucia. Objawami zatrucia ostrego s: senno, osabienie, oczopls, podwjne widzenie, zaburzenia koordynacji ruchowej, znuenie, piczka z moliw sinic i zaburzeniami oddychania oraz drgawki. Nawet po znacznym przekroczeniu dawki leczniczej nie dochodzi do zgonw. Opisano przypadki odczynw alergicznych w postaci dermatoz, wysypki itp. Moliwym powikaniem jest taczka mechaniczna, uszkodzenie wtroby, leukopenia i agranulocytoza, np. dawki 25 mg/24 h podawane przez 6 tygodni lub 30 mg/24 h podawane przez 12 dni powodoway wystpienie taczki. 49

W zatruciu przewlekym obserwuje si senno, depresje, niepokj, ataksj, ble gowy, niewyrane widzenie, dolegliwoci odkowe, wysypk. Moe wystpi zaleno o mniejszym nasileniu ni po barbituranach, pojawiajca si po kilkunastomiesicznym stosowaniu lekw. Po przerwaniu przyjmowania leku obserwowano objawy abstynencji w postaci niepokoju, spltania mylowego i zaburze psychoruchowych. Okoo 0,5-0,7% leczonych wykazuje objawy paradoksalne (dotyczy to wikszoci pochodnych tej grupy), tj. niepokj ruchowy, napicie, bezsenno, stany napicia i wzmoonej agresji, drgawki, majaczenie. Due dawki lekw tej grupy mog hamowa czynnoci orodka oddechowego w pniu mzgu. Podane przed porodem gro upoledzeniem oddechu u podw w zwizku z przenikaniem przez oysko. Przenikaj take do gruczow sutkowych. Benzodiazepiny daj interakcje z innymi zwizkami i lekami. Do znaczcych, z punktu widzenia toksykologicznego, zalicza si interakcje: 1) z innymi lekami nasennymi i uspokajajcymi synergizm addycyjny, 2) z etanolem zwikszenie depresji orodkowej, 3) z lekami zwiotczajcymi minie szkieletowe. LEKI PSYCHOTROPOWE Leki neuroleptyczne Leki neuroleptyczne dziaaj take uspokajajco. Znosz objawy psychoz i stosowane s przede wszystkim w leczeniu schizofrenii. Znosz niepokj i zmniejszaj wraliwo na bodce pynce z otoczenia. Wykazuj te dziaanie przeciwwymiotne, przeciwhistaminowe i hipotensyjne. Nasilaj dziaanie lekw przeciwblowych i nasennych. Podstawow grup lekw neuroleptycznych s pochodne fenotiazyny. W zalenoci od podstawnika przy azocie piercienia wyrnia si pochodne: alifatyczne (chlorpromazyna, promazyna), piperydynowe (tiorydazyna) i piperazynowe (perfenazyna, flufenazyna, triflupenazyna). Zwizki te rni si waciwociami farmakologicznymi i toksycznoci. Pochodne fenotiazyny atwo wchaniaj si z przewodu pokarmowego. We krwi ponad 90% substancji wystpuje w poczeniu z biakami osocza. Przenikaj atwo przez barier krew-mzg i oyskow oraz do mleka. Eliminacja metabolitw utrzymuje si jeszcze w cigu kilku miesicy od odstawienia leku. Przedawkowanie pochodnych fenotiazyny wywouje ble gowy, sucho bony luzowej jamy ustnej, obrzk bony luzowej nosa, zaburzenia rytmu serca, ortostatyczny spadek cinienia ttniczego krwi, zaburzenia orientacji, narastajc senno, przechodzc w piczk, drgawki o charakterze parkinsonoidalnym, sinic powok. Zgon nastpuje w wyniku poraenia orodka oddechowego lub powika zwizanych z dugotrwa piczk. Dawka miertelna pochodnych fenotiazyny dla czowieka wynosi 15-150 mg/mc. Przy dugotrwaym przyjmowaniu pochodnych fenotiazyny moe doj do zaburzenia ze strony ukadu pozapiramidowego. Wystpuj one w postaci objaww zespou parkinsonowskiego (wzmoenie napicia