ZESPÓŁ SZKÓŁ ELEKTRONICZNYCH, ELEKTRYCZNYCH

I MECHANICZNYCH W BIELSKU-BIAŁEJ

Konrad Wysogląd

Oswojony piorun, błysk światła i nieco magii

Praca wykonana pod kierunkiem

Mgr Zdzisławy Hojnackiej

BIELSKO-BIAŁA 2009

-1-
SPIS TREŚCI

1. WSTĘP ….......................................................................................................... 3
1.1. CO TO JEST ŚWIATŁO......................................................................... 4
1.1.1 RÓŻNE SPOJRZENIA NA ŚWIATŁO ….................................. 4
1.1.2 MODEL WYKONANY PRZEZE MNIE WYJAŚNIAJĄCY
ŚWIATŁO WYSYŁANE PRZEZ ATOM WODORU
....................................................................................... 5
1.2. CO MOŻE ŚWIECIĆ? …....................................................................... 10
1.2.1. ŚWIATŁO STWORZONE PRZEZ CZŁOWIEKA …..............10
1.2.2. ŚWIATŁO NATURY .................................................................... 14
2. ZJAWISKA FIZYCZNE WYSTEPUJĄCE PODCZAS ŚWIECENIA …. 16
2.1.JONIZACJA GAZÓW …....................................................................... 16
2.2.ISKRA I ŁUK ELEKTRYCZNY .......................................................... xx
2.3.PLAZMA …............................................................................................. xx
3. ROLA WYSOKIEGO NAPIĘCIA W PROCESIE ŚWIECENIA ….......... 19
3.1.NIEBEZPIECZEŃSTWO ZWIĄZANE Z WYTWARZENIEM
WYSOKIEGO NAPIĘCIA …................................................................ 19
3.2.WYTWARZANIE I WŁASNOŚCI PROMIENI ROENTGENA ….. xx
4. MÓJ MODEL – GENERATOR MARXA ….................................................. xx
4.1. UŻYTE NARZĘDZIA DO BUDOWY GENERATORA MARXA …. xx
4.2. STRUKTURA MODELU ….................................................................... xx
4.3. WIZUALNA REALIZACJA MODELU (GALERIA) …...................... xx
4.4. PROBLEMY WYSTĘPUJACE PODCZAS BUDOWY ….................. xx
5. WNIOSKI .......................................................................................................... xx
6. BIBLIOGRAFIA .............................................................................................. xx

-2-
1. WSTĘP
Na pewno każdy zastanawiał się kiedy, skąd pochodzi światło. Światło to
bardzo obszerne stwierdzenie, wielu ludzi mówiąc o świetle ma na myśli światło
widzialne przez nasze oczy. Inni widzą w nim siły duchowe. Fizycy mówią o
świetle jako fali elektromagnetycznej lub wiązce fotonów.
Dawniej ludzie uważali błyskawice i inne, wówczas niewyjaśnione rodzaje
świecenia, za zjawiska nadprzyrodzone albo gniew Bogów. Dzisiaj wiemy, że
błyskawica to nie gniew Bogów, a zjawisko fizyczne bazujące na niepodważalnych
prawach fizyki.
Zjawiska związane z powstawaniem światła wskutek jonizacji towarzyszą
nam na co dzień, mnie jednak fascynowały na tyle, że postanowiłem je zbadać.
Potrzebowałem do tego źródła wysokiego napięcia, które też chciałem uzyskać
samodzielnie, gdyż poza fizyką ogólną interesuję się elektroniką. W ten sposób
powstał mój model, generator Marxa, oraz szereg ciekawych doświadczeń.
W tej pracy zostały omówione poszczególne zagadnienia, zaczynając od teorii
związanej ze światłem poprzez promieniowanie X, a kończąc na moim modelu
Generatora Marxa.

-3-
1.1. CO TO JEST ŚWIATŁO
1.1.1 RÓŻNE SPOJRZENIA NA ŚWIATŁO

Potocznie światłem nazywa się widzialną część promieniowania elektromagnetycznego, czyli

promieniowania odbierane przez siatkówkę oka ludzkiego. Precyzyjne ustalenie zakresu długości
fal elektromagnetycznych nie jest tutaj możliwe, gdyż wzrok każdego człowieka charakteryzuje
się nieco inną wrażliwością, stąd za wartości graniczne przyjmuje się maksymalnie 380-780 nm,
choć często podaje się mniejsze zakresy (szczególnie od strony fal najdłuższych) aż do zakresu
400-700 nm.

W nauce pojęcie światła jest jednak szersze, gdyż nie tylko fale widzialne, ale i sąsiednie
zakresy, czyli ultrafiolet i podczerwień można obserwować i mierzyć korzystając z podobnego
zestawu przyrządów, a wyniki tych badań można opracowywać korzystając z tych samych praw
fizyki.

Przykłady wskazujące, że światłem należy nazywać szerszy zakres promieniowania, niż tylko
światło widzialne:

wiele substancji barwiących płowieje nie tylko od kontaktu ze światłem widzialnym, ale i
bliskim ultrafioletem pochodzącym ze Słońca;

rozszczepiając, za pomocą pryzmatu, światło emitowane przez rozgrzane ciała , można

zaobserwować wzrost temperatury przesuwając termometr wzdłuż uzyskanych barw
widmowych, wzrost ten jest mierzalny także dalej, w niewidocznej części widma, która jest
również załamywana przez ten pryzmat;

wiele zwierząt ma zakresy widzenia światła wykraczające poza zakres widzenia ludzkiego
oka.

Tak więc można mówić o "świetle widzialnym" i "świetle niewidzialnym".

W naukach ścisłych używa się określenia promieniowanie optyczne tj. promieniowania

podlegającego prawom optyki geometrycznej oraz falowej. Przyjmuje się, że promieniowanie
optyczne obejmuje zakres fal elektromagnetycznych o długości od 10 nm do 1 mm, podzielony
na trzy zakresy – podczerwień, światło widzialne oraz ultrafiolet.

