Urzdy i godnoci w dawnej Polsce

Kiedy si siga do rde historycznych napotykamy sowa ktrych nie rozumiemy. Najczciej to s nazwy godnoci czy urzdw. Znaczenie niektrych moemy wydedukowa: wiadomo e kanclerz zajmowa si sprawami kancelaryjnymi, owczy mia co wsplnego z owami, podstoli chyba nie siedzia pod stoem, ale dba o to co krlowie i moni znajdowali na stoach w czasie posikw czy uczt. Gorzej jest z rozszyfrowaniem takich nazw jak czenik, horodniczy, upca lub upnik, wojski, ciwun i im podobne. Niektre godnoci wcale nie oznaczay tego na co wskazywaaby ich etymologia: taki na przykad oprawca nie rozprawia si fizycznie z kimkolwiek, by urzdnikiem krlewskim ktry mia za zadanie wyapywa i osdza zodziei i rabusiw przydronych. Po stworzeniu Rzeczypospolitej Obojga Narodw przez maestwo Wadysawa Jagiey z krlow polsk Jadwig liczba urzdw w naszym kraju wzrosa, a po Unii Lubelskiej podwoia si, bo oba narody byy cigle samodzielnymi administracyjnymi jednostkami. Dla okrelenia urzdw i godnoci litewskich uyto polskie sownictwo z dodatkiem sowa litewski. W Polsce, czyli w Koronie dodawano do tych nazw sowo koronny. Ci co obrazili si na histori z tego choby prozaicznego powodu, e w modoci musieli zakuwa daty, a te nie bardzo chciay si trzyma gowy, maj takie same problemy jak ci ktrzy lubi histori wystarczy otworzy Pana Tadeusza wszystkie waniejsze osobistoci poematu piastuj tam jakie urzdy lub szczyc si jakimi godnociami i nie wiemy co one dokadnie znacz. Jak wszystko co ludzkie, urzdy i godnoci podlegay prawom historii: powstaway, giny, byy zastpowane innymi, zmieniay nazw, byy windowane w gr w obowizujcej w danym czasie hierachii wanoci, lub spaday w d. Na ten temat mona znale w literaturze historycznej dziesitki opracowa. Nas tu interesuj znaczenia sw bez wzgldu na to z jakiej epoki pochodz, no i to jak z grubsza funkcjonoway waniejsze urzdy w pastwie. Byo tych urzdw i godnoci na przestrzeni dziejowej Polski duo, kilkaset. Podzieli je mona na 9 kategorii. Wylicz je poczwszy od najwaniejszych schodzc w d po drabinie hierarchicznej. (Pozycja krla nigdy nie uwaana bya w dawnej Polsce za pozycj urzdnicz on by pomazacem boym, nie urzdnikiem). Oto one: urzdy senatorskie, centralne, ziemskie, dworskie, wojskowe, grodzkie, sdowe, miejskie, wiejskie. Nie wiem gdzie umieci grup dziesit, chyba trzeba j doczepi do koca tej listy: byy to urzdy fikcyjne umieszczam je na kocu dlatego e wiat realny, choby bardzo niepozorny, jest chyba waniejszy od fikcyjnego, nawet

najwspanialszego. Ta kategoria to tytuy urzdw ktre dawno wygasy, a ich nazw obdarowywano poszczeglnych szlachcicw nawet przez kilka wiekw po ich naturalnej mierci. Bogatsza szlachta nie moga liczy, e np. krl zrobi ich ksitami, hrabiami; ich pych czy prno musiay wic usatysfakcjonowywa tytuy urzdw od dawna nieistniejcych jak chory, wojski, miecznik. W okresie rozbiorw mona byo kupi, szczeglnie od cesarza austriackiego, wszystkie tytuy magnackie, a najdroszy tytu ksicia kosztowa krocie, ale takimi nowymi arystokratami prawdziwi magnaci pogardzali, nie dopuszczali ich do swoich krgw. Senat to najwyszy urzd w pastwie; by pocztkowo ciaem doradczym krla, ale im wadza krlewska stawaa si bardziej ograniczana, tym bardziej rosa rola senatu w rzdzeniu Rzeczpospolit. Pierwszym senatorem by przewanie prymas, ktry w czasie bezkrlewia przejmowa funkcj interrexa, czyli rzdcy krajem do czasu wejcia na tron nastpnego krla. Skad Senatu uksztatowa si ostatecznie za przedostatniego Jagiellona Zygmunta Starego. Liczy pocztkowo 87 osb, po wczniu do Rzeczpospolitej Mazowsza senatorw