PLANOWANIE NA RZECZ RWNOCI

Najkorzystniejsze, rednio korzystne i najmniej korzystne poczenia systemw wyborczych i kwot dotyczcych pci STINA LARSERUD RITA TAPHORN

PLANOWANIE NA RZECZ RWNOCI

PLANOWANIE NA RZECZ RWNOCI

Najkorzystniejsze, rednio korzystne i najmniej korzystne poczenia systemw wyborczych i kwot dotyczcych pci STINA LARSERUD RITA TAPHORN

Warszawa 2013

INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH

Program Prawa i Instytucji Demokratycznych
Publikacja powstaa w ramach projektu Kobiety na listach wyborczych nansowanego przez Open Society Foundations

Tumaczenie: Anna Dzigiel Redakcja: Marcin Grabski (www.mesem.pl)

Copyright by Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2013

Przedruk materiaw Instytutu Spraw Publicznych w caoci lub czci jest moliwy wycznie za zgod Instytutu. Cytowanie oraz wykorzystywanie danych empirycznych jest dozwolone z podaniem rda.

ISBN: 978-83-7689-157-6

Publikacja jest tumaczeniem raportu Instytutu International IDEA: Designing for Equality Best-t, medium-t and non-favourable combinations of electoral systems and gender quotas, Sztokholm 2007. Tekst w jzyku polskim nie zosta autoryzowany przez International IDEA. W razie wtpliwoci, pierwowzr publikacji w jzyku angielskim zawiera oznaczenie ISBN: 978-91-85391-96-7. Tumaczenie przygotowa Instytut Spraw Publicznych.

Wydawca: Fundacja Instytut Spraw Publicznych 00031 Warszawa, ul. Szpitalna 5 lok. 22 tel. (22) 55 64 260, faks (22) 55 64 262 e-mail: isp@isp.org.pl www.isp.org.pl Skad, druk i oprawa: Orodek Wydawniczo-Poligraczny SIM 00669 Warszawa, ul. Emilii Plater 9/11 tel. (22) 629 80 38 www.owpSim.pl

SPIS TRECI

1. Wprowadzenie 2. Czym s systemy wyborcze? 3. Czym s kwoty?

7 9 15

4. Elementy systemu wyborczego majce wpyw na reprezentacj kobiet 19 5. Poczenie systemw wyborczych i kwot: rezultaty 6. Inne czynniki majce wpyw na reprezentacj kobiet 7. Wnioski i zalecenia 8. Glosariusz 23 31 33 35

Stina Larserud i Rita Taphorn

1. WPROWADZENIE

Wedug statystyk Unii Midzyparlamentarnej1, w styczniu 2007 roku udzia kobiet w oglnej liczbie czonkw legislatur krajowych na wiecie wynosi rednio tylko 17,2%. Byo tak, mimo e wiele krajw na caym wiecie zauwayo, e kobiety nie s wystarczajco reprezentowane w polityce i zaczo podejmowa dziaania majce uatwi kobietom wchodzenie do polityki i do krajowych cia ustawodawczych. W 1995 roku, w ramach Pekiskiej Platformy Dziaania, zapocztkowano proces sucy osigniciu poziomu reprezentacji kobiet w legislaturach krajowych rzdu 30%. Uznano bowiem te 30% za mas krytyczn, konieczn, eby kobiety mogy zacz odgrywa wan rol w tej dotychczas mskiej dziedzinie. Mimo nieznacznej poprawy sytuacji w ostatnich latach, tylko 19 krajom wiata udao si do stycznia 2007 roku osign cel ponadtrzydziestoprocentow reprezentacj kobiet w parlamentach krajowych2. W porwnaniu z mczyznami, kobiety wchodzce do polityki napotykaj liczne przeszkody. Poprawione wydanie publikacji Midzynarodowego Instytutu na Rzecz Demokracji i Wsparcia Wyborczego (International Institute for Democracy and Electoral Assistance, International IDEA) Women in Parliament: Beyond Numbers (2005) [Kobiety w parlamencie: wicej ni liczby] pozwala przyjrze si tym wyzwaniom i pokazuje, w jaki sposb mona im sprosta. Zastosowanie kwot dla kobiet to jedna z metod zapewnienia im dostpu szybk ciek do krajowych parlamentw. Oprcz przyczyn politycznych, spoeczno-gospodarczych i psychologicznych, jakie stwarzaj przeszkody dla kobiet wchodzcych do polityki, wanym czynnikiem wpywajcym na prawdopodobiestwo wyboru kobiet do (krajowych) wadz ustawodawczych jest system wyborczy obowizujcy w danym kraju. W publikacji Electoral System Design: the New International IDEA Handbook
1 Por. http://www.ipu.org. 2 Ibidem.

Stina Larserud i Rita Taphorn

(2005) [Projektowanie systemw wyborczych: nowy podrcznik International IDEA] s szczegowo opisane rne rodzaje systemw wyborczych. Niniejsze opracowanie zbiera informacje zamieszczone we wspomnianych wyej publikacjach International IDEA. Zawiera take analiz, pokazujc, w jakim stopniu poszczeglne systemy wyborcze pasuj do rnych rodzajw kwot, oceniajc jednoczenie, jak mona osign wiksz reprezentacj kobiet przy rnych poczeniach systemw wyborczych i kwot. Celem tej analizy jest stworzenie narzdzia, do ktrego mogliby odwoywa si wszyscy ci, ktrzy d do zwikszenia obecnoci kobiet w polityce.

2. Czym s systemy wyborcze?

W tym rozdziale opisano rne systemy wyborcze, eby pokaza szeroki wachlarz moliwych kombinacji. System wyborczy danego kraju bdzie mia bezporedni wpyw na polityczn partycypacj kobiet. 2.1. Definicja systemu wyborczego Istnieje wiele denicji systemu wyborczego: wszystko, poczwszy od najmniejszych szczegw natury administracyjnej, a skoczywszy na najszerszym wymiarze politycznym, bywa okrelane jako system wyborczy danego kraju. Aby uwypukli wpyw systemu wyborczego na reprezentacj kobiet, deniujemy go tutaj jako sposb, w jaki gosy przekadaj si na mandaty. Trzy podstawowe elementy systemw wyborczych to: wielko okrgu wyborczego okrelajca liczb przedstawicieli wybieranych w danym okrgu, formua wyborcza okrelajca sposb, w jaki wybiera si zwycizc otrzymujcego mandat, struktura gosowania okrelajca, na kogo gosuje wyborca (na kandydata czy na parti) i czy moe dokona tylko jednego wyboru, czy te wskaza wiele preferencji. Systemy wyborcze mona podzieli na rodziny wedug sposobw stosowanych do przeoenia gosw na mandaty. International IDEA wyodrbni trzy takie rodziny systemy wikszociowe, mieszane i proporcjonalne oraz czwart rodzin, obejmujc systemy wyborcze, ktre nie mieszcz si w trzech gwnych kategoriach. W wymienionych czterech grupach mona wyrni dwanacie systemw wyborczych.

10 Stina Larserud i Rita Taphorn

2.2. Typy systemw wyborczych

Reprezentacja proporcjonalna z gosowaniem na listy partyjne (RP z list)

Reprezentacja proporcjonalna (RP) wymaga okrgw wyborczych z wicej ni jednym mandatem. W systemie RP z list kada partia lub kade ugrupowanie przedstawia list kandydatw dla okrgu wielomandatowego, wyborcy gosuj na parti, partie za otrzymuj mandaty proporcjonalnie do tego, jaki procent wszystkich gosw uzyskay. W niektrych systemach (z zamknit list) zwyciscy kandydaci s wyaniani z list wedug kolejnoci, jak na nich zajmuj. Jeli listy s otwarte lub wolne, gosujcy mog wpywa na kolejno kandydatw przez wskazywanie osobistych preferencji.
Pierwszy na mecie (rst past the post, FPTP)

System FPTP to najprostsza forma wikszociowego systemu wyborczego. Zwycia ten kandydat, ktry zbierze wicej gosw ni inni kandydaci, nawet jeli nie jest to bezwzgldna wikszo (powyej 50%) wanych gosw. W systemie tym wykorzystuje si jednomandatowe okrgi wyborcze, a wyborcy gosuj raczej na konkretnych kandydatw ni na partie polityczne.
System powtrnego gosowania (system dwuturowy, TRS)

System dwuturowy to system wikszociowy, w ktrym przeprowadza si powtrne gosowanie, jeli aden z kandydatw lub adna z partii nie uzyska okrelonego odsetka gosw, najczciej absolutnej wikszoci gosw (ponad 50%) w pierwszej turze wyborw. System dwuturowy moe mie form wikszociow wicej ni dwch kandydatw rywalizuje w drugiej turze i ten, ktry zdobdzie najwiksz liczb gosw zostaje wybrany, niezalenie od tego, czy uzyska bezwzgldn wikszo gosw, lub moe mie form dogrywki (majority run-off) tylko dwch kandydatw z najlepszym wynikiem w pierwszej turze rywalizuje w turze drugiej.
Systemy rwnolege

System rwnolegy jest systemem mieszanym, w ktrym preferencje wyraone przez wyborcw wykorzystuje si do wyonienia przedstawicieli za pomoc dwch rnych systemw systemu

PLANOWANIE NA RZECZ RWNOCI 11

proporcjonalnego z list i (zazwyczaj) jednego z systemw wikszociowych (przy obliczaniu wynikw w ramach systemu RP z list nie bierze si jednak pod uwag przydziau mandatw wynikajcego z systemu wikszociowego).
Mieszany system proporcjonalny (MMP)

System MMP to system mieszany, w ktrym preferencje wyraone przez wyborcw wykorzystuje si do wyonienia przedstawicieli za pomoc dwch rnych systemw: jeden z nich to (najczciej) system wikszociowy, zwykle w okrgach jednomandatowych, drugi za to system proporcjonalny z list. Mandaty uzyskane w ramach systemu proporcjonalnego maj rekompensowa ewentualne dysproporcje wynikajce z systemu wikszociowego.
Gosowanie blokowe (BV)

Gosowanie blokowe to system wikszociowy stosowany przy okrgach wielomandatowych. Wyborcy maj tyle gosw, ile jest miejsc do obsadzenia. Mandaty otrzymuj kandydaci z najwiksz ogln liczb gosw. Zazwyczaj wyborcy gosuj raczej na kandydatw, nie za na partie. W wikszoci systemw mog oni wykorzysta dowoln liczb przysugujcych im gosw.
Gosowanie ograniczone (LV)

Gosowanie ograniczone to system gosowania na kandydata stosowany przy okrgach wielomandatowych, w ktrym wyborca ma do dyspozycji wicej ni jeden gos, ale mniej ni wynosi liczba mandatw do obsadzenia w danym okrgu. Mandaty zdobywaj kandydaci z najwiksz czn liczb gosw.
System pojedynczego gosu nieprzechodniego (single non-transferable vote, SNTV)

W systemie pojedynczego gosu nieprzechodniego wyborca oddaje jeden gos w okrgu wielomandatowym. Zwycizcami ogasza si kandydatw, ktrzy uzyskaj najwiksz liczb gosw. Wyborcy gosuj raczej na kandydatw, nie za na partie.