-4-
1.1.2. MÓJ MODEL WYKONANY PRZEZE MNIE WYJAŚNIAJĄCY ŚWIATŁO
WYSYŁANE PRZEZ ATOM WODORU

Zjawisko Zeemana

Ogólnie rzecz biorąc widmo to obraz powstały na ekranie na skutek rozszczepienia pewnej
wiązki światła w pryzmacie. Wyróżniamy dwa typy widm - adsorpcyjne i emisyjne. Różnica
polega na tym, że w wypadku
widma emisyjnego rozszczepiamy
wiązkę światła wysłanego przez
atomy dlatego pierwiastka na
skutek wzbudzenia (np. za pomocą
prądu elektrycznego lub ciepła),
zaś w wypadku widma
adsorpcyjnego - rzucamy wiązkę
światła białego na próbkę i
rozszczepiamy światło, które przez
nią przechodzi. Badając widmo
emisyjne wodoru stwierdzono, że
składa się ono z tzw. serii, a one z
poszczególnych linii spektralnych.
Występowanie takich prążków w
rozszczepionym widmie nazywamy zjawiskiem Zeemana. Jako pierwszy opisu zależności
pomiędzy liniami spektralnymi w seriach dokonał Rydberg. Jest on autorem tzw. równania
Rydberga, którego postać przedstawia się następująco:

Gdzie (v /c) to liczba falowa linii. Dla różnych wartości zmiennej m wyróżniamy różne serie, i
tak:

m = 1 - seria Lymana
m = 2 - seria Balmera
m = 3 - seria Paschena
m = 4 - seria Bracketta
m = 5 - seria Pfunda
m=6…

-5-
Przyczyny

Teraz przyszła pora na wyjaśnienie, skąd się to wszystko bierze. To, o czym powiemy zostało
ogłoszone przez duńskiego uczonego Nielsa Bohra.

Po pierwsze stwierdził on, że w widmie pojawiają się prążki, (a nie rozmyte plamy) i z tego
powodu energie elektronów w atomie nie mogą być dowolne. Bohr przyjął, że elektrony krążą po
orbitach nie tracąc przy tym energii (co jest pewnym krokiem w kierunku chemii kwantowej),
nie wysyłają też żadnego promieniowania podczas ruchu po orbitach. Stwierdził, że elektrony
mogą krążyć tylko w określonych odległościach od jądra. Odległości te wyznaczały orbity i
zostały nazwane stanami dozwolonymi. Dla zainteresowanych równanie opisujące energie
stanów dozwolonych:

Same prążki w widmie emisyjnym powstają, gdy elektronowi zostanie dostarczony odpowiedni
kwant energii (zgodny z równaniem na Ryc. 2) i elektron ten przeskoczy z orbity o niższej
energii (o mniejszym promieniu zgodnym z równaniem na Ryc. 3) zwanej stacjonarną na orbitę
wyższą o promieniu zgodnym także z tym równaniem. Stan taki nazywamy stanem
wzbudzonym. Stan wzbudzenia trwa bardzo krótko i elektron prawie natychmiast wraca na swoją
dotychczasową pozycję emitując kwant energii (fala o odpowiedniej długości - jej energia to
różnica energii na danych poziomach energetycznych hν = Ew − Es). Położenie prążka w widmie
zależy więc od tego jaki kwant światła zostanie wyemitowany. Wynika to z tego, po między
którymi orbitami następuje przeskok.

Powrót elektronów z innych powłok (2, 3, 4, 5, 6, 7) na powłokę pierwszą wiąże się z emisją
światła o długości fali należącej do nadfioletu. Powrót na powłokę drugą daje światło w zakresie
widzialnym, a na powłoki wyższe - podczerwień. Powroty elektronów na powłokę drugą były
poznane najszybciej, ponieważ emitowały światło w zakresie widzialnym:

Z 3 na 2 - światło czerwone
Z 4 na 2 - światło zielone
Z 5 na 2 - światło niebieskie
Z 6, 7 etc. - światło fioletowe

Widmo światła białego

Widmo atomu wodoru

-6-
 Mój model Bohra wykonany na lekcje fizyki

Porównanie obu modeli. Powyżej model ze strony internetowej. Poniżej Mój model atomu
Bohra wykonany na obwodzie drukowanym dwustronnym w technologii SMD ( Montażu
powierzchniowego) Płytka została zaprogramowana w programie AutoTrax, i wykonana
metodą termotransferu.

-7-
Kiedy naładowany elektron spada na pierwszą orbitę od jądra wypromieniowywany jest
foton o odpowiedniej energii

-8-
Elektrony spadając na drugą orbitę tworzą światło widzialne tzw. serię Balmera, a na
trzecią promieniowanie IR (podczerwone)

-9-
1.2.1 ŚWIATŁO STWORZONE PRZEZ CZŁOWIEKA

Ze względu na wykorzystywane zjawiska fizyczne przy wytwarzaniu światła w lampach

elektrycznych można wyróżnić:
► Lampy żarowe (żarówki), w których wykorzystuje się świecenie nagrzanego drutu
wolframowego;
► Lampy fluorescencyjne (świetlówki), w których wykorzystuje się zjawisko fluorescencji, tj.
świecenie pewnych substancji chemicznych pod działaniem promieni ultrafioletowych i
elektronów;
► Lampy wyładowcze (rtęciowe, sodowe, neonowe, ksenonowe), w których wykorzystuje się
świecenie gazu pod wpływem wyładowań elektrycznych (przepływu prądu elektrycznego przez
gaz);
► Lampy o świetle mieszanym, w których wykorzystuje się do otrzymania światła dwa zjawiska
fizyczne, zwykle świecenie gazu pod wpływem wyładowań elektrycznych i świecenia ciał
stałych pod wpływem wysokiej temperatury (lampy rtęciowo-żarowe, lampy łukowe).

- 10 -
ŻARÓWKI

Elementem świecącym w żarówce jest żarnik wykonany w postaci skrętki jedno- lub
dwuskrętnej z drutu wolframowego. Wolfram jest metalem o najwyższej temperaturze topnienia,
wynoszącej ok. 3380°C. Żarnik umieszczony jest w bańce szklanej, z której zostało
wypompowane powietrze.
Żarówki o małej mocy (do 25 W) wykonuje się zwykle jako próżniowe, a o mocach większych –
jako gazowe. Bańka żarówki jest wtedy wypełniona gazem – argonem lub kryptonem.
Zastosowanie gazu w bańce zmniejsza intensywność rozpylania wolframu żarnika. Poprawia to
trwałość żarówki i umożliwia zastosowanie wyższej temperatury żarnika.
Wolfram rozpylony osiada na bańce powodując jej czernienie i zwiększając pochłanianie światła
przez bańkę. Trwałość żarówek do ogólnych celów oświetleniowych wynosi ok. 1000 h. Jest to
czas, po którym żarnik ulega przepaleniu, lub po którym strumień świetlny żarówki zmaleje do
80% strumienia początkowego. Doprowadzenie energii elektrycznej do żarówek odbywa się za
pośrednictwem trzonków. Stosowane są głównie dwa rodzaje trzonków.

