AMANZM amanizm,Trklerin slamiyetten nceki dinlerine verilen isimdir.En eski inan sistemlerinden biri,Trklerin,Moollarn,Asya gebelerinin eski dinidir.

Trkler Orta Asyada yaadklar tarihlerde esas olarak amani idiler.Trkler amanizm dnda,Budist,Musevi,Mani ve Hristiyan Trklerden de sz etmek mmkndr.Ancak bunlarn byk ounluunu amanlar oluturmaktayd.Trklerin benimsedii bu inan yok saylamaz.nk;din kltrdr.amani inanc yok sayp Trklerin tarihini slamla balatmak slamdan nceki Trk Tarihini inkar etmektir.Ayrca avc toplayc dneme kklenen ve Asya gebeliinin ayrlmaz bir paras olan amanizm,gnmzde de varln srdrmektedir. AMANZM KELMESNN KKEN amanizm,insanln en eski dinlerinden biridir.Esas olarak sihir ve byye dayanr.Yaam;gk,yer ve yer alt olarak kademeli dnlmtr.Gkyznde iyilikler,iyi ruhlar;yer altnda ktlkler,kt ruhlar bulunur.Yeryznde ise insanlar vardr.yi ruhlarn Tanrsna,gkyz tanrsna lgendenir.Yer altndaki kt ruhlarn tanrsna Erlikad verilir. Her iki tanrnn da eleri,ocuklar,akrabalar,yardmclar vardr.Yeryznde yaayan insanlar ise bu iki dnya arasnda bir denge oluturmak zorundadrlar.te bu dengeyi kuran din adamna aman ad verilir.Bu sisteme sosyal bilimciler,tarihiler amanizmadn vermilerdir. amanizme bal topluluklarda ruhlarla insanlar arasndaki arabuluculuu aman denilen din adam stlenmitir.nk btn dnya iyi kt ruhlarn tesiri altndadr.nsanlara ve hayvan srlerine kar yaplacak her trl ktlklere kar mcadele etme zellii sadece amanlarda bulunur. amanizme gre;insanlar tabiat ve ruhlar tanmazlar.Ruhlarn tabiatta m,huyda m olduklarn bilemezler.Onlarn hangi yoldan uzaklatrlacann bilemezler.Onlarn nelerden holandklarn,hangi cins kurbanlardan holandklarn,hangi dua ve trenleri sevdiklerini bilemezler. te,ata ruhlardan ald zelliklerle btn bunlar sadece aman bilir.O olumlu etkilerin insanda devamn salamaya alrken,kt ruhlarn etkisini de yok etmeye alr.aman,bu sonucu;dzenledii ayinlerde ruhlar ile temasa geerek,onlar honut ve raz ederek elde etmeye alr. aman kelimesi baz Asya halklar arasnda,byc,sihirbazanlamnda kullanlmaktadr.Bu sz Mancu ve Tunguz halklar bu anlamda kullanmaktadr.Tunguzca aman, aman;Mancu dilinde ise Samandr.Byk olaslkla bu dilden Rusaya,Rusadan da bilim terminolojisine aman olarak gemitir. Avrupa seyyahlarnn bu kaynaklardan duyduu aman kavram sonradan tm Sibirya sihirbazlarna verilen genel bir kavrama dnmtr.Bu kavram ilk defa,17.yzyln sonlarna doru Rus elisi olarak ine giden E.Ishland ile seyahat arkada A.Brandn izlenimlerinin anlatld yazlarda grlmektedir. Avrupada yazlm olan birok eserde kullanlan aman kelimesinin Tunguz sihirbazlar kastedilerek yazlm olduu varsaylmaktadr. Kelimenin kkenine ait bugne dek yaplan aratrmalarda farkl dnceler olumutur.Bazlar kelimenin asl Manuca veya Moolca derken bazlar ise,Sanskrite olduunu savunmutur.Krdistanda yapt aratrmalaryla tannan Banzarova gre; aman Manuca Samandan gelmektedir.Bu kelimenin kkn tekil eden Samkelimesinin Manuca ve Moolca baz kelimelerde bulunduunu ifade etmektedir.Gene bu tezi benimseyen aratrmac Nioradze de;bu kelimenin bir cokunluk halini,hareketli,heyecanl bir vaziyeti