mini, spowolnienie ruchw, drenie koczyn i gowy), dystonii i dyskinezji (przymusowe ruchy gowy i szyi, mini mimicznych twarzy, jzyka, skrty tuowia, utrudnione poykanie), akatyzji (niepokj ruchowy z koniecznoci czstych zmian pozycji ciaa). Dochodzi take do zaburze ukadu krwiotwrczego (leukopenia, eozynofilia), w tym bardzo rzadko (1:10000 przypadkw) do agranulocytozy. Pochodne fenotiazyny wywouj skrne odczyny alergiczne (pokrzywka, zapalenie kontaktowe, reakcje fotoalergiczne). Dugotrwae przyjmowanie duych dawek moe prowadzi do zmian pigmentacji skry oraz odkadania si barwnika w rogwce i siatkwce oka. Pochodne fenotiazyny wzmagaj dziaanie rodkw wpywajcych depresyjnie na orodkowy ukad nerwowy etanolu, lekw nasennych, uspokajajcych i narkotycznych. Dawki miertelne niektrych lekw psychotropowych po podaniu doustnym Lek Dawka miertelna Fenobarbital (Luminal) 1,5 g 50

Allobarbital Pentobarbital (Nembutal) Tiopental (Penthotal) Barbital (Veronal) Glutetimid (Glimid) Difenylohydantoina Diazepam (Relanium) Hydroksyzyna (Atarax) Chloropromazyna Haloperydol Lewomepromazyna Prometazyna (Diphergan)

2g lg lg 2g 5g 5g 7-35 g 2-15g 1-10 g 1-10 g 1-10 g l-10g

Leki anksjolityczne Leki anksjolityczne, zwane te przeciwlkowymi, znalazy zastosowanie w leczeniu rnego typu psychonerwic. Wywieraj dziaanie uspokajajce i przeciwlkowe. Wykazuj te dziaanie zwiotczajce minie szkieletowe oraz dziaanie przeciwdrgawkowe. Leki tej grupy podawane przez duszy czas mog wywoa przyzwyczajenie i uzalenienie. Najczciej stosowane s pochodne benzodiazepiny, ktre s najwiksz stale rozwijajc si grup lekw przeciwlkowych. Wrd nich gwn rol odgrywaj takie preparaty, jak diazepam (Relanium), chlordiazepoksyd (Elenium), oksazepam i temazepam (Signopam). Leki przeciwdepresyjne Preparaty trjpiercieniowych lekw przeciwdepresyjnych nale do pochodnych dibenzoazepiny i cykloheptadienu. Leki te stosowane s w depresji endogennej. Powoduj popraw nastroju i pobudzenie psychomotoryczne. Do podstawowych lekw tej grupy nale imipramina, nortriptylina, amitriptylina, doksepina. Z dziaa niepodanych wywoywanych przez te leki naley wymieni ich kardiotoksyczno, polegajc na zaburzeniach rytmu serca i ortostatycznych spadkach cinienia ttniczego. Dziaaj take cholinolitycznie, wywouj sucho w jamie ustnej, zaparcia i zaburzenia widzenia. Sporadycznie mog wystpi uszkodzenie wtroby i ukadu krwiotwrczego. Czste s skrne objawy uczuleniowe. W zatruciach ostrych mog wystpi piczka, drgawki i zaburzenia rytmu serca. Liczne interakcje mog wystpi podczas stosowania trjpiercieniowych lekw przeciwdepresyjnych z innymi lekami. Nasilaj one dziaanie epinefryny i atropiny, barbituranw i lekw kojcych. Hamuj dziaanie lekw przeciwzapalnych. Podobne dziaania niepodane i toksyczno wystpuje po czteropiercieniowych lekach przeciwdepresyjynch, jak mianseryna. Wrd lekw o innej budowie chemicznej naley wymieni fluoksetyn (Prozac). Przy jego stosowaniu mog wystpi nudnoci i wymioty, ble gowy oraz stany lkowe. Pojawia si czasem dua agresywno. 51