byo ju 94, a po Unii Litewskiej 136. Pniej z racji wzrastania autorytetu Senatu za krlw elekcyjnych liczb t powikszano. Senat skada si z duchownych, a wic z prymysa, acybiskupw i biskupw katolickich. Za nimi siedzieli wojewodowie, ale na samym pocztku tej grupy wieckich senatorw siedzia kasztelan krakowski, czyli zarzdca Krakowa. Kasztelanw w Senacie byo najwicej, wrd teoretycznie rwnych sobie w praktyce byli ci waniejsi, czyli krzesekowi (po prostu w czasie obrad zasiadywali na krzesach) i ci mniej wani zwani drkowymi zasiadajcymi na wskich awach ustawionymi pod cianami sali obrad. awki te musiay by naprawd wskie, jeli nazywano je drkami. Kilku lub kilkunastu najwyszych urzdnikw krlewskich - nazwijmy ich ministrami - jak kanclerze, marszakowie, podskarbowie uczestniczyli w obradach Senatu. Hetmanowie do Senatu weszli na stae do pno. Powodem tego byo to, e czsto gdy Senat obradowa, oni musieli ugania si za wrogami. Urzdy ziemskie powstay w czasie prawie 200. letniego rozbicia dzielnicowego w Polsce w czasie midzy mierci Bolesawa Krzywoustego i panowaniem Wadysawa okietka. To byy urzdy poszczeglnych dzielnic, czyli ziem, std te nazwa ziemskie. Po zjednoczeniu Polski, a potem po stworzeniu I Rzeczpospolitej Obojga Narodw cigle byy znane i nadawane, a te ktre si przeyy nie zostay zapomniane, stay si urzdami honorowymi. Sejm w 1611 r. uzna i zatwierdzi istnienie takich urzdw: czternacie w Koronie i dwadziecia dziewi na Litwie i ustawi je w porzdku hierarchicznym. Warto mie jakie wyobraenie o tej hierarchii, by zrozumie dlaczego

w dokumentach np. stolnik chcia zosta podkomorzym, a nie czenikiem czy miecznikiem, a to z prostej przyczyny, e ten podany urzd by najwyszym urzdem ziemskim w Koronie i trzecim na Litwie, a dwa inne znajdoway si duo niej od godnoci piastowanej przez stolnika. Podkomorzy koronny by pocztkowo skromnym sdzi i opiekunem pokrzywdzonych wdw i sierot szlacheckich, lecz w pniejszych czasach staje si jednym z najwaniejszych urzdnikw dworskich, usytuowany ciut poniej marszaka nadwornego. Sprawowa piecz nad sub krlewsk i dworzanami. Na krok nie opuszcza krla w senacie, na sejmach, w podrach, czy na wojnie. Wiksze miasta i obszary ziemskie rzdzone byy przez arystokracj urzdnicz: kasztelanw i wojewodw - to take urzdy senatorskie; w mniejszych miastach czy grodach wadz sprawowali wjtowie lub starostowie grodowi. Urzd starosty to wymys dworski. By to pocztkowo urzdnik krlewski umieszczany przewanie w miastach, by sw obecnoci hamowa szalestwa kasztelanw i donosi o wszelkich problemach krlowi. Powoli starostowie, pocztkowo nominowani, pniej wybierani, wyparli z urzdw kasztelanw. Wysokim urzdnikiem ziemskim by chory, ktry w czasie boju trzyma chorgiew jednostki rycerskiej z jakiego terenu. Niszym od niego w hierachii by sdzia ziemski sprawujcy przewodnictwo sdu ziemi, czyli przewanie kilku powiatw. Mg sdzi i szlacht z kilkoma jednak prawnymi wyjtkami, ktre zarezerwowane byy dla sdu grodzkiego. Stolnik, jak sama nazwa wskazuje, dba o nakrycie do stou i o dopilnowanie podawania poszczeglnych potraw. Na dworze krlewskim i wielkiego ksicia litewskiego byli to stolnicy wielcy. Dugo po zczeniu si obu narodw tytuy pozostay. Wielkim stolnikiem litewskim by Stanisaw August Poniatowski w momencie gdy zosta wezwany przez Katarzyn Wielk do jej osobistej stajni ogierw. Caryca chyba po dwch latach po znudzeniu si nim odsuna go od siebie i obdarowaa go funkcj krla polskiego. Podczaszy dba o to by przy posikach, a szczeglnie na ucztach, nie brakowao napoju w czaszach, podsdek by pomocnikiem