ifade ettiini belirtikten sonra;amann comu,durmadan oynayan,bir oraya bir buraya srayan kiianlamna geldiini ifade ediyor. Kelimenin etimolojisinin Sanskriteye dayandn iddia edeb aratrmaclardan;F.Schlegel,K.Donner,N.Poppe ise,aman kelimesinin dilenci rahip,Budist dervianlamna gelen Sanskrite sramanadiyerek Pali diline samanakavram ile izah etmektedirler. irokogorov,Tunguzlardaki amanln Budizmin etkisi ile olutuunu iddia ederken ,Laufer ise,aman veya Saman kelimesinin Budizmden alndn kabul etmez.Ruben ise,Hint kaynaklarna dayanarak amanizmin,Aryallardan nce Orta Asyadan gelen kltr dalgalar ile Hindistana gelmi olduunu yazmtr.Ohlmarks,aman kelimesinin Sanskriteden kaynakland eklinde ileri srlen savn doru olmadn,Budizmde amanla ait unsurlarn bulunduunu iddia etmitir. Trk kavimleri amanlara genellikle Kamadn vermilerdir.Aratrmac Radloff;Moollar,Buryatlar ve Kalmuk Trk boylarn erkek amanlarna b,bge,Yakutlarn oyun,uvalarn yum;Krgz-Kazaklarn bak,baks,bahdediini,Yakutlarn ve Altaylarn ise kadn amanlara MoolUdugan terimini kullandklarn belirtiyor. Kam ise,kahin, tabip, filozof,alimanlamna gelmektedir.Eski Trke metinlerde, sihirbazve rahip anlamlarnda kullanld da olmutur.Kam kelimesi Divan- Lgat t-Trkte; eitli hastalklar etmek iin tabibin yannda Kam da yer alr.Tabip hastal ila ile tedavi eder,Kam ise,hastay kendi usulne gre daha ok ruhi yollardan,efsun ve sihirle iyiletirmeye alrdenmektedir. AMAN Kuzey Asya,Orta Asya,Dou Asya ile Kuzey ve Gney Amerika ve Eskimolarn yaad blgeler amanizmin balca yayld blgelerdir. amanizm Kuzey kutbunda grld gibi deiik ekillerde Orta Asya,Orta ve Yakndou ile yeryznn eitli blgelerinde amanizme deiik biimlerde rastlamak olasdr. amanizm trans durumuna geme yeteneine sahip kimselerin,doast varlklarla iliki kurarak onlarn glerini toplum yararna kullanmalar amacna ynelik olarak yaplan dinsel trenlerdir.amanizm eitli din ve dnya grlerini birletiren dinsel-bysel inan ve teknik oluumdur. amann en temel zellii ruhlarla temas salayabilme yeteneidir.Bunu da o toplumdaki herkes yapamaz.Bunu ancak belirli kabiliyete sahip ve kendine zg zellii olan kiiler yapabilir.Bu nedenle belli bir eitim gren herkes aman olamaz.amanlk genetik zellie sahip kiilerin kanlmaz kaderi olarak kabul edilir. Altay Trklerine gre amanlk,genetik olarak gelen ve ocukluk anda sara nbetleri ile kendini gsteren bir hastalktr.Bir kimsenin aman olup olamayaca ocukluk anda gsterdii bir takm ruhsal belirtilerden anlalmaktadr.Altayllar bu duruma tz basp yat yani ruh basyorder.Bu durumdaki kii kam adaydr ve deneyimli bir kamn yannda yetimelidir.Gen Kaman,deiik ayinlere ait bilgileri oyman tecrbeli ihtiyarndan ve kudretli bir amandan ders alarak renir.Ondan sonra eitli ayinleri nasl yapacan,okunacak dua ve efsunlar renerek grnmez kudretlerle iliki kurar.Kamn doann srlarna vkf olduu inanlr.Ayinleri ynetir.Halk iinde yaar ve sradan insanlardan stnl yoktur.Kamlar ak kam/kara kam diye ayrlr.Yakutlar ay oyun(iyi kam), abas oyun(kt kam)der.Kamlarn salk alannda da nemli rolleri vardr,bir tr hekimlik yapmaktadrlar.Ayrca by(efsun)yapmak,fal bakmak da onlarn iidir.

Kamalarn genellikle zeki,hayalperest ve air karakterli kiiler olduu kabul edilir.Ayin esnasnda vecd halinde kendinden geip,gk ve yer alt dnyasnda grd varlklar,ilgin olaylar anlatan aman,ayldktan sonra hibir ey hatrlamaz. Ayrca amanln genetik olup anadan kza ve babadan oula gemedii inanlr.Hatta soyun babadan ve anneden evlada deil,akrabadan akrabaya getii gzlenmitir. aman olama ya genel olarak 6 ile 50 ya arasdr.Ama esas olarak 20 yata aman olmak isteyenler ounluu olutururlar.aman olma yann daha ok cinsel olgunlama dnemine rastlad sylenir.bu zelliklerde bir takm yresel farkllklar gzlenebilir. AMANLARDA TRENLER aman Trlerde yaplan trenleri iki ksma ayrmak olasdr.Birincisi,periyodik olarak yaplan trenlerdir.Dieri ise baz olaylar nedeni ile yaplan trenlerdir.Periyodik yaplan trenler ilkbahar,yaz ve sonbaharda yaplr.Bu trenler dini bayramlar gibi alglanmaktadr.lkbahar bayramna rs Sara,Gz bayramna ise Sagan Saradenir. amanlarda kurban olmadan dinsel tren yaplmaz.Dinsel tren iin kanl veya kansz kurban arttr.Kanl kurbanlarn banda at kurban etmek vardr.Kansz kurbanlar ise;sa,yalma(Aalara ve aman davuluna balanan ip,bez,vs.),atee ya atma,arap serpme trnden kurbanlar kansz kurbanlardr.Kansz kurbanlarn en nemlisi ruhlara balamak iin serbest braklan hayvanlardr.Bu tr hayvanlara yk vurulmaz,st salmaz,yn krplmaz.Sahibin ada olarak saklanr.Bu gelenek Anadoluda da yaamaktadr.Evlerde kurban niyet edilmi kurbanlk ko, kurbanlk boaya rastlamak mmkndr.Moollarda putlara at ba ederlermi.Bu ata binmezler,kurban olarak kesilecei zaman ise kemiklerini krmadan atete piirirlermi.Kurban olarak adanan bu hayvanlara kadnlar dokunamazm.Her amanist bu hayvanlar kutsal ve dokunulmaz sayar. Kansz kurbanlardan sada Trk boylarnda yaygndr.Sa her kavmin kendi emek rndr.Gebelerde;st,kmz,ya,iftilerde;buday,dar,arap,tccarlarda;par a,vb.sa olarak geerlidir.Bu tr kurban ve adak hemen hemen tm dinlerde grlmektedir. aman inancnda,kurban kesilen hayvanlarn kemikleri krlmaz.Kpeklere verilmez.Atete yaklr ve yere gmlr.zel durumlarda kurban kemikleri toplanp bir torbaya konarak aaca aslr.Asla kemiklere ziyan verilmez.nk onlarn tekrar canlanacana inanlr. Kurban kesilerek yaplan trenlere tm boyun katlm salanr.Bu trenlerin en bykleri, Gk Tanr Kurbanve Da Kurbanad verilen trenlerdir.Altayllarda her yl,bazlarnda ise ylda bir yaplr.Altaylarda yaplan ayinin ksal ve uzunluu her ruha ve Tanrya gre deiir.En uzun ayin lgen adna yaplan ayindir. aman,kurban ykar,duasn okur.Birka ruha hitap ederek ilahiler okur.Karlkl dua diyaloglar yaplr.Kurban iyi ruhlarn hakimi lgen adna ise,ba douya,Erlik adna kesilmi ise ba batya tutulur.Kurban eti kemikleri krlmadan ayrlr, kazancdenilen iki uzmanca piirilir.aman dualar okuyarak kurban etini ve suyunu etrafa saar.Kurban yendikten sonra kemikler toplanarak sra aslr.aman eti yedikten sonra ilahiler okumaya devam eder.Davulunu eline alr almaya,ruhlar armaya balar.Ruhlarn geldii varsaylarak onlarla diyaloglar balar.Ayinin sonunda aman yeryzne iner.Davulunu atar,gzlerini aar.Uzaktan gelmi gibi herkesle selamlar.Bu ayin gn srer.nc gn

