Fantasy Ewolucja Gatunku

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.
pl
zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl
ISBN 97883-242-1103-6
Autor pragnie wyrazi serdeczne podzikowania Panu Profesorowi Andrzejowi Zgorzelskiemu za inspiracj, wsparcie oraz sowa zachty, dziki ktrym moliwe stao si napisanie tej ksiki.
SpiS treci
Wstp. Fantasy jako gatunek egzomimetyczny. Okrelenie przedmiotu bada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I. Narodziny gatunku: lata 18951956 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. Ksztatowanie si kolejnych postaci gatunku: lata 19561977 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. Powielanie i modyfikacja podstawowych konwencji gatunkowych: lata 19772003 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV. Konwencja fantasy a jej formy hybrydalne . . . . . . . . . . . . . . . Zakoczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . INDEKS NAZWISK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9 26 54 87 118 156 159 181
WStp
FantaSy jako gatunek egzomimetyczny. okrelenie przedmiotu bada
Wiek dwudziesty przynis burzliwy i niezwykle skomplikowany rozwj gatunkw prozy niemimetycznej, wywodzcych si gwnie z tradycji romansu i wchodzcych w krg tak zwanej literatury popularnej. Obok fantastycznej powieci przygodowej, rnorakiego rodzaju prozy gotyckiej i okultystycznej, bani, a take pisanego wspczenie romansu rycerskiego, znalazy si tutaj take cakiem nowe i zarazem najbardziej chyba dynamicznie rozwijajce si gatunki literatury egzomimetycznej1, z ktrych najwiksz popularno zdobyy dwa, okrelane potocznie mianem science fiction i fantasy. Ewolucji tej towarzyszyo narastajce zainteresowanie ze strony krytykw i teoretykw literatury, starajcych si reagowa na wspomniane wyej zjawiska i interpretujcych je w bardzo rozmaity sposb. Przedmiotem niniejszego studium jest literatura fantasy jedno z najciekawszych zjawisk literackich dwudziestego wieku, zarazem jednak zjawisko trudne do uchwycenia i zdefiniowania. W duej mierze, jak sdzimy, zostao ono opisane przez krytyk niesystematycz-
1 Zob. Andrzej Zgorzelski, SF jako pojcie systemu historycznoliterackiego, w: tego, System i funkcja, Gdask: Wydawnictwo Gdaskie 1999, s. 96.
nie i wyrywkowo. Cho bowiem mniej wicej od poowy lat 60. mamy do czynienia z pojawieniem si pord pisarzy, czytelnikw i krytykw wiadomoci istnienia nowego gatunku, zazwyczaj utosamianego z twrczoci takich pisarzy, jak przykadowo, J.R.R. Tolkien czy Ursula Le Guin2, to wiadomoci tej nie towarzyszy jednak do koca rzetelna recepcja fantasy na paszczynie teoretycznoliterackiej i genologicznej. Popularno gatunku przysporzya mu, co prawda, ogromn ilo wszelakiego rodzaju opracowa, mona jednak odnie wraenie, i w znacznej czci tych prac potraktowano temat w sposb raczej arbitralny, dostosowujc definicje do wasnych zainteresowa, lub te podejmujc problematyk niemajc z literaturoznawstwem wiele wsplnego, co w efekcie doprowadzio do swoistego pomieszania poj3. Ju na samym pocztku rozwaa staje przed nami zatem problem pobienego choby okrelenia przedmiotu naszych bada. Jedna z podstawowych trudnoci wynika tu z nieprecyzyjnoci samego terminu literatura fantasy (pierwotnie w jzyku angielskim sowo fantasy oznacza po prostu fantazj), ktry czsto jest uywany w bardzo rnych kontekstach. Wydaje si, i okrelenie literatura fantasy mona rozumie na dwa podstawowe sposoby4:
wyznacznikiem zaistnienia fantasy w wiadomoci literackiej mog te by gatunkowe nagrody. Najwaniejsza z nich, amerykaska World Fantasy Award, przyznawana co roku przez World Fantasy Convention, istnieje od 1975 r.; brytyjska The British Fantasy Award od 1972 r. 3 O bardzo podobnym pomieszaniu poj dotyczcym SF pisze Andrzej Zgorzelski w SF jako pojcie..., s. 8990. 4 Warto te wspomnie tutaj o trzecim, popularnym sposobie rozumienia terminu fantasy. Ot, dla niektrych recenzentw i autorw antologii, sdzc z dokonywanych przez nich wyborw utworw, fantasy to po prostu ta literatura niemimetyczna, ktra nie zawiera elementw SF (czy te elementw uznawanych za naukowe bd racjonalne). Przykadem mog by tutaj autorzy popularnego przewodnika po fantasy (Baird Searless, Beth Meacham and Michael Franklin, A Readers Guide to Fantasy, New York: Avon Books 1982), ktrzy tworzc kanon gatunku zestawiaj ze sob dziea takich pisarzy, jak: Tolkien, Howard czy Moorcock z jednej strony, a ksiki E.A. Poe czy Lewisa Carrolla z drugiej! Bardzo podobne podejcie charakteryzuje te redaktorw prestiowych serii wydawniczych Science Fiction Masterworks oraz Fantasy Masterworks, renomowanego brytyjskiego wydawnictwa Gollancz, w zaoeniu majcych przypomnie najwiksze osignicia obu tych gatunkw. O ile dobr pozycji w pierwszej z nich nie wzbudza wikszych kontrowersji, o tyle w drugiej znw pojawiaj si obok siebie zarwno takie pozycje jak The
2 Pewnym
10
1. Jako literatur niemimetyczn w ogle lub te po prostu literatur, ktra zawiera elementy w potocznej opinii okrelane jako fantastyczne. 2. Jako siostrzany (cho pod pewnymi wzgldami przeciwstawny) w stosunku do SF dwudziestowieczny gatunek literatury egzomimetycznej. Mona odnie wraenie, i autorzy wielu prac nie zdaj sobie sprawy z koniecznoci przeprowadzenia ju na wstpie ww. rozrnienia, co w konsekwencji prowadzi do dalszych przekama i chaosu poznawczego5. Na szczcie problem ten nie dotyczy jzyka polskiego, w ktrym zapoyczone z angielszczyzny sowo fantasy od samego pocztku stao si synonimem wspczesnego gatunku egzomimetycznego. Std te nie widzimy potrzeby dalszej modyfikacji terminu fantasy zaznaczajc oczywicie, e w obrbie niniejszej pracy cay czas posugujemy si nim w znaczeniu (2), rezerwujc jednoczenie pojcie literatura niemimetyczna dla znaczenia (1). Druga podstawowa trudno wynika z faktu, i, podobnie jak SF, fantasy jest zjawiskiem wieloksztatnym, zmiennym i wywodzcym si
First Book of Lankhmar Fritza Leibera, The Conan Chronicles Roberta Howarda oraz The Riddle Master Patricii McKillip (fantasy na rnych etapach rozwoju), jak i Little, Big Johna Crowleya (wspczesna fantastyka baniowa), Voice of Our Shadow Jonathana Carrolla, Dar ker Than You Think Jacka Williamsona (fantastykahorror) czy wreszcie A Voyage to Arctu rus Davida Lindsaya (wczesna metafizyczna SF). Oczywicie, ju na pierwszy rzut oka uderza arbitralno takiego rozrnienia nie ma ono adnych podstaw genologicznych. Prawdopodobnie wynika ono z faszywej opozycji SF jako konwencji racjonalnej i fantasy jako konwencji irracjonalnej i w konsekwencji doczaniu do tej drugiej niejako na si innych dzie o charakterze irracjonalnym. 5 Trzeba jednak zaznaczy, e niektrzy krytycy usiuj wprowadza terminy pozwalajce na bardziej precyzyjne rozrnienie. Naleaoby tu wymieni Lina Cartera i jego okrelenie imaginary world fantasy (zob.: Lin Carter, Tolkien: A Look Behind The Lord of the Rings, New York: Ballantine Books 1969 oraz tego Imaginary Worlds. The Art of Fantasy, New York: Ballantine Books 1973). Najlepsze okrelenie stanowi jednak secondary world fantasy uywane przez Tymna, Zahorskiego i Boyera (Marshall Tymn, Kenneth J. Zahorski and Robert H. Boyer, Fantasy. A Core Collection and Reference Guide, New York & London 1979), ktre nawizuje rwnie do prac Tolkiena (por. J.R.R. Tolkien, On Fairy Tales, w: tego, Tree and Leaf, London: Allen & Unwin 1964). Terminem tym posuguje si take C.N. Manlove (The Fantasy Literature of England, London & New York: Macmillan Press 1999). Wypada chyba aowa, e nie doszo do jego spopularyzowania, chociaby w postaci skrtu SWF, tak jak to si stao w przypadku SF (science czy te speculative fiction).
11
z wielu czsto odlegych od siebie rde w tradycji literackiej6. Wydaje si te, i ewolucja fantasy nie przebiegaa w sposb liniowy, lecz poddawana bya szeregowi rnorodnych i nierzadko zaskakujcych modyfikacji. Nasz prb zakrelenia horyzontu rozpoczniemy od krtkiej krytycznej dyskusji dotychczasowych definicji fantasy. Nawet pobieny ich przegld przekonuje nas o wspomnianym ju wczeniej pomieszaniu poj. Wiele z propozycji zawiera podstawowe niekonsekwencje metodologiczne lub logiczne, w innych z kolei cho wydaj si one aspirowa do nauki o literaturze wyranie uwidacznia si denie do klasyfikacji czy te oceniania jako ostatecznego celu badania, bd te podejcie o charakterze krytycznoliterackim7. Poczwszy od lat 70. zaczynaj si pojawia liczne opracowania w rnoraki sposb przynajmniej w deklaracjach prbujce zmierzy si zarwno z problemem fantasy, jak i caej literatury niemimetycznej; niektre z nich szybko staj si te ukadem odniesienia dla pniejszej krytyki gatunku. Jak susznie jednak zauwaa S.C. Fredericks w swoim przegldzie prac krytycznych powiconych fan tasy8, autorzy wikszoci z nich zajmuj si w pierwszej kolejnoci kreacj rozmaitych holistycznych teorii i taksonomii. Jako przykad mog tu posuy klasyczne pozycje Tzvetana Todorova9, W.R.
6 A. Zgorzelski, Fantastyka, utopia, science fiction. Ze studiw nad rozwojem gatunkw, Warszawa: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe 1980, s. 5. Zob. tego, SF jako pojcie, s.96. Prawdopodobnie wspomniana przez Zgorzelskiego podczas omawiania SF siatka wpyww, cech i opozycji jest jeszcze bardziej skomplikowana w przypadku siostrzanego gatunku fantasy. Wicej te istnieje tu form hybrydalnych. 7 Naleaoby rwnie odnotowa w tym miejscu, i wielu wartociowych spostrzee dokonuj czsto autorzy o podejciu otwarcie krytycznoliterackim i popularnym, ktrzy nie staraj si wykorzystywa dyskutowanego materiau do ilustracji wasnych, tworzonych a priori teorii i dziki temu bardziej koncentruj si na jego rzetelnej obserwacji. 8 S.C. Fredericks, Problems of Fantasy, Science Fiction Studies 1978, v. 5, s. 33. 9 Tzvetan Todorov, The Fantastic. A Structural Approach to a Literary Genre, Ithaca: Cornell University Press 1973. Niezalenie od caego szeregu zarzutw, jakie mona by postawi proponowanej przez Todorova taksonomii (zob. Stanisaw Lem, Todorovs Fanta stic Theory of Literature, Science Fiction Studies 1974, v. 1, http://www.depauw.edu/sfs/ backissues/4/lem4art.htm), z naszego punktu widzenia najistotniejsze jednak jest to, e w dziele Todorova nie pojawia si adne z nazwisk, ktre bezporednio czylibymy z rozwojem fantasy (w wydanej po raz pierwszy w 1970 r. pracy autor nie wymienia nawet ani razu nazwiska Tolkiena!). Jest rzecz zaskakujc, i studium majce w zaoeniu
12
Irwina10 i Erica Rabkina11 z lat siedemdziesitych, jak rwnie nowsze dzieo Kathryn Hume12. Wymienieni wyej autorzy nie rozpoznaj istnienia znaczcej liczby tekstw ukadajcych si w okrelony system historycznoliteracki; aden z nich nie jest te chyba zainteresowany opisem tego, co skonni bylibymy uzna za wspczesn, egzomimetyczn fantasy. Okrelenie fantasy, jeli pojawia si w powyszych opra-
ambicje podj prb usystematyzowania caej literatury niemimetycznej, od samego pocztku omija tak znaczce jej obszary (por. Stanisaw Lem, tame). 10 W.R. Irwin, The Game of the Impossible: A Rhetoric of Fantasy, Urbana, IL: University of Illinois Press 1976. Irwin definiuje fantasy jako [] opowie zasadzajc si na i konstruowan w oparciu o otwarte pogwacenie tego, co powszechnie uwaa si za moliwe (a story based on and controlled by an overt violation of what is generally accepted as possibility; Irwin cytowany za The Encyclopedia of Fantasy, ed. by J. Clute and J. Grant, New York: St. Martins Griffin 1997, s. 506). Jest to pierwsza z caego szeregu przytaczanych przez nas w ramach niniejszego wstpu definicji, ktre naraaj si na zarzut [] bezporedniego porwnywania rzeczywistoci fikcyjnej i rzeczywistoci dowiadczalnej (Andrzej Zgorzelski, SF jako pojcie, s. 91). Ponadto Irwin omawiajc fantasy zestawia obok siebie tak rne nazwiska, jak przykadowo, Robert Graves, Arthur Machen, James Hilton, Mark Twain, William Golding oraz J.R.R. Tolkien, nie starajc si jednak bardziej krytycznie selekcjowa analizowanego materiau (patrz: S.C. Fredericks, Problems of Fantasy, s. 35; por. tego: Irwins Random Fantastic, Science Fiction Studies 1977, v. 4, s. 7576). 11 Eric Rabkin, The Fantastic in Literature, Princeton, New Jersey: Princeton University Press 1976. Cho w niektrych swoich propozycjach teoretycznoliterackich Rabkin wydaje si i we waciwym kierunku, brakuje mu konsekwencji i precyzji (zob.: Andrzej Zgorzelski, Theoretical Preliminaries: on the Understanding of the Fantastic, w: tego, Born of the Fantastic, Gdask: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego 2004, s. 1718; por. S.C. Fredericks, Problems of Fantasy, s. 38). Pomijajc powieci Williama Morrisa, Rabkin nie omawia te adnych utworw waciwej konwencji fantasy. 12 Kathryn Hume, Fantasy and Mimesis. Responses to Reality in Western Literature, New York and London: Methuen 1984. Ju sam podtytu (responses to reality) zdradza w znacznej mierze bardziej chyba kulturoznawcze, psychologiczne i antropologiczne ni czysto literaturoznawcze zainteresowania autorki. Hume definiuje fantasy jako [] jakiekolwiek odejcie od powszechnie uznawanej rzeczywistoci ([] any departure from consensus reality, tame, s. 21). Definicja ta, bardzo zbliona do definicji Irwina, tak samo jak ona odwouje si bezporednio do rzeczywistoci pozatekstowej. Ponadto w swoich prbach podziau literatury niemimetycznej Hume bazuje przede wszystkim na efekcie, jaki dany tekst wywouje lub w zaoeniu ma wywoywa u czytelnika (por. Christopher S. Brawley, The Sacramental Vision: Mythopoeic Imagination and Ecology in Coleridge, MacDonald, Lewis and Tolkien, Florida State University Ph.D. Dissertation, http://etd.lib.fsu.edu/theses/available/etd-11142003012607, s. 4). W swej pracy Hume okazjonalnie wymienia, co prawda, autorw takich jak Tolkien, Donaldson czy Norton, jednak ich dziea dyskutuje w oderwaniu od siebie, koncentrujc si przy tym na ich psychologicznych czy kulturowych implikacjach, nie powicajc za zupenie uwagi roli omawianych tekstw w procesie historycznoliterackim.
13
cowaniach, uywane jest w zasugerowanym przez nas znaczeniu (1) a wic odnosi si niejako do caej literatury niemimetycznej. Mona chyba wic przyj, i dziea te mniej lub bardziej poprawnie dyskutujce zagadnienia teorii gatunkw literackich, fantastyki i realizmu oraz ich rozmaitych funkcji, czy te z kolei podejmujce problematyk na pograniczu literaturoznawstwa oraz psychologii, psychoanalizy i antropologii maj marginalne znaczenie dla naszej obecnej dyskusji. Nieco bardziej skomplikowanie przedstawia si sprawa w przypadku pracy C.N. Manlovea Modern Fantasy. Five Studies13. Z jednej strony, sdzc z opinii zawartej w przedmowie i we wstpie, autor ten zdaje sobie spraw z zaistnienia w wiadomoci publicznoci literackiej nowego gatunku i, przynajmniej w czci, utosamia go z waciwymi pisarzami. Z drugiej strony, dobr analizowanych w pracy autorw przeczy powyszemu rozpoznaniu. Z omawianych przez Manlovea pisarzy Charlesa Kingsleya, Georgea MacDonalda, C.S. Lewisa, Mervyna Peaka i J.R.R. Tolkiena, jedynie nazwisko tego ostatniego mona bezporednio czy z interesujcym nas gatunkiem. Powyszemu rozpoznaniu przeczy te proponowana przez Manlovea definicja gatunku. Jego zdaniem, fantasy to fikcja wywoujca wraenie cudownoci i zawierajca znaczcy i niemoliwy do usunicia element ponadnaturalny, z ktrym miertelne postacie opowieci czy te czytelnicy bliej si zapoznaj14. Jak widzimy, odwouje si ona w znacznym stopniu do reakcji czytelnika (wywoujca wraenie cudownoci) oraz do niejasnych i odnoszcych si do rzeczywistoci pozatekstowej poj (element ponadnaturalny). Jest ona te niezwykle arbitralna mona odnie wraenie, i jej jedynym celem jest usprawiedliwienie dokonanego przez krytyka wyboru analizowanych tekstw i autorw. Krytykiem, ktry, z kolei, prbujc dokona klasyfikacji wspczesnej literatury niemimetycznej, trafnie rozpoznaje powinowactwo takich autorw, jak Dunsany i Tolkien, jest William L. Godshalk. Niestety, stara si on wyrni poszczeglne gatunki jedynie na podstawie swojej, do kontrowersyjnej zreszt, oceny treci utworw. I tak,
13 C.N. Manlove, Modern Fantasy. Five Studies, Cambridge: Cambridge University Press
1975.
14 A fiction evoking wonder and containing a substantial and irreducible element of the supernatural with which the mortal characters in the story or readers become on at least partly familiar terms (tame, s. 1).
14
jego zdaniem, czysta fantasy (pure fantasy), do ktrej zalicza wanie dziea Lorda Dunsanyego i Tolkiena
[...] zawiera bardzo mao lub w ogle treci ideologicznej, i na prno prbujemy odnale w niej dojrzae idee, wiadomo krytyczn czy naukow ekstrapolacj. Akcja sama w sobie stanowi tutaj o wszystkim, za autor stara si odwoywa do naszych emocji bez angaowania naszych umysw15.
Jak wic widzimy, powysza definicja ma charakter przede wszystkim wartociujcy, co, oczywicie, nie jest uprawnione w nauce o literaturze. Zauwamy te, i ocena, czy te klasyfikacja Godshalka opiera si na bardzo niejasnych i, w najlepszym razie, czysto subiektywnych pojciach, takich jak tre ideologiczna, dojrzae idee czy te wiadomo krytyczna. Ideologiczne podejcie cechuje rwnie Rosemary Jackson16. Opierajc si na teoriach Tzvetana Todorova, dostrzega ona istnienie znaczcej grupy tekstw, w ktrych
[...] przemieszczenie w dziedzin cudownoci (the marvellous) zaprowadza czytelnika [...] do zupenie odmiennego, alternatywnego wiata17 wtrnego wszechwiata (secondary universe), jak powiedzieliby Auden i Tolkien. w wtrny, skopiowany kosmos jest wzgldnie autonomiczny; jego jedyny punkt odniesienia do realnoci stanowi metaforyczna refleksja [...]18.
Jak wic wida, autorka rozpoznaje i opatruje mylcym nieco okreleniem the marvellous (cudowne) to, co skonni bylibymy nazwa raczej literatur egzomimetyczn. Trafnie te utosamia ow litera-
15 [pure] fantasy has minimal or no ideological content, and we hunt in vain for ma-
ture ideas, critical awareness, or scientific extrapolation. The plot line means everything, and the author tries to engage our emotions without troubling our minds (William L. Godshalk, Alfred Bester: Science Fiction or Fantasy, Extrapolation, v. 16, nr 2, s. 150). 16 Rosemary Jackson, Fantasy: the Literature of Subversion, London and New York: Routledge 1991. 17 Uycie sformuowania wiat alternatywny moe tu, rzecz jasna, okaza si niezbyt trafne, termin ten budzi bowiem jednoznaczne skojarzenia z historiami wiata alternatywnego, ktre skonni bylibymy zaliczy do SF (zob. rozdzia 3, przypis 36). 18 [...] a movement into a marvellous realm transports the reader [...] into an absolutely different, alternative world, a secondary universe as Auden and Tolkien term it. This secondary, duplicated cosmos, is relatively autonomous, relating to the real only through metaphorical reflection [...] (R. Jackson, dz. cyt., s. 42).
15
tur cudownoci z takimi pisarzami, jak m.in. William Morris, J.R.R. Tolkien, Ursula K. Le Guin i Stephen Donaldson. Literatur t nastpnie traktuje jednak raczej zdawkowo, odrzucajc j z pozycji ideologicznych wanie:
[...] chrzecijaska parabola C.S. Lewisa Lew, Czarownica i stara szafa, redniowieczne romanse T.H. Whitea, takie jak By sobie raz na zawsze krl, czy te naladowcze wzgldem trylogii Tolkiena dziea Stephena Donaldsona, Jad Lor da Foula, Wojna zoziemnego kamienia i Potga, ktra ochrania, s wszystkie tego samego rodzaju, suc jako konserwatywny rodek przekazu represji spoecznej i instynktowej19.
Tymn, Zahorski i Boyer z kolei uwaaj, i [do] fantasy, jako gatunku literackiego, nale dziea, w ktrych element nieracjonalny odgrywa znaczc rol20. Pomijajc trudno precyzyjnego okrelenia elementu nieracjonalnego bez odwoywania si do rzeczywistoci empirycznej oraz subiektywnych odczu konkretnego czytelnika, definicja taka poszerzaaby zakres bada do wielu innych gatunkw literatury niemimetycznej. Powysi autorzy rwnie zdaj si by czciowo wiadomi tego faktu, przeprowadzajc rozrnienie pomidzy nisk (low) a wysok (high) fantasy, nastpnie za dodajc, i w przypadku tej drugiej centraln rol odgrywa wtrny wiat (secondary world), gdzie owa nieracjonalna przyczynowo mogaby dziaa swobodnie21. To ostatnie stwierdzenie stanowi chyba krok we waciw stron, z jednej strony wskazujc na kluczowe znaczenie konstrukcji modelu wtrnego wiata w fantasy, z drugiej za sugerujc istnienie rzdzcego tym wiatem porzdku niezwykego z punktu widzenia rzeczywistoci mimetycznej, lecz logicznego i spjnego w obrbie przedstawionego modelu. Wtrny wiat ze sw dostrzegaln, cho nieracjonaln przyczynowoci charakteryzuje [...] fantasy22. W podobnym kierunku id te chyba czciowo autorzy The Encyclopedia of Fantasy:
19 C.S. Lewiss [...] Christian parable, The Lion, the Witch and the Wardrobe, T.H. Whites medieval romances such as The Once and the Future King, Stephen Donaldsons imitative Tolkien trilogy, Lord Fouls Bane, The Illearth War, The Power That Preserves, are all of the same kind, functioning as conservative vehicles for social and instinctual repression (tame, s. 155). 20 Fantasy, as a literary genre, is composed of works in which nonrational phenomena play a significant part (M. Tymn et al., dz. cyt., s. 3). 21 Tame, s. 5. 22 The secondary world [...] with its discernible though nonrational causality, is
16
[] tekst fantasy to spjna wewntrznie narracja, ktra, gdy umieszczona zostaje w naszej RZECZYWISTOCI, opowiada histori, jaka nie mogaby si wydarzy w wiecie takim, jakim go postrzegamy; gdy z kolei umieszczona zostaje w INNYM czy te WTRNYM WIECIE, to cho wiat ten sam w sobie bdzie niemoliwoci, opowieci w nim umieszczone stan si jednak moliwe podug jego wasnych regu23.
Jak atwo zauway, autorzy prbuj opisywa w ramach jednej formuy dwa zupenie odmienne zjawiska literackie, przy czym jedynie druga cz definicji odnosi si do fantasy w naszym rozumieniu. Niestety i tutaj nie uniknito bezporednich odniesie do rzeczywistoci empirycznej. Na znaczenie wtrnego wiata w kreacji literatury fantasy wskazuje rwnie Lin Carter, definiujc gwny nurt gatunku jako historie, ktrych akcja rozgrywa si w wiecie cakowicie wynalezionym przez autora24. Podobnych spostrzee dokonuje C.N. Manlove, ktry w swej nowszej pracy, The Fantasy Literature of England, podchodzi w sposb bardziej systematyczny ni uprzednio do literatury niemimetycznej, wyodrbniajc spord niej fantasy wiata wtrnego (secondary world fantasy), czyli tak, w ktrej [] pisarz stwarza alternatywny wszechwiat z jego wasnymi prawami25; trafnie te identyfikuje jej powstanie i rozwj z nazwiskami Williama Morrisa i J.R.R. Tolkiena. W zbliony sposb rzecz ujmuje Jane Mobley:
Jako fikcja literacka [fantasy] wymaga ze strony czytelnika wkroczenia do Innego wiata i ledzenia losw bohatera, ktrego przygody maj miejsce w rzeczywistoci diametralnie odmiennej od codziennoci dowiadczanej przez czytelnika26.
what characterizes high fantasy (tame, s. 6). 23 [] a fantasy text is a self-coherent narrative which, when set in our REALITY, tells a story which is impossible in the world as we perceive it; when set in an OTHERWORLD or SECONDARY WORLD, that otherworld will be impossible, but stories set there will be possible in the otherworlds terms (Encyclopedia of Fantasy, s. VIII; wyrnienie moje). 24 L. Carter, Imaginary Worlds..., s. 68. 25 [...] the writer invents an alternative world with its own rules (C.N. Manlove, The Fantasy Literature of England, London: Macmillan Press 1999, s. 4). 26 As a fiction [fantasy] requires the readers entering an Other World and following a hero whose adventures take place in a reality far removed from the mundane reality of
17
Wreszcie, Philip Martin powielajc w swej definicji wikszo dyskutowanych ju przez nas bdw, podkrela zarazem spekulatywny charakter fantasy: Fantasy to fikcja spekulatywna. Fantasy stwarza wiat w wysokim stopniu wyimaginowany, obfitujcy w stworzenia, reguy magii i miejsca znaczco rnice si od realnego wiata, jaki widzimy wok nas27. W wietle przytoczonych definicji niezbdne na obecnym etapie naszej dyskusji staje si wic zwaszcza precyzyjne okrelenie koncepcji wiata przedstawionego w fantasy i jego zwizkw z rzeczywistoci empiryczn28. Stwierdmy zatem za Andrzejem Zgorzelskim, i fantasy naley do literatury egzomimetycznej, to znaczy takiej
ktra, zakadajc jzykow kompetencj odbiorcy okrelajc jego wiedz o porzdku empirii presuponuje spekulatywne rozwaania nad innymi moliwymi modelami rzeczywistoci... [...] Prezentuje ona te modele bez prb ich zestawiania z modelem wiata otaczajcego, rezygnujc z zabiegu fantastyki wewntrz samego tekstu utworu29.
the readers waking experience. (Jane Mobley, Toward a Definition of Fantasy Fiction, Extrapolation, v. 15, nr 2, s. 117). 27 Fantasy is speculative fiction. Fantasy creates a world imaginative to the highest degree, populated with creatures, rules of magic, and places remarkably different from the real world we see around us (The Writers Guide to Fantasy Literature, ed. by Philip Martin, Waukesha, WI: The Writer Books 2002, s. 25). 28 Aby jeszcze lepiej zilustrowa panujce w tym obszarze pomieszanie poj, przytoczmy dwie kolejne, bardzo znamienne definicje. Brian Attebery, na przykad, sugeruje, i wiat literatury fantasy to wiat [...] niedostpny z naszego wasnego poprzez czas, przestrze i wiedz, lecz cakowicie z nim rozczny, osigalny jedynie poprzez tylne drzwi naszego umysu ([...] not accesible from our own through space and time and the extension of knowledge, but discontinuous with it, to be found only through some back door of the mind; Brian Attebery, The Fantasy Tradition in American Literature: from Ir ving to Le Guin, Bloomington: Indiana University Press 1980, s. 113). Oczywicie, wiat przedstawiony w jakimkolwiek tekcie literackim z natury rzeczy nie moe by dostpny poprzez czas i przestrze! Attebery myli, jak si zdaje, w swym opisie cechy tekstu z kategoriami dotyczcymi raczej tworzenia lub odbioru. Rwnie nieprecyzyjnie podchodzi do problemu Karolina Lewicka: Zasadnicz cech [fantasy] jest autonomiczno wiata przedstawionego, wyrzekajcego si jakichkolwiek zwizkw z rzeczywistoci, wiadomie odrzucajcego wszelk moliwo prawdopodobiestwa (Karolina Lewicka, Fantasy znowu pod lup, Nowa Fantastyka 1997, nr 3, s. 65). I znw: kady wiat fikcji jest ze swej natury autonomiczny, za jedn z podstawowych cech fantasy jako konwencji literatury egzomimetycznej czyli, podobnie jak SF spekulatywnej jest prba tworzenia wiatw prawdopodobnych, cho w peni autonomicznych. 29 A. Zgorzelski, SF jako pojcie..., s. 96.
18
Tak wic, zgodnie z naszym rozumieniem problematyki genologii i rozwoju gatunkw literackich, za jeden z podstawowych wyrnikw konwencji gatunkowej uznalibymy rodzaj prezentowanego modelu wiata przedstawionego. W tym punkcie jednake konieczne staje si dalsze uzupenienie opisu fantasy, zwaszcza za uchwycenie cech wyrniajcych t literatur spord innych gatunkw egzomimetycznych. Najwaniejszym takim wyrnikiem jest jak sdzimy obecno i powszechne funkcjonowanie magii w wiecie przedstawionym utworu30. Zdanie to podziela wikszo krytykw zajmujcych si gatunkiem. Fantasy [...] to opowie, ktrej akcja rozgrywa si w rodowisku, gdzie magia stanowi integraln cz wiata naturalnego31. [wiat fantasy] rzdzony jest przez prawa magii [...]32. Fundamentem fantasy jest magia33. Kolejnym istotnym wyznacznikiem, porednio take czcym si z powszechnym wystpowaniem magii, jest umieszczenie akcji w quasi-redniowiecznej rzeczywistoci zapoyczonej z bani i romansu rycerskiego (ktra nastpnie podlega oczywicie pewnym modyfikacjom, charakterystycznym ju dla gatunku egzomimetycznego). [W konwencji fantasy] spoeczno znajduje si najczciej na niskim poziomie technicznym, a wiat ukazuje si bardziej jako wiat przyrody ni cywilizacji34. Podobnych spostrzee dokonuj take Andrzej Niewiadowski oraz Antoni Smuszkiewicz. Ich zdaniem, terminem fantasy
[] okrela si jedn z odmian fantastyki, ktra w swym wspczesnym ksztacie wywodzi si po czci z fantastyki naukowej, ale jakby przez przekor nawizuje jednoczenie do fantastyki baniowej, a take do bani jako gatunku,
30 Wydaje si, e magia moe funkcjonowa na wiele bardzo rnych sposobw w literaturze fantasy (wystarczy tutaj chociaby porwna, jak zostaa potraktowana w twrczoci Roberta E. Howarda, a jak np. u Ursuli Le Guin!), niemniej jej obecno stanowi jeden z najbardziej niezmiennych wyznacznikw konwencji. Ow obecno magii w literaturze fantasy (jak rwnie w rozmaitych formach z jej pogranicza) mona chyba porwna z obecnoci zaawansowanej technologii w SF (a take w jej hybrydach). 31 A fantasy [...] is a story set in a milieu that includes magic as an integral part of the natural world (L. Carter, Imaginary Worlds, s. 6). 32 [A fantasy world] is informed by magic (J. Mobley, dz. cyt., s. 117). 33 Piotr Dbek, Magia fantasy, Nowa Fantastyka 1998, nr 3, s. 66. 34 A. Zgorzelski, SF jako pojcie..., s. 104.
19
oraz czerpie motywy z mitologii, poda ludowych, legend, sag bohaterskich czy redniowiecznych poematw rycerskich. [] Std w nowej odmianie fantastyki powrt do magii, bdcej odwiecznym sposobem wyjaniania wiata, ale take powrt do rde adu moralnego i tsknota do form wyraajcych tryumf dobra nad zem35.
Oczywicie, nasze zastrzeenia musi tutaj budzi okrelanie fantasy (jak rwnie zreszt SF) jako jedn z odmian fantastyki (Niewiadowski i Smuszkiewicz najwyraniej zreszt posuguj si terminem fantastyka w jego znaczeniu potocznym, zblionym do tego, co my okrelilibymy jako literatura niemimetyczna; por. Andrzej Zgorzelski, Theoretical Preliminaries: on the Understanding of the Fantastic, s. 6). Z drugiej strony, obserwacje autorw dotyczcych rde fantasy, jak rwnie typowych dla tego gatunku motyww s chyba jak najbardziej trafne. Podsumowujc zatem nasz opis, fantasy w swej dojrzaej formie jawi si jako siostrzany w stosunku do SF gatunek literatury egzomimetycznej, to znaczy takiej, ktra prezentuje odmienny model rzeczywistoci bez prby konfrontacji jej z modelem rzeczywistoci empirycznej, rezygnujc tym samym z zabiegu fantastyki wewntrz samego tekstu utworu. Fantasy stara si maksymalnie upowszedni i skonkretyzowa prezentowany przez siebie model, dc do szczegowego opisu jego parametrw czasowych i przestrzennych, porzdku spoecznego i ontologicznego, a take nadania mu swoistej, niezwykej z punktu widzenia rzeczywistoci empirycznej, lecz logicznej i spjnej w obrbie wiata przedstawionego przyczynowoci. Ponadto konwencja gatunkowa fantasy odznacza si pewnymi typowymi dla siebie motywami, sposobami ksztatowania akcji i bohaterw, sposobami uycia jzyka, w czym zdradza pokrewiestwo z konwencjami gatunkowymi, ktre wywary najwikszy wpyw na jej powstanie. Najwaniejsze z tych cech charakterystycznych to: 1. Obecno i powszechne funkcjonowanie magii w wiecie przedstawionym utworu. 2. Umieszczenie akcji w quasi-redniowiecznej rzeczywistoci zapoyczonej z bani i romansu rycerskiego.
35 Andrzej Niewiadowski, Antoni Smuszkiewicz, Leksykon polskiej literatury fantastycz nonaukowej, Pozna: Wydawnictwo Poznaskie 1990, s. 287288.
20
3. Ksztatowanie akcji w oparciu o motywy magii i miecza (sword & sorcery), motyw quest, motywy inicjacji i przemiany duchowej bohatera, oraz motywy walki dobra ze zem w czym fantasy ujawnia swe pokrewiestwo z konwencjami gatunkowymi bani, romansu rycerskiego, eposu heroicznego oraz z mitami. W tym miejscu warto, jak sdzimy, ustosunkowa si do kilku niekonsekwentnie uywanych terminw, dotyczcych klasyfikacji fantasy i jej odmian gatunkowych, takich jak sword & sorcery, heroic fantasy czy te high fantasy i adventure fantasy. Aby ukaza panujce w krytyce zamieszanie, posumy si kilkoma tylko przykadami. I tak, L. Sprague de Camp nadaje nazw heroic fantasy
[...] pewnemu gatunkowi beletrystyki, okrelanemu inaczej jako literatura magii i miecza (sword and sorcery). S to opowieci pene akcji i przygd, rozgrywajce si w mniej lub bardziej zmylonym wiecie, gdzie dziaa magia, a nowoczesna nauka i technologia nie zostay jeszcze odkryte36.
Powyszy opis, stawiajcy znak rwnoci pomidzy heroic fantasy oraz sword & sorcery, daje si chyba odnie do caego gatunku; oczywicie z samej swej natury propozycja ta jak zreszt kilka kolejnych ma charakter bardziej krytycznoliteracki ni literaturoznawczy. Rozrnienie sugerowane przez Johna L. Flynna jest z kolei zbyt mao precyzyjne i nieostre. Jego zdaniem heroic fantasy to [...] podgatunek literatury fantastycznej, ktry przytacza opowieci o bohaterach i ich podbojach w wyobraonych krainach37 i [...] koncentruje si na konflikcie pomidzy dobrem i zem [...]38, sword & sorcery za to [...] podgatunek fantasy opisujcy pene przygd wyczyny skonnych do przemocy, amoralnych szermierzy i ich (czsto) krwawe konfrontacje z siami za w wyimaginowanych krainach39.
36 L. Sprague de Camp we wstpie do: Robert E. Howard, L. Sprague de Camp and Lin Carter, Conan, Katowice: Wydawnictwo Pik 1991, s. 11. 37 [...] a subgenre of fantastic literature which chronicles the tales of heroes and their conquests in imaginary lands (John L. Flynn, A Historical Overview of Heroes in Con temporary Works of Fantasy Literature, Internet, English 102.101 Freshman Composition, 14.10.1999, http://saber.towson.edu/~flynn/heroes.html). 38 [...] emphasizes the conflict between good and evil [...] (tame). 39 [...] a subgenre of fantasy which deals with the swashbuckling exploits of violent,
21
W zblionym kierunku id Andrzej Niewiadowski i Antoni Smuszkiewicz, wymieniajc jako pododmiany gatunku fantasy heroic fantasy (fantazj bohatersk) oraz sword & sorcery (fantazj miecza i czarw). Wedug nich pododmiana heroic fantasy
wyrniona zostaa ze wzgldu na temat opowieci, ktre przedstawiaj niezwyke przygody bohaterw o ogromnej sile fizycznej i czsto take innych cudownych przymiotach, pozwalajcych im dokonywa nadludzkich wyczynw, zwaszcza w walce z czarownikami i smokami40.
podczas gdy z kolei sword & sorcery