Bańki żarówek mogą być

przezroczyste, matowe, opalizowane
lub mleczne. Zastosowanie bańki
matowej, opalizowanej lub mlecznej
zmniejsza znacznie luminację
żarówki. Oprócz żarówek do
ogólnych celów oświetleniowych
produkuje się cały szereg żarówek
specjalnych, jak: sygnalizacyjne,
iluminacyjne, samochodowe,
górnicze i inne. Praca żarówki zależy
szczególnie od napięcia sieci.
Podwyższenie napięcia bardzo
znacznie zmniejsza trwałość żarówki,
zwiększa się jednak jej strumień
świetlny. Przy obniżeniu napięcia
zmniejsza się znacznie strumień
świetlny, ale wzrasta trwałość
żarówki. Można w przybliżeniu
przyjąć, że wzrost napięcia o 5%
powyżej napięcia znamionowego
powoduje obniżenie trwałości
żarówek do połowy i zwiększenia
strumienia świetlnego o ok. 20%.
Obniżenie napięcia o 5% poniżej
znamionowego zwiększa trwałość żarówek dwukrotnie i zmniejsza strumień świetlny o ok. 20%.

- 11 -
ŚWIETLÓWKA

Świetlówka składa się z rury szklanej, w której następują wyładowania elektryczne pomiędzy
dwiema elektrodami pokrytymi warstwą aktywną. Wnętrze wypełnia argon i pary rtęci pod
niskim ciśnieniem.

Przy wyładowanie elektrycznym (tj. przepływie

prądu elektrycznego) powstaje w rurze słabe
promieniowanie widzialne i silne
promieniowanie ultrafioletowe, niewidzialne.
Powierzchnia wewnętrzna rury pokryta jest
mieszaniną odpowiednio dobranych substancji
chemicznych wykazujących właściwości
fluorescencyjne, tworzące warstewkę zwaną
luminoforem. Pod wpływem padającego na
luminofor niewidzialnego promieniowania
ultrafioletowego następuje świecenie
luminoforu. Barwa światła zależy od składu
chemicznego luminoforu.
Świetlówki wymagają współdziałania dodatkowych urządzeń przy pracy. W obwodzie
świetlówki musi być umieszczony stabilizator prądu. Rolę stabilizatora prądu dla świetlówek
zasilanych napięciem przemiennym pełni zwykle dławik, tj. cewka nawinięta na rdzeniu z blach
ze stali krzemowej. Zadaniem dławika jest ograniczenie prądu płynącego przez świetlówkę i
chwilowe podwyższenie napięcia pomiędzy elektrodami świetlówki dla ułatwienia zapłonu.
Świetlówki z podgrzewanymi katodami przy zaświeceniu współpracują ponadto z zapłonnikiem.
Jest to urządzenie, które zamyka obwód na krótką chwilę i ponownie go otwiera.

Zapłonniki współpracują z świetlówką w układzie przedstawionym na rysunku powyżej.

Działanie tego układu jest następujące: po włączeniu napięcia przez obwód złożony z dławika ,
katody , zapłonnika oraz katody płynie bardzo mały prąd, gdyż zapłonnik przedstawia bardzo
duży opór. Następuje jarzenie (świecenie) neonu zawartego w zapłonniku i jego nagrzewanie.
Podgrzana blaszka bimetalowa wygina się i dotyka styku.
Opór zapłonnika maleje praktycznie do zera. Przez
obwód płynie duży prąd, ograniczony przez dławik i
rezystancję skrętek katod i K2, wywołując nagrzanie
katod. Od momentu zamknięcia styku zapłonnika
następuje chłodzenie blaszki bimetalowej, która po chwili
powraca w położenie wyjściowe, przerywając przepływ
prądu w obwodzie. Nagła zmiana prądu płynącego przez
dławik powoduje powstanie w nim samoindukcji o
znacznej wartości (kilkaset woltów). Siła
elektromotoryczna samoindukcji dodaje się do napięcia
sieci i powoduje, że między katodami panuje przez
moment wysokie napięcia, które może wywołać
wyładowania elektryczne w rurze.

- 12 -
LAMPA RTĘCIOWA

Źródłem światła w lampach rtęciowych są wyładowania elektryczne w parach rtęci. Elementem

głównym lampy jest jarznik wykonany jako bańka ze szkła kwarcowego,
przepuszczającego promienie ultrafioletowe z dwiema elektrodami głównymi i
jedną lub dwiema elektrodami zapłonowymi. W bańce wypełnionej argonem
lub neonem znajduje się kropla rtęci. Neon lub argon wraz z parami rtęci silnie
świecą przy przepływie prądu elektrycznego, światłem zawierającym w dużej
części promieniowanie ultrafioletowe .Jarznik otacza bańkę zewnętrzną
pokryta luminoforem, z której wypompowano powietrze. Luminofor
przetwarza promieniowanie ultrafioletowe wytworzone w jarzniku na światło
widzialne. Rtęciówka może być przyłączone do sieci jedynie w układzie
zawierającym dławik, który spełnia rolę stabilizatora prądu. Bezpośrednie
przyłączenie rtęciówki do sieci grozi zniszczeniem jarznika. Po przyłączeniu
lampy do sieci rozpoczyna się wyładowanie miedzy elektrodą zapłonową i
główną, a po pewnym czasie między elektrodami głównymi. Czas
rozświetlania rtęciówek jest długi,
wynosi kilka minut. Rtęciówka wyłączona i ponownie
włączona do sieci, zacznie rozświecać się dopiero po
częściowym ostygnięciu jarznika, praktycznie po kilku
minutach od włączenia. Właściwość ta stanowi wadę
rtęciówek.
Skuteczność świetlna rtęciówek jest znacznie większa niż
żarówek. Rtęciówki są mniej wrażliwe na zmiany napięcia
niż żarówki. Odchylenie
napięcia o 5% od
napięcia znamionowego zmienia strumień świetlny ok. 8%, a
trwałość lamy nie ulega praktycznie zmianie.

W bańce zewnętrznej lampy rtęciowo – żarowej znajduje się

bańka ze szkła kwarcowego z elektrodami głównymi i
zapłonowymi (jarznik), analogicznie jak w lampie rtęciowej
oraz żarnik wolframowy podobny do używanych w żarówkach.
Żarnik połączony szeregowo z jarznikiem rtęciowym spełnia
role stabilizatora, a ponadto koryguje barwę światła dodając
barwę żółtą i czerwoną. Lampa może być bezpośrednio
włączona do sieci. Skuteczność świetlna tych lamp jest niższa
niż rtęciówek.