LEKI CUCCE W grupie tej znajduj si leki pobudzajce orodki naczynioruchowy i oddechowy, jak te pobudzajce kor mzgow i orodki rdzenia przeduonego. Niketamid (Cardiamidum) pobudza orodek naczynioruchowy w rdzeniu przeduonym, wywoujc skurcze naczy krwiononych w jamie brzusznej, co prowadzi do wzrostu cinienia ttniczego. Stosowany jest w omdleniach, zapaci, podcinieniu i objawach osabienia. Ostre zatrucie zdarza si po pozajelitowym podaniu leku. Po kilku minutach wystpuj nudnoci, wymioty, ble gowy, przyspieszenie czynnoci serca i oddechu, a nastpnie dochodzi do wystpienia drgawek i rozwoju piczki. Po doustnym dugotrwaym podaniu preparatu obserwuje si niepokj psychoruchowy oraz stany lkowe. Kofeina dziaa pobudzajco na orodkowy ukad nerwowy. Hamuje stany zmczenia i sennoci, poprawia procesy kojarzenia, dziaa pobudzajco na orodek oddechowy, ukad bodcoprzewodzcy i kurczliwo minia sercowego, wywouje zaburzenia rytmu i zwiksza zapotrzebowanie serca na tlen. Dziaa rozszerzajce na naczynia. Zwiksza przemian materii, dziaa rwnie pobudzajco na wydzielanie soku odkowego, zwiksza rwnie diurez. Miolitycznie dziaa na minie gadkie. Kofeina rzadko powoduje zatrucia miertelne u ludzi. Odnotowano przypadki zatrucia miertelnego po spoyciu 500 mg kofeiny i po doylnym jej podaniu w dawce 3,2 g. Uwaa si, e 10 g kofeiny podanej doustnie moe by miertelne dla czowieka. Bardzo niebezpieczna moe by kofeina dla dzieci. Mutagenne dziaanie kofeiny nie zostao potwierdzone, pomimo stwierdzenia pod jej wpywem pewnych zaburze chromosomw. Badanie dziaania rakotwrczego i teratogennego nie wykazay szkodliwego dziaania kofeiny. Stwierdzono natomiast, e spoywanie duych iloci kofeiny (powyej 600 mg dziennie) powodowao u 23 kobiet z 29 badanych powikania w czasie ciy. Wypijanie wikszej iloci kawy, powyej 8 filianek dziennie, powodowao wystpowanie wikszej liczby znieksztace podw. Ostre zatrucie kofein powoduje znaczne pobudzenie psychoruchowe, przyspieszenie czynnoci pracy serca, zaburzenia rytmu serca, wzrost cinienia ttniczego krwi i drgawki. Zgon moe nastpi w wyniku podranienia orodka oddechowego. Nadmierne zaywanie kofeiny prowadzi do zatrucia przewlekego, charakteryzujcego si nadmiernym pobudzeniem psychoruchowym, gonitw myli, niepokojem, przyspieszon czynnoci serca oraz nadmiern diurez. Teofilina, podobnie jak kofeina, jest to alkaloid purynowy. Dziaa silnie miolitycznie na minie gadkie naczy krwiononych i oskrzeli. Dlatego znalaza zastosowanie w leczeniu choroby wiecowej i dychawicy oskrzelowej. Najczciej stosowane s jej pochodne aminofilina i diprofilina. Gwnym objawem zatrucia ostrego jest zapa i spadek cinienia ttniczego krwi. Po podaniu doylnym aminofiliny moe nastpi nawet zgon po kilku minutach od podania leku, szczeglnie u dzieci. Bardzo niebezpieczne jest take podanie aminofiliny choremu uczulonemu, moe bowiem wystpi natychmiastowa zapa i zgon. LEKI DZIAAJCE NA UKAD NERWOWY AUTONOMICZNY Leki pobudzajce ukad wspczulny Aminy katecholowe pobudzaj ukad wspczulny. Adrenalina pobudza alfa-i beta-receptory, noradrenalina przede wszystkim alfa-receptory, dopamina za pobudza, oprcz alfa-receptorw, take receptory dopaminergiczne. Z innych lekw due zastosowanie w lecznictwie znalazy leki pobudzajce beta-receptory: izoprenalina, orcyprenalina, salbutamol i fenoterol. Ostre zatrucie aminami katecholowymi wywouje nudnoci, wymioty, dreszcze, gorczk, przyspieszenie