Tracy Hogg Jzyk dwulatka.

Spis treci Podzikowania Wstp SZEPTANIE DO USZEK DWULATKW Wyzwania drugiego roku ycia Dostrajanie si do dziecka podstaw dobrego rodzicielstwa Moje intencje droga do harmonii Ukad ksiki ROZDZIA I KOCHAJMY NASZE CHODZIACZKI Znajome niemowlaczki Delikatna rwnowaga cech wrodzonych i nabytych Kim jest nasz dwulatek? Witaj, dwulatku! Zaakceptujmy naszego kochanego dwulatka Planowanie zmian ROZDZIA II STRATEGIA CZTERECH CZYNNIKW S.Z.O.P Opowie o dwch matkach Zasady oglne Spokojna obserwacja Zachta do badania rzeczywistoci Tworzenie zachcajcych rodowisk Ograniczenia Niech yj pochway Czy naprawd dziecku pomagam? Gdzie si plasujemy ROZDZIA III PORZDKOWANIE I RYTUALIZACJA ATWIEJSZE ZMAGANIA Z DWULATKIEM Po co nam organizacyjne schematy? O co chodzi w tym rozdziale? Dlaczego dzieciom potrzebne s rytuay? Dzie wypeniony rytuaami Rytuay na specjalne okazje Sia rodzinnych rytuaw ROZDZIA IV EGNAJCIE PIELUSZKI DROGA DO SAMODZIELNOCI Szybciej nie zawsze znaczy lepiej Uwaga!!! Dwulatek na wolnoci! Samodzielne zabawy Chodziaczkowy trjkt i liczenia Od karmienia do jedzenia Rado ubierania Radykalna zmiana koniec z pieluszkami Uwagi kocowe o samodzielnoci ROZDZIA V WITAJ MAMO PODTRZYMYWANIE DIALOGU POPRZEZ M S W Kontynuujmy dialog Co to jest M S W? Narodziny mowy Mwi czy nie mwi ROZDZIA IV WIAT PRAWDZIWY POMOC W DOSKONALENIU YCIOWYCH UMIEJTNOVCI Pom mi, Pom mi dziaa Wyprbujmy to w domu generalne prby zmian Pierwsze lki identyfikowanie emocji i trening samouspokajania Trening zachowa w miejscach publicznych

Pierwsze przyjanie trening zachowa spoecznych Przekazywanie umiejtnoci spoecznych Organizowanie spotka indywidualnych i grupowych Teoria w zderzeniu z praktyk ROZDZIA VII WIADOMA DYSCYPLINA UCZYMY DZIECI SAMOKONTROLI Dwie mamy dwie rne lekcje Dwanacie skadnikw wiadomej dyscypliny Regua trzech krokw Interwencja pena szacunku Podstpy dwulatkw Opanowywanie zych zachowa ROZDZIA VIII ZODZIEJE CZASU PROBLEMY DWULATKW KRADNCE NAM CENNE GODZINY apa zodzieja opowie o Neilu Przyjcie odpowiedzialnoci Leanne chroniczne kopoty przed spaniem Cody: Mamusiu.... nie zostawiaj mnie Rozstajemy si ze smoczkami Chroniczne wybryki Filipki Shannon szalestwa przy jedzeniu ROZDZIA IX NOWY PASAER KIEDY RODZINA SI POWIKSZA Wielki dylemat Zachodzi czy nie zachodzi w cie oto jest pytanie Oczekiwanie Mae dzieci wielkie oczekiwania Wejcie intruza Konflikty midzy partnerami Czas dla nas i dla naszych zwizkw EPILOG I. UWAGI KOCOWE

Podzikowania
Pragn wyrazi wdziczno mojej wspautorce melindzie Blau za jej solidn prac oraz przyja, ktra rozwina si midzy nami w okresie minionych dwch lat. Jej zdolno odtwarzania mojego gosu na kartach ksiki jest zdumiewajca. Uwaam Melind za prawdziwie utalentowan pisark. Dzikuj za mio i wsparcie mojemu mowi i caej rodzinie, a w szczeglnoci moim dwom crkom Sarze i Sophie, ktre s moj wielk dum i radoci. Skadam podzikowania: pani Ginie Centrello za jej lojalno i uczciwo; pani Maureen ONeal wspaniaej redaktorce i matce; pani Kim Hovey za znakomit, solidn prac i przyja; pani Marie Coolman za koordynacj mojej trasy na terenie zachodniego Wybrzea; oraz pani Rachel Kind za dzielenie si dowiadczeniami macierzyskimi i za dziaanie w zakresie praw autorskich. Nie mniejsz wdziczno winna jestem wszystkim rodzinom, ktre otworzyy przede mn serca i drzwi swoich domw. Wszyscy wiecie, kim jestecie. W sposb szczeglny pragn podzikowa Danie Walden, bdcej nie tylko cudown matk, lecz take kobiet, ktr z dum zaliczam do grona swoich przyjaciek, jak rwnie Noni White i Bobowi Tzudikerowi, ktrzy w cigu ostatnich trzech lat odegrali donios rol w moim yciu i ktrych rady trafiay zawsze w samo sedno. Tracy Hogg Pragn podzikowa Tracy Hogg za jej czas, cierpliwo i cudowne poczucie humoru. Potrafi ona snu bez koca frapujce opowieci o dzieciach z niebywa pamici szczegw oraz magiczn wrcz zdolnoci wczuwania si w ich psychik i widzenia wiata z ich perspektywy. Zbierajc materiay do obu ksiek o dziecicym szeptustwie i piszc je, miaam sposobno pozna wielu wspaniaych rodzicw w rozmowach telefonicznych, osobicie i za porednictwem poczty elektronicznej. We wszystkich przypadkach tosamo osb i ich problemw zostaa starannie ukryta. Mimo to podziwiam ich szczero i jestem im wdziczna za to, e podzieliy si z nami swoj prywatnoci. Na szczeglne wyrazy uznania zasuguj: Noni White i Bob Tzudiker, Susanna Grant i Christopher Henrikson, Barbara Travis i Dan Rase, Libby i Jim Weeks, Owen i Jack Kugell, moje siostrzenice Karen Soon i Herdi Soon, ktre z pomoc swoich mw Brucea Kokena i Louisa Tanaredi dogodnie (przynajmniej dla mnie) urodziy Reed i Sandore w czasie, gdy pracowaam nad tymi ksikami, oraz mj bratanek Jack Tandeff i jego ona Jennifer, ktra zdya urodzi Jacoba, zanim usiadam do pisania tych podzikowa. Obserwowanie aktywnych grup dwulatkw ogromnie mi pomogo w tworzeniu zamieszczonych w tej ksice opisw zabaw. Sekwencje te w caoci s fikcyjne, skadaj si jednak z fragmentw autentycznych dziecicych zachowa i interakcji. Wdziczna jestem Danie Walden i Chriscie Miller, ktre umoliwiy Tracy i mnie obserwacj ich crek podczas zabawy. Na moje podzikowanie zasuguj rwnie matki (Natalie Mathews, Suzi Zaki, Kaydec Wilkerson, Jamie Garcia, Dana Childers), babcie (Karen Verosko i Beverly Childers), ktre pozwoliy nam obserwowa grupy dzieci podczas zabawy, oraz Darcy Amiel, Mandi Richardson, Shelly Grubman, Jill Halper i Sara Sigel uczestniczcy w spotkaniach dwulatkw, ktre po raz pierwszy widziaam, gdy byy niemowlakami. Jestem szczerze zobowizana twrczemu zespoowi wydawnictwa Ballantine, ktrego czonkowie udzielili intensywnego wsparcia naszemu przedsiwziciu. Na szczeglne podzikowania zasuguj, midzy innymi: Mauren ONeal nasza utalentowana redaktorka; Alison Dickens jej kompetentna i zawsze pomocna asystentka; Kim Hovey niestrudzona promotorka; Rachel Kind specjalistka w dziedzinie praw autorskich, ktra rwnie dzielia si z nami swoimi dowiadczeniami macierzyskimi; oraz Gina Centrello, ktra z pozycji swojego kierowniczego stanowiska konsekwentnie wspieraa nasze przedsiwzicie. Musz powiedzie, e zesp ten reprezentuje wszystko, co najlepsze w pracy wydawniczej, a jest to

rzadki komplement ze strony pisarza. Uznanie naley si rwnie osobom, ktre fizycznie przeksztaciy manuskrypt w ksik. Nale do nich: Alix Krijgsman i Nancy Delia oraz korektorka Helen Garfinkle, ktra jest prywatnie moj najstarsz i najserdeczniejsz przyjacik. Na koniec dzikuj: moim agentkom Eileen Cope i Barbarze Lowenstein za wytrwae upewnianie mnie w tym, e pisanie ksiek moe by doskona przygod; Barbarze Rizion za pozwolenie wykorzystania jej pracy dotyczcej rytuaw; moim ssiadom Joan Weigele, henryemu Simkinowi, Sophie i Adamowi za nieustajc i wrcz poraajc (a przy tym jake niezbdn) yczliwo; mojej zaodze z Northampton, a zwaszcza Ellen Lefeourt i Sylvi Rubin za to, e piszc, nie staj si erepitk; Carli Messinie i Reggie Weinbraubowi za schronienie i moo w Nowym Jorku; Jessie Zoerning nadzwyczajnej masaystce, dziki ktrej nie zmieniam si w precel; Lorenie Sol za zacht do poszukiwania sowa lepszego ni szablon; oraz moim dzieciom crce jennifer, jej kochajcemu mowi Peterowi i mojemu synowi Jeremyemu, ktrych uznanie dla mojej pracy podtrzymuje mnie w wysikach. Melinda Blau.

Wstp SZEPTANIE DO USZEK DWULATKW

Wyzwanie drugiego roku ycia. Stare porzekado mwi: Nie wszystkie pragnienia warte s spenienia. Znakomita wikszo rodzicw, zmagajc si z problemami pierwszych omiu miesicy ycia dziecka, marzy o tym, by odrobin podroso. Wydaje im si, e bdzie wtedy nieco atwiej. Przecitna matka niemowlcia modli si, by wyroso ono wreszcie z kolki, zaczo przesypia ca noc i mogo przyjmowa stae pokarmy. Typowy ojciec marzy o tym, by jego syn jak najprdzej przesta robi w pieluchy i mg pogra z nim w pik. Wszyscy oczekujemy tych chwil, w ktrych nasze dzieci postawi swoje pierwsze kroki i wypowiedz pierwsze sowa, a take wezm do rki yk, same nao sobie skarpetki i z Bo pomoc zaczn samodzielnie wykonywa czynnoci toaletowe. Gdy marzenia te wreszcie si speniaj i dziecko biega ju po domu, zaryzykuj twierdzenie, i w pewnych chwilach chciaoby si cofn zegar i wrci do czasw niemowlctwa! Oto bowiem nasta najbardziej mczcy i momentami zatrwaajcy etap naszego rodzicielstwa. W jzyku angielskim funkcjonuje sowo loddler od czasownika to loddle oznaczajcego chodzenie krtkimi i niepewnymi krokami. Zgodnie ze sownikowymi definicjami oznacza ono mae dziecko od jednego roku do trzech lat. Niektre dzieci zaczynaj chodzi wczeniej w smym lub dziewitym miesicu. Niezalenie od tego, co mwi mdre ksiki, kady kto ma takiego delikwenta pod swoj opiek, wie o tym a nadto dobrze. Na pierwszy rzut oka wydaje si, e dziecko, ktre uczy si dopiero sztuki chodzenia, z trudnoci utrzymuje pionow postaw. Nie ogranicza to jednak jego gotowoci do badania ludzi, miejsc i rzeczy w sposb najzupeniej samodzielny bez czyjejkolwiek pomocy. Dwuletni czowieczek jest rwnie istot niebywale towarzysk. Uwielbia naladowanie. Klaszcze, piewa, taczy i bawi si z innymi dziemi tak jak potrafi. Krtko mwic nie jest to ju niemowl, ale pena energii maa osbka, ktra z oczkami rozszerzonymi ciekawoci, broi jak najta. W tym okresie ycia dokonuj si gwatowne skoki rozwojowe. Rodzice, obserwujcy owe nage zmiany i usiujcy kontrolowa entuzjastyczn, a zarazem chaotyczn aktywno dziecka czuj si jak w stanie oblenia. Ich latorol wszystkim si interesuje, wszystko potrafi chwyci, cho niczym nie umie si jeszcze sensownie posuy. Obiektem radosnej eksploatacji i zabawy mog wic by naczynia kuchenne, gniazdka sieciowe, odzie, obuwie, pamitki, narzdzia itd. Z punktu widzenia dwulatka, rzeczy te s po prostu nowe i ekscytujce; doroli maj jednak wraenie, e dziecko atakuje dom, jego mieszkacw i wszystko, co mieci si w zasigu jego wzroku. Opanowanie postawy pionowej i czynnoci chodzenia to definitywny koniec niemowlctwa, a jednoczenie zapowied i przedsmak okresu dojrzewania. Wielu specjalistw podkrela podobiestwa tych dwch etapw rozwojowych, obydwa charakteryzuje bowiem intensywne usamodzielnianie si. Rodzice przestaj ju by alf i omeg. Dziecko szybko zdobywa nowe umiejtnoci fizyczne, umysowe i spoeczne, zyskujc te zdolno do wyraania sprzeciwu i stawiania oporu, co bdzie mu bardzo potrzebne we wczesnej modoci. Wszystko to powinno nas cieszy. Poznawanie otoczenia i zwizane z ni zmagania (najczciej z wasnymi rodzicami) to droga dziecka do opanowania rodowiska i co najwaniejsze, do poczucia yciowej kompetencji i niezalenoci. W gruncie rzeczy rodzice pragn samowystarczalnoci swoich dzieci, cho chwilami prowadzcy ku niej proces doprowadza ich do szalestwa. Wiem o tym wietnie od czasu, gdy moje crki przechodziy ten etap rozwoju, bdc dla mnie z koniecznoci krlikami dowiadczalnymi (a zarazem najlepszymi uczennicami). Sdz, e sporo si przy nich nauczyam. Jedna z nich ma teraz lat

dziewitnacie, a druga szesnacie. Przyznaj, e nie bya to atwa i bezproblemowa egluga. Prosz mi wierzy wychowanie dziecka to bardzo trudne zadanie, z ktrym wie si wiele frustracji i przeszkd oraz sporo ez i burzliwych konfrontacji. To ju nie jest niemowl.... Oto, co mwi matki na temat najwaniejszych zmian zwiastujcych koniec niemowlctwa: Mam jeszcze mniej czasu dla siebie. Dziecko wydaje si pewniejsze. Nie mog go ju zabiera do restauracji. Jest bardziej wymagajcy. atwiej zrozumie, czego chce. Jestem niewolnic jego drzemek. Musz go stale pilnowa i goni po caym domu. Bez przerwy czego mu zabraniam. Zdumiewajce, jak wiele potrafi si nauczy. Naladuje wszystko, co robi. Interesuje si wszystkim. Cay czas wystawia mnie na prby. Jego ciekawo dotyczy absolutnie wszystkiego. Ma teraz wicej cech.....ludzkiej osoby!.

Dostrajanie si do dziecka podstaw dobrego rodzicielstwa.

Niezalenie od wasnych dowiadcze, doradzaam wielu rodzicom, ktrych pociechy wkraczay w wiek po niemowlcy lub byy w nim zaawansowane. Czsto byy to te same dzieci, ktrymi opiekowaam si wczeniej po narodzinach lub w niemowlctwie. Czuj, e mog pomc w rozwizywaniu problemw tego trudnego okresu, zaczynajcego si zwykle w smym miesicu ycia, a koczcego w wieku 2 2,5 lat (Ksika ta jest, wic poniekd kontynuacj poprzedniej, powiconej wycznie niemowltom). Czytelnicy, ktrym znana jest ksika pt. Jzyk niemowlt, wiedz ju sporo na temat mojej wychowawczej filozofii. W najlepszej sytuacji s ci rodzice, ktrzy od pierwszych dni wdraali przedstawione w niej zasady uporzdkowania czynnoci opiekuczych i wykorzystali ktr z proponowanych przeze mnie strategii. Przypuszczam, e osoby te s teraz w korzystniejszym pooeniu, potrafi ju, bowiem myle w sposb uatwiajcy wspycie z dzieckiem dwuletnim. Zdaj sobie rwnie spraw, e niektrym Czytelnikom moje koncepcje mog nie by znane. Rodziy si one w warunkach pracy z dziemi upoledzonymi fizycznie i umysowo, z ktrymi czsto nie miaam adnych moliwoci porozumienia werbalnego. Musiaam uwanie obserwowa szczegy ich zachowa oraz jzyk ciaa, by mc odczyta sens pozornie nieartykuowanych dwikw, ktre z siebie wydaway. Tylko w ten sposb mona si byo zorientowa, o co im chodzio i czego potrzeboway. Pniej, obcujc niemal wycznie z niemowltami (w tym take wasnymi), odkryam, i obserwacje te przydatne s w kontaktach z wszystkimi dziemi. Od tamtej pory miaam bezporedni kontakt z okoo picioma tysicami niemowlt, co pozwolio mi wyksztaci umiejtnoci nazywane przez matki klientw dostrajaniem. Jest to sztuka przypominajca nieco hipnotyzowanie koni spokojnym gosem, analogia ta nie jest jednak pena, mamy tu, bowiem do czynienia z istotami ludzkimi. W obu przypadkach chodzi o ywe, czujce stworzenia, ktre nie potrafi wyrazi swych myli sowami, mog jednak czyni to inaczej. Aby mc si nimi opiekowa i nawiza z nimi kontakt, musimy nauczy si ich jzyka. Dostrajanie si polega, wic na obserwowaniu, suchaniu i postrzeganiu tego, co si dzieje z perspektywy maego dziecka. Jakkolwiek dzieci roczne i dwuletnie ucz si mowy, dziki czemu potrafi wyraa swoje myli i stany lepiej ni noworodki, to jednak mona stosowa do nich te same zasady,

ktrymi kierowaam si w pracy z niemowltami. Z myl o tych rodzicach, ktrzy nie czytali mojej pierwszej ksiki, przypomn w skrcie jej gwne wtki. Czytelnicy znajcy Jzyk niemowlt mog je potraktowa jako form odwieenia poytecznej wiedzy. Kade dziecko jest indywidualnoci. Czowiek przynosi ze sob na wiat unikaln, niepowtarzaln osobowo, a wraz z ni upodobania i awersje. Dlatego nie ma takiej strategii postpowania, ktra byaby odpowiednia dla wszystkich dzieci. Rodzice musz ustali, co jest najlepsze dla ich dziecka. W rozdziale I znajduje si tekst pozwalajcy okreli typ temperamentu dziecka, co z kolei pozwala wybra odpowiedni strategi dziaania. Naley jednak pamita, e kade dziecko jest niepowtarzaln indywidualnoci, poddajc si kategoryzacjom tylko w przyblieniu. Kade dziecko zasuguje na szacunek i musi si uczy okazywania szacunku innym ludziom. Opiekujc si osob doros, nie odwaylibymy si dotyka jej ciaa, podnosi lub rozbiera bez uprzedzenia i pozwolenia z jej strony. Dlaczego dziecko mielibymy traktowa inaczej? Osobom zajmujcym si dziemi proponuj tworzenie wok nich niewidocznych dla fizycznego wzroku stref szacunku, do ktrych z zasady nie wkraczamy bez pozwolenia lub wyjanienia zamiarw. Musimy te wiedzie, kim dziecko jest, zanim zaczniemy ingerowa w jego ycie powinnimy bra pod uwag, co czuje i czego pragnie, a nie robi z nimi, co sami chcemy. W przypadku dzieci rocznych i dwuletnich moe to by trudne, poniewa musimy im uwiadomi, e strefa szacunku dotyczy obu stron. Dzieci w tym wieku bywaj wymagajce i uparte, a przecie powinnimy je uczy take szacunku do nas samych. Na kartach tej ksiki bd si staraa uczy okazywania szacunku dzieciom i zaspokajania ich potrzeb bez naruszania osobistych granic rodzicw i innych osb dorosych. Nie aujmy czasu na obserwowanie dzieci, suchanie ich wypowiedzi i rozmawianie z nimi. Z dzieckiem trzeba rozmawia, a nie tylko przemawia do niego. Proces poznawania jego osobowoci zaczyna si w dniu narodzin. Ostrzegam rodzicw tak czsto, jak mog: Nigdy nie zakadajcie, e dziecko nie rozumie, tego, co mwicie. Dzieci zawsze wiedz wicej, ni ich rodzice przypuszczaj. Nawet dziecko chodzce o nie umiejce jeszcze mwi potrafi sobie wyobraa. Dlatego radz wyostrzy zmys obserwacji i skupi uwag. Uwana obserwacja pozwala zrozumie indywidualny temperament dziecka. Suchajc nawet wtedy, gdy jeszcze nie mwi zaczynamy pojmowa, czego potrzebuje. Dialog w przeciwiestwie do jednostronnych rodzicielskich monologw pozwala dziecku prawdziwie siebie wyrazi. Kade dziecko potrzebuje uporzdkowania codziennych czynnoci: w jego odczuciu ycie staje si wwczas przewidywalne i bezpieczne. Zasada ta, wana w pierwszych miesicach ycia, nabiera jeszcze wikszego znaczenia w jego drugim i trzecim roku. Realizujcy j rodzice i opiekunowie wprowadzaj w ycie dziecka konsekwencj i bezpieczestwo, stosujc rytuay, harmonogramy zaj i jednoznaczne reguy postpowania. Natura dziecka i jego rozwijajce si moliwoci prowadz nas i mwi, e to my jestemy doroli i na nas spoczywa odpowiedzialno. Jest w tym pewien paradoks, albowiem musimy dziecku pozwala na badanie otaczajcego wiata, doprowadzajc jednoczenie do jego wiadomoci, e musi y z bezpiecznych granicach, ktre dla niego ustanawiamy. Powysze proste i realistyczne zasady tworz podstawowe, na ktrej wspiera si kada zdrowa rodzina. Dzieci wietnie si rozwijaj, kiedy si je sucha, rozumie i traktuje z szacunkiem. S szczliwe, gdy wiedz, czego od nich oczekujemy i czego mog oczekiwa od otaczajcego wiata. Z pocztku ich wszechwiat jest niewielki ogranicza si do domu, czonkw rodziny i okazjonalnych wypraw na zewntrz. Jeeli to pierwsze rodowisko okae si bezpieczne, przyjazne, pozytywne i przewidywalne, jeeli jest miejscem, ktre mona eksperymentalnie bada, jeeli wreszcie mona ufa ludziom, ktrych si w nim spotyka, to stanowi to zacht do dalszego poznawania wiata i ludzi w pniejszym yciu. Bez wzgldu na to, jak bardzo aktywne i ciekawe wiata jest nasze dziecko oraz jak trudne do wytrzymania

i denerwujce bywaj czasem jego zachowania, musimy pamita, e jest to dla niego prba generalna przed wyjciem na scen ycia. Sprbujmy wzi na siebie role jego pierwszego korepetytora, reysera i przychylnej publicznoci. Zdrowy rozsdek powiadacie. Mwicie te, e atwiej cokolwiek powiedzie ni zrobi, gdy chodzi o dzieci w tym wieku. Oczywicie macie racj, mam jednak dla Was par propozycji, ktre pomog zrozumie, kim jest Wasze dziecko, a jednoczenie dadz Wam wiksze poczucie kompetencji i autorytetu. Tu i wdzie na stronach tej ksiki mona znale odwoania do wynikw bada naukowych, ktrych autorami s cieszcy si najwikszym szacunkiem specjalici obecnej doby. Nie przesadzaam z tym jednak, poniewa istnieje wiele innych ksiek dokumentujcych szczegowo postpy naukowej wiedzy. Na c nam uczone traktaty, gdy nie wiemy, co robi? Treci zawarte w tej ksice pomog spojrze na dziecko wieym okiem i podej do niego bardziej yczliwie. Postrzegajc wiat z tej perspektywy, moemy si zdoby na wiksz doz empatii wobec wszystkiego, co dzieje si w jego maym ciele i umyle. Praktyczne strategie dotyczce nieuniknionych codziennych wyzwa, wobec ktrych oboje stajecie, dostarcz Wam arsenau narzdzi gotowych do natychmiastowego uycia. Opisz teraz pewne konkretne cele, ktre dadz Waszym rodzinom solidne zakotwiczenie. Nieprzypadkowo maj one zastosowanie rwnie do dzieci starszych, a nawet nastolatkw (z wyjtkiem, by moe, treningu toaletowego, ktrego ta grupa ju nie potrzebuje). W dalszej czci ksiki bd proponowaa Czytelnikom i ilustrowaa przykadami opisane niej dziaania, zachcajc do ich podejmowania. - Dziecko w wieku 1 2,5 lat jest, jak kada ludzka istota, godn szacunku indywidualnoci i tak naley je traktowa. W tym celu proponuj narzdzia pomagajce oceni jego gotowo i uczy praktycznych umiejtnoci zwizanych z jedzeniem, ubieraniem si, toalet i podstawow higien. Wos mi si czasem jey, gdy sysz w suchawce takie np. pytania rodzicw: Jak mam zmusi moje dziecko do chodzenia?. Rozwj jest zjawiskiem naturalnym, a prby jego przyspieszania na si to nietakt i przejaw braku szacunku dla wasnego dziecka. Co gorsza, utrudniaj i opniaj jego rozwj, przynoszc rodzicom wycznie rozczarowanie. - Uczymy si werbalnego i niewerbalnego jzyka dziecka. Dzieci roczne i dwuletnie mona zrozumie atwiej ni noworodki, rni si one jednak znacznie w swych zdolnociach porozumiewawczych. Trzeba zdoby si na cierpliwo i powcigliwo, gdy dziecko stara si nam co powiedzie. Musimy te wiedzie, kiedy wkroczy z ofert pomocy. - Bdmy realistyczni drugi i trzeci rok ycia to okres cigych zmian. Kiedy dziecko nagle zaczyna budzi si w nocy, rodzice pytaj:, Co si dzieje?. Tymczasem okazuje si, e maa dziewczynka przeywa kolejny okres intensywnego przypieszenia rozwoju. Jednym z najwikszych wyzwa rodzicielskich na tym etapie jest szybko zmian oraz ich skokowy charakter. Dopiero, co zdylimy si przyzwyczai do jakiego rodzaju zachowa zwizanych z okrelonym poziomem kompetencji i ups dziecko si zmienia. Mog Was pocieszy tych zmian bdzie jeszcze wiele. - Wspierajmy rozwj dziecka i dbajmy o harmoni w rodzinie. W pierwszej ksice zachcaam do caociowego traktowania ycia rodzinnego. Oznacza to w szczeglnoci, e niemowl powinno by penoprawnym czonkiem rodziny, lecz nie osob dominujc. Zasada ta nabiera jeszcze wikszej wagi w drugim i trzecim roku. Podstawowe znaczenie ma szczliwe i bezpieczne rodowisko umoliwiajce dziecku rozwijanie wasnej przedsibiorczoci, a jednoczenie chronice je przed niebezpieczestwami i chronice rodzin przed skutkami jego wyczynw. Prosz pomyle o domu w kategorii sali prb, w ktrej dziecko uczy si nowych umiejtnoci, poznaje swoje role i podobnie jak aktor

Moje intencje droga ku harmonii.

zapamituje swoje wejcia i wyjcia. Rodzice peni funkcj reysera przygotowujcego maych aktorw do udziau w yciowym spektaklu. - Pomagajmy dziecku opanowywa emocje, a w szczeglnoci radzi sobie z uczuciem frustracji. W drugim i trzecim roku ycia dokonuj si ogromne przemiany emocjonalne. W okresie niemowlctwa emocje zwizane byy gwnie z elementami fizycznymi z odczuwaniem godu, zmczenia, ciepa i zimna oraz fizycznej bliskoci matki. Repertuar emocjonalny dziecka, ktre ju potrafi chodzi obejmuje rwnie takie doznania jak: lk, rado, duma, wstyd, poczucie winy i zakopotanie. S to emocje bardziej zoone, zwizane z rozwojem wiadomoci wasnej i relacji spoecznych. Sztuki kontrolowania emocji mona si uczy. Badania wykazay, e w czternastym miesicu ycia dzieci potrafi identyfikowa, a nawet przewidywa nastroje (wasne i opiekunw), odczuwa empati, a po osigniciu odpowiedniej sprawnoci werbalnej, take opisywa swoje uczucia za pomoc sw. Wiemy, e tzw. Breweriom, czyli niekontrolowanym wybuchom zoci mona zapobiega, a jeli tego nie uczyniono, mona sobie z nimi radzi. Kontrolowanie nastrojw jest jednak od tego znacznie waniejsze. Dzieci uczce si opanowywa emocje lepiej od innych jedz i pi, atwiej te przyswajaj sobie nowe umiejtnoci i mniej maj problemw w kontaktach z innymi ludmi. Natomiast te, ktre nie potrafi kontrolowa wasnych emocji, nie bardzo s lubiane przez inne dzieci i osoby dorose. - Ksztatujmy siln i znaczc wi midzy dzieckiem i jego ojcem. Tak, tak, nie modne s dzi sugestie, jakoby matka miaa cilejszy i lepszy kontakt z dziemi, w realnym yciu zwykle jednak tak bywa. W wikszoci rodzin ojcowie pomagaj przy maych dzieciach tylko w soboty, a szerszy zakres zaangaowania wymaga z ich strony nadzwyczajnego wysiku. Musimy jednak szuka sposobw rzeczywistego wczenia ojcw w proces wychowawczy i budowania ich wizi emocjonalnych z dziemi. - Uatwiajmy dziecku socjalizacj. W drugim i trzecim roku ycia dziecko zaczyna wchodzi w interakcje z towarzyszami zabaw. Z pocztku jego znajomoci bd ograniczone do dwojga lub trojga innych dzieci, jednak w miar zbliania si do wieku przedszkolnego umiejtnoci spoeczne nabieraj coraz wikszego znaczenia. Z tego wzgldu naley dziecku pomaga w rozwijaniu empatii, szacunku dla innych oraz zdolnoci negocjowania i rozwizywania konfliktw. Pojawia si w zwizku z tym potrzeba osobistego przykadu, przewodnictwa i powtarzania pewnych zalece. - Kontrolujemy swoje emocje. Obcowanie z dzieckiem dwu- i trzyletnim wymaga wielkiej cierpliwoci; naley rwnie wiedzie, kiedy i jak je chwali. Trzeba wyranie wiedzie, e uleganie dziecku we wszystkim nie jest przejawem mioci (bez wzgldu na to, jak bardzo jest urocze). Musimy rwnie wiedzie, co robi, gdy ogarnia nas zo czy frustracja. Najnowsze badania maych dzieci ujawniy pewien fakt o decydujcym znaczeniu dla dobrego rodzicielstwa, okazao si mianowicie, e temperament dziecka nie tylko okrela jego mocne i sabe strony, lecz take wpywa na sposb traktowania go przez rodzicw. Jeeli np. Nasza kruszynka ma skonno do rozrabiania w miejscach publicznych i jeli nie potrafimy modyfikowa wasnych reakcji, zapewnia sobie pomocy i skutecznie rozwizywa stresujcych sytuacji, to szybko stracimy cierpliwo, zaczniemy reagowa ostro i agresywnie, a moe nawet signiemy do fizycznej przemocy, co niestety pogorszy jeszcze bardziej zachowanie dziecka. Czy nie s to zbyt wzniose cele? Sdz, e nie. Codziennie obserwuj ich realizacj w wielu rodzinach. Wymaga to oczywicie czasu, cierpliwoci i zaangaowania, a w przypadku rodzicw pracujcych trudnych niekiedy wyborw. Trzeba np. czasem wrci wczeniej z biura do domu, by dziecko mogo i spa o waciwej porze. Moj intencj jest dostarczenie rodzicom informacji, dodanie im pewnoci w rodzicielskich decyzjach oraz wsparcie dla samodzielnych poszukiwa najlepszych rozwiza. Mam nadziej, e w ten sposb moi Czytelnicy stan si wraliwszymi, pewniejszymi i bardziej kochajcymi rodzicami.

Ukad ksiki.
Wiem bardzo dobrze, e rodzice dwu- i trzylatkw maj jeszcze mniej czasu na lektury ni rodzice niemowlt, staram si, wic, by ksik t mona byo czyta szybko oraz by dao si wydoby z niej wartociowe informacje, rozpoczynajc lektur w dowolnym jej miejscu. Dua liczna tabel, kolumn wyodrbnionych oraz tekstw w ramkach uatwia skupienie uwagi na rzeczach wanych, pozwalajc wykorzysta cenne wskazwki bez systematycznego przegldania tekstu gwnego. W celu oglnego zapoznania si z moj koncepcj proponuj czytanie w pierwszej kolejnoci rozdziaw I, II i III (zakadam, e Czytelnik zaznajomi si ju ze wstpem; jeli nie, bardzo prosz to zrobi). W rozdziale I podejmuj kwesti wrodzonych i nabytych skadnikw osobowoci dziecka. Kim jest moje dziecko? quiz pod takim tytuem pomoe zrozumie natur owej maej, (lecz szybko rosncej!) istoty. Innymi sowy, staramy si ustali, z czym nasze dziecko do nas przyszo. Rozdzia II zawiera opis strategii S.Z.O.P (Spokojna obserwacja, Zachta, Ograniczenia, Pochway), porzdkujcej rodzicielskie oddziaywania, ksztatujcej w dziecku to, co nabyte. W rozdziale III rozwijam idee uczenia si przez powtarzanie, podkrelajc znaczenie P i R (Porzdkowania i Rytualizacji). Bdzie, wic tam mowa o harmonogramach dziaa i tworzeniu niezawodnych rytuaw. Rozdziay IV IX powicone s szczeglnym wyzwaniom rodzicielskim zwizanych z omawianym okresem ycia dziecka. Proponuj siganie do nich w miar pojawiania si konkretnych potrzeb. Rozdzia IV egnajcie pieluszki. Nauczymy si z niego, jak mona wspiera wzrastajc samodzielno dziecka bez narzucania mu czegokolwiek, gdy nie jest jeszcze gotowe. Rozdzia V Witaj mowo. Porozumienie werbalne mwienie i suchanie. Obie te czynnoci mog by wyczerpujce i frustrujce w drugim i trzecim roku ycia. Rozdzia VI wiat prawdziwy. W tym rozdziale zajmiemy si wanym zagadnieniem rozszerzania rodowiska domowego, a w szczeglnoci zabawami w grupach dziecicych i innymi przedsiwziciami pozadomowymi. Przedstawione informacje pomog rodzicom planowa prby zmian kontrolowane sytuacje pozwalajce dziecku doskonali umiejtnoci spoeczne i wyprbowywa nowe zachowania. Rozdzia VII wiadoma samodyscyplina. Uczymy dziecko waciwych zachowa. Wprawdzie dziecko przynosi na wiat zrby osobowoci, nie wie jednak, jak naley si zachowywa w konkretnych sytuacjach. Obowizkiem rodzicw jest, wic uczenie go regu wspycia spoecznego. Jeeli oni tego nie zrobi, uczyni to za nich spoeczestwo, nieporwnywalnie bardziej brutalnie! Rozdzia VIII Zodzieje czasu. Istniej chronicznie, wybitnie niepodane wzorce zachowa, rozbijajce wizi midzy rodzicami i dziemi, a jednoczenie marnotrawice czas i energi caej rodziny. Bardzo czsto rodzice nie uwiadamiaj sobie wielu form treningu, ktre serwuj swoim dzieciom. Uprzytamniaj sobie te wpywy dopiero wtedy, gdy wynikajce z nich kopoty zaczynaj dezorganizowa ich wasne ycie. Zjawisko to, o ktrym pisaam w mojej pierwszej ksice, nazywam rodzicielstwem chaotycznym lub przypadkowym. Mog miao powiedzie, e ono wanie rodzi wikszo problemw z karmieniem, snem i samodyscyplin dzieci, jakie zdarzyo mi si widzie. Gdy rodzice nie wiedz, co si dzieje lub nie wiedz, jak sobie z tym poradzi, wwczas nieprawidowe zachowania dziecka staj si zodziejem czasu. Rozdzia IX Nowy pasaer. Rozdzia ostatni powicony jest takim zagadnieniom, jak: decyzja o dalszym powikszaniu rodziny, przygotowanie dziecka do pojawienia si modszego rodzestwa, postpowanie z rodzestwem oraz ochrona zwizku partnerskiego i jego utrwalanie.

Na kartach tej ksiki nie ma zbyt wielu wskazwek zwizanych z tzw. Normami wiekowymi, uwaam, bowiem, e rodzice powinni raczej obserwowa wasne dziecko, a nie wyczytywa z ksiek, co jest dla niego waciwe i odpowiednie. adnego tematu, nie wyczajc nauki samodzielnoci, czy rozwoju fizycznego nie traktuj schematycznie. Nie pisz nigdy powinno by tak lub tak, poniewa chc da rodzicom co lepszego ni gotowe recepty zdolno samodzielnego ustalania, co suy najlepiej dziecku i rodzinie. Na zakoczenie pragn przypomnie o zachowaniu dugofalowej perspektywy i zimnej krwi. W okresie niemowlctwa czas si nie zatrzyma, cho wydawao si, e stan ten nigdy si nie skoczy. Obecna faza rozwoju dziecka przeminie, podobnie jak poprzednia. Pki trwa, trzeba jednak chowa wszystkie cenne przedmioty, zamyka szafki, w ktrych znajduj si potencjalne trucizny i bra gbokie oddechy. Tak bdzie przez najbliszych osiemnacie miesicy. Mamy chodzcego obuziaczka i musimy to przey. Na naszych oczach bezbronne malestwo przeobraa si w biegajc i mwic istot, ktrej umysowo coraz bardziej nas zadziwia. Cieszmy si z tego i rozkoszujmy widokiem tej niewiarygodnej podry. Miejmy si jednak na bacznoci, bo kade zdumiewajce odkrycie i kady debiut, maluszka to take nowe utrapienia, z ktrymi trzeba sobie jako poradzi. Nic nie jest tak zachwycajce i wyczerpujce zarazem, jak pene mioci ycie z dwulatkiem. Tak mona by to uj najkrcej.

KOCHAJMY NASZE CHODZIACZKI.

Znajome niemowlaczki.
Piszc t drug ksik, wsplnie z moj wspautork skrzyknymy niektre dzieci uczestniczce onegdaj w moich grupach. Wtedy byy to niemowlta w wieku od miesica do czterech, teraz zaawansowane chodziaczki. Jake ogromne zmiany dokonay si w cigu ptora roku w ich yciu! Dojrzalsze nieco twarzyczki byy atwe do rozpoznania, poza tym jednak mae dynamiczne bki, ktre wtoczyy si do mojej sali zabaw, w niczym nie przypominay tamtych toboeczkw sodkich bezradnych istotek wpatrujcych si w faliste linie ciennej tapety. Kiedy podnoszenie gwki lub pywanie na brzuszku byy prawdziwymi wyczynami. Teraz byymy wiadkami gorliwego poznawania otoczenia wszelkimi metodami pezaniem, chwiejnymi kroczkami z podpieraniem si lub, bez (ale zawsze z byskiem w oczkach), chwytaniem rczkami to tu, to tam, z sensem lub bez sensu, wszystko, co si dao. Ochonwszy z szoku, jakim byo ogldanie tego cudu byskawicznego rozwoju, ktry sprawi na nas wraenie magicznej podry w czasie zaczam sobie przypomina niemowlta, ktre kiedy znaam. Oto Rachel, siedzca na kolanach swojej mamy, uwanie obserwujca inne dzieci i wyranie niegotowa do samodzielnych przedsiwzi. To ta sama dziewczynka, ktra jako niemowl pakaa na widok obcych twarzy i zdecydowanie nie akceptowaa prb masau, bdcego dla niej wwczas zbyt silnym pobudzeniem. Betsy to ta, ktra pierwsza odwaya si dotkn inne dziecko, wyranie najaktywniejsza i najbardziej otwarta na interakcje, interesujca si wszystkimi zabawkami oraz tym, co robi pozostae dzieci. W niemowlctwie bya ogromnie ywa, nie zdziwio mnie, wic, gdy z ma zrcznoci i spojrzeniem nie znajcym sprzeciwu zacza si wspina na stolik do przewijania. Matka, przyzwyczajona do jej sportowych wyczynw nie spuszczaa z niej oka, trzymajc do blisko jej poladkw. Tucker, rozwijajcy si niegdy zgodnie z podrcznikowymi normami, bawi si koo stoliczka do przewijania. Co chwil spoglda na Betsy, ale kolorowe formy pudeka z

Rozdzia I

figurami geometrycznymi byy jednak dla niego bardziej intrygujce. Zachowania tego chopca nadal mieciy si w normach. Rozpoznawa kolory i potrafi dopasowa klocki o rnych ksztatach do otworw pudeka jak przystao na ksikowego dwudziestomiesicznego chodziaczka. Allen bawi si na uboczu, z dala od innych dzieci. Widzc to, przypomniaam sobie jego nad wiek powane, trzymiesiczne oblicze. Ju wtedy sprawia wraenie myliciela, a teraz z tym samym skupionym wyrazem twarzy prbowa woy foremk do zabawkowej skrzyneczki pocztowej. I wreszcie Andrea, ktr w wieku niemowlcym szczeglnie lubiam, bya, bowiem dzieckiem nadzwyczaj przyjaznym i dobrze przystosowanym. Take i teraz nie mogam oderwa od niej oczu. Miaa w sobie nadal w niewzruszony spokj i rwnowag ludzi wielkich duchem. Obserwowaam jej interakcje Betsy, ktra zesza wanie ze stolika i zawzicie wyrywaa jej z rk plastikow ciarwk. Moja ulubienica nie daa si jednak wcign w konfrontacj. Z cakowitym spokojem, nie tracc pogodnego nastroju, oddaa zabawk i zacza z zadowoleniem bawi si lalk, ktra przycigna jej uwag. Mimo ogromnego skoku rozwojowego, ktry dokona si w yciu tych dzieci byy przecie sze lub siedem razy starsze ni wtedy, gdy widziaam je po raz ostatni kade z nich byo wiernym odbiciem swego niemowlcego ja. Ich temperamenty rozkwity w formie osobowoci. Nie byy to ju niemowlta, lecz mae ludzkie indywidualnoci.

Delikatna rwnowaga cech wrodzonych i nabytych.