- 13 -
1.2.2 ŚWIATŁO NATURY
BIOLUMINESCENCJA

Bioluminescencja– świecenie żywych organizmów, jeden z rodzajów chemiluminescencji.

Występuje u wielu bakterii, grzybów, niektórych pierwotniaków, morskich jamochłonów, gąbek,
mięczaków (głównie głowonogów), skorupiaków, owadów, osłonic, ryb.

U różnych zwierząt występują różne

mechanizmy odpowiedzialne za świecenie –
jednym z nich jest enzymatyczne utlenianie
lucyferyny z udziałem lucyferazy.

Bioluminescencja może być też zjawiskiem

ubocznym towarzyszącym innym procesom
chemicznym, jak np.u grzybów.

Często jest przystosowaniem umożliwiającym

orientację, jak np. u ryb głębinowych,
świetlików. Niektóre zwierzęta mają specjalne
organy świetlne.

Badanie bioluminescencji, a w szczególności cząsteczek chemicznych odpowiedzialnych za

świecenie (fluoroforów), jest źródłem cennych informacji wykorzystywanych we współczesnej
biologii molekularnej. Przykładowo, odkryte u świecących meduz białko GFP (z ang. Green
Fluorescent Protein) jest wykorzystywane do znakowania innych naturalnie występujących
białek, np. w celu ich lokalizacji w
komórce. Tę samą substancję
wykorzystuje się w immunologii
oraz embriologii, gdzie podmienienie
fragmentu nici DNA na fragment
kodujący GFP pozwala w prosty
sposób śledzić ekspresję
zmodyfikowanych w ten sposób
genów.

Wiele organizmów wyższych do

produkcji światła wykorzystuje
zdolności bakterii osiadłych na
niektórych fragmentach ich ciała.
Musi jednak istnieć interesujący
dodatkowy mechanizm sterowania taką zdolnością "gości", ponieważ nawet w tych przypadkach,
świecenie następuje impulsami (czasem w postaci oślepiających błysków). Barwa
bioluminescencji jest z reguły żółtozielonkawa lub niebieskawa, jedynie u organizmów
głębinowych spotyka się światło koloru czerwonego.
Nie jest do końca wyjaśniona etiologia bioluminescencji. Początkowo przypisywano jej funkcję
seksualną (np. u świetlików). Ostatnio okazało się, że pełnić ona może rolę czynnika
agregacyjnego (przy skupianiu) drobnoustrojów, lub funkcję prawdziwego reflektora podczas
polowania, a wreszcie - czynnika kamuflującego.

- 14 -
FLUORESCENCJA

Fluorescencja –jeden z rodzajów luminescencji, zjawisko emitowania światła własnego,

wywołane pochłonięciem przez ciało kwantu promieniowania elektromagnetycznego.

Zjawisko uznaje się za

fluorescencję, gdy po zaniku
czynnika pobudzającego
następuje szybki zanik emisji w
czasie około 10-8 s, gdy czas
zaniku jest znacznie dłuższy, to
zjawisko jest uznawane za
fosforescencję. Wyróżnia się
także fluorescencję
długożyciową, gdy czas zaniku
promieniowania jest znacznie
dłuższy od zwykłej
fluorescencji, zwanej w tej
sytuacji dla odróżnienia
krótkożyciową, a charakter
promieniowania jest identyczny z fluorescencją a nie fosforescencją.

Fluorescencja wszystkich cząsteczek organicznych charakteryzuje się tym, że:

 maksimum pasma fluorescencji jest przesunięte w kierunku większych długości fali

względem maksimum pasma absorpcji
 pasma fluorescencji i absorpcji częściowo się nakładają
 natężenie fluorescencji jest proporcjonalne do natężenia światła wzbudzającego.

Fluorescencja, podobnie jak fosforescencja, jest

związana z emisją promieniowania o większej długości
fali niż długość fali promieniowania wzbudzającego.

Promieniowanie emitowane w wyniku fluorescencji

nie zachowuje polaryzacji ani kierunkowości światła
padającego. Gdy w widmie światła padającego są
fotony o dostatecznie dużej energii, widmo
emitowanego światła jest praktycznie niezależne od
widma światła padającego. Fakty powyższe świadczą,
że fala emitowana nie jest falą padającą.

- 15 -
2. ZJAWISKA FIZYCZNE WYSTEPUJĄCE PODCZAS ŚWIECENIA
2.1 JONIZACJA GAZÓW

Jonizacja - powstanie jonu z obojętnego atomu lub cząsteczki.

Może się ona odbywać na kilka sposobów:

Na poziomie atomowym:

zderzenie atomu z cząstką o wysokiej energii np. protonem, elektronem, cząstką α;

na skutek wzajemnych zderzeń obojętnych atomów o dużej energii kinetycznej - jonizacja

termiczna;

poprzez wybicie elektronu z powłok atomowych w wyniku absorpcji kwantu promieniowania

elektromagnetycznego;

w wyniku wyrzucenia z atomu elektronu po wychwycie elektronu przez jądro.

W ten sposób powstają wolne jony dodatnie i swobodne elektrony, które przyłączając się do
obojętnych atomów tworzą jony ujemne;

Na poziomie cząsteczki:2. ZJAWISKA FIZYCZNE WYSTEPUJĄCE PODCZAS

ŚWIECENIA

poprzez rozpad wiązań chemicznych, w wyniku czego jedna część cząsteczki dostaje oba
elektrony wcześniej uczestniczące w wiązaniu, taki rozpad nazywa się dysocjacją elektrolityczną
- w ten sposób powstają luźne pary jonowe;

poprzez reakcję chemiczną, w której jedna

cząsteczka (donor) dostarcza elektrony drugiej
(akceptor) jednak nie ulegają przy tym rozbiciu
żadne wiązania - nazywa się to jonizacją chemiczną
- w ten sposób również powstają luźne pary jonowe;

Zjawisku jonizacji towarzyszy zjawisko

rekombinacji, czyli procesu odwrotnego,
polegającego na zobojętnianiu się swobodnych
elektronów i jonów dodatnich lub na łączeniu się
jonów o przeciwnych znakach. W warunkach W WYKRYWACZACH
równowagi tempo jonizacji jest równe tempu PROMIENIOWANIA
rekombinacji, co powoduje utrzymywanie się RADIOAKTYWNEGO STOSUJE SIĘ
stałego stopnia jonizacji danego ośrodka. JONIZACJĘ GAZÓW, OTO PRZYKŁADY
DOZYMETRÓW JAKIE POSIADAM.