amann erefine byk bir ziyafet verilir.Ayin iin gelen ikilerden herkes sarho oluncaya kadar ier. amanlkta bu byk trenlerin dnda birok zel ve kk trenlerde yaplr.Bunlar hastal geirme,hastal bir baka nesne veya hayvana geirme gibi trenlerdir. Ocak,kartal ve atee saygszlk gsterenlerin deri hastalna tutulacana inanlr.Bu hastal ancak atei akmakta ile yakmak koulu ile kartaldan trediine inanlan aman tedavi edebilir. Atee bakp kehanet etmek,yani gelecekten sz etmek ok eski bir gelenektir.Yanan atete odunlarn kard sesin,alevlerin yksek veya alak yanmasnn,alevlerin yeilimsi renkte veya krmzms olmasnn altnda derin anlamlarn gizli olduuna inanlr. Atee bakp fal amak Orta Asyada ok yaygn bir gelenektir.Destandaki anlatya gre,Manasn babas Cakp,atee bakar,gelinlerin geleceini bildirirmi. Dnlerde de,atein ve ocan zel ve ayrt edici bir yeri vardr.Budist Buretler de gelin ve gveyi dnn sonunda ocan bana getirip ate ve ocaa niyaz ettirirler. aman inancnda hemen hemen her trende mutlaka ate bulunur.Kurban hangi ruh iin adanrsa adansn,bir paras ilk nce ate ruhuna sunulur.Ate,trenlerin merkezini oluturur. ESK TRK PANTEONU amanist Trklerin panteonu Tanrlar ve ruhlarn geit yapt muazzam bir evrendir.Tm kinat bu Tanrlar ve ruhlarla tasavvur edilir.yilikte ya da ktlkte,salkta yada hastalkta,felakette yada berekette,her yerde,her eyde onlarn parma vardr.Dualar,kurbanlar ve sunular hep onlara yneliktir. amanist Trkler kinat gk,yeryz ve yer alt olarak ksma ayrrlar.Gk,byk yaratc lgenin ve iyi ruhlarn lemiydi.Trkler,balangta dorudan ge tapmlardr. Gk Tengridemilerdi,o zamanlar gk,mavi demekti,Tengri de gk.Sonradan Tengri,Tanrya dnmtr.Gk Tengri eitli Trk kavimlerince lgen,Kuday ya da Kayrakan diye anld.Byk yaratc lgen,sadece iyilik ederdi.Yedi olu,dokuz kz ve kendisi gibi iyi yardmc ruhlar vard.Oullarnn her biri(Kart,Pura Kan,Yajl Kan,Bura Kan,Karaku,Pakt Kan,Er Kan)gn bir katndayd.Kzlar ise Ak Kzlardiye anlrd.Yardmc ruhlar da lgenle insanlar arasnda araclk yapard,amana gk yolculuunda rehberlik ederdi.Birinin ad Utku,yani karlayc.Dierleri Yayk,Suyla ve Karlk.Bunlardan baka birka iyi ruh daha vard.Altaylarda Umay,Yakutlarda Aystbunlarn banda gelir.Bu dii ruhlarn ocuklarnn koruyucu olduuna inanlrd.Ak kamlar,bunlarla temas halindeydi. Tanrlarn ikinci zmresini kara kamlarn ilikili olduu kt ruhlar olutururdu.Yeraltnn Tanrlaryd bunlar ve balarnda Altayllarn Erlik Han,Yakutlularn Arsan Dolay dedikleri Tanr vard.Erlik,insanlara her trl ktl yapard,hastalk,felaket,lm,afet hep onun ya da yardmclarnn eseriydi.Dokuz olu,dokuz kz ile yardmc ruhlar vard.Kzlara Kara Kzlardenilirdi ve amana yolunu artmak isteyen utanmaz maskaralardiye tannrd.Panteonda yerini alan baka ruhlar da vard.ou yer/su kltryle balantl da,orman,aa,ate,ocak,nehir,pnar,madenler...Ay,gne ve yldzlar...Ve kutsallk atfedilen hayvanlar;at,ay,tavan,kakm,...Saysz ruh,amanistlerin Panteonunda on binlerce yl sahne almlardr. AMANLIIN YAYILMA ALANLARI Trklerin eski dinleri ve mitolojileri hakknda in,slam,Rus ve Bat kaynaklarnda birbirini zaman zaman dorulamasa bile hayli bilgi bulunmaktadr.Milattan nce 2.ve 3.yzylda in vakanivsleri tarafndan Hunlarda gzlenen Gktanr