bywa wyrniana ze wzgldu na charakter akcji oraz typowe rekwizyty, ktrymi posuguj si bohaterowie. Tematem opowieci spod znaku magii i czarw s niezwyke przygody wojenne rozgrywajce si w ramach niezwykej scenerii41.
Jak atwo zauway, gwn wad propozycji zarwno Flynna, jak i Niewiadowskiego oraz Smuszkiewicza stanowi fakt, i nie s one wyczajce. Znaczna cz wczesnych zwaszcza tekstw fantasy (Howard, Jakes, Kuttner, Leiber i inni) przejawia cechy obydwu tak zdefiniowanych pododmian fantasy jednoczenie. Jeszcze inny pogld reprezentuje Diana Waggoner, definiujc heroic fantasy jako [...] odtworzenie redniowiecznych konwencji epiki i romansu [...]42, gdzie [...] odwaga fizyczna i ekscytujce wydarzenia nie wystarczaj; kade dziaanie musi mie powany cel43, i kontrastujc j z fantasy przygodow (adventure fantasy). Zupenie przeciwnego zdania jest natomiast piszcy z pozycji otwarcie zreszt ideologicznych Joachim Alpers, dla ktrego najwaniejsze cechy heroic fantasy
amoral swordsmen and their (often) bloody confrontations with agents of evil in imaginary lands (tame). 40 A. Niewiadowski, A. Smuszkiewicz, Leksykon polskiej literatury fantastycznonaukowej, s. 289. 41 Tame, s. 290. 42 [...] a recreation of medieval epic and romance forms [...] (Diana Waggoner za: Boyer et al., s. 19). 43 [...] physical courage and exciting events are not enough; every action must have a serious purpose (tame, s. 20).
22
to gloryfikacja siy fizycznej, gwatu i dominacji czowieka nad czowiekiem44. Z kolei cay nurt sword & sorcery, identyfikowany z takimi autorami jak Robert E. Howard czy Lin Carter i rwnie okrelany niekiedy jako fantasy przygodowa (adventure fantasy), bywa do niejasno przeciwstawiany high fantasy literaturze fantasy o wyszych walorach literackich, utosamianej z takimi autorami jak Le Guin czy Tolkien45. Czasem te dwa dominujce nurty fantasy okrela si od nazwisk najbardziej reprezentatywnych twrcw jako, odpowiednio, fantasy howardiask i tolkienowsk46. Oczywicie, trudno uzna podobne, bazujce jedynie na tematyce utworw lub skrajnie subiektywne, czysto wartociujce kryteria za wyrniki teoretycznoliterackie, niemniej jednak wydaje si, i rzeczywicie w obrbie fantasy mona wyodrbni poszczeglne odmiany czy te postaci gatunkowe, rnice si pomidzy sob midzy innymi (cho nie tylko) zespoami motyww ksztatujcych akcj. Posugiwanie si jednak takimi nieprecyzyjnymi i w samej swej naturze wartociujcymi terminami jak high, low czy te adventure fanta sy jest wysoce ryzykowne. Termin sword & sorcery natomiast (fantasy magii i miecza) nawizuje przede wszystkim do zespou motyww, charakteryzujcych niemal ca konwencj gatunkow (a wic mgby funkcjonowa jako synonim dla sowa fantasy w znaczeniu, jakie nadalimy mu w obrbie niniejszej pracy), co sprawia, i jego przydatno przy okrelaniu poszczeglnych odmian gatunkowych jest raczej ograniczona. Celem dalszego uporzdkowania naszej dyskusji proponujemy zatem nastpujc terminologi:
44 Joachim Alpers, Loincloth, Double Ax, and Magic: Heroic Fantasy and Related Genres, Science Fiction Studies 1978, v. 5, s. 2831. 45 Zdaniem Eleanor Cameron, na przykad, high fantasy charakteryzuje si [...] si i czystoci struktury, nieodpartym poczuciem realnoci [...] dokadnoci szczegu, oryginalnoci i precyzj w ujciu materiau, wspaniaoci stylu, bogactwem charakterystyki postaci i gbokoci wizji [...]. ([...] strength and cleanness of structure, the overwhelming sense of reality [...] exactness of detail, the originality and discipline with which materials are handled, excellence of style, richness of character portrayal and depth of vision [...]; Eleanor Cameron, High Fantasy: A Wizard of Earthsea, The Horn Book Magazine 1971, v. 47, s. 130131). 46 Tadeusz A. Olszaski, Trzy serca i trzy pira, Nowa Fantastyka 1996, nr 2, s. 6667.
23
1. Pojcia fantasy bohaterska (heroic fantasy) uywa bdziemy w odniesieniu do postaci gatunkowej, ktra stabilizuje si w twrczoci Roberta E. Howarda oraz jego naladowcw i ktrej gwne cechy przedstawiamy w rozdziale pierwszym. 2. Pojcia fantasy epicka (epic fantasy) uywa bdziemy w odniesieniu do postaci gatunkowej, ktra stabilizuje si w twrczoci J.R.R. Tolkiena i jego naladowcw, i ktrej gwne cechy prezentujemy w rozdziale trzecim. Ponadto dla potrzeb naszych rozwaa proponujemy rwnie terminy: fantasy inicjacji i dorastania, fantasy przemieszczenia (trans lation fantasy) oraz science fantasy. Terminy te omwimy szczegowo w kolejnych rozdziaach. Takie wanie, a nie inne uycie powyszych terminw wydao nam si najbardziej logiczne i uyteczne przy omawianiu literatury fantasy; sdzimy rwnie, i implikuje je niejako sam charakter tekstw oraz ich wzajemne relacje. Okreliwszy pole naszych bada, sprbujmy dokona wstpnego przegldu prac krytycznych zajmujcych si szeroko pojt problematyk secondary world fantasy. Niestety, o ile teksty poszczeglnych autorw, zwaszcza za takich sztandarowych twrcw jak, chociaby, J.R.R. Tolkiena czy Ursuli Le Guin doczekay si mnogich, nierzadko interesujcych i wartociowych opracowa, o tyle stosunkowo niewiele powstao prac zajmujcych si wspczesn konwencj gatunkow fantasy w jej caociowym przekroju diachronicznym i synchronicznym, podejmujcych problemy rozwoju tego gatunku oraz wzajemnych powiza pomidzy fantasy i pokrewnymi jej gatunkami literackimi. Jak dotychczas jedyn pozycj, ktra w miar systematyczny sposb usiuje przeledzi histori gatunku, jest chyba popularna historia fantasy Lina Cartera Imaginary Worlds. Dzieo to nie jest prac stric te naukow i zawiera w sobie wiele uproszcze oraz niespjnoci, stanowi jednak dobre rdo odniesienia dla dalszych studiw. Co wicej, zawartych w nim zostao rwnie wiele interesujcych uwag dotyczcych technik tworzenia wiata przedstawionego w literaturze fantasy. W innej swojej pracy, monografii Tolkien: A Look Behind the Lord of the Rings, Carter podejmuje prb wyodrbnienia historycznych rde gatunku, odnajdujc je przede wszystkim w eposie heroicznym oraz romansie rycerskim. 24
W zakresie dyskusji fantasy na paszczynie teoretycznoliterackiej i genologicznej w pierwszym rzdzie naley wymieni cytowane ju kilkakrotnie teksty Jane Mobley Towards a Definition of Fantasy Fiction oraz Andrzeja Zgorzelskiego SF jako pojcie systemu historycznoliterac kiego. Jane Mobley oprcz zareprezentowania wstpnego opisu gatunku, szczegowo dyskutuje take sposb funkcjonowania magii w wiecie przedstawionym fantasy, jak rwnie analizuje zwizki fantasy z mitem. Andrzej Zgorzelski z kolei umieszcza fantasy obok SF w szerszym kontekcie systemw historycznoliterackich, nastpnie za porwnuje obie konwencje gatunkowe, zwracajc szczegln uwag na model oferowanego przez nie uniwersum, charakterystyczne zabiegi jzykowe oraz prezentowan w obrbie danego modelu aksjologi47. Porwnanie to jest kontynuowane w tekcie Funkcja ekwiwalentu jako czynni ka genologicznego, gdzie omwiony zostaje sposb ksztatowania przestrzeni w obu gatunkach. Problemy definicji i klasyfikacji fantasy podejmuj rwnie Tymn, Boyer i Zahorski; niestety w swych wywodach autorzy czsto odwouj si do poj pozaliteraturoznawczych, za w swej klasyfikacji fantasy i jej odmian gatunkowych opieraj si niemal wycznie na samej tematyce utworw, nie uwzgldniajc problematyki genologii. Kilku ciekawych spostrzee dotyczcych gwnych czci skadowych fantasy, cho rwnie ograniczonych przede wszystkim do tematyki, dokonuje te Tadeusz Olszaski w tekcie Trzy serca i trzy pira. Grayna Laso z kolei omawia podobiestwa i rnice fantasy oraz bani48. Wreszcie, The Encyclopedia of Fantasy pod redakcj Johna Clutea i Johna Granta stanowi zapewne najbardziej obszerne kompendium na temat literatury fantasy oraz najlepsze rdo danych bibliograficznych, biograficznych i faktograficznych.
polskich literaturoznawcw problematyk fantasy i zwizkw tej konwencji z innymi gatunkami fantastyki okazjonalnie podejmuj rwnie Stanisaw Lem (Fan tastyka i futurologia, Warszawa: Interart 1996 oraz Posowie do: Ursula K. Le Guin, Czarno ksinik z Archipelagu, Krakw: Wydawnictwo Literackie 1983) oraz Marek Wydmuch (Gra ze strachem, Warszawa: Czytelnik 1995). Zainteresowanie obu autorw konwencj fanta sy jest jednak do wybircze i nie prowadzi do sformuowania powaniejszych propozycji teoretycznoliterackich. 48 Grayna Laso, Ba a fantasy podobiestwa i rnice, Fantastyka 1984, nr 9, s. 5153 oraz teje, Magiczne zwierciada bani i fantasy, Fantastyka 1990, nr 2, s. 5658.
47 Spord
25
i. narodziny gatunku: lata 18951956
1.
Jak zauwaylimy we wstpie, fantasy stanowi zjawisko wieloksztatne, zmienne i czsto wywodzce si z wielu odmiennych rde w tradycji literackiej. Co wicej, mona odnie wraenie, i ewolucja tego gatunku nie przebiegaa w sposb liniowy, lecz charakteryzowaa si rozmaitymi zwrotami i nadchodzcymi z rnych kierunkw modyfikacjami; po okresie niespodziewanego rozwoju nastpowa nierzadko trwajcy cae lata regres. O wiele bardziej te ni w przypadku SF zaznaczy si wpyw poszczeglnych pisarzy na ksztat caego gatunku tak jak stao si to, chociaby, w przypadku Lorda Dunsanyego, Roberta E. Howarda i, oczywicie, J.R.R. Tolkiena. To owa nieliniowo procesu ewolucyjnego wanie w duej mierze odpowiada za nakrelenie tak szerokich ram temporalnych niniejszego rozdziau. Przykadowo: niektre z opowiada Lorda Dunsanyego z lat 19051919 pod wieloma wzgldami reprezentuj wyszy poziom zaawansowania gatunku ni teksty autorw z lat 20. i 30. O ile o ustaleniu si i stabilizacji opowiadania fantasy jako gatunku literackiego mona ju mwi w przypadku twrczoci C.A. Smitha, R.E. Howarda, H. Kuttnera i C.L. Moore z lat 19291941, to pierwsza wielowt26
kowa, w peni egzomimetyczna powie wydana zostaje dopiero w latach 19541956. Wydaje si te, i dopiero poczwszy od lat 60. ubiegego stulecia nastpuj znaczce zmiany ilociowe i jakociowe1. Wtedy to wanie mamy do czynienia z pojawieniem si grupy tekstw ukadajcych si w system historycznoliteracki; na pocztku lat siedemdziesitych nastpuje stopniowe rozpoznanie tego systemu w wiadomoci czytelnikw i krytyki, o czym wiadczy rosnca gwatownie liczba rnorodnych artykuw i opracowa, jak rwnie powstanie gatunkowych nagrd literackich2. Celem niniejszego rozdziau nie jest ani szczegowa analiza i interpretacja omawianych utworw, ani te, z drugiej strony, wychwycenie wszystkich rde i czynnikw, ktre wywary wpyw na oblicze powstajcej konwencji. Jest nim raczej wobec rozlegoci badanego materiau, a take ogromnego stopnia komplikacji i wielonurtowoci zachodzcych procesw z koniecznoci uproszczona prba ukazania
1 Wczeniej o pewnej ewolucyjnej cigoci mona mwi chyba jedynie w przypadku postaci gatunkowej fantasy bohaterskiej (heroic fantasy), reprezentowanej niemal wycznie przez opowiadania. Jeli chodzi o powie, zasadniczy przeom wie si dopiero z pojawieniem The Lord of the Rings J.R.R. Tolkiena, nastpnie za z recepcj tego dziea na gruncie amerykaskim. W roku 1963 Andre Norton wydaje pierwsz powie z cyklu The Witch World (trzy kolejne pozycje powstaj w odstpach mniej ni rocznych!), za w 1968 r. opublikowany zostaje A Wizard of Earthsea Ursuli Le Guin dwie pozycje bdce zacztkami dwch najsynniejszych chyba cykli fantasy (kontynuowanych a do dnia dzisiejszego!). Dalsze zmiany nastpuj ju lawinowo. Szerzej piszemy o tym w innym miejscu. 2 Odnosi si rwnie wraenie, i dopiero od koca lat 60. autorzy opracowa zaczynaj si posugiwa nazw fantasy w odniesieniu do gatunku egzomimetycznego. Lin Carter w wydanej po raz pierwszy w 1969 roku monografii o Tolkienie czuje si jeszcze w obowizku uzasadnia, i Wadca Piercieni to nie satyra (satire) ani alegoria (allegory), lecz po prostu powie fantasy (quite simply, a fantasy novel; L. Carter, Tol kien: A Look Behind..., s. 7984); cztery lata pniej ten sam krytyk publikuje sw popularn histori fantasy pt. Imaginary Worlds..., gdzie rozpoznanie konwencji traktowane jest ju jako co oczywistego. W 1969 roku zostaje uruchomiona synna The Ballantine Adult Fantasy Series, bdca pierwsz seri wydawnicz w zaoeniu powicon wycznie literaturze fantasy. W latach siedemdziesitych pojawiaj si na amach takich pism jak SF Studies, Extrapolation czy Mosaic (jak rwnie w Horn Book Magazine) pierwsze artykuy krytyczne prbujce okreli tosamo konwencji fantasy (midzy innymi cytowani ju przez nas wczeniej Fredericks, Alpers i Mobley), jak rwnie dyskutujce dziea konkretnych pisarzy w nawizaniu do teje konwencji. Jak ju zauwaylimy wczeniej, dwie najsynniejsze nagrody gatunkowe The British Fantasy Award oraz World Fantasy Award funkcjonuj odpowiednio od 1972 i 1975 r.
27
fantasy w kontekcie pewnych tendencji historycznoliterackich3; zilustrowanie procesu ksztatowania si jej jako gatunku egzomimetycznego. Omwimy rwnie zwizki fantasy z najwaniejszymi spord konwencji, ktre legy u jej rde, zwaszcza za z romansem rycerskim; wreszcie zilustrujemy przejmowanie przez ni i akumulacj charakterystycznych motyww i wtkw. Skoncentrujemy si na tekstach, ktre, jak si zdaje, odegray najbardziej znaczc rol w ksztatowaniu struktur nowego gatunku i na przykadzie ktrych najpeniej zobrazowa mona stopniowe pojawianie si i dalsz modyfikacj najwaniejszych cech wyrniajcych wspczesn konwencj fantasy. Dyskusj nasz rozpoczniemy od analizy twrczoci Williama Morrisa (18341896), uwaanego przez wielu krytykw za faktycznego zaoyciela gatunku. I tak, zdaniem Lina Cartera, William Morris by pierwszym pisarzem, ktry wykorzysta moliwoci pynce z opisania [...] romantycznej historii ksztatowanej w oparciu o motyw quest, ktrej akcja toczy si w wyimaginowanych wiatach redniowiecznych [...]4, tym samym za [...] pooy fundamenty pod przyszy rozwj literatury fantasy5. William Morris jest zapewne najwczeniejszym istotnym nazwiskiem, jakie mona czy zarwno z bezporednimi rdami fantasy, jak i z odrodzeniem romansu rycerskiego w XIX w. Co wicej, wydaje si, i pisarz ten odpowiedzialny jest za wprowadzenie z tej konwencji do fantasy kilku niezwykle istotnych elementw, ktre w przyszoci charakteryzowa bd znaczc parti tekstw ju wyranie uksztatowanego gatunku. Twrczo Williama Morrisa stanowi wic rodzaj pomostu pomidzy tymi konwencjami tak czy inaczej ujawniajcymi mnstwo cech wsplnych. W tym wietle jawi si ona jako niezwykle cenny materia badawczy, pomocny zarwno przy okreleniu struktury romansu rycerskiego przy kocu dziewitnastego i na pocztku dwudziestego wieku, jak rwnie przy opisie przemian prowadzcych w efekcie do ukonstytuowania si wspczesnej fantasy.
A. Zgorzelski, Fantastyka..., s. 510. the romantic quest story laid in an imaginary medieval worldscape [...] (L. Carter, Imaginary Worlds..., s. 25). 5 [...] laid the foundations of fantasy literature (tene, Tolkien: A Look Behind..., s. 138).
4 []
3 Por.
28
W naszej analizie skupimy si na najduszej i prawdopodobnie najwaniejszej powieci Morrisa The Well at the Worlds End z 1896 r.6. Jak zauwaa George P Landow, to Williamowi Morrisowi naley . przypisa zasug [...] stworzenia wymylonego wiata jako miejsca akcji dla opowieci fantasy7. Zdaniem Landowa, w przeciwiestwie do wczeniejszych twrcw, ktrzy akcj swoich opowieci umieszczali w wiatach redniowiecznego romansu rycerskiego, bd te w krajobrazach bliskowschodnich, zapoyczonych z Bani tysica i jednej nocy, [Morris] stwarza cae spoeczestwa, w ten sposb stajc si bezporednim rdem dla takich pniejszych autorw jak Tolkien i Donaldson8. Podobn tez stawiaj rwnie Lin Carter i Colin Manlove, czcy nazwisko Morrisa z pierwszymi wiatami wtrnymi (secondary worlds) konwencji fantasy9. Ju choby pobieny rzut oka na tekst The Well at the Worlds End przekonuje nas o podstawowych rnicach w opisie wiata przedstawionego w porwnaniu do tradycyjnego romansu rycerskiego. Akcja powieci toczy si bowiem nie w miejscach zwizanych z cyklem arturiaskim, czy te opowieciami o Karolu Wielkim, lecz dawno temu w niewielkim kraju, rzdzonym przez wadc czy te krlewitko, ktrego zwano krlem Peterem, cho krlestwo jego byo bardzo niewielkie10. Opisujc stworzony przez siebie wiat, Morris wyranie unika jakichkolwiek nazw wasnych wprost odnoszcych si do pseudohisto-
6 Por. M. Tymn et al., Fantasy Literature..., s. 146: Morrisa naley prawdopodobnie uzna za ojca wspczesnej high fantasy, za to wanie dzieo [The Well at the Worlds End] stanowi jego najbardziej znaczcy tekst (Morris can be probably described as the father of modern high fantasy and this work [The Well at the Worlds End] is his most significant). Pozostae romanse Morrisa to: The Story of the Glittering Plain (1891), The Wood Bey ond the World (1894), The Water of the Wondrous Isles (1897) oraz Sundering Flood (1898). We wszystkich tych tekstach wiat przedstawiony zosta skonstruowany w bardzo podobny sposb co w The Well..., we wszystkich nich rwnie podstawowym motywem ksztatujcym akcj jest motyw quest. 7 [...] creating the invented world as setting for fantasy fiction (George P Landow, . Setting in the Works of William Morris, Internet, The Victorian Web, 14.12.2000, http://landow.stg.brown.edu/victorian/morris/wmsetting.html). 8 [Morris] creates entire societies, and is hence the direct source of more recent fantasy authors, such as Tolkien and Donaldson (tame). 9 Zob. Colin Manlove, The Fantasy Literature of England, s. 43. Por. L. Carter, Imagina ry Worlds..., s. 2326. 10 Long ago there was a little land, over which ruled a regulus or kinglet, who was called King Peter, though his kingdom was but little (William Morris, The Well at the
29
rycznej rzeczywistoci romansu rycerskiego, czy te do rzeczywistoci mimetycznej w ogle. Podrujemy wic wraz z gwnym bohaterem opowieci, Ralphem, z Upmeads do Cheaping House i Highham, pniej za poprzez Niebezpieczny Las (The Wood Perilous) do Twierdzy Czterech Zatok (The Burg of Four Friths) i Zamku Obfitoci (The Castle of Abundance)11. Poznajemy takie fikcyjne, nieznane w jakiejkolwiek ziemskiej, najbardziej choby legendarnej geografii miejsca, jak Goldburg, Whitwall i Utterbol, Spragnion Pustyni (Thirsty Desert) i Morze Roztopionych Ska (Sea of Molten Rocks)12. Z drugiej strony, w tekcie wystpuj czasami drobne sygnay, sugerujce zwizek z rzeczywistoci mimetyczn. I tak, ju na pierwszej stronie narrator wymienia nazw Rzymu, w innym miejscu za jedna z postaci wspomina w dialogu imiona Salomona i Aleksandra Wielkiego. Sygnay te funkcjonuj tu na zasadzie ekwiwalentu, przywoujcego pami o gatunkowych korzeniach tekstu13. Porzdek spoeczny przedstawiony w powieci mocno jeszcze tkwi w konwencji romansu rycerskiego. Spoeczestwo na tyle, na ile jest ukazane ma feudalny czy te quasi-feudalny charakter. Wystpujce tu postacie to monowadcy i biskupi, rozbjnicy i banici, szlachetne panie i bdni rycerze. Rwnie wzajemne relacje pomidzy postaciami w duej mierze ksztatowane s w oparciu o charakterystyczne dla redniowiecznej konwencji wzorce (np. Pani i jej rycerz, rycerz i jego giermek, dobry rycerz stajcy w obronie krzywdzonej damy przeciwko zemu rycerzowi).
Worlds End, Internet, Project Gutenberg E-Text, 12.10.2000, http://www.gutenberg.net/ etext94/wwend10.txt). Warto te zauway, i zdanie to, bdce w istocie pierwszym zdaniem tekstu, ukazuje nam powinowactwo z inn konwencj literatury niemimetycznej bani. Owo umieszczenie akcji w konwencjonalnym czasie bani jest charakterystyczne dla wielu wczesnych utworw fantasy, wliczajc w to synnego Hobbita Tolkiena. Por. Andrzej Zgorzelski, John Ronald Rouel Tolkien The Lord of the Rings, Gdask: Wydawnictwo Gdaskie 1997, s. 1019. 11 Wida tu jednake pewne podobiestwo do nazw z romansu alegorycznego porwnajmy, przykadowo: House of Pride, Castle Joyeus, Idle Lake (The Faerie Queene). 12 Rwnie zapoyczony z bani jest zabieg polegajcy na uywaniu nazw opisowych. Z bardzo podobnymi nazwami mamy do czynienia we wspomnianym ju Hobbicie, por.: Mroczna Puszcza, Samotna Gra (Mirkwood, The Lonely Mountain). 13 Szerzej o pojciu i funkcji ekwiwalentu zob.: A. Zgorzelski, Funkcja ekwiwalentu jako czynnika genologicznego, w: tego, System i funkcja, dz. cyt.
30
Zauwamy, i pojawia si u Morrisa tendencja do nadania tym standardowym postaciom cech indywidualnych, czy te nawet gbi psychologicznej, nierzadko rwnie wyamuj si one ze schematw tradycyjnego romansu rycerskiego. Jako przykad moe posuy sam tytuowy bohater, Ralph. Prezentuje on tak charakterystyczne dla romansu rycerskiego cnoty jak odwaga i szlachetno, lecz rwnoczenie jest czowiekiem modym i niedowiadczonym. Sama odwaga i szlachetno nie wystarczaj za, gdy przychodzi stan w szranki z silniejszym i bieglejszym w sztuce wojennej przeciwnikiem, tak jak to si dzieje podczas pojedynku w lesie z Rycerzem Soca. Ralph staje w obronie Pani i walczc w susznej sprawie, przegrywa. Pomimo najlepszych chci nie jest te w stanie powstrzyma si przed okazaniem saboci w obliczu przeciwnika. Przed mierci ratuje go jedynie wstawiennictwo kobiety, ktra, aby go ocali, zgadza si dobrowolnie towarzyszy Rycerzowi Soca. Sam Rycerz Soca rwnie nie jest w tym zajciu postaci cakowicie jednoznaczn. Bdc niewtpliwym czarnym charakterem, odczuwa jednak wyrzuty z powodu popenionej zbrodni, nie mona mu te odmwi siy i odwagi. Tak wic, cho bohaterowie The Well... mieszcz si zasadniczo w kanonach romansu rycerskiego, rwnoczenie zostali ukazani jako bardziej wielowymiarowe, cierpice czy te ulegajce namitnociom istoty ludzkie, o niejednoznacznych motywacjach. Warto te doda, i w trakcie trwania akcji utworu zarwno sami bohaterowie, jak i relacje pomidzy nimi ulegaj gruntownej przemianie. Ralph i Ursula pod wpywem dowiadcze w drodze do Studni Na Kracu wiata dojrzewaj wewntrznie i zbliaj si do siebie, pomimo i kade ma ju za sob nieszczliwie zakoczon histori miosn; Bull Shockhead, pocztkowo wrg Ralpha, potem za jego jeniec wojenny, na kocu powieci staje si wadc Utterbolu i sojusznikiem modego ksicia. atwo zauway, i w swej trosce o nakrelenie psychologicznego portretu postaci Morris znaczco zblia si do nowoczesnej fantasy. Inaczej rzecz si ma z kwestiami dotyczcymi szeroko pojtej sfery dziaania si ponadnaturalnych i ponadwiatowych, ktre we wspczesnej fantasy odgrywaj niezwykle istotn rol, tutaj za podobnie jak i w romansie rycerskim nie maj znaczenia ani dla przebiegu akcji, ani dla struktury powieci. Autor nie stara si te w aden sposb uzasadni panujcego w wiecie The Well... porzdku, stworzy 31
zrbw egzomimetycznej mitologii i kosmogonii. Zamiast tego zostaj one przejte niejako wprost ze starej konwencji i s rozumiane same przez si. Wydaje si wic, i w rzeczywistoci The Well at the Worlds End, tak jak i w wiecie romansu rycerskiego, panuje po prostu religia chrzecijaska. Obecno kociow i duchowiestwa, modlitwy okazjonalnie wznoszone przez bohaterw, wzmianki o chrzecijaskich witych w aden sposb nie zostaj wyjanione przez autora i zaprzeczaj autonomicznoci wiata przedstawionego. Ten brak dbaoci o uzasadnienie porzdku wtrnego wiata odrnia zreszt powie Morrisa od pniejszych dzie fantasy i bardzo jaskrawo wykazuje jej przejciowy charakter w literackim acuchu ewolucyjnym. Z romansu rycerskiego zostaje rwnie zaczerpnity podstawowy motyw ksztatujcy akcj, mianowicie motyw quest. Poszukiwanie przez bohatera opowieci, Ralpha, tytuowej Studni Na Kracu wiata, ktrej woda zapewni ma temu, kto j wypije, dugowieczno i szczcie, stanowi bezporedni adaptacj arturiaskiego mitu o poszukiwaniach witego Graala. Sam motyw quest motyw misji, wdrwki, poszukiwa poddany drobnym stosunkowo modyfikacjom stanie si jednym z podstawowych elementw struktury wspczesnej fantasy. Naley te odnotowa, e organizacja akcji wok quest motywuje niejako struktur dugiej powieci, ktra przeksztaci si nastpnie w powie wielotomow. Mona wic chyba przyj tez, i twrczo Morrisa miaa rwnie wyrany wpyw na ksztatowanie si wielotomowej powieci fantasy, typowej dla pniejszej epickiej postaci gatunku. Z quest, wdrwk, wi si te bezporednio dwa inne charakterystyczne elementy. Pierwszym z nich jest niezwykle popularny wrd autorw fantasy zabieg polegajcy na tym, i czytelnik stopniowo poznaje wiat oczami wdrujcego przez niego i odkrywajcego go bohatera. Drugim jest motyw inicjacji, przemiany duchowej i dojrzewania bohatera, ktrym, podobnie jak Ralph z Upmeads, jest przewanie czowiek mody, dopiero wchodzcy w ycie14.
14 Wszystkie powysze motywy s bardzo wyrane zwaszcza we wspczesnej postaci gatunkowej epic fantasy (fantasy epicka), o ktrej piszemy w innym miejscu. Mona chyba zaryzykowa tez, i ta wanie posta fantasy, poprzez dziea Eddisona i Tolkiena, siga swymi korzeniami bezporednio do powieci Morrisa.
32
Na koniec wypada wspomnie o archaizacji jzyka w powieciach Morrisa, co take stanowi nawizanie do redniowiecznego romansu rycerskiego15. Wszystko to razem potwierdza kluczowy charakter twrczoci Morrisa u rde gatunku, cho z wielu wzgldw trudno jeszcze uzna j za dojrza fantasy. Niemniej jednak to wanie powieci Morrisa, jak si zdaje, zapocztkoway przemiany, ktre z czasem doprowadziy do ukonstytuowania si konwencji fantasy mamy tu na myli przede wszystkim zmiany w strukturze przestrzeni tradycyjnego romansu rycerskiego, zmiany w uyciu nazw wasnych oraz zmiany w konstrukcji postaci (denie do nadania im cech indywidualnych). Z drugiej strony Morris przyczyni si chyba rwnie do przejcia przez fantasy wielu cech romansu rycerskiego takich, chociaby, jak umieszczenie akcji w pseudohistorycznej rzeczywistoci odpowiadajcej technologicznemu poziomowi redniowiecza oraz ksztatowanie akcji w oparciu o motyw quest. Kolejny znaczcy postp dokonuje si ju w czasowo bliskiej Morrisowi twrczoci Edwarda Johna Moretona Drax Plunketta, lorda Dunsanyego (18781958). Zdaniem L. Sprague De Campa, Dunsany by drugim, po Morrisie [...], pisarzem, ktry w peni wykorzysta moliwoci heroic fantasy przygodowej fantasy, z akcj toczc si w wyimaginowanych krainach, z bogami, czarownicami, duchami i magi [...]16. Jak pisze z kolei L. Carter, [...] fabuy i scenerie [Dunsanyego] niezwykle poszerzyy ramy gatunku, wychodzc daleko poza prosty mediewalizm Williama Morrisa rodem z Malloryego17.
15 W pniejszych dzieach fantasy nastpuje stopniowe odejcie od archaizacji jzyka
przewaa ona jeszcze u Eddisona, u Tolkiena wystpuje w pewnych, cile okrelonych partiach tekstu, natomiast w bardziej wspczesnej fantasy pojawia si ju tylko sporadycznie. Wyjtkiem mog tu by niektre powieci Michaela Moorcocka. 16 Dunsany was the second writer (William Morris [...] being the first) fully to exploit the possibilities of heroic fantasy adventurous fantasy laid in imaginary lands, with gods, witches, spirits and magic [...] (L. Sprague De Camp cytowany przez Lina Cartera w: Lord Dunsany. Beyond the Fields We Know. Introduction, w: Lord Dunsany, King of Elflands Daughter, New York: Ballantine 1969 za: Internet, Dunsanys Corner, 05.01.2001, http:// www.interlog.com/~case/nonfic/cart5.html). 17 [Dunsanys] plots and setings enormously broadened the scope of the genre, going far beyond the simple Mallorean medievalism of William Morris (L. Carter, Imagina ry Worlds..., s. 30).
33
Najbardziej istotne dla naszych rozwaa s tutaj opowiadania Lorda Dunsanyego, ktrych akcja toczy si w wymylonym przez autora wiecie Pegany, pisane w latach 19051919 i zawarte w omiu zbiorach: The Gods of Pegana, Time and the Gods, The Sword of Welleran, A Dreamers Tale, The Book of Wonder, Fifty One Tales, Tales of Wonder i The Tales of Three Hemispheres. Niektre z nich przejawiaj ju niemal wszystkie najwaniejsze cechy dojrzaej konwencji. W sporej czci tych tekstw wystpuje jeszcze zabieg fantastyki18, do niekonsekwentny jest te sposb ksztatowania narratora. W niektrych opowiadaniach przez cay czas mamy do czynienia z narratorem pierwszoosobowym, przybyszem z rzeczywistoci mimetycznej, ktry wdruje po tajemniczych Krainach Snw (Lands of Dream). Tak jest na przykad w tekstach A Shop in the Goby Street (Sklep na Ulicy Przechodniej) oraz The Avenger of Perdndaris (Mciciel Perdndaris), gdzie narrator przedostaje si do Krain Snu poprzez tylne drzwi [] sklepiku marzyciela, mieszkajcego niedaleko Embankmentu, w centrum Londynu19. W Idle Days on the Yann (Beztroskie dni na rzece Yann) ten sam narrator przemierza wyimaginowane, egzotyczne krainy na pokadzie Ptaka Rzecznego, podczas gdy kapitan oraz zaoga statku nie daj wiary w jego zapewnienia, i przybywa on z Irlandii znajdujcej si w Europie, i stwierdzaj nawet, e Nie ma takich miejsc w caej Krainie Snw20. Z kolei w opowiadaniu Bethmoora narracja rozpoczyna si od nastrojowego opisu zapadajcego w sen Londynu, by nieoczekiwanie przej do opowieci o tytuowym, opuszczonym miecie Bethmoora, na ktrym koncentruj si myli narratora. Luna kontynuacja tego ostatniego opowiadania, The Hashish Man, jest relacj ze spotkania, ja-
roli zabiegu fantastyki w redynamizacji struktur gatunkowych i znaczeniu tego zabiegu dla powstawania nowych gatunkw patrz w: A. Zgorzelski, Fantastyka..., oraz: tene, SF jako... 19 [] the shop of a dreamer who lives not far from the Embankment in the City (Lord Dunsany, A Shop in Goby Street, w: The Tales of the Three Hemispheres, Internet, 16.10.2004, http://www.gutenberg.org/etext/11440). 20 There are no such places in all the land of dreams (Lord Dunsany, Idle Days on the Yann, w: tego, Time and the Gods, London: Gollancz Millennium Books 2000, s. 264. Tekst polski w przekadzie Zbigniewa A. Krlickiego i Pawa Kruka z wydania: Robert E. Howard, Lord Dunsany, Barbarzyca i marzyciel, Lublin: Versus 1990, s. 81. Wszystkie kolejne cytaty z dzie Lorda Dunsany, o ile nie jest to odnotowane inaczej, odnosz si do obu powyszych wyda i s sygnowane odpowiednio jako TaG (Time and Gods) oraz BiM (Bar barzyca i marzyciel).
18 O
34
kie narrator odby w Londynie z innym podrnikiem po Krainie Snw, przedostajcym si tam zazwyczaj w wizji wywoanej narkotykiem. Wszdzie tutaj mamy do czynienia z typowym zabiegiem uprawdopodobniajcym autor stara si w jaki sposb uzasadni, usprawiedliwi istnienie nieznanego, owych Krain Snw czy to przez wprowadzenie rzeczywistoci mimetycznej w czci tekstu, czy to przynajmniej przez posugiwanie si pochodzcym z niej narratorem. Kolejna grupa tekstw ma charakter przejciowy. Pierwszoosobowy narrator zaczyna pojawia si coraz bardziej sporadycznie, by wreszcie zupenie znikn z narracji. Jako przykad moe posuy opowiadanie Miecz Wellerana, gdzie jedynie dwukrotnie manifestuje on sw obecno. Po raz pierwszy ujawnia si w pojedynczym zdaniu umieszczonym w pierwszym akapicie utworu: Nigdy i nigdzie na wiecie nie widziaem miasta rwnie piknego, jakim zdaa mi si Merimma, kiedy po raz pierwszy ujrzaem j we nie21. Kolejny raz wystpuje kilka stron dalej, w nastpujcym fragmencie: By w Merimmie chopiec imieniem Rold. Ujrzaem go po raz pierwszy marzyciel nicy przy ognisku gdy jego matka zaprowadzia go do wielkiej Sali, gdzie stay trofea herosw Merimmy22. Poza powyszymi cytatami nie ma w tekcie sygnaw wiadczcych o jakichkolwiek zwizkach wiata przedstawionego z rzeczywistoci mimetyczn, cho oczywicie cytaty te zwaszcza w kontekcie innych tekstw Lorda Dunsanyego sugeruj, i caa opowie jest jedynie zapisem dowiadczonej przez autora wizji sennej23. Tak wic rzeczywisto mimetyczna zostaje przywo21 I have never seen the city in the world so beautiful as Merimma seemed to me when I first dreamed of it (Lord Dunsany, The Sword of Welleran, TaG, s. 129, BiM, s. 123). 22 Now there was a littele boy in Merimma named Rold. I saw him first, the dreamer, that sit before my fire asleep, I saw him first as his mother led him through the great hall where stand the trophies of Merimmas heroes (tame, TaG, s. 133, BiM, s. 125). 23 Warto zauway, i nawet te opowiadania Dunsanyego, gdzie bardziej otwarcie zastosowano motyw wizji sennej (dream vision), znaczco rni si od posugujcych si podobnymi motywami rozmaitych tekstw, znanych z wczeniejszej literatury fantastycznej a opisujcych typow rzeczywisto oniryczn. Chodzi nam w tym miejscu o utwory, ktrych autorzy uywaj motywu snu nie tyle jako elementu czysto konstrukcyjnego, majcego na celu jedynie wprowadzenie wtrnego wiata, na opisie ktrego mogliby si nastpnie skoncentrowa, ale od pocztku zainteresowani s opisywaniem rzeczywistoci onirycznej jako takiej, czy te relacjami pomidzy rzeczywistoci oniryczn a mimetyczn. Naleaoby tu chyba wymieni Phantastes Georgea MacDonalda z 1858 r., czy te synne arcydzieo literatury dziecicej, Alicj w Krainie Czarw Lewisa Carrolla. Autor tego typu wizji sennej, czy te moe raczej wizji onirycznej, w przeciwiestwie
35
ana tutaj chyba jedynie na zasadzie ekwiwalentu, ktrego rol spenia wspomniany ju pierwszoosobowy narrator opowiada. W jeszcze innych tekstach podobny ekwiwalent moe stanowi ju tylko, na przykad, pojedyncza nazwa, jak chociaby Carcassonne w opowiadaniu Carcassonne. Trzecia wreszcie grupa to teksty opowiedziane zazwyczaj przez obiektywnego narratora trzecioosobowego i w caoci rozgrywajce si w stworzonych przez autora krainach. Wymiemy tu The Fortress Un vanquishable, Save for Sacnoth (Forteca nie inaczej zdobyta jak Sacnothem), The Journey of the King, The Relenting of Sarnidac czy te In the Land of Time (W krainie czasu). Utwory te naley prawdopodobnie uzna za pierwsze w peni egzomimetyczne teksty fantasy. Jak zaznaczylimy we wstpie do naszych rozwaa, fantasy stara si maksymalnie upowszedni i skonkretyzowa, nastpnie za niejako rwnie upowszechni i spopularyzowa prezentowany przez siebie model, dc do szczegowego opisu jego parametrw czasowych i przestrzennych oraz porzdku spoecznego i mitologicznego. Najwiksz chyba zasug Dunsanyego dla rozwoju konwencji jest rozwinicie podstawowych strategii pozwalajcych na realizacj owych celw. Mamy tu na myli zwaszcza dwa zabiegi literackie: 1. Nadawanie egzomimetycznych nazw wasnych, charakterystycznych dla wiata przedstawionego utworu (a wic dalsze rozwinicie strategii, ktra w ograniczonym stopniu pojawia si ju u Morrisa), oraz 2. Tworzenie egzomimetycznej mitologii.
do Dunsanyego czy pniejszych autorw fantasy, z reguy nie stara si konstruowa egzomimetycznego modelu wiata przedstawionego. Cho niektrzy z wczesnych zwaszcza autorw fantasy (obok Dunsanyego take, na przykad, jego amerykaski naladowca H.P Lovecraft w The Dream Quest of Unknown Ka . dath) sigaj niekiedy po motyw wizji sennej po to, aby uprawdopodobni wykreowany przez siebie wiat, to traktuj oni powyszy motyw w sposb wyranie pretekstowy, opisujc wiat przedstawiony swych utworw, podobnie jak to si dzieje w dzieach dojrzaej gatunkowo fantasy. Por. Brian Attebery o powieci Lovecrafta: Podczas gdy u wikszoci pisarzy sen suy jedynie jako rodek do interpretacji jawy, Lovecraft nadaje mu charakter niezalenego kosmosu, rwnie realnego jak jawa i by moe od niej waniejszego. Ma on sw wasn geografi, topograficznie odmienn od jakiejkolwiek ziemskiej geografii. (Whereas for most writers dream is used as a way of illuminating waking life, Lovecraft sets up dream as an independent universe, as real and possibly more important than waking life. It has a geography all its own, topologically (sic!) unlike that of any earthly place; The Fantasy Tradition..., s. 130).
36
I tak, zdaniem L. Cartera, wpyw Dunsanyego na innych pisarzy ujawnia si przede wszystkim jeli idzie o stosowanie wymylonych nazw, jednej z typowych technik charakterystycznych dla fantasy:
[...] kiedy pisarz dosownie stwarza nowy wiat na papierze, wiat, ktry nie posiada adnego rzeczywistego, historycznego czy nawet mitologicznego zwizku ze wiatem, w ktrym yjemy, musi on samodzielnie wynale wszelakiego rodzaju imiona imiona ludw, wadcw i wojownikw, magw i prorokw, bogw i potworw, prowincji i oceanw, gr i rzek oraz wiele innych. Stanowi to niezwykle skomplikowane zadanie literackie, nieodczn cz sztuki pisania fantasy, a Dunsany by pierwszym i prawdopodobnie najwikszym mistrzem w tej dziedzinie24.
Trudno nie zgodzi si z powyszym stwierdzeniem odpowiedni zestaw nazw wasnych stanowi jeden z najwaniejszych fundamentw, na ktrych zasadza si konstrukcja egzomimetycznego modelu wiata w literaturze fantasy. Twrczo Dunsanyego ukazuje pod tym wzgldem znaczcy postp w porwnaniu z dzieami Morrisa25. Imiona i nazwy wasne u Morrisa s przewanie podobnie jak to si dzieje w tradycyjnym romansie rycerskim przejte wprost z jzyka etnicznego autora, np. Ralph, Ursula, Richard, Agatha lub te sprawiaj wraenie takowych Upmeads, Wulstead, Goldburg itp. U Dunsanyego z kolei imiona i nazwy wasne nie pochodz bezporednio z adne24 [...] when a writer is literally creating a new world on paper, a world that has no real historical or geographical or even mythological relation to the world we live in, he must invent all sorts of names names of people, kings and warriors, magicians and prophets, gods and monsters, counties and oceans, mountains and rivers, and more. This is a highly intricate literary task, an integral part of the artistry of fantasy writing, and Dunsany was its first and probably its greatest master (L. Carter, The Naming of Names. Notes on Lord Dunsanys Influence on Modern Fantasy Writers. Introduction, w: Lord Dunsany, Beyond the Fields We Know, New York: Ballantine 1972, cytowane za: Internet, Dunsanys Corner, 05.01.2001, http://www.interlog.com/~case/nonfic/cart7.html). 25 Przytoczmy te w celach porwnawczych niezwykle intrygujce opowiadanie H.G. Wellsa z 1903 r. The Valley of Spiders (a wic jeszcze wczeniejsze ni caa twrczo Dunsanyego!). Tekst ten czyta si niemal jak fragment zaawansowanej powieci fanta sy Halszka Lele sugeruje nawet, i by moe mamy tutaj do czynienia z narodzinami konwencji (H. Lele, The Birth of a Genre?: The Valley of Spiders by H.G. Wells, w: Conven tions and Texts, red. Andrzej Zgorzelski, Gdask: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego 2003, s. 242261). Tym, co odrnia jednake tekst Wellsa od opowiada Dunsanyego, jest brak jakichkolwiek imion i nazw wasnych tendencja przeciwstawna do wspczesnej fantasy.
37
go ze znanych czytelnikowi jzykw etnicznych, cho mog si niejasno kojarzy z niektrymi spord nich; tworz zrby pewnego systemu, porednio zdaj si wrcz sugerowa istnienie jakiego hipotetycznego jzyka egzomimetycznego, charakterystycznego wycznie dla wiata przedstawionego tekstu, z ktrego to jzyka zostay zaczerpnite26. Dla zilustrowania powyszej tezy posumy si dwoma tylko przykadami:
Karnith, krl Alatty, rzek do swego najstarszego syna: Przekazuj ci miasto moje Zoon, grd o zotych dachach [...]. Przekazuj ci te Alatt i inne krainy, gdy godzien jeste nimi wada. Moje trzy potne armie, ktre take tobie zostawiam, mog bez trudu zaj Zindar, podbi Istahn, odeprze atak Onin, czy te obali mury Yan. [...] Lecz pamitaj, nie wolno ci tych wojsk przeciw Zeenarowi zwrci, ani te rzeki Eides przekracza27.
Czy te: Gdzie wielka rwnina Tarphet rozlewa si niczym rzeka wpadajca do morza, w grach Cyresiaskich, ktrych ostre szczyty rzucaj opodal swj cie, wznosio si niegdy miasto Merimma28. Znacznie rozbudowana w porwnaniu do twrczoci Morrisa jest take geografia wiata przedstawionego. Oczom czytelnika ukazana zostaje przestrze niezwykle rozlega i bogata w szczegy zwiedzamy dalsze i blisze zaktki wiata trzech hemisfer, eglujemy
26 Wspomnijmy rwnie przy tej okazji Arthura Machena, znanego autora prozy okul-
tystycznej, u ktrego bardzo podobne zabiegi (cho na ograniczon skal) pojawiaj si ju nieco wczeniej. Przyjrzyjmy si, na przykad, niektrym nazwom wasnym z opublikowanego po raz pierwszy w 1899 roku opowiadania The White People (Arthur Machen, The White People, Internet, Gaslight, 24.02.2002, http://gaslight.mtroyal.ab.ca/whtpeopl. htm): litery Aklo (Aklo letters), jzyk Chian (the Chian language), Dols (The Dols), Jeelo, voolas, ohydna kopua voorish w Gbokim Dendo (a wicked voorish dome in Deep Dendo). 27 Thus Karnith, King of Alatta. Spake to his eldest son: I bequeath to thee my city of Zoon, with its golden eaves [...]. And I bequeath to thee also the land of Alatta, and all such other lands as thou are worthy to possess, for my three strong armies which I leave thee may well take Zindara and overrun Istahn, and drive back Onin from his frontier, and leaguer the walls of Yan [...]. Only lead not thine armies against Zeenar, nor ever cross Eidis (Dunsany, The Land of Time, TaG, s. 72; BiM, s. 145). 28 Where the great plain of Tarphet runs up, as the sea in estuaries, among the Cyresian mountains, there stood long since the city of Merimma well-night among the shadows of the crags (Dunsany, The Sword of Welleran, TaG, s. 129; BiM, s. 123).
38
wraz z narratorem rzek Yann, poznajc wraz z nim coraz to nowe krainy, ludy i ich zwyczaje:
Dowiadujemy si o Sardathionie, miecie wzniesionym przez pradawnych bogw, i ogldamy jego marmurowe kopuy wnoszce si ku niebu na tle zachodzcego soca. Podamy za trzema zodziejami, Slithem, Sippim i Slorgiem na Krawd wiata w pogoni za Zotym Pudekiem. [...] Wraz z Leothrikiem i jego zaczarowanym mieczem wyruszamy na podbj Fortecy Nie Inaczej Zdobytej Jak Sacnothem. Wdrujemy u boku zauroczonego Shepperalka do Zretazooli, miasta Sombeleny Centaurzycy29.
W The Well at the Worlds End opis wiata motywowany by gwnie przebiegiem akcji oraz wtkiem quest. W twrczoci Lorda Dunsanyego szczegowy opis parametrw przestrzennych30 prezentowanego modelu staje si niejako wartoci sam w sobie, jednym z najwaniejszych elementw konstrukcyjnych, a nie jedynie zabiegiem pomocniczym, podporzdkowanym fabule konkretnego tekstu. wiadczy o tym zreszt rwnie fakt, i akcja wielu niezwizanych ze sob fabularnie utworw umiejscowiona jest w tym samym wiecie. Mamy wic tu do czynienia z narodzinami kolejnej, bardzo typowej dla fantasy tendencji31. Kolejn wan cech wspczesnej fantasy, ktra po raz pierwszy pojawia si wanie w twrczoci Dunsanyego, jest prba stworzenia wasnej, autonomicznej mitologii wiata przedstawionego:
29 We hear of Sardathion, that city built by the olden gods, and see its domes of marble loom sky-tall against the sunset flame. We follow the three thieves, Slith and Sippy and Slorg to the Edge of the World in quest of the Golden Box. [...] With Leothric and his enchaned sword, we venture to The Fortress Unvanquishable, Save for Sacnoth. We quest beside the love-bewildered Shepperalk to Zretazoola, the city of Sombelene the Centauress (L. Carter, The Dreams of ManaYoodSushai. Introduction, w: Lord Dunsany, At the Edge of the World, New York: Ballantine Books 1970, cytowane za: Internet, Dunsanys Corner, 03.07.2001, http://www.interlog.com/~case/nonfic/cart3.html). 30 Brakuje tu natomiast jeszcze podobnej dbaoci o przedstawienie parametrw czasowych pojawi si ona dopiero w twrczoci Eddisona i Howarda. 31 Bardzo podobnie dzieje si rwnie w SF, gdzie autorzy czsto staraj si stworzy spjne, ujednolicone wiaty, czy te wrcz cae uniwersa, ktre stanowi to dla nierzadko caej ich twrczoci. Przykadem moe tu by wszechwiat cywilizacji hainaskiej Ursuli K. Le Guin czy wszechwiat Unii C.J. Cherryh.
39
Twrczo [Dunsanyego] zacza si, podobnie jak literatura staroytna, od mitologii. Najpierw opowiedzia nam o bogach krain, w ktrych mieli zamieszkiwa jego kapani, krlowie i pasterze [...]. Mia wyobrani prawdziwego twrcy mitw32.
Wybitnie mitologiczny charakter maj zwaszcza dwa pierwsze zbiory The Gods of Pegana oraz Time and the Gods, zawierajce
[...] krtkie teksty opisujce bogw jego [Dunsanyego] trzeciej pkuli wiata, ktrzy mieszkaj w Peganie, a zostali stworzeni przez Tego, Ktry Wyni Wszystkie Rzeczy MANA-YOOD-SUSHAI. Nie tylko panteon Pegany, ale rwnie wszyscy bohaterowie i stworzenia ze wiata Dunsanyego zostay powoane do istnienia przez niego...33
Dowiadujemy si zatem o Mungu, Panie Wszystkich mierci Pomidzy Pegan i Krawdzi (Mung, The Lord Of All Deaths Between Pegana and the Rim), o Sishu, Niszczycielu Godzin (Sish, The Destroyer Of Hours) i Kibie, Siewcy ycia we Wszystkich wiatach (Kib, Sender Of Life In All The Worlds); zaprezentowane zostaj nam opowieci o Roonie, Slidzie i wielu innych pomniejszych bstwach oraz postaciach mitologicznych; wreszcie poznajemy mity dotyczce stworzenia wiata i przepowiednie jego zagady. Wykazalimy wic kolejn rnic wskazujc na znaczce genologiczne zaawansowanie twrczoci Dunsanyego w porwnaniu z powieciami Williama Morrisa. Tendencja do nadania opisywanemu modelowi wiata w peni egzomimetycznego charakteru rwnie na paszczynie mitologicznej zostanie przejta i rozwinita przez pniejszych twrcw34.
32 [Dunsanys] work began like an ancient literature with mythology. He told us first about the gods of the lands where his priests and kings and shepherds were to abide [...]. He has the mind of a myth-maker (Padraic Colum cytowany przez Cartera w: L. Carter, The Dreams of ManaYoodSushai, http://www.interlog.com/~case/nonfic/cart3.html). 33 [...] short prose passages describing the divinities of his Third Hemisphere of the world, who dwell upon Pegana and were made by the mighty Dreamer of All Things, MANA-YOOD-SUSHAI. Not only the Pegana pantheon but all the heroes and beings of the Dunsanian world were of his making... (L. Carter, tame). 34 W pierwszej kolejnoci trzeba tu oczywicie wymieni J.R.R. Tolkiena, ktry rozpocz swe dzieo od tworzenia spjnej ontologii i mitologii prezentowanego wiata, dopiero za po dokadnym naszkicowaniu tak rozumianego ta przystpi do pisania swej najsynniejszej powieci, Wadcy Piercieni.
40
Na pocztku niniejszego rozdziau wspomnielimy o pierwotnoci struktury opowiadania w konwencji fantasy. Wydaje si, e to wanie Lorda Dunsanyego mona uzna za twrc egzomimetycznego opowiadania fantasy jako gatunku literackiego. Jak przekonuje nas Lin Carter:
Lord Dunsany [...] w istocie wynalaz opowiadanie fantasy, ktrego akcja toczy si w wyobraonych krainach. [Dunsany] by pisarzem, ktry specjalizowa si w tej formie; kolejni wczeni mistrzowie fantasy odkryli j wanie poprzez jego opowieci35.
Prawdopodobnie to midzy innymi te wpyw Lorda Dunsanyego spowodowa36, i wanie opowiadanie fantasy, nie za powie, pierwsze stabilizuje si jako gatunek literacki i przez kolejne 40 lat stanowi struktur dominujc. Tak wic opowiadania Dunsanyego w duej mierze naday kierunek ewolucji konwencji, jak rwnie odcisny pitno na twrczoci pisarzy z pierwszej poowy dwudziestego wieku37. Trudno si te oprze wraeniu, i niektre z wymienionych powyej tekstw prezentuj dojrzao gatunkow, na powtrne osignicie ktrej przyjdzie poczeka kolejne 20 lat. Od tego momentu ewolucja fantasy przez pewien czas przebiega niejako dwutorowo w Anglii i w Stanach Zjednoczonych, co bdzie te miao wpyw na pniejsze uksztatowanie si dwch postaci gatunkowych fantasy epickiej oraz fantasy bohaterskiej i co ponosi odpowiedzialno za rnice, ktre uwidoczni si najdoskonalej w twrczoci dwch tak sztandarowych pisarzy, jak Robert E. Howard i J.R.R. Tolkien.
35 Lord Dunsany [...] actually did invent the fantasy short story laid in imaginary landscapes. [Dunsany] was the writer who specialized in the form, and it as through his stories that the subsequent early masters of fantasy discovered it (L. Carter, The Naming of Names..., http://www.interlog.com/~case/nonfic/cart7.html). 36 Niebagateln rol odegray tutaj rwnie niewtpliwie czynniki cywilizacyjno-kulturowe, o ktrych pisze A. Zgorzelski w: Od noweli do cyklu powieciowego..., s. 137138. 37 Por. L. Carter, The Dreams of ManaYoodSushai, http://www.interlog.com/~case/ nonfic/cart3.html
41
2.
Na powstawanie wczesnej amerykaskiej fantasy obok twrczoci Lorda Dunsanyego ogromny wpyw wywar rwnie [...] szczeglnie bogaty i szybki rozwj popularnej literatury nowelistycznej, w ramach ktrej zaczy powstawa rnorodne teksty zapowiadajce formowanie si nowych gatunkw i odmian gatunkowych38. Wspomnie tu naley zwaszcza o fantastycznej powieci przygodowej i popularnych w dekadach dwudziestego wieku motywach zagubionych ras i zagubionych wiatw, czy te motywie literackim Atlantydy i Lemurii39. Ju w ramach tych bardzo zrnicowanych i niejednorodnych genologicznie utworw zaczy si pojawia teksty przejawiajce pewne cechy pniejszej konwencji fantasy. Najwaniejszym z nich jest bez wtpienia marsjaski cykl Edgara Rice Burroughsa, zapocztkowany wydan w 1912 r. powieci Ksi niczka Marsa. W cyklu tym, ewidentnie przynalecym jeszcze do konwencji fantastycznej powieci przygodowej, pojawiaj si elementy zapoyczone z romansu rycerskiego i bani, a charakterystyczne rwnie dla twrczoci takich pniejszych pisarzy jak Clark Ashton Smith czy Robert E. Howard, ktrych mona ju bezporednio czy z pocztkami konwencji. Wymiemy tu, chociaby, wtek uwizionej ksiniczki i pieszcego jej na ratunek miaka, czy te nieustanne pojedynki na miecze, funkcjonujce na zasadzie swoistych sdw Boych. Sam John Carter bohater cyklu mczyzna obdarzony niezwyk odwag i si fizyczn, pod wieloma wzgldami stanowi prototyp pniejszego bohatera heroic fantasy. Ksiniczka Marsa jest te jednym z pierwszych dzie, w ktrych pojawiaj si postacie barbarzyskich wojownikw zapowiada to przysz fascynacj tym motywem wrd autorw fanta sy bohaterskiej. Waciwa ewolucja i stabilizacja wczesnej odmiany konwencji na gruncie amerykaskim wie si z dwoma wymienionymi ju nazwiskami C.A. Smithem i Robertem E. Howardem40.
Zgorzelski, Od noweli do cyklu powieciowego..., s. 136. s. 137. 40 Celowo pomijamy tutaj dwa inne gone nazwiska mianowicie H.P Lovecrafta . i jego wczesne utwory z krainy snw, takie jak wspomniany ju The Dream Quest of Un known Kadath (1922) czy te Quest of Iranon (1921), oraz Josepha Brancha Cabella i jego
39 Tame,
38 Andrzej
42
Twrczo nowelistyczna Clarka Ashtona Smitha (18931961), nieco chronologicznie wyprzedzajca dokonania sawniejszego i bardziej popularnego Howarda, stanowi prawdopodobnie pierwsz prb prawdziwej fantasy w pismach amerykaskich powiconych prozie niemimetycznej. Bardzo mocno zaznacza si tu wpyw Dunsanyego. Uwidacznia si on wyranie w wyborze samej formy krtkiego opowiadania, w tworzeniu cyklu utworw rozgrywajcych si w tym samym, stworzonym przez autora, wiecie, jak rwnie w tworzeniu egzomimetycznych imion (Malygris, Gadeiron, Nygon), nazw wasnych (Susran, Uzuldaroum, Moaria) oraz w prbach szkicowania autonomicznej geografii, historii i mitologii wiata przedstawionego. Jednoczenie daje si tu zauway pewien regres w porwnaniu do niektrych, w peni ju egzomimetycznych tekstw Lorda Dunsanyego. We wszystkich bowiem utworach Smith stosuje zabieg uprawdopodobniajcy ich akcja osadzona zostaje albo w mitycznej ziemskiej przeszoci, na zaginionych kontynentach Atlantydzie, Lemurii i Posejdonii, bd te w odlegej przyszoci, w ktrej [...] nauka zostaa zapomniana a magia narodzia si na nowo41, bd te wreszcie [...] na odlegej planecie Xiccarph, rzdzonej przez potnego czarnoksinika42. w motyw Atlantydy i Lemurii, zdradzajcy wpyw fantastycznej powieci przygodowej z pocztku wieku dwudziestego, ulegnie nastpnie pewnej automatyzacji43 i na dugie lata stanie si obowizujcym zabiegiem konstrukcyjnym fantasy bohaterskiej, nie pozwalajc jej osign peni dojrzaoci gatunkowej44.
wielotomowy cykl Manuel of Pocteisme (najwaniejsze pozycje zostay napisane w latach 19151927). W przypadku Lovecrafta mamy do czynienia z do wiernym i prostym zarazem naladownictwem Lorda Dunsanyego utwory te nie wprowadzaj chyba do konwencji istotnych nowych elementw. Jeli chodzi natomiast o twrczo Cabella, to jest ona raczej zwizana wprost z dwudziestowiecznym renesansem romansu rycerskiego i take nie miaa bezporedniego wpywu na rozwj fantasy. 41 [...] science has been forgotten and sorcery reborn (L. Carter, Imaginary Worlds..., s. 61). 42 [...] Xiccarph, a remote planet ruled by a powerful magician (tame). Opowiadania te stanowi zreszt prototyp pniejszej hybrydy gatunkowej science fantasy. Szerzej piszemy o tym w innym miejscu. 43 Moemy chyba zaryzykowa hipotez, i automatyzacja ta jest w znacznym stopniu wynikiem mechanizmw rynkowych a wic promowania przez wydawcw utworw powielajcych wyprbowane ju komercyjnie schematy. Por. rozdzia drugi niniejszej pracy, przypis 68. 44 Niemal rwnolegle pojawi si on u Roberta E. Howarda, nastpnie m.in.
43
Z drugiej strony odnotowa naley rwnie pojawienie si w twrczoci Smitha nowych elementw, ktre wejd do pierwotnej postaci gatunkowej fantasy bohaterskiej. Pierwszym z nich jest rosnca rola akcji w kompozycji utworu, drugim powszechne funkcjonowanie magii w wiecie przedstawionym tekstu i jej wpyw na przebieg akcji. W opowiadaniach Dunsanyego, jak rwnie w tekstach jego amerykaskiego imitatora H.P Lovecrafta akcja miaa czsto znaczenie czy. sto pretekstowe nacisk pooony by na tworzenie nastroju, opis niezwykych miejsc, szkicowanie mitologii wiata przedstawionego, za opisy konkretnych wydarze i dialogi podporzdkowano powyszym funkcjom. U Smitha z kolei akcja staje si centralnym elementem kompozycji, ktremu podporzdkowane zostan pozostae45. Pojawiaj si te typowe, przygodowe motywy konwencji magii i miecza poszukiwanie skarbw w ruinach staroytnych wity (The Tale of Satampra Zeiros) czy magiczne pojedynki (The Death of Mylagris). W przeciwiestwie do opisanych powyej autorw, u Smitha magia zacznie stanowi podstawow si ksztatujc zarwno wiat przedstawiony utworw, jak i przebieg samej akcji (The Death of Mylagris, The Last Incantation, The Enchantress of Sylaire, The Witchcraft of Ula)46. To ten autor wreszcie wprowadzi kanoniczn dla caej niemal pniejszej fantasy posta potnego, tajemniczego i zowrogiego czarnoksinika (Mylagris). Wszystkie opisane powyej tendencje ulegn dalszemu wzmocnieniu w twrczoci Roberta E. Howarda (19061936), zdaniem wielu krytykw jednego z gwnych ojcw zaoycieli gatunku i czsto przeciwstawianego Tolkienowi47. Pisarz ten jest przede wszystkim au-
u Henryego Kuttnera (cykl o Elaku z Atlantydy), czy Lina Carter, autora wiadomie chyba anachronizujcego, ktry lemuryjskiego sztafau uywa bdzie jeszcze w latach 60. (wymiemy choby powie The Wizard of Lemuria z 1965 r.). 45 Por. rwnie Donald Sidney, On the Alleged Influence of Lord Dunsany on Clark Ashton Smith, Internet, Clark Ashton Smith, The Eldritch Dark, 20.03.2001, http://members. nbci.com/_XMCM/eldritchdark/bio/on_the_alleged_influence_0f_lord_dunsany.html). 46 Warto odnotowa, i magia we wczesnych utworach fantasy zostaa w znacznym stopniu zapoyczona z fikcji okultystycznej i opisywana jest w sposb typowy dla teje konwencji. Zob. nasza dyskusja na temat ewolucji sposobu funkcjonowania magii w wiatach przedstawionych fantasy w rozdziale czwartym. 47 Searles et al., na przykad, okrelaj go jako [...] zdaniem wielu, jednego z dwch autorw, ktrzy w dwudziestym wieku wywarli najwikszy wpyw na rozwj fantasy (Tolkien by, oczywicie, drugim) ([...] thought of by many as one of the two major twentieth-century influences on fantasy (the other is Tolkien, of course); A readers guide...,
44
torem cyklu osiemnastu tekstw o Conanie Barbarzycy, napisanych w latach 19321936. To w jego twrczoci wanie ulega stabilizacji pierwotna posta gatunkowa fantasy bohaterskiej. Podobnie jak u Dunsanyego, take w tekstach Howarda bardzo wyrana jest troska autora o stworzenie moliwie spjnego modelu prezentowanego wiata, o szczegowy opis jego parametrw czasowych i przestrzennych. Jak zauwaa L. Sprague de Camp:
Przed napisaniem opowieci o Conanie, Howard skonstruowa pseudohistori jego wiata, cile opracowujc take geografi, etnografi i podzia polityczny. To wanie w znacznej mierze tej konkretnoci wymylonego przez Howarda wiata opowieci o Conanie zawdziczaj sw barwno i si odziaywania48.
Znaczcy jest tutaj fakt, i Howard napisa rwnie dugi esej The Hyborian Age (Era Hyboriaska), w ktrym zawarte zostay podstawowe informacje dotyczce opisywanego wiata, jak rwnie naszkicowa jego mapy49. Podrujemy wic wraz z Conanem z barbarzyskiej Cymerii, pooonej daleko na pnocy wiata, do cywilizowanych krlestw poudnia Nemedii i Aquilonii. Zwiedzamy Vanarium i Zamor, miasto zodziei; przemierzamy dungle czarnych krain i pustynie Kutchemesu, eglujemy po morzu Vilayet i Oceanie Zachodnim; poznajemy ocza-
s. 76). Patrz te: Tadeusz A. Olszaski, Trzy serca i trzy pira, Nowa Fantastyka 1996, nr 2, s. 6667. Naszym zdaniem jednak Olszaski przecenia nieco rol Howarda, przypisujc mu stworzenie dyscypliny i konwencji literackiej opartej [...] na podstawowym dla fantasy zaoeniu umiejscowieniu akcji w fikcyjnym wiecie... i pomijajc w ten sposb dokonania wczeniejszych autorw, zwaszcza za Dunsanyego i Smitha, ktrzy utorowali Howardowi drog. 48 Before he undertook the writing of Conan stories, Howard constructed a pseudo-history of Conans world, with the geography, etnography, and political units clearly worked out. It is partly the concretness of Howards imaginary world that gives his stories their vividness and fascination (L. Sprague de Camp we wstpie do: Robert E. Howard, L.Sprague de Camp and Lin Carter, Conan of Cimmeria, London: Sphere Books 1969, s. 11). 49 Tym samym Howard zapocztkowuje tutaj charakterystyczn dla wspczesnego gatunku fantasy tendencj obudowywania tekstw literackich rnego rodzaju materiaami pseudodokumentalnymi lub pseudofaktograficznymi, majcymi w zamierzeniu upowszedni i ukonkretni prezentowany model wiata, takimi jak eseje, mapy, kroniki, tabele genealogiczne itp.
45
mi bohatera kolejne ludy, ich zwyczaje, magi oraz wyznawanych przez nie bogw. W dalszym cigu jednake nie jest to wiat w peni egzomimetyczny. Ju w swych pierwszych prbach literatury fantasy napisanych w 1929 r. The Shadow Kingdom i The Mirrors of Tus Tuzun Thune Howard umiejscawia akcj [...] w mitycznych czasach, gdy Atlantyda bya jeszcze pogrona w barbarzystwie a wiat rzdzony by przez siedem staroytnych imperiw50. W cyklu o Conanie z kolei opisuje [...] barwn panoram ery Hyboriaskiej cywilizacji, ktra istniaa 15 000 lat temu pomidzy upadkiem Atlantydy a narodzinami Egiptu i Chaldei51. Krainy, przez ktre wdruje gwny bohater, maj swe odpowiedniki w ziemskiej geografii; bez trudu moemy je utosami z okrelonymi regionami w Europie, Afryce bd Azji. Jak konstatuje Tadeusz Olszaski: [...] wiat Howarda jest nie tylko w miar cisym odwzorowaniem wiata realnie istniejcego, ale take w zaoeniu tym samym, realnie istniejcym wiatem w jego zaginionej przeszoci52. I tak, na przykad, jak wyjania sam Howard, rdldowe morze Vilayet to pniejsze Morze Kaspijskie, z kolei wzgrza Cymerii, ojczyzny Conana, obmyte przez ocean zmieniy si w Wyspy Brytyjskie, Kush i Czarne Krlestwa to dzisiejsza Afryka; Galowie wywodzili si w czystej lini od Cymeryjczykw, Dunowie od Vanirw, Hunowie i inni nomadowie azjatyccy od Hyrkaczykw53. Widzimy wic, i, pomimo e nie wystpuje w tekstach Howarda zabieg fantastyki, to w pewnym sensie dalej zakorzenione s one w przestrzeni mimetycznej; autor stara si uprawdopodobni prezentowany model wiata, umiejscowi go, choby pretekstowo, wzgldem znanej czytelnikowi historii i geografii. Z drugiej strony jednake mamy do czynienia z mocniej jeszcze rozbudowanymi zabiegami zmierzajcymi do upowszednienia i upowszechnienia powyszego modelu, co nie pozwala nam zaklasyfikowa tej twrczoci jedynie jako kolejny etap
50 [...] in a mythic age when Atlantis was a raw and savage wilderness and the world was dominated by the immemorial Seven Empires (L. Carter, Imaginary Worlds..., s. 64). 51 [...] a vivid panorama of an imaginary Hyborian Age civilization that had flourished 15,000 years ago between the death of Atlantis and the birth of Egypt and Chaldea (tame). 52 T. Olszaski, dz. cyt., s. 66. 53 Robert E. Howard, Era Hyboryjska (sic!) w: Robert E. Howard, Lin Carter, L. Sprague de Camp, Conan, Katowice: Wydawnictwo Pik 1991, s. 4446.
46
przejciowy zwaszcza e stanowi ona kanoniczne dzieo fantasy bohaterskiej, na dugie lata ksztatujc obraz tej postaci gatunkowej. To wanie w twrczoci Howarda wprowadzone zostaj najbardziej typowe motywy fantasy bohaterskiej, ktre zostan pniej przejte przez kolejnych autorw. Wypada si chyba zgodzi z Tadeuszem Olszaskim, gdy twierdzi on, i
Howardowi zawdziczamy uksztatowanie fantasy jako literatury przygodowej, w ktrej zasadnicz rol odgrywa bohater, zmierzajcy od przygody do przygody. U Howarda jest to Heros barbarzyca, gra mini z genialnym instynktem [...] nie dcy do niczego prcz zaspokojenia doranych dz i zachcianek. Najwaniejsz z nich jest dza przygody i ryzyka54.
Pojawiaj si wic w opowieciach o Conanie tak charakterystyczne motywy magii i miecza, jak: walka z demonami, czarn magi i potnymi czarnoksinikami (The Valley of Lost Women, Black Colossus, The Tower of The Elephant, The God in the Bowl, The People of the Black Circle, Beyond the Black River), krwawe bitwy z przewaajcymi przeciwnikami, w ktrych zwycistwo odnoszone jest dziki nadludzkiej odwadze i sile fizycznej (Beyond the Black River, The Phoenix on the Sword, The People of the Black Circle), pldrowanie pradawnych wity i innych pilnie strzeonych, zowrogich miejsc (The Tower of The Elephant, The God in the Bowl), czy te ratowanie z opresji piknych kobiet (The Shadows in Zam boula, Black Colossus). atwo te moemy zaobserwowa dalsze zmiany w zakresie kompozycji utworw i proporcji midzy poszczeglnymi elementami ich struktury, relacji pomidzy poszczeglnymi tekstami w obrbie twrczoci danego autora, czy wreszcie kategorii paragenologicznych. Podobnie jak u Smitha zwiksza si u Howarda rola akcji w porwnaniu z innymi elementami tekstu, najwaniejsza jednak jest sama posta Conana, ktra staje si nie tylko dominujcym elementem struktury kadego z poszczeglnych utworw, ale rwnie spina sob cay cykl55. Mamy wic tu do czynienia z wykrystalizowaniem si pewnej konwencji paragenologicznej cyklu utworw rozgrywajcych si w tym samym wiecie i luno powizanych ze sob postaci gwne-
54 T.
55 Por.
Olszaski, dz. cyt., s. 66. A. Zgorzelski, Od noweli..., s. 155156.
47
go bohatera56. Konwencja ta stanie si odtd jednym z najwaniejszych elementw nie tylko fantasy bohaterskiej, ale te niemal caego gatunku z wyczeniem moe fantasy epickiej. Na koniec wypada wspomnie o dalszej ewolucji w zakresie jzyka utworu jest on bardzo uproszczony. Howard rezygnuje z jakichkolwiek prb jego stylizacji i archaizacji (wci jest ona jeszcze, w pewnym zakresie, obecna u Smitha). Ponadto nacisk pooony zosta na opisy akcji oraz dialogi (w przypadku Smitha, tak jak u Dunsanyego, mielimy do czynienia z rozbudowanymi opisami miejsc i prb oddania przy pomocy wyrafinowanego, nierzadko poetyckiego jzyka ich specyficznego nastroju). Owo uproszczenie jzyka zostanie przejte przez wiksz cz wspczesnej fantasy. W twrczoci Howarda, jak ju stwierdzilimy powyej, stabilizuje si pierwotna posta gatunkowa fantasy bohaterskiej, ktra przez kolejnych 30 lat dominowa bdzie w obrbie fantasy amerykaskiej. Jej cechy charakterystyczne to zwaszcza: 1. koncentracja na opisie przygd barbarzyskiego wojownika-herosa, zmagajcego si z innymi wojownikami, potworami oraz czarownikami, 2. epizodyczny charakter narracji, 3. przyjmowanie formy krtkiego opowiadania bd noweli, 4. ukadanie si poszczeglnych opowiada i nowel w lun nadstruktur cyklu (powizanego tym samym wiatem przedstawionym i postaci gwnego bohatera). Posta gatunkowa fantasy bohaterskiej wykae si daleko posunitym konserwatyzmem i przez dugi czas przetrwa praktycznie niezmieniona. Zarwno Henry Kuttner (cykl o Elaku z Atlantydy, 19381941), C.L. Moore (cykl o Jiriel, 19341941), L. Sprague de Camp (kontynuacja cyklu o Conanie lata 50. i pniej), John Jakes (cykl o Braku Barbarzycy lata 60.) czy Lin Carter (kontynuacja cyklu o Conanie, wasny cykl o Thongorze lata 60. i pniej) w swej twrczoci nie odbiegaj znaczco od wzorcw narzuconych przez Howarda57. Jedyn istotn zmian jest, jak si wydaje, stopniowe porzucenie przez fantasy boha56 O mechanizmach kulturowych odpowiedzialnych za ksztatowanie okrelonych kategorii paragenologicznych w literaturze niemimetycznej patrz tame. 57 Nieco nietypowe dzieo, cho pod wieloma wzgldami korzystajce z rozmaitych konwencji wczesnej heroic fantasy (uycie atlantydzkiego sztafau, sposb charakteryzacji miejsc i postaci, koncentracja na opisie przygd protagonistki), stanowi Atlan Series Jane Gaskell (The Serpent, 1966; Atlan, 1966; The City, 1966 oraz Some Summer Lands, 1977). W tym przypadku mamy ju jednak do czynienia z do wyran cigoci fabu-
48
tersk atlantydzkiego lub lemuryjskiego sztafau i, tym samym, osignicie przez ni w peni egzomimetycznego charakteru. Wida to wyranie ju na przykadzie Fritza Leibera, ktrego pierwsze opowiadanie z cyklu o Fahrdzie i szarym Kocurze Two Sought Ad venture ukazao si w 1939 r. Akcja tego cyklu rozgrywa si w cakiem egzomimetycznym wiecie Newhonu58. Podobnie egzomimetyczny model wiata prezentuj publikowane ju po wojnie teksty innych autorw, takie jak: The Eye of Tandylia L. Sprague de Campa z 1951 r., Swordsman of the Lost Terra (Wojownik z ziemi utraconej) Poula Andersona, rwnie z 1951 r., czy Devils in the Walls (Demony w cianach paacu) Johna Jakesa z r. 1963.
3.
Jak zauwaylimy wczeniej, przez dugi czas ewolucja gatunku przebiegaa dwutorowo. Trzeba tu zaznaczy, i w przypadku fantasy brytyjskiej mamy do czynienia z dwoma jedynie znaczcymi tekstami. S to jednak teksty, ktre wywary olbrzymi wpyw na rozwj caego gatunku, zwaszcza za na ksztatowanie si jego postaci epickiej, jak rwnie na rozwj wielowtkowej powieci fantasy. Mamy tu, oczywicie, na myli dziea The Worm Ouroboros E.R. Eddisona oraz The Lord of the Rings J.R.R. Tolkiena59.
larn pomidzy poszczeglnymi tomami, nieco zmodyfikowany te zosta zestaw motyww ksztatujcych akcj. 58 Nazwa Newhon bdca anagramem sowa nowhen stanowi chyba nawizanie do tytuu dziea Samuela Butlera Erewhon (nowhere) z 1872 r., jak rwnie do tradycji konwencji gatunkowej utopii. 59 Lin Carter w swej cytowanej ju przez nas historii gatunku czy te z rozwojem fantasy w Anglii kilka innych pozycji, z ktrych najwaniejsze stanowi: The Night Land (1912) Williama Hope Hodgsona, The Once and the Future King (19391958) T.H. Whitea i The Narnia Chronicles (195056) C.S. Lewisa. The Night Land to ciekawa forma hybrydalna romans grozy z czasem fabularnym typowym dla SF, pojawiaj si tu jednak rwnie elementy, ktre powrc w pniejszej konwencji fantasy, wskazujc na pokrewiestwo tych gatunkw. S to: 1. quest bohatera (przejty, jak si zreszt wydaje, wprost z romansu rycerskiego); 2. pojawianie si w tekcie transcendentnych si Za i Dobra, zagraajcych bohaterowi, bd te wspierajcych go; 3. sposb operowania nastrojem, polaryzacja przestrzeni, podzia miejsc na
49
Wydany w 1922 r. The Worm Ouroboros Ericka Rckera Eddisona (18821945) stanowi kolejne ogniwo porednie, pomost czcy powieci Morrisa z twrczoci Tolkiena. Podobnie jak u tego pierwszego, dzieo Eddisona bardzo mocno tkwi jeszcze swymi korzeniami w tradycji romansu rycerskiego. wiadczy o tym przede wszystkim obraz porzdku spoecznego, konwencjonalizm w konstrukcji postaci, zastosowanie tradycyjnych motyww oraz archaizacja jzyka. Tak samo jak w przypadku The Well at the Worlds End, porzdek spoeczny zosta wprost przejty z tradycyjnego romansu rycerskiego. Ma on charakter wybitnie feudalny, a pojawiajce si w powieci postacie to wycznie szlachetni panowie i panie, krlowie i krlowe, ksita, lordowie oraz ich poplecznicy. Mona nawet uzna, i dzieo Eddisona odznacza si wikszym jeszcze konserwatyzmem, w powieci Morrisa wystpowali bowiem take przedstawiciele niszych klas spoecznych, a nawet rozbjnicy czy te banici. Co wicej, o ile u Morrisa pojawia si pewna dbao o nadanie bohaterom cech indywidualnych, postacie The Worm... uksztatowane zostay w sposb schematyczny poza drobnymi wyjtkami stanowi jedynie realizacj typowych dla tradycyjnego romansu rycerskiego konwencji. Na stronach tych odwaga, szlachetno i lojalno uwaane s za co oczywistego; kobiety s pikne i stworzone po to, aby im suy, a sawa warta jest, aby o ni walczy60. Pomimo wplecenia do powieci wtku quest, jakim staje si poszukiwanie przez Lordw Demonlandu zaginionego brata, akcja ma w gruncie rzeczy charakter epizodyczny i koncentruje si wok kolej-
ze i dobre (o powinowactwie romansu grozy i fantasy patrz w: A. Zgorzelski, Funk cja ekwiwalentu..., s. 128). The Once and the Future King natomiast to sztandarowe dzieo zwizane bezporednio z odrodzonym romansem arturiaskim. O wzajemnych relacjach tego gatunku i fantasy piszemy w innym miejscu. Opowieci z Narni z kolei, czsto klasyfikowane jako fantasy, w rzeczywistoci wicej maj w sobie z alegorii by moe moglibymy nawet zaproponowa termin odrodzony romans alegoryczny i ewidentnie przynale do literatury paramimetycznej. 60 In these pages courage and nobility and loyalty are almost taken for granted; women are beautiful and to be served; and glory is worth striving for (Orville Prescott cytowany przez Cartera w: Tolkien..., s. 145. Por. Kenneth Burke, Romance in Vacuo (pierwotnie opublikowany w New York Herald Tribune Books, 4 czerwca 1926, s. 3), za: Modern Fantasy Writers, ed. by Harold Bloom, New York and Philadelphia: Chelsea House Publishers 1995, s. 45.
50
nych bitew, pojedynkw i intryg, podczas ktrych pozytywni bohaterowie mog popisa si sw odwag, honorem i rycerskoci. Mitologia wiata przedstawionego ktr naszkicowano zreszt w sposb bardzo zdawkowy nie ma wikszego wpywu na przebieg akcji utworu. Nie mona te mwi tutaj tak jak w przypadku Wadcy Piercieni Tolkiena i pniejszych dzie fantasy epickiej o zakrojonej na skal kosmiczn walce dobra ze zem. Jest to raczej [...] arystokratyczny melodramat, ktry przeciwstawia nie tyle dobro zu, co wojowniczych i ambitnych ksit, ktrzy s honorowi, ich odpowiednikom, ktrzy s w rozmaitym stopniu niehonorowi...61. Podstawowym czynnikiem motywujcym dziaania bohaterw jest wic, podobnie jak w tradycyjnym romansie rycerskim, swoisty kodeks honorowy. Niezwykle silnie zaznacza si w powieci zabieg archaizacji jzyka jest on stylizowany na dworsk mow renesansow i wzmacnia wraenie tradycyjnoci zastosowanej przez Eddisona konwencji. Rwnie model wiata przedstawionego nie posiada jeszcze w peni egzomimetycznego charakteru. W powieci wystpuje zabieg typowy dla fantastyki narracja rozpoczyna si od przeniesienia w wizji sennej wspczesnego Anglika o nazwisku Lessingham na planet Merkury, gdzie rozegra si gwna akcja powieci62. Zabieg ten ma zreszt charakter wybitnie szcztkowy i pretekstowy w dalszych partiach tekstu posta Lessinghama cakowicie znika z narracji, nie pojawia si te ju wicej nazwa Merkury. Wszystko to wskazywaoby na przejciowy, jeli nie genologicznie zachowawczy charakter powieci. Wida to zwaszcza w zestawieniu z Wadc Piercieni. Z drugiej strony jednake pojawiaj si take u Eddisona cechy nowe, ktre bez wtpienia przyczyniy si do dalszego rozwoju gatunku. Cho, jak zaznaczylimy, wiat przedstawiony nie jest jeszcze w peni egzomimetyczny, to w samym jego opisie wystpuj liczne elementy wiadczce o postpie, jaki dokona si tutaj w porwnaniu z twrczoci Morrisa. Wydaje si, e mamy w The Worm... do czynienia
aristocratic melodrama, which pits not so much good against evil, as warlike and ambitious princes who are honorable against their opposite numbers who are dishonorable in varying degrees... (Fritz Leiber, Review of the Worm Ouroboros, Fantastic Science Fiction 1969, v. 18, no. 4 (April 1969), s. 142143). 62 Zob. L. Carter, Imaginary Worlds..., s. 33.
61 [...]
51
z przetransponowaniem na grunt powieci de, ktre pojawiy si ju wczeniej w opowiadaniach Lorda Dunsanyego mianowicie tendencji do tworzenia egzomimetycznych nazw wasnych oraz egzomimetycznej historii i geografii. Sama rozlego utworu w porwnaniu do krtkich, zazwyczaj kilku- lub kilkunastostronicowych tekstw Dunsanyego pozwala na konstrukcj modelu wiata znacznie rozleglejszego, a take dokadniej i konsekwentniej opracowanego w szczegach. Podobnie z kolei jak w The Well at the Worlds End poznajemy w wiat stopniowo, oczyma przemierzajcych go bohaterw, wikszy jednak nacisk ni u Morrisa zosta tu pooony na przedstawienie go jako cakowicie autonomicznego; na ukazanie jego egzotyki w porwnaniu do rzeczywistoci mimetycznej; wreszcie na umiejtne operowanie nastrojem, majce na celu zainteresowanie czytelnika barwnoci i rozlegoci prezentowanego modelu. Dla zilustrowania powyszej tendencji przytoczmy jeden tylko cytat, pochodzcy z pocztkowych partii powieci, w ktrym lord Gro opisuje krlowi Goricowi zwiedzone przez siebie miejsca:
Przez wiele lat, nim przybyem do Caerce, przemierzyem wiat wzdu i wszerz [...]. Widziaem, jak w poudniowych morzach, przy wietle gwiazd Achernar i Canopus olbrzymie konie morskie walcz z omioramiennymi mtwami pord wirw Korsh. [...] Przez trzydzieci dni i nocy przemierzaem paskowy Moruny w Grnym Implandzie, ktry rzadko kiedy oglda istot ludzk [...] przybyem wreszcie do Morny Moruny i tame, stajc na krawdzi wzgrz, niczym na samej krawdzi wiata, spojrzaem na poudnie, gdzie nigdy nie signo oko ludzkie, ponad dziewiczymi lasami Bhavinan. I z tego straszliwego dystansu ujrzaem, majestatyczne na tle pokrytych niegiem gr, dwa szczyty na zawsze wyniesione pomidzy ziemi i niebo w nieziemskim piknie: iglice i wyniose krawdzie Kosthry Pivrarchy oraz dzikie zbocza, ktre wznosz si ponad przepaciami ku krlewskiej, nienej kopule Kosthry Belorn63.
For many years, Lord, or ever I came to Caerce, I fared up and down the world [...] I have seen in the southern seas, by the light of Achernar and Canopus, giant sea-horses battling with eight-legged cuttle fishes in the whirlpools of the Korsh. [...] And for thirty days and thirty nights wandered I alone on the face of the Moruna in upper Impland, where scarce a living soul hath been [...] and came in due time to Morna Moruna, and thence standing on the lip of the escarpment at it were on the edge of the world, looked southway where never mortal eye had gazed aforetime, across the untrodden forests of the Bhavinan. And in the skyey (sic!) distance, pre-eminent beyond range on range of icerobed mountains, I beheld two peaks throned for ever between firm land and heaven in
63
52
The Worm... jest prawdopodobnie pierwszym dzieem fantasy, do ktrego zaczono tabel chronologiczn, zawierajc rwnie wydarzenia poprzedzajce waciw akcj powieci. Zabieg ten mona zinterpretowa jako prb umieszczenia akcji w szerszym kontekcie, prb zasugerowania istnienia egzomimetycznej historii wiata przedstawionego. Tendencja ta ulegnie dalszemu wzmocnieniu w twrczoci Tolkiena, a nastpnie jego naladowcw, gdzie mamy ju do czynienia ze wiadomym i celowym tworzeniem caego systemu odniesienia, stanowicego to historyczne dla akcji utworu64. Kolejnym, niezwykle istotnym w rozwoju fantasy elementem, jaki pojawia si u Eddisona, jest wprowadzenie podwjnego motywu quest i wojny65, ktry zostanie nastpnie przejty przez Tolkiena oraz pniejszych autorw i stanie si jedn z podstawowych zasad konstrukcyjnych fantasy epickiej, podobnie zreszt jak obecna w powieci wielowtkowo. Jak ju sugerowalimy uprzednio, utwr Eddisona jawi si nam jako ewolucyjne ogniwo porednie, przecierajc niejako szlak dla twrczoci Tolkiena; to w dziele tego drugiego, we Wadcy Piercieni ustala si ostatecznie egzomimetyczna powie fantasy.
unearthly loveliness: the spires and airy ridges of Kosthra Pivrarcha, and the wild precipices that soar upward from the abysses to the queenly silent snow-dome of Kosthra Belorn (E.R. Eddison, The Worm Ouroboros, London: Gollancz Millennium Books 2000, s. 6364). 64 Por. Andrzej Zgorzelski, Konwencje rodzajowe i gatunkowe w trylogii J.R.R. Tolkiena, w: tego, Kreacje wiata sensw. Szkice o wspczesnej powieci angielskiej, d: Lubelskie Towarzystwo Naukowe 1975, s. 57. 65 Por. L. Carter, Tolkien: A Look Behind..., s. 143.
53
ii. kSztatoWanie Si kolejnych poStaci gatunku: lata 19561977
1.
Decydujcy przeom w ewolucji fantasy wie si z nazwiskiem Johna Ronalda Rouela Tolkiena (18921973), zwaszcza za z jego dzieem The Lord of the Rings (Wadca Piercieni), opublikowanym po raz pierwszy w latach 19541956. Pisarz ten uwaany jest czsto za najwybitniejszego przedstawiciela gatunku; stanowi on w oczach czytelnikw i krytyki sztandarow posta, z ktr utosamiana jest caa fantasy. Cho, w wietle przeprowadzonej przez nas dotychczas analizy, nie sposb uzna go, jak chcieliby niektrzy1, za bezporedniego twrc gatunku, to jednak bez wtpienia odpowiedzialny jest on za wprowadzenie do niego ogromnej liczby nowych elementw, jak rwnie za ostateczne uksztatowanie si jego postaci epickiej. To dziki niemu te konwencja fantasy zacza w latach 60. i pniej zyskiwa coraz wiksz popularno wrd pisarzy, publicznoci literackiej oraz krytyki. Wreszcie to Tolkien wanie by tym twrc, ktry wywar najwikszy wpyw na autorw piszcych w drugiej poowie dwudziestego wieku2.
1 Por. 2 Por.
T. Olszaski, dz. cyt., s. 66. L. Carter, Imaginary Worlds..., s. 126.
54
Twrczo Tolkiena stanowi pod wieloma wzgldami ukoronowanie charakterystycznej dla gatunku egzomimetycznego tendencji do zaprezentowania moliwie penego i spjnego modelu wiata. Jak zauwaa Piotr Kuncewicz, omawiajc konstrukcj wiata przedstawionego we Wadcy Piercieni:
Najwiksza, najuchwytniejsza przyjemno to rozpatrywanie si w tym niezwykle bogatym i zrnicowanym, a tak cisym kosmosie, odnajdywanie zwizkw i zalenoci; przyjemno, jakiej doznajemy studiujc jaki system matematyczny czy gramatyczny i odnajdujc coraz to bardziej zawie, a przecie konieczne zwizki [...]. Poprzez wszystkie zgodnoci tego matematycznego czy te moe gramatycznego systemu, coraz wicej odkrywajcego wewntrznych powiza, poznajemy wreszcie przemylny cel autora: nie ku bani ani epopei zmierza, one byy jedynie rodkami. Postanowi stworzy wiat obcy, a jednak prawdziwy, baniowy i zarazem cile konsekwentny3.
Przy omawianiu prac Lorda Dunsanyego sugerowalimy, i w dojrzaej ewolucyjnie fantasy szczegowy opis parametrw czasowych i przestrzennych prezentowanego modelu czsto staje si niejako wartoci sam w sobie, jednym z najwaniejszych elementw konstrukcyjnych, a nie jedynie zabiegiem pomocniczym, podporzdkowanym fabule konkretnego tekstu. Doskonaym przykadem jest tu wanie twrczo Tolkiena. Na dugo przed przystpieniem do pracy nad swymi dwoma powieciami Hobbitem (1937) i Wadc Piercieni (195456) autor systematycznie konstruowa swj wiat, opracowujc go w najdrobniejszych szczegach4. W cigu kilkudziesiciu lat Tolkien stworzy wic nie tylko dokadn histori, geografi i mitologi przedstawionego wiata, lecz rwnie w pewnym zakresie jego kultur i literatur. Podczas analizowania imion i nazw wasnych u Lorda Dunsanyego stwierdzilimy te, i tworz one zrby pewnego systemu, porednio wrcz sugerujc istnienie jakiego hipotetycznego jzyka egzomimetycznego, charakterystycznego wycznie dla wiata przedstawionego tekstu, z ktrego to jzyka zostay zaczerpnite. U Tolkiena proces ten posunity zosta jeszcze dalej:
3 Piotr Kuncewicz, Tolkien czyli wiat, w: tego, Samotni wobec historii, Warszawa: Czytelnik 1967, s. 13536. 4 Pierwsze notatki i wiersze dotyczce wiata pniejszego rdziemia pochodz z 1915 r.
55
Trylogia [Wadca Piercieni] zawiera tak mnogo informacji o wymylonych jzykach [rdziemia], ich rzeczywiste sownictwo i rzeczywiste alfabety, i cakiem moliwa wydaje si na przykad nauka pisania w ktrym z jzykw elfw5.
Uzasadnione w tych okolicznociach wrcz staje si stwierdzenie, i caa kreacja wiata w twrczoci Tolkiena zasadza si w pierwszej kolejnoci wanie na jzyku:
Na pocztku byo sowo, jzyk, zabawa w wymylanie nowych wyrazw, budowanie z nich nowych jzykw, ktre mogyby suy do ukadania niezwykych opowieci. [] Jzyki stare, jzyki wymare i nowe, wymylone wedug wszelkich naukowych zasad. Tu gdzie pojawi si quenya, pojawi si sindarin []. Z czasem materia jzykowa rozrosa si, okrzepa, a jzyk i sowa zaczy si domaga obecnoci tych, ktrzy si nimi posugiwali. I Tolkien odkry [] istoty posugujce si tymi jzykami, odkry i w najdrobniejszych niemal szczegach opisa rwnie wiat, ktry zamieszkiway. Opisa take dzieje tego wiata [...]. Od sowa, jzyka, do posugujcych si nim istot, do ich wiata [] z ca histori, kosmogoni, geografi i Bg wie czym jeszcze6.
Twrczo Tolkiena stanowi wic niejako odwrcenie tradycyjnej pisarskiej strategii to ju nie konstrukcja konkretnego utworu staje si pretekstem do stworzenia okrelonego modelu wiata, lecz, przeciwnie to szczegowo opracowany model egzomimetyczny implikuje moliwo powstania tekstw, opisujcych wydarzenia zaczerpnite z dziejw skonstruowanego uprzednio uniwersum. Tendencja ta, obecna zreszt u rozmaitych autorw w rozmaitym stopniu i nateniu, wystpuje, jak ju wspominalimy, nie tylko we wspczesnej fantasy, ale i w innych gatunkach egzomimetycznych, zwaszcza za w SF. Wydaje si ona zreszt wynika z charakterystycznej dla tyche gatunkw fascynacji konstruowaniem modeli jako takim; ze swoistym modelocentryzmem caej literatury egzomimetycznej.
trilogy includes so much information about the invented languages of this world, actual vocabularies, actual alphabets, that it is quite possible to learn to write in the Elvish tongues for example (L. Carter, Imaginary Worlds..., s. 120). 6 Micha Baejewski, J.R.R. Tolkien Powiernik pieni, Gdask: Phantom Press 1993, s. 5961.
5 The
56
Pierwsza powie Tolkiena, ktrej akcja umieszczona zostaa w wiecie rdziemia The Hobbit (Hobbit, czyli tam i z powrotem) nie zapowiada jeszcze ewolucyjnego zaawansowania pniejszego Wadcy... (do ktrego stanowi zreszt fabularny prolog). Czas, przestrze i nazwy wasne nie s jeszcze tutaj w peni ksztatowane w sposb typowy dla literatury egzomimetycznej. Wida to ju wyranie po pierwszym zdaniu opowieci: W pewnej norce ziemnej mieszka sobie pewien hobbit7. Jak widzimy, czas uksztatowany zosta wedug konwencjonalnego baniowego nigdy. Take i dalej
[...] czas akcji jest okrelony mglicie, a ujawniany bez skrpowania wszechwiedzcy narrator nie stara si ukry wyranej literackoci swej opowieci, pogbiajc typowy dla bani rozdzia pomidzy czasem fabularnym a czasem narracji8.
Rwnie przestrze w znacznym stopniu podobnie jak w tradycyjnej bani zdaje si by podporzdkowana poczynaniom bohaterw. Wyranym krokiem naprzd w stron nadania przestrzeni w peni autonomicznego w stosunku do fabuy statusu jest natomiast doczenie do tekstu mapy, na ktrej zaznaczona zostaa trasa wdrwki bohaterw9. Zapoyczony z bani zostaje rwnie zabieg polegajcy na uyciu nazw opisowych podrujemy wic wraz z Bilbo Bagginsem i jego kompani przez Gry Mgliste, Mroczn Puszcz, Dugie Jeziora a pod Samotn Gr. Jest to tendencja przeciwstawna do wspczesnej fanta sy we Wadcy Piercieni wiele spord wystpujcych w Hobbicie nazw wasnych zostanie zreszt zmienionych Czarnoksinik stanie si Sauronem, gobliny orkami, a caa kraina, gdzie rozgrywaa si akcja Hobbita, zostanie oznaczona na mapie jako Rhovannion. Co wicej, poszczeglne miejsca czy te osoby zostan obdarzone drugimi lub trzecimi nazwami, pochodzcymi z rnych jzykw funkcjonujcych w obrbie wiata przedstawionego. I tak, na przykad, czarodziej Gandalf nazywany jest tam przez elfy Mithrandirem, Saruman za Kurunirem,
J.R.R. Tolkien, Hobbit czyli tam i z powrotem, Warszawa: Iskry 1991, s. 5. In a hole in the ground there lived a hobbit (J.R.R. Tolkien, The Hobbit, London: Allen and Unwin 1966, s. 1). 8 A. Zgorzelski, Konwencje..., s. 58. 9 Por. tame, s. 6263.
7
57
same Elfy wysokiego rodu z kolei nazywaj swj nard Eldarami. Pospna wiea Barad-dr to w mowie orkw Lugburz, za Moria to inaczej Khazad-dm. Powysze argumenty zdaj si wskazywa, i, sam w sobie, tekst Hobbita gatunkowo bliszy jest raczej konwencji bani ni wspczesnej fantasy za jego przynalenoci do tej ostatniej przemawia jedynie interpretowanie go w powizaniu z pniejszymi tekstami Wadcy Pier cieni oraz Silmarillionu, jak rwnie w kontekcie caoci modelu wiata stworzonego przez autora. Zupenie odmiennie skonstruowany zosta Wadca Piercieni, utwr, ktry naley uzna za pierwsz w peni egzomimetyczn, wielowtkow powie fantasy. Rzeczywisto mimetyczna przywoana jest jedynie w formie ekwiwalentu, poprzez zapewnienia autora we wstpie, i dzieo jest przetumaczon przez niego trawestacj starych kronik i pamitnikw10. Parametry czasowe i przestrzenne opisywanego modelu zostay oznaczone w sposb niezwykle konkretny i precyzyjny, midzy innymi poprzez doczenie do waciwego tekstu powieci rozmaitego rodzaju chronologii oraz map, ktre pozwalaj umieci akcj utworu w szerszym kontekcie historycznym i geograficznym. Nastpuje wic tutaj dalszy rozwj tendencji, ktra czciowo pojawia si ju wczeniej u Howarda i Eddisona.
Podobnie jak organizacj planu czasowego, tak i ksztatowaniem przestrzeni we Wadcy Piercieni rzdzi zasadniczo konsekwencja i konkretno. Do kadego tomu utworu zaczono dokadne mapy, ktre wyznaczaj granice przestrzenne wiata tolkienowskiego. Wszystko tu jest opatrzone nazwami, kade miasto i acuch grski, kada rzeka, wszystko jest zwizane z konkretn dat lub wydarzeniem historycznym11.
tame, s. 59. s. 63. Bardzo podobnych obserwacji dokonuje te Piotr Kuncewicz: [Tolkien] nie tylko uzgodni ze sob historyczne wspominki rozsiane w ksice. Ale przede wszystkim doda appendix zawierajcy kalendarium kilku tysicy lat, setek postaci, tysica wydarze i wojen. Opracowa rodowody, poda najzupeniej serio informacje o powstaniu i historii wielu plemion ludzkich i nieludzkich, a wic: krasnoludw, hobbitw, orkw, trollw, elfw, nazgulw, entw. Zebra i uzgodni ze sob kroniki krlestw, najazdw, klsk dziejowych (P Kuncewicz, dz. cyt., s. 135). .
11 Tame,
10 Por.
58
Do uczynienia prezentowanego modelu bardziej szczegowym przyczyniaj si te pozostae dodatki, zawierajce tablice genealogiczne, kroniki wadcw oraz rozmaite traktaty dotyczce jzykw, ras i ludw rdziemia, a nawet stosowanych przez nie kalendarzy12. Naley w tym miejscu zauway rwnie, i to u Tolkiena wanie pojawiaj si po raz pierwszy [...] istoty rwnorzdne ludziom, lecz od nich rne (elfy, krasnoludy, entowie, ale i orkowie)13. Owa obecno innych ras rozumnych stanie si odtd jedn z charakterystycznych cech konwencji, jaka wystpi w tekstach wielu pniejszych autorw14. Nadal zaznacza si we Wadcy Piercieni wpyw romansu rycerskiego, cho nie jest ju on tak wszechobecny jak w powieciach Morrisa i Eddisona. Wyraa si on przede wszystkim w konstrukcji porzdku spoecznego, opisie niektrych postaci, czciowej archaizacji jzyka oraz obecnoci wtku quest. We Wadcy Piercieni, podobnie jak w omwionych w poprzednim rozdziale The Well at the Worlds End oraz The Worm Ouroboros, panuje do powszechnie ustrj feudalny. Rwnie poziom technologiczny odpowiada poziomowi technologicznemu pnego redniowiecza. Obie te cechy, wprost przejte z romansu rycerskiego, nie ulegn zmia12 Ostatni tom Wadcy Piercieni, jak konstatuje Lin Carter (Imaginary Worlds..., s. 120),
zawiera w sumie, nie liczc map, a 6 rnych dodatkw, stanowicych cznie niemal 10% objtoci caej ksiki! 13 T. Olszaski, dz. cyt., s. 66. 14 W wielu pniejszych dzieach gatunku elfy (Elves) i krasnoludy (w oryginale Dwarves czyli kary) zostan ywcem niejako przejte z prac Tolkiena, wraz z nazwami i wszystkimi charakterystycznymi atrybutami, ktre nada im autor Wadcy Piercie ni. Dotyczy to zwaszcza ksiek powstajcych na bazie RPG, czyli Role Playing Games (doskonaym przykadem s tu powieci Margaret Weiss i Tracy Hickman, ktrych akcja rozgrywa si w wiecie Krynnu). W innych dzieach nastpi z kolei pewne, drobne zazwyczaj, modyfikacje, np. w Fionovar Tapestry (Fionovarski Gobelin) G.G. Kaya (The Summer Tree, 1984; The Wandering Fire, 1986 oraz The Darkest Road, 1986) odpowiedniki Tolkienowskich elfw to Lios Alfarowie, natomiast orkw Svart Alfarowie. W trylogii Memo ry, Sorrow and Thorn (Pami, Smutek i Cier) Tada Williamsa (The Dragonbone Chair, 1988; Stone of Farewell, 1999; To Green Angel Tower. Part One, 1993; To Green Angel Tower. Part Two: The Winding Road, 1993; To Green Angel Tower. Part Three: The Turning Wheel, 1993 oraz To Green Angel Tower. Part Four: The Blazing Tower, 1993) elfy zastpione bd przez Sithw, ktrych charakterystyka uzupeniona zostanie elementami zapoyczonymi z kultury japoskiej. Wszystko to wiadczy o tym, jak wielki wpyw wywar Tolkien na pniejszych autorw, ktrzy czerpi od niego nie tylko gwne motywy i wtki, ale czasem drobne nawet elementy ta.
59
nie rwnie i w wikszoci pniejszych dzie fantasy, stanowic jeden z najbardziej niezmiennych wyznacznikw konwencji. W sposb typowy dla romansu rycerskiego naszkicowano rwnie niektre spord postaci drugo- i trzecioplanowych, zwaszcza za te obdarzone wysokim urodzeniem bd te szczegln godnoci jak chociaby Elrond, Keleborn czy Galadriela, ich mowa za poddana jest stylizacji. Z drugiej strony jednake gwni bohaterowie opowieci jak rwnie wikszo spord pozostaych sportretowani zostali w sposb daleko odbiegajcy od tradycji romansu rycerskiego. Bardzo wyrana jest tutaj dbao o ich daleko posunit indywidualizacj, wyraajc si nie tylko w dziaaniu poszczeglnych postaci, ale rwnie w uywanym przez nie jzyku. Inaczej te ni w konwencji tradycyjnej, czy te nawet u Eddisona, wystpuj tu przedstawiciele rozmaitych klas spoecznych, najwaniejsi za protagonici, Frodo Baggins i Sam Gamgee, pozbawieni s szlachetnego rodowodu15. Szlachetne urodzenie samo w sobie nie wystarcza te jak dowodzi kazus Boromira aby wypeni powierzone zadanie i nie ulec saboci. Warto rwnie odnotowa w tym miejscu, i pomylne zakoczenie misji piercienia dokonuje si w duej mierze dziki pokornemu prostaczkowi, Samowi. Cho nadal jeszcze moemy mwi o wystpowaniu we Wadcy Pier cieni kodu rycerskiego, to nie jest ju on, tak jak w The Worm Ourobo ros, podstawowym czynnikiem motywujcym dziaania bohaterw. Po raz pierwszy bowiem w utworze fantasy staje si nim walka Dobra ze Zem i zwizana z tym konieczno opowiedzenia si po waciwej stronie. Z walk t cile czy si motyw quest, ktry nie ma charakteru autonomicznego, tak jak w The Well at the Worlds End czy te The Worm... od jego wypenienia uzalenione jest w duej mierze ostateczne zwycistwo Dobra. Bohaterowie opowieci poprzez swj quest uczestnicz [...] nie tylko w walce toczcej si w wiecie doczesnym, ale te w starciu nadprzyrodzonych, pozawiatowych si Dobra i Za16. w motyw wiata przed przeomem i podejmowanej przez bohate-
15 atwo mona te zauway, i pod wieloma wzgldami bohaterowie Tolkiena wydaj si na poziomie mentalnym typowymi przedstawicielami angielskiej klasy redniej z pierwszej poowy naszego stulecia (patrz: T. Olszaski, dz. cyt., s. 67). 16 Tame, s. 67.
60
rw misji, ktra rozstrzygnie o jego losach, stanie si odtd jedn z najwaniejszych cech fantasy, zwaszcza w jej postaci epickiej. Kluczowe znaczenie dla struktury Wadcy Piercieni posiada sfera dziaa si pozawiatowych. Powie prezentuje model o wasnej, w peni autonomicznej kosmogonii i mitologii17, wiat, w ktrym panuje cile okrelona hierarchia; w ktrym wspomniane ju transcendentne siy Dobra i Za zmagaj si ze sob, aby zadecydowa o jego losach. Dualizm ten okrela zreszt cao opisywanej rzeczywistoci:
[...] w sposb czarno-biay kontrastowane s ze sob postaci, czyny, nawet miejsca. Bramy Mordoru s czarne w Rivendell panuje wiato, ko Gandalfa jest biay konie Nazgulw czarne, orze unosi Czarodzieja z wierzchoka gry Upir widmo dosiada potwora spa. Skrajna jasno i ciemno rzdz wiatem. Inaczej mwic, rzdz nim prawa biaej i czarnej magii18.
Magia odgrywa tu o wiele istotniejsz rol ni w powieciach Morrisa i Eddisona podobnie jak wtek quest, bezporednio powizana zostaje z walk Dobra ze Zem. Wprowadzona zostaje te, kanoniczna dla fantasy, posta dobrego czarodzieja (Gandalf), toczcego bitw ze zym czarnoksinikiem (Saruman, Sauron). Opisane powyej motywy walki Dobra ze Zem, modyfikacja wtku quest oraz dualizm wiata przedstawionego wskazuj na pokrewiestwo Wadcy Piercieni ju nie tyle z konwencj romansu rycerskiego, co z konwencjami, midzy innymi, bani oraz mitu19. To wanie Tolkien jako pierwszy wprowadza do fantasy elementy zwizane [...] z tradycj gatunkow mitw, z wierzeniami religijnymi, z podaniami i legendami,
17 Porzdek mitologiczny wiata przedstawionego poznajemy w samej powieci porednio, poprzez rnego rodzaju wzmianki czynione przez poszczeglne postaci. Obraz ten jest nastpnie uzupeniony poprzez wiadomoci zawarte w dodatkach. Cao wizji ukazana zostaje nam ostatecznie dopiero w Silmarillionie, opublikowanym w roku 1971 po mierci pisarza i zredagowanym przez jego syna Christophera. Dzieo to stanowi swoist bibli rdziemia zbir mitw, opowieci oraz kompendium wiedzy o jego historii i kosmogonii (patrz: M. Tymn et al., dz. cyt., s. 167). Jest to zarazem najbardziej zaawansowana prba stworzenia opracowanej w najdrobniejszych szczegach egzomimetycznej mitologii wiata przedstawionego w dotychczasowej literaturze fantasy. 18 A. Zgorzelski, Konwencje..., s. 54. 19 Tame szukaj bardziej szczegowego omwienia zastosowania poszczeglnych konwencji we Wadcy Piercieni.
61
ze struktur rytuau20. Odwouje si przy tym do caej mnogoci zjawisk i motyww kulturowych.
Motyw strconego w morze Numenoru to trawestacja mitu Atlantydy; Kraj Niemiertelnych i opiekuczy rd Stranikw wiata, Valarw, przypomina duchy opiekucze Tuatha De Danaan i kraj niemiertelnych Mag Mell z mitologii celtyckiej. Podobnie walka Gandalfa z Balrogiem, jego upadek w podziemia, przejcie przez ogie i wod oraz wspinaczka na szczyt gry to mityczne elementy rytuaw oczyszczenia, zwizanych z pojciem mierci i odrodzenia21.
Najwaniejsze jednak wydaj si zwizki powieci z tradycj gatunkow epiki bohaterskiej. Widzimy je w sposobie tworzenia czasu fabularnego22 oraz we wprowadzeniu podstawowych motyww ksztatujcych akcj przede wszystkim za motywu walki si wiata z siami ciemnoci na skal kosmiczn, ktr rozstrzygn maj czyny gwnych bohaterw opowieci. Od tej pory staje si wic fantasy gatunkiem prawdziwie synkretycznym, czcym w sobie elementy najprzerniejszych konwencji gatunkowych23. Staje si te gatunkiem niewahajcym si podejmowa zos. 54. Zobacz te P Kuncewicz, dz. cyt., s. 138139. Por. M. Baejewski, dz. cyt., . s. 7075. Zaczerpnity z tradycji mitu zosta rwnie wtek dojrzewania i przemiany duchowej bohatera, ktry jak pamitamy pojawi si ju u Morrisa. Dalszej ewolucji ulegnie on w twrczoci kolejnych pisarzy, przede wszystkim u Ursuli Le Guin. 22 A. Zgorzelski, Konwencje..., s. 5562. 23 W dzieach naladowcw Tolkiena nastpi dalsze odejcie od tradycji romansu rycerskiego, w wikszoci przypadkw niemal zupenie zaniknie te archaizacja jzyka. Utrzyma si za to wpyw eposu bohaterskiego, za z tradycji mitw zaczerpnite zostan kolejne motywy i wtki. Trzeba tu odnotowa, i zdaniem niektrych badaczy wpyw, jaki romans rycerski, czy te raczej romans arturiaski wywar na wspczesn fantasy, by o wiele bardziej dogbny i dugotrway. Andrzej Sapkowski na przykad dowodzi, i: Mit arturiaski jest wrd Anglosasw wiecznie ywy, jest mocno wronity w kultur swym archetypem. I dlatego archetypem, prawzorem WSZYSTKICH utworw fanta sy jest legenda o krlu Arturze i rycerzach Okrgego Stou. Kto chce, niechaj zamknie oczy i na olep wycignie rk ku pce z ksikami, niechaj wytaszczy z niej na chybi trafi jedn powie fantasy. l niechaj sprawdzi. Ksika opisuje dwa krlestwa (krainy, imperia) jedno jest Krain Dobra, drugie wrcz przeciwnie. Jest Dobry Krl, z tronu i dziedzictwa wyzuty i prbujcy je odzyska, przeciw czemu s Siy Za i Chaosu. Dobrego Krla wspiera Dobra Magia i Dobry Czarodziej, jak rwnie zgromadzona wok sprawiedliwego wadcy Dzielna Druyna Chwatw. Do totalnego zwycistwa nad Siami Ciemnoci niezbdny jest jednakowo Cudowny Artefakt, przedmiot
21 Tame. 20 Tame,
62
onej tematyki moralno-etycznej czy te nawet psychologicznej bd filozoficznej. Twrczo Tolkiena staa si w drugiej poowie dwudziestego wieku jednym z gwnych bodcw, jakie zapocztkoway dalsz ewolucj konwencji i doprowadziy w efekcie do pojawienia si ogromnej zoonoci przeplatajcych si i wpywajcych na siebie nawzajem struktur, do bogactwa i wielopostaciowoci wspczesnej fantasy.