12 Stina Larserud i Rita Taphorn

Gosowanie blokowe na partie (PBV)

Jest to system wikszociowy stosowany w okrgach wielomandatowych, w ktrym wyborcy oddaj jeden gos na wybran parti i nie dokonuj wyboru midzy kandydatami. Partia, ktra zdobdzie wikszo gosw, otrzymuje wszystkie mandaty w danym okrgu wyborczym.
Gosowanie alternatywne (AV)

Gosowanie alternatywne to preferencyjny system wikszociowy stosowany w okrgach jednomandatowych. Wyborcy za pomoc numerw oznaczaj swoje preferencje na karcie do gosowania. Kandydat, ktry uzyska bezwzgldn wikszo (ponad 50%) wanych gosw pierwszego wyboru, otrzymuje mandat. Jeli aden z kandydatw nie zdobdzie bezwzgldnej wikszoci gosw pierwszego wyboru, kandydat z najmniejsz liczb gosw zostaje skrelony, a jego gosy s rozdzielane zgodnie z preferencjami jego wyborcw na kolejnym miejscu, a do momentu, gdy ktry z kandydatw uzyska wikszo bezwzgldn. Wyborcy gosuj raczej na kandydatw ni na partie.
System pojedynczego gosu przechodniego (single transferable vote, STV)

System pojedynczego gosu przechodniego to system preferencyjny, w ktrym wyborca w okrgu wielomandatowym szereguje kandydatw wedug preferencji. Kandydaci, ktrzy przekrocz okrelony iloraz wyborczy3 liczb gosw pierwszego wyboru, od razu uzyskuj mandat. W kolejnych przeliczeniach rozdziela si (na podstawie gosw drugiego wyboru i dalszych) gosy kandydatw, ktrzy otrzymali najmniejsz liczb gosw i ktrzy zostaj wyeliminowani z walki o mandaty, a gosy nadwykowe zwyciskich kandydatw, pozostae po uzyskaniu przez nich ilorazu wyborczego, rozdziela si do momentu obsadzenia wymaganej liczby mandatw. Wyborcy gosuj zwykle raczej na kandydatw ni na partie, chocia moliwo gosowania na listy partyjne rwnie jest dostpna.

3 Kwota wyborcza lub iloraz wyborczy to liczba gosw, ktra gwarantuje partii lub kandydatowi uzyskanie jednego mandatu w danym okrgu wyborczym w systemie proporcjonalnym. Powszechnie stosuje si trzy warianty: kwot Harea, kwot Droopa (lub Hagenbacha-Bischoffa) i kwot Imperiali.

PLANOWANIE NA RZECZ RWNOCI 13

Metoda Bordy (Borda count, BC)

Metoda Bordy to preferencyjny system gosowania na kandydata stosowany w okrgach jednomandatowych lub wielomandatowych. Wyborcy wskazuj swoje preferencje na karcie do gosowania za pomoc kolejnych numerw, nastpnie kadej z preferencji przyporzdkowuje si pewn warto, zachowujc rwne odstpy punktowe. Otrzymane wartoci sumuje si i kandydaci z najwiksz liczb punktw uzyskuj mandaty.

14 Stina Larserud i Rita Taphorn

3. Czym s kwoty?

Kwoty dla kobiet s form akcji armatywnej, ktra ma pomc kobietom pokona przeszkody uniemoliwiajce im udzia w polityce na takich samych zasadach, jakie s dostpne dla mczyzn. Niniejszy rozdzia zawiera przegld rodzajw kwot i opisuje sposoby ich stosowania. Istnieje wiele typw kwot i metod ich wykorzystywania. Aby rzeczywicie osign zwikszenie partycypacji politycznej kobiet w polityce, trzeba dobrze rozumie jak one dziaaj. 3.1. Kwoty wymagane prawem a kwoty dobrowolne Istniej rne rodzaje kwot. Rozrniamy przede wszystkim, z jednej strony, kwoty partyjne dobrowolne, z drugiej za strony, kwoty konstytucyjne i ustawowe. Kwoty konstytucyjne s zapisane w konstytucji danego kraju, podczas gdy kwoty ustawowe s zapisane w ordynacji wyborczej, przepisach o partiach politycznych oraz innych tego typu przepisach prawa danego kraju. Z denicji, obie te formy opieraj si na przepisach prawa, zobowizujcych wszystkie podmioty polityczne uczestniczce w wyborach do stosowania ich w rwny sposb. Niezastosowanie si do obowizku uwzgldnienia kwot wynikajcego z konstytucji lub innych przepisw moe skutkowa naoeniem kar na uchylajce si podmioty. Przykady sankcji nakadanych przez wadze pastwowe mog siga od dyskwalikacji kandydatw, przez naoenie grzywny, po zdyskwalikowanie caej partii. Dobrowolne kwoty partyjne s przyjmowane dobrowolnie przez partie polityczne. Partie ustalaj je same, eby zagwarantowa nominacj okrelonej liczby lub okrelonego odsetka kobiet. Jak sama nazwa wskazuje, dobrowolne kwoty partyjne nie s prawnie wice i nie ma adnych sankcji wymuszajcych ich stosowanie.

16 Stina Larserud i Rita Taphorn

3.2. Stosowanie kwot Kwoty mog by stosowane w procesie nominacji kandydatw lub mog dotyczy wynikw wyborw.
Kwoty stosowane w procesie nominacji kandydatw

Celem kwot stosowanych w trakcie procesu nominacji kandydatw jest uatwienie kobietom uzyskania strategicznego miejsca na partyjnej licie kandydatw (lub uzyskania nominacji w okrgu wyborczym) w taki sposb, eby dawao im to rwne lub niemal rwne szanse wyboru do organu ustawodawczego. Regulacje mog by rne, od stosunkowo lunych, o niewielu reguach ustalajcych sposb nominacji korzystny dla kobiet (na przykad 20% kandydatw musz stanowi kobiety, ale nie jest powiedziane, gdzie na licie naley je umieszcza, tym samym w systemach wyborczych stosujcych listy wyborcze kobiety mog by umieszczane na kocu listy, gdzie prawdopodobiestwo uzyskania przez nie mandatu jest minimalne), po bardzo cise zasady dyktujce konkretne uszeregowanie kobiet na licie w zestawieniu z mczyznami. W tym ostatnim wypadku stosuje si zasady wyznaczajce takie uszeregowanie, jak choby system suwakowy lub system zebra, w ktrym co drugi kandydat musi by kobiet. Inna moliwo to ustalenie pewnego limitu procentowego na przykad w pierwszej poowie listy kandydatw minimalna liczba osb kadej pci (kobiet lub mczyzn) to jedna trzecia cznej liczby kandydatw. W procesie wyaniania kandydatw kwoty mog by stosowane dobrowolnie przez partie lub ich stosowanie moe by regulowane prawem, na przykad przez ordynacj wyborcz lub konstytucj.
Kwoty dotyczce wynikw (liczby mandatw)

Kwoty dotyczce wynikw (liczby mandatw) gwarantuj, e pewien odsetek (na przykad 20%) lub pewn liczb (na przykad 20 ze 100) miejsc w organie ustawodawczym zarezerwowano dla kobiet4.

4 W niektrych systemach MMP dokadn ostateczn liczb miejsc w organie ustawodawczym okrela si dopiero po wyborach. W niektrych krajach wielko organu ustawodawczego zmienia si

PLANOWANIE NA RZECZ RWNOCI 17

Jedn z form kwot mandatowych moe by osobna lista kobieca lub kobiecy okrg wyborczy albo kobiecy szczebel wyborczy, z ktrego wybiera si kobiety do objcia okrelonej wczeniej liczby mandatw. Forma ta wymaga, jak wskazuje jej nazwa, eby tylko kobiety byy zgaszane jako kandydaci w takim okrgu lub na takim szczeblu. Kolejn form kwoty mandatowej jest system najlepszego przegranego, ktry oznacza, e te spord kandydatek, ktre uzyskay najwiksz liczb gosw (w liczbie odpowiadajcej kwocie), otrzymuj mandat, nawet jeli inni kandydaci mczyni zdobyli wicej gosw. Kada forma kwoty dotyczcej liczby mandatw musi by zapisana w konstytucji, ordynacji wyborczej, ustawie o partiach politycznych lub innych przepisach prawa, aby zapewni jej stosowanie i zagwarantowa, e okrelony odsetek lub okrelona liczba mandatw zarezerwowanych dla kobiet w organie ustawodawczym s prawnie zabezpieczone i nie mog by podwaone przez adn z konkurujcych partii. W wypadku systemu najlepszego przegranego jego umocowanie w przepisach prawa jest take niezwykle wane, aby partie mogy po wyborach zmieni zwyciskiego kandydata (oddajc mandat kandydatce kobiecie zamiast mczynie). Poza tymi mechanizmami stosowanymi w trakcie procesu wyborczego kobiety mog by take bezporednio mianowane na czonka organu ustawodawczego (na przykad przez wadze wykonawcze kraju). Poniewa nie dotyczy to ju procesu wyborczego, nie bdziemy takich rozwiza uwzgldnia w naszej analizie relacji midzy systemem wyborczym a kwotami dotyczcymi pci.

wraz z liczb ludnoci. W takich wypadkach przy projektowaniu systemu kwot moe mie znaczenie, czy proponuje si okrelony odsetek, czy te okrelon liczb mandatw.