czynnoci serca i oddechu oraz drgawki. Epinefryna moe wywoa zaburzenia rytmu serca, zwaszcza podczas znieczulania oglnego, o charakterze migotania komr. Nagy wzrost cinienia ttniczego krwi po szybkim doylnym wstrzykniciu leku moe doprowadzi take do wyleww krwi do mzgu. Egzogenne aminy katecholowe podane doylnie dziaaj na minie gadkie i czynnoci serca oraz metabolizm tkanek. Norepinefryna wywouje wzrost cinienia ttniczego krwi, epinefryna zwiksza przede wszystkim czynnoci i si skurczu minia sercowego. Rozszerza minie gadkie oskrzeli. Uczynni te procesy glikogenolizy i lipolizy. 52

Dawki miertelne niektrych lekw dziaajcych na autonomiczny ukad nerwowy, rodkw znieczulenia oglnego i rodkw zwiotczajcych Lek Dawka miertelna Droga podania Epinefryna Efedryna Norepinefryna Fizosty gmina Prostygmina Pilokarpina Atropina Eter etylowy Chloroform Halotan Gallamina (Flaxedil) Chlorek tubokuraryny Bromek dekametonium Chlorek suksametonium 100 mg 2g 100 mg 6 mg 60 mg 60 mg 0,5 -5 g 30 ml 10 ml 10 ml 25 -50 mg 6 mg 1 mg 10 mg podskrnie doustnie podskrnie doustnie doustnie doustnie podskrnie doustnie doustnie doustnie doylnie doylnie doylnie doylnie

Leki pobudzajce ukad przywspczulny Wrd lekw pobudzajcych ukad przywspczulny mona wyrni leki dziaajce bezporednio na receptor muskarynowy, ktrych przykadem jest acetylocholina, oraz leki dziaajce porednio. S to zwizki hamujce aktywno hydrolazy acetylocholiny. Pobudzenie ukadu przywspczulnego charakteryzuje si zwolnieniem czynnoci serca, skurczem mini gadkich przewodu pokarmowego, rozszerzeniem naczy krwiononych i zweniem renic. Leki tak dziaajce mog by stosowane przede wszystkim w atonii pooperacyjnej, w celu pobudzenia perystaltyki jelit, w celu obnienia cinienia rdocznego. Ostre zatrucie alkaloidami cholinomimetycznymi powoduje trudnoci w oddychaniu, z powodu skurczu mini gadkich oskrzeli, wymioty, zwikszon perystaltyk jelit, z bezwiednym oddawaniem kau i moczu, skurcze miniowe, zwolnienie czstoci pracy serca. Zgon jest wynikiem zatrzymania czynnoci serca. Doustne dawki miertelne tych zwizkw wynosz dla: muskaryny 10 mg, pilokarpiny 60 mg, fizostygminy 6 mg oraz prostygminy 60 mg. Objawy zatrucia przewlekego s podobne do wystpujcych w zatruciu ostrym. Leki hamujce ukad przywspczulny Leki te blokuj cholinergiczny receptor muskarynowy. S konkurencyjnymi antagonistami acetylocholiny. Gwnym przedstawicielem tej grupy lekw jest atropina. Stosowane s take w lecznictwie psyntetyczne i syntetyczne zwizki o dziaaniu podobnym do atropiny. 53

Pod ich wpywem dochodzi do przyspieszenia czynnoci serca oraz zmniejszenia napicia mini gadkich, wzrostu cinienia ttniczego oraz rozszerzenia renic. Zahamowana zostaje te czynno wydzielnicza gruczow potowych, zowych oraz luzowych w drogach oddechowych. Leki te s stosowane w chorobie wrzodowej odka, dwunastnicy w celu zmniejszenia wydzielania soku odkowego oraz jako leki spazmolityczne w napadach kolki ciowej, nerkowej i jelitowej. Stosowane s take w zaburzeniach przewodnictwa w ukadzie bodcowoprzewodzcym serca. W ostrym zatruciu atropin przewaaj objawy orodkowe. Wystpuje rozszerzenie renic, zaburzenie widzenia, wzrost cinienia rdocznego, znaczne pobudzenie