Wyborca 2.0

Mode osoby wchodzce w doroso charakteryzuj si odmiennymi od starszych obywateli postawami wobec procedur demokratycznych.
Jednoczenie dla najmodszego pokolenia bardzo wane s nowoczesne technologie, w szczeglnoci Internet. Ma to wpyw na szereg kwestii potrzeb i oczekiwa modych obywateli, nazywanych Wyborcami 2.0, jest kwesti szczeglnie istotn. Takie zadanie postawili sobie autorzy niniejszego raportu.
PUBLIKACJA POWSTAA W RAMACH PRAC FORUM AKTYWNY OBYWATEL PROGRAMU OBYWATEL I PRAWO O ISP: Fundacja Instytut Spraw Publicznych (ISP) jest jednym
z wiodcych polskich think tankw, niezalenym orodkiem badawczoanalitycznym. ISP powsta w 1995 roku. Poprzez prowadzenie bada, ekspertyz i rekomendacji dotyczcych podstawowych kwestii ycia publicznego Instytut suy obywatelowi, spoeczestwu i pastwu. ISP wsppracuje z ekspertami i badaczami z polskich i zagranicznych orodkw naukowych. Wyniki projektw badawczych prezentowane s na konferencjach i seminariach oraz publikowane w formie ksiek, raportw, komunikatw i rozpowszechniane wrd posw i senatorw, czonkw rzdu i administracji, w rodowiskach akademickich, a take wrd dziennikarzy i dziaaczy organizacji pozarzdowych.
WYBORCA 2.0
zwizanych z uczestnictwem w wyborach. Dlatego te zdefiniowanie
WYBORCA 2.0
Pod redakcj DOMINIKA BATORSKIEGO MARCINA DRABKA MARTY GAZKI JAROSAWA ZBIERANKA
FORUM AKTYWNY OBYWATEL niezalene ciao opiniotwrcze.

W Forum uczestnicz osoby zaangaowane w inicjatywny dla zwikszenia partycypacji wyborcw, zarwno eksperci (socjolodzy, psycholodzy, pedagodzy, politolodzy i konstytucjonalici), jak i liderzy organizacji obywatelskich i dziennikarze. Forum zajmuje si badaniem barier ograniczajcych frekwencj wyborcz oraz badaniem postaw obywateli wobec wyborw na poziomie lokalnym, regionalnym i parlamentarnym oraz wypracowaniem praktycznych rekomendacji na rzecz poprawy aktywnoci wyborczej obywateli. Stanowi te platform wsppracy i wymiany dowiadcze dla instytucji oraz osb zaangaowanych w rne inicjatywy majce na celu przeciwdziaanie absencji wyborczej.
WYBORCA 2.0
WYBORCA 2.0
MODE POKOLENIE WOBEC PROCEDUR DEMOKRATYCZNYCH
Warszawa 2012
INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH

Program Prawa i Instytucji Demokratycznych Publikacja wydana w ramach prac Forum Aktywny Obywatel Programu Obywatel i Prawo VI. Program Obywatel i Prawo VI jest programem Polsko-Amerykaskiej Fundacji Wolnoci realizowanym przez Instytut Spraw Publicznych.
Wyborca 2.0. Mode pokolenie wobec procedur demokratycznych Autorzy bada i raportu: dr Dominik Batorski Marcin Drabek Marta Gazka dr Jarosaw Zbieranek Wsppraca: Mikoaj Hnatiuk Koordynacja: Marta Gazka Opracowanie redakcyjne: Marcin Grabski (www.mesem.pl)
Copyright by Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2012 Przedruk materiaw Instytutu Spraw Publicznych w caoci lub w czci jest moliwy wycznie za zgod Instytutu. Cytowanie oraz wykorzystywanie danych empirycznych jest dozwolone z podaniem rda.
ISBN: 978-83-7689-124-8
Wydawca: Fundacja Instytut Spraw Publicznych 00031 Warszawa, ul. Szpitalna 5 lok. 22 tel. (22) 55 64 260, faks (22) 55 64 262 e-mail: isp@isp.org.pl www.isp.org.pl Skad, druk i oprawa: Orodek Wydawniczo-Poligraczny SIM 00669 Warszawa, ul. Emilii Plater 9/11 tel. (22) 629 80 38 www.owpSim.pl
SPIS TRECI
Wprowadzenie Zawarto raportu Metodologia Postawy wobec demokracji i zaangaowanie w sprawy publiczne Postawy wobec demokracji Wizerunek polityki i politykw Preferencje partyjne niepenoletnich Protesty przeciw ACTA Konsumpcja mediw Zaangaowanie w dziaania spoeczne Aktywno modych a Internet Wiedza i opinie o wyborach Znajomo procedur wyborczych Opinie o wyborach rda wiedzy o wyborach i kandydatach Aktywno wyborcza modych ludzi Uczestnictwo wyborcze Sposoby wyboru kandydatw Postawy i motywacje, sens wyborw wizerunek wyborw i ich rezultatw Dziaania profrekwencyjne Czynniki zachcajce i zniechcajce do udziau w wyborach Dotychczasowe dziaania majce na celu zachcenie modych do udziau w wyborach i ich skuteczno Praktyki zagraniczne Podsumowanie i rekomendacje Gwne wnioski Rekomendacje
7 8 9 11 12 18 23 24 30 35 36 39 40 43 46 51 51 54 56 59 59 64 66 73 73 75
WYBORCA 2.0
WPROWADZENIE
Rozwj i upowszechnienie nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych jest obecnie jednym z istotnych rde przemian spoecznych, przyczynia si bowiem do zwikszenia dostpnoci informacji i moliwoci komunikacyjnych, zmiany sposobu, w jaki ludzie wykonuj rne czynnoci, a tym samym modernizacji modelu funkcjonowania instytucji. Z Internetu w Polsce korzysta obecnie blisko dwie trzecie osb dorosych. Najwiksze rnice w zakresie uytkowania sieci s zwizane z wiekiem. W grupie osb modych z Internetu korzystaj prawie wszyscy, tymczasem wrd osb pidziesicioletnich i starszych wskanik ten wynosi zaledwie 30%. Wiek jest tutaj istotnym wymiarem ze wzgldu na rnice midzy osobami, dla ktrych nowe technologie s rzeczywistoci zastan (s do niej przyzwyczajeni i jest dla nich naturalne, e w rnych sytuacjach siga si do zasobw internetowych), a osobami, ktre pamitaj jeszcze wiat bez tych technologii (nawet jeli korzystaj z Internetu, to nie maj nawyku sigania do zasobw internetowych w celu rozwizania rozmaitych problemw). Do pewnego stopnia odmiennoci midzy tymi dwiema grupami opisuj pojcia digital natives (cyfrowi tubylcy) i digital imigrants (cyfrowi imigranci). Wspomniane rnice obejmuj rwnie wykorzystywanie innych kanaw i narzdzi informacyjnych, rne potrzeby w zakresie komunikacji czy odmienne podejcie do zaatwiania tych samych spraw. Rnice te s do pewnego stopnia widoczne take w badaniach zwizanych z wyborami (prowadzonych midzy innymi przez Instytut Spraw Publicznych i Centrum Badania Opinii Spoecznej, a opisanych na przykad w rzdowym raporcie Modzi 2011), uzasadniajc konieczno ustalenia, czy mamy obecnie do czynienia z pojawieniem si nowej generacji wyborcw i w jakim stopniu modzie wchodzca w doroso charakteryzuje si odmiennymi postawami i oczekiwaniami zwizanymi z wyborami ni starsi wyborcy. Kluczowe wydaje si take okrelenie, jak dalece zaangaowanie oczekiwane przez system polityczny jest zgodne z charakterem zaan-
WYBORCA 2.0
gaowania znanego modym ludziom z innych sytuacji. Doskonaym przykadem jest tutaj aktywny udzia w protestach przeciwko podpisaniu umowy ACTA, z jakim mielimy do czynienia w Polsce na pocztku 2012 roku i w ktre angaowaa si przede wszystkim modzie, nieskora na co dzie do interesowania si polityk. Rodzi to z kolei pytania o to, w jakiej mierze, w jaki sposb i pod jakimi warunkami mode pokolenie Polakw jest skonne uczestniczy w systemie demokratycznym, szczeglnie biorc udzia w wyborach. Niniejsze opracowanie jest prb znalezienia odpowiedzi na powysze pytania i opisania wspomnianych wczeniej rnic, szczeglnie za podjcia caociowej analizy postaw i oczekiwa modych polskich wyborcw. Odpowiednie zidentykowanie potrzeb modziey majcej lub dopiero uzyskujcej prawo wyborcze jest istotne, gdy grupa ta w Polsce od lat charakteryzuje si nisz frekwencj i najniszym poziomem wiedzy o podstawowych zagadnieniach zwizanych z wyborami. Jednoczenie dla najmodszego pokolenia bardzo wana jest kwestia nowoczesnych technologii, zwaszcza kanaw komunikacji opartych na Internecie. Modych gosujcych ze wzgldu na t cech proponuje si nazywa Wyborcami 2.0. Przygotowanie dla nich oferty z wykorzystaniem nowoczesnych technologii wydaje si zatem spraw priorytetow.
Zawarto raportu
W rozdziale Postawy wobec demokracji i zaangaowanie w sprawy publiczne zaprezentowano wyniki bada nad podejciem modych Polakw do demokracji, ich stosunkiem do polityki i politykw, a take stopniem aktywnoci spoecznej. Szczegowo przeanalizowano korzystanie z mediw oraz rol Internetu w mobilizacji i aktywizacji spoecznej. W rozdziale Wiedza i opinie o wyborach poddano analizie zagadnienia dotyczce znajomoci procedur wyborczych, wiedzy i opinii o wyborach, a take rde informacji o kandydatach i partiach, na podstawie ktrych s podejmowane decyzje zwizane z tym, na kogo naley odda gos. W rozdziale Aktywno wyborcza modych ludzi oprcz kwestii uczestnictwa wyborczego osb w wieku od 18 do 24 lat w ostatnich latach przeanalizowano sposoby wyboru kandydatw, a take postawy wzgldem wyborw, motywacje do udziau w wyborach i postrzegany sens wyborw.
MODE POKOLENIE WOBEC PROCEDUR DEMOKRATYCZNYCH
W rozdziale Dziaania profrekwencyjne omwiono czynniki zachcajce i zniechcajce do udziau w wyborach, a take akcje majce na celu zwikszenie frekwencji. Ponadto zaprezentowano przykady dziaa profrekwencyjnych realizowanych w Polsce i na wiecie. Raport zamyka podsumowanie, zawierajce gwne wnioski i rekomendacje.
M eto dologi a
Do przygotowania raportu wykorzystano materiay zgromadzone w kilku wczeniejszych projektach badawczych, a take w badaniach prowadzonych specjalnie na potrzeby niniejszego opracowania. W pierwszej kolejnoci dokonano przegldu dotychczasowych bada, zarwno polskich, jak i zagranicznych, dotyczcych udziau modych ludzi w wyborach. Przeprowadzono take analiz praktyk zagranicznych i akcji profrekwencyjnych sucych wyborczej aktywizacji modych. Najciekawsze przykady omwiono w podrozdziaach Dotychczasowe dziaania majce na celu zachcenie modych do udziau w wyborach i ich skuteczno oraz Praktyki zagraniczne. Istotn czci projektu bya analiza danych zebranych we wczeniejszych badaniach, w tym midzy innymi wynikw Polskiego Generalnego Studium Wyborczego, bdcego najwikszym i najbardziej systematycznym pomiarem najwaniejszych wydarze politycznych w kraju, jakimi s wybory parlamentarne. Polskie Generalne Studium Wyborcze jest odpowiednikiem bada empirycznych prowadzonych w wikszoci starych demokracji przy okazji oglnokrajowych wyborw, stanowicych swoisty kanon w dziedzinie socjologii polityki i nauk o polityce. Przez swoj powtarzalno umoliwia obserwowanie tendencji i zmian zachodzcych w czasie, a dziki znacznej liczebnoci prby pozwala dokona analizy specycznych grup, na przykad modych wyborcw. Drugim analizowanym zbiorem danych byy wyniki Diagnozy Spoecznej prowadzonych na szerok skal bada warunkw i jakoci ycia Polakw. Wrd wielu innych kwestii respondenci (szesnastoletni i starsi) s pytani midzy innymi o udzia w wyborach i rne formy zaangaowania w ycie spoeczne. Jednoczenie Diagnoza Spoeczna to najwiksze dotychczas prowadzone w Polsce badania poruszajce zagadnienie korzystania z nowych technologii (komputerowych i internetowych). Ogl-
10 WYBORCA 2.0
nopolska reprezentatywna prba obejmowaa w 2009 i 2011 roku blisko 13 tysicy gospodarstw domowych i ponad 26 tysicy indywidualnych respondentw. Badania w ramach Diagnozy Spoecznej s prowadzone co dwa lata i maj charakter panelowy badane s te same gospodarstwa domowe i te same osoby, dziki czemu jest moliwe dokadne analizowanie zachodzcych zmian (wicej informacji o badaniu, raporty, kwestionariusze i surowe dane mona znale na stronie internetowej http://www.diagnoza.com). Kolejnym badaniem pozwalajcym analizowa zwizek midzy korzystaniem z technologii informacyjno-komunikacyjnych a postawami politycznymi jest World Internet Project. Edycja polska tego badania bya realizowana metod CAPI (computer assisted personal interview) w 2010 i 2011 roku na losowo-kwotowej prbie 2 tysicy Polakw w wieku 15 i wicej lat, odpowiadajcej pod wzgldem pci, wieku, wyksztacenia, wielkoci miejscowoci zamieszkania i wojewdztwa strukturze mieszkacw Polski w wieku 15 i wicej lat. World Internet Project jest midzynarodowym przedsiwziciem badawczym, ktrego celem jest okrelenie spoecznych, politycznych i ekonomicznych skutkw wykorzystania Internetu i innych nowych technologii. Badania sondaowe w ramach tego projektu s obecnie prowadzone w ponad dwudziestu krajach. Na potrzeby niniejszego opracowania analizowano rwnie sonda, jaki na zlecenie Instytutu Spraw Publicznych wykonaa rma SMG/KRC. W ramach omawianego projektu w czerwcu 2012 roku przeprowadzono w Warszawie zogniskowane wywiady grupowe (focus group interview) z modzie i studentami w wieku od 15 do 25 lat. Tematyka wywiadw, realizowanych wedug opracowanego wczeniej scenariusza, obejmowaa pogldy badanych na temat demokracji, postrzegania politykw i zaangaowania w sprawy publiczne, a take wyborw i kampanii wyborczych. Jednym z celw bya identykacja podstawowych przeszkd w udziale modego pokolenia w wyborach. Uzyskane podczas wywiadw opinie i pomysy byy istotne dla zrozumienia wynikw analizowanych bada ilociowych i wypracowania spjnych wnioskw i rekomendacji na przyszo.
POSTAWY WOBEC DEMOKRACJI I ZAANGAOWANIE W SPRAWY PUBLICZNE
Modzi ludzie (w wieku od 18 do 24 lat) stanowi jedn z najbardziej biernych politycznie grup obywateli. Badania opinii publicznej wykazuj, e znaczna cz modziey nie wyraa zainteresowania kwestiami publicznymi. Uwanie obserwuje to, co si dzieje na scenie politycznej, jedynie 14% modych Polakw. Najwiksza grupa modziey (40%) swj poziom zainteresowania polityk okrela jako redni i przyznaje, e zwraca uwag jedynie na najwaniejsze kwestie polityczne1.
Ilustracja 1. Zainteresowanie modziey polityk rdo: Modzie 2010, Opinie i Diagnozy, nr 19, Centrum Badania Opinii Spoecznej, Warszawa 2011, s. 59.
Od wielu lat poziom zainteresowania polityk wrd modziey utrzymuje si na zblionym niskim poziomie. We wszystkich latach, w ktrych prowadzono badania dotyczce modziey i polityki, modzi ludzie najczciej deklarowali, e ledz jedynie najistotniejsze wydarzenia. Postaw t prezentowao od 52% (1996 rok) do 38% badanych (2003 rok). Przez lata jedynie od 3% do 4% modych ludzi deklarowao bardzo due zainteresowanie tym, co dzieje si w polityce.
1 Modzie 2010, Opinie i Diagnozy, nr 19, Centrum Badania Opinii Spoecznej, Warszawa 2011.
12 WYBORCA 2.0
Jak okreliby (okreliaby) swoje zainteresowanie polityk? Bardzo due uwanie, szczegowo ledz prawie wszystko, co si dzieje w polityce Due do uwanie ledz to, co si dzieje w polityce
Tabela 1. Poziom zainteresowania modych Polakw polityk (w %) rdo: Modzie 2010, Opinie i Diagnozy, nr 19, Centrum Badania Opinii Spoecznej, Warszawa 2011, s. 59.
Badania statutowe Centrum Badania Opinii Spoecznej kwiecie 1996 roku 3 grudzie 1998 roku 3
Badania Krajowego Biura do spraw Przeciwdziaania Narkomanii grudzie padziernik 2003 roku 2008 roku 3 4 listopad 2010 roku 4
14 52 18 13 0
8 42 23 23 1
10 38 21 25 3
9 39 20 27 2
10 40 17 27 2
rednie ledz jedynie gwne wydarzenia Nike, niewielkie czsto umykaj mojej uwadze nawet wane wydarzenia adne waciwie mnie to nie interesuje Okrelibym (okreliabym) to inaczej
Wiele modych osb podkrela, e do polityki zniechcaj je nieuzasadnione ktnie i spory midzy politykami oraz zajmowanie si problematyk zastpcz. Niezalenie od poziomu zainteresowania kwestiami publicznymi, modziey nie podoba si podejmowanie wci tych samych, nieistotnych z ich punktu widzenia tematw (badani wymieniaj kwestie zwizane z katastrof smolesk, krzyem w przestrzeni publicznej, legalizacj marihuany czy spory o Euro 2012). Znaczna cz modziey oczekuje merytorycznej debaty i konkretnych dziaa z wanych dziedzin, jak emerytury, szkolnictwo, sprawy lokatorskie. Jest to ciekawe w porwnaniu ze stereotypowym obrazem, wedug ktrego modzie niechtnie podejmuje tak problematyk, a skupia si wanie na tematach okrelanych jako zastpcze.
Post awy wobec demokracji