sdziego ziemskiego, podstoli pomocnikiem stolnika. Niej w hierarchii od tych wszystkich wymienionych znajdowa si czenik, dbajcy o piwnic krlewsk i sprawujcy osobist trosk o puchar krla. We wczeniejszej historii jego pomocnikiem by podczaszy, ktry pniej w roku 1611 wywindowa si o trzy stopnie wyej od swego dawnego szefa. owczy, jak sama nazwa wskazuje, organizowa owy. wojski to pocztkowo zastpca kasztelana do spraw wojskowych, pniej peni funkcj opiekuna on i dzieci tych, ktrzy aktualnie byli na wojnie. Niszym w hierarchii by pisarz ziemski, urzdnik sdowy opiekujcy si ksigami wieczystymi, podwadny sdziego ziemskiego. W redniowieczu wan funkcj by miecznik nioscy miecz przed krlem czy wielkim ksiciem litewskim. Pniej jako urzdnik honorowy nic nie musia przed nikim nosi, by prawie na samym spodzie hierarchii godnoci ziemskich, bo jeszcze niej na

czternaste miejsce sejm wpisa pozycj wojskiego mniejszego. Na licie tych urzdw nie kady z nich mia swego bliniaka na Litwie. W Koronie najwyszym z tych urzdw by urzd podkomorzego, a na Litwie urzd cwiguna, czyli zarzdcy lub dzierawcy dbr krlewskich. Gdy zniky te posiadoci, z kilkunastu zostao na Litwie tylko dwch cwigunw: wileski i trocki. Jedyn funkcj honorow jak sprawowali byo otwieranie sejmikw miejscowych i mowa wstpna przy tym otwarciu. Byo na Litwie kilkanacie innych urzdw ziemskich ktrych nie byo w Koronie, a z tych ktre trudno zidentyfikowa z samej nazwy wymieni horodniczego. To funkcja czowieka odpowiedzialnego za zaopatrzenie i utrzymanie niektrych miast i grodw. Mia klucze do bram tych miejsc, dba o stan waw obronnych, a nawet o bezpieczestwo przeciwpoarowe. Cho przynajmniej poowa urzdw ziemskich na Litwie jest identyczna z tymi w Koronie, to ich pozycja w hierarchii wanoci czsto rni si od nich i tak np. funkcja wojskiego (tego wikszego) w Polsce bya na dole tej drabiny, na Litwie bya to funkcja i zaszczyt do wysoki, sidmy na licie dwudziestu dziewiciu urzdw ziemskich. Przy krlu i przy ksiciu litewskim urzdowao szereg osb. Najwaniejsze funkcje poza czterema wspomnianymi tekami ministralnymi, penili tradycyjni urzdnicy ziemscy (stolnik, owczy, itd), ale do tych urzdw dworskich doczyli nowi funcjonariusze. Wanymi byli spowiednik krlewski oraz kaznodzieja dworski. Jak podczaszy mia do pomocy czenika tak stolnikowi przy serwowaniu pokarmw pomaga nie tylko podstoli ale i nowy urzdnik - krajczy. Sta przy krlu i po prostu kroi - najczciej miso - na drobniejsze kawaki na talerzu krla, lub odcina jaki kawaek, niekiedy z caego upieczonego zwierzaka na stole i godnie kad go na talerz wadcy. Przy tej funkcji odcinania nie byo toku, wszyscy wiedzieli e krl jest pierwszy i najsmaczniejszy ksek naley si jemu. oniczy dba o konfort snu krla czy ksicia litewskiego. Nie tylko odpowiada za bielizn pocielow, ale gwn jego funkcj byo rozbieranie i cielenia oa. Szambelan urzdowa przy drzwiach krlewskich lub ksicych, gotowy na kade zawoanie swego pana, a take wprowadza goci do apartamentw wadcw. Krl i ksi litewski mieli swego osobistego sekretarza. O bezpieczestwo na dworze krlewskim dbali pukownik rot dworskich i kapitan gwardii krlewskiej. Zaopatrzeniowcem dworu w jado i napoje by szafarz. Jego szefem by podskarbi nadworny, a on sam szefowa wszystkim, ktrzy mieli co wsplnego z jadem i napojem na dworze jak np. spiarnemu, piwnicznemu i innym. By to wany, dobrze patny urzd: Stefan Batory paci swemu szafarzowi a 428 czerwonych zotych rocznie. Ochmistrz, ochmistrzyni, lub oboje razem zarzdzali bezporednio sub, byli take opiekunami i wychowawcami dzieci krlewskich.