- 16 -
2.2 ISKRA I ŁUK ELEKTRYCZNY

Iskra - odmiana wyładowania elektrycznego w

atmosferze lub innym gazie o podobnym ciśnieniu
lub cieczy. Iskra elektryczna od łuku
elektrycznego różni się dużym oporem
elektrycznym kanału przewodzącego.
Ze względu na własności fizyczne iskrę
elektryczną można podzielić na:

-iskrę krótką

-iskrę długą

Specyficzną odmianą iskry jest tak zwana iskra

ślizgowa, czyli wyładowanie elektryczne po
powierzchni izolatora. Spektakularną odmianą iskry jest piorun.

Łuk elektryczny - ciągłe wyładowanie elektryczne zazwyczaj w gazie pod ciśnieniem

normalnym (atmosferycznym) lub wyższym. Cechą charakterystyczną jest bardzo mały
wewnętrzny opór elektryczny. Wyładowanie zachodzi pomiędzy dwiema elektrodami z materiału
przewodzącego prąd elektryczny lub między stykami łącznika elektrycznego mechanizmowego
w trakcie wyłączania prądu
elektrycznego. Łuk elektryczny
ma szerokie zastosowanie w
technice. Jest źródłem światła.
Używa się go w syntezie
chemicznej i przy spawaniu
elektrycznym. W obszarze łuku
elektrycznego gaz jest
zjonizowany — stanowi
plazmę. Jej temperatura zależy
od natężenia prądu, rodzaju
elektrod, rodzaju i ciśnienia
gazu. Pod ciśnieniem
atmosferycznym i przy
przepływie prądu 1 A wynosi
ona 5000-6000 K.

- 17 -
2.3 PLAZMA

Plazma - materia o stanie skupienia przypominającym gaz, złożona zarówno z cząstek

obojętnych, jak i naładowanych elektrycznie, jednak jako całość - elektrycznie obojętna. Wg.
jednej teorii w stanie plazmy znajduje się ponad 99% materii tej części Wszechświata, która
znajduje się w obszarze dostępnym dla ludzkiej obserwacji. Dokładniejsza definicja plazmy
zależy od kontekstu badań.

 Plazma tworząca gwiazdy (tak zwana plazma gorąca) składa się z naładowanych i
obojętnych cząstek elementarnych
oraz jąder atomowych, jednak z uwagi
na dużą gęstość i wysoką temperaturę
nie możemy mówić o obecności
atomów lub jonów.
 Plazma kwarkowo-gluonowa
powstaje przy bardzo dużych
energiach i gęstościach materii
(jeszcze wyższych, niż w typowych
gwiazdach), gdy nie rozróżnia się już
poszczególnych neutronów i
protonów. Materia i energia
pochodząca z ich rozbicia, wraz z
elektronami i innymi cząstkami
fundamentalnymi, tworzy plazmę kwarkowo-gluonową.
 Plazma zimna powstaje przy odpowiednio niskich temperaturach i gęstościach, w
warunkach ziemskich (na przykład podczas wyładowań atmosferycznych) i w
zbudowanych przez człowieka urządzeniach (na przykład plazmotronach). W jej skład,
prócz składników tworzących plazmę gorącą, wchodzić mogą również atomy i ich jony,
a także cząsteczki (zarówno obojętne, jak i zjonizowane).

 Plazma wyładowania pierścieniowego

to niskociśnieniowa odmiana plazmy.
Otrzymywana jest pod wpływem
przemiennego pola
elektromagnetycznego wysokiej
częstości rzędu 100 MHz przy ciśnieniu
obniżonym do ok. 100 Pa. Jest to
interesujący stan materii o ciekawych
właściwościach fizycznych, trudny
jednak do badań z uwagi na brak w tych
warunkach równowagi
termodynamicznej.

- 18 -
3. ROLA WYSOKIEGO NAPIĘCIA W PROCESIE ŚWIECENIA
3.3.NIEBEZPIECZEŃSTWO ZWIĄZANE Z WYTWARZENIEM WYSOKIEGO NAPIECIA

PORAŻENIA
Wysokie napięcie (zapisywane skrótowo jako WN) w elektroenergetyce oznacza napięcie
elektryczne od 60 kV. Górna granica przedziału wysokiego napięcia jest określana jako 220 kV,
powyżej której występuje najwyższe napięcie.
Wysokie napięcie jest widowiskowe ale jest niezwykle niebezpieczne. Skutkami porażenia
wysokim napięciem są oparzenia, krwotoki i elektroliza krwi. Przy porażeniu o dużym natężeniu
prądu następuje zwęglenie tkanek lub natychmiastowa śmierć.
Przyczyny wypadków podczas pracy z wysokimi napięciami są różne. Przeważnie są to:
 Nieostrożność
 Lekceważenie przepisów
 Roztargnienie
 Omyłki
 Brak odpowiedniej konserwacji
 Brak nadzoru
 Nieszczęśliwy zbieg okoliczności

Następstwem tych przyczyn jest najczęściej dotknięcie części znajdujących się normalnie lub
przypadkowo względem ziemi. Jeżeli dotykający soi na ziemi, na przewodzącej podłodze lub
konstrukcji stalowej to pod działaniem napięcia dotykowego następuje przepływ prądu przez
jego ciało.

ODDZIAŁYWANIE ELEKTROMAGNETYCZNE
Oddziaływanie elektromagnetyczne powstającego wokół urządzenia wytwarzającego wysokie
napięcie może być różne. Inne urządzenia elektryczne półprzewodnikowe w pobliżu źródła
wysokiego napięcia ulegają całkowitemu zniszczeniu. Jarzeniówka zbliżona do źródła
wysokiego napięcia świeci bez podłączenia jakichkolwiek przewodów.
Oddziaływanie elektromagnetyczne na człowieka i inne organizmy żywe jest bardzo
zróżnicowane i zależy od wielu czynników. Są to:
 Częstotliwość pola elektromagnetycznego
 Gęstość strumienia mocy
 Uwarunkowanie ciała człowieka
Pole elektromagnetyczne i częstotliwości
przekraczającej 104Hz wywołuje efekt
termiczny. Zostaje zakłócona termoregulacja
Najbardziej narażone są organy zewnętrzne
słabo chłodzone np. oczy. Stałe działanie
pola o częstotliwości 107…1011Hz powoduje
zespół objawów zwanych chorobą
radiotelegrafistów; zaburzenia układu
termoregulacji, bóle głowy, bezsenność,
uczucie zmęczenia, również przyspiesza
rozwój nowotworów.