Stao cech osobowoci obserwowana w kolejnych latach ycia dziecka nie dziwi nikogo, kto widzia setki niemowlt i dzieci starszych. Powtrz raz jeszcze co, co byo ju wczeniej powiedziane: dziecko przychodzi na wiat z wasn niepowtarzaln osobowoci. Niektrzy ludzie s od dnia swoich narodzin niemiali, inni uparci, a jeszcze inni skonni do intensywnej aktywnoci i skorzy do ryzyka. Dziki nagraniom video, moliwoci skanowania mzgu oraz postpom genetyki teza ta znalaza naukowe potwierdzenie. Uczeni udokumentowali rwnie spjno osobowoci w laboratoriach. Badania prowadzone w ostatnim dziesicioleciu wykazay, e w kadym organizmie ludzkim geny, jak rwnie substancje uczestniczce w chemicznej fizjologii mzgu maj wpyw na temperament, silne i sabe aspekty psychiki oraz upodobania i awersje. Jednym z pozytywnych efektw ubocznych tych najnowszych bada jest odejcie od psychologicznej mody oskarania rodzicw i obciania ich win. Bdmy jednak ostroni, by nie popa w drug skrajno mylc, e na nic nie mamy wpywu. Z ca pewnoci mamy. W przeciwnym wypadku po c, miaabym dzieli si swoimi koncepcjami wiatego i odpowiedzialnego rodzicielstwa? Wrodzone nabyte. Z bada (blinit i dzieci adoptowanych) pyn wane praktyczne implikacje. Skoro dziaania rodzicw i inne wpywy rodowiskowe mog ogranicza bd wzmacnia u dzieci rozwj odziedziczonych skonnoci, to maj sens wysiki, ktrych celem jest pomoc ofiarowana rodzicom i innym opiekunom. Pomoc ta dotyczy umiejtnoci wraliwego odczytywania behawioralnych skonnoci dziecka i tworzenia dla niego wspierajcego rodowiska. Dobre dopasowanie warunkw rodowiskowych do indywidualnych waciwoci dziecka przejawia si, na przykad, w rodzinnych uregulowaniach dostarczajcych dzieciom wybitnie aktywnym wielu moliwoci energicznej zabawy, jak rwnie w tworzeniu w systemach opiekuczych nisz spokoju dla jednostek niemiaych, w ktrych mog one odpocz od intensywnej aktywnoci rwienikw. Inteligentnie zaprojektowane harmonogramy opiekucze mog zawiera skuteczne rodki zapobiegajce rozwojowi

niepodanych zachowa wrd dzieci z wrodzonymi sabociami, dostarczajc moliwoci wyboru, racjonalnego ciepa, uporzdkowania dziaa i innych pomocnych czynnikw W dyskusji o cechach wrodzonych i nabytych, najbardziej aktualny obecnie sposb mylenia polega w istocie na traktowaniu zjawiska jako dynamicznego i cigego procesu. Koncepcje skrajne stanowczo odrzucono, wiadomo, bowiem, e to, co nabyte nakada si na to, co wrodzone. Fakt ten potwierdzaj najnowsze badania, a zwaszcza analiza wielu osobowoci blinit oraz dzieci adoptowanych, ktrych cechy biologiczne rni si od cech rodzicw. Obydwie kategorie przypadkw potwierdzaj zoono splotu cech wrodzonych i nabytych. Blinita, majce ten sam zestaw chromosomalny i podlegajce tym samym wpywom rodzicielskim, nie rozwijaj si w ten sam sposb, a czsto ich osobowoci radykalnie si rni. Jednoczenie badania dzieci adoptowanych, ktrych rodzice biologiczni byli alkoholikami lub osobami chorymi umysowo, wykazuj, e w pewnych przypadkach rodowisko ycia (stworzone przez rodzicw adoptujcych) skutecznie neutralizuje negatywne predyspozycje genetyczne. S jednak i takie sytuacje, w ktrych najlepsze nawet rodzicielstwo nie moe przeama wpyww dziedzicznoci. W wietle tych wynikw mona powiedzie, e nikt dokadnie nie wie, jak funkcjonuj mechanizmy ksztatowania si cech wrodzonych i nabytych, cho wiemy, e dziaaj one cznie, wzajemnie si uzupeniajc. Musimy, zatem szanowa dziecko, ktre natura nam daa, a rwnoczenie dawa mu ze swej strony wszelkie wsparcie, jakiego potrzebuje. Wymaga to znajdowania subtelnej rwnowagi, zwaszcza w przypadku dzieci dwu- i trzyletnich. Oto niektre wane idee, warte zapamitania. Najpierw trzeba zrozumie i zaakceptowa dziecko, ktre mamy. Punktem wyjcia dla dobrego rodzicielstwa jest znajomo wasnego dziecka. W pierwszej ksice pisaam o tym, e u niemowlt, ktre miaam sposobno pozna, mogam wyodrbni pi typw temperamentw Anioki, redniaczki, Wraliwce, ywczyki i Poprzeczniaki. W dalszej czci tego rozdziau zobaczymy, jak typy te manifestuj si w drugim i trzecim roku ycia. Kwestionariusz ma pomc w ustaleniu, do ktrego typu naley Wasze dziecko. Nastpnie naleaoby zada sobie kilka pyta. Jakie dziecko przejawia talenty? Co sprawia mu kopoty? Czy potrzebuje dodatkowej zachty lub nieco wicej samokontroli? Czy z ochot przyjmuje nowe sytuacje? Czy jest w nich lekkomylne i nieodpowiedzialne, czy te przeciwnie odrzuca je i ucieka przed nimi? Trzeba obserwowa dziecko bezstronnie i uczciwie odpowiada sobie na takie pytania. Gdy nasze odpowiedzi bd wyrazem rzeczywistoci, a nie projekcj rodzicielskich ycze i pragnie, wwczas bdziemy mogli okaza dziecku to, co w moim przekonaniu rodzice s mu winni szacunek. Pragn Przekaza Czytelnikom prost myl patrzcie na swoje dziecko i kochajcie je takim, jakie jest, starajc si dostosowa wasne koncepcje i zachowania do tego, co dla niego najlepsze. Zastanwmy si nad tym. Czy zaproponowalibymy gr w pik komu dorosemu, o kim wiemy, e nienawidzi gier sportowych? Czy nie byoby nietaktem wobec osoby ociemniaej propozycja wsplnego obserwowania ptakw w terenie? Podobnie, znajc temperament dziecka oraz jego mocne i sabe strony, bdziemy mogli nie tylko lepiej oceni, co jest dla niego korzystne, lecz take podsuwa to, co przysporzy mu radoci i zadowolenia, suy przewodnictwem, tworzy odpowiednie rodowisko oraz dostarcza strategii, ktrych bdzie potrzebowaoby sprosta jeszcze trudniejszym wyzwaniom pniejszych okresw dziecistwa. Mapy Suomiego biologia nie okrela przeznaczenia. Stephen Suomi wraz z grup badaczy z Narodowego Instytutu Zdrowia Dziecka i Rozwoju Czowieka celowo ksztatowa w grupie rezusw cechy impulsywnoci. U map,

podobnie jak u czowieka, brak kontroli i skonno do podejmowania wysokiego ryzyka wi si z niskim poziomem mzgowym serotoniny, (ktra hamuje impulsywne zachowania). Wszystko wskazuje na to, e zidentyfikowany niedawno gen transportu serotoniny (wystpujcy rwnie u ludzi) uniemoliwia skuteczny metabolizm tej substancji. Suomi stwierdzi, e mapy pozbawione tego genu i wychowywane przez przecitne matki miay skonno do popadania w konflikty i byy spychane na najniszy poziom hierarchii spoecznej. Kiedy jednak wychowyway je matki udzielajce szczeglnego wsparcia, ich przyszo bya pomylniejsza. Mapy nie tylko ucz si unika sytuacji stresowych i pozyskiwa pomoc w radzeniu sobie z nimi, (co jak atwo przewidzie, podnosi ich spoeczny status w stadzie), lecz take dodatkowe wsparcie przywraca im w wieku niemowlcym normalny metabolizm serotoniny. Praktycznie wszystkie rezultaty mog by znaczco zmienione przez wczesne dowiadczenia pisze Suomi. Biologia dostarcza tylko rnych zbiorw prawdopodobiestw. Moemy pomc dziecku wykorzysta najlepiej wasne atuty. Wiadomo doskonale, e cechy biologiczne niczego nie przesdzaj. Ludzie podobnie jak zwierzta s produktem zarwno biologii, jak i wiata, w ktrym si rodz. Dziecko moe by niemiae od urodzenia, poniewa odziedziczyo gen obniajcy prg tolerancji nieznajomego. Jeeli jednak rodzice pomog mu czu si bezpiecznie i przeka odpowiednie strategie, to bdzie miao szans przezwycienia swojej wrodzonej niemiaoci. Inne dziecko, przejawiajce wrodzone cechy ryzykanctwa (niski poziom serotoniny w mzgu), skorzysta, jeeli rodzice naucz je kontrolowania impulsywnych odruchw. Reasumujc, zrozumienie temperamentu dziecka pozwala planowa dziaania wychowawcze w duszej perspektywie. Niezalenie od potrzeb dziecka, rodzice musz by odpowiedzialni take i za swoje czyny. Na scenie ycia jestemy dla naszych dzieci pierwszymi nauczycielami i reyserami, a to, co robimy z nimi i dla nich, ksztatuje je w nie mniejszym stopniu ni DNA. W mojej pierwszej ksice przypominaam, e niemowlta na podstawie zachowa rodzicw ucz si, czego mog oczekiwa od nich i od wiata. Wyobramy sobie dziecko dwu- lub trzyletnie, ktre nieustannie jczy i popakuje. Nie sdz, by byo to zachowanie celowe bd zoliwe. Dziecko po prostu robi to, czego go rodzice nauczyli. Jak to si stao? Za kadym razem, gdy dzieciak marudzi, przerywano rozmow toczc si midzy dorosymi, brano go na rce lub zaczynano si z nim bawi. Rodzice naprawd wierzyli, e w ten sposb okazuj swoje zainteresowanie, nie uprzytamniali sobie jednak, e jednoczenie udzielili okrelonej lekcji: pacz (jki, wrzaski, krzyki) jest niezawodnym sposobem zwracania na siebie uwagi rodzicw. Zjawisko to, nazywane przeze mnie rodzicielstwem chaotycznym, moe si zaczyna ju w okresie niemowlctwa i trwa w latach nastpnych, o ile rodzice nie uwiadomi sobie wpywu wasnych zachowa na dziecko. Prosz mi wierzy, ich konsekwencje s z biegiem czasu coraz powaniejsze, poniewa z wiekiem dzieci nabywaj niezwykej biegoci w manipulowaniu swoimi rodzicami. Perspektywa postrzegania natury dziecka decyduje o tym, jak sobie z nimi radzimy. Niektre dzieci s trudniejsze od innych; udowodniono rwnie, i osobowo dziecka moe wpywa na dziaania i reakcje rodzicw. Wikszo ludzi atwiej zachowuje rwnowag przy dziecku wspdziaajcym i elastycznym, a nieco trudniej, gdy jest ono popdliwe i przejawia postawy roszczeniowe. Ogromne znaczenia ma perspektywa postrzegania. Napotykajc dziecicy upr, niektre matki dochodz do wniosku, e ich dziecko jest nieznone, niemoliwe bd nie reformowane, inne natomiast widz w tym pozytywny rys charakteru Moje dziecko wie, czego chce. W drugim przypadku atwiej ukierunkowa agresywne skonnoci, np. w formie przywdztwa. Niektrych ojcw bardzo martwi niemiao synw, podczas gdy inni postrzegaj t sam cech w kategorii powcigliwoci, ktra kae dziecku rozwaa starannie kad sytuacj. Ta ostatnia

interpretacja sprzyja cierpliwoci, w przeciwiestwie do pierwszej, ktrej zwolennicy pchaj swoje dzieci na si do yciowych konfrontacji, co jeszcze bardziej potguje ich lk.

Kim jest nasz dwulatek?

W drugim i trzecim roku ycia dziecka jego temperament staje si problemem w pewnym sensie trudniejszym ni w niemowlctwie, poniewa jego osobowo jest wyraniejsza, a jednoczenie ycie codzienne stawia przed nim nowe wyzwania. Cechy osobowoci decyduj rwnie o zdolnociach dziecka do wykonywania nieznanych dotd zada i radzenia sobie z nowymi okolicznociami, czyli tym, jak wygldaj jego yciowe debiuty. Niektrzy moi Czytelnicy ustalili ju zapewne, do ktrej z piciu grup ich dziecko si zalicza. Tym rodzicom, ktrzy ju to zrobili, kwestionariusz pozwoli potwierdzi dotychczasowe spostrzeenia. Oznacza to rwnie, e proces dostrajania si rodzicw do dziecka rozpocz si wczenie oraz e pady ju midzy nimi sowa prawdy na temat jego osobowoci. Prosz teraz o przygotowanie czystych arkuszy papieru. Na pytania kwestionariusza kade z partnerw powinno odpowiada niezalenie. Osobom wychowujcym dzieci samotnie sugerowaabym skonfrontowanie wasnych odpowiedzi z opiniami inne osoby lub osb majcych kontakt z dzieckiem np. dziadkw, przyjaciki. W ten sposb bdzie mona porwna wasny punkt widzenia ze spostrzeeniami drugiej osoby. Kady postrzega dziecko inaczej, a jednoczenie dzieci zachowuj si odmiennie w obecnoci rnych osb. Zaznaczam, e nie ma tu odpowiedzi susznych i niesusznych. Jest to wiczenie w ocenie rzeczywistoci, nie spierajmy si, wic, gdy odpowiedzi bd si rniy. Pozwlmy sobie na szersze spojrzenie. Celem kwestionariusza jest pomoc w zrozumieniu osobowoci dziecka. Rodzice mog nie zgadza si z wynikiem, tak jak to byo w wielu przypadkach u Czytelnikw mojej pierwszej ksiki. Niektrzy respondenci twierdzili, e ich dziecko czy w sobie cechy dwch rnych typw. Jeeli tak si zdarzy, to trzeba korzysta z obydwu zbiorw informacji. Z dowiadczenia wiem jednak, e jeden z aspektw przewanie dominuje. Ja na przykad, jako niemowl byam Wraliwcem, a w wieku dwch i trzech lat byam niemiaa i lkliwa. Jako osoba dorosa mam nadal cechy, Wraliwca, cho czasem zdradzam rwnie objawy Poprzeczniaka i ywczyka. Wraliwo pozostaje jednak gwn waciwoci mojego usposobienia. Prosz pamita, e jest to tylko wiczenie pomagajce dostroi si do dziecka i uwraliwi zmys obserwacji na jego naturalne inklinacje. Rodzice oraz inne elementy rodowiska maj ksztatujcy wpyw na dziecko. To czas, w ktrym kade zdarzenie jest przygod, a czsto rwnie testem. Celem kwestionariusza jest uatwienie obserwacji najbardziej znaczcych cech zachowania dziecka jego aktywnoci, skupienia uwagi, intensywnoci, zdolnoci przystosowawczych, reakcji na nowe i nieznane zjawiska, relacji z otoczeniem oraz skonnoci do ycia gwnie w wiecie zewntrznym bd wewntrznym. Prosz zwrci uwag, e pytania dotycz nie tylko zachowa obecnych, lecz take okresu niemowlcego. Odpowiedzi odzwierciedlajce zachowania najbardziej typowe wystpujce regularnie bd stale proponuj zaznaczy. Kim jest nasz dwulatek? 1. W niemowlctwie moje dziecko a. pakao rzadko b. pakao tylko wwczas, gdy byo godne, zmczone lub nadmiernie pobudzone c. pakao czsto bez wyranego powodu d. pakao bardzo gono, a jeli do niego nie podeszam, zaczynao krzycze lub wy

e. pakao ze zoci, zwykle wtedy, gdy dziao si co, do czego nie byo przyzwyczajone 2. Budzc si rano, moje dziecko a. rzadko pacze bawi si w eczku do czasu, gdy przyjd do niego b. kwili i rozglda si, dopki nie zacznie okazywa znudzenia c. wymaga natychmiastowej uwagi, w przeciwnym razie zaczyna paka d. pacze i krzyczy; chce bym do niego przysza i przywouje mnie w ten sposb e. zawodzi, informujc mnie tym sposobem, e ju si obudzio 3. Wracajc pamici do pierwszej kpieli, przypominam sobie, e moje dziecko a. czuo si w wodzie jak ryba b. byo troch zadziwione sytuacj, polubio jednak kpiel niemal natychmiast c. byo bardzo wraliwa troch drao i wygldao na przestraszone d. urzdzao brewerie, machajc rczkami i kopic nkami e. nienawidzio takiego zabiegu i pakao 4. Ciao mojego dziecka byo i jest a. niemal zawsze zrelaksowane, nawet w okresie niemowlcym b. najczciej zrelaksowane, take w okresie niemowlcym c. napite i bardzo czue na bodce zewntrzne d. gwatowne w niemowlctwie byy to czsto nieskoordynowane ruchy rk i ng e. usztywnione w niemowlctwie rce i nogi byy czsto silnie usztywnione 5. Podczas przechodzenia od pokarmw pynnych do staych a. nie byo adnego problemu b. dziecko dobrze si przystosowywao, gdy miao do czasu, by pozna nowe rzeczy c. dziecko marszczyo buzi, a jego usta dray, jakby chciao si spyta co to jest? d. dziecko pochaniao wszystko bez wahania, jak gdyby jado to od urodzenia e. chwytao yk i chciao koniecznie samodzielnie j trzyma 6. Kiedy przerywam mojemu dziecku jakie zajcie a. porzuca je z atwoci b. czasami pacze, ale daje si uspokoi i zaj czym innym c. pacze przez kilka minut, nim zdoa si uspokoi d. wyje, kopie i rzuca si na podog e. pacze tak, jakby mu serce pkao 7. Moje dziecko objawia zo a. kwileniem, szybko jednak mona je pocieszy lub odwrci jego uwag b. zaciskaniem pici, grymasem lub paczem; potrzebuje wsparcia, by to opanowa c. rozklejaniem si tak, jakby zblia si koniec wiata d. utrat panowania nad sob, poczon czsto z rzucaniem przedmiotami e. agresywnoci, czsto stara si wtedy popchn kogo lub uderzy 8. W kontaktach z innymi dziemi, np. w zabawie, moje dziecko a. jest szczliwe i aktywnie uczestniczy b. angauje si, lecz od czasu do czasu miewa konflikty z innymi dziemi c. pacze z byle powodu, zwaszcza gdy inne dziecko zabiera mu zabawk d. intensywnie biega, angaujc si we wszystko e. nie chce si angaowa, pozostajc na uboczu 9. Zdanie najlepiej opisujce zachowanie mojego dziecka przed snem brzmi a. zasypia natychmiast i nie przeszkodzi mu w tym wybuch bomby atomowej b. jest niespokojne, dobrze reaguje na delikatne poklepywanie i wspierajce sowa c. przeszkadzaj mu nawet najmniejsze haasy w domu i za oknami d. jego usypianie wymaga wysiku, obawia si ze co straci zapadajc w sen e. potrzebuje zupenego spokoju, w przeciwnym razie pacze i trudno go ukoi 10. W nowym, nieznanym sobie domu bd otoczeniu moje dziecko

a. atwo si przystosowuje i szybko nawizuje kontakty b. potrzebuje troch czasu na przystosowanie si, umiecha si i szybko odwraca c. doznaje uczucia niepokoju, chowa si za mnie lub kryje twarz z moim ubraniu d. zachowuje si odwanie, lecz nie wie, co ze sob zrobi f. boczy si i zoci lub oddala si bez pozwolenia i nadzoru 11. Gdy podczas zajmowania si zabawk inne dziecko chce si doczy, moje dziecko a. zauwaa to, lecz nie odwraca uwagi od tego co robi b. ma trudnoci z utrzymaniem skupienia, gdy inne dziecko jest w polu widzenia c. niepokoi si i szybko zaczyna paka d. natychmiast chce tego, czym bawi si jakiekolwiek inne dziecko f. woli bawi si samo i czsto pacze, gdy inne dziecko wkracza w jego przestrze 12. Kiedy wychodz z pokoju, moje dziecko a. interesuje si tym faktem, powraca jednak do zabawy b. moe to zauway, zwykle jednak nie reaguje, chyba e jest zmczone lub chore c. natychmiast pacze i sprawia wraenie zasmuconego d. domaga si powrotu e. gono pacze, unoszc obie donie 13. Kiedy wracamy z wycieczki lub spaceru, moje dziecko a. natychmiast atwo si uspokaja i stabilizuje b. przystosowuje si po kilku minutach c. zwykle bardzo marudzi d. czsto bywa nadmiernie pobudzone i trudno je uspokoi e. zoci si i le si czuje 14. Najwyraniejsz i najbardziej zauwaaln cech mojego dziecka jest a. ogromna zdolno przystosowawcza i spokojne zachowanie b. regularno i zgodno faz rozwoju z informacjami zawartymi w ksikach c. wraliwo na wszystko d. agresywno e. niezadowolenie 15. Podczas spotka rodzinnych z udziaem dorosych i znanych dzieci moje dziecko. a. rozglda si badawczo, po czym wcza bez obawy w nurt wydarze b. potrzebuje kilku minut na przystosowanie, zwaszcza gdy jest wicej osb c. okazuje niemiao, trzyma si mnie, chce by na rkach, a czasem nawet pacze d. rzuca si miao w wir dziaa, szczeglnie chtnie, gdy obecne s inne dzieci e. wcza si, gdy jest gotowe, lecz gdy je popycham, opiera si i okazuje niech 16. W restauracji moje dziecko a. zachowuje si jak anio b. potrafi spokojnie siedzie przy stoliku okoo p godziny c. atwo si niepokoi, gdy jest gono lub toczno albo gdy zwracaj si do niego obcy ludzie d. nie potrafi usiedzie duej ni 10 minut, chyba e zajmuje si jedzeniem e. potrafi siedzie 15-20min i chce wyj gdy skoczyo jedzenie 17. Moje dziecko najlepiej charakteryzuje nastpujcy komentarz a. zapominam, e mam w domu mae dziecko b. jego zachowania s atwe do przewidzenia c. jest to dziecko bardzo delikatne d. gdy nie jest w eczku lub kojcu, nie mog ani na chwil spuci z niego oczu e. jest dzieckiem bardzo powanym, sprawia wraenie jakby wiele rozmylao 18. Porozumienie midzy mn i dzieckiem najlepiej opisuje nastpujce zdanie a. zawsze komunikuje mi dokadnie i jasno wszystkie swoje potrzeby b. wikszo jego komunikatw mona bez trudu zrozumie

c. czsto pacze, w zwizku z czym trudno si zorientowa o co mu chodzi d. objawia swoje upodobania i awersje bardzo jasno, fizycznie a nie rzadko gono e. czsto zwraca na siebie moj uwag gonym, penym zoci paczem 19. Podczas przewijania lub ubierania moje dziecko a. przewanie ze mn wspdziaa b. czasami wymaga odwracanie uwagi, by leao spokojnie c. niepokoi si, a czasem pacze, zwaszcza gdy robi co szybko i nerwowo d. boczy si i marudzi, poniewa nie lubi spokojnie lee i siedzie e. denerwuje si, gdy ubieranie trwa zbyt dugo 20. Rodzaj aktywnoci lub zabawy, ktr moje dziecko lubi najbardziej to: a. cokolwiek, co daje jakie rezultaty, np. budowanie czego z klockw b. zabawki stosowne do wieku c. pojedyncze zadania, z ktrymi nie wie si haas lub nadmiar bodcw d. cokolwiek, czym mona tuc, wali lub gono haasowa e. niemal wszystko, pod warunkiem e nikt nie przeszkadza i nie reaguje Proponuj napisa na kartce papieru pi liter a, b ,c , d, e ,a nastpnie, odpowiadajc na kolejne pytania, stawia przy nich kreski. Na koniec zliczamy liczb kresek przy poszczeglnych literach, ktrych znaczenie jest nastpujce: A = Anioek B = redniaczek C = Wraliwiec D = ywczyk E = Poprzeczniak

Witaj, dwulatku!
Po podliczeniu wynikw testu okazuje si zwykle, e jedna lub najwyej dwie litery wystpuj zdecydowanie czciej od innych. Czytajc przedstawione dalej opisy, prosz pamita, e mwimy o generalnym sposobie ycia dziecka i jego stosunku do wiata, a nie o szczeglnie zych dniach lub nietypowych zachowaniach zwizanych z przeomami rozwojowymi takimi jak zbkowanie. Moe si okaza, e dziecko pasuje jak ula do jednego z opisw bd te posiada cechy dwch rnych charakterystyk. Proponuj zapozna si z opisami wszystkich grup, nawet tych, ktre zupenie do dziecka nie pasuj. Ich znajomo uatwi zrozumienie innych dzieci krewnych oraz koleanki i kolegw tworzcych krg najbliszych znajomych i towarzyszy zabaw. Ilustrujc przykadami poszczeglne profile, powrc do dzieci, o ktrych pisaam na pocztku rozdziau. Pasuj one niemal dokadnie do moich charakterystyk Anioek. Spokojne i pogodne niemowl zmienia si powoli, w chodziaczka o takim anielskim usposobieniu. Jest to zazwyczaj dziecko bardzo towarzyskie, czujce si wietnie w kadej dziecicej gromadce i przystosowujce si dobrze do wikszoci sytuacji. Czsto zaczyna mwi wczeniej ni jego rwienicy, a przynajmniej komunikuje wyraniej swoje potrzeby. Kiedy czego chce, czego nie moe otrzyma, stosunkowo atwo mona odwrci jego uwag, zanim dojdzie do wzburzenia emocji. Wytrcone z rwnowagi atwo daje si uspokoi i nigdy nie wyprawia dzikich brewerii. W zabawie Anioki potrafi dugo koncentrowa uwag na jednym zadaniu. Nie protestuj, gdy si je przenosi i nie sprawiaj swoim opiekunom prawie adnych kopotw. Andrea, ktr spotkalimy na pocztku rozdziau, wiele podruje ze swoimi rodzicami, poddajc si bez wysiku ich yciowym harmonogramom. Nawet w warunkach zmian czasu przystosowuje si natychmiast do rytmu dobowego w nowym miejscu. Kiedy matka zmuszona bya zmieni pory jej dziennych drzemek, by dostosowa je do wasnych zaj. Andrea przyzwyczaia si do nowej sytuacji ju po dwch dniach. Miaa wprawdzie okres zniecierpliwienia przy zmianie pieluszek, co

czsto zdarza si dzieciom uczcym si chodzi wystarczyo jednak da jej breloczek do potrzymania, by przestaa marudzi. redniaczek. Podobnie jak w niemowlctwie, to dziecko rwnie w drugim i trzecim roku ycia dowiadcza kolejnych faz rozwoju we waciwym czasie. Mona powiedzie, e wszystko dzieje si u niego zgodnie z ksikowymi reguami. W relacjach z rwienikami zachowuje si na og sympatycznie, moe by jednak troch oniemielone przy pierwszych kontaktach z obcymi. Najlepiej czuje si we wasnym rodowisku, jeeli jednak wyjcia s dobrze zaplanowane i powicimy do czasu przygotowaniom, to nie bdzie miao szczeglnych kopotw z przystosowaniem si do nowego otoczenia. redniaczki kochaj regularno i lubi wiedzie, co bdzie dalej. Takim dzieckiem jest Tucker. Jak dotd, opieka nad nim bya stosunkowo atwa, jego zachowanie przewidywalne, a usposobienie agodne. Jego matka wci jest zdumiona punktualnoci kolejnych faz jego rozwoju rwnie tych mniej przyjemnych. Z dokadnoci do dnia, po omiu miesicach zacz odczuwa niepokj zwizany z rozk, po dziewiciu zacz zbkowa, a po roku stawia swoje pierwsze kroki. Wraliwiec. Pozostajc wiernym swojej niemowlcej naturze, Wraliwiec wolno przystosowuje si do nowych sytuacji. Lubi, gdy wiat jest uporzdkowany i rozpoznawalny. Kiedy si czym zajmie, nie znosi, gdy przerywa mu si skupienie. Natychmiast traci rwnowag i zaczyna paka. Takie wanie dzieci czsto okrela si jako niemiae, zamiast przyj po prostu, e takie maj temperamenty. W drugim i trzecim roku ycia Wraliwiec nie radz dobie zbyt dobrze w grupach rwieniczych, zwaszcza, gdy czuj si popychane. Czsto sprawia im te trudno dzielenia si z innymi dziemi. Rachel idealnie pasuje do tego profilu. Kiedy kto usiuje zmusi j do czego, zupenie si zaamuje. Jej matka Andrea przeywaa cikie chwile, chcc umieci j w grupie Mamusia i ja, w ktrej uczestniczyy wraz ze swymi dziemi jej przyjaciki. Rachel znaa wczeniej wiele dzieci z tej grupy, a mimo to dopiero po trzech tygodniach odwaya si zej z kolan mamy. Andera miaa w zwizku z tym powane wtpliwoci, czy zabiera j ze sob w nadziei, e si przystosuje do grupy, czy te zostawia w domu, co oznaczaoby izolacj dziecka. Postanowia si jednak nie poddawa, cho bya to walka zaczynajca si od pocztku w kadej nowej sytuacji. Dziecko o takich cechach, jeli nie wywiera si na presji moe jednak dojrze, stajc si jednostk wraliw i pen empatii, starannie rozwaajc kad sytuacj i zwizane z ni problemy. Poprzeczniak. Cokolwiek wariacka osobowo niemowlcia, Poprzeczniaka ksztatuje si i staje wyraniejsza w drugim i trzecim roku jego ycia. Dziecko o takim usposobieniu jest uparte i chce, by wszystko dziao si zgodnie z jego wol. Jeeli wemiemy je na rce, gdy nie jest do tego przygotowane, moemy spodziewa si wrzaskw i protestw. Gdy matka pokazuje mu i objania rne czynnoci, Poprzeczniak zwykle odpycha jej do i dziaa po swojemu. Jego zalet jest zdolno do samodzielnej zabawy wynikajca z faktu, i sam jest dla siebie najlepszym towarzystwem. Brakuje mu jednak wytrwaoci potrzebnej do uczenia si i doprowadzania do koca podejmowanych zada, w zwizku, z czym atwo i czsto poddaje si frustracji. Niezadowolenie takiego dziecka objawia si paczem i krzykiem tak intensywnym, jak gdyby za chwil mia by koniec wiata. Poprzeczniak ma bardzo due trudnoci z wyraaniem siebie, zdarza si wic, e gryzie, popycha i bije. Wszystkim rodzicom dzieci dwu- i trzyletnich popychajcym je w moj stron tumacz: Nie zmuszajcie go, by do mnie podszed. Nie zmuszajcie go do niczego. Niech zaznajomi si ze mn na swoich warunkach, a nie wedug waszego scenariusza. Zalecenie to jest szczeglnie wane, gdy chodzi o dzieci z tej wanie, trudnej grupy. Im mocniej bdziecie je popycha, tym wikszy bd okazywa upr. I nie prbujcie zmusza ich do wykonywania czegokolwiek na zawoanie. O susznoci tych uwag przekonali si rodzice Allena uroczego maego chopczyka, sodkiego jak anioek.. pod warunkiem, e pozwolio mu si wybra rodzaj dziaania i samodzielnie je podj. Kiedy jednak kto sugerowa mu wykonanie czego (Poka cioci, jak robisz paszteciki..), natychmiast marszczy si i ypa zym wzrokiem. (Prawd mwic, nie lubi takich popisw, obojtnie w czyim wykonaniu). Rwnoczenie

Poprzeczniaki demonstruj cechy psychiczne starych dusz s pomysowe, obdarzone intuicj, twrcze, a czasem nawet objawiaj mdro dziaajc tak, jakby byy tu ju wczeniej. ywczyk. Najaktywniejszy z chodziaczkw jest istot na wskro fizyczn, zwrcon na zewntrz, czsto do upart i skonn do brewerii. S to dzieci bardzo towarzyskie i ciekawe wiata. Wczenie zaczynaj wskazywa rzeczy i siga po nie. Podobne zainteresowania przejawiaj w stosunku do innych dzieci. S dne wrae i przygd; chc wszystkiego sprbowa i maj ku temu siln determinacj. Intensywnie przeywaj sukces, gdy uda im si co osign. ywczyki potrzebuj jednak wyranie okrelonych granic, poniewa bez ich ustanowienia dziaaj jak walec parowy miadcy i rozgniatajcy wszystko na swojej drodze. Kiedy zaczynaj paka, dugo nie mog si uspokoi, trzeba wic zawczasu wdraa je do cisego harmonogramu, ze szczeglnym uwzgldnieniem snu nocnego. W przeciwnym razie rodzice mog mie z nimi tak zwany bal Murzynw, s to bowiem dzieci odznaczajce si i niespoyt kondycj i si. Bardzo uwanie obserwuj opiekujce si nimi osoby. Betsy, ktra wspinaa si na stolik do przewijania w moim gabinecie, nieustannie sprawdzaa swoj mam Randy. W typowym przypadku dziewczynka przygldaa si najpierw czemu, czego dotykanie byo zabronione np. gniazdku sieciowemu lub tkwicej w niej wtyczce po czym zbliaa si do tej rzeczy, ogldajc si na matk i oceniajc jej reakcj. Betsy, jak wszystkie ywczyki, wyrniaa si samodzielnoci mylenia. Kiedy bya z matk i ojciec chcia go wzi na rce, odpychaa go. Waciwe prowadzenie i stwarzanie okazji do wyadowania energii pozwala tym dzieciom peni rol przywdcw w grupach oraz cieszy si sukcesami w dziedzinach, ktre je interesuj. Przypuszczam, e mona ju zakwalifikowa malucha do okrelonej kategorii. By moe niektre z nich maj cechy dwch typw. Tak czy owak, informacje te maj pomaga i suy przewodnictwem, a nie straszy. Kady typ ma jakie zalety i jakie wady. Nie chodzi mi o przyklejanie dzieciom etykietek, lecz o zrozumienie, czego moemy od nich oczekiwa i jak powinnimy postpowa z rnymi temperamentami. Szufladkowanie ludzi nie jest dobrym pomysem. Dzieci, podobnie jak doroli, maj wiele twarzy, a ich temperamenty s wieloaspektowe. Na przykad, dziecko niemiae moe rwnoczenie by wraliwe i utalentowane muzycznie oraz mie bogate ycie wewntrzne. Jeeli jednak mylimy o nim wycznie w kategoriach jego niemiaoci lub gorzej stale odnosimy jego zachowanie do tej waciwoci, to jego obraz w naszej wiadomoci staje si sztuczny, statyczny, nieprawdziwy i niepeny. Ponadto, nie pozwalamy dziecku by autentyczn, trjwymiarow osob.

Indywidualno czy wiek?

Jedynym elementem staym u dziecka dwu- i trzyletniego jest..... jego zmienno. Jest to okres cigego rozwoju, badania i testowania. Zmiany nastpuj dosownie z dnia na dzie. Dziecko grzeczne i wspdziaajce po chwili moe przejawia upr. Czasami daje si ubra bez marudzenia, a kiedy indziej trzeba je goni po mieszkaniu. W pitek je z apetytem, a w sobot wypluwa jedzenie. W takich chwilach rodzice skonni s widzie u niego zmiany osobowoci, a tymczasem s to tylko objawy kolejnego wielkiego skoku rozwojowego. Najlepszym sposobem traktowania tych zmian jest nie przejmowanie si nimi do przesady. Nie naley przy lada okazji dopatrywa si uwstecznie oraz zmian na gorsze. Wszystko naley do procesu dojrzewania. Pamitajmy rwnie, e dziecko, syszc od nas wci jedno i to samo na swj temat, staje si wkrtce tym, co mu w ten sposb sugerujemy; akcentowana przez nas obsesyjnie niepodana cecha zaczyna w nim dominowa. Mam tego przykad w mojej wasnej rodzinie. Mojego brata nazywano w dziecistwie jednostk aspoeczn. Nie mam wtpliwoci, e

jako dziecko by klasycznym Poprzeczniakiem. Mia jednak rwnie wiele innych cech; nadal jest ciekawy wiata, twrczy i peen inwencji, wci jednak uwielbia by sam. Mona byo zmarnowa niejeden dzie, obserwujc go i starajc si spdzi z nim wicej czasu, niby sobie yczy. Gdyby jednak zaakceptowa to jego upodobanie nie traktujc go w sposb osobisty i pamitajc, e jest to jego cecha staa od dnia narodzin o ile byoby lepiej. Szukaby pewnie towarzystwa prdzej ni wwczas, gdy starano si zmusi go do niego. Z pewnoci nie wszystkie cechy wasnego dziecka musz si nam podoba. Moemy nawet w cichoci ducha marzy o kim zupenie innym. Musimy jednak zaakceptowa rzeczywisto. Zadaniem rodzicw jest tworzenie rodowiska minimalizujcego zagroenia i wzmacniajcego korzyci wynikajce z wrodzonej natury dziecka.

Zaakceptujmy naszego kochanego dwulatka.

Ustalenie typu osobowoci to nie wszystko. Trzeba jeszcze zaakceptowa to, o czym ju wiemy. Ze smutkiem musz stwierdzi, e codziennie spotykam rodzicw kompletnie nie rozumiejcych, kim s ich dzieci. Ludzie ci wydaj si nie docenia tego, co widz i o czym wiedz w gbi swojej duszy. Zdarza si, e rodzice najsodszego na wiecie dziecitka, ktre wiele osb zaakceptowaoby z najwiksz radoci, doszukuj si w nim wad, zastanawiajc si, np. czy nie jest zbyt mao aktywne w grupie rwienikw. Inne dzieci rzucaj si z wrzaskiem na podog, gdy odmwiono im kolejnego ciasteczka, a ich matki mwi: Nie rozumiem, ona nigdy przedtem tego nie robia. Tak, zamiast akceptowa swoje dzieci, rodzice neguj pewne cechy ich osobowoci. Usprawiedliwiaj je lub te kwestionuj z uporem ich wrodzon natur, przekazujc im w ten sposb sprzeczny z intencjami komunikat: Nie lubi ci takim jakim, jeste i chc ci odmieni. Rodzice, o ktrych mowa, nie maj wiadomie negatywnych intencji wobec swoich dzieci, faktycznie jednak szkodz im. Mona by podzieli ich na dwie grupy. Jedni nie chc zaakceptowa trudnych cech i patrz na nie przez rowe okulary; inni nie zdaj sobie sprawy, jak cudowne maj dzieci i stale dopatruj si w nich czego zego. Dlaczego tak si dzieje? Wyodrbniam szereg przyczyn i postaram si je wyjani, posugujc przykadami ze znanych mi rodzin. Trema: Amelia. Nie mog wprost uwierzy, jak wiele wspczesnych modych kobiet boi si macierzystwa i odczuwa trem w zwizku z wypenianiem obowizkw rodzicielskich. Zaczyna si to ju w okresie ciy, a pierwszym objawem jest lektura wszystkich moliwych poradnikw w nadziei znalezienia najwaciwszej recepty na wychowanie dziecka. Problem jednak w tym, e adna ksika (nie wyczajc tej) nie dostarcza porad dokadnie pasujcych do konkretnego dziecka, ktrego si spodziewamy lub ktre ju nam si urodzio. Czsto si zdarza, e nie reaguje ono zgodnie z przewidywaniami na t czy inn technik dziaania, bd nie reaguje na ni wogle. Wtedy wielu rodzicw dochodzi do wniosku, e to oni musieli popeni jakie bdy. I w tym momencie programuj ju swoj porak, poniewa brak pewnoci i wiary w siebie oraz poczucie winy i niekompetencji to najpeniejsza definicja nieudanego rodzicielstwa. Co wicej, trema rodzicw zaburza ich postrzeganie, w zwizku z czym nie widz wyranie owej maej ludzkiej istoty, ktr maj przed sob. Przyjrzyjmy si Amelii, ktrej synek Ethan, urodzony w dwudziestym sidmym roku ycia, by dla obu rodzin pierwszym wnuczkiem. Amelia czytaa mnstwo ksiek powiconych rodzicielstwu, braa udzia w dyskusjach toczcych si w internetowych pokojach pogawdek i za wszelk cen chciaa kierowa rozwojem maego Ethana wedug ksikowych schematw. W okresie niemowlcym dzwonia do mnie regularnie i kada jej rozmowa zaczynaa si od pyta w rodzaju: W ksice pt. Czego moemy oczekiwa jest napisane, e Ethan powinien..... Kady jej telefon dotyczy innego pseudozmartwienia umiechw dziecka, przekrcania si

na bok, siadania itd. W drugim roku pytania mamusi nieco si zmieniy: Co mogabym zrobi, aby pomc mu lepiej si wspina? Albo: Powinien ju zacz je pokarmy krojone. Co mogabym mu dawa by si nie zadawi? Amelia uwaaa te za stosowne natychmiast wyprbowywa na swoim dziecku kad now teori, o ktrej dowiedziaa si z lektur. Moga to by np. nauka jzyka migowego lub cokolwiek innego. Dowiedziawszy si o jaki kursach lub zajciach dla dzieci w wieku Ethana, od razu go na nie zapisywaa, twierdzc e musi on poprawi swoje umiejtnoci ruchowe lub rozwin kreatywno. Oczywicie kada nowa zabawka pojawiajca si na rynku obowizkowo trafiaa do ich pokoiku dziecicego. Wygldao na to, e w yciu tej kobiety nie ma ani jednego normalnego dnia. Przy kadej okazji prezentowaa kolejne gadety lub formy aktywnoci w przekonaniu, e bd one pobudza rozwj dziecka, uczy je nowych umiejtnoci, a przede wszystkim pozwol mu by lepszym od innych. Ethan jest bez przerwy w zym nastroju usyszaam od Amelii, gdy jej synek mia osiemnacie miesicy. Obawiam si, e staje si dzieckiem trudnym. Po kilku godzinach spdzonych z Ameli i Ethanem nie miaam wtpliwoci, e wszystkie zabawki i zajcia, ktre mu si wmuszaa, sprawiay wicej radoci jej samej ni jemu. Zamiast obserwowa dziecko i akceptowa je takim, jakim byo, obwozia chopca nieustannie po caym miecie. Zamiast pozwoli mu bada rzeczywisto po swojemu, kupowaa mu coraz wicej dziecicych maneli. Jego pokj wyglda jak skad z zabawkami! Ethan jest cay czas tym, kim jest zapewniaam j, pamitajc dobrze jego zmarszczone brwi, tak czsto obserwowane w okresie niemowlcym. Nie zmieni si. By Poprzeczniakiem jako niemowl i jest nim nadal. Chce si bawi po swojemu, wtedy gdy ma na to ochot i sam wybiera sobie formy aktywnoci. Tumaczyam Amelii, e w swoim entuzjastycznym deniu, by by najlepsz matk na wiecie prowadzcym nieuchronnie do nadopiekuczoci tracia z pola widzenia maego chopca, ktrego miaa przed sob. By moe podwiadomie chciaa odmieni jego natur. Tak czy owak, dziaania te nie miay najmniejszych szans powodzenia, musiaa zaakceptowa Ethana takim, jakim by.

Oznaki rodzicielskiej negacji.