W czasach gdy miastami i grodami rzdzili kasztelanowie, oni decydowali o doborze swoich pomocnikw. Powoli funkcje kasztelanw przejmowali starostowie, ci stwarzali urzdy grodzkie; mianowali do pomocy albo burgrabiw, albo, w innych czasach i na innych terytoriach Rzeczpospolitej, podstarostw. Tym gwnym urzdnikom grodzkim pomagali pisarz grodzki dokonujcy wpisw do ksig, tego z kolei wyrcza w jego czynnociach podpisek. Cae sdownictwo w danym grodzie byo domen sdziego grodzkiego. Urzdy wojskowe to przede wszystkim dwaj hetmani wielcy jeden w koronie, drugi na Litwie - wspomagani przez hetmanw polowych. Do innych waniejszych urzdw wojskowych naleay urzd oficera artylerii zwanego cwejgartem odpowiedzialnego za zarzd arsenaami. Artyleria miaa swego gwnego wodza ktry podlega hetmanowi; by to genera artylerii. Innym zastpc hetmana by regimentarz. Niekiedy krl lub sejm dawali to stanowisko czasowo osobom prowadzcym jak grup wojsk. Regimentarz by take zastpczo wodzem pospolitego ruszenia, cho ich waciwymi wodzami byli wojewoda lub kasztelan z terenw na ktrych pospolite ruszenie zostao zorganizowane. Wan funkcj w wojsku penili stranicy polni. Byli dowdcami najdalej wysunitych placwek granicznych, ich obwarowania najpierw atakowa nieprzyjaciel, ich jednostka rycerska bya czsto unicestwiania przez przewaajce siy wroga zanim regularna armia Rzeczpospolitej stana naprzeciwko najedzcy. Sdownictwo w dawnej Polsce to sprawa tak skomplikowanau. Potraktuj wic ten temat bardzo pobienie. Zaczo si bardzo prosto: na pocztku naszej pastwowoci jedynym sdzi by monarcha i nie byo odwoania od jego decyzji. Gdy spraw byo za duo by mg je rozstrzyga sam krl, powsta sd monarszy w ktrym niekiedy uczestniczy krl w otoczeniu asesorw, ale najczciej nominowany przez krla sdzia czy podsdek ferowali w jego imieniu wyroki. Najczciej takie instytucje funkcjonoway na dworach. Byy to sdy dworskie. W czasie rozbicia dzielnicowego popularnymi byy sdy wiecowe. Od zjednoczenia pastwa przez Wadysawa okietka powoli formuuje si w Polsce sze rodzajw sdw: centralne, szlacheckie, kocielne, miejskie, wiejskie i sdy specjalne. Sdy centralne rozpatryway sprawy wagi pastwowej, sdziy take magnatw. Krl cigle mg sam sdzi i wydawa wyroki, ale rzadko to robi - mia waniejsze sprawy na gowie w rozwijajcym si pastwie. W jego imieniu sprawy sporne czy o przestpstwach rostrzygay sdy komisarskie odbywajce si na terenach poza dworem. Najwaniejszymi sdami w pastwie byy sdy sejmowe, gdzie w czasie sejmu pod przewodnictwem monarchy w otoczeniu senatorw, a pniej take 8 posw ziemskich, debatowano nad najwaniejszymi sprawami pastwa.