3.4.WYTWARZANIE I WŁASNOŚCI PROMIENI ROENTGENA

- 19 -
Promieniowanie rentgenowskie (w wielu krajach nazywane promieniowaniem X lub
promieniami X) – to rodzaj promieniowania elektromagnetycznego, którego długość fali mieści
się w zakresie od 10 pm do 10 nm. Zakres
promieniowania rentgenowskiego znajduje się
pomiędzy ultrafioletem i promieniowaniem
gamma. Znanym skrótem nazwy jest
promieniowanie rtg.

Promieniowanie rentgenowskie uzyskuje się w

praktyce (np. w lampie rentgenowskiej) poprzez
wyhamowywanie rozpędzonych elektronów na
materiale o dużej (powyżej 20) liczbie
atomowej (promieniowanie hamowania),
efektem czego jest powstanie promieniowania o
charakterystyce ciągłej, na którym widoczne są
również piki pochodzące od promieniowania
charakterystycznego anody (rozpędzone elektrony wybijają elektrony z atomów anody). Luki po
wybitych elektronach na dolnych powłokach elektronowych pozostają puste do czasu, aż
zapełnią je elektrony z wyższej powłoki. Elektron przechodząc z wyższego stanu emituje kwant
promieniowania rentgenowskiego - następuje emisja charakterystycznego promieniowania X.
Promieniowanie X powstaje także w wyniku wychwytu elektronu, tj. gdy jądro przechwytuje
znajdujący się na powłoce K elektron, w wyniku czego powstaje wolne miejsce, na które spadają
elektrony z wyższych powłok i następuje emisja kwantu
X. Przykładem źródła promieniowania X działającego w
oparciu o wychwyt elektronu jest 55Fe, emitujące 80%
kwantów o energii ok. 5,9 keV (linia K-alfa) oraz 20% o
energii 6,2keV (linia K-beta). Obecnie są budowane
także efektywniejsze źródła promieniowania X,
promieniowanie wytwarzane jest przez poruszające się
po okręgu elektrony w synchrotronach, stąd
promieniowanie to nazywa się promieniowaniem
synchrotronowym. Pierwsze źródła promieniowania
synchrotronowego należące do tzw. I i II generacji były
stosunkowo mało wydajne. Dopiero źródła
promieniowania synchrotronowego nowszej konstrukcji,
należące do III generacji, pozwoliły na osiąganie
większych natężeń promieniowania, a przede wszystkim
umożliwiły w miarę ciągłą bezawaryjną pracę.
Synchrotrony III generacji zaopatrywano też z reguły w
tzw. "urządzenia wstawkowe" (ang. insertion devices) -
wigglery i undulatory. W urządzeniach tych elektrony
poruszają się w periodycznym polu magnetycznym po
trajektorii zbliżonej do sinusoidy, dzięki czemu natężenie
emitowanego promieniowania znacznie się zwiększa
(nawet o kilka rzędów wielkości) w stosunku do natężenia promieniowania wytwarzanego w
polu magnesów zakrzywiających synchrotronu bez urządzeń wstawkowych. Przykładem źródeł

- 20 -
synchrotronowych mogą być: BESSY II (Berlin), DORIS III (II generacji, Hasylab, Hamburg),
ESRF (III generacji, Grenoble). Obecnie działają już źródła kolejnej, IV. generacji
promieniowania synchrotronowego, lasery na swobodnych elektronach (lub lasery FEL - ang.
Free Electron Laser. Najsilniejszy z nich, laser FLASH w DESY (Hamburg) wytwarza impulsy
monochromatycznego promieniowania w zakresie XUV-SX (skrajnego ultrafioletu próżniowego
do miękkiego promieniowania rentgenowskiego), o czasie trwania około 25 femtosekund i mocy
szczytowej w impulsie dochodzącej do 1 GW. Lasery FEL są przestrajalne, a emitowane przez
nie promieniowanie jest spójne i spolaryzowane liniowo. Szczytowe natężenie w impulsie
osiągać może wartości ponad 9 rzędów wielkości większe niż otrzymywane z najpotężniejszych
synchrotronów III generacji. W lutym 2007 r. w tym samym ośrodku w Hamburgu rozpoczęto
budowę europejskiego lasera X-FEL działającego w rentgenowskim zakresie dł. fali 6 nm - 0,1
nm. Przewiduje się, że pełną operacyjną zdolność działania laser ten osiągnie w roku 2013.

W 2008 r. w czasopiśmie Nature ukazała się publikacja informująca, że źródłem

nanosekundowych błysków promieniowania rentgenowskiego jest rozwijana w próżni
standardowa taśma klejąca. Promieniowanie z
taśmy jest wystarczająco silne do wykonania
zdjęcia rentgenowskiego[1].

W ostatnich dekadach XIX stulecia w badaniach

fizycznych przodowali uczeni niemieccy i
brytyjscy, a nieco za nimi pozostawali Francuzi.
Istniała jednak spora różnica poglądów,
zwłaszcza między Niemcami i Brytyjczykami.
Fizycy brytyjscy interpretowali przyrodę tak,
jakby prawa zwykłej mechaniki obowiązywały
nadal na poziomie mikroskopowym. Stąd, na
przykład, brały się próby wyjaśniania koncepcji eteru elektromagnetycznego za pomocą modeli
mechanicznych. Wielu fizyków niemieckich uznawało, że nastawienie mechanistyczne ich
brytyjskich kolegów jest mylące, a przesadna skłonność do posługiwania się takimi modelami
była raczej przeszkodą niż pomocą w rozwiązywaniu problemów naukowych.

Promienie katodowe, opisane pierwszy raz w 1867 roku przez niemieckiego fizyka Johanna
Hittorfa jako Glimmstrahlen (promienie świecące), zostały tak nazwane w 1876 roku przez
innego Niemca Eugena Goldsteina. Stanowiły one wdzięczny obiekt zainteresowań fizyków w
wielu laboratoriach, ponieważ aparatura do badania wyładowań elektrycznych w gazach
rozrzedzonych była nieskomplikowana, a piękne barwy świecących gazów cieszyły oko. Wielki
rozgłos zdobyły badania przeprowadzone przez brytyjskiego
uczonego Williama Crookesa, który propagował pogląd, że
promienie katodowe to czwarty stan skupienia materii -
materia w stanie promienistym.