inanc,gne,ay,yer-su,ller ve atlar kltr Trk kavimlerinde deiik biimlerde olsa bile,eitli kltrlerin etkisinde kalsa bile son zamanlara kadar devam etmitir. Trklerin dnya grleri,dini yorumlama tarzlar Altay ve Yakut amanizmine gre farkllklar ierse de hi phe edilmemesi gereken bir olgu var ki,o da eski Trklerin amanist olduklardr.Ziya Gkalp bile Trklerdeki amanizm ile dier kavimlerdeki amanizmin farkn belirterek Trklerin dini iin ayr bir kavram kullanmtr.Trklerin dini iin Tuyunizm adn vermitir.Halbuki bu farkllklar ok tanrl dinlerde olaandr.Orta Asyada nerdeyse her kavim iin ayr bir amanizm vard.Orta Asya amanizminin esaslar;Gktanr,gne ay,yer,su,,ate kltleridir. 16.yzylda Manu ve Tunguz gibi Altay uluslar birleerek ini ele geirdiler.Bu topluluklar amanisttiler.1747 ylnda amanlarn ayinlerini dzenleyen bir stat imparator tarafndan ilan edildi.Hatta aman inanl insanlarn ibadetlerini daha rahat yapabilmeleri iin bir tapnak ina ettirdi. Orta Asyada devlet kuran kavimlerin doal olarak kltr merkezleri nemli lde Hasan saraylardr.Bunlar dnda ise beylerin kararghlar ve bunlarn evresine yerleen boylar vardr.Bu merkezler kendileri dndaki merkezlerin etkilerine ak bulunuyorlard.Douda in kltr,felsefesi,mitolojisi,gneyde Hint,Tibet Budizminin etkileri,batda Zerdtlk Orta Asyadaki oluumu etkiliyorlard.Orta Asyay kltrel olarak etkiliyorlard.Yabanc dinler Orta Asyada amanizmden baz unsurlar kabul ettikleri iin halktan ilgi grmlerdir. Bu etkileimler srasnda Sibiryada nceden aman olan Tobalar,5.yzylda Budizmi resmen kabul ettiler.Tobalarn etkileri altnda bulunan tm halkn tmnn Budizmi kabul ettiklerini sylemek olduka g saylr.6.yzylda byk Trk devletini kuran Gktrk slalesi amanist boylarn yetitirdii en bilinen boylardan birisidir.Tarihi kaynaklara ve arta kalan yaztlara baklrsa,Gktrk hakanlar ve idareleri altndaki Trk boylar,batdaki ehirli Trklerin bir ksm dnda amanizm inancndadrlar.Gktrk devleti Uygur slalesinin eline getii zaman Orta Asyann kuzey blgelerinde amanizm hakim durumdadr.Batdan ve gneyden gelen kitapl dinlerin tesiri yok denecek kadar azdr. Gktrklerin elinden lke egemenliini alan ayn soydan Uygurlarn ilk hakanlar Kl Bilge ve Moyun ur,aman inancndadrlar.Uygur hakan Bk Han 763 ylnda Maniheist oldu.Mani dini Uygurlar arasnda yaylmaya balad.Buna ramen Uygur lkesinde Maniheizm,Hristiyanlk ve Budizm ile birlikte amanizm de yayordu. Krgzlarn da,kaynaklardan elde edilen bilgilere gre aman olduklar bilinmektedir.Tanrlara-ruhlara krlarda kurban sunarlar ve amanlarn Kamad verirler.in ve slam kaynaklarnda 9.ve 10.yzyllarda Krgzlarn aman olduunu yazmaktadr.920de bni Fadlan,Ouzlarn slam lkesine yakn komu bulunduklar halde amanlkta direndiklerini yazmaktadr.Tarihi Gardizi ise,Hazarlarn hakan ve emirlerinin Musevi,halkn ise amanla benzer bir inanca sahip olduklarn yazmaktadr.Tarihi Ebu Dlef,Karluklarn amanizminin olduka geliken olduunu yazmaktadr.Marco Polo ve baka seyyahlar ise Cengiz Hann ve Moollara geen Kuzeyli Trklerin amanist olduklarn belirtmektedir.Baz tarihiler ise,Mool igali ile Orta Asyada ve Volga Mslmanlarnda lmekte olan amanizmin yeniden canlandn iddia ediyorlar. Orta Asya ve randa Hristiyanlk 14.yzylda yerini slam dininde brakmak zorunda kald.Hristiyanlk Moolistann baz yerlerinde mezar talarndan baka bir kalnt brakmadan tarihe kart.Moolistan da Budizm kazand.amanizm ise Budizm ve slam dinlerine bir dizi kalnt brakarak Sibirya ormanlarna ve Altay Dalarna ekildi. YEN AMANZM