2.
Poczwszy od lat 60. mamy ju do czynienia ze znaczc statystycznie liczb tekstw zarwno opowiada, jak i powieci w ktrych model wiata przedstawionego tworzony jest w sposb w peni egzomimetyczny, i ktrych wsplnym mianownikiem jest ksztatowanie akcji w oparciu o szeroko pojte motywy magii i miecza. Nadal nie brakuje jednak utworw posugujcych si zabiegiem fantastyki24, bd te
magiczny o niebywaej mocy. Przedmiot ten we wadzy Dobra i adu posiada waciwoci integrujce i pokojowe, w rku Za jest si destrukcyjn. Magiczny artefakt trzeba wic odnale i zawadn nim, zanim wpadnie w apy Odwiecznego Wroga... Skd my to znamy? Znamy to z sir Thomasa Mallory, z Le Morte dArthur. [...] Byoby zapewne zbyt wielkim uproszczeniem rwnolege czytanie Wadcy Piercieni i Le Morte dArthur, byoby uproszczeniem odkrywcze woanie, e Artur to Aragorn, Anduril to Excalibur, e Piercie to Graal, Frodo to Galahad, Merlin to Gandalf, a Sauron to kombinacja Morgan Le Fay i dzikich Saksonw, pokonanych pod Mount Badon (na Polach Pelennoru). Ale nie sposb nie zauway podobiestw w gbszej warstwie obu tych utworw i faktu, e cay gatunek fantasy eksploatuje mit arturiaski w jednym, podstawowym kanonie, w lejtmotywie walki Si Dobra i Postpu, reprezentowanych przez Artura, Merlina, Excalibur i Okrgy St, a Siami Ciemnoci i Destrukcji, uosabianymi przez Morgan, Mordreda i stojce za nimi moce (Andrzej Sapkowski, Pirg, czyli nie ma zota w szarych g rach, Nowa Fantastyka 1993, nr 5, s. 66). Sapkowski dokonuje jednak chyba daleko idcych uproszcze, przyrwnujc fabuy Le Morte dArthur i Wadcy Piercieni. Z kolei podobiestwa w gbszej warstwie obu utworw wynikaj raczej z faktu, i zarwno legendy arturiaskie, jak i fantasy czerpi obficie z szeroko pojtej tradycji mitw oraz epiki bohaterskiej. 24 Jak ju zauwaylimy we wstpie, w przeciwiestwie do SF konwencja fantasy cigle nie moe si oderwa od swych korzeni. Wiele wspczenie pisanych tekstw nadal posuguje si zabiegiem fantastyki, wprowadzajc rzeczywisto mimetyczn w pocztkowych partiach utworu. Problemem tym szerzej zajmiemy si w innym miejscu.
63
stanowicych bezporedni spucizn romansu rycerskiego w jego arturiaskiej postaci25. Burzliwe zmiany, jakim w latach 60. i pniej ulega konwencja fan tasy, maj jednak przede wszystkim charakter jakociowy. Wydaje si, i postpuj one w trzech gwnych kierunkach: Po pierwsze, obserwujemy zapocztkowane ju we Wadcy Piercie ni, dalsze rozwinicie i poszerzenie zbioru motyww, w oparciu o ktre ksztatowana jest akcja (mamy tu na myli zwaszcza takie motywy, jak inicjacja, dojrzewanie i przemiana duchowa bohatera). Jak ju
25 Od pocztku dwudziestego wieku daje si zauway znaczcy powrt rnorodnego rodzaju motyww, wtkw i elementw arturiaskich w literaturze niemimetycznej. Uzasadnione wrcz wydaje si mwienie o odrodzeniu romansu arturiaskiego, w ksztacie jednake daleko odbiegajcym od wzorcw redniowiecznych. Co wicej, mamy tutaj chyba do czynienia z wieloma bardzo rnymi jakociowo zjawiskami. Obok wic, przykadowo, wspczesnych adaptacji dziea Malloryego Le Morte dArthur, wzgldnie wiernych oryginaowi i pisanych w duchu i konwencji tradycyjnego romansu rycerskiego, natrafi mona na teksty, ktre w swej prbie odtworzenia przeszoci blisze s konwencji powieci historycznej. Obok nich za z kolei wystpuj dziea, ktre motywami arturiaskimi posuguj si czysto pretekstowo, czy to wykorzystujc je jako to dla sentymentalnych love stories, czy to jako budulec do tworzenia postmodernistycznych kolay. Dwa najistotniejsze teksty w obrbie dwudziestowiecznej literatury arturiaskiej to zapewne The Once and the Future King T.H. Whitea z 1954 r. oraz The Mists of Avalon Marion Zimmer Bradley z roku 1982. Tetralogia Whitea to dzieo jedyne w swoim rodzaju, charakteryzujce si niezwyk komplikacj struktur narracyjnych i przywoujce ogromn ilo [] kodw, konwencji, gatunkw i rodzajw literackich (A. Zgorzelski, Kreacje wiata sensw, s. 82; szczegowej dyskusji tekstu Whitea szukaj w: Paszczyzny narracji i wiata przedstawionego w The Once and Future King T.H. Whitea w: tame, s. 3951; por. C.N. Manlove, Flight to Aleppo. T.H. Whites The Once and Future King, Mosaic 1977, v. 10, s. 6583). The Mists of Avalon wprowadza natomiast do literatury arturiaskiej rnorakiego rodzaju motywy celtyckie (prba literackiej rekonstrukcji wiata druidw), historyczne czy te quasi-historyczne (opis konfliktu pomidzy religi druidw a chrzecijastwem) oraz feministyczne. Mamy tu take do czynienia z prawie cakowitym odejciem od konwencji tradycyjnego romansu rycerskiego, ktre byy jeszcze obecne u T.H. Whitea (por. Beth Dorochea, A Review of Mists of Avalon by Marion Zimmer Bradley, Internet, Rambles. A Cultural Arts Magazine, 24.08.2003, http://www.rambles.net/mzb_mists.html). Bardzo podobne tendencje obserwujemy rwnie w nieco pniejszej trylogii Stephena Lawheada Pendragon (Taliesin, 1987; Merlin, 1988; Arthur, 1989; Pendragon, 1994 oraz Grail, 1997). Z innych wartych odnotowania dzie eksplorujcych wtki arturiaskie wymiemy rwnie cykl Mary Stewart (The Crystal Cave, 1970; The Hollow Hills, 1973; The Last En chantment, 1979; The Wicked Day, 1983 i The Prince and the Pilgrim, 1995), a take powieci The White Raven (1988) Diany Paxson oraz Last Sword of Power (1988) Davida Gemmella.
64
wspomnielimy wczeniej, coraz czciej te wzorem twrczoci Tolkiena dziea fantasy podejmuj zoon problematyk moralno-etyczn, psychologiczn oraz filozoficzn. Zjawiska te opiszemy wkrtce w oparciu o wczesne teksty Andre Norton oraz Ursuli Le Guin. Po drugie, pod wpywem powyszych zjawisk nastpuje rwnie dalsza transformacja ustabilizowanej ju uprzednio postaci gatunkowej fantasy bohaterskiej, ktrej klasyczny, Howardiaski ksztat zaprezentowalimy w poprzednim rozdziale. Poczwszy od lat 60. odmiana ta ewoluuje ku bardziej rnorodnym strukturalnie i tematycznie formom, ksztatowanym w oparciu o coraz to nowsze motywy. Przemiany w obrbie fantasy bohaterskiej zilustrujemy na przykadzie tekstw takich autorw, jak: Lin Carter, Karl E. Wagner oraz Michael Moorcock. Po trzecie, w bezporedniej niejako (cho chronologicznie opnionej) reakcji na dzieo Tolkiena dochodzi do ukonstytuowania si fantasy epickiej wielotomowej i wielowtkowej powieci fantasy, ktrej akcja ksztatowana jest przede wszystkim w oparciu o quest oraz walk Dobra ze Zem zakrojon na skal kosmiczn. Oczywicie, naley pamita, i wymienione przez nas powyej zjawiska s pewnymi uoglnionymi tendencjami, ktre ujawni si w rnych proporcjach i w rnym nateniu w poszczeglnych tekstach. Podstawowe kierunki ewolucji konwencji zostan jednak zachowane. Rozwj fantasy w latach 60. wie si przede wszystkim z dwiema wspomnianymi ju uprzednio pisarkami Andre Norton oraz Ursul Le Guin, autorkami dwch najbardziej chyba znanych cykli powieciowych26 fantasy The Witch World (wiat Czarownic) oraz The Earthsea (Ziemiomorze). Cykl Andre Norton (1912), wyprzedzajcy o kilka lat dokonania Ursuli Le Guin, wykazuje wiele cech wsplnych z omwion przez nas w poprzednim rozdziale fantasy bohatersk, mona tu jednak rwnie
26 Opieramy si tutaj na ustaleniach Andrzeja Zgorzelskiego z eseju Od noweli do cyklu powieciowego..., dotyczcych rozrnienia formy cyklu powieciowego i powieci wielotomowej. Przypomnijmy, i cykl powieciowy rozumie si tam jako [...] struktur powieciow o szczeglnej genezie, skadajc si z kilku rnie zatytuowanych autonomicznych tekstw, ktra nigdy nie zostaa nazwana jako cao przez autora (tame, s. 159). W tym przypadku nazwy obu cykli pochodz od stworzonych przez autorki wiatw (cho nazwa The Witch World uywana w odniesieniu do caego cyklu jest te zarazem tytuem jego pierwszej czci) i zostay nadane przez czytelnikw oraz wydawcw.
65
dostrzec wpyw Tolkiena, jak i pojawienie si elementw zupenie nowych. Z pierwotn postaci fantasy bohaterskiej czy powieci Norton przede wszystkim ksztatowanie akcji w oparciu o przygodowe motywy magii i miecza, takie jak ustawiczne walki z wrogimi wojownikami i czarownikami, podczas ktrych bohaterowie musz wykaza si swymi niezwykymi umiejtnociami oraz odwag. W przeciwiestwie jednak do konwencji Howardiaskiej narracja nie ma charakteru epizodycznego podobnie jak u Tolkiena wszystkie czyny i przygody bohaterw podporzdkowane s zazwyczaj realizacji pewnego nadrzdnego celu, misji. S te one inaczej ni u wczeniejszych autorw fantasy bohaterskiej wyranie nacechowane etycznie. Walka Dobra ze Zem nie jest jednak, tak jak we Wadcy Piercieni, zakrojona na skal kosmiczn, nie ma te interwencji pozawiatowych si Za i Dobra, ani skrajnie dualistycznego przedstawienia opisywanej rzeczywistoci; czarno-biaego kontrastowania postaci, czynw i miejsc. Typowymi wartociami realizowanymi w powieciach Andre Norton staj si raczej wolno (zarwno wolno narodu, o zachowanie ktrej trzeba walczy z bezwzgldnym najedc, jak i wolno jednostki, poddanej fizycznej bd psychicznej opresji)27, lojalno wobec przyjaci i towarzyszy broni, a take mio i powicenie w stosunku do ukochanych osb. Inaczej ni w fantasy bohaterskiej skomponowana jest struktura cyklu. U Howarda poszczeglne opowieci o Conanie stanowi zasadniczo oderwane od siebie, cakowicie autonomiczne epizody (cho niekiedy autor stara si umieci je w pewnej chronologii wzgldem siebie). Pierwsze powieci z cyklu Andre Norton, opowiadajce o losach Simona Tregartha i czarownicy Jaelithe oraz ich dzieci28, tworz wyrany cig fabularny i chronologiczny przy zachowaniu jednake znaczcego stopnia autonomii poszczeglnych czci. By moe wyni-
M. Tymn et al., dz. cyt., s. 149. tutaj na myli tak zwany Tregarth Sequence, na ktry skadaj si powieci: Witch World (1963), Web of the Witch World (1964), Three Against the Witch World (1965), Warlock of the Witch World (1967) oraz Sorceress of the Witch World (1968). Kolejne powieci i opowiadania wchodzce w skad wiata Czarownic, takie jak Year of the Uni corn (1965), The Crystal Gryphon (1972), The Jargoon Pard (1974), Zarsthors Bane (1978), Gryphon in Glory (1981) czy The Gate of the Cat (1987), czy ju ze sob jedynie wsplnota szeroko pojtego ta przestrzennego. Por. A. Zgorzelski, Od noweli do cyklu powieciowe go..., s. 160161.
28 Mamy
27 Zob.
66
ka to z faktu, i w konwencji Howardiaskiej narracja koncentrowaa si przede wszystkim na opisie przygd konkretnego bohatera, ktry stanowi jednoczenie gwny czynnik czcy poszczeglne teksty w cykl29. U Norton z kolei rwnie istotne staje si to przestrzenne i czasowe, jak rwnie niektre spord wtkw, ktre kontynuowane bd w kolejnych czciach cyklu na przykad wtek wojny z Kolderem czy te dzieje Estcarpu. Zamiast dominacji jednego gwnego protagonisty w narracji (vide Conan, Brak, Elak) mamy tu raczej do czynienia z przeniesieniem punktu cikoci na relacje pomidzy najwaniejszymi postaciami (mio Simona i Jaelithe, wsplna walka i wzajemne powicenie ich dzieci Kemoca, Kyllana i Kaththei). To wanie w twrczoci Andre Norton po raz pierwszy pojawiaj si te pewne nowe motywy, ktre odtd stan si niezwykle popularne we wspczesnej fantasy. Najwaniejszym z nich jest motyw inicjacji i poszukiwania wasnej tosamoci przez gwnego bohatera. Zilustrujemy go na przykadzie najciekawszej chyba z wczesnych powieci Andre Norton, Year of the Unicorn z 1965 r.30 Gwn bohaterk i zarazem pierwszoosobowym narratorem jest Gillian, 20-letnia dziewczyna-sierota wychowana w opactwie Norstead w krainie High-Hallack. O swoim pochodzeniu wie tylko tyle, i w dziecistwie zostaa prawdopodobnie uprowadzona z wasnej ojczyzny przez okrutnych wojownikw Alizonu, nastpnie za po katastrofie ich statku znalaza si w High-Hallack, gdzie w kocu przygarno j opactwo. Gillian nie akceptuje jednak swojego obecnego, niepewnego statusu. Jak sama stwierdza: [...] bardzo trudno jest y wrd ludzi obcych nie tylko pochodzeniem, ale i duchem, pragnieniami i umysem. Kim byam?31. Potrzeba odpowiedzenia sobie na to fundamen29 Zob.
tame.
30 Nieprzypadkowe wydaje si, i wprowadzenie (nastpnie za dominacja w struktu-
rze dziea) dyskutowanych tu motyww inicjacji i poszukiwania przez bohatera wasnej tosamoci, jak te w ogle pooenie znacznie wikszego nacisku na portret psychologiczny postaci oraz na relacje pomidzy poszczeglnymi bohaterami, wie si z pojawieniem si w latach 60. i 70. znacznej liczby autorek prbujcych swych si w literaturze fan tasy (dla porwnania dyskutowani przez nas w I rozdziale autorzy to, z wyjtkiem C.L. Moore, wycznie mczyni). Piszcy w latach 60. i 70. mczyni podaj raczej szlakiem wytyczonym przez Howarda, dokonujc modyfikacji fantasy bohaterskiej w jej pierwotnym ksztacie (Lin Carter, Michael Moorcock oraz Karl Wagner), lub te rozwijaj Tolkienowsk konwencj epic fantasy (Stephen R. Donaldson, Neil Hancock). 31 [...] it is hard to live among those who are not kin to you, not only blood, but in spi-
67
talne pytanie, ktre pada ju na drugiej stronie tekstu a co za tym idzie odnalezienia waciwego miejsca w wiecie, stanie si gwnym bodcem motywujcym dziaania bohaterki. Korzystajc z nadarzajcej si okazji, Gillian podstpem zastpuje jedn z trzynastu panien, przeznaczonych na narzeczone dla tajemniczych i budzcych niepokj Jedcw Zwierzoakw w myl sojuszniczego paktu, jaki z tamtymi zawarli ongi panowie z High-Hallack. wiadomie wyrusza w niebezpieczn wdrwk, ktra zawiedzie j [] nie tylko do dziwnej krainy Jedcw Zwierzoakw, ale rwnie do jej prawdziwego, wewntrznego ja32.
Jedcy Zwierzoacy stanowi ras wojownikw-czarodziei. S zdolni do zmiany ksztatw, jak rwnie do rzucania zakl iluzji. Kiedy Gillian wybiera na swojego ma Herrela, Jedcy Zwierzoacy od razu zaczynaj ywi wzgldem niej podejrzenia, poniewa Herrel [...] uwaany jest przez swych towarzyszy za poledniejszego. Kiedy za odkrywaj, i Gillian posiada dar prawdziwego widzenia i potrafi przedrze si przez ich iluzje, prbuj uzyska nad ni kontrol przez rozdzielenie jej obdarzonego siln wol ducha od ciaa. Reszta historii opowiada o walce prowadzonej przez Gillian z pomoc Herrela, aby odzyska, cakiem dosownie, siebie sam, w trakcie ktrej [dziewczyna] dowiaduje si, gdzie i kim jest naprawd33.
Podobnie wic jak w wielu omwionych dotd dzieach fantasy nadrzdnym motywem organizujcym akcj jest quest. Quest ten nie wie si tutaj jednak ani z potrzeb dokonania bohaterskich czynw, jak w tradycyjnym romansie rycerskim, z poszukiwaniami konkretnej osoby (The Worm Ouroboros) czy te miejsca (The Well at the Worlds End), nie jest te podporzdkowany nadrzdnej wzgldem losw bohatera
rit and desire and mind. Who was I? (Andre Norton, Year of the Unicorn, New York: Ace Books 1965, s. 6. Tekst polski w tumaczeniu Ewy Witeckiej za wydaniem: Andre Norton, Rok Jednoroca, Warszawa: Amber 1993, s. 6). 32 M. Tymn et al., dz. cyt., s. 151. 33 The Were Riders are a race of warrior sorcerers. They are shape shifters and also adept at casting spells of illusion. When Gillian selects Herrel to be her husband, the Were Riders immediately suspect her, because Herrel [...] is considered to be inferior by his pack of fellows. When they discover that Gillian has the true sight and can see through their illusions, they attempt to control her by separating her strong-willed wraith from her body. The rest of the story concerns Gillians struggle, with Herrels assistance, literally to find herself, and in doing so she finds both where and who Gillian truly is (tame, podkrelenie moje).
68
walce pomidzy transcendentnym Dobrem i Zem (Wadca Piercieni). Jest to przede wszystkim quest wewntrzny wdrwka w poszukiwaniu wasnej tosamoci. Prbujc odkry i podporzdkowa swej woli wasne moce magiczne, Gillian jednoczenie szuka zrozumienia samej siebie34. Year of the Unicorn staje si wic histori inicjacji w wyniku podjtego przez siebie quest Gillian jest w stanie na kocu ksiki zaakceptowa sam siebie i odnale swoje miejsce w wiecie35. Podobne motywy rozwinite zostan w twrczoci Ursuli K. Le Guin (1929). A Wizard of Earthsea, pierwsza z powieci skadajcych si na cykl Ziemiomorze, to historia wzrastania maga36. Stanowi ona swoisty Bildungsroman, koncentrujc si rwnoczenie na dorastaniu protagonisty do peni osobistej dojrzaoci i odpowiedzialnoci, jak i na opanowywaniu przez niego czarodziejskich umiejtnoci37. Gwny bohater, Ged, zostaje ukazany w pocztkowych partiach tekstu jako [...] dorastajcy modzieniec, obdarzony potn, wrodzon moc czarodziejsk, ale nie umiejcy jeszcze uywa swego daru w sposb odpowiedzialny i bezpieczny38. Spragniony sawy i dny czynu Ged opuszcza swego pierwszego mistrza Ogiona oraz sw ojczyst wysp Gont i udaje si do szkoy magw na wyspie Roke. Tam, jako ucze wyjtkowo zdolny, jeszcze bardziej rozwija sw moc zbyt szybko jednak, by mogo rozwin si w nim poczucie odpowiedzialnoci39.
tame, s. 152. cho take kadc nacisk na motyw inicjacji interpretacj proponuje Kathryn Hume: W Year of the Unicorn Andre Norton posuguje si magi, aby przedstawi problemy, jakie staj przed kobietami w przededniu maestwa. Gillian posiada moce nieznane nawet samej sobie, i ta rzeczywisto psychologiczna zostaje przetumaczona na jzyk fantasy jako posiadana przez ni moc czarownicy (Andre Nortons Year of the Uni corn uses magic to give a body and name to problems faced by women at the age of marriage. Gillian has powers unknown even to herself, and this psychic reality is translated into the fantasy of her having witch powers; K. Hume, dz. cyt., s. 65). Wydaje si jednak, e mamy tutaj do czynienia z pewn nadinterpretacj naszym zdaniem propozycja Hume nie znajduje wystarczajcego uzasadnienia w samym tekcie utworu. 36 Zob. Robert Scholes, The Good Witch of the West, w: Structural Fabulation. An Essay on Fiction of the Future, London: University of Notre Dame Press 1975, s. 83. 37 Zob. T.A. Shippey, The Magic Art and the Evolution of Words: Ursula Le Guins Earthsea Trilogy, Mosaic, v. 10, no. 2, s. 150. 38 Milena Bianga, Mit i magia w Ziemiomorzu Ursuli K. Le Guin, w: Milena Bianga, Mariusz Stawicki, Mit i Magia. Ursula K. Le Guin, Gdask: Gdaski Klub Fantastyki 1997, s. 26. Por. R. Scholes, dz. cyt., s. 83. 39 Zob. tame, s. 27.
35 Odmienn,
34 Zob.
69
Pewnego razu powodowany duchem rywalizacji i uraon ambicj Ged [...] czyni potny czar, ktry wymyka mu si spod kontroli przywoujc ducha zmarej Elfarran, sawnej bohaterki ziemiomorskich mitw, narusza odwieczn barier midzy yciem i mierci i wypuszcza na wiat cie40. Tajemniczy cie rzuca si na Geda i ciko go rani, w kocu jednak zostaje odegnany przez magw z Roke i wymyka si z wyspy. Powracajcy powoli do zdrowia Ged zdaje sobie spraw, i przywoa potn si, ktrej nie jest w stanie kontrolowa i ktra gdy tylko opuci chronion specjalnymi zaklciami Roke sprbuje przej nad nim wadz, aby wyrzdza zo za jego porednictwem. Jak wyjania modemu czarnoksinikowi arcymag Gensher: Wadza, ktra pozwolia ci [...] przywoa [cie] daje [mu] wadz nad tob: jestecie powizani. Jest to cie twojej buty, twojej niewiedzy, cie, ktry rzucasz. Czy cie ma imi?41. A jednak Ged postanawia opuci bezpieczn Rok, aby rzuci wyzwanie cieniowi. Zewntrznym celem quest Geda jest nazwanie i pokonanie cienia, ale jest to rwnie podr w gb samego siebie, w poszukiwaniu prawdy o sobie samym42. Przez cay czas trwania misji, w trakcie ucieczki przed zowrogim przeciwnikiem (nastpnie za pocigu za nim, gdy role si odwracaj), podczas konfrontacji ze smokiem i z pradawnymi siami ciemnoci, Ged nieustannie poddawany jest prbom, podczas ktrych musi stawi czoo wasnej bucie, niewiedzy i saboci, wasnemu egoizmowi, ciemnoci, ktra jest w nim samym. Tym wanie okazuje si by tajemniczy przeciwnik przy kocu powieci Ged staje z cieniem twarz w twarz i nazywa go swym wasnym imieniem, w ten sposb zdobywajc nad nim kontrol
s. 27. power you had to call [the shadow] gives it power over you: you are connected. It is the shadow of your arrogance, the shadow of your ignorance, the shadow you cast. Has a shadow a name? (Ursula K. Le Guin, A Wizard of Earthsea, w: The Earthsea Quartet, London: Penguin Books 1993, s. 68). Tekst polski w przekadzie Stanisawa Baraczaka z wydania: Ursula K. Le Guin, Czarnoksinik z Archipelagu, Gdask: Phantom-Press International 1991, s. 57. Wszystkie kolejne cytaty odnosz si do powyszych wyda i s sygnowane odpowiednio jako EQ (The Earthsea Quartet) oraz CzA (Czarnoksinik z Archipelagu). 42 Zob. T. Olszaski, dz. cyt., s. 66.
41 The
40 Tame,
70
[...] nazywajc cie swej mierci swoim wasnym imieniem [Ged] uczyni siebie caoci: czowiekiem; kim, kto znajc swoje cae, prawdziwe ja, nie moe zosta wykorzystany ani zawadnity przez adn inn moc poza sob samym, i kto przeywa dziki temu swoje ycie w imi ycia, a nigdy w subie zniszczenia, cierpienia, nienawici lub ciemnoci43.
Tak wic czowiek i jego cie [] stapiaj si w jedno. [...] Ged staje si dojrza, etyczn i odpowiedzialn jednostk, akceptujc istnienie ciemnoci w sobie samym akceptujc j, lecz jej nie ulegajc44. Jak widzimy, podobnie jak w Year of the Unicorn, akcja powieci zorganizowana jest przede wszystkim wok poszukiwania przez gwnego bohatera wasnej tosamoci, jego inicjacji i dojrzewania wdrwki ku kolejnym stopniom wtajemniczenia w wiat45 i odkrywania swojego w nim miejsca. U Le Guin dodatkowo motyw ten cile powizany zostaje z motywem walki Dobra ze Zem, rozgrywajcej si w duszy bohatera (zo w powieci Norton ma raczej charakter zewntrzny jest zwizane ze spiskami, jakie knuj przeciwko Gillian i Herrelowi pozostali Jedcy Zwierzoacy, czy te z wrogimi Alizoczykami). Motyw walki Dobra ze Zem z kolei, jak rwnie nacisk pooony na moraln wymow opowieci wskazuj na silne powinowactwo z twrczoci Tolkiena, z ktr powieci Le Guin czy rwnie niezwyka dbao o stworzenie konsekwentnego i moliwie wieloaspektowego modelu wiata przedstawionego (u Andre Norton, podobnie jak w fan tasy bohaterskiej, wiat suy przede wszystkim jako to poczyna bohaterw nieco mniej chyba zaznaczony zosta wspomniany przez nas przy okazji omawiania twrczoci Tolkiena modelocentryzm)46.
43 [..] naming the shadow of his death with his own name, had made himself whole: a man: who, knowing his whole true self, cannot be used or possessed by any power other than himself, and whose life therefore is lived for lifes sake and never in the service of ruin, or pain, or hatred, or the dark (EQ, s. 166; CzA, s. 152). 44 [...] merge. [...] Ged becomes a mature and moral individual by accepting the darkness that is a part of himself accepting it without giving in to it (Brian Attebery, dz. cyt., s. 175). 45 Zob. T. Olszaski, dz. cyt., s. 66. 46 Konsekwencj w tworzeniu modelu wiata przedstawionego dostrzega take Stanisaw Lem, zazwyczaj bardzo krytyczny wzgldem literatury fantasy (w tym rwnie w stosunku do Wadcy Piercieni Tolkiena): Czybym chcia owiadczy, e ba Ursuli Le Guin jest bardziej realistyczna od jej naukowej fantazji [Wydziedziczonych]? Tak, to wanie chc powiedzie. Zdarzaj si w literaturze takie paradoksy, jak ten e roli penionej przez czary w jednej ksice mona przypisa wicej realizmu anieli roli odkrycia naukowego
71
Ziemiomorze wiat czcy wszystkie utwory tego cyklu47, podobnie jak wiat Wadcy Piercieni, zosta przedstawiony z niezwyk starannoci podobnie te jak w przypadku Tolkienowskiego rdziemia, jego egzomimetyczno nie ogranicza si jedynie do nazw wasnych oraz parametrw przestrzennych i czasowych mamy tutaj do czynienia z wyranym konstruowaniem egzomimetycznego porzdku rzdzcego prezentowanym modelem48.
w innej. Ale paradoks jest pozorny. Rzecz w tym, e utwr konstytuuje wiat, rzdzcy si wasnymi prawami, jako suwerenn cao, i o tym, czy utwr jest wierny rzeczywistoci, decyduje owa cao, a nie jej fragmenty, na przykad nazwy brane ze sownika nauki. Tote nie sowniki mog porcza prawdonono rzeczy wystpujcych w tekcie, lecz tylko wiat utworu. On jeden moe by porczycielem problemowej autentycznoci takich rzeczy (S. Lem, Posowie do: Ursula K. Le Guin, Czarnoksinik z Archipelagu, s. 196). 47 W skad pierwotnego cyklu, nazwanego pocztkowo trylogi Ziemiomorza, oprcz A Wizard of Earthsea wchodz rwnie The Tombs of Atuan (1971) oraz The Farthest Shore (1972). W 1990 r. autorka opublikowaa cz czwart, Tehanu i trylogia zostaa przemianowana na tetralogi. Obecnie, z racji ukazania si czci pitej The Other Wind (2001), by moe cykl zacznie by nazywany pentalogi. W r. 2001 opublikowany zosta rwnie zbir opowiada Tales from Earthsea, porednio nawizujcy do cyklu. Zauwamy, i wszystkie czci cyklu oprcz wsplnoty ta cz rwnie postaci gwnych bohaterw, przede wszystkim Geda, cho zmienia si w poszczeglnych czciach punkt widzenia. W A Wizard... historia cakowicie koncentruje si na Gedzie, ale jego punkt widzenia co chwil poszerzany jest przez komentarze narratora wszechwiedzcego. W The Tombs of Atuan (i dalszych czciach) rola narratora wszechwiedzcego zostaje ograniczona, Ged staje si tylko jedn z dwch gwnych postaci (i to chyba t mniej wan), wydarzenia za opowiedziane s z subiektywnego, ograniczonego punktu widzenia Tenar. W The Farthest Shore sytuacja wyglda podobnie jest to historia wdrwki Geda i modego ksicia Arrena, opowiedziana z pozycji tego drugiego. Tehanu (podobnie jak The Tombs of Atuan) znw obsadza w roli gwnego narratora Tenar. Wszystkie czci cyklu cechuje daleko posunita autonomia kada z nich opowiada wasn, zamknit histori, istniej te pomidzy nimi znaczce luki chronologiczne. Wyjtek stanowi cz czwarta wydarzenia z Tehanu rozgrywaj si bezporednio po zakoczeniu The Farthest Shore. Paradoksalnie, subiektywne wraenie dystansu pomidzy poszczeglnymi czciami tutaj wanie wydaje si najwiksze. Wie si to chyba nie tylko ze zmian narratora, ale rwnie ze zmian stylu i charakterystycznej dla cyklu tematyki, co z kolei wynika zapewne z osiemnastoletniego odstpu pomidzy napisaniem oryginalnej trylogii a Tehanu (z zakoczenia The Farthest Shore moemy si domyla, e pierwotnie nie planowano kontynuacji). W sumie Ziemiomorze jako cao przypomina wic strukturalnie pierwsze czci cyklu Andre Norton wspomniany ju Simon Tregarth Sequence. 48 W konkluzji swej pracy Fantastyka. Utopia. Science Fiction A. Zgorzelski pisze o [] coraz wikszym znaczeniu w hierarchii genologicznej dwudziestego wieku tych tekstw, ktre zamiast starannych prb stworzenia artystycznej k o p i i rzeczywistoci, prezentuj
72
Mitologia, cho nie tak szczegowo opracowana jak u Tolkiena, rwnie peni w tekcie Le Guin istotn rol. Zostaje ona wprowadzona do tekstu w sposb zbliony jak we Wadcy Piercieni49 mity istniej w wiadomoci bohaterw i przy rozmaitych okazjach s przez nich bezustannie przypominane, wspominane bd komentowane50:
Mit przekazuje magom, eglarzom, rybakom i rolnikom Archipelagu wiedz prawdziw, nie tylko w sensie psychologicznym czy etycznym, ale take faktycznym. Erreth-Akbe musia istnie naprawd, skoro jego magiczny piercie odnajduje Ged. Mityczny Segoy, stwrca wiata, pojawia si w Tehanu w smoczej postaci. Genealogia mityczna Arrena [...] wyznacza losy modzieca, okrela jego przeznaczenie jako przyszego krla. [...] W wiecie Ziemiomorza mit stanowi pocztek drogi czowieka, wyznacza jej kierunek oraz kres. ycie ludzkie rozgrywa si zawsze wobec prawdy mitu, ktra potwierdza lub zaprzecza, a take rozwija51.
Tak jak konstrukcja wiata Tolkienowskiego zasadzaa si przede wszystkim na ontologicznej hierarchii oraz wszechobecnym dualizmie, ostrym kontracie dobra i za, bieli i czerni, tak u Le Guin z kolei opiera
otwarcie m o d e l wiata, prowokujc odbiorc do aktywniejszego zaangaowania w odkrywaniu znacze kadego modelu, a tym samym i znacze jego wasnego uniwersum (s. 186). Wydaje si, e najambitniejsze spord dzie literatury egzomimetycznej wiadomie staraj si prezentowa model, ktrego autonomia nie ogranicza si do stosunkowo powierzchownych zabiegw obejmujcych jedynie nazewnictwo czy geografi, ale podejmuj si konstrukcji caego egzomimetycznego porzdku, maksymalnie rozbudowanego i konsekwentnego zestawu praw i zasad charakterystycznych dla przedstawionego modelu, a niebdcych jedynie prostym przeoeniem praw i zasad rzdzcych rzeczywistoci empiryczn; podejmuj si konstrukcji egzomimetycznej przyczynowoci, logicznej w jego obrbie, cho niezwykej z punktu widzenia rzeczywistoci empirycznej (wspominalimy o tym we wstpie). Niektre z takich modeli zaskakuj swoj odmiennoci, precyzj, konsekwencj i zoonoci, prowokujc odbiorc do szczeglnie aktywnego zaangaowania intelektualnego i emocjonalnego; pod tym wzgldem Ziemiomorze Ursuli Le Guin naley bez wtpienia do najwybitniejszych kreacji dwudziestowiecznej literatury egzomimetycznej. 49 Cho nie ma tu tak jak u Tolkiena przernego rodzaju dodatkw (kroniki, genealogie, kalendarze, traktaty, objanienia), nie istniej te adne inne teksty systematyzujce wiedz o Ziemiomorzu (vide Silmarillion). 50 Zob. Mariusz Stawicki, Czytelnik w mit wprowadzony, w: Milena Bianga, Mariusz Stawicki, Mit i Magia. Ursula K. Le Guin, dz. cyt., s. 115. 51 Tame, s. 116.
73
si ona na kreacyjnej mocy sowa, koniecznoci zachowania kosmicznej rwnowagi oraz koegzystencji przeciwiestw52. Jak trafnie zauwaa Milena Bianga
[...] caa rzeczywisto powieciowego wiata [Ursuli Le Guin], cznie z jego kosmogenez, opiera si na sowie (prawie imion). Ziemiomorze powstao bowiem, gdy przedwieczny Segoy wymwi pierwsze Sowo i wydwign wyspy z prawd Morza Otwartego. W momencie pratworzenia [...] wszystkie rzeczy nosiy swoje prawdziwe imiona, tzn. miay nazwy w Jzyku Tworzenia i byy z nimi tosame [...]. Dawna Mowa, ktr mwi Segoy stwarzajc wiat, to jednoczenie jzyk smokw53.
Jzykiem tym posuguj si take magowie Ziemiomorza ich moc polega na umiejtnoci waciwego nazywania rzeczy, a tym samym na zyskiwaniu nad nimi wadzy. By czarnoksinikiem to pozna prawdziwe imiona rzeczy54. Motyw ten stanowi jedn z gwnych osi konstrukcyjnych caego cyklu. W A Wizard... Ged pokonuje smoka z wyspy Pendor dziki znajomoci jego prawdziwego imienia, ciga cie, chcc nada mu jego prawdziwe imi. W The Tombs of Atuan z kolei Ged zwraca prawdziwe imi Tenar, wyzwalajc j spod wadzy pierwotnych zych mocy Bezimiennych. W The Farthest Shore katastrofa zagraajca wiatu polega midzy innym na zatracaniu przez rzeczy ich prawdziwych imion. Tak rozumiana magia oparta na kreacyjnej mocy sowa podlega jednak specyficznym ograniczeniom. Jak tumaczy Gedowi jego nauczyciel z Roke Kurremkarmerruk:
[...] to, co daje nam moc czynienia czarw, ustanawia zarazem granice tej mocy. Mag moe panowa tylko nad tym, co jest w jego pobliu, co potrafi nazwa dokadnie i cakowicie. I tak jest dobrze. Gdyby tak nie byo, nikczemno kogo potnego albo szalestwo mdrca ju dawno temu mogoby usiowa zmieni to, czego zmieni si nie da i Rwnowaga zostaaby zachwiana. Wytrcone z rwnowagi morze zalaoby wyspy, na ktrych w cigym zagroeniu mieszkamy, i w wiecznej ciszy zaginyby gosy i wszystkie imiona55.
52 Por. Milena Bianga, dz. cyt., s. 11, 1324 oraz 4160; Magorzata Skrska, Powrt wyobrani symbolicznej, Nowa Fantastyka 1990, nr 2, s. 6161; T.A. Shippey, dz. cyt., s. 148163; Robert Scholes, dz. cyt., s. 8186. 53 Milena Bianga, dz. cyt., s. 14. 54 Robert Scholes, dz. cyt., s. 84. 55 [...] that which gives us power to work magic, sets the limits of that power. A mage
74
Wprowadzona zostaje tutaj kolejna z konstrukcyjnych zasad Ziemiomorza mianowicie konieczno zachowania kosmicznej rwnowagi. Model Le Guin rni si tu znaczco od modelu Tolkiena Dobro i Zo nie s reprezentowane przez transcendentne, pozawiatowe siy, nie ma te tradycyjnie pojmowanej sfery sacrum, ktra odgrywa bardzo istotn rol u Tolkiena (i do ktrej to sfery naleaa magia we Wadcy Piercieni posugiway si ni niemal wycznie istoty nadprzyrodzone, dobre lub ze)56. We wszechwiecie [Ziemiomorza] nie ma Wiecznoci, nie ma Niebios [...]; istnieje tylko rwnowaga, w ktrej mier okrela ycie, tak jak ciemno okrela wiato57. Zostaje on ukazany jako
dynamiczny, charakteryzujcy si wasn, wewntrzn rwnowag system, niepodlegajcy kaprynym cudom jakiegokolwiek bstwa, lecz jedynie prawom naturalnym wiata przedstawionego, ktre przewiduj miejsce zarwno dla magii, jak i dla mocy innych ni ludzkie, ale funkcjonujcych tylko jako aspekty wielkiej Rwnowagi, ktra stanowi o porzdku kosmosu58.
Model wiata w cyklu Ursuli Le Guin zasadza si wic nie na teologii, lecz na ekologii, kosmologii i studiowaniu wszechwiata jako samoregulujcej si struktury59. Z motywem Wielkiej Rwnowagi czy si z kolei cile motyw koegzystencji przeciwiestw. Podobnie jak we Wadcy Piercieni, uniwersum [Ziemiomorza] konsekwentnie budowane jest przy pomocy kontrastowania opozycyjnych wartoci60. Tutaj jednak ukazane zostaj one jako integralne, wzajemnie uzupeniajce si i niezbdne czci
can control only what is near him, what he can name exactly and wholly. And this is well. If it were not so, the wickedness of the powerful or the folly of the wise would long ago have sought to change what cannot be changed, and Equilibrium would fail. The unbalanced sea would overwhelm the islands where we perilously dwell, and in the old silence all voices and all names would be lost (EQ, s. 51; CzA, s. 42). 56 Zob. T. Olszaski, dz. cyt., s. 66. 57 There is no eternity, no heaven in this universe [...]; there is only the balance, in which death defines life as the darkness defines light (R. Scholes, dz. cyt., s. 85). 58 [...] a dynamic, balanced system, not subject to the capricious miracles of any deity, but only to the natural laws of its own working, which include a role for magic and for powers other than human, but only as aspects of the great balance or Equilibrium, which is the order of this cosmos (tame, s. 82). 59 Zob. tame. 60 M. Bianga, dz. cyt., s. 55.
75
Wielkiej Rwnowagi61. Motyw ten wprowadzony zostaje ju w poprzedzajcej tekst pierwszej powieci Pieni o stworzeniu Ea:
Tylko w milczeniu sowo, tylko w ciemnoci wiato, tylko w umieraniu ycie: na pustym niebie jasny jest lot sokoa62.
Jak wic widzimy, [...] w wiecie Ziemiomorza istnienie i nieistnienie, ycie i mier, wiato i ciemno rodz si wzajemnie i wzajemnie wspomagaj, chaos moe by twrczy, a dwik wywodzi si z ciszy...63. Nie ma tutaj waciwie Za i Dobra, rozumianego tak jak u Tolkiena. Stajc do walki z cieniem w pierwszej czci cyklu, Ged nie niszczy go, ani si go nie wyrzeka, jak uczyniby to zapewne bohater Tolkienowski, lecz czyni czci samego siebie. Najbardziej przypomina chyba pod tym wzgldem Wadc Piercieni trzecia cz cyklu, The Farthest Shore w obu powieciach gwnym motywem ksztatujcym akcj jest misja podjta przez gwnych bohaterw w celu ocalenia wiata. Nawet tutaj jednak toczona przez Geda i Arrena walka z Cobem jest opisana nie tyle jako starcie transcendentnego Za i Dobra, lecz ra-
61 Jak zauwaa Milena Bianga, [...] osi spajajc wszystkie utwory Le Guin jest koncepcja wiata oparta na tradycyjnej myli chiskiej. W filozofii Tao nadrzdn zasad jest ruch wiat nie jest statyczny, lecz znajduje si w stanie dynamicznej rwnowagi dziki interakcji dwu potnych, przeciwstawnych si [...]. Cigle poszukuje ona [Le Guin] harmonii wiata, ktr widzi we wzajemnie si znoszcych i dialektycznie uzupeniajcych przeciwiestwach (M. Bianga, dz. cyt., s. 11). Przy okazji omawiania twrczoci Tolkiena zwrcilimy uwag na wprowadzenie przez tego pisarza do konwencji caego szeregu rnorodnych motyww literackich i kulturowych. Wizay si one jednake gwnie z tradycj judeochrzecijask oraz mitologiami ludw zachodniej Europy. W dzieach Le Guin perspektywa ta zostaje poszerzona o motywy nawizujce do mitologii i systemw filozoficznych Dalekiego Wschodu (przede wszystkim wspomniany wyej taoizm), jak rwnie do wspczesnej antropologii, psychologii oraz filozofii (wyrane zwaszcza s odniesienia do psychologii Carla Gustava Junga por. M. Bianga, dz. cyt., s. 33). 62 Only in silence the word, only in the dark the light, only in dying life: bright the hawks flight on the empty sky (EQ, s. 12, CzA, s. 3). 63 M. Bianga, dz. cyt., s. 68.
76
czej jako prba przywrcenia przez tych dwch pierwszych Kosmicznej Rwnowagi, naruszonej przez tego ostatniego (paradoksalnie, przyczyn owego naruszenia nie jest prosta dza zniszczenia, tak charakterystyczna dla Tolkienowskich postaci reprezentujcych Zo vide Sauron, orkowie lecz pragnienie wiecznego ycia, ktrym Cob zaraa mieszkacw Archipelagu)64. Dziea skadajce si na cykl Ziemiomorze Ursuli Le Guin to fan tasy na bardzo wysokim ju stopniu rozwoju historycznego. Doskonale obrazuj one typowy dla wspczesnej konwencji synkretyzm odwoanie si do caej mnogoci rnorodnych motyww literackich oraz zjawisk kulturowych, nastpnie za twrcze przetworzenie ich i wykorzystanie do konstrukcji w peni egzomimetycznego modelu wiata przedstawionego konkretnych tekstw. Twrczo ta ukazuje rwnie w porwnaniu z dzieami Tolkiena dalsze odejcie od tradycji romansu rycerskiego oraz wzbogacenie konwencji o nowe motywy i wtki, opisane przez nas powyej. Ponadto zbienoci w dyskutowanych przez nas tekstach Andre Norton (Year of the Unicorn) oraz Ursuli Le Guin (A Wizard of Earthsea) sugeruj pojawienie si w kocu lat 60. oraz na pocztku 70. dwudziestego wieku pewnej charakterystycznej tendencji, ktr najwaciwiej chyba moglibymy okreli jako fantasy dorastania i inicjacji. wiadcz o tym rwnie kolejne, bardzo podobnie konstruowane teksty. Wymiemy w tym miejscu chociaby dwie powieci wykazujce bardzo silny wpyw dzie Norton i Le Guin, mianowicie trylogi czy te raczej trzytomow powie The RiddleMaster of Hed Patricii McKillip (The RiddleMaster of Hed, 1976; The Heir of Sea and Fire, 1977 i Harpist in the Wind, 1979) oraz Volkhavaar Tanith Lee z roku 1977. Powinowactwo The RiddleMaster of Hed z A Wizard of Earthsea zdradza ju sam tytu. Tak samo, jak dzieo Le Guin, powie McKillip stanowi przede wszystkim histori inicjacji i poszukiwania wasnej tosamoci przez tytuowego bohatera wok tego wtku zorganizowana jest caa akcja. Podobnie te jak Ged, w wyniku swego quest Morgon odkrywa w sobie i rozwija potn moc i podobnie jak Ged, dziki mocy tej, odegra znaczc rol w walce o przyszy ksztat wiata, ratujc go
64 Zob.
Mariusz Stawicki, dz. cyt., s. 84.
77
przed zagad (odpowiednio trzecia cz Ziemiomorza The Farthest Shore i trzeci tom powieci McKillip Harpist in the Wind)65. Volkhavaar z kolei wykazuje niezwyke podobiestwo z Year of the Unicorn. Powie ta opowiada o modej niewolnicy Shainie (Shaina, tak jak Gillian, zostaa w dziecistwie uprowadzona z domu rodzinnego), ktra w wyniku przebytych dowiadcze przede wszystkim dziki walce z okrutnym czarownikiem Volkiem staje si potn czarodziejk i pani samej siebie. Podobnie jak w powieci Norton, gwna bohaterka jest w stanie odmieni swj status dziki przejawionej inicjatywie, uporowi, odwadze i niezwykym zdolnociom, wan rol w obydwu przypadkach odgrywa te mio do mczyzny66. Tak wic typowy tekst fantasy dorastania i inicjacji z lat 60. i 70. to zazwyczaj jednotomowa i jednowtkowa powie o zamknitej strukturze z narracj koncentrujc si wycznie lub niemal wycznie na przeyciach gwnego protagonisty (Year of the Unicorn, Volkhavaar, A Wizard of Earthsea, Dragonflight Anne McCaffrey)67.
65 Uwidaczniaj si tu natomiast rwnie elementy fantasy epickiej przede wszystkim podwjny motyw quest i wojny, o ktrym wspomnielimy ju przy omawianiu twrczoci Eddisona i Tolkiena. 66 Nawet przy bardzo pobienej analizie nietrudno zauway, i oba te teksty zdradzaj silne motywy feministyczne. Opowiadaj one historie modych kobiet, w jaki sposb przeladowanych i dyskryminowanych przez swoje otoczenie, a jednak w gbi duszy dumnych i gotowych walczy o sw niezaleno. Wspominane przez nas wczeniej pojawienie si znaczcej liczby kobiet-autorek w latach 60. i 70., prbujcych swych si w gatunku literackim do tej pory uznawanym tradycyjnie za mski, nieprzypadkowo chyba zbiego si w czasie z rewolucj feministyczn w Stanach Zjednoczonych i jej bezporednimi nastpstwami. Wydaje si, i te kulturowe zjawiska miay jaki wpyw na rozwj caej konwencji; niewtpliwie za uwidoczniy si w pojawieniu si tekstw fantasy i z pogranicza tej konwencji, czcych w sobie dyskutowane powyej motywy dorastania i inicjacji z motywami feministycznymi. Uzasadnione wrcz jest chyba tutaj mwienie o caym nurcie feministycznym w fantasy dorastania i inicjacji, reprezentowanym przez takie autorki jak, oprcz Norton i Lee, Anne McCaffrey, Joyce Ballou Gregorian, Mercedes Lackley, Ursula Le Guin (w swych pniejszych dzieach, zwaszcza za w Tehanu, Tales from the Earthsea i The Other Wind, staje si bardzo wyranie feministyczna) oraz wiele innych. Poczwszy od 1984 r., w Stanach Zjednoczonych ukazuje si nawet pod redakcj Marion Zimmer Bradley coroczna antologia Sword and Sorceress, powicona gwnie autorkom kobiecym. 67 Trzeba zaznaczy, i w dyskutowanym okresie pojawia si te wiele jednotomowych powieci fantasy, kadcych nacisk na rnego rodzaju motywy psychologiczne, ktrych akcja jednak niekoniecznie ksztatowana jest w oparciu o motyw dorastania i inicjacji. Mamy tu na myli takie teksty, jak: The Forgotten Beasts of Eld Patricii McKillip,
78
Zblione motywy bd powraca take i w latach pniejszych, w twrczoci midzy innymi Mercedes Lackley (The Last Herald Mage Magics Pawn, 1989; Magics Promise, 1990 oraz Magics Prize, 1990), Davida Duncana (czterotomowa powie A Man of his Word Magic Case ment, 1990; Faery Lands Forlorn, 1991; Perilous Seas, 1991 i Emperor and Clown, 1991) oraz Robin Hobb (The Farseer Trilogy Assassins Aprentice, 1995; Royal Assassin, 1996 oraz Assassins Quest, 1997). We wszystkich tych dzieach akcja nadal ksztatowana jest przede wszystkim w oparciu o motyw dorastania i inicjacji, pojawiaj si te jednake inne wtki (na przykad wtek wojny w The Farseer Trilogy; wtek dworskich intryg w A Man of his Word), narracja za koncentruje si nie tylko na przeyciach gwnego protagonisty, lecz rwnie na szerokiej galerii postaci pierwszoplanowych. Znaczco zwiksza si sama objto tekstw tutaj s to przede wszystkim powieci wielotomowe i wielowtkowe. Motyw dorastania i inicjacji gwnego bohatera stanie si rwnie istotnym elementem fantasy epickiej, stanowic tam czsto jeden z gwnych wtkw cho ju nie wtek dominujcy, a w kadym bd razie nie jedyny (The Belgariad Davida Eddingsa, Memory Sorrow and Thorn Tada Williamsa).
3.
Pomimo dynamicznych przemian, jakim ulega konwencja fantasy w latach szedziesitych i siedemdziesitych ubiegego stulecia, a ktre staralimy si zilustrowa w powyszym przegldzie, nadal powstaj w jej obrbie dziea wprost nawizujce do postaci gatunkowej fantasy
czy te Companions on the Road (1975), East of Midnight (1977) lub Kill the Dead (1980) Tanith Lee. W okresie pniejszym, to jest w latach 80. i 90., forma powieci jednotomowej o strukturze zamknitej wystpuje znacznie rzadziej. Struktury gatunkowe fantasy ulegaj daleko posunitej automatyzacji, za zdecydowan przewag uzyskuj wielotomowe cykle bd powieci. Obecnie bardzo niewielu autorw tworzy powieci niejako z zaoenia jednotomowe, co prawdopodobnie naley tumaczy przywoywanymi przez nas wielokrotnie w ramach niniejszej pracy mechanizmami rynkowymi. Oprcz Patricii McKillip, ktra pozostaje wierna tej formie i publikuje, zazwyczaj co roku, kolejn, cakowicie samodzieln powie, moglibymy tutaj wymieni pojedyncze teksty Petera S. Beaglea (The Innkeepers Song, 1993), Sharon Shinn (The ShapeChangers Wife, 1995) czy Davida Gemmella (Dark Moon, 1996).
79
bohaterskiej, opisanej przez nas szczegowo w poprzednim rozdziale. Posta ta, jak ju napisalimy wczeniej, wykazuje si daleko posunitym konserwatyzmem. Jako przykad wymiemy tu dwa nazwiska popularnych autorw fantasy bohaterskiej debiutujcych w interesujcym nas okresie Lina Cartera oraz Karla E. Wagnera68. Lin Carter (1930) jest przede wszystkim autorem szeciotomowego cyklu o Thongorze z Lemurii, ktrego pierwszy tom, A Wizard of Lemuria, ukaza si w r. 1965 (a wic cykl ten powstawa mniej wicej w tym samym czasie, co kolejne pozycje Norton i Le Guin). Twrczo Cartera powiela niemal wszystkie typowe cechy konwencji howardiaskiej wcznie z pretekstowym uprawdopodobniajcym zabiegiem umieszczenia akcji w ziemskiej zagubionej prehistorii. Podobnie rzecz si ma z nieco pniejszym cyklem Karla Wagnera (1945) o Kanie (pierwsza powie, Darkness Weaves with Many Shades, ukazaa si w 1970 r., kolejne pozycje to: powieci Death Angels Shadow, 1973; Bloodstone, 1975; Dark Crusade, 1976 oraz zbiory opowiada Night Winds, 1978 i The Book of Kane, 1985) cho tu wiat przedstawiony zosta skonstruowany w sposb w peni egzomimetyczny. Podstawowa zmiana w porwnaniu do twrczoci Howarda i jego bezporednich naladowcw dotyczy przewagi struktury powieci nad opowiadaniem, jak rwnie wikszego stopnia spjnoci i komplikacji akcji wewntrz poszczeglnych tekstw. Na poziomie cyklu jednake utwory te nadal powizane s ze sob w sposb do luny, przy czym jego jedno osigana jest raczej poprzez pooenie nacisku na sam posta protagonisty ni na konsekwentne opisanie modelu wiata przedstawionego. Wida tu wic wyran rnic z przedyskutowanymi przez nas wczeniej cyklami Andre Norton i Ursuli Le Guin, gdzie zasadniczo zostaje zachowana wsplnota ta przestrzennego, i gdzie opis modelu wiata odgrywa bez porwnania wiksz rol. Co wicej, o ile poszczeglne pozycje The Witch World (a w kadym razie te jego czci, ktre maj wsplnych bohaterw na przy68 Co ciekawie, obaj ci pisarze uczestniczyli rwnie w tworzeniu kontynuacji cyklu o Conanie, odpowiednio w latach 60. (Carter) oraz 70. (Wagner). Cykl ten zreszt kontynuowany by rwnie i pniej, w latach 80., midzy innymi przez takich autorw jak Robert Jordan. Doskonale obrazuje to wspomniany przez nas konserwatyzm fantasy bohaterskiej. rda tego zjawiska naley chyba szuka przede wszystkim w mechanizmach rynkowych, inspirowanych przywizaniem znacznej liczby czytelnikw i wydawcw do odmiany howardiaskiej w jej klasycznym ksztacie.
80
kad Simon Tregarth Sequence) oraz Earthsea ukadaj si w wyrane cigi fabularne i chronologiczne, o tyle w przypadku cykli Cartera i Wagnera nie zostaa zachowana jedno fabularna, nie sposb te okreli chronologicznego porzdku pomidzy wydarzeniami w poszczeglnych utworach cyklu. W przeciwiestwie do Simona Tregartha, Gillian, Geda czy Tenar, protagonici obu cykli Thongor i Kane, podobnie jak Conan stanowi postacie fizycznie i psychicznie niemal niezmienne, przywoywane przez autora przy okazji opowiadania kolejnego awanturniczego epizodu69. Nie mona tu te, oczywicie, mwi o jakiejkolwiek przemianie duchowej, czy te poszukiwaniu wasnej tosamoci70. Stopniowo jednake rwnie i fantasy bohaterska zaczyna ewoluowa ku bardziej rnorodnym strukturalnie i tematycznie formom. Najlepszy przykad stanowi tu twrczo Michaela Moorcocka (1939). Nasze omwienie powyszej twrczoci rozpoczniemy od powieci Elric of Melnibone z 1972 r., pierwszej czci najbardziej chyba znanego cyklu Moorcocka Elric71. Tekst ten wykazuje znaczce zmiany w sto69 Co ciekawe, w przypadku Kanea niezmienno postaci ma pewne uzasadnienie fabularne wojownik ten zosta bowiem obdarzony kltw niemiertelnoci i nie podlega starzeniu, wdrujc poprzez kolejne epoki i krainy, co daje doskonay pretekst do przytoczenia potencjalnie nieskoczonej nawet liczby przygodowych epizodw! 70 Cho warto odnotowa, i Kane, w przeciwiestwie do wczeniejszych protagonistw fantasy bohaterskiej, odznacza si pewnym psychologicznym wyrafinowaniem, nieobce jest mu te mroczne poczucie humoru. Podczas gdy Conan, Elak czy Thongor s niejako niewiadomie amoralni narracja koncentruje tu si na samym opisie walki, unikajc jakichkolwiek dylematw etycznych to bohater Wagnera czyni zo cakowicie wiadomie, nie ma te tu adnej prby usprawiedliwienia jego uczynkw przez autora. Cykl Wagnera epatuje te wiksz iloci krwawych scen, okruciestw i gwatw. By moe stanowi to do pewnego stopnia polemik z twrczoci Tolkiena zamiast czarno-biaego podziau na dobro i zo otrzymujemy mrocznego i okrutnego antybohatera poruszajcego si po rwnie mrocznym i okrutnym wiecie. Ten nihilistyczny trend w fantasy (pniej rozwinity rwnie w twrczoci takich autorw jak Michael Moorcock i Norman Gore) stoi w jaskrawej opozycji nie tylko do dzie Tolkiena i jego naladowcw, ale rwnie do tekstw takich pisarzy, jak: Andre Norton, Ursula Le Guin czy Patricia McKillip. 71 Na cykl Elric skadaj si obecnie nastpujce tomy, wymienione w kolejnoci odzwierciedlajcej wewntrzn chronologi cyklu: Elric of Melnibone (1972), The Fortress of the Pearl (1989), Sailor on the Seas of Fate (1976), While the Gods Laugh (1961), The Singing Citadel (1967), The Weird of the White Wolf (1976; przerobiona wersja Stealer of Souls z 1962 r.), The Sleeping Sorceress (w USA wydany rwnie pod tytuem Vanishing Tower; 1971), The Revenge of the Rose (1991), The Bane of the Black Sword (1977) oraz Stormbringer (1963). Ustalenie wzajemnych relacji pomidzy poszczeglnymi tytuami jest utrudnione wobec dokonywanych nieustannie przez autora i wydawcw uzupenie, przerbek i reedycji.
81
sunku do tradycyjnej fantasy bohaterskiej. Wida to zwaszcza w sposobie opisu postaci. Elryk, cesarz-albinos Melnibone, w niczym nie przypomina Conana, Thongora czy Kanea. Konstrukcja gwnego bohatera oparta zostaa na szeregu kontrastw. Elryk, saby fizycznie od urodzenia i pocztkowo podtrzymywany przy yciu za pomoc magii, dokonuje jednoczenie czynw wymagajcych niezwykej sprawnoci i odwagi. Wyrafinowany intelektualista zmuszony zostaje, przez los i swe dziedzictwo, do sprawowania funkcji bezwzgldnego wadcy bezlitosnego ludu Melnibone. Z natury agodny i nieskory do okruciestwa, wyrokiem mrocznego przeznaczenia popenia straszliwe czyny. yje w niesamowitej symbiozie z demonicznym mieczem, z ktrego czerpie sw si, lecz z ktrym jednoczenie musi bezustannie walczy o zachowanie czowieczestwa. Bez wtpienia stanowi jedn z najciekawszych i przy tym najbardziej niejednoznacznych postaci wspczesnej fantasy72. Rwnie model wiata zosta zarysowany dokadniej i konsekwentniej ni w dotychczasowej fantasy bohaterskiej, wiksze znaczenie ma te tu sfera si nadprzyrodzonych i pozawiatowych. Moorcock stwarza wasny panteon rozmaitych bstw i demonw, skomplikowan siatk zalenoci pomidzy nimi a miertelnikami, porzdek wiata rwnie skomplikowany i wieloznaczny, co sama posta gwnego bohatera. Podobne tendencje daj si zauway w powieci The Knight of the Swords (Kawaler mieczy) z roku 1971, pierwszej czci cyklu Corum73. Dzieo to czy tradycyjne motywy fantasy bohaterskiej z tymi wprowadzonymi przez Tolkiena i jego naladowcw, zachowujc przy tym jednoczenie sw wyran odrbno. Tekst ten opowiada o losach ksicia Corum, ostatniego przedstawiciela wymierajcej rasy Vadnagh. Corum, podobnie jak Elryk, na pocztku powieci przedstawiony zostaje jako mody, wraliwy introwertyk, oddajcy si rnorakiego rodzaju intelektualnym rozrywkom w zamku swego ojca. Porzdek jego wiata zostaje jednak nieodwoalnie zburzony, kiedy przedstawiciele rosncej w potg rasy ludzkiej, zwanej tutaj Mabden, napadaj na zamek i morduj ostatnich yjcych
Searles et al., dz. cyt., s. 111. Corum skada si obecnie z dwch trylogii: The Swords of Corum (The Knight of the Swords, 1971; The Queen of the Swords, 1971 i The King of the Swords, 1971; cao zostaa rwnie wydana jako Corum. The Tale of Eternal Champion Vol. 4) oraz Chronicles of Corum (The Bull and the Spear, 1973; The Oak and the Ram, 1973 i The Sword and the Stallion, 1974; cao wydana rwnie jako The Prince with the Silver Hand).
73 Cykl
72 Por.
82
Vadnagh rodzin Coruma, jego samego za okaleczaj. Odtd Corum, cudem wyrwany mierci, ostatni przedstawiciel swej rasy, wdruje po wiecie najpierw szukajc ocalenia, potem zemsty, nie potrafic wybra pomidzy nienawici i pogard dla rasy ludzkiej, a mioci do ludzkiej kobiety Rhaliny. Wbrew swej woli angauje si w misje, ktrych sensu nie rozumie niemal do samego koca, manipulowany przez bogw, pragncych wykorzysta go do wasnych, egoistycznych celw. Podobnie jak w przypadku dzie Tolkiena i Le Guin, quest gwnego bohatera powizany jest bezporednio z walk o przyszy ksztat wiata, rwnie i tutaj zaakcentowany zosta motyw wiata przed przeomem. Oto bowiem szantaowany przez podstpnego czarnoksinika Shoola, Corum wyrusza na niebezpieczn wypraw, aby zdoby serce Kawalera Mieczy, Lorda Chaosu, Ariocha. W przeciwiestwie do Froda czy Geda, udzia w tym przedsiwziciu nie wynika z wasnych przekona Coruma, nie moe te by on pewien prawdziwych motyww uczestniczcych w walce si ani te nawet swoich wasnych. Rwnie niejasny jest prawdziwy cel tej misji. Pocztkowo wydaje si, i jest nim kradzie serca Ariocha dla dnego potgi i mocy Shoola; na kocu wszystko okazuje si spiskiem samego Lorda Chaosu, ktry nie bdc w stanie poczy si ze swym wasnym sercem (i w ten sposb znie ograniczenia swej mocy), wykorzysta do tego celu zarwno Shoola, jak i Coruma. A jednak manipulowany przez bogw Corum ostatecznie znajduje w sobie do si, by sprzeciwi si Ariochowi, i niszczc jego serce doprowadza do upadku Kawalera Mieczy i do powrotu jego odwiecznego rywala, Wadcy adu, Lorda Arkyna. wiat Kawalera mieczy, cho w znacznej mierze podobnie jak u Tolkiena oraz w fantasy epickiej oparty na kontracie w tym przypadku odwiecznym konflikcie pomidzy Wadcami Chaosu i Wadcami adu jest zarazem o wiele bardziej skomplikowany. Nie ma tu waciwie tradycyjnej walki Dobra ze Zem i zwizanej z tym koniecznoci jednoznacznego opowiedzenia si po waciwej stronie. Oto wizja panujcego w wiecie porzdku, jakiej Corum dowiadcza przy samym kocu swej misji:
Corum zobaczy mijajc go procesj. Istoty, setki rnych ras, maszeroway, jechay lub byy niesione, a on wiedzia, e widzi wszystkie rasy miertelnikw, ktre istniay, odkd ad i Chaos rozpoczy swe zmagania o dominacj nad niezliczonymi planami Ziemi.
83
W dali ujrza, wzniesione jeden obok drugiego, sztandary adu i Chaosu [...]. Ponad tym wszystkim wisiaa wielka waga o doskonaym balansie. Na kadej z szalek ustawione byy istoty niemiertelne. Zobaczy Ariocha i Wadcw Chaosu na jednej i Wadcw adu na drugiej. Usysza przemawiajcy do niego gos: Tak oto winno by. Ani ad, ani Chaos nie mog zadominowa nad losami miertelnikw. Musi by rwnowaga. Corum krzykn: Lecz nie ma rwnowagi! Wszystkim rzdzi Chaos! Gos odpowiedzia: Czasem to zawodzi. Potrzebna jest korekta. Na tym wanie polega zadanie miertelnikw przywraca rwnowag. Jak ja mog tego dokona? Ju zacze swe dzieo. Musisz doprowadzi je do koca. Moesz zgin zanim to uczynisz, lecz wtedy zadanie przejm inni. Nie chc tego! Nie unios takiego brzemienia! MUSISZ!74
Podobnie wic jak u Ursuli Le Guin (a odmiennie ni w fantasy epickiej) istot staje si zachowanie rwnowagi pomidzy odwiecznymi siami, nie za likwidacja ktrejkolwiek ze stron75. Inaczej jednak
saw a procession passing him. Beings of a hundred different races marched or rode or were carried in that procession and he knew that he watched all the mortal races that had ever existed since Law and Chaos had begun their struggle for domination over the multitudinous planes of the Earth. In the distance, he saw the banners of Law and Chaos raised, side by side [...]. And over all this hung a huge balance in perfect equilibrum. In each of the balances cups were marshalled other being, not mortal. Corum saw Arioch and the Lords of Chaos in one and he saw the Lords of Law in the other. And Corum heard a voice which said: This is as it should be. Neither Law nor Chaos must dominate the destinies of the mortal planes. There must be Equilibrum. Corum cried out: but there is no equilibrum. Chaos rules All! The voice replied, saying: The balance sometimes tips. It must be righted. And that is the power of the mortals, to adjust the balance. How may I do that? You have begun the work already. Now you must continue until it is finished. You may perish before it is complete, but some other will follow you. Corum shouted: I do not want this. I cannot bear such a burden! YOU MUST (Michael Moorcock, Corum. The Tale of Eternal Champion Vol. 4, London: Gollancz 2001, s. 172. Tekst polski w tumaczeniu Radosawa Kota za wydaniem: Michael Moorcock, Kawaler mieczy, Bydgoszcz: Pomorze 1999, s. 134). 75 Zob. Radosaw Kot, Posowie do: Michael Moorcock, Kawaler mieczy, dz. cyt., s. 147. Motyw koniecznoci zachowania Kosmicznej Rwnowagi, charakterystyczny dla Le
74 Corum
84
ni u niej siy te zostay spersonifikowane i obdarzone przewrotnym charakterem, kacym im manipulowa istotami ludzkimi. Niejednoznaczny, chaotyczny czy wrcz nihilistyczny wszechwiat Moorcocka stoi wic w jaskrawym kontracie z uporzdkowanymi, czarno-biaymi modelami dotychczasowej fantasy. W tak skonstruowanej rzeczywistoci duo wiksze znaczenie zyskuj poszczeglni bohaterowie ich indywidualne rozterki, namitnoci oraz wybory. O ile aksjologia wikszoci sztandarowych dzie fantasy na pierwszym miejscu stawia ad wszechwiata, za czowiek staje si tam jedynie reprezentantem si wyszych, toczcym w ich imieniu walk z wszystkimi mocami, ktre prbuj w porzdek zakci76, o tyle w powieciach Moorcocka wartoci realizowan przez protagonistw staje si raczej niegodzenie si z bezdusznoci wszechwiata; stawianie oporu nadprzyrodzonym mocom, ktre usiuj nimi manipulowa.
[Bohaterowie Moorcocka] obdarzeni si, nie zostali uprzednio wymdeni (sic!), jak Conan. Wprzgnici do realizacji celw si stojcych ponad nimi, nie zostali przez nie ogupieni. Bdc zabawk w rku bogw, potrafi si tym bogom odgryza, nie tylko za pomoc czarw, lecz take posugujc si rozumem. S bardziej ludzcy...77
Guin czy Moorcocka, w poczeniu z Tolkienowskim motywem walki Dobra ze Zem na skal kosmiczn, zostanie pniej przejty przez niektre dziea przynalece do epickiej postaci fantasy. Wymiemy tu tetralogi Margaret Weiss i Tracy Hickman Dragon lance Chronicles (Dragons of Autumn Twilight, 1984; Dragons of Winter Night, 1985; Dragons of Spring Dawning, 1985 oraz Dragons of Summer Flame, 1995) oraz trylogi tyche autorw Dragonlance Legends (Time of the Twins, War of the Twins, Test of the Twins wszystkie tomy 1986). W wiecie Smoczej Lancy, Krynnie, rzdz trzy siy wiato, mrok oraz neutralna szaro, reprezentowane odpowiednio przez Bogini Ciemnoci Takhisis, Boga Jasnoci Paladina oraz Boga Neutralnoci Gileana. Siom tym podporzdkowany jest cay panteon pomniejszych bstw, trzy zakony magii, trzy ksiyce, zamieszkujce Krynn rasy, jak i na mocy swych indywidualnych wyborw konkretni miertelnicy. Cho pozytywni bohaterowie cyklu przewanie walcz po stronie wiatoci przeciwko mrocznym siom poplecznikw Takhisis, zdaj sobie jednak spraw, e ich celem nie jest aden ostateczny triumf nad zem, lecz jedynie przywrcenie rwnowagi. Niekiedy w zadaniu tym pomagaj rwnie postacie identyfikujce si z mrokiem jak na przykad mag czarnych szat Dalamar w Test of the Twins. Zarwno wiato, jak i Mrok s wic nierozerwalnie ze sob powizane i yj w swoistej symbiozie. Zostaje to zwaszcza uwypuklone w czwartej ksidze kronik, The Dragons of Summer Flame, gdzie wiato i Mrok jednocz swe siy, by razem przeciwstawi si trzeciej sile Chaosowi, dcemu do unicestwienia caego wiata. 76 Zob. A. Zgorzelski, SF jako pojcie..., s. 106. 77 R. Kot, dz. cyt., s. 142.
85
Dziea Moorcocka obrazuj rwnie ciekaw ewolucj paragenologicznej kategorii cyklu powieciowego. Losy bohaterw obu wymienionych przez nas powieci Elryka oraz Coruma doczekay si kontynuacji, tworzc kilkutomowe cykle. Co wicej, w pniejszych latach powstao rwnie kilka nowych cykli, wprowadzajcych kolejnych bohaterw The Runestaff Cycle, Castle Brass Series czy John Draker Cycle. Wszystkie te dziea razem tworz struktur jeszcze wyszego rzdu, swoisty nadcykl Wiecznego Wojownika.
Jest on niewtpliw jednoci. Wszystkie postaci, a zatem Corum, Elryk, Erokose, Runestaff traktowane s (dosownie) jako aspekty tej samej osobowoci, reprezentuj podobne postawy, podobne metody dziaania, podobne cele im przywiecaj. W ten sposb Moorcock w caym cyklu zachowa jedno wiaty si zmieniaj, sposb ich interpretacji nie78.
Trzeba tu zauway, e cho kluczowe znaczenie dla zachowania jednoci cyklu ma u Moorcocka, podobnie jak w klasycznej fantasy bohaterskiej, posta protagonisty (tutaj wystpujcego w rnych aspektach), to jednoczenie wypracowany zosta zoony i konsekwentny model nie tyle uniwersum, co multiuniwersum spajajcy wszystkie opisywane w poszczeglnych czciach cyklu rzeczywistoci79. Twrczo Moorcocka, jak ju zauwaylimy, doskonale obrazuje modyfikacje, jakim stopniowo ulega fantasy bohaterska. Poczwszy jednake od koca lat 70., coraz wikszego znaczenia nabiera inna posta gatunkowa, nazwana przez nas fantasy epick, ktra w latach 80. i 90. stanie si wrcz postaci dominujc. Jej wanie powicony bdzie kolejny rozdzia.
s. 146. Searles et al., dz. cyt., s. 111112, R. Kot, dz. cyt., s. 146. Co ciekawe, poszczeglne pozycje w ramach supercyklu czsto nale do ewidentnie rnych konwencji literackich. Przykadowo, zarwno cykl o Corumie, jak i o Elryku przynajmniej z pocztku stanowi stosunkowo jednorodn, egzomimetyczn fantasy. Cykl o Johnie Drakerze zawiera w sobie zarwno ekwiwalenty rzeczywistoci mimetycznej, jak i elementy SF. Cykl End of Time o Jeriku Carnelianie cechuje si ju przewag konwencji SF, podczas gdy cykl o Jerrym Corneliusie przynaley ju do niej niemal w caoci. Inne cykle charakteryzuj si jeszcze wiksz hybrydalnoci, zawierajc w sobie elementy konwencji powieci historycznej i fantastycznej (cykl o von Becku). O zjawisku multiuniwersum w literaturze fantasy szerzej piszemy w rozdziale czwartym.
79 Por.
78 Tame,
86
iii. poWielanie i modyFikacja podStaWoWych konWencji gatunkoWych: lata 19772003
1.
Cho posta gatunkowa fantasy epickiej (epic fantasy) zaczyna nabiera wikszego znaczenia dopiero od koca lat 70. ubiegego wieku, jej podstawowe cechy stabilizuj si ju we Wadcy Piercieni. Pniejsze dziea sprawiaj przewanie wraenie wybitnie naladowczych wzgldem powieci Tolkiena i bardzo mocno osadzone s w narzuconych przez ni wzorcach1. Przypomnijmy zatem podstawowe cechy konwencji tolkienowskiej, wyrniajce j spord innych dzie fantasy. Byy to przede wszystkim:
1 Podobnie jak wczeniej, dziea fantasy bohaterskiej tkwiy we wzorcach narzuconych przez Howarda. Owa skonno do imitacji dzie znanych pisarzy zwizana jest zapewne nie tylko z wpywem, jaki wywarli oni na kolejne pokolenia twrcw, ale take z pewnymi czynnikami kulturowymi, charakterystycznymi dla literatury popularnej, do ktrej bez wtpienia naley fantasy (por. A. Zgorzelski, Od noweli..., s. 135136). Chodzi tu, oczywicie, przede wszystkim o mechanizmy rynkowe starajce si sprosta masowemu zapotrzebowaniu na literatur pisan w oparciu o okrelone, komercyjnie wyprbowane wzorce.
87
1. Ksztatowanie akcji w oparciu o motyw quest, cile powizany z motywem walki Dobra ze Zem na skal kosmiczn, w ktrej rozstrzygnite zostaj losy caego wiata. 2. Dualistyczna wizja wiata przedstawionego wyrany podzia na wiato i mrok, dobro i zo. 3. Przyjmowanie formy powieci wielowtkowej i wielotomowej, zazwyczaj o strukturze zamknitej. Oczywicie, poszczeglne dziea rni si czsto pewnymi cechami indywidualnymi, jednake przewanie zachowany zostaje oglny ksztat postaci gatunkowej. Jedno z pierwszych wanych i jednoczenie najbardziej reprezentatywnych dokona fantasy epickiej stanowi The Chronicles of Thomas Co venant, Unbeliever (Kroniki Thomasa Covenanta, niedowiarka) Stephena Donaldsona (1947), wydane w roku 19772. Dzieo to skada si z trzech czci: Lord Fouls Bane (Jad Lorda Foula), The Illearth Stone War (Wojna Zoziemnego Kamienia) oraz Power That Preserves (Moc ktra osania)3,
2 Zaznaczy musimy, i Kroniki..., w przeciwiestwie do Wadcy Piercieni i wikszoci dzie fantasy epickiej, posuguj si zabiegiem fantastyki. Kwesti t dyskutujemy szerzej w innym miejscu. W latach 80. Donaldson wyda kolejn trzytomow powie o przygodach Thomasa Covenanta The Second Chronicles of Thomas Covenant (The Wounded Land, 1980; The One Tree, 1982 oraz White Gold Wielder, 1983). 3 W tytule kadego z tomw, podobnie jak u Tolkiena, zawarty rwnie zosta odautorski tytu caoci. Por., odpowiednio, pene tytuy pierwszych tomw: The Chronicles of Thomas Covenant the Unbeliever, Book One, Lord Fouls Bane oraz The Fellowship of the Ring, Be ing The First Part of The Lord of the Rings. Przyjrzyjmy si z kolei pod tym wzgldem innym dzieom epic fantasy. Nie posiada odautorskiego tytuu caoci trzytomowe dzieo Patricii McKillip o Mistrzu Zagadek z Hed, mimo i niewtpliwie stanowi ono zamknit fabularn cao (uywane na potrzeby niektrych edycji zbiorcze tytuy The Quest of Riddle-Master, The Riddle-Master Trilogy oraz The Riddle-Masters Game pochodz od poszczeglnych wydawcw). Posiadaj natomiast odautorskie tytuy trylogie Fionovar Tapestry Guya Gavriela Kaya oraz Me mory, Sorrow and Thorn Tada Williamsa. Poszczeglne czci sygnowane s tu niemal tak samo, jak dziea Tolkiena i Donaldsona, np. Summer Tree, The Fionovar Tapestry Book 1 albo Dragonbone Chair, Memory, Sorrow and Thorn: Book One. Wzorzec ten powielaj nastpnie tacy goni autorzy fantasy epickiej jak Raymond Feist Silverthorn, Volume Three of the Rift War Saga, Terry Godkind Wizards First Rule, Book One of the Sword of Truth czy te Robert Jordan The Path of Daggers, Book Eight of the Wheel of Time. Wydaje si, i pniejsi autorzy epic fantasy ju od samego pocztku planuj swe dziea jako powieci wielotomowe i bardziej s wiadomi stosowanych przez siebie konwencji.
88
o objtoci mniej wicej 500 stron kada4. Podobnie jak w przypadku trylogii Tolkiena, razem stanowi one zamknit fabularn cao5. Bardziej jednak ni w przypadku Wadcy Piercieni zaznacza si autonomia poszczeglnych tomw kady z nich zawiera bowiem wewntrzne czciowe rozwizanie, co wicej, nastpuj te pomidzy nimi znaczce przerwy chronologiczne, nieamice jednak fabularnej jednoci caego dziea.
caoci zbliony jest wic do Wadcy Piercieni. Warto zauway, e dyskutowane w poprzednim rozdziale teksty Andre Norton i Ursuli Le Guin znacznie ustpuj fantasy epickiej pod wzgldem objtoci. Dla porwnania, Year of the Unicorn zawiera nieco ponad 200 stron, kolejne czci cyklu Le Guin (kady z nich, przypomnijmy, stanowi zamknit fabularn cao) niekiedy nawet jeszcze mniej. Poszczeglne dziea fanta sy bohaterskiej z analogicznego okresu zazwyczaj rwnie nie przekraczaj rozmiaru 300 stron. Przykadowo, Darkness Weaves with Many Shades Wagnera niespena 200 stron, The Knight of the Swords Moorcocka okoo 150 stron, The Wizard Of Lemuria Cartera zaledwie 100 stron. Podobne, co u Tolkiena i Donaldsona proporcje zachowane zostan u Guya Gavriela Kaya w Fionovar Tapestry (trzy tomy o objtoci okoo 400 stron kady) oraz Raymonda Feista w The Rift War Saga (cztery tomy o objtoci po mniej wicej 500 stron), nieco krtsza jest natomiast trylogia Patricii McKillip (trzy tomy po 200350 stron). W pniejszych dzieach fantasy epickiej objto, jak rwnie ilo tomw wzronie jeszcze bardziej. I tak dwie pierwsze czci Memory, Sorrow and Thorn Tada Williamsa Dragonbone Chair oraz The Stone of Farewell zawieraj po 600 stron kada, ale ju trzecia, ostatnia, To Green Angel Tower dzieli si na cztery mniejsze tomy (kady sygnowany dodatkowo wasnym tytuem, np. Memory, Sorrow and Thorn Book 3, To Green Angel Tower, Part Two: The Winding Road), cznie obejmujce ponad 1400 stron. Absolutny rekord stanowi jednak dzieo Roberta Jordana, The Wheel of Time, wydawane sukcesywnie od 1990 r. W chwili obecnej skada si ono z dziesiciu tomw zawierajcych niekiedy i po 1000 stron kady. Wyrana tendencja do powikszenia objtoci dziea w tej postaci gatunkowej fanta sy zwizana jest, jak si zdaje, przede wszystkim z jej wielowtkowoci oraz specyficzn struktur narracji. Szerzej piszemy o tym w innym miejscu. 5 Obydwa dziea stanowiy zamknit cao ju w zamierzeniach autorskich. Co wicej, pocztkowo Tolkien wyklucza nawet moliwo jakiegokolwiek podziau Wadcy Pier cieni. Jak sam pisze wydawcy, Stanleyowi Unwinowi, w swym licie z 10 marca 1950 r.: [Wadca Piercieni] stanowi tak niepodzieln i skonsolidowan cao, jak tylko byem w stanie stworzy ([The Lord of the Rings] is as indivisible and unified as I could make it, Letters of J.R.R Tolkien, ed. by Humphrey Carpenter, London: George Allen & Unwin 1990, s. 138). Stephen Donaldson z kolei wspomina w wywiadzie udzielonym Darylowi F. Mallettowi, e pierwotnie zaplanowa cao Kronik... na okoo 600 stron, prawdopodobnie wic on rwnie nie zakada na pocztkowym etapie prac nad dzieem jego podziau na tomy (Daryl F. Mallett, The Mirror of His Dreams: Talking with Stephen R. Donaldson, Internet, Phantastes: The Online Journal of Fantasy Criticism, Spring 1999, v. 1, nr 3, 10.05.2001, http://www.phantastes.com/spring1999/mallett.html).
4 Rozmiar
89
Wizja wiata przedstawionego w Kronikach... bardzo przypomina t znan nam ju z Wadcy Piercieni. Jest to wic wiat natury, gdzie ludzie i inne istoty yj w harmonii z przyrod i samymi sob ad ten jednak zagroony zostaje poprzez ze siy zmierzajce do jego obalenia. Podobnie jak u Tolkiena bardzo silnie zaznacza si wszechobecny dualizm. Wida to ju na pierwszy rzut oka w opisie poszczeglnych miejsc, w staraniu autora o przesycenie ich odpowiedni atmosfer. Przypomnijmy dla przykadu wraenia, jakich dowiadcza Frodo wkraczajc w gb Lothlorien, magicznego lasu strzeonego przez moc elfw:
[Frodo] czu zapach drzew i trawy po ktrej stpa. Rozrnia mnstwo tonw w szelecie lici nad swoj gow, w szumie wody pyncej na prawo od cieki, w czystych, wysokich gosach ptakw pod niebem. [...] Odkd postawi stop na drugim brzegu Srebrnej yy, ogarno go dziwne wraenie, ktre potgowao si, w miar jak wchodzi coraz dalej w gb Naith; zdawao mu si, e przekroczy most czasu i znalaz si w zaktku dawnych dni, i wdruje przez wiat ju nieistniejcy6.
A w innym miejscu: Na niczym, co roso na tej ziemi, nie dostrzeg uwidu, choroby czy skarlenia. Kraina Lothlorien nie znaa skazy7. Porwnajmy teraz powysze cytaty z opisem cudownego lasu Andelain, strzeonego przez spersonifikowane Siy Natury:
I kiedy [Thomas Covenant] wyszed na zachodnim brzegu, czu przez skr witalno ziemi. [...] Podajc ciek [...] zastanawia si, jaka zmiana zasza w Ziemi od chwili, gdy przekroczy rzek. [...] Drzewa rosy tu wysze i bardziej rozoyste od swych poudniowych krewniakw; gste krzewy alianthy
could smell the trees and the trodden grass. He could hear many different notes in the rustle of the leaves overhead, the river murmuring on his right, and the thin clear voices of birds in the sky. [...] As soon as he set foot upon the far bank of Silverlode a strange feeling had come upon him, and it deepened as he walked on into the Naith: it seemed to him that he had stepped over a bridge of time into a corner of the Elder Days, and was now walking in a world that was no more (tekst angielski za wydaniem: J.R.R. Tolkien, The Lord of the Rings, London: Harper Collins Publishers 1995, s. 340; tekst polski w przekadzie Marii Skibniewskiej z wydania: J.R.R. Tolkien, Wypra wa, Czytelnik. CIA-Books/Svaro 1990, s. 471. Wszystkie kolejne cytaty z dziea Tolkiena pochodz z ww. wyda). 7 No blemish or sickness or deformity could be seen in anything that grew upon the earth. On the land of Lorien there was no stain (The Lord of the Rings, s. 341; Wypra wa, s. 473).
6 [Frodo]
90
miejscami pokryway ciemn zieleni cae zbocza; kwiaty koysay si na wietrze tak radonie, jakby wanie przed chwil wyskoczyy wesoo z gleby; mae zwierzta krliki, wiewirki, borsuki i inne biegay wok, prawie nie pamitajc, e lkaj si ludzkich istot. Jednak prawdziwa rnica bya raczej transcendentnej natury. Wzgrza Andelain niosy wszystkim zmysom Covenanta wraenie zdrowia silniejsze ni cokolwiek, czego do tej pory dowiadczy8.
Uderza nas niezwyke podobiestwo obu tych fragmentw starajcych si uchwyci atmosfer cudownych, chronionych przez siy dobra miejsc, jak rwnie wpyw tych miejsc na psychik bohatera. Z kolei opis ponurej rwniny Sarangave budzi w nas skojarzenia z Martwymi Bagnami; za twierdza Lorda Foula, Gra Gromu z Gr Przeznaczenia, lec w sercu Mordoru, siedziby Wadcy Piercieni, Saurona9. Wspomniany dualizm nie dotyczy jedynie miejsc, lecz podobnie jak u Tolkiena postaci, czynw, przedmiotw. Lord Foul, chcc zniszczy Krain, posuguje si moc Zoziemnego Kamienia; bronicy krainy Wielki Lord z Revelstone uywa Laski Praw. Zu i Dobru, podobnie
8 And when he [Thomas Covenant] stepped onto the north bank, he found that he could find its vitality through his feet [...]. [He] walked and wondered at the change that had come over the earth since they had crossed the river. [...] The trees were generally taller and broader than their southern relations; abundant and prodigal aliantha sometimes covered whole hillsides with viridian; the rises and vales luxuriated in deep aromatic grass; flowers bobbed in the breeze spontaneously as if just moments before they had gaily burst from the nuture of the soil; small woodland animals rabbits, squirrels, badgers and the like scampered around, only vaguely remembering that they were wary of humans. But the real difference was transcendent. The Andelainian Hills caried a purer impression of health to all Covenants senses than anything else he had experienced (Stephen R. Donaldson, Lord Fouls Bane, Garden City, NY: Nelson Doubleday, Inc. 1977, s. 128129. Tekst polski w przekadzie Piotra W. Cholewy z wydania: Stephen R. Donaldson, Jad Lorda Foula, Pozna: Zysk i S-ka 1994, s. 165. Kolejne cytaty z tekstu Donaldsona odnosz si do powyszych wyda). 9 Podobne kontrastowanie miejsc jest charakterystyczne dla wikszoci dzie fanta sy epickiej. W The Fionovar Tapestry ponura twierdza Rakotha Maugrima, Starkadh, przeciwstawiona jest cudownej krainie Lios Alfarw, Daniloth. W Memory, Sorrow and Thorn siedziba zowrogich Nornw i ich krlowej, Burzowa Gra, skontrastowana jest z ostatnim letnim miastem Sithw, Jao e-Tinukaii. Co ciekawe, zarwno Daniloth jak i Jao e-Tinukaii, podobnie jak Tolkienowskie Lothlorien, rwnie opisywane s jako miejsca poza czasem, ukryte przed niszczcym wpywem codziennoci, dokd prawo wstpu uzyskuj jedynie nieliczni i gdzie zachowa si splendor dawnych dni.
91
jak we Wadcy... przypisane s cae rasy Giganci stanowi odpowiednik Tolkienowskich elfw, podczas gdy Ur-Podli nienaturalny owoc eksperymentw Lorda Foula orkw (istnienie ktrych rwnie zreszt byo wynikiem okrutnych eksperymentw z natur)10. Silniej chyba nawet ni u Tolkiena zaznaczaj si w Kronikach... wtki ekologiczne. O ile u Tolkiena Zo i Dobro miay charakter transcendentny i wizay si z interwencj si pozawiatowych, tutaj okrelone s przede wszystkim poprzez stosunek do wiata natury. Obrocy Krainy yj w zgodzie z sam ziemi, ktra w nagrod dobrowolnie obdarza ich swymi dobrodziejstwami; nie zabijaj te adnych yjcych stworze ani nie eksploatuj przyrody w sposb rabunkowy. Dziaania Lorda Foula z kolei koncentruj si na niszczeniu przyrody, bd te deformowaniu jej i naginaniu do swoich celw. Odmiennie ni u Tolkiena uksztatowany zosta w Kronikach... porzdek spoeczny. W wiecie Wadcy Piercieni, jak pamitamy, podobnie jak w wikszoci omawianych dotd dzie fantasy panowa zasadniczo ustrj feudalny, przejty z romansu rycerskiego. Lud Krainy natomiast yje w niewielkich osadach, pospou tworzcych spoeczestwo o charakterze demokratycznym, czy wrcz anarchistycznym. Nie istniej tu adne podziay klasowe, nikt nie opywa w bogactwa, ale te i nikt nie cierpi biedy. Droga awansu spoecznego stoi otworem przed kadym i jest zwizana wycznie z jego zdolnociami i zasugami. Awans ten zreszt rozumiany jest jako wybr najlepszego sposobu suenia spoecznoci i caej Krainie, nie za zdobywanie zaszczytw czy powikszanie swych wpyww lub statusu majtkowego. Lordowie z Revelstone jawi s bardziej sugami i opiekunami krainy ni jej wadcami. Rwnie pomidzy kobietami a mczyznami panuje cakowite rwnouprawnienie. Jak wida, mamy w Kronikach... do czynienia z konstruk-
10 W The Fionovar Tapestry mamy, na przykad, piknych Lios Alfarw, walczcych po stronie Dobra oraz Svart Alfarw odraajce sugi Rakotha. Nieco inaczej rzecz prezentuje si w Memory, Sorrow and Thorn, gdzie zowrodzy Nornowie, wspierajcy Krla Burz, oraz sojusznicy Simona, Sithowie stanowi w istocie jedn ras, s bowiem potomkami dwch skconych rodzin, ktre obray rne drogi. Podobnie jest w Riftwar Saga, gdzie opowiadajca si po stronie Dobra rasa Elfw oraz kultywujca Zo rasa Moredheli wywodz si od wsplnych przodkw. Ci drudzy zreszt prbuj poda ciek wytyczon przez inn pradawn z ras, byych panw zarwno Elfw, jak i Moredheli, Wadcw Smokw. Z kolei w The Wheel of Time Roberta Jordana zabrako odpowiednika Tolkienowskich elfw, cho odpowiednikiem orkw s przeraajce trolloki.
92
cj cakowicie autonomicznego porzdku spoecznego, ktry zarazem mocno nawizuje do tradycji utopii11. Kroniki Thomasa Covenanta ujawniaj znaczne podobiestwa fabularne z Wadc Piercieni. W obydwu powieciach bardzo mocno zaznaczony zostaje motyw wiata przed przeomem wiata zagroonego machinacjami pradawnych mocy Za niegdy pokonanych przez Dobro, a obecnie znw rosncych w si. We Wadcy Piercieni dziaania pozytywnych bohaterw zmierzay do zapobieenia odzyskaniu potgi przez Saurona, w Kronikach Thomasa Covenanta z kolei nakierowane s one na zapobiegnicie powrotowi Lorda Foula12. Z tym te zadaniem wie si bezporednio ich quest. Podobnie jak we Wadcy Piercieni, w drugim i trzecim tomie Kro nik... motyw quest powizany zostaje z motywem wojny. Tak jak u Tolkiena walka prowadzona przez wolne narody rdziemia pod przewodnictwem krla Elessara, kulminacj ktrej jest Bitwa na polach Pelennoru, stanowi to dla misji Froda i Sama, tak w tomie drugim Kronik...
11 Pod tym wzgldem Kroniki... stanowi zreszt chyba dzieo unikatowe. W wikszoci tekstw fantasy mamy jednak do czynienia z rozmaitymi wersjami porzdku feudalnego. 12 Powyszy schemat fabularny niemal bez zmian przejty rwnie zostanie przez wiele pniejszych powieci epic fantasy. W Fionovar Tapestry Kaya zagroenie wiata wie si z uwolnieniem sptanego pod Gr Rangat zego boga, Rakotha Maugrima. W Me mory, Sorrow and Thorn z prb powrotu do realnego wiata demonicznego Inelukiego, niegdy wadcy Sithw. W The Wheel of Time Roberta Jordana z przepowiadanym powrotem innego awatara Ciemnoci, Saitana. Co ciekawe, tak jak drog Sauronowi przecierao dziewiciu Upiorw Piercienia Nazguli, za wykonawcami zowrogich zamierze Lorda Foula byy trzy Furie (Ravers), tak i awatarom Za w innych dzieach fantasy epickiej towarzysz przewanie rwnie zowrodzy pomocnicy, take kojarzeni zazwyczaj z jak konkretn liczb. Inelukiego otacza picioro upiornych sug, zwanych Czerwon Doni, Saitana poprzedza 13 wyznawcw, nazywanych Przekltymi, niegdy potnych magw, ktrzy przeszli na stron Za. Nieco inne rozwizanie zostaje przyjte w Rift War Saga tam pradawnym nieprzyjacielem okazuje si przeraajca duchowa istota, powstaa niegdy w wyniku poczenia poszczeglnych przedstawicieli rasy Wadcw Smokw, Valheru, ktra opanowana dz zniszczenia i dominowania usiuje powrci do swego macierzystego wiata. Znaczco od typowych dzie fantasy epickiej odrniaj si tu The Chronicles of Black Company Glena Cooka (pierwsze trzy pozycje cyklu, Black Company, Shadows Linger oraz The White Rose, okrelane rwnie niekiedy jako The Books of the North, opublikowane zostay w 1984 r.). Z wyczeniem pojedynczych postaci, jak np. Pupilka Biaa Ra, nie ma tam waciwie si reprezentujcych Dobro; powodowani gwnie trosk o wasne interesy, cyniczni bohaterowie jednocz swe siy z reprezentujc mniejsze zo wadczyni Pnocnego Imperium, Pani, aby zapobiec powrotowi z zawiatw jej jeszcze potniejszego i okrutniejszego ma, Dominatora.
93
kampania si Revelstone pod dowdztwem Hilea Troya stanowi to dla wyprawy podjtej przez Elen i Covenanta. W obydwu tych tekstach jednym z podstawowych celw kampanii prowadzonych przez siy Dobra jest zreszt odwrcenie uwagi si Za od gwnych bohaterw. Motyw ten zostanie powtrzony rwnie w tomie trzecim, gdzie rwnolegle prowadzone s wtki obrony Revelstone oraz wyprawy Covenanta i Pianocigego do Ochranki Foula. We wszystkich tych tekstach narracja opiera si wic zasadniczo na dwch prowadzonych rwnolegle wtkach: 1. wtku misji gwnego protagonisty czy te protagonistw oraz 2. wtku wojny toczonej przez siy Dobra z siami Za13. Co charakterystyczne, wynik dziaa militarnych przewanie ma znaczenie drugorzdne wobec quest bohaterw i uzaleniony jest od jego powodzenia. Potga armii Mordoru pryska z chwil, gdy misja Froda zostaje zwieczona powodzeniem, a piercie wpada do ognistej czeluci Gry Orodruiny. Pyrrusowe zwycistwo Hilea Troya nad armi Drczyciela Cia w Illearth Stone War jest w stanie tylko czasowo odsun zagroenie. Oblenie Revelstone w Power That Preserves, po-
13 Byby to zreszt kolejny schemat fabularny, a zarazem konstrukcyjny, powielony w wielu pniejszych dzieach. W Memory, Sorrow and Thorn Williamsa mamy wic wtek wojny toczonej przez ksicia Joshu i jego sojusznikw przeciwko bratu ksicia, szalonemu krlowi Eliasowi, zaprzedanemu siom Za i wspomaganemu przez Nornw. Na tym tle naszkicowany zostaje wtek quest czy te raczej wtki quest gwnych bohaterw: wtek Simona, Binabika i ich przyjaci, poszukujcych zaginionego w pnocnych krainach legendarnego miecza Ciernia (tom pierwszy), wtek Miramiel podrujcej do Nabbanu w celu uzyskania pomocy dla Joshuy; wreszcie kocowy wtek Simona, nioscego miecz Biay Gwd na miejsce ostatecznej konfrontacji z Inelukim, podczas gdy wojska Joshuy, wspierane przez Sithw szturmuj siedzib Krla Eliasa. W The Riddle Master Trilogy z kolei na poszczeglne wtki quest (wdrwka Morgona do siedziby Najwyszego w tomie pierwszym, poszukiwanie Morgona przez Raederle w tomie drugim, czy wreszcie ostateczna misja Morgona w tomie trzecim) nakada si wtek wojny, jak wypowiedzieli Krlestwu Najwyszego tajemniczy Zmiennoksztatni (cho wspomniana wojna pocztkowo ogranicza si tu jedynie do snucia przez tych ostatnich rnorodnych intryg, majcych na celu przejcie wadzy pozytywni bohaterowie przez dugi czas nie zdaj sobie sprawy z tego, i w ogle toczy si jakakolwiek wojna, za do otwartej konfrontacji o charakterze militarnym dochodzi dopiero w tomie trzecim). Jak atwo zauway, w poszczeglnych dzieach fantasy epickiej rnie ksztatuje si w narracji proporcja pomidzy obydwoma wtkami. We Wadcy Piercieni oraz w drugim tomie Kronik Thomasa Covenanta zachowana jest pomidzy nimi niemal idealna rwnowaga. Z kolei w pierwszym i trzecim tomie Kronik, a take, na przykad w The Riddle Master Trilogy przewaa wtek quest, podczas gdy z kolei w Memory, Thorn and Sorrow czy te w Fio novar Tapestry przewaa wtek wojny.
94
mimo ogromnego bohaterstwa i powicenia jego obrocw, zostaje ostatecznie przeamane dopiero wtedy, gdy Covenantowi udaje si pokona Lorda Foula14. Podobiestwa pomidzy Wadc Piercieni a Kronikami, mona take dostrzec w konstrukcji postaci. Bohaterowie Kronik zostali scharakteryzowani jeszcze bardziej jednoznacznie ni u Tolkiena: wystpujce w Kronikach..., postacie to niemal bez wyjtku obrocy Krainy, gotowi suy jej do ostatniego tchnienia, na miar swych indywidualnych moliwoci, bd te poplecznicy i sudzy Lorda Foula, konsekwentnie dcy do jej zagady. Nie znaczy to, i nie zadbano o nadanie poszczeglnym bohaterom cech indywidualnych, czy te nie przedstawiono ich rozterek oraz saboci. Przykadem moe tu by ciekawie nakrelona posta Wielkiego Lorda Eleny, ktra zostaje zgubiona przez targajce j namitnoci i nienawi do Foula, czy te sylwetki Atiaran i Triocka, przezwyciajcych sw uzasadnion osobist niech do Covenanta w imi dobra Krainy. Zasadniczo jednak postacie zostay zestawione ze sob w sposb czarno-biay podobnie jak we Wadcy Piercieni ich ocena nierozerwalnie wie si z zajmowaniem przez nie okrelonej strony w toczcej si batalii pomidzy Dobrem i Zem15.
14 Podobnie w ostatnim tomie The Riddle Master Trilogy Patricii McKillip, Harpist in the Wind, bitwa toczona przez Wadcw Krlestwa Najwyszego przeciwko pradawnym Zmiennoksztatnym stanowi jedynie to dla walki Morgona o objcie swego dziedzictwa. Obrocy krlestwa zdecydowanie ulegaj siom zowrogich nieprzyjaci. Losy bitwy odwracaj si dopiero wtedy, gdy Morgon, przejwszy kontrol nad wiatrami, interweniuje przeciwko Zmiennoksztatnym i sam jeden zmusza ich do ucieczki przy uyciu swej nowej mocy. 15 Ta jednoznaczna ocena poszczeglnych postaci, wynikajca z przypisania ich do okrelonej strony odwiecznego konfliktu pomidzy wiatem i ciemnoci, jest charakterystyczna raczej dla wczesnych dzie fantasy epickiej (Tolkien, Donaldson, Neil Hancock, wczesny Kay). W pniejszych tekstach tendencja ta ulega osabieniu, pojawia si wiele postaci wieloznacznych, zmieniajcych strony, neutralnych bd te po prostu obojtnych. W wikszoci przypadkw wynika to chyba z wielowtkowoci wspczesnych powieci epic fantasy na nadrzdny motyw walki pomidzy Dobrem i Zem nakadaj si dodatkowo motywy walki politycznej, konfliktw pomidzy poszczeglnymi grupami etnicznymi lub spoecznymi, czy te wreszcie ambicje, animozje i sympatie poszczeglnych bohaterw. Wida to wyranie na przykadzie takich dzie, jak Belgariada Davida Eddingsa czy Memory, Sorrow and Thorn. W dziesiciotomowym jak dotd The Wheel of Time Roberta Jordana ilo wtkw zwizanych z poszczeglnymi konfliktami, wojnami, intrygami politycznymi i spiskami jest tak wielka, i czsto w obrbie konkretnych tomw wtki te zdecydowanie dominuj nad spinajcym cao motywem walki z Saitanem i jego sugami.
95
Wyjtek stanowi sam tytuowy bohater. Thomas Covenant jest postaci niezwykle wieloznaczn i skomplikowan. Przeniesiony z rzeczywistoci mimetycznej, gdzie, niegdy autor poczytnej ksiki, obecnie dotknity trdem, yje z dala od innych, wyalienowany i pogardzany, w Krainie Covenant zostaje nagle cudownie wyleczony ze swej choroby. Co wicej, jest tam rozpoznany przez wszystkich jako inkarnacja legendarnego bohatera, Bereka Jednorkiego, ktry przy pomocy magii Biaego Zota ma uratowa wiat przed zakusami Lorda Foula. A jednak Covenant wiadomie odrzuca Krain, gdy
[...] jedyn rzeczywistoci, w jakiej yje, jest trd. Kade najmniejsze skaleczenie, kady siniak moe na powrt wywoa chorob. WIAT, w ktrym zmienia si w bohatera, WIAT leczcy go z choroby i obdarzajcy peni szacunku nalen wcieleniu dawnego herosa wydaje mu si przedsionkiem pieka, wstpem w szalestwo16.
Std te, jakby zaprzeczajc caej dotychczasowej tradycji fantasy17, Covenant pozbawiony jest jakichkolwiek zewntrznych czy te wewntrznych oznak bohaterstwa: wkrtce po znalezieniu si w Krainie, wierzc, i oszala, gwaci pierwsz napotkan tam dziewczyn, nastpnie za egoistycznie odmawia przyjcia misji ratowania wiata, zdradza swych przyjaci, wreszcie, powstrzymujc si od dziaania, jakiego wszyscy po nim oczekuj, raz za razem doprowadza do katastrofy. Jego prawdziwa rola pozostaje nieznana niemal do samego koca. Nikt wcznie z nim samym nie moe by pewien, agentem jakich si jest w istocie. Jak bowiem przepowiada stara pie:
[...] ten co wada biaym zotem pierwotnej magii, Jest paradoksem... Jest bowiem wszystkim i niczym,
Inn przyczyn utraty Tolkienowskiej jednoznacznoci jest te czsto pojawienie si w tekcie postaci reprezentujcych pozawiatowe siy inne ni Dobro oraz Zo (mamy wic tu do czynienia z pewn modyfikacj charakterystycznego dla fantasy epickiej dualizmu). 16 Krzysztof Sokoowski, Ach, ten bohater, Nowa Fantastyka 1990, nr 3, s. 60. 17 Najbardziej chyba przypomina Covenant udrczonych i niepewnych sensu swych czynw protagonistw Moorcocka, nawet oni jednak s przede wszystkim bohaterami dziaajcymi, w przeciwiestwie do Covenanta, ktry dziaania unika, s te zazwyczaj obdarzeni niezwyk odwag oraz jeli nawet nie si fizyczn to przynajmniej wybitnymi wojennymi umiejtnociami (vide Elryk, Corum).
96
Bohaterem i gupcem, Potny i bezradny... I jednym sowem prawdy lub zdrady Ocali albo zgubi ziemi, Poniewa jest szalony i namitny, Zagubiony i odnaleziony18.
Widzimy wic znaczc odmienno w stosunku do Tolkiena; wydaje si te, e kontrast pomidzy postaci gwnego protagonisty a pozostaymi postaciami jak rwnie wiatem, w ktrym przyszo mu dziaa stanowi jedn z podstawowych zasad konstrukcyjnych tekstu Donaldsona. Tak samo natomiast jak Wadca Piercieni, s Kroniki Thomasa Covenan ta dzieem wielotomowym i wielowtkowym. Za taki wanie ksztat struktury fantasy epickiej odpowiada zreszt chyba przede wszystkim wspominany przez nas ju wielokrotnie podwjny motyw quest oraz wojny. Stanowi on pretekst do wprowadzenia i szczegowego opisania duej liczby postaci, miejsc i wydarze, stanowicych to choby i bardzo odlege dla misji gwnego bohatera. O ile bowiem zarwno w dyskutowanych uprzednio dzieach fantasy bohaterskiej, jak te w tekstach Ursuli Le Guin, Andre Norton czy Tanith Lee, opartych na motywie inicjacji, dojrzewania i przemiany duchowej, narracja niemal wycznie koncentruje si na losach protagonisty, o tyle w powieciach Tolkiena, Donaldsona oraz innych autorw fantasy epickiej mamy do czynienia z postpujcym rozbiciem akcji na wiele rwnolegle prowadzonych wtkw oraz z regularnymi zmianami bohatera prowadzcego19.
18 And
he who wields white, wild magic gold is a paradox for everything and nothing, hero and fool, potent, helpless and with the one world of truth or treachery, he will save or damn the Earth because he is mad and sane, cold and passionate, lost and found (Stephen R. Donaldson, dz. cyt., s. 61; wydanie polskie, s. 79). 19 W pniejszych dzieach fantasy epickiej mamy do czynienia z coraz wiksz iloci
97
Tak wic, cho w pierwszym tomie Kronik... akcja koncentruje si wycznie na poczynaniach Covenanta, w drugim ulega ona rozszczepieniu na histori wyprawy Covenanta i Elenyego oraz na opis kampanii wojsk Revelstone pod wodz Hilea Troya (bohaterami prowadzcymi staj si odpowiednio Covenant i Troy). W tomie trzecim z kolei, jak pamitamy, ostateczny quest Covenanta relacjonowany jest na zmian z obron twierdzy Revelstone przez Mhorama. Bardzo przypomina to sytuacj we Wadcy Piercieni, gdzie w drugim tomie akcja rwnie ulegaa rozbiciu w zwizku z rozpadniciem si Druyny Piercienia, w trzecim za uwaga narratora bya do rwnomiernie dzielona pomidzy wtek misji Froda i Sama oraz wtek wojenny20. W przeciwiestwie do Wadcy Piercieni, Kroniki Thomasa Covenanta nie zostay natomiast obudowane specjalnymi aneksami; jedyny dodabohaterw pierwszoplanowych. Nierzadko te narracja prowadzona jest z punktu widzenia postaci drugoplanowych czy wrcz epizodycznych, rwnie bdcych jednak aktorami toczcej si walki pomidzy Dobrem i Zem. 20 W pniejszych dzieach fantasy epickiej struktura akcji staje si coraz bardziej skomplikowana. Przyjrzyjmy si kilku reprezentatywnym pod tym wzgldem tekstom z lat 80. oraz 90. W Memory, Sorrow and Thorn akcja ulega jeszcze wikszemu rozdrobnieniu. W tomie drugim, Stone of Farewell, zasadniczo koncentruje si ona naprzemiennie na opisie poczyna wdrujcych niezalenie od siebie bohaterw, a wic przede wszystkim: (1) Simona, (2) po rozdzieleniu z tym pierwszym Binabika, ktremu towarzyszy Sludig, (3) Miramiel oraz (4) ksicia Joshuy i jego grupy. Z o wiele mniejsz regularnoci opisywane s losy postaci drugoplanowych (Eolair, Tiamak, Maegwin) bd te postaci jednoznacznie negatywnych (Krl Elias, Guthwulf), co zreszt nigdy nie zdarza si w powieciach Tolkiena i Donaldsona. Tendencje te pogbi si w The Wheel of Time Roberta Jordana. Pierwotna grupa pierwszoplanowych bohaterw, ktra wyrusza w pierwszym tomie The Eye of The World z wioski Dwie Rzeki, obejmuje nie tylko Smoka Odrodzonego, Randa Al-Thora i dwch jego najbliszych towarzyszy, Perrina i Mata, ale rwnie przysze postacie As Sedai, Nynaeve oraz Egwene, a take czarodziejk Moraine i jej stranika Lana. Odtd poprzez wszystkie kolejne 9 tomw drogi tych postaci na przemian bd si schodzi i rozchodzi, a wraz z nimi podajca ich ladami narracja. Co wicej, grupa pierwszoplanowych bohaterw bdzie sukcesywnie poszerzana o coraz to nowe postacie (Elayne, Faile, Aviendha), za wok nich pojawi si ogromna ilo postaci drugo- i trzecioplanowych, ktrych losy rwnie co jaki czas bd mniej lub bardziej regularnie opisywane. Do tego wszystkiego dojd postacie epizodyczne, lub takie, ktre pojawiaj si zaledwie w jednej czy dwch scenach ale w scenach tych to oni wanie przejm rol bohaterw prowadzcych. Aby wykaza, jak bardzo komplikuje si tutaj struktura tekstu w porwnaniu do dzie Tolkiena czy Donaldsona, skonstatujmy, i w trakcie trwania sagi przez jaki czas akcja poda bdzie za kadym z trzynastu Przekltych, najpotniejszych sug Saitana. Wyobramy sobie, dla porwnania, i we Wadcy Piercieni regularnie ledzone byyby poczynania kadego z dziewiciu Nazguli z osobna!
98
tek stanowi doczona na pocztku kadego tomu mapa Krainy oraz na kocu glosariusz wystpujcych w tekcie miejsc, rzeczy oraz postaci21. Na koniec wypada wspomnie, i w dalszym cigu wyranie zaznaczona jest w Kronikach..., podobnie jak u Tolkiena, stylizacja jzyka. czy te Donaldsona z Tolkienem ogromna ilo fragmentw opisowych, koncentrujcych si na pochwyceniu atmosfery miejsca, chwili czy te stanu psychiki bohatera22. Wydany w latach 19821984 piciotomowy The Belgariad Davida Eddingsa (Pawn of Prophecy, Queen of Sorcery, Magicians Gambit, Castle of Wizardry oraz Enchanters End Game)23 rwnie zawiera w sobie wszystkie najwaniejsze cechy fantasy epickiej, ktre omwilimy na przykadzie twrczoci Tolkiena i Donaldsona. Jednake cechy te uzupenione tutaj zostay dodatkowo o elementy dotychczas typowe raczej dla fanta sy bohaterskiej, czy te dla takich autorw jak Norton i Le Guin. Akcja Belgariady, podobnie jak akcja dyskutowanych wczeniej w ramach niniejszego rozdziau dzie, rozgrywa si w cakowicie egzomimetycznym wiecie, o wasnej mitologii, historii oraz geografii. W wiat ten szczegowo wprowadzeni zostajemy ju od samego pocztku. Waciwy tekst pierwszego tomu Belgariady, Pawn of Prophesy, poprzedzony jest bowiem prologiem opisujcym stworzenie wiata oraz na pozr jedynie mityczne wydarzenia z czasw wojny bogw, ktre bd miay jednak istotny wpyw na przebieg akcji w powieci.
21 Te dwa wanie atrybuty mapa i glosariusz, stan si wyrniajcymi elementami fantasy epickiej, obecnymi niemal we wszystkich pniejszych dzieach. Stanowi to chyba jednak w wikszym stopniu konwencj wydawnicz nili literack i wynika z troski, aby czytelnik nie pogubi si w historycznych, geograficznych i politycznych zawiociach prezentowanego modelu wiata, jak rwnie w powodzi nazw wasnych. 22 W fantasy bohaterskiej z kolei mielimy do czynienia z wyran przewag dialogw oraz opisw akcji. 23 The Belgariad doczeka si kontynuacji w postaci rwnie piciotomowego The Mal loreon (Guardians of the West, 1987; King of the Murgos, 1988; Demon Lord of Karanda, 1988; Sorceress of Darshiva, 1989 oraz The Seeress of Kell, 1991). Jeszcze pniej z kolei, we wspautorstwie ze swoj on, Leigh, Eddings opublikowa Belgarath the Sorcerer (1992) i Pol gara the Sorceress (1996). Ksiki te stanowi typowy prequel do Belgariady i Malloreornu, a wic opowiadaj o przygodach niektrych spord bohaterw (w tym przypadku czarodzieja Belgaratha i jego crki Polgary), jakie miay miejsce przed wydarzeniami z gwnego cyklu.
99