Z wymienionych powodów fizycy w Niemczech nie przyjęli

forsowanej przez Brytyjczyków korpuskularnej teorii
promieni katodowych, lecz uznali je za pewną postać światła
rozprzestrzeniającego się w eterze. Było to zgodne z
przeświadczeniem, że tylko światło może wywoływać
fosforescencję. Odchylenie promieni katodowych w polu magnetycznym interpretowano jako
wynik gwałtownej zmiany współczynnika załamania w resztkach gazu blisko magnesu. Ta

- 21 -
promienista teoria promieni katodowych zdawała się potwierdzać, kiedy niemiecki fizyk Philipp
Lenard wykazał, że mogą one przenikać przez bardzo cienkie folie metalowe. Wydawało się
wtedy niemożliwe, by materia mogła być przenikalna dla obiektów materialnych.

Badając promienie katodowe w licznych laboratoriach, prędzej czy później musiano spostrzec, że
znajdujące się blisko osłoniętej rury do wyładowań światłoczułe ekrany fosforyzują, a klisze
fotograficzne ulegają zaczernieniu. Znane są dwa przypadki fizyków (a pewnie było ich więcej),
którzy odesłali takie zaczernione klisze do producenta, domagając się ich wymiany na nie
uszkodzone. W lutym 1890 roku Goodspeed i Jennings w Filadelfii otrzymali nawet na osłoniętej
kliszy, znajdującej się blisko rury do wyładowań, pierwszą fotografię przedmiotów, ale nie
przywiązali do tego żadnej wagi.

Tylko Röntgen podjął systematyczne badania zauważonej przez siebie przypadkowo

fluorescencji ekranu pokrytego platynocyjankiem baru i jemu przypadła sława odkrywcy
niewidzialnych promieni.

Promieniowanie rentgenowskie jest wykorzystywane do uzyskiwania zdjęć rentgenowskich,

które pozwalają m.in. na diagnostykę złamań kości i chorób płuc oraz do rentgenowskiej
tomografii komputerowej. Naświetlanie promieniami rentgenowskimi zabija komórki
nowotworowe, co wykorzystuje się w radioterapii. Przyjęcie dużej dawki promieniowania może
powodować oparzenia i chorobę popromienną.

URZĄDZENIA WYKRYWAJĄCE PROMIENIOWANIE JONIZUJĄCE

- 22 -
 Licznik Geigera (licznik Geigera-Müllera) - urządzenie opracowane przez Hansa Geigera
wraz z Walterem Müllerem w 1928 roku, mierzące promieniowanie jonizujące.

Ponieważ jonizacja gazów wewnątrz licznika zachodzi

nie tylko w wyniku promieniowania alfa, ale także innych
rodzajów promieniowania jonizującego (beta i gamma),
toteż licznik Geigera zlicza w istocie niemal całkowity
poziom czynników jonizujących w otoczeniu. Licznikiem
Geigera można oceniać także liczbę fotonów światła (jak
we wspomnianej niżej fotodiodzie gazowanej) i
promieniowania rentgenowskiego, ale nie można nim
badać bezpośrednio natężenia strumienia neutronów -
cząstek nie wywołujących jonizacji. Jednak istnieje
rozwiązanie pomijające wspomnianą przeszkodę. Licznik
taki albo wypełnia się wodorem (neutrony zderzają się z
LICZNIK GEIGERA
jądrami wodoru -
AMERYKAŃSKIEJ OBRONY
MÓJ DOZYMETR DRSB- protonami, powodując ich
CYWILNEJ
01. NA WYPOSARZENIU ruch) lub też otacza się
ROSYJSKIEGO WOJSKA folią kadmową, wówczas neutrony pochłaniane przez kadm,
wywołują w nim reakcję jądrową, wynikiem czego jest powstanie
promieniowania gamma. Następnie promieniowanie gamma
przenika do objętości czynnej licznika powodując powstanie
sygnału. Warunkiem wykorzystania kadmu, jest wcześniejsze
spowolnienie neutronów do energii otoczenia (neutrony
termiczne), co można otrzymać, np. poprzez umieszczenia licznika
w bloku parafinowym, teflonowym itp.

Rozwinięciem licznika Geigera jest opracowany w 1947 przez

Sydneya Lebsona licznik halogenowy (wykorzystujący pary rtęci).
Różni się od pierwowzoru większą trwałością i niższym -
bezpieczniejszym - napięciem polaryzującym, co jest istotne w
zastosowaniu do urządzeń przenośnych. Obniżenie napięcia pracy
można również otrzymać po przez dodanie domieszki chlorowców
do gazu roboczego.

4. OPIS I PRZEZNACZENIE ZREALIZOWANEGO MODELU –

GENERATORA MARXA

- 23 -
4.1 UŻYTE NARZĘDZIA.

Projekt generatora został zaczerpnięty z czasopisma elektronika dla wszystkich numer 05/2005.
Jest tam artykuł profesora Osiniaka jak zbudować generator Marxa.
Do budowy generatora profesor Osiniak jako kondensatorów użył płyty winylowe obłożone z
dwóch stron folią aluminiową, schemat przedstawia rysunek 1.

Korzystając z tego faktu że Mój tata prowadzi zakład produkujący obwody drukowane, do
budowy mojego generatora, jako kondensatory użyłem laminatu szklano-epoksydowego
dwustronnego do produkcji płytek PCB.
Produkcja takiej płytki - kondensatora zaczyna się od projektu, potem płytka zostaje frezowana
na wiertarce numerycznej CNC, na końcu płytka zostaje wytrawiona. Schemat takiej płytki
przedstawia zdjęcie 2.

Obszar pokryty miedzią

Miejsce wytrawione – zabezpieczenie

przed przebiciem kondensatora

Otwór

Płytka została celowo nie pokryta cyną ponieważ mogło by to zaburzyć działanie kondensatora.
Kondensator został dodatkowo zbudowany na grubszym laminacie, w celu powiększenia
pojemności kondensatora. Kolejnym elementem niezbędnym do budowy generatora były
wszystkie pomoce, narzędzia i układy pomiarowe. Do lutowania generatora Marxa użyłem mojej
stacji lutowniczej na gorące powietrze (rys.3). Do pomiaru, i określenia przebiegów użyłem
oscyloskopu analogowego (rys.4), z kolei do zasilenia całego generatora służy zasilacz
regulowany 0-15V/5A i transformator bezpieczeństwa 100VA (rys.5) Również niezbędnym
przyrządem do pomiaru napięcia i natężenia okazał się multimetr cyfrowy (rys.6). Poza

- 24 -

Rys.5
elementami pomiarowymi i zasilającymi użyłem rurki PCV, kleju szybkoschnącego i oringów do
ustawiania iskierników.