amanizmi reforme ederek zamann talep verebilecek bir din oluumu salama ura 20.yzyln balarnda ilk defa Altay Dalarnda grlr.Bu abaya Rus etnografyaclar; Burhanizmadn verirken,Altayllar ise; Ak Dinhareketi adn verirler.Bu hareket amanizm iindeki,Ak amanlk olgusunu hayata geirme ura olduu iin ayn zamanda kara kamlkkurumuna ve kara dinad verilen biime kar bir oluumdur.Bu oluum bu haliyle kalmam,zaman zaman Rus despotizmine kar bir harekete dnmtr. Rus belgeleri;bu yeni amanizmin 1904 ylnda tespit edildiini yazmaktadr.Papazlar,Rus polisi ve gazetelerin bilgilerine gre,amanizmin kara amanlk ksmna kar olan bu Hareket Rus despotizmine kar olup,Lama dinine benzeyen barl bir yaplanmadr. Bu dinin nderi ise Altay amanlar arasndan kan et elpenadl orta halli bir amandr.Kendisine Peygamberdiyenlerde bulunur.Ak dinin talimatlarn vermektedir. Ak dinilkelerine gre;kanl kurbanlar kesinlikle yasaktr.Ruslarla dostluk ho karlanmamaktadr.Rus paras yerine ise in parasn tercih ediyorlard. Altayl peygamber saylan bu amann mesajlarn kz topluluklara iletmekteydi.Bu dinin esaslarnda ve inan biiminde,eski Budizm,Lamaizm felsefeleriyle aklclk ve biraz da milli dava argmanlarnn olduu ifade edilmektedir.Ancak kk dinin ve kk peygamberin sonu abuk gelir,ayin yapmak iin toplanan Altayllarn adr baslr.arn askerlerince tutuklanrlar ve et een arkadalaryla mebbet hapis cezas alrlar.amanizm iinden kp reform yapmak isteyen bir adamnn abalar bylece sonulanmtr. ANADOLUDAK AMAN Trklerin serveni de amanizmin serveni kadar eski ve etkileyicidir.Asyay boydan boya kat eden Trklerin son duraklarndan biri de Anadoluydu.Geldiklerinde Mslman olmulard bile.Uygarlklar ve dinler kava Anadoluda her trl etkilenmeye ak bir yaam srdler.Ve geldiklerinden bu yana bin yla yakn bir zaman geti.Ama Anadoluda ve an gelimi kentlerde amanizmin etki ve kalntlar yaamn her alannda kendini gstermektedir.Kimi zaman rf ve detlerde,kimi zaman slami bir grnt altnda,kimi zamanda dorudan amani. Kurban ssleme:Eski Trkler Tanrlara ve ruhlara sunduklar kurban sslerlerdi.Bugn de devam eden bu gelenein slamiyetle ilgisi yoktur. Avc Hikayeleri:Trkiyede avc hikayeleri ve fkralar ok fazladr ve son derece ilgi eker.amanistler ormana av iin gittiklerinde orman Tanrlarn kzdrmamaya zel bir nem verirler.Hatta Tanrlarn hikyeleri sevdiklerini bildikleri iin,ormanda ya kendileri fkralar,hikayeler anlatr ya da zel olarak yanlarnda anlatclar gtrrlerdi.Bugnk avc fkralarnn arkaik temeli ite bu amanist gelenekte yatmaktadr. Cem Ayinleri:Alevilerin Cem ayini, amanizmle slamiyetin ahane bir ekilde yanyana geliidiye deerlendirilmektedir. Evin drt yanna gl suyu serpmek:amanist Trkler,ruhlara sunu olsun diye evlerinin drt yanna araka saard.anadoluda Aleviler bu ii gl suyuyla yapmaktadrlar. Yamur ta:Yamur yadrma gc olduu kabul edilen amanlarda,bu gc salad inanlan efsanevi bir ta olduuna inanlrd.Anadoluda devam ede gelen yamur yadrma trenlerinde bu tan kalnts saylan eler kullanlr,dualarda krk bir taa dua okunup suya atlr. Ocak ve ocakllar:Ocak eski Trklerin kltlerindendir.Kutsal atele ba vardr.Giderek aile yaamn da iine alacak bir anlam kazanmtr.Bir felaketle karlaan kiinin ocam snddemesinin kkeni,ocaa kutsallk atfedilen

dneme dayanmaktadr.ayrca Anadoluda salk konusunda yetenekli olan kiilere hl ocakldenilmektedir. Ant imek ve kan kardelii:Ant Moolca bir szdr.Eskiden Trkler ve Moollar,yemin ve kan kardelii iin yemin treni dzenlerlerdi.rnein kan karde olacak kiiler bileklerini keserek kanlarn bir kseye aktp kartrr ve ierlerdi.Bugn Anadoluda kan kardelii uygulamas en eski biimiyle srp gitmektedir. Gelinlik ve tabut:amanizmde evlenmeden len kzn ruhuna sayg duyulur ve aileyi koruyacak ruhlar arasna alnr.Bunun iin len kzn tz yaplr.Anadoluda da benzer rnekler vardr.Ama bu gelenek asl etkisini,evlenmeden len kzlarn Tabutlarna giydirilen gelinliklerde gsterir. Lousa erbeti:amanlar al adn verdikleri kt bir ruhun lousa kadnlara musallat olduuna inanrlard.Ktle urayan kadnlara da albastdenirdi.nana gre Al,krmzy severdi.O yzden lohusann yanna krmz nesneler konulurdu.Bu efsane Anadolunun her yerinde ayn ekilde vardr.Doum yapan kadnlarn bana krmz kurdele balanr,lousa erbeti denilen krmz bir erbet iirilir. Ad verme:ocuu yaamayan aileler hl doan ocuklarna Yaar,Durak,Durdu,Dursun,lmezbay,Tatandiye adlar verirler.Satlm adnn yks ise olduka ilgintir.nana gre,ocua musallat olan lm meleini durdurmann bir yolu da onu kandrmaktr.Bunun iin ocuk doduu anda evden karlr,bir sre sonra ailesinin evi nne gelinilir Yabanc lkeden ocuk getirdim,satn alan var m?denilir.Pazarlk yaplr ve aile kendi ocuunu satn alr.Bylece lm melei ocuun o aileden olmadna inandrlr.ocua da satlmad verilir. Ay ve ay tutulmas:Ay ve gne Trklerin eski kltlerindendir.Ay onlarn dilinde ay abayani ay baba,gne ise gne ene,yani gne anayd.Ay bugn de Anadoluda ay dede ya da ay babadr.Ay tutulduunda bir canavarn ay yedii sanr ve ge ok atarak,grlt yaparak canavar rktmeye alrlard.Gnmzde anadoluda ay tutulduunda halk teneke ve tencereleri davul gibi alar. Aaca bez balama:En yaygn amani kalntlarndan biridir.Eskiden ruhlar memnun etmek iin bir tr sunu olarak yaplan aaca bez balama,bugn de evliya ruhlar iin yaplmaktadr. ki ilmesi:ki iilmesi eski Trk kltrnde ok yaygn bir alkanlktr.Sadece dn gibi kutlamalarda deil,ayinlerde de iki,toplantnn,kutlamann,ayinin vazgeilmez bir parasdr.Bu gelenek bugn deiik biimlerde srer;ama mutlaka kltrmzn vazgeilmez bir parasdr.Dn,bayram,al gibi her trl toplant iki veya baka bir eyler iilerek kutlanr.aman ayinlerindeki dinsel toplantlarda iilen kmz,arap,vs.bugn Anadoluda baz dinsel ierikli toplantlarda varln demolarak srdryor. Mezarta:Bu det eski Trk ve Orta Asya Mezapotamya kltrlerinden kalmaktadr.Arap slam lkelerinde mezar tana rastlanmaz.Mezarlara ta dikilmesi ve onun adeta bir grsel sanat haline gelmesi slam corafyasnda sadece Anadoluda vardr. Eski Trkler len insann mezarna sevdii eyalar,atn,eyerini,yatan,vs. koyarlarm.Bu gelenek bugn bile yaamaktadr.Tahtac Trkmenlerde gnmzde bile vefat eden insan yata ile defnedilir.Sevdiini kabul ettikleri baz eyalar birlikte mezara konulur. Eiin Kutsanmas:Eiin kutsal olduu,kapdan ieri girilirken eie baslmamas inanc da eski Trk dini olan amanlktan kalma bir semboldr. Eik,kapdr.Kap ise yeni dnyalara almaktadr.Bu nedenle saygndr,kutsaldr. Nazar:Anadoluda halk arasnda nazarolgusu ok yaygn bir inantr.Baz insanlarn olaand zelliklerinin olduu ve bunlarn baklarnn karsndakine