Rodzice majcy trudnoci z akceptacj swoich dzieci takimi, jakimi s, wypowiadaj czsto pewne charakterystyczne zdania. Jeeli wic zdarza si komu uywa nagminnie wymienione niej zwrotw, to radz zastanowi si nad tym co naprawd ma si na myli: - To taki wiek wyronie z tego. Czy rzeczywicie? A moe to tylko pobone yczenie? Trzeba by poczeka aby si przekona. - Jeste cakiem w porzdku. Czy nie staramy si pochlebstwem zneutralizowa uczucia dziecka? - Kiedy zacznie chodzi, atwiej dojdziemy z nim do adu. Wraz z rozwojem zachowania si zmieniaj, lecz nie tak, by zaguszy stae cechy osobowoci. - Nie bdzie przecie niemiaa przez cae ycie. Ale moe mie do koca ycia kopoty w nowych sytuacjach. - Chciaabym eby... lub Dlaczego on nie moe by bardziej.... Bez wzgldu jakimi sowami koczymy te zdania, mog one oznacza, e naprawd nie akceptujemy dziecka takim jakim jest. - Przepraszam, ze on taki jest... Przepraszajc w imieniu dziecka niezalenie od tego, co ono robi! rodzice przekazuj mu komunikat, z ktrego wynika, e nie jest dobrze by sob. atwo wyobrazi sobie przysz scen w gabinecie psychologa, w ktrym owo dziecko ju jako osoba dorosa mwi: Nigdy nie pozwalano mi by sob. Stara buddyjska nauka gosi: Gdy ucze jest gotw, mistrz si pojawia. To wanie

wydarzyo si w yciu Amelii. Ukochana ciocia powtarzaa jej od kilku miesicy: We wszystkim przesadzasz, za duo gwkujesz, przeciasz swoje dziecko nadmiarem rnych zaj. Po pewnym czasie Amelia przyznaa: zupenie nie wiedziaam o co jej chodzi. Domylaam si, na czym polega problem. Kady mi mwi, jak by dobr matk, czuam wic, e musz co udowodni. Nie musze dodawa, e Ethan sta si dzieckiem znacznie mniej trudnym, gdy tylko amelia troch mu odpucia. Nie zmieni si nagle w usposobie pogody ducha, przesta si jednak boczy na wszystko, jak to czyni dotd. Jego mama zmienia si take. Zdaa sobie spraw, e rodzicielstwo jest procesem, a nie wydarzeniem oraz e nie trzeba stara si wzbogaca kadej minuty, wypeniajc j znaczc aktywnoci. Nauczya si rwnie obserwowa zabawy Ethana i pozwolia mu objawia jego wasne upodobania. Kiedy to si stao, zacza docenia samodzielno chopca i ceni jego si yciow. Perfekcjonizm: Magda. Perfekcjonizm jest skrajnym objawem tremy odbierajcym czowiekowi resztki optymizmu. Czsto obserwuj ten objaw u kobiet dobiegajcych czterdziestki, a take u tych, ktre ju dawno j przekroczyy i ktre decyduj si na macierzystwo, majc za sob pomyln karier zawodow, w ktrej wszystko znajduje si pod cakowit ich kontrol. Klasycznym przykadem takiej sytuacji jest Magda. Wiele osb uznao, e zwariowaa, decydujc si rodzi pierwsze dziecko w czterdziestym drugim roku ycia. Jej macierzyski niepokj poczony z chci robienia wszystkiego tak, jak naley wynikao po czci z potrzeby udowodnienia wszem i wobec susznoci wasnej decyzji. Ponadto Magda wyobraaa sobie, e urodzi dziecko podobnie z usposobienia do synka jej siostry klasycznego Anioka ktre da si atwo dopasowa do jej napitych programw zaj. Niestety Magdzie dany zosta synek Adam bdcy klasycznym przykadem ywczyka, z ktrym od pierwszych chwil zupenie nie moga sobie poradzi. Fakt ten kompletnie j zaama. Miaam oto przed sob kobiet, ktra kierowaa wielk firm i zasiadaa w radach nadzorczych wielu spek, bdc jednoczenie prawdziw mistrzyni sztuki kulinarnej. We wszystkich niemal dziedzinach ycia moga pochwali si sukcesami, wic wydawao jej si, e w macierzystwie bdzie tak samo. Kiedy pediatra stwierdzi u Adama kolk, Magda z uporem trzymaa si myli, e jest on jednak Aniokiem i na pewno z tego wyronie. Czas kolki jednak min (przypado ta nigdy nie trwa duej ni pi miesicy), a Ada nadal dawa mamie popali. Kiedy po raz pierwszy miaam okazj z bliska si z nimi zaznajomi, mia trzynacie miesicy i by haaliwym, porywczym tyranem. Magda prbowaa go usprawiedliwia. Nie wyspa si dobrze.... Jest dzisiaj w zym humorze. A moe zaczyna ju zbkowa.. Nie chciaa uzna oczywistych cech temperamentu dziecka, a rwnoczenie czua si upokorzona tym, e kto taki jak ona potrzebuje pomocy. Gdy za namow licznych przyjaciek, bdcych w przeszoci moimi klientkami, poprosia mnie o konsultacj, pierwszym jej yczeniem byo, bym nikomu nie wspomniaa o swojej wizycie u niej. Skonnoci perfekcjonistyczne powodoway, e wicej energii wkadaa w prby kontrolowania Adama ni w suchanie i obserwowanie go; nie miaa rwnie pojcia o tym, jak ustanowi dla dziecka wyrane granice. Zamiast tego schlebiaa mu bez przerwy, usiujc sodkimi swkami lub przekupstwem ograniczy jego niesforne zachowania. Magda ya te w ogromnej izolacji. Bardzo szybko wrcia do pracy. Cho znajdowaa czas dla dziecka, byo ono zawsze tylko z ni lub od czasu do czasu ze swoim ojcem; nie miao prawie adnych kontaktw z innymi dziemi i ich rodzicami. Zachciam wic Magd do udziau w grupach wsplnych zabaw, by moga zobaczy, jak zachowuj si inne dzieci przebywajce z rwienikami. Rozmowy z matkami i obserwacja dzieci pozwoliy jej zyska now perspektyw. Zamiast trzyma si zudze, e Adam si zmieni, zaakceptowaa jego usposobienie i przestaa usprawiedliwia jego zachowania. Zacza rwnie oczekiwa czego innego, zakrelia dziecku wyraniejsze granice oraz nauczya si przeciwstawia mu z

zachowaniem spokoju i bez utraty panowania nad sob, wczajc do codziennych zaj mnstwo aktywnych zabaw bdcych ujciem dla jego energii. Trzeba przyzna, e z pocztku byy z tym trudnoci. Nieatwo opanowa podronitego ywczyka, ktremu nigdy nie stawiano jakichkolwiek ogranicze. Poza tym Magda wci chciaa uchodzi w oczach znajomych za idealn matk, a to jest cel, ktrego adna kobieta osign nie moe. Wyjaniam jej, e macierzystwo jest zbiorem umiejtnoci, ktrych musimy si uczy, jak wszystkich innych rzeczy w yciu. Nie ma oczywicie adnych szk dla rodzicw, zwrciam jednak uwag Magdy na to, i mogaby wykorzysta rda wiedzy znajdujce si wok niej rodzicw, ktrych bardzo szanowaa, warsztaty rodzicielskie, konsultantki. Potrzebowaa te co byo chyba najwaniejsze uwiadomienia sobie, e dyscyplinowanie dziecka jest form uczenia i udzielania wsparcia, a nie kar tamszc osobowoci ywczykw. Gosy wewntrzne i zewntrzne: Polly. Niektrzy rodzice nie potrafi jasno widzie tego, co si dzieje, poniewa przeladuj ich i drcz prawdziwe lub wyimaginowane opinie i oczekiwania innych osb. Wszyscy w jakim stopniu ulegamy sugestiom. Syszymy wypowiedzi wasnych rodzicw; martwimy si tym, co mwi ssiedzi lub lekarze. Korzystanie z mdrych rad rodzicw ma sens, podobnie jak zwracanie si o nie (lecz tylko wtedy, gdy przynosz dobre rezultaty w konkretnej sytuacji). Zdarza si jednak, e opinie osb trzecich odbieraj nam wasn mdro wewntrzn. Tak byo u Polly, ktra w dwudziestym szstym roku ycia polubia trzydziestoszecioletniego Ariego zamonego mczyzn rodem z Bliskiego Wschodu, majcego ju dwoje dzieci z poprzedniego maestwa. Wczeniej Polly pracowaa w charakterze wykwalifikowanej pomocy dentystycznej. Bya jedyn crk swoich rodzicw i pochodzia ze rodowiska znacznie skromniejszego ni to, w ktrym wychowywa si jej m. Po lubie znalaza si nagle w wielkiej luksusowej rezydencji Bel Air, w ekskluzywnym przedmieciu Los Angeles. Pewnego dnia zadzwonia do mnie, zapakana, bagajc o pomoc przy swojej creczce imieniem Ariel, majcej wwczas niecae pitnacie miesicy. Chciaam jak najlepiej dla tej maej dziewczynki, czuj jednak, e niczego nie robi tak, jak naley. Ona jest taka wymagajca nie wiem, jak jej dogodzi. Polly miaa poczucie winy i niekompetencji. Jej rodzice dzwonili czsto ze rodkowego Zachodu i dopytywali si o swoj wnuczk. Przyjmowaa ich zainteresowanie jako krytyk, ktr faktycznie wyraali lub nie (nigdy ich osobicie nie spotkaam, a o ich komentarzach dowiadywaam si jedynie z drugiej rki). Matka Ariego mieszkaa w pobliu, byo jednak oczywiste, e pierwsza synowa imieniem Carmen bardziej jej si podobaa oraz e o umiejtnociach rodzicielskich Polly nie miaa najlepsze zdanie. Z jej ust pyny nieustannie wypowiadane jakby od niechcenia krytyczne uwagi w rodzaju: Carmen to bya wspania matk, lub Moje starsze wnuki nigdy si tak nie zachowyway. Od czasu do czasu jej dezaprobata bywaa bardziej ostentacyjna: Nie rozumiem, co ty z tym dzieckiem wyprawiasz. Rozmawiajc pniej z Polly, zdaam sobie spraw, i w jej umyle pokutowao bardzo rozpowszechnione i gboko przygnbiajce przewiadczenie: dziecko, ktre pacze, z pewnoci ma z matk. W rezultacie cay miniony rok wypeniy jej usilne dziaania majce powstrzyma Ariel od paczu; w efekcie dziewczynka reprezentujca typ redniaczka staa si rozpuszczonym dwulatkiem, nienauczonym cierpliwoci i nieumiejcym samodzielnie si uspokoi. Rozwj sytuacji zmierza w bardzo zym kierunku, albowiem dziecko, wykorzystujc niepokj i niepewno matki, zaczynao ju ni manipulowa. Poniewa Ariel notorycznie zabieraa innym dzieciom zabawki, uciekajc si przy tym nawet do bicia, nie bya mile widziana w dziecicych grupach wsplnych zabaw. Inne matki miay do Polly pretensje, e nie dyscyplinuje swojego dziecka i pozwala mu na agresywne zachowania. Pierwszym moim krokiem wobec Polly byo uwiadomienie jej, w jaki sposb gosy wewntrzne utrudniaj jej postrzeganie dziecka takim, jakim jest. Staraam si pomc

zauway, e ze zachowania Ariel nie wynikaj z jej natury, a s jedynie nastpstwem braku granic, ktrych nie potrafia dziecku nakreli. Dziewczynka nie bya z natury ani za, ani zoliwa, ani te rozmylnie nieznona. W rzeczywistoci dziecko to naleao do grupy redniaczkw i bardzo dobrze wspdziaao, pod warunkiem ustanowienia wyranych, jasno rozpoznawalnych granic. Uwiadomienie sobie wszystkich tych faktw pozwolio Polly naprawi sytuacj, trwao to jednak kilka miesicy. Kolejne interwencje pomogy opanowa ze zachowania i nie dopuci do ich wymknicia si spod kontroli. Nadesza nawet i taka chwila, w ktrej Polly odwaya si powiedzie swojej teciowej, e jej uwagi nie s zbyt pomocne. Ktrego dnia teciowa zauwaya, e Ariel jest grzeczniejsza ni zwykle. Podzikowaam jej za t uwag powiedziaa Polly przypominajc, e dziecko lepiej si teraz zachowuje, poniewa zrobiam postp w opiece nad ni. To zabawne, ale po tej rozmowie teciowa staa si znacznie bardziej pomocna i mniej krytyczna w stosunkach ze mn. Plaga dziecistwa: Roger. Od dnia narodzin wszyscy zaczynaj doszukiwa si u dziecka wasnych cech: nos ma tatusia, wosy mamusi, marszczy brwi zupenie jak dziadek itd. Niewielu ludzi potrafi si powstrzyma od takich prb identyfikacji z wasnym dzieckiem; jest to zjawisko naturalne. Oto nasz kochany may czowieczek, ktry odziedziczy nasze geny mylimy sobie, obserwujc kontynuatora rodu. Kt mgby si temu oprze? Problem pojawia si w momencie, gdy obserwacje takie zaczynaj przesania w naszym odbiorze indywidualno dziecka. Potomek moe mie i przewanie ma rozpoznawalne cechy fizyczne rodzicw. W tym podobnym do nas ciele mieszka jednak odrbna istota ludzka, ktra nie musi by i najczciej nie jest nasz kopi, w zwizku z czym nie musi rwnie dobrze reagowa na taktyki wychowawcze stosowane kiedy przez naszych rodzicw. Zdarza si, e owa przesadna identyfikacja uniemoliwia zrozumienie tego prostego faktu. Co takiego przydarzyo si Rogerowi, ktrego ojciec by wysokim rang oficerem lotnictwa wojskowego i ktry wierzy w twarde wychowanie. W dziecistwie Roger by chopcem ogromnie niemiaym, ojciec by jednak zdecydowany zrobi z niego mczyzn, co te zacz czyni, gdy syn mia trzy latka. Przeniemy si teraz w czasie o trzydzieci lat w przd. Roger jest teraz ojcem trzylatka o imieniu Samuel typowego Wraliwca wykazujcego wiele cech podobiestwa do swojego tatusia w dziecistwie. Jako niemowl sam ba si nagych haasw i kada zmiana programu opieki wyprowadzaa go z rwnowagi. Roger za kadym razem pyta swoj on Co z nim jest?. Kiedy dziecko skoczyo osiem miesicy, zdecydowa, e pora ju syna hartowa podobnie jak robi to z nim jego ojciec. Mimo sprzeciww Mary, tatu zacz swoj msk edukacj od podrzucania dziecka pod sufit. Za pierwszym razem Sam by tak przeraony, e wy ze strachu przez nastpne p godziny. Roger nie dawa jednak za wygran. Nastpnego wieczoru dziecko na niego zwymiotowao. Widzc to Mary wpada w furi. Ja te byem hartowany na wiele sposobw broni si Roger I na pewno mnie to wzmocnio. Przez cay nastpny rok Roger i Mary toczyli bj o Sama. On uwaa, e ona chce zrobi z syna miczaka, a ona zarzucaa mu podo i bezmylno. Gdy Sam skoczy dwa latka, matka zapisaa go do ogniska muzycznego. Na kilku pierwszych lekcjach cierpliwie siedziaa za nim, trzymajc go na kolanach. Roger, usyszawszy to, powiedzia: Daj mi go. Jestem pewien e sobie z nim poradz. Czekaa go jednak bolesna frustracja, poniewa chopiec nie dotkn adnego z instrumentw muzycznych, nie mwic ju o zblianiu si do innych dzieci. Roger, ma si rozumie, zastosowa szko dziadka, usiujc zmusi dziecko do uczestnictwa komendami: Id tam!, Masz wzi ten tamburyn itp. Zrozumiae, e od tego dnia byo z Samem coraz gorzej. Gdy Mary wjedaa na parking przed budynkiem, w ktrym odbyway si zajcia muzyczne, dzieciak wrzeszcza w niebogosy, wiedzc, e znw bdzie zmuszony znale si w tym przeraajcym miejscu. Wreszcie Mary zwrcia si do mnie o pomoc. Syszc o co chodzi, zaproponowaam, by Roger wzi udzia w naszej rozmowie. Macie pastwo bardzo wraliwego chopczyka

zaczam tumaczy Ktry ma wasne upodobania i awersje. Aby mu pomc zgodnie z jego natur, musicie okaza wicej cierpliwoci. Pozwlcie mu prbowa rnych form dziaania w sposb dla niego odpowiedni, czyli taki, ktry nie bdzie go stresowa. W tym momencie ojciec rodziny zaprotestowa, wygaszajc przemow o hartowaniu go przez ojca. Opowiedzia nam o tym, jak przy okazji spotka rodzinnych oraz rnych wydarze z udziaem dzieci w bazie lotniczej tata zawsze rzuca go w wir walki, nie przejmujc si tym, czy byo to dla niego przyjemne i czu si przygotowany. No i jako to przeyem konkludowa. By moe podejcie paskiego ojca byo dobre dla pana odpowiedziaam lub te zapomnia pan ju, jak bardzo si ba. Tak czy owak, widzimy wyranie, e ta metoda nie sprawdza si u paskiego syna. Sugerowaabym wic wyprbowanie czego innego. Moe naleaoby kupi Samowi tamburyn i pozwoli mu gra na nim w domu. Jeeli pozwolicie mu bada wiat po swojemu, a nie wedug waszego scenariusza, prawdopodobnie stanie si bardziej przedsibiorczy i odwaniejszy. Narazie jednak sam potrzebuje waszej cierpliwoci i zachty, a nie druzgoccej krytyki, by mg zacz budowa wiar w siebie. Musz przyzna, e Roger potrafi wycofa si z honorem. Wielu ojcw musi przerabia t lekcj. Gdy robi to rzetelnie, ofiaruj swoim dzieciom, a zwaszcza synom, wielki dar. Udzielanie chopcom delikatnego wsparcia bez zncania si i przymuszania si oraz bez hartowania ich i utwardzania metodami oglno wojskowymi zachca ich do badania wiata i umoliwia zdobywanie umiejtnoci. Konflikt osobowoci: Melissa. Koncepcja konfliktu osobowoci midzy rodzicami i dziemi nie jest niczym nowym. Okoo dwudziestu lat temu, gdy psychologowie zaczli postrzega temperament jako zjawisko wrodzone, cakiem naturalne stay si take obserwacje wrodzonych cech rodzicw. Niektre zestawienia mog by wybuchowe, ale i wwczas, gdy istnieje taki konflikt, nie moemy si od dziecka odwraca! Naley raczej uwiadomi sobie potencjaln szkodliwo niebezpiecznych konfrontacji. Melissa naley do ywczykw; jest producentk telewizyjn i praca przez szesnacie godzin na dob stanowi normalny standard jej ycia. Creczka Melissy, Lani, jest Aniokiem, ktry prawie nigdy nie smuci si i nie pacze. Pracowaam z t rodzin po narodzinach dziecka. Pamitam bardzo dobrze, e ju w czwartym miesicu ycia Lani jej matka rozpocza kampani zmierzajc do umieszczenia jej w przyszoci w odpowiednim przedszkolu. Mniej wicej w tym samym czasie zdecydowaa, e crka zostanie tancerk. Ubieraa j w spdniczki baletowe, zanim biedactwo nauczyo si sta na wasnych nkach! Melissie wszystko to wydawao si cakiem normalne i nie przychodzio jej do gowy, e przecia swoj dwuletni creczk. Ich sytuacja zwrcia jednak moj uwag podczas zaj grupowych dla dwu- i trzylatkw. Prosto std jedziemy na zajcia muzyczne oznajmia Melissa. Spotkaa si z reakcj zdziwienia i zaskoczenia ze strony innych matek, ktre uwaay, e ich dzieci s ju nasycone wraeniami oraz wystarczajco zmczone i nowe bodce mog tylko wprawi je w rozdranienie lub spowodowa ze zachowanie. Tego dnia wziam Melisse na bok, gdy wszystkie matki wyszy, i powiedziaam: Mwia mi, e ostatnio Lani coraz czciej miewa ze nastroje. Wydaje mi si e jest wykoczona. Melissa spojrzaa na mnie lekko poirytowanym wzrokiem. Wozisz j z jednych zaj na drugie, a w midzyczasie zabierasz do studia telewizyjnego. We pod uwag, e ona ma dopiero dwa latka. Widz, e to dziecko z trudem apie oddech, nie mwic o zainteresowaniu czymkolwiek.

Co zrobi, by wyraniej postrzega.

By moe niektrzy Czytelnicy rozpoznaj siebie w przedstawionych sylwetkach rodzicw, majcych trudnoci z akceptacj temperamentw swoich dzieci. Przedstawiam tu kilka propozycji pomagajcych poprawi wraliwo i zmys obserwacji.

Autorefleksja. Przyjrzyjmy si sobie w dziecistwie i w wieku dojrzaym. Sprbujmy uwiadomi sobie dokadniej cechy wasnego temperamentu i schematy mylenia ktrymi si posugujemy. Zapiszmy dziecko na zajcia grupowe, by zobaczy, jak reaguj na inne dzieci. Ogromne znaczenia ma obserwacja innych dzieci oraz interakcje wasnego dziecka w grupie rwienikw. Pamitajmy, e niektrych gosw warto sucha. Porozmawiajmy z rodzicami, ktrych darzymy szacunkiem. Przyjmijmy w sposb otwarty ich spostrzeenia dotyczce naszego dziecka. Nie traktujmy wszystkiego jak zoliwoci, nie przyjmujmy postaw obronnych. Wyobramy sobie, e jest to dziecko czyje co naprawd w nim widzimy. Popatrzmy z dystansu. Zdobdmy si na maksimum obiektyzmu. Wywiadczamy w ten sposb wielk przysug dziecku i sobie. Zaplanujmy zmiany. Podejmijmy odpowiednie kroki, by da dziecku to, czego naprawd potrzebuje. Pamitajmy, e zmiany wymagaj czasu.

W pierwszym odruchu Malissa protestowaa, twierdzc, e Lani lubi chodzi z ni do pracy i uwielbia wszystkie zajcia, na ktre j pozapisywaa. Powiedziaam jej jednak, e jestem innego zdania. To dziecko nie jest szczliwe. Godzi si z tym wszystkim, bo taki ma charakter. W niektre dni wyglda jednak na zupenie wyczerpan. Jeli si nie zreflektujesz, napytasz sobie wielkiej biedy. Twj Anioek stanie si za jaki czas diabekiem. Zaproponowaam Melissie radykalne zwolnienie tempa. Lani nie potrzebuje a tylu zaj. Powinna mie ich mniej, by moga si w nie zaangaowa i uczestniczy w nich z przyjemnoci. Melissa zrozumiaa dokadnie sens tego, co powiedziaam, a nastpnie przyznaa si do czego, co kada osoba z jej temperamentem z pewnoci dobrze zrozumie. Ot ona sama znajdowaa osobist przyjemno w spoecznych kontaktach towarzyszcych licznym zajciom Lani w kibicowaniu wsplnie z innymi mamami, wymianie pogldw, porwnywaniu ocen. Melissa bya take dumna ze swojej maej creczki naprawd penej wdziku i nad wiek dojrzaej. Z satysfakcj obserwowaa jej zachowania wrd rwienikw, by pniej z upodobaniem relacjonowa rodzinie i znajomym zabawne incydenty, ktrych bywaa wiadkiem w rnych grupach dziecicych. Ale czy to wszystko nie wychodzi jej na dobre? pytaa. Czy nie potrzebuje by z innymi dziemi? I czy rnorodno dowiadcze nie jest dla niej korzystna?. Owszem, Lani potrzebowaa towarzystwa innych dzieci, potrzebowaa jednak rwnie uszanowania jej zmczenia. Jej marudzenie nie byo zoliwoci. Dziecko mwio po prostu, e ma do. Mwio, e jeli wciniesz jej do rczki jeszcze jeden tamburyn, to rzuci nim w ciebie!

Planowanie zmian.
We wszystkich opisanych przypadkach staraam si w pierwszej kolejnoci pomc rodzicom w wiadomym rozszerzeniu ich postrzegania, by mogli bardziej realistycznie spojrze na swoje dzieci (i na siebie). Niektrym ludziom tego rodzaju obiektywizm przychodzi atwiej ni innym. Melissa, na przykad, szczerze prbowaa zwolni tempo zgodnie z moimi wskazwkami i zacz dostrzega potrzeby Lani spoza gstej zasanej wony wasnych egoistycznych pragnie, w realizacji ktrych dziecko to byo dla niej ywym instrumentem. Okazao si jednak, e bdzie musiaa jeszcze dugo nad sob pracowa. Czego si bowiem niedawno dowiedziaam? Ot Melissa chwali si ostatnio innym mamom, e jej creczka zdoaa spokojnie wysiedzie do koca przedstawienia Krl Lew. Na tej podstawie mona si domyla, e proces eliminowania starych nawykw posuwa si u niej bardzo powoli.

Kto znajduje wasne podobiestwo w podanych przeze mnie przykadach lub wypowiadanych czsto charakterystycznych zwrotach, moe mie niejakie trudnoci z akceptacj dziecka takim, jakie jest. Proponuj w zwizku z tym nastpujcy plan dziaa: 1. Krok w ty. Prosz uczciwie przyjrze si dziecku. Czy jego temperament nie jest lekcewaony lub niedoceniany? Prosz cofn si pamici do okresu niemowlcego. Przypomn si z pewnoci cechy osobowoci dziecka widoczne wyranie od dnia jego narodzin. Prosz uprzejmie zwrci uwag na te informacje, nie usiujc ich odpycha. 2. Akceptacja tego, co wida. Zamiast powtarza w kko deklaracje mioci do dziecka, proponuj naprawd pokocha je takim, jakie jest. 3. Rachunek sumienia primum non nocere. Prosz przyjrze si wszystkim spord wasnych dziaa, ktre kc si z osobowoci dziecka i j ograniczaj. Jakie to dziaania, reakcje i sowa? Czy dajemy swojemu Poprzeczniakowi do przestrzeni yciowej? Czy nie mwimy zbyt gono do swojego Wraliwca? Czy nie poruszamy si przy nim zbyt szybko? Czy stwarzamy naszemu ywczykowi warunki do wyadowania energii na sensownym dziaaniu. 4. Zmiana wasnych zachowa i dostosowanie rodowiska do naszego dziecka. Zmiany oczywicie wymagaj czasu. Szczegowych wytycznych da nie mog, bo kade dziecko jest inne, w nastpnym rozdziale zaproponuj jednak czteropunktow strategi, ktra uatwi Czytelnikom w marsz po cienkiej linie, jakim jest odnoszenie si do dziecka z szacunkiem, z jednoczesnym ustanawianiem granic i rozsdnym porzdkowaniem jego ycia.

Rozdzia II

STRATEGIA CZTERECH CZYNNIKW S.Z.O.P

Opowie o dwch matkach.
Nie wierz w istnienie zych dzieci, spotykam jednak takie, ktrych nie nauczono poprawnych spoecznie zachowa. Nie wierz rwnie w istnienie zych rodzicw. Wrd osb, z ktrymi mam do czynienia, s oczywicie lepsi i gorsi rodzice. Jednak z dowiadczenia wiem, e prawie kady moe si czego nauczy (potwierdzaj to rwnie badania naukowe). Opisz teraz dwie matki, ktre miaam okazj kiedy spotka i pozna. Trwaj zajcia grupowe z dziemi. Czwrka licznych chodziaczkw, mniej wicej dwuletnich, biega sobie pord zabawek i pluszowych zwierztek, a ich mamy znajce si od czasu, gdy ich dzieci byy niemowltami siedz na fotelach i kanapach po drugiej stronie pokoju. Betty i Mariane byy zawsze uwaane za szczciary, poniewa ich pociechy Tara i David nale do grupy Aniokw. W niemowlctwie szybko nauczyy si przesypia noce i nie protestoway, gdy si je przenosio. Obecnie przystosowuj si atwo do grupy rwienikw, cho David ostatnio zaczyna coraz czciej marudzi. Przyczyna tego faktu stanie si dla nas oczywista, gdy przyjrzymy si uwanie obu matkom. Jedna z nich jest dostrojona do dziecka i potrafi intuicyjnie wyczuwa jego potrzeby. Druga ma wprawdzie dobre intencje, potrzebuje jednak podpowiedzi i wskazwek. Domylacie si z pewnoci, o ktre osoby chodzi. Betty siedzi spokojnie, obserwujc uwanie dziecic zabaw. Marianna wierci si niespokojnie na krawdzi fotela. Kiedy Tara nie chce doczy do dzieci, Betty pozwala jej

dojrze i angaowa si w zabaw we wasnym tempie. Marianne cigle popycha i mobilizuje Davida. Gdy chopiec protestuje, mwi mu: Czemu si boczysz? Uwielbiasz przecie zabaw z Hannah, Jimmym i Tar. Kiedy dzieci pogrone s w zabawie co jest dla nich spraw najbardziej powan Betty pozwala Tarze samodzielnie zagospodarowa przestrze. Nieco pniej, gdy inne dziecko wkracza w terytorium Tary przerywajc jej zabaw, matka nie ingeruje. Pozwala dziecku samodzielnie rozwizywa powstae w zabawie problemy. W kocu jeszcze nikogo nie bije i nie popycha, nie ma wic powodu do interwencji. Marianne przeciwnie zachowuje przesadn czujno, nie spuszcza wzroku z Davida i wtrca si, zanim jakikolwiek prawdziwy problem pojawi si midzy dziemi. Prosz tego nie robi!. Co chwila syszaam gos mwicy te sowa, kierowane czasem do syna, a czasem take do innych dzieci. W poowie sesji David zaczyna odwiedza inne mamy w poszukiwaniu przekski. Zachowuje si przy tym jak szczeni, ktre wie, e kto ma mie w kieszeni jakie akocie. W tym momencie Betty, ktra zawsze ma co w kieszeni dla swojej dziewczynki, wyjmuje torb foliow z miniaturowymi marchewkami i daje j Davidowi. Lekko zmieszana Marianna mwi: Dzikuj, Betty. pieszylimy si dzi rano i nie miaam szans wzi dziecku czego do jedzenia. Inne matki spogldaj na Betty znaczco. Z pewnoci nie pierwszy to raz Marianne czego zapomniaa. Po niecaej godzinie zabawa ma si ju ku kocowi. Tara zaczyna marudzi. No to my sobie ju pjdziemy, bo Tara jest troch zmczona. Te sowa Betty wypowiada bez wahania w gosie, w taki sposb, by dziecku nie zrobio si przykro. Widzc, jak Betty bierze Tar na rce. Dziecko podnosi mae rczki w stron swojej mamy, zaczynajc si przy tym troch wykrzywia. Gest ten oznacza cakiem wyranie: Ja te mam ju do mamusiu. Marianna nachyla si jednak i usiuje nakoni chopca do dalszej zabawy. Daje mu inn zabawk, ktra przyciga jego uwag na krtk chwil. Po kilku minutach David zaamuje si ze zmczenia. Usiowa wspi si na plastikowy samochodzik co czyni wielokrotnie bez kopotw, bdc wypocztym przewraca si i wybucha paczem. Opisany scenariusz opiera si na wydarzeniach, ktre obserwowaam w prawdziwej grupie dziecicej. Podkreliam w nim wane i czsto spotykane rnice stylw rodzicielstwa. Betty jest taktowna, wraliwa i potrafi obserwowa. Jest zawsze przygotowana na niespodzianki i szybko reaguje na potrzeby dziecka. Marianne z pewnoci kocha swoje dziecko w nie mniejszym stopniu, potrzebuje jednak przewodnictwa, ktrego dostarcza ten rozdzia.

Zasady oglne.
Czytelnicy znajcy moj pierwsz ksik z pewnoci zauwayli w niej skonno do ujmowania rzeczy wanych w punktach. Pomaga to rodzicom zapamita pewne zasady, ktre w wirze codziennego ycia atwo mog umkn ze wiadomoci. Jest to tym waniejsze, e przy maych dzieciach trudno czasem zebra myli i wydoby co z pamici. W tym rozdziale opisz cztery czynniki pomagajce tworzy i podtrzymywa wi midzy rodzicami i dzieckiem, zapewni mu bezpieczestwo, a jednoczenie pobudza jego rozwj i niezaleno. Spokojna obserwacja (S) Zachta do budowania rzeczywistoci (Z) Ograniczenia (O) Pochway (P)

Dobre wieci na temat przywizania.

Wikszo dzieci przywizuje si najbardziej do matek, moe si jednak wytworzy wi z kadym, kto w duszym okresie sprawuje nad dzieckiem fizyczn i emocjonaln opiek, angaujc si przy tym uczuciowo. Kady taki zwizek ma charakter niepowtarzalny; wiedz o tym bardzo dobrze osoby, ktre utraciy ukochan niani lub kogo podobnego, a najnowsze badania wskazuj, e adne z przywiza nie umniejsza ani nie podwaa innych zwizkw. Nie martwcie si wic, mamy. Dziecko, ktre spdza cae dni z ojcem lub inn opiekujc si nim osob, nie przestaje biec do mamy, gdy tylko znajdzie si ona w zasigu jego wzroku. Zestaw ten moe wydawa si niektrym zbyt prosty, prawd jest jednak, e istota dobrego rodzicielstwa (nie tylko w stosunku do dzieci dwu- i trzyletnich) sprowadza si do tych wanie czterech podstawowych elementw. Najnowsze badania zjawiska przywizania rozumianego jako zwizek midzy rodzicami i dziemi oparty na gbokim wzajemnym zaufaniu potwierdzaj jednoznacznie, e dzieci majce poczucie bezpieczestwa i czujce si pewnie dziki wsparciu rodziny przejawiaj wiksz samodzielno, lepiej radz sobie ze stresem, atwiej ucz si nowych umiejtnoci, tworz harmonijne zwizki z innymi ludmi oraz maj wiar w siebie i we wasn kompetencj w relacjach ze rodowiskiem. Wymienione cztery czynniki graj decydujc rol w ksztatowaniu takiego wanie korzystnego zwizku. Spokojna obserwacja suy gromadzeniu informacji. Przygldamy si, suchamy i wchaniamy caociowy obraz sytuacji, by ustali, o co dziecku chodzi, a przez to mc przewidywa jego potrzeby i rozumie jego stosunek do wiata. Przy okazji przekazujemy rwnie komunikat utwierdzajcy je w jego kompetencji i przekonujcy o naszym zaufaniu. Gdy dziecko potrzebuje bezporedniej pomocy, wkraczamy i oferujemy mu j, nie jest to jednak kadorazowo rwnoznaczne z akcj ratunkow. Zachta do badania rzeczywistoci przekonuje dziecko o tym, e wierzymy w jego zdolno radzenia sobie w yciu i chcemy, by eksperymentowao z przedmiotami, ludmi i wreszcie z ideami. Wie, e jestemy przy nim i zawsze moe si o tym przekona. Przekazujemy mu komunikat: Cieszymy si, e pragniesz odkrywa nowe dowiadczenia. Nasza obecno i gotowo nie powinny by jednak krpujce i paraliujce. Ustanawiajc ograniczenia, potwierdzamy nasz rol wynikajc z dojrzaoci, utrzymujemy zachowania dziecka w bezpiecznych dla niego granicach, pomagamy mu w dokonywaniu waciwych wyborw oraz chronimy przed sytuacjami, ktre mog by dla niego fizycznie i emocjonalnie szkodliwe. Czynimy tak, poniewa jestemy doroli i wiemy to lepiej. Pochway wzmacniaj proces uczenia si i rozwoju oraz zachowania korzystne dla dziecka w jego relacjach ze wiatem, innymi dziemi i dorosymi. Badania wykazay, e dzieci umiejtnie chwalone chc si uczy i chtnie wspdziaaj z rodzicami. Przyjmuj te yczliwie ich wskazwki i rady, a ich rodzice ze swojej strony powicaj im wicej uwagi i troski. Omwmy teraz kady z czterech czynnikw bardziej szczegowo. Niektrzy rodzice maj skonno do spokojnego obserwowania. Osoby te ucz si zwykle powcigliwoci i opanowania w okresie niemowlctwa ich pierwszego dziecka. S jednak tacy, ktrych trzeba tego uczy. Zwykle maj dobre chci jak Marianna i pragn dla swoich dzieci wszystkiego, co najlepsze. Ich pozytywne intencje manifestuj si jednak w postaci przesadnych interwencji i nadmiernego niepokoju. Niektrzy nie odstpuj dziecka na krok, tkwic przy nim stale i ledzc kady jego ruch. Takim rodzicom bardzo pomaga zrozumienie roli i znaczenie spokojnej obserwacji. Bdzie to moe wygldao na form autoreklamy, musz jednak stwierdzi, e matki i ojcowie, ktrych uczyam Dziecicego szeptustwa (i mam nadziej, rwnie Czytelnicy

Spokojna obserwacja.

mojej pierwszej ksiki) zwykle posiadali ju umiejtno spokojnego obserwowania, zanim ich dzieci wkroczyy w etap chodziactwa. Wynika to std, e wiele osb kontynuuje opisan przeze mnie czteropunktow metod dostrajania si do dziecka w wieku niemowlcym i wsuchiwania si w to, co chce ono nam powiedzie. (Metoda ta obejmuje rwnie spokojn obserwacje i uwane suchanie). Stosujc j wobec niemowlt, a potem dzieci nieco starszych rodzice ucz si powcigliwoci i opanowania, w zwizku z czym przestaj rzuca si do paczcego dziecka z obdem w oku. Zamiast tego obserwuj jego zachowania, starajc si wyczu, dlaczego dziecko pacze. Wystarczy kilka sekund takiej spokojnej obserwacji, by zrozumie jzyk niemowlcia i umie odczytywa jego komunikaty. Tego rodzaju trening przydaje si bardzo, gdy dziecko jest starsze. Rodzice praktykujcy mj system od pocztku s, oglnie biorc, bardziej zrelaksowani, a ich dzieci potrafi si samodzielnie bawi, uspokaja, zasypia itd. Rodzice, o ktrych mowa, s pewni swoich spostrzee, maj zaufanie do wasnych obserwacji, znaj lepiej swoje dzieci, a zwaszcza ich upodobania i awersje, wiedz, co wyprowadza je z rwnowagi i przede wszystkim wiedz, kiedy naprawd trzeba interweniowa. Na szczcie nigdy nie jest za pno na nauk powcigliwoci i opanowania (radziabym jednak szczerze zaj si zdobywaniem tych umiejtnoci, zanim dziecko znajdzie si w liceum!). Jestem rwnie pewna, e nikt z moich Czytelnikw nie chce naraa si na konsekwencje braku takiej nauki. Nieustanne wtrcanie si, przypominanie oraz utrudnianie dziecku zdobywanie yciowych dowiadcze (z wyjtkiem oczywicie tych prawdziwie niebezpiecznych) jest rwnoznaczne ze spowalnianiem i hamowaniem jego rozwoju. W ten sposb rodzice uniemoliwiaj swoim dzieciom ksztatowanie umiejtnoci, mimowolnie ugruntowujc w nich przekonanie, e bez ich pomocy nie mog i nie potrafi funkcjonowa. W przypadku niektrych typw osobowoci moe to prowadzi do prawdziwego kalectwa psychicznego. Niektre dzieci chc i potrzebuj interakcji z rodzicami lub innymi opiekunami. Zakres tej potrzeby mona ustali jedynie przez obserwowanie wzorcw zachowania dziecka. Czy jest z natury dociekliwe i miae czy te ostrone i zamknite w sobie? Domaga si towarzystwa czy woli bawi si samo? Spokojna obserwacja daje odpowiedzi.

Reakcje dzieci na paniczne interwencje.

Dzieci generalnie nie lubi przemocy oraz wszelkich przesadnych i panicznych ingerencji w ich dziaania. W zalenoci od typu usposobienia reaguj na te sytuacje rozmaicie. W miar zrwnowaone Anioki i redniaczki w wieku 2-3 lat przyjmuj rodzicw akcje ze spokojem; jeli zdarzaj si one zbyt czsto, zaczynaj si boczy prbujc w miar swoich moliwoci wyrazi sownie swoje niezadowolenie (dzidzia sama itp.). ywczyki nie patyczkuj si z natrtnymi rodzicami wrzeszcz, tuk i rzucaj przedmiotami. Poprzeczniaki staraj si odepchn intruza, a gdy to nie pomaga, rzucaj czym w niego. W przypadku niepowodzenia rycz. Chodziaczki z grupy Wraliwcw ponosz straty najwiksze; mog nie paka, za to atwiej si poddaj. Systematyczna ingerencja rodzicw moe zabi w nich ciekawo wiata i utrwali przekonanie, e same z niczym sobie nie poradz. Jakiekolwiek by one nie byy, proponuj zrezygnowa z roli choreografa w yciu dziecka. Zadaniem rodzicw jest udzielanie wsparcia, a nie prowadzenie za rczk. Oto kilka sugestii uatwiajcych spokojn obserwacj. Pozwlmy dziecku prowadzi. Prezentujc now zabawk, nie bawmy si ni pierwsi; pozwlmy, by dziecko samo zbadao, co potrafi z ni zrobi. Nie trzymajmy go stale

na kolanach lub za rk w nowych sytuacjach i miejscach. W obecnoci nieznanych osb niechaj samo wyciga rczki, kiedy jest gotowe; liczy si przecie jego gotowo. Gdy dziecko zwraca si o pomoc, udzielmy jej, ale tylko w takim zakresie, jakiego potrzebuje, niczego ponad to nie narzucajc. Nie zakcajmy naturalnego rozwoju wydarze. Podczas obserwowania dziecka umys dorosego tworzy rne hipotezy: Jestem pewna, e nie spodoba mu si ta zabawka lub Na pewno si przestraszy, gdy ten pies podejdzie zbyt blisko. Nie wycigajmy pochopnych wnioskw i nie uprzedzajmy faktw. Wczorajsze upodobania i lki dzi mog ju by nieaktualne. Usumy si z drogi. Nikt nie lubi wszystkowiedzcych natrtw dwuletnie dzieci rwnie! To oczywiste, e dorosa osoba potrafi ustawi klocki jeden na drugim tak, by si nie przewrciy. Co wicej, zna take atwiejszy sposb zdejmowania czego z pki. Jestemy przecie doroli! Wyrczajc dziecko we wszystkim, nie pozwalamy mu uczy si rozwizywania problemw. Nasza ingerencja sugeruje dziecku, e nic nie potrafi zrobi samo. Przekonanie takie, wpojone i utrwalone w dziecistwie, nie opuszcza czowieka przez dugie lata, wpywajc na sposb postrzegania przeze wyzwa yciowych. Nie porwnujmy swojego dziecka z innymi. Pozwlmy mu rozwija si we wasnym rytmie i tempie. Wiem, e jest to trudne, zwaszcza gdy siedzi koo nas w parku mamusia porwnujca bez przerwy swoje dziecko z naszym (O widz e Ania wci jeszcze raczkuje). Tymczasem Ania przejmuje niepokj swojej matki natychmiast, gdy on si pojawi. Postawmy si w jej pooeniu. Chyba raczej nie lubimy, gdy kto porwnuje nas ze wsppracownikiem lub byym partnerem? Dziecko te nie lubi. Odrniajmy siebie od swojego dziecka. Nie dokonujmy projekcji na dziecko wasnych uczu i lkw. To prawda, e jabko pada niedaleko od jaboni, pozwlmy jednak dzieciom rozwija si bez zbdnych obcie. To lekcja, ktrej musia nauczy si Roger. Ja te nie lubiam duych zgromadze. Jej ojciec rwnie by niemiay. Jeeli czsto zdarzaj si nam takie wypowiedzi, to znak, e zbyt identyfikujemy si ze zmaganiami dziecka. Empatia to dobra rzecz, jednak chcc j wyrazi, trzeba najpierw poczeka, a dziecko powie nam (sowami lub dziaaniami), co czuje. Dopiero wtedy moemy odpowiedzie: Wiem, co masz na myli. Gdy objaniam niektrym mamom moje cztery zasady a zwaszcza t pierwsz dotyczc nieingerowania widz, jak wzrok im mtnieje, a na twarzach pojawia si oznaka zwtpienia. Rozumiem je. Wiele kobiet ma ten sam problem, co Gloria mama jedenastomiesicznej Tricii. Kiedy po raz pierwszy dziewczynka dostaa pudeko z otworami w rnych ksztatach i klockami, ktre si do nich wkada, matka usiada przy niej i ja sama wykonywa dziecice zadanie. Zobacz, kwadracik pasuje tu, a keczko tu tumaczya, wsuwajc kolejne klocuszki do odpowiednich otworkw. Powtrzywszy kilkakrotnie ten pokaz, w czasie ktrego Tricia moga z trudem pooy rczk na nowej zabawce, Gloria powiedziaa: Teraz ty!, dotykajc doni dzieci, wkadajc w ni waciwy klocek i kierujc do wybranego otworu. No wrzu! I w tym momencie Tricia ostatecznie przestaa interesowa si zabaw. Gloria najwyraniej nie wyczua granicy midzy pomoc i odbieraniem dziecku naturalnej ciekawoci. Chcc uchroni Trice przed frustracj (ktrej, szczerze mwic, jeszcze nie objawiaa), dziaaa pod wpywem wasnych uczu. Zamiast zachca creczk do poszukiwa, pokazaa jej od razu co, co mogo by wielkim odkryciem dziecka. Pozbawia w ten sposb Tric wanego dowiadczenia yciowego. Chcc jej naprawd pomc, powinna da dziecku zabawk i patrze, co ono z ni zrobi. Zamiast martwi si, e nie radzi sobie z ni do szybko, wystarczyo chwilk poczeka. Gdyby Trica zdradzaa objawy frustracji, mona byo jej pomc, mwic: Spjrz, ten klocek jest kwadratowy i pasuje do kwadratowej dziurki. Musiaaby troch powalczy,

Zachta do badania rzeczywistoci.

ale w tym wanie tkwia jej szansa. Tak dziecko ksztatuje w sobie cierpliwo i wytrwao. Najlepsz zacht do nauki jest powodzenie i osobista rado w momencie samodzielnych osigni. Pomagajc przedwczenie lub w nadmiernym zakresie, odbieramy dziecku te moliwoci. Skd mam wiedzie, e moje dziecko jest sfrustrowane i naprawd potrzebuje pomocy pytaa mnie Gloria. Gdy wkada paluszek do kontaktu, nie mam adnych wtpliwoci, ale w sytuacji jak ta, kiedy nic jej nie grozi, mam naprawd ciki orzech do zgryzienia. Kiedy mam interweniowa i jak ten moment rozpozna?. Wyjaniam, e najpierw trzeba dziecko zapyta. Jeli ma kopot z woeniem szeciennej kostki do kwadratowego otworu, powiedzmy: W porzdku. Widz e bardzo si starasz. Czy chcesz, ebym ci pomoga. Jeli odpowie Nie, uszanujmy jego yczenia. Jeli po duszej chwili nadal ma kopoty i jest wyranie z tego niezadowolone, sprbujmy pomc: Widz e si niecierpliwisz. Spjrz, to si robi tak.... Kiedy kostka ju wpada, trzeba pochwali: Super, udao ci si. Woya.... Podstawowa myl jest taka: nie wkraczajmy z uatwieniami, pki dziecko naprawd ich nie potrzebuje. Znajc je dobrze, moemy wyczu ten moment w kadym konkretnym przypadku.