18 Stina Larserud i Rita Taphorn

4. Elementy systemu wyborczego majce wpyw na reprezentacj kobiet

Nawet jeli w danym systemie nie stosuje si kwot, to poszczeglne systemy wyborcze jako takie przynosz rne rezultaty w zakresie reprezentacji kobiet (szczegy por. pierwszy wiersz tabeli towarzyszcej niniejszej publikacji), a take wpywaj na moliwo wprowadzenia kwot i ich efektywno po wprowadzeniu. Badania pokazay, e systemy proporcjonalne z list partyjn radz sobie lepiej, jeli chodzi o reprezentacj kobiet5. Aby jednak zobaczy, jak te mechanizmy naprawd dziaaj, i lepiej zrozumie, jakie s ich najwaniejsze cechy, trzeba rozoy system na czci i przyjrze si trzem gwnym elementom wspomnianym w rozdziale 2. 4.1. Wielko okrgu wyborczego Wielko (rozmiar) okrgu wyborczego ma bezporedni wpyw na prawdopodobiestwo, e kobieta zostanie kandydatem i nastpnie uzyska mandat. Jeli partie mog wystawi wicej ni jedn osob, bd bardziej skonne przygotowa zrwnowaon list kandydatw ni wtedy, gdy w danym okrgu mog wystawi tylko jedn osob. Jeli nominowany moe by tylko jeden kandydat, czsto bdzie to mczyzna piastujcy ju dan funkcj, postawienie przeciw niemu kobiety jako kontrkandydata moe bowiem doprowadzi do spi wewntrz partii. Poza tym, stajc przed wyborem midzy mczyzn a kobiet, partie czsto wybieraj mczyzn, gdy s oni postrzegani jako kandydaci bardziej akceptowani. Nie stanowi to takiego problemu, kiedy okrg jest wikszy i z jednej partii mona zaproponowa kilku kandydatw i zdoby kilka man5 Por. na przykad: R.E. Marland, Enhancing Womens Political Participation: Legislative Recruitment and Electoral Systems, [w:] Women in Parliament: Beyond Numbers. A Revised Edition, International IDEA, Stockholm 2005, rozdz. 3, s. 99110; M. Sineau, The French Experience: Institutionalizing Parity [studium przypadku], [w:] ibidem, s. 127130; S. Meintjes, South Africa: Beyond Numbers [studium przypadku], [w:] ibidem, s. 231.

20 Stina Larserud i Rita Taphorn

datw zwiksza si wtedy prawdopodobiestwo, e partie wystawi kobiety do walki o atrakcyjne pozycje bez naraania mskiego mandatu.
Sia partii

Z wielkoci okrgu wie si take sia partii, ktra oznacza liczb kandydatw danej partii wybieranych w jednym okrgu. Poniewa pierwsze miejsca na listach lub w hierarchii partyjnej przypadaj czsto mczyznom (liderzy partii i inni), im wiksza wic jest sia partii, tym lepsze s szanse kobiet, gdy partie bd wtedy oddawa drugie i kolejne miejsca kandydatom innym ni absolutne pewniaki. Sia partii jest wiksza, jeli okrgi s wiksze i jeli liczba partii, ktre wygrywaj wybory, jest stosunkowo maa. Tak wic sia partii ma pewien zwizek z procesem projektowania kwot, ale mona j wyliczy jedynie na podstawie rzeczywistych wynikw wyborczych. Liczba partii uzyskujcych mandaty moe by ograniczona na przykad progiem wyborczym potrzebnym do uzyskania reprezentacji w organie ustawodawczym (na przykad 5% gosw). Wycza to najmniejsze partie z parlamentu. Przy niewielkiej sile partii, nawet jeli kobiety zostaj kandydatkami, bdzie to miao mae lub ograniczone znaczenie, chyba e znajd si na miejscach o najlepszych szansach na wygran. 4.2. Formua wyborcza W wielu krajach, aby partie mogy przyciga szerokie spektrum wyborcw, powinny proponowa cay wachlarz kandydatw o rnych prolach (na przykad pod wzgldem pci, pochodzenia etnicznego, obszaru geogracznego, wieku). Wiksze bd na to szanse w systemie, w ktrym groba utraty mandatw na rzecz konkurencyjnej partii jest wiksza. Groba ta jest wiksza wtedy, gdy stosuje si formu wyborcz, ktra: (a) prowadzi do obecnoci wielu partii w parlamencie, gdy wtedy partie s zwykle bardziej do siebie podobne i wyborcom atwiej jest przerzuca si z jednej na drug. To z kolei nieraz powoduje, e partie prbuj wyglda na bardziej sprawiedliwe i zrwnowaone pod wzgldem pci, aby nie traci gosw na

PLANOWANIE NA RZECZ RWNOCI 21

rzecz partii goszcych zblione pogldy. Naley jednak zauway, e bardzo dua liczba partii w parlamencie moe dziaa na niekorzy reprezentacji kobiet, w miar jak spada sia poszczeglnych partii (por. Sia partii), (b) prowadzi do sytuacji, w ktrej niewiele jest zmarnowanych gosw. Jeli na przykad, aby zdoby mandat, jest potrzebna wikszo wzgldna, to partie, ktre maj wicej gosw ni tylko te, jakie s niezbdne do uzyskania wikszoci, nie s premiowane (to znaczy gosy ponad t wikszo s zmarnowane), z kolei partia, ktra uzyskaa mniej gosw ni zwycizca, nie zdobywa reprezentacji w ogle (to znaczy wszystkie gosy na t parti s zmarnowane), partie bd si raczej staray traktowa priorytetowo swj twardy elektorat i bd miay sab motywacj, eby prbowa dociera do wyborcw spoza tej grupy. W systemach, w ktrych wszystkie gosy si licz do zdobycia mandatu, partie s bardziej skonne do zabiegania o wszystkich wyborcw w danym okrgu. 4.3. Struktura gosowania Struktura gosowania okrela, jak gosujcy mog dawa wyraz swoim preferencjom wyborczym. Ordynacje wyborcze mog przewidywa albo gosowanie na kandydatw (na przykad systemy FPTP), albo gosowanie na partie (na przykad systemy proporcjonalne z list zamknit). atwiej jest stosowa kwoty w systemach przewidujcych gosowanie na partie, gdy o tym, jacy kandydaci zostan wybrani z danej partii, decyduj partie w momencie wystawiania kandydatw, nie za wyborcy w dniu gosowania. W krajach, w ktrych postawy wyborcw sprzyjaj bardziej kandydatkom, przy elektoracie bdcym bardziej przychylnym kobietom ni same partie, systemy zakadajce gosowanie na kandydata (w tym take systemy proporcjonalne z list otwart) mog jednak uatwia wybr kobiet, niezalenie od tego, czy stosuje si kwoty, czy te nie.

22 Stina Larserud i Rita Taphorn

5. Poczenie systemw wyborczych i kwot: rezultaty

Tabela towarzyszca niniejszej publikacji zawiera przegld rnych systemw wyborczych i ich pocze z konkretnymi typami kwot, pokazujc, jakich rezultatw naley oczekiwa, kiedy dany typ kwoty zastosuje si w konkretnym systemie wyborczym. Prawdopodobne wzgldne sukcesy poszczeglnych kombinacji s oznaczone kolorami. Kolor zielony: poczenie danego systemu wyborczego i okrelonego typu kwoty jest moliwe i sprzyja lepszej reprezentacji kobiet. Kolor ty: poczenie danego systemu wyborczego i okrelonego typu kwoty moe by moliwe i sprzyja lepszej reprezentacji kobiet, jeli dana kombinacja system wyborczy plus kwota spenia pewne kryteria. Kolor czerwony: poczenie danego systemu wyborczego i okrelonego typu kwoty albo nie jest moliwe, albo nie sprzyja lepszej reprezentacji kobiet. Niniejszy przegld skupia si na mechanizmach interakcji midzy systemami wyborczymi i kwotami, nie za na danych empirycznych opisujcych dziaanie takich kombinacji w praktyce. Dlatego z tabeli nie mona wyprowadzi adnych prawidowoci statystycznych, ktre miayby ilustrowa sukces pewnych rozwiza, ani te czerpa danych ilociowych. Tabela przedstawia wiele moliwych kombinacji konkretnych systemw wyborczych i kwot, ktre w konsekwencji doprowadz do zwikszenia liczby kobiet w polityce. Najkorzystniejsze kombinacje s zaznaczone na zielono. Mona znale kilka takich pocze. Kombinacje te, jak i warunki, w ktrych sprzyjaj one wyborowi kobiet, mona podsumowa nastpujco6.

6 Przykady krajw s podane wedug stanu z grudnia 2006 roku.

24 Stina Larserud i Rita Taphorn

5.1. Najkorzystniejsze poczenia

Systemy z drugim szczeblem wyborczym plus mandaty rezerwowane szczebel wyborczy tylko dla kandydatek (kobiet)

We wszystkich systemach mona przeksztaci jeden z istniejcych szczebli wyborczych w szczebel wycznie kobiecy lub doda szczebel, na ktrym kandydowayby tylko kobiety. Takie rozwizanie gwarantuje wybr takiej liczby kobiet, jak zakada kwota. Przykad takiej kombinacji: Pakistan.
RP z list przy maych okrgach plus regulacje dotyczce odsetka kobiet wrd kandydatw z zasadami co do miejsc na licie (kolejnoci) na przykad kwoty suwakowe

Kombinacja ta gwarantuje oczekiwany rezultat, kiedy listy s zamknite. Jeli listy s otwarte, kolejno moe si zmieni, co moe zburzy wczeniej ustalone uszeregowanie. Poczenie to bdzie prawdopodobnie nieco mniej skuteczne w systemach RP z list przy maych okrgach ni w systemach RP z list przy duych okrgach, gdy sia partii bdzie prawdopodobnie mniejsza i wicej mczyzn (ktrzy zwykle zajmuj najlepsze miejsca) uzyska mandat, nawet przy kwotach suwakowych. Mona temu zaradzi wewntrz partii, przeplatajc kandydatw na pierwszych miejscach na listach albo umieszczajc kobiety pierwsze na jednych listach, z kolei mczyzn pierwszych na innych. Przykady takiej kombinacji: Dominikana i Ekwador.
RP z list przy duych okrgach plus regulacje dotyczce odsetka kobiet wrd kandydatw bez zasad co do miejsc na licie (kolejnoci)

Takie poczenie znacznie zwiksza prawdopodobiestwo wyboru kobiet, szczeglnie przy duej sile partii, gdy nawet kobiety, ktre s umieszczone daleko na licie, zostaj wybrane. Przykad takiej kombinacji: Macedonia.
RP z list przy duych okrgach plus regulacje dotyczce odsetka kobiet wrd kandydatw z zasadami co do miejsc na licie (kolejnoci) na przykad kwoty suwakowe

Kombinacja ta gwarantuje oczekiwany rezultat, kiedy listy s zamknite. Jeli listy s otwarte, kolejno moe si zmieni, co moe zburzy wczeniej ustalone uszeregowanie. Poczenie to bdzie prawdopodobnie nieco mniej skuteczne w systemach RP z list przy maych okrgach ni w systemach RP z list przy duych okrgach,