rahatszlk,ktlk yaptna inanlr.Bunun nne gemek iin de insanlar nazardan korunmak iin;nazar boncuu,gz boncuu vs.takarlar.Nazar olgusu eski Trk inanlarndan gelen bir inantr.Gene olaand bir olay duyulduunda tahtaya el ile tokmak gibi kere vurulmas da ktlkten korunmak amacyla yaplan harekettir. AMANLARDA DUALAR amanlarda dinsel trenleri tek Tanrl dinlerdeki gibi matematiksel kesinlikle ekillenmemitir.Dnyann yaratl,Tanrlar ve ruhlar hakknda,deiik aman inanl kabileler arasnda nasl baz farkllklar varsa dinsel trenlerin biimi ile yaplan dualar arasnda da baz farklar gzlemek mmkndr. aman ayinlerinde d grn asndan belli bir birliktelik sz konusuolabiliyor,ama amana yn veren isel gler,yani ruhlar olduu iin ibadetin biimi ve dorultusu tamamen o anda amann zel durumuna,transa gemesine,ruh haline baldr.Ayin srasnda okuyaca dualar,nefesler,ilahiler,vs. o srada ald ilhama baldr. amanlarn ayin srasnda okuduklar dua nefes gibi eyleri tespit etmek olduka zordur.zellikle trans halinde,vecd halinde ne yapld,ne sylendiini tespit etmek olduka zordur.aman ibadeti bu zelliinden dolay etnografyaclar ve folklorcular tarafndan tespit edilmesinde zorluklar iermektedir.Tespit edilen aman dua ve ilahileri baz hatalar tayabilir.Bu ibadetin benzeri Bugn Anadoluda Alevi cem ayinlerinde dedenin oynad misyon adeta Anadoluya Orta Asya toplumundan tanp gelen aman andrd grlmektedir. Altay kamlarnn dualarndan bir blm: Mukaddes byk Altaydan ses alp ses veren,gbeklileri yaratan,kirpiklilere suret veren!...Altn yarg(iyi yarg)versen ne olur?Ak yrek yprand,az halk yoruldu,ezildi.Mukaddes Altaym!Refah ve bereket versen ne olur?Gbeklerimize kir kondurmasan,kirpiklerimize ya drmesen ne olur?Esenlie,sala bereket versen ne olur? ...Bu ayl ve gneli Ayaz hanmz(parlak gk),ormanl,tal Altaymz! Yalvarmaa,alamaa bizi mecbur etme!Gnahlarmz oktur.Altay Tanrmzdr diyerek yalvaryoruz.Nfusumuz oalacak m? lmsz Hayat diliyoruz,snmeyecek ate(ocak)diliyoruz.ok yalvaryoruz,ok yakaryoruz... Gnmzde amanizm,Asyada hzl bir toplumsal deiime zorlanm halklar arasnda deiik biimlerde varln srdryor.Sovyetler Birlii Rusyasnda ve inde yasaklama ve takibata uramt.ama orman ve bozkr ideolojisinin uzanamayaca kadar sonsuz ve derindi.Hatta aman toplumlarn nde gelenleri partide ve ynetimlerde grev alsa da inanlarna sk skya bal kaldlar.yle ki Buryat amanlar,trenlerde yakardklar ruhlar arasna Leninin ve Paris Komnclerinin ruhlarn da kattlar. Bu dnem geride kald ve artk hem Rusyada,hem inde amani inanlar,ulusal aznlklarn zgn kimliklerinin bir paras kabul ediliyor.Bugn Asyada amanizme inanan kesim dank topluluklar halinde yayor.Altaylar ve Sayan Dalarndaki Trk halklarnda,Sibiryada Yakutlar,Buryatlar,Evenkler,Tunguzlarda,Dou Sibirya halklarnda,Moolistanda ve inin Sikiang ve Manurya Blgelerinde amanizm kendini daha net gsteriyor.Bu blgelerde amanizme inananlarn toplam bir milyon civarnda.Ama Budist Moolistandan Mslman Anadoluya kadar koca bir corafyada kalntlar ve etkileriyle kendinden sz ettirmektedir.