Prolog dostarcza te podstawowych informacji dotyczcych geografii opisywanego wiata oraz zamieszkujcych go ludw. Podobne prologi znalazy si rwnie na pocztku pozostaych czterech tomw Belgariady. Stanowi one fragmenty lub adaptacje staroytnych ksig oraz proroctw, do ktrych czsto odnosz si bohaterowie powieci wewntrz tekstu waciwego, i opowiadaj o wydarzeniach mitycznych bd historycznych, poprzedzajcych waciw akcj i mniej lub bardziej z ni powizanych. Przykadowo, peny tytu prologu w tomie trzecim, Magicians Gambit, brzmi: Prolog, Bdcy opowieci o tym, jak Gorim szuka Boga dla swego Ludu i jak odnalaz Ula na witej Grze Prolgu na podstawie Ksigi Ulgo i innych fragmentw24. Powysze teksty, czsto zawierajce informacje niekompletne, niespjne, bd te nawet ze sob sprzeczne, funkcjonuj na zblionej zasadzie, jak dodatki we Wadcy Piercieni, uprawdopodobniajc prezentowany model wiata i czynic go bardziej szczegowym25. Podobnie jak w przypadku Wadcy Piercieni oraz Kronik Thomasa Co venanta, mocno zaznaczony zosta w tekcie motyw wiata przed przeomem. Tu zagroony jest on powrotem zego boga Toraka i prb przejcia przez niego wadzy nad caoci stworzenia. Mniej ni w przypadku Tolkiena oraz Donaldsona, czy te nawet u Le Guin podkrelony zosta natomiast dualizm. Cho bowiem ostateczna walka w powieci dokona si pomidzy dwoma przeznaczeniami, z ktrych jedno reprezentuje wiato, drugie za mrok, to w samym tekcie stosunkowo niewiele zawarto antynomii charakterystycznych dla powyszych autorw. Dualizm ten osabiony zosta ju u samych mitologicznych fundamentw prezentowanego modelu. W wiecie Belgariady panuje bowiem politeizm. Zemu bogowi Torakowi przeciwstawieni s przede wszyst24 Prologue, Being an Account of how Gorim sought a God for his People and of how he found UL upon the sacred mountain of Prolgu based upon The Book of Ulgo and other fragments (David Eddings, Book Three of The Belgariad, Magicians Gambit, New York: Ballantine Books 1983, s. 1. Tekst polski w przekadzie Piotra W. Cholewy za wydaniem: David Eddings, Gambit Magw, III tom Belgariady, Warszawa: Amber 1994, s. 9). 25 Warto tu zauway, e niektre z tych rdowych materiaw zostay pniej szczegowo opracowane i wydane w tomie The Rivan Codex. Ancient Texts of the Belgariad and the Malloreon (Kodeks Rivaski. Staroytne teksty Belgariady i Malloreonu). Dzieo to po czci stanowi poradnik konstruowania wiatw fantasy, po czci za prb stworzenia wzorem Tolkiena egzomimetycznej historii i mitologii, w pewnym sensie analogiczn do Silmarillionu.
100
kim ojciec wszystkich bogw, Ul, oraz bg czarodziei, Aldur, ktrych w mniejszym lub wikszym stopniu wspomagaj rwnie i pozostali bogowie. Poszczeglnym bogom z kolei podporzdkowane zostaj okrelone rasy ludzkie, rwnie w rnym stopniu zaangaowane w toczc si wojn pomidzy dwoma przeznaczeniami. I tak sugami Toraka s podzieleni na pi narodw Angarakowie Grolimowie, Murgowie, Thulowie, Nadrakowie i Malloreanie. Z nich jednak tylko kasta kapanw, Grolimowie, suy zemu bogu naprawd wiernie. Z tych za wiadomi rzeczywistego celu walki s jedynie uczniowie Toraka Zedar i Ctuchik. Murgowie stanowi kast posusznych Grolimom wojownikw, podczas gdy Thulowie s tylko zastraszonymi niewolnikami. Natomiast ju cesarz Mallorei, Zakath, realizuje przede wszystkim wasne cele polityczne, za Nadrakowie w trakcie wojny zmieniaj stron. Podobne rozbicie panuje po stronie si wiatoci. Nie ma tu mowy o jednoznacznym podziale rl, tak charakterystycznym dla Wadcy Pier cieni czy Kronik Thomasa Covenanta. Naprawd zaangaowani w walk przeznacze s jedynie czarodzieje, uczniowie Aldura, Belgarath i Polgara oraz Garion i jego towarzysze. Wiernymi sojusznikami w wojnie przeciwko Torakowi i jego Angarakom okazuj si te czczcy boga-niedwiedzia, Belara, Alornowie. Nawet ich gorliwo jednak wynika chyba w rwnym stopniu z dzy walki i odwiecznej nienawici do Angarakw, co z chci wypeniania Proroctwa. Inne narody Zachodu, tak jak chociaby Tolnedranie, dbaj gwnie o wasne interesy i przyczaj si do sojuszu niechtnie, za niektrzy jak Nyissanie w ogle pozostaj obojtni wzgldem toczcej si walki. Brak jest w Belgariadzie dbaoci o rozrnienie miejsc dobrych i zych, czy te o nasycenie ich opisu okrelon atmosfer. Zaobserwowa rwnie mona redukcj tak istotnych w twrczoci Tolkiena i Donaldsona wtkw ekologicznych natura nie odgrywa w Belgariadzie wikszej roli. Realizowan przez bohaterw wartoci staje si te nie tyle przywrcenie zachwianego adu, co wypenienie pradawnego proroctwa, przepowiadajcego rozstrzygnicie walki dwch przeznacze w ostatecznej konfrontacji pomidzy Dzieckiem wiata a Dzieckiem Ciemnoci. Przeznaczenie stanowi wic w tekcie Eddingsa si nadrzdn, nieustannie interweniujc w wydarzenia i determinujc dziaania bohaterw. To ono, na setki lat przed urodzeniem Gariona, postanowio o roli, jak ten odegra w walce o losy wiata, ono doprowadzio 101
do skompletowania jego druyny, wreszcie zadecydowao o szeregu innych, drobnych na pozr i zupenie przypadkowych wydarze, majcych jednak swoje okrelone miejsce w wielkim planie, takich chociaby, jak uratowanie Taiby z lochw Rak Goska i pniejsze skojarzenie jej z Relgiem, czy te odnalezienie Erionda przez Zedara Apostat. Jeli chodzi o przedstawienie porzdku spoecznego, to w Belga riadzie, podobnie jak w wikszoci dzie fantasy, przewaa ustrj feudalny. W zalenoci od opisywanej krainy pojawiaj si jednak rwnie i modele odmienne wymiemy spoeczestwo wolnych chopw i rzemielnikw, jakie stanowi Sendaria, Nyiss, gdzie panuje ustrj niewolniczy czy wreszcie prymitywne, plemienne wsplnoty Morindimw. Jest zarazem Belgariada jednym z nielicznych dzie fantasy, w ktrym bohaterowie zastanawiaj si nad zasadnoci i sprawiedliwoci panujcego porzdku spoecznego, a nawet otwarcie kwestionuj go, jak na przykad na pocztku drugiego tomu, The Queen of Sor cery, gdy Garion wspczuje losowi arendzkich wieniakw, bezlitonie wykorzystywanych przez swych panw, czy te przy kocu tego tomu, gdy prbuje ratowa nyissaskiego niewolnika. Mimo to, ani on, ani jego towarzysze nie podejmuj adnych dziaa, by porzdek w zmieni, uznajc, e kwestie spoeczne maj drugorzdne znaczenie wobec toczonej przez nich walki z Torakiem, na ktrej musz si skoncentrowa. Mona jednak uzna, e w wiecie Belgariady porzdek spoeczny nie wynika bezporednio z owego wyszego porzdku naturalnego, porzdku wszechwiata, o zachowanie ktrego walcz pozytywni bohaterowie, tak jak to si dzieje w Kronikach Thomasa Covenanta czy Wad cy Piercieni26.
26 Kwestie porzdku spoecznego niezmiernie rzadko s poruszane w fantasy. Nawet jeli nie wydaje si on by nierozerwalnie zwizany z adem wszechwiata, to tak czy inaczej rozumie si niejako sam przez si i tak jak w tradycyjnym romansie rycerskim nie jest podawany w wtpliwo. Nigdy nie dochodzi te do jego zmiany. Interesujcy wyjtek stanowi tu The Sorcerers Ship Hannesa Boka z 1942 roku. Ksika ta opowiada o przygodach pochodzcego z rzeczywistoci mimetycznej Genea w wiecie zamieszkanym przez nard wojownikw Kof i nard cenicych wiedz Nanich, pomidzy ktrymi toczy si wojna. Gene zakochuje si w ksiniczce Nanich, Siwarze i w konflikcie opowiada si po ich stronie. Inwazja Kof na kraj Nanich nie koczy si w powieci, jak mona by si byo spodziewa, pokonaniem agresora i przywrceniem naturalnego porzdku. Zamiast tego, w wyniku skomplikowanego biegu wypadkw, zapocztkowanego interwencj si nadprzyrodzonych, dochodzi do obalenia dotychczasowego ustroju w obydwu pa-
102
Natomiast niemal na identycznej zasadzie, jak u Tolkiena oraz Donaldsona, powizane ze sob zostay motywy quest oraz wojny. Wida to wyranie zwaszcza w ostatnim tomie, Enchanters End Game, gdzie wtek kampanii armii Krlestw Zachodu pod dowdztwem CeNedry przeciwko hordom Angarakw prowadzony jest na przemian z wtkiem ostatniej wyprawy Gariona i Belgaratha, zmierzajcych na miejsce spotkania z Torakiem. Tak jak i w obu wymienionych wyej dzieach, to jednak nie dziaania militarne przesdz o losach wiata oraz wyniku konfrontacji pomidzy Dobrem i Zem. Mechanizm tej walki zostaje Garionowi szczegowo objaniony przez tajemniczy gos wewntrz jego umysu, bdcy w istocie gosem obdarzonego wasn wiadomoci Przeznaczenia:
Kto to jest Dzieci wiata? spyta Garion. Ty. Przynajmniej na razie. To si zmienia [...] Kim wic jest owo Dzieci Mroku, z ktrym mam si zmierzy? To Torak. Torak! Sdziem, e to oczywiste. Powiedziaem ci kiedy, e dwa moliwe przeznacze nia zmierzaj w kocu ku ostatecznej konfrontacji. Ty i Torak, Dzieci wiata i Dzici Mroku, stanowicie ucielenienie swych przeznacze [...] Chcesz powiedzie, e mam walczy z Torakiem. Sam? To musi si wydarzy, Belgarionie. Cay wszechwiat zmierza ku tej chwili. Jeli chcesz, moesz zebra armi, lecz twoje wojska, podobnie jak Toraka, nic tu nie znacz. Jak mwi Kodeks, wszystko zadecyduje si, kiedy w kocu spotkasz si z nim twarz w twarz. W ostatecznej rozgrywce staniecie samotnie naprzeciw siebie27.
stwach. Nowy ustrj pod wieloma wzgldami przypomina demokracj, gwni bohaterowie za, Gene i Siwara, nie mogc znale dla siebie miejsca w nowej rzeczywistoci, bez protestu zgadzaj si odej na wygnanie. 27 Who is the Child of Light? Garion asked. You are for the moment at least. It changes [...] Then whos this Child of Dark Im supposed to meet? Torak. Torak! I should have thought that would be obvious by now. I told you about the two possible destinies coming together finally. You and Torak the Child of Light and the Child of Dark embo dy these destinies [...] Are you trying to say that Im supposed to fight Torak? Alone? Its going to happen, Belgarion. The universe itself rushes toward it. You can gather an army if you want, but your army or Toraks wont mean anything. As the Codex says, everything will
103
Oprcz podwjnego motywu quest i wojny, charakterystycznego dla fantasy epickiej, istotny udzia w ksztatowaniu akcji ma motyw dojrzewania i inicjacji bohatera, sugerujcy pokrewiestwo z dzieami takich autorw jak Le Guin i Norton. Jest on tutaj zwizany przede wszystkim z osob gwnego protagonisty, Gariona. Na pocztku powieci Garion przedstawiony jest jako zwyky wiejski chopiec, yjcy na farmie Faldora. Niezwyke wydarzenia, w jakie wbrew swej woli zostaje wcignity, szybko jednak uwiadamiaj mu niezwyko wasnego przeznaczenia. W istocie Garion okazuje si spadkobierc Krlw Rivy oraz dziedzicem magicznej mocy, krewnym legendarnych czarodziei Belgaratha i Polgary28. Do roli potnego czarodzieja i najwyszego wadcy, suwerena caego Zachodu, ktremu, zgodnie z przepowiedni, przyjdzie zmierzy si z samym Torakiem, musi jednak Garion dopiero dorosn. Belgariada jest wic rwnie kronik jego inicjacji i stopniowego wtajemniczenia we wasne, niezwyke przeznaczenie29. Z fantasy bohatersk z kolei cz Belgariad typowe dla tej postaci gatunku przygodowe motywy magii i miecza, takie jak ustawiczne magiczne pojedynki, bitwy i potyczki z przewaajcym przeciwnikiem, ucieczki z pilnie strzeonych miejsc, czy te penetrowanie zowrogich wity i lochw. W czasie wszystkich tych niebezpiecznych przygd towarzysze Gariona bezustannie musz si wykazywa odwag, wojennymi umiejtnociami i przebiegoci. W sposb charakterystyczny dla fantasy bohaterskiej zostay te naszkicowane niektre z wystpujcych w powieci postaci na przykad
be decided when you finally meet him. In the end, youll face each other alone (David Eddings, Book Four of the Belgariad, Castle of Wizardry, New York: Ballantine Books 1984, s. 234235. Tekst polski w przekadzie Pauliny Braiter za wydaniem: David Eddings, Wiea czarw, IV tom Belgariady, Warszawa: Amber 1995, s. 288289). 28 Do wyrane s tu paralele z Wadc Piercieni. Garion, podobnie jak Aragorn, okazuje si dziedzicem pradawnych wadcw (cho w przeciwiestwie do tego ostatniego nie zdaje sobie sprawy ze swego pochodzenia) i zgodnie z przepowiedni upomina si o tron Rivy. 29 Z podobnym motywem mamy rwnie do czynienia w Memory, Sorrow and Thorn. Dzieo to, rwnie oparte na podwjnym motywie wojny i quest, jest histori dorastania chopca kuchennego, Simona, ktry po przeyciu wielu niezwykych przygd i dokonaniu bohaterskich czynw zostaje podniesiony na kocu powieci do najwyszej godnoci krlewskiej. W tekcie Williamsa jednake mniej zaakcentowana zostaje rola przeznaczenia, a w kadym razie dziaa ono dyskretniej ni w Belgariadzie zmienne koleje losw Simona w rwnym stopniu zdaj si by dzieem przypadku i rozmaitych zbiegw okolicznoci.
104
opiekun Gariona, obdarzony potn si Barak. Z kolei posta Mandorallena nawizuje wprost do romansu rycerskiego w jego klasycznej formie. Ciekawie rozwizana zostaa w Belgariadzie kwestia stylizacji jzyka. Przewaajce partie powieci, zarwno dialogi jak i opisy, napisane zostay jzykiem wspczesnym. Stylizacja na mow dworsk pojawia si natomiast w kwiecistych wypowiedziach Mandorallena i innych rycerzy arendzkich30, a wspomniane wczeniej prologi do poszczeglnych tomw napisano archaicznym jzykiem, przywodzcym na myl styl biblijny bd te styl starych kronik historycznych. Zarwno The Belgariad, jak i jego kontynuacja The Malloreon (zasadniczo powielajca podstawowe elementy struktury pierwszego picioksigu) stanowi typowe teksty fantasy epickiej z lat 80., wkrtce po upowszechnieniu tej postaci gatunkowej. W latach 90. i pniej ulegnie ona jednak kolejnym modyfikacjom.
2.
Jedn z najatwiejszych do zaobserwowania zmian w strukturze fan tasy epickiej z lat dziewidziesitych jest coraz dalej posunita rozbudowa wtkw i, zwizane z tym bezporednio, zwikszanie si objtoci tekstw. Ewolucj t mona doskonale zilustrowa na przykadzie wspominanego ju przez nas kilkakrotnie, publikowanego sukcesywnie od roku 1990 The Wheel of Time Roberta Jordana31. Jak zauwaa Jacek Dukaj:
[...] wyrni mona w ewolucji Koa Czasu trzy etapy. Pierwsze trzy tomy to klasyczna modzieowa fantasy questowa bohaterowie przemierzaj wszystkie opisane na mapie krainy, od jednego magicznego artefaktu do drugiego, przy tym dorastajc, poznajc wiat i tajemnice magii i historii [...] Od tomu czwartego (Wschodzcego cienia) opowie zmienia charakter: przekroczony zosta prg wiedzy i potgi, poza ktrym dalsze wdrwki, uciecz-
30 Kontrast pomidzy mow Mandorallena a innych bohaterw stanowi zreszt jedno
ze rde komizmu w powieci. 31 The Eye of the World, 1990; The Great Hunt, 1990; The Dragon Reborn, 1991; The Sha dow Rising, 1992; The Fires of Heaven, 1993; The Lord of Chaos, 1994; A Crown of Swords, 1996; The Path of Daggers, 1998; Winters Heart, 2000 oraz Crossroads of Twilight, 2003.
105
ki i pocigi nie maj sensu. Odtd po mapie przemieszczaj si cae armie, zdobywa si miasta i pastwa, a wszystkie intrygi i przygody posiadaj kontekst polityczny, pionki w tej rozgrywce stanowi nie pojedynczy ludzie, lecz narody [...]. Do trzeciej fazy cyklu zaliczy wypada ostatnie tomy, w ktrych rozcieczenie fabularne osiga poziom brazylijskiej telenoweli i najwicej miejsca powica Jordan opisom ktni, knowa i sercowych uniesie drugoplanowych postaci kobiecych, ktrych przybywa z tomu na tom w postpie geometrycznym32.
Oczywicie taka a nie inna ewolucja dziea w znacznej mierze uwarunkowana jest mechanizmami kulturowymi, cilej za biorc rynkowymi33. Zarazem jednak moemy zaobserwowa u Jordana narastanie pewnych charakterystycznych tendencji, ktre pojawi si rwnie u innych autorw i zostan nastpnie przez nich rozwinite. Przede wszystkim wida wyrane przesunicie, jeli chodzi o motywy ksztatujce akcj. Nadal wystpuje w The Wheel of Time, co prawda, motyw walki Dobra ze Zem na skal kosmiczn, powizany z motywem quest, w dalszych tomach jednak nad motywem tym zaczynaj dominowa rnego rodzaju wtki o charakterze politycznym lub obyczajowym34. Dualistyczna wizja wiata przedstawionego ustpuje stopniowo prbie skonstruowania rzeczywistoci bardziej skomplikowanej i rnorodnej pod wzgldem politycznym, narodowociowym i kulturowym. Jednym z gwnych tematw powieci staje si te
[...] refleksj[a] nad Histori oraz spos[obami] manipulowania ni. Tytu cyklu, Koo Czasu, bezporednio opisuje ontologi tego wiata: losy ludzkie to pojedyncze nici w wielkim splocie Historii, tkanym przez Koo Czasu, obracajce si w powtarzajcych si cyklach Wiekw. Mieszkacy tego wiata s wia-
Dukaj, Historia i magia, Nowa Fantastyka 2003, nr 3, s. 72. tame. Por. A. Sapkowski, Pirg albo..., s. 68. Por. A. Zgorzelski, Od noweli do cyklu powieciowego, s. 162163. Wrd krytykw zajmujcych si gatunkiem panuje generalnie konsensus, i tworzenie przez wspczesnych autorw gatunku wielotomowych powieci, czy te wielotomowych cykli fantasy jest najczciej spowodowane chci dalszego eksploatowania sprawdzonych ju (i cieszcych si odpowiednim powodzeniem wrd czytelnikw) wtkw, postaci i wiatw. Kolejny tom sagi fantasy jest wic traktowany przede wszystkim jako swoisty towar adresowany do okrelonej grupy odbiorcw, czemu towarzysz zazwyczaj odpowiednie dziaania marketingowe. Mielibymy wic do czynienia z bardzo wyran dominacj mechanizmw cywilizacyjnych nad artystycznymi we wspczesnej literaturze popularnej. 34 Zob. przypis 15 niniejszego rozdziau.
33 Zob.
32 Jacek
106
domi Historii, jako jeszcze jednej siy natury, obok pogody czy magii walcz z ni, steruj ni (niektrzy s na przykad tzw. taveren, wok ktrych splataj si losy innych ludzi), niszcz j (stosowna manipulacja Moc pozwala na spalenie poszczeglnych wtkw Historii, nawet pod prd czasu), podruj wskro niej [...] prbuj j oszuka [...]35.
Zainteresowanie Histori, za cilej rzecz biorc, tematyk historiozoficzn36 czy teksty Jordana z pniejszymi nieco dzieami Georga R.R. Martina A Song of Ice and Fire (A Game of Thrones, 1997; A Clash of Kings, 2000; A Storm of Swords, 2003; A Feast of Crows, 2004; kolejne tomy w przygotowaniu) oraz Stevena Eriksona The Malazan Book of the Fallen (Gardens of the Moon, 2000; Deadhouse Gates, 2001; Memories of Ice, 2003; The House of Chains, 2003; cao wstpnie zaplanowano na dziesi tomw). Dziea Martina i Eriksona to [...] pene rozmachu, wielowtkowe opowieci o gbokim oddechu historii, rozpisane na dziesitki, setki postaci, ujmujce w dramatyczne fabuy losy caych narodw, krain [...]37. Na szczegln uwag zasuguje tu zwaszcza wiat wykreowany przez Eriksona, ktry
35 Jacek Dukaj, dz. cyt., s. 72. Zdaniem P Kuncewicza, ju Wadca Piercieni by [...] . przede wszystkim ksik o historii, o presji historii na rzeczywisto (P Kuncewicz, . Tolkien czyli wiat, s. 137; por. A. Zgorzelski, Konwencje..., s. 61). Oczywicie, mamy tu do czynienia z dwoma bardzo odmiennymi sposobami potraktowania powyszej tematyki. Tekst Tolkiena to bardziej chyba, jak zauwaa A. Zgorzelski, liryczna powie o przemijaniu; warto te zauway, e Historia jest podporzdkowana tutaj pewnemu Celowi, Przeznaczeniu, jest sfer, w ktrej objawia si dziaanie Opatrznoci. Z kolei w powieciach fantasy z koca dwudziestego wieku odbija si raczej [...] zimne, obojtne, amoralne okruciestwo Historii (J. Dukaj, dz. cyt., s. 71). Historia ukazana jest tutaj jako wszechpotny, cho chaotyczny ywio, igrajcy losami zarwno poszczeglnych jednostek, jak i caych narodw. 36 Naleaoby rwnie chyba dokona wyranego rozgraniczenia pomidzy rnego rodzaju fantasy historyczn, czy te raczej quasi-historyczn, omawian w ramach niniejszego rozdziau, a tak zwanymi alternative world histories (historiami wiata alternatywnego) nalecymi raczej do sfery SF (speculative fiction). Spord najbardziej znanych tekstw tej drugiej grupy wymiemy The Man in the High Castle (1962) Philipa K. Dicka oraz Alteration (1976) Kingsleya Amisa. Wszdzie tutaj podstawowym zaoeniem lecym u podstaw kreacji wiata przedstawionego jest racjonalna spekulacja na temat potencjalnych nastpstw okrelonego wydarzenia historycznego innymi sowy co by byo gdyby. I tak, na przykad, w powieci Dicka takim zaoeniem wstpnym jest wygranie przez pastwa Osi II wojny wiatowej, natomiast w powieci Amisa klska reformacji w Europie. 37 Jacek Dukaj, dz. cyt., s. 71. Dukaj sugeruje nawet, i w rzeczywistoci mamy tu do czynienia [...] z powieciami historycznymi, jeno oderwanymi od konkretnego miejsca
107
[...] oferuje [...] cigo Historii na przestrzeni nawet nie stuleci i tysicleci, lecz setek tysicy lat. Erikson jest z wyksztacenia antropologiem i archeologiem i snuje swoj opowie w skali antropologicznej wanie, tzn. z kontekstem i przez odniesienie do wydarze nie tylko e sprzed czasw dzisiejszych krlestw, map, jzykw, religii, ale sprzed epoki ludzi, z ciemnej przeszoci, gdy inne rasy zamieszkiway wiat, a on inny posiada ksztat. Czasami natkn si mona na pozostaoci po nich: dziwne ciaa zamroone w milionletnim lodzie, echa zapomnianych tragedii zakodowane w najstarszych obyczajach, ruiny ruin38.
Zarwno w przypadku tekstw Martina, jak i Eriksona nie wystpuje ju waciwie motyw walki Dobra ze Zem na skal kosmiczn, ktry do tej pory w znaczcym stopniu organizowa struktur fantasy epickiej (vide Tolkien, Donaldson, Eddings, Williams, Jordan). U Martina motyw ten zosta po prostu zastpiony przez motywy konwencjonalnej walki politycznej i militarnej w obrbie Siedmiu Krlestw, opisy spiskw i wojen, w ktrych uczestnicz bohaterowie powieci. W przypadku The Malazan Book of the Fallen (Malazaska Ksiga Polegych) z kolei, zamiast typowego dla fantasy epickiej dualizmu, mamy do czynienia z caym panteonem bytw stojcych w ontologicznej hierarchii wyej ni ludzie czy inne rasy miertelne z bogami, ascendentami, mocami reprezentujcymi okrelone Groty (Warrens), cieki (Paths) czy te Domy (Houses)39. Wszystkie te siy, realizujc swoje wasne, czsto ukryte cele, pozostaj w stanie chwiejnej rwnowagi, walczc ze sob, zawierajc sojusze bd te po prostu zachowujc wzgldem siebie neutralno. Razem tworz spjny ontologiczny system w prezentowanym przez Eriksona modelu wiata40. Wojna, czy te raczej wojny stanowi u Eriksona podstawowy motyw ksztatujcy akcj. Tak wic pierwszy tom, Gardens of the Moon (Ogrody
i czasu przez powierzchowne operacje zamiany nazw, detali scenograficznych i geograficznych, itp. (tame, s. 71). 38 Tame, s. 72. 39 Co ciekawe, cho hierarchia jest cile okrelona, to granice pomidzy poszczeglnymi poziomami egzystencji s do pynne. Zwyky miertelnik moe na przykad, w pewnych okrelonych warunkach, dokona ascendencji lub te sta si awatarem ktrego z Domw, nastpnie za nawet osign swoistego rodzaju bosko. 40 Tak wic wszelakiego rodzaju byty boskie lub niemal boskie nie stoj ponad wiatem, jak na przykad w inspirowanych religi chrzecijask tekstach Tolkiena (patrz Silmarillion), lecz raczej stanowi jego integraln cz, podlegajc jego prawom i ograniczeniom.
108
ksiyca), jest zasadniczo opisem malazaskiej kampanii na kontynencie Genabackis, drugi, Deadhouse Gates (Bramy Domu Umarych) antymalazaskiego powstania w Siedmiu Miastach. Jak ju jednak zaznaczylimy, wszystkie te wojny nie s odzwierciedleniem wielkiej walki pomidzy Dobrem i Zem (jak byo jeszcze u Jordana), co wicej, w czci przypadkw niemoliwe nawet staje si jednoznaczne wskazanie dobrej i zej strony konfliktu, narrator bowiem stara si prezentowa racje obydwu stron i dzieli pomidzy nie swoj sympati41. Kolejn istotn zmian w tekstach Martina i Eriksona jest sposb prowadzenia bohaterw. W A Song of Ice and Fire zwraca uwag, podobnie jak we wczeniejszych tekstach Jordana, mnogo bohaterw prowadzcych. Co wicej, pierwszoplanowi bohaterowie pozytywni czsto przegrywaj i gin, na dobre schodzc z powieciowej sceny rzecz zupenie nie do pomylenia u Tolkiena czy Eddingsa42. W The Malazan Book of the Fallen natomiast trudno waciwie mwi o bohaterach jednoznacznie pozytywnych czy te negatywnych. Wszystkie postacie maj swoje cele i swoje racje, nios ze sob baga dobrych i zych uczynkw. Czsto te z tak sam uwag i sympa-
41 Tak jest zwaszcza w tomie pierwszym, gdzie wskutek odpowiednio poprowadzonej narracji czytelnik wcignity zostaje niejako w kibicowanie obydwu stronom naraz. Przy kocu tomu Malazaczycy pod wodz Dujeka Jednorkiego zawieraj zreszt rozejm ze swoimi dotychczasowymi przeciwnikami Anomanderem Rake, Tiste Andii oraz Calladanem Broodem. Wszyscy oni stan si sojusznikami, a nastpnie towarzyszami broni, gdy w tomie trzecim, Memories of Ice, przyjdzie im si razem zmierzy z okrutnymi, fanatycznymi i dcymi do totalnej destrukcji hordami Pannioskiego Proroka. Dopiero tutaj, podobnie jak w tradycyjnej fantasy epickiej, nie mamy problemw z okreleniem dobrej i zej strony konfliktu. 42 W znacznej mierze wynika to ze zmian, ktre omwilimy wczeniej. W Wadcy piercieni czy Belgariadzie gwni protagonici (Frodo, Aragon, Garion) byli wybracami ponadwiatowych si Dobra, a ich dziaania suyy wypenieniu pewnego nadrzdnego Przeznaczenia. U Martina czy Eriksona, gdzie wszystkim rzdzi przypadek oraz ze swej natury chaotyczna i nieprzewidywalna Historia, bohaterowie nie podlegaj adnej szczeglnej ochronie. Por. J. Dukaj, dz. cyt., s. 71: Martin do tego stopnia wyzwoli si tu z gatunkowych (i w ogle literackich) konwencji fabularnych, e wielu czytelnikw uwaa, i autor specjalnie robi im na zo, wyrzynajc pozytywnych bohaterw i pozwalajc triumfowa zym [...]. Historia nie ma sumienia, Historia nie zwaa na dobre uczynki i czyste dusze, ani zreszt na bagae grzechu, bo li te triumfuj nie dlatego, e s li, lecz poniewa akurat okazali si sprytniejsi i/lub sprzyjay im okolicznoci. Wydaje si, i w takim sposobie traktowania bohaterw wspczesna fantasy coraz bardziej oddala si od konwencji bani czy romansu rycerskiego, a przyblia w stron, na przykad, wspczesnej mimetycznej prozy wojennej.
109
ti traktowane s postacie walczce po przeciwnych stronach barykady. Co istotne, nie ma te tutaj protagonistw czy te gwnych bohaterw w sensie takim, jak w dotychczasowej fantasy. Tekst koncentruje si, co prawda, na opowiadaniu losw pewnej grupy postaci, regularnie powracajcych w narracji, lecz grupa ta zmienia si z tomu na tom, co wicej podzia pomidzy bohaterami pierwszo-, drugo- czy trzecioplanowymi jest do pynny (rozrnienie takie mona przeprowadzi chyba tylko ze wzgldu na czstotliwo pojawiania si danej postaci w tekcie, czy te ze wzgldu na jej wpyw na przebieg akcji). I tak w pierwszym tomie, Gardens of the Moon, rozgrywajcym si na kontynencie Genabackis, w trakcie podboju jego pnocnej czci przez Armi Imperium Malazaskiego, gwnym bohaterem prowadzcym wydaje si by pocztkowo kapitan Ganoes Paran, wkrtce jednak okazuje si, e z niemal rwn czstotliwoci relacjonowane s losy modego zodzieja z Pale, Crocusa, wybranych onierzy z oddziau Podpalaczy Mostw (Bridgeburners) Sjeczki, Kalama, Szybkiego Bena, Apsalar i innych, czy te wreszcie bywalcw Gospody pod Feniksem. Nieco rzadziej, lecz rwnie w miar regularnie pojawiaj si dowdcy i magowie Armii Malazaskiej na Genabackis (Dujek Jednorki, czarodziejka Tattersail, przyboczna Lorn) oraz ich przeciwnicy (Anomander Rake i jego podwadni, Tiste Andii, przedstawiciele koterii Torrud z Pale). W Bramach Domu Umarych akcja przenosi si na kontynent Siedmiu Miast. Z bohaterw poznanych w tomie pierwszym wystpuj tu waciwie jedynie Kalam, Crocus i Apsalar, ktrzy pod koniec poprzedniego tomu wyruszyli statkiem ku Imperium Malazaskiemu. Miejsce Ganoesa Parana zajmuje jego siostra Felisin, dochodzi te caa plejada nowych postaci Icarium i Mappo, Minala, itp. W centrum uwagi narratora znajd si jednak przede wszystkim uczestnicy Sznura Psw (Chain of Dogs), czyli marszu Imperialnej Sidmej Armii, osaniajcej ucieczk malazaskich uchodcw z Siedmiu Miast, a wic historyk Duiker (przewanie penicy jednoczenie rol bohatera prowadzcego we fragmentach powiconych Sznurowi Psw), bohaterski wdz Coltaine, jego oficerowie, magowie i onierze. W przypadku obydwu tomw zasadne wrcz jest mwienie o bohaterze zbiorowym w Gar dens of the Moon stanowi go onierze Armii Malazaskiej na Genabackis (ze szczeglnym uwzgldnieniem Podpalaczy Mostw), w Bra mach Domu Umarych natomiast uczestnicy Sznura Psw. 110
Wybr i sposb prowadzenia bohaterw podporzdkowany zosta tutaj przede wszystkim, jak si zdaje, chci moliwie dokadnego i wielopaszczyznowego zaprezentowania okrelonych wydarze o charakterze historycznym. Potwierdza to rwnie nasz wczeniejsz tez o historii jako gwnej dominancie struktury powieci. Dziea Jordana, Martina a zwaszcza Eriksona obrazuj interesujc tendencj ewolucyjn w obrbie fantasy epickiej. Wobec wieoci analizowanego materiau zapewne za wczenie jeszcze na formuowanie wnioskw, ale by moe mamy tutaj do czynienia z powstawaniem kolejnej postaci gatunkowej fantasy swoistej epickiej powieci-rzeki. Gwnymi jej cechami byyby przede wszystkim: 1. Przyjmowanie postaci powieci wielotomowej i wielowtkowej, o strukturze znacznie bardziej rozbudowanej ni w przypadku typowej fantasy epickiej oraz zazwyczaj bardziej otwartej. 2. Nakrelenie niezwykle szerokiej panoramy okrelonych wydarze historycznych (wojny, walka polityczna, przemiany spoeczne) rozgrywajcych si w wiecie przedstawionym utworu oraz pooenie nacisku na tematyk historiozoficzn43. 3. Ograniczenie roli tradycyjnie rozumianego protagonisty (lub nawet jego cakowite zniknicie z tekstu) przy jednoczesnym zwikszeniu
43 By moe warto byoby pokusi si tu o prb porwnania epickiej powieci-rzeki fantasy z gatunkiem rozpoznanym przez Witolda Ostrowskiego jako imaginary history, czyli fikcyjna historia przyszoci (tene, Imaginary History, Zagadnienia Rodzajw Literackich 1960, t. III, z. 2(5) s. 2742; por. A. Zgorzelski, Fantastyka, s. 115 116), ktrej sztandarowe przykady stanowi Last and First Men Olafa Stapledona (1930) oraz The Shape of Things to Come H.G. Wellsa (1933). Pewne podobiestwa uwidaczniaj si w prbie przedstawiania (czy te przynajmniej zasygnalizowania) etapw historii o niezwykle czasem rozlegych perspektywach czasowo-przestrzennych (A. Zgorzelski, Fantastyka, s. 115). Mielibymy tutaj na myli zwaszcza napisane ze szczeglnym rozmachem dzieo Eriksona. Niemniej jednak oba te gatunki dziel podstawowe rnice. Fikcyjna historia przyszoci bowiem w przeciwiestwie do dyskutowanych przez nas w tekcie gwnym dzie epickiej powieci-rzeki fantasy nie operuje w zasadzie postaciami indywidualnymi, dy do prawie cakowitego wyeliminowania fabuy, za jej jzyk [] stylizowany jest [] na wzr obiektywnego, rzeczowego jzyka traktatu historycznego (tame, s. 115). Ponadto, o ile fikcyjna historia ekstrapoluje w swych zaoeniach przyszo rzeczywistoci mimetycznej, ktra z reguy stanowi tutaj punkt wyjcia, o tyle epicka powie-rzeka fantasy prbuje zazwyczaj w trakcie trwania rozgrywajcej si w okrelonej teraniejszoci akcji utworu rekonstruowa przeszo egzomimetycznego modelu wiata przedstawionego.
111
si liczby opisywanych postaci; pojawienie si bohatera zbiorowego. 4. Rezygnacja z dualistycznej wizji wiata przedstawionego, jak rwnie z prezentacji walki Dobra ze Zem na skal kosmiczn na rzecz przedstawienia skomplikowanej mozaiki rnego rodzaju si ksztatujcych losy wiata przedstawionego. 5. Stopniowe zanikanie elementw zwizanych z tradycj mitu, romansu rycerskiego i eposu bohaterskiego oraz pojawianie si elementw wiadczcych o pokrewiestwie ze wspczesn mimetyczn powieci historyczn i wojenn. W tym miejscu wypada rwnie chyba przynajmniej pobienie omwi nieco odmienne prby ksztatowania fantasy historycznej. Mamy tu na myli teksty, w ktrych modele wiatw zainspirowane zostay okrelon epok historyczn oraz lokalizacj geograficzn, czy te zbiorem legend i mitw cile z nimi zwizanych. Wymiemy tu, dla przykadu, cykle Lloyda Alexandra Chronicles of Prydain (The Book of Three, 1964; The Black Cauldron, 1969; The Castle of Llyr, 1966; Taran Wanderer, 1967; The High King, 1968), jak rwnie Katherine Kurtz Chronicles of Deryni (Deryni Rising, 1970; Deryni Check mate, 1972; High Deryni, 1973) oraz Chronicles of Camber (Camber of Culdi, 1976; Saint Camber, 1978; Camber the Heretic, 1981), bazujce na legendach (i nazwach) walijskich oraz powie Nancy Kress The Golden Grove z 1986 r., wykorzystujc w kreacji wiata mitologi greck. Zaznaczy trzeba, i cho teksty powysze nawizuj w mniej lub bardziej zawoalowany sposb do okrelonej rzeczywistoci historyczno-geograficzno-kulturowej, to jednoczenie widoczne jest te denie do stworzenia modelu wiata o charakterze egzomimetycznym44. O przynalenoci powyszych tekstw do konwencji fantasy wiadczy rwnie oprcz powyszego denia obecno charakterystycznych
44 Rwnowaga pomidzy tymi dwoma przeciwstawnymi tendencjami jest utrzymywana w rnych tekstach w rny sposb. Cho w cyklach Alexandra oraz Kurtz nie pada ani razu sowo Walia, uywa si tutaj wielu nazw wasnych i imion ewidentnie walijskich. Doczona do cykli Kurtz mapa Jedenastu Krlestw niezwykle przypomina map Walii, mimo to zarysy krajw nie s do koca identyczne. Powie Kress odwoujc si do mitologii greckiej oraz geografii rdziemnomorskiej, rwnie czyni to w sposb niebezporedni.
112
motyww i wtkw (quest, magia, motywy inicjacji i dorastania gwnego bohatera)45. Powysze tendencje krystalizuj si zwaszcza w twrczoci Guya Gavriela Kaya, autora, ktrego proza czsto jest okrelana przez krytykw jako fantasy historyczna. Najwaniejsze teksty Kaya to powieci Tigana (1990), A Song for Ar bonne (1994), Lions of AlRassan (1995), Sailing to Sarantium (1998) oraz Lord of Emperors (2000). wiaty przedstawione we wszystkich tych powieciach s cile i w bardzo wiadomy sposb modelowane i zainspirowane okrelonymi lokalizacjami geograficznymi oraz okresami historycznymi. Sam autor stwierdza nawet wprost:
Moj wielk fascynacj jest historia kultury. W przeszoci naszej cywilizacji odkrywam rzeczy, o ktrych naprawd chc pisa. Na przykad [...] Tigana rozgrywa si w renesansowych Woszech, A Song for Arbonne w redniowiecznej Prowansji46.
W Lions of AlRassan z kolei Kay nawizuje do XI-wiecznej Hiszpanii, w Sailing to Sarantium i Lord of Emperors do wczesnej historii Bizancjum47.
45 Tekstem na swj sposb unikatowym i szczeglnie trudnym do zaklasyfikowania jest The Golden Grove Nancy Kress. Przestrze akcji utworu ograniczona zostaje do jednej niewielkiej wyspy; nie wystpuj tu tak typowe dla fantasy motywy, jak walka Dobra ze Zem, quest i wdrwka protagonisty czy te inicjacja i dorastanie modego bohatera, brak te waciwie posugiwania si magi. W przeciwiestwie do innych autorw fanta sy historycznej (Kurtz, Alexander, Kay) czy te autorw epickiej powieci rzeki (Jordan, Martin, Erikson), Kress nie jest prawie w ogle zainteresowana wtkami walki politycznej czy choby prezentacj szerszej panoramy spoecznej. Zamiast tego tekst oferuje przede wszystkim niezwykle dokadne i wnikliwe studium psychologiczne gwnej bohaterki w czym zblia si chyba bardziej do wspczesnej powieci psychologicznej lub obyczajowej. Jak atwo zauway, The Golden Grove zosta prawie cakowicie oczyszczony z wikszoci konwencji charakteryzujcych ktrkolwiek z historycznych postaci fantasy. O przynalenoci powieci do tego gatunku wiadczyby wic chyba tylko egzomimetyczny charakter prezentowanego modelu wiata w poczeniu z niskim poziomem technologicznego rozwoju opisywanej spoecznoci. 46 Dominika Materska, Zmieniam utarte formuy. Wywiad z Guyem Gavrielem Kayem, Nowa Fantastyka 1998, nr 9, s. 68. 47 Zob. Agnieszka Sylwanowicz, Wywiad: Guy Gavriel Kay, Fenix 1998, nr 7, s. 120 128.
113
Praca nad kad powieci poprzedzona zostaje wnikliwymi studiami historycznymi oraz podrami. Mona odnie wraenie, i autor zafascynowany jest przede wszystkim powieci historyczn, egzomimetyczny sztafa ma za suy narzuceniu nieco innego sposobu odbioru tekstw, ni w przypadku klasycznej ksiki historycznej:
Fakt, e dana powie dzieje si w konkretnym miejscu i czasie, zmienia jej odbir gdybym napisa ksik o, powiedzmy, szasnastowiecznej Hiszpanii, ludzie uznaliby, e czytaj co, co odnosi si jedynie do tamtych realiw i tamtego miejsca, histori o ludziach sprzed wiekw. Jeli natomiast napisz fantasy osnut na wtkach i motywach zaczerpnitych z hiszpaskiego baroku, ksika moja nabiera wymiaru uniwersalnego, tak jak ba czy mit rozgrywa si zawsze i wszdzie, a jednoczenie za grami, za lasami i za siedmioma rzekami w przestrzeni wyobrani48.
Zaznaczy trzeba tutaj, i tworzone przez Kaya modele wiatw na poziomie tekstu zachowuj cile egzomimetyczny charakter (egzomimetyczna geografia, historia, nazwy wasne). Wraenie podobiestwa do okrelonych lokalizacji geograficznych czy epok historycznych powstaje dopiero w czytelniczym odbiorze (o ile pozwoli na to kompetencja historyczna i kulturowa czytelnika). Dodajmy te, i, w przeciwiestwie do wczeniejszych tekstw Alexandra, Kurtz oraz Kress, twrczo Kaya wykazuje wiele cech wsplnych z epick powieci-rzek (wielowtkowo, prba nakrelenia szerokiej panoramy spoecznej)49.
Materska, dz. cyt., s. 68. sam koniec wspomnijmy o jeszcze innej grupie rozmaitych i niejednorodnych tekstw, ktrych akcja otwarcie umieszczona zostaje w okrelonej epoce historycznej i lokalizacji geograficznej. Z tego wzgldu dziea powysze nie mog chyba by uznane za w peni egzomimetyczn fantasy, cho czsto pojawiaj si tu motywy charakterystyczne dla tego gatunku. Doskonay przykad stanowi tu trylogia Jacka Vancea Lyonesse (Suldruns Garden, 1984; Green Pearl, 1985 oraz Madouc, 1989), ktrej akcja rozgrywa si na istniejcych rzekomo niegdy na Atlantyku wyspach Elder. We wstpie do trylogii oraz rnego rodzaju dodatkach autor stara si umieci jako fikcyjn krain wzgldem znanej czytelnikowi historii i geografii (w bardzo podobny sposb, w jaki uczynione to zostao w Erze Hyboria skiej przez Howarda; zob. rozdzia I niniejszej pracy), a take powiza j, na przykad, z legendami arturiaskimi. Z innych dzie tego typu wymiemy cykl Barryego Hugharta (Bridge of Birds. A No vel of China That Never Was, 1990; The Story of the Stone, 1989 oraz Eight Skilled Gentlemen,
49 Na
48 Dominika
114
Ostatnim zjawiskiem, o ktrym pragnlibymy wspomnie w ramach niniejszego rozdziau, jest rosnca tendencja do zacierania rnic pomidzy poszczeglnymi postaciami gatunkowymi fantasy oraz pojawianie si tekstw czcych w sobie cechy fantasy bohaterskiej, fantasy inicjacji i dorastania oraz fantasy epickiej. Rozpoczynajc w poprzednim rozdziale nasze omwienie gwnych kierunkw ewolucji konwencji po 1956 r., zastrzeglimy, i interesujce nas elementy ujawni si w konkretnych tekstach w rnych proporcjach i w rnym nateniu. Trzeba tu podkreli, e poszczeglne postacie gatunkowe nie rozwijaj si w izolacji od siebie. Przeciwnie, charakterystyczn cech fantasy jako konwencji literackiej jest jej dno do synkretyzmu, zdolno do czenia w sobie rozmaitych wpyww oraz dua wraliwo na rnorodne impulsy literackie zarwno wewntrz-, jak i pozagatunkowe. Wida to byo wyranie ju na przykadzie Belgariady, ujawniajcej cechy zarwno fantasy bohaterskiej, jak i epickiej. Innym dzieem, doskonale ilustrujcym wewntrzgatunkowy synkretyzm, jest tekst The Dark Moon Davida Gemmella z 1996 r. Tekst Gemmella stanowi jednotomow powie o objtoci 300 stron, jest wic znacznie krtszy od wikszoci dzie fantasy epickiej, podobnie jednak jak one posiada struktur zamknit. Z fantasy epick czy go te motyw wojny, rozstrzygajcej o losach wiata, cho nie ma on tutaj ksztatu klasycznej walki pomidzy pozawiatowymi siami Dobra i Za. Walka w The Dark Moon jest walk o przetrwanie rasy ludzkiej, eksterminowanej przez niepokonanych i bezlitosnych wojownikw Daroth. Wizja wiata zaprezentowana w tekcie daleka jest te od typowego dla Tolkiena czy Donaldsona dualizmu. Pomimo i okrutni Darothowie pozornie wydaj si uosobieniem wszelkiego za, trzeba przecie pamita, e ich uwolnienie z wizienia, do ktrego wtrcia ich pradawna rasa Eldarinw50, spowodowane zostao ludzk pych i szalestwem. To nie jaka konkretna rasa czy te pozawiatowa sia jest przyczyn za za jest wojna jako taka, ze s agresja, chciwo i rzdza zabijania, ktre drzemi w istotach ludzkich. Co za tym
1991), rozgrywajcy si w staroytnych Chinach, a take dylogi Genea Wolfea (Latro in the Mist, 1986 oraz Soldier of Arete, 1989), ktrej akcja umieszczona zostaa w antycznej Grecji. 50 Eldarinowie z kolei stanowi wyrane nawizanie do Tolkienowskich Eldarw, czyli Elfw.
115
idzie, nacisk w powieci pooony zosta przede wszystkim na walk bohaterw ze zem, jakie tkwi w nich samych. Bohaterowie ci zostali jednoczenie sportretowani w sposb wyranie nawizujcy do fanta sy bohaterskiej, zwaszcza za do twrczoci Moorcocka51. S to przewanie tak jak Tarantio, Forin czy Karis najemni onierze, z jednej strony doskonale znajcy swj fach, odwani i silni fizycznie, z drugiej zdolni do refleksji, zmczeni zabijaniem i prowadzonym przez siebie yciem. Mocno zaakcentowane zostay tutaj rwnie motywy przemiany duchowej, charakterystyczne dla takich pisarzy jak Andre Norton, Tanith Lee czy Ursula Le Guin. Tarantio musi doj do porozumienia z Dacem wasnym drugim ja, wewntrznym demonem, niepokonanym szermierzem, przejmujcym kontrol nad jego ciaem w chwilach zagroenia (motyw ten przypomina zwaszcza konfrontacj Geda z cieniem w The Wizard of Earthsea Ursuli Le Guin). Z kolei Duvodas musi przezwyciy wasn nienawi oraz dz zemsty, aby na nowo odnale sw muzyk i wewntrzny spokj, ksi Sirano pokona sw ambicj i dz wadzy. Cech wykazujc natomiast pokrewiestwo tekstu z pnymi dzieami fantasy epickiej z powieciami Eddingsa, Williamsa czy Jordana jest jego wielowtkowo. Na wtki toczcej si wojny naoone zostay wtki poszczeglnych bohaterw wtek Tarrantia i jego roz-
51 David Gemmell uwaany jest czsto za sztandarowego obecnie autora fantasy bohaterskiej. Inne jego teksty, zwaszcza te nalece do cyklu Drenai Saga, jak Legend (1984), The King Beyond the Gate (1985), Waylander (1986), Quest for Lost Heroes (1990), In the Re alm of the Wolf (1992), The First Chronicles of Druss the Legend (1993), The Legend of Deathwal ker (1996), Winter Warriors (1997) czy Hero in the Shadows (2000), obrazuj bardzo daleko ju posunit nawet w porwnaniu do twrczoci Moorcocka modyfikacj tej postaci gatunkowej. Nastpuje tu wic, przede wszystkim, przesunicie akcentu z opisu przygd samotnego i niepokonanego herosa na zaprezentowanie historii wielu, czsto walczcych po przeciwnych stronach barykady postaci. Postacie te s te o wiele bardziej skomplikowane psychologicznie. Podobnie jak w epickiej powieci-rzece pojawia si niekiedy bohater zbiorowy. Obserwujemy rwnie znaczcy wzrost zainteresowania problematyk historiozoficzn (czego zapowied pojawiaa si ju, oczywicie, u Michaela Moorcocka). Gdybymy mieli porwna uwaniej cykl Gemmella, na przykad, z dyskutowan wczeniej wielotomow powieci Eriksona (The Malazan Book of the Fallen), to prawdopodobnie okazaoby si, i zasadnicze rnice le tutaj ju jedynie: 1. w braku wyranej cigoci fabularnej pomidzy poszczeglnymi tomami u tego pierwszego, 2. w nieobecnoci w Drenai Saga si poza- i/lub ponadwiatowych. Powyszy przykad wiadczyby o stopniowym upodabnianiu si do siebie poszczeglnych postaci gatunkowych fantasy przy kocu dwudziestego wieku.
116
szczepionej osobowoci, wtek Duvodasa, jego mioci do Shiry, nastpnie za jego zemsty, wtek Karis, wtek Forina i innych wojownikw. W przeciwiestwie do tekstw fantasy bohaterskiej (Howard, Carter, Moorcock, Wagner) czy te Bildungsfantasy (Le Guin, Norton), narracja nie koncentruje si na przygodach jednego protagonisty. Regularnie ledzone s losy grupy gwnych bohaterw (Tarrantio, Duvodas) i postaci pierwszoplanowych (Karis, Sirano, Shira, Forin), niekiedy za rwnie postaci drugoplanowych (Ozhobar, Vint), a nawet epizodycznych (Barin). W tym z kolei wida wyrane podobiestwo do epickiej powieci rzeki fantasy (Jordan, Erikson). Jak staralimy si ukaza powyej, tekst Gemmella czy w sobie niemal wszystkie przedyskutowane uprzednio kierunki rozwoju fanta sy. Z tego te wzgldu wybralimy wanie jego, aby podsumowa nasze studia nad rozwojem gatunku w dwudziestym wieku. W ramach rozdziau trzeciego przeprowadzilimy analiz materiau z lat 19772003, koczc tym samym diachroniczn dyskusj gatunku. Oczywicie, zdajemy sobie spraw, i wobec mnogoci i rnorodnoci zachodzcych nieustannie i na bieco zjawisk literackich, do ktrych trudno jeszcze nabra waciwego badawczego dystansu nasze tezy i obserwacje bd musiay zosta uzupenione i zweryfikowane w przyszoci. Ze wzgldu na ogromn ilo wydanych w wymienionym okresie tekstw, z koniecznoci skupilimy si na utworach naszym zdaniem najwaniejszych i najbardziej reprezentatywnych. Dokonujc pewnej syntezy dyskutowanego materiau i prbujc uchwyci najwaniejsze kierunki rozwoju gatunku, staralimy si jednoczenie ukaza jego wielopostaciowo i wewntrzne bogactwo. Wielokrotnie na amach niniejszej pracy podkrelalimy synkretyczno fantasy, jej podatno na rnego rodzaju impulsy i nieustann interakcj z innymi konwencjami. Wydaje si, i niemoliwe jest uzyskanie peniejszego obrazu gatunku bez omwienia jego zwizkw z pozostaymi konwencjami gatunkowymi dwudziestowiecznej literatury niemimetycznej, zwaszcza za z siostrzanym gatunkiem SF. Tym wanie problemom, jak rwnie dyskusji szeroko pojtego pogranicza fantasy i tworzonych przez ni form hybrydalnych powicony bdzie ostatni rozdzia niniejszej pracy.
117
iV. konWencja FantaSy a jej Formy hybrydalne
1.
Jak zauwaylimy to ju we wstpie do niniejszej pracy, wiek dwudziesty przynis burzliwy i skomplikowany rozwj rnorodnych gatunkw prozy niemimetycznej, wchodzcych w krg tak zwanej literatury popularnej. Zaznaczy trzeba bardzo wyranie, i zgodnie z naszym rozumieniem procesw historycznoliterackich, nie mamy tu do czynienia ani ze statycznymi, atwo dajcymi si zaklasyfikowa kategoriami, ani te ze zbiorem rwnolegych, niezalenych od siebie procesw wyodrbniania si poszczeglnych konwencji. Bliszy jest nam raczej obraz wspczesnej literatury niemimetycznej jako [...] niezwykle skomplikowanej siatki diachronicznych cech, wpyww i opozycji1. Z tych wanie wzgldw musimy pamita, i obok tekstw wzgldnie czystych genologicznie i dajcych si wyranie przyporzdkowa konkretnym gatunkom na okrelonym etapie ich rozwoju, bdziemy mieli do czynienia rwnie z niezwykle rozlegym swoistym obszarem granicznym, w ktrym znajd si teksty przejawiajce w rnych propor-
1 A.
Zgorzelski, SF jako..., s. 96.
118
cjach cechy dwch, a niekiedy wicej rwnolegych konwencji gatunkowych (np. fantasy i SF), czy te nawet rnych supragenologicznych typw literatury (np. literatury egzomimetycznej i fantastycznej bd antymimetycznej)2. Zjawisko to nabiera szczeglnego znaczenia zwaszcza w przypadku fantasy, konwencji samej w sobie niezwykle synkretycznej i czerpicej z rozmaitych rde w tradycji literackiej. Wydaje si, e ilo tekstw w rnej mierze hybrydalnych jest tu znacznie wiksza ni w przypadku, chociaby, siostrzanego gatunku literatury egzomimetycznej SF. Musimy przy tym pamita, i analizujc obszar graniczny tej konwencji, natrafiamy na ogromn ilo rnych jakociowo i ilociowo zjawisk. Oczywicie, e ze wzgldu na rozmiar materiau i zoono dyskutowanej problematyki nie rocimy sobie ambicji do omawiania caoci zjawiska okrelonego przez nas jako pogranicze fantasy. Chcielibymy natomiast skoncentrowa si na tych jego przejawach, ktre, jak sdzimy, do wyranie inicjuj pewne procesy historycznoliterackie. Poniewa s one przyczyn zauwaalnych zmian w strukturze tekstw, zarwno w kategoriach ilociowych, jak i jakociowych, mog by chyba interpretowane jako prby stworzenia specyficznych postaci gatunkowych fantasy. W kolejnych czciach niniejszego rozdziau sprbujemy wic przyjrze si zjawiskom, ktre uznalimy za najbardziej znaczce: fantasy przemieszczenia, modelom multiuniwersw oraz science fantasy.
2.
Jedn z zasadniczych dominant rozwoju literatury egzomimetycznej jest, jak wiemy, denie do [...] ujednolicenia modelu wiata przedstawionego, uzyskane przede wszystkim poprzez eliminacj przedstawiania modelu wiata empirii3. Ewolucja fantasy, tak jak to opisalimy w dwch pierwszych rozdziaach niniejszej pracy, odzwierciedla powysz tendencj. W miar rozwoju konwencji teksty posugujce si zabiegiem fantastyki, a wic
2 Zob. 3 A.
tame, s. 9497, 108. Zgorzelski, Fantastyka..., s. 149.
119
prezentujce rzeczywisto mimetyczn w pocztkowych partiach utworu (Dunsany, Burroughs, Eddison, Lovecraft) bd te przywoujce j na zasadzie rnego rodzaju ekwiwalentw (Morris, Dunsany, C.A. Smith, Howard), stopniowo ustpoway miejsca tekstom o modelu wiata niemal cakowicie ujednoliconym (Tolkien, Le Guin, Wagner i inni). Mniej wicej ju od poowy lat 60. dwudziestego wieku zaznacza si wyrana przewaga tekstw o zdecydowanie egzomimetycznym charakterze. Obserwujemy tu wic zasadniczo proces analogiczny do tego, jaki nieco wczeniej mia miejsce w przypadku ewolucji SF4. O ile jednak w przypadku wspczesnej SF trudno ju dzi chyba natrafi na utwory posugujce si zabiegiem fantastyki, o tyle w przypadku fantasy nadal stanowi one istotn proporcj ogu publikowanych tekstw. Punktem wyjcia dla rozwaa w ramach niniejszego podrozdziau bdzie zjawisko okrelone przez nas ju wczeniej jako fantasy przemieszczenia a wic fantasy posugujca si zabiegiem fantastyki, polegajcym na przeniesieniu bohatera z rzeczywistoci mimetycznej do wiata fantasy. Sprbujemy przyjrze si, w jaki sposb zjawisko to funkcjonuje w rnych tekstach, na rnych etapach rozwoju konwencji, jak rwnie ustali do jakiego stopnia powinnimy traktowa je jako pojedynczy szcztkowy zabieg wprowadzajcy, a do jakiego stanowi ono by moe zapowied kolejnych zmian w obrbie wspczesnego gatunku i tworzonych przez niego form hybrydalnych. Mona chyba przyj zaoenie, i na pocztkowym etapie ewolucji konwencji, opisanym przez nas w rozdziale pierwszym, to jest mniej wicej do pocztku lat szedziesitych, przeniesienie bohatera stanowi zabieg czysto pretekstowy, majcy za zadanie jedynie uprawdopodobni model wiata prezentowany przez gwn parti tekstu. Jako doskonay przykad posuy omawiany ju The Worm Ouroboros E.R. Eddisona. Wspczesny autorowi Anglik, Lessingham, przedstawiony na samym pocztku powieci, zostaje niemal natychmiast przeniesiony w wizji sennej na planet Merkury, gdzie staje si obserwatorem, ktry wprowadza czytelnika w wiat gwnej partii utworu. Lessingham jednak cakowicie znika z narracji ju w drugim rozdziale powieci. Podobn funkcj obserwatora, sporadycznie manifestujcego sw
4 Zob.
tame, s. 148173.
120
obecno, spenia te pierwszoosobowy narrator wielu opowiada Dunsanyego. Cho czasem ukazany jest on te jako podrnik przemierzajcy krainy snu, pozostaje jedynie suchaczem lub wiadkiem niemajcym wpywu na akcj. Inaczej rzecz wyglda w przypadku Statku Czarnoksinika Hannesa Boka z 1942 r. Gwny bohater, Gene, przeniesiony z rzeczywistoci mimetycznej do wiata Kof i Nanich w tajemniczy i niewyjaniony w tekcie sposb, staje si aktywnym uczestnikiem rozgrywajcych si tam wydarze i zyskuje znaczcy wpyw na przebieg akcji. Mamy wic tutaj chyba do czynienia z tradycj zapocztkowan wczeniej przez amerykask powie i nowel fantastyczno-przygodow, w tym takie teksty, jak choby marsjaski cykl E.R. Burroughsa (jak pamitamy, przejawiajcy wiele cech, ktre pniej utosamione zostan z konwencj fantasy). Zaznaczy trzeba rwnie, i wiat przedstawiony w gwnej partii przywoanych powyej tekstw pod wieloma wzgldami nie przejawia jeszcze cech typowego modelu wiata fantasy, znanego z utworw chronologicznie pniejszych. Z tych te wzgldw trudno jeszcze mwi tutaj o waciwej fantasy przemieszczenia, ktra, jak si zdaje, zasadza si na wyranie zarysowanym kontracie pomidzy rzeczywistoci mimetyczn z jednej strony, a wiatem z gwnych partii tekstu, skonstruowanym wedug cile okrelonych praw gatunkowych konwencji fantasy z drugiej strony5.
kade przeniesienie bohatera z rzeczywistoci mimetycznej stanowioby wic o pojawieniu si fantasy wane jest tutaj przede wszystkim, w jaki sposb skonstruowana zostaa rzeczywisto docelowa w gwnych partiach tekstu. I tak, na przykad, Harold Shea, bohater cyklu L. Sprague De Campa i Fletchera Pratta (pierwsze opowiadania z cyklu m.in. The Roaring Trumpet i The Castle of Iron powstay w latach 194041), przenosi si z rzeczywistoci mimetycznej do wiata redniowiecznych romansw rycerskich. Dziea te najblisze s wic chyba gatunkowi fantastycznej powieci przygodowej, z modelem wiata ksztatowanym wedug konwencji romansu rycerskiego. Z kolei w The Narnia Chronicles C.S. Lewisa (The Lion, the Witch and Wardrobe, 1950; Prince Kaspian, 1950; The Voyage of The Down Treader, 1952; The Silver Chair, 1950; The Horse and His Boy, 1950; The Magicians Nephew, 1955 oraz The Last Battle, 1956) wiat Narni, w ktrym kadorazowo pojawiaj si ci sami bohaterowie, uksztatowany zosta w sposb typowy dla literatury paramimetycznej. Poszczeglne postaci i wydarzenia odpowiadaj tutaj postaciom i wydarzeniom z religii chrzecijaskiej na przykad Lew Aslan to odpowiednik samego Chrystusa, tytuowa ostatnia bitwa z finaowej czci cyklu i nastpujcy po niej sd Aslana stanowi bezporednie odpowiedniki Armagedonu i Sdu Ostatecznego.
5 Nie
121
Zauwamy, i w tekstach chronologicznie wczeniejszych przeniesienie gwnego bohatera jest przedstawiane zazwyczaj w sposb mao precyzyjny i raczej mglisty. Czasem opisywane jest ono w kategoriach wizji sennej, a czasem nastpuje w wyniku dziaania bliej niezidentyfikowanych si nadprzyrodzonych; bardzo czsto te w ogle pozostaje niewyjanione w caym tekcie utworu. W wikszoci przypadkw nacisk pooony zosta na wywoanie uczucia zdziwienia, na stworzenie atmosfery irracjonalnoci i tajemnicy. O powstaniu waciwej fantasy przemieszczenia mona mwi, naszym zdaniem, dopiero od momentu, w ktrym prawa gatunkowe wiata przedstawionego fantasy zostay ju w miar wyranie okrelone. W dzieach tych stopniowo nastpowa bd pewne drobne, lecz znaczce zmiany. Pierwszym chronologicznie tekstem, ktry naleaoby tutaj przywoa, jest zapewne wiat Czarownic Andre Norton z 1964 r. Bohater powieci Simon Tregarth, byy pukownik armii amerykaskiej, zamieszany w czarnorynkowe transakcje, ucieka swym przeladowcom za
Naleaoby rwnie wspomnie przy tej okazji o caej grupie tekstw (zazwyczaj rwnie klasyfikowanych przez krytykw, recenzentw oraz czytelnikw jako fantasy), w ktrych wiat wtrny, gdzie przenosi si gwny bohater, nie ma w gruncie rzeczy charakteru autonomicznego, lecz stanowi swoisty aneks czy te uzupenienie naszego wasnego. W takich przypadkach mielibymy wic chyba do czynienia raczej z wariantem literatury antymimetycznej ni egzomimetycznej. I tak, na przykad, w Mythago Wood Roberta Holdstocka z 1984 r., a take w jego lunej kontynuacji Lavondyss: Realm of Fire (1988), gwni bohaterowie, dziki specyficznemu poszerzeniu swojej percepcji, przenosz si do wiata oywionych mitw, znajdujcych si w gbi starych lasw, przechowujcych wspomnienia przeszoci. Z kolei w Stalking the Unicorn (1987) Mikea Resnicka nowojorski detektyw Mallory, wynajty przez elfa Mrgenstrma w celu odnalezienia zaginionego jednoroca, zostaje przez niego zaprowadzony do rwnolegego Manhattanu, w ktrym rzdz prawa magii i gdzie mieszkaj najprzerniejsze magiczne istoty. w drugi Manhattan stanowi zarazem uzupenienie, jak i antytez pierwszego i pozostaje z nim w swoistej symbiozie. Z innych tekstw w podobny sposb budujcych swj model wiata przedstawionego wymiemy powieci Charlesa De Linta Moonheart (1984) oraz Little Country (1991), Neverwhere (1996) Neila Gaimana, War for the Oaks (2001) Emmy Bull czy te, wreszcie, niezwykle popularny cykl dla modziey Joanne K. Rowling o przygodach Harryego Pottera (Harry Potter and the Philosophers Stone, 1997; Harry Potter and the Chamber of Secrets, 1998; Harry Potter and the Prisoner of Az kaban, 1999; Harry Potter and the Goblet of Fire, 2000; Harry Potter and the Order of Phoenix, 2003 oraz Harry Potter and the HalfBlood Prince, 2005). Wszystkie te teksty sugeruj, i tu obok nas istnieje jaki dodatkowy wymiar, podskrna warstwa rzeczywistoci, niezauwaana przez wikszo ludzi, ale dostpna wtajemniczonym.
122
pomoc magicznego menhiru, legendarnego Siege Perilous z czasw arturiaskich, ktry okazuje si midzywymiarowym portalem. Portal ten przenosi Simona do wiata Czarownic, w ktrym odtd rozgrywa si bd jego przygody. Co istotne, wiat gwnej partii tekstu zosta przedstawiony jako rzeczywisto w peni autonomiczna, konstruowana wedug praw gatunkowych fantasy. Jest to wic feudalny, zamknity raczej w swych parametrach wiat, ktrym rzdzi magia. Mimetyczny pierwszy rozdzia tekstu ma charakter wybitnie pretekstowy. Cho przemieszczeniu towarzyszy, oczywicie, pewna doza zdziwienia ze strony protagonisty, narracja bardzo szybko koncentruje si na jego dziaaniach w nowym wiecie. Tekst stara si nie tyle podkreli dziwno i obco prezentowanego modelu czy te przeciwstawi go modelowi empirii, jak to si dziao w typowej literaturze fantastycznej, co raczej jak najszybciej upowszedni go i zracjonalizowa w sposb typowy dla konwencji fantasy. Tym te celom suy chyba gwnie sam zabieg wypoyczenia gwnego bohatera z rzeczywistoci mimetycznej, dla ktrego tak samo, jak i dla czytelnika wiat przedstawiony jest obcy i nieznany, i ktrego oczami czytelnik moe stopniowo poznawa opisywan rzeczywisto. Co charakterystyczne, cho Witch World stanowi jedynie pierwsz cz wielotomowego cyklu, rzeczywisto mimetyczna nie pojawia si ju w kolejnych tomach (pomimo i w czci z nich nadal wystpuje Simon Tregarth). O wiele bardziej skomplikowanie przedstawia si natomiast sprawa w przypadku The Chronicles of Thomas Covenant Stephena Donaldsona. Pierwsze dwa rozdziay tomu pierwszego maj charakter ewidentnie mimetyczny. Pod koniec rozdziau trzeciego Covenant traci przytomno, przechodzc przez jezdni, i budzi si w wiecie Krainy, ksztatowanym podug praw gatunkowych fantasy. Tam przeywa swoje przygody, a do rozdziau ostatniego, gdzie budzi si w szpitalu z lekkimi obraeniami, a lekarze informuj go, i pozostawa nieprzytomny przez zaledwie cztery godziny. Tom drugi i trzeci powielaj ten sam schemat za kadym razem gwny bohater wzywany jest do Krainy z rzeczywistoci mimetycznej i do niej wanie powraca, niepewny, czy to, co przey, byo tylko wywoan szalestwem wizj, czy te wydarzyo si naprawd. Rzeczywisto mimetyczna wystpuje tutaj nie tylko na pocztku i kocu kadego z tomw, ale istnieje te w pamici gwnego bohatera, ktry w swym umyle nieustannie konfrontuje oba wiaty. Mamy wic do czynienia z sytuacj zupenie odmienn ni w przypad123
ku cyklu The Witch World, gdzie rzeczywisto mimetyczna bardzo szybko znika z tekstu. Mona chyba z pewnymi zastrzeeniami postawi hipotez, i w przypadku Kronik... nastpuje kolejny ju etap rozwoju gatunku, a wic przeamanie konwencji fantasy w tym przypadku epickiej elementem fantastyki. Spraw komplikuje oczywicie fakt, e Kroni ki... rozpoczynaj si jakby od powieci mimetycznej i e mowa tu o stosunkowo wczesnym etapie rozwoju fantasy epickiej6, kiedy trudno waciwie jeszcze mwi o automatyzacji jej struktur. Uwana analiza caej powieci (zwaszcza za porwnanie jej z takimi tekstami jak, przede wszystkim, Wadca Piercieni Tolkiena) ujawnia jednak ogromn konsekwencj w konstruowaniu wszystkich waniejszych elementw tekstu charakterystyki postaci, motyww ksztatujcych akcj, uytego jzyka, prezentowanej aksjologii wanie podug regu dojrzaej fantasy epickiej. Uzasadnione jest wic chyba stwierdzenie, i to wanie ten gatunek stanowi w tekcie punkt wyjcia, i on wanie, wskutek zabiegu fantastyki, wzbogacony zostaje o pewne konwencje prozy mimetycznej (przede wszystkim powieci obyczajowej i psychologicznej). Dodajmy te, e na pierwotno gatunku fantasy w powyszych teks6 Po raz kolejny daje o sobie zna nieliniowo i niezwyka intensywno rozwoju fan tasy, o ktrej wspominalimy ju wielokrotnie. Wydane w 1977 r. Kroniki stanowi wczesny stosunkowo przykad fantasy epickiej, ktrej szczytowa popularno przypada na lata 80. i 90. Dzieo to wydaje si z jednej strony ugruntowywa konwencje wprowadzone przez Wadc Piercieni Tolkiena (zob. nasze uwagi dotyczce tekstu w rozdziale trzecim), z drugiej za stara si je ju przeamywa poprzez wprowadzenie dodatkowego elementu fantastyki. Warto zauway, e wikszo pniejszych dzie fantasy epickiej ma charakter znacznie bardziej konserwatywny. Podobne problemy daj o sobie zna podczas analizy cyklu Andre Norton Witchworld. Dyskutowany przez nas powyej pierwszy tom cyklu, gdzie mimetyczny wstp ma charakter ewidentnie uprawdopodobniajcy, prezentuje, jak si zdaje, do wczesny etap rozwoju gatunku. W dalszej czci tekstu jednak dopiero co ustabilizowane prawa gatunkowe wiata fantasy znw zostaj przeamane, tym razem przez elementy wice si z konwencj SF (patrz rwnie nasza dyskusja w trzeciej czci niniejszego rozdziau). Zmiany te daoby si chyba opatrze nastpujcym wzorem: KG powieci mimetycznej *f (element fantastyki; translacja protagonisty) KG fantasy KG fantasy * KG science fiction (skrt KG oznacza oczywicie konwencj gatunkow; patrz ustalenia A. Zgorzelskiego w: Fantastyka, s. 2833). Zaskakujce jest oczywicie, i wszystkie te zmiany zachodz w obrbie jednego tekstu! Wszystko to wiadczy o niezwykle burzliwym rozwoju fantasy, z trudem poddajcemu si prbom systematycznego opisu, jak rwnie o skomplikowanej i czsto niejednoznacznej roli, jak peni w nim pojawiajcy si na rnych etapach element fantastyki.
124
tach wskazywayby rwnie, funkcjonujce tutaj na zasadzie progresywnego przygotowania, tytuy poszczeglnych tomw (na przykad Lord Fouls Bane, The Illearth War), jak rwnie poprzedzajca waciwy tekst mapa Krainy7. Zmiany zachodzce w dzieach fantasy przemieszczenia z lat 70., 80. i 90. wi si przede wszystkim z utrat przez sam motyw przemieszczenia charakteru cudu, jego racjonalizacj, nastpnie za zautomatyzowaniem. Bohater przenosi si do wiata fantasy najczciej albo, podobnie jak w The Witch World, dziki mniej lub bardziej przypadkowej aktywacji istniejcego w obrbie rzeczywistoci magicznego portalu (Joyce Ballou Gregorian, The Broken Citadel, 1975; Stephen Lawhead, The Paradise War, 1991), albo te z pomoc magicznego artefaktu (J.V. Jones, The Barbed Coil, 1997). Przeniesienie moe te nastpi wskutek nieudanego eksperymentu naukowego albo magicznego, przeprowadzanego przez inne postacie z rzeczywistoci mimetycznej (Gordon Dickson, The Dragon and the George, 1976) lub te wiata wtrnego (Alan Dean Foster, Spellsinger, 1983), bd w wyniku ich wiadomej interwencji (Guy Gavriel Kay, Summer Tree, 1984; Lionel Fenn, Blood River Down, 1986; David Duncan, Reluctant Swordsman, 1991; Barbara Hambly, The Silent Tower, 1992). Czasem wrcz, jak w przypadku Magic King dom for Sale Sold! Terryego Brooksa (1986), przeniesienie protagonisty do wiata wtrnego moe nawet wynikn z zakupienia przez niego magicznego krlestwa w wysykowym katalogu domu towarowego! We wszystkich tych dzieach przemieszczenie bohatera przedstawione zostaje jako wydarzenie co prawda niecodzienne, lecz jednoczenie w jakim stopniu zrozumiae i wytumaczalne, wszdzie te protagonici bardzo szybko akceptuj now rzeczywisto i dostosowuj si do rzdzcych ni praw8. Co wicej, skoro sam mechanizm przemiesz7 Mapa ta nie stanowi, co prawda, dziea samego autora, jest jednak konsekwentnie doczana do powieci ju od pierwszego wydania, tak wic, naszym zdaniem, nie ma adnych powodw, by nie potraktowa jej jako integraln cz skadow tekstu. 8 Ciekaw, cho do rzadk wariacj motywu przemieszczenia jest wprowadzenie bohatera w istocie pochodzcego z innego wiata, lecz wychowanego w rzeczywistoci mimetycznej i niewiadomego swojego pochodzenia (Tymn et al., s. 148). Dla przykadu wymiemy dwa teksty The Marrow of the World (1972) Ruth Nichols oraz The Broken Ci tadel Joyce Ballou Gregorian. Gwnymi bohaterami The Marrow of the World s Philip i Linda. Linda zostaa znaleziona jako niemowl i zaadoptowana przez ciotk Philipa, Margaret. Zagadka pochodzenia Lindy nie zostaja wyjaniona a do momentu, gdy ona i Philip zostaj przeniesieni do
125
czenia podlega racjonalnej analizie, to moe ono stanowi dowiadczenie powtarzalne, a nawet mniej lub bardziej kontrolowane przez bohaterw. I tak, Lewis Gilles, protagonista The Paradise War, pod koniec tekstu na krtko znw znalazszy si w rzeczywistoci mimetycznej, decyduje si powrci do wiata Albionu, uznajc, e tam jest jego waciwe miejsce. Sibil, bohaterka trylogii Joyce Ballou Gregorian (The Broken Citadel, 1975; Castledown, 1977 oraz The Great Wheel, 1987), trzykrotnie odwiedza Tredan raz jako dziewczynka, ponownie jako studentka, wreszcie jako dojrzaa kobieta. Niemal wszdzie tutaj mimetyczny wstp i mimetyczne zakoczenie stanowi ram dla gwnej czci tekstu, opisujc wiat uksztatowany wedug praw gatunkowych fan tasy. W sposb jeszcze bardziej skomplikowany ksztatuje si narracja w przypadku trzyczciowej powieci Guya Gavriela Kaya The Fionovar Tapestry. Paul, Kevin, Kim, Jennifer i Dave, pitka bohaterw przeniesiona ze wspczesnego Toronto do wiata Fionovaru przez maga Lorena na pocztku Summer Tree, tomu pierwszego, pod jego koniec w dramatycznych okolicznociach powraca do rzeczywistoci mimetycznej. W tomie drugim, Wandering Fire, bohaterowie znw dostaj si do Fionovaru tym razem z wasnej inicjatywy by wspomc jego mieszkacw w walce z Rakothem Maugrimem. Pod koniec tomu trzeciego The Darkest Road, dwoje spord trjki ocalaych bohaterw Kim i Dave, decyduje si powrci ostatecznie do rzeczywistoci mimetyczwiata wtrnego. Okazuje si, i Linda jest crk zej czarownicy Morgan (cho spodzonej ze zwykym miertelnikiem). Po mierci Morgan, zabitej przez wielkiego czarodzieja Kyrila, Ygerna, przyrodnia siostra Lindy, tworzy zaklcie majce j przyzwa, chcc wykorzysta dziewczyn do wasnych celw (Tymn et al., s. 149). Bardzo podobna jest historia Sibil, protagonistki The Broken Citadel, ktra przedostaje si z Massachusetts do wiata Tredany za pomoc portalu w oknie tajemniczej, opuszczonej posiadoci. Dopiero pod koniec tekstu dowiadujemy si, i dziewczynka jest w istocie crk straszliwej Simirimii, niemiertelnej krlowej Treclere, spodzonej w nienaturalnym akcie z przywrconym na jedn noc do ycia ksiciem Armonem z Tredany, ktra zgodnie z przepowiedni ma doprowadzi do jej upadku. W tekstach powyszych przemieszczenie bohatera jest wic waciwie powrotem, sugerujcym fabularn pierwotno wiata fantasy w stosunku do rzeczywistoci mimetycznej. Moment, w ktrym protagonista (a wraz z nim czytelnik) poznaje prawd o sobie samym i, co za tym idzie, wiat wtrny okazuje si w istocie wiatem pierwotnym (i na odwrt), funkcjonuje tu chyba na zasadzie swoistego rodzaju regresywnego rozwizania (por. A. Zgorzelski, Funkcja ekwiwalentu..., s. 121132).
126
nej, podczas gdy Paul postanawia pozosta w Fionovarze na zawsze. Z kolei Benowi Holidayowi, bohaterowi cyklu Terryego Brooksa Magic Kingdom (wspomniane ju Magic Kingdom; Black Unicorn, 1987; Wizard At Large, 1988; The Tangle Box, 1994 oraz Witches Brew, 1995), ju po objciu tronu Landover rwnie kilkakrotnie zdarza si na krtko odwiedza rzeczywisto mimetyczn. Niemal cakiem swobodnie przemieszczaj si pomidzy rzeczywistoci mimetyczn a odkrytym przez siebie wiatem protagonici The Beginning Place (1980) Ursuli Le Guin. W dzieach powyszych mamy wic coraz czciej do czynienia nie tyle z konstrukcj ramow, co raczej z przeplatajcymi si nawzajem fragmentami o charakterze mimetycznym i egzomimetycznym, zazwyczaj, jednake, przy znaczcej przewadze tych drugich9. Kompozycja taka w znacznej mierze sugeruje ju nie tyle kontrast opisywanych porzdkw, co raczej ich rwnouprawnienie czy te wrcz komplementarno. Dalszym efektem opisywanego procesu bdzie powstanie teks9 Sporadycznie zdarzaj si te, oczywicie, teksty, w ktrych proporcje te rozoone s ju niemal p na p. Dobry przykad stanowi tu dylogia Grega Beara, The Infinity Concerto (1984) oraz The Serpent Mage (1986). Pierwszy tom powiela jeszcze typow kompozycj fantasy przemieszczenia. Na pocztku tekstu gwny bohater, Michael Perrin, przenosi si poprzez portal w domu tajemniczego kompozytora Arno Waltiriego do Krlestwa, wiata Sidhw, gdzie przeywa rozmaite przygody, by pod koniec powieci powrci do rzeczywistoci mimetycznej. Tam te w wikszoci rozgrywa si akcja The Serpent Mage, cho w jej trakcie Michael kilkakrotnie odwiedza Krlestwo, jak rwnie wiaty stworzone przez innych magw. Uderza tutaj swoboda, z jak Michael i inne wtajemniczone postacie przemieszczaj si pomidzy wiatami. W przeciwiestwie te do wikszoci omawianych w niniejszym rozdziale tekstw, powieci Beara sugeruj nieustann interakcj obu wiatw. W tomie pierwszym Michael spotyka w Krlestwie wielu ludzi uprowadzonych przez Sidhw, ktrzy, jak si dowiaduje, wielokrotnie interweniowali w ziemsk histori. W tomie drugim, z kolei, uciekajcy z umierajcego Krlestwa Sidhowie dokonuj masowej inwazji na rzeczywisto mimetyczn, w rezultacie czego jej oblicze zostaje na trwae zmienione. Jako e w znacznej mierze mamy tu chyba do czynienia nie tyle z przeamaniem praw rzeczywistoci mimetycznej, co z korekt wiedzy o niej, dziea Beara zdradzaj pokrewiestwo rwnie z literatur antymimetyczn. Jeszcze bardziej w stron literatury antymimetycznej przesunita jest Imajica Clivea Barkera, znanego amerykaskiego autora literackich horrrorw, ktry w swej twrczoci czsto posuguje si motywami zaczerpnitymi z fantasy. W tekcie Barkera Ziemia jest tylko jednym z piciu dominiw, pomidzy ktrymi nieustannie odbywa si komunikacja dostpna jednake tylko wtajemniczonym. Co wicej, przybysze z innych wiatw czsto ingeruj w wydarzenia rozgrywajce si w naszym, z czego rwnie spraw zdaj sobie tylko nieliczni.
127
tw budujcych swj model wiata przedstawionego w oparciu o zasad multiuniwersum, czym zajmiemy si nieco dalej. Kolejn ciekaw zmian w kompozycji dzie fantasy przemieszczenia jest pojawienie si swoistego prologu, poprzedzajcego pocztkowe, mimetyczne partie tekstu, a odnoszcego si bezporednio do jego gwnej czci, konstruowanej wedug praw konwencji fantasy. W Summer Tree, na przykad, mimetyczny wstp opisujcy spotkanie pitki gwnych bohaterw na Uniwersytecie Toronto poprzedzony zosta prologiem stanowicym relacj o legendarnym sptaniu mrocznego boga, Maugrima Rakotha, pod Gr przez poczone siy ludzi, Lios Alfarw i krasnoludw, a take zapowied jego przyszego uwolnienia. W Spellsinger Alana Deana Fostera sceny wprowadzajce gwnego protagonist, studenta i gitarzyst rockowego Jona Meriweathera, oraz opisujce jego przemieszczenie z kampusu w Los Angeles do magicznego wiata, nastpuj dopiero po krtkim wstpie opowiadajcym pocztki okrutnej inwazji owadzich mieszkacw Greenmeadows. Wspomniane prologi, stanowice przeciwwag dla pocztkowych mimetycznych partii tekstu, mona chyba uzna za szczegln form progresywnego przygotowania czytelnika do konwencji gatunkowej fantasy10. S te one sygnaem wiadczcym o stabilizacji i automatyzacji fantasy przemieszczenia jako takiej. Zauway trzeba rwnie, i wszystkie powysze teksty, pominwszy opisywany przez nas zabieg przemieszczenia, skonstruowane zostay wedug regu w peni ju dojrzaej konwencji fantasy. Wszdzie w gwnych partiach tekstu mamy do czynienia ze wiatami o charakterze quasi-feudalnym, na niskim szczeblu rozwoju technologicznego, rzdzonymi przez magi. Podobnie jak teksty cakowicie egzomimetyczne dziea te charakteryzuje przede wszystkim denie do upowszednienia i skonkretyzowania prezentowanych modeli wiatw po-
10 Rol takiego progresywnego przygotowania stanowi moe rwnie Dramatis Perso nae zamieszczona na pocztku tekstu (Castledown, The Great Wheel), rnego rodzaju mapy opisujce wtrny wiat (Chronicles of Thomas Covenant Unbeliever), czy te choby, w wikszoci przypadkw, tytu caego tekstu, mniej lub bardziej wyranie sygnalizujcy jego przynaleno gatunkow, np. The Witch World, The Broken Citadel, Spellsinger. Zauwamy te, e fantasy przemieszczenia przejawia te same tendecje, jeli chodzi o nadawanie tytuw i opatrywanie tekstu rnego rodzaju aneksami, co fantasy w peni ju egzomimetyczna (tendencje te opisalimy bardziej szczegowo w drugim rozdziale).
128
przez szczegowe opisanie ich parametrw czasowych i przestrzennych, porzdku spoecznego, a take swoistej przyczynowoci. Co ciekawe, teksty fantasy przemieszczenia odzwierciedlaj rwnie procesy i tendencje ewolucyjne, ktrym przyjrzelimy si bliej w rozdziaach drugim oraz trzecim. I tak, The Witch World przejawia pewne cechy fantasy bohaterskiej z lat 60., podczas gdy pniejsze dziea Ruth Nichols (The Marrow of the World), Joyce Ballou Gregorian (Tredana Trilogy) czy Ursuli K. Le Guin (The Beginning Place) ujawniaj powinowactwo z inicjacyjnymi powieciami Andre Norton (Year of the Unicorn), Tanith Lee (Volkhavaar) czy Patricii McKillip (The Riddle Master Trilogy). Wreszcie, jeszcze pniejsze powieci Donaldsona (The Chronicles of Thomas Covenant, Unbeliever oraz The Second Chronicles of Tho mas Covenant Unbeliever), a take The Fionovar Tapestry G.G. Kaya to pod kadym wzgldem typowe przykady fantasy epickiej. We wszystkich tych dzieach, jak si zdaje, konwencje odpowiednich postaci gatunkowych fantasy zostay na skutek zabiegu fantastyki przeamane rnymi konwencjami gatunkowymi literatury mimetycznej, paramimetycznej czy te antymimetycznej. Automatyzacja i racjonalizacja motywu przemieszczenia stanowia chyba jeden z gwnych czynnikw prowadzcych do powstania modeli wiatw konstruowanych w oparciu o zasad multiuniwersum. Ot, przemieszczenie protagonisty nie wszdzie chyba w rwnym stopniu musi oznacza przeamanie praw wiata przedstawionego. Moliwo podry midzywiatowych czy te midzywymiarowych wydaje si niekiedy by od pocztku wpisana w prezentowany model i zasadniczo nie amie jego porzdku. Bardzo czsto te mamy do czynienia nie z dwoma jedynie wiatami, lecz z wiksz ich iloci. Model danego uniwersum staje si wwczas integraln czci sugerowanej przez autora struktury wyszego rzdu swoistego multiuniwersum11.
11 Oczywicie, tak czy inaczej rozumiane multiuniwersum pojawia si rwnie na rnych zasadach i w innych gatunkach literatury niemimetycznej. Jako przykad wymiemy tutaj trylogi midzyplanetarn C.S. Lewisa (Out of the Silent Planet, 1938; Pe relandra, 1943; That Hideous Strength, 1945). W dziele tym, bdcym w istocie fantastyczn powieci przygodow z elementami powieci tezy, model rzeczywistoci mimetycznej uzupeniony zostaje o modele wiatw odwiedzonych przez bohatera w trakcie podry kosmicznych Tulkandr (Mars) oraz Perelandr (Wenus). Wszystkie trzy wiaty, pod pewnymi wzgldami diametralnie odmienne, tworz jednak razem pewien integralny,
129
Pocztki pojawienia si tego typu struktur moemy ju zaobserwowa w cyklu wiat czarownic Andre Norton. W pierwszym tomie cyklu wiat czarownic, Escarp, do ktrego, jak pamitamy, przybywa Simon z rzeczywistoci mimetycznej, staje si ofiar inwazji Kolderczykw, take bdcych przybyszami z innego wiata. Rwnie w kolejnych tomach cyklu jedno przestrzenna prezentowanego modelu czsto ulega naruszeniu bohaterowie podruj, na przykad, poprzez rozmaite magiczne portale do innych wiatw czy te swoistych aneksw lub rozgazie wasnego wiata. Niektre z nich opisywane s w sposb typowy dla fantasy (Escore z The Three against Witchworld oraz The Warlock of the Witch World, a take rodzinna kraina jedcw zwierzoakw z Year of the Unicorn); inne, podobnie jak technologiczny raczej wiat w Sorceress of the Witchworld, maj wiele wsplnego z konwencj gatunkow science fiction. Podobne motywy wystpuj w dziele The Rift War Saga Raymonda E. Feista (The Magician, 1982; Silverthorn, 1984 oraz A Darkness in Sethanon, 1986). Akcja powieci rozpoczyna si w feudalnym wiecie Mikdemii, zamieszkaym przez ludzi, krasnoludy, elfy oraz moredheli. Zosta on stworzony w oparciu o kanony fantasy epickiej i pod wieloma wzgldami niezwykle przypomina dziea Tolkiena, Donaldsona czy Kaya. Rnica polega na tym, i zagroenie dla Mikdemii nie jest spowodowane powrotem pradawnego awatara ciemnoci (vide Sauron, Lord Foul, Rakoth Maugrim), lecz inwazj, jak dokonuj na ni przy pomocy magicznych portali wojska imperium Tsuranich, przybywajce z innego wiata, Kalewanu. Opowie koncentruje si na losach Puga, sieroty i pocztkujcego adepta magii, wychowanego na Mikde-
spjny system. Gwna rnica w porwnaniu z opisywanymi przez nas powyej dzieami (pomijajc oczywicie fakt, i aden z prezentowanych przez Lewisa wiatw nie zosta skonstruowany wedug regu gatunkowych fantasy) polega na tym, i autor stara si jednak umieci opisywane wiaty w ramach znanego czytelnikowi uniwersum Tulkandra to odpowiednio Mars, a Perelandra Wenus. Podr, jakiej dokonuje protagonista, to w istocie jedynie przemieszczenie w przestrzeni, umoliwione przez zaawansowan technologi, nie za jak w przypadku dyskutowanych przez nas tekstw naruszenie bariery pomidzy odmiennymi gatunkowo wiatami. Podobnie prezentacja rnych modeli wiatw (znajdujcych si na rnych planetach) w wielu pniejszych dzieach SF, wie si nie tyle z prbami stworzenia multiuniwersum w znaczeniu takim, w jakim przedstawiamy to w ramach niniejszego rozdziau, co z typowym dla tego gatunku deniem do poszerzenia wiata w wymiarze przestrzeni (A. Zgorzelski, Funkcja ekwiwalen tu, s. 121).
130
mii, w Krlestwie Wysp. Zostaje on wzity do niewoli przez najedcw i zabrany do ich wasnego wiata, gdzie dopenia si jego magiczna edukacja. Pomimo e w tekcie starano si podkreli rnice pomidzy Mikdemi i Kalewanem, oba te wiaty skonstruowano wedug praw gatunkowych fantasy. Otrzymujemy wic w efekcie po prostu opis dwch odmiennych rodzajw porzdku feudalnego i dwch odmiennych rodzajw magii. Pomijajc czce Mikdemi i Kalewan portale, oba wiaty wydaj si te zamknite w swych parametrach przestrzennych. Cho akcja koncentruje si przede wszystkim na opisie Mikdemii i Kalewanu w tekcie okazjonalnie pojawiaj si sugestie czy te wizje dotyczce jeszcze innych uniwersw. W tomie trzecim, A Darkness in Sethanon, gwni bohaterowie cyklu, Pug i Tomas, w trakcie swego quest na przestrzeni jednego rozdziau odwiedzaj wrcz kilka kolejnych wiatw. Cay cykl zdaje si wic sugerowa model skadajcy si z wielu autonomicznych wiatw, pomidzy ktrymi w okrelonych warunkach moliwa jest komunikacja. Motyw multiuniwersum znaczco zosta rozwinity w opisywanym ju przez nas w rozdziale drugim supercyklu Michaela Moorcocka o wiecznym wojowniku. W przypadku dzie Norton czy Feista mielimy do czynienia waciwie jedynie z sugesti istnienia pewnego rozleglejszego modelu, obejmujcego wiat opisywany w konkretnym tekcie. Tutaj nastpuje proces niejako odwrotny to konstrukcja multiuniwersum wydaje si pierwotna w relacji do poszczeglnych tekstw i w ni zostaj pniej wpisane kolejne utwory supercyklu. Nadstruktura multiuniwersum, czy te uywajc nazwy samego autora multiversum, ewidentnie dominuje tutaj od pocztku nad opisami poszczeglnych wiatw przedstawionych. Jak pisze sam Michael Moorcock:
Multiversum stanowi wielo alternatywnych wiatw, czasami przeplatajcych si z naszym wasnym, i do ktrego, oczywicie, nasz wasny rwnie naley; to nieskoczona ilo nieco odmiennych wersji rzeczywistoci, w ktrych mona napotka nieco odmienn wersj samego siebie12.
multiverse is a multitude of alternative universes intersecting sometimes with our own and to which, of course, our own belongs an infinite number of slightly different versions of reality in which one is likely to come across a slightly different version of oneself (Michael Moorcock, Introduction to The Eternal Champion Omnibus, cytowany za: Internet, www. multiverse.org, 26.05.2003, http://www.multiverse.org).
12 The
131
Opisywany proces wida zwaszcza w pniejszych czciach supercyklu (wczesne czci, jak cykl o Elryku z Melnibone czy o ksiciu Corum, o ile nie s interpretowane w kontekcie caego supercyklu, zachowuj wzgldn czysto gatunkow). Jako dobry przykad posuy tu trylogia The Eternal Champion o Johnie Drakenie (The Eternal Champion, 1990; Phoenix in Obsydian, 1990 oraz The Dragon in the Sword, 1991). Bohater trylogii, John Draken, zostaje wezwany z rzeczywistoci mimetycznej do innego ze wiatw multiversum przez krla Rigenosa, aby jako wcielenie legendarnego wojownika Erokose pomc w krucjacie, ktrej celem jest eksterminacja wrogiej rasy Eldrenw. W trakcie wojny Draken uwiadamia sobie jednak, i to ludzie wanie s prawdziwymi agresorami, na dodatek za zakochuje si w piknej i mdrej ksiniczce Eldrenw, Ermizhad. Nie widzc szans na porozumienie z optanymi dz walki ludmi, odmienia losy wojny, nastpnie za doprowadza do ich zagady, by wreszcie na koniec powrci do Ermizhad i wraz z ni wada Eldrenami. Jego spokj nie trwa jednak dugo; wkrtce zostaje wezwany do kolejnego, lodowego wiata, tym razem jako wcielenie Urlika Skarsol. Tak zaczyna si jego odyseja, w trakcie ktrej bdzie odwiedza coraz to inne wiaty multiversum, niechtnie wypeniajc coraz to nowe misje i bezskutecznie prbujc odnale drog powrotn do ukochanej Ermizhad. Podczas tej podry wraz z gwnym bohaterem poznajemy skomplikowan wspzaleno planw i poziomw egzystencji nieprzebran wielo wiatw i ich kombinacji. Ostatecznie te Draken bdzie musia stoczy z Wadcami Chaosu walk, ktra rozstrzygnie nie o losach jednego wiata, lecz o losach wszystkich wchodzcych w skad multiversum sfer i dziedzin. Rwnie jak u Moorcocka zaawansowany model multiuniwersum zaprezentowany zosta w dziesiciotomowym cyklu Rogera Zelaznego Amber (w rzeczywistoci s to dwie pentalogie na piewsz, opowiadajc o przygodach ksicia Corwina, skadaj si: Nine Princes in Amber, 1970; Guns of Avalon, 1972; Sign of the Unicorn, 1975; The Hand of Oberon, 1976; The Courts of Chaos, 1978; na drug za, ktrej gwnym narratorem jest syn Corwina, Merlin: Trumps of Doom, 1985; Blood of Amber, 1986; Sign of Chaos, 1986; Knight of Shadows, 1986; Prince of Chaos, 1986).
132
Pierwszy tom cyklu, Nine Princes in Amber, rozpoczyna si od mimetycznego wstpu, w trakcie ktrego poznajemy cierpicego na amnezj i przetrzymywanego wbrew swej woli w prywatnej klinice gwnego bohatera, Carla Coreya. Chcc pozna wasn tosamo, Corey ucieka z kliniki i odwiedza siostr, ktra go tam umiecia, co inicjuje seri niezwykych wydarze. W ich trakcie Corey odkrywa, i naprawd nazywa si Corwin i jest ksiciem pochodzcym z innego wiata, Amberu, w naszym za znalaz si wskutek intryg swego rodzestwa, wsppretendentw do tronu. Corwin postanawia powrci do Amberu i rzuci wyzwanie swemu gwnemu rywalowi, Erykowi; w trakcie jego podry wraz z nim stopniowo poznajemy zasady rzdzce wiatem przedstawionym tekstu. Okazuje si, i rodzinny wiat Corwina jest prawdziwym centrum istnienia, za wszystkie pozostae wiaty wliczajc w to nasz wasny stanowi jedynie jego cienie, powoywane do ycia za spraw kaprysw i interesw ksicej rodziny Amberu13. Oni te, dziki specjalnym zdolnociom psychicznym, s w stanie moc samej swej woli i wyobrani swobodnie przemieszcza si poprzez owe wiaty-cienie. W tak zarysowanym modelu Amber peni, oczywicie, funkcj centraln jest nie tylko przyczyn powstania caego multiuniwersum, ale i miejscem, ktrego samo istnienie, poprzez obecno Wzorca, podtrzymuje stworzony porzdek. Akcja cyklu, pocztkowo motywowana intrygami Corwina i jego rodzestwa, pniej za konfliktem Krlestwa Amberu z Dworcami Chaosu nie jest zawona do jednego, dwch czy choby i trzech wiatw, jak u Norton, Feista czy Moorcocka, lecz toczy si na obszarze caego niemal multiuniwersum. W trakcie trwania cyklu bohaterowie ustawicznie podruj pomidzy poszczeglnymi wiatami, niekiedy zatrzymujc si w nich na duej, a czasem tylko mijajc je w popiechu, cho najwaniejsze wydarzenia rozgrywaj si, rzecz jasna, w pierwotnym wiecie Amberu. W miar rozwoju akcji model multiuniwersum zostaje te dodatkowo uzupeniony. Corwin odkrywa bowiem, i pierwotny wiat, Amber, zosta stworzony wskutek rebelii, jaka miaa miejsce w jeszcze bardziej pierwotnych Dworcach Chaosu. W istocie mamy wic do czy-
13 Zob.
B. Attebery, dz. cyt., s. 161. Por. Boyer et al., dz. cyt., s. 181.
133
nienia z nawizujcym do wielu mitologii dualistycznym modelem przeciwstawiajcym pierwotny chaos (w tym przypadku wspomniane ju Dworce Chaosu) wykreowanemu przez Demiurga wiatu (tutaj przez pochodzcego z Dworcw buntownika, Dworkina, protoplast krlewskiej rodziny Amberu) i rzdzcemu nim porzdkowi (a wic Amberowi i caemu systemowi multiuniwersum). W kolejnych tomach cyklu rwnowaga pomidzy chaosem i porzdkiem zostaje zakcona poprzez uszkodzenie Wzorca Amberu, Dworce Chaosu prbuj doprowadzi do zagady Krlestwa i co za tym idzie do rozpynicia si Amberu i wszystkich jego cieni na powrt w chaosie. W tej sytuacji Corwin, jego rodzestwo i przyjaciele podejmuj quest dla ocalenia multiuniwersum. Cykl Zelaznego prezentuje bardzo ju zaawansowany i szczegowo skonstruowany model multiuniwersum. Jednoczenie teksty te przejawiaj typowe cechy wspczesnej fantasy: akcja zorganizowana jest w oparciu o motyw quest, motyw walki Dobra ze Zem (czy te raczej Krlestwa Amberu z Dworcami Chaosu) oraz motyw przemiany duchowej bohatera (w trakcie cyklu Corwin dojrzewa wewntrznie z egoistycznego, okrutnego i mciwego ksicia stopniowo przeobraa si w czowieka zdolnego do wybaczenia oraz powice na rzecz innych, wytrwale bronicego swej ojczyzny; stara si rwnie odpokutowa grzechy i przewinienia, jakich dopuci si pod wpywem swej wczeniejszej zapalczywoci i ambicji). Wikszo wiatw multiuniwersum Zelaznego, wraz z samym Amberem, to wiaty, w ktrych panuje porzdek feudalny, na niskim stosunkowo stopniu technologicznego zaawansowania14, wiaty, w ktrych gwn si stanowi magia. Ostatni, najnowszy, przykad multiuniwersum, jaki chcielibymy przywoa w ramach obecnej dyskusji, pochodzi z trzyczciowej powieci Philipa Pullmana His Dark Materials (The Golden Compass, 1995; The Subtle Knife, 1997; The Amber Spyglass, 2000). Wspomniany model skada si z ogromnej wieloci alternatywnych wiatw, zajmujcych
to swoje uzasadnienie wewntrz tekstu w wikszoci cieni, jak i w samym Amberze, zaawansowana technologia, zwaszcza za bro palna, po prostu nie dziaa. Nic wic dziwnego, e w tej sytuacji najwiksze atuty czowieka ambitnego i dnego wadzy, tak jak w przypadku Corwina, to, cakiem dosownie, sword & sorcery, czyli miecz i magia.
14 Ma
134
t sam przestrze, lecz w jakim innym wymiarze; w trakcie akcji powieci jej bohaterom udaje si naruszy oddzielajc je barier. Co ciekawe, w skad multiuniwersum wchodzi rwnie, na tych samych prawach co i pozostae wiaty, rzeczywisto mimetyczna, pojawia si ona jednak dopiero w tomie drugim. Poszczeglne wiaty opisywane s tutaj wedug odmiennych czsto konwencji. I tak, tom pierwszy to pod wieloma wzgldami typowa historia alternatywna (alternative world history). Jego akcja rozgrywa si w caoci w wiecie odpowiadajcym geograficznie, a take do pewnego stopnia etnicznie i kulturowo rzeczywistoci mimetycznej, lecz rnicej si od niej pod wieloma istotnymi wzgldami. wiatem tym rzdz bowiem w totalitarny sposb instytucje powizane z Kocioem15, a nauki cise zostay wyparte przez specyficzn form magii. Wszystkim ludziom towarzysz dajmony ucielenione w postaci zwierzt formy bdce odzwierciedleniem najgbszej wewntrznej natury danego czowieka, wiat za peen jest dziwnych i cudownych istot, jak chociaby czarownice z pnocy, latajce na miotach wykonanych z sosny obocznej, czy te inteligentne, pancerne biae niedwiedzie ze Svalbardu. Prawa tak skonstruowanego modelu zostaj jednak przeamane, gdy przy kocu tekstu pierwszego tomu Lord Asriel narusza barier pomidzy wiatami. W kolejnych tomach prawa te zostaj zmodyfikowane i uzupenione, za cay model zostaje zreintegrowany tym razem na poziomie multiuniwersum. Akcja przenosi si na pewien czas do rzeczywistoci mimetycznej, nastpnie za do kolejnych wiatw alternatywnych. Niektre z nich zostay skonstruowane podug praw gatunkowych zblionych do science fiction (przykadowo, fragmenty, w ktrych Mary Malone eksploruje jeden z nich, mogyby by ywcem wyjte z tekstu opisujcego przygody kosmicznego etnografa na nieznanej planecie), inne za wprost nawizuj do mitologii chrzecijaskiej (w The Amber Spyglass zaprezentowane zostaj swoiste odpowiedniki pieka oraz nieba). Jak atwo zauway, w tekcie Pullmana wystpuj w trudnych do okrelenia proporcjach elementy literatury fantastycznej, antymimetycznej i egzomimetycznej. Pod wieloma
15 Pod tym wzgldem tekst budzi bardzo silne skojarzenia z The Alteration Kingsleya Amisa z 1976 r., opisujc wspczesny wiat rzdzony przez Koci katolicki i papiea tyrana Jana XXIV.
135
wzgldami jest on te chyba rwnie bliski konwencji science fiction, co fantasy. O powinowactwie z t drug wiadczy przede wszystkim organizacja akcji w oparciu o tak charakterystyczne motywy, jak quest oraz walka Dobra ze Zem na skal kosmiczn16, a take czste pojawianie si magii w tekcie. Powie Pullmana w bardzo wyrany sposb ilustruje niezwykle hybrydalny charakter wspczesnej literatury niemimetycznej, gdzie w obrbie jednego tekstu mieszaj si ze sob w skomplikowany sposb cechy bardzo odmiennych czsto konwencji, tradycji literackich i supragenologicznych typw literatury. Blisza analiza powyszego tekstu wskazuje rwnie na silne zwizki pomidzy konwencjami fantasy oraz science fiction, co bdzie przedmiotem naszych dalszych rozwaa.
3.
Spord zwizkw pomidzy literatur fantasy a pozostaymi gatunkami dwudziestowiecznej prozy niemimetycznej szczeglnie istotne wydaj si te, ktre cz j ze wspczesnym gatunkiem literackim okrelanym zazwyczaj jako science bd te speculative fiction (SF). Oba gatunki rozwijay si mniej wicej w tym samym okresie i zajmuj podobne miejsce w hierarchii genologicznej literatury17. Co wicej, cho nieco inne tradycje legy u korzeni tych konwencji18, ich ewolu-
16 Trzeba jednak zaznaczy, i aksjologia zostaa tutaj uksztatowana w sposb kontrastowo odmienny ni u Tolkiena czy w innych dzieach epic fantasy, gdzie motyw walki Dobra ze Zem na skal kosmiczn rwnie w znaczcym stopniu determinowa struktur tekstu. Niemal wszdzie tam, jak pamitamy, [...] czowiek peni najwyej rol naprawiajcego ad ju z dawna ustanowiony. [...] w wiecie fantasy [...] aksjologia na pierwszym miejscu stawia ad wszechwiata (A. Zgorzelski, SF jako..., s. 105106). U Pullmana wrcz przeciwnie, ostatecznym celem quest gwnych bohaterw jest zburzenie zastanego, niesprawiedliwego adu wszechwiata stworzonego przez Boga i jego anioy (ktrzy przedstawieni s tutaj jako sia negatywna!), a nastpnie zaprowadzenie nowego porzdku. 17 Zob. A. Zgorzelski, SF jako..., s. 9697. 18 Oczywicie, zarwno fantasy, jak i SF tak czy inaczej wywodz si z tradycji szeroko pojtego romansu i na ich rozwoju odcisny pitno take inne gatunki niemimetyczne, chociaby fantastyczna powie i nowela przygodowa (ktre odegray zwaszcza znaczc rol przy ksztatowaniu si wczesnej amerykaskiej SF i fantasy) czy te epika bohaterska
136
cja przebiegaa rwnolegle, czy te wrcz zbienie. Powinowactwo to, naszym zdaniem, ley przede wszystkim w fakcie, i taka sama bya w obydwu przypadkach gwna dominanta rozwoju konwencji mianowicie denie do penego egzomimetyzmu w konstrukcji i opisie wiata przedstawionego. Przyjcie genologicznego punktu widzenia podkrelaoby wic szczeglne pokrewiestwo SF i fantasy, jak rwnie sugerowaoby istnienie pomidzy nimi ogromnej liczby podobiestw. W tym kontekcie SF i fantasy jawiyby si nam jako siostrzane gatunki literatury egzomimetycznej. Oczywicie, zdajemy sobie spraw, i zajmujemy w ten sposb stanowisko zdecydowanie odmienne ni wielu wspczesnych krytykw i badaczy, ktrzy omawiajc te najbardziej chyba popularne wrd dwudziestowiecznej prozy niemimetycznej gatunki, staraj si je przede wszystkim sobie przeciwstawi i opisuj jako antagonistyczne19. Jeli nasze zaoenia s suszne, analizowany materia powinien ukaza znaczc i cig wzajemn interakcj obu gatunkw, jak rwnie wyodrbni pewn ilo tekstw hybrydalnych, w ktrych czsto trudno bdzie jednoznacznie okreli przynaleno gatunkow. Cho wikszo badaczy i krytykw zdaje sobie spraw z istnienia interesujcego nas zjawiska, to przy jego opisie pojawiaj si pomidzy nimi istotne rozbienoci. I tak, na przykad, S.C. Fredericks stwierdza, e w popularnym rozumieniu science fantasy [...] to rodzaj fantasy, ktry wykorzystuje typowe motywy i konwencje SF, kadc jednak nacisk na ich aspekt wyobraeniowy, nie za naukowo-poznawczy20. Opis ten nie jest chyba wystarczajco precyzyjny; atwo zauway, i zastosowa mona go rwnie do ogromnej iloci tekstw ewidentnie przynalecych do czystej SF, w tym chociaby do wikszoci dzie z gatunku space opera. W dalszym cigu swego wywodu Fredericks dodaje, e w tak rozumianej science fantasy [...] prawa natury, ktre rzdz w wymylonym kosmosie, s w jaki sposb zrwnane z tym, co w kontekcie nasze-
(w ramach niniejszej pracy omwilimy jej zwizki z fantasy; wydaje si te, i nietrudno byoby odnale wpywy tego gatunku w wielu dzieach SF). 19 Por. Wstp do niniejszej pracy, przypis 4. 20 [...] a kind of fantasy fiction which exploits typical SF genres and themes, playing up their strictly imaginative dimensions as opposed to heir cognitive/scientific ones (S.C. Fredericks, dz. cyt., s. 43).
137
go wasnego wiata i z jego perspektywy mogoby by okrelone jako magia21. Literatura ta ma wic na celu [...] opis wszechwiata, gdzie magia i nauka s nierozczne22. Ta cz opisu z kolei, w wietle tego, co staralimy si dowie w poprzednich rozdziaach, pasuje doskonale niemal do caej wspczesnej secondary world fantasy, w tym rwnie do tekstw, ktre uznalibymy raczej za wzgldnie czyste genologicznie i niehybrydalne (jak choby dziea z cyklu Earthsea Ursuli K. Le Guin). Problemy, na jakie natrafiamy analizujc przytoczone powyej prby opisu science fantasy, zwaszcza za trudno zakrelenia wyranej linii demarkacyjnej pomidzy SF oraz fantasy, potwierdzaj zreszt tez o znaczcych podobiestwach obu tych gatunkw. Przyjrzyjmy si innym prbom okrelenia zjawiska. Tymn et al., na przykad, uwaaj, i science fantasy to:
[...] rodzaj wysokiej fantasy (high fantasy), ktry oferuje naukowe wytumaczenie dla istnienia wtrnego wiata, jak rwnie zazwyczaj dla portalu, ktrym mona przej ze wiata pierwotnego do wtrnego. Jednak gdy znajdziemy si ju w wiecie wtrnym, ktry stanowi waciwe miejsce akcji, wszystkim zaczyna rzdzi przyczynowo magiczna, i pozostaje to nieracjonalne, niewyjanione przez nauk. W science fantasy gwny nacisk pada na magiczny wiat wtrny; w wikszoci przypadkw, cho nie zawsze, nauka i wiat pierwotny zostaj szybko zapomniane23.
Stwierdzenie powysze, cho czciowo suszne i dajce si zastosowa do pewnej kategorii tekstw hybrydalnych, wymaga jednak doprecyzowania. Wszystko zaley chyba od charakteru, jaki posiada w
21 [...] the natural laws which operate in the imaginary universe are imagined somehow to be equated with what might, in the context of our own natural world and from its perspective, be termed magical (tame). 22 [...] to describe a universe where magic and science are indistinguishable (tame, s. 43). 23 Science fantasy is a type of high fantasy that offers scientific explanation for the existence of the secondary world and, usually, for the portal by which one can pass from the primary to the secondary world. Once in this secondary world, which is the principal setting of the work, magical casuality takes the spotlight, and this remains nonrational, unexplained by the science. In science fantasy the major focus is the secondary world; in most, but not all cases, science and the primary world are soon forgotten (Tymn et al., dz. cyt., s. 17).
138
ramowy pierwotny wiat. Jeli zosta on nakrelony w konwencji (na przykad Semleys Necklace Ursuli K. Le Guin, gdzie owa ramowa akcja rozgrywa si w muzeum na jednej z planet Ligi Wszystkich wiatw), istotnie moemy wtedy uzna dany tekst za form hybrydaln. Jeli natomiast punkt wyjcia stanowi po prostu rzeczywisto mimetyczna, wwczas mamy raczej do czynienia z fantasy przemieszczenia. Hans Joachim Alpers z kolei, trafnie zauwaajc, i przejcia pomidzy fantasy a science fantasy s pynne, sugeruje jednoczenie, e gwn cech tej ostatniej jest poczenie repertuaru SF [...] statkw kosmicznych, nowoczesnej aparatury oraz broni z przygodami rozgrywajcymi si na planetach, w ktre zaangaowana jest magia24. Czsto mamy tu te do czynienia z [...] tajemniczymi kulturami, piknymi ksiniczkami, mrocznymi kapanami, magicznymi klejnotami25. Powysze spostrzeenia cho w znacznym stopniu suszne bazuj jednake niemal wycznie na porwnaniu tematyki utworw. Wreszcie, dla Briana Attebery science fantasy to [...] czciowa racjonalizacja motyww magicznych poprzez sownictwo i konwencje scien ce fiction26. Powysze pomieszanie poj i definicji przy opisywaniu pogranicza oraz fantasy wynika chyba w duej mierze z niezrozumienia wzajemnych relacji pomidzy tymi gatunkami ich niewtpliwego genologicznego pokrewiestwa, ale i dzielcych je rnic. Dla usystematyzowania naszej dyskusji powinnimy wic w tym miejscu podj prb naszkicowania swoistych linii demarkacyjnych pomidzy oboma siostrzanymi gatunkami egzomimetycznymi. Tam, gdzie nastpnie zostan one przekroczone, moemy spodziewa si powstania struktur hybrydalnych. Tak wic podstawowe rnice pomidzy SF a fantasy ujlibymy w skrcie za Andrzejem Zgorzelskim nastpujco: 1. Konwencja SF [...] oferuje model uniwersum, ktry [...] przybiera zazwyczaj ksztat bardziej zaawansowanego technicznie i cywiliza-