psychomotoryczne, gorczka i halucynacje. Obserwuje si take sucho i zaczerwienienie skry, utrudnienie mowy i poykania. Moe doj do piczki i zgonu w wyniku poraenia orodka oddechowego. W przypadku skopolaminy dochodzi do depresji ukadu nerwowego. Dawka miertelna atropiny wynosi dla dorosych ok. 100 mg, dla dzieci 10 mg. Dawka miertelna syntetycznych lekw pochodnych atropiny wynosi ok. 100 mg/1 g. RODKI ZNIECZULAJCE MIEJSCOWO S to preparaty poraajce zakoczenia i wkna nerww czuciowych, co uniemoliwia przewodzenie bodcw dorodkowych. Napywajce z obwodu sygnay blowe nie docieraj wskutek tego do orodkw kory mzgu. Mechanizm tego dziaania polega na wywoywaniu depolaryzacji wkien nerwowych, co uniemoliwia jego repolaryzacj. Znieczulenia miejscowe mog by powierzchniowe i gbokie (nasikowe, przewodowe i rdzeniowe). Wrd rodkw znieczulajcych miejscowo najwaniejsze to pochodne amidw (lidokaina), kwasu paminobenzoesowego (prokaina) oraz kokaina. Kokaina. Jest stosowana wycznie do znieczule powierzchniowych bony luzowej. Oprcz dziaania depresyjnego na zakoczenia czuciowe, alkaloid ten wywouje pobudzenie o.u.n. i zakocze nerww wspczulnych. Kokaina wchania si bardzo szybko z bony luzowej i jest take szybko metabolizowana. W zatruciu ostrym, bdcym wynikiem np. wchonicia przez uszkodzon skr, dochodzi najpierw do pobudzenia, a nastpnie do poraenia o.u.n. Mona obserwowa niepokj, pobudliwo, przyspieszenie czynnoci serca, wymioty, gorczk. W okresie pniejszym wystpuj drgawki, piczka i niewydolno krenia. mier moe nastpi ju po dawce 30 mg podanej na bon luzow. Zatrucie przewleke zwizane jest zazwyczaj z naduywaniem kokainy jako narkotyku. Alkaloid ten zaywany jest bowiem w celu wywoania euforii, czsto w postaci proszku na bon luzow nosa, co moe powodowa perforacj przegrody nosowej. Z objaww towarzyszcych przewlekemu zaywaniu kokainy naley wymieni przede wszystkim otpienie, zmiany charakterologiczne, utrat masy ciaa i wyniszczenie. Wystpuje take zwyrodnienie narzdw miszowych. Leki dziaajce na ukad krenia Glikozydy nasercowe Glikozydy nasercowe stosowane s przede wszystkim w niewydolnociach krenia pochodzenia sercowego, w ktrych wystpuje duszno, sinica, obrzki, przesiki i zastj ylny, oraz pomocniczo w zaburzeniach rytmu. W lecznictwie zastosowanie znalazy przede wszystkim glikozydy naparstnicy wenistej (Digitalis lanata) strofantusa (Strophantus gratus i S. Kombe) oraz glikozydy cebuli morskiej (Scilla maritima). Pomocnicze znaczenie wykazuj glikozydy konwalii (Convalaria majalis) oraz mika wiosennego (Adonis Vernalis). Glikozydy naparstnicy wchaniaj si dobrze z przewodu pokarmowego. Dotyczy to takich preparatw, jak: digitoksyna, lanatozyd A, digoksyna i lanatozyd C. Nie wchania si z przewodu pokarmowego strofantyna. Wikszo glikozydw czy si w znacznym stopniu z biakami krwi, natomiast lanatozyd C, digoksyna, a zwaszcza strofantyna w mniejszym stopniu. Glikozydy wydalaj si z ci i moczem. W ostrym zatruciu glikozydarni naparstnicy, podanej doustnie, wystpuj: ble gowy, nudnoci, wymioty, biegunka, zaburzenia widzenia, zwaszcza barwnego, zwolnienie ttna, spadek cinienia ttniczego krwi i zaburzenia rytmu serca. Zgon spowodowany jest zazwyczaj migotaniem komr.

54

Zatrucia przewleke charakteryzuj si podobnymi objawami, z ktrych na pocztku wystpuj przede wszystkim zaburzenia odkowo-jelitowe. Toksyczno glikozydw zwiksza niedobr potasu w organizmie. W przypadku doylnego podania glikozydw strofantusa nie stwierdza si dziaania toksycznego preparatw. Niebezpieczne staje si jednak podanie zbyt duej dawki lub zbyt szybkie wstrzyknicie. Moe wtedy doj do nagego zgonu z powodu migotania komr. Moe take doj do oderwania si zalegajcych w sercu zakrzepw przyciennych i wystpienia zatorw ttniczych. INSULINA I DOUSTNE LEKI PRZECIWCUKRZYCOWE Trzustka oprcz czynnoci zewntrzwydzielniczej jest rwnie gruczoem wydzielania wewntrznego. Hormony trzustki wystpuj w komrkach wysp trzustkowych (Langerhansa). Komrki beta tych wysp wydzielaj insulin, ktra zmniejsza stenie sacharydw we krwi, natomiast komrki alfa wydzielaj glukagon, ktry zwiksza stenie sacharydw we krwi. Insulina. Farmakokinetyka egzogennych insulin zaley od rodzaju preparatw. Insulina podawana jest wycznie pozajelitowe, gdy jako biako jest trawiona w przewodzie pokarmowym. Wskazaniem do podawania insuliny jest przede wszystkim cukrzyca insulinozalena. Gronym powikaniem jest niedocukrzenie krwi, wystpujce najczciej wskutek przedawkowania insuliny. Pojawia si ono wwczas, gdy stenie sacharydw we krwi zmniejszy si poniej 2,22 mmol/dm (40 mg/100 cm3). Objawia si ono silnymi potami, pobudzeniem emocjonalnym, uczuciem godu, wzrostem cinienia ttniczego krwi. Moe si zakoczy wystpieniem drgawek i piczk hipoglikemiczn. Jeeli natomiast nie poda si glukozy, to moe doj do zgonu. Poniewa insulina jest preparatem biakowym, czsto powoduje wystpowanie uczule. Mniejsze dziaanie antygenowe wykazuj preparaty lepiej oczyszczone, monokomponentne, ludzkie. W miejscu wstrzykni insuliny wystpuje czsto lipodystrofia. Jest to miejscowy zanik tkanki tuszczowej, ktry do czsto wystpuje przy stosowaniu insulinoterapii preparatami konwencjonalnymi. Doustne leki przeciwcukrzycowe. Stosowane s w cukrzycy wystpujcej przede wszystkim u ludzi w wieku podeszym. Wyrni mona zwizki pochodne sulfonylomocznika, ktrych przedstawicielami s tolbutamid (Diabetol), chloropropamid (Diabinese), glibenklamid i gliklazyd oraz pochodne biguanidu, ktrych przedstawicielem jest fenformina (Phenformin). Preparaty te wchaniaj si dobrze z przewodu pokarmowego. We krwi pojawiaj si po 2-3 h. Spoycie bardzo duej liczby tabletek preparatw przeciwcukrzycowych moe spowodowa rozwj hiperglikemii, a do wystpienia drgawek i piczki hipoglikemicznej. Wszystkie preparaty mog wywoywa nudnoci, wymioty, utrat aknienia i bl w jamie brzusznej. Obserwuje si skrne objawy uczuleniowe. Rzadko zdarza si uszkodzenie ukadu krwiotwrczego. W przypadku pochodnych sulfonylomocznika wystpuje nietolerancja alkoholu etylowego, objawiajca si zaczerwienieniem skry, nudnociami i wymiotami oraz wzrostem cinienia ttniczego krwi (zesp antabusowy). Obserwowano te wolotwrcze dziaanie tych lekw. W przypadku fenforminy istnieje natomiast niebezpieczestwo rozwoju kwasicy mleczanowej. Dochodzi do upoledzenia wchaniania z przewodu pokarmowego cyjanokobalaminy i kwasu foliowego, co moe doprowadzi do rozwoju niedokrwistoci megaloblastycznej. INTERAKCJE ALKOHOLU ETYLOWEGO Z LEKAMI Rozpowszechnione uywanie i naduywanie alkoholu etylowego w naszym spoeczestwie sprawia, e dochodzi czsto do jego interakcji z rwnoczenie przez chorego zaywanymi lekami. Alkohol etylowy dziaa przede wszystkim depresyjnie na o.u.n. Po wypiciu alkoholu dochodzi do depresji tworu siatkowatego pnia mzgu, kory mzgowej i orodkw podkorowych. We wstpnej fazie dochodzi do pobudzenia psychoruchowego, wywoanego odhamowaniem orodkw podkorowych. Zaburzeniu ulegaj procesy kojarzenia, pami, zdolno do pracy. Po kolejnej fazie dziaania alkoholu etylowego dochodzi do zaburzenia koordynacji ruchw, sennoci i ostatecznie piczki. Alkohol etylowy wchania si bardzo szybko z przewodu pokarmowego. Przenika do wszystkich tkanek. W 98% ulega biotransformacji i jest wydalany z moczem. Metabolizm alkoholu etylowego rozpoczyna si od jego utleniania przy udziale dehydrogenazy alkoholowej. Powstaje aldehyd octowy, ktry prawdopodobnie jest czynnikiem wywoujcym dziaanie toksyczne. Zablokowanie dalszego metabolizmu przez hamowanie utleniania aldehydu octowego powoduj niektre leki. Zjawisko to wykorzystuje si w 55

leczeniu odwykowym alkoholikw. Leki te, np. disulfiram, wywouj wskutek swojego dziaania silne objawy zatrucia po wypiciu nawet maych dawek alkoholu. Interakcje alkoholu etylowego z lekami prowadz czsto do niebezpiecznych i gronych nastpstw. Przede wszystkim dotyczy to lekw dziaajcych na o.u.n. Alkohol etylowy nasila toksyczne dziaanie lekw uspokajajcych i nasennych, a zwaszcza pochodnych kwasu barbiturowego oraz morfiny. Potguje dziaanie lekw hipotensyjnych, stosowanych w leczeniu choroby nadcinieniowej. W przypadku stosowanych w leczeniu choroby wiecowej azotanw i azotynw moe doj do znacznego obnienia cinienia ttniczego krwi. Nasileniu ulec mog dziaania niepodane lekw neuroleptycznych, a zwaszcza objawy parkinsonizmu. W zatruciu izoniazydem rwnoczesne spoycie alkoholu etylowego doprowadza z reguy do zgonu. Alkohol etylowy zwiksza dranice dziaanie lekw, a zwaszcza pochodnych kwasu salicylowego, na bon luzow przewodu pokarmowego. Nasileniu ulega dziaanie lekw hipoglikemizujcych, a ograniczeniu wchanianie doustnie podanych antybiotykw beta-laktamowych. Niektre leki przyjmowane rwnoczenie z alkoholem etylowym mog nasili jego toksyczne dziaanie i prowadzi do wystpienia upojenia patologicznego. Do lekw tych nale m.in. pochodne benzodiazepiny, leki blokujce receptory beta-adrenergiczne, leki przeciwhistaminowe blokujce receptor H2, trjpiercieniowe leki przeciwdepresyjne oraz niektre chemioterapeutyki.

56