Kaynaka-Cemal ener, Trklerin Mslmanlktan nceki Dini,amanizm,stanbul,1997.

-Abdlkadir nan, Tarihte ve Bugn amanizm,TTK,1995. -Pro.Dr.Bahattin ger, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi,stanbul. -Jean-Paul Roux, Trklerin ve Moollarn Eski Dini,aret Yaynevi,1994. -Atlas Dergisi,say:82-Ocak 2000. HEREDITARY TRANSMISSION IN SIBERIAN SHAMANISM AND THE CONCEPT OF THE REALITY OF LEGENDS Belief in the hereditary transmission of shaman's gift is common to all Siberian shamanism. One can find corresponding motifs in Nganasan shamanism as well as in Tuvinian one. Often there is impossible to become a shaman without having shamans-ancestors in family. Sometimes they are namely the spirits of shamans-ancestors, who at first reveal themselves to the devotee and force him to shamanize. More frequently they are supernormal beings, who were in close relations with them - for instance former helping spirits of a shaman-ancestor. The Gilyak researcher Taksami wrote: "The boy named Koinyt, who's father - the shaman - died not long ago, fell asleep after noon and began suddenly to toss about and cry, repeating typical shouts of shamans. After waking he looked pale and tired. In dream he saw two spirits - a man and a woman, who said: "Before we played with your father, now we would play with you." (Taksami 1981, 167) Belief in the hereditary transmission of shaman's gift was firm among several peoples in Siberia. For that very reason children in famous shaman families, who desired not to become shamans, fell ill and lived as mentally or physically diseased persons. For example Nikolai Agitshev, son of the famous Ostyak-Samoyedic shaman, who worked in 1930-is together with linguist G. Prokofyev. Last years of his life Nikolai spent in loneliness, made wooden idols and fed them. (Prokofyeva 1981, 45-46) In the present paper we attempt to explain some aspects of the belief in the hereditary transmission of shaman's talent. Associating the shaman trance with a hypnotic state, we proceed from the definition and general causes of origin of an altered state of consciousness as formulated by Arnold Ludwig (Ludwig 1968, 69) and the analysis of spirit possession given by Sheila Walker. The latter shows, elaborating on Merton Gill's and Margaret Brenman's psychoanalytical approach to hypnosis (Gill, Brenman 1961), that hypnosis and possession represent different forms of the same phenomenon regression in the service of the ego (Walker 1972, 26-51). Together with Walker, we can say, that in many cultures the hypnotists need not to be a person. The external pressure that influences the individual and his own conscious and subconscious motives, based on different religious ideas, create a subsystem of the ego, which is the supernatural being that possesses an individual. After that, we shall come from psychoanalysis to psychology and try to explain the process of origin of the shaman's sickness, relying on the notion of the generalized reality-orientation borrowed from Roland Shor. He termed so a structured frame of reference that characterizes a normal state of consciousness and supports, interprets and gives meaning to all the experience of an individual. (Shor 1959, 585) Shor stated that hypnosis is a complex of two processes, one of which is the construction of a special, temporary orientation and the other is the relative fading of the generalized reality-orientation into non-functional unawareness. (A.-L. Siikala's resum of theses of Shor - Siikala 1978, 50) To mark the temporary orientation that enables possession (or, more narrowly, the shaman's sickness), we are using the term reality of legends. This is a system which springs from religious images transmitted by tradition and which arises onto generalized reality-orientation in some cases of altered state of consciousness. Applying it, we state that the shaman's sickness common among the Siberian peoples represents an acute manifestation of the shaman's world induced by an activation of the reality of legends and caused by any event or provocation that can be interpreted appropriately. The novice is possessed not only by one particular supernatural being but the whole world beyond with its inhabitants. Although familiar from legends and myths, this unexpectedly visualized world is still strange and frightening. It is split by antagonistic forces - on the one hand the regulating, systematizing and typologizing effect of a cultural tradition, on the other hand the individualizing, scattering forces of the candidate's subconscious desires, fears and impulses. During initiation these are balanced and the visions of the novice become fairly traditional. The candidate adapts himself to the reality of legends - that is becomes a shaman.