24 [...] spaceships, modern instruments and weapons (Hans Joachim Alpers, dz. cyt., s. 23). 25 [...] mysterious cultures, with beautiful princesses, somber priests, magic jewels (tame). 26 [] a partial rationalization of magical motifs through the vocabulary and conventions of science fiction (B. Attebery, dz. cyt., s.161).
139
cyjnie wiata przyszoci [...]. Akcent [...] pada na prezentacj przestrzeni kosmicznej, techniki i cywilizacji27. W konwencji fantasy natomiast [...] spoeczno znajduje si na niskim poziomie technicznym, a wiat ukazuje si bardziej jako wiat przyrody ni cywilizacji28. Dodajmy te przy tej okazji, i, jak ju zauwaylimy we wstpie, obecno magii w tekcie stanowi jeden z najbardziej niezmiennych wyznacznikw konwencji fantasy, na podobnej zasadzie, jak obecno zaawansowanej technologii stanowi jedn z podstawowych cech SF. Wszdzie wic tam, gdzie w fantasy pojawiaj si motywy technologiczne, mamy prawdopodobnie do czynienia z form hybrydaln. 2. Konwencja fantasy, w przeciwiestwie do konwencji SF, gdzie parametry przestrzenne pozostaj niezwykle otwarte i gdzie akcent czsto pada na prezentacj przestrzeni kosmicznej, stara si zazwyczaj przedstawi [...] wiat w swych parametrach przestrzennych cakowicie autonomiczny i zamknity w okrelonych granicach [...]. Std te kade zdarzenie, ktre w jakikolwiek sposb otwiera horyzont przestrzenny takiego uniwersum, jak np. pojawienie si statku kosmicznego29, rwnie wskazuje na powstanie tekstu hybrydalnego. 3. Jednym z najbardziej charakterystycznych wyznacznikw pierwotnej konwencji SF jest polaryzacja jzyka zarwno narratora, jak i postaci pomidzy kolokwialnym rejestrem stylistycznym i frazeologicznym typowym dla epoki autora a pseudonaukowym i technicznym argonem, w ktrym szczegln rol peni repertuar neologizmw [...] W fantasy natomiast zaznacz si operacje jzykowe, dce do pochwycenia atmosfery okrelonego miejsca w przestrzeni lub jednostkowej sytuacji protagonisty. Bywa, i wystpi tu tendencja nachylenia ku poetyckiemu ksztatowaniu opisu, zaznaczy si nieraz archaizacja lub swoista prymitywizacja jzyka bohaterw30. Wydaje si wic, e pojawienie si analogicznego technicznego argonu w niektrych tekstach fantasy i przeciwstawienie go
27 A.
Zgorzelski, SF jako..., s. 104. Funkcja ekwiwalentu..., s. 128. SF jako..., s. 105.
28 Tame. 29 Tene, 30 Tene,
140
wspomnianym powyej operacjom jzykowym wiadczyoby o pewnym stopniu hybrydalnoci. 4. Konwencja SF najczciej ksztatuje swego protagonist jako podmiot przede wszystkim poznajcy i starajcy si skutecznie swj wiat przeksztaci, zmieni, opanowa, sobie podporzdkowa [...]. W fantasy z kolei czowiek w swym wiecie peni funkcj najwyej naprawiajcego ad ju z dawna ustanowiony31. wiat fanta sy ma wic charakter statyczny, niezmienny, jego podstawowe wartoci zostay ju raz na zawsze okrelone. Jakakolwiek trwaa zmiana zaprezentowanego w tekcie fantasy porzdku wiata (mamy tu zwaszcza na myli zmiany idce w kierunku destrukcji adu naturalnego) take sugerowaaby powinowactwo z SF. Oczywicie, zasygnalizowalimy tutaj jedynie, naszym zdaniem, najwaniejsze spord wielu moliwych linii demarkacyjnych oddzielajcych fantasy od SF. Ich kadorazowe przekroczenie powinno jednak spowodowa atwe stosunkowo do rozpoznania zmiany w strukturze konkretnych tekstw. Przeprowadziwszy wstpne rozpoznanie problematyki szeroko pojtego pogranicza SF i fantasy, sprbujemy teraz dokona diachronicznej analizy powyszego zjawiska, rozpatrujc rozmaite formy hybrydalne omawianych konwencji. Zastrzec jednoczenie musimy, i, w przeciwiestwie do cytowanych uprzednio badaczy, samego terminu science fantasy uywa bdziemy jedynie w odniesieniu do tekstw prezentujcych okrelony poziom ewolucyjnego zaawansowania; tekstw, w przypadku ktrych uzasadniona wydaje si mowa o powstawaniu nowej odmiany czy te nawet konwencji gatunkowej. Pierwszym chronologicznie tekstem, jaki rozmaici badacze przywouj przy okazji omawiania pogranicza SF oraz fantasy, jest zapewne marsjaski cykl E.R. Burroughsa (patrz: rozdzia pierwszy niniejszej pracy)32. Dzieo to ewidentnie przynaley do konwencji fantastycznej powieci przygodowej, warto jednak zauway, i to tutaj wanie chyba po raz pierwszy pojawiaj si obok siebie, w ramach jednego tekstu elementy, ktre wejd pniej zarwno do konwencji SF jak i fantasy. Po stronie fantasy mamy wic motywy, ktre wymienilimy ju w roz31 Tame, 32 Por.
s. 104105. H.J. Alpers, dz. cyt., s. 22.
141
dziale pierwszym niniejszej pracy; po stronie SF natomiast rozmaite motywy technologiczne (takie jak latajce statki czerwonych Marsjan), a take do pewnego stopnia otwarcie horyzontu przestrzennego. Dzieo to ukazuje znaczc zbieno ewolucji obu interesujcych nas konwencji ju u samych ich korzeni33. Interesujc wczesn form hybrydaln, rwnie wiadczc o rwnolegym rozwoju obu konwencji na gruncie amerykaskim, stanowi dwa opowiadania C.A. Smitha z cyklu Xiccarph, The Flower Women (1935) oraz The Maze of Maal Dweb (1938). Ju pierwsze sowa The Maze of Maal Dweb: Przy wietle czterech maych bledncych ksiycw planety Xiccarph...34 przynosz sygnay, rozstrzygajce, zdawaoby si, o przynalenoci tego egzomimetycznego tekstu do wczesnej konwencji SF. W dalszej czci utworu jednake pojawiaj si motywy charakterystyczne dla pniejszej fan tasy. Gwny bohater opowiadania, okrutny wadca Xiccarphu, Maal Dweb, to wszechpotny mag (all-potent magician) oraz czarnoksinik (sorcerer), uprawiajcy rozmaite rodzaje cudotwrstwa (thaumaturgy) i jedynie dla wasnego kaprysu przemieniajcy ludzi w dzikie bestie lub kamienne posgi. Bardzo typowy dla pniejszej fantasy, zwaszcza za krtkich opowiada Howarda i jego naladowcw, jest te wystpujcy tu motyw quest barbarzyskiego wojownika Tiglariego, ktry wyrusza na niebezpieczn wypraw do zowrogiej siedziby Maal Dweba, aby uratowa porwan przez czarnoksinika dziewczyn. Powstanie bardziej dojrzaych form hybrydalnych ma miejsce chyba dopiero w latach 60., a wic ju po ustaleniu si obu gatunkw egzomimetycznych. Wtedy wanie pojawia si pewna liczba tekstw, w ktrych nastpuje przeamanie gatunkowego modelu wiata, tekstw wykazujcych cechy obydwu systemw literackich. Owo przeamanie zwizane bdzie gwnie cho nie tylko z zabiegiem otwarcia horyzontu przestrzennego.
33 Dotyczy to zwaszcza amerykaskiej tradycji fantasy i zwizane jest chyba rwnie z wspominanymi ju niejednokrotnie mechanizmami kulturowymi; wczesna amerykaska SF i wczesna amerykaska fantasy ksztatoway si niejako tu obok siebie na amach czsto tych samych czasopism powiconych prozie niemimetycznej. 34 By the light of four small waning moons of Xiccarph... (Clark Ashton Smith, The Maze of Maal Dweb, Internet, The Eldritch Dark, 08.11.2002, http://www.eldritchdark. com/wri/short/mazeofmaaldweb.html).
142
Jednym z pierwszych zwiastunw tych zmian jest powie The Witch World Andre Norton z 1963 r. wiat czarownic jest wiatem feudalnym, znajdujcym si na niskim stopniu technologicznego rozwoju i zamknitym w wyranie okrelonych granicach; wiatem, ktrym rzdzi magia. W dalszych partiach tekstu nastpuje jednak przeamanie praw gatunkowego modelu wiata. Dokonuje si to za spraw przybyszw z innego wymiaru, Kolderczykw, ktrzy dokonuj inwazji na Escarp, krain czarownic. Co wicej, magia Kolderu cho tak jest wanie nazywana przez rodowitych mieszkacw Escarpu w istocie ma wicej wsplnego z zaawansowan technologi i przeciwstawiona zostaje naturalnej magii wiata Czarownic. Najedcy dysponuj wic karabinami, elektrycznoci, odziami dalekomorskimi a nawet samolotami35. Mechaniczni w swych zachowaniach i nieludzcy Kolderczycy opisywani s te w sposb typowy bardziej dla konwencji SF czy dystopii nili fantasy. Bardzo charakterystyczne s tutaj sceny w bazie
35 Podobne motywy technologiczne poczwszy od lat 60. coraz czciej zaczynaj wystpowa w dzieach wielu innych autorw. Niejednokrotnie pojawiaj si one w sposb do zaskakujcy porodku tekstu, ktry pod kadym innym wzgldem skonni bylibymy uzna za niehybrydalny. Wymiemy tu latajcy statek z The Wizard of Lemuria Lina Cartera, odzie podwodne pradawnej rasy Scylredi z Darkness Weaves with Many Shades Karla Wagnera czy te latajce supy, posiadajce zabezpieczony kodem mechanizm autodestrukcji z Soldiers Live (2000) Glena Cooka. Bardzo ciekawym tekstem jest The Iron Dragons Daughter Michaela Swanwicka z 1994 r. wiat przedstawiony zawiera wiele spord typowych elementw fantasy (krasnoludy, elfy, smoki, ksita, magia), lecz jednoczenie panujcy tu porzdek spoeczny ma charakter nie feudalny, lecz industrialny, oparty na swoistej technologii i pracy niewolniczej. Rnorodne akcenty technologiczne pojawiaj si w powieci ju od jej pierwszych akapitw: Decyzj o wykradzeniu smoka i ucieczce z fabryki dziewczynka odmieniec podja tego wieczoru, gdy dowiedziaa si o spisku na ycie ich nadzorcy. Odkd sigaa pamici, zawsze ya w fabryce parowych smokw. Codziennie o wicie w towarzystwie innych maoletnich terminatorw maszerowaa z mieszczcych si w Budynku 5 kwater do stowki na niadanie [...]. Pniej posyano j przewanie do warsztatu maszym cylindrycznych, gdzie zajmowaa si polerowaniem ich powierzchni. (The Changelings decision to steal a dragon and escape was born, though she did not know it then, the night the children met to plot the death of their supervisor. She had lived in the steam dragon plant for as long as she could remember. Each dawn she was marched with the other indentured minors from their dormitory in Building 5 to the cafeteria [...]. Usually she was then sent to the cylinder machine shop for polishing labour [...]; Michael Swanwick, The Iron Dragons Daughter, Avon 1995. Tekst polski w tumaczeniu Michaa Wroczyskiego, z wydania Crka elaznego Smoka, Warszawa: Wydawnictwo Mag 1998, s. 7).
143
najedcw, w ktrej Simon odkrywa naukowe laboratoria, gdzie ubrani w szare fartuchy technicy przy pomocy skomplikowanej aparatury dokonuj na jecach zabiegw, przeksztacajc ich w pozbawionych woli, bezmylnych, sterowanych zdalnie niewolnikw. Motywy podry wielowymiarowych oraz inwazji midzywiatowych, skdind bardzo popularne w SF, pojawiaj si pniej rwnie i w innych dzieach wspczesnej fantasy. Naszym zdaniem, jak wspomnielimy poprzednio, motywy te niekoniecznie musz oznacza przeamanie praw wiata przedstawionego, rny te moe by tu stopie hybrydalnoci (pokrewiestwa z SF), ktry w konkretnym dziele uzaleniony jest chyba przede wszystkim od sposobu, w jaki dokonuje si owo otwarcie przestrzeni. Pokrewiestwo z SF jest znikome, jeli otwarcie przestrzeni nastpuje w wyniku stworzenia magicznego portalu pomidzy dwoma gatunkowo podobnymi wiatami (dyskutowane w poprzednim podrozdziale pniejsze dziea Norton z cyklu The Witch World, cykl o wojnie wiatw Feista, wikszo tekstw Moorcocka z Cyklu o Wiecznym Wojowniku). Najsilniej ujawnia si natomiast wtedy, gdy mamy do czynienia z poszerzeniem danej przestrzeni o przestrze kosmiczn [] pojawienie[m] si statku kosmicznego czy te odbyciem przez bohatera podry midzyplanetarnej36. Jeden z najbardziej typowych przykadw, jaki podajemy za A. Zgorzelskim, stanowi krtkie opowiadanie Ursuli K. Le Guin z 1964 roku, Semleys Necklace (Naszyjnik Semley). Jednoczenie wprowadza ono interesujcy zabieg komponowania utworu z kilku oddzielnych czci, ktre s konstruowane, jak si zdaje, podug odmiennych modeli gatunkowych. I tak, cae opowiadanie dzieli si na dwie, przeplatajce si narracje. Zewntrzna, rozgrywajca si w muzeum na Poudniowej Georgii, jednej z planet Ligi Wszystkich wiatw, gdzie kosmiczny etnograf Rocannon i kurator Ketho spotykaj Semley, napisana zostaa w konwencji SF. Wewntrzna, opowiadajca o quest Semley w poszukiwaniu utraconego klejnotu, przejawia wiele cech fantasy a do momentu, gdy nastpuje otwarcie przestrzeni, spowodowane opuszczeniem przez bohaterk rodzinnej planety. Rnice gatunkowe pomidzy omawianymi czciami tekstu jasno uwidaczniaj si zwaszcza przy prbie analizy uytego w nich jzy-
36 A.
Zgorzelski, Funkcja ekwiwalentu, s. 128129.
144
ka. Przyjrzyjmy si, dla przykadu, charakterystycznym dla SF zabiegom jzykowym (pseudonaukowy, techniczny argon, repertuar neologizmw) z pocztkowych partii utworu:
8 Strefa galaktyczna, N. 62: Fomalhaut II. Istoty rozumne (gatunki poznane): Gatunek I. A. Gdemiar (l. poj. Gdem): Wysoce inteligentni, w peni czekoksztatni jaskiniowcy. Wzrost 120135 cm, skra jasna, wosy ciemne. W momencie kontaktu ci troglodyci posiadali wyranie rozwarstwione oligarchiczne spoeczestwo typu miejskiego, zmodyfikowane zjawiskiem kolonii telepatycznych, oraz technologicznie nastawion kultur okresu wczesnej stali. Skok technologiczny od kultury przemysowej, poziom C na skutek wypraw Ligi w latach 252 254 [] Status C37.
Nastpnie za porwnajmy powyszy fragment z kolejnym, nastpujcym bezporednio po nim, ale nalecym ju do wewntrznej narracji opowiadania:
Pochodzia ze starego rodu pierwszych krlw angyarskich i mimo ubstwa wosy jej byszczay czystym, szczerym zotem jej dziedzictwa. Mali ludzie, Fiia, kaniali si na jej widok, nawet gdy jeszcze jako dziecko biegaa boso po polach z jasn, pomienn komet wosw rozjaniajc mroczn atmosfer Kirien38.
area 8, No. 62: FOMALHAUT II. High-Intelligence Life Forms: Species Contacted: Species I. A. Gdemiar (singular Gdem): Highly intelligent, fully huminoid nocturnal troglodytes, 120135 cm. in height, light skin, dark head-hair. When contacted these cave-dwellers possessed a rigidly stratified oligarchic urban society modified by partial colonial telepathy, and a technologically oriented Early Steel culture. Technology enhanced to Industrial, Point C, during League Mission of 252254 [] Status C-Prime (Ursula K. Le Guin, Semleys Necklace, w: teje, Worlds of Exile and Illusion: Rocannons World, Planet of Exile, City of Illusions, New York: St. Martins Press 1996, s. 3. Tekst polski w tumaczeniu Danuty Grskiej i Lecha Jczmyka za wydaniem: Ursula K. Le Guin, wiat Rocannona, Warszawa: Amber 1990, s. 56). 38 She was of an ancient family, a descendant of the first kings of the Angyar, and for all her poverty her hair shone with the pure, steadfast gold of her inheritance. The little people, the Fiia, bowed when she passed them, even when she was a barefoot child running in the fields, the light and fiery comet of her hair brightening the troubled winds of Kirien (tame; tekst polski jak wyej, s. 7).
37 Galactic
145
Nawet przy tak krtkim tekcie od razu zauwaamy tu typowe dla fantasy nachylenie ku poetyckiemu ksztatowaniu opisu, a take denie do uchwycenia jednostkowej atmosfery okrelonego miejsca jak rwnie sytuacji gwnej bohaterki. Napisana pniej przez Ursul Le Guin powie wiat Rocanno na (Rocannons World, 1966), do ktrej Naszyjnik Semley stanowi swoisty prolog, zachowuje hybrydalny charakter opowiadania. Rocannons World to typowe science fantasy39. Do konwencji SF nale [...] statki kosmiczne, wojny galaktyczne, i bohater, ktry jest etnologiem pracujcym dla Ligi Wszystkich wiatw40. Po stronie fantasy natomiast mamy [...] elfy, kary, skrzydlate tygrysy, przypominajcych czarodziei Staroytnych, przepowiednie, kltwy i, by moe, amulet41.
Typical Science Fantasy (Brian Attebery, dz. cyt., s. 163). Space ships, galactic warfare, and a hero who is an ethnologist working for the League of All Worlds (tame). 41 [...] elves, dwarfes, winged tigers, wizardlike Ancient Ones, prophecies, curses, and perhaps an amulet (tame). Warto zwrci uwag, i w przypadku wiata Rocannona hybrydalny charakter zosta niezwykle precyzyjnie wpisany w ca struktur dziea. Napicie pomidzy obydwiema konwencjami i implikowanymi przez nie odmiennymi, cho prawomocnymi interpretacjami tekstu, jest w powieci rdem dodatkowego dynamizmu gatunkowego. Por. Brian Attebery, dz. cyt., s. 163: W prologu Naszyjnika Semley kobieta z feudalnego wiata podruje na pokadzie statku kosmicznego, aby odzyska swe rodzinne dziedzictwo. Powracajc, odkrywa, i w cigu tego, co wydawao si jej jedn noc, mino szesnacie lat. Czy stao si tak wskutek zowrogiej kltwy, sprowadzonej przez jej ambicj, czy te z powodu teorii wzgldnoci? Obie odpowiedzi wydaj si prawidowe. We waciwej powieci naukowiec Rocannon zostaje utosamiony z mityczn postaci zwan Wdrowcem. Ktrym z nich jest w istocie? I znw: obydwoma (In the prologue story, Semleys Necklace, a woman of the feudal world travels by space ship to recover a family heirloom. Upon returning, she discovers that sixteen years have passed in what was, to her, a single night. Was it an evil spell brought on by her ambition or was it relativity? The answer is, seemingly, both. In the novel proper the scientist, Rocannon, becomes identified with a mythic figure called the Wanderer. Which is he? Again, both). Z kolei Katarzyna Pisarska, w swoim referacie Remaking Time Unmaking History: The Principle of Renewal in Ursula K. Le Guins Rocannons World (zaprezentowanym na seminarium Teksty literatury, teksty kultury, Lublin 2003), jedno z podstawowych napi w tekcie upatruje w konflikcie pomidzy dwoma typami wiadomoci temporalnej: historyczn (linearn) i kosmologiczn (mitologiczn). I znw atwo tutaj zauway, i wiadomo historyczna zwizana jest bezporednio z elementami tekstu wprowadzonymi przez konwencj gatunkow science fiction, podczas gdy wiadomo kosmologiczna z elementami tekstu wprowadzonymi przez konwencj gatunkow fantasy.
40 [...]
39 [..]
146
Na podobne zabiegi natrafiamy w dziele Anne McCaffrey Jedcy smokw (Dragonflight) z 1968 r.42 Gwny tekst powieci zdradza wiele spord cech konwencji fantasy. Akcja toczy si w feudalnym wiecie o, jak si pocztkowo wydaje, zamknitych parametrach przestrzennych. Jego podpor stanowi Jedcy Smokw (Dragonriders), poczeni ze swymi niezwykymi wierzchowcami telepatycznymi wizami. Dragonflight rozwija te typowe dla Bildungsfantasy z lat 60. i 70. motywy inicjacji i przemiany duchowej gwna bohaterka powieci McCaffrey, Lessa, bardzo przypomina pod tym wzgldem protagonistki omawianych przez nas wczeniej tekstw Andre Norton (Year of the Uni corn) i Tanith Lee (Volkhavaar). Granice przestrzenne prezentowanego modelu zostaj jednak otwarte, gdy dochodzi do inwazji mierciononych Nici, pasoytw z przestrzeni kosmicznej. Co wicej, waciwy tekst powieci poprzedzony zosta wprowadzeniem, w ktrym wszystko zostaje wstpnie zinterpretowane na mod SF. Tak wic Pern to w istocie trzecia planeta gwiazdy typu G w gwiazdozbiorze Strzelca, jej mieszkacy za to potomkowie ziemskich kolonistw. Wystpujce w powieci smoki jeden z podstawowych, zdawooby si, rekwizytw konwencji fantasy okazuj si specjalnie wyhodowanymi przez potomkw kolonistw zwierztami, nazwanymi tak jedynie poprzez podobiestwo do legendarnych ziemskich bestii. Wedug bardzo zblionej recepty, co Naszyjnik Semley i wiat Rocan nona, skonstruowana zostaa rwnie powie C.J. Cherryh Gate of Ivrel (1976), pierwszy tom cyklu Morgaine (kolejne czci to: Well of Shiu an, 1978; Fires of Azeroth, 1979 oraz Exiles Gate, 1988). Waciwy tekst Gate of Ivrel poprzedzony zosta prologiem, skadajcym si z czterech czci. Pierwsze dwie opowiadajce o Quajalskich Bramach prowadzcych do rnych wiatw zapowiadaj konwencj SF (zwaszcza druga z nich, napisana argonem biurokratyczno-naukowym i stanowica wyjtek z Biuletynu Biura Naukowego Unii). Dwie kolejne natomiast,
42 Dragonflight stanowi jednoczenie pierwsz pozycj z cyklu Pern, na ktry skadaj si rwnie midzy innymi: Dragonquest, 1971; The White Dragon, 1978 (trzy powysze tytuy tworz trylogi Dragonriders of Pern); Dragonsong, 1976; Dragonsinger, 1977; Dragondrums, 1979 (kolejne trzy tytuy zostay zebrane i wydane w 1979 r. jako The Harper Hall of Pern); Moreta: Dragonlady of Pern, 1983; Nerilkas Story, 1986; Dragonsdawn, 1988; The Renagades of Pern, 1989 oraz All the Weirs of Pern, 1991.
147
napisane jzykiem stylizowanym na archaiczny i stanowice wyjtek ze starodawnych kronik, a powicone walce kilku feudalnych wadcw i ich sojusznikw z gronym czarnoksinikiem, sugeruj konwencj fantasy. Do tej konwencji nawizuje te gwny tekst powieci, opowiadajcy o modym Vanye, wygnanym ze swej rodowej siedziby za zabicie brata, i jego quest w subie Morgaine. Podobnie jak Naszyjnik Semley, powie opisuje wiat na pozr autonomiczny i zamknity w swych granicach przestrzennych, i podobnie jak tam, pod koniec tekstu dochodzi do otwarcia tyche granic, gdy podajcy w lad za Morgaine Vanye przechodzi przez Bram, by znale si na innej planecie w cakiem nowej dla siebie rzeczywistoci. Jak atwo dostrzec, cechami wsplnymi omwionych powyej hybrydalnych tekstw z lat 60. i 70. s przede wszystkim: 1. Zabieg kompozycyjny, polegajcy na przeciwstawieniu gwnemu tekstowi dziea, ksztatowanemu wedug modelu gatunkowego fan tasy, krtkich fragmentw o charakterze SF, umieszczanych zazwyczaj jako swoiste wstpy i prologi i sugerujcych odmienn interpretacj gatunkowego modelu opisywanego wiata. Operacja ta jest rdem dodatkowego dynamizmu w analizowanych tekstach. 2. Zabieg otwarcia parametrw przestrzennych prezentowanego modelu i poszerzenia ich o przestrze kosmiczn. Rezultatem wzajemnej interakcji science fiction oraz fantasy jest, jak si zdaje, obok powstawania rozmaitych form hybrydalnych, take mniej wyrane, lecz zauwaalne przenikanie czsto nawet drugoi trzeciorzdnych cech obu tych gatunkw. Jeden z charakterystycznych przykadw stanowi tutaj zmiany w opisie sposobu funkcjonowania magii w wiecie przedstawionym fantasy. Powszechna obecno magii niemal od samego pocztku naley do najbardziej niezmiennych wyznacznikw gatunku. Jeli jednak przyjrzymy si uwaniej sposobowi, w jaki przedstawiono funkcjonowanie teje magii, atwo dostrzeemy, i uleg on znaczcej transformacji. We wczesnych dzieach fantasy, podobnie jak w konwencjach romansu rycerskiego czy te bani, magia stanowi po prostu jeden z elementw ta. Jej obecno i dziaanie nie s w aden sposb wyjaniane ani dyskutowane. W opowieciach o Conanie Roberta E. Howarda magia [...] jest bezrefleksyjnie traktowanym czarodziejstwem, zapoy148
czonym z dawniejszej literatury popularnej43, i zazwyczaj przypisuje si jej warto negatywn. U Tolkiena z kolei magia [...] naley do sfery sacrum, (dobrego i zego) i nie naley do kompetencji czowieka, lecz bytw angelicznych44, w zwizku z czym jej dziaanie cho widoczne i odczuwane przez bohaterw powieci take nie jest szczegowo opisywane ani poddawane analizie. Sytuacja zmienia si w latach 60. i pniej. Wpyw, jak si zdaje, konwencji SF, a take denie do bardziej egzomimetycznej konstrukcji prezentowanych modeli sprawiaj, i magia w tekstach fan tasy zaczyna peni analogiczn rol, jak swoicie pojmowana nauka czy te zaawansowana technologia w dzieach SF. Staje si ona jednym z podstawowych elementw struktury opisywanych modeli wiata45. Magia stopniowo zaczyna wic stanowi w tekstach fantasy zjawisko zracjonalizowane i charakteryzujce si swoist logik podobnie jak niezwyke wynalazki i twory zaawansowanej technologii w tekstach SF. Mechanizm jej dziaania da si zbada i uj w precyzyjne reguy bd formuy, ktrych przy odpowiednich zdolnociach mona si wyuczy, podlega ona te cile okrelonym ograniczeniom:
[Ged] tak prdko uczy si wszelkich sztuk iluzyjnych, e Mistrz Przemian [...] wkrtce zacz naucza go w odosobnieniu od innych i opowiada mu o prawdziwych Zaklciach Nadawania Ksztatu. Wyjania Gedowi, w jaki sposb rzecz, ktra ma by naprawd przeobraona w inn, musi zosta przemianowana na tak dugo, jak dugo trwa dziaanie czarw, i opowiada, jak oddziauje to na imiona i istotne waciwoci przedmiotw, ktre znajduj si w pobliu przeistoczonej rzeczy. Mwi o zwizanych z przemianami niebezpieczestwach wtedy przede wszystkim, kiedy czarownik przeistacza swoj
43 T. Olszaski, dz. cyt., s. 66. W sposobach przedstawienia magii we wczesnej amerykaskiej heroic fantasy mona dostrzec wpyw zwaszcza rnego rodzaju prozy okultystycznej. Samo sowo occult pojawia si jeszcze wielokrotnie w tekstach Clarka Ashtona Smitha z lat 30. 44 Tame. 45 Zob. nasza dyskusja dzie Ursuli K. Le Guin w rozdziale drugim. Przypomnijmy, e rwnie Stanisaw Lem dostrzega zbienoci w potraktowania nauki czy te technologii w ambitnych dzieach SF oraz magii w powieci Le Guin. Jego zdaniem takie a nie inne ujcie magii w Czarnoksiniku z Archipelagu stwarza wrcz modelow sytuacj ludzkiego poznania (Posowie do: Ursula K. Le Guin, Czarnoksinik z Archipelagu, s. 196).
149
wasn posta i w ten sposb naraa si, e zostanie usidlony przez wasne zaklcie46.
W opisach stosowania magii, zamiast charakterystycznego dla fan tasy nachylenia ku poetyckiemu ksztatowaniu jzyka, mamy teraz coraz czciej do czynienia z typowym raczej dla SF pseudotechnicznym argonem, obfitujcym w swoiste neologizmy:
W tej chwili mam pod kontrol przepyw saidaru, zarwno pochodzcego od niej, jak i swego wasnego cigna Nynaeve, nie do koca spogldajc Elayne w oczy i bd go miaa pod kontrol, dopki jej nie zwolni. A wic nie obawiajcie si, i kto przewodzcy krgowi, kimkolwiek byaby ta osoba tu spojrzaa krzywym okiem na Caire i pocigna nosem mgby sprawi, e pobierzecie za duo mocy. To w istocie bardzo przypomina w dziaaniu angreal. Tak jak angreal izoluje was od nadmiaru Mocy, tak w niemal identyczny sposb, gdy pozostajecie w krgu, nie mona sprawi, bycie pobray jej zbyt wiele47.
Nietrudno zauway te, i w wielu pniejszych dzieach fantasy motywy magiczne opisywane s czsto w kategoriach zjawisk ESP (ex trasensory perception), takich jak telepatia czy telekineza, i w zasadzie niczym nie rni si od analogicznych motyww, regularnie pojawiajcych si w rozmaitych dzieach SF. W dzieach z pogranicza SF oraz fantasy z lat 80. i 90. zaczynaj zachodzi kolejne, niezwykle istotne zmiany. Cho w niektrych tekstach z tego okresu nadal sporadycznie wystpuje zabieg kontrastowania wewntrz jednego dziea fragmentw o rnym charakterze, na pierwszy plan wysuwa si denie do zrekonstruowania, niejako na nowo, ca-
was so quick to learn all the arts of illusion that the Master Changer [...] soon began to teach him apart from the others, and to tell him the true Spells of Shaping. He explained how, if a thing is really to be changed into another thing, it must be re-named for as long as the spell lasts, and he told how this affects the names and natures of things surrounding the transformed thing. He spoke of the perils of changing, above all when the wizard transforms his own shape and thus is liable to be caught in his own spell (Ursula K. Le Guin, A Wizard of Earthsea, EQ, s. 57, CzA, s. 4647). 47 I now control the flow of saidar from her as well as my own, Nynaeve went on, not quite meeting Elaynes eyes, and will until I let her go. Now, dont fear that whoever leads the circle, she shot a frown at Caire and sniffed, can make you draw too much. This is really a great deal like an angreal. The angreal buffers you against the extra Power, and in somewhat the same way, in a circle you cant be made to draw too much (Robert Jordan, The Path of Daggers, Book Eight of the Wheel of Time, London: Orbit 1998, s. 122).
46 [Ged]
150
kowicie jednolitego i spjnego modelu wiata przedstawionego, przejawiajcego wszystkie podstawowe cechy obydwu systemw gatunkowych jednoczenie. Mielibymy wic tutaj, by moe, do czynienia nie tyle z kolejnymi formami hybrydalnymi, co narodzinami cakiem nowej postaci czy te konwencji gatunkowej literatury egzomimetycznej. Na zapowied powyszych procesw natrafiamy ju w cyklu Barbary Hambly Darwath (napisana pierwotnie trylogia Darwath, na ktr skadaj si The Time of the Dark, 1982; The Walls of Air, 1983 i The Armies of Daylight, 1983 oraz dwa tomy, bdce jej lun kontynuacj: Mother of Winter, 1996 i Icefalcons Quest, 1998). Cho akcja powyszych tekstw rozgrywa si w feudalnym, rzdzonym przez magi wiecie, w struktur prezentowanego modelu bardzo mocno zostay wplecione motywy typowe dla SF48. Tak wic, z jednej strony, akcja pierwotnej trylogii zostaa skonstruowana w oparciu o wzorce fantasy epickiej: podstawowymi motywami, ktre j organizuj, jest powrt pradawnego zagroenia i quest gwnych bohaterw w celu ocalenia ludzkoci. Z drugiej strony, zagroenie powysze inwazja Czarnych (The Dark Ones), inteligentnej, amorficznej obcej rasy, eksterminujcej i poerajcej rodzaj ludzki, aby nastpnie zawadn wiatem, wydaje si by wrcz ywcem wyjte z powieci SF. Z kolei w Mother of Winter ci sami bohaterowie musz zmierzy si z katastrof ekologiczn, zwizan z niespodziewanym ozibieniem klimatu i rozprzestrzenianiem si slunch, nienaturalnego pasoytniczego grzyba, pochaniajcego coraz rozleglejsze tereny i majcego zdolno przeobraania ywych istot zarwno zwierzat, jak i ludzi w nienaturalne, zmutowane stwory. Wkrtce okazuje si, i katastro48 Barbara Hambly jest zreszt autork, ktra w wiadomy sposb eksperymentuje z oboma bliniaczymi gatunkami. W jednym z wywiadw, wypowiadajc si na temat innej ze swoich powieci fantasy, stwierdza na przykad: [...] w Knight of the Demon Queen, bawiam si wietnie, wstawiajc scen niemal rodem z science fiction, z demonami i naszym bohaterem, zabjc smokw, cigajcymi si w wagonach metra i walczcymi przy pomocy karabinw maszynowych, po to tylko, by sprawdzi, jak obie rwnolege konwencje bd si ze sob zazbia (And, in Knight of the Demon Queen I had a great deal of fun interjecting a quasi science-fiction sequence with demons and our dragonslayer hero riding around in subway cars and fighting it out with submachine guns, just to see how the two parallel genres would mesh, Marisa Darnel, An Interview with Barbara Hambly, Internet, Artist Reviews, 22.07.2003, http://www.artistinterviews.com/literature/barbarahambly.htm).
151
fa spowodowana zostaa przez trzech lodowych magw, przebudzonych z letargu na grze Saycotl Xyam ostatnich przedstawicieli pradawnej rasy sprzed milionw lat, ktrzy przy pomocy swej potnej magii prbuj przeobrazi biosfer planety, tak by przywrci wiatu jego pierwotny ksztat. Z nimi wanie w trakcie swego quest musz si zmierzy przy pomocy miecza i magii (a take nauki i technologii) arcymag Ingold Inglorion i jego towarzyszka, wojowniczka Gil. Magia w powyszych tekstach nie do, e jest zracjonalizowana i podlegajca okrelonym technicznym reguom i ograniczeniom, to pozostaje te w cisym zwizku wanie z nauk i technologi:
Jeste w stanie to zrobi? [Gil] zapytaa Ingolda przedostatniej nocy, gdy siedzieli razem w ciemnociach, rozmawiajc i planujc. Zmieni warto atomow czystego wgla, tak e zwie si z ciekym tlenem w sadzawce, ktrej strzeg lodowi magowie? Jeste pewna, e sadzawka wypeniona jest tlenem? [...] Przypuszczam, e to tlen, poniewa tlen jest bardziej stabilny ni azot [...]. Tlen potrzebowaby mniej magii na przestrzeni tych wszystkich lat, aby utrzymywa si w stanie zawieszenia. Gdyby to byo co o wyszej temperaturze skraplania, jak fluor czy brom, udusiby si, kiedy wszede tam, by z nimi walczy. Ale jeli rozkaesz staej bryle skrystalizowanego wgla, by otworzya si automatycznie i zwizaa z tlenem w sadzawce... Zakci to rwnowag magiczn dokoczy mikko Ingold. Zapocztkuje reakcj acuchow49.
Jak widzimy, magia zostaa tutaj potraktowana po prostu jak kolejna, specyficzna, lecz cakowicie racjonalna dziedzina wiedzy, doskonale zgodna z chemi, fizyk czy te astronomi i posugujca si
49 Can you do that? shed ask Ingold the night before last, as they sat talking and planning in the dark. Alter the atomic valences of pure carbon so it will bond with the liquid oxygen in the pool the ice-mages guard? Youre sure the pool is oxygen? [...] Im guessing its oxygen because oxygens more stable than nitrogen [...]. Oxygen would require less magic over the years to hold in stasis. If it was something with a higher liquification temperature, like fluorine or bromine, you would have suffocated when you went in to fight them. But if you charge a solid lump of pure crystallized carbon to be automatically open, to bond with the oxygen in the pool... It will disrupt the thaumaturgic equilibrum, Ingold finished softly. It will set off a chain reaction (Barbara Hambly, Mother of Winter, New York: Ballantine Books 1996, s. 327328).
152
swoj wasn technologi. W tekstach Barbary Hambly co chwil natrafiamy na szczegowe opisy dziaania rozmaitych magicznych instrumentw, takich jak kamienie i kule, speniajce funkcje swoistych radarw, krysztay ogniskujce moc maga, czy te inne krysztay, suce do przechowywania wizji. Bardzo wyrana jest tu troska autorki o stworzenie racjonalnego i spjnego porzdku wiata przedstawionego, gdzie magia i nauka nie stayby ze sob w sprzecznoci, lecz wzajemnie si uzupeniay. Innym wartym wspomnienia dzieem jest The Cold Fire Trilogy C.S. Friedman (Black Sun Rising, 1991; When True Night Falls, 1993 oraz Crown of Shadows, 1995). Kreacja wiata przedstawionego w wymienionych tekstach stanowi niezwykle interesujce osignicie literatury spekulatywnej. Akcja powieci umiejscowiona zostaa na planecie Erna, dawno temu skolonizowanej przez Ziemian. Adaptacja ziemskich kolonistw do odmiennych i czsto nieprzyjaznych warunkw ycia na obcej planecie oraz poszukiwanie przez nich nowych rozwiza w walce o przetrwanie nale, rzecz jasna, do najpopularniejszych motyww SF. Tym, co odrnia wiat Erny od wiatw przedstawionych SF, jest jednake powszechne funkcjonowanie magii, ktra zastpia na Ernie zaawansowan technologi50. Magia ta jednak przedstawiona zostaje jako sia naturalna jest ona wynikiem obecnoci Fae, mocy przenikajcej ca planet. Gwn waciwoci Fae jest reagowanie na najgbsze i najsilniejsze uczucia czowieka, nastpnie za materializowanie ich
50 Zwrmy uwag, i w wikszoci hybrydalnych dzie, ktre omwilimy uprzednio, a wic w utworach Le Guin (Semleys Necklace i Rocannons World), Anne McCaffrey (Dragonflight) i C.J. Cherryh (cykl Morgaine) magia jako taka waciwie nie wystpuje. To, co si ni wydaje, w istocie okazuje si zaawansowan technologi, nierozumian pocztkowo przez wychowanych w feudalnych spoeczestwach bohaterw. W wiecie The Cold Fire Trilogy mamy natomiast do czynienia z logicznie wyjanionym przejciem od porzdku technologicznego do porzdku magicznego. W niestaym, reagujcym na najlejsze psychiczne impulsy wiecie Erny skomplikowana technologia okazuje si bowiem zbyt zawodna. Na przykad bro palna [...] dziaa [...] niepewnie i nie wiadomo co zrobi pistolet, kiedy naciniemy spust bo nie wiemy, czy my i nasze otoczenie naprawd wierzymy w jego dziaanie (Eryk Remiezowicz, Paleni i mroeni, Internet, Magazyn Esencja 2002, nr 8, 16.11.2002, http://www.esensja.pl/magazyn/2002/08/iso/13_21.html). W rezultacie o wiele skuteczniejsz broni staje si zwyky miecz nieodzowny atrybut konwencji fantasy. Konsekwencj wspomnianego przejcia jest te chyba powstanie na Ernie struktur spoecznych w znacznej mierze zblionych do feudalizmu.
153
w wiecie fizycznym. Tak wic w wiecie Erny istniej potwory i demony stworzone przez ludzkie lki i negatywne uczucia, niemniej jednak realne i miertelnie niebezpieczne, istniej te specjalne, magiczne sposoby walki z nimi. The Cold Fire Trilogy zawiera rwnie tak typowe dla fantasy motywy, jak quest gwnych bohaterw czy te ich walka z siami Za. W przeciwiestwie jednak do fantasy epickiej, gdzie zo ma zazwyczaj charakter transcendentny i jest spersonifikowane w osobie mrocznego awatara i jego sug (Sauron, Lord Foul, Saitan), zo w wiecie Erny, cho rwnie przybierajce materialn posta (demony, Poeracz), jest w istocie manifestacj negatywnych ludzkich emocji, wzmocnionych aur planety. Jednoczenie trzeba te zauway, i efektem wspomnianego powyej quest jest nie tyle przywrcenie naturalnego porzdku, co ustanowienie cakiem nowego, korzystniejszego dla czowieka adu, ktry pozwoliby mu na bezpieczne egzystowanie w wiecie rzdzonym przez Fae. Model zaproponowany przez autork naley chyba do najkonsekwentniejszych i najciekawszych w dwudziestowiecznej literaturze egzomimetycznej. Jest te niewtpliwie wiadectwem nieustannego i dynamicznego rozwoju tej literatury. Jak ju sugerowalimy wczeniej, w przypadku powieci Barbary Hambly oraz C.S. Friedman trudno waciwie mwi o przeamywaniu praw prezentowanego modelu czy te kontrastowaniu wewntrz tekstu rnych porzdkw gatunkowych. Mamy tutaj raczej do czynienia z wykorzystaniem wybranych elementw konwencji SF oraz fan tasy i konstruowaniem przy ich pomocy, niejako od podstaw, nowego porzdku wiata przedstawionego. Teksty te stoj wic w wyranej opozycji do omawianych wczeniej w ramach niniejszego rozdziau dzie Ursuli Le Guin czy C.J. Cherryh, zbudowanych wanie w oparciu o wyrany kontrast pomidzy dwoma porzdkami gatunkowymi. W tej sytuacji uzasadniona wydaje si teza, i science fantasy jako samodzielna konwencja gatunkowa zaczyna si stabilizowa dopiero w latach 80. dwudziestego wieku, a jej pojawienie si naley czy, midzy innymi, wanie z analizowanymi tekstami Barbary Hambly oraz C.S. Friedman. W przypadku literatury wczeniejszej mona, naszym zdaniem, mwi jedynie o mniej lub bardziej zaawansowanych formach hybrydalnych SF oraz fantasy. Zaznaczy musimy, i nasze wnioski stoj tutaj w sprzecznoci z pogldami wikszoci krytykw i badaczy, ktrzy okrelenie science fanta 154
sy stosuj zazwyczaj w odniesieniu do bardzo szerokiego zbioru tekstw przejawiajcych cechy hybrydalne, nie starajc si jednak przy tym uwaniej przyjrze wzajemnym wpywom SF oraz fantasy w ujciu diachronicznym. Mamy nadziej, e powysza dyskusja cho z ca pewnoci niewyczerpujca pozwolia przynajmniej okreli gwne etapy wzajemnej interakcji obu gatunkw egzomimetycznych, jak rwnie by moe zasygnalizowa powstanie nowej konwencji gatunkowej science fantasy, ktra z pewnoci wymaga bdzie w przyszoci bardziej wnikliwych i szczegowych studiw.
zakoczenie
W niniejszej pracy staralimy si przeledzi powstanie i rozwj konwencji gatunkowych okrelanych nazw fantasy, poczwszy od ich bezporednich rde w kocu wieku dziewitnastego a po czasy wspczesne. Jak wspominalimy ju niejednokrotnie, naszym celem byo w gwnej mierze zobrazowanie ewolucji fantasy jako gatunku egzomimetycznego, jak rwnie ukazanie jej rozwoju w poszczeglnych postaciach gatunkowych, tak wic to tematyka genologiczna wanie zdeterminowaa ukad niniejszej pracy. Z powyszych wzgldw jak rwnie z powodu ograniczonej objtoci ksiki oraz koniecznoci zachowania klarownoci wywodu, zawzilimy nasz dyskusj jedynie do tych dzie i zjawisk, ktre uznalimy za najbardziej charakterystyczne i najistotniejsze dla rozwoju gatunku jako caoci. Uzasadnione wydaje nam si jednak, aby w tym miejscu przynajmniej zasygnalizowa te problemy i zjawiska, ktrym nie zdoalimy si bliej przyjrze, a ktre, naszym zdaniem, zasuguj na odnotowanie. Jednym z nich jest niewtpliwie pojawienie si fantasy humorystycznej1, czy te wrcz parodii fantasy2, co wiadczyoby, jak sdzimy,
pierwszym rzdzie trzeba tu wymieni powieci brytyjskiego autora Terryego Pratchetta z cyklu Discworld (wiat Dysku), tworzonego od roku 1983 i liczcego ju prawie 30 pozycji! 2 Ju w opowiadaniu Larryego Nivena Not Long Before the End z 1969 r. pojawiaj si elementy parodiujce fantasy bohatersk. Rok pniej zostaje wydana powie Henryego
1W
156
o mocnym ju zakorzenieniu i okrzepniciu samej konwencji na literackiej mapie dwudziestego wieku. Podobne znaczenie moe mie te sporadyczne, lecz zauwaalne wystpowanie specyficznych form hybrydalnych, takich jak, chociaby, fantasy detektywistyczna3. Opisujc pogranicze fantasy, pominlimy z kolei konwencje jak oceniamy niemajce bezporedniego wpywu na rozwj tego gatunku, ale dzielce z nim niektre spord motyww oraz stosowanych zabiegw i wsptworzce wraz z fantasy skomplikowany krajobraz dwudziestowiecznej literatury niemimetycznej. Wiele z tych konwencji czeka jeszcze na rozpoznanie bd rzeteln analiz. Wymiemy tu wic dwudziestowieczn odmian bani zwierzcej4 czy te swoist powie prehistoryczn5. Innym ciekawym i dotychczas chyba niezbyt systematycznie omwionym gatunkiem jest wspczesny horror (czy te raczej szeroki wachlarz zrnicowanych dzie, ktrym przypisuje si t nazw), w obrbie ktrego czsto pojawiaj si teksty wykazujce pewne cechy fantasy. Do tego wszystkiego dochodz wspczesne konwencje prozy fantastycznej oraz antymimetycznej, rwnie domagajce si dokadniejszej dyskusji. Wreszcie wspomnie naley o niezwykle trudnej i chyba zaniedbanej przez ba-
R. Bearda i Douglasa C. Kenneya Bored of the Rings, od pocztku bdca zamierzon parodi dziea Tolkiena. 3 Odmiana ta, jak dotd, reprezentowana jest chyba jedynie przez Glena Cooka i jego cykl Garrett Files. Powieci te, jeli chodzi o model wiata przedstawionego, to pod kadym wzgldem egzomimetyczna fantasy, tyle e ksztatowana rwnie przez klasyczne konwencje i motywy powieci detektywistycznej. Tak wic pierwszoosobowym narratorem kadego z tekstw staje si Garrett, cyniczny, ale uczciwy prywatny detektyw mieszkajcy w TunFaire, stolicy fantastycznej krainy Kantard, rzdzonej przez prawa magii i zaludnionej przez ludzi, elfy, gnomy oraz rozmaite inteligentne stwory. Kady z tekstw stanowi zamknity epizod, zwizany z rozwikaniem kolejnej zagadki kryminalnej, cho wiele postaci pojawia si w kolejnych tomach. W sposobie portretowania protagonisty, jak rwnie w opisie podziemia przestpczego i pwiatka TunFaire cykl budzi skojarzenia z dwudziestowiecznym czarnym kryminaem amerykaskim, zwaszcza za z twrczoci Raymonda Chandlera i stworzon przez niego postaci prywatnego detektywa Philipa Marlowa. 4 Sztandarowym przedstawicielem byby tutaj, oczywicie, Richard Adams, autor synnego Watership Down. 5 Mamy na myli gwnie Jean M. Auel i jej Earths Children series. Za prekursora tego gatunku wypada natomiast zapewne uzna tworzcego na przeomie XIX i XX wieku belgijskiego pisarza J.H. Rosnyego, autora La Guerre de Feu (1909).
157
daczy problematyce zwizanej z kondycj bani w dwudziestym wieku oraz jej wpywem na pozostae konwencje literatury niemimetycznej6. Jestemy wiadomi ogranicze niniejszego studium, sdzimy jednak, i udao nam si dokona przynajmniej pewnego wstpnego usystematyzowania problematyki fantasy. Mamy nadziej, e nasze propozycje teoretyczne oraz rozrnienia pomidzy postaciami gatunkowymi fantasy stan si skromnym, lecz uytecznym przyczynkiem zarwno do dalszej, bardziej szczegowej analizy tego niezwykle interesujcego gatunku prozy popularnej, jak i do bada nad ca wspczesn literatur niemimetyczn.
6 Na podstawowe trudnoci natrafiamy ju na samym pocztku, prbujc precyzyjniej okreli, czym waciwie wspczenie jest ba literacka. Jakakolwiek powaniejsza dyskusja powyszej problematyki, oczywicie, w pierwszej kolejnoci bdzie wymagaa stworzenia solidnych podstaw teoretycznych. Gdybymy mieli jednak w tym miejscu poda przykad dwudziestowiecznego tekstu zwizanego, naszym zdaniem, bezporednio zarwno z konwencjami bani, jak i fantasy, nasz wybr padby na The Last Unicorn Petera S. Beaglea z 1968 r. Podobnie jak w Hobbi cie czas i przestrze ksztatowane s tutaj wedug baniowego nigdy i nigdzie, za nazwy wasne i imiona czsto (cho nie zawsze) maj charakter opisowy (na przykad King Haggard, Hagsgate). O powinowactwie z fantasy wiadczy z kolei rozbudowana, wielowtkowa fabua i zoone portrety psychologiczne postaci.
158
bibliograFia (Wybr)
I. Teksty
Wobec rozlegoci dyskutowanego materiau niniejsza bibliografia ma przede wszystkim charakter orientacyjny. W nawiasach staralimy si doczy dane bibliograficzne wyda polskich, o ile takie istniej. W przypadku anglojzycznych wyda zebranych, tzw. Omnibus Editions, podano te z tytuw, ktre ukazay si w Polsce. Adams, R., Watership Down, London: Penguin Books 1974 (Wodnikowe wzgrze, tum. K. Szerer, Pozna: Rebis 1994). Alexander, L., The Black Cauldron, New York: Dell Publishing 1980. Alexander, L., The Book of Three, New York: Dell Publishing 1969. Alexander, L., The Castle of Llyr, New York: Dell Publishing 1969. Alexander, L., The High King, New York: Dell Publishing 1980. Alexander, L., Taran Wanderer, New York: Dell Publishing 1969. Amis, K., Alteration, London: Random House 1987 (Alteracja, tum. P Znaniec. ki, Pozna: Rebis 1994). Auel, J. M., The Clan of Cave Bear, London: Bantam Books 1981(Klan niedwie dzia jaskiniowego, tum. J. Jacuda, Warszawa: wiat Ksiki 1997). Barbarians, ed. by R. Adams, M. Greenberg and C.G. Waugh, New York: New American Library 1986 (Barbarzycy, tom 1, tum. rni, Pozna: Rebis 1991). Barbarians II, ed. by R. Adams, M. Greenberg and C.G. Waugh, New York: New American Library 1988 (Barbarzycy, tom 2, tum. rni, Pozna: Rebis 1992). Barker, C., Imajica, New York: Perennial 2002 (Imajica Pite dominium, tum. W. Szypua, Warszawa: Mag 2002).
159
Beagle, P .S., The Last Unicorn, New York: Roc Books 1991 (Ostatni jednoroec, tum. M. Kobukowski, Warszawa: Alfa 1995). Beagle, P .S., The Innkeepers Song, New York: Roc Books 1994 (Pie oberysty, tum. . Nicpan, Warszawa: Alfa 1996). Bear, G., The Infinity Concerto, New York: Ace Books 1987 (Koncert nieskoczono ci, tum. J. Manicki, Warszawa: Alfa 1991). Bear, G., The Serpent Mage, New York: Ace Books 1987 (Womag, tum. J. Manicki, Warszawa: Alfa 1997). Beard, H.R., Kenney, D.C., Bored of the Rings, New York: New American Library 1993 (Nuda piercieni, tum. Z.A. Krlicki, Pozna: Zysk i S-ka 1997). Bok, H., Sorcerers Ship, New York: Ballantine Books 1969 (Statek czarnoksini ka, tum. B. Nawrot, Warszawa: Alfa 1993). Bradley, M.Z., The Mists of Avalon, New York: Del Rey Books 1982 (Mgy Avalo nu, tum. M. Pietrzak-Merta, Warszawa: Atlantis 1994). Brooks, T., Black Unicorn, New York: Ballantine Books 1990 (Czarny jednoroec, tum. M. Karpiski, Pozna: Rebis 1996). Brooks, T., Magic Kingdom for Sale Sold!, New York: Ballantine Books 1990 (Krlestwo na sprzeda, tum. M. Karpiski, Pozna: Rebis 1996). Brooks, T., The Tangle Box, New York: Ballantine Books 1995 (Kabaowa szkatu a, tum. R. Rogala, Pozna: Rebis 1997). Brooks, T., Witches Brew, New York: Del Rey Books 1996 (Napar czarownic, tum. R. Rogala, Pozna: Rebis 1997). Brooks, T., Wizard At Large, New York: Ballantine Books 1989 (Nadworny czaro dziej, tum. R. Rogala, Pozna: Rebis 1997). Bull, M., War for the Oaks, New York: Tor Books 2001 (Wojna o db, tum. A. Reszke, Warszawa: Mag 2003). Burroughs, E.R., A Princess of Mars, New York: Ballantine Books 1990 (Ksi niczka Marsa, tum. nieznany, Pozna: Kantor Wydawniczy SAWW 1990). Cabell, J.B., Jurgen: A Comedy of Justice, New York: Robert M. McBride & Company 1922. Carter, L., Thongor and the Dragon City, New York: Berkeley Publishing Group 1976. Carter, L., Thongor Against the Gods, New York: Warner Books 1979. Carter, L., Thongor at the End of Time, New York: Warner Books 1979. Carter, L., Thongor Fights the Pirates of Tarakus, New York: Berkeley Publishing Group 1976. Carter, L., The Wizard of Lemuria, London: Tandem 1970 (Czarnoksinik z Lemu rii, tum. M. Gohling, Lublin: Versus 1990). Carroll, L., Alice in Wonderland, London: Wordsworth Classics 1992 (Alicja w Krainie Czarw, tum. E. Marianowicz i E. Salamon, Warszawa: Nasza Ksigarnia 1996).
160
Carroll, J., The Voice of Our Shadow, London: Gollancz Millennium Books 2002 (Gos naszego cienia, tum. Z. Naczyska, Pozna: Rebis 1999). Cherryh, C.J., Gate of Ivrel, New York: DAW Books 1976 (Brama Ivrel, tum. M. Jakuszewski, Pozna: Rebis 1992). Cherryh, C.J., Exiles Gate, New York: DAW Books 1988 (Brama wygnania, tum. M. Pacyna, Pozna: Rebis 1994). Cherryh, C.J., Fires of Azeroth, New York: DAW Books 1988 (Ognie Azeroth, tum. L. Ry, Pozna: Rebis 1994). Cherryh, C.J., Well of Shiuan, New York: DAW Books 1978 (Studnia Shiuanu, tum. M. Jakuszewski, Pozna: Rebis 1994). Cook, G., Angry Lead Skies, New York: Roc Books 2002. Cook, G., The Black Company, New York: Tor Books 1996 (Czarna kompania, tum. M. Jakuszewski, Pozna: Rebis 1993). Cook, G., Bleak Seasons, New York: Tor Books 1997 (Ponure lata, tum. G. Sudo, Pozna: Rebis 1997). Cook, G., Bitter Gold Hearts, New York: New American Library 1994 (Gorzkie zote serca, tum. A. Jagieowicz, Warszawa: Mag 2000). Cook, G., Cold Copper Tears, New York: New American Library 1994 (Zimne mie dziane zy, tum. A. Jagieowicz, Warszawa: Mag 2000). Cook, G., Deadly Quicksilver Lies, New York: New American Library 1994 (mier telne rtciowe kamstwa, tum. A. Jagieowicz, Warszawa: Mag 2003). Cook, G., Dread Brass Shadows, New York: New American Library 1994 (Ponure mosine cienie, tum. A. Jagieowicz, Warszawa: Mag 2001). Cook, G., Dreams of Steel, New York: Tor Books 1990 (Sny o stali, tum. J. Karowski, Pozna: Rebis 1998). Cook, G., Faded Steel Heat, New York: New American Library 1999. Cook, G., Old Tin Sorrows, New York: Roc Books 1990 (Stare cynowe smutki, tum. A. Jagieowicz, Warszawa: Mag 2000). Cook, G., Petty Pewter Gods, New York: New American Library 1995. Cook, G., Red Iron Nights, New York: New American Library 1995 (Czerwone e lazne noce, tum. A. Jagieowicz, Warszawa: Mag 2001). Cook, G., Shadow Games, New York: Tor Books 1990 (Gry cienia, tum. J. Karowski, Pozna: Rebis 1998). Cook, G., Shadows Linger, New York: Tor Books 1990 (Cie w ukryciu, tum. M. Jakuszewski, Pozna: Rebis 1994). Cook, G., She is the Darkness, New York: Tor Books 1998 (A imi jej Ciemno, tum. J. Karowski, Pozna: Rebis 1998). Cook, G., Silver Spike, New York: Tor Books 1989 (Srebrny grot, tum. G. Sudo, Pozna: Rebis 1998). Cook, G., Soldiers Live, New York: Tor Books 2001 (onierze yj, tum. J. Karowski, Pozna: Rebis 2001).
161
Cook, G., Sweet Silver Blues, New York: New American Library 1990 (Sodki srebrny blues, tum. A. Jagieowicz, Warszawa: Mag 2000). Cook, G., Water Sleeps, New York: Tor Books 2000 (Woda pi, tum. J. Karowski, Pozna: Rebis 2000). Cook, G., White Rose, New York: Tor Books 1996 (Biaa Ra, tum. B. Jankowska-Rosadziska, Pozna: Rebis 1997). Crowley, J., Little, Big, London: Gollancz Millennium Books 2000 (Mae, due. Cz pierwsza; Mae, due. Cz druga, tum. B. Rumatowska, Pozna: Rebis 1994). De Camp, L.S., The Spell of Conan, New York: Ace Books 1982. De Camp, L.S., Prat, F., The Complete Enchanter, New York: Del Rey Books 1980. De Lint, C., The Little Country, New York: Orb Books 2001. De Lint, C., Moonheart, New York: Orb Books 1994. Dick, P The Man in the High Castle, New York: Berkeley Publishing Group 1978 ., (Czowiek z wysokiego zamku, tum. L. Jczmyk, Warszawa: Editions Spotkania 1991). Dickson, G., The Dragon and the George, New York: Ballantine Books 1987 (Smok i Jerzy, tum. I. i A. luzkowie, Warszawa: Amber 1991). Donaldson, S.R., Daughter of Regals and Other Tales, New York: Ballantine Books 1992. Donaldson, S.R., Lord Fouls Bane, New York: Nelson Doubleday, Inc., Garden City 1977 (Jad Lorda Foula, tum. P Cholewa, Pozna: Zysk i S-ka 1994). . Donaldson, S.R., The Illearth Stone War, New York: Ballantine Books 1989 (Woj na Zoziemnego Kamienia, tum. M. Duch, Pozna: Zysk i S-ka 1994). Donaldson, S.R., The One Tree, New York: Ballantine Books 1993 (Jedyne Drzewo, tum. M. Jakuszewski, Pozna: Zysk i S-ka 2000). Donaldson, S.R., Reave the Just and Other Tales, London: Bantam Press 1999. Donaldson, S.R., Power That Preserves, New York: Ballantine Books 1993 (Moc, ktra osania, tum. M. Duch, Pozna: Zysk i S-ka 1995). Donaldson, S.R., White Gold Wielder, New York: Ballantine Books 1984 (Wadca biaego zota, tum. M. Jakuszewski, Pozna: Zysk i S-ka 2002). Donaldson, S.R., The Wounded Land, New York: Ballantine Books 1981 (Zranio na kraina, tum. M. Jakuszewski, Pozna: Zysk i S-ka 1998). Duncan, D., Emperor and Clown, New York: E-Reads 2002 (Krl i prostak, tum. M. Jakuszewski, Warszawa: Alfa 1997). Duncan, D., Faery Lands Forlorn, New York: E-Reads 2002 (Kraje bani zatracone, tum. M. Jakuszewski, Warszawa: Alfa 1996). Duncan, D., Magic Casement, New York: E-Reads 2002 (Zaklta wnka, tum. M. Jakuszewski, Warszawa: Alfa 1995). Duncan, D., Perilous Seas, New York: E-Reads 2002 (Grone wiry morza, tum. M. Jakuszewski, Warszawa: Alfa 1996).
162
Duncan, D., Reluctant Swordsman, New York: Ballantine Books 1988 (Niechtny szermierz, tum. A. Reszke, Warszawa: Mag 1999). Dunsany, Lord, Time and Gods, London: Gollancz Millennium Books 2000. Eddings, D., Castle of Wizardry, New York: Ballantine Books 1984 (Wiea czarw, tum. P Braiter, Warszawa: Amber 1995). . Eddings, D., Demon Lord of Karanda, New York: Ballantine Books 1995 (Demon, wadca Karandy, tum. P Czajczyski, Warszawa: Amber 1996). . Eddings, D., Guardians of the West, New York: Ballantine Books 1988 (Stranicy zachodu, tum. P Braiter, Warszawa: Amber 1995). . Eddings, D., King of the Murgos, New York: Ballantine Books 1995 (Krl Murgw, tum. T. Oljasz, Warszawa: Amber 1995). Eddings, D., Magicians Gambit, New York: Ballantine Books 1983 (Gambit ma gw, tum. P W. Cholewa, Warszawa: Amber 1994). . Eddings, D., Pawn of Prophecy, New York: Ballantine Books 1982 (Pionek proroc twa, tum. P .W. Cholewa, Warszawa: Amber 1994). Eddings, D., The Seeress of Kell, New York: Ballantine Books 1995 (Prorokini z Kell, tum. P Czajczyski, Warszawa: Amber 1996). . Eddings, D., Sorceress of Darshiva, New York: Ballantine Books 1990 (Czarodziej ka z Darshiwy, tum. P Czajczyski, Warszawa: Amber 1996). . Eddings, D., Queen of Sorcery, New York: Ballantine Books 1982 (Krlowa magii, tum. P .W. Cholewa, Warszawa: Amber 1994). Eddings, D., Enchanters End Game, New York: Ballantine Books 1983 (Ostatnia walka czarodziejw, tum. T. Lebied, Warszawa: Amber 1995). Eddings, D., Eddings, L., Belgarath the Sorcerer, New York: Ballantine Books 1996 (Belgarath Czarodziej, tum. M. Duch, Warszawa: Prszyski i S-ka 1997). Eddings, D., Eddings, L., Polgara the Sorceress, New York: Ballantine Books 1999 (Polgara Czarodziejka, tum. M. Duch, Warszawa: Prszyski i S-ka 1999). Eddings, D., Eddings, L., The Rivan Codex. Ancient Texts of the Belgariad and the Malloreon, New York: Ballantine Books 1999 (Kodeks Rivaski: starodawne teksty Belgariady i Malloreonu, tum. M. Duch, Warszawa: Prszyski i S-ka 2001). Eddison, E.R., The Worm Ouroboros, London: Gollancz Millennium Books 2000. Erikson, S., Deadhouse Gates, London: Bantam Press 2001 (Bramy Domu Umar ych, tum. M. Jakuszewski, Warszawa: Mag 2001). Erikson, S., Gardens of the Moon, London: Bantam Press 2000 (Ogrody ksiyca, tum. M. Jakuszewski, Warszawa: Mag 2000). Erikson, S., The House of Chains, London: Bantam Press 2003. Erikson, S., Memories of Ice, London: Bantam Press 2003 (Wspomnienie lodu, t. 1: Cie przeszoci, tum. M. Jakuszewski, Warszawa: Mag 2001; t. 2: Jasnowidz, tum. M. Jakuszewski, Warszawa: Mag 2002). The Fantastic Imagination: An Anthology of High Fantasy. Vol. 1, ed. by R.H. Boyer and K.J. Zahorski, New York: Avon 1977.
163
The Fantastic Imagination: An Anthology of High Fantasy. Vol. 2, ed. by R.H. Boyer and K.J. Zahorski, New York: Avon 1978. Feist, R.E., A Darkness at Sethanon, London: Bantam Press 1987 (Mrok w Seth anon, tum. M. Terlak, Pozna: Zysk i S-ka 1997). Feist, R.E., Magician: Apprentice, London: Bantam Press 1994 (Adept magii, tum. M. Terlak, Pozna: Zysk i S-ka 1996). Feist, R.E., Magician: Master, London: Bantam Press 1994 (Mistrz magii, tum. M. Terlak, Pozna: Zysk i S-ka 1996). Feist, R.E., Prince of Blood, London: Bantam Press 1990 (Ksi krwi, tum. A. Sawicki, Pozna: Zysk i S-ka 1998). Feist, R.E., Rage of a Demon King, New York: Eos 1998 (Furia krla demonw, tum. A. Sawicki, Pozna: Zysk i S-ka 2000). Feist, R.E., Rise of a Merchant Prince, New York: HarperTorch 1996 (Ksi kup cw, tum. A. Sawicki, Pozna: Zysk i S-ka 2000). Feist, R.E., Shadow of a Dark Queen, New York: Eos 1995 (Cie krlowej mroku, tum. A. Sawicki, Pozna: Zysk i S-ka 1999). Feist, R.E., Silverthorn, London: Bantam Press 1993 (Srebrzysty cier, tum. M. Terlak, Pozna: Zysk i S-ka 1997). Fenn, L., Blood River Down, New York: Tor Books 1986. Fenn, L., Web of Defeat, New York: Tor Books 1986. Fenn, L., Agnes Day, New York: Tor Books 1987. Ford, J.M., The Dragon Waiting. A Masque of History, London: Gollancz Millennium Books 2002. Foster, A.D., Spellsinger, New York: Warner Books 1984 (Spellsinger, tum. J. Kotarski, Pozna: Rebis 1996). Friedman, C.S., Black Sun Rising, New York: DAW Books 1994 (wit czarnego soca, tum. Z.A. Krlicki, Warszawa: Mag 1999). Friedman, C.S., Crown of Shadows, New York: DAW Books 1996 (Korona cieni, tum. Z.A. Krlicki, Warszawa: Mag 2000). Friedman, C.S., When True Night Falls, New York: DAW Books 1994 (Nadejcie nocy, tum. Z.A. Krlicki, Warszawa: Mag 1999). Gaskell, J., Atlan, New York: St. Martins Press 1978. Gaskell, J., The City, New York: New American Library 1985. Gaskell, J., The Serpent, London: Tandem 1975. Gaskell, J., Some Summer Lands, New York: St. Martins Press 1979. Gemmell, D., Dark Moon, London: Bantam Press 1996 (Mroczny ksiyc, tum. E. Witecka, Warszawa: Amber 1997). Gemmell, D., The First Chronicles of Druss the Legend, New York: Ballantine Books 1999. Gemmell, D., Hero in the Shadows, London: Bantam Press 2000.
164
Gemmell, D., The King Beyond the Gate, New York: Ballantine Books 1995 (Krl poza bram, tum. B. Kamiska oraz Z.A. Krlicki, Pozna: Zysk i S-ka 1996). Gemmell, D., Last Sword of Power, New York: Del Rey 1996 (Ostatni miecz mocy, tum. D. Kopociski, Warszawa: Amber 1999). Gemmell, D., Legend, New York: Ballantine Books 1994 (Legenda, tum. B. Kamiska oraz Z.A. Krlicki, Pozna: Zysk i S-ka 1996). Gemmell, D., Legend of Deathwalker, New York: Ballantine Books 1999 (Legenda kroczcej mierci, tum. Z.A. Krlicki, Pozna: Zysk i S-ka 2001). Gemmell, D., In the Realm of the Wolf, New York: Ballantine Books 1998. Gemmell, D., Quest for Lost Heroes, New York: Ballantine Books 1995 (W po szukiwaniu utraconej chway, tum. B. Kamiska oraz Z.A. Krlicki, Pozna: Zysk i S-ka 1997). Gemmell, D., Waylander, New York: Ballantine Books 1993 (Waylander, tum. Z.A. Krlicki, Pozna: Zysk i S-ka 1998). Gemmell, D., Winter Warriors, London: Orbit 1998 (Zimowi wojownicy, tum. Z.A. Krlicki, Pozna: Zysk i S-ka 2002). Gregorian, J.B., The Broken Citadel, New York: Ace Fantasy Books 1975. Gregorian, J.B., Castledown, New York: Ace Fantasy Books 1977. Gregorian, J.B., The Great Wheel, New York: Ace Fantasy Books 1987. Hambly, B., Armies of Daylight, New York: Ballantine Books 1995. Hambly, B., Dragonsbane, New York: Ballantine Books 1987 (Zguba smokw, tum. A. Krawczyk-askarzewska, Pozna: Zysk i S-ka 1998). Hambly, B., Dragonshadow, New York: Ballantine Books 2000 (Smoczy cie, tum. M. Krygier, Pozna: Zysk i S-ka 2001). Hambly, B., Knight of the Demon Queen, New York: Ballantine Books 2000. Hambly, B., Mother of Winter, New York: Ballantine Books 1997. Hambly, B., Icefalcons Quest, New York: Ballantine Books 1998. Hambly, B., The Silent Tower, New York: Ballantine Books 1995. Hambly, B., The Time of the Dark, New York: Ballantine Books 1988. Hambly, B., The Walls of Air, New York: Ballantine Books 1988. Hancock, N., Calix Stay, New York: Popular Library 1977. Hancock, N., Faragon Fairingay, New York: Popular Library 1977. Hancock, N., Greyfax Grimwald, New York: Popular Library 1977. Hancock, N., Squaring the Circle, New York: Popular Library 1977. Harrison, M.J., Viriconium, London: Gollancz Millennium Books 2000. Hickman, T., Weis, M., Dragons of Autumn Twilight, Renton, WA: Wizards of the Coast 2000 (Smoki jesiennego zmierzchu, tum. D. ywno, Pozna: Rebis 1994). Hickman, T., Weis, M., Dragons of Spring Dawning, Renton, WA: Wizards of the Coast 2000 (Smoki wiosennego poranka, tum. D. ywno, Pozna: Zysk i S-ka 1994).
165
Hickman, T., Weis, M., Dragons of Summer Flame, Renton, WA: Wizards of the Coast 2002 (Smoki letniego pomienia, tum. D. ywno, Pozna: Zysk i S-ka 1997). Hickman, T., Weis, M., Dragons of Winter Night, Renton, WA: Wizards of the Coast 2000 (Smoki zimowej nocy, tum. D. ywno, Pozna: Zysk i S-ka 1994). Hickman, T., Weis, M., Test of the Twins, New York: St. Martins Press 2001 (Pr ba bliniakw, tum. D. ywno, Pozna: Zysk i S-ka 1996). Hickman, T., Weis, M., Time of the Twins, New York: St. Martins Press 2001 (Czas bliniakw, tum. D. ywno, Pozna: Zysk i S-ka 1996). Hickman, T., Weis, M., War of the Twins, New York: St. Martins Press 2001 (Wojna bliniakw, tum. D. ywno, Pozna: Zysk i S-ka 1996). Hobb, R., Assassins Aprentice, London: Bantam Press 1996 (Ucze skrytobjcy, tum. A. Ciepowska, Warszawa: Prszyski i S-ka 1997). Hobb, R., Assassins Quest, London: Bantam Press 1998 (Wyprawa skrytobjcy, t. 12, tum. A. Kwiatkowska, Warszawa: Prszyski i S-ka 1998). Hobb, R., Royal Assassin, London: Bantam Press 1997 (Krlewski skrytobjca, tum. A. Ciepowska, Warszawa: Prszyski i S-ka 1997). Holdstock, R., The Mythago Wood, New York: Orb Books 2003 (Las oywionego mitu, tum. M. Jakuszewski, Pozna: Zysk i S-ka 1996). Holdstock, R., Lavondyss, New York: Avon 1991 (Lavondyss, tum. M. Jakuszewski, Pozna: Zysk i S-ka 1997). Hodgson, W.H., The House on the Borderland and Other Novels, London: Gollancz Millennium Books 2000. Howard, R.E., The Conan Chronicles. Volume One, London: Gollancz Millennium Books 2000. Howard, R.E., The Conan Chronicles: The Hour of the Dragon, London: Gollancz Millennium Books 2001. Howard, R.E., De Camp, L.S., Carter, L., Conan. Vol. 1, New York: Penguin Group 1977 (Conan, tum. Z.A. Krlicki, Katowice: Wydawnictwo Pik 1991). Howard, R.E., De Camp, L.S., Carter, L., Conan of Cimmeria, London: Sphere Books 1969 (Conan z Cymerii, tum. Z.A. Krlicki, Kielce: ART 1991). Howard, R.E., Dunsany, Lord, Barbarzyca i marzyciel. Dwa wiaty fantasy, tum. Z.A. Krlicki i P Kruk, Lublin: Versus 1990. . Hughart, B., Bridge of Birds, New York: Ballantine Books 1990. Hughart, B., Eight Skilled Gentlemen, New York: Doubleday 1991. Hughart, B., The Story of the Stone, London: Bantam Press 1989. Kay, G.G., The Darkest Road, New York: Onyx Books 2001 (Najmroczniejsza dro ga, tum. D. ywno, Pozna: Zysk i S-ka 1995). Kay, G.G., Lions of AlRassan, London: Penguin Books 1996.
166
Kay, G.G., Lord of Emperors, New York, London: Harper Collins Publishers 2000 (Wadca cesarzy, tum. A. Sylwanowicz, Pozna: Zysk i S-ka 2004). Kay, G.G., Sailing to Sarantium, London: Penguin Books 1999 (Poeglowa do Sa rancjum, tum. A. Sylwanowicz, Pozna: Zysk i S-ka 2002). Kay, G.G., A Song for Arbonne, New York: Roc Books 2002. Kay, G.G., The Summer Tree, New York: Onyx Books 2001 (Letnie drzewo, tum. D. ywno, Pozna: Zysk i S-ka 1995). Kay, G.G., Tigana, New York: Roc Books 1999 (Tigana, tum. A. Sylwanowicz, Pozna: Zysk i S-ka 1998). Kay, G.G., The Wandering Fire, New York: Onyx Books 2001 (Wdrujcy ogie, tum. M. Jakuszewski, Pozna: Zysk i S-ka 1995). Kingsley, A., Alteration, New York: Caroll and Graf 1988 (Alteracja, tum. P Znaniecki, Pozna: Rebis 1994). . Kress, N., The Golden Grove, New York: Berkley Books 1986. Kurtz, K., Camber of Culdi, New York: Ballantine Books 1976. Kurtz, K., Camber the Heretic, New York: Ballantine Books 1981. Kurtz, K., Deryni Checkmate, New York: Ballantine Books 1972. Kurtz, K., Deryni Rising, New York: Ballantine Books 1970 (Odrodzenie Deryni, tum. E. Korowicz, Katowice: Wydawnictwo Pik 1993). Kurtz, K., High Deryni, New York: Ballantine Books 1982. Kurtz, K., Saint Camber, New York: Ballantine Books 1978. Kuttner, H., Elak of Atlantis, New York: Gryphon Publications 1985 (Elak z At lantydy, tum. P .W. Cholewa, BiaystokWarszawa: Oficyna Wydawnicza Arax 1990). Lackey, M., Magics Pawn, New York: DAW Books 1994 (Suga magii, tum. M. Polaszewska-Nicke, Pozna: Zysk i S-ka 1995). Lackey, M., Magics Promise, New York: DAW Books 1994 (Obietnica magii, tum. M. Polaszewska-Nicke, Pozna: Zysk i S-ka 1995). Lackey, M., Magics Prize, New York: DAW Books 1994 (Cena magii, tum. M. Polaszewska-Nicke, Pozna: Zysk i S-ka 1996). Lawhead, S., Arthur, New York: Eos 1990 (Artur, tum. A. Polkowski, Pozna: Zysk i S-ka 1996). Lawhead, S., Grail, New York: Eos 1998 (Graal, tum. A. Polkowski, Pozna: Zysk i S-ka 2004). Lawhead, S., Merlin, London: Harper: Collins Publishers 1990 (Merlin, tum. A. Polkowski, Pozna: Zysk i S-ka 1994). Lawhead, S., Pendragon, New York: Eos 1995 (Pendragon, tum. A. Polkowski, Pozna: Zysk i S-ka 1998). Lawhead, S., The Paradise War, New York: Avon Books 1999 (Wojna o raj, tum. M. Duch, Pozna: Zysk i S-ka 1996).
167
Lawhead, S., Taliesin, New York: Avon 1990 (Taliesin, tum. A. Polkowski, Pozna: Rebis 1994). Le Guin, U.K., The Beginning Place, London: Harper Collins Publishers 1980 (Miejsce pocztku, tum. M. Dutkowska, Warszaw: Iskry 1987). Le Guin, U.K., The Earthsea Quartet, London: Penguin Books 1993 (Czarnoksi nik z Archipelagu, tum. S. Baraczak, Gdask: Phantom-Press 1991; Gro bowce Atuanu, tum. P .W. Cholewa, Gdask: Phantom-Press 1991; Najdalszy brzeg, tum. J. Kozerski, Gdask: Phantom-Press 1991; Tehanu, tum. R. Jawie, Gdask: Phantom-Press 1991). Le Guin, U.K., The Other Wind, New York: Ace Books 2003 (Inny wiatr, tum. P Braiter, Warszawa: Prszyski i S-ka 2003). . Le Guin, U.K., Tales from Earthsea, New York: Ace Books 2002 (Opowieci z Zie miomorza, tum. P Braiter, Warszawa: Prszyski i S-ka 2002). . Le Guin, U.K., Worlds of Exile and Illusion: Rocannons World, Planet of Exile, City of Illusions, New York: St. Martins Press 1996 (wiat Rocannona, tum. D. Grska oraz L. Jczmyk, Pozna: Amber 1990; Planeta wygnania, tum. J.P Szeniawski, Pozna: Amber 1990; Miasto zudze, tum. J. Kozerski, Po. zna: Amber 1991). Lee, T., The Birthgrave, New York: DAW Books 1975. Lee, T., Companions on the Road, London: Beaver Books 1988. Lee, T., East of Midnight, London: Macmillan 1977. Lee, T., Kill the Dead, New York: New American Library 1980. Lee, T., Quest for the White Witch, New York: DAW Books 1978. Lee, T., Vazkor, Son of Vazkor, New York: DAW Books 1978. Lee, T., Volkhavaar, New York: New York: DAW Books 1977. Legends, ed. by R. Silverberg, New York: Tor 1998 (Legendy, tum. P .W. Cholewa, Pozna: Rebis 1999). Leiber, F., Farewell to Lankhmar, London: Gollancz Millennium Books 2000. Leiber, F., Lean Times in Lankhmar, London: Gollancz Millennium Books 1999. Leiber, F., Ill Met in Lankhmar, London: Gollancz Millennium Books 1999. Leiber, F., Return to Lankhmar, London: Gollancz Millennium Books 2000. Lewis, C.S., The Horse and His Boy, London: Collins 2001 (Ko i jego chopiec, tum. A. Polkowski, Pozna: Media Rodzina 1998). Lewis, C.S., The Last Battle, London: Collins 2001 (Ostatnia bitwa, tum. A. Polkowski, Pozna: Media Rodzina 1998). Lewis, C.S., The Lion, The Witch and Wardrobe, London: Collins 2001 (Lew, Cza rownica i stara szafa, tum. A. Polkowski, Pozna: Media Rodzina 1996). Lewis, C.S., The Magicians Nephew, London: Collins 1998 (Siostrzeniec czarodzie ja, tum. A. Polkowski, Pozna: Media Rodzina 1998). Lewis, C.S., Out of the Silent Planet, New York: Scribner Book Company 2003 (Z mil czcej planety, tum. A. Polkowski, Krakw: Wydawnictwo M 1989).
168
Lewis, C.S., Perelandra, New York: Scribner Book Company 2003 (Perelandra, tum. A. Polkowski, Krakw: Wydawnictwo M 1990). Lewis, C.S., Prince Kaspian, London: Collins 1998 (Ksi Kaspian, tum. A. Polkowski, Pozna: Media Rodzina 1996). Lewis, C.S., The Silver Chair, London: Collins 2001 (Srebrne krzeso, tum. A. Polkowski, Pozna: Media Rodzina 1997). Lewis, C.S., That Hideous Strength, New York: Scribner Book Company (Ta ohyd na sia, tum. A. Polkowski, Krakw: Wydawnictwo M 1992). Lewis, C.S., The Voyage of The Down Treader, London: Collins 1998 (Podr W drowca do witu, tum. A. Polkowski, Pozna: Media Rodzina 1997). Lindsay, D., A Voyage to Arcturus, London: Gollancz Millennium Books 2003. Lovecraft, H.P The Dream Cycle of H.P. Lovecraft: Dreams of Terror and Death, New ., York: Del Rey Books 1995. Lovecraft, H.P The Dream Quest of Unknown Kadath, New York: Ballantine Books ., 1996 (W poszukiwaniu nieznanego Kadath, tum. R. Lipski, Warszawa: Wydawnictwo S.R. 1996). MacDonald, G., Phantastes: A Faerie Romance for Men and Women, London: Arthur C. Fifield 1905. Machen, A., The White People, Internet, Gaslight, http://gaslight.mtroyal.ab.ca/ whtpeopl.htm. The Mammoth Book of Comic Fantasy, ed. by M. Ashley, New York: Carroll & Graf Publishers 2001. The Mammoth Book of Comic Fantasy II, ed. by M. Ashley, New York: Carroll & Graf Publishers 1999. The Mammoth Book of Fantasy, ed. by M. Ashley, New York: Carroll & Graf Publishers 2001. Martin, G.R.R., A Clash of Kings, London: Bantam Books 2000. Martin, G.R.R., A Game of Thrones, London: Bantam Books 1997 (Gra o tron, tum. M. Jakuszewski, Pozna: Zysk i S-ka 2003). Martin, G.R.R., A Storm of Swords, London: Bantam Books 2003 (Nawanica mie czy, tum. M. Jakuszewski, Pozna: Zysk i S-ka 2002). McCaffrey, A., Dragonflight, New York: Ballantine Books 1971 (Jedcy smokw, tum. T. Panasiski, Pozna: Rebis 1991). McCaffrey, A., Dragonquest, New York: Del Rey Books 1983 (W pogoni za smo kiem, tum. R. Chodasz, Warszawa: Amber 1995). McCaffrey, A., White Dragon, New York: Del Rey Books 1979 (Biay smok, tum. A. Wojtaszczyk, Warszawa: Amber 1995). McKillip, P .A., The Book of Atrix Wolfe, New York: Ace Books 1996. McKillip, P .A., The Changeling Sea, New York: Firebird 2003.
169
McKillip, P .A., The Forgotten Beasts of Eld, San Diego, New York, London: Magic Carpet Books Harcourt, Inc. 1996 (Zapomniane bestie z Eldu, tum. P Cho.W. lewa, Warszawa: Mag 2001). McKillip, P .A., In the Forests of Serre, New York: Ace Books 2003. McKillip, P .A., Ombria in Shadow, New York: Ace Books 2002. McKillip, P .A., Riddle Master. The Complete Trilogy, New York: Ace Books 1999 (Mistrz zagadek z Hed, tum. J. Manicki, Warszawa: Mag 1999; Dziedzicz ka morza i ognia, tum. J. Manicki, Warszawa: Mag 2000; Harfista na wietrze, tum. J. Manicki, Warszawa: Mag 2000). Modern Clasics of Fantasy, ed. by G. Dozois, New York: St. Martins Griffin 1997. Moorcock, M., The Bane of the Black Sword, New York: DAW Books 1977. Moorcock, M., The Chronicles of Castle Brass, London: Grafton Books 1986. Moorcock, M., Corum. The Tale of the Eternal Champion. Vol. 4, London: Gollancz 2001 (Kawaler mieczy, tum. R. Kot, Bydgoszcz: Pomorze 1999; Krlowa mie czy, tum. A. i J. Mickiewiczowie, Warszawa: Amber 1993; Krl mieczy, tum. R. Kot, Warszawa: Amber 1993). Moorcock, M., The Dragon in the Sword, London: Grafton Books 1987 (Smok w mieczu, tum. L. Brywczyski, Piekary lskie: Gandalf 1992). Moorcock, M., The Dreamthieves Daughter, New York: Warner Books 2001. Moorcock, M., The Eternal Champion, New York: DAW Books 1990 (Wieczny wo jownik, tum. L. Brywczyski, Piekary lskie: Gandalf 1991). Moorcock, M., Elric of Melnibone. The Tale of the Eternal Champion. Vol. 8, London: Gollancz 2001 (Elric of Melnibone, tum. W.T.K. [krypt.], Warszawa: Amber 1994; eglarz Mrz Przeznaczenia, tum. J. Zandberg, Warszawa: Amber 1994). Moorcock, M., Hawkmoon, London: Gollancz 1995. Moorcock, M., The Jewel in the Skull, New York: New American Library 1985 (Klejnot w czaszce, tum. A. Leszczyski, Warszawa: Amber 1991). Moorcock, M., The Mad Gods Amulet, New York: New American Library 1984 (Amulet szalonego boga, tum. A. Leszczyski, Warszawa: Amber 1991). Moorcock, M., Phoenix in Obsydian, London: Orion 1999 (Feniks z obsydianu, tum. L. Brywczyski, Piekary lskie: Gandalf 1991). Moorcock, M., The Prince with the Silver Hand, London: Gollancz 1993. Moorcock, M., Runestaff, New York: Berkeley Publishing Group 1991 (Runestaff: Magiczna laska, tum. A. Leszczyski, Warszawa: Amber 1992). Moorcock, M., The Sword of the Dawn, New York: New American Library 1986. Moorcock, M., The Weird of the White Wolf, New York: DAW Books 1977. Moore, C.L., Black Gods and Scarlet Dreams, London: Gollancz Millennium Books 2002. Morris, W., The Glittering Plain, Holicong, PA: Wildside Press 2001. Morris, W., The Sundering Flood, BrightonSeattle: Unicorn Books 1973.
170
Morris, W., The Water of the Wondrous Isles, New York: Ballantine Books 1971. Morris, W., The Well at the Worlds End, Internet, Project Gutenberg E-Text, http://www.gutenberg.net/etext94/wwend10.txt. Morris, W., The Wood Beyond the World, New York: Ballantine Books 1969 (Las za wiatem, tum. . Nicpan, Warszawa: Alfa 1992). My Favourite Fantasy Story, ed. by M.H. Greenberg, New York: DAW Books 2000. Nichols, R., The Marrow of the World, New York: Atheneum 1972. Norton, A., The Crystal Gryphon, New York: Atheneum 1972 (Krysztaowy gryf, tum. E. Krajewska, Warszawa: Amber 1991). Norton, A., The Gate of the Cat, New York: Ace Books 1988 (Brama Kota, tum. M. Grabowski, Warszawa: Amber 1991). Norton, A., Gryphon in Glory, New York: Atheneum 1981 (Gryf w chwale, tum. E. Dagny-Ryska, Warszawa: Amber 1991). Norton, A., The Jargoon Pard, New York: Ballantine Books 1983. Norton, A., Sorceress of the Witch World, New York: Ace Books 1967 (Czarodziej ka ze wiata czarownic, tum. E. Witecka, Warszawa: Amber 1991). Norton, A., Three Against the Witch World, New York: Ace Books 1967 (Troje prze ciw wiatu czarownic, tum. E. Witecka, Warszawa: Amber 1991). Norton, A., Year of the Unicorn, New York: Ace Books 1965 (Rok jednoroca, tum. E. Witecka, Warszawa: Amber 1993). Norton, A., Warlock of the Witch World, New York: Ace Books 1967 (Czarodziej ze wiata czarownic, tum. E. Witecka, Warszawa: Amber 1991). Norton, A., Web of the Witch World, New York: Ace Books 1964 (wiat czarownic w puapce, tum. E. Witecka, Warszawa: Amber 1990). Norton, A., Witch World, New York: Ace Books 1963 (wiat czarownic, tum. A. Tomaszek oraz E. Witecka, Pozna: Amber 1990). Norton, A., Zarsthors Bane, New York: Ace Books 1978 (Kltwa Zarsthora, tum. M. Ziemkiewicz, Warszawa: Amber 1991). Jakes, J., Brak: The Barbarian, New York: Love Spell 1980. Jones, J.V., Barbed Coil, London: Little, Brown and Company 1999 (Kolczasty wieniec, tum. D. Kopociski, Pozna: Zysk i S-ka 1999). Jordan, R., Crossroads of Twilight, New York: Tor Books 2003 (Rozstaje zmierzchu, tum. E. Wojtczak, Pozna: Zysk i S-ka 2004). Jordan, R., A Crown of Swords, London: Orbit 1996 (Czara wiatrw, tum. K. Karowska, Pozna: Zysk i S-ka 1999; Korona mieczy, tum. K. Karowska, Pozna: Zysk i S-ka 2000). Jordan, R., The Dragon Reborn, New York: Tor Books 1993 (Smok odrodzony, tum. K. Karowska, Pozna: Zysk i S-ka 1995; Kamie zy, tum. K. Karowska, Pozna: Zysk i S-ka 1996). Jordan, R., The Eye of the World, New York: Tor Books 2003 (Oko wiata, t. 12, tum. K. Karowska, Pozna: Zysk i S-ka 1994).
171
Jordan, R., The Fires of Heaven, New York: Tor Books 1994 (Ognie niebios, tum. K. Karowska, Pozna: Zysk i S-ka 1997; Spustoszone ziemie, tum. K. Karowska, Pozna: Zysk i S-ka 1998). Jordan, R., The Great Hunt, New York: Tor Books 1992 (Wielkie polowanie, tum. K. Karowska, Pozna: Zysk i S-ka 1995; Rg Valere, tum. K. Karowska, Pozna: Zysk i S-ka 1995). Jordan, R., The Lord of Chaos, New York: Tor Books 1994 (Triumf chaosu, tum. K. Karowska, Pozna: Zysk i S-ka 1998; Czarna wiea, tum. K. Karowska, Pozna: Zysk i S-ka 1998). Jordan, R., The Path of Daggers, London: Orbit 1998 (cieka sztyletw, tum. K. Karowska, Pozna: Zysk i S-ka 2001). Jordan, R., The Shadow Rising, New York: Tor Books 1993 (Wschodzcy cie, tum. K. Karowska, Pozna: Zysk i S-ka 1996; Ten, ktry przychodzi ze wi tem, tum. K. Karowska, Pozna: Zysk i S-ka 1997). Jordan, R., Winters Heart, New York: Tor Books 2000 (Dech zimy, tum. K. Karowska oraz J. Karowski, Pozna: Zysk i S-ka 2003). Paxson, D., White Raven, New York: Avon 1989. Pratchett, T., The Colour of Magic, London: Corgi 1992 (Kolor magii, tum. P .W. Cholewa, Warszawa: Prszyski i S-ka 1994). Pratchett, T., Equal Rites, London: Corgi 1987 (Rwnoumagicznienie, tum. P .W. Cholewa, Warszawa: Prszyski i S-ka 1996). Pratchett, T., The Last Hero, London: Gollancz 2001. Pratchett, T., Light Fantastic, London: Corgi 1986 (Blask fantastyczny, tum. P .W. Cholewa, Warszawa: Prszyski i S-ka 1998). Pratchett, T., Sourcery, London: Corgi 1989 (Czarodzicielstwo, tum. P .W. Cholewa, Warszawa: Prszyski i S-ka 1997). Pullman, P The Amber Spyglass, New York: Del Rey Books 2000 (Bursztynowa lu ., neta, tum. D. Grska, Warszawa: Albatros 2004). Pullman, P The Golden Compass, New York: Del Rey Books 1999 (Zorza pnoc ., na, tum. E. Wojtczak, Warszawa: Prszyski i S-ka 1998). Pullman, P The Subtle Knife, New York: Del Rey Books 1999 (Zaczarowany n, ., tum. E. Wojtczak, Warszawa: Prszyski i S-ka 1998). Resnick, M., Stalking the Unicorn, New York: Tor Books 1994 (Na tropach jedno roca, tum. D. Grska, Warszawa: Iskry 1990). Rowling, J.K., Harry Potter and the Chamber of Secrets, London: Bloomsbory 1998 (Harry Potter i komnata tajemnic, tum. A. Polkowski, Pozna: Media Rodzina 2000). Rowling, J.K., Harry Potter and the Goblet of Fire, London: Bloomsbory 2000 (Har ry Potter i czara ognia, tum. A. Polkowski, Pozna: Media Rodzina 2001). Rowling, J.K., Harry Potter and the HalfBlood Prince, London: Bloomsbory 2005 (Har ry Potter i ksi pkrwi, tum. A. Polkowski, Pozna: Media Rodzina 2006).
172
Rowling, J.K., Harry Potter and the Order of Phoenix, London: Bloomsbory 2003 (Harry Potter i Zakon Feniksa, tum. A. Polkowski, Pozna: Media Rodzina 2004). Rowling, J.K., Harry Potter and the Philosophers Stone, London: Bloomsbory 1997 (Harry Potter i kamie filozoficzny, tum. A. Polkowski, Pozna: Media Rodzina 2000). Rowling, J.K., Harry Potter and the Prisoner of Azkaban, London: Bloomsbory 1999 (Harry Potter i wizie Azkabanu, tum. A. Polkowski, Pozna: Media Rodzina 2001). Shinn, S., The ShapeChangers Wife, New York: Berkeley Pub. Group 2003 (ona Zmiennoksztatnego, tum. Z.A. Krlicki, Warszawa: Zysk i S-ka 1997). Smith, C.A., The Death of Mylagris, Internet, The Eldritch Dark, http://www.eldritchdark.com/wri/short/deathofmylagris.html. Smith, C.A., Emperor of Dreams: Best Fantasy Tales, London: Gollancz Millennium Books 2002. Smith, C.A., The Enchantress of Sylaire, Internet, The Eldritch Dark, http://www. eldritchdark.com/wri/short/enchantressofsylaire.html. Smith, C.A., The Flower Women, Internet, The Eldritch Dark, http://www.eldritchdark.com/wri/short/flowerwomen.html. Smith, C.A., The Last Incantation, Internet, The Eldritch Dark, http://www.eldritchdark.com/wri/short/lastincantation.html. Smith, C.A., The Maze of Maal Dweb, Internet, The Eldritch Dark, http://www. eldritchdark.com/wri/short/mazeofmaaldweb.html. Smith, C.A., The Tale of Satampra Zeiros, Internet, The Eldritch Dark, http:// www.eldritchdark.com/wri/short/tale_of_satampra_zeiros.html. Smith, C.A., The Witchcraft of Ula, Internet, The Eldritch Dark, http://www.eldritchdark.com/wri/short/witchcraftofula.html. Stapledon, O., Last and First Men, Los Angeles: Jeremy P Tarcher, Inc. 1988. . Stewart, M., The Crystal Cave, New York: Eos 2003. Stewart, M., The Hollow Hills, New York: Eos 2003. Stewart, M., The Last Enchantment, New York: Eos 2003. Stewart, M., The Prince and the Pilgrim, New York: Ivy Books 1997. Stewart, M., The Wicked Day, New York: Eos 2003. Swanwick, M., The Iron Dragons Daughter, New York: Avon Books 1995 (Crka elaznego smoka, tum. M. Wroczyski, Warszawa: Mag 1998). Sword and Sorceress, ed. by M.Z. Bradley, New York: DAW Books 1984. Time Untamed, ed. niezn., New York City: Belmont/Tower Books 1972. Tolkien, J.R.R., The Hobbit, London: Allen and Unwin 1966 (Hobbit, czyli tam i z powrotem, tum. M. Skibniewska, Warszawa: Iskry 1991). Tolkien, J.R.R., The Lord of the Rings, London: Harper Collins Publishers 1995 (Wyprawa, tum. M. Skibniewska, WarszawaPozna: Czytelnik CiA
173
Books/SVARO 1990; Dwie wiee, tum. M. Skibniewska, WarszawaPozna: Czytelnik CiA Books/SVARO 1990; Powrt krla, tum. M. Skibniewska, WarszawaPozna: Czytelnik CiA Books/SVARO 1990). Tolkien, J.R.R., The Silmarillion, ed. by Ch. Tolkien, New York: Ballantine Books 1990 (Silmarillion, tum. M. Skibniewska, Warszawa: Czytelnik 1990). Treasures of Fantasy, ed. by M. Weis and T. Hickman, New York: HarperPrism 1997. Van Scyoc, S.J., Darkchild, London: Penguin Books 1984. Vance, J., Green Pearl, New York: Ace Books 1987 (Zielona pera, tum. M. wica, Pozna: Rebis 1995). Vance, J., Lyonesse. Suldruns Garden, London: Gollancz Millennium Books 2002 (Lyonesse, tum. A. Duak, Pozna: Rebis 1994). Vance, J., Madouc, Novato, CA: Underwood Books 1989 (Madouc, tum. A. Duak, Pozna: Rebis 1995). Wagner, K.E., Bloodstone, New York: Warner Books 1983 (Krwawnik, tum. D. ywno, Gdask: Phantom Press International 1991). Wagner, K.E., The Book of Kane, Hampton Falls, NH: Donald M. Grant Publisher, Inc. 1989. Wagner, K.E., Dark Crusade, New York: Warner Books 1991 (Mroczna krucjata, tum. D. ywno, Gdask: Phantom Press International 1991). Wagner, K.E., Darkness Weaves with Many Shades, New York: Warner Books 1983 (Pajczyna utkana z ciemnoci, tum. D. Kamiska, Warszawa: Amber 1991). Wagner, K.E., Death Angels Shadow, New York: Warner Books 1983 (Cie anioa mierci, tum. zbiorowe, Gdask: Phantom Press International 1991). Wagner, K.E., Night Winds, New York: Warner Books 1983 (Wichry nocy, tum. J. Pultyn, Gdask: Phantom Press International 1991). Wells, H.G., The Complete Short Stories of H.G. Wells, ed. by J. Hammond, London: Phoenix Giant 1999. Wells, H.G., The Shape of Things to Come, London: House of Stratus 2002. White, T.H., The Once and the Future King, New York: Ace Books 1987 (Miecz dla krla; Wiedma z lasu, tum. J. Kozak, Warszawa: wiat Ksiki 1999; Rycerz spod ciemnej gwiazdy, tum. J. Kozak, Warszawa: wiat Ksiki 1999; wieca na wietrze; Ksiga Merlina, tum. J. Kozak, Warszawa: wiat Ksiki 1999). Williams, T., The Dragonbone Chair, London: Orbit 1990 (Smoczy tron, tum. P . Kruk, Pozna: Rebis 1994). Williams, T., Stone of Farewell, London: Orbit 1991 (Kamie rozstania, tum. P Kruk, Pozna: Rebis 1995). . Williams, T., To Green Angel Tower. Part One, New York: DAW Books 1994 (Wie a Zielonego Anioa. Cz pierwsza: Cierpliwy kamie, tum. P Kruk, Pozna: . Rebis 1994).
174
Williams, T., To Green Angel Tower. Part Two: The Winding Road, New York: DAW Books 1994 (Wiea Zielonego Anioa. Cz druga: Krta droga, tum. P Kruk, . Pozna: Rebis 1994). Williams, T., To Green Angel Tower. Part Three: The Turning Wheel, New York: DAW Books 1994 (Wiea Zielonego Anioa. Cz trzecia: Toczce si koo, tum. P Kruk, Pozna: Rebis 1994). . Williams, T., To Green Angel Tower. Part Four: The Blazing Tower, New York: DAW Books 1994 (Wiea Zielonego Anioa. Cz czwarta: Ponca wiea, tum. P Kruk, Pozna: Rebis 1994). . Williamson, J., Darker Than You Think, London: Gollancz Millennium Books 2003. Wolfe, G., Latro in the Mist, New York: Orb Books 2003 (onierz z mgy, tum. M. Michnowski, Pozna: Zysk i S-ka 1998). Wolfe, G., Soldier of Arete, New York: Tor Books 1989 (onierz Arete, tum. M. Michnowski, Pozna: Zysk i S-ka 1998). Young Magicians, ed. by L. Carter, New York: Ballantine Books 1969. Zelazny, R., The Great Book of Amber. The Complete Chronicles 110, New York: EOS 1999 (Dziewiciu ksit Amberu, tum. B. Kuczborska, Warszawa: Iskry 1989; Karabiny Avalonu, tum. P Cholewa, Warszawa: Iskry 1989; Znak .W. jednoroca, tum. P .W. Cholewa, Warszawa: Iskry 1993; Rka Oberona, tum. P .W. Cholewa, Warszawa: Iskry 1993; Dworce chaosu, tum. P .W. Cholewa, Warszawa: Iskry 1993; Atuty zguby, tum. P .W. Cholewa, Warszawa: Iskry 1993; Krew Amberu, tum. P .W. Cholewa, Warszawa: Iskry 1994; Znak chao su, tum. P Cholewa, Warszawa: Iskry 1994; Rycerz cieni, tum. P Cho.W. .W. lewa, Warszawa: Iskry 1995; Ksi chaosu, tum. P .W. Cholewa, Warszawa: Iskry 1995).
II. Opracowania
Aldiss, B., Detached Retina: Aspects of SF and Fantasy, Syracuse, NY: Syracuse University Press 1995. Aldiss, B., Wingrove, D., Trillion Year Spree. The History of Science Fiction, New York: Atheneum 1986. Alexander, L., High Fantasy and Heroic Romance, Horn Book Magazine 1971, v. 47, s. 577584. Alpers, J., Loincloth, Double Ax, and Magic: Heroic Fantasy and Related Genres, Science Fiction Studies 1978, v. 5, s. 1932. American Fantasy and Science Fiction: Toward a Bibliography of Works Published in the United States, 19481973, ed. by M. B. Tymn, San Bernardino, CA: Borgo Press 1985. Asimov, I., Magia i zoto. Eseje, tum. J. Kowalczyk, Pozna: Rebis 2000.
175
Attebery, B., The Fantasy Tradition in American Literature: from Irwing to Le Guin, Bloomington: Indiana University Press 1980. Barbour, D., On Ursula Le Guins A Wizard of Earthsea, Riverside Quaterly 1974, v. 6, s. 119123. Baejewski, M., J.R.R. Tolkien Powiernik pieni, Gdask: Phantom Press 1993. Bianga, M., Mit i magia w Ziemiomorzu Ursuli K. Le Guin, w: M. Bianga, M. Stawicki, Mit i Magia. Ursula K. Le Guin, Gdask: Gdaski Klub Fantastyki 1997. Brawley, Ch.S., The Sacramental Vision: Mythopoeic Imagination and Ecology in Col eridge, MacDonald, Lewis and Tolkien, Florida State University PhD Dissertation, http://etd.lib.fsu.edu/theses/available/etd-11142003012607/. Broecker, R., Fantasy of the 20th Century: An Illustrated History, Paducah, KY: Collector Books 2001. Cameron, E., High Fantasy: A Wizard of Earthsea, The Horn Book Magazine 1971, v. 47, s. 129138. Carpenter, H., Tolkien: A Biography, Boston: Houghton Mifflin 1977 (J.R.R. Tolk ien. Wizjoner i marzyciel, tum. A. Sylwanowicz, Warszawa: Alfa 1997). Carter, L., Tolkien: A Look Behind The Lord of the Rings, New York: Ballantine Books 1969 (Tolkien: wiat Wadcy piercieni, tum. A. Sylwanowicz, Warszawa: Iskry 2003). Carter, L., Imaginary Worlds. The Art of Fantasy, New York: Ballantine Books 1973. Carter, L., Lord Dunsany. Beyond the Fields We Know. Introduction, w: Lord Dunsany, King of Elflands Daughter, New York: Ballantine Books 1969. Carter, L., The Naming of Names. Notes on Lord Dunsanys Influence on Modern Fan tasy Writers. Introduction, w: Lord Dunsany, Beyond the Fields We Know, New York: Ballantine Books 1972. Carter, L., The Dreams of ManaYoodSushai. Introduction, w: Lord Dunsany, At the Edge of the World, New York: Ballantine Books 1970. De Camp, L.S., Literary Swordsmen and Sorcerers: The Makers of Heroic Fantasy, Sauk City, WI: Arkham House 1976. De Camp, L.S., Introduction, w: R.E. Howard, L.S. De Camp and L. Carter, Co nan of Cimmeria, London: Sphere Books 1969. Darnel, M., An Interview with Barbara Hambly, Internet, Artist Reviews, http:// www.artistinterviews.com/literature/barbarahambly.htm. Dbek, P Magia Fantasy, Nowa Fantastyka 1998, nr 3, s. 66. ., Discovering Classic Fantasy Fiction: Essays on the Antecedents of Fantastic Literature, ed. by D. Schweitzer, San Bernardino, CA: Borgo Press 1996. Dorochea, B., A Review of Mists of Avalon by Marion Zimmer Bradley, Internet, Rambles. A Cultural Arts Magazine, http://www.rambles.net/mzb_mists. html.
176
Dukaj, J., Filozofia fantasy, Nowa Fantastyka 1997, nr 8, s. 6667 oraz nr 9, s. 6667. Dukaj, J., Historia i magia, Nowa Fantastyka 2003, nr 3, s. 71. The Encyclopedia of Fantasy, ed. by J. Clute and J. Grant, New York: St. Martins Griffin 1997. Exploring Fantasy Worlds, ed. by D. Schweitzer, San Bernardino, CA: Borgo Press 1985. Flynn, J.L., A Historical Overview of Heroes in Contemporary Works of Fantasy Liter ature, Internet, English 102.101 Freshman Composition. http://saber.towson.edu/~flynn/heroes.html. Franklin, M., Meacham B., Searless, B., A Readers Guide to Fantasy, New York: Avon Books 1982. Fredericks, S.C., Irwins Random Fantastic, Science Fiction Studies 1977, v. 4, s. 7576. Fredericks, S.C., Problems of Fantasy, Science Fiction Studies 1978, v. 5, s. 33 44. Godshalk, W.L., Alfred Bester: Science Fiction or Fantasy, Extrapolation 1975, v. 16, s. 149155. Hume, K., Fantasy and Mimesis. Responses to Reality in Western Literature, New York and London: Methuen 1984. Kochanowicz, R., Fantasy pod lup, Nowa Fantastyka 1996, nr 9, s. 6869. Kochanowicz, R., Intuicje i domysy, Nowa Fantastyka 1997, nr 3, s. 67. Kot, R., Posowie do: M. Moorcock, Kawaler mieczy, Bydgoszcz: Pomorze 1999. Kuncewicz, P Tolkien czyli wiat, w: tego, Samotni wobec historii, Warszawa: ., Czytelnik 1967, s. 135136. Landow, G. P Setting in the Works of William Morris, Internet, The Victorian ., Web, http://landow.stg.brown.edu/vistorian/morris/wmsetting.html. Laso, G., Ba a fantasy podobiestwa i rnice, Fantastyka 1984, nr 9, s. 5153. Laso, G., Magiczne zwierciada bani i fantasy, Fantastyka 1990, nr 2, s. 5658. Lele, H., The Birth of a Genre?: The Valley of Spiders by H.G. Wells, w: Con ventions and Texts, red. A. Zgorzelski, Gdask: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego 2003, s. 242261. Le Guin, U., The Language of the Night. Essays on Fantasy and Science Fiction, ed. and introduction by S. Wood, New York: Berkley Books 1982. Leiber, F., Review of the Worm Ouroboros, Fantastic Science Fiction 1969, v. 18, s. 142143. Lem , S., Fantastyka i futurologia, t. 13, Warszawa: Interart 1996. Lem, S., Posowie do: U. K. Le Guin, Czarnoksinik z Archipelagu, Krakw: Wydawnictwo Literackie 1983. Lem, S., Todorovs Fantastic Theory of Literature, Science Fiction Studies 1974, v. 1, http://www.depauw.edu/sfs/backissues/4/lem4art.htm.
177
Letters of J.R.R Tolkien, ed. by H. Carpenter, London: Allen & Unwin 1990. Lewicka, K., Fantasy znowu pod lup, Nowa Fantastyka 1997, nr 3, s. 6566. MacRae, C.D., Presenting Young Adult Fantasy Fiction, New York: Twayne Publishers 1998. Mallett, D.F., The Mirror of His Dreams: Talking with Stephen R. Donaldson, Internet, Phantastes: The Online Journal of Fantasy Criticism, Spring 1999, v. 1, http://www.phantastes.com/spring1999/mallett.html. Manlove, C.N., The Fantasy Literature of England, London and New York: Macmillan Press 1999. Manlove, C.N., Flight to Aleppo. T.H. Whites The Once and Future King, Mosaic 1977, v. 10, s. 6583. Manlove, C.N., Modern Fantasy. Five Studies, Cambridge: Cambridge University Press 1975. Materska, D., Zmieniam utarte formuy. Wywiad z Guyem Gavrielem Kayem, Nowa Fantastyka 1998, nr 9, s. 68. Meditations on Middle Earth, ed. by K. Haber, New York: St. Martins Griffin 2001. Mobley, J., Toward a Definition of Fantasy Fiction, Extrapolation 1974, v. 15, s. 117128. Modern Fantasy Writers, ed. by H. Bloom, New York and Philadelphia: Chelsea House Publishers 1995. Modern Mystery, Fantasy and Science Fiction Writers, ed. by B. Cassiday, New York: Continuum 1993. Moorcock, M., Introduction, w: tego, The Eternal Champion Omnibus Edition, London: Gollancz 1995, cytowany za: Internet, www.multiverse.org, http:// www.multiverse.org. Niewiadowski, A., Smuszkiewicz, A., Leksykon polskiej literatury fantastycznonau kowej, Pozna: Wydawnictwo Poznaskie 1990. Irwin, W.R., The Game of the Impossible: A Rhetoric of Fantasy, Urbana, IL: University of Illinois Press 1976. Jackson, R., Fantasy: the Literature of Subversion, New York: Routledge 1991. Olszaski, T.A., Trzy serca i trzy pira, Nowa Fantastyka 1996, nr 2, s. 6667. Ostrowski, W., Imaginary History, Zagadnienia Rodzajw Literackich 1960, t. III, z. 2(5), s. 2742. Pisarska, K., Remaking Time Unmaking History: The Principle of Renewal in Ursu la K. Le Guins Rocannons World, referat wygoszony podczas seminarium Teksty literatury, teksty kultury, UMCS, Lublin 2003. Pringle, D., Modern Fantasy: The Hundred Best Novels, London: Grafton Books 1988. Rabkin, E., The Fantastic in Literature, Princeton, NJ: Princeton University Press 1976.
178
Remiezowicz, E., Paleni i mroeni, Internet, Magazyn Esensja 2002, nr 8, http://www.esensja.pl/magazyn/2002/08/iso/13_21.html. Sapkowski, A., Pirg, czyli nie ma zota w szarych grach, Nowa Fantastyka 1993, nr 5, s. 6572. Sapkowski, A., Rkopis znaleziony w smoczej jaskini. Kompendium wiedzy o literatu rze fantasy, Warszawa: Supernova 2001. Scholes, R., Structural Fabulation. An Essay on Fiction of the Future, London: University of Notre Dame Press 1975. Schweitzer, D., Pathways to Elfland: The Writings of Lord Dunsany, Holicong, PA: Wildside Press 1989. SF: The Other Side of Realism. Essays on Modern Fantasy and Science Fiction, ed. by T. Clareson, Bowling Green, OH: Bowling Green University Popular Press 1971. Shadows of Imagination: The Fantasies of C.S. Lewis, J.R.R. Tolkien and Charles Wil liams, ed. by M. Hillegas, Carbondale, IL: Southern Illinois University Press 1969. Shippey, T.A., The Magic Art and the Evolution of Words: Ursula Le Guins Earthsea Trilogy, Mosaic 1977, v. 10, s. 147163. Shippey, T.A., J.R.R. Tolkien, Author of the Century, Boston and New York: Houghton Mifflin Company. Shippey, T.A., The Road to MiddleEarth, London: George Allen & Unwin 1982. Sidney, D., On the Alleged Influence of Lord Dunsany on Clark Ashton Smith, Internet, Clark Ashton Smith, The Eldritch Dark, http://members.nbci. com/_XMCM/eldritchdark/bio/on_the_alleged_influence_of_lord_dunsany.html. Skrska, M., Powrt wyobrani symbolicznej, Nowa Fantastyka 1990, nr 2, s. 6161. Slate, T., Edgar Rice Burroughs and the Heroic Epic, Riverside Quaterly 1968, v. 3, s. 118124. Sokoowski, K., Ach, ten bohater, Nowa Fantastyka 1990, nr 3, s. 60. Stawicki, M., Czytelnik w mit wprowadzony, w: M. Bianga, M. Stawicki, Mit i Ma gia. Ursula K. Le Guin, Gdask: Gdaski Klub Fantastyki 1997. Stevenson, L., Purveyors of Myth and Magic, w: tego, The History of the English No vel, t. XI: Yesterday and After, New York: Barnes & Noble 1967, s. 111 154. Suvin, D., Science Fiction and the Genological Jungle, Genre 1973, v. VI, nr 3, s. 251273. Sylwanowicz, A., Wywiad: Guy Gavriel Kay, Fenix 1998, nr 7, s. 120128. Todorov, T., The Fantastic. A Structural Approach to a Literary Genre, Ithaca: Cornell University Press 1973. Tolkien, J.R.R., On Fairy Tales, w: tego, Tree and Leaf, London: Allen & Unwin 1964 (Drzewo i li, tum. J. Kokot, M. Obarski oraz K. Sokoowski, Pozna: Zysk i S-ka 1994).
179
Tymn, M., Zahorski, K. J., Boyer R.H., Fantasy. A Core Collection and Reference Guide, New York & London 1979. Waggoner, D., The Hills of Faraway: A Guide to Fantasy, New York: Atheneum 1978. Wieczorek, M., Runy, czyli o powstawaniu gatunkw, Nowa Fantastyka 1998, nr 3, s. 6869. The Writers Guide to Fantasy Literature, ed. by P Martin, Waukesha, WI: The . Writer Books 2002. Wydmuch, M., Gra ze strachem, Warszawa: Czytelnik 1995. Zgorzelski, A., Fantastyka, utopia, science fiction. Ze studiw nad rozwojem gatun kw, Warszawa: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe 1980. Zgorzelski, A., Funkcja ekwiwalentu jako czynnika genologicznego, w: tego, System i funkcja, Gdask: Wydawnictwo Gdaskie 1999. Zgorzelski, A., John Ronald Rouel Tolkien The Lord of the Rings, Gdask: Wydawnictwo Gdaskie 1997. Zgorzelski, A., Konwencje rodzajowe i gatunkowe w trylogii J.R.R. Tolkiena, w: tego, Kreacje wiata sensw. Szkice o wspczesnej powieci angielskiej, d: Lubelskie Towarzystwo Naukowe 1975. Zgorzelski, A., Od noweli do cyklu powieciowego, w: tego, System i funkcja, Gdask: Wydawnictwo Gdaskie 1999. Zgorzelski, A., Paszczyzny narracji i wiata przedstawionego w The Once and Future King T.H. Whitea, w: tego, Kreacje wiata sensw. Szkice o wspczesnej powie ci angielskiej, d: lubelskie Towarzystwo naukowe 1975. Zgorzelski, A., SF jako pojcie systemu historycznoliterackiego, w: tego, System i funkcja, Gdask: Wydawnictwo Gdaskie 1999. Zgorzelski, A., Theoretical Preliminaries: on the Understanding of the Fantastic, w: tego, Born of the Fantastic, Gdask: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdaskiego 2004.
indekS nazWiSk
Adams Richard 157