Rys. 5

Rys.6

Rys. 3

Rys. 4

Rys. 6
Następnym elementem są układy czynne, czyli
wszystkie elementy elektroniczne układu.

- 25 -
Większość elementów zakupiłem w sklepie internetowym, lecz okazało się że brakuje kilku
elementów i zaszła potrzeba zakupu części elektronicznych w najbliższym sklepie.
W module zasilającym przedstawionym na rysunku 7, widać transformator wysokiego napięcia z
cewką AT-110, moduł mostka, moduł sterujący i radiator z tranzystorem MOSFET.
Części modułów zamontowane są na płytkach drukowanych które sam projektowałem w
programie komputerowym Eagle i wykonywałem metodą termo-transferu.(rys.8) Tranzystor
został przymocowany do radiatora ze względu na wydzielające się ogromne ciepło, po 30
sekundach pracy jest on bardzo gorący, tak więc wyposażony będzie w chłodzenie aktywne.

RADIATOR

TRAFO WN i CEWKA AT-110

MODUŁ MOSTKA
MODUŁ STEROWANIA

- 26 -
4.2 STRUKTURA MODELU

Mój model składa się z trzech bloków

 Bloku zasilania
 Bloku sterującego
 Bloku właściwego, czyli generatora Marxa
Do zasilania bloku sterującego używam zasilacza 0-15V/5A i transformatora bezpieczeństwa
30V. Są one potrzebne do zasilenia transformatora wysokiego napięcia i urządzenia sterującego
pracą generatora. Można ustawiać częstotliwość i dopełnienie. Blok sterujący i zasilania
umieściłem w estetycznej obudowie z tworzywa sztucznego. Ścianka przednia i tylna zostały
wykonane z laminatu. Został on wyfrezowany na wiertarce CNC. Umieszczone są na nim
wszystkie peryferia niezbędne do sterowania transformatorem. (Rysunek ponieżej)

- 27 -
Pobór prądu dla układu sterowania nie przekracza 10mA przy zasilaniu 15V, natomiast
transformator bezpieczeństwa użyty do zasilania transformatora pobiera w stanie spoczynku (bez
łuku elektrycznego) około 3A, a w szczytowych granicach około 7-8A.
Jarzeniówka zbliżona do cewki wysokiego napięcia świeci bez żadnych połączeń(rys.12), a dioda
próżniowa EY-86 (rys.13) podłączona do generatora wydziela promieniowanie X, które można
rozpoznać dozymetrem (rys.14). Jest to promieniowanie niskoenergetyczne, ma mały zasięg i
niską moc.

Rys. 14

W trakcie bodowy

Rys. 13

- 28 -
Iskrowniki
4.3. WIZUALNA REALIZACJA MODELU (GALERIA)

- 29 -
Płytka drukowana
Transformator wysokiego napięcia z cewką AT-110

W trakcie budowy generatora

- 30 -
- 31 -
Wiertarko-Frezarka CNC w firmie mojego taty, to na niej tata wykonywał kondensatory i płyty
czołowe do sterownika generatora Marxa

- 32 -
Układ zasilający i sterowanie w płycie czołowej

Iskra o długości ok. 5cm czyli 50kV

- 33 -
4.3 PROBLEMY WYSTĘPUJACE PODCZAS BUDOWY

Największym problemem podczas budowy okazał się zasilacz. Musiał on być o ogromnej
wydajności prądowej, ponieważ we wszystkich zasilacze do 5 A albo paliły się bezpieczniki albo
zasilacz nie wytrzymywał i włączał zabezpieczenie przeciwprądowe.
Następnym problemem były tranzystory mocy, które wytrzymywały prąd 10 A i napięcie 30 V,
Niestety nie należą one do najtańszych, a do generatora użyte są trzy, niestety przez moją
nieuwagę podłączyłem napięcie 35 V i tranzystory się spaliły. Innym razem napięcie z
transformatora przeskoczyło na tranzystory i też uległy zniszczeniu. Odszedłem od tego
rozwiązania i postanowiłem zbudować generator wg profesora Osiniaka. Zadziałało, i co
najważniejsze od razu i bez żadnych kłopotów i kalibracji.
Kolejnym i chyba ostatnim problemem była regulacja iskierników. Ich odległości nie są
unormowane i odległość trzeba
było dobrać eksperymentalnie.

Iskrownik

- 34 -
5. WNIOSKI

Nie zawiodłem się na moim modelu. Jestem bardzo zadowolony z dobrego działania mojego
generatora, zwłaszcza że powielacz udało mi się otrzymać z kondensatorów ręcznej roboty.
Otrzymane przeze mnie, rzeczywiście wysokie napięcie pozwoliło mi praktycznie zbadać
kilka ciekawych zjawisk fizycznych, więcej, niż zakładałem na początku. Zobaczyłem też
możliwość przeprowadzenia dalszych doświadczeń, którymi zamierzam się zająć w
przyszłości, na przykład z plazmą. Już teraz mogę z pewnością stwierdzić, że budowa
modelu, przeprowadzone doświadczenia i przeczytanie dużej ilości literatury fizycznej,
powiększyło moją wiedzę i moją ciekawość fizyki, nie tylko w sferze wysokich napięć.

Konrad Wysogląd 2009

- 35 -
BIBLIOGRAFIA

1. Halliday D., Resnick R., Walker J.: Podstawy Fizyki 1,Wydawnistwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
2. Salach J, (red), Fizyka dla szkół ponadgimnazjalnych, wydawnictwo ZamKor, Kraków 2005
3. http://www.wiw.pl/delta/czastki.asp
4. Godlewska M., Godlewski M., Kreiner J.: Fizyka i astronomia dla każdego, Wydawnictwo Zamkom, Kraków
2008
5. Bolkowski S.: Elektrotechnika, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1993
6. Osiniak M., Górecki P.: Elektronika dla wszystkich, numer 05.2005
7. Bułat W.: Zjawiska Optyczne w Przyrodzie, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1987
8. Wolke R.: Co Einstein powiedział swojemu fryzjerowi, Klub dla ciebie
9. http://www.wwnorton.com/college/chemistry/gilbert/tutorials/interface.swf?hapter=chapter_03&folder=hydrog
en_energies
10. www.wikipedia.com
11. www.sciaga.pl
12. www.elektrosystemy.com.pl
13. www.skyscrapercity.com
14. hojnacka.net
15. http://www.wwnorton.com/college/chemistry/gilbert/tutorials/interface.swf?chapter=chapter_03&folder=hydro
gen_energies
16. http://www.chemmix.artnet.pl/index.php?s1=02&s2=005&s3=002

- 36 -