Stosunek przedstawicieli modego pokolenia do demokracji
nie jest jednoznaczny. W dotychczasowych badaniach ilociowych, przeprowadzanych midzy 1994 a 2010 rokiem, na pierwszy plan najczciej wysuwaa si postawa prodemokratyczna i ambiwalentna2.
2 Ibidem.
MODE POKOLENIE WOBEC PROCEDUR DEMOKRATYCZNYCH 13
Demokracja ma przewag nad wszelkimi innymi formami rzdw Niekiedy rzdy niedemokratyczne mog by bardziej podane ni rzdy demokratyczne Dla osb takich jak ja nie ma w gruncie rzeczy znaczenia, czy rzd jest demokratyczny, czy te jest niedemokratyczny Trudno powiedzie 1994 rok* 1998 rok* 2003 rok** 2008 rok** 2010 rok**
Ilustracja 2. Przekonania modych Polakw o demokracji rdo: Modzie 2010, Opinie i Diagnozy, nr 19, Centrum Badania Opinii Spoecznej, Warszawa 2011, s. 43.
* badanie statutowe Centrum Badania Opinii Spoecznej ** badanie Krajowego Biura do spraw Przeciwdziaania Narkomanii
Modzi ludzie jednoczenie nie s zadowoleni ze sposobu, w jaki demokracja funkcjonuje w Polsce. W 2010 roku a 61% modziey wyraao swoj dezaprobat dla polskiej demokracji. Wikszo modych ludzi uwaa, e politycy niezalenie od tego, co mwi i tak dbaj jedynie o wasne interesy, ponadto nie interesuj si opini wyborcw3. Uwaa si, e modzie zapomina o demokracji, pastwie i wsplnocie, nastawia si za na indywidualny rozwj i sukces zawodowy. Pojawiaj si opinie, e modzi nie rozumiej demokracji, nie wiedz, czym ona naprawd jest. Skd modzi maj wiedzie, e demokracja to co innego ni gosowanie raz na cztery lata? Demokracji naley uczy przez przekazywanie, jakie s jej skutki dla ycia spoecznego, i porwnywanie tego z konsekwencjami innych systemw. Trzeba tak nauczy demokracji, eby mona byo przetrwa okresy, gdy pokazuje ona swoj najbardziej odraajc twarz: kompromitacj parlamentu, partii, rzdu. Nawet najgorsze zachowania posw nie zniechc wtedy modych Polakw do demokracji uwaaa profesor Hanna wida-Ziemba4. Przekonanie o tym, e demokracja to lepszy system rzdw ni kady inny, podziela dwie trzecie osb w wieku od 18 do 24 lat. Analizy danych z bada Polskiego Generalnego Studium Wyborczego pokazuj, e stwierdzenie to jest rwnie popularne wrd osb modych jak wrd wszystkich Polakw. Rnice midzy osobami w wieku od 18 do 24 lat a ogem Polakw w badaniach Polskiego Generalnego Studium Wybor-
3 Ibidem. 4 Uczniowie plecami do demokracji http://wiadomosci.gazeta.pl/kraj/1,34308,2500544.html [dostp: 17 lipca 2012 roku].
14 WYBORCA 2.0
czego nie byy wiksze ni okoo trzech punktw procentowych. Tendencja ta utrzymuje si niezmiennie przynajmniej od 2001 roku. W ostatnich latach znacznie zmalaa grupa osb dopuszczajcych przekonanie, e niekiedy rzdy niedemokratyczne mog by bardziej podane ni demokratyczne. Jeszcze w 2005 roku takich osb byo cakiem sporo. Poczwszy od bada zrealizowanych w 2007 roku, ich odsetek jest wyranie mniejszy. Jednoczenie jednak najmodsi Polacy s obecnie jedn z grup czciej dopuszczajcych tak moliwo.
70% 60% 50%
Ilustracja 3. Odsetek osb zgadzajcych si z tez, e niekiedy rzdy niedemokratyczne mog by bardziej podane ni demokratyczne rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych Polskiego Generalnego Studium Wyborczego.
40% 30% 20% 10% 0% 1825 2631 3240 4150 5164 65+
2001 rok 2005 rok 2007 rok
wiek respondentw
Powysze ustalenia znajduj czciowe odzwierciedlenie w przeprowadzonych przez nas badaniach jakociowych. W obu podgrupach wiekowych, na jakie podzielilimy respondentw (od 16 do 19 i od 20 do 24 lat), zasady dziaania demokracji z pewnoci nie s do koca zrozumiae i budz wiele wtpliwoci, demokracja jednak wci jest odbierana jako najlepszy z moliwych systemw. Mimo burzliwych dyskusji, aden z uczestnikw przeprowadzonych przez nas wywiadw nie zamieniby jej ostatecznie na inny ustrj polityczny, ale niemal wszyscy potrali wymieni jej wady. Byy to przede wszystkim: brak bezporedniego wpywu na rzeczywisto, problemy z odwzorowaniem reprezentacji politycznej, zbyt bliski zwizek polityki z mediami, nieadekwatno nansowania partii politycznych, zwaszcza za niska wiadomo polityczna wyborcw przy jednoczesnej nieodpowiedzialnoci politykw. Demokracja, jak si wydaje, jest postrzegana dualistycznie jako wzgldnie autonomiczna sfera wartoci, ktre niekoniecznie s realizowane zgodnie z oczekiwaniami spoecznymi. Podkrelano szczeglnie uwarunkowania wynikajce z szerszego wymiaru polityki midzynarodowej, historii i kultury.
Postawy modziey wobec demokracji s zatem postawami warunkowymi i bardzo czsto sprowadzaj si do rnych wariantw sformuowania tak, ale... lub wynikaj z dostrzegania braku sensownej alternatywy: Patrzc na wszystkie ustroje, to kady ma jakie plusy i minusy, nie ma ustroju idealnego, ktry pasowaby kademu. Przed dalsz analiz postaw modych wyborcw warto zaznaczy, e demokracja (utosamiana ze zbiorem nadrzdnych i do oglnych zasad prawnych i spoecznych) zostaa przez respondentw stosunkowo atwo oddzielona od polityki (sfery czynnoci podejmowanych przez sprofesjonalizowanych aktorw spoecznych, ktrzy d do zaspokojenia potrzeb zarwno ogu, jak i wasnych). Ponadto te same cechy demokracji i polityki potray by w trakcie wywiadw waloryzowane i pozytywnie, i negatywnie. Moe to w pewnej mierze wynika ze stosunkowo niskiego poziomu wiadomoci spoecznej i politycznej czci naszych respondentw, ale wypowiedzi bardziej dowiadczonych i zaangaowanych rozmwcw pozwalaj sdzi, e przyczyn wtpliwoci, jakie budzi dziaanie demokracji, jest jej gboko ambiwalentny charakter, lecy u podstaw jej wdraania.
Cechy pozytywne i nadzieje wobec demokracji
W interesujcej nas grupie wiekowej pozytywne cechy demokracji potrali poda jedynie starsi respondenci (od 20 do 24 lat), a wic rzeczywista grupa modych wyborcw. To rwnie oni szukali cech negatywnych poza samym ustrojem, wskazujc postsocjalistyczn mentalno spoeczestwa i system ekonomiczny: W Polsce mamy demokracj parlamentarn przy wolnym rynku, to warto podkreli. Mnie taki ustrj nie odpowiada, ale demokracja mi odpowiada. Nie chodzi o sam ustrj, ustrj nie jest zy, a o mentalno ludzi. Inni badani zwracali uwag na brak wiadomoci dobra wsplnego, bierno obywateli i niewyksztacenie si spoeczestwa obywatelskiego, bdce spucizn socjalizmu. Wartoci postrzegane pozytywnie to wolno i powszechno wyboru (a w konsekwencji motywujca do dziaania odpowiedzialno, jak bierze na siebie wyborca), wpyw na rzeczywisto spoeczn (nawet jeli jest poredni), ochrona praw mniejszoci.
16 WYBORCA 2.0
W demokracji jest moliwo wyboru, to zaley od ludzi, to jest pewna odpowiedzialno. Jeeli mamy moliwo wyboru, to musimy zastanowi si, na kogo ten gos oddamy. Sama demokracja jest dobrym ustrojem, jeeli jest chronione prawo mniejszoci. Demokracja teoretycznie zakada, e bdzie ono chronione decyzja wikszoci jest wana, ale jednoczenie chronimy interesy maej grupy. Demokracja jest postrzegana pozytywnie rwnie przez cechy drugorzdne lub lece poza ni sam. Respondenci ze starszej grupy wiekowej zauwaali, e na pozytywny wizerunek demokracji wpywaj nie tyle konstytutywne dla niej wartoci, nalece do sfery politycznej, ile wartoci nalece do porzdku etycznego: Mwimy, e demokracja jest super dlatego, e wystpuje w krajach najbardziej cywilizowanych, gdzie szanuje si prawa czowieka. Mwic, e demokracja jest dobra, tak naprawd mwimy, e szanowanie praw czowieka jest dobre. Niezalenie od krytyki ksztatu wspczesnej polskiej demokracji (o czym bdzie mowa w dalszej czci niniejszego raportu), respondenci wyranie podkrelali zbawienny wpyw, jaki moe ona mie na rozwj spoeczestwa obywatelskiego i podniesienie jakoci ycia politycznego: Myl, e nie mamy a tak le. Nie mamy a tylu powodw do narzekania. Demokracja w Polsce jest na tyle moda, e to powinno si rozwin. I klasa polityczna te powinna si polepszy. Wydaje mi si, e nasza demokracja nie jest pozbawiona wad, ktre udao si zwalczy na Zachodzie, ale nie moemy zapomina o tym, e to bardzo moda demokracja, dwudziestotrzyletnia. Zjawiska, ktre na Zachodzie funkcjonuj ju od dziesicioleci, u nas dopiero zaczynaj si wykluwa. Na przykad podstawy spoeczestwa obywatelskiego. Przypisywanie negatywnych cech demokracji krtkiemu okresowi jej rozwoju potwierdza oglnie pozytywny stosunek do niej w wymiarze normatywnym. Jednoczenie nie wyklucza to krytyki wymiaru jej realizacji i dostrzegania sprzecznoci oraz zagroe.
Cechy negatywne i zagroenia
Jednym z najistotniejszych ogranicze demokracji w oczach modziey okaza si brak bezporedniego wpywu na rzeczywisto:
Uwaam, e oglnie [jest] dobrze, e mamy prawo wasnego wyboru, ale myl, e troch ten system mona by zmieni, bo jest to jakie zamydlanie nam oczu tym wolnym wyborem. To nie jest tak, e moemy wybra, co chcemy, bo sporo rzeczy si dzieje poza nami. Wybieramy ludzi, ktrzy nie myl tak samo jak my, potem oni decyduj. Czsto jest tak, e nawet jak kogo wybierzemy, to pniej narzekamy na to, bo ich cele rni si od naszych. Niby demokracja, niby nasz wybr, ale i tak wiele rzeczy dzieje si poza nami. Krytyce podlega tutaj nie tylko poredni system reprezentacji spoecznej, ale take pojawiajce si w innych wypowiedziach niezadowolenie z braku kontroli politykw i brak wpywu na ich dziaania w okresie midzy wyborami. W rozmowach o systemie demokratycznym duo wtpliwoci wzbudziy (nie dla wszystkich jasne) procedury nansowania partii politycznych i bezporedni zwizek polityki z mediami. Ogromne nakady pienine na kampanie wyborcze s traktowane jako czynnik perswazyjny, znacznie uatwiajcy utrzymanie lub przejcie wadzy (inicjatywy politycznej). Wynika z tego ukryte przewiadczenie i zarazem obawa o przemonej sile mechanizmu propagandy politycznej: im czciej i bardziej intensywnie s propagowane jakie idee czy pogldy grupy politykw, tym mocniejszy jest ich wpyw na opini publiczn. Wraz z problemem propagandy i manipulowania wyborcami unaocznia si lk przed populizmem. Partie, ktre ju s na scenie politycznej, maj atwiejsze nansowanie i to uniemoliwia [dostanie si na scen] innym partiom. Powinno si utrudnia wydawanie pienidzy na promocj, cho to pewnie niemoliwe, nie wiadomo, czy to jest dobre. Mona by na przykad zrobi tak, by w kadej gminie byy wybory w innym terminie, wtedy w oglnopolskiej telewizji nikogo nie byoby sta, by pokazywa twarze, eby tylko w jednej gminie zagosowali. Scena polityczna, o ktrej mowa w jednej z wypowiedzi, jest jednoczenie scen medialn przede wszystkim przestrzeni telewizji, prasy i serwisw internetowych. I to nie tylko w wydaniu publicystycznym. Respondenci zwracaj uwag, e polityka ma stae, przypisane jej miejsce w dziennikach telewizyjnych, na pierwszych stronach gazet i w jedynkach najwikszych portali informacyjnych. W formie afer i skandali pojawia si take w sekcjach rozrywkowych i mediach spoecznociowych.
18 WYBORCA 2.0
Ponadto istotne, a niekiedy po prostu popularne wiadomoci same odnajduj odbiorcw. W obu grupach niezalenie od siebie dostrzegano problemy niskiej wiadomoci politycznej wyborcw i niekiedy skrajnej nieodpowiedzialnoci politykw, proponujc jednoczenie rozwizanie polegajce na ograniczeniu prawa wyborczego zarwno czynnego, jak i biernego. Po burzliwych debatach uczestnicy dochodzili jednak do wniosku, e byoby to sprzeczne z sensem demokracji. Nie jestem zadowolony kady moe decydowa tylko o sobie, a jeli mamy ustrj demokratyczny, to decyduj nie tylko o sobie, ale te o wszystkich innych. Zawsze tum bdzie da czego, a nie zawsze bdzie to dobre. Przecitny czowiek wie o polityce niewiele. Powinni o najwaniejszych sprawach decydowa ci, ktrzy si tym zajmuj i co o tym wiedz. Gos osoby wyksztaconej powinien liczy si bardziej? Moim zdaniem, tak, powinien liczy si bardziej ni osoby, ktra nie ma wyksztacenia. Chodzi o wiedz czysto dotyczc ustroju, sposobw rzdzenia, kwestii zwizanych z polityk, rzdzeniem. Uwaam, e wyksztacenie nie powinno mie adnego znaczenia. To, e kto nie ma papierka, nie znaczy, e nie moe wybra sobie przyszoci w naszym kraju. Dobrze by byo, gdyby by jaki cenzus, ale wyksztacenie nie powinno by tym czynnikiem, bo w naszych czasach jest to troch dyskusyjne. Nie jest tak trudno zrobi licencjat i mie wyksztacenie wysze, a wielu ludzi, ktrym nie udao si skoczy adnych studiw, moe mie o wiele wiksz wiedz ni kto, kto skoczy jakie tam studia. Moe jaki test przed wyborami? Ale, z drugiej strony, zaburza to troch ide demokracji, w ktrej wszyscy maj prawo gosu.
W i zerunek polityki i politykw

Niezalenie od poziomu zainteresowania sprawami publicznymi, politycy i partie polityczne nie ciesz si dobr opini wrd modziey. Modzi ludzie nie maj zaufania do politykw. Uwaaj take, e nie speniaj oni obietnic i oczekiwa, a w swoich dziaaniach kieruj si tylko wasnym interesem. Nie zajmuj si sprawami istotnymi dla spoeczestwa, ale wci podejmuj tematy zastpcze. Wikszo osb (77%)
uwaa, e gwnym celem ugrupowa politycznych jest zdobycie wadzy, a take czerpanie osobistych korzyci przez przywdcw. Tylko nieliczni s zdania, e partie reprezentuj ich interesy (7%) lub podkrelaj, jakie kwestie s wane i w jakim kierunku naley zmierza (6%). Modzie zdaje sobie jednak spraw, e wizerunek politykw w bardzo duym stopniu zaley od mediw, od tego, w jaki sposb ich przedstawiaj i w jaki sposb oni sami si w nich kreuj. Wiele osb przyznaje, e chciaoby pozna prawdziwe oblicze politykw, ale zdaje sobie spraw, e nie sprzeda si to w mediach.
Ilustracja 4. Odsetek odpowiedzi na pytanie ankiety Czym zajmuj si polskie partie polityczne? rdo: Modzie 2010, Opinie i Diagnozy, nr 19, Centrum Badania Opinii Spoecznej, Warszawa 2011, s. 48.
Wizerunek politykw i partii politycznych wrd modych Polakw nie jest dobry. Zdecydowana wikszo respondentw uwaa, e politycy bez wzgldu na grnolotne deklaracje w praktyce dbaj wycznie o wasn karier (ilustracja 5). Same dziaania politykw s oceniane w duej mierze negatywnie. Stereotypowy polityk jest majtnym (wci jeszcze) mczyzn, pasywnym w sprawach publicznych, stale jednak zabiegajcym o rozgos. Jest ktliwy, toczy agresywne dyskusje i kieruje si interesem wasnym lub grupy spoecznej, ktrej jest czonkiem moe to by parta polityczna, ale take wsplnota ssiedzka. To jest pewien stereotyp, wiadomo, e nie kady jest taki, ale taki wizerunek buduj media. My, ogldajc to, nie mamy innego przykadu, tylko wizerunek czowieka, ktry wchodzi do sejmu, siada i si wydziera.
20 WYBORCA 2.0
Problem jest taki, e tych, ktrzy zajmuj si czym istotnym, pracuj, nie wida. Gwna praca ustawodawcza odbywa si w komisjach i podkomisjach, a pokazywana jest tylko debata na sali parlamentarnej, gdzie jedni przekrzykuj drugich. Std to ze zdanie o politykach. Posw jest 460, a zna si moe poow, nawet nie. [Politycy] dziaaj demagogicznie, to jest chyba gwny trend. S strasznie daleko od spoeczestwa, zatopieni we wasnym sosie, koniktach.
70 wikszo politykw niezalenie od tego, co mwi, tak naprawd dba tylko o swoj karier partie s zainteresowane wycznie zdobywaniem gosw obywateli podczas wyborw, nie interesuj si jednak ich opiniami zwykli obywatele nie maj wpywu na to, co robi rzd w Polsce podczas wyborw gosujcy maj szans dokonania rzeczywistego wyboru partie polityczne reprezentuj interesy i pogldy obywateli
odsetek osb, ktre zdecydowanie zgadzaj si z dan opini
60
50
40
30
Ilustracja 5. Pogldy modziey o politykach i partiach rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Modzie 2010, Opinie i Diagnozy, nr 19, Centrum Badania Opinii Spoecznej, Warszawa 2011, s. 51.
20
10
wikszo politykw to ludzie, ktrzy chc co zrobi dla dobra ogu 1998 rok 2003 rok 2008 rok 2010 rok
Dua cz respondentw uwaa rwnie, e partie s zainteresowane obywatelami i tym, co maj oni do powiedzenia, wycznie w czasie wyborw, w zwizku z tym zwykli obywatele nie maj wpywu na to, co robi rzd. Takie przekonania przekadaj si na brak zaufania do politykw. Doskonaym przykadem jest wypowied jednego z badanych: Taki burmistrz u nas w miecie siedzi ju trzeci kadencj na swoim stoeczku, na ciepej posadzie, i tak naprawd rednio go interesuje, co si dzieje w yciu szarego czowieka. Warto rwnie zauway, e negatywne pogldy o politykach i partiach upowszechniy si w ostatnich latach. Pod koniec poprzedniej dekady wizerunek podmiotw politycznych by wrd modziey wyranie lepszy ni jest obecnie. Znacznie istotniejsz konsekwencj przedstawionych tutaj opinii dotyczcych politykw wydaje si to, e jedynie 30% modych ludzi
jest przekonanych, e podczas wyborw gosujcy maj szans dokonania rzeczywistego wyboru. Tylko kilka procent zdecydowanie wierzy, e partie reprezentuj interesy i pogldy obywateli i e politycy chc co zrobi dla dobra wsplnego. Nigdy nie widziaam, eby kamera pokazywaa, jak jaki polityk ciga garnitur, ubiera si w dres i idzie komu pomc. Robi co, a nie tylko siedzi i udaje, e zmienia wiat. Brak wiary w politykw i przekonanie, e wybory nie maj zbyt wielkiego znaczenia, znajduje potwierdzenie rwnie w wynikach bada Polskiego Generalnego Studium Wyborczego. Osoby w wieku od 18 do 25 lat zdecydowanie rzadziej ni starsi Polacy s przekonani, e to, kto rzdzi, ma due znaczenie.
60% 50,3% 50% 42,9% 40% 31,7% 30%
Ilustracja 6. Odsetek osb przekonanych, e to, kto rzdzi, ma due znaczenie z podziaem na grupy wiekowe rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych Polskiego Generalnego Studium Wyborczego, 2007 rok.
43,4%
45,3%
44,1%
20%
10%
0% 1825 2631 3240 4150 5164 65+ wiek respondentw
Uczestnicy badania fokusowego w obu grupach wiekowych wyranie podkrelali zaleno midzy polityk a mediami. Wizerunek politykw jest uwarunkowany czstotliwoci i sposobem przedstawiania ich w mediach oraz technikami, za pomoc ktrych sami si w nich kreuj. Zwizek jest tak cisy, e na pytanie o zainteresowanie polityk respondenci zaczli spontanicznie opowiada o czytanych przez siebie gazetach i czasopismach (na przykad Gazeta Wyborcza, Newsweek, Wprost, Krytyka Polityczna), ogldanych stacjach telewizyjnych (TVN 24, Polsat) i suchanych rozgoniach radiowych (Tok FM, Radio Maryja).
22 WYBORCA 2.0
Jednoczenie badani podkrelaj, e dyskusje polityczne koncentruj si przede wszystkim wok tematw zastpczych, a zagadnienia rzeczywicie istotne s pomijane lub przykrywane mniej wanymi sprawami. Cay czas jest to samo, nie skupiamy si na tym, co wane, tylko na katastroe smoleskiej, na tym, e znowu jest pikieta pod sejmem. Nie tym powinnimy si zajmowa obecnie. Politycy zasaniaj teraz te waniejsze kwestie jakimi szopkami. Win za taki stan rzeczy modzie obarcza jednak nie tylko politykw, ale take same media oraz logik ich funkcjonowania i koncentrowanie si na sensacji. W mediach mwi si o aferach, a nie o podpisywaniu jakiej ustawy. Media tutaj duo robi zego, naganiaj to, co mieszne, gupie. To, co wpywa na wiksz ogldalno. Zrobili z polityki show, a nie mona miesza gwiazd TVN z sejmem. Ze zogniskowanych wywiadw grupowych przeprowadzonych z modzie wyania si obraz osb, ktre s politycznie wiadome, ale w mniej tradycyjny sposb, ni zazwyczaj si to okrela. Modzi ludzie maj poczucie zamknicia sceny politycznej zarwno pod wzgldem problemw podejmowanych przez politykw, jak i pod wzgldem osb obecnych w yciu publicznym. Wyraaj rwnie przekonanie, e media podtrzymuj tak sytuacj, w ktrej politycy nie zajmuj si kwestiami kluczowymi dla ludzi modych, poniewa s nakierowani na przekaz medialny, zamiast na rozpoznanie potrzeb swoich wyborcw. Mimo negatywnego obrazu polityki i politykw spora cz osb w wieku od 18 do 24 lat deklaruje, e s partie, ktre dobrze reprezentuj ich pogldy (46% w 2005 roku), lub e s tacy politycy (38% w 2007 roku). Pod tym wzgldem wystpuj pewne rnice w stosunku do troch starszych osb. Szczeglnie interesujce jest nieco rzadsze deklarowanie, e s konkretni politycy reprezentujcy pogldy modego respondenta. Moe to by zwizane z mniejsz wiedz o polityce i osobach, ktre si ni zajmuj. Odpowiedzi na to pytanie pokazuj, e rnice midzy pokoleniami nie s takie due, i nawet jeli modzi s krytycznie nastawieni do partii i politykw, to jednak czsto maj takie ugrupowania, z ktrymi sympatyzuj.
od 18 do 24 lat wszyscy doroli

Ilustracja 7. Odsetek odpowiedzi na pytanie ankiety Czy jaka partia (jaki polityk) dobrze reprezentuje Pana/Pani pogldy? (odcienie oddaj zmieniajce si pytania5) rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych Polskiego Generalnego Studium Wyborczego.
1997 rok
2001 rok
2005 rok
2007 rok
Pr eferencje partyjne niepenoletnich

Nastolatkowie maj odmienne pogldy polityczne ni pozostaa cz spoeczestwa w 2012 roku najczciej popierali Prawo i Sprawiedliwo (z ugrupowaniem tym sympatyzuje 22% modziey). Duym poparciem (18%) cieszy si rwnie Ruch Palikota. Bardzo sabo jest oceniana przez modzie Platforma Obywatelska popiera j jedynie 12% modych Polakw. Prawie co dziesity nastolatek (9%) deklarujcy ch udziau w wyborach popiera Now Prawic Janusza Korwin-Mikkego. Polskie Stronnictwo Ludowe i Solidarn Polsk Zbigniewa Ziobry poparoby jedynie po 2% modziey6. Zupenie inaczej rozkada si poparcie dla partii politycznych wrd dorosych obywateli. Najwicej zwolennikw ma Platforma Obywatelska (27%). Nieco mniej dorosych Polakw (20%) popiera Prawo i Sprawiedliwo. Znacznie mniejsz sympati wyborcw wzbudzaj Sojusz Lewicy Demokratycznej (8%), Ruch Palikota (6%) i Polskie Stronnictwo Ludowe (6%). Solidarna Polska Zbigniewa Ziobry i Nowa Prawica Janusza KorwinMikkego maj po 2% zwolennikw. Odmienne preferencje polityczne modych ludzi nie s zjawiskiem nowym. W 2011 roku w modzieowych wyborach zorganizowanych w ramach akcji Modzi gosuj przez Centrum Edukacji Obywatelskiej wygra Ruch Palikota (36%). Zdecydowanie mniejszym poparciem cieszyy
5 Sposb zadania pytania ulega zmianie. W 1997 roku respondenci byli pytani o to, czy ktra partia jest im bliska, w kolejnych dwch edycjach badania o to, czy ktra partia reprezentuje ich pogldy, a w 2007 roku o to, czy jest jaki polityk, ktry ma podobne pogldy. 6 A. Cybulska, Reprezentatywno partii politycznych. Komunikat z bada, Centrum Badania Opinii Spoecznej, Warszawa 2012, s. 611.
24 WYBORCA 2.0
si: Prawo i Sprawiedliwo (21%), Platforma Obywatelska (20%), Polska Jest Najwaniejsza i Sojusz Lewicy Demokratycznej (po 6%). Cz modych osb poparo rwnie Now Prawic Janusza Korwin-Mikkego (5%) i Polskie Stronnictwo Ludowe (3%)7. I tym razem sympatie polityczne modych ludzi wyglday inaczej ni preferencje dorosych Polakw. W wyborach parlamentarnych w 2011 roku najwicej gosw zdobya Platforma Obywatelska (39%). Poparcie Polakw maj rwnie Prawo i Sprawiedliwo (30%), Ruch Palikota (10%), Polskie Stronnictwo Ludowe i Sojusz Lewicy Demokratycznej (po 8%)8. Badania poczucia reprezentatywnoci partii politycznych pokazuj, e poziom identykacji Polakw z partiami politycznymi nie jest wysoki. Wikszo ugrupowa w niewielkim stopniu jest uznawana za rzecznikw interesw i pogldw wyborcw. Charakterystyka zaplecza spoecznego poszczeglnych partii politycznych potwierdza t opini. Za partie ludzi modych mona uzna Ruch Palikota i Now Prawic Janusza Korwin-Mikkego. Coraz wiksz sympati modych ludzi wzbudza Prawo i Sprawiedliwo9. Sympatie polityczne modych ludzi wskazuj na ich pokoleniow odrbno. Wyrany jest krytyczny stosunek modziey do ugrupowa rzdzcych. Przyczyn tego malejcego poparcia moe by zniechcenie i rozczarowanie dotychczasowymi rzdami, na przykad podpisaniem ACTA. Badania opinii publicznej i wyniki wyborw przeprowadzanych w ramach akcji Modzi gosuj wyranie pokazuj, e modzi ludzie najwiksz sympati darz ugrupowania silnie zideologizowane, majce wyrazisty program polityczny, na ktrych czele stoj charyzmatyczni liderzy.
Prot esty przeciw ACTA

Bardzo interesujcym i do pewnego stopnia symptomatycznym przykadem zaangaowania modych ludzi w sprawy publiczne s protesty przeciwko porozumieniu ACTA, jakie przeprowadzono w Polsce na pocztku 2012 roku tu przed podpisaniem i po podpisaniu przez Polsk
7 Informacja prasowa o wynikach Modzi gosuj 2011! http://www.ceo.org.pl/en/node/8096 [dostp: 17 lipca 2012 roku]. 8 Obwieszczenie Pastwowej Komisji Wyborczej z dnia 11 padziernika 2011 roku o wynikach wyborw do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej zarzdzonych na dzie 9 padziernika 2011 roku (Dz.U. z 2011 r., Nr 218, poz. 1294). 9 A. Cybulska, Reprezentatywno partii politycznych, op. cit., s. 611.
midzynarodowej umowy handlowej dotyczcej obrotu towarami podrabianymi i sposobw walki z naruszeniami wasnoci intelektualnej (ACTA). Pokazay one, e wielu modych ludzi jest skonnych nie tylko zainteresowa si takim tematem, ale take zaangaowa si w celu wyraenia swojej opinii. Same protesty przeciw ACTA w serwisie Facebook zgromadziy w cigu zaledwie kilku dni cznie kilkaset tysicy przeciwnikw tej regulacji. Co wicej, protesty te pokazay, e zaangaowanie to nie musi ogranicza si wycznie do Internetu i e w wikszoci modzi ludzie s rwnie w stanie w obronie wasnych interesw wyj na ulic. W demonstracjach, ktre odbyy si w wielu polskich miastach, nie tylko najwikszych, ogem wzio udzia kilkadziesit tysicy osb. Warto w tym miejscu bliej zbada to, w jakim zakresie protesty przeciw ACTA rzeczywicie przycigny modych ludzi i dlaczego wanie w tej sprawie pojawi si a tak silny protest. Jednoczenie kwestia umowy ACTA jest dobrym przykadem, na ktrym mona przeanalizowa specyk zaangaowania modych ludzi oraz znaczenie i rol nowych technologii. Doskonaym rdem danych jest serwis Facebook, ktry by kluczowym narzdziem wymiany informacji i koordynacji dziaa. Jak powiedziaa jedna z naszych respondentek: Facebook bardzo pomaga w organizowaniu manifestacji i wydarze, z ktrych moe wynikn co wikszego, dyskusje. Gdyby nie Facebook, to ciko byoby to ogarn. Stopie poinformowania nie zaley wycznie od samego faktu korzystania z serwisu. Zaley od grupy znajomych, jeli si ma paru znajomych, ktrzy interesuj si dan kwesti, to zaraz napywaj rne zaproszenia do wydarze, rne grupy, rne posty, std dowiadujemy si wielu rzeczy. Spraw ACTA zainteresowao si wiele osb prawie p miliona internautw zgosio swj udzia w wydarzeniu na Facebooku Nie dla ACTA nie zgadzam si na podpisanie umowy przez Polsk, a informacje o protestach przeciwko temu porozumieniu dotary przynajmniej do 2 milionw uytkownikw. Dziki uprzejmoci administratorw proli Dominik Batorski przeanalizowa dane dotyczce fanw najwikszych stron protestujcych przeciw ACTA na Facebooku. Dwie najwiksze Nie dla ACTA w Polsce i Komentarz usunity przez ACTA zgromadziy odpowiednio ponad 220 tysicy i 180 tysicy fanw, trzecia, nieco mniejsza strona Nie dla ACTA miaa ponad 50 tysicy fanw. Wrd fanw dominowali m-
26 WYBORCA 2.0
czyni na analizowanych fanpage byo ich od 55% (Komentarz usunity przez ACTA) do 62% (Nie dla ACTA w Polsce). Ogromn wikszo stanowia modzie (ilustracja 8). Osb poniej dwudziestego czwartego roku ycia byo od 73% w wypadku najmniejszego ze wspomnianych fanpage do 83% w prolu Komentarz usunity przez ACTA. Tym samym mona zakada, e okoo czterech na pi osb angaujcych si w protesty na Facebooku stanowiy osoby majce do 24 lat. Dodatkowo kilkanacie procent fanw to osoby w wieku od 25 do 34 lat. Starsi zdarzali si jedynie sporadycznie. Wikszo protestujcych to mieszkacy duych miast.
Nie dla ACTA w Polsce Komentarz usunity przez ACTA Nie dla ACTA
Ilustracja 8. Wiek fanw stron z protestami przeciwko ACTA w serwisie Facebook rdo: Na podstawie danych z serwisu Facebook opracowa Dominik Batorski.
1317
1824
2534 wiek fanw
3544
4554
55+
Szczeglnie istotne wydaje si w tym wymiarze ustalenie, dlaczego akurat w tej sprawie modzi ludzie tak mocno zaangaowali si w protesty, nie jest to bowiem grupa zbyt chtna do aktywnego udziau w krajowym yciu publicznym. W Polsce nie byo na przykad popularnego na Zachodzie Ruchu Oburzonych, a jednak protesty przeciwko ACTA byy niezwykle silne, zaskakujc swoj skal zarwno rzdzcych, jak i komentatorw ycia publicznego. W sprawie ACTA modzi ludzie poczuli, e ich interesy s zagroone. Protestowali przeciwko niejawnoci negocjacji warunkw umowy i nieinformowaniu opinii publicznej o planowanych dziaaniach. Demonstranci obawiali si jednak przede wszystkim zagroenia dla swobodnego dost-
pu do Internetu, prywatnoci uytkownikw w sieci oraz wolnoci sowa i innowacyjnoci technologicznej10. Sama groba, e swoboda korzystania z tak wanego dla nich narzdzia zostanie im odebrana, wywoywaa niepokj i bya wystarczajcym powodem do protestw. Zupenie inaczej byo w wypadku Ruchu Oburzonych prawdopodobnie dlatego, e oczekiwania ekonomiczne modziey nie s nadmiernie wygrowane, dodatkowo za percepcja obecnej sytuacji ekonomicznej w Polsce nie wydaje si a tak za jak w innych krajach, gdzie ruch ten jest bardziej popularny. Przede wszystkim modzi Polacy do sceptycznie podchodz do moliwoci wpywu rzdu na popraw ich sytuacji na rynku pracy. Od dawna wiadomo, e rewolucje wybuchaj nie wtedy, gdy sytuacja jest za, ale wtedy, gdy zwiksza si rnica midzy oczekiwaniami a moliwociami ich zaspokojenia. W Polsce umowa ACTA jest odbierana jako prba ograniczenia swobody komunikacji i wykorzystania narzdzia, ktre dla modych Polakw ma kluczowe znaczenie. Obecno Internetu w codziennym yciu jest dla protestujcej modziey zupenie oczywista, a jego nieobecno niewyobraalna. Wedug bada Diagnozy Spoecznej z 2011 roku11, to modzi najczciej i najintensywniej korzystaj z Internetu. Badania World Internet Project z 2011 roku pokazuj, e dla Polakw do trzydziestego roku ycia sie jest najistotniejszym rdem nie tylko informacji, ale take rozrywki. Obecno Internetu jest dla nich czym oczywistym, wielu z nich bowiem nie pamita ycia bez niego. Jest im wic trudno sobie wyobrazi, e korzystanie z sieci miaoby by ograniczone. Pojawienie si groby, e swoboda korzystania z niego zostanie im odebrana, byo jedn z gwnych przyczyn protestw. Protestujcy uwaali, e umowa ACTA jest niekorzystna dla internautw, w najwikszym stopniu skorzystaliby z niej bowiem porednicy, producenci oraz wytwrnie muzyczne i lmowe12. Umowa bya odbierana jako prba ograniczenia wykorzystywania narzdzi, ktre dla modych Polakw maj ogromne znaczenie w yciu, ktre s dla nich nie tylko rdem rozrywki, ale take miejscem pracy i kanaem komunikacji. Dla wielu modych ludzi Internet to jedyna szansa na kontakt z treciami
10 M. Feliksiak, Opinia publiczna o ACTA. Komunikat z bada, Centrum Badania Opinii Spoecznej, Warszawa 2012, s. 211. 11 D. Batorski, Korzystanie z technologii informacyjno-komunikacyjnych, [w:] Diagnoza Spoeczna 2011. Warunki i jako ycia Polakw, red. J. Czapiski, T. Panek, Rada Monitoringu Spoecznego, Warszawa 2011, s. 299327. 12 M. Feliksiak, Opinia publiczna o ACTA, op. cit., s. 57.
28 WYBORCA 2.0
kultury i rozrywk, o czym przekonuje raport Obiegi kultury. Spoeczna cyrkulacja treci13. Opaty za korzystanie z tych treci czsto s dla nich zbyt wysokie. Nie buntuj si z powodu niejasnych perspektyw, zbyt niskich zarobkw czy braku pracy, bo przynajmniej maj Internet. Dziki niemu mog rozwija zainteresowania, swobodnie dociera do treci, jakie ich interesuj. Internet spenia rwnie funkcj przestrzeni spoecznej, w ktrej odnajduj si osoby o podobnych pogldach i zainteresowaniach, czsto w prostszy sposb ni za porednictwem tradycyjnych mediw. Wsplny odruch obrony tej wypracowanej przestrzeni przychodzi atwiej ni innego rodzaju dziaania spoeczne. Jednoczenie zaangaowanie to, nawet jeli bardzo intensywne, ma do krtkotrway charakter (ilustracja 9). Strony zwizane z ACTA w cigu zaledwie kilku dni zyskay ogromn popularno najwiksze zostay polubione przez okoo 200 tysicy osb. Kadego dnia kilkanacie lub kilkadziesit tysicy osb udzielao si na tych fanpage. Aktywno ta zakoczya si jednak niemal rwnie szybko, jak si zacza. Mimo e sprawa umowy ACTA nie bya ostatecznie rozstrzygnita, a kolejne zwizane z ni istotne wydarzenia i deklaracje pojawiay si zarwno w Polsce, jak i w Unii Europejskiej, to zwizana z tym aktywno bya niewielka.
Ilustracja 9. Liczba osb angaujcych si dziennie na poszczeglnych stronach zwizanych z ACTA w serwisie Facebook rdo: Sotrender.com.
Krtkotrwae, ale intensywne zaangaowanie jest bardzo charakterystyczne dla Internetu. Stosunkowo atwo jest rozpowszechni informacj i zebra wiele osb, ktre wyra swoje zainteresowanie i poparcie lub
13 Obiegi kultury. Spoeczna cyrkulacja treci http://substance.io/centrumcyfrowe/obiegikultury [dostp: 17 lipca 2012 roku].
swj sprzeciw. Znacznie trudniej jest jednak znale osoby, ktre bd bardziej aktywne i zaangauj si na duej. atwiej jest rwnie zorganizowa akcje protestacyjne ni dziaania, ktre bd mie charakter pozytywny. Krtkotrwao zaangaowania nie oznacza, e uczestnicy protestu nie wiedz, w jakiej sprawie zabieraj gos. Wprost przeciwnie dziki danym dostpnym w Internecie i komunikacji sieciowej s w stanie byskawicznie wymienia informacje z rnych rde i budowa nawet bardzo szczegow wiedz na dany temat, niejednokrotnie zyskujc przy tym znacznie lepsze rozeznanie ni to, jakim w okrelonym momencie dysponowali urzdnicy pastwowi. Wspomniana krtkotrwao zaangaowania jest w pewnej mierze zwizana z tym, e osb protestujcych przeciwko umowie ACTA nie czy nic poza tym sprzeciwem. Czsto s to ludzie z zupenie rnych rodowisk i o odmiennych celach i pogldach politycznych14. Mimo tych sprzecznoci s w stanie dziaa wsplnie (na przykad organizujc i koordynujc protesty), ale tylko wtedy, gdy ogranicza si to tylko do tej jednej sprawy. Ju nawet podjcie wsplnych dziaa o pozytywnym charakterze moe by trudne ze wzgldu na rne interesy poszczeglnych jednostek. Sprawa ACTA pokazuje, e modzi ludzie s skonni interesowa si i angaowa w wypadku rzeczy, ktre uznaj za wane. S skonni broni swojego interesu i wymaga od wadzy, eby nie dziaaa na ich szkod. Jednoczenie zaangaowanie to ma raczej charakter intensywnych, ale krtkotrwaych zryww czcych ludzi o bardzo rnych pogldach we wsplnym interesie, ograniczajcym si tylko do konkretnej sprawy. Tymczasem zaangaowanie, ktrego wymaga system demokratyczny, ma na og inny charakter. Zakada, e wyborcy mog wyrazi swoje zdanie waciwie tylko raz na cztery lata w momencie wyborw, a w pozostaym okresie ich zdanie jest uznawane za mao istotne i politycy rednio si nim interesuj. Jednoczenie wystpuje jednak oczekiwanie, eby wyborcy interesowali si polityk i tym, co si dzieje w sferze publicznej, tak aby raz na cztery lata mogli odda swj gos wiadomie. W poczeniu z tym, e wielu modych ludzi uwaa, e gos oddany w wyborach nie ma
14 Wystarczy przypomnie, e podczas protestw przeciwko ACTA przed siedzib Komisji Europejskiej przy ulicy Jasnej w Warszawie zebray si tak rne rodowiska, jak sympatycy Unii Polityki Realnej i osoby zwizane z Krytyk Polityczn.
30 WYBORCA 2.0
siy realnego oddziaywania, atwiej zrozumie ich mniejsz motywacj do udziau w gosowaniu.
Konsumpcja mediw
Jedn z podstawowych i jednoczenie najlepiej widocznych rnic midzy osobami modymi a starszymi s odmiennoci w konsumpcji mediw i preferencjach co do wykorzystywanych narzdzi komunikacji. Z tej perspektywy protesty przeciwko umowie ACTA s w pewnej mierze odzwierciedleniem tego, jak bardzo istotn przestrzeni dla modziey jest Internet. Jednoczenie korzystanie z Internetu jest jednym z wymiarw najmocniej rnicujcych osoby modsze i starsze. Cho od kilku lat wzrasta liczba skomputeryzowanych gospodarstw domowych i dostpno Internetu (w 2011 roku ju 73% Polakw miao dostp do sieci w domu15), to jednak siganie po te moliwoci jest mocno zrnicowane ze wzgldu na wiek16. Wrd Polakw w wieku od 16 do 24 lat z Internetu korzysta 93% osb, nieco rzadziej korzystaj osoby w wieku od 25 do 34 lat (85,9%). Innymi sowy w przewaajcej wikszoci modzi ludzie korzystaj z Internetu. Tymczasem wrd osb majcych 50 i wicej lat sieci uywa mniej ni 30%. Najmniej uytkownikw Internetu jest w najstarszej grupie wiekowej (10,6% wrd osb w wieku 65 i wicej lat). Warto jednak zauway, e korzystanie z sieci systematycznie upowszechnia si w kadej grupie wiekowej (ilustracja 10). Coraz wicej osb korzysta take z Internetu bezprzewodowo za porednictwem laptopw, telefonw i notebookw (55% osb w wieku od 25 do 34 lat)17.
15 D. Batorski, Korzystanie z technologii informacyjno-komunikacyjnych, op. cit. 16 Midzy adaptacj a alienacj: Polacy w wieku 50+ wobec Internetu, red. D. Batorski, J.M. Zajc, Koalicja Dojrzao w Sieci, Warszawa 2010. 17 Megapenel PBI/Gemius za czerwiec 2010 http://www.gemius.pl/pl/aktualnosci/2010-0823/02 [dostp: 20 lipca 2012 roku].
10,6
65+
0,9
3,6 2,8
5,8
2011 rok 2009 rok

20,6 29,2
6064 lat
2,8
2007 rok 2005 rok

49,9
7,6
13,7
4559 lat
12,4
21,6
31,7
39,5
2003 rok
75,7
Ilustracja 10. Korzystanie z Internetu w latach 20032011 z podziaem na grupy wiekowe (w %) rdo: D. Batorski, Korzystanie z technologii informacyjno-komunikacyjnych, [w:] Diagnoza Spoeczna 2011. Warunki i jako ycia Polakw, red. J. Czapiski, T. Panek, Rada Monitoringu Spoecznego, Warszawa 2011.
3544 lat
23,4
45,9 35,2
62,1
2534 lat
34,7
59,4 49,2
73,7
85,9
1624 lat
56,1
72,7
76,5
86,8
93,1
Modzi Polacy nie tylko czciej korzystaj z Internetu ni starsi Polacy, ale dodatkowo czyni to znacznie intensywniej. Przecitny uytkownik w wieku od 15 do 24 lat spdza w sieci osiemnacie godzin tygodniowo. Osoby majce 30 i wicej lat uywaj Internetu zdecydowanie krcej (ilustracja 11). Dodatkowo modzi ludzie korzystaj z sieci zdecydowanie bardziej wszechstronnie, wykonujc wicej rnych aktywnoci18.
liczba godzin
Ilustracja 11. rednia liczba godzin powicana w tygodniu przez uytkownikw na korzystanie z Internetu rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych World Internet Project 2011.
1519
2024
2529
3039 wiek respondentw
4049
5059
60+
Czas, jaki uytkownicy Internetu powicaj na korzystanie z zasobw sieci rednio dwie godziny dziennie jest duszy od czasu powicanego na jakiekolwiek inne media. Nawet w wypadku telewizji, medium najbardziej rozpowszechnionego wrd ogu spoeczestwa,
18 D. Batorski, Korzystanie z technologii informacyjno-komunikacyjnych, op. cit.
32 WYBORCA 2.0
redni czas jej ogldania przez modzie wynosi okoo trzynastu godzin w tygodniu. Szczeglnie wrd osb poniej trzydziestego roku ycia korzystanie z Internetu zdecydowanie przewaa nad ogldaniem telewizji, a w grupie wiekowej od 30 do 40 lat czas spdzany na korzystaniu z obu mediw jest na zblionym poziomie. Wykres zaprezentowany na ilustracji 12 przedstawia odsetek osb z danej grupy wiekowej korzystajcych z danego medium przynajmniej dziesi godzin tygodniowo. Wrd osb w wieku od 15 do 24 lat okoo 6070% korzysta intensywnie z Internetu, a jedynie jedna trzecia powica wicej ni dziesi godzin w tygodniu na ogldanie telewizji. W starszych grupach wiekowych intensywnie z sieci korzysta mniej ni poowa badanych.
ogldajcy telewizj ponad dziesi godzin tygodniowo korzystajcy z Internetu ponad dziesi godzin tygodniowo
Ilustracja 12. Odsetek osb, ktre przez ponad dziesi godzin w tygodniu ogldaj telewizj lub korzystaj z Internetu rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych World Internet Project 2011.
odsetek osb w danym wieku
1519
2024
2529
4049
5059
60+
Midzypokoleniowe rnice w preferencjach dotyczcych wykorzystywania rnych mediw i technologii komunikacyjnych wida w odpowiedziach na pytanie o ich istotno. Internet jest uznawany za najwaniejsze medium przez badane osoby do dwudziestego czwartego roku ycia. Co interesujce, na drugim miejscu s wymieniane telefony komrkowe. Wrd osb w wieku od 25 do 30 lat znaczenie telewizji, Internetu i telefonw komrkowych jest na zblionym poziomie. Z kolei w starszych grupach wiekowych ronie znaczenie telewizji, przede wszystkim kosztem Internetu, a wrd seniorw rwnie kosztem telefonw komrkowych.

0%
100% 90% 80% 70% odsetek osb w danym wieku 60%
2% 2%
6% 1%
6% 3%
7% 2%
9% 4%
13% 5%
37%
30%
33%
32%
25%
17%
7%
radio telefon stacjonarny
13% 50% 40% 30% 50% 20% 10% 0% 1519
21% 31% 40% 53% 62% 71%
telefon komrkowy telewizja Internet

Ilustracja 13. Preferowane media i narzdzia komunikacyjne (uznawane za najwaniejsze, a wic takie, z ktrych najtrudniej byoby zrezygnowa) z podziaem na wiek respondentw rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych World Internet Project 2011.
45% 29% 19% 13% 7% 2024 2529 3039 4049 5059 3% 60+
wiek respondentw
Wedug bada World Internet Project, zdecydowana wikszo uytkownikw Internetu (87%) uwaa go za wane rdo informacji. Jednoczenie wikszo internautw oraz osb niekorzystajcych z sieci wysoko ceni rwnie inne kanay pozyskiwania informacji. Dla 92% badanych wanym rdem informacji jest telewizja, okoo 80% respondentw docenia radio i pras, a nieco wicej innych ludzi. Osb, dla ktrych sie jest waniejszym medium pozyskiwania informacji ni inne, jest niewiele. Wrd badanych do dwudziestego czwartego roku ycia dla niecaych 20% uytkownikw inne media s mniej wane ni Internet. W starszych grupach wiekowych odsetek takich osb wynosi kilka procent. Przykuwa uwag znaczna rnica w preferowanych rdach informacji midzy osobami modymi (od 15 do 19 i od 20 do 24 lat) oraz osobami powyej trzydziestego roku ycia. Dla 50% badanych w wieku od 15 do 19 lat Internet jest preferowanym rdem informacji, a tylko 13% respondentw z tej grupy za takie rdo uwaa telewizj. Dla porwnania, w grupie osb od 50 do 59 lat oraz powyej szedziesitego roku ycia odpowiednio 62% i 71% respondentw za preferowane rdo informacji uznaje telewizj. Ta midzypokoleniowa rnica moe wydawa si oczywista, trzeba jednak podkreli, e grupy te yj w pewnym sensie w osobnych medialnych rzeczywistociach. To, co dociera za porednic-
34 WYBORCA 2.0
twem telewizji do ludzi starszych, nie dotrze do ludzi modych. Partie polityczne powinny zatem przywizywa wiksz wag do tego, co dzieje si w Internecie, by moe kosztem inwestycji w spoty wyborcze. Dla modego pokolenia Internet jest zdecydowanie najwaniejszym rdem informacji. W dalszej kolejnoci funkcj t peni telewizja i inni ludzie, a w duo mniejszym stopniu radio i prasa.
5
4,5 ocena istotnoci
4,4
4,4 4,2 4,3 4,2 4,1 4,2 3,9 4,1 4,2 4,2 3,9 4,3 4,1 4,0 4,0 3,9
4,4
4,4
4,1 4 4,1 3,7 3,7
4,0 4,0 3,9 3,9
4,2 4,0 4,2 3,9
3,8 3,8
3,7
3,8
Ilustracja 14. Ocena istotnoci rnych rde informacji rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych World Internet Project 2011.
3,5
3 1519 2024 2529 3039 wiek respondentw 4049 5059 60+
Jednoczenie Internet jest narzdziem komunikacji, ktre znacznie uatwia moliwo wyraenia wasnego zdania, wymian opinii, a take oddolne podejmowanie i organizowanie dziaa zbiorowych. Czy w zwizku z tym tak silna w modym pokoleniu preferencja Internetu jako istotnego medium i rda informacji przekada si rwnie na skonno do wykorzystania go jako narzdzia zabierania gosu w sprawach publicznych? Realizowane w Polsce badania World Internet Project pokazuj, e taka zaleno nie wystpuje. Bardziej skonne do wypowiadania si w sieci s osoby majce do 40 lat, nie wida jednak, aby najmodsi czciej ni inni byli zdania, e Internet jest dobrym narzdziem ekspresji pogldw politycznych czy krytyki dziaa rzdu. Jest to zreszt bardziej oglna zaleno nie wida rnic midzy osobami modymi a troch starszymi. Obie grupy rwnie czsto uwaaj, e ludzie powinni mie swobod w krytykowaniu rzdu w Internecie oraz e uytkownicy powinni mc wyraa swoje opinie i pogldy, nawet jeli s one skrajne.
odsetek osb, ktre zgadzaj si z danym stwierdzeniem
60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%
52 53 48
57 52 41 52
54 55 55 41 44
57 54 51 32
58
52 51 45 35 40
55 50
54 41 38
43 34
43
42 38
28 27 21
1519
2024
2529
4049
5059
60+
Ilustracja 15. Internet jako miejsce wyraania opinii (w %) rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych World Internet Project 2011.
oglnie czuj si komfortowo, mwic to, co sdz na temat polityki zamieszczanie opinii na temat politykw w Internecie jest bezpieczne ludzie powinni mie swobod w krytykowaniu rzdu przez Internet zamieszczanie swoich nawet najbardziej ekstremalnych pogldw w Internecie jest w porzdku rzd powinien kontrolowa Internet bardziej ni robi to do tej pory
Warto przy okazji zauway, e osoby najmodsze w wieku od 15 do 19 lat s nieco mniej skonne do wyraania wasnego zdania na tematy zwizane z polityk ni osoby ze starszych grup wiekowych. By moe wynika to std, e modzi ludzie maj mniej wyrobione zdanie lub s bardziej niemiali w wyraaniu wasnych opinii.
Zaan gaowani e w dziaania spoeczne

Osoby w wieku od 16 do 24 lat s wyranie mniej aktywne spoecznie ni starsi Polacy. Najwyszy poziom zaangaowania w dziaania spoeczne wykazuj osoby z grupy wiekowej od 35 do 65 lat. Nieco wysz aktywno modziey w stosunku do osb w wieku od 25 do 34 lat mona tumaczy wikszym skupieniem tych ostatnich na sprawach rodzinnych i wychowywaniu maych dzieci.
36 WYBORCA 2.0
Ilustracja 16. Aktywno spoeczna w poszczeglnych grupach wiekowych rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Diagnoza Spoeczna 2011. Warunki i jako ycia Polakw, red. J. Czapiski, T. Panek, Rada Monitoringu Spoecznego, Warszawa 2011.
1624
2534
3544
4559
6064
65+
wiek respondentw
Okoo 21% osb modych wykonywao w cigu ostatniego roku prace spoeczne. Do organizacji spoecznych i stowarzysze naley zaledwie 13% badanych. Niewielka jest take grupa osb angaujcych si na rzecz spoecznoci lokalnej. Analizujc te wyniki cznie z opisanym wczeniej zaangaowaniem modziey w protest przeciwko umowie ACTA, warto zauway, e cho w grupie tej trudno o bardziej trwae zaangaowanie, to jednak podejmowanie dziaa zbiorowych w przestrzeni publicznej staje si atwiejsze dziki wykorzystaniu Internetu. Dlatego warto si bliej przyjrze zwizkom w zakresie korzystania z sieci i angaowania si w dziaania spoeczne.
A k t y wno modych a Internet

Wiele bada, midzy innymi Diagnoza Spoeczna, wykazao, e istnieje pozytywny zwizek midzy korzystaniem z Internetu a zainteresowaniem sprawami publicznymi i uczestnictwem wyborczym. Internauci w wikszym stopniu ni osoby niekorzystajce z sieci chtniej bior udzia w dziaaniach na rzecz spoecznoci lokalnej, uczestnicz w zebraniach publicznych i aktywnie dziaaj w rnego typu stowarzyszeniach19. Mimo e jak wynika z danych zaprezentowanych na ilustracji 16 aktywno spoeczna w znacznym stopniu jest zwizana z wiekiem,
19 Ibidem.
to w kadej grupie wiekowej jest ona rwnie wiksza wrd osb korzystajcych z Internetu.
odsetek osb dziaajcych na rzecz spoecznoci lokalnej
Ilustracja 17. Wiek i korzystanie z Internetu a dziaalno na rzecz spoecznoci lokalnej rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Diagnoza Spoeczna 2011. Warunki i jako ycia Polakw, red. J. Czapiski, T. Panek, Rada Monitoringu Spoecznego, Warszawa 2011.
1624
2534
3544
4559
6064
65+
wiek respondentw
Cho modzi Polacy zdecydowanie rzadziej angauj si na rzecz spoecznoci lokalnych, to jednak wrd internautw zaangaowanie jest wiksze. Podobnie jest w wypadku wolontariatu i prac spoecznych. Korzystanie z Internetu jest dla modziey prawie koniecznym warunkiem spoecznego zaangaowania.
odsetek osb wykonujcych prace spoeczne
Ilustracja 18. Wiek i korzystanie z Internetu a wolontariat i prace spoeczne rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Diagnoza Spoeczna 2011. Warunki i jako ycia Polakw, red. J. Czapiski, T. Panek, Rada Monitoringu Spoecznego, Warszawa 2011.
1624
2534
3544
4559
6064
65+
wiek respondentw
38 WYBORCA 2.0
Uytkownicy Internetu czciej ni pozostali badani nale do organizacji i stowarzysze. Co interesujce, rnica ta staje si wyraniejsza wraz z wiekiem respondentw. Dodatkowym czynnikiem powodujcym tak sytuacj moe by to, e korzystanie z Internetu wrd osb starszych w wikszym stopniu jest zwizane z wyksztaceniem.
Ilustracja 19. Wiek i korzystanie z Internetu a czonkostwo w organizacjach i stowarzyszeniach rdo: Opracowanie wasne na podstawie: Diagnoza Spoeczna 2011. Warunki i jako ycia Polakw, red. J. Czapiski, T. Panek, Rada Monitoringu Spoecznego, Warszawa 2011.
odsetek osb bdcych czonkami organizacji i stowarzysze
1624
2534
3544
4559
6064
65+
wiek respondentw
Internauci czciej interesuj si polityk. Moe to wynika z tego, e korzystanie z sieci sprzyja wikszej dostpnoci komentarzy, analiz i informacji politycznych, co pomaga w lepszym zrozumieniu polityki. Uytkownicy sieci czciej ni osoby niekorzystajce z Internetu deklaruj ch wzicia udziau w wyborach (wskazao tak 62% internautw i 50% osb, ktre nie korzystaj z sieci)20. W 2007 roku deklarowana frekwencja wyborcza wrd internautw bya o 8,5 punktu procentowego wysza ni wrd osb niekorzystajcych z sieci21. Tezy te potwierdza zestawienie danych z wyborw w 2010 roku z danymi o korzystaniu z Internetu na poziomie gmin frekwencja wyborcza w pierwszej turze wyborw prezydenckich bya wysza w tych gminach, w ktrych w duym stopniu korzysta si z Internetu22.
20 Portret internauty. Komunikat z bada, Centrum Badania Opinii Spoecznej, Warszawa, luty 2009 roku. 21 Diagnoza Spoeczna 2011. Warunki i jako ycia Polakw, op. cit., s. 323. 22 Wyborca w sieci, red. J.M. Zajc, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2010, s. 1415.
WIEDZA I OPINIE O WYBORACH
Instytut Spraw Publicznych cyklicznie bada wiedz i opinie obywateli na temat wyborw i procedur wyborczych. Wikszo bada wskazuje niewielk wiedz modych ludzi z zakresu problematyki wyborczej. Dotyczy to zarwno podstawowych kwestii, zwizanych z tym, kogo obywatele wybieraj w poszczeglnych wyborach, jak i zagadnie bardziej szczegowych, midzy innymi procedur gosowania. W badaniach przeprowadzonych w sierpniu 2009 roku, a wic dwa miesice po wyborach do Parlamentu Europejskiego, tylko 57% badanych wiedziao, w jaki sposb wybiera si europosw a 21% Polakw sdzio, e s oni wybierani ze swojego grona przez posw i senatorw, 6% uwaao, e wyznacza ich rzd, a 15% nie udzielio adnej odpowiedzi. Mogoby si wydawa, e modzi ludzie, ktrzy uczestniczyli w zajciach szkolnych powiconych Unii Europejskiej, w tym instytucjom i procedurom z nimi zwizanym, powinni by lepiej poinformowani na ten temat. Mimo to tylko 56% najmodszych wyborcw wiedziao, kto wybiera posw do Parlamentu Europejskiego. Pozostali uwaali, e parlamentarzyci wyaniaj ich ze swojego grona (16%), e wyznacza ich rzd (6%) lub e wskazuje ich prezydent (1%). Wrd najmodszych wyborcw a 17% nie udzielio adnej odpowiedzi.
Ogem Wybieraj ich wszyscy Polacy w wyborach Wybieraj ich ze swojego grona posowie i senatorowie Wyznacza ich rzd Wyznacza ich prezydent Trudno powiedzie 57% 21% 6% 1% 15% Grupa wiekowa od 18 do 29 lat 56% 16% 6% 1% 17%
rdo: Badanie TNS OBOP, zrealizowane na zlecenie Instytutu Spraw Publicznych w dniach od 6 do 9 sierpnia 2009 roku na oglnopolskiej, losowej, reprezentatywnej prbie 972 osb dorosych (w wieku 18 lub wicej lat). Tabela 2. Odsetek odpowiedzi na pytanie ankiety W jaki sposb, wedug Pana/Pani wiedzy, s wybierani posowie do Parlamentu Europejskiego?
Przed wyborami samorzdowymi w 2010 roku Instytut Spraw Publicznych bada wiedz Polakw o tym, kogo bd wybiera w najbliszym gosowaniu. Okazao si, e wielu Polakw miao problem ze wskazaniem poprawnej odpowiedzi. Wikszo badanych (61%) wiedziaa, e bd mogli wybiera wjtw, burmistrzw i prezydentw miast, ale liczna grupa Polakw (23%) nie miaa adnej wiedzy na ten temat. Znacznie mniej osb
40 WYBORCA 2.0
byo wiadomych tego, e mog rwnie wybiera czonkw rad gmin, miast i powiatw. O tym, e mog decydowa take o skadzie sejmiku wojewdzkiego, wiedziao jedynie 7% badanych. Wiadomoci dotyczce wadzy samorzdowej s staym elementem w szkolnych programach nauczania, u najmodszych wyborcw mona si wic spodziewa wyszego poziomu wiedzy. Tymczasem najwikszy problem ze wskazaniem, kto bdzie wybierany w wyborach samorzdowych, mieli wanie modzi wyborcy w wieku od 18 do 24 lat (37% badanych wybrao odpowied nie wiem).
wjt / burmistrz / prezydent miasta rada gminy
Ilustracja 20. Odsetek odpowiedzi na pytanie ankiety Kogo bdziemy wybiera w najbliszych wyborach? rdo: Badanie MillwardBrown SMG/KRC, zrealizowane na zlecenie Instytutu Spraw Publicznych w dniach od 30 wrzenia do 6 padziernika 2010 roku na prbie 946 osb dorosych (w wieku 18 lub wicej lat).
61% 28% 20% 18% 7% 5% 1% 23%
rada miasta rada powiatu sejmik wojewdztwa sejm i senat inne nie wiem / trudno powiedzie
Uwaga: W badaniu uwzgldniono specyk struktury wadz samorzdu terytorialnego w Polsce (na przykad gdy respondent pochodzcy z miasta na prawach powiatu wymieni wrd odpowiedzi rad miasta, jego wskazanie zaznaczano rwnie jako rada powiatu i rada gminy).
Znajomo procedur wyborczyc h

Wikszo Polakw (67%) ma wiadomo tego, co naley zrobi, aby gosowa z dala od miejsca zamieszkania osoby te wiedz, e naley pobra zawiadczenie o prawie do gosowania w urzdzie gminy lub miasta i uda si z nim do dowolnego lokalu wyborczego. Najwiksz wiedz na ten temat mieli wyborcy w rednim wieku (od 25 do 59 lat) blisko 70% z nich znao t instytucj. Zdecydowanie najgorzej wypadaj w tym zakresie najmodsi wyborcy. Niewiele ponad 60% osb w grupie wiekowej od 18 do 24 lat wiedziao, e mona gosowa za pomoc zawiadczenia. Wielu z nich byo take bdnie przekonanych, e gosuje si tylko w miejscu staego zamieszkania takiej odpowiedzi udzielio a 20% badanych23.
23 Badanie MillwardBrown SMG/KRC, zrealizowane na zlecenie Instytutu Spraw Publicznych metod CATI w dniach od 28 do 31 maja 2010 roku na oglnopolskiej, losowej, reprezentatywnej prbie 1 tysica osb dorosych (w wieku 18 i wicej lat).
Tymczasem to wanie w tej grupie wiekowej mobilno jest najwiksza, zwaszcza w okresie wakacyjnym.
Grupa wiekowa cznie Nic nie trzeba robi, mona bez adnych formalnoci gosowa w dowolnie wybranym lokalu wyborczym Trzeba pobra zawiadczenie o prawie do gosowania w urzdzie gminy/miasta i z nim mona gosowa w wybranym lokalu wyborczym Trzeba uzyska owiadczenie dwch wiadkw, e jest si zmuszonym gosowa poza miejscem staego zamieszkania Mona gosowa tylko w miejscu staego zamieszkania Nie jest to problem, poniewa mona gosowa przez Internet Nie wiem/trudno powiedzie 1824 2534 3544 4559 60+
9%
8%
6%
8%
9%
13%
67%
61%
70%
69%
69%
66%
1%
3%
2%
2%
1%
1%
Tabela 3. Odsetek odpowiedzi na pytanie ankiety Czy wie Pan/Pani, co naley zrobi przed najbliszymi wyborami, aby mc zagosowa poza miejscem staego zamieszkania rdo: Badanie MillwardBrown SMG/KRC, zrealizowane na zlecenie Instytutu Spraw Publicznych metod CATI w dniach od 28 do 31 maja 2010 roku na oglnopolskiej, losowej, reprezentatywnej prbie 1 tysica osb dorosych (w wieku 18 i wicej lat).
11% 6% 5%
20% 4% 5%
10% 7% 6%
9% 8% 5%
9% 8% 4%
13% 3% 5%
Uwaga: Respondenci wybierali jedn, ich zdaniem najwaciwsz, odpowied.
Niepokojca jest nieznajomo przez wielu wyborcw terminu wyborw. Przed wyborami parlamentarnymi w 2011 roku waciwy termin przeprowadzenia gosowania znao jedynie 69% Polakw. Pozostali bdnie sdzili, e wybory odbd si innego dnia, cz z nich za wskazywaa nawet, e bdzie mona gosowa w cigu dwch dni. Wrd najmodszych wyborcw w wieku od 18 do 24 lat znajomo terminu wyborw bya jeszcze mniejsza, gdy tylko 63% badanych z tej grupy wiekowej wiedziao, kiedy odbd si wybory parlamentarne. Rwnie istotna jest take znajomo godzin otwarcia lokali wyborczych. Przed wyborami prezydenckimi w 2010 roku tylko 37% badanych wiedziao, e mona gosowa od 6.00 do 20.00, ale a 48% respondentw uwaao, e do lokalu wyborczego mona si uda take po godzinie 20.00. Najgorzej poinformowani s najmodsi wyborcy jedynie 20% osb w grupie wiekowej od 18 do 24 lat znao waciwe godziny otwarcia lokali wyborczych, z kolei 28% z nich wskazao, e w wyborach mona wzi udzia midzy 6.00 a 22.00.
42 WYBORCA 2.0
Tabela 4. Znajomo przez badanych godzin otwarcia lokali wyborczych rdo: Badanie MillwardBrown SMG/KRC, zrealizowane na zlecenie Instytutu Spraw Publicznych metod CATI w dniach od 28 do 31 maja 2010 roku na oglnopolskiej, losowej, reprezentatywnej prbie 1 tysica osb dorosych (w wieku 18 i wicej lat).
Grupa wiekowa cznie Od 6.00 do 20.00 Od 8.00 do 20.00 Od 6.00 do 22.00 Od 8.00 do 22.00 Od 7.00 do 21.00 Nie wiem/trudno powiedzie N= 37% 13% 32% 11% 5% 3% 1000 1824 20% 25% 28% 17% 9% 1% 151 2534 40% 12% 25% 13% 4% 5% 192 3544 33% 13% 37% 10% 5% 2% 163 4559 40% 9% 37% 8% 3% 2% 278 60+ 44% 10% 30% 8% 6% 2% 216
Przed wyborami parlamentarnymi w 2011 roku wiedza obywateli na temat godzin otwarcia lokali wyborczych bya jeszcze mniejsza. O tym, e po wejciu w ycie kodeksu wyborczego lokale wyborcze s czynne od 7.00 do 21.00, wiedziao tylko 17% wyborcw. Podobnie wyglda poziom wiedzy wrd najmodszych wyborcw tylko 16% z nich znao waciwe godziny otwarcia lokali wyborczych. Badania przeprowadzone przed wyborami parlamentarnymi w 2011 roku wykazay, e jedynie 22% Polakw wie, e z procedury gosowania korespondencyjnego mog korzysta wyborcy niepenosprawni i osoby przebywajce za granic. Cz ankietowanych uwaaa, e benecjentami tej instytucji s tylko osoby niepenosprawne (12%), cz za e tylko onierze i marynarze (6%), z kolei 2% badanych twierdzio, e jest to forma gosowania, z ktrej mog korzysta wyborcy powyej siedemdziesitego pitego roku ycia. Wikszo obywateli (58%) w ogle jednak nie znaa tego mechanizmu24. Niewielk wiedz na temat gosowania korespondencyjnego maj wyborcy w grupie wiekowej od 18 do 24 lat tylko 20% z nich wiedziao, e z procedury gosowania przez penomocnika mog korzysta osoby niepenosprawne i przebywajce poza granicami kraju. Wikszo modych obywateli (59%) nie potraa wskaza adnej grupy, dla ktrej jest przeznaczona ta procedura. Powysze dane kontrastuj z ocen wasnego poziomu wiedzy na temat wyborw i prawa wyborczego modych ludzi, wikszo z nich bowiem 58,16% spord tych, ktrzy ju brali udzia w wyborach, i 60,83% tych, ktrzy nie maj jeszcze prawa gosu okrelaa j jako redni25.
24 B. Roguska, J. Zbieranek, Wiedza i opinie Polakw o prawie wyborczym i mechanizmach kampanii. Komunikat z bada, Centrum Badania Opinii Spoecznej, Warszawa 2011, s. 910. 25 M. Rany, Modzi gosuj! Wyniki ankiety przeprowadzonej wrd licealistw z okazji wiatowego Dnia Wyborw w 2012 roku http://www.csw.umk.pl/pobierz.php?id=122 [dostp: 17 lipca 2012 roku].
Mimo niewielkiej wiedzy Polakw, zwaszcza modziey, na temat wyborw, badani nie s przekonani do instytucji zawiadomie o rodzaju wyborw, czasie, miejscu i sposobie gosowania, ktre byyby wysyane poczt do kadego obywatela. Przeciwko temu rozwizaniu odpowiada si 62% ankietowanych. Im modsi respondenci, tym czciej sprzeciwiaj si propozycji wprowadzenia tego rozwizania. Najwiksz potrzeb otrzymywania powiadomie o wyborach wyraziy osoby w wieku powyej 60 lat, osoby z wyksztaceniem podstawowym, emeryci i robotnicy niewykwalikowani pomys ten popara blisko jedna trzecia badanych z tych grup26. Do zdobywania informacji na temat polityki, partii politycznych i wyborw modzi ludzie wykorzystuj gwnie narzdzia internetowe.
Opi ni e o w y borach
Dla starszych obywateli udzia w wyborach to przede wszystkim obywatelski obowizek, cho nie zawsze taka opinia przekada si na uczestnictwo wyborcze27. Z wiekiem jednak pogld ten znacznie si zmienia. Wzicie udziau w wyborach za obowizek uwaa 67% osb w wieku 65 i wicej lat, 55% osb w wieku od 55 do 64 lat, 47% w wieku od 45 do 54 lat, 42% w wieku od 35 do 44 lat, 47% w wieku od 25 do 34 lat i tylko 35% osb w wieku od 18 do 24 lat28. Przed wyborami prezydenckimi w 2010 roku wikszo Polakw (57%) deklarowaa, e jest bardzo mao prawdopodobne, e wyjazd na urlop uniemoliwi im udzia w drugiej turze wyborw. Mona tutaj dostrzec pewn zaleno im starsza grupa wiekowa respondenta, tym mniejsze prawdopodobiestwo, e plany wakacyjne sprawi, e nie wemie on udziau w gosowaniu.
26 K. Grot, A. Niyska, Polacy o wyborach. Raport z bada, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2010, s. 5. 27 M. Czenik, Niestabilno wyborcza w Polsce, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2010, s. 106. 28 Wybory 2011 w badaniach CBOS, Opinie i Diagnozy, nr 21, red. M. Grabowska, Centrum Badania Opinii Spoecznej, Warszawa 2011, s. 153.
44 WYBORCA 2.0
Tabela 5. Odsetek odpowiedzi na pytanie ankiety Gdyby doszo do drugiej tury wyborw prezydenckich, to odbdzie si ona w czasie wakacji, 4 lipca biecego roku. Czy jest prawdopodobne, e ze wzgldu na wyjazd nie bdzie mg Pan (nie bdzie moga Pani) uczestniczy w gosowaniu? rdo: Badanie MillwardBrown SMG/KRC, zrealizowane na zlecenie Instytutu Spraw Publicznych metod CATI w dniach od 28 do 31 maja 2010 roku na oglnopolskiej, losowej, reprezentatywnej prbie 1 tysica osb dorosych (w wieku 18 i wicej lat).
Grupa wiekowa cznie Bardzo prawdopodobne Raczej prawdopodobne Raczej mao prawdopodobne Bardzo mao prawdopodobne Trudno powiedzie Odmowa odpowiedzi 13% 10% 18% 57% 2% 0% 1824 15% 15% 29% 41% 0% 0% 2534 15% 11% 15% 56% 2% 1% 3544 13% 10% 18% 55% 3% 0% 4559 11% 10% 17% 62% 1% 0% 60+ 11% 5% 14% 66% 3% 0%
Liniowa zaleno jest rwnie widoczna midzy grup wiekow badanego a jego skonnoci do rezygnacji z urlopu w celu wzicia udziau w gosowaniu. Im wyborca jest starszy, tym czciej deklaruje, e jest w stanie zrezygnowa z urlopu na rzecz udziau w wyborach. Tylko 6% najmodszych wyborcw byoby w stanie wzi udzia w wyborach kosztem wypoczynku. Zdecydowanie wicej (25%) osb skonnych do rezygnacji z urlopu jest w grupie wiekowej od 45 do 59 lat. Najczciej tak postaw prezentuj najstarsi wyborcy (40%)29.
Ilustracja 21. Skonno do rezygnacji z urlopu w celu zagosowania w wyborach a wiek respondenta rdo: Badanie MillwardBrown SMG/KRC, zrealizowane na zlecenie Instytutu Spraw Publicznych metod CATI w dniach od 28 do 31 maja 2010 roku na oglnopolskiej, losowej, reprezentatywnej prbie 1 tysica osb dorosych (w wieku 18 i wicej lat).
45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% 1824 2534 3544 wiek respondentw 4559 50+
Wikszo wyborcw ma konserwatywne pogldy na temat gosowania poza lokalem wyborczym. Nawet dysponujc innymi moliwociami ni gosowanie tradycyjne, a 72% badanych deklaruje, e nie skorzystaoby z nich. Wrd pozostaych respondentw najwiksz popularnoci cieszy si gosowanie przez Internet poparcie dla tej procedury wyraa 23% obywateli. Najmodsze pokolenie wyborcw rni si pod tym wzgldem od osb starszych, mocno bowiem podkrela potrzeb korzystania
29 Badanie MillwardBrown SMG/KRC, zrealizowane na zlecenie Instytutu Spraw Publicznych metod CATI w dniach od 28 do 31 maja 2010 roku na oglnopolskiej, losowej, reprezentatywnej prbie 1 tysica osb dorosych (w wieku 18 i wicej lat).
z innych dostpnych procedur wyborczych. Tylko 55% badanych w wieku od 18 do 24 lat chciaoby gosowa w lokalu wyborczym, a 40% swj gos oddaoby elektronicznie30. Modzi ludzie s najwikszymi zwolennikami tej procedury gosowania. Ich zdaniem, taka moliwo znacznie uatwiaby udzia w wyborach. Myl, e wtedy byoby prociej, wicej ludzi mogoby zagosowa. PIT te mona byo w tym roku zoy przez Internet. Poza tym, ile papieru si traci na tych wyborach, to jest straszne. Miliard kartek. eby to chocia bya maa broszura. W ogle w kadej dziedzinie, gdzie s potrzebne takie iloci papieru, to mona by to zaatwia przez Internet. Modzi ludzie zdaj sobie spraw, e cho procedura ta jest wygodna, to moe si wiza z ryzykiem wystpowania faszerstw wyborczych. Takie obawy ma 39% najmodszych wyborcw. Najczciej podobne opinie wynikaj z braku wiedzy dotyczcej przebiegu tej procedury i mechanizmw gwarantujcych tajno i bezpieczestwo gosowania. Wybory nie byyby anonimowe. Bo w jaki sposb sprawdzi, czy masz osiemnacie lat? Po numerze dowodu, a jak go wpiszesz, tracisz anonimowo gosowania. Przez to tak dugo mielimy komunizm, bo kady, kto chcia zagosowa na kogo innego ni rzdzcy, musia gdzie pj, a kady to widzia. Zdecydowanie mniejsz popularnoci wrd modych ludzi cieszy si gosowanie korespondencyjne i przez penomocnika. Tylko 22% najmodszych wyborcw chciaoby, aby gosowanie korespondencyjne byo dostpne dla wszystkich obywateli. Nieco wicej, bo 27% osb z tej grupy wiekowej uwaa, e instytucja ta powinna by skierowana do osb majcych trudnoci z poruszaniem si. Wprowadzenia moliwoci gosowania przez penomocnika dla wszystkich wyborcw chciaoby tylko 20% modziey. Znacznie wicej modych ludzi (47%) opowiada si za przeznaczeniem tej procedury dla osb niepenosprawnych i starszych31. Wikszo badanych (65%) uwaa, e w ogle nie ma potrzeby wprowadzania w Polsce dwudniowego gosowania. Jego zwolennicy przekonani o tym, e wszystkie gosowania powinny si odbywa przez dwa dni stanowi 16% respondentw. Nieco mniej liczna grupa ankietowanych
30 B. Roguska, J. Zbieranek, Polacy o uatwieniach w gosowaniu. Komunikat z bada, Centrum Badania Opinii Spoecznej, Warszawa 2011, s. 10. 31 Ibidem, s. 1928.
46 WYBORCA 2.0
(14%) sdzi, e tylko niektre gosowania powinny trwa dwa dni. Na tym tle wyranie odrniaj sie ludzie modzi otwarci na wszelkie uatwienia i udogodnienia. Za wprowadzeniem, przynajmniej w niektrych wyborach, dwudniowego gosowania opowiada si ogem 51% najmodszych badanych (od 18 do 24 lat) oraz 49% uczniw i studentw32.
rda wiedzy o wyborach i ka n d ydatach

Najczciej wykorzystywanym rdem informacji o wyborach i kandydatach jest telewizja. Jako gwne rdo wiedzy o wyborach 63% badanych przez Centrum Badania Opinii Spoecznej we wrzeniu 2011 roku wskazao telewizyjne programy informacyjne i publicystyczne. Na drugim miejscu bya wymieniana prasa za gwne rdo informacji podao j 38% ankietowanych. Mniejsz popularnoci cieszyy si audycje informacyjne i publicystyczne w radiu (26%) i Internet (26%). Informacje od znajomych i czonkw rodziny s wanym rdem wiedzy dla 18% respondentw. Wiece, spotkania wyborcze i indywidualne rozmowy z kandydatami s istotne jedynie dla 3% badanych. Co interesujce, zupenie inne rda informacji o wyborach s wane dla Polakw w grupie wiekowej od 18 do 24 lat. Wiedzy o kandydatach i wyborach w Internecie szuka a 65% modych ludzi. Znacznie mniejsze znaczenie maj dla nich inne rda33.
Z programw informacyjnych i publicystycznych w telewizji Z gazet i czasopism
Ilustracja 22. Gwne rda informacji na temat kandydatek i kandydatw w wyborach do sejmu i senatu (deklaracje z okresu kampanii wyborczej) rdo: B. Roguska, J. Zbieranek, Polacy o uatwieniach w gosowaniu. Komunikat z bada, Centrum Badania Opinii Spoecznej, Warszawa 2011, s. 1928.
Ze spotw, z reklam wyborczych w radiu i telewizji Z Internetu Z audycji informacyjnych i publicystycznych w radiu Od znajomych, czonkw rodziny Z bilbordw, plakatw wyborczych Z wiecw, ze spotka wyborczych Z indywidualnych rozmw z kandydatami (na przykad kiedy odwiedzaj oni wyborcw w domach) W ogle si tym nie interesuj/trudno powiedzie
32 Ibidem, s. 3. 33 B. Roguska, J. Zbieranek, Wiedza i opinie Polakw o prawie wyborczym i mechanizmach kampanii, op. cit., s. 89.
Wedug badania Centrum Badania Opinii Spoecznej Aktualne problemy i wydarzenia, zrealizowanego w listopadzie 2011 roku, a wic ju po wyborach, gwnym rdem informacji o partiach i kandydatach bya wci telewizja, a rnice midzy ni a Internetem byy wiksze ni zidentykowane w badaniu prowadzonym w okresie kampanii wyborczej. A 69% badanych czerpao swoj wiedz z programw informacyjnych i publicystycznych w telewizji, nieco mniej ze spotw i z reklam wyborczych w radiu i telewizji. Dla ponad 40% ankietowanych wanym rdem byy audycje radiowe, rwnie liczna grupa badanych czerpaa informacje o partiach i kandydatach z gazet i czasopism. Na tym tle bardzo sabo wypad Internet zaledwie 24% respondentw korzystao przed wyborami z informacji publikowanych w sieci. Z kolei wedug badania przeprowadzonego przez SMG/KRC dla Instytutu Spraw Publicznych, po informacje o komitetach wyborczych i kandydatach zamieszczone w sieci sigao niecae 27% dorosych Polakw.
Z programw informacyjnych i publicystycznych w telewizji 69%
Ze spotw, z reklam wyborczych w radiu i telewizji
59%
Z audycji informacyjnych i publicystycznych w radiu
41%
Ilustracja 23. Wykorzystanie rde informacji o partiach i kandydatach startujcych w wyborach (deklaracje powyborcze) rdo: Badanie Centrum Badania Opinii Spoecznej Aktualne problemy i wydarzenia, listopad 2011 roku.
Z gazet i czasopism
42%
Z Internetu
24%
Z Internetu jako rda informacji znacznie czciej korzystaj osoby mode. Wyniki przywoywanego badania SMG/KRC pokazuj, e a 43% badanych w wieku od 18 do 24 lat signo po takie informacje przed wyborami, podczas gdy wrd wszystkich uprawnionych do gosowania byo tylko 27% takich osb. Warto zauway, e liczba modziey czerpicej z Internetu informacje o kandydatach i komitetach wyborczych jest wysza ni frekwencja wyborcza w tej grupie. Oznacza to, e spora cz osb, ktre pozyskiway takie informacje z sieci, ostatecznie nie wzia udziau w gosowaniu. Samo zainteresowanie wyborami i startujcymi w nich kandydatami niekoniecznie przekada si zatem na ch oddania gosu.
48 WYBORCA 2.0
wszyscy
Ilustracja 24. Frekwencja wyborcza a korzystanie z Internetu jako rda informacji o kandydatach rdo: Badanie SMG/KRC dla Instytutu Spraw Publicznych, listopad 2011 roku.
osoby w wieku od 18 do 24 lat
frekwencja wyborcza
korzystanie z informacji z Internetu
Wykorzystanie Internetu jako rda informacji o komitetach wyborczych i startujcych kandydatach jest silnie powizane z wiekiem im modsi s wyborcy, tym czciej sigaj do sieci po interesujce ich dane. Co wicej, osoby modsze rwnie czciej polegaj na zasobach Internetu i deklaruj, e znalezione informacje byy przydatne do podjcia decyzji o tym, na kogo powinni odda swj gos.
szuka informacji w Internecie

Ilustracja 25. Internet jako rdo informacji o kandydatach wykorzystywane w poszukiwaniu informacji przed wyborami rdo: Opracowanie wasne na podstawie badania SMG/KRC dla Instytutu Spraw Publicznych, listopad 2011 roku.
znalaz w Internecie informacje przydatne do podjcia decyzji o tym, na kogo powinien gosowa
1624
2534
3544 4559 wiek respondentw
60+
Warto si przyjrze, w jaki sposb modzi Polacy wykorzystuj Internet do poszukiwania informacji o kandydatach. Jest to istotne, gdy sie stanowi medium o bardzo zrnicowanym charakterze. Dla najwikszej grupy osb rdem informacji s portale informacyjne, a take strony mediw lokalnych przed wyborami informacje o kandydatach startu-
jcych w wyborach pozyskiwao z nich 31% osb w wieku od 18 do 24 lat. Dua grupa modziey korzystaa take z portali spoecznociowych. Inne rda informacji byy mniej popularne, wyranie jednak wida wiksz sprawno modszych osb w wykorzystaniu Internetu do wyszukiwania informacji przydatnych przed wyborami. To rwnie przedstawiciele tej grupy znacznie czciej byli w stanie dociera do stron partii i kandydatw. Strona internetowa Pastwowej Komisji Wyborczej i strony obywatelskich kampanii informacyjnych s mniej popularne co wicej, mimo e osoby w wieku od 18 do 24 lat czciej wykorzystuj Internet, to do tych rde sigaj z podobn czstotliwoci co starsi wyborcy.
Ze strony Pastwowej Komisji Wyborczej Z portali informacyjnych i ze stron mediw lokalnych Z portali spoecznociowych Ze stron obywatelskich kampanii informacyjnych Ze stron kandydatw Ze stron partii Z innych rde
Ilustracja 26. rda informacji o kandydatach wykorzystywane w poszukiwaniu informacji przed wyborami
wszyscy osoby w wieku od 18 do 24 lat
rdo: Badanie SMG/KRC dla Instytutu Spraw Publicznych, listopad 2011 roku.
Spord respondentw, ktrzy zadeklarowali, e przed wyborami korzystali z umieszczonych w Internecie informacji o programach i kandydatach, jedynie cz znalaza tam przydatne informacje, pozwalajce zadecydowa, na kogo powinni odda swj gos. Due rnice midzy dostpnoci informacji a jej przydatnoci wystpuj w wypadku portali informacyjnych i stron mediw lokalnych oraz internetowych portali spoecznociowych. Bardziej przydatne do podejmowania decyzji wyborczych byy dla ankietowanych strony internetowe kandydatw oraz ugrupowa (komitetw) i partii politycznych, cho korzystao z nich stosunkowo mniej osb. Jeszcze mniej badanych zagldao na strony internetowe obywatelskich kampanii informacyjnych, ale to wanie oni najczciej uzyskiwali w ten sposb informacje, ktre pomogy im podj decyzj o wyborze konkretnego ugrupowania lub kandydata34.
34 Por. D. Batorski, M. Nagraba, J.M. Zajc, J. Zbieranek, Internet w kampanii wyborczej 2011, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2012.
50 WYBORCA 2.0
AKTYWNO WYBORCZA MODYCH LUDZI
Uczestn ict wo wyborcze

Uczestnictwo wyborcze w grupie najmodszych wyborcw jest najnisze. Uwaa si, e wiek stanowi najwaniejsz zmienn, ktra odrnia wyborcw aktywnych od biernych. Potwierdzaj to badania prowadzone przez Polskie Generalne Studium Wyborcze. Poziom frekwencji jest najwyszy wrd osb w rednim wieku, a najniszy wrd osb modych. Nieco niszy jest take poziom uczestnictwa wyborczego wrd najstarszych wyborcw, co moe by spowodowane zym stanem zdrowia lub trudnociami w dotarciu do lokalu wyborczego. W wyborach parlamentarnych w 2005 roku poziom deklarowanej frekwencji wrd osb w wieku od 18 do 24 lat wynis 50,3%, z kolei wrd osb w grupie wiekowej od 46 do 55 lat by na poziomie 61,2%. rednia dla wszystkich gosujcych powyej dwudziestego czwartego roku ycia wyniosa 54%. Znacznie wiksze rozbienoci w uczestnictwie wyborczym midzy najmodszym pokoleniem wyborcw a starszymi gosujcymi mona zaobserwowa, analizujc rwnie dane z wyborw parlamentarnych przeprowadzonych w pozostaych latach. Najwiksze rnice byy widoczne w wyborach do sejmu i senatu w 1997 roku, gdy rnica w deklarowanej frekwencji wyborczej wyniosa 19,9%, i w 2007 roku, gdy jej poziom rni si o 15,2%35. W 2007 roku we wszystkich grupach wiekowych frekwencja wyranie wzrosa. Zwikszone uczestnictwo wyborcze modych ludzi w wyborach parlamentarnych w 2007 roku stao si wanym tematem w dyskusji publicznej. Zastanawiano si nawet, czy mona oczekiwa trwaych skutkw tego politycznego przebudzenia. Pojawiy si opinie, e w wyborach w 2007 roku modych ludzi moga nakoni do gosowania skierowana do nich kampania spoeczna36 Zmie kraj. Id na wybory37. Badania wykazay jednak, e cho akcja profrekwencyjna dotara do szerokiej grupy odbiorcw, to nie miaa ona znacznego wpywu na uczestnictwo wybor35 Polskie Generalne Studium Wyborcze, 2007 rok. 36 M. Czenik, Partycypacja wyborcza Polakw, op. cit., s. 18. 37 O kampanii tej szerzej bdzie mowa w dalszej czci niniejszego opracowania.
52 WYBORCA 2.0
cze modziey38. Zdaniem profesor Hanny widy-Ziemby, zwikszona aktywno modziey podczas wyborw w 2007 roku nie wynikaa z nagego zainteresowania polityk. Na og modzi ludzie s zajci wasnym rozwojem i swoj karier. Zwikszone zainteresowanie wyborami w 2007 roku byo reakcj na naruszenie wanych dla nich wartoci, jak wolno, tolerancja i prywatno39. Opini t atwo powiza z jedn z teorii wyjaniajcych absencj wyborcz wrd modych ludzi. Mwi ona, e prawdopodobiestwo gosowania zaley od fazy cyklu yciowego, w ktrym obywatel znajduje si w danym momencie. Przed modzie stawia si wymagania dotyczce stabilizacji yciowej, edukacji, zdobycia zawodu i to na tym skupia ona gwnie swoj uwag. Dopiero gdy czynniki te si ustabilizuj, polityka zacznie odgrywa wiksz rol w yciu modych ludzi.
deklarowana frekwencja wyborcza
Ilustracja 27. Deklarowana frekwencja w wyborach parlamentarnych ze wzgldu na wiek wyborcw rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych Polskiego Generalnego Studium Wyborczego.
47,4% 39,7%
50,3%
53,4%
54,0%
od 18 do 24 lat powyej 24 lat
1997 rok
2001 rok
2005 rok
2007 rok
2011 rok
Inni badacze traktuj udzia w wyborach jako przyzwyczajenie. Twierdz, e gosowania mona si nauczy powtarzalno pewnej czynnoci skutkuje wyksztaceniem si nawyku. Mode osoby, ktre nie s w aden sposb przygotowywane do udziau w wyborach, nie wyrabiaj go w sobie. Murray Print, ktry zajmuje si midzy innymi socjalizacj modych wyborcw w Australii, wskazuje, e programy edukacji obywatelskiej w szkoach i organizowanie nieformalnych wyborw, na przykad do samorzdu uczniowskiego, mog mie ogromne znaczenie w ksztatowaniu wartoci obywatelskich i wpywa na partycypacj wyborcz. Wskazuje si ponadto, e udzia w takich programach edukacyjnych moe spra38 Polskie Generalne Studium Wyborcze, 2007 rok. 39 A. Leszczyski, Dlaczego modzi wybrali Tuska, Gazeta Wyborcza, 29 padziernika 2007 roku, s. 20.
wi, e gosowanie stanie si rutynowe na wczesnym etapie ycia. Tez, e prawdopodobiestwo gosowania ronie wraz z wiekiem, prezentuje rwnie doktor Mikoaj Czenik. Uwaa on, e z biegiem lat obywatele staj si coraz bardziej stabilni w swoich zachowaniach wyborczych zarwno w kwestii uczestnictwa, jak i w kwestii absencji40. Niewielkie zainteresowanie modych ludzi wyborami moe wyjania rwnie to, e osoby te czuj si wyczone z polityki. Modzie jest zniechcona do niej, gdy nie znajduje partii, ktra speniaaby jej oczekiwania. Modzi uwaaj, e partie polityczne nie zajmuj si ich problemami nie widzc na scenie politycznej ugrupowania, ktre mogoby ich reprezentowa, nie bior udziau w gosowaniu. Dotychczasowe badania i analizy pozwalaj wycign wnioski na temat uczestnictwa wyborczego modych ludzi w najbliszych wyborach. Znaczna cz modziey zainteresowanej polityk chciaaby gosowa i mie wpyw na sprawy publiczne. Wiele tych osb, kierujc si poczuciem obowizku obywatelskiego lub nadziej na zmian, pjdzie na wybory, ale dua grupa modziey zniechcona brakiem reprezentacji politycznej i koniecznoci gosowania przeciwko komu lub tak zwanym wyborem mniejszego za zostanie w domach i doczy do grona tych, ktrych coraz mniej interesuje polityka. Badania Centrum Badania Opinii Spoecznej wskazuj, e tylko 38% pitnasto-, szesnasto- i siedemnastolatkw skorzystaoby z prawa gosu, gdyby mogli oni wzi udzia w gosowaniu. Nastolatkowie s zdecydowanie mniej zainteresowani gosowaniem nie tylko ni og dorosych Polakw (56% deklarowao udzia w wyborach), ale take ni osoby w wieku od 18 do 24 lat (take 56% modych wyborcw przyznawao, e wzioby udzia w wyborach)41. W kilku niemieckich landach oraz w Austrii szesnastolatkowie maj prawo udziau w wyborach. W niektrych krajach europejskich, przede wszystkim w Wielkiej Brytanii, Norwegii i Finlandii, dyskutuje si nad obnieniem wieku czynnego prawa wyborczego do szesnastu lat. Taka propozycja zostaa rwnie przedstawiona w debacie nad zmian Aktu o wyborach, ktry wyznacza wsplne zasady przeprowadzania wyborw do Parlamentu Europejskiego we wszystkich pastwach czonkowskich. Czsto w obnieniu wieku czynnego prawa wyborczego upatruje si szansy na zwikszenie frekwencji wyborczej, a take na wzbudzenie zacieka40 M. Czenik, Partycypacja wyborcza Polakw, op. cit., s. 19. 41 A. Cybulska, Pokolenie przyszych wyborcw preferencje partyjne niepenoletnich Polakw. Komunikat z bada, Centrum Badania Opinii Spoecznej, Warszawa 2012, s. 1.
54 WYBORCA 2.0
wienia wyborami nastolatkw42. Biorc pod uwag niewielkie zainteresowanie modych ludzi polityk i udziaem w gosowaniu, trudno uzna t propozycj za gwarantujc oczekiwany skutek. Wikszo Polakw negatywnie ocenia propozycj obnienia wieku czynnego prawa wyborczego do szesnastu lat za przyznaniem prawa do gosowania modszym wyborcom opowiada si jedynie 15% obywateli, sprzeciwia si temu 75% badanych. Pozostae osoby zachowuj w tej sprawie postaw ambiwalentn. Co interesujce, w grupie wiekowej od 18 do 24 lat tylko 28% osb popierao propozycj obnienia czynnego wieku wyborczego43.
Sposoby wyboru kandydatw

Modzi ludzie niezalenie od tego, czy interesuj si polityk, czy te uwaaj j za zbdn podkrelaj, e przed wyborami bardzo wane jest zapoznanie si z ofert polityczn: pogldami i programami kandydatw oraz partii politycznych. Zaznaczaj, e bez wiadomoci politycznej, bez choby minimalnej wiedzy o sprawach publicznych, udzia w wyborach staje si zabaw, nie za spenianiem obywatelskiego obowizku czy korzystaniem z przysugujcego prawa wyboru. Wychodz z takiego zaoenia, e si nie interesuj. Jeli si nie interesuj, to nie mam na kogo gosowa, wic nie gosuj, a nie, e id i gosuj nie wiadomo na kogo, tak jak wczeniej, gdy cz modziey zagosowaa na Palikota. Pniej z tego powodu byo due zamieszanie. Trzeba si zastanowi, przygotowa i dopiero wtedy skorzysta z prawa gosu. Wszystko z rozsdkiem. Brak orientacji w sprawach, jakie si tocz na scenie politycznej, czsto skutkuje wybraniem danego ugrupowania dla artu. Modzi uwaaj, e nie jest to postawa godna naladowania, ale wiele osb j prezentuje. Zwracaj przy tym uwag, e powszechno takiego zachowania sprawia, e znaczne poparcie w wyborach zdobywaj partie kontrowersyjne, oceniane jako niemajce szans nawet na wejcie do parlamentu. Czsto dla artu kto wybiera, idzie i myli: A, zagosuj, bo nikt na nich nie zagosuje. Znam takie przypadki ze syszenia, nie bd
42 M. Waszak, J. Zbieranek, Propozycja obnienia wieku czynnego prawa wyborczego do lat 16. Wybrane zagadnienia, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2011, s. 34. 43 Badanie przeprowadzone w dniach od 30 wrzenia do 6 padziernika 2010 roku na prbie 964 Polakw w grupie wiekowej od 18 do 75 lat. Zostao ono zrealizowane w ramach Forum Aktywny Obywatel.
mwia, na jak parti. Nie ma na kogo zagosowa, to wezm sobie t trzeci opcj. I tak si nie dostanie. Czsto spotykan praktyk wrd modych ludzi jest gosowanie negatywne, czyli oddawanie gosu na parti, z ktr wyborca si nie utosamia, ale chce w ten sposb zmniejszy szans na zwycistwo nielubianego przez siebie ugrupowania. Modzie podkrela, e nie jest to najlepszy sposb wyboru kandydata, ale powszechny i stosowany od dawna. Respondenci zaznaczaj, e wynika to gwnie z braku ugrupowa politycznych, ktre odzwierciedlayby pogldy modych wyborcw. Nie wiem, czy warto wybiera mniejsze zo. Jeeli ju naprawd nie bdzie wyboru, jeli doo wszelkich stara, by pozna programy partii, osignicia politykw, i nadal nie bdzie dla mnie opcji, to oddam pust. Albo nie pjd w ogle. Na te pierwsze na pewno chc pj, na te nastpne zobaczymy. Wiem, e chc w jakikolwiek sposb wpywa na to, co si dzieje. Inn czst praktyk zwizan z uczestnictwem wyborczym jest oddawanie niewanych gosw. Modzi podkrelaj, e przyczyn takiej strategii jest niemono znalezienia kandydata, na ktrego chciaoby si zagosowa. Zobaczyem, jacy s kandydaci, znaem mniej wicej program, co ktry klub oferowa, i nie znalazem niczego, co by mnie przekonao. Taka forma gosowania jest traktowana jako jedna z moliwoci wyraenia sprzeciwu wobec zachowania wielu politykw pokazania, e wyborcy zapoznali si z prezentowanymi ofertami politycznymi, ale nie znaleli propozycji odpowiedniej dla siebie. Oddanie niewanych gosw traktuje si jako przedstawienie wasnej opinii dotyczcej dziaa podejmowanych przez politykw. To rwnie swoisty manifest, wskazanie, e wyborca interesuje si polityk, ledzi to, co dzieje si na scenie politycznej, ale jest tym zniesmaczony i nie znalaz dla siebie adnego kandydata. Modzie traktuje to jako zwrcenie uwagi dziaaczom politycznym, aby zmienili swoje postpowanie, zajli si wanymi kwestami, a nie tak zwanymi tematami zastpczymi. Modzi ludzie podkrelali, e chcieliby, aby istniaa opcja polityczna, na ktr mogliby zagosowa z czystym sumieniem, bez uciekania si do gosowania przeciwko komu lub oddawania gosw niewanych, gdy to tylko zgniy kompromis. Ja gosuj, ale chyba przestan, bo ju mam do tego kompromisu, e gosuj i wybieram mniejsze zo. Nie ma partii, ktra reprezen-
56 WYBORCA 2.0
tuje moje liberalne pogldy w sferze spoecznej i gospodarczej. Albo jest to model republikaski, ktry prezentuje Korwin-Mikke, albo Palikot, ktry jest liberalny tylko w sprawach spoecznych. I ju chyba nie bd gosowa, chyba e pojawi si partia, ktra speni moje oba postulaty. Okazuje si, e postawa uczestnictwa w wyborach z oddawaniem gosw niewanych zblia si pod pewnymi wzgldami do strategii nieuczestniczenia osoby aktywne wyborczo akceptoway strategi niechodzenia na wybory jako jedn z form sprzeciwu. Niektrzy powanie zastanawiaj si nad zaprzestaniem gosowania od kolejnych wyborw. Praktycznie wszystkie wybory opuciam, tylko w ostatnich parlamentarnych gosowaam. Nie interesuj si tym. Jeli nie mam konkretnej partii, na ktr chc odda swj gos, to nie bior w tym udziau, nie wypowiadam si w sposb negatywny o partiach, ktre wygray. Nie mwi, jak niektrzy, e znowu wygrali jacy tam, a sami nie poszli na wybory. Niektrzy twierdz, e wszystkie s ze. Ja tak nie mwi, ale nie wybraam adnej. Wczeniej bardziej si interesowaam polityk. Mj gos nic nie zmieni, nie jestem przekonana do adnej partii, wic nie chc jej popiera. Jak bd pewna, to zagosuj.
Post awy i motywacje, sens wyb orw wizerunek wyborw i ich r ezultatw
Postawa modych ludzi wobec wyborw nie jest jednoznaczna. Z jednej strony, wybory s traktowane jako wito demokracji, w ktrym udzia jest obywatelskim obowizkiem, z drugiej jednak strony coraz wicej modziey zniechca si do udziau w gosowaniu. Pierwsza postawa wie si z oczekiwaniem zmiany na scenie politycznej i chci wpywu na sprawy publiczne. Wyraa przekonanie, e kady gos si liczy. Wielu modych ludzi jest zdania, e osoby niegosujce nie maj prawa narzeka na dziaania podejmowane przez politykw, uwaaj ponadto, e wyborcy powinni by wiadomymi obywatelami, mie wiedz na temat procedur wyborczych oraz dobrze zna partie polityczne i kandydatw, aby podj jak najlepsz decyzj. Druga postawa wynika przede wszystkim z niskiego zaufania do politykw, zniesmaczenia sporami i koniktami oraz niechci do podejmowania tak zwanych tematw zastpczych. Znaczna cz modych ludzi
nie widzi na scenie politycznej ugrupowa, ktre reprezentowayby ich pogldy i interesy, inicjowayby merytoryczn dyskusj i podejmowayby realne problemy. Wielu modych wyborcw z tego powodu gosuje negatywnie lub oddaje niewane gosy. Coraz czciej zastanawiaj si nad zaprzestaniem gosowania w kolejnych wyborach. Wrd modziey bardzo silna jest take reprezentacja osb, ktre nie zwracaj uwagi na polityk, nie bior udziau w wyborach i nie chc tego zmieni. Interesuj ich jedynie wasne problemy, polityk za traktuj jak medialne show, ktremu nie warto si przyglda. Niezalenie od prezentowanej postawy wobec wyborw, modzi ludzie podkrelaj niezadowolenie z obecnoci na scenie politycznej tych samych politykw. Oczekuj partii, ktre odpowiadayby na ich potrzeby, w ktrej mogliby dziaa take modzi ludzie i dla ktrej waniejsza byaby merytoryczna dyskusja ni personalne ktnie. Jednak dobrze by byo, gdyby dosta si kto nowy. Nawet w tej samej partii pogldy modego czowieka s zawsze inne ni czowieka starej daty. Inny styl, inne wychowanie. Ja bym z tego powodu bya zadowolona, gdyby na wysokim stanowisku bya modsza osoba. Byaby mi blisza w swoich pogldach.
DZIAANIA PROFREKWENCYJNE
Czy nn ik i zachcajce i zniechcajce do ud ziau w wyborach

Na uczestnictwo wyborcze wpywa wiele rnych czynnikw, ktre mona podzieli na sze kategorii: spoeczne, zwizane z systemem wyborczym, sytuacyjne, indywidualne, racjonalne i emocjonalne. Czynniki spoeczne to faktory motywujce do udziau w gosowaniu. S one zwizane z tym, e czowiek nie jest jednostk odosobnion, ale yje w spoeczestwie, ktre ma na niego wpyw. Zaangaowanie jednostki w rne organizacje, aktywnoci grupowe czy ukady spoeczne moe dziaa w kierunku zachcenia do aktywnoci politycznej (midzy innymi do gosowania) i jednoczenie dostarcza informacji, w jaki sposb, gdzie i dlaczego naley gosowa. Dziki oddaniu gosu osoba moe zyska szacunek grupy, a do szerokie pojmowanie obowizku obywatelskiego i poczucie odpowiedzialnoci za kraj moe si przeoy na obowizek moralny niezalenie od kosztw udziau w wyborach44. Aktywna dziaalno modych ludzi w rnego typu organizacjach obywatelskich moe sprzyja wikszemu zainteresowaniu wyborami i prowadzi do wikszego uczestnictwa wyborczego. Nie bez znaczenia dla poziomu uczestnictwa wyborczego jest system wyborczy. Wiele bada wskazuje, e frekwencja wyborcza jest tym wysza, im lepiej system wyborczy zapewnia reprezentatywno elektoratu (a tak rol odgrywa system proporcjonalny)45. Z drugiej jednak strony, w tego typu gosowaniu wyborcy nie widz bezporedniego zwizku midzy oddanym gosem a tworzon po wyborach grup rzdzc (elektorat nie ma jasnoci, jaki program polityczny bdzie realizowany, co moe zniechca do udziau w wyborach). Oznacza to, e proporcjonalno dwojako wpywa na frekwencj46. Znacznie podnosi j automatyczna rejestracja wyborcw. Dzieje si tak dlatego, e obywatel nie musi si re-
44 A. Ellis i in., Aktywizowanie wyborcw. Inicjatywy z rnych krajw wiata, prze. U. Markowska, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2009, s. 23. 45 Ibidem, s. 19. 46 M. Czenik, Partycypacja wyborcza w Polsce. Perspektywa porwnawcza, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2007, s. 8890.
60 WYBORCA 2.0
jestrowa przed kadymi wyborami, co oznacza dla niego oszczdno czasu. Innym rozwizaniem prowadzcym do wzrostu frekwencji jest obowizek gosowania. Przymus wyborczy istnieje w dwudziestu dziewiciu pastwach47. Okazuje si, e w krajach stosujcych taki obowizek frekwencja jest wysza, ale pod warunkiem, e obligatoryjno jest poparta sankcjami grocymi za niegosowanie48. Sposb ten jest jednak krytykowany ze wzgldu na moliwo pogwacenia jednej z fundamentalnych zasad demokracji, jak jest wolno. Termin przeprowadzenia gosowania to kolejny czynnik wpywajcy na frekwencj. W wyborach, ktre odbywaj si w dni wolne od pracy, uczestniczy wicej obywateli, ale zmiana spdzania wolnego czasu, ktra przejawia si coraz wiksz popularnoci weekendowych wyjazdw, sprawia, e uczestnictwo wyborcze zaczyna spada49. Szczeglnie dotyczy to modych ludzi, ktrzy dni wolne od pracy przeznaczaj na aktywny wypoczynek i udzia w duych imprezach muzycznych lub sportowych. Kolejnym czynnikiem wpywajcym na uczestnictwo wyborcze jest frekwencyjny warunek wanoci gosowania. Regua ta w pewnym sensie nakada na uczestnikw ycia politycznego obowizek prowadzenia dziaa nie tylko lansujcych okrelonego kandydata czy konkretne ugrupowanie, ale take propagowania idei uczestnictwa w wyborach. Na przykad w referendum oglnokrajowym w sprawie przystpienia Polski do Unii Europejskiej, ktre odbyo si w 2003 roku, wzio udzia 58,85% uprawnionych do gosowania, a w wyborach do Parlamentu Europejskiego, ktre odbyy si rok pniej, frekwencja wyniosa jedynie 20,9%. Aby wyniki referendum byy wice, frekwencja musiaa wynie minimum 50%. Wybory do Parlamentu Europejskiego nie wizay si z frekwencyjnym warunkiem wanoci, co sprawio, e politycy byli w znacznie mniejszym stopniu zmobilizowani do prezentowania wagi tych wyborw50. Moliwo korzystania z innych dostpnych metod udziau w wyborach, jak gosowanie przez Internet, gosowanie korespondencyjne, gosowanie przez penomocnika czy wczeniejsze oddanie gosu, pozwa47 . odek, Przymus wyborczy. Geneza, praktyka funkcjonowania, argumenty za i przeciw, Studia BAS 2011, nr 3, s. 8. 48 A. Ellis i in., Aktywizowanie wyborcw. Inicjatywy z rnych krajw wiata, op. cit., s. 19. 49 M. Czenik, Partycypacja wyborcza w Polsce. Perspektywa porwnawcza, op. cit., s. 86. 50 Por. B. Czyhin, B. Hordecki, Gorce referendum , letnie eurowybory, czyli o partycypacji Polakw w unijnych turniejach politycznych, [w:] Europejskie wybory Polakw: Referendum i wybory do Parlamentu Europejskiego, red. D. Piontek, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Nauk Politycznych i Dziennikarstwa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Pozna 2007, s. 186.
la uczestniczy w procesie wyborczym take tym obywatelom, ktrzy w dniu wyborw mog nie mie takiej moliwoci51. Wie si to cile z zapewnieniem gwarancji powszechnoci prawa wyborczego. Jest to take szczeglnie istotne dla osb, ktre w dzie wyborw przebywaj poza miejscem zameldowania, na przykad studentw, osb pracujcych lub wypoczywajcych w innej miejscowoci. Czynniki wymienione w tej grupie wywieraj znaczny wpyw na zdolno obywatela do gosowania. Kolejna grupa faktorw oddziaujcych na frekwencj zostaa okrelona mianem sytuacyjnych wpywaj one przede wszystkim na motywacj do gosowania. By moe najbanalniejszym, ale bardzo istotnym czynnikiem jest pogoda. Ekstremalne warunki pogodowe, jak intensywne opady deszczu czy bardzo wysoka temperatura, wpywaj negatywnie na poziom frekwencji52. Rwnie nasilenie rywalizacji i znaczenie wydarzenia wyborczego jest istotne. Wybory zyskuj na wanoci, gdy ich wynik nie jest atwy do przewidzenia. Wtedy pojedynczy gos nabiera dodatkowej wagi, co dziaa motywujco na obywateli. Niepewno kocowego wyniku politycznej rywalizacji sprawia, e media bardziej interesuj si t tematyk, a to moe zwikszy zainteresowanie opinii publicznej. Niektrzy badacze twierdz, e owa warto rozrywkowa gosowania jest jedn z gwnych determinant uczestnictwa wyborczego53. Take sam rodzaj wydarzenia wyborczego jest istotny dla poziomu partycypacji. Gosowania inne ni oglnonarodowe (midzy innymi do Parlamentu Europejskiego czy lokalne) cechuj si nisz frekwencj54. Wana jest ponadto wielko wydatkw przeznaczonych przez komitety wyborcze na kampani. Im s one wysze, tym bardziej mog podnie presti wyborw i zapewni szersze rozpowszechnienie informacji zwizanych z kandydatami55. Na poziom partycypacji wyborczej ma rwnie wpyw czstotliwo gosowa. Jeli wybory odbywaj si zbyt czsto, spada frekwencja wyborcza, kade gosowanie wymaga bowiem znacznego zaangaowania obywateli. Chodzi tutaj gwnie o czas powicony nie tylko na gosowanie, ale take na zapoznanie si z programem kandydatw, zasadami gosowania itp. To sprawia, e wielu obywateli rezygnuje ze swojego prawa do udziau w wyborach56. Ostatni
51 52 53 54 55 56 A. Ellis i in., Aktywizowanie wyborcw. Inicjatywy z rnych krajw wiata, op. cit., s. 19. Ibidem. M. Czenik, Partycypacja wyborcza w Polsce. Perspektywa porwnawcza, op. cit., s. 9293. A. Ellis i in., Aktywizowanie wyborcw. Inicjatywy z rnych krajw wiata, op. cit., s. 19. Ibidem, s. 18. M. Czenik, Partycypacja wyborcza w Polsce. Perspektywa porwnawcza, op. cit., s. 9192.
62 WYBORCA 2.0
czynnik w tej grupie to zyczny dostp do lokali wyborczych. Odlego od lokali, w ktrych obywatel moe odda swj gos, do miejsca zamieszkania jest bardzo istotna jeli jest ona zbyt dua, dziaa to demotywujco na elektorat57. Czynniki indywidualne silnie wpywaj na zdolno obywateli do gosowania. Jedn z najwaniejszych cech jest tutaj wiek. Ta zmienna spoeczno-demograczna jest czsto stosowana jako wskanik wizi spoecznych, gdy wraz z upywem lat ludzie staj si coraz bardziej dowiadczeni i lepiej wiedz, co jest dobre dla nich samych oraz dla spoecznoci, w ktrej yj, i dla ich kraju. Kolejny czynnik to wyksztacenie, a take zwizane z nim dochody, zawd i klasa spoeczna. Stopie wpywu tego czynnika na frekwencj wyborcz jest zrnicowany w zalenoci od pastwa. W wikszoci krajw im wyszy jest poziom wyksztacenia elektoratu, tym wysza jest frekwencja wyborcza (osoby lepiej wyksztacone cechuj si wysok kultur polityczn, atwiejszym dostpem do informacji i wiksz umiejtnoci jej zdobywania58). Naley jednak pamita, e nie wszdzie zachodzi taka zaleno (Indie, Szwajcaria, Stany Zjednoczone Ameryki), co stawia w wtpliwo t zaleno. Mimo tych wyjtkw, mona przyj, e wyksztacenie jest wanym faktorem w nieokrzepych demokracjach59. Naley uwzgldni rwnie takie czynniki, jak postawy (gdy to one predysponuj obywatela do wzicia udziau w gosowaniu lub do absencji) i zainteresowania polityczne (gdy wyborca jest zainteresowany polityk, wwczas istnieje wiksze prawdopodobiestwo, e wemie udzia w gosowaniu). Istotny jest tutaj take wymiar spoeczny. Aktywnoci politycznej takiej jak udzia w wyborach sprzyja zaangaowanie w dziaalno rnych organizacji, grup spoecznych czy partii politycznych (dostarcza to midzy innymi wskazwek, gdzie, jak, przede wszystkim za dlaczego gosowa60). Dzieje si tak dlatego, e w organizacjach spoecznych oczekuje si od ich czonkw, aby podejmowali decyzje, biorc pod uwag nie tylko interes wasny, ale rwnie potrzeby wsplnoty. Z tym tematem s powizane pojcia socjalizacji, budowania kapitau spoecznego, wsplnych dziaa oraz obowizku obywatelskiego61.
57 58 59 60 61
A. Ellis i in., Aktywizowanie wyborcw. Inicjatywy z rnych krajw wiata, op. cit., s. 19. M. Bu, Determinanty aktywnoci politycznej wyborcw, Dialogi Polityczne 2007, nr 7, s. 116. A. Ellis i in., Aktywizowanie wyborcw. Inicjatywy z rnych krajw wiata, op. cit., s. 1727. M. Bu, Determinanty aktywnoci politycznej wyborcw, op. cit., s. 116. A. Ellis i in., Aktywizowanie wyborcw. Inicjatywy z rnych krajw wiata, op. cit., s. 1727.
Do grupy czynnikw racjonalnych naley przede wszystkim korzystanie z konstytucyjnego prawa do gosowania czy gosowanie strategiczne. Okazuje si, e wyborcw do wzicia udziau w gosowaniu motywuje ryzyko wystpienia niepodanego dla nich wyniku wyborczego. Potwierdzaj to wyniki przeprowadzonych bada jakociowych. Take osobista znajomo kandydata sprawia, e wyborca chtniej oddaje na niego gos. Czynniki emocjonalne s zwizane z moliwoci zaprezentowania wasnego stanowiska w konkretnych kwestiach (oddanie gosu na kandydata majcego pogldy zbiene z naszymi) lub z niezadowoleniem z poprzednich rzdw i jednoczenie nadziej na zmian, mog rwnie powstrzyma wyborc od udziau w gosowaniu (ze wzgldu na negatywne emocje wobec kandydatw). Jak si zdaje, to wanie czynniki emocjonalne mogy mie znaczny wpyw na zwikszon aktywno wyborcz w wyborach w 2007 roku.
Zwizane z prawem wyborczym
rodzaj systemu wyborczego rodzaj rejestracji wyborcw obowizkowo lub fakultatywno gosowania wyznaczenie wyborw na dzie powszedni lub wolny od pracy frekwencyjny warunek wanoci wyborw dostpno innych metod gosowania (gosowanie korespondencyjne, gosowanie przez Internet, gosowanie przez penomocnika)
Spoeczne
obawa przed wykluczeniem spoecznym w wypadku nieudania si na wybory obywatelskie poczucie obowizku poczucie odpowiedzialnoci za kraj
Sytuacyjne
warunki pogodowe nasilenie rywalizacji i znaczenie wydarzenia wyborczego rodzaj samego wydarzenia wyborczego wielko wydatkw przeznaczonych przez komitety na kampani wyborcz czstotliwo przeprowadzania wyborw zyczny dostp do lokali wyborczych
Indywidualne
wiek wyksztacenie postawy zainteresowania polityczne zaangaowanie spoeczne dostpno informacji
Racjonalne
korzystanie z konstytucyjnego prawa do gosowania gosowanie strategiczne antygosowanie
Emocjonalne
moliwo zaprezentowania wasnych pogldw, stanowiska w danej sprawie nadzieja na zmian obecnego stanu rzeczy niezadowolenie z poprzednich rzdw osobista znajomo kandydata
Tabela 6. Czynniki wpywajce na frekwencj wyborcz rdo: Opracowanie wasne na podstawie: A. Ellis i in., Aktywizowanie wyborcw. Inicjatywy z rnych krajw wiata, prze. U. Markowska, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2009; M. Czenik, Partycypacja wyborcza w Polsce. Perspektywa porwnawcza, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2007.
Absencj wyborcz, czyli zaniechanie udziau w gosowaniu przez osoby do tego uprawnione, dzieli si na przymusow (niezawinion) i zawinion62. O zawinionej absencji wyborczej mwimy, gdy wyborca wiadomie i celowo rezygnuje z udziau w gosowaniu. Jest to zjawisko bardzo
62 A. ukowski, Systemy wyborcze wprowadzenie, Wydawnictwo Wyszej Szkoy Pedagogicznej, Olsztyn 1999, s. 104.
64 WYBORCA 2.0
zoone i moe wynika z wielu przyczyn. Wrd nich naley wymieni: brak zainteresowania polityk, wysoki koszt alternatywny zarwno decyzji wyborczej, jak i aktu gosowania, niska motywacja do uczestniczenia w yciu publicznym, brak opcji politycznej, ktra reprezentowaaby interesy i pogldy wyborcy, niezrozumienie regu wyborczych, poczucie braku wpywu politycznego. Przymusowa absencja wyborcza wystpuje wtedy, gdy wyborca wykazuje wol oddania gosu, ale z rnych niezalenych od niego przyczyn ostatecznie nie bierze udziau w gosowaniu. Wrd przyczyn niezawinionej absencji wyborczej wymienia si: skomplikowany, czasochonny lub dyskryminujcy niektre grupy system rejestracji wyborcw, uniemoliwienie wyborcom dotarcia do lokalu wyborczego (zbyt dua odlego miejsca zamieszkania osoby uprawnionej do gosowania od lokalu wyborczego, utworzenie lokalu wyborczego w miejscu, do ktrego trudno si dosta, niedostosowane godziny pracy lokali wyborczych), brak moliwoci oddania gosu przez osoby, ktre w dzie wyborw przebywaj poza miejscem zamieszkania (studenci, turyci, pacjenci szpitali, onierze), nieprzewidziany wypadek losowy63.
Dot y chczasowe dziaania majc e na celu zachcenie modych d o udziau w wyborach i ich skuteczno
Dotychczasowe dziaania, ktre miay na celu zachcenie modych wyborcw do udziau w wyborach, to przede wszystkim kampanie promocyjne, nazywane inaczej profrekwencyjnymi. Cz z nich bya jednoczenie kampaniami informacyjnymi. Inicjatywy te byy skierowane gwnie do modych ludzi. Akcje takie przeprowadzane przez organizacje pozarzdowe na krtko przed wyborami opieray si przede wszystkim na przezwycieniu poczucia bezsilnoci modych ludzi i niechci do polityki. Wskazywano, e udzia w wyborach jest bardzo wany, przez uczestnictwo w gosowaniu mona bowiem zaprezentowa wasne pogldy i zmieni otaczajc rzeczywisto. Dziaania realizowane w ramach kampanii obejmoway najczciej emisj spotw radiowych i telewizyjnych, zamieszczanie reklam prasowych oraz prowadzenie stron internetowych. Przy okazji informowano wyborcw o procedurach gosowania, wanych terminach i funkcjonowaniu instytucji demokratycznych.
63 B. Michalak, A. Sokala, Leksykon prawa wyborczego i systemw wyborczych, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2010, s. 9.
Jedn z kampanii profrekwencyjnych skierowan do modych ludzi bya akcja zorganizowana przez Koalicj 21 Padziernika Zmie kraj. Id na wybory. Bya ona przeprowadzona przed wyborami parlamentarnymi w 2007 roku. Przed rozpoczciem kampanii koalicja podja prb zdiagnozowania przyczyn niewielkiego uczestnictwa wyborczego wrd modziey. Znaczn przeszkod w aktywnoci wyborczej okaza si negatywny obraz sytuacji politycznej i brak partii, ktre odzwierciedlayby pogldy i interesy modych ludzi. Czsto pojawiajcym si motywem by rwnie brak wiary w si wasnego gosu. Gwny przekaz kampanii zosta oparty na przeciwstawieniu si poczuciu bezsilnoci. Jzyk kampanii starano si w jak najwikszym stopniu dopasowa do grupy docelowej. Dwa lata pniej zostaa przeprowadzona kampania Ppek Europy. Zostaa ona zrealizowana przez Koalicj 7 czerwca przed wyborami do Parlamentu Europejskiego. Tym razem rwnie gwnymi odbiorcami dziaa byli najmodsi wyborcy. Organizatorzy w dziaaniach prowadzonych w ramach kampanii podkrelali zwaszcza due znaczenie Polski jako pastwa czonkowskiego Unii Europejskiej i jednoczenie zachcali do wzicia udziau w wyborach do Parlamentu Europejskiego. Biorc pod uwag niewielk wiedz Polakw na temat instytucji europejskich, postanowiono rwnie prowadzi dziaania edukacyjne. Przed rozpoczciem akcji zbadano stosunek modych ludzi do Unii Europejskiej i czonkostwa Polski we Wsplnocie, wiedz na temat instytucji unijnych oraz czynniki wpywajce na uczestnictwo w wyborach europejskich. Badania wykazay, e modzi ludzie maj niewielk wiedz na temat instytucji europejskich. Modzie nie wiedziaa, czym zajmuje si Parlament Europejski ani na czym polegaj wybory do tego organu. Kampani postanowiono oprze na zwalczaniu wszelkich kompleksw w stosunku do pozostaych pastw czonkowskich Unii Europejskiej przez wprowadzenie mechanizmu rywalizacyjnego walki o tytu Ppka Europy, czyli miejsca, w ktrym najwicej osb wemie udzia w wyborach europejskich. Wszystkie dotychczasowe dziaania profrekwencyjne miay charakter okazjonalny. Nie niweloway czynnikw zniechcajcych do udziau w gosowaniu, a jedynie wskazyway moliwoci, z ktrych mona skorzysta, aby wzi udzia w wyborach. Kampanie mogy by wic skuteczne jedynie wobec osb, ktre rozwaay udzia w gosowaniu, ale nie wobec
66 WYBORCA 2.0
tych, ktrzy nie zdecydowali, na kogo chc odda swj gos, lub ktrzy s zniechceni do polityki. Od 1995 roku przed kadymi wyborami Centrum Edukacji Obywatelskiej realizuje program Modzi gosuj!. Skada si on z dwch komponentw: poszerzania wiedzy na temat demokracji i procedur demokratycznych, w tym przede wszystkim wyborw, i praktycznego dowiadczenia uczestnictwa w gosowaniu. Modzie w przystpny i interesujcy sposb zdobywa informacje o uczestnictwie w yciu publicznym oraz o wpywie na otaczajc j rzeczywisto, a take uczy si udziau w wyborach i nabywa nawyku gosowania. Prawybory modzieowe odbywaj si jednak tylko przed wyborami powszechnymi. Warto prowadzi takie dziaania nie tylko przy okazji wyborw, ale co roku w trakcie zaj z przedmiotu wiedza o spoeczestwie, aby kady ucze mia szans pozna mechanizmy zwizane z wyborami. Dobrze przeprowadzone zajcia mog sta si dla wielu uczniw szans na zrozumienie polityki i procedur zwizanych z wyborami64. Potrzebna jest edukacja spoeczestwa. Mamy problem, ale polityka jest do subiektywn dziedzin jedni uwaaj, e te rozwizania s dobre, a inni, e ze. Niby w szkole mamy wiedz o spoeczestwie, ale potrzeba wikszego uwiadomienia, nie wiem, moe w rodzinie, e yjemy w spoeczestwie, na ktre mamy wpyw. Da ludziom poczucie realnej siy, e wpywaj na wynik wyborw. To te zaley od politykw, musz pokaza, e ocjalne programy s wane, e nie jest tak, e mamy jeden program na wybory, a drugi po wyborach. Jedna i druga strona musi by bardziej merytoryczna.
Prak tyki zagraniczne