Aleksander Wielki 31 Alexander Lloyd 112114 Alpers Hans Joachim 22, 23, 27, 139, 141 Amis Kingsley 107, 135 Auden W.H. 15 Anderson Poul 49 Artur, krl 62, 63 Attebery Brian 18, 36, 71, 133, 139, 146 Auel Jean M. 157
Burroughs Edgar Rice 42, 120, 121, 141 Butler Samuel 49
Ballou Gregorian Joyce 78, 125, 126,

129 Baraczak Stanisaw 70 Barker Clive 127 Beagle Peter S. 79, 158 Bear Greg 127 Beard Henry R. 157 Bianga Milena 69, 7376 Baejewski Micha 56, 62 Bok Hannes 102, 121 Boyer Robert H. 11, 16, 22, 25, 133 Brawley Christopher S. 13 Brooks Terry 125, 127 Bull Emma 122 Burke Kenneth 50
Cabell Joseph Branch 42, 43 Cameron Eleanor 23 Carpenter Humphrey 89 Carroll Jonathan 11 Carroll Lewis 10, 35 Carter Lin 11, 1729, 33, 37, 3954, 56, 59, 65, 67, 80, 81, 89, 117, 143 Chandler Raymond 157 Cherryh C.J. 39, 147, 153, 154 Cholewa Piotr W. 91 Clute John 25 Colum Padraic 40 Cook Glen 93, 143, 157 Crowley John 11 Darnel Marisa 151 De Lint Charles 122 Dbek Piotr 19 Dick Philip K. 107 Dickson Gordon 125 Donaldson Stephen R. 13, 16, 29, 67, 8892, 104, 108, 115, 123, 129, 130
181
Dorochea Beth 64 Dukaj Jacek 105107, 109 Duncan David 79, 125 Dunsany, lord (Edward John Moreton Drax Plunkett) 14, 15, 26, 3345, 48, 52, 55, 120, 121
Holdstock Robert 122 Howard Robert E. 10, 11, 1926, 34, 3948, 58, 6567, 80, 87, 114, 117, 120, 142, 148 Hughart Barry 114 Hume Kathryn 13, 69
Eddings David 79, 95, 99104, 108,