PLANOWANIE NA RZECZ RWNOCI 25

gdy sia partii bdzie prawdopodobnie mniejsza i wicej mczyzn (ktrzy zwykle zajmuj najlepsze miejsca) prawdopodobnie uzyska mandat, nawet przy kwotach suwakowych. Przykady takiej kombinacji: Argentyna, Belgia, Kostaryka oraz Irak (wybory z 2005 roku).
Gosowanie blokowe (plus gosowanie ograniczone i SNTV) plus mandaty rezerwowane system najlepszy przegrany

Takie poczenie jest moliwe7 i przyniesie oczekiwany skutek, chyba e nie bdzie wystarczajco duo kandydatek. Zachca partie do wystawiania kobiet jako kandydatw po to, eby nie straci ani jednego mandatu na rzecz partii konkurencyjnych. Przykad takiej kombinacji: Jordania.
Gosowanie blokowe na parti plus regulacje dotyczce odsetka kobiet wrd kandydatw bez zasad co do miejsc na licie (kolejnoci)

Kombinacja ta gwarantuje oczekiwany rezultat, gdy caa lista uzyskuje mandat, jeli zdobdzie najwiksz liczb gosw. Kandydaci niezaleni, ktrzy mogliby osabi efekt dziaania kwoty, raczej nie kandyduj licznie, gdy ich szanse na zwycistwo s minimalne. Przykady tej kombinacji: Kamerun (dobrowolne kwoty partyjne przyjte przez dwie najwiksze partie) i Dibuti.
Gosowanie blokowe na parti plus regulacje dotyczce odsetka kobiet wrd kandydatw z zasadami co do miejsc na licie (kolejnoci) na przykad kwoty suwakowe

Kombinacja ta gwarantuje oczekiwany rezultat, tak samo jak w wersji bez zasad co do miejsc (kolejnoci) na licie, gdy caa lista uzyskuje mandat, jeli zdobdzie najwiksz liczb gosw.
Pojedynczy gos przechodni plus mandaty rezerwowane system najlepszy przegrany

Poczenie to jest moliwe dziki temu samemu mechanizmowi, jaki wystpuje przy gosowaniu blokowym razem z gosowaniem ograniczonym i pojedynczym gosem nieprzechodnim. Kiedy wszystkie mandaty, poza zarezerwowan pul, zostan obsadzone w kadym okrgu, wwczas jeli nie wybrano adnej kobiety, te kandydatki, ktre zdobyy najwicej gosw, uzyskuj mandat.

7 Stosuje si je na Mauritiusie i w Palestynie dla grup o niedostatecznej reprezentacji, chocia nie dla kobiet.

26 Stina Larserud i Rita Taphorn

Mieszany system proporcjonalny plus mandaty rezerwowane szczebel wyborczy tylko dla kandydatek (kobiet)

To rozwizanie gwarantuje wybr tylu kobiet, ile przewiduje kwota.

Metoda Bordy plus mandaty rezerwowane system najlepszy przegrany

To poczenie jest moliwe dziki temu samemu mechanizmowi, jaki wystpuje przy gosowaniu blokowym, gosowaniu ograniczonym, pojedynczym gosie nieprzechodnim i pojedynczym gosie przechodnim, ale tylko w okrgach wielomandatowych. 5.2. Poczenia rednio korzystne, ktre mog przynie oczekiwany rezultat, ale wymagaj szczeglnej uwagi Poza opisanymi wyej najkorzystniejszymi kombinacjami wiele innych pocze moe take w pewnym stopniu przynosi oczekiwane rezultaty, jeli uwzgldni si pewne szczeglne czynniki. Niektre z nich s opisane poniej. Sytuacje te wymagaj dbaoci o szczegy od autorw rozwiza, ktrych celem jest wprowadzenie wikszej liczby kobiet do organu ustawodawczego, jeli nie chc oni narazi na szwank oglnej idei zwikszania udziau kobiet w polityce. System kwot moe by bowiem zneutralizowany przez techniczne detale ordynacji wyborczej. Jednym z takich przykadw jest reprezentacja proporcjonalna z gosowaniem na list przy duych okrgach wyborczych bez stosowania kwot. Systemy proporcjonalne z list zachcaj do wystawiania kobiet jako kandydatw i tym samym, na wiele rnych sposobw, zwikszaj prawdopodobiestwo uzyskania mandatw przez kandydatki. Kobiety mog znale si na listach razem z mczyznami, co nie stanowi bezporedniego wyzwania rzuconego mczyznom piastujcym mandaty. Wikszo gosw ma suy temu, eby partia zdobya dodatkowe miejsce, co oznacza, e powinna wychodzi z kampani poza swj elektorat. Partii jest wiele i s do siebie zblione pod wzgldem goszonej polityki, ci wic, ktrzy s postrzegani jako nietraktujcy kobiet fair, ryzykuj utrat gosw. Im wiksze okrgi i im wiksza sia partii, tym wysze prawdopodobiestwo uzyskania mandatu przez kobiety. Samo stoso-

PLANOWANIE NA RZECZ RWNOCI 27

wanie systemu proporcjonalnego z list bez adnego wymagania kwotowego nie gwarantuje jednak licznej reprezentacji kobiet. Inny przykad to zastosowanie dowolnego systemu (z wyjtkiem systemu proporcjonalnego z list przy jednym oglnokrajowym okrgu wyborczym) z mandatami rezerwowanymi szczebel wyborczy tylko dla kandydatek (kobiet). Poczenie to w teorii dziaa, ale eby byo skuteczne, wymaga, eby na pewnych obszarach geogracznych tylko kobiety mogy kandydowa. Moe by trudno okreli, ktrych okrgw miaoby to dotyczy, zarwno za wyborcy, jak i kandydaci mog mie poczucie, e ich prawo wyboru i (lub) wolno polityczna s naruszane. Okrgi te mog podlega rotacji z wyborw na wybory, tak aby unikn sytuacji, w ktrej dane okrgi s zawsze dostpne tylko dla kobiet. To jednak stwarza rzeczywiste ograniczenie liczby kadencji dla mczyzn nawet jeli ordynacja wyborcza nie mwi o tym wprost gdy mczyni piastujcy mandat nie mog ponownie kandydowa z tego okrgu, kiedy staje si on okrgiem tylko dla kobiet. Jeli wic mczyzna moe w takiej sytuacji startowa w innym okrgu, uzyskanie mandatu moe by waciwie niemoliwe, gdy startuje on wwczas z okrgu, z ktrym nic go nie czy. Inne przykady to stosowanie gosowania rwnolegego lub systemu MMP razem z regulacjami dotyczcymi odsetka kobiet wrd kandydatw z zasadami co do miejsc na licie (kolejnoci) na przykad kwoty suwakowe. Takie kwoty przynosz skutek tylko w czci, w ktrej obowizuje system proporcjonalny z list (jeli jak to jest najczciej w czci wikszociowej stosuje si system FPTP pierwszy na mecie). Na efektywno kwot wpynie to, czy listy w systemie proporcjonalnym s otwarte czy zamknite, a take sia partii. I znw z reguy, im wiksza sia partii, tym lepiej dla kandydujcych kobiet. Przykad takiego rozwizania to Armenia (cho dotyczy ono tylko 5% zarezerwowanych mandatw). 5.3. Kombinacje niemoliwe lub niekorzystne W niniejszym opracowaniu wskazano szesnacie pocze systemw wyborczych i typw kwot, ktre s albo niemoliwe do zrealizowania, albo nie sprzyjaj osigniciu wysokiego poziomu

28 Stina Larserud i Rita Taphorn

reprezentacji kobiet. Kraje zaliczone do tej kategorii, ktre chc zwiksza udzia kobiet w polityce, mog wspiera wybr kobiet albo przez zmian systemu wyborczego, albo przez zmian lub wprowadzenie kwot, ktre zmieni status takiego rozwizania z kombinacji niekorzystnej na jedn z pozostaych kategorii. To moe rodzi kontrowersje, gdy poza zwikszaniem reprezentacji kobiet takie zmiany mog istotnie zmieni wyniki wyborw i mie szersze polityczne implikacje. Dlatego ewentualne zmiany systemu wyborczego musz by dobrze przemylane. W zgromadzeniach ustawodawczych i organach wyborczych musi istnie polityczna wola zmian oraz gotowo na nie. Ponadto zmiany musz mie poparcie odpowiednich oglnokrajowych interesariuszy. 5.4. Podsumowanie tabeli aden system wyborczy nie przeoy gosw na mandaty cakowicie neutralnie. Niezalenie od tego, jaki system wybierzemy, bdzie on pociga za sob wiele rnych konsekwencji politycznych take dotyczcych reprezentacji kobiet. Stosowane w formie czystej (bez kwot) systemy proporcjonalne z gosowaniem na list partyjn, przy duych okrgach wyborczych, to systemy, ktre stwarzaj najkorzystniejsze warunki uzyskiwania mandatw przez kobiety, podczas gdy wiele systemw z okrgami jednomandatowymi stawia przeszkody kandydujcym kobietom. Powody, dla ktrych systemy RP z list s w tym sensie korzystne, s dwa: (a) zawsze wymagaj okrgw wielomandatowych, (b) sia partii bdca rezultatem wyborw przeprowadzanych wedug ordynacji proporcjonalnych z list jest zwykle dua. Systemy proporcjonalne z list nie s jednak jedynymi, ktre zapewniaj mocn podstaw skutecznego stosowania kwot. Inne systemy, ktrym towarzysz due okrgi wyborcze i gosowanie na partie, takie jak gosowanie blokowe na partie, mog by rwnie skuteczne w propagowaniu wyboru kobiet. Systemy sprawiajce, e wprowadzanie kwot jest trudniejsze, to te, w ktrych wystpuj mae okrgi wyborcze i gosowanie na kandydata, a take zdecentralizowane procedury nominowania kandydatw (por. punkt 6.5), oraz te, w wyniku dziaania ktrych sia partii