Sdy kocielne byy tworzone dla osdzania duchownych, a take dotyczyy spraw poprawnoci w wierze (rozprawiano si z wolnomylicielstwem, zabobonami, czarami). Od pocztku XIV wieku pojawiy si sdy inkwizycyjne, te ktre zasdzay niepoprawnych w wierze na spalenie na stosie. Tak, w Polsce te pony stosy na ktrych ginli ywi ludzie, daleko jednak nam byo do szalestwa jakie zafundowaa Hiszpanom synna inkwizycja hiszpaska. Szlacht sdzono na sdach wiecowych, sejmikowych, ziemskich, grodzkich, podkomorskich. Dopiero w 1791 r. uformowa si jednolity sd szlachecki zwany ziemiaskim; powsta z poczenia sdw ziemskich, grodzkich i podkomorskich. Bardzo skomplikowane i rnorodne byy sdy miejskie, sdziami byli najczciej kasztelani, waciciele miasta, ale prawie zawsze uczestniczy w nich burmistrz lub wjt miejski. Nie wchodzc w szczegy wymieni tylko nazwy najpopularniejszych sdw miejskich. Byy nimi sdy radzieckie (nazwa nie od Zwizku Radzieckiego, ale od sowa radny!), sd gajony, regularny, potrzebny, gocinny, kryminalny. Poniewa miasta najczciej fundowane byy na niemieckim prawie magdeburskim, wic i w sdownictwie miejskim posugiwano si tym prawem; odwoania szy najpierw do Magdeburga, potem stworzono fili odwoawcz w Chemnie, pniej w Toruniu. Najwyszym sdem odwoawczym sta si jeszcze nieco pniej Sd Najwyszy Prawa Niemieckiego peniajcy swoje funkcje przy dworze krlewskim w Krakowie. Chopi cho byli klas najmniej znaczc w spoeczestwie, te mogli dochodzi sprawiedliwoci. Ze szlachcicem czy wacicielem wioski nie zawsze mogli liczy na korzystny dla siebie wyrok, ale w sprawach midzy nimi samymi dziaa si sprawiedliwo. Najczstsz form urzdu sprawiedliwoci by sd wiejski pod przewodnictwem sotysa z rad mianowan przez pana wioski lub samego sotysa. Wyszymi sdami byy sdy wjtowskie, dominialne, paskie. Najciekawsz instytucj na wsi byy sdy rugowe odbywane w okresie wielkiego postu dla kilku wiosek, gdzie rugownicy, czyli osoby o kompetencjach podobnych do kompetencji dzisiejszych prokuratorw, zbierali skargi i przedkadali je poszerzonemu sdowi o waciela tych wanie wsi, sotysw, wjta, radnych. Kady chop osobicie mg wnie skarg do tego sdu i bywa wysuchiwany. Urzdy miejskie i wioskowe w przeciwiestwie do sdowych w tych spoecznociach byy do skromne. Miastem rzdzi najpierw kasztelan, bdcy najczciej jego wacielem, czciej w jego imieniu robili to wjtowie, w pniejszym okresie wadz przejmowali burmistrzowie; bya rada miejska, a gdy cechy uksztatoway si i

wzbogaciy, ich gos znaczy coraz wicej w zarzdzaniu miasta. Na wsi wadc by pan, waciciel wioski, co tam znaczy sotys, ale tylko tyle, na ile mu pan pozwala; i to faktycznie bya caa wadza wsi. Ta mnogo urzdw i godnoci penia wan funkcj spoeczn, to jedna ze stabilizacyjnych si spoecznych. Byo si o co ubiega, a gdy ju kto mia jaki urzd chcia si przenie na wyszy. Ta ciga ch wspinania si po drabinie spoecznej utrzymywaa ludzi przy krlu. ksiciu, wodzu. Nie znalazem w literaturze historycznej opinii, e to rozdawnictwo robiono tylko po to by zdobywa i utrzymywa przy sobie zwolennikw, e by to w Polsce pomys zaplanowany z gry. W Rosji carskiej, byo chyba 24 urzdw cywilnych i tyle samo wojskowych, o ile dobrze pamitam. To ju by zaplanowany sposb na kontrol nad liczcymi si w spoeczestwie obywatelami. Trzeby byo by lojalnym i oddanym carowi by i w gr po tych dwch drabinach. Bardziej cynicznym od carw okaza si krl Francji Ludwik XIV. Nie tylko namnoy tyle tych funkcji, najczciej honorowach, e nie wystarczao ycia ludzkiego by wikszo z nich zdoby, ale ustali take e te godnoci otrzymuj przede wszystkim ci ktrzy znajduj si w jego cieniu; nic wic dziwnego, e w jego czasach Wersal pka w szwach, bo liczba jego rezydentw dochodzia do dziesiciu tysicy. (Urzdy w Polsce, Godnoci w Polsce, Senat, Urzdz krlewskie, Urzdy grockie, Urzdy miejskie i wiejskie, Polskie sdownictwo, Wadysaw Pomaraski)