Kiedy interweniowa?
Pomoc rodzicielska polega na obserwowaniu dziecka z szacunkiem, dawaniu mu szans samodzielnej eksploracji, dobieraniu zabawek stosownych do wieku oraz podsuwaniu twrczych, rozwijajcych form aktywnoci. Jeeli chodzi o interwencje i czynn pomoc, proponuj nastpujce zasady: - Obserwujc dziecko systematycznie, mona zauway waciwe dla niego objawy frustracji. Wkraczamy dopiero wtedy, gdy si pojawiaj, - Najpierw ustnie potwierdzamy: Widz, e masz problem. - Przed udzieleniem pomocy pytamy: Czy chcesz, ebym ci pomoga? - Jeeli dziecko mwi Nie lub Zrobi to sam uszanujmy jego wol, pozwalajc mu nawet wyj z domu bez ciepego ubrania. Tak wanie dzieci si ucz. - Pamitajmy, e dzieci wiedz wicej ni nam si wydaje. W szczeglnoci wiedz doskonale, kiedy jest im zimno, kiedy maj mokro, kiedy s godne, zmczone lub maj ju do jakiego miejsca lub typu aktywnoci. Nakanianie ich do czegokolwiek perswazj lub pochlebstwami powoduje, e dziecko zaczyna w kocu wtpi w swoje spostrzeenia. Warto wiedzie, jak dziecko objawia frustracj. Tracia nie naleaa do dzieci atwo wyraajcych siebie sowami, nie moga wic powiedzie mamie wprost, o co chodzi lub poprosi j o pomoc. Dlatego poradziam Glorii: Musisz zaobserwowa, jak objawia si u niej frustracja. Czy wydaje jakie zabawne odgosy? Krzywi si? Pacze?. Kiedy Tracia zacznie mwi, atwiej bdzie oceni, czy trzeba jej pomc, poniewa bdzie umiaa powiedzie, co czuje. Pki co, mama musi polega na grymasie i jzyku ciaa. Trzeba pozna poziom tolerancji dziecka. Niektre dzieci maj wicej uporu i cierpliwoci, a wic i wysz odporno na frustracj. Poprzeczniak lub Wraliwiec porzuci zabaw po jednej lub dwch nieudanych prbach zmajstrowania czego. Anioki i ywczyki potrafi duej si zmaga. U redniakw wszystko zaley od innych zdarze w otoczeniu oraz od fazy ich rozwoju gdy ucz si chodzi, mog nie mie cierpliwoci do ukadanek. Wraliwiec szybciej ni pozostali traci zainteresowanie gdy rodzice zbyt mu si narzucaj, spokojna obserwacja tych dzieci jest wic szczeglnie wana. Tracia bya Wraliwcem, potrzebowaa matczynej pomocy, gdy jednak tracia zainteresowanie, naleao si wycofa. Dobrze wiedzie, na jakim dziecko jest etapie. Znajc faz rozwojow atwiej wybra moment interwencji, zwaszcza u redniaczkw, ktre jak wiemy, trzymaj si

podrcznikowej ramy. Przy kadym dziecku trzeba si jednak zastanowi: Czy mj dzieciak jest ju gotowy do tego czy owego?. Zauwayam na przykad, e Tracia ma kopoty z puszczaniem przedmiotw, co czsto zdarza si u dzieci rocznych lub modszych. Chcc czym rzuci lub co upuci i nie moe jak gdyby rzeczy przyklejay jej si do rczek i nie mogy oderwa. Proba, by co porzucia lub upucia byaby dla niej troch na wyrost, co zwikszyoby jeszcze frustracj i zniechcio do zabawy z pudekiem geometrycznym. Odrobina frustracji dobrze dzieciom robi powiksza zakres ich moliwoci, pomaga odracza gratyfikacje i rozwija cierpliwo. Nieatwo jednak wybiera zadania o waciwym poziomie trudnoci. Gdy zadanie jest odpowiednie do wieku, jestemy mniej skonni do przedwczesnych interwencji, a jednoczenie wiemy, kiedy wkroczy, by frustracja dziecka nie zmienia si w pacz i zgrzyt zbkw. Aby znale ten zoty rodek, obserwujmy wiat dziecka i wszystko, z czego on si skada. Prbuj cigle uwiadamia rodzicom szczeglnie tym, u ktrych znajduj stosy zabawek, gadet z przyciskami i rozmaitych fanaberii e rozwijanie umiejtnoci maego dziecka nie musi kosztowa. Kiedy nadaj mi co o maksymalizacji potencjaw dziecka i wzbogacaniu rodowiska, tumacz im zawzicie, e proces uczenia odbywa si wszdzie i stale. wiadomi i twrczy rodzice potrafi kadego dnia i w kadej chwili wspiera dziecko w jego badaniach i eksperymentach. Uwielbiam spotyka rodzicw przeciwnego typu, ktrzy widz najbogatsze rodowisko nauki wprost przed sob i potrafi je wykorzystywa. Ci ludzie umiej korzysta z kadej sposobnoci, nie zagracajc pokoju dziecicego stertami kosztownego badziewia. Przykadem mog by Bliss i Darren para po trzydziestce mieszkajca w Los Angeles, gdzie wcieky napr rynku zabawkarskiego ogupi ju niejednych. Tym dwojgu udao si jako oprze nurtom absurdu i pyn pod prd. wiat ich dzieci jest prosty. Truman i Sydnej w wieku trzech lat i osiemnastu miesicy maj mnstwo ksieczek, materiaw artystycznych i zabawek konstrukcyjnych, lubi jednak rwnie bawi si z uyciem wasnej wyobrani, wykorzystujc przedmioty znajdujce si w domu rurki po papierze toaletowym, pudeka, miseczki. Spdzaj te sporo czasu na dworze, budujc zamki z piasku i ziemi oraz fortece ze starych desek, czasem chlapi si w wodzie w maych basenikach. Truman i Sydnej dostaj na gwiazdk tylko dwa prezenty od swoich rodzicw, a nie stosy, jakie widziaam pod choink w innych domach. Jak zmieni dom w dziecice eksploratorium W wielu miastach istniej tzw. Eksloratoria dla dzieci starszych (zwykle powyej piciu lat), w ktrych mog one poznawa zasady nauk cisych i prawa fizyki. Mona urzdzi co takiego rwnie i w domu. Wystarczy przystosowa wntrze do fizycznego i intelektualnego poziomu dziecka oraz zapewni mu bezpieczestwo podczas samodzielnych zabaw. Oto kilka propozycji. Jestem pewna, e Czytelnicy bd mieli wiele innych ciekawych pomysw: - Twrzmy w domu strefy zabaw ograniczone barykadami z poduszek; budujmy dziecku namioty z przecierade i mebli, pozwalajmy mu wpeza do nich. - Przygotujmy w ogrdku piaskownic z foremkami. - Stwrzmy moliwoci nadzorowanej zabawy z wod w wannie lub zlewie kuchennym. Pod rk warto mie mikkie buteleczki i plastikowe miareczki. W upalny dzie moemy da dziecku do zabawy kostki lodu. - Nie zapominajmy o wesoej muzyce i pozwlmy dziecku aktywnie muzykowa; niech wybija rytm tekturowymi rurkami na plastikowych pojemnikach i drewnianymi ykami na garnkach i patelniach.

Tworzenie zachcajcych rodowisk.

- Dwulatek powinien mie rwnie w cigu dnia troch czasu na zabaw w eczku. Zapewnia mu to poczucie bezpieczestwa i pozwala kojarzy eczko z zabaw. Dziki temu rano po przebudzeniu bdzie si chtniej bawi sam. Wmy mu do eczka ulubion zabawk oraz kilka pluszaczkw. Efekty takiego wychowania miaam moliwo obserwowa, gdy dzieci znalazy si w moim gabinecie. Widzc zachwyt Trumana na widok zestawu klockw tekturowych, zapytaam, czy chciaby wzi je do domu. Na twarzy chopca natychmiast pojawi si umiech. Naprawd! zapyta Dzikuj, bardzo dzikuj. Nie by to z jego strony gest uprzejmoci, lecz prawdziwa wdziczno za podarunek. Musz przyzna, e jest to dzi reakcja nader rzadka wrd dzieci amerykaskich pawicych si w morzy zabawek i kompletnie znieczulonych na prezenty lub nowoci. Powiedziaabym nawet, e jest gorzej, poniewa dzieci te bawi si wycznie gadetami, ktre za nich myl. Wyobrania producentw w poczeniu z bezmylnoci i snobizmem rodzicw zajmuje miejsce wyobrani dziecicej. Pozbawia si w ten sposb dzieci cennej moliwoci tworzenia, konstruowania i rozwizywania problemw. Dzieci dwu- i trzyletniej kochaj odkrycia. To mali naukowcy, dla ktrych wszystko jest ciekawe i tajemnicze. Maj oczy i umysy szeroko otwarte, gotowe do wszelakich bada. Nie potrzebuj adnych sztucznych stymulacji. A teraz pytanie: jak mylicie, dlaczego otrzymujc prezenty witeczne lub urodzinowe, dzieci czsto bardziej interesuj si pudekami ni ich zawartoci? Poniewa pudeko moe by wszystkim, czymkolwiek uczyni je dziecica wyobrania, podczas gdy zabawki trzeba w jaki sposb obsugiwa. Puda i pudeka to wiele godzin pobudzajcych wyobrani zabawy. Mona si w nich chowa, budowa z nich domy, skaka na nie, miady, a przede wszystkim nie wie si nimi aden przepis, adna instrukcja obsugi, adna jedynie suszna forma zabawy. Kopalni znakomitych akcesoriw zabawowych jest rwnie kuchnia. Wszystkie dzieci uwielbiaj garnki i patelnie, plastikowe miareczki, miseczki, drewniane yki. Szczelnie zamknity plastikowy pojemnik (prosz zabezpieczy go tam) wypeniony grochem to znakomity tamburyn. Zestaw miareczkowych yeczek moe z powodzeniem zastpi grzechotk, a odwrcona miska plastikowa bbenek, w ktry mona wali co si drewnianymi ykami. Zamiast wyrzuca tekturowe rurki po papierze toaletowym i papierowych rcznikach, dajcie je dzieciom. Tego rodzaju przedmioty fascynuj, bo mona z nich zrobi wszystko, co wyobrania podsunie. Dziecko yje wwczas w wiecie wci nowych rzeczywistoci, a nie w zamknitym krgu form stworzonych przez producentw zabawek. Nie twierdz, e ksztaccych zabawek nie warto kupowa. Wiele z nich znakomicie rozwija umiejtnoci. Zwracam jednak uwag, e wspczeni rodzice, ulegajc presji rynku, mocno przesadzaj (lub te czuj si winni, gdy nie sta ich na wiele fabrycznych zabawek). Mona to oczywicie zrozumie. Miejsce normalnych sklepw z zabawkami zajy gigantyczne skadnice, w ktrych to, co dzieciom potrzebne, ginie w oceanie wytworw najzupeniej zbdnych dbr spoecznie niepodanych. Jeli wic chcemy rzeczywicie zachci maluszka do badania (a nie tylko biernego konsumowania!) rzeczywistoci, to spumy troch z tonu. Skadniki bogatego rodowiska edukacyjnego s wok nas, wystarczy po nie sign. Zachcajmy maluchy do badania zwykych rzeczy w otoczeniu, do obserwowania cudw przyrody. Niech ich umysy rozwaaj, tworz i konstruuj. Ostrono nie zawadzi. Gdy si ma dwa lub trzy latka, wiat jest miejscem potencjalnie niebezpiecznym. Niezalenie od zagroe w rodowisku nasze dzieciaczki nie rozumiej jeszcze zasad wspycia, ktrych musimy je uczy. Temu su ograniczenia ogromnie potrzebne dzieciom dwu- i trzyletnim. Nie mona puci ich na ywio, brakuje im

Ograniczenia.

bowiem umysowej i emocjonalnej zdolnoci korzystania z penej swobody. Musimy rwnie uwiadamia im rnice midzy dorosymi i dziemi polegajc na tym, e to my wiemy lepiej. Gdy dziecko zaczyna samo si przemieszcza, a jego zdolno pojmowania ronie z dnia na dzie, trzeba wprowadzi kilka rodzajw ogranicze. Ograniczanie pobudze. Rodzice niemowlt w sposb naturalny ograniczaj zakres bodcw, by unikn objaww nadpobudzenia. U dzieci starszych problem ten jest rwnie wany. Dwulatki lubi by podekscytowane, lubi biega i sucha ywej muzyki. Ich moliwoci s w rnym stopniu ograniczone, musimy zatem wiedzie, co nasze dziecko wytrzymuje i jak dugo. Kluczem jest jego temperament. Wraliwce maj nadal swj niski prg tolerancji, podobnie jak w niemowlctwie. Gdy dwuletnia Rachel nasza znajoma z rozdziau I wchodzi do pokoju penego dzieci, natychmiast chowa buzi w sukienk mamy, cho w sali panuje zupeny spokj. Kiedy jest w parku z opiekunk i widzi dzieci biegajce w rne strony, nie chce schodzi z wzeczka. Nakrcony ywczyk taki jak Betsy z trudem si uspokaja. Allen klasyczny Poprzeczniak w warunkach nadmiaru bodcw ryczy wniebogosy, jeszcze bardziej si tym podniecajc. Nadmiar czegokolwiek doprowadza do zmczenia a czsto i do ez nawet Anioki i redniaczki. Rozsdni rodzice pozwalaj dziecku odpocz lub opuszczaj wraz z nim teren, nim dojdzie do kryzysu. Ograniczenie pobudze jest szczeglnie wane wieczorem, gdy zblia si pora snu; dotyczy to naturalnie wszystkich dzieci. Ograniczenie moliwoci wyboru. Opiekujc si niemowltami w domach, w ktrych nocowaam, miaam okazj przyglda si rwnie dzieciom nieco starszym. Bywaam wwczas wiadkiem przemiesznych scen podczas niada. Oto jedna z nich. Niemowl zostao nakarmione, czas wic na poranne pateczki dla osiemnastomiesicznego Mikeya, ktry siedzi wanie w swoim foteliku. Papulku intonuje sodki mama jakie chcesz pateczki; kakaowe, chrupki ryowe, a moe cheerioski? Mikey siedzi oszoomiony. Zaczyna ju mwi, jego problem nie polega jednak w tej chwili na braku odpowiednich sw. Jest zakopotany, poniewa nie potrafi wybra spord tylu ewentualnoci. Staram si zachowa taktownie, kiedy jego mama pyta: Co si dzieje Tracy? Czy on mnie nie rozumie? Czy nie powinnam pozwoli mu wybiera?. Jak najbardziej odpowiadam. Z pewnoci powinna, ale w tym wieku dwie moliwoci to gra. Ograniczenie moliwoci wyboru daje dziecku poczucie panowania nad wasnym wiatem. Zbyt wiele opcji powoduje tylko mtlik w jego gwce i niczego nie uczy. Ograniczenie niepodanych zachowa. Wbrew obawom niektrych rodzicw, dziecko tracce wewntrzn rwnowag, gdy kto mwi mu nie, wcale nie jest ze. Cakiem przeciwnie, gdy widz taka scen, mwi: Biedne malestwo. Nikt go nie nauczy akceptowania granic. Dzieci musz si nauczy, czego od nich oczekujemy. Dzieje si to tylko wtedy, gdy rodzice ich tego ucz. Pomagajc dziecku y z ograniczeniami, ofiarowujemy mu z pewnoci jeden z najwikszych darw. Cay rozdzia VII powicam dyscyplinie, o ktrej wol jednak myle jako o edukacji emocjonalnej. Wyjaniam w nim zasady filozofii Raz/Dwa/Trzy. Raz gdy pewne zachowanie takie jak bicie lub gryzienie pojawia si po raz pierwszy wkraczamy natychmiast. Dwa jeeli niepodane zachowanie zdarza si po raz drugi, to mamy ju do czynienia prawdopodobnie z wzorcem. Trzy gdy co takiego ma miejsce po raz trzeci, to znaczy e pozwolilimy dziecku na zbyt wiele. Kiedy dziecko w jakikolwiek sposb przestaje panowa nad swoimi emocjami wrzeszczy, krzyczy, wyje lub wykonuje agresywne ruchy wwczas powrt do rwnowagi moe by dla niego trudny. Nie zawsze jest to atwe, mona jednak opanowa takie zachowania w zarodku, o ile obserwujemy dziecko z uwag. Ograniczanie wszystkiego, co wystpuje w nadmiarze. U wikszoci dzieci list rzeczy naduywanych otwieraj telewizja i sodycze. Obu zagadnieniom powicono wiele bada potwierdzajcych jednoznacznie szkodliwo tych czynnikw. Na szczeglne straty

naraone s dzieci z grupy Wraliwcw i ywczykw. Inne formy aktywnoci, pokarmy, zabawki lub miejsca mog mie rwnie negatywny wpyw. Jeli tak jest, pogdmy si z tym, e co naszemu dziecku nie suy i nie prbujmy na si przystosowa go do tego. Ograniczenie potencjalnych niepowodze. Moliwoci dziecka zwikszaj si z dnia na dzie, nie starajmy si jednak przyspiesza jego rozwoju. Dajc zabawk zbyt skomplikowan oraz oczekujc zbyt dugiego siedzenia w kinie lub eleganckiej, nieprzyjaznej dzieciom restauracji, naraamy dziecko na stresy i prowokujemy powane kopoty. To samo dotyczy przeomw rozwojowych, o ktrych bdzie mowa w rozdziale IV. A zatem, rodzice z uporem stawiajcy swoj ma creczk na nki w czasie gdy ona sama nie prbuje stawa, nie bior pod uwag faktu, i Natura ma dla ich dziecka wasny plan rozwoju. Po co go przyspiesza? Czsto ci sami rodzice dzwoni do mnie i pytaj, co robi, gdy dziecko budzi si w nocy z paczem, stoi w eczku i nie potrafi usi. Tumacz im, e nie mieliby tych trudnoci, gdyby przestali poprawia Matk Natur lub te nauczyli dziecko siada, skoro potrafi ju sta na nkach. Ograniczenie wasnych prostackich zachowa. Dzieci ucz si przez naladownictwo. Od rana do wieczora obserwuj nas, suchaj i imituj nasze czynnoci. Powinnimy wic uwiadomi sobie, czego uczymy mimochodem. Jeeli kto w domu klnie, to nie powinien si dziwi, e wulgaryzmy bd pierwszymi sowami w ustach dziecka. Inne ordynarne zachowania bd rwnie przez nie kopiowane. Kamu, kto kadzie nogi na stoliku do kawy i zajada czipsy, ogldajc telewizj, trudno bdzie zmusi dziecko, by nie rozwczyo jedzenia po caym domu i nie chodzio po meblach. Jeeli egzekwowanie tych ogranicze kojarzy si komu z funkcj policjanta lub sdziego na boisku, to do pewnego stopnia ma racj. Dzieci dwu- i trzyletnie domagaj si granic. Gdy ich nie ustanawiamy, wewntrzny krajobraz dziecka oraz jego wiat zewntrzny staj si przeraajce i niemoliwe do opanowania. Najbardziej pozytywna nauka pynie z uczucia i pochway za dobrze wykonane zadanie. Tego pierwszego nigdy nie mona dziecku da za duo. Kiedy byam dorastajc dziewczynk, moja niania caowaa mnie ni std, ni zowd. Spogldaam wtedy na ni i pytaam: za co to niani?, a ona niezmiennie odpowiadaa: Za cokolwiek. Czuam si wtedy najbardziej kochanym i drogim dzieckiem na wiecie. Nawet naukowcy przyznaj, e mio jest elementem magicznym w rodzicielskim rwnaniu. Gdy dziecko czuje si kochane, ma poczucie bezpieczestwa, chce, by rodzice byli z niego zadowoleni, a kiedy doronie pragnie suy wiatu i y w nim w harmonii.

Niech yj pochway

Chwalenie doskonae.
Oto wskazwki pomagajce unikn zasypywania dziecka czczymi komplementami: - Chwalimy tylko wtedy, gdy dziecko zrobio co dobrego lub susznego. Uywamy sw (np. wietnie, doskonale, znakomicie), zachty (tak powiniene robi), gestw lub dziaa (przytulenie, pocaunki, kciuki do gry, brawa). - Chwalimy konkretne dziaania w yciu codziennym (np. Piknie sobie radzisz z yeczk), a nie wygld dziecka (np. Jaka jeste liczna) lub oglne cechy jakiego zachowania (np. Dobry jeste dzieciak). - apiemy dziecko na gorcym uczynku (np. Bardzo adnie przeprosie, kiedy ci si odbio lub licznie si dzielisz zabaweczk gdy dziecko dao zabaw koledze. - Chwalmy w formie podzikowania (np. dzikuje ci za sprztnicie ze stou) - Chwalmy poprzez nagradzanie (np. Bardzo adnie dzisiaj posprztae po zajciach w grupie. Zatrzymamy si po drodze do domu i pokarmimy kaczuszki)

- Przed spaniem przypominamy dziecku dobre uczynki spenione w cigu dnia (np. Bya dzi naprawd cierpliwa w sklepie z obuwiem) - Dajemy przykad zachowa zasugujcych na pochway, okazujc grzeczno i takt. Nie ma czego takiego, jak nadmiar mioci. Z pochwaami jest jednak troch inaczej mona z nimi przesadzi. Powinnimy chwali tylko za dobrze wykonane zadania. Zastanwmy si wic, czy dziecko naprawd zasuyo na pochwa. W przeciwnym razie nasze mie sowa nie bd miay adnego znaczenia i wpywu, a dziecko w kocu przestanie zwraca na nie uwag. Pamitajmy, e celem pochwa nie jest zrobienie mu przyjemnoci jak przy uciskach i pocaunkach. Maj one suy nagradzaniu dobrze wykonanych zada oraz uznaniu waciwego zachowania, grzecznoci, dobroci i wspdziaania. Pochwaa ma mwi dziecku, e zrobio co dobrego lub susznego. Czasem jednak mio zalepia rodzicw, w zwizku z czym przestaj j odrnia od pochwa. S przekonani, e mnogo pochwa wzmacnia w dziecku poczucie wasnej wartoci. Jednak przesadne uznanie i aplauz wywouj efekty odwrotne dziecko przestaje ufa zbyt licznym komunikatom tego rodzaju. Sprawdzian stosowania czterech czynnikw. O czterech czynnikach (obserwacji, zachcie, ograniczeniach, pochwaach) powinnimy pamita przez cay dzie, zwaszcza w trudnych sytuacjach. W obecnoci chodziaczka sytuacje takie mog powstawa kilka razy dziennie! Dla utrwalenia tego, o czym bya mowa, proponuj odpowiedzie sobie na kilka pyta. 1. Czy obserwuj spokojnie swoje dziecko, czy te wisz stale przy nim, wtrcam si, ingeruj w zabawy i pomagam mu, zanim pojawi si taka potrzeba? Pamitajmy, e chodzi o spokojn obserwacj, a nie o zaniedbywanie dziecka, lekcewaenie jego potrzeb lub unikanie kontaktu z nim 2. Czy zachcam dziecko do samodzielnego badania otoczenia, czy trzs si nad nim? Kadego dnia dziecko ma wiele okazji do aktywnego badania wiata. Kad z nich doroli mog mu odebra. Czy zdarza mi si mwi za dziecko, gdy bawi si z kim spokojnie? Czy rozwizuj za dziecko ukadanki, zamiast przyglda si, jak sobie radzi? Czy ustawiam za nie klocki, zanim samo sprbuje? Czy usiuje stale nim kierowa, nadzorowa je i instruowa? 3. Czy stawiam ograniczenia, czy te pozwalam dziecku na zbyt wiele? Kada rzecz w nadmiarze bdzie dziecku szkodzi. Czy nie stawiam go wobec zbyt trudnych wyborw? Czy nie dostarczam nadmiaru pobudzajcych bodcw? Czy nie czekam zbyt dugo, gdy pojawiaj si brewerie, agresja i wzburzone emocje? Czy ograniczam rzeczy szkodliwe w zbyt duych dawkach, takie jak sodycze i ogldanie telewizji? Czy nie pozwalam na udzia dziecka w sytuacjach nieodpowiednich dla jego wieku, z ktrymi wie si niebezpieczestwo, stres lub uczucie niepowodzenia? 4. Chwal dziecko rozsdnie czy przesadnie? Czy waciwie stosuj pochway wzmacniajc pozytywne zachowania, wspdziaanie i dobro oraz nagradzajc dobrze wykonane zadanie? Widziaam rodzicw chwalcych dzieci w chwilach, gdy te tylko siedziay i oddychay. W ten sposb sowa pochwa dewaluuj si i trac wszelkie znaczenie. Po pewnym czasie dziecko nie bdzie reagowao na adne pochway zasuone bd niezasuone. Pochwaa niewspmierna do zasug wzmacnia niestety co zupenie innego. Powiedzmy, e ktrego dnia Rory sam ciga sobie skarpetki a jego zachwycony tatu namitnie go chwali. Nastpnego dnia chopak ciga skarpetki i nie daje sobie ich woy, a tatu nie wie, dlaczego tak si dzieje. Tymczasem Rory odnis wraenie, e bdzie intensywniej chwalony za kadym razem, gdy cignie skarpetki. (Prosz mnie le nie

zrozumie; powinnimy chwali dzieci za ich wysiki w kierunku samodzielnoci, uwaajmy jednak, by z tym nie przesadza). Inny bd rodzicw polega na chwaleniu przed faktem w oczekiwaniu na pewne zachowania dziecka. Przypomina mi si lekcja muzyki, ktrej niedawno byam wiadkiem. Janice siedziaa wraz z innymi mamami obserwujc swoj jedenastomiesiczn Su Lin. Spord czworga dzieci suchajcych nagrania piosenki tylko jedno zapewne najstarsze usiowao naladowa ruchy rk nauczycielki. Inne w tym take Su Lin siedziaa z szeroko otwartymi oczkami i rczkami na kolanach. Znakomicie! krzykna Janice, gdy nagranie si skoczyo. Su Lin odwrcia gow spogldajc na mam; z wyrazu jej twarzy mona byo odczyta zdziwienie O co ci waciwie chodzi?. Janice miaa dobre intencje, czego jednak nauczya swoj creczk? Mamusia lubi, gdy spokojnie siedz! Jak ju wspomniaam na pocztku tego rozdziau, niektrzy rodzice pomagaj swoim dzieciom, stosujc instynktownie cztery czynniki spokojn obserwacj, zacht do badania rzeczywistoci, niezbdne ograniczenia oraz uzasadnione pochway. Tacy ludzie maj zwykle duo wyrozumiaoci dla zachowa dwulatkw i chyba nieprzypadkowo ich dzieci sprawiaj mniej kopotw, bez wzgldu na temperament. Rodzice o ktrych mowa, reprezentuj zdrowy, rozsdny kompromis midzy dwiema skrajnociami wychowawczym autorytaryzmem i leseferyzmem, czyli nieodpowiedzialnym bezholowaniem. Nie s przesadnie rygorystyczni, ani te nadmiernie pobaliwi. S te i tacy, ktrzy nie potrafi znale owej sensownej rwnowagi okazywanie mioci przychodzi im atwiej ni ustanawianie granic, bd na odwrt. Poniej znajduje si prosty tekst uatwiajcy rozpoznanie wasnych wzorcw rodzicielskich. Nie ma on charakteru naukowego; uwzgldnia jedynie najczstsze zachowania, ktre obserwuj u rodzicw. Szczera odpowied na pytania pozwoli odnale wasne miejsce w skali stylw wychowawczych.

Czy naprawd dziecku pomagam?

Jaki jest mj styl rodzicielstwa?

Dla kadego pytania zakrelamy liter przy zdaniu, ktre najlepiej do nas pasuje. Staramy si by uczciwi i obiektywni. Na kocu znajduje si instrukcja obliczania wynikw. 1. Kiedy moje dziecko zmierza ku czemu niebezpiecznemu: a. pozwalam mu przekona si na wasnej skrze, czym to grozi b. odwracam jego uwag, zanim zrobi sobie krzywd c. rzucam si na ratunek, nie pozwalajc mu kontynuowa dziaania. 2. dajc dziecku now zabawk a. zostawiam je z ni; gdy ma kopoty myl; Poradzi sobie w odpowiednim czasie b. czekam i interweniuj, kiedy pojawiaj si oznaki frustracji c. pokazuj, jak mona si ni bawi 3. Kiedy dziecko urzdza mi scen w sklepie, poniewa nie chc mu kupi czego sodkiego a. ze zoci wyprowadzam je i owiadczam, e nigdy ju nie wezm go na zakupy b. spokojnie mu odmawiam i wyprowadzam ze sklepu c. staram si je przekona mimo wrzaskw, a nastpnie ulegam jego zachciance 4. Kiedy moje dziecko bije inne dziecko w grupie, zazwyczaj a. odcigam je i krzycz ze zoci Nie wolno bi! b. fizycznie ograniczam ruch rki i mwi: Nie powiniene bi innych dzieci c. mwi mu: To nieadnie! i usprawiedliwiam zachowanie aktualn faz rozwoju 5. Kiedy moje dziecko krzywi si na widok nowej potrawy a. podnosz gos i czuj frustracj; czasem zmuszam je do siedzenia przy stole a zje b. proponuj t potraw o rnych porach, agodnie zachcajc do sprubowania c. staram si zachca, ale nigdy nie zmuszam, zakadam, e dziecku nie smakuje

6. Kiedy zoci mnie zachowanie mojego dziecka, najczciej a. zmuszam je grobami do waciwego dziaania b. wychodz z pokoju i nie wracam, pki si nie uspokoj c. tumi swoje uczucia i przytulam je 7. Kiedy moje dziecko urzdza dzikie brewerie, najczciej a. reaguj zoci i staram si fizycznie je powstrzyma b. ignoruj je; jeli to nie pomaga, przerywam jego zajcie i mwi: Nie wolno si tak zachowywa. Jak si uspokoisz wrcimy do tego c. prbuj perswazji, a kiedy nie pomaga, staram si poprawi mu nastrj pochlebstwami i daj wszystko, czego si domaga 8. Kiedy moje dziecko pacze, nie chce i spa, najczciej a. mwi mu, e ma spa i pozwalam mu si wykrzycze, jeli to konieczne b. uspokajam je, upewniam si, czy czego nie potrzebuje i zachcam do spania c. udaj, e pi razem z nim lub zabieram je do swojego ka 9. Kiedy moje dziecko okazuje niemiao lub jest maomwne w nowej sytuacji najczciej: a. lekcewa jego lki i popycham je troch, by je zahartowa i uodporni b. agodnie zachcam, nie zmuszajc do niczego, pki nie jest gotowe c. wycofuj si razem z nim, wychodzc z zaoenia, e nie powinno si stresowa 10. Moja koncepcja wychowawcza streszcza si najlepiej w nastpujcych pogldach: a. dziecko trzeba tonowa, by byo dobrze przystosowane do rodziny i spoeczestwa b. dziecku trzeba okazywa mio i stawia mu ograniczenia, szanujc uczucia i suc mu przewodnistwem c. dziecku trzeba pozwoli decydowa, by nie tumi jego naturalnych instynktw i zainteresowa

Obliczanie punktacji wyglda nastpujco: za kad liter a dajemy sobie 1 punkt, za b 2 punkty, a za c 3 punkty. Nastpnie punkty sumujemy. Dalsze wyjanienia pozwol odnale wasne miejsce w skali stylw. Od 10 do 16 punktw. Taki wynik charakteryzuje rodzicw o skonnociach autorytarnych i wadczych. Nie maj oni trudnoci z ustanawianiem granic, nie toleruj odstpstw od zasad i norm, nie daj swoim dzieciom zbyt duo swobody, a czsto bywaj rwnie zwolennikami wymierzania kar za ze zachowania. Do tej kategorii niewtpliwie naley Dorrie, ktrej creczka Alicja miaa wyranie stawiane granice od dnia swoich narodzin. Dorrie zaleao przede wszystkim na tym, by jej dziecko byo grzeczne i poprawnie zachowywao si w miejscach publicznych. I tak te jest. Jednak Alicia, ktra w niemowlctwie bya bardzo ekspansywna i zwrcona na zewntrz, jest teraz maomwna i lekko zahamowana, jeli chodzi o prbowanie nowych rzeczy i zabawy z innymi dziemi. Oglda si cigle na mam, by sprawdzi, czy Dorrie zaakceptuje jej pomysy. Nie mam wtpliwoci, e Dorrie kocha swoj crk, czasami jednak nie bierze pod uwag, e maa dziewczynka ma jakie wasne uczucia. Od 17 do 23 punktw. Wyniki w tym przedziale nale do rodzicw prawdziwie pomagajcych, umiejcy znale zoty rodek pomidzy mioci i ograniczeniami. Naturalne skonnoci tych rodzicw pozwalaj im stosowa cztery czynniki opisane w tym rozdziale. Dobrym przykadem bya Sari, ktr znaam od czasu, gdy jej synek Damian by niemowlciem. Obserwowaa dziecko uwanie, pozwalajc mu na wasne bdy....chyba e robi co niebezpiecznego lub podejmowa dziaania, do ktrych nie by jeszcze gotw. Sari potrafia twrczo rozwizywa problemy, co ilustruje ponisza opowie zamieszczona w ramce. Sari, Damian i wielki, ciki, szklany dzban.

Gdzie si plasujemy?

Pewnego dnia, gdy Sari nalewaa sok pomaraczowy do dziecicej filianki, dwuletni Damian poprosi: Ja zrobi!. Matka wiedziaa, e nie moe mu da do rczek cikiego szklanego dzbana. Powiedziaa wic: To jest za cikie, ale dostaniesz wasny dzbanek. Wyja z kredensu malutki dzbanuszek plastikowy, wlaa do niego troch soku i podesza z Damianem do zlewu. Tu moesz wiczy przelewanie. W ten sposb nie bdziemy musieli wyciera podogi, jeli si co rozleje. Damian by zachwycony tym kompromisowym rozwizaniem i przez kilka nastpnych dni przysuwa rano krzeso do zlewu, mwic: Damian wlewa soczek. Po tygodniu nabra duej wprawy i mg przelewa coraz wiksze iloci soku, ktre matka mu dawaa. Nastpnym krokiem byo wyjcie z lodwki kartonu z sokiem, podejcie do zlewu i napenienie wasnego dzbanuszka bez uronienia choby jednej kropli. Gdy kto ich odwiedzi, Damian wyjani gociowi z dumn min Tu wlewamy soczki. atwo si domyli, e rodzice z grupy trzeciej kieruj do mnie wicej alarmujcych wezwa ni ci z pierwszej kategorii. Matki takie, jak Clarice z trudem okrelajce dziecku granice, przekonuj si nie bez przykroci e ich dzieci potrzebuj wikszej stabilnoci i porzdku. Ich pytania i proby dotycz zwykle bdnych przyzwyczaje dietetycznych, problemw ze snem oraz trudnoci z zachowaniem. Z drugiej strony, matki typu Dorrie, ktrym atwo przychodzi dyscyplinowanie dziecka, wychowuj typowe popychada. Brak elastycznoci i sztywno norm zabijaj w dziecku ciekawo i pozbawiaj je kreatywnoci. Alicia (dziecko grzeczne, ktrego nie trzeba si wstydzi w miejscach publicznych) wydaje si nie ufa swoim wasnym percepcjom, ogldajc si wic na mam, szuka nie tylko jej aprobaty, lecz take chce id niej usysze, co powinna czu. Od 24 do 30 punktw. Tak punktacj uzyskuj rodzice majcy wyran niech do stawiania dzieciom granic. Boj si, e zbyt stanowcza ingerencja moe zniszczy naturalne inklinacje dziecka. Obawiaj si rwnie, e dyscyplinujc je, utrac jego mio. Idzie z tym w skonno do nadopiekuczoci, ktra utrudnia dziecku swobodne badanie rzeczywistoci. Tak matk bya Clarice. Od pierwszych dni nie spuszczaa wzroku ze swojego synka Elliota. ledzia kady jego ruch, a gdy by nieco starszy, stale nadzorowaa jego zabawy. Cigle co wyjaniaa, co pokazywaa i bez przerwy przy tym mwia. Nauczanie szo jej znacznie lepiej ni ustanawianie granic. Z ca pewnoci okazywaa dziecku szacunek, jednak obserwujc j, zadawaam sobie pytanie: Kto kim kieruje?

Co wpywa na style rodzicielstwa?

Jestem przekonana (a potwierdzaj to rwnie badania), e najlepsi s rodzice z grupy rodkowej prawdziwie pomagajcy. Odchylenia od stanu rwnowagi mog mie wiele rnych przyczyn. Ich rodzice byli wanie tacy. Kto moe si zarzeka, e nigdy nie bdzie taki jak oni, a mimo to kopiuje wzorce. Wielu rodzicw powtarza schematy wychowawcze utrwalone w dziecistwie. Pewna wyjtkowo zaborcza matka powiedziaa mi kiedy tak: Moja matka kochaa mnie miertelnie i zamierzam to samo zrobi z tym dzieckiem. To, co robili nasi rodzice, nie musi koniecznie by ze. Upewnijmy si jednak, czy pasuje to do nas i do naszych dzieci. Ich rodzice byli dokadnym przeciwiestwem. S ludzie odrzucajcy wszystko czego dowiadczyli w dziecistwie, czsto niewiadomie. Take i w tym przypadku trzeba si zastanowi, czego pragniemy i co sprawdzi si najlepiej. By moe, starzy nie we wszystkim si mylili. Dlatego lepiej odrzuci tylko niektre ich praktyki, a inne przyj. Maj dziecko okrelonego typu. Z ca pewnoci charakter dziecka wpywa na reakcje wobec niego w rnych codziennych sytuacjach. Jak wczeniej wspomniaam temperament wasny rodzicw moe dobrze pasowa do natury dziecka lub nie. Niektre

dzieci s bardziej kopotliwe, uparte, wraliwe lub wojownicze ni inne, a ich wychowanie wymaga od rodzicw wysokiego poziomu wiadomoci. Jeeli wic jestemy zbyt surowi lub zbyt pobaliwi w stosunku do osobowoci dziecka, zapytajmy siebie: Czy to, co robi, jest dla niego najlepsze?. Trzeba przyzna, e idealne rodzicielstwo nie jest atwe. Nieatwo zachowa rwnowag midzy mioci i ograniczeniami, nieatwo wiedzie, kiedy interweniowa, a kiedy si wstrzyma, nieatwo wywarzy waciw miar pochwa i znale odpowiednie dla nich chwile. Trudnym zadaniem jest rwnie takie dyscyplinowanie, w ktrym kara pasuje do winy. Niektrzy z nas wol dziaa bliej ktrego z kracw skali stylw. Wiedzc, gdzie si na niej znajdujemy, moemy przynajmniej dokonywa wiadomych wyborw waciwych zachowa, reakcji i sposobw traktowania dziecka. Wszystko, co robimy, ma na nie wpyw ksztatujcy. Do czterech czynnikw bdziemy wielokrotnie powracali na kartach tej ksiki, uwaam je bowiem za podstaw zdrowego rodzicielstwa. Rwnie wana jest idea utrzymywania porzdku organizacyjnego, ktr zajmiemy si w rozdziale nastpnym.

Rozdzia III PORZDKOWANIE I RYTUALIZACJA ATWIEJSZE ZMAGANIA Z DWULATKIEM

Takim pytaniem zareagowaa Rosalyn, aktorka telewizyjnych seriali, na moj propozycj uporzdkowania jej codziennych zaj z rocznym synkiem Tommym. Zwrcia si do mnie o pomoc, poniewa Tommy rycza jak optany, kiedy tylko wychodzia z domu. Co ma wsplnego porzdek i organizacja z uczuciem rozki? pytaa, nie czekajc na odpowiedz. Nienawidz harmonogramw, bo wtedy dni staj si jednakowe mwia monotonnym gosem, wyraajc a nadto dobitnie wasn potrzeb stymulacji i urozmaicenia. W kocu w jej zawodzie kady dzie jest now przygod. Tak odpowiedziaam. Pomyl jednak o tym, e codziennie jedzisz do studia. Kadego ranka budzisz si, bierzesz prysznic, jesz niadanie i udajesz si do pracy zawsze w ten sam sposb. Codziennie pojawiaj si oczywicie nowe elementy, np. nowi aktorzy, ale s rwnie osoby, na ktrych moecie polega, scenarzyci, reyserzy, kamerzyci. Kady dzie przynosi nowe wyzwania, ale czy elementy przewidywalne nie daj ci poczucia komfortu? Codziennie korzystasz z zorganizowanego porzdku, cho moe nie chcesz tego dostrzega? Rosalyn spojrzaa na mnie takim wzrokiem, jakby chciaa zapyta: O co ci waciwie chodzi Tracy?. Nie musisz walczy o kolejne role, jak wiele innych aktorek, ktrym nikt nie gwarantuje nastpnej wypaty, a nawet nastpnego posiku kontynuowaam. Masz jedno i drugie stay anga, a jednoczenie urozmaicenie i nowe zadania kadego dnia. Skina gow Owszem przyznaa niechtnie. Nie mwimy jednak o mnie, tylko o jednorocznym dziecku. Jak najbardziej odparam. To, o czym mwimy, dla niego jest nawet jeszcze waniejsze. Dzie Tommyego nie musi by nudny, ale odrobina stabilizacji, a zwaszcza przewidywalnoci chroni go og niepokoju. Jeli pomylisz o tym w kategoriach wasnej kariery, atwiej ci bdzie to poj. Moesz doskonali swoje umiejtnoci, poniewa

Po co nam organizacyjne schematy?

nie musisz myle o tym, co ma by za chwil. Twierdz, e Tommy zasuguje na taki sam komfort i bardzo go pragnie. Jeeli bdzie wiedzia, czego ma oczekiwa, zacznie z tob wspdziaa, poniewa da mu to poczucie jakiej kontroli nad wasnym otoczeniem. Spotykam wiele matek podobnych do Rosalyn. Niektre z nich nie uwiadamiaj sobie znaczenia organizacyjnego porzdku, a inne obawiaj si, e bdzie on krpowa ich styl ycia. Zwracaj si do mnie z typowymi dziecicymi problemami, takimi jak: kopoty z zasypianiem, brak apetytu, ze zachowanie lub niepokj spowodowany rozk (tak jak u Tommyego). Proponuj im przede wszystkim ocen domowych porzdkw i rytuaw. Na wstpie wyjani, co rozumiem przez organizacj i rytua. W caym tym rozdziale uywam tych sw zamiennie, poniewa oznaczaj pojcia wzajemnie ze sob powizane. Rytua i organizacja powstaj wtedy, gdy powtarzamy regularnie jakie czynnoci w celu ich wzmocnienia. Powtarzalno dotyczy wszystkich elementw codziennego ycia dziecka: budzenia, posikw, kpieli, ukadania do snu. Wikszo naszych procedur to rytuay podwiadome jak je nazywa specjalistka w tej dziedzinie Barbara Bizion; speniamy je bez penej wiadomoci ich znaczenia. Przytulenie na dzie dobry, gesty poegnania i pocaunki na dobranoc to rytuay wizi. Zostawiajc dziecko w obku lub w domu, codziennie wypowiadamy te same lub podobne sowa; to take zachowanie rytualne. Przypominajc dzieciom wielokrotnie sowa prosz lub dzikuj, nie uczymy ich grzecznoci, a raczej wpajamy etykiet bdc rytuaem spoecznym. Tego rodzaju codzienne obrzdki pozwalaj dziecku zrozumie, co je czeka, a w szczeglnoci czego moe oczekiwa i czego si od niego oczekuje. wiadomo ta daje maym dzieciom poczucie pewnoci. Barbara Bizion pisze: Rytuay pomagaj dorosym i dzieciom w rozumieniu wiata. Dziki nim zaczynamy traktowa nawet rzeczy zupenie przyziemne, np. kpiel lub rodzinny obiad, jak wite chwile, w ktrych manifestuje si wi i wsplnota. Rodzice powinni by bardziej wiadomi tych chwil i w sposb bardziej celowy je przeywa. Rytua moe suy porzdkowaniu zwykych codziennych czynnoci, moe te wyrnia chwile wyjtkowe. Organizacj ycia codziennego zajmiemy si w pierwszej czci tego rozdziau, a drug powicimy rytuaom zwizanym z tradycj rodzinn, momentami przeomowymi, witami i innymi wydarzeniami o szczeglnym znaczeniu. Najpierw jednak wyjani, dlaczego jest to takie wane. W ramach porad dla rodzicw noworodkw polecam zawsze harmonogramy regularnego karmienia, snu i aktywnoci. Niemowltom daje to dobre podstawy uporzdkowania ycia, a rodzicom szanse systematycznego wypoczynku. Najlepiej wprowadzi ten system natychmiast po przywiezieniu dziecka ze szpitala. Tym sposobem jego ycie staje si stabilniejsze i bardziej przewidywalne. Kiedy maluszek biega ju po domu, utrzymanie tych podstawowych regularnoci w poczeniu z innymi rytuaami staje si jeszcze waniejsze ni w niemowlctwie. Rytua rdem poczucia pewnoci. wiat dwulatka jest peen trudnych wyzwa oraz rzeczy niezrozumiaych i budzcych lk. Jest to okres niezwykle intensywnego i przypieszonego rozwoju, ktrego tempo i zakres zdumiewaj nie tylko rodzicw ale i samo dziecko. Kady dzie przynosi nowe zmagania i prby. Niebezpieczestwa czaj si na kadym kroku. Kiedy maluch stawia swoje pierwsze chwiejne kroki, porzdek ycia i zwizane z nim rytuay s dla niego punktem oparcia w znaczeniu fizycznym, emocjonalnym i spoecznym. Porzdek zmniejsza uciliwo zmaga. Spokojne wspdziaanie na stoliku do przewijania to ju przeszo. Chodziaczka rozpiera teraz energia. Chce chodzi i biega,

O co chodzi w tym rozdziale?