109, 116 Eddings Leigh 99 Eddison Erick Rcker 32, 33, 39, 49 53, 5861, 78, 120 Erikson Steven 107109, 111, 113, 116, 117
Irving Washington 18
Irwin W.R. 13
Feist Raymond E. 88, 130, 131, 133,

144 Fenn Lionel 125 Flynn John L. 21, 22 Foster Alan Dean 125, 128 Franklin Michael 10 Fredericks S.C. 12, 13, 26, 27, 137 Friedman C.S. 153, 154
Jackson Rosemary 15 Jakes John 22, 48, 49 Jczmyk Lech 145 Jones J.V. 125 Jordan Robert 80, 88, 89, 93, 95, 98, 105109, 111, 113, 116, 117, 150 Jung Karl Gustav 76 Kay Guy Gavriel 59, 88, 89, 93, 95,
113, 114, 125, 126, 129, 130 Kenney Douglas C. 157 Kingsley Charles 14 Kot Radosaw 8486 Kress Nancy 112114 Krlicki Zbigniew A. 34 Kruk Pawe 34 Kuncewicz Piotr 55, 58, 62, 107 Kurtz Katherine 112114 Kuttner Henry 22, 26, 44, 48
Gaiman Neil 122

Gaskell Jane 48 Gemmell David 64, 79, 115117 Godkind Terry 88 Godshalk William L. 14, 15 Golding William 13 Gore Norman 81 Grska Danuta 145 Grant John 25 Graves Robert 13
Hambly Barbara 125, 151154 Hancock Neil 67, 95 Hickman Tracy 59, 85 Hilton James 13 Hobb Robin 79 Hodgson William Hope 49
Lackley Mercedes 78, 79 Landow George P 29 . Laso Grayna 25 Lawhead Stephen 64, 125 Le Guin Ursula K. 10, 16, 19, 2327, 3942, 62, 65, 6981, 8385, 89, 97100, 104, 116, 117, 120, 127, 129, 138, 139, 144146, 150, 153, 154 Lee Tanith 7779, 97, 116, 129, 147 Leiber Fritz 11, 22, 49, 51
182
Lele Halszka 37 Lem Stanisaw 12, 13, 25, 71, 72, 149 Lewicka Karolina 18 Lewis C.S. 14, 16, 49, 121, 129, 130 Lindsay David 11 Lovecraft H.P 36, 4244, 120 .
Pisarska Katarzyna 146 Poe Edgar Alan 10 Pratchett Terry 156 Pratt Fletcher 121 Prescott Orville 50 Pullman Philip 134136
MacDonald George 14, 35 Machen Arthur 13, 38 Mallett Daryl F. 89 Mallory Thomas 33, 63, 64 Manlove Colin N. 11, 14, 17, 29, 64 Martin George R.R. 107109, 111, 113 Martin Philip 18 Materska Dominika 113, 114 McCaffrey Anne 78, 147, 153 McKillip Patricia 11, 7789, 129 Meacham Beth 10 Mobley Jane 1719, 25, 27 Moorcock Michael 10, 33, 65, 67, 81 86, 89, 96, 116, 117, 131133, 144 Moore C.L. 26, 48, 67 Morris William 13, 16, 17, 2840, 5052, 5962, 120 Nichols Ruth 125, 129
Niewiadowski Andrzej 19, 20, 22 Niven Larry 156 Norton Andre 13, 27, 6572, 7781, 89, 97, 99, 104, 116, 117, 122, 124, 129, 130, 131, 133, 143, 147
Rabkin Eric 13
Resnick Mike 122 Rosny J.H. 157 Rowling Joanne K. 122
Salomon 31 Sapkowski Andrzej 62, 63, 106 Scholes Robert 69, 74, 75 Searles 44, 82, 86 Shinn Sharon 79 Shippey T.A. 69, 74 Sidney Donald 44 Skibniewska Maria 90 Skrska Magorzata 74 Smith Clark Ashton 26, 4248, 120, 142, 149 Smuszkiewicz Antoni 19, 20, 22 Sokoowski Krzysztof 96 Sprague de Camp L. 21, 33, 45, 46, 48, 49, 121 Stapledon Olaf 111 Stawicki Mariusz 69, 73, 77 Stewart Mary 64 Swanwick Michael 143 Sylwanowicz Agnieszka 113 Todorov Tzvetan 12, 15 Tolkien Christopher 61 Tolkien John Ronald Rouel 44, 4967, 7178, 8184, 87102, 107109, 115, 120, 124, 130, 136, 149, 157 Twain Mark 13 Tymn Marshall 11, 16, 25, 29, 61, 66, 68, 125, 126, 138
Olszaski Tadeusz A. 23, 25, 4547,

54, 59, 60, 70, 71, 75, 149 Ostrowski Witold 111
Paxson Diana 64
Peak Mervyn 14
183
Vance Jack 114 Waggoner Diana 22

Wagner Karl E. 65, 67, 80, 81, 89, 117, 143 Weiss Margaret 59, 85 Wells H.G. 37, 111 White T.H. 16, 49, 64 Williams Tad 59, 79, 88, 94, 108 Williamson Jack 11 Witecka Ewa 68 Wolfe Gene 115
Wroczyski Micha 143 Wydmuch Marek 25
Zahorski Kenneth J. 11, 16, 25 Zelazny Roger 132134 Zgorzelski Andrzej 5, 9, 10, 12, 13, 1820, 25, 28, 30, 34, 37, 42, 47, 50, 53, 57, 61, 62, 64, 65, 72, 85, 87, 106, 107, 111, 118120, 124, 126, 130, 136, 139, 140, 144 Zimmer Bradley Marion 64, 68
TOWARZYSTWO AUTORW I WYDAWCW PRAC NAUKOWYCH
UNIVERSITAS
w w w . u n i v e r s i t a s . c o m . p l
REDAKCJA
ul. Sawkowska 17, 31-016 Krakw tel./fax 012 423 26 05 / 012 423 26 14 / 012 423 26 28 red@universitas.com.pl promocja@universitas.com.pl
DYSTRYBUCJA oraz KSIGARNIA WYSYKOWA
ul. mujdzka 6B, 31-426 Krakw ksiegarnia@universitas.com.pl tel. 012 413 91 36 / 012 413 92 70 fax 012 413 91 25
ZAMW NASZ BEZPATNY KATALOG tel. 012 423 26 05 / 012 413 92 70

Fantasy Ewolucja Gatunku

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Fantasy Ewolucja Gatunku

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

9 26 54 87 118 156 159 181

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

FantaSy jako gatunek egzomimetyczny. okrelenie przedmiotu bada

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

podczas gdy z kolei sword & sorcery

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

i. narodziny gatunku: lata 18951956

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

15 W pniejszych dzieach fantasy nastpuje stopniowe odejcie od archaizacji jzyka

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

Olszaski, dz. cyt., s. 66. A. Zgorzelski, Od noweli..., s. 155156.

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl

ii. kSztatoWanie Si kolejnych poStaci gatunku: lata 19561977

T. Olszaski, dz. cyt., s. 66. L. Carter, Imaginary Worlds..., s. 126.

zamwienie: 672964, produkt: 250894, klient: 451333, www.gandalf.com.pl