The shaman's sickness can be caused by any event that traditionally can be interpreted as a manifestation of the shaman's gift. Very important is the faith in its hereditary character, because it is this feature that disposes the novice and his relatives to look for the corresponding signs. This very feature creates the external pressure that influences the novice and that, together with his subconscious motivation, starts the reality of legends and removes the generalized reality-orientation into relatively non-functional state. By reading the stories about becoming a shaman we can indirectly decide, how strong that external pressure may be. A Kirghiz shaman Suimenbai told: "My grandfather and grandmother were shamans like my father and mother. When father died, spirits (jinn) chose my elder brother Keregebai to be their master. But Keregebai desired not to become a shaman. This cost him dear - his dead body was found behind the winter house. The second brother Sarynzits too did not want to become a shaman. Someday he rode on ambling horse and suddenly cried: "Jinn, jinn!" The horse carried him into steppe. In their way there was a well; brother tumbled off the horse and broke his neck. I was then 30 years old. Someday I went to seek for camels. It was a time of sunset. I went into bushes. Suddenly I saw, that from one side there was coming multitude of mullahs; from other side approached herd of warriors. I was frightened and lost consciousness. It was over midnight when I awoke and went home. My hands trembled and I felt giddy. At home I lied down and heard, how jinn speak: "Let's take Suimenbai to be our master."" (Alektorov 1900, 32) The experiences of the altered state of consciousness are, for the most part, determined by the knowledge that the candidate acquired by observing the actions and listening to the stories and songs of his parent or grandparent-shaman. As the position of a shaman presupposes very good knowledge of the oral tradition, shamans usually were famous story-tellers and singers. For that very reason shaman's children and grandchildren were more familiar with the descriptions of upper or lower worlds and supernatural beings than other children. How important were descriptions of that kind, we can see from following example: A 15 years old samoyed boy was apprenticed to an old shaman. The learning started from legends. Matias Aleksanteri Castren wrote: "Imagination of the disciple was aroused with various stories about samoyedic world of spirits." Then two experienced shamans blindfolded the boy. They gave him drum and told to beat it. One of them simultaneously cuffed at the back of pupil's head, the other beaten his back. After a little it was getting light before boy's very eyes and he saw, that multitude of little shamans was dancing on his arms and legs. (Mikhaylovskiy 1892, 100) Analyzing the motifs of the stories about becoming a shaman, one may say that some of these are expressions of the transformation of the personality of the devotee - its adaptation into the frames of tradition. Motifs of that kind are: dissection of the shaman's body; countering over, smithing and hardening his skeleton and muscles; getting the new eyes and boring through the ears; bringing the reborn shaman up in the iron or stone cradle et cetera. Other motifs show how the experiences of the initiation period are subordinated to traditionary control. Such motifs are: learning from supernatural beings; seeking for allies among spirits; getting helping spirits et cetera. According to autobiographies told by the Nganasan shamans, we may admit that the spirit whom candidate meets for the first time during a dream journey of his initiation period should first be recognized. The recognition, naming or guessing of a supernatural being is one of the examples of traditionary control. Also, the devotee has to recognize and name the places visited by him, and objects of importance that he meets. Recognition of a vision equals to framing it into traditional form. The would-be shaman either unriddles the visions of his initiation period and, in this way, gives them a sufficiently traditional form, or eliminates them. About the recognition of the visions we can know more through the medium of the shamans' autobiographies. Semen Momde, a Nganasan shaman, told: "We saw the tent all covered with ice. A man and a woman were sitting there; a naked boy was walking around in the tent. Tent covers were made from snow and ice; fire in the middle of the tent was hardly burning. "Who are you, from what places are you coming?" they asked. I answered: "Two are leading me. They told me to go along the ancient path. Probably you are spirits of sicknesses." There were all kinds of pots and cauldrons in the tent; all filled with pus. They told me to guess - the boy asked: "Who am I?" I answered: "Probably you are headache." Old man and woman asked: "Guess, who are we?" - "The old man is the beginning of tuberculosis. The old woman is the beginning of cough." They said: "You are right. If such a sickness would come to your people, you would call for us and we help you."" (Popov 1984, 102)

10

However, it is not enough to merely recognize the places and beings of supernatural world. To gain full control over the vision, it must be described in words - to sing or retell it. For singing or retelling one's experiences means giving a more traditional form to an individual experience. Individuals who are acquainted since early childhood with shamanic tradition have naturally more necessary knowledge for expressing in words their visions than other people. It is during the initiation period that the devotee acquires most of his songs - descriptions of helping spirits and journeys. A son often applies the melodies of his father's or grandfather's shaman songs. An active traditionary control over shaman visions continues after the initiation period is over. In case of an experienced shaman, this is expressed by guessing or so-called 'quest for the right path' taking place during rituals. With the help of such guessing untypical or inappropriate elements are eliminated from the shaman actions. Advice sought by the shamans from people who have a good knowledge of the tradition in a difficult situation is also a part of the traditionary control. Often, an experienced shaman has to continue recognizing and naming objects and beings of the supernatural world during the rites. For example, Tubyaku Kosterkin, a Nganasan shaman, had three helping spirits called hoshitele. They helped him to recognize several places of the upper world and lower world as well as a objects met on shaman journeys that 'did not appear to him as they actually were'. (Gratcheva 1984, 91) THE ALASKAN SHAMANSM One of the more colorful and fascinating aspects of Tlingit ceremonial history is shamanism. The Tlingit Indians believed in malevolent spirits that interfered with their lives. Only an individual who possessed certain knowledge, i.e. the shaman, could intercede and break their power. For example, the shaman could cure the sick by driving out evil spirits; he could guarantee large fish runs and good weather. Often his powers were called upon to assure success in battle or to combat witches. A famous Yakutat shaman is credited with preventing the great smallpox epidemic of 1836 from reaching his village. A shaman had at his command a number of spiritual helpers called yeks through which he made contact with the supernatural world. Each yek was assigned a special name and song. Yeks could assume both animal and human form, and were the subject of shamanic art, especially carved masks. The success of the shaman, who incidentally was well paid in advance for his services, depended upon the number of yeks under his control, and his rapport with them . If the shaman's efforts met with failure, he usually had an explanation for the client such as interference by bad spirits. Another payment would then be required for further services. The appearance of the shaman must have been impressive. His hair was never cut or combed, and formed a long mat down his back. His costume- typically a hide apron, shoulder robe and crown-could be decorated with animal claws and carved bones. During his wild contorted dance to conjure up the spirit world, he often donned the mask of the desired yek. While manipulating rattles, charms and batons, the shaman would chant, groan, hiss, cry, and so forth, until he worked himself into a trancelike state. Shamanism as a vocation was not something everyone could aspire to. It was an inherited honor bestowed upon a son, grandson, or nephew. The would-be shaman was required to venture alone into the wilderness for a period of time determined by his success or failure in meeting up with spirits. His link to these spirits were the animals of the forest who, upon "offering" him their tongues, fell dead at his feet, and then transported him to his yeks. This "gift of the tongue" contained great power for the shaman, especially when given by the land otter, a most potent supernatural force. In addition to his responsibilities as mentioned above, the shaman conducted important large public rituals each winter season. During these ceremonies the shaman appealed to his yeks to see to the wellbeing of his village. Belief in the power of the shaman did not begin to weaken until the late 1800's.

11

12