PLANOWANIE NA RZECZ RWNOCI 29

jest niewielka, na przykad FPTP, TRS (system dwuturowy) i gosowanie alternatywne. Nawet systemy proporcjonalne, takie jak STV, moe by trudno poczy z pewnymi typami kwot, gdy i one zbyt duy nacisk kad na samego kandydata. Kiedy stosuje si kwoty w procesie nominowania kandydatw (czy to w formie okrelonego odsetka lub liczby, czy to przez reguy rzdzce uszeregowaniem kandydatw na licie), poniewa kwot nie stosuje si do kandydatw niezalenych, istnienie duej liczby takich kandydatw moe w praktyce osabi skuteczno kwot. Istnienie tylko niewielkiej liczby kandydatw niezalenych i stosowanie regu decydujcych o kolejnoci uszeregowaniu kandydatw na licie (takich jak system suwakowy) sprawi, e, z duym prawdopodobiestwem, zostanie wybranych tyle kobiet, ile przewiduje kwota. Wiele systemw, w ktrych gosuje si raczej na kandydata ni na partie, nie dopuszcza jednak ustalania kolejnoci kandydatw na licie, gdy to wyborcy maj zdecydowa o kolejnoci kandydatw w dniu gosowania. System najlepszego przegranego gwarantuje wybr kobiet (jeli jest odpowiednia liczba kandydatek i jeli z kadego okrgu mandat moe uzyska wicej ni jedna osoba), ale moe budzi kontrowersje, gdy niektrzy kandydaci z mniejsz liczb gosw mog wyprzedzi tych, ktrzy uzbierali wicej gosw. W systemach, w ktrych gosuje si na kandydata, teoretycznie, system najlepszego przegranego moe nawet zaowocowa przesuniciem mandatw kobiecych z jednej partii do innej, co take moe rodzi kontrowersje, gdy wpywa na skad organu ustawodawczego. Stosowanie takiego wanie rozwizania kwotowego moe by trudniejsze ni wprowadzenie innych typw kwot, gdy tutaj uprzywilejowanie kandydata ze wzgldu na pe jest bardziej oczywiste ni tam, gdzie kwoty stosuje si na etapie wyaniania kandydatw. Oglnie rzecz biorc, nawet jeli najskuteczniejsze typy kwot to takie, ktre dotycz wynikw (mandatw), nie za te stosowane w procesie nominacji kandydatw, kwoty na etapie nominacji mona stosowa, gdy kwoty mandatowe budz w danym kraju zbyt duo kontrowersji. Pozostaje wybr midzy kwotami skutecznymi, ale kontrowersyjnymi, z jednej strony, a mniej skutecznymi, ale budzcymi mniej sprzeciww, z drugiej strony.

30 Stina Larserud i Rita Taphorn

Na koniec warto zwrci uwag, e nie ma systemu wyborczego, w ktrym nie byoby moliwe wprowadzenie kwot: mona zaprojektowa takie rozwizanie kwotowe, ktre da si zastosowa nawet w systemach uwaanych zwykle za niekorzystne dla kobiet.

6. Inne czynniki majce wpyw na reprezentacj kobiet

Poza sam ordynacj wyborcz jest jeszcze wiele innych czynnikw, ktre wpywaj na efektywno danej kwoty i szerzej na reprezentacj kobiet w ogle. Poniej podajemy kilka najwaniejszych kwestii, ktre naley rozway. 6.1. Wykonalno Jak ju wspomniano wczeniej, kwoty bd narzdziem skutecznym tylko wtedy, gdy bdzie mona je wyegzekwowa i dziki temu bd rzeczywicie stosowane przez rywalizujce ze sob podmioty polityczne. Aby kwoty byy stosowane i przestrzegane, musz by prawnie wice (kwoty konstytucyjne lub ustawowe), jest rwnie potrzebny nadzr gwnego organu wyborczego. Ponadto za wane naley uzna to, eby niestosowanie si do przepisw byo karane sankcjami, ktre musz by tak dotkliwe, aby partie traktoway je powanie. W niektrych krajach i w niektrych sytuacjach mona uzyska podobne wyniki przy kwotach dobrowolnych co przy kwotach ustawowych bez sankcji (jak w systemie kwoty ewentualnej stosowanym w Indonezji, w ktrym partie s proszone o to, eby wziy sobie do serca, e jest podane umieszczenie wrd kandydatw na wystawianych przez nie listach co najmniej 30% kobiet), rezultat zaley jednak od woli poszczeglnych partii i zwykle rni si z wyborw na wybory. 6.2. Moliwoci gwnego organu wyborczego Dobrze funkcjonujcy gwny organ wyborczy jest potrzebny po to, eby przekaza partiom informacje o systemie wyborczym oraz stosowaniu obowizujcych w nim kwot, zarwno dobrowolnych, jak i ustawowych. Poza tym gwny organ wyborczy musi chcie i by w stanie nadzorowa system kwot i zarzdza nim, gwarantujc, e w wypadku nieprzestrzegania obowizkw zostan zastosowane sankcje.

32 Stina Larserud i Rita Taphorn

6.3. Czynniki kulturowe i preferencje wyborcw Postawy wyborcw wobec kandydujcych kobiet maj wpyw na prawdopodobiestwo ich wyboru, szczeglnie w systemach, w ktrych gosuje si na kandydata. Co wicej, kwestie dostpu do mediw publicznych i rodkw na kampani maj wpyw na to, czy kobiety z powodzeniem zaprezentuj si jako kandydatki8. 6.4. Pretendentki Musz istnie kobiety pretendentki znalezione i przeszkolone przez partie polityczne. Jest wane, eby zachca kobiety do przedstawiania swoich kandydatur lub wyraania zgody na kandydowanie. W procesie wyawiania talentw i wspierania pretendentek kluczowa jest rola partii. 6.5. Scentralizowane i zdecentralizowane procedury wyaniania kandydatw Procedury wyaniania kandydatw maj wpyw na efektywno kwot ustalanych wewntrznie przez partie, jak i kwot ustawowych. Z jednej strony, scentralizowane procedury nominacji kandydatw mog uatwia i przyspiesza podejmowanie decyzji co do ksztatu partyjnej listy bez koniecznoci przekonywania kadej lokalnej organizacji partyjnej osobno. Z drugiej strony, mog one utrudnia kobietom aktywnym na szczeblu lokalnym, ktre na szczeblu oglnokrajowym nie s znane, uzyskanie nominacji krajowej. Jest to szczeglnie niekorzystne dla kobiet wszdzie tam, gdzie nominacja kandydatw jest dokonywana centralnie przez lidera partii lub grup osb na podstawie kontaktw osobistych z liderami partii. Kobiety pochodzce z terenw wiejskich rzadziej znaj liderw partii osobicie i w konsekwencji mog nie uzyska nominacji.

8 Por. J. Ballington, Gender Equality in Political Party Funding [Rwno pci w nansowaniu partii politycznych], [w:] Funding of Political Parties and Election Campaigns, International IDEA, Stockholm 2003, rozdz. 9, s. 157167.

7. Wnioski i zalecenia

W niniejszej publikacji omwiono zwizki midzy systemami wyborczymi i kwotami, wskazujc, ktre ich poczenia mog by korzystne dla kobiet, ktre za raczej nie bd skuteczne. Logik dziaania kombinacji systemu wyborczego i kwoty mona jednak zastosowa do kadej innej grupy spoecznej, w ktrej wypadku byaby podana lepsza reprezentacja, na przykad do mniejszoci etnicznych. Nie prowadzi to jednak do automatycznych wnioskw co do tego, jaki system wyborczy czy jaki typ kwoty naley wybra, gdy przy projektowaniu instytucji wyborczych trzeba wzi pod uwag wiele rnych implikacji. Mamy jednak nadziej, e niniejsze opracowanie podniesie wiadomo tego, jak wiele rnych czynnikw odgrywa tutaj rol, jakich wyborw trzeba dokonywa i jakie mog by ich konsekwencje dla reprezentacji kobiet. Jak zawsze, trzeba bra pod uwag warunki panujce w danym kraju. Kiedy opracowuje si reguy gry, naley na problem patrze caociowo, aby dostrzec, jak poszczeglne elementy mog ze sob wspgra, eby si nawzajem uzupenia, a take aby unika luk czy sprzecznoci. Ponadto s jeszcze przecie inne przepisy i elementy otoczenia, ktre powinno si uwzgldni, prbujc propagowa reprezentacj kobiet w organach ustawodawczych. Jak pokazano, rne poczenia systemw wyborczych i kwot rnie dziaaj. Dlatego te narzuca si jeden oczywisty wniosek: system wyborczy i rodzaj kwoty, ktre chce si zastosowa, naley analizowa cznie, nie za oddzielnie. Trzeba rwnie wspomnie o tym, e autor projektu nowej instytucji nie powinien czu si ograniczony caociowymi rozwizaniami zaczerpnitymi bezporednio z istniejcej literatury przedmiotu i (lub) dowiadcze innych krajw, gdy nie musz one by najlepsze dla danego kraju. Zarwno systemy wyborcze, jak i kwoty mona modykowa i dostosowywa do konkretnych warunkw, w ktrych maj funkcjonowa.

34 Stina Larserud i Rita Taphorn

Przy projektowaniu instytucji wyborczych bardzo wskazane jest angaowanie jak najwikszej liczby zainteresowanych na etapie dyskusji, planowania i wdraania projektu, aby pojawiajce si problemy spotykay si z jak najszerszym zrozumieniem i dziki temu przyjte rozwizania zyskiway najszersz moliw akceptacj. Stosowanie kwot dotyczcych pci moe rwnie znacznie zwikszy udzia kobiet w polityce, ale trzeba pamita, e kwoty mog by nieraz traktowane jako puap przy nominacji kandydatek. Na przykad kwota wymagajca, eby 30% kandydatw stanowiy kobiety, raczej nie poskutkuje wikszym odsetkiem nominowanych kobiet i w rezultacie ustanowi puap politycznej reprezentacji kobiet. Aby t reprezentacj zwiksza, trzeba jednoczenie pracowa na wielu frontach systemy wyborcze i kwoty to tylko dwa z nich.

8. Glosariusz

Gosowanie alternatywne (AV): Wikszociowy system gosowania na kandydata stosowany w okrgach jednomandatowych, w ktrym wyborcy numerami oznaczaj swoje preferencje na karcie do gosowania. Kandydat, ktry otrzyma bezwzgldn wikszo (50% plus jeden gos) wanych gosw pierwszego wyboru, jest uznawany za wybranego. Jeli aden kandydat nie otrzyma bezwzgldnej wikszoci, eliminuje si kandydatw z najmniejsz liczb gosw, a ich gosy rozdziela si do momentu, a jeden z kandydatw uzyska bezwzgldn wikszo pozostaych wanych gosw. Struktura gosowania: Sposb, w jaki moliwoci wyboru s przedstawione na karcie do gosowania (szczeglnie to, czy gosuje si na kandydata, czy te na parti). System najlepszy przegrany: Uregulowania umoliwiajce kandydatom, ktrym wstpnie si nie powiodo, ale ktrzy uzyskali najwiksz liczb gosw w okrelonej grupie (na przykad wrd kobiet), wybr do parlamentu, nawet jeli mieli mniej gosw ni inni kandydaci, w liczbie odpowiadajcej ustalonej kwocie. Na przykad wrd startujcych kobiet kandydatki, ktre uzyskay najwiksz liczb gosw, otrzymuj mandat, w takiej liczbie, jaka odpowiada ustalonej kwocie, nawet jeli kandydaci mczyni zdobyli wicej gosw. Gosowanie blokowe (BV): System wikszociowy stosowany przy wielomandatowych okrgach wyborczych. Wyborcy maj do dyspozycji tyle gosw, ile jest mandatw do obsadzenia. Kandydaci z najwiksz czn liczb gosw zdobywaj mandat. Wyborcy gosuj zwykle raczej na kandydata ni na parti i w wikszoci systemw mog wykorzysta dowoln liczb gosw z tych, jakie maj do dyspozycji. Metoda Bordy (BC): System preferencyjny, w ktrym gosuje si na kandydata, stosowany zarwno w okrgach jednomandatowych, jak i wielomandatowych. Wyborcy wskazuj swoje pre-

36 Stina Larserud i Rita Taphorn

ferencje na karcie do gosowania za pomoc kolejnych numerw, nastpnie kadej z zaznaczonych preferencji przyporzdkowuje si pewn warto, zachowujc rwne odstpy punktowe. Uzyskane wartoci sumuje si i kandydaci z najwiksz liczb punktw zostaj uznani za wybranych. Wielko okrgu: W wypadku okrgu wyborczego liczba przedstawicieli wybieranych z tego okrgu. Okrg wyborczy: Jeden z obszarw geogracznych, na jakie mona podzieli kraj, wadz lokaln lub instytucj ponadnarodow, do celw wyborczych. Okrg wyborczy moe wybiera do organu wybieralnego jednego przedstawiciela lub wiksz liczb przedstawicieli. Formua wyborcza: Regua suca wyonieniu zwycizcy (zwycizcw) w danym systemie wyborczym. Gwny organ wyborczy (electoral management body, EMB): Instytucja, ktrej ordynacja wyborcza powierza odpowiedzialno za przeprowadzenie wyborw. W wikszoci krajw jest to albo niezalena komisja wyoniona w tym celu, albo specjalny organ rzdowy. Iloraz wyborczy (kwota): Liczba gosw, ktra gwarantuje, e partia lub kandydat uzyska jeden mandat w danym okrgu wyborczym w systemie reprezentacji proporcjonalnej. Powszechnie uywa si trzech wariantw: kwot Harea, kwot Droopa (lub kwot Hagenbacha-Bischoffa) i kwot Imperiali. System wyborczy (ordynacja wyborcza): Ta cz prawa wyborczego i przepisw, ktra okrela, w jaki sposb partie i kandydaci s wybierani jako przedstawiciele do danego organu. Trzy najwaniejsze elementy systemu wyborczego to: formua wyborcza, struktura gosowania i wielko okrgu wyborczego. System pierwszy na mecie (FPTP): Najprostsza forma wikszociowego systemu wyborczego. Zwycia ten kandydat, ktry uzyska wicej gosw ni inni kandydaci, nawet jeli nie jest to bezwzgldna wikszo wanych gosw. W systemie tym wykorzystuje si jednomandatowe okrgi wyborcze, a wyborcy gosuj raczej na konkretnych kandydatw ni na partie polityczne. Reprezentacja proporcjonalna z gosowaniem na listy partyjne (RP z list): Reprezentacja proporcjonalna (RP) wymaga okr-

PLANOWANIE NA RZECZ RWNOCI 37

gw wyborczych z wicej ni jednym mandatem. W systemie RP z list kada partia lub kade ugrupowanie przedstawia list kandydatw do okrgu wielomandatowego, wyborcy gosuj na parti, partie za otrzymuj mandaty proporcjonalnie do tego, jaki procent wszystkich gosw uzyskay. W niektrych systemach (z zamknit list) zwyciscy kandydaci s wyaniani z list wedug kolejnoci, jak na nich zajmuj. Jeli listy s otwarte lub wolne, gosujcy mog wpywa na kolejno kandydatw przez wskazywanie osobistych preferencji. Mieszany system proporcjonalny (MMP): System mieszany, w ktrym preferencje wyraone przez wyborcw wykorzystuje si do wyonienia przedstawicieli za pomoc dwch rnych systemw najczciej systemu wikszociowego (zwykle w okrgach jednomandatowych) oraz systemu proporcjonalnego z list. Mandaty uzyskane w ramach systemu proporcjonalnego maj rekompensowa ewentualne dysproporcje wynikajce z systemu wikszociowego. System rwnolegy: System mieszany, w ktrym preferencje wyraone przez wyborcw wykorzystuje si do wyonienia przedstawicieli za pomoc dwch rnych systemw systemu proporcjonalnego z list i (zazwyczaj) jednego z systemw wikszociowych przy obliczaniu wynikw w ramach systemu RP z list nie bierze si jednak pod uwag przydziau mandatw wynikajcego z systemu wikszociowego. Gosowanie blokowe na parti (PBV): System wikszociowy stosowany w okrgach wielomandatowych, w ktrym wyborcy oddaj jeden gos na wybran parti i nie dokonuj wyboru midzy kandydatami. Partia, ktra zdobdzie wikszo gosw, otrzymuje wszystkie mandaty w danym okrgu wyborczym. Sia partii: W okrgu wyborczym rednia liczba przedstawicieli wybieranych z kadej partii lub z kadego ugrupowania. W kraju rednia si partii we wszystkich okrgach wyborczych. Reprezentacja proporcjonalna (RP): Rodzina systemw wyborczych opartych na zasadzie wiadomego przekadania caego odsetka gosw uzyskanych przez dan parti lub dane ugrupowanie na odpowiadajc mu cz mandatw w organie wybieralnym. Na przykad partia, ktra zdobywa 30% gosw, otrzyma okoo 30%

38 Stina Larserud i Rita Taphorn

mandatw. Wszystkie systemy RP wymagaj okrgw wielomandatowych. Istniej dwa gwne typy systemw reprezentacji proporcjonalnej: RP z gosowaniem na list oraz system pojedynczego gosu przechodniego (STV). Kwota: Liczba mandatw w organie wybieralnym lub odsetek, lub liczba miejsc wrd kandydatw wystawionych przez parti albo ugrupowanie, ktre musz by obsadzone przez przedstawicieli danego typu (na cele tej publikacji kobiety), stosowana po to, aby zagwarantowa nominacj i wybr pewnej minimalnej liczby przedstawicieli danego typu (tutaj kobiet). Gosowanie ograniczone: System gosowania na kandydata stosowany przy okrgach wielomandatowych, w ktrym wyborca ma do dyspozycji wicej ni jeden gos, ale mniej ni wynosi liczba mandatw do obsadzenia w danym okrgu. Mandaty zdobywaj kandydaci z najwiksz czn liczb gosw. System pojedynczego gosu nieprzechodniego (SNTV): Wyborca oddaje jeden gos w okrgu wielomandatowym. Zwycizcami ogasza si kandydatw, ktrzy uzyskaj najwiksz liczb gosw. Wyborcy gosuj raczej na kandydatw ni na partie. System pojedynczego gosu przechodniego (STV): System preferencyjny, w ktrym wyborca w okrgu wielomandatowym szereguje kandydatw wedug preferencji. Kandydaci, ktrzy przekrocz okrelony iloraz wyborczy (liczb gosw pierwszego wyboru), od razu uzyskuj mandat. W kolejnych przeliczeniach rozdziela si (na podstawie gosw drugiego wyboru i dalszych) gosy kandydatw, ktrzy zebrali najmniejsz liczb gosw i ktrzy zostaj wyeliminowani z walki o mandaty, gosy nadwykowe zwyciskich kandydatw pozostae po uzyskaniu przez nich ilorazu wyborczego rozdziela si za do momentu obsadzenia wymaganej liczby mandatw. Wyborcy gosuj zwykle raczej na kandydatw ni na partie, chocia moliwo gosowania na listy partyjne rwnie jest dostpna. System powtrnego gosowania (system dwuturowy, TRS): System wikszociowy, w ktrym przeprowadza si powtrne gosowanie, jeli aden kandydat lub adna partia nie uzyska okrelonego poziomu gosw, najczciej absolutnej wikszoci gosw (ponad 50%) w pierwszej turze wyborw. System dwuturowy moe

PLANOWANIE NA RZECZ RWNOCI 39

mie form wikszociow wicej ni dwch kandydatw rywalizuje w drugiej turze i ten kandydat, ktry zdobdzie najwiksz liczb gosw, zostaje wybrany niezalenie od tego, czy uzyska bezwzgldn wikszo gosw, lub moe mie form dogrywki (majority run-off) tylko dwch kandydatw z najlepszym wynikiem w pierwszej turze rywalizuje w drugiej turze. Prg wyborczy: Minimalny poziom poparcia, jakie partia musi uzyska, aby by reprezentowana w organie ustawodawczym. Prg ten moe by formalny konkretna liczba zawarta w konstytucji lub ustawie, zwykle w formie odsetka oddanych wanych gosw, lub efektywny (naturalny) matematyczna wasno stosowanego systemu wyborczego. Szczebel wyborczy: Poziom, na ktrym s wybierani kandydaci. Moe to by szczebel lokalny, regionalny lub krajowy. Wszystkie systemy wyborcze maj wic co najmniej jeden szczebel, ale wiele systemw ma dwa, a czasem nawet trzy szczeble. System suwakowy: Rodzaj kwoty, ktry wymaga, eby co drugi kandydat na licie partyjnej by kobiet. Znany take jako system zebra.

40 Stina Larserud i Rita Taphorn

International IDEA Midzynarodowy Instytut na Rzecz Demokracji i Wsparcia Wyborczego International IDEA to midzyrzdowa organizacja dziaajca na rzecz trwaej demokracji na wiecie. Jej celem jest wzmacnianie instytucji i procesw demokratycznych. International IDEA peni funkcj katalizatora w budowaniu demokracji przez oferowanie zasobw informacji, wiedzy fachowej i platformy do debaty na temat demokracji. Wsppracuje z decydentami politycznymi, rzdami pastw oferujcych pomoc, organizacjami i agendami Organizacji Narodw Zjednoczonych, organizacjami regionalnymi oraz innymi zaangaowanymi w budowanie demokracji. Dziedziny, w ktrych specjalizuje si International IDEA: procesy ksztatowania konstytucji, procesy wyborcze, partie polityczne, demokracja i pe, ocena stanu demokracji. International IDEA prowadzi dziaalno na caym wiecie. Ma swoj siedzib w Szwecji, w Sztokholmie, prowadzi take biura w Ameryce aciskiej, Afryce i w Azji.

Tabela Przegld systemw wyborczych

Tabela na nastpnej stronie zawiera przegld rnych systemw wyborczych i ich pocze z konkretnymi typami kwot, pokazujc, jakich rezultatw naley oczekiwa, kiedy dany typ kwoty zastosuje si w konkretnym systemie wyborczym. Prawdopodobne wzgldne sukcesy poszczeglnych kombinacji s oznaczone kolorami. Kolor zielony: poczenie danego systemu wyborczego i okrelonego typu kwoty jest moliwe i sprzyja lepszej reprezentacji kobiet. Kolor ty poczenie danego systemu wyborczego i okreloty: nego typu kwoty moe by moliwe i sprzyja lepszej reprezentacji kobiet, jeli dana kombinacja system wyborczy plus kwota spenia pewne kryteria. Kolor czerwony: poczenie danego systemu wyborczego i okrelonego typu kwoty albo nie jest moliwe, albo nie sprzyja lepszej reprezentacji kobiet.

System wyborczy/Typ kwoty

System proporcjonalny z gosowaniem na list (RP z list) przy maych okrgach

System proporcjonalny z gosowaniem na list (RP z list) przy duych okrgach Systemy proporcjonalne z list zachcaj do wystawiania kobiet jako kandydatw i tym samym, na wiele rnych sposobw, zwikszaj prawdopodobiestwo uzyskania przez kobiety mandatw. Kobiety mog znale si na listach razem z mczyznami, co nie stanowi bezporedniego wyzwania rzuconego mczyznom piastujcym mandaty. Wikszo gosw ma suy temu, eby partia zdobya dodatkowe miejsce, co oznacza, e powinna wychodzi z kampani poza swj elektorat. Partii jest wiele, s do siebie zblione pod wzgldem goszonej polityki, ci wic, ktrzy s postrzegani jako nietraktujcy kobiet fair, ryzykuj utrat gosw. Im wiksze okrgi i im wiksza sia partii, tym wysze prawdopodobiestwo uzyskania mandatu przez kobiety. Rozwizanie moliwe, ale albo tylko w czci kraju, albo na zasadzie rotacji. Zarezerwowanie szczebla wyborw, na ktrym kandydowa mog tylko kobiety, gwarantuje wybr takiej liczby kobiet, jak przewiduje kwota.

System pierwszy na mecie (FPTP)

System dwuturowy (TRS)

Gosowanie rwnolege

Mieszany system proporcjonalny (MMP)

Gosowanie blokowe (BV), gosowanie ograniczone (LV) i system pojedynczego gosu nieprzechodniego (SNTV)

Gosowanie blokowe na parti (PBV)

Gosowanie alternatywne (AV)

System pojedynczego gosu przechodniego (STV)

Metoda Bordy (BC)

Brak kwoty

Systemy proporcjonalne z list zachcaj do wystawiania kobiet jako kandydatw i tym samym, na wiele rnych sposobw, zwikszaj prawdopodobiestwo uzyskania przez kobiety mandatw. Kobiety mog znale si na listach razem z mczyznami, co nie stanowi bezporedniego wyzwania rzuconego mczyznom piastujcym mandaty. Wikszo gosw ma suy temu, eby partia zdobya dodatkowe miejsce, co oznacza, e powinna wychodzi z kampani poza swj elektorat. Partii jest wiele, s do siebie zblione pod wzgldem goszonej polityki, ci wic, ktrzy s postrzegani jako nietraktujcy kobiet fair, ryzykuj utrat gosw. Im wiksze okrgi i im wiksza sia partii, tym wysze prawdopodobiestwo uzyskania mandatu przez kobiety.

System nie zawiera adnych szczeglnych zacht do wybierania kobiet. Kandydaci ju piastujcy mandat to zwykle mczyni, poniewa za tylko jedna osoba z danej partii moe by wybrana, partia zdecyduje si raczej na lansowanie kandydata jak najszerzej akceptowanego (ktrym zazwyczaj jest mczyzna, szczeglnie jeli ju piastuje mandat).

System nie zawiera adnych szczeglnych zacht do wybierania kobiet. Kandydaci ju piastujcy mandat to zwykle mczyni, poniewa za tylko jedna osoba z danej partii moe by wybrana, partia zdecyduje si raczej na lansowanie kandydata jak najszerzej akceptowanego (ktrym zazwyczaj jest mczyzna, szczeglnie jeli ju piastuje mandat).

Cz systemu, ktr stanowi RP z list, zawiera zachty do nominowania i wybierania kobiet, z kolei drugi element czsto nie zawiera takich zacht co skutkuje redni skutecznoci tego rozwizania, jeli chodzi o zdobywanie mandatw przez kobiety.

Cz systemu, ktr stanowi RP z list, zawiera zachty do nominowania i wybierania kobiet, z kolei drugi element czsto nie zawiera takich zacht co skutkuje redni skutecznoci tego rozwizania, jeli chodzi o zdobywanie mandatw przez kobiety.

Nie zawiera adnych szczeglnych zacht do wybierania kobiet.

Bardzo rzadko spotykany system, ktry zawiera zachty, sprawiajce, e moe by cakiem skuteczny (mona przygotowa zrwnowaon list bez pozbawiania urzdujcego zdobywcy mandatu moliwoci kandydowania). Nie ma jednak wszystkich zalet RP z list, takich jak motywacja do kierowania kampanii poza twardy elektorat partii lub wielo partii w parlamencie, rnicych si tylko nieznacznie, co sprawia, e brak staoci wyborcw jest dla partii kwesti istotn.

Nie zawiera adnych szczeglnych zacht do wybierania kobiet. Kandydaci ju piastujcy mandat to zwykle mczyni, poniewa za tylko jedna osoba z danej partii moe by wybrana, partia decyduje si raczej na lansowanie kandydata jak najszerzej akceptowanego (ktrym zazwyczaj jest mczyzna, szczeglnie jeli ju piastuje mandat).

Nie zawiera adnych szczeglnych zacht do wybierania kobiet.

Bardzo rzadko spotykany system, ktry zawiera zachty, sprawiajce, e moe by cakiem skuteczny (mona przygotowa zrwnowaon list bez pozbawiania urzdujcego zdobywcy mandatu moliwoci kandydowania). Nie ma jednak wszystkich zalet RP z list, takich jak motywacja do kierowania kampanii poza twardy elektorat partii lub wielo partii w parlamencie, rnicych si tylko nieznacznie, co sprawia, e brak staoci wyborcw jest dla partii kwesti istotn.

Mandaty rezerwowane: niektre okrgi zarezerwowane tylko dla kandydujcych kobiet Mandaty rezerwowane: szczebel wyborczy tylko dla kandydujcych kobiet

Rozwizanie moliwe, ale albo tylko w czci kraju, albo na zasadzie rotacji.

Rozwizanie moliwe, ale albo tylko w czci kraju, albo na zasadzie rotacji (przykad: Indie na poziomie subnarodowym). Zarezerwowanie szczebla wyborw, na ktrym kandydowa mog tylko kobiety, gwarantuje wybr takiej liczby kobiet, jak przewiduje kwota.

Rozwizanie moliwe, ale albo tylko w czci kraju, albo na zasadzie rotacji. Zarezerwowanie szczebla wyborw, na ktrym kandydowa mog tylko kobiety, gwarantuje wybr takiej liczby kobiet, jak przewiduje kwota.

Rozwizanie moliwe, ale albo tylko w czci kraju, albo na zasadzie rotacji. Zarezerwowanie szczebla wyborw, na ktrym kandydowa mog tylko kobiety, gwarantuje wybr takiej liczby kobiet, jak przewiduje kwota (przykad: Pakistan).

Rozwizanie moliwe, ale albo tylko w czci kraju, albo na zasadzie rotacji. Zarezerwowanie szczebla wyborw, na ktrym kandydowa mog tylko kobiety, gwarantuje wybr takiej liczby kobiet, jak przewiduje kwota.

Rozwizanie moliwe, ale albo tylko w czci kraju, albo na zasadzie rotacji. Zarezerwowanie szczebla wyborw, na ktrym kandydowa mog tylko kobiety, gwarantuje wybr takiej liczby kobiet, jak przewiduje kwota. Moliwe (stosowane na Mauritiusie i w Palestynie dla grup o niewystarczajcej reprezentacji, chocia nie dla kobiet). Jest skuteczne, chyba e brakuje kandydujcych kobiet. Zachca partie do wystawiania kobiet jako kandydatw, eby nie traci mandatw na rzecz konkurencyjnych partii (przykad: Jordania).

Rozwizanie moliwe, ale albo tylko w czci kraju, albo na zasadzie rotacji. Zarezerwowanie szczebla wyborw, na ktrym kandydowa mog tylko kobiety, gwarantuje wybr takiej liczby kobiet, jak przewiduje kwota.

Rozwizanie moliwe, ale albo tylko w czci kraju, albo na zasadzie rotacji. Zarezerwowanie szczebla wyborw, na ktrym kandydowa mog tylko kobiety, gwarantuje wybr takiej liczby kobiet, jak przewiduje kwota.

Rozwizanie moliwe, ale albo tylko w czci kraju, albo na zasadzie rotacji. Zarezerwowanie szczebla wyborw, na ktrym kandydowa mog tylko kobiety, gwarantuje wybr takiej liczby kobiet, jak przewiduje kwota.

Rozwizanie moliwe, ale albo tylko w czci kraju, albo na zasadzie rotacji. Zarezerwowanie szczebla wyborw, na ktrym kandydowa mog tylko kobiety, gwarantuje wybr takiej liczby kobiet, jak przewiduje kwota.

Zarezerwowanie szczebla wyborw, na ktrym kandydowa mog tylko kobiety, gwarantuje wybr takiej liczby kobiet, jak przewiduje kwota.

Mandaty rezerwowane: system najlepszy przegrany

Rozwizanie moliwe, ale tylko przy otwartych listach. Jeli listy s zamknite, nie bdzie najlepszych przegranych, gdy nie gosuje si na konkretnych kandydatw. Skuteczne, chyba e brakuje kandydujcych kobiet na listach.

Rozwizanie moliwe, ale tylko przy otwartych listach. Jeli listy s zamknite, nie bdzie najlepszych przegranych, gdy nie gosuje si na konkretnych kandydatw. Skuteczne, chyba e brakuje kandydujcych kobiet na listach.

Rozwizanie niemoliwe, gdy z kadego okrgu wybiera si tylko jedn osob.

Rozwizanie niemoliwe, gdy TRS stosuje si prawie zawsze w okrgach jednomandatowych.

Moliwe tylko w czci systemu stanowicej RP z list (jeli jak bywa najczciej element wikszociowy to FPTP) i tylko przy otwartych listach.

Moliwe tylko w czci systemu stanowicej RP z list (jeli jak bywa najczciej element wikszociowy to FPTP) i tylko przy otwartych listach.

Niemoliwe, jeli listy s zamknite (co wystpuje prawie zawsze). Jeli listy byyby otwarte, mechanizm dziaania kwoty byby taki sam jak w systemach RP z otwart list.

Rozwizanie niemoliwe, gdy z kadego okrgu wybiera si tylko jedn osob.

Moliwe na tej samej zasadzie co gosowanie blokowe, LV i SNTV. Kiedy w kadym okrgu s obsadzone wszystkie mandaty, oprcz zarezerwowanych, jeli adna kobieta nie uzyskaa mandatu, wybrane zostaj te, ktre uzyskay najwiksz liczb gosw.

Moliwe na tej samej zasadzie co BV, LV, SNTV i STV, ale tylko w okrgach wielomandatowych.

Etap nominacji kandydatw: regulacje dotyczce odsetka kobiet, bez zasad co do miejsc na licie (kolejnoci)

Zwiksza prawdopodobiestwo wyboru kobiet, ale nie tak bardzo jak przy duych okrgach lub przy istnieniu zasad co do kolejnoci na licie. W krajach, w ktrych wyborcy niechtnie gosuj na kobiety, otwarte listy (w porwnaniu z listami zamknitymi) ograniczaj dziaanie kwoty, podczas gdy w krajach, w ktrych wyborcy s skonni gosowa na kobiety, otwarte listy mog dziaa na korzy kandydatek (przykady: Peru i Paragwaj).

Znacznie zwiksza prawdopodobiestwo wyboru kobiet, szczeglnie przy duej sile partii, gdy nawet kobiety na dalszych miejscach na licie zwykle uzyskuj mandat (przykad: Macedonia).

Niemoliwe w ramach gosowania w okrgach jednomandatowych, gdy zwykle w kadym okrgu jest wystawiany tylko jeden kandydat danej partii. Gdyby miaa kandydowa wicej ni jedna osoba z powodu kwoty dotyczcej liczby kandydatw, sprzeczne z interesem partii byoby wystawienie drugiego silnego kandydata, gdy stwarzaoby to ryzyko rozproszenia gosw midzy dwch kandydatw. W takiej sytuacji partia wystawiaby raczej sab i nikomu nieznan kobiet, aby zmaksymalizowa poparcie dla kandydata numer jeden. Rozwizanie moliwe do zastosowania midzy okrgami (na poziomie krajowym lub regionalnym), na przykad przez wprowadzenie wymagania wystawienia kobiet jako kandydatw w okrelonej liczbie okrgw. Nie naley myli tego rozwizania z kobiecym szczeblem wyborczym. Niesie ono ryzyko, e partie, ktre nie s chtne nominowaniu kobiet na kandydatw, bd to robi tylko w tych okrgach, w ktrych mandat prawdopodobnie i tak uzyska konkurencyjna partia (przykad: Nepal, wybory z 1999 roku).

Niemoliwe, gdy zazwyczaj w kadym okrgu do wyborw staje tylko jeden kandydat z kadej partii. Gdyby miaa kandydowa wicej ni jedna osoba z powodu kwoty dotyczcej liczby kandydatw, sprzeczne z interesem partii byoby wystawienie drugiego silnego kandydata, gdy stwarzaoby to ryzyko rozproszenia gosw midzy dwch kandydatw. W takiej sytuacji partia wystawiaby raczej sab i nikomu nieznan kobiet, aby zmaksymalizowa poparcie dla kandydata numer jeden.

Moliwe tylko w czci systemu stanowicej RP z list. Jeli chodzi o cz jednomandatow por. pole w tym wierszu tabeli na temat FPTP Na skuteczno . tego rozwizania wpywa to, czy listy s otwarte, czy te zamknite, a take sia partii (przykady: Armenia kwota 5% w wyborach z 2003 roku, Republika Korei).

Moliwe tylko w czci systemu stanowicej RP z list. Jeli chodzi o cz jednomandatow por. pole w tym wierszu tabeli na temat FPTP . Na skuteczno tego rozwizania wpywa to, czy listy s otwarte, czy te zamknite, a take sia partii.

Rozwizanie teoretycznie moliwe ale trudne, szczeglnie jeli kandyduje wielu kandydatw niezalenych. Gosowanie blokowe bdzie prawdopodobnie skuteczniejsze ni SNTV oraz LV, gdy gosujcy maj do dyspozycji tyle gosw, ile jest mandatw do obsadzenia, i ci, ktrzy s lojalni wobec jednej partii. oddadz wszystkie swoje gosy wanie na ni w tym take na kandydujce kobiety.

Gwarantuje skuteczno, gdy mandaty uzyskuje caa lista, jeli zdobdzie najwicej gosw. Kandydaci niezaleni (ktrzy mogliby obniy skuteczno kwoty) raczej nie wystartuj licznie, gdy ich szanse na wygran s nike (przykady: Kamerun dobrowolna kwota partyjna przyjta przez dwie najwiksze partie, Dibuti).

Niemoliwe w ramach gosowania w okrgach jednomandatowych, gdy zwykle w kadym okrgu jest wystawiany tylko jeden kandydat danej partii. Rozwizanie moliwe do zastosowania midzy okrgami (na poziomie krajowym lub regionalnym), na przykad przez wprowadzenie wymagania wystawienia kobiet jako kandydatw w okrelonej liczbie okrgw. Nie naley myli tego rozwizania z kobiecym szczeblem wyborczym. Niesie ono ryzyko, e partie, ktre nie s chtne nominowaniu kobiet na kandydatw. bd to robi tylko w tych okrgach, w ktrych mandat prawdopodobnie i tak uzyska konkurencyjna partia.

Rozwizanie teoretycznie moliwe, ale trudne, szczeglnie jeli kandyduje wielu kandydatw niezalenych. Nawet bez kandydatw niezalenych nie ma adnej gwarancji, e chocia jedna kobieta uzyska mandat.

Moliwe i raczej przyniesie redni skutek, gdy gosujcy bd zaznacza swoje preferencje.

Etap nominacji kandydatw: regulacje dotyczce odsetka kobiet wrd kandydatw z zasadami co do miejsc na licie (kolejnoci) na przykad pierwsze miejsca na licie, kwoty suwakowe

Skuteczno gwarantowana, jeli listy s zamknite. Przy otwartych listach kolejno moe si zmieni, co moe zburzy wczeniej ustalone uszeregowanie. Prawdopodobnie nieco mniej skuteczne w systemach RP z list przy maych okrgach ni w systemach RP z list przy duych okrgach, gdy sia partii bdzie zapewne mniejsza i wicej mczyzn (ktrzy zwykle zajmuj najlepsze miejsca) przypuszczalnie uzyska mandat, nawet przy kwotach suwakowych (przykady: Dominikana i Ekwador).

Skuteczno gwarantowana, jeli listy s zamknite. Przy otwartych listach kolejno moe si zmieni, co moe zburzy wczeniej ustalone uszeregowanie. Prawdopodobnie nieco mniej skuteczne w systemach RP z list przy maych okrgach ni w systemach RP z list przy duych okrgach, gdy sia partii bdzie zapewne mniejsza i wicej mczyzn (ktrzy zwykle zajmuj najlepsze miejsca) przypuszczalnie uzyska mandat, nawet przy kwotach suwakowych (przykady: Kostaryka, Argentyna, Belgia, Portugalia i Irak wybory z 2005 roku).

Niemoliwe, gdy nie mona wczeniej ustali kolejnoci.

Niemoliwe, gdy nie mona wczeniej ustali kolejnoci.

Moliwe tylko w czci systemu stanowicej RP z list. Jeli chodzi o cz jednomandatow por. pole w tym wierszu tabeli na temat FPTP Na skuteczno . tego rozwizania wpywa to, czy listy s otwarte, czy te zamknite, a take sia partii (przykad: Palestyna).

Moliwe tylko w czci systemu stanowicej RP z list. Jeli chodzi o cz jednomandatow por. pole w tym wierszu tabeli na temat FPTP . Na skuteczno tego rozwizania wpywa to, czy listy s otwarte, czy te zamknite, a take sia partii (przykady: Boliwia wybory do zgromadzenia konstytucyjnego z 2006 roku, Meksyk).

Niemoliwe, gdy nie mona wczeniej ustali kolejnoci.

Skuteczno gwarantowana tak samo jak bez zasad co do kolejnoci na licie, gdy mandat uzyskuje caa lista, jeli zdobdzie najwiksz liczb gosw.

Niemoliwe, gdy nie mona wczeniej ustali kolejnoci.

Niemoliwe, jeli gosuje si na kandydata. O kolejnoci decyduj wyborcy.

Niemoliwe, gdy nie mona wczeniej ustali kolejnoci.

Zaczerpnite z: Planowanie na rzecz rwnoci. Najkorzystniejsze, rednio korzystne i najmniej korzystne poczenia systemw wyborczych i kwot dotyczcych pci International IDEA 2007 (http://www.idea.int).

Mapa. Systemy wyborcze na wiecie

Mimo poprawy sytuacji w zakresie liczby kobiet wybieranych do krajowych organw ustawodawczych od czasu przyjcia w 1995 roku Pekiskiej Platformy Dziaania, wedug rankingu Unii Midzyparlamentarnej, do stycznia 2007 roku tylko 19 krajom udao si osign cel - ponad trzydziestoprocentow reprezentacj kobiet w parlamentach krajowych. System wyborczy i kwoty dla kobiet stosowane przy wyborze przedstawicieli do organw ustawodawczych to dwa istotne czynniki wpywajce na reprezentacj polityczn kobiet. W publikacji Planowanie na rzecz rwnoci przeanalizowano dopasowanie poszczeglnych systemw wyborczych do rozmaitych typw kwot, oceniono take, jak mona osign zwikszenie reprezentacji kobiet przy rnych poczeniach systemw wyborczych i kwot. Rozwaania stanowi tym samym narzdzie, do ktrego mog si odwoywa wszyscy ci, ktrzy d do zwikszenia obecnoci kobiet w polityce.

O ISP: Fundacja Instytut Spraw Publicznych (ISP) jest jednym z wiodcych polskich think tankw, niezalenym orodkiem badawczo-analitycznym. ISP powsta w 1995 roku. Poprzez prowadzenie bada, ekspertyz i rekomendacji dotyczcych podstawowych kwestii ycia publicznego Instytut suy obywatelowi, spoeczestwu i pastwu. ISP wsppracuje z ekspertami i badaczami z polskich i zagranicznych orodkw naukowych. Wyniki projektw badawczych prezentowane s na konferencjach i seminariach oraz publikowane w formie ksiek, raportw, komunikatw i rozpowszechniane wrd posw i senatorw, czonkw rzdu i administracji, w rodowiskach akademickich, a take wrd dziennikarzy i dziaaczy organizacji pozarzdowych.

Instytut Spraw Publicznych jest Organizacj Poytku Publicznego