Przed rozpoczciem dziaa majcych na celu zaktywizowanie modych ludzi i zachcenie ich do udziau w gosowaniu wane jest opracowanie caociowej charakterystyki tej grupy wyborcw oraz zdiagnozowanie czynnikw motywujcych i zniechcajcych jej przedstawicieli do angaowania si w sprawy publiczne. Odpowiednie przeprowadzenie takich bada moe pomc w zaprojektowaniu jak najskuteczniejszych dziaa aktywizujcych modzie.
64 Szerzej o polskich kampaniach profrekwencyjnych por. D. Batorski, M. Nagraba, J.M. Zajc, J. Zbieranek, Internet w kampanii wyborczej 2011, op. cit.
Od kilku lat caociowe badania w tym zakresie przeprowadza Rock the Vote. Jest to apolityczna organizacja, ktra powstaa w 1992 roku w Stanach Zjednoczonych Ameryki. Jej misj jest aktywizacja polityczna modych ludzi. Dziaania Rock the Vote opieraj si na wykorzystaniu popkultury, muzyki, inicjatyw oddolnych i nowych technologii do zaangaowania modziey w proces wyborczy. Przez swoje dziaania organizacja ta chce wylansowa mod na udzia w wyborach i interesowanie si sprawami publicznymi. Rock the Vote przeprowadza ankiety telefoniczne i internetowe wrd osb w wieku od 18 do 29 lat. Organizacja bada zainteresowanie modych ludzi wyborami i prawyborami, preferencje polityczne, opinie na temat polityki, sprawdzajc, ktre kwestie poruszane w debacie publicznej s dla nich najwaniejsze, a ktre problemy zwizane z ekonomi, edukacj i pozyskiwaniem energii najbardziej ich niepokoj. Czonkowie Rock the Vote analizuj rwnie poziom poparcia dla legalizacji zwizkw homoseksualnych i opinie na temat zapobiegania nieletniemu rodzicielstwu. Podczas bada modzie jest pytana o sympatie polityczne oraz o opinie o migrantach, globalnym ociepleniu, wojnie w Afganistanie czy edukacji seksualnej w szkoach. Wyniki bada Rock the Vote pozwalaj sprawdzi, ktre grupy modziey (na przykad narodowoci hiszpaskiej czy uczce si w collegeu) maj okrelone pogldy polityczne. Wnioski z ankiet stanowi podstaw tworzenia publikacji dla politykw, w ktrych czonkowie organizacji zachcaj ich do zwrcenia uwagi na potrzeby modego pokolenia i kierowania do niego swojej oferty politycznej. W broszurach s zawarte wskazwki dotyczce narzdzi, jakie warto wykorzystywa w debacie z modymi obywatelami, i wskazania najwaniejszych dla nich kwestii, nad jakimi warto toczy dyskusj. Czonkowie Rock the Vote podkrelaj, e politykom opaca si mobilizowa modych ludzi i angaowa ich w kampani wyborcz, pokazuj take, e modzi wyborcy stanowi znaczn si polityczn i e zwrcenie uwagi na mody elektorat jest szans na zbudowanie dugoterminowej siy politycznej (jeli teraz zwrc ich uwag, zachc do gosowania i wyrobi w nich nawyk udziau w wyborach, to jest bardzo prawdopodobne, e wyborcy ci bd ich popiera take w kolejnych gosowaniach). Rock the Vote przedstawia politykom pomysy, w jaki sposb dotrze do modych wyborcw i jak komunikowa si z nimi, podkrelajc znaczenie Internetu (wysyanie poczty elektronicznej, propagowanie stron internetowych kandydatw, portale spoecznociowe).
68 WYBORCA 2.0
Rock the Vote nie tylko zachca politykw do zainteresowania si modymi ludmi, ale przede wszystkim aktywizuje modzie. W spotach emitowanych w stacjach MTV, VH-1 i Fox wystpowali midzy innymi R.E.M, Aerosmith oraz En Vogue. Rock the Vote organizuje ponadto koncerty, podczas ktrych celebryci, jak Leonardo DiCaprio, Madonna, Paul Van Dyk, Justin Timberlake czy Christina Aguilera, zachcaj do wzicia udziau w gosowaniu. Wan cech dziaa Rock the Vote jest wykorzystywanie wielu kanaw przekazu internetowego, ktre su przede wszystkim politycznemu aktywizowaniu modych ludzi. Ocjalna strona organizacji jest bardzo bogata i zapewnia wiele moliwoci subskrybowania treci za porednictwem serwisw spoecznociowych, a take przez poczt elektroniczn i esemesy. Rock the Vote zamieszcza na niej rwnie teledyski, informacje o artystach wspierajcych organizacj i planowane wydarzenia. Jedn z najwaniejszych czci witryny jest baner odsyajcy do platformy, na ktrej mona si zarejestrowa jako wyborca. Rejestracja odbywa si w jzyku angielskim lub hiszpaskim i jest podzielona na pi krtkich czci. Bezpatne narzdzie do rejestracji Amerykanie mog zamieszcza na swoich blogach, prolach w serwisach spoecznociowych czy na stronach internetowych. Na witrynie organizacji mona si zgosi jako wolontariusz lub jako ambasador Rock the Vote (ambasador zachca swoich znajomych do wzicia udziau w wydarzeniach organizowanych przez Rock the Vote, namawia do internetowej rejestracji oraz zamieszcza informacje o dziaaniach organizacji na swojej stronie internetowej lub na swoim blogu). Mona take pomc w organizacji wydarze lub zorganizowa wasne. Utworzono rwnie podstrony, na ktrych mona znale wszystkie informacje o wyborach w poszczeglnych stanach. S tam dane dotyczce prawyborw, wyborw, godzin otwarcia lokali wyborczych, terminy rejestracji, miejsc, gdzie znajduj si lokale wyborcze, dokumentw niezbdnych do oddania gosu. Internauci mog ponadto zadawa pytania, na ktre administratorzy staraj si jak najszybciej odpowiedzie. Dziaa take sklep internetowy oferujcy gadety zwizane z Rock the Vote: koszulki, plakaty, kubki, przypinki, bransoletki, akcesoria dla rowerzystw, naklejki i wiele innych. Dziaalno Rock the Vote mona wesprze, przekazujc organizacji pienidze na konto. Organizacja Rock the Vote chce take, aby kwestie zwizane z wyborami byy dla modych ludzi jak najbardziej przyjazne, dlatego w 1996 roku
uruchomia pierwsz telefoniczn i internetow rejestracj wyborcw. Popularny sta si elektroniczny system rejestracji. W 2002 roku skorzystao z niego ponad 1,2 miliona osb. Wraz z rm Motorola organizacja zainicjowaa take innowacyjny projekt komunikacji z wyborcami za porednictwem telefonw komrkowych. W 2004 roku 118 tysicy modych ludzi otrzymywao esemesy z informacjami o wyborach. Poza dziaaniami prowadzonymi przed prawyborami lub wyborami Rock the Vote zajmuje si edukacj obywatelsk, zwaszcza modziey uczcej si w szkoach rednich. Podczas spotka czonkowie organizacji pokazuj, jak by aktywnym obywatelem, w jaki sposb mona si zarejestrowa do udziau w wyborach i jak wybory wpywaj na ycie modych ludzi. Badania wskazuj, e dziaania Rock the Vote przynosz zamierzony skutek. W porwnaniu ze stanem z 2000 roku liczba wyborcw w wieku od 18 do 29 lat wzrosa o 4,3 miliona osb65. Rock the Vote wielokanaowo prowadzi dziaania, ktre maj na celu zaktywizowanie modych ludzi i wczenie ich w proces wyborczy, kierujc je zarwno do modziey, jak i do politykw. Wrd modych ludzi czonkowie organizacji chc wylansowa mod na udzia w gosowaniu, a wrd politykw wzbudzi zainteresowanie modym elektoratem. Prowadzenie caociowych bada uatwia rozpoznanie tej grupy wyborcw i wypracowanie strategii, ktra w najwikszym stopniu przekona modzie do gosowania. We Francji edukacj obywatelsk i zachcaniem do udziau w wyborach od 1984 roku zajmuje si Association Civisme et Dmocratie (CIDEM). Jest to niezalena, bezpartyjna organizacja wsppracujca z rzdem i innymi organizacjami obywatelskimi. Obecnie obejmuje ona jedenacie stowarzysze i stanowi centrum zasobw zwizanych z zaangaowaniem obywatelskim. Dziaania CIDEM s prowadzone w trzech gwnych obszarach: edukacja na rzecz obywatelstwa, zachcenie do uczestnictwa w yciu demokratycznym, rozwj obywatelstwa europejskiego. Organizacja oferuje centrum zasobw dla wszystkich dziaa obywatelskich. Na co dzie zajmuje si szeroko rozumian edukacj obywatelsk, a przed wyborami i referendami propagowaniem uczestnictwa wyborczego i informowaniem o prawie wyborczym.
65 Young voters: a political powerhouse http://www.rockthevote.com/about/about-young-voters/ who-are-young-voters/young-voters-a-political.pdf [dostp: 1 czerwca 2012 roku].
70 WYBORCA 2.0
Od 2001 roku TNS Sofres na zlecenie CIDEM przeprowadza badanie Barometr obywatelstwa. Ma ono na celu zdiagnozowanie opinii i postaw francuskich obywateli wobec demokracji i szeroko pojtej polityki. To rwnie forma analizy zachowa Francuzw i ich gotowoci do obywatelskiego zaangaowania. Badanie pomaga zrozumie motywy gosowania i niegosowania oraz angaowania si w sprawy publiczne, wspierajc proces projektowania wytycznych prowadzenia dziaa promocyjnych i informacyjnych. W ramach badania przeprowadza si okoo 1 tysica ankiet telefonicznych wrd obywateli francuskich powyej osiemnastego roku ycia. Pytania dotycz przede wszystkim zadowolenia z funkcjonowania demokracji we Francji, zainteresowania polityk, poczucia reprezentatywnoci ugrupowa politycznych, korzystania z praw obywatelskich (udzia w gosowaniu, czonkostwo w stowarzyszeniach, zwizkach zawodowych lub partiach politycznych, podpisywanie petycji, udzia w demonstracjach). Badane s rwnie postawy zwizane z poczuciem obywatelstwa i bliskoci w stosunku do Unii Europejskiej symbole unijne, poczucie wsplnoty z mieszkacami innych pastw czonkowskich i korzystanie z praw zwizanych z czonkostwem w Unii Europejskiej (swoboda przemieszczania si na terenie pastw czonkowskich, pobyt, praca w innym pastwie czonkowskim, gosowanie w wyborach do Parlamentu Europejskiego). Badania przeprowadzane do regularnie pomagaj lepiej pozna elektorat i jego struktur. Nie s to jednak szczegowe analizy sprawdzajce potrzeby i postawy poszczeglnych grup, cho kampanie profrekwencyjne s kierowane gwnie do modych ludzi. Swoimi dziaaniami CIDEM prbuje pokaza, e gos kadego wyborcy jest wany, a osoby, ktre nie gosuj, pozwalaj innym podejmowa decyzje za siebie. Czonkowie organizacji informuj rwnie o moliwoci gosowania przez penomocnika. Reklamy prasowe, radiowe i telewizyjne zachcaj do rejestracji i udziau w gosowaniu. Spoty s rwnie emitowane w kinach przed projekcj lmw. Przygotowano ponadto reklamy na samochodach, reklamy wizualne na stacjach metra, broszury i infokioski na uniwersytetach. Wszystkie informacje nios prosty i krtki komunikat, czsto s take prezentowane w mediach popularnych wrd nastolatkw. Na co dzie organizacja swoje dziaania koncentruje wok edukacji obywatelskiej. Na stronie internetowej CIDEM znajduje si wiele materiaw dla wszystkich zainteresowanych aktywnociami obywatelskimi,
take dla uczniw i nauczycieli. W zasobach platformy dotyczcej spraw zwizanych z integracj europejsk mona znale mapy, interaktywne diagramy i materiay pomocnicze przeznaczone do wykorzystania przez nauczycieli podczas zaj, nagrania audiowizualne, wywiady, publikacje, informacje o kursach online, seminariach i szkoleniach. W ramach projektu Drogi obywatelstwa s prezentowane narzdzia zachcajce do wczenia si w dziaania spoeczne przez cay rok. Na stronie internetowej CIDEM znajduje si ponadto wiele informacji dotyczcych praw czowieka, praw dziecka, praw kobiet, Dnia Europy, biornorodnoci, zmiany klimatu, zapobiegania rasizmowi, ludobjstwu i zbrodniom przeciwko ludzkoci. Opracowano rwnie seri ksiek Wytyczne dla edukacji, skierowanych do rnych grup wiekowych. W ramach projektu Uczestnictwo w yciu demokratycznym s przedstawiane podstawowe informacje dotyczce osb uprawnionych do gosowania, gosowania przez penomocnika, historii prawa wyborczego, sposobu oddawania gosu. Czonkowie organizacji podkrelaj, e uczestnictwo w yciu publicznym nie ogranicza si jedynie do udziau w wyborach, zaznaczajc, e istnieje wiele sposobw zaangaowania si w ycie publiczne, jak praca w radzie modziey, radach dzielnic, czonkostwo w stowarzyszeniach, organizacjach szkolnych i studenckich, a take wolontariat w subie cywilnej. Wyjaniaj ponadto, jakimi kwestiami mona si zajmowa, wczajc si w tego typu aktywnoci. Dziaalno CIDEM ma, jak si zdaje, szerszy i bardziej caociowy charakter ni polskie akcje profrekwencyjne, organizacja ta bowiem nie tylko realizuje kampanie przez wyborami, ale take prowadzi badania majce na celu zdiagnozowanie potrzeb i postaw francuskich wyborcw, na co dzie za staje si centrum zasobw zwizanych z edukacj obywatelsk. Wyniki prowadzonych bada nie s jednak w peni wykorzystywane przy projektowaniu dziaa profrekwencyjnych. Kampanie CIDEM opieraj si gwnie na wskazaniu, e udzia w wyborach jest wany i kady gos si liczy, ale prbuj przezwyciy niech wielu modych ludzi do polityki i do angaowania si w sprawy publiczne. Z kolei Rock the Vote nie tylko zachca do udziau w wyborach, ale take wykorzystujc popkultur i narzdzia elektroniczne stara si zachci modzie do wczenia si w dziaania polityczne. Swoje projekty kieruje i do modziey, i do politykw, wskazujc, e zainteresowanie si sprawami modych ludzi stanowi opacaln inwestycj.
72 WYBORCA 2.0
PODSUMOWANIE I REKOMENDACJE
G wne wni osk i

Opinie modych Polakw na temat demokracji i biecej polityki wyranie rni si od siebie. O ile o systemie demokratycznym modzie wyraa si zdecydowanie pozytywnie, uznajc, e jest on najlepszym z moliwych, o tyle o biecej polityce i politykach ma na og bardzo niepochlebne zdanie. Wikszo modych ludzi uwaa, e dziaaczom politycznym zaley wycznie na wasnym interesie. Modzie nie traktuje podstawowej procedury demokratycznej udziau w wyborach jako obywatelskiego obowizku. Zdecydowanie odmienny pogld prezentuj starsi obywatele. Modzi konsekwentnie wskazuj rwnie, e s znacznie mniej skonni ni starsi do rezygnacji ze swoich planw (np. urlopu, wypoczynku) na rzecz udziau w wyborach. Wiedza modych obywateli na temat wyborw jest niewielka. Dotyczy to nie tylko wiedzy na poziomie podstawowym (kto i kogo mona wybiera w powszechnych wyborach), ale rwnie kwestii bardziej szczegowych (godziny otwarcia lokali wyborczych, procedury gosowania). Dla przykadu: znaczca grupa badanej modziey nie wie, e moe wybiera w wyborach powszechnych posw do Parlamentu Europejskiego, nie orientuje si te jakie organy wybieraj w wyborach samorzdowych. Jest to niepokojce, gdy kwestie te teoretycznie powinny by modym obywatelom bardzo dobrze znane ze szkolnych zaj. Frekwencja wyborcza wrd najmodszych wyborcw od lat jest najnisza spord wszystkich grup wiekowych. Zdecydowanie czciej w wyborach bior udzia osoby w rednim wieku i starsze. Korzystanie z Internetu jest jednym z wymiarw najmocniej rnicujcych osoby modsze i starsze. Wrd badanych w wieku od 16 do 24 lat z sieci korzysta 93% osb, nieco rzadziej (85,9%) uywaj Internetu respondenci w wieku od 25 do 34 lat. Tymczasem wrd Polakw pidziesicioletnich i starszych wskanik ten wynis mniej
74 WYBORCA 2.0
ni 30%. Najmniej uytkownikw Internetu jest w najstarszej grupie wiekowej (10,6% wrd osb w wieku 65 i wicej lat). Internet jest dla modych ludzi najwaniejszym rdem wiedzy o polityce i sprawach publicznych. Starsi preferuj programy telewizyjne, czasopisma, audycje radiowe. Informacje w Internecie dotyczce polityki s przez modych obywateli oceniane zdecydowanie negatywnie. Politycy nie potra efektywnie wykorzystywa potencjau, jaki tkwi w sieci, zwaszcza w mediach spoecznociowych. Nie tylko nie opracowuj spjnej dugoterminowej strategii dziaa, ale take brakuje im umiejtnoci przycignicia uwagi internautw, budowania biecych, wzajemnych relacji i zachcenia ich do aktywnoci66. Warto jednak przy tym podkreli, e modzie do krytycznie ocenia treci, ktre znajduj si w sieci rwnie w okresie bezporednio przed wyborami. Tylko 15% badanych przyznaje, e w Internecie uzyskaa informacje pomocne w podjciu decyzji o tym, na kogo odda gos. Obecne dziaania majce na celu zachcenie modych obywateli do udziau w yciu publicznym i uczestnictwa w wyborach (akcje profrekwencyjne) prowadzone w Internecie nie odpowiadaj ich oczekiwaniom i nie s popularne. Przed wyborami parlamentarnymi 2011 roku podjto prb wczenia do prowadzonych dziaa spoecznoci internetowe, zwaszcza przez Facebook i YouTube. Przynioso to pozytywne rezultaty, cho wci potencja spoecznoci jest wykorzystywany w niewielkim stopniu. Brakuje dziaa prowadzonych take w innych serwisach. Internet moe w niektrych okolicznociach bardzo skutecznie aktywizowa modych do dziaalnoci publicznej. Due znaczenie sieci widoczne byo w takich wydarzeniach jak protest przeciwko ACTA, ktry nie tylko by sprzeciwem wobec ograniczeniu swobody w Internecie, ale take przykadem wykorzystywania sieci do wymiany informacji oraz oddolnej organizacji dziaa. Modzi wyborcy s najwikszymi zwolennikami gosowania przez Internet. Jest to kolejna cecha odrniajca t grup od starszych obywateli, zdecydowanie bardziej konserwatywnych w kwestii gosowania poza lokalem wyborczym. Entuzjazm modziey w zwizku
66 Szerzej o komunikacji politykw i wyborcw w sieci por. D. Batorski, M. Nagraba, J.M. Zajc, J. Zbieranek, Internet w kampanii wyborczej 2011, op. cit.
z procedurami elektronicznymi wynika nie tyle z koniecznoci i chci przezwycienia barier w uczestnictwie w wyborach, co raczej z oczekiwania dostosowania procedur demokratycznych do swojego stylu ycia.
Reko menda cje

Naley bardziej optymalnie wykorzystywa moliwoci, jakie oferuj nowoczesne technologie, w celu udoskonalania mechanizmw uczestniczenia obywateli w yciu publicznym. Przykadem takiego dziaania moe by umoliwienie poparcia dla obywatelskich inicjatyw legislacyjnych drog elektroniczn, czy umoliwienie skadania petycji drog internetow. Warto rozpocz prace badawcze i analityczne nad wprowadzeniem do polskiego prawa wyborczego procedury gosowania elektronicznego, z uwzgldnieniem dowiadcze innych pastw w tym zakresie. Edukacj obywatelsk naley dostosowa do potrzeb i oczekiwa modziey m.in. opierajc j w wikszym stopniu na debatach oraz praktycznym poznawaniu mechanizmw wpywu na sprawy publiczne. Warto przy tym czciej wykorzystywa do tego celu narzdzia elektroniczne. Konieczne jest nakanianie ugrupowa politycznych i politykw do rozbudowanego informowania o swojej dziaalnoci politycznej, m.in. z wykorzystaniem kanaw internetowych. Przekazywana wiedza powinna by ujta w przystpny i ciekawy sposb jak wynika z bada opinii spoecznej, wielu, zwaszcza modych obywateli, rezygnuje z udziau w wyborach ze wzgldu na brak kompleksowej wiedzy na temat programu komitetw wyborczych. Rwnoczenie bardzo wane jest rozszerzanie zakresu i tematw dziaalnoci obywatelskich serwisw informacyjnych, zawierajcych dane o osobach penicych wybieralne funkcje publiczne i ich dziaalnoci. Kompleksowe i uporzdkowane wiadomoci pomagaj m.in. w ustaleniu kto i z jakim skutkiem reprezentuje interesy wyborcw oraz ocenie w jakim stopniu speniane s obietnice wyborcze. W okresie przedwyborczym konieczne jest przygotowywanie przemylanej i spjnej strategii dziaa profrekwencyjnych, wykorzystujcej zaangaowanie rnych osb i instytucji oraz przewidujcej sto-
76 WYBORCA 2.0
sowanie rozmaitych kanaw komunikacji, przede wszystkim internetowych. Warto oprze si na dorobku poprzednich edycji kampanii profrekwencyjnych, zwaszcza bazach uytkownikw stron i proli w serwisach spoecznociowych. Naley rwnie uwzgldni wicej sposobw i mechanizmw angaowania, takich jak popularne portale internetowe, serwisy spoecznociowe i mikroblogowe. Projektujc kampanie profrekwencyjne, warto take inspirowa si najlepszymi praktykami z innych krajw oraz dy do tworzenia niebanalnych koncepcji przekazu, ktre wzbudz zainteresowanie wrd modziey. Kwestie szczegowe, dotyczce midzy innymi terminu wyborw, godzin otwarcia lokali wyborczych czy procedur gosowania, z ktrych mog korzysta wyborcy, warto przekazywa z uwzgldnieniem narzdzi internetowych, jako najbardziej skutecznych wrd najmodszych wyborcw.
O Autorach
Dominik Batorski doktor socjologii, adiunkt w Interdyscyplinarnym Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego na Uniwersytecie Warszawskim. Czonek Rady Monitoringu Spoecznego, przygotowujcej cykl bada Diagnoza Spoeczna. Czonek International Network for Social Network Analysis oraz Association of Internet Researchers. Zaoyciel i Czonek Zarzdu SmartNet Research & Solutions. Marcin Drabek kulturoznawca, doktorant w Zakadzie Teorii i Historii Kultury Instytutu Kulturoznawstwa Uniwersytetu Wrocawskiego, badacz rynku, specjalista ds. komunikacji wizualnej. Tumacz literatury anglojzycznej z zakresu teorii oraz metodologii bada spoecznych. Marta Gazka politolog, absolwentka Uniwersytetu Kardynaa Stefana Wyszyskiego w Warszawie, badaczka w Programie Prawa i Instytucji Demokratycznych Instytutu Spraw Publicznych. Dwukrotna stypendystka miasta stoecznego Warszawy. Jarosaw Zbieranek - doktor nauk prawnych, politolog, kierownik Programu Prawa i Instytucji Demokratycznych w Instytucie Spraw Publicznych. Ekspert w Komisji Ekspertw przy Rzeczniku Praw Obywatelskich. Wsppracuje z Centrum Studiw Wyborczych na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu.

Wyborca 2.0

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Wyborca 2.0

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Mode osoby wchodzce w doroso charakteryzuj si odmiennymi od starszych obywateli postawami wobec procedur demokratycznych.

zwizanych z uczestnictwem w wyborach. Dlatego te zdefiniowanie

FORUM AKTYWNY OBYWATEL niezalene ciao opiniotwrcze.

INSTYTUT SPRAW PUBLICZNYCH

MODE POKOLENIE WOBEC PROCEDUR DEMOKRATYCZNYCH

POSTAWY WOBEC DEMOKRACJI I ZAANGAOWANIE W SPRAWY PUBLICZNE

Post awy wobec demokracji

MODE POKOLENIE WOBEC PROCEDUR DEMOKRATYCZNYCH 13

3 Ibidem. 4 Uczniowie plecami do demokracji http://wiadomosci.gazeta.pl/kraj/1,34308,2500544.html [dostp: 17 lipca 2012 roku].

2001 rok 2005 rok 2007 rok

MODE POKOLENIE WOBEC PROCEDUR DEMOKRATYCZNYCH 15

MODE POKOLENIE WOBEC PROCEDUR DEMOKRATYCZNYCH 17

W i zerunek polityki i politykw

MODE POKOLENIE WOBEC PROCEDUR DEMOKRATYCZNYCH 19

odsetek osb, ktre zdecydowanie zgadzaj si z dan opini

MODE POKOLENIE WOBEC PROCEDUR DEMOKRATYCZNYCH 21

0% 1825 2631 3240 4150 5164 65+ wiek respondentw

MODE POKOLENIE WOBEC PROCEDUR DEMOKRATYCZNYCH 23

od 18 do 24 lat wszyscy doroli

Pr eferencje partyjne niepenoletnich

Prot esty przeciw ACTA

MODE POKOLENIE WOBEC PROCEDUR DEMOKRATYCZNYCH 25

2534 wiek fanw

MODE POKOLENIE WOBEC PROCEDUR DEMOKRATYCZNYCH 27

MODE POKOLENIE WOBEC PROCEDUR DEMOKRATYCZNYCH 29

MODE POKOLENIE WOBEC PROCEDUR DEMOKRATYCZNYCH 31

2011 rok 2009 rok

2007 rok 2005 rok

3039 wiek respondentw

18 D. Batorski, Korzystanie z technologii informacyjno-komunikacyjnych, op. cit.

odsetek osb w danym wieku

3039 wiek respondentw

MODE POKOLENIE WOBEC PROCEDUR DEMOKRATYCZNYCH 33

100% 90% 80% 70% odsetek osb w danym wieku 60%

radio telefon stacjonarny

13% 50% 40% 30% 50% 20% 10% 0% 1519

21% 31% 40% 53% 62% 71%

telefon komrkowy telewizja Internet

4,5 ocena istotnoci

4,1 4 4,1 3,7 3,7

4,0 4,0 3,9 3,9

4,2 4,0 4,2 3,9

3 1519 2024 2529 3039 wiek respondentw 4049 5059 60+

MODE POKOLENIE WOBEC PROCEDUR DEMOKRATYCZNYCH 35

odsetek osb, ktre zgadzaj si z danym stwierdzeniem

60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%

3039 wiek respondentw

Zaan gaowani e w dziaania spoeczne

A k t y wno modych a Internet

MODE POKOLENIE WOBEC PROCEDUR DEMOKRATYCZNYCH 37

odsetek osb dziaajcych na rzecz spoecznoci lokalnej

odsetek osb wykonujcych prace spoeczne

odsetek osb bdcych czonkami organizacji i stowarzysze

WIEDZA I OPINIE O WYBORACH

61% 28% 20% 18% 7% 5% 1% 23%

Znajomo procedur wyborczyc h

MODE POKOLENIE WOBEC PROCEDUR DEMOKRATYCZNYCH 41

Uwaga: Respondenci wybierali jedn, ich zdaniem najwaciwsz, odpowied.

MODE POKOLENIE WOBEC PROCEDUR DEMOKRATYCZNYCH 43

MODE POKOLENIE WOBEC PROCEDUR DEMOKRATYCZNYCH 45

rda wiedzy o wyborach i ka n d ydatach

MODE POKOLENIE WOBEC PROCEDUR DEMOKRATYCZNYCH 47

Ze spotw, z reklam wyborczych w radiu i telewizji