Dlaczego dzieciom potrzebne s rytuay?

rodzice musz wic peni funkcj policji drogowej, a czasem nawet stranikw wiziennych. Nie twierdz, e przepychanki mona w tym wieku cakowicie wyeliminowa, ale unormowanie pr posikw, snu i zabawy z ca pewnoci agodzi przebieg bitew. Dzieje si tak, poniewa w warunkach przewidywalnoci dziecko wie, czego ma oczekiwa; brak takiego unormowania to ryzykowne eglowanie po penym morzu. ANATOMIA RYTUAU. Barbara Biziou, autorka Radoci rytuaw i Radoci rytuaw rodzinnych, wyrnia nastpujce elementy: 1. Intencja. Kady rytua, nawet ten codzienny, ktrego istnienia sobie nie uwiadamiamy, ma gbsze znaczenie. Na przykad: celem rytuaw wieczornych jest odprenie przygotowujce nas do snu. 2. Przygotowanie. Niektre rytuay wymagaj akcesoriw, ktre powinnimy sobie wczeniej przygotowa. W rytuaach z dziemi przygotowania maj kluczowe znaczenie, a akcesoria s czsto bardzo proste, np. fotelik na podwyszeniu do posikw, specjalna ciereczka do wycierania rk po zmywaniu, ksieczka na dobranoc. 3. Sekwencja czynnoci. Kady rytua ma swj pocztek, cz rodkow i zakoczenie. 4. Utrwalanie. Kade powtrzenie rytuau codziennego czy te dorocznego, takiego jak wita i uroczystoci rodzinne, wzmacnia jego znaczenie. Oto przykad. Zadzwonia do mnie denise, ktrej dziecko miao problem z zasypianiem. Wieczorem matka kpaa roczne dziecko, robia mu masa, czytaa dwie bajeczki, dawaa troch mleka z buteleczki i ukadaa do snu. Po zakoczeniu caego rytuau bya zwykle godzina sma, Denise chciaa jednak, by dziecko zasypiao p godziny wczeniej. Postanowia zatem zrezygnowa z czytania bajeczek. Po wprowadzeniu zmiany jej maa Aggie pakaa zamiast spokojnie zasypia. Co si stao? Denise zapomniaa, e dzieciom potrzebne s rytuay, a nie rozkady jazdy. Chcc za wszelk cen zaoszczdzi dla siebie owe p godziny, mamusia zmienia dziecku wieczorny rytua. Rezultatem byo cierpienie ich obu. Zaleciam powrt do utrwalonego zwyczaju i rozpoczynanie przygotowa p godziny wczeniej. Kiedy moje zalecenie zostao spenione, problem z zasypianiem natychmiast znikn. Rytuay pomagaj dzieciom w rozce. Dzieje si tak, poniewa rytua pozwala dziecku przewidywa zdarzenia powtarzajce si dzie po dniu. Badania wykazay, e ju w czwartym miesicu ycia tworzymy oczekiwania. Wiedzc o tym, moemy dziecko nauczy, e mama wrci, chocia na duej wychodzi. Aby zagodzi niepokj Tommyego, doradziam Rosalyn rytualizacj rozstawania si z nim. Rozstawanie byo zawsze przygotowane (Mamusia musi teraz wyj na chwilk), a w chwili opuszczania pokoju powtarzane byy sowa: Zaraz do ciebie wrc i przekazywane causki. Kiedy Tommy nauczy si lepiej tolerowa nieobecno matki, zaczymy stopniowo wydua czas jej nieobecnoci. I w kocu Rosalyn moga wychodzi z domu z zachowaniem tego samego rytuau. Powtarzanie znanych sw i czynnoci przygotowao Tommyego do rozstania. Ataki paniki nie ustpiy od razu, jednak rytua wychodzenia i powrotu (cze Tommy, jestem ju w domku przytulenie i pocaunek) nauczya chopca, e mama wprawdzie znika, ale zawsze potem powraca. Rytua wspierania procesu uczenia si fizyczne, emocjonalne i spoeczne. Dzieci ucz si przez powtarzanie i naladownictwo. Wykonujc te same czynnoci dzie po dniu uczymy si w sposb naturalny i organiczny. Przeciwiestwem jest przymuszanie dzieci do rnych rzeczy; zdarza si to gwnie rodzicom, ktrych ambicje znacznie przewyszaj ich wiedz. Wemy spraw dobrych manier. Zanim dziecko nauczy si mwi, syszy z ust mamy sowa dzikuj i prosz wypowiadane przy rnych okazjach. Zaczyna je naladowa i kojarzy z waciwymi sytuacjami. Rytuay pomagaj ksztatowa nawyki dziecka i uczy je

rnych umiejtnoci, przede wszystkim su przekazywaniu zasad moralnych, wartoci i wzajemnego szacunku. Rytuay pomagaj rodzicom w ustanawianiu granic i w konsekwentnym ich przestrzeganiu. Dwulatki stale testuj wytrzymao i cierpliwo rodzicw. Ustpowanie dla uniknicia stresw prowadzi do tego, e dzieci manipuluj rodzicami. Rytua pomaga porzdkowa sytuacje i zawczasu okrela oczekiwania. Tym sposobem zmniejszamy ryzyko utraty kontroli. Przyjrzyjmy si Veronice, ktra nie yczya sobie, by jej dziewitnastomiesiczny synek Otis skaka po meblach. Kiedy to robi radziam jej delikatnie go skoryguj, mwic, e nie wolno skaka po kanapie, ale rwnoczenie poka mu miejsce, w ktrym bdzie mg skaka, np. stary materac w pokoju zabaw. Veronica dokadnie tak zrobia, jednak nastpnego dnia, gdy Otis zacz skaka po swoim ku, musiaa czynnoci powtrzy. Nie wolno skaka po eczku powtarzaa, prowadzc go do pokoju zabaw. Wystarczyo powtrzy zabieg trzy lub cztery razy, by Otis zrozumia; Aha! Tu mog skaka, ale nie mog tego robi na kanapie i na eczku. Rytuay przygotowuj dziecko do nowych dowiadcze. W rozdziale VI bdzie mowa o prbach przed przyszymi zmianami dowiadczeniach stopniowo wyrabiajcych w dziecku samodzielno. Koncepcja ta ma w sobie co z suchej zaprawy. Przykadem moe by dziesiciomiesiczna Gracie, ktr mama przygotowywaa do siedzenia w restauracji, sadzajc najpierw w domu przy stole podczas rodzinnego posiku. Dziewczynka siedziaa w foteliku na podwyszeniu, obok siostry i braciszka. Wszyscy razem uczestniczyli w rytuale rodzinnej kolacji ze wiecami, trzymaniem si za rce i odmawianiem modlitwy. Podczas posiku Gracie kosztowaa nowych potraw, uczya si kulturalnego jedzenia i posugiwania si sztucami. Pozwalao jej to zrozumie, jakiego zachowania oczekujemy przy stole jadalnym. Coraz dusze spokojne siedzenie byo prb przed pniejszymi wizytami w restauracjach, gdzie jak mona si byo spodziewa dziewczynka nie sprawiaa rodzicom kopotu. Rytuay wykluczaj popiech, dziki czemu najzwyklejsze chwile su utrwalaniu wizi. Czy moe by dla maego dziecka co przyjemniejszego ni kpiel i czytanie bajeczek przed snem? Nie spieszc si przy tym i nasycajc te chwile dobr intencj (Bd wykorzystywaa por ukadania dziecka do snu dla podtrzymania wizi z nim), rodzice ucz wasnym przykadem, jak nadawa gbsze znaczenie zwykym codziennym wydarzeniom. Dziaania takie wzmacniaj wizi midzy rodzicami i dziemi, przekazuj im wany komunikat: Kocham ci. Chc, by wiedzia, e jestem tu dla ciebie. Wychowujc swoje creczki, stosowaam wiele rytuaw, cho staraam si by elastyczna i pozostawia miejsce na zdarzenia nieoczekiwane. Trzymaam si harmonogramw, zanim dziewczynki nauczyy si rozumie czas, w zwizku z czym zawsze wiedziay, co bdzie dalej. Wiedziay, na przykad, e po przyjciu z pracy powic im ca godzin niepodzielnej uwagi. Nic nie mogo nam w tym przeszkodzi. To by nasz czas. Nie odbieraam wtedy telefonw i nie wykonywaam adnych prac domowych. Poniewa nie potrafiy jeszcze korzysta z zegara, nastawiaam minutnik. Wiedziay, e po dzwonku bd musiaa si zaj przygotowaniem obiadu i innymi obowizkami domowymi. Nigdy nie prboway mnie zatrzymywa, a potem staray si pomaga, tak jak potrafiy. Wyraaa si w tym ich wdziczno za t wit godzin, ktr zawsze spdzaymy razem. Niemal w kadej znanej mi rodzinie praktykowane s jakie rytuay, jak choby czytanie dzieciom ksieczek i bajek przed snem. Pozwol sobie jednak przypomnie, e musz one by przystosowane do indywidualnych upodoba. Prosz wic, zapoznajc si z moimi propozycjami, bra pod uwag temperament dziecka, styl rodzicielstwa oraz potrzeby innych czonkw rodziny. Jak wynika z zestawienia zamieszczonego na nastpnej stronie, niektrzy rodzice maj wiksz od innych atwo organizowania i podtrzymywania rytuaw. Trzeba rwnie realistycznie uwzgldni indywidualne programy zaj. Jeeli kto nie moe

Dzie wypeniony rytuaami.

codziennie je z dzieckiem wieczornego posiku, niechaj przynajmniej sprbuje zarezerwowa czas dwa lub trzy razy w tygodniu. Rytuay to rzecz bardzo osobista; najbardziej znaczce s wwczas, gdy prawdziwie odzwierciedlaj wartoci uczestniczcych w nich osb. Dlatego skonni jestemy podtrzymywa tylko te, z ktrymi czujemy si osobicie zwizani i ktre w naszym przekonaniu dobrze nam su. Na przykad, w niektrych rodzinach przed jedzeniem odmawia si modlitwy, a w innych nie ma takiego zwyczaju. S te domy, w ktrych ojcowie tradycyjnie kpi mae dzieci oraz takie, w ktrych si tego nie praktykuje. Przyjrzyjmy si teraz niektrym codziennym rytuaom zwizanym z dziemi, wykonywanym o rnych porach dnia. Bd si one zmienia wraz z wiekiem dziecka, pozostaj jednak w duszym czasie podstaw ycia rodzinnego. Oto gwne ich tematy: rozpoczynanie dnia (budzenie, wstawanie, czynnoci poranne), jedzenie, kpiel, wychodzenie z domu i powroty, sprztanie, drzemki, ukadanie dziecka do snu. W tym rozdziale nie bdziemy si zajmowali rozwizywaniem problemw, jest on bowiem powicony profilaktyce. Powtarzajc uporzdkowane czynnoci i uczc dziecko, czego moe oczekiwa, unikamy problemw rozwizujemy je, zanim si pojawi. STOSUNEK RODZICW DO RYTUAW Tworzenie i podtrzymywanie rytuaw jest dla niektrych rodzicw atwiejsze ni dla innych. Zestawienie pokazuje zwizek tej zdolnoci z typami rodzicielstwa, o ktrych bya mowa w rozdziale III. Sprbujmy znale w nim swoje miejsce. Wadza Pogldy Wsparcie Przyzwolenie Obawa o to, e nadmiar norm moe odebra dziecku spontaniczno i wasny styl Przewiadczenie o hamujcym i ograniczajcym dziaaniu struktur. Wydarzenia dnia tocz si wok dziecka; kady dzie wyglda inaczej. W przypadkach skrajnych wystpuje utrata kontroli interpretowana jako przejaw elastycznoci. Filozofia nieograniczonego przyzwolenia prowadzi czsto do chaosu. Dziecko nie wie, co go czeka, poniewa rodzice nie potrafi porzdkowa wasnych dziaa.

Silna wiara w sens Uznawanie potrzeby rytuaw rytuaw i porzdkowania dziaa atwo tworzenia rytuaw; wasne potrzeby waniejsze ni potrzeby dziecka atwo tworzenia rytuaw korzystnych dla dziecka, innych domownikw i samego siebie

Praktyka

Przystosowanie

Moliwe rezultaty

Trdunoci z przystosowaniem si do rnych potrzeb dziecka; brak elastycznoci Potrzeby dziecka s czasem lekcewaone, odstpstwa od rytuaw powoduj frustracj

Elastyczny stosunek do rytuaw; dorane zmiany nie powoduj rozbicia i zaamania Dziecko czuje si bezpieczne; ycie jest przewidywalne; kreatywno w granicach rozsdku

Dla kadego tematu omwimy kwestie intencji (wyraajcych dorane i odleglejsze cele), przygotowa, wypenianie rytualnej sekwencji (majcej swj pocztek, rozwinicie i zakoczenie) oraz kontynuacji rytuaw w nietypowych miejscach i czasie. Kluczowe znaczenie ma konsekwencja. Pamitajmy rwnie, e kady musi sam wypracowa najbardziej twrcze pomysy, dziki ktrym jego rytua bdzie skuteczny, a przy tym zbawienny dla caej rodziny. Budzenie si i wstawanie. Niektre dzieci budz si szczliwe i zadowolone, a inne pacz, gdy tylko otworz oczy. W niemowlctwie wzorce budzenia okrela wrodzony temperament. W drugim i trzecim roku ycia s one w coraz wikszym stopniu zalene od dziaa rodzicw, a mniej wi si z osobowoci dziecka. Niekorzystne skonnoci mona przezwyciy za pomoc dobrych rytuaw. INTENCJA. Nauczenie dziecka, e eczko jest miejscem przyjemnym. Doprowadzenie do tego, by po obudzeniu umiechao si, gaworzyo i bawio samodzielnie przez 20-30 minut. Moje dziecko budzi si z paczem. Co si dzieje? Gdy sysz co takiego, najczciej okazuje si, e dziecko nie czuje si dobrze w swoim eczku. Zadaj wwczas rodzicom takie pytania: Czy macie zwyczaj biec do dziecka, gdy tylko si odezwie?. Moe niechccy sami nauczylicie je paczu, gdy nikt szybko nie przychodzi. Czy wystpuj rwnie objawy niepokoju intensywny pacz i silne obejmowanie rkami osoby, ktra dziecko podnosi?. Jeeli tak si dzieje, to z ca pewnoci nie lubi ono swojego eczka. Trzeba co zrobi, eby to zmieni. Czy dziecko lubi bawi si w eczku w cigu dnia?. Jeeli nie, to naleaoby je do tego zachci, uwzgldniajc takie zabawy w dziennych planach. PRZYGOTOWANIE. Trzeba organizowa zabawy w eczku w cigu dnia. W rezultacie dziecko czuje si tam bezpieczne i kojarzy to miejsce z zabaw. Jeeli na razie tak nie jest, kadziemy je do eczka raz lub dwa razy w cigu dnia. Dajemy mu ulubione zabawki i z pocztku nie oddalamy si, wzmacniajc poczucie bezpieczestwa wasn obecnoci. Moemy si chowa, gra w a-ku-ku itp., by pobyt w eczku kojarzy si dziecku z zabaw. Przy pierwszych prbach nie wychodzimy z pokoju. Wykorzystujemy czas na skadanie upranej bielizny, porzdkowanie pek lub prace papierkowe. W ten sposb zapewniamy dziecku swoj obecno, nie wczamy si jednak fizycznie w jego zabaw. Nastpnie stopniowo prbujemy si oddala, wychodzc z pokoju na krtko, a potem na duej. WYKONANIE. Sprbujmy ustali, jak dugo nasze dziecko potrafi samo si bawi i gaworzy po przebudzeniu. Wejdmy do niego, zanim zacznie paka lub wczeniej, jeeli mamy w planie jakie wasne zajcia. Jeeli pieluszka wymaga zmiany, nie czekajmy z tym. Wchodzimy do dziecinnego pokoju umiechnici i wesoo witamy naszego maluszka w nowym dniu. Moe to by jakie dowcipne powitanie, piosenka lub cokolwiek podobnego. Wyjmujc dziecko z eczka, oboje powinnimy by zafascynowani pocztkiem dnia. WSKAZWKA: Bez wzgldu na to, co robimy, nigdy nie powinnimy okazywa szczeglnej sympatii, kiedy dziecko pacze po przebudzeniu. Podnosimy je, przytulamy, ale nie mwimy mu Och, moje biedactwo. Dziaamy radonie, jak gdyby nic nie zakcao naszego szczcia z pocztku dnia. Pamitajmy, e dzieci ucz si przez naladownictwo. Posiki. W drugim i trzecim roku ycia niemal kade dziecko marudzi przy jedzeniu. Niepokoi to wielu rodzicw zwracajcych si do mnie o pomoc. Uspokjcie si mwi im

Skupienie si na tworzeniu konsekwentnego rytuau posikw, a nie na zmuszaniu dziecka do jedzenia Zapewniam, e ich dziecko nie umrze z niedoywienia. Liczne badania wykazay, e mimo przejciowego braku apetytu zdrowe dzieci pobieraj z poywienia wystarczajce iloci skadnikw odywczych, pod jednym wszake warunkiem e rodzice nie zmuszaj ich do jedzenia. INTENCJA. Traktowanie posikw jako nauki siedzenia przy stole, uywania sztucw, prbowania nowych potraw i co najwaniejsze jedzenie wraz z rodzin. PRZYGOTOWANIE. Staramy si podawa posiki codziennie o tych samych porach. Niemowlta przewanie pochaniaj pokarm jak odkurzacze. Dzieci nieco starsze przeciwnie niechtnie zabieraj si do jedzenia. S zbyt zajte poznawaniem wiata i przystosowaniem si do niego. Gd nie jest ju dla nich tak wielk si motywujc jak kiedy, moemy im jednak pomc w dostrajaniu si do tej, jak i do innych potrzeb fizycznych, przyzwyczajajc do regularnego rytmu posikw niezawodnie pojawiajcych si o staych porach. Midzy smym i dziesitym miesicem ycia dziecko moe ju uczestniczy we wsplnych obiadach i kolacjach rodzinnych, przyjmuje bowiem stae pokarmy i potrafi siedzie. Musi mie oczywicie specjalny fotelik na wysokich nogach lub mocowany na normalnym krzele. Ogromnie wane jest skojarzenie w umyle dziecka tego mebelka ze spokojnym siedzeniem i spoywaniem posiku. Starsze dzieci powinny je w tym samym czasie. Starajmy si je razem z nimi przynajmniej kilka razy w tygodniu, choby to bya tylko przekska. Obecno osoby dorosej przy stole stwarza wraenie, e jest to co w rodzaju rodzinnego obiadu. WYKONANIE. Mycie raczek to idealny rytua wstpny mwicy o tym, e czas na posiek. Kiedy dziecko stoi ju pewnie na nkach, warto kupi nieduy solidny podnek pozwalajcy mu dosiga zlewu. Pokazujemy jak myje si rczki, dajemy mydo i zachcamy do sprbowania. Niewielki rczniczek zawieszamy na haczyku lub rurce przy zlewie powinien suy tylko jemu. Zacht do rozpoczcia posiku moe by krtka modlitwa, zapalenie wieczek lub proste zaproszenie. Z dzieckiem siedzcym przy stole powinnimy rozmawia tak jak z dorosymi. Moemy mu opowiedzie o tym, co przeylimy w cigu dnia i poprosi, by przekazao nam swoje dowiadczenia. Z pocztku dziecko nie bdzie odpowiadao, zacznie jednak powoli rozumie, na czym polega wymiana myli przy stole. Jeeli ma rodzestwo, bdzie si mogo wiele nauczy przez samo suchanie. Posiek koczymy, gdy dziecko przestaje je. Wielu rodzicw, obawia si niedoywienia, usiuje wmusza swym dwulatkom dodatkowe porcje stosujc w tym celu perswazje i rne podstpy mimo i dziecko odwraca gow. W niektrych domach postpuje si jeszcze gorzej gdy maluszek odszed ju od stou, kto poda za nim do pokoju zabaw, by wmusi mu kilka kolejnych yek podczas zabawy. Prosz pamita, e celem rytuau przy stole jest przyzwyczajenie dziecka do normalnego zachowania podczas jedzenia. W trakcie zabawy nie jemy, a podczas posikw nie zabawiamy si. Zakoczenie posiku powinno by zgodne z rodzinnymi tradycjami. W niektrych domach odmawia si modlitw lub gasi wiece, w innych dzikuje osobie, ktra posiek przygotowaa. Odpowiednim sygnaem moe by rwnie zdjcie dziecku liniaczka i sowa: Skoczylimy obiadek. Czas sprztn ze stou. Dziecko sprawnie chodzce moe z powodzeniem odnie do zlewu swj talerzyk (lepiej nietukcy). Jestem rwnie zwolenniczk przyzwyczajania dzieci do mycia zbw po posikach. Zwyczaj ten mona zacz wprowadza rwnoczenie ze staymi pokarmami. WSKAZWKA: Przyzwyczajenie dziecka do szczotkowania zbkw, zaczynamy od masowania mu dzise. Owijamy palec wskazujcy kawakiem mikkiej tkaniny i pocieramy dziseka po jedzeniu. W ten sposb u dziecka zbkujcego bdzie to ju odczucie znajome. Wystarczy wtedy kupi mikk szczoteczk dla maych dzieci. Z pocztku chodziaczek prbuje j ssa, lecz w kocu uczy si my zbki.

KONTYNUACJA. Rytuaw posikw przestrzegamy. Gdy dziecko jest z nami w innym domu, je w restauracji, wyjeda na dusz wycieczk lub na wakacje, staramy si zachowa jak najwicej z uksztatowanych w domu zwyczajw. Bdzie to rdem bezpieczestwa i utrwali w nim wszystko, czego si nauczyo podczas posikw. WSKAZWKA: Zawsze odkrcamy najpierw kran z zimn wod, a potem dodajemy wod gorc. Aby zapobiec przypadkowemu odkrceniu przez dziecko gorcej wody (co grozi poparzeniem), trzeba kupi nakadk na kran lub na ca armatur, jeli ma ona jedn wspln wlewk. Polecam rwnie maty gumowe na dno wanny, zapobiegajce polizgniciom. Jeeli mamy wpyw na temperatur wody gorcej, ustawmy termostat na maksimum 50 C. Kpiel. Niektre niemowlta boj si kpieli, dwulatki natomiast przeciwnie nie chc wychodzi z wanny. Konsekwentny rytua kpielowy pozwala unikn zmaga i bitew w azience. INTENCJA. Celem kpieli wieczornej jest uatwienie dziecku odprenia i przygotowania do snu. Kpiele poranne znacznie rzadziej praktykowane w znanych mi rodzinach przygotowuj je do aktywnoci dziennej. PRZYGOTOWANIE. Ogaszamy wesoym gosem zbliajc si por kpieli: Czas na kpanie! lub Idziemy kpu-kpu. Puszczamy wod, przygotowujc foremki, buteleczki, kaczuszki i inne pywajce zabawki. Jeeli dziecko nie ma zbyt wraliwej skry, moemy take wczy jacuzzi, czyli puci bbelki. Pamitam, e moje creczki miay wicej zabawek do kpieli ni w pudeku z zabawkami! Potrzebne bd rwnie dwie myjki jedna dla dziecka i jedna dla mamy lub taty. WYKONANIE. Wkadamy dziecko do wanny z wod, a jeli jest ju do due, pozwalamy mu wej do niej samodzielnie. (Trzeba oczywicie zachowa ostrono, bo wanny zwykle bywaj liskie). Osobicie lubi podczas kpieli piewa dziecku piosenki. W taki oto sposb myjemy nasze plecki, myjemy nasze plecki, tra-la-la-la-la. I tak dalej i tym podobne. Pomaga to dziecku poznawa czci ciaa, a czsto zachca do samodzielnego mycia. Dwulatki chciayby kontynuowa kpiel w nieskoczono, nie wyjmujemy ich wic nagle z wody. Zaczynamy od wywoywania zabawek ktre posusznie opuszczaj wann. Potem otwieramy spust i pozwalamy wodzie odpyn. Uuu, woda odpywa do kanau. Musimy koczy kpiel!. Na koniec przytulamy maluszka i owijamy go w puszysty rcznik. WSKAZWKA: Mimo rosncego zaufania, dziecka dwu- lub trzyletniego pod adnym pozorem nie wolno zostawia w wannie bez nadzoru. Wyjcia i powroty. Wszystkie dzieci przechodz tak faz rozwoju w ktrej ciko im si rozstawa z rodzicami nawet gdy mama wychodzi tylko do ssiedniego pomieszczenia, by naszykowa obiad. Najwyraniej niektre dzieci s pod tym wzgldem wraliwsze od innych, ich reakcje zale jednak rwnie od rodzicw. Jeeli oboje pracuj w cigu dnia poza domem i wracaj z pracy w przewidywalnych porach, a dziecko byo przyzwyczajone do tego ju w okresie niemowlcym, to w drugim i trzecim roku ycia nie powinno by z tym problemw. Sytuacja jest nieco trudniejsza wwczas, gdy rodzice wracaj do domu o rnych porach. Widziaam nawet dzieci, u ktrych dobre przystosowanie do nieobecnoci rodzicw wywoao lk w chwili ich powrotu. INTENCJA. Wyrobienie w dziecku bezpiecznej wiadomoci, e po wyjciu rodzicw zawsze nastpuje ich powrt. PRZYGOTOWANIE. Oswajamy dziecko z faktem wychodzenia. Jeeli zaczniemy to czyni w szstym miesicu, to po ukoczeniu dziewitego miesica dziecko bdzie si prawdopodobnie spokojnie bawio przez okoo 40 minut po naszym wyjciu. Chowanie si i zabawa w a-ku-ku pomaga mu stopniowo zaakceptowa chwilow nieobecno matki. Zabawa taka pozwala zrozumie, e jest blisko, mimo e jej nie wida. Nie prbujmy jednak wiczy tego, gdy dziecko jest zmczone lub rozkapryszone. Jeeli co je wczeniej przestraszyo i pacze, poczekajmy nawet do nastpnego dnia i sprbujmy znowu.

Gdy moemy ju bez protestw opuci pokj, rbmy to tylko w cakowicie bezpiecznej sytuacji. Dziecko powinno by w tym momencie w eczku lub kojcu, ewentualnie pod opiek innej dorosej osoby. Przed kadym wyjciem mwimy: Wychodz do kuchni. Bd tam gdyby mnie potrzebowa. Gdy dziecko wzywa, trzeba natychmiast powrci, w przeciwnym razie straci do nas zaufanie. Jeeli dysponujemy systemem wewntrznej komunikacji gosowej (np. walkie-talkie lub intercom), moemy go wykorzysta, mwic np. Jestem w kuchni misiaczku. W razie potrzeby wracamy, by dziecko miao pewno, e jestemy. W ten sposb przyzwyczajamy naszego chodziaczka do coraz duszych okresw nieobecnoci w jego polu widzenia. Decydujc si na wyjcie z domu czy to na krtko, po zakupy, czy te na duej do pracy powinnimy zawsze by uczciwi. Nigdy dziecka nie oszukujmy. Nie wolno mwi Zaraz wrc, gdy planujemy oddalenie si na pi godzin. Jeszcze gorsze s ewidentne kamstwa, np. Wracam za pi minut. Dzieci w tym wieku nie maj wprawdzie precyzyjnego poczucia czasu, trzeba si jednak zawsze liczy ze skutkami wasnych dziaa. Jeeli ktrego dnia obiecamy maemu wycieczk do parku za pi minut, moe nam si rozpaka, kojarzc te sowa z bardzo dugim (dla niego) okresem. WSKAZWKA: Jeeli twoje dziecko jest niespokojne, gdy wychodzisz z domu, proponuj, dla wasnego spokoju, zadzwoni do opiekunki z samochodu lub po przybyciu do pracy. Wikszo dzieci uspokaja si po wyjciu matki w cigu piciu minut. WYKONANIE: Wychodzc, naley zawsze egna si z dzieckiem tymi samymi sowami i gestami, np. Id do pracy papulku. Powinno temu towarzyszy przytulenie i serdeczne causy. Mona oczywicie doda: Pjdziemy na plac zabaw, jak tylko wrc. Nie skadajmy jednak obietnic niemoliwych do spenienia. Warto pamita o tym, co jest dla naszego dziecka najbardziej kojce. Niektrym pomaga np. podejcie do okna i pomachanie rczk, innym to jednak nie suy, poniewa przedua proces rozstawania si. Istnieje oczywicie cienka granica midzy szacunkiem dla uczu dziecka (Wiem, e nie chcesz, bym odchodzia...) i potwierdzeniem rzeczywistoci (... ale mamusia musi i do pracy). Pamitajmy o tym, e wiele dzieci reaguje negatywnie nie na sam fakt wychodzenia rodzicw, lecz na sposb, w jaki to robi. Chaotyczne wychodzenie i przychodzenie bez adnych wyjanie wzmaga w dziecku niepokj. Zachowanie takie mwi mu (cho nie wprost): Twj pacz przywouje mnie z powrotem. Wracajc do domu, starajmy si zawsze zwraca do dziecka tymi samymi sowami, np. Ju jestem lub Witaj, misiu, jestem ju w domku. Przy powitaniu nie aujmy uciskw i causw. Powinnimy te wyjani: Mamusia musi si przebra, eby moga si z tob pobawi. Po przyjciu naleaoby powici dziecku co najmniej godzin; powinien to by dla obojga czas szczeglny. Niektre matki dzwoni, jadc do domu, by opiekunka moga zaanonsowa dziecku ich powrt: mamusia ju jedzie do ciebie. Moe ona rwnie podej z maluszkiem do okna, by widzia, jak mama podjeda (zakadajc, e nie mieszkamy w wielkim miecie, w ktrym korki samochodowe nie pozwalaj dokadnie przewidzie godziny powrotu). Ciekawe, e wiele dzieci, ktrych rodzice pracuj w staych godzinach, przystosowuje si do rytuaw adresowanych niekoniecznie do nich. W moim domu, na przykad, Sara wiedziaa, e jestem w drodze, gdy niania wstawiaa czajnik z wod na herbat. WSKAZWKA: Nie przynomy nigdy podarunkw, wracajc do domu. To my sami jestemy podarunkiem. Sprztanie. Dzieci dwu- i trzyletnie miewaj kopoty ze zmian przyzwyczaje, dlatego staram si wprowadza rytuay porzdkowania w cigu caego dnia. Porzdkowanie powinno by odruchem organicznie wplecionym w codzienne dziaania. W moich grupach nawet z dziemi omiomiesicznymi sprztamy przed muzykowaniem, bdcym bardziej statyczn form aktywnoci. Nigdy nie jest za wczenie na nauk odpowiedzialnoci i szacunku.

INTENCJA. Uczenie dziecka odpowiedzialnoci oraz szacunku dla przedmiotw wasnych i cudzych. PRZYGOTOWANIE. Dziecko powinno mie swoje pudeko lub skrzyneczk, haczyki oraz swoje peczki w szafie, do ktrych ma samodzielny dostp. WYKONANIE. Wchodzc z dzieckiem do mieszkania, trzeba mu powiedzie: Teraz wieszamy swoje ubranka. Mwic to, podchodzimy do wieszaka lub szafy i wieszamy wierzchnie okrycie. Dziecko idzie w lad za nami. Po zabawie, gdy jest ju czas na posiek lub drzemk, przypominamy o sprztniciu zabawek: Trzeba teraz posprzta. Na pocztku musimy w tym pomaga. W moich grupach tumacz: Wkadam zabawki do pudeka, po czym dzieci mnie naladuj. Dziecko moe oczywicie prbowa wyj z pudeka kolejne zabawki, zamiast je do niego wkada. W takiej sytuacji trzeba cierpliwie tumaczy: Nie, nie. Teraz wkadamy zabaweczki do pudeka. Sprztamy po zabawie. Dziecko moe nauczy si sprzta jedynie przez stae powtarzanie tego rytuau. KONTYNUACJA. Rytua sprztania powinien by kontynuowany we wszystkich miejscach, ktre dziecko odwiedza: u babci, w grupie wsplnych zabaw i u cioci. Dzienne drzemki i sen nocny. Dla wikszoci dzieci czytanie ksieczek przed snem to jedna z najwaniejszych atrakcji dnia. Take i rodzice uwielbiaj to zajcie. Po lekturze dziecko przewanie zasypia. Niektre chodziaczki potrzebuj przy zasypianiu wikszego wsparcia ni inne, jednak dla wszystkich jest to umiejtno, ktrej trzeba si nauczy. Konsekwentne podtrzymywanie wieczornego rytuau zasypiania jest wane rwnie dla dzieci nie majcych z tym trudnoci i atwo zapadajcych w sen. Problemy mog pojawi si nagle u dziecka, ktre zaczyna samodzielnie si porusza zwykle midzy pierwszym a drugim rokiem ycia. Przyczyn mog by drczce sny lub niecierpliwo. Nowe wraenia w stanie czuwania powoduj, e dziecko chce jak najszybciej by znw na nkach! Dylematy zwizane ze snem omwi w rozdziale VIII, a w tym miejscu ogranicz si do kilku sugestii dotyczcych wieczornego rytuau. INTENCJA. Uspokojenie dziecka przed drzemk i snem nocnym, czyli uatwienie mu przejcia od stanu pobudzenia i rozbawienia do stanu relaksacji. PRZYGOTOWANIE. Przerywamy pobudzajce zajcia, takie jak telewizja lub zabawa. Odkadamy zabawki na miejsce i mwimy, e zblia si pora snu. Zacigamy zasony i opuszczamy aluzje. Aby uatwi dziecku fizyczne odprenie, organizujemy kpiel i inne elementy wieczornego rytuau. WYKONANIE. Po kpieli i przebraniu dziecka w piamk mwimy: Chod teraz wybra ksieczk. Przed ukoczeniem pierwszego roku ycia dzieci nie maj jeszcze swoich ulubionych ksieczek, musimy wic wybra sami. Wczeniej trzeba si zdecydowa, ile tekstw bdziemy czytali (lub ile razy bdziemy powtarza te same utwory) i powiedzie o tym dziecku. Trzeba si oczywicie trzyma tego, co byo powiedziane, jeeli nie chcemy mie kopotw. W rnych rodzinach do rytuaw wieczornych dodawane s oprcz wspomnianych elementw staych inne szczegy wynikajce z dziecicych gustw i upodoba. Roberta i jej creczka Ursula siadaj naprzeciw siebie z ukochanym pluszowym krliczkiem. Mama czyta bajeczki, troch dziecko przytula, po czym Ursa robi si senna i wdruje do eczka. Jack synek Deb ma swj ulubiony kocyk i zwykle zasypia, ogldajc ksiki z obrazkami przy wtrze spokojnej muzyki z tamy. Gdy schodzi z kolan mamy i chce si bawi ciarwk. Deb spokojnie przypomina mu: Nie ma ju zabaweczek. Idziemy do eczka. Niektre dzieci w drugim roku ycia otrzymuj przed spaniem pokarm z butelki lub z piersi. Dziaa to odprajco jak najbardziej pod warunkiem jednak, e owa butelka lub pier nie jest dziecku potrzebna do zanicia. Poza tym, zasypianie z butelk mleka w ustach dziaa szkodliwie na zby. Dziewitnastomiesiczny Dudley wci domaga si butelki, mama daje mu j jednak przed wejciem do sypialni. Ma w ten sposb co, do czego si przyzwyczai, a jednoczenie uczy si zasypia bez uatwie. Dziecko to praktykuje te inny

rytua wieczorny polegajcy na egnaniu si z Ksiycem i gwiazdkami poprzez machanie im rczk przez okno. Jeeli taty nie ma w domu, Dudley cauje jego fotografi. Rytua zwizany z przygotowaniem do snu powinien zakoczy si w chwili ukadania dziecka w eczku. Niektre matki mog natychmiast bez obaw wyj z pokoju, inne czekaj par minut, piewajc koysanki lub masujc dziecku plecy. Znajc dobrze swojego szkraba, wiemy, co najlepiej go uspokaja. Jak wspomniaam na pocztku ksiki, w yciu rodzinnym, w kadym dniu, tygodniu i roku powstaj niezliczone sytuacje, w ktrych rytuay mog okaza si pomocne. Wanym ich aspektem jest osobiste znaczenie podobnie jak w rytuaach codziennych. Co, co sprawdza si w niektrych rodzinach, dla innych moe by pust form. W poszczeglnych domach wystpuj te pewne potrzeby szczeglne. Barbara Biziou opisuje np. Dzie gotcha, w ktrym celebrowano rocznic pojawienia si w rodzinie dziecka adoptowanego. Jestem pewna, e moi Czytelnicy maj rwnie takie pene znaczenia, niepowtarzalne tradycje. Opisz w dalszym cigu niektre spord bardziej popularnych tego rodzaju szczeglnych okolicznoci. Spotkania rodzinne. Mog one by cotygodniowe bd organizowane raz w miesicu. Su zacienianiu wizi rodzinnych, wymianie pogldw, dzieleniu si emocjami lub po prostu towarzyskiej rozrywce. Niektrzy rodzice podtrzymuj tradycje wyniesione z wasnych domw, inni inicjuj nowe obyczaje, a jeszcze inni prbuj czy stare z nowymi. INTENCJA. Pogbienie wspdziaania, porozumienia i wizi rodzinnych. PRZYGOTOWANIE. Jeeli prcz dwulatkw s w rodzinie dzieci czteroletnie lub starsze, to moe sprbowa bardziej formalnego spotkania rodzinnego, proponowanego przez Barbar Biziou, ktrego podstawowym celem jest dzielenie si i wzajemne wybaczanie, jak rwnie wsplna rozrywka. Jeeli mieliby w nim uczestniczy tylko partnerzy i ich dziecko, wystarczy zarezerwowa kilka godzin w tygodniu, ktre caa rodzina spdza wsplnie. Rytua takiego spotkania powinien by inspirujcy dla jego dorosych uczestnikw, a jednoczenie dostosowany do moliwoci dziecka. WYKONANIE. Zaczynamy od wyjanienia: To jest nasze specjalne spotkanie rodzinne. Zapalamy wieczk, jako znak rozpoczcia rytuau, pilnujc, by nie znalaza si w zasigu rczek dziecka. Jeli nawet nie bdzie to spotkanie rodzinne w penym tego sowa znaczeniu, to przynajmniej wyodrbniony bdzie w wity czas i miejsce, do ktrych adne obowizki ani troski nie mog mie dostpu. Nie naley psu takich rytuaw odbieraniem telefonw, wykonywaniem prac domowych lub poruszaniem spraw, ktrymi zajmuj si wycznie osoby dorose. Ma to by czas obcowania z dzieckiem posiek, wycieczka do parku, godzina lub dwie w salonie, rozmowa, wsplna zabawa, piewanie piosenek (mam nadziej, e nie bdzie to ogldanie telewizji!). Na zakoczenie gasimy wieczk. KONTYNUACJA. Osobom majcym dziecko jednoroczne pomys ten moe wydawa si niezbyt mdry. Ju sysz argument: dziecko tego nie zrozumie. No c, moe tak by albo i nie. Wiem natomiast, e powtarzanie tego rodzaju rytuaw daje dzieciom nie tylko zrozumienie znaczenia wizi rodzinnych, okazuje si bowiem, e po pewnym czasie z radoci oczekuj one tych odwitnych chwil. Czas taty. Wspominaam ju, e wspczeni ojcowie zajmuj si domem i dziemi w wikszym zakresie, ni ich przodkowie. Rozmawiajce ze mn matki twierdz jednak, i mczyni, z ktrymi maj do czynienia nie wyczajc dziadkw maj jeszcze przed sob dug drog. Z drugiej strony niektre matki nie chc dzieli si domow wadz lub mimowolnie zniechcaj swoich partnerw do udziau w opiece nad dziemi. Po czci jest to rwnie kwestia dostpnego czasu (warunki pracy i wymagania z ni zwizane). Jeeli ojciec spdza cae dni w biurze, a matka w domu, to jak mona od nich oczekiwa rwnomiernego podziau obowizkw rodzicielskich? Jednak nawet gdy oboje rodzice pracuj, ojciec bywa

Rytuay na specjalne okazje.

czsto tylko pomocnikiem, a nie prawdziwym partnerem w rodzicielstwie. (W przypadkach, gdy ojciec jest w domu, a matka pracuje, role si odwracaj, z takimi sytuacjami spotykam si jednak wyjtkowo rzadko).

Utrudnianie ycia ojcom.

Wiele matek nieumylnie utrudnia kontakty maych dzieci z ich ojcami. Oto niektre z popenianych przez nie bdw: Pouczanie. Nie uczcie ojcw mylenia! Greta bawi si z tatusiem odkurzaczem zabawk. Ona teraz nie chce si tym bawi wyrokuje mama. Schowajmy to. Jeli ojciec bawi si z dzieckiem, to niech on oceni, czy Greta chce, czy nie chce tej lub innej zabawki. Krytykowanie ojca w obecnoci dziecka. Tak si dziecku nie wkada koszulki. Przekazywanie komunikatw oznaczajcych, e zabawy z ojcem nie s cakiem bezpieczne. On bawi si z crk, a ona nad nimi czuwa. Gdy tylko Greta zaczyna paka, mamusia ratuje j z rk taty. Straszenie ojcem. Kiedy Greta nie chce pooy si spa (czytaj. Kiedy jej mama nie potrafi sobie z ni poradzi lub wyrobia w niej ze nawyki), wysya do niej ojca, eby j uspokoi. Kiedy dziecko le si zachowuje, syszy od matki: Poczekaj tylko, a ojciec wrci z pracy, to si z tob rozprawi!. Niech do dzielenia si funkcjami opiekuczymi. Tatu czyta Grecie bajeczk, mamusia wchodzi, odbiera mu ksieczk i mwi Ja to dokocz!. W rodzinach, w ktrych wpyw rodzicw na dzieci jest bardziej zrwnowaony, bo obie strony szczerze si o to staraj ojcowie znajduj czas i ch na zajmowanie si dziemi, a matki ich w tym wspieraj. Moe tak nie by od razu po narodzinach. Niektrzy ojcowie przejawiaj w kontaktach z noworodkami pewn niemiao lub nerwowo. Typowy mczyzna zaczyna czu si naprawd dobrze w roli opiekuna, gdy dziecko zaczyna chodzi i mona si z nim porozumie. Martin by po urodzeniu Quinna ojcem do zdystansowanym, teraz jednak, gdy dziecko ma osiemnacie miesicy, chtnie zabiera je do parku w kady sobotni poranek. Stara si odbywa te spacery wczenie, by nie kolidoway ze sprawozdaniami z meczw, ktre regularnie oglda. Dla jego ony Arlene jest to mimo wszystko cenna przerwa odpoczynkowa, a dla Martina okazja do poznawania synka bezporednio, nie tylko za porednictwem czy w obecnoci ony. Na pierwsze samodzielne wyjcie z dzieckiem zgodzi si niechtnie. Otwarcie si na ten rytua byo moliwe jedynie przez wielokrotne spenianie go. Wielu ojcw zachowuje si podobnie. INTENCJA. Uatwienie dziecku niezalenego kontaktu z wasnym ojcem. PRZYGOTOWANIE. Mama i tata bd musieli to i owo wsplnie zaplanowa a moe nawet wynegocjowa zwaszcza gdy oboje pracuj. Kolizje w programach zaj trzeba zawczasu eliminowa. Gdy jednak ojciec zarezerwuje ju swj czas, nic nie powinno stawa mu na drodze. WYKONANIE. Dziecko musi wiedzie, e jest to czas szczeglny, ktry spdzi ze swoim tat. Jak zwykle, kadorazowe powtarzanie pewnych sw i czynnoci pomaga zaznaczy pocztek rytuau. Martin mwi np. do swojego synka Quinna: Idziemy na spacer, may bku, podnoszc go i sadzajc na barana. Chopczyk majcy zaledwie rok instynktownie wie, e w ten sposb zaczyna si czas z tat, w ktrym jest inaczej ni z mam. Martin bardzo lubi podpiewywanie, w drodze do parku improwizuje wic piosenki ad hoc, np. W kad sobot id do parku, tata i Quinn na jego barku. Dzieciak nie umie jeszcze piewa ze sowami, zaczyna jednak naladowa gosem proste melodyjki tatusia. W parku spdzaj razem okoo godziny, po czym Martin wypowiada rytualne sowa: idziemy do domu, may

bku. Czas na odpoczynek!. Po powrocie demonstracyjnie zdejmuje swoje i dziecka adidasy, koczc w ten sposb symbolicznie ca wypraw. Po spacerze z tat Quinn idzie spa. Czas z ojcem nie musi by zawsze zapewniony zabaw. Bardzo dobrym pomysem jest przejcie przez niego niektrych obowizkw opiekuczych. Najczciej s to kpiele. Inni ojcowie z przyjemnoci szykuj dziecku niadania. Kada czynno moe by treci spotkania ojca z dzieckiem, o ile ma on intencj regularnego jej powtarzania. Rodzinne uroczystoci. Urodziny, rocznice i inne szczeglne okazje to dobry pretekst do wsplnych rodzinnych rytuaw. W tym miejscu potrzebne s jednak dwa ostrzeenia: nie przeciajcie dziecka udziaem w zbyt hucznych bd nieodpowiednich dla niego uroczystociach i nie ograniczajcie si do wydarze, w ktrych dziecko jest gwnym orodkiem zainteresowania. Nawet bardzo mae dzieci powinny si uczy szacunku dla innych osb, nie powinny natomiast wyrasta w przekonaniu, e wiat krci si wok nich. INTENCJA. Uatwienie dziecku zrozumienia sensu uroczystoci rodzinnych bez podkrelania jak to zwykle bywa nabytkw materialnych. PRZYGOTOWANIE. Na kilka dni przed uroczystoci staramy si uwiadomi maluszkowi, e zblia si wielki dzie. Jego poczucie czasu jest ograniczone, a wic zbyt wczesne zapowiedzi mijaj si z celem. Jeeli maj to by urodziny dziecka, zapraszamy tylko kilka najbliszych osb. Oto bardzo dobra i prosta zasada: liczba goci nie powinna przekracza liczby lat, ktre dziecko koczy. Jeeli nasz chodziaczek koczy dwa latka, to zaproszenie dwojga znajomych dzieci wystarczy w zupenoci. Wielu rodzicw nie przestrzega wprawdzie tej reguy, staraj si jednak ograniczy kinderbal do rwienikw, z ktrymi dziecko najczciej si bawi, np. z grup wsplnych zabaw. Jeeli uroczysto wie si z inn osob np. s to urodziny braciszka lub siostry czy te imieniny babci pommy dziecku zrozumie ten fakt. Zachmy je do wykonania jakiego rysuneczku, laurki, zabaweczki lub podyktowania ycze na ozdobn kartk, na ktrej moe postawi swoje znaczki. Jeeli jest za mae, by wykona taki artystyczny prezencik, namwmy je do ofiarowania solenizantowi jednej ze swoich zabawek. (Bd urodziny niani, czy chciaby ofiarowa jej t laleczk?) Inn wspania niespodziank moe by nauczenie dziecka piosenki. WYKONANIE. Gdy rodzice rocznego dziecka urzdzaj grilla z udziaem duej liczby osb, wiem bardzo dobrze, e rocznica dziecka jest tylko pretekstem do ich wasnej zabawy. Urodziny dziecka udaj si najlepiej gdy s nieformalne i gdy uczestniczy w nich niewiele osb. Zaczynamy od swobodnej zabawy, po ktrej nastpuje poczstunek i zdmuchiwanie wieczek. Bez wzgldu na to, z jakiej okazji si spotykamy, Impreza nie powinna trwa duej ni dwie godziny. Znam rodzicw, ktrzy przy takich okazjach wynajmuj clownw i innych zawodowych artystw z brany rozrywkowej. Chciaoby si im powiedzie: ludzie, opamitajcie si! Mae dzieci nie potrzebuj tego rodzaju atrakcji. Pewna matka opowiadaa mi niedawno o przyjciu urodzinowym na cze jednorocznego dziecka, ktre podczas swojej wasnej uroczystoci zaczo paka i musiao j opuci! Jeli ju musicie angaowa artyst estrady, to upewnijcie si, czy potrafi zapiewa cho jedn piosenk znan dzieciom. Celem takich przedsiwzi jest przede wszystkim wyrabianie w dziecku wizi rodzinnych oraz uczenie go szczodroci i dobrych manier. Pamitajc o tym, pokierujmy swoimi dziaaniami we waciwy sposb. Jeeli przyjcie jest dla Susie, to niechaj Susie powie dzikuje, przyjmujc prezenty, a jeli nie potrafi, to nie zapominajmy jej w tym wyrczy. Jeeli bohaterk uroczystoci jest siostrzyczka albo mama, postarajmy si, by Susie powiedziaa co sensownego tej osobie. KONTYNUACJA. Urzdzajc urodziny lub imieniny chodziaczka, mamy okazj nauczy go wysyania kartek z podzikowaniami. Nie szkodzi, e dziecko nie umie pisa i czyta, a nawet nie potrafi si wysowi. Moemy za niego napisa, przeczyta mu gono i da do podpisania jakimkolwiek znaczkiem. Teksty powinny by krtkie i atwe do zrozumienia.

wita. W wielu wspczesnych rodzinach obserwuj z radoci prby przekazywania dzieciom pierwotnego znaczenia tradycyjnych wit (ktre przecie s w swojej istocie dniami witymi), przez co witowanie staje si mniej materialistyczne. Trzeba przyzna, e walka z rozpasanym i aroganckim materializmem naszej kultury bynajmniej nie jest atwa. INTENCJA. Celebrowanie wit dla ich znaczenia, a nie dla prezentw, ktre otrzymujemy. PRZYGOTOWANIE. Kupmy ksieczk z obrazkami wyjaniajc sens wit i przeczytajmy j dziecku. Zastanwmy si, czy mogoby uczestniczy w nim inaczej ni tylko przez przyjmowanie prezentw. Moe przecie co udekorowa, przygotowa prezenty dla innych lub pomc mamie w pieczeniu ciast. wita powinny te by okazj do pozbywania si nieuywanych zabawek, ktre mona przekaza dzieciom potrzebujcym. WYKONANIE. Wemy za przykad wita przypadajce w sezonie zimowym (te same zasady odnosz si do dowolnych wit). Niezalenie od tego, czy obchodzimy Boe Narodzenie, czy te wita Chanukkah lub Kwanza, zacznijmy dzie w wityni lub gronie przyjaci. Zarezerwujmy czas na rozmowy, w ktrych kady bdzie mg opowiedzie o swoich sprawach i podzieli si refleksjami. Dzieci wychowywane w systemie wartoci duchowych staj si zadziwiajco wraliwe na potrzeby innych ludzi. Pommy im w nauce powcigliwoci i opanowania, pozwalajc na otwarcie tylko jednego prezentu w wigili dnia witecznego. Proponuj rwnie ograniczy liczb prezentw, ktrymi nasz chodziaczek zostanie obdarowany. Rodzice tworzcy rytuay i porzdki dla swoich dzieci opisuj je jako zakotwiczenia ich wasnych wartoci w yciu codziennym. Rytualne czynnoci i praktyki towarzysz dziecku w jego kolejnych skokach rozwojowych i procesach usamodzielniania si. Nie chodzi przy tym o samo rytualne dziaanie, lecz o sposb rodzicielskiego mylenia o nim. Tworz one w yciu codziennym i w okolicznociach szczeglnych pewien nowy rodzaj wiadomoci, dziki ktrej pogbia si harmonia midzy dziemi i rodzicami. W nastpnych rozdziaach omwi inne jeszcze rytuay rodzinne, zwizane ze zmianami rozwojowymi (wprowadzanie staych pokarmw), pojawieniem si nowego dziecka w rodzinie oraz uczeniem dzieci kontrolowania emocji. Zmuszajc nas do znalezienia na nie czasu i zwolnienia tempa ycia, rytuay pogbiaj i zacieniaj zwizki w rodzinie. Dziki nim kada chwila staje si momentem szczeglnym.

Sia rodzinnych rytuaw

ROZDZIA IV

EGNAJCIE, PIELUSZKI DROGA DO SAMODZIELNOCI.

SZYBCIEJ NIE ZAWSZE ZNACZY LEPIEJ.
Wpadam niedawno do Lindy, ktrej creczka Noelle koczya wanie pierwszy miesic ycia. Podczas mojej wizyty pitnastomiesiczny Brian bawi si ze swoim najlepszym koleg Skylarem. Bdc akurat w trakcie pisania tej ksiki, zwracaam szczegln uwag na

dzieci starsze (tym bardziej, e przez pierwsz godzin maa Noelle pogrona bya szczliwie w gbokim nie). Kiedy obserwowaymy bawicych si chopcw, Linda powiedziaa mi, e mam Skylera Sylvi spotkaa na seminarium dla rodzicw, na ktre obie swego czasu uczszczay. Podczas zaj z radoci odkryy, e mieszkaj bardzo blisko siebie. Gdy jedna z nich ma co do zaatwienia, druga opiekuje si chopcami. Tak te byo w chwili mojej wizyty. Dzieci przebywaj ze sob niemal stale od dnia narodzin. W pewnym momencie moja rozmwczyni radonie stwierdzia, e Skylar wszystko robi pierwszy. To pewnie dlatego, e urodzi si trzy tygodnie wczeniej dodaa z pewnym niepokojem w gosie. Ale Brian te sobie niele radzi, jak uwaasz?. Niestety, musz stwierdzi ze smutkiem, e spotykam wielu rodzicw mylcych w ten sposb. Zamiast cieszy si kolejnymi fazami rozwoju dziecka i akceptowa je w momentach, w ktrych si pojawiaj, ludzie ci nieustannie oceniaj postpy, martwi si i usiuj przypiesza marsz dziecka przez ycie. Wci porwnuj swoje dzieci z innymi. W obkach, na placach zabaw i w grupach trwa bezsensowne pseudo wspzawodnictwo rodzicw. Matka, ktrej dziecko jako pierwsze zaczyna chodzi, nadyma si i chwali; inne matki, ktrych maluszki jeszcze nie chodz, natychmiast czuj si tym zaniepokojone. Pytaj mnie Dlaczego Karen jeszcze nie robi tego lub owego? lub te, jak Linda szukaj usprawiedliwie. Jej Brian urodzi si przecie trzy tygodnie pniej.

Nie szpanujcie.
Spjrzcie zwraca si do swoich goci mama, ktr rozpiera duma. On moe wam teraz zaklaska A kiedy biedne malestwo siedzi sobie spokojnie (bo akurat nie ma ochoty na klaskanie), mamusia tumaczy rozgoryczona Dzi rano naprawd to robi. Pragn zauway, e dzieci nie s artystami cyrkowymi. Rodzice nie powinni wic prosi ich o wykonywanie sztuczek w obecnoci dziadkw i dorosych przyjaci. Synek dumnej mamusi mg nie zrozumie jej sw, z pewnoci jednak sysza brzmienie jej gosu i widzia rozczarowanie na jej twarzy, gdy nie zrobi czego na zawoanie. Dzieci robi dokadnie to, co potrafi i wtedy kiedy potrafi. Jeeli potrafi klaska bd to robi. Nie powstrzymuj si rozmylnie od czegokolwiek. Proszc dziecko o zrobienie czego, co zdarzyo mu si do tej pory tylko raz w yciu, naraamy je na poczucie klski i niezadowolenia. Jeeli uda mu si speni yczenie, spotka si z aplauzem; nagroda ta jest jednak wyrazem uznania dla wykonanych przez nie sztuczek, a nie dla jego osoby takiej, jak jest. Niedawno byam na urodzinach dwch dziewczynek Cassy i Amy koczcych w tym dniu drugi rok ycia. Obie przyszy na wiat w tym samym dniu. Cassy chodzia ju cakiem sprawnie, podczas gdy Amy potrafia jedynie z trudem usta na nkach. Amy umiaa jednak nazwa wiele przedmiotw, a swego pieska woaa po imieniu. Wiedziaa te, e wielki haaliwy pojazd przejedajcy ulic to cidwka (ciarwka), podobnie jak cidwka plastikowa, ktr miaa w domu. Obserwujc Amy, zazdrosna mama Cassy spytaa mnie: Dlaczego moja creczka jeszcze nie mwi?. Niewiele mogam jej na to odpowiedzie poza tym, e mama Ammy par minut wczeniej pytaa mnie z nie mniejszym niepokojem w gosie: Dlaczego Amy nie chodzi?. Wyjaniam obu mamom, e rozwj dziecka przebiega skokowo w okresach intensywnego postpu sprawnoci fizycznej nastpuje zahamowanie czynnoci umysowych i na odwrt. Niepotrzebne porwnywanie to czstka wikszego problemu zaczynajcego si ju w niemowlctwie. Rodzice postrzegaj normalne objawy rozwoju dziecka jako jego osignicia. Spjrz, podnosi gwk. Potrafi si przekrci. Umie siada. Och! Stoi na nkach!. Kiedy to sysz, mam mieszane uczucia, poniewa uwaam, e owe pierwsze razy

naprawd nie s osigniciami. S to po prostu komunikaty Matki Natury mwice nam tylko tyle: Uwaga, wasze dziecko przygotowuje si do nastpnego etapu rozwoju. Wspomniane zachowania rodzicw s w pewnej mierze wynikiem presji ze strony dziadkw. Pytania w rodzaju: Dlaczego Lucia jeszcze nie siada?. Padajce z ust dziadkw lub teciw wprowadzaj niektrych rodzicw w stan nieuzasadnionego niepokoju. Jeszcze gorsze s komentarze z gatunku takich: Czy nie uwaasz, e powinna j podpiera, by szybciej nauczya si siedzie?. Mj Boe! Takie dietum sugeruje przecie nie tylko opnienie Lucii w rozwoju, insynuuje rwnie rodzicom, e sabo si staraj! Ekscytacja rodzicw i dziadkw rozwojem umiejtnoci dziecka jest oczywicie zjawiskiem normalnym. Naturalne s take, a nawet podane, porwnania, pod jednym wszake warunkiem e spogldamy na inne dzieci bez jakiegokolwiek ducha wspzawodnictwa. Obserwowanie wielkiej rozmaitoci zachowa i wzorcw rozwojowych mieszczcych si w granicach szeroko pojtej normy moe by bardzo krzepice. Gdy jednak rodzice zbyt emocjonalnie angauj si w owe porwnania lub te staraj si przyspieszy rozwj dziecka poprzez trening, czyni mu w ten sposb wielk krzywd. Zamiast uatwia start yciowy, obciaj je stresem, frustracj i niepokojem. Aby zagodzi nieco niezdrowe wspzawodnictwo i oduczy rodzicw popychactwa, prowadz swoje grupy dziecice bardzo swobodnie, cho zgodnie z pewnym oglnym schematem. Pod koniec kadej sesji puszczam dzieciom muzyk bdc doskonaym, spokojnym zakoczeniem zaj. Zdecydowanie unikam wszystkiego, co mogoby kojarzy si z nauk, celem tych grup jest bowiem socjalizacja dzieci, a nie ich nauczenie. Jednak, z tego co syszaam i co miaam moliwo zaobserwowa na innych zajciach grupowych, nie wszyscy trzymaj si tej zasady. W niektrych przypadkach osoby prowadzce zamiast uczy rodzicw obserwowania dziecka i rozpoznawania, np. oznak gotowoci do chodzenia zachcaj ich do trzymania maluszkw w pozycji pionowej, twierdzc, e wzmacnia to ich nki i przyspiesza t czynno. Problem polega na tym, e niektre dzieci wstaj (bo przysza ich pora), a inne jeszcze nie. Zapewniam Was, drodzy Czytelnicy, e w tym drugim przypadku moecie caymi godzinami stawia dziecko na nogi, tydzie po tygodniu, a ono i tak bdzie si przewracao. Zamiast spokojnie akceptowa tempo rozwoju wasnych dzieci, niektrzy rodzice kupuj im gadety majce rzekomo przypieszy chodzenie. Niestety, gotowo rozwojowa nie ma nic wsplnego z gimnastyk i mechanicznymi ustrojstwami. Rezultaty takich poczyna mog by jeszcze bardziej przygnbiajce. Widzc, jak dziecko upada, rodzice nie potrafi ukry rozczarowania. Inne dzieci w grupie najwyraniej je wyprzedzaj. A jak czuje si z tym maluszek? W najagodniejszym przypadku odczuwa tylko zakopotanie i nie wie, co o tym myle. Dlaczego rodzice cigle stawiaj mnie na nkach i s przy tym tacy smutni? Bywa jednak znacznie gorzej, gdy w umyle dziecka ksztatuje si negatywny wzorzec mylenia o sobie mogcy utrwali si na cae ycie. Nie speniam oczekiwa rodzicw; nie kochaj mnie takiego, jakim jestem; pewnie wic jestem do niczego. Prawda jest taka, e wszystkie trzylatki robi mniej wicej to samo niezalenie od tego, co rodzice usiowali dla nich zrobi. Rozwj dokonuje si zgodnie z naturaln progresj, czyli, mwic prociej; automatycznie. Niektre dzieci rozwijaj si szybciej pod wzgldem fizycznym, a inne wyprzedzaj rwienikw w sferze umysowej i emocjonalnej. Jakkolwiek ciek by nie podyo, prawdopodobnie id w lady rodzicw, gdy temoi i wzorce rozwojowe maj gwnie podoe genetyczne. To, e nie bawimy si z dzieckiem i nie zachcamy go, nie ma wikszego znaczenia. Jednake naley mu oczywicie pomc, gdy wykazuj zainteresowanie now umiejtnoci. Rodzice powinni by raczej obserwatorami i przewodnikami, a nie namolnymi nauczycielami. Jestem gorc zwolenniczk samodzielnoci, trzeba jednak dawa dziecku czas na osignicie gotowoci oraz pozwoli decydowa jego umysowi i ciau. Z ca

pewnoci nie wolno dzieci szturcha i popycha mentalnie lub fizycznie po to tylko, aby byy najlepsze. W tym rozdziale zajm si oznakami postpw w rozwoju oraz wyjani, kiedy naley wkracza i co robi, by naturalny rozwj dziecka zmierza w kierunku coraz wikszej samodzielnoci. Poruszymy w zwizku z tym wiele tematw: ruch, zabaw, jedzenie, ubranie, a take trening toaletowy. Nastpne dwa rozdziay powicone bd problemom rozwoju intelektualnego, emocjonalnego i spoecznego. Podczas dalszej lektury prosz nie zapomina o czterech czynnikach omwionych w rozdziale II. Cztery czynniki przypomnienie. - Spokojna obserwacja. Czekamy na pojawienie si oznak gotowoci. Wstrzymujemy si od przedwczesnych interwencji. - Zachta do badania rzeczywistoci. Dajemy dziecku szanse stosownie do jego gotowoci tak, by mogo podejmowa nowe wyzwania i poszerza swj repertuar. - Ograniczenia. Nie wykraczamy poza trjkt uczenia dziecka, nie pozwalamy mu podejmowa zada prowadzcych do kracowej frustracji, wzburzenia emocjonalnego lub niebezpieczestwa. - Pochway. Chwalimy dziecko za dobrze wykonane zadanie, za opanowanie nowych umiejtnoci oraz za szczeglnie pozytywne zachowanie, nigdy jednak nie przesadzajmy z pochwaami.

Uwaga!!!! Dwulatek na wolnoci!!

Si napdow kadego dwulatka jest ruch, a dokadniej zdolno do samodzielnego przemieszczania si. Dziecko w tym wieku cieszy si moliwoci chodzenia, biegania, wchodzenia na meble, skakania itd. W jego wiadomoci, niestety, wszystko inne np. jedzenie i spanie jest mniej wane. Pomylmy jednak o tym cudzie natury w cigu 9 10 miesicy z bezradnego noworodka z trudem kontrolujcego ruchy wasnych koczyn powstaa istotka zdolna porusza si samodzielnie po caym domu wszelkimi moliwymi sposobami na czworaka, na pupie i wreszcie na nkach. Rozwj sprawnoci fizycznej daje jej nowy ogld rzeczywistoci. wiat wyglda zupenie inaczej, gdy si siedzi, a jeszcze inaczej z pozycji stojcej. Najwaniejsze jest jednak to, e samodzielne chodzenie pozwala zblia si do rzeczy interesujcych i oddala si od tego, co budzi w nas lk. Kto zaczyna chodzi, zaczyna rwnie wiadomie kierowa swoim losem! Pamitajmy, e kady krok rozwojowy dokonuje si powoli i w swoim czasie. Prawd mwic, dziecko omiomiesiczne nie siedzi (w caym tego sowa znaczeniu). Mimo to jego ciao dojrzewa, a koczyny wzmacniaj si. Trzeba zwykle dalszych dwch miesicy, by dziecko sadzane zdobyo umiejtno samodzielnego podnoszenia si do tej pozycji. To samo dotyczy pezania. Niemowl, ktre zaczyna pywa po pododze na brzuszku, kopic nkami, wiczy elementy skadowe pezania. Aby to wszystko scali, bdzie potrzebowao dalszych czterech lub piciu miesicy. Zagadka pezania. Od dawna wiedziano, e niektre dzieci przechodz wprost od siedzenia do pozycji stojcej. Takich przypadkw jest obecnie coraz wicej. Zdaniem naukowcw wynika to z faktu, i niemowlta znacznie rzadziej kadzione s na brzuszkach, co ma zmniejszy ryzyko nagych zgonw. Przed rokiem 1994, w ktrym rozpocza si kampania spania na pleckach wikszo niemowlt ukadano do snu twarz w d. Dc do lepszego ogldania otoczenia, dzieci tak ukadane uczyy si przekrcania na bok, co byo punktem wyjcia do pniejszego

pezania. Obecnie zaleca si ukadanie noworodkw na pleckach, w zwizku z czym maluszki nie musz si przekrca. Badania naukowe przeprowadzone niedawno w Anglii i w Ameryce potwierdziy, e niemowlta pice na pleckach (w badaniach amerykaskich populacji nie przekrca si i nie zaczynaj peza w terminach uznawanych dotd za typowe). Niektre z tych dzieci w ogle nie raczkuj, co nie powinno by dla rodzicw powodem do zmartwie. W osiemnastym miesicu ycia wszystko si wyrwnuje i nie ma adnych rnic rozwojowych midzy pezajcymi i niepezajcymi. W obydwu grupach chodzenie zaczyna si (statystycznie biorc) w tym samym wieku. Nie potwierdzaj si rwnie wczeniejsze przekonania, jakoby raczkowanie byo konieczne dla rozwoju mzgu dziecka. Staram si rzadko wymienia typowe terminy faz rozwojowych. Chc w ten sposb skierowa uwag Czytelnikw na proces, a nie na jego rezultaty. Dziecko, ktre wydaje si by opnione, najczciej rozwija si zupenie normalnie, tyle e w swoim tempie. Doroli te maj swoj dynamik i nie lubi by poganiani. Powiedzmy, e kto wiczy w siowni. Aby opanowa nowy sprzt, potrzebuje czasu, w ktrym jego minie, koordynacja i mzg przystosuj si do niego. Dopiero wtedy wie, co robi. Jedni ucz si szybko i atwo zdobywaj nowe umiejtnoci, inni potrzebuj wicej czasu i praktyki. I nie przejmujmy si tym. Po trzech miesicach nie bdzie ju wiadomo, kto by spowolniony. To samo dotyczy kadego dziecka i kadego nowego poziomu jego rozwoju. Obserwujc je z uwag, dostrzeemy oznaki gotowoci i bdziemy mogli dostarczy mu zacht. Szanujmy jego osobowo, nie denerwujmy si i nie prbujmy go ponagla. Pamitajmy, e zawsze jest w takim punkcie w jakim by powinno. Jeeli dziecko jest bardzo opnione w stosunku do przecitnej swojego wieku i nie reaguje waciwie mimo stosowania naszych czterech zasad, naleaoby poradzi si pediatry. Rutynowe badania poka, czy rzeczywicie pojawi si jaki problem. WSKAZWKA. Kiedy dziecko si przewraca, nie lemy do niego w panice, przyjrzyjmy si najpierw, czy co mu si stao. Nasz niepokj moe zaszkodzi mu bardziej ni potuczenie, poniewa wywouje w nim lk i odbiera wiar we wasne siy. Niezalenie od tempa rozwoju, kade dziecko ma swoje upadki i rozczarowania, a nawet momenty uwstecznienia. Jeeli dzi si przewracao, to zrozumiae e jutro moe niechtnie stawa na nkach. Nie trzeba si wic martwi. Zadania zostan podjte na tym poziomie, na ktrym byy porzucone. Kiedy dziecko stabilizuje si w pozycji stojcej na bosych stpkach, moemy je zachca do eksperymentowania z rnymi powierzchniami nauczy si w ten sposb lepiej panowa nad ruchami. E-Mail od mdrej mamy. Aby sobie poradzi z koszmarnymi dwulatkami, zaczlimy je nazywa kochanymi dwulatkami. To by nasz pierwszy krok. Przez rok traktowaam brewerie, zaamania i ze zachowania mojego synka Morgana tak, jak traktuje si zesp napicia przedmiesiczkowego. Przypominaam sobie wasne samopoczucie w takim stanie bezradno, wpyw hormonw, zmiany emocjonalne z minuty na minut. Prbowaam sobie wyobrazi, e mam dwa lata i nie wiem, dlaczego tak wanie si czuj i zachowuj, e wszyscy dookoa dostaj szau i s sfrustrowani z mojego powodu, a ja nie mog im wytumaczy, co si ze mn dzieje i czego chc. Co gorsze, nie mam pojcia, co zrobi, by czu si lepiej! Mam 32 lata i wiem, co si ze mn dzieje, a mimo to nadal nie umiem sobie z tym wszystkim poradzi. Nie potrafi nawet w przyblieniu wyobrazi sobie, jak czuje si dziecko w tym wieku. Moemy mu ofiarowa tylko mio i modlitw. Do tej pory pomagalimy mu wszelkimi sposobami. Teraz odpowiedzi na jego frustracj musi by nasza

mio, ochrona przed niebezpieczestwami, perswazja najlepsza na jak nas sta oraz wspieranie si nawzajem. Zestawienie pokazuje fazy mobilnoci typowe etapy przechodzenia od niemowlctwa do chodziastwa. Nie trzeba dodawa, e wraz z dojrzewaniem fizjologicznym nastpuje rozwj samowiadomoci i wiadomoci spoecznej, jak rwnie zdolnoci radzenia sobie ze stresem i rozk. Rozwj psychiczny jest oczywicie powizany z fizycznym i temu nie mona zaprzeczy. Wygodnie jest jednak zacz od umiejtnoci fizycznych, poniewa stan ciaa dziecka decyduje o tym, czy moe ono siedzie i je przy stole, jakich zabawek moe uywa i jak zachowuje si w towarzystwie innych dzieci. Studiujc zestawienie, pamitajmy, e wczesne wadanie miniami jest cech dziedziczn. Ponad 50% dzieci zaczyna chodzi w trzynastym miesicu ycia lub wczeniej. Jeeli jednak rodzice lub dziadkowie zaczynali chodzi pno, to mona si spodziewa, e ich dziecko zdobdzie t umiejtno nieco pniej ni rwienicy. U niektrych dzieci dziedziczne opnienia szybko si wyrwnuj; u innych utrzymuj si przez kilka lat. Wynika std, e nasz dwulatek moe by mniej ruchliwy od rwienikw, ktrzy na swoich drugich urodzinach zawzicie skacz i biegaj. Jednak w nastpnym roku rnice te stopniowo zanikaj. I jeszcze jedno: w okresach przypieszonego rozwoju zdarzaj si zachwiania rwnowagi. Jestem zbudowana niektrymi e-mailami od matek jak ten ostatni- ktrej mona tylko pogratulowa wspaniaej postawy. Czciej jednak docieraj do mnie od rodzicw nieco inne komentarze i zapytania, np. Nasz synek przesypia dotd ca noc. Teraz wstaje i nie potrafi si pooy. Czy dzieje si z nim co zego?. Nic zego si nie dzieje. Po prostu jest starszy i bardziej samodzielny. Chwilami moe czu si zakopotany, od rodzicw jednak zaley, czy dadz mu szans wykorzystania nowych umiejtnoci. WSKAZWKA: Przypyw aktywnoci ruchowej dziecka powoduje czsto zakceniu snu. Jego koczyny s naadowane energi, podobnie jak ciao dorosego po treningu gimnastycznym. Dziecko nie jest do tego przyzwyczajone. Chodziaczek moe zacz w nocy biega, a najczciej staje na nkach i pacze, nie wiedzc, jak si z powrotem pooy. Trzeba go tego nauczy w cigu dnia, wstawiajc do eczka w czasie popoudniowej zabawy. Kiedy dziecko stoi w eczku, kadziemy jego rczki na pionowych supkach i trzymajc na nich swoje donie powoli zsuwamy je w d. Opuszczajc donie, bdzie musiao zgi kolanka i usi. Po dwch lub trzech powtrzeniach chodziaczek wie ju, o co chodzi. Trzeba zrozumie, e dzieci w tym wieku przechodz kolejne fazy rozwoju. Gdy zdoalimy si przyzwyczai do jakiego zachowania, dziecko zaczyna robi co innego. Prawd powiedziawszy, zmiany zachowa to jedyna rzecz, ktrej mona by pewnym, gdy chodzi o dwu- i trzylatki. Nie moemy tego powstrzymywa (i nie powinnimy); nie sposb te cakowicie nad tym panowa. Mona jednak zmieni wasn postaw wobec tego zjawiska. Popatrzmy, jak zmiany dziaaj na nasz psychik; pomylmy o zmianie pracy, zgonie bliskiej osoby, rozwodzie, narodzinach dziecka. A teraz wyobramy sobie, e jestemy dwulatkiem! Jake gwatowne i szybkie zmiany zachodz w naszym dziecicym yciu! Postarajmy si spojrze na to pozytywnie, zamiast narzeka O mj Boe! On znw si zmieni! Zaakceptujmy cud rozwoju z caym dobrodziejstwem inwentarza. Rozwj sprawnoci ruchowej dziecka Umiejtno Siedzenie Kolejne stadia Wskazwki/Komentarze Utrzymuje samodzielnie pozycj siedzc, Okadamy dziecko poduszkami, pomagajc sobie rczkami; rwnowaga eby si nie przewracao. niepewna; postawa usztywniona, troch

Pezanie

nienaturalna. Siga po zabawki, nie przewracajc si. Przekrca si z boku na bok. Siada bez pomocy. Pywa, lec na brzuszku i kopie nkami; wiczy ruchy potrzebne przy pezaniu. Odkrywa moliwo przemieszczania si za pomoc ruchw wijcych. Raczkuje, czyli peza do tyu, odpychajc si stopami. Czoga si do przodu ruchem wijcym. Unosi tuw, opierajc si na nkach i rczkach. Koysze si na czworakach. Koordynuje ruchy rk i ng

Stanie

W niemowlctwie wystpuje odruch usztywniania nek, ktry pniej zanika. W czwartym lub pitym miesicu z radoci staje na kolanach matki trzymajcej je mocno pod pachami. Zaczyna si podciga do postawy stojcej. Przemieszczanie Chodzi, trzymajc si mebli lub czyjej rki. Jeeli dziecko si. Chodzi trzymane za rk, a potem przemieszczajce si na nogach samodzielnie. od dwch miesicy wci nie ma pewnej rwnowagi, sprbujmy rozsun bardziej przedmioty ktrych uywa do podpierania. Bdzie si musiao zdecydowa na pokonywanie coraz duszych odcinkw bez asekuracji. Chodzenie Chodzi! Bez trzymania! Chwiejnym Kiedy dziecko zaczyna niepewne. krokiem, przewracajc si od czasu do czasu. chodzi, trzeba usuwa Coraz wiksze panowanie nad miniami przeszkody z podogi oraz pozwala dziecku radzi sobie z ciarem zabezpiecza ostre i wystajce gowy, ktra wci jest nieproporcjonalnie krawdzie, o ktre mona sobie dua w stosunku do reszty ciaa. Idc, nie rozbi gow. Gdy porusza si patrzy ju na stopy sprawnie na bosych stopach, zachcamy je do eksperymentowania z rnymi powierzchniami; uatwia mu to kontrolowanie ruchw. Obserwujc dziecko uwanie, zwracamy uwag, czy przedmioty, o ktre si opiera (krzesa, zabawki) nie mog przewrci si razem z nim. Chodzenie W cigu miesica wypenionego chwiejnym Trzeba uporzdkowa tarasy, pewne. chodzeniem zwiksza si repertuar ruchw. werandy itp. Usuwajc Chodzc, przenosi zabawki. Rozglda si wszystkie niebezpieczne

Ta faza moe by bardzo frustrujca; usiujc dosign zabawki, dziecko si od niej oddala. Gdy zaczyna si przemieszcza, trzeba zabezpieczy gniazdka sieciowe i usun kable z jego zasigu; dziecka poniej 2 lat nie zostawia si bez nadzoru. Dzieci, ktre wol peza ni chodzi, kr po mieszkaniu na czworakach. Te, ktre pomijaj t faz, radz sobie nie gorzej. Kiedy dziecko samo wstaje, mona pomc mu troch w utrzymywaniu rwnowagi, delikatnie podajc do.

przedmioty. Mamy ju prawdziwego chopczyka. Szklane drzwi trzeba zabezpieczy pleksiglasem; dziecko zaczynajce biega nie umie si szybko zatrzymywa, moe wic wbiec na szyb w drzwiach. Penia ruchu! Potrafi skaka, obraca si i taczy. Chodziaczek nie wie, co jest (bieganie, Nieustannie biega, a nawet gania inne dzieci. bezpieczne, a co nie. Pilnujc skakanie, obroty, Plcze si po caym domu, usiujc wszdzie go, musimy mi oczy wok kopanie, taniec, wchodzi i wspina si na meble. gowy. Zapewnijmy mu jakie wspinanie si..) moliwoci wspinania si, nie pozwalajc jednak wchodzi na niektre meble, np. na kanap w salonie. Zabawa to najpowaniejsze zajcie dwulatka. Wszystkie zabawy s form uczenia si i poszerzania moliwoci umysowych. Dziecko bawi si rozmaicie w pojedynk i z innymi dziemi, w mieszkaniu i na zewntrz, zabawkami i przedmiotami znalezionymi w gospodarstwie domowym. Zabawa uczy je umiejtnoci ruchowych, usprawnia jego umys i przygotowuje do samodzielnego ycia w wiecie. Zabawki i formy zabaw powinny by stosowne do wieku, a pory tak rozoone w czasie, by zachcay do samodzielnoci oraz do koczenia zabawy, gdy przychodzi pora na inne zajcia. Przed ukoczeniem smego miesica ycia dziecko powinno umie bawi si samodzielnie przez czterdzieci minut. Niektre chodziaczki s z natury bardziej niezalene, a inne mocniej przywizane do rodzicw lub opiekunw. Jeeli dziecko roczne nadal oczekuje naszej staej bliskiej obecnoci, to znak, e odczuwa niepokj zwizany z rozk (bdcy zjawiskiem normalnym od smego do osiemnastego miesica). Zastanwmy si jednak nad tym, czy pozwalamy dziecku usamodzielnia si w zabawie. A moe nosimy je wszdzie lub siedzimy przy nim stale, kiedy si bawi? Moe to my bardziej potrzebujemy kontaktu z nim, ni ono z nami? Moe, zaspokajajc t potrzeb, informujemy je niechccy o swoim braku zaufania? Jeeli tak, to zacznijmy kierowa do dziecka nieco inne komunikaty. Kiedy bawi si na pododze, wstamy i usidmy na kanapie. Stopniowo wycofujmy si coraz dalej, np. zajmujc si czym innym i czciowo odwracajc od dziecka uwag. Po kilku dniach bdzie ju mona wyj z pokoju, a maluszek przyzwyczai si do samodzielnej zabawy wiedzc, e mama jest w ssiednim pomieszczeniu. Niektrzy rodzice maj cakiem odwrotne dylematy, ich dzieci nie chc koczy samodzielnych zabaw, opuszcza grup, siada do stou na posiki lub szykowa si do spania. Dziecko musi nauczy si odgraniczania zabawy z ktr wi si rne pobudzenia, praca wyobrani, wraenia zmysowe, a czsto take ubrudzenie od innych czynnoci wymagajcych spokojnego siedzenia czy przytulania, np. jedzenie przy stole i ukadanie do snu. Zauwayam, e rozumiej to te dzieci, ktrym rodzice organizuj zabawy w regularnych i przewidywalnych przedziaach czasu w formie sesji majcych pocztek, rodek i zakoczenie. Budowanie zaufania. Sownik definiuje zaufanie jako wiar w to, e co (lub kto) nie zawiedzie lub nie zdradzi, e mona na tym kim polega, oczekujc okrelonych zachowa, np. opieki. Znaczenie tego sowa rzuca wiato na rne aspekty zwizku midzy dziemi i rodzicami.

podczas chodzenia. Potrafi siga powyej gowy w pozycji stojcej. Skrca, chodzi po powierzchniach pochyych oraz kuca i wstaje z pewnym wysikiem.

Samodzielne zabawy.

Jestemy ich opiekunami i powinnimy budowa ich zaufanie do nas, po to by mogy nabiera zaufania do samych siebie. Ufno dziaa w obie strony. Wspierajc samodzieln zabaw, okazujemy dziecku nasze zaufanie. Najpierw jednak musimy zbudowa jego zaufanie do nas. W tym celu: Przewidujemy zmiany i staramy si je postrzega z perspektywy dziecka. Stopniowo przygotowujemy dziecko do rozki Nie obciajmy dziecka obowizkami przekraczajcymi jego aktualne moliwoci. Nie stawiajmy dziecku zada, ktrych nie jest jeszcze w stanie wykona. Pocztek. Pora na zabaw. Tymi prostymi sowami anonsujemy dziecku czas zabawy. Nie bdzie to moliwe za kadym razem, zwaywszy e zabawa wypenia maluchom wiksz cz dnia. Starajmy si jednak w miar moliwoci akcentowa rozpoczcie zabawy. Odpowiada to z grubsza zwyczajom panujcym w obkach, przedszkolach i szkoach, bdzie to wic jakie przygotowanie dziecka do pniejszych dowiadcze. rodek. Podczas zabawy sprbujmy ograniczy liczb przedmiotw. Jeeli dajemy dziecku klocki, to nie od razu cay ich zestaw. W dwunastym miesicu ycia wystarczy kilka klocuszkw, a w osiemnastym nie wicej ni dziesi. W wieku dwch lat dziecko moe ju opanowa wiksze zbiory, moe np. zbudowa z klockw wie, a potem j zburzy. Naley stanowczo pozbywa si zabawek, ktrych dziecko przestao uywa. Zakoczenie. Poczucie czasu dziecka dwu- i trzyletniego jest czysto intuicyjne, nie ma wic najmniejszego sensu mwi mu: Koczymy zabaw za pi minut. Zamiast tego powinnimy przekaza ostrzeenie sowne i wzrokowe. Wyjmujc pudeko suce do przechowywania zabawek, mwimy: Zblia si koniec zabawy. Widzc jednak silne zaangaowanie maluszka w zabaw, nie powinnimy brutalnie jej przerywa. By moe dziecko prbuje wanie ustali, czy szecienny klocek pasuje do okrgego otworu. Jeeli tak, to trzeba uszanowa jego wysiki i pozwoli mu zakoczy badanie. Jednoczenie musimy pamita, e jestemy doroli i musimy stawia granice. Gdy maluch uparcie odmawia zakoczenia zabawy i odoenia rzeczy na miejsce, naley wyrazi zrozumienie jego uczu okazujc przy tym stanowczo: Widz, e on nie chce teraz przerywa zabawy, ale pora na obiad. To powiedziawszy pomagamy wypeni rytua sprztania. Oznaki potencjalnego niebezpieczestwa. Dziecka, ktre nie ukoczyo dwch lat, nie zostawia si nigdy bez nadzoru. Jeeli nie siedzi w eczku lub w kojcu, musi by przy nim dorosa osoba. W trzecim roku ycia niezbyt dugie pozostawienie chodziaczaka w cakowicie bezpiecznym rejonie w ktrym wielokrotnie si bawi, jest nawet podane. Rozwija bowiem samodzielno i pewno siebie chyba e dziecko ma szczeglne skonnoci do ryzyka i niebezpiecznych dziaa. W tym wieku moemy rwnie pozwoli dziecku na wychodzenie z pokoju, w ktrym siedzimy. Bez wzgldu na to, jak bardzo jest ostrone i grzeczne powinnimy natychmiast sprawdzi, co si dzieje, gdy: Zapadnie kompletna cisza Rozlega si nagy pacz Syszymy jakie podejrzane lub nietypowe odgosy Sycha gony haas, a po nim pacz WSKAZWKA: Wiedzc, e dziecko ma kopoty z przerywaniem zabawy, moemy nastawia minutnik i mwi mu: Kiedy dzwoneczek zadzwoni, bdziemy (w zalenoci od tego, co ma by dalej), je obiadek, wraca z parku do domu, szykowa si do eczka. W ten sposb urzdzenie to jak gdyby bierze na siebie cz naszego przykrego obowizku.

Czym dziecko ma si bawi? To kwestia rwnie wana, jak pora i czas zabawy. Proponuj rodzicom, by nigdy nie wykraczali poza aktualny trjkt uczenia dziecka, stawiajc mu tylko takie zadanie, ktre potrafi wykona samodzielnie i z przyjemnoci. Formy zabaw oraz zabawki powinny by odpowiednie do wieku; rozwijaj wwczas zdolnoci umysowe, nie powodujc zbyt czsto stanw frustracji i paczu. Nie znaczy to, by nie stawia dzieciom wyzwa, powinnimy jednak rozsdnie stopniowa poziom trudnoci, dajc dziecku szans rozwizywania problemw i czerpania z tego satysfakcji. Nie bez znaczenia s rwnie wzgldy zachowania bezpieczestwa. Zgadzam si, e odrobina frustracji kademu dobrze robi, poniewa bez niej niczego bymy si nie nauczyli. Zbyt wiele poraek powoduje jednak zniechcenie. Chcc wiedzie, co mieci si w trjkcie uczenia, przyjrzyjmy si temu, co nasze dziecko robi. Potrafi siedzie. Dziecko, ktre nauczyo si ju siedzie o wasnych siach, moemy, uszczliwi, sadzajc je na pododze w kuchni i pozwalajc mu np. bada garnki i patelnie bd te umieszczajc je na trawniku w ogrodzie, gdzie bdzie sobie ogldao rne trawki i listki dostpne w najbliszym otoczeniu. Na tym etapie zrczno doni jest ju znacznie rozwinita, podobnie jak koordynacja manualno wzrokowa. Nie tak dawno gwnym narzdziem poznawania wiata bya buzia dziecka; teraz s nim ju donie. Spoglda na przedmiot, siga po niego i przekada z rczki do rczki. Do ulubionych zabaw na tym etapie naley formowanie ciasteczek lub kulek z czegokolwiek, co daje si uklepywa i ugniata, chowanie i znajdowanie drobnych przedmiotw, a take przewracanie twardych kartek w tekturowych ksikach dla dzieci. Mae rczki potrafi te zbiera z podogi rne drobiazgi, ktrych nie wcign odkurzacz. Dziecko w tym wieku z upodobaniem uywa swoich paluszkw w charakterze narzdzi, dotykajc wszystkiego i badajc wiat dotykiem. Chtnie podnosi rne rzeczy, lecz znacznie mniej chtnie je porzuca. Od tego momentu sowa ju nie wystarczaj w ustanawianiu granic, musz by poparte stanowczymi czynami.

Chodziaczkowy trjkt uczenia.

Zabawkowe remanenty.
Wspczesny rynek oferuje szokujc wrcz mnogo najrozmaitszych zabawek. Rezultatem tej namolnej oferty s trudnoci w wyborze oraz problemy z pozbywaniem si zabawek niechcianych tych, ktre ju si dziecku znudziy lub z ktrych wyroso. Proponuj gromadzenie nieuywanych zabawek na strychu lub w piwnicy z myl o przyszych dzieciach bd przekazaniu ich do przytukw i sierocicw. Osobicie wol to drugie rozwizanie, zwaszcza z osobistym udziaem maluszkw. Nigdy nie jest za wczenie na nauk dobrych uczynkw i zrozumienia korzyci z nich pyncych. Sugerowaabym dokonywanie tego w sposb rytualny w ramach Dnia Rozdawania Zabawek raz na kwarta lub co p roku. Jeeli dziecko nie potrafi jeszcze wiadomie pomaga w sortowaniu zabawek lub te niechtnie si ich pozbywa, zrbmy to w jego zastpstwie, kiedy pi. Prawdopodobnie nie zauway brakujcych rzeczy, jeeli jednak upomni si o nie i bdzie si czuo pokrzywdzone, przyniemy je z powrotem i oddajmy, widocznie byy to ktre z zabawek szczeglnie ulubionych. Potrafi peza. Dziecko zaczynajce si przemieszcza coraz lepiej kontroluje swoje minie. Potrafi wskaza co palcem i wykonywa inne gesty, rne rzeczy otwiera i zamyka, kiwa gow, umie rzuci pik i postawi jeden klocek na drugim. Uwielbia te wszelkiego rodzaju tajemnicze pudeka zabawki z przyciskami, tarczami, dwigniami oraz takie, ktre w jaki sposb reaguj (co z nich wyskakuje itp.). Kilka miesicy wczeniej taka zabawka byaby z lekka przeraajca. Upuszczanie przedmiotw jest teraz rwnie atwe jak ich podnoszenie. Dziecko porusza si ju sprawnie po caym mieszkaniu, moe mu wic przyj

ochota, np. na buszowanie w kredensie (z ktrego powinny by wczeniej usunite wszystkie przedmioty ostre, tukce si, zbyt cikie oraz wystarczajco mae, by mona je byo pokn). W okresie raczkowania zdolno skupienia uwagi maleje, w zwizku z czym dziecko czsto zmienia zabawki, bardziej interesuje je docieranie do rnych miejsc ni wykonywanie konkretnych czynnoci. Ulubionym jego zajciem jest np. burzenie wie z klockw budowanych przez kogo z dorosych, nie starczy mu jednak cierpliwoci, by czeka na kolejn budowl wicej ni dwa razy! Proste zabawy z chowaniem i odnajdywaniem pomagaj zrozumie trwao przedmiotw. Dziecko uczy si podstawowej prawdy; to e ja czego (lub kogo) nie widz, nie oznacza, e tego kogo (lub czego) nie ma. Pezaczki uwielbiaj wydobywanie dwikw za pomoc rnych przedmiotw. Potrafi ju koordynowa ruchy obu rk, uderzanie yk w garnek nie sprawia im wic trudnoci. W ciepy, soneczny dzie zabawa z wiadrem penym wody (pod nadzorem dorosej osoby) pozwala czy dwiki z innymi wraeniami zmysowymi. Bez wzgldu na to, co dziecku damy, jego coraz wiksza ruchliwo i ciekawo sprawiaj wraenie, e interesuj je najbardziej rzeczy, z ktrymi wie si zagroenie dla niego lub dla domu. Najwyszy czas, by zabezpieczy mieszkanie i podwrko przed ewentualnoci wypadkw. WSKAZWKA: Gdy dziecko zblia si do gniazdka sieciowego, gorcego garnka lub cennego przedmiotu, nie wystarczy proste ostrzeenie: Prosz tego nie dotyka!. Musimy podj konkretne dziaanie. Pamitajmy, e na tym etapie czyny s bardziej wymowne ni sowa. Mamy do wyboru trzy moliwoci: (1) odwrcenie uwagi (Popatrz, piesek!), (2) przerwanie niepodanych czynnoci (czasem wystarczy zawoanie dziecka po imieniu), (3) interwencja fizyczna (odsunicie dziecka od niebezpiecznych przedmiotw lub usunicie ich z jego zasigu) z prostym wyjanieniem, np. To jest niebezpieczne, To jest gorce lub To jest talerz mamusi a nie zabawka. Potrafi samo wstawa i przemieszcza si. Dziecko stojc na nkach widzi wiat z zupenie innej perspektywy, a jednoczenie zaczyna lepiej go rozumie. Potrafi ju zaoferowa mamie ciasteczko, a gdy ta siga po nie cofa rczk i mia si. wiadomie zrzuca przedmioty na podog, by zobaczy, co si z nimi stanie i jak zareaguj doroli. Wielokrotne wstawanie wydaje mu si niezmiernie zajmujce i zabawne. Dodatkow atrakcj jest siganie po rzeczy lece wyej do tej pory niedostpne. Kosztownoci odoone przezornie na grne pki i od dawna budzce zainteresowanie mog sta si dostpne (jeli nie zostan w por schowane). Uwaajmy! Bezpieczestwo jest najwaniejsze. Gdy dziecko zaczyna wstawa, opierajc si o rne przedmioty, trzeba uwaa, by nie przewrcio si razem ze swoim oparciem. W warunkach coraz wikszego poczucia niezalenoci moe szykowa si do decydujcego eksperymentu akurat w chwili, gdy postanowilimy si wtrci, pamitajmy wic o czterech czynnikach z rozdziau II (obserwacj, zacht, ograniczeniem, pochwa). Spokojnie obserwujemy, interweniujc tylko wtedy, gdy dziecko o to prosi lub gdy niechccy prowokuje jakie niebezpieczestwo. Pozwlmy mu wykorzystywa i bada wasne moliwoci fizyczne. Wczajmy muzyk i zachcajmy do taca. Na tym etapie najlepsze s zabawki o mocnej konstrukcji, z elementami ruchomymi, otwierajcymi si i zamykajcymi, rozwijajcymi manualn zrczno i sprawno ruchow. W trzecim roku ycia mona rwnie zawiesi hutawk, trzeba jednak posugiwa si ni ostronie. Fotelika dla niemowlt uywamy dopty, dopki dziecko nie nauczy si prosto i pewnie siedzie z zachowaniem rwnowagi.

Zabawki chopice? Zabawki dziewczce?

Prowadzc zajcia grupowe z dziemi dwu- i trzyletnimi zauwayam, e matki chopcw w znacznie wikszym stopniu ni matki dziewczynek hoduj pewnym stereotypom w kwestii zabawek odpowiednich dla danej pci. Dziewitnastomiesiczny Robby bardzo lubi lalki z mojego puda z zabawkami, lecz jego matka Ellen interweniowaa

za kadym razem, gdy bra ktr z nich do rk. Pouczaa go, e to zabawki dla dziewczynek. Biedny Robby wyglda na przygnbionego. Kiedy spytaam Elleen, dlaczego to robi, wyjania, e jej m byby niezadowolony, gdyby o tym wiedzia. Moim zdaniem, jest to piramidalna bzdura! Skoro podsuwamy dzieciom zabawki uczce je nowych umiejtnoci i pobudzajce wyobrani, dlaczego nie mielibymy rwnie wznie si ponad stereotypy zwizane z pci. Chopiec bawicy si lalk uczy si opiekuczoci. Dziewczynka bawica si wozem straackim uczy si aktywnoci i energicznego dziaania. Dlaczego mielibymy ktrekolwiek z nich pozbawia penego zakresu dowiadcze? Gdy dorosn, bd musieli wykaza si jednym i drugim. Potrafi chodzi chwiejnym krokiem. Pocztkujcy chodziaczek czsto przypiesza swj chd, a potem ma kopoty z zatrzymaniem si. Gdy stoi ju do pewnie na nkach, dajemy mu zabawki do cignicia lub popychania. (Jeli damy j za wczenie, mog okaza si szybsze ni dziecko, ktre podczas zabawy nimi czsto si przewraca). W pierwszych miesicach chodzenia podnoszenie przedmiotw i przenoszenie ich z miejsca na miejsce dostarcza interesujcego zajcia, a jednoczenie wiczy wyczucie rwnowagi oraz koordynacj manualno wzrokow. W tym okresie dziecko potrzebuje jakiej torebki lub plecaczka, do ktrych bdzie pracowicie wkada swoje ulubione zabawki i przenosi je w rne dziwne miejsca. Pojawia si te wyrana preferencja do pewnych przedmiotw i dziaa (oraz niech do innych), co jest wiadectwem lepszego rozumienia zjawisk. Ksztatuje si powoli pojcie wasnoci, a wraz z nim przywizanie do wasnych zabawek, zwaszcza w obecnoci innych dzieci. Skonno ta moe nam pomc, np. w ramach rytuau wieczornego moemy powiedzie: Wybierz swoj ksieczk, a potem pjdziemy do azienki. Popromy, by dziecko samo wyjo swoj piamk z dolnej szuflady, przygotowao sobie rcznik oraz wybrao zabawki, ktre chce uywa w kpieli. Cho maluszek umie ju odkrca krany, nie zachcaabym go do tego. A nu zachce to przewiczy pod nasz nieobecno i ... poparzenie gotowe. Z hutawkami ogrodowymi, podwrkowymi i parkowymi trzeba by ostronym. Ich siedzenia znajduj si czasem dokadnie na wysokoci gowy dziecka trzyletniego. Skutki nieuwagi atwo sobie wyobrazi. Potrafi pewnie chodzi, wspina si, skaka i biega. Umiejtnociom tym towarzyszy znaczna sprawno doni, powinnimy wic dostarczy dziecku moliwoci jej wiczenia w formie zakrcania, odkrcania, uderzania, budowania i przelewania. Zacht do eksperymentw ruchowych moe by mata z gumy piankowej, na ktrej mona turla si i skaka. Powoli nasze dziecko zaczyna take rozwizywa problemy, np. przysuwa taboret do kredensu, by wchodzc na, dosign zabawki lece na wysokiej pce. Moe nam zacz pomaga w prostych pracach, np. w przygotowaniu saatki, przeniesieniu na st sztucw lub nawet talerzy (plastikowych!). Mona mu da grube kredki, ktrymi bdzie prbowao rysowa (gdybymy dali je zbyt wczenie, byby pewnie powoli konsumowa). Przydadz si take atwe drewniane ukadanki z duymi elementami z keczkami uatwiajcymi przekadanie. Umys dziecka rozwija si byskawicznie, w zwizku z czym staje si ono coraz pewniejsze i coraz bardziej dociekliwe. To, co nam wydaje si si niszczycielsk, jest po prostu przejawem ciekawoci. Maluch zastanawia si stale: Co si stanie, gdy.... rzuc tym, zgniot to, podr ro i podepcze. Czy to odskoczy? Czy mog to przewrci? Co tam jest w rodku?. Najwyszy czas schowa pilota telewizyjnego, z przeciwnym razie zostanie przeprogramowany (lub poddany prbie zgniatania nk). Kiesze magnetowidu moe by rwnie uyta jako skrzynka pocztowa, do ktrej zostanie wrzucony np. kawaek chrupkiego pieczywa. Zamiast pozwala dziecku niszczy drogi sprzt, dajmy mu repliki rnych urzdze, np. odkurzacz zabawk lub plastikowy samochodzik. Wyobrania trzylatka pozwala odkurza za pomoc kijka, rozmawia przez telefon monosylabami itd. Moja niania stawiaa telefon zabawk obok prawdziwego. Gdy aparat dzwoni, dawaa nam suchawk tego pierwszego. W ten sposb miaymy zajcie, a ona moga swobodnie rozmawia. W miar narastania poczucia wasnoci (osobistego przywizania do

przedmiotw) trzeba uczy dzieci dzielenia si zabawkami i uywania ich w ustalonej kolejnoci. Jest to take w yciu dziecka czas piaskownicy i zabaw w wodzie. Proponuj przynie z piwnicy, strychu lub garau niemowlc wanienk i wypeni j piaskiem. Zabawa z wod powinna by zawsze nadzorowana przez kogo dorosego. Dla urozmaicenia dajemy mikkie buteleczki, miseczki i dzbanuszki (oczywicie nie z chiskiej porcelany). Do zabawy w piasku potrzebne s foremki, wiaderka i opatki; ostatnie nie powinny mie zbyt ostrych krawdzi. Bezpieczestwo malucha. Normalny dwu- i trzylatek wszystkiego dotyka, wszystko chce wzi do rki, wszdzie usiuje wej i wszystkim si fascynuje. Jest to zjawisko wspaniae. Ma ono jednak rwnie swoj ciemn stron chodziaczka interesuje naprawd wszystko, a wic rwnie gniazdka sieci elektrycznej, kiesze magnetowidu, delikatne figurki babci, otwory wentylacyjne, oczy zwierzt domowych, dziurki od kluczy, odpadki lece na pododze, zawarto pudeka dla kota i wiele innych rzeczy, ktrych przeznaczenia i waciwoci nie zna i nie rozumie. Nie ma wic kopotu z dostarczaniem dziecku ciekawych obiektw zainteresowania, powanym problemem jest natomiast zapewnienie mu bezpieczestwa. Pierwszym krokiem rodzicw powinien by zakup apteczki pierwszej pomocy, a nastpnym rozejrzenie si po domu i rozsdne zabezpieczenie mieszkania. Oto moje propozycje w tym wzgldzie. Upadki. Pomieszczenia dostpne dla dziecka powinny by uprztnite i utrzymywane w czystoci. Ostre naroniki naley zabezpieczy osonkami. Instalujemy odpowiednie zabezpieczenia okien oraz zapory w grnym i dolnym podecie schodw. W wannie lub kabinie prysznicowej kadziemy przeciwpolizgowe maty. Staramy si mocowa dywany i chodniki pokrywajce tylko cz podogi. Zatrucia. Zakadamy bezpieczne zamki we wszystkich szafkach z lekami i chemikaliami domowymi, nawet pyny do pukania ust i kosmetyki powinny by poza zasigiem dziecka. (Po skosztowaniu pokarmu dla psa lub kota dziecko wprawdzie nie umrze, lepiej jednak eby tego nie robio). Jeli podejrzewamy, e zjado lub wypio co trujcego, naley natychmiast wezwa pomoc medyczn. Powinnimy rwnie mi zawsze pod rk buteleczk rodka pobudzajcego wymioty. Zadawienia. Usuwamy z eczka poruszajce si zabaweczki dla niemowlt i eliminujemy z zasigu rk dziecka wszystkie przedmioty przechodzce przez tekturow rurk po papierze toaletowym. Zadzierznicia. Skracamy linki oc zason, aluzji i rolet. Usuwamy z zasigu rak dziecka wszelkie kable elektryczne lub odpowiednio je zabezpieczamy. Utonicia. Nigdy nie zostawiamy dziecka samego w azience, a w szczeglnoci w wannie. Mae dziecko moe utopi si w brodziku, a nawet w duym wiadrze. Zakadamy zamki na pokrywy sedesw. Oparzenia. Krzesa, podnki i drabinki powinny by daleko od bufetw i kuchenek. Zakadamy osonki na kurki kuchenek gazowych lub elektrycznych. Wylewk armatury wanny osaniamy specjaln nakadk lub rcznikiem. Temperatur gorcej wody biecej ograniczamy do 50 C w celu uniknicia poparze. Poraenie prdem. Zasaniamy gniazdka sieciowe i sprawdzamy, czy wszystkie lampy maj arwki. Zachcam rodzicw do kursw pierwszej pomocy z uwzgldnieniem sztucznego oddychania. Osoby, ktre uczyy si zasad jej udzielania niemowltom, powinny uaktualnia swoj wiedz pod ktem dwu- i trzylatkw. Dzieci w tym wieku reanimuje si nieco inaczej ni niemowlta; take postpowanie w celu usunicia ciaa obcego z tchawicy przebiega odmiennie.

Od karmienia do jedzenia.

W drugim i trzecim roku ycia jedzenie plasuje si do nisko wrd dziecicych priorytetw, znacznie ciekawsze wydaje si maluszkom buszowanie po mieszkaniu. Niemniej jednak wtedy wanie dokonuje si owa radykalna zmiana przejcie od karmienia do jedzenia. Niemowl z zadowoleniem ssie pier matki lub buteleczk. Dwulatek je stae pokarmy, tak jak doroli. (No, moe nie cakiem tak jak wikszo z nich). Kiedy usiujemy go karmi, chwyta yeczk i umiejc ju nabiera niewielkie iloci poywienia dzikuje nam za pomoc i zaczyna samodzielnie ni wywija. Karmienie niemowlt jest w porwnaniu z tym, co dzieje si teraz zadaniem stosunkowo prostym. Pokarm naturalny lub odywka dostarczaj dziecku wszystkiego, czego mu potrzeba. Chodziaczkowi potrzebne s nie tylko stae pokarmy, lecz take nauka czynnoci jedzenia. Indywidualne upodobania pokarmowe, zmienno apetytu oraz oglna zmienno zachowa dziecka ogromnie komplikuj rodzicielskie zadanie. Zwaywszy, e rodzice miewaj rne pogldy i przyzwyczajenia dietetyczne, trudno si dziwi, i jest to droga do wyboista. Jak si ni jedzie, zaley od trzech czynnikw: atmosfery (stosunku dorosych do jedzenia i nastroju, ktry tworz w domu), dowiadcze dziecka zwizanych z jedzeniem i stoem (spoecznie i emocjonalnie przyjemnych bd przykrych) oraz samego poywienia (tego, co dziecko je). W dalszym cigu opisz kady z tych czynnikw. Czytajc prosz pamita: To my decydujemy o tym, w jakiej atmosferze spoywamy posiki, ycie bdzie jednak znacznie atwiejsze, gdy pozwolimy dziecku wybiera bd odrzuci konkretne pokarmy. Atmosfera. Rodzice, ktrych dzieci dobrze jedz to zwykle ludzie tworzcy podczas posikw pogodny i swobodny nastrj. Nigdy nie wmuszaj w dziecko jakichkolwiek pokarmw i nie nakaniaj do jedzenia, gdy nie jest ju godne. Wiedz, e czynno ta powinna by przyjemna, bez wzgldu na to, jak bardzo kopotliwe wydaje si zachowanie dziecka. Dobrych manier przy stole mona nauczy, w przeciwiestwie do upodoba pokarmowych. Stwierdzenia takie, jak: Musimy go nauczy jedzenia warzyw! s zupenie bezsensowne. Chcc stworzy przyjemn atmosfer w domu, trzeba zbada wasne postawy wobec jedzenia. Odpowiedzmy sobie zatem na nastpujce pytania: JAK JEDLIMY W DOMU RODZINNYM? Kada rodzina ma jaki wasny etos zbir postaw zwizanych z jedzeniem i jego znaczeniem wywierajcy silny wpyw na dzieci. W rezultacie pogldy na temat jedzenia s niewiadomie przekazywane z pokolenia na pokolenie. Spoywaniu posikw moe towarzyszy wielka rado lub wielki niepokj, wiadomo obfitoci bd niedostatku poywienia; jedzenie moe by naturalne (zjedz tyle, na ile masz ochot) lub nienaturalne i pene napicia (musisz zje wszystko, co masz na talerzu). Warto sobie uwiadomi, jaki baga dwigamy. Jeli wzrastalimy w rodzinie, w ktrej posikom towarzyszyy napicia (a moe nawet kary!), bdziemy mieli skonno do tworzenia podobnego nastroju we wasnym domu. Trudno w takich warunkach oczekiwa, by nasze dziecko jadao z przyjemnoci. Rodzice, ktrych zmuszono do koczenia kadej porcji, z reguy prbuj stosowa podobn strategi wobec swoich dzieci. Osobicie mog ich zapewni, e nie jest to waciwa droga. CZY NAWYKI DZIECKA ZWIZANE Z JEDZENIEM BUDZ NASZ NIEPOKJ? Od czasw, gdy ludzie zaczli polowa i zbiera ywno w terenie, obowizkiem dorosych byo dostarczenie poywienia maym dzieciom. Nie mona jednak zmusza dziecka do jedzenia, o czym wiemy rwnie dobrze, jak nasi przodkowie z buszu. Niektrzy przypisuj sobie win, gdy ich dziecko sabo je. Zdarza si te, e ktre z rodzicw byo w dziecistwie przeraliwie chude lub miao zaburzenia aknienia w wieku dojrzewania. Jeeli ktrekolwiek z tych niepokojw bd si odzywa podczas dziecicych posikw, to moemy mie pewno, e karmienie stanie si cig walk, a nasz may

mionik przygd bdzie si lubi wspina na wysoki stoek, ale nie bdzie chcia na nim je. Im mocniej staramy si wmusi w dziecko now potraw lub zachci je do zjedzenia jeszcze tylko kilka ksw, tym bardziej postrzega ono nasze dziaania jako przemoc. Prosz mi wierzy, t metod nigdy z nim nie wygramy, a karmienie dziecka stanie si powanym problemem na wiele nastpnych lat. Mimo aktywnego trybu ycia maluszek nie zawsze ma apetyt i nastrj do jedzenia; nie musi mu te smakowa to, co kadziemy przed nim na talerzu. Zamiast popada w obsesj na temat niejedzenia, przyjrzyjmy si dziecku uwanie. Jeeli jest czujne, aktywne i szczliwe, to przypuszczalnie otrzymuje wszystkie niezbdne skadniki odywcze. Badania wykazay, e nawet niemowlta maj wrodzon zdolno kontrolowania wartoci kalorycznej pokarmu. Po kilku dniach niejedzenia zwykle przychodzi okres lepszego apetytu. Warto rwnie rozejrze si i porozmawia z innymi matkami. Wiele dzieci naley do tzw. Niejadkw w drugim i trzecim roku ycia. Jako jednak nie umieraj i pniej, po latach, opowiadaj wsplnie z rodzicami zabawne historie o swojej niechci do jedzenia. JAKIE S NASZE WASNE DIETETYCZNE UPODOBANIA I PRZYZWYCZAJENIA? Kto, kto nie znosi bananw, nie bdzie ich z przyjemnoci dawa dziecku. Jeeli matka bya w dziecistwie niejadkiem i jeszcze dzi je niewiele, to jej creczka lub synek zapewne nie bd mieli wilczego apetytu. Osoby takie jak ja lubice je dokadnie to samo przez wiele miesicy nie powinny dziwi si swoim dzieciom domagajcym si codziennie patkw Cheerios i jogurt. Dzieci bywaj te przeciwiestwem swoich rodzicw; jedna z moich crek bya, np. klasycznym niejadkiem, a druga nie. Tak czy owak, musimy sobie uwiadomi wasne dziedzictwo w tym wzgldzie. Pamitam moment, gdy weszam do domu i zobaczyam niani karmic Sar brukselk. Miaam ju parskn miechem, gdy niania obrzucia mnie karccym spojrzeniem. Wiedzc, e moja reakcja wpynie na Sar, powiedziaa: Tracy, przynie mi, prosz mj sweterek. Zostawiam go chyba na grze. Celowo pozostaam na pitrze przez kilka minut, pozwalajc Sarze dokoczy posiek. JAKIE UCZUCIA BUDZI W NAS SAMODZIELNO DZIECKA PRZY JEDZENIU?. Przejcie od karmienia do jedzenia przynosi niektrym rodzicom ulg, a innym sprawia kopoty. Wiele matek (zwaszcza karmicych piersi) nie moe doczeka si tej chwili. Marzy o tym, by ich dzieci zaczy wreszcie je same. Gdy jednak mija pierwszy okres macierzyskiej suby wsuwanie do ust dziecka yeczek z przecierami jeszcze szybciej przestaje im si podoba. S rwnie i takie matki, ktre koniecznie chc by dziecku potrzebne. Osobista satysfakcja pynca z naturalnego karmienia przeksztaca si wic w niezadowolenie, gdy dziecko zaczyna wysya sygnay: Nie chc ju piersi czy te: Chc je jak dua dziewczynka. Zachcam do analizy wasnych postaw, jeeli bowiem dziecko wyczuje e nie chcemy mu na co pozwala, to z ca pewnoci zwikszy swe denie do niezalenoci. W chwili, gdy pierwszy raz podczas karmienia stara si chwyci yeczk wasn doni lub prosi o yk z mamy szklanki czy filianki, daje nam do zrozumienia: Chc sprbowa sam. Rodzice powinni wtedy tworzy warunki, w ktrych dziecko nauczy si w kocu samo je. Osoby o skonnociach do zabraniania, ograniczania i wyrczania dzieci powinny troch si nad sob zastanowi. O co waciwie im chodzi? I dlaczego? Moe jest jaka inna dziedzina ycia (np. stosunki z partnerem lub praca), ktrej unikamy lub w ktrej nie znajduje zadowolenia? Spjrzmy w swoje wewntrzne zwierciado i zapytajmy: Czy nie ograniczam samodzielnoci dziecka, chcc w ten sposb unikn konfrontacji z czym innym? Prosz pamita, e ycie z chodziaczkiem zmienia si jak w kalejdoskopie. Dziecko, ktre przed chwil byo cakowicie od nas uzalenione nagle chce wszystko robi samo. Szczeglnie ciko przeywaa to Connie czujc si odrzucon przez dziesiciomiesicznego Johna, bdcego trzecim dzieckiem. Chopiec dawno ju zapomnia o naturalnym karmieniu i pierwszych prbach chwytania yeczki z rk matki, a ona nadal prbowaa go karmi, sadzajc na kolanach, poniewa dawao jej to poczucie intymnoci i

bliskoci przypominao karmienie piersi. Lecz John nie chcia bliskoci i najwyraniej jej nie potrzebowa. Wierci si z caej siy wyrywa matce yk z rki. Kady posiek przeradza si w bitw. Tumaczyam jej, e owe spokojne chwile karmienia, ktre tak bardzo chciaaby zatrzyma nigdy ju nie wrc. Jej dziecitka ju nie ma. Wyroso z niego dziecko samodzielnie mylce i sprawne fizycznie. Nie ma sensu traktowa naturalnych procesw rozwoju jako odrzucenia. John prosi tylko swoim zachowaniem o uszanowanie jego potrzeby niezalenoci i to wanie Connie powinna bya zrozumie. W kocu musiaa si podda. Powiedziaa: Masz racj, ale strasznie mi smutno z tego powodu. Pakaam, gdy moje starsze dzieci szy do szkoy, rwnoczenie jednak byam szczliwa, e nie czepiy si mojej spdnicy i ochoczo maszeroway do klasy, nie ogldajc si za siebie. Ostrzeenie! Dzieci nadgorliwych rodzicw staj si czsto penymi niepokoju niejadkami. Moe to znaczy, e przejmuj ich niepokoje lub te, e trzymanie si przy stole zbyt dugo, gdy: - obracaj pokarm w ustach, nie ujc go - bez przerwy pluj pokarmem - miej si przy jedzeniu lub wymiotuj Doskonale rozumiem Connie i inne mamy, ktrym al minionego. Zadaniem rodzicw nie jest jednak tamszenie osobowoci dziecka w imi wasnych tsknot. Na rnych etapach rozwoju mamy dawa im mio i pozwala y. Przebieg posikw. Jak wspomniaam w poprzednim rozdziale, ogromne znaczenie maj regularne pory posikw. Siadajc przy jadalnym stole, dziecko uczy si waciwych zachowa, ktrych od niego oczekujemy. Przebieg posiku jest rwnie wany, jak to, co jemy. Dbajc o udzia dziecka we wsplnych posikach, uczymy je spokojnego siedzenia i samodzielnego jedzenia, a przy tym zaznajamiamy z ich funkcj spoeczn. Obserwujc przy stole dorosych i starsze rodzestwo, dziecko uczy si cierpliwoci i dobrych manier. JAK NAJWCZENIEJ SADZAJMY DZIECKO PRZY STOLE. Najmodszy czonek rodziny moe uczestniczy w rodzinnych posikach, gdy potrafi stabilnie i prosto siedzie. Usiujc odebra nam yeczk, sygnalizuje swoj gotowo do samodzielnego jedzenia, do ktrego powinnimy go zachca. TOWARZYSZYMY DZIECKU PRZY JEDZENIU. Dajc dziecku je, siadajmy z nim przy stole i jedzmy razem z nim choby niewielk przeksk, pokrojone warzywa lub kawaek tostu. W ten sposb tworzymy atmosfer wsplnego posiku, a nie jednostronnego wmuszania pokarmu; odwracamy te czciowo uwag dziecka. Posiek staje si dowiadczeniem wsplnym. NIE STAWIAJMY PRZED NIM PENEJ MISKI. Chyba e chcemy mie dziecice jado na kolanach lub na kuchennej pododze. Zamiast tego kadziemy na tacce co, co da si wzi w paluszki. Miseczk z gwn porcj stawiamy na wasnym talerzu, a nastpnie karmimy dziecko pozwalajc mu rwnoczenie pojada samemu. SZYKUJMY ZAWSZE CZTERY YECZKI DWIE DLA DZIECKA I DWIE DLA SIEBIE. Kiedy po raz pierwszy podajemy stay pokarm, dziecko przewanie przetrzymuje yeczk zbami i chwyta j doni. Pozwlmy mu wzi pierwsz z nich, podajc kolejn porcj na drugiej. Po chwili maluszek zaczyna tuc pierwsz yeczk w blat, chwytajc drug, na ktrej podajemy mu pokarm. W tym momencie przyda si yeczka trzecia i czwarta. Powstaje co w rodzaju tamy transportera podajemy kolejne yeczki, a dziecko chwyta kad z nich.

Czas na picie z kubeczka w duchu czterech zasad

Obserwujemy. Wprowadzamy kubeczek, gdy dziecko objawia ch picia z naszych filianek, szklanek lub butelek. Zachcamy do samodzielnego picia, wiedzc e pki dziecko nie nauczy si kontrolowania strumienia pynu, bdzie on wypywa bokiem, zamiast trafia do ust. Ograniczamy nieporzdek, zakadajc maluszkowi winylowy liniaczek lub fartuszek z ceratki. Chcc ograniczy wasn frustracj, pamitajmy, e dziecko potrzebuje praktyki. (Niektrzy rodzice rozbieraj dzieci do pieluch na czas karmienia, nie zalecam jednak czego takiego. Cywilizowani ludzie jedz w ubraniach, a to, czego nauczymy dziecko w domu, bdzie ono robi take w innych miejscach, o czym bdzie jeszcze mowa w rozdziale VI). Chwalimy tylko wtedy, gdy chodziaczek zdoa naprawd wypi pyn. Nie ma sensu woa Wspaniale, znakomicie!, kiedy dziecko trzyma tylko kubek, rozlewajc jego zawarto na prawo i lewo.

STARAJMY SI DAWA DZIECKU POKARMY, KTRE MOE WZI W PALUSZKI. Matce uatwia to zadanie, a maluszek czuje si troch jak duy chopiec lub dua dziewczynka. Nie dziwmy si, gdy wikszo porcji wylduje na pododze. To jest nauka i przez pierwszych kilka miesicy niewiele kawakw trafia do buzi. Zapobieganie jest zawsze lepsze ni leczenie. Warto wic zainwestowa w due liniaczki z kieszonkami, do ktrych wpadaj niezjedzone pokarmy. Pod dziecice krzeseko lub stoek proponuj podkada kawaek folii. Prosz mi wierzy nie reagujc na baagan, ktry tworzy dziecko badajce nowy wiat staych pokarmw, skracamy do minimum kopotliwy okres malowania jedzeniem. Starajc si powstrzymywa lub ogranicza ten proces i utrzymywa szkraba w czystoci podczas pierwszych posikw, wyduamy go w nieskoczono. W 15 18 miesicu ycia niemal kade dziecko uczy si operowa yeczk. Nie interweniujmy, chyba e usiuje j sobie woy do ucha! NIE POZWALAJMY BAWI SI JEDZENIEM I NIE TWRZMY SKOJARZE TEJ CZYNNOCI Z ZABAW. Wszystko, co robimy, jest dla dziecka wzorcem i przykadem. Jeeli wic bawimy si z nim w samolocik (leci, leci yeczka do buzi itp.), to nie dziwmy si, e w innym domu lub w restauracji porcje poywienia bd latay w powietrzu we wszystkie strony. Dajc dziecku zabawk podczas posiku, pozwalamy mu myle, e jest to czas zabawy. Wczajc telewizor dla odwrcenia uwagi, uzyskujemy wprawdzie chwilow popraw zachowania, dziecko nie wie jednak, co je i niczego si nie uczy. WSPIERAJMY WYSIKI I CHWALMY DOBRE ZACHOWANIA, NIE TRAKTUJC ZYCH ZACHOWA W SPOSB ZBYT OSOBISTY. Pamitajmy, e czowiek nie rodzi si z dobrymi manierami, zachowania przy stole musimy si uczy. Chodziaczka trzeba oczywicie uczy sw prosz i dzikuj, jednak nie w stylu nauczycielskim. Etykiet posikw poznaje si gwnie przez naladownictwo.

Penotuste mleko i nic innego!

W okresie od trzynastego do osiemnastego miesica wprowadzamy penotuste mleko krowie, niezalenie od tego, czy wczeniej karmilimy piersi czy odzywkami. W drugim i trzecim roku ycia dzienna porcja mleka powinna wynosi co najmniej 720g. Mleko jest rdem witamin, elaza i wapnia. Zaczynamy od jednej buteleczki dziennie przez pierwsze trzy dni; nastpnie podajemy dwie buteleczki dziennie przez nastpne trzy dni i wreszcie trzy buteleczki przez kolejne trzy dni. Penotuste mleko mog zastpi sery, jogurty oraz lody. Czstymi objawami uczulenia na mleko s: zwikszone wydzielanie luzu, biegunki oraz ciemne podkrenia pod oczami. Jeeli dziecko jest uczulone lub jeli rodzice chc dawa mu mleczko sojowe, naley t kwesti omwi z dietetykiem lub lekarzem pediatr.

Wstajemy po skoczonym posiku. Wyranie wida, kiedy dziecko traci zainteresowanie jedzeniem. Pierwszym tego objawem jest odwracanie gowy i zaciskanie ust. Jeeli posiek obejmowa kawaeczki do samodzielnego brania w palce, zaczyna rzucanie ich na podog lub bardziej energiczne ni zwykle walenie przedmiotami (w umiarkowanym zakresie jest to zachowanie normalne). Jeeli bdziemy kontynuowali karmienie podajc kolejne porcje, to zacznie si kopanie, prby uwolnienia z fotelika i wreszcie pacz. Do tego stadium nie naley oczywicie dziecka doprowadza. Poywienie. Jak wczeniej wspomniaam, wybr pokarmw naley do dziecka. Trzeba mu oczywicie pomc w przestawieniu z biernego przyjmowania poywienia na aktywne, samodzielne jedzenie. W tym celu musimy uczy stosownych czynnoci i pozwala cieszy si tymi potrawami, ktre jedz inni czonkowie rodziny. Niestety, wszystko to dzieje si dokadnie w tym samym czasie, w ktrym chodziaczek uwiadamia sobie swoj odrbno, zdobywa umiejtno przemieszczania si i co najwaniejsze mwienia nie. Mona przed nim postawi wymienite danie, lecz o tym, co znajdzie si w jego ustach, decyduje samodzielnie. Dwulatki i trzylatki maj mniejsze zapotrzebowanie kaloryczne, ni mona by przypuszcza. Wystarcza im 1000 1200 kalorii dziennie. Energii tej dostarcza 480-780g pokarmu naturalnego lub sztucznego, a w drugim roku ycia trzy szklanki penotustego mleka nawet gdy wprowadzamy inne pokarmy stae. A oto punkty warte zapamitania: ODSTAWIENIE OD PIERSI JAKO FORMA PROFILAKTYKI. Wikszo pediatrw amerykaskich zaleca rutynowo odstawienie niemowlt od piersi po szeciu miesicach. Osobicie radziabym obserwowa dziecko, a nie kalendarz i wprowadza pokarmy stae raczej wczeniej ni pniej. Jeeli czekamy z tym zbyt dugo, wwczas przyzwyczajenie dziecka do pynw powoduje odrzucanie staego poywienia w chwili, gdy je wprowadzamy. Uczenie si ucia bdzie wic procesem znacznie bardziej kopotliwym. Przejcie do pokarmw staych przeciwdziaa rwnie zakceniom snu. Czsto dzwoni do mnie matki, ktrych dzieci w szstym lub sidmym miesicu ycia nagle budz si w rodku nocy, mimo i wczeniej nie miay takich skonnoci. Dla uspokojenia dostaj oczywicie pier lub butelk do ssania. Jeeli dziecko zadowala si niewielk kilkuminutow przeksk to prawdopodobnie jego przebudzenie wynika z niepokoju lub zego snu; ssanie pozwala mu si uspokoi. Inaczej sprawa wyglda, gdy w nocy odbywa si pene karmienie wskazujce raczej na niedobory kaloryczne.

Kiedy odstawia i co podawa

Niektrzy rodzice (a take autorzy ksiek) nie zdaj sobie w peni sprawy, e odstawienie od piersi lub butelki ze smoczkiem oznacza w gruncie rzeczy wprowadzanie pokarmw staych i zastpowanie nimi poywienia pynnego. O gotowoci dziecka do takiej zmiany wiadcz nastpujce oznaki: Wiek dziecka pity lub szsty miesic ycia. Jakkolwiek w Stanach Zjednoczonych niemowltom poprzednich pokole podawano pokarmy stae ju po szeciu tygodniach (co praktykuje si jeszcze w wielu krajach europejskich), to jednak Amerykaska Akademia Pediatryczna zaleca obecnie rozpoczynanie tego procesu dopiero w szstym miesicu. Proczne dziecko potrafi siedzie z wyprostowan gwk, nie ma ju odruchu wysuwania jzyka, a jego jelita trawi bardziej zoone pokarmy stae. Mniejsze jest rwnie prawdopodobiestwo alergii. Zwikszony apetyt w cigu dnia, przyjmowanie wikszych iloci pokarmu lub dodatkowej jego buteleczki oraz/lub budzenie si w nocy i przyjmowanie penej porcji pokarmu. Zachowanie takie sugeruje potrzeb pokarmw staych, poniewa

dziecko najwyraniej nie otrzymuje wystarczajcej liczby kalorii w mleku matki lub odzywkach dla niemowlt. Zainteresowanie poywieniem dorosych. Objawia si to intensywn obserwacj czynnoci jedzenia matki lub innej osoby, po czym dziecko otwiera buzi i siga po poywienie, domagajc si w ten sposb jego skosztowania. Innym przejawem zainteresowania jest dotykanie paluszkiem twarzy matki w chwili, gdy uje pokarm.

W drugim i trzecim roku ycia nie sposb unikn sporadycznych zakce snu zwizanych z podwyszon aktywnoci ruchow i nowymi lkami. Przebudzeniom na tle niedoborw kalorycznych mona jednak zapobiec. Wan wskazwk jest potrzeba czstszego karmienia w cigu dnia. Zamiast dodatkowych sesji naleaoby zacz podawa dziecku pokarmy stae. Pamitajmy, e wprowadzanie staych pokarmw to proces stopniowy. Na kolejnych stronach proponuj Szeciotygodniowy program od pynw do pokarmw staych. Jest to tylko propozycja przykadowy schemat Alergie pokarmowe Ocenia si, e 5-8% niemowlt i maych dzieci do lat trzech cierpi na alergie pokarmowe. S to przewanie uczulenia na cytrusy, biaka jaj, jagnicin, jagody, niektre sery, mleko krowie, pszenic, orzechy, produkty sojowe, marchew, kukurydz, ryby i skorupiaki. Nie znaczy to, bymy musieli wyklucza wszystkie te pokarmy; trzeba tylko zwrci uwag na moliwo alergicznych reakcji. Alergie bywaj dziedziczne, pojawiaj si jednak rwnie w rodzinach, w ktrych nigdy ich nie byo. Z niektrych bada wynika, e co najmniej 20% dzieci wyrasta z tych przypadoci, nie dlatego jednak, e rodzice uniewraliwiaj je, dajc im wicej pokarmw alergizujcych. Czsto dzieje si odwrotnie alergia pokarmowa zaostrza si, a dziecko, zamiast si jej pozby, zmaga si z ni pniej do koca ycia. Wprowadzajc w kadym tygodniu tylko jeden nowy typ pokarmu, moemy si atwo zorientowa, co jest przyczyn objaww, jeli ktre z nich wystpi. Jeeli dziecko jest uczulone na nowy rodzaj poywienia, natychmiast przestajemy mu go podawa i nie wracamy do niego co najmniej przez miesic. Jeeli objawy powrc przy kolejnej prbie, naley poczeka rok, a gdy to nie pomoe, zwrci si do lekarza. Konsekwencje negatywnych reakcji pokarmowych mog by bardzo powane. Do najgroniejszych naley szok anafilaktyczny, czyli jednoczesna reakcja alergiczna obejmujca wiele narzdw, co moe prowadzi nawet do mierci. Wczeniej jednak pojawiaj si zwykle agodniejsze objawy, np. - lune stolce lub biegunki - wysypki - obrzmienia i obrzki twarzy - kichanie, wydzielina z nosa lub inne objawy quasi - przezibieniowe - kolki gazowe lub inne objawy zwizane z blami brzucha - swdzenie i zawienie oczu WSKAZWKA: Istnieje wiele wysokiej jakoci gotowych pokarmw dla maych dzieci. Jeeli jednak kto chce przyrzdza je we wasnym zakresie, proponuj gotowanie na parze wieych warzyw i owocw, a nastpnie miksowanie ich i zamraanie w foremkach do kostek lodu. Nastpnego dnia wkadamy zamarznite porcje do woreczka foliowego i w miar potrzeb kolejno rozmraamy. Do dziecicych pokarmw nie naley nigdy dodawa soli. Odpowiedni dla dziecka szeciomiesicznego. Zauwayam, e wszystkie mae dzieci atwo trawi gruszki, dlatego zalecam je zwykle jako pierwszy pokarm stay. Jeeli pediatra sugeruje na pocztek patki ryowe, prosz oczywicie kierowa si jego wskazwkami.

Proponuj wprowadzanie tylko jednego nowego pokarmu w kadym kolejnym tygodniu. Pokarm ten podajemy dziecku rano. W nastpnym tygodniu przenosimy go do pokarmu poudniowego, a rano wprowadzamy co nowego. W ten sposb w trzecim tygodniu dziecko bdzie jado pokarmy stae trzy razy dziennie. W kolejnych tygodniach zwikszamy ich ilo i wprowadzamy nowe elementy. Radz prowadzi zapiski, notujc ilo nowych pokarmw i daty ich wprowadzania. Pomoe to rodzicom i lekarzowi w rozwizywaniu ewentualnych problemw, jeli si pojawi. Wprowadzajmy jak najwczeniej pokarmy, ktre dziecko moe chwyta paluszkami. Przeciery i papki s potrzebne, jednak w miar rozszerzania diety maluszka i zwikszania si jego tolerancji na rne pokarmy, proponuj da mu szans uczestniczenia w posikach na sposb troch bardziej dorosy. Chodzi mi o pokarmy, ktre dziecko bdzie mogo samo wkada sobie do buzi i ktrych zjadanie zmusi je do nieco wikszego wysiku. Widzc, e przeciery z gruszek s dobrze przyswajane, moemy poda dziecku mae kawaeczki tego owocu obranego i lekko podgotowanego. Sprawno paluszkw pozwoli mu bra w rczk te pokarmy i wkada sobie do buzi. Odkrycie takiej moliwoci powoduje, e dziecko zaczyna karmi si samo z przyjemnoci i zapaem. Przy okazji zapoznaje si z faktur staych pokarmw. Nawet bezzbne niemowl siedmiomiesiczne moe z powodzeniem u dzisami niektre pokarmy i bezpiecznie je poyka. Mona te dawa kawaeczki pokarmw szybko rozpuszczajcych si w ustach. Bardzo mikkie produkty kroimy na drobne kawaeczki, nie wiksze ni centymetrowe. Warzywa takie, jak: marchew, brokuy i kalafior oraz twarde owoce (np. gruszki lub jabka) trzeba najpierw lekko podgotowa na parze. Moliwoci jest wiele. Wikszo potraw szykowana dla dorosych da si odpowiednio przystosowa do potrzeb chodziaczka. A oto niektre pomysy: kawaeczki nalenika lub francuskiego tostu, wikszo warzyw i mikkich owocw (np. dojrzae jagody, banany, brzoskwinie), kawaki tuczyka lub gotowanej ryby, drobiny sera. Szeciotygodniowy program od pynw do pokarmw staych Tydzi e / wiek *1 26 tygod ni (6 mies. ) 7:00 Po obudzeni u karmimy piersi lub z butelki 9:00 11:00 13:00 16:00 20:00 Uwagi

4 yeczki gruszki; na zakocze nie pier lub butelka *2 Pier lub 4 27 butelka yeczki tygod sodkich ni ziemniak w (lub innego nowego pokarmu) ; na zakocze nie pier lub butelka

Pier lub Pier lub Pier lub Pier lub Zaczynajmy od butelka butelka butelka butelka jednego pokarmu rano; gruszki s lekkostrawne

Pier lub 4 yeczki Pier lub Pier lub butelka gruszki; na butelka butelka zakoczeni e pier lub butelka

Gruszki przechodz do posiku poudniowego; rano wprowadzamy inny nowy pokarm

*3 Pier lub 28 butelka tygod ni

4 yeczki miszu dyni gruszkow atej (lub innego nowego pokarmu) na zakocze nie pier lub butelka *4 Pier lub banana 29 butelka (lub tygod innego ni nowego pokarmu) ; na zakocze nie pier lub butelka

Pier lub 4 yeczki 4 butelka sodkich yeczki ziemniak gruszki w; na zakoczeni e pier lub butelka

Pier lub Poprzednia butelka nowo przechodzi do posiku poudniowego; pokarmy stae dajemy teraz trzy razy dziennie

Pier lub 4 yeczki butelka sodkich ziemniak w, 4 yeczki miszu z dyni gruszkowat ej; na zakoczeni e pier lub butelka *5 Pier lub 4 Pier lub 4 yeczki 30 butelka yeczki butelka sodkich tygod utartego ziemniak ni jabka; na w, 4 (7mie zakocze yeczki s.) nie pier gruszki; na lub zakoczeni butelka e pier lub butelka

4 Pier lub Zwikszamy yeczki butelka ilo w posiku gruszki; poudniowym na zakocze nie pier lub butelka

*6 Pier lub 31 butelka tygod ni

4 Pier lub yeczki butelka zielonej fasolki, 4 yeczki gruszki; na zakocze nie pier lub butelka

4 yeczki miszu dyni gruszkowat ej; 4 yeczki jabka; na zakoczeni e pier lub butelka

4 yeczki miszu dyni gruszkow atej, banana; na zakocze nie pier lub butelka 4 yeczki sodkich ziemniak w; banana; na zakocze nie pier lub butelka

Pier lub Zwikszamy butelka iloci w posikach poudniowym i popoudniowym

Pier lub W miar butelka dodawania nowych rzeczy podajemy dwa stae pokarmy przy kadym posiku; zwikszamy te iloci, zalenie od apetytu dziecka

Zapis wprowadzonych pokarmw staych

8 miesicy Jabka, Brzoskwinie, Ry, gruszki, liwki, bueczki, banany, marchew, chleb, dynia, groch, kurczta, ziemniaki, zielona indyk ry, patki fasolka, owsiane jczmie

6 miesicy

7 miesicy

10 miesicy Cukinia, liwki jogurt, ser suszone, biay, kalafior, twaroek, buraczki, ros z makaron, woowiny jagnicia, ser ty agodny

9 miesicy

11 miesicy Owoc kiwi, szpinak, bakaan, tka jaj, grejpfrut rowy

12 miesicy Pszenica, pomaracza, borwki amerykaskie, maliny, truskawki, kukurydza, pomidory, cebula, ogrki, ryby, wieprzowina, cielcina, biaka jaj

POKARMY PRZEZNACZONE DLA DZIECKA POWINNY BY APETYCZNE, A ZARAZEM ATWE W PRZYGOTOWANIU. Chodziaczki nie s wprawdzie zbyt wybredne, jeeli chodzi o jedzenie, nigdy jednak nie jest za wczenie na odrobin radoci i przygd podczas posikw. Nie proponuj nikomu wielogodzinnego lczenia przy gorcej kuchni nad przysmakami, ktre zostan potem zrcznie rozrzucone po pododze. Warto si jednak zdoby na odrobin kreatywnoci. Chleb mona pokroi w zabawne ksztaty, a z innych pokarmw uoy na talerzu zgrabn twarzyczk. Starajmy si zapewni dziecku zdrowe i zrwnowaone poywienie, lecz nie zmuszajmy go nigdy do jedzenia i nie angaujmy si w boje podczas karmienia. Jeeli dziecko lubi tylko dwie lub trzy rzeczy, prbujmy je czy z innymi pokarmami. Jeeli przysmakiem maluszka jest mus jabeczny, to namy go np. na kawaek brokuu, a gdy to nie pomoe, pamitajmy, e dziecko nie umrze od zbyt maej iloci warzyw (wiele tych samych skadnikw odywczych znajduje si w owocach). WSKAZWKA: Przed ukoczeniem pierwszego roku ycia wskazane jest unikanie w ramach profilaktyki przeciwalergicznej biaek jaj, pszenicy, owocw cytrusowych (z wyjtkiem rowych grejpfrutw) oraz pomidorw. W drugim roku moemy dodawa rozdrobnione miso z kurczcia, jajecznic lub jajka na twardo oraz mikkie owoce jagodowe. Do osiemnastego miesica radziabym jednak zachowa ostrono z orzechami, poniewa s cikostrawne i mona si nimi udawi. Nie polecaabym rwnie skorupiakw, czekolady i miodu. Czy moje dziecko moe by wegetarianinem? Rodzice wegetarianie pytaj mnie czsto, czy mona ywi niemowlta i dzieci starsze zgodnie z zasadami tej diety. Wikszo diet wegetariaskich szczeglnie za te, w ktrych eliminuje si take produkty mleczne i jaja nie zapewniaj minimalnych dziennych dawek czynnikw odywczych. Warzywa s wprawdzie pokarmem objtociowym o duej zawartoci bonnika, mog jednak nie dostarcza dziecku wystarczajcej iloci witamin z grupy B, kalorii z tuszczw oraz elaza, ktrego mody organizm potrzebuje w okresie intensywnego wzrostu. Na wszelki wypadek radziabym przekonsultowa t kwesti z pediatr lub dietetykiem. POZWLMY DZIECKU JE W DOWOLNEJ KOLEJNOCI I W DOWOLNYCH POCZENIACH POKARMW. Dlaczego sos jabeczny miaby by koniecznie spoywany po kurczaku, a ryba nie mogaby by maczana w jogurcie? Dzieci ucz si regu zwizanych z jedzeniem, siedzc przy stole i naladujc dorosych. Na pocztku pozwlmy im je po swojemu.

Proste menu Prosz traktowa to jako propozycj. Mam na myli dziecko jednoroczne, lecz ilo i jako poywienia zaley rwnie od wagi ciaa, temperamentu i pojemnoci odka. niadanie - filianki patkw zboowych - filianki owocw 120 180g odzywki dla niemowlt lub pokarmu naturalnego Przekska poranna 60 120 ml soku owocowego gotowane warzywo lub serek Lunch - filianki twaroku - filianki warzywa tego lub pomaraczowego 120 180g odzywki dla niemowlt lub pokarmu naturalnego Przekska popoudniowa 60 120 ml soku 4 krakersy z serkiem Obiad filianki drobiu lub innego misa - filianki warzywa zielonego filianki makaronu, ryu lub ziemniakw 120 180g odzywki dla niemowlt lub pokarmu naturalnego Przed spaniem 120 240g Odzywki dla niemowlt lub pokarmu naturalnego POYWNE PRZEKSKI TO TE POKARM. Zanim zaczniemy si martwi, e dziecko je za mao, przyjrzyjmy si, co zjada midzy posikami. Niektre dzieci nie potrafi zje duego posiku na jedno posiedzenie, ale za to pogryzaj sobie przez cay dzie. Nie ma w tym nic zego, o ile dostarczamy im zdrowych przeksek, takich jak podgotowane warzywa lub owoce, krakersy lub kawaki tostw ze stopionym serkiem. Naturaln skonnoci dzieci jest poszukiwanie przeksek wglowodanowych takich jak herbatniki due znaczenie ma jednak sposb prezentacji poywienia. Jeeli zdrowe pokarmy proponujemy jako co specjalnego (Mmmmmmmm.... mam dla ciebie pyszne jabuszko), ro dziecko bdzie si ich domagao. Podsumowujc na koniec dnia wszystko, co zostao zjedzone, moemy by zaskoczeni obfitoci tego poywienia. JAK NAJWCZENIEJ WCZAJMY DZIECI W PROCES PRZYGOTOWYWANIA POSIKW. Przychodzi czas, gdy dziecko chce wszystko robi samo. Denia tego nikt nie jest w stanie w nim zwalczy (i nie powinien!), trzeba wic umiejtnie je wykorzystywa. Dziecko pitnastomiesiczne moe nam pomc w mieszaniu, rozrywaniu listkw saaty i przygotowywaniu kanapek. Nauka gotowania rozwija umiejtnoci motoryczne, a co najwaniejsze, ksztatuje pozytywny zwizek z poywieniem. UNIKAJMY POJCIA ZYCH POKARMW. Reakcje umysu na owoc zakazany s oglnie znane. Dzieci, ktrym rodzice rygorystycznie zabraniaj jedzenia sodyczy, usilnie ich pragn i zwykle zmieniaj si w maych ebrakw, gdy tylko znajd si

poza domem. Nie powinnimy zakada, e dziecko jest za mode, by mogo zrozumie. Demonizowanie szkodliwoci niektrych pokarmw powoduje obsesj i uzalenienia. NIE PRZEKUPUJMY DZIECI POYWIENIEM I POCHLEBSTWAMI. Kiedy dziecko chce dotkn czego niedozwolonego lub zaczyna marudzi, wielu rodzicw dla uniknicia brewerii daje mu co sodkiego. W ten sposb nie tylko nagradzamy okrelone zachowania, lecz take ksztatujemy postrzeganie jedzenia jako towaru wymiennego, a nie przyjemnego dobra. Kady czowiek ma pewien osobisty stosunek do jedzenia, ktry towarzyszy mu przez cae ycie. Zwracajc uwag na to, e jedzenie bdzie dla niego dowiadczeniem przyjemnym, oraz e bdzie sobie ceni dobre smaki i mie towarzystwo podczas posikw. Pierwotnie rozdzia ten mia si nazywa Koszmar ubierania. Wsplnie w wspautork sdziymy, e tak wanie kojarzy si bdzie naszym Czytelniczkom dwulatek, ktry, uciekajc matce z koszulk na gowie, przewraca kredensik peen bezcennych pamitek rodzinnych. Z chwil, gdy dziecko odkrywa rado ruchu, koczy si bezpowrotnie czas spokojnego przewijania i ubierania. Dwulatka, a tym bardziej trzylatka nie sposb zmusi do cierpliwego leenia na stoliku sucym niegdy do takich czynnoci. Wszelkie prby w tym kierunku wywouj zwykle gwatowne protesty. Oto kilka sposobw, za pomoc ktrych rodzice prbuj unikn problemw z ubieraniem maych dzieci. Przygotowanie wszystkiego zawczasu. To klucz do sukcesu. Majc wszystko przygotowane, nie musimy walczy z rzeczami, kiedy dziecko pacze. Pudeeczko z kremem pod pieluchy powinno by otwarte, pieluszki rozpakowane i przygotowane do zaoenia, waciki w zasigu rki. Wybr waciwej pory. Dziecko nie powinno by zbyt godne, zbyt zmczone lub zbyt zajte zabaw. Jeeli ma wanie zamiar doprowadzi do koca jakie swoje przedsiwzicie, to nie bdzie szczliwe, gdy mu je przerwiemy. WSKAZWKA: Niektrzy rodzice pozwalaj dzieciom rozpoczyna zabaw w piamie po niadaniu, a pniej gdy s ju w ni mocno zaangaowane prbuj je ubiera. Nagle maluszek syszy, e trzeba si ubiera, a przecie myli sobie jest ju ubrany! Proponuj ubieranie jako kocowy element rytuau niadaniowego. Dziecko koczy je, myje zbki i przebiera si z piamki w dzienne ubranka do zabawy, rozpoczynajc w ten sposb swj dzie. Anonsowanie tego, co chcemy zrobi. Nie jestem zwolenniczk zaskakiwania dzieci czymkolwiek. Powinny wiedzie, co si dzieje. Mwimy wyranie: Pora si ubra lub: zmieni ci teraz pieluszk. Dziaanie bez popiechu. Mimo i chcemy jak najszybciej mie z gowy, popiech niczego nie uatwi i nie przypiesza. Wszelkie zniecierpliwienie i gorczkowanie si zwaszcza przy dzieciach nalecych do Wraliwcw, Poprzeczniakw i ywczykw prowadzi do powanych kopotw. Dziaajmy wic spokojnie i metodycznie, traktujc ubieranie jako form osobistego kontaktu. Ubieranie jest przecie czynnoci bardzo intymn. Badania wykazay, e rodzice patrzcy dzieciom w oczy maj mniej problemw dyscyplinarnych w pniejszym okresie. Kiedy dziecko ubieramy, mamy wietn okazje do takiego kontaktu. Ubieranie jako forma zabawy. Podczas przewijania i ubierania powinnimy do dziecka przemawia. Wyjaniamy mu, co robimy. Zabawne i pouczajce jest rwnie piewanie: Zakadamy koo szulk, koo szulk, by wyj sobie na dwr. Uywamy wasnych sw i melodii. Znam mam, ktra potrafia spontanicznie improwizowa takie przypiewki przy rnych okazjach, Ryczka jest czerwona, fioki s niebieski, wkadamy

Rado ubierania.

koszulk, raz, dwa, trzy!. Wiemy ju, co najlepiej odwraca uwag naszego maluszka, sprbujmy wic wykorzysta t wiedz. W takich okolicznociach, gdy dziecko pacze, trzeba si troch przymili (jest to jedyny przypadek, kiedy to zalecam). Sama zwykle chowam si i pokazuj. Gdy maluszek prbuje si przekrci, mwi wesoo: Dokd idziesz? i odwracam go z powrotem. Jeeli zaczyna paka, prbuj odwrci uwag czym atrakcyjnym, co suy wycznie do tego celu. Dajemy to dziecku tylko podczas ubierania, woajc: O, zobacz, co mamusia ma! (Zwykle radz rodzicom zaczyna tak, jak chc kontynuowa, w tym wypadku robi jednak wyjtek. To, e pozwolimy dziecku obejrze pamitkowy zegarek podczas przewijania, nie znaczy i zostanie on wczony do zwykych zabawek. Dzieci orientuj si, e zabawki dane podczas ubierania su tylko do tego celu. Poza ty, trudnoci tego rodzaju nie trwaj dugo. Prababcia byaby szczliwa widzc, e jej zegarek pomaga wnuczkom w ich rodzicielskich zmaganiach). WSKAZWKA: Proponuj kupowa dziecku lune ubranka ze cigaczami w talii, duymi guzikami i rzepami. Koszulki z guzikami lub zamkami byskawicznymi s atwiejsze w uyciu ni wkadane przez gow. Koszulki z krtkimi rkawkami powinny mie guziczki przy otworach na gwk lub do due otwory, przez ktre gwka atwo przechodzi. Pozwlmy dziecku uczestniczy. Midzy jedenastym i osiemnastym miesicem ycia dzieci zaczynaj interesowa si zdejmowaniem ubrania (zwykle objawia si to ciganiem skarpetek). Naley je w zwizku z tym chwali i zachca do dalszych wysikw: O, widz e jeste ju du dziewczynk, na pewno pomoesz mamie, gdy bdzie ci rozbieraa. Dla uatwienia moemy lekko zsuwa skarpetk ze stopy, by miao za co chwyci. Potem pozwlmy mu pocign cho troch. Zdejmujc koszulk, wycigamy rczki z rkawkw i pozwalamy zdj koszulk przez gow. W miar nabywania wprawy operacja ta bdzie wykonywana coraz bardziej samodzielnie. Prbujmy robi z tego zabaw. Ja zdejm teraz skarpeteczk, a potem twoja kolej. Drug zdejmiesz sobie sama. Okoo dwunastego miesica ycia (z pewn tolerancj in plus i in minus) pojawia si take zainteresowanie ubraniem. Pierwsze prby dotycz przewanie skarpetek. Podobnie jak przedtem, staramy si zachca i jak najmniej pomaga; wcigamy skarpetk do poowy i pozwalamy dziecku dokoczy t czynno. Kiedy ju j opanowao, odwijamy grn cz skarpetki, wkadamy do niej paluszki i pozwalamy samodzielnie j naciga. Podobnie uczymy wkadania koszulek. Najpierw pomagamy w przekadaniu ich przez gow, trzymajc rkawki na zewntrz i pozwalajc samodzielnie wkada do nich rczki. Powoli dziecko nauczy si robi to bez pomocy. Jeeli koszulka ma jakie obrazki, zwracamy uwag, e powinny one po woeniu znale si z przodu. Pokazujemy rwnie metki, ktre zawsze przyszyte s z tyu, u gry po wewntrznej stronie. E mail od mdrej niani Kilka lat temu opiekowaam si dwojgiem dzieci dwuletnim i trzyletnim. Starszy chopiec zacz mi nagle utrudnia poranne ubieranie. Zmagania skoczyy si w momencie, gdy pozwoliam mu dokonywa samodzielnych wyborw. Poprosiam najpierw, by sam zaoy sobie skarpetk na lew lub na praw nk. Byo to dla niego bardzo interesujce zadanie, musia bowiem podj jak decyzj. Z pocztku trwao to dugo, w kocu jednak ubieranie stao si dla nas obojga dobr zabaw. Rozwamy inne rozwizania, jeeli ubieranie na stoliku do przewijania wywouje silne negatywne reakcje. Pieluszki mona z rwnym powodzeniem zmienia na pododze lub na kanapie. Widziaam take rodzicw pozwalajcych dziecku sta podczas tej czynnoci,

nie jestem jednak zwolenniczk takiego rozwizania. W pozycji stojcej do trudno zaoy pieluszk prawidowo, a poza tym dziecko moe nam uciec, zanim zdoamy ro zrobi. Rozkadanie zada na mniejsze elementy. Matka przewanie wie, co wyprowadza jej dziecko z rwnowagi. Jeeli zmiana pieluszki lub ubieranie jest dla niego stresujce, to trzeba si do tych czynnoci staranniej przygotowa. Wiele te zaley od naszych umiejtnoci i zrcznoci. Pamitam Maureen, dla ktrej kade przewijanie Josepha nalecego do typu ywczykw wizao si z uciliwym fizycznym zmaganiem. Za kadym razem chopiec wierci si, wykrca, prbowa ucieka lub chwyta koszulki, utrudniajc ich wkadanie. Przez cay tydzie Maureen staraa si zwalczy jego opr, powodowao to jednak jeszcze wiksze trudnoci. Ubieranie chopca stao si istnym koszmarem. Przymilanie si i pochlebstwa rwnie nie pomagay. Mdra mama postanowia wic podzieli ubieranie na etapy, wykonujc kolejne proste czynnoci w odstpach pitnastominutowych. Nie wymagajc od dziecka zbyt dugotrwaego spokoju i cierpliwoci oraz zapowiadajc poszczeglne etapy (np. Woymy tylko koszulk), doprowadzia do tego, e po miesicu Joseph zacz, zupenie nieoczekiwanie, wspdziaa przy ubieraniu. Strategia ta bya oczywicie przysowiow ostatni desk ratunku. Majc dziecko o usposobieniu podobnym do Josepha, musimy zrozumie, e ubieranie jest dla niego niewygodne i naraa je na dyskomfort przynajmniej na razie. Rozoenie czynnoci w czasie zmniejsza ten stres i agodzi protesty, cho zabiera niestety wicej czasu i wymaga wczeniejszego przygotowania. Przy dzieciach opornych popiech prowadzi jedynie do pieluchowych bitew powtarzajcych si kilka razy dziennie. Szacunek dla potrzeb dziecka prosz mi wierzy pozwala mu przej przez ten etap szybciej ni walka z nim na kadym kroku. Dziecku nale si wyjanienia. wieo upieczony dwulatek nie znosi ubierania z dwch powodw: poniewa czynno ta unieruchamia go na duszy czas oraz dlatego e zostaje czciowo pozbawiony kontroli nad swoim ciaem (co odbiera jako form przemocy). Z ubieraniem dziecka zrezygnowa nie mona, mona mu jednak pozwoli wybiera czas, miejsce oraz to, co ma na siebie woy. CZAS: Czy chcesz si ubra teraz, czy potem, kiedy zmyj naczynia?. MIEJSCE: Czy wolisz, ebym zmienia ci pieluszk na stoliku, czy na pododze?. UBRANIA: Czy chciaby woy niebiesk koszulk czy czerwon? Nie trzeba dodawa, e po godzinnym pocigu za dzieckiem po caym domu oraz w trakcie niekontrolowanych poczyna takie rozsdne podejcie na nic si nie zda. Prosz wic wzi sobie do serca, co nastpuje: Rodzice wiedz najlepiej. Bez wzgldu na rodzaj wybiegw majcych skoni maluszka do wspdziaania oraz trikw uatwiajcych ubieranie rzecz sprowadza si do tego, e dziecko musi zaakceptowa te czynnoci i nie ma w tym wzgldzie wyboru. Niezmieniona w por pielucha spowoduje wysypk. Kiedy w kocu trzeba j zmieni, a dziecko musi nauczy si wspdziaania lub podda, gdy jego dobro tego wymaga. Zdarza mi si czasem widzie rodzicw, ktrych dzieci biegaj goe i ktrzy tumacz to tak: Bo on nie pozwala si ubra. Budzi to mj stanowczy sprzeciw, poniewa ubir podobnie jak jedzenie jest elementem spoecznej kultury. Nie chodzimy przecie nago po ulicach. Dzieciom naley si od nas ten przekaz: Na plac zabaw wychodzi si w ubraniu. Nawet na basenie lub na play mwimy: Nie moesz wrci do zabawy, nie przebierajc si w suchy kostium kpielowy. WSKAZWKA: Nie przewijajmy dzieci w miejscach publicznych. To, e dziecko nie potrafi jeszcze mwi, nie oznacza, i ubieranie si jest czynnoci intymn. Czy chcielibymy si przebiera w supermarkecie, w parku lub na play penej ludzi? Myl e nie i dziecko te nie ma na to ochoty. Jeeli nie mona tego zrobi w toalecie, idmy do samochodu. Gdy nie mamy adnej innej moliwoci, to przynajmniej przykryjmy dziecko kocykiem lub kurtk.

Rytua kocowy. Nawet bardzo proste zdanie: Ubieranie skoczone lub: Teraz moemy i do parku daje dziecku do zrozumienia, e kopotliwe czynnoci zostay zakoczone. Widzi przyczyn i skutek: Poddaem si temu, jestem ubrany i moge si teraz bawi. Zachcajmy dziecko do zajmowania si wasn garderob. Warto zainstalowa wieszaki na piamki, szlafroczki, narzutki i inne czsto noszone rzeczy, by dziecko uczyo si je bra i samodzielnie odwiesza na miejsce. Maluszki bardzo lubi wrzucanie brudnych rzeczy do kosza na bielizn do prania. Rytuay takie ucz tego, e niektre czci garderoby uywamy wielokrotnie, a inne po zdjciu z siebie przeznaczamy do prania. Ubieranie si jest umiejtnoci, ktr dziecko bdzie doskonali. Opisaam pewne proste metody stawiania pierwszych krokw. Musimy by cierpliwi i stara si odbiera sygnay, wysyane przez dziecko. Kiedy si z czym zmaga trzeba mu pomc, a kiedy prosi: Ja sam pozwoli. Nawet gdy ktrego ranka bdziemy si spieszy, nie musimy si spodziewa regresu, jeli dziecko nauczyo si choby kilku prostych czynnoci zwizanych z ubieraniem. Nie przejmujmy inicjatywy i nie wyrczajmy, chyba e chcemy mie szamotanin. Warto si nawet spni, by nastpnym razem inaczej zaplanowa wasne zajcia. Powtarzam do znudzenia: maluchy nie znaj miary czasu i to, e gdzie si spieszymy, mic ich nie obchodzi. Interesuje ich natomiast denie do niezalenoci. W podrach midzygwiezdnych decydujce znaczenie ma pokonywanie przestrzenie; w domu, w ktrym mieszka chodziaczek, przeomowym wydarzeniem jest pozbycie si pieluch, oznaczajce definitywny koniec okresu niemowlctwa. W wielu rodzinach, ktre miaam przyjemno pozna, panuje w tym wzgldzie spore zamieszanie. Ze zdumieniem odkryam, e trening toaletowy dziecka budzi bardzo silne emocje. Rodzice czsto zasypuj mnie rozmaitymi pytaniami: Kiedy zaczyna? Jak to robi? Na czym dziecko ma siada? Jakie nienaprawialne szkody moemy mu wyrzdzi, zaczynajc zbyt wczenie? Co bdzie, jeli zaczniemy za pno?. Toaletowe abc Fizyczna gotowo do treningu toaletowego zaley czciowo od dziecicych zwieraczy odbytu. Mamy wiedz, o ktre minie mi chodzi, zwaszcza jeli po porodzie wykonyway wiczenia Kegela. Tatusiowie mog si zorientowa prbujc powstrzyma strumie moczu w trakcie jego oddawania. Kiedy uwaano, e minie te nie s jeszcze dojrzae u dzieci, ktre nie ukoczyy drugiego roku ycia, obecnie jednak opinie na ten temat s podzielone. Tak czy owak, trening jest kwesti gotowoci fizycznej oraz praktyki. Pracujc z dziemi upoledzonymi, ktre nie kontroloway tych czynnoci, wiczylimy je, wysadzajc regularnie w okrelonych porach. Pomoc poczona z praktyk pozwalay przezwyciy fizyczn niedojrzao. Zdumiewajce jest dla mnie, jak wiele dzieci uywa pieluszek w wieku trzech, a nawet czterech lat. Nie jestem oczywicie zwolenniczk zmuszania ich do czego, do czego fizycznie nie s jeszcze dojrzae, z drugiej jednak strony powinnimy dawa im szans uczenia si. Ze smutkiem musz stwierdzi, e wielu rodzicw nie potrafi pogodzi naturalnego rozwoju dziecka (rozwojowych etapw nastpujcych po sobie automatycznie) z potrzeb uczenia okrelonych zachowa. Na przykad: podnoszenie rk na kogokolwiek nie jest zachowaniem naturalnym i nie wynika z waciwoci wiekowych dwu- lub trzylatka, a mimo to niektrzy rodzice usiuj w ten sposb usprawiedliwia fizyczn agresj swoich dzieci, wyraajc tym samym swoje przyzwolenie. Mwic: Ono z tego wyronie. Nie wyronie, moi kochani! Trzeba go uczy, e czowiek tak si nie zachowuje.

Radykalna zmiana koniec z pieluszkami

W rzeczywistoci wikszo dziecicych osigni wynika z poczenia dwch czynnikw dojrzaoci fizycznej i pomocy rodzicw. Nietrudno to zrozumie, gdy buduj wie z klockw. Gdy dziecko dojrzeje do tego, by bra klocki w donie i ka jedne na drugich, teoretycznie potrafi zbudowa z nich wie. Jeeli jednak nie dano mu adnych klockw do zabawy i nie pozwolono z nimi eksperymentowa, to nigdy si tego nie nauczy. Usid, ptaszyno! Osobicie wol nakadki na sedesy od nocniczkw, ktre trzeba oprnia. Urzdzenie takie jest rwnie atwiejsze w uyciu podczas podry. W obu przypadkach trzeba jednak uwaa. Mae dziecko moe si zsun na bok lub wcisn do rodka. Jedno i drugie moe by dla niego przeraajce, zwaywszy e i tak boi si by muszla klozetowa go nie pokna! Nakadki powinno si uywa wraz z podnkiem, by maluszek czu si pewnie, majc oparcie dla nek. To samo dotyczy sygnalizowania potrzeb. Dziecko trzy- lub czteroletnie, ktrego rodzice nadal czekaj, nie podejmujc adnych dziaa, ma ju przecie pen kontrol nad swoimi zwieraczami odbytu, nie sygnalizuje jednak potrzeb, poniewa nie otrzymao adnego przewodnictwa, zachty i sposobnoci do nauki. A uczenie dziecka jest zadaniem rodzicw. Na temat treningu toaletowego niemal kada rodzina ma swoje teorie. Jak zwykle zalecam podejcie umiarkowane, polegajce na zachcie ze strony rodzicw bez wywierania presji. Powinnimy dziecko obserwowa i na podstawie wasnych spostrzee ustali najlepszy moment rozpoczcia treningu toaletowego. Naley rozpocz go w chwili, gdy ciao i umys s ju do niego gotowe, a jednoczenie przed nieuchronn faz chodziaczkowego poprzeczniactwa oraz zwizanych z nim zmaga i przepychanek. U wikszoci dzieci jest to okres midzy osiemnastym i dwudziestym czwartym miesicem ycia. Gorco zachcam do przygldania si dziecku i stosowaniu nastpujcych wskaza. Wstrzymajmy si do chwili, gdy u dziecka pojawi si oznaki gotowoci. Kiedy moje dziewczynki byy mae, nigdy nikogo nie pytaam: W jakim wieku powinnam zacz je wysadza?. Zamiast tego pilnie je obserwowaam. Aby zasygnalizowa potrzeb pjcia do toalety, dziecko musi je sobie najpierw uwiadomi. Obserwujc maluszka uwanie, widzimy, kiedy to si dzieje. Niektre dzieci przerywaj swoje dziaania, stoj nieruchomo i wydaj si na czym koncentrowa. Podczas wydalania pojawiaj si objawy natenia lub wypieki na twarzy. Czasami dziecko chowa si za kanap lub fotel, a niekiedy wskazuje na pieluszk i mwi U-hhh lub co podobnego. Trzeba je obserwowa, wypatrujc oznak. W dwudziestym pierwszym miesicu wikszo dzieci uwiadamia sobie swoje czynnoci wydalnicze, moe to jednak nastpi wczeniej, np. w pitnastym miesicu. (Dziewczynki zwykle dojrzewaj wczeniej ni chopcy, nie jest to jednak regu). Triki treningowe. Oto dwie twrcze sugestie od mam, ktrych dzieci s ju dorose: Jedna z matek, majca czworo dzieci, nie uywaa nakadek na sedes. Zamiast tego sadzaa je na muszli w pozycji odwrconej tyem. W ten sposb mogy widzie, co z nich wychodzi i to je fascynowao. Nie chciay schodzi z sedesu. Trening toaletowy kadego z nich trwa bardzo krtko. Inna matka wsypywaa do sedesu patki i zachcaa swego synka, by w nie celowa. Zachcajmy dziecko do czenia funkcji ciaa ze sowami i dziaaniami. Widzc rozwijajc si wiadomo dziecka, starajmy si wzbogaca jego sownictwo. Kiedy np.

wskazujc na pieluszk, mwimy: Masz mokro, Czy chcesz ebym ci przewina?. Gdy szarpie spodenki, usiujc je cign, mwimy: Przebior ci. Masz kupk w pieluszcze. Zmieniajc pieluszk, trzeba mwi jednoznacznie. Bardzo jest mokra. Peno w niej siuskw. Kiedy dziecko zrobio kupk, pokazujemy mu, jak si spuszcza wod. Zdaj sobie spraw, e pampersy zwija si i wyrzuca po prostu do mieci, teraz jednak warto by zmieni t praktyk, pokazujc dziecku, co dzieje si z kup, ktra zostaa zrobiona. Osoby nie czujce przy tym skrpowania, mog bra dziecko ze sob do ubikacji i wyjania Tutaj robimy siusiu (uywajc ewentualnie innych okrele przyjtych w domu). Akcesoria treningu toaletowego. Czego potrzebuje elegancki maluch w zwizku z treningiem toaletowym? Oto kilka punktw do zapamitania: Pieluszki. Wspczesne pieluszki jednorazowe (pampersy) bardzo dokadnie wchaniaj wilgo, w zwizku z czym dziecko nie uwiadamia sobie, e ma mocz. Pieluszki tkaninowe wielokrotnego uytku pozornie wydaj si mniej wygodne, lecz w duszej perspektywie oszczdzaj nam pracy, poniewa dzieck wie, kiedy ma mokro i szybciej wychodzi z pieluch. Wchaniajce mejteczki. Podobnie jak pampersy, majteczki na okres przejciowy intensywnie wchaniaj wilgo. Gdy dziecko rozpoznaje potrzeb i zwizane z ni doznania zmysowe, a zwaszcza gdy potrafi powstrzyma wydalanie do chwili siadania na nocniku lub sedesie, to znaczy e poow treningu ma ju za sob. W niektrych przypadkach etap majteczek wchaniajcych mona cakowicie pomin. Dua dziewczynka / duy chopiec. Trzy udane posiedzenia na nocniczku w cigu dnia kwalifikuj chodziaczka jako duego chopca lub du dziewczynk, co oznacza moliwo uywania w cigu dnia normalnej bielizny ( bez pieluszek). Jeeli zdarzy si wypadek, nie rbmy z tego problemu. Pamitajmy: nie wolno dziecka strofowa, karci ani wymiewa! Nie naley w ogle podnosi gosu. W razie potrzeby po prostu zdejmujemy brudne lub mokre majtki, myjemy dziecku pupk i zakadamy czyst bielizn. Przychodzi wreszcie czas na konkretne dziaania. Kupujemy nocniczek lub nakadk na sedes i pokazujemy jak laleczka lub ulubiony pluszaczek id do toalety i zaatwiaj si. Jeeli dziecko ma ch do naladowania, to zaczynamy trening rano, zaraz po obudzeniu. Mwimy do niego, odwracajc uwag jak zabawk lub gr. Proponuj te sadza dziecko na nocnik dwadziecia minut po wypiciu pynu. Robimy to na wesoo, by nie bya to dla niego czynno stresujca. Czytamy mu co, ewentualnie zabawiamy gr lub zabawk. Odwrcenie uwagi pozwala si dziecku odpry, co sprzyja uwiadamianiu sobie i sygnalizowaniu potrzeb fizjologicznych. Jeeli bdziemy tylko siedzieli i czekali, to nabierze przekonania, e czego od niego wymagamy. Ograniczajmy czas spdzany na nocniku. Na pocztek wystarcz posiedzenia 2 3 minutowe. Jeli okae si dla dziecka stresujce, to znaczy e ponielimy pierwsz porak i czekaj nas kopoty. Wemy gboki oddech i sprbujmy uwolni si od uczucia frustracji. Odprmy si, a dziecko rwnie bdzie odprone. Nie chodzi o to, by co wykonao, lecz by si czego nauczyo. Jeeli siusia lub robi kupki, to wietnie. Nale mu si gratulacje i potwierdzenie tego, co si wydarzyo. Doskonale. Zrobie siusiu w toalecie. Zdejmujc dziecko z sedesu lub nocnika, mwimy: Skoczylimy lub co podobnego. Jeeli nie chce wstawa, nie okazujmy niezadowolenia. Zsadzamy je zdecydowanie, nic nie mwic: Chcc ograniczy stres dziecka, nie wysadzajmy go: (a) zbyt czsto; (b) gdy obudzio si w zym nastroju; (c) gdy jest wyjtkowo oporne.

Pochway i papier toaletowy. Chwalimy wwczas, gdy cokolwiek zostao w nocniku lub muszli; nigdy nie chwalimy za samo siedzenie. Gdy jest uzasadnienie, pochwaa powinna by naprawd wielka. Huuuura! Nasiusiae do nocniczka!. Kiedy ktra z moich creczek zrobia to po raz pierwszy, krzyczaam i klaskaam. A teraz spuszczamy wod pa, pa siusiu. W niedugim czasie dziecko zaczyna traktowa ten rytua jak dobr zabaw. Tak byo z moimi creczkami. Chwali trzeba gono i radonie, nie przesadzajmy jednak z nadmiarem wyjanie! Syszaam np. mam, ktra mwia w ten sposb: Dobrze, tak masz siusia za kadym razem. Ale to waciwie nie bya pochwaa, tylko polecenie. Powinnimy chwali wesoo i dowcipnie dostosowujc sowa do poziomu dziecka. Cztery zasady sukcesw nocniczkowych Nocniczek odpowiedni do wymiarw dziecka. Cierpliwo nie starajmy si niczego przypiesza i nie okazujemy niezadowolenia, gdy w nocniczku jest pusto; pozwlmy dziecku rozwija si we wasnym tempie. Praktyczne wiczenie w moliwie najwikszym zakresie. Obecno siedzimy przy dziecku i podtrzymujemy je na duchu. Prowadzc trening toaletowy spokojnie i powoli, zapoznajemy si ze zwyczajami dziecka, dziki czemu bdzie ono bardziej otwarte na te dowiadczenia. Pamitajmy, e jego osobowo ma ogromny wpyw na sposb przyjmowania nowych dowiadcze. Niektre maluszki bardzo lubi, gdy rodzice ciesz si z ich toaletowych sukcesw; innym dzieciom mniej na tym zaley. Dziecko stale si rozwija, ale maymi kroczkami. Wykamy maksimum cierpliwoci w obliczu tego wspaniaego zjawiska. Ufajmy naturalnym procesom, nie usiujc niczego przyspiesza. Cieszmy si z kadego nowego osignicia i cierpliwie znomy trudne okresy. Starajmy si odrni to, co podlega naszym wpywom wychowawczym od tego, czym steruje Matka Natura. Czasami skoki dziecka ku samodzielnoci mog wydawa si gwatowne i dramatyczne. Tak dzieje si w chwili, gdy po raz pierwszy podciga si i wstaje. Kadego dnia nawet wwczas, gdy nie zauwaamy subtelnych zmian jego ciao staje si stopniowo coraz silniejsze, a koordynacja coraz doskonalsza. Rwnoczenie nasz chodziaczek gromadzi yciowe dowiadczenia, poznaje nowe widoki i dwiki, zdobywa nowe umiejtnoci. Rwnolegle z ciaem rozwija si jego umys ktry, jak komputer, przyjmuje i przetwarza najrniejsze dochodzce do niego informacje. Proces porozumiewania si istnia od dnia narodzin, lecz teraz zaczyna si wymiana myli we wsplnym ludzkim jzyku. W nastpnym rozdziale przyjrzymy si dokadniej temu, jak w niewiarygodny proces przebiega oraz jak pogbia i zacienia wizi midzy dzieckiem i rodzicami.

Uwagi kocowe o samodzielnoci

Rozdzia V

WITAJ, MOWO PODTRZYMYWANIE DIALOGU POPRZEZ M.S.W.

Kontynuujemy dialog

Niemowlctwo jest jak podrowanie w nieznanym kraju (ktrej to analogii uywam do czsto). W drugim i trzecim roku ycia czujemy si troch jak uczniowie wyjedajcy za granic w ramach edukacyjnej wymiany. Zaczynamy powoli przyswaja sobie obcy jzyk, wchaniajc urywki toczcych si wok nas rozmw. Z pocztku wicej rozumiemy, a mniej potrafimy powiedzie; po pewnym czasie wiemy ju wicej ni kto, kto jest w nowym kraju zaledwie od tygodnia. Nikt nam ju nie podsuwa pod nos makarony, kiedy pytamy, gdzie jest toaleta. Wci jednak brakuje nam wielu sw, znamy bowiem tylko te najbardziej podstawowe. Nadal czujemy si sfrustrowani, kiedy czego nam potrzeba oraz wwczas, gdy usiujemy wyrazi myli bardziej skomplikowane. Maluch ma jednak stale przy sobie przewodnikw znajcych dobrze w obcy jzyk oraz kraj i panujce w nim zwyczaje przewodnikw, ktrzy pomagaj mu wzbogaca sownictwo i znajdowa sens w tym wszystkim, co si dzieje wok dzieje, to jego rodzice. Jestemy przewodnikami naszych dzieci w zdumiewajcym procesie uczenia si mowy, aktywnego uczestnictwa w yciu rodzinnym oraz w yciu zewntrznym. Mowa jest nie tylko kluczem do porozumiewania, lecz take do wiata aktywnej niezalenoci. Jej opanowanie pozwala zadawa pytania (A cio to?!), formuowa proby (Ciukiejka!), potwierdza si w dziaaniu (Siama!), czy myli w wiksze caoci (Taty nie ma. Mama jest) i oczywicie przeciwstawia si (Nie c!). Dziki mowie dziecko uczy si tego, czego od niego oczekujemy (psieprasiam) oraz przyswaja sobie cnoty spoeczne, takie jak uprzejmo (prosie) i wdziczno (..kuje). Moe te wczy inne osoby w nurt swoich poczyna (Mama, chod). Kiedy moje dziecko zacznie mwi? Szybko rozwoju dziecicej mowy okrela wiele czynnikw. Niektre z nich maj charakter wrodzony, a inne s nabyte. (O wzajemnym zwizku elementw wrodzonych i nabytych bya ju mowa w rozdziale I). Oto niektre z nich: Kontakt z yw mow i mwicymi osobami (staa rozmowa z dzieckiem poczona z kontaktem wzrokowym zachca je do mwienia). Pe (u dziewczynek umiejtnoci jzykowe rozwijaj si zwykle wczeniej ni u chopcw). Wpyw innych postpw w rozwoju dokonujcych si wczeniej (np. opnienie w rozwoju mowy moe si pojawi, gdy dziecko zaczyna chodzi lub zdobywa nowe umiejtnoci spoeczne). Kolejno narodzin (dzieci modsze, wyrczane w mwieniu przez starsze rodzestwo, mog pniej zacz mwi). Predyspozycje genetyczne (Jeeli ktre z rodzicw pno zaczo mwi, dziecko moe mie rwnie t waciwo). Uwaga: Opnienie w rozwoju mowy moe by rwnie spowodowane nagymi zmianami w domu pojawienie si nowej opiekunki lub nowego dziecka, czyj chorob, podrami rodzicw lub ich powrotem do pracy. Dzieje si to z dnia na dzie. Rozwj mowy, podobnie jak rozwj fizyczny, przebiega powoli i stopniowo. Kady nowy krok opiera si na zdobyczach wczeniejszych oraz przygotowuje grunt dla dalszych osigni. Z pocztku dziecko posuguje si gestami, identyfikujc przedmioty lub domagajc si ich. Niemowlce monosylaby to wstpna faza sw. Najpierw powstaje ..eczka, potem ...leczka, ...teleczka i wreszcie buteleczka. Mwienie do dzieci jest wic ogromnie wane, poniewa ucz si one ludzkiej mowy przez powtarzanie.

Naukowcy nie potrafi wyjani skomplikowanych procesw, dziki ktrym dziecko naladuje dwiki, przeksztaca je w sowa, nadaje sowom znaczenie i czy je, by w kocu uywa do wyraania zoonych myli. Jedno jest pewne: rodzice nie ucz dzieci mwi, a jedynie demonstruj im t umiejtno. Nauka odbywa si przez naladownictwo. Podobnie jak we wszystkich innych procesach rozwojowych, gotowo do posugiwania si mow wyprzedza znacznie pierwsze wypowiadane sowa. S one niewtpliwie faktem ekscytujcym, cho porozumiewanie z dzieckiem nie od nich si zaczyna. W mojej pierwszej ksice podkrelaam znaczenie porozumiewania z niemowltami; zwracaam uwag na to, e naley z nimi rozmawia, a nie tylko mwi w ich obecnoci. Dziecko przemawia do nas w swoim wasnym jzyku jzyku ciaa i dwikw, ktre tylko nam, dorosym wydaj si by nieartykuowane wyraajc w nim swoje potrzeby. My mwimy po swojemu, uywajc jzyka polskiego, angielskiego, francuskiego, koreaskiego, hiszpaskiego lub ktregokolwiek z ywych jzykw wspczesnych. Suchamy maluszka i rozmawiamy z nim, a on sucha tego, co mwimy. Reagujemy na jego komunikaty, szanujc w nim odrbn istot ludzk. Poznajc go coraz lepiej, zaczynamy rozumie znaczenie dziecicej mowy i dziki temu lepiej zaspokajamy jego potrzeby. W tym samym czasie rwnie i on zaczyna si uczy naszego jzyka, dziki czemu kontynuujemy nasz dialog. I wreszcie nadchodzi pora, by zacz poddawa naszego malucha dziaaniu liberalnego M.S.W. Co to jest M.S.W.? Dzieci w kadym wieku potrzebuj Mioci i Subtelnego Wsparcia, mam jednak na myli inne znaczenie tego skrtu, ktre pomoe nam suy dziecku przewodnictwem w krytycznych latach uczenia si mowy. Niechaj wic od tej chwili powysze trzy litery zaczn si nam kojarzy z podstawowymi elementami porozumienia sownego Mwieniem, Suchaniem i Wyjanianiem. W ramce poniej znajduje si ich krtkie podsumowanie, a dalej szczegowe opisy. Elementw tych nie naley traktowa rozcznie, dziaaj bowiem we wzajemnym powizaniu. W kadym dialogu z dzieckiem mwimy, suchamy i wyjaniamy, nawet gdy nie jestemy tego w peni wiadomi. Postaram si dokadniej objani ten proces. M Mwienie. Mowa buduje pomost midzy rodzicami i dziemi. Jak wczeniej wspomniaam, magia ludzkiej mowy wyraa si w tym, e rodzice nie musz jej uczy; wystarczy, e sami uywaj jej w obecnoci dzieci. Pomagamy wprawdzie w nauce kolorw oraz nazw przedmiotw i ksztatw, jednak najwaniejsze instrukcje nawet w takich sprawach przekazywane s organicznie w toku normalnej codziennej aktywnoci, w ramach dwustronnych kontaktw. Badania naukowe potwierdzaj fakt, i dzieci, ktrych rodzice mwi do nich podczas zwykych codziennych zaj, maj w wieku trzech lat bogatsze sownictwo od tych, ktre sysz mniej rozmw. Prawidowo ta dotyczy take wieku przedszkolnego i szkolnego, wpywajc znaczco na postpy w nauce czytania i rozumienie tekstw pisanych. M.S.W z lotu ptaka. Mwimy o wszystkim i o czymkolwiek. Opowiadamy o swoim dniu, komentujemy to, co dziecko robi, opisujemy najblisze otoczenie. Suchamy z uwag gosu dziecka w jego formach sownych i bezsownych; dajemy mu w ten sposb przykad uwanego suchania oraz poczucie, e kto chtnie go sucha. Wyjaniamy powtarzajc prawidowe brzmienie sw oraz podajc ich znaczenie. Nigdy nie krytykujemy, nie podnosimy gosu i nie dajemy dziecku do zrozumienia, e jego mowa jest niedoskonaa lub nieprawidowa. Wikszo z nas zdaje sobie spraw z istnienia dwch rodzajw mowy werbalnej (sownej) i niewerbalnej (bezsownej). Do tej ostatniej nale pene mioci spojrzenia, poklepywanie doni, przytulanie, pocaunki, trzymanie za rczk, pieszczotliwe czochranie gwki dziecka podczas jazdy samochodem i wiele innych gestw. adne sowa nie padaj, a

mimo to dzieciak czuje potwierdzenie naszej obecnoci i troski. Mowa werbalna, w tym rwnie specyficznie rodzicielska bd opiekucza., wyraa si w formach cigego dialogu, piosenek, gier sownych, opowieci oraz czytania dzieciom ksieczek. Najwaniejsza jest staa wiadomo znaczenia mowy w rozwoju dziecka, ktre jeszcze nie mwi idc z nim na plac zabaw, przygotowujc obiad lub szykujc do spania trzeba do niego przemawia. Nie musimy (i nie powinnimy!) czeka, a dziecko zacznie nam odpowiada. Nawet wwczas, gdy maluszek bekotliwie gaworzy, mona i trzeba prowadzi z nim dialog. Zamiast ignorowania dwikw i gosw, ktrych znaczenia nie rozumiemy, zachcamy dziecko, kierujc do od czasu do czasu zdania typu: Masz absolutn racj lub: Cakowicie si z tob zgadzam. Podobnie czynilimy w okresie niemowlcym, odpowiadajc sensownie na jeszcze bardziej niezrozumiae dwiki i gesty. Wyobramy sobie mae dziecko siedzce przy stole w foteliku na wysokich nkach, ktre po skoczonym posiku mwi: Gugagaga babaga. Odpowiadamy mu pytaniem: Czy chcesz, ebym ci zdja z fotelika przy stole?. Do dziecka intensywnie gaworzcego w porze kpieli, mwimy: O, widz, e masz ju ochot na kpiel. Tego rodzaju codzienny dialog nie tylko pomaga przeksztaci dziecice gagu duga w normaln ludzk mow, lecz take pochwala jego wysiki w porozumiewaniu si, zachcajc do ich kontynuowania. Rodzice, ktrzy nie stosowali tych zasad w pierwszym roku ycia dziecka (niestety wielu z nich czuje si gupio w takiej roli) czsto mnie pytaj: O czym mam rozmawia z dwulatkiem?. Odpowiadam: o wydarzeniach dnia (np. Pjdziemy dzi do parku), o tym, co aktualnie robimy (np. Gotuj teraz nasz obiadek), o czymkolwiek w naturalnym rodowisku (O zobacz tam jest piesek). Wszystkich, ktrym wydaje si to na wyrost, zapewniam, e dziecko rozumie znacznie wicej, ni mylimy. Poza tym, nie potrafimy dokadnie ustali, kiedy dziecko zaczyna rozumie nowe pojcie. Wrmy pamici do chwili, gdy ostatnio uczylimy si czego nowego. Czytalimy, studiowalimy, zadawalimy pytania i wielokrotnie przerabialimy materia. W pewnym momencie pojawia si w naszej wiadomoci myl: Aha, rozumiem. Wiem ju, o co tu chodzi. Czego podobnego dowiadcza w swoim yciu wewntrznym dziecko uczce si mowy. Trzeba te zaobserwowa, jaki sposb mwienia jest dla naszego dziecka najatwiej przyswajalny. W zalenoci od jego temperamentu i aktualnych stadiw rozwoju, mog by konieczne zmiany podejcia. Dwulatek z grupy Wraliwcw moe np. dobrze reagowa na przytulanie, podczas gdy zaczynajcy chodzi redniaczek w analogicznej sytuacji moe paka, bardziej bowiem interesuje go aktywne badanie otoczenia. Aniokowi moemy prbowa tumaczy, dlaczego nie je si lodw przed obiadem, natomiast wikszo Poprzeczniakw reaguje na takie prby jeszcze goniejszym paczem. Odwrcenie uwagi bdzie wwczas dziaaniem skuteczniejszym ni logiczne wyjanienia. Jeli ywczyk prbuje nam przekaza jakie swoje yczenia, nie bierzmy go na rce i nie pytajmy, wskazujc na kolejne przedmioty: Chcesz to? A moe to? Czy to jest to, czego chcesz? Wic moe to?. Takie dziaanie pogbi tylko jego frustracj. Zamiast tego trzeba powiedzie: Poka, czego chcesz Zachowania opiekucze W badaniach naukowych stwierdzono, e pewien szczeglny rodzaj zachowa sownych korzystnie wpywa na rozwj mowy u maych dzieci. Naukowcy sugeruj, i moe to by naturalny (tj. instynktowny) sposb udzielania pomocy w tej dziedzinie, poniewa wszystkie osoby sprawujce opiek: matki, ojcowie, dziadkowie, a nawet starsze rodzestwo spontanicznie go stosuj. A oto na czym on polega: Staramy si by zabawni i oywieni Patrzymy dziecku prosto w oczy

Mwimy powoli piewnym gosem Bardzo jasno si wysawiamy Podkrelamy jedno sowo w kadym zdaniu (Widziae kotka?) Czsto powtarzajmy te same sowa

W moim rozumieniu, pojcie mowy serwowanej dziecku z korzyci dla jego rozwoju nie obejmuje telewizji i komputerw. Dwu- i trzylatek spdzajcy wiele godzin przed telewizorem moe umie zapiewa piosenk, potrafi bowiem naladowa to, co syszy, jednak najlepsz instrukcj jzykow jest ywa mowa w codziennych kontaktach dziecka z jego opiekunami. Co si tyczy komputerw, ktre trzeba przyzna s interaktywne (w przeciwiestwie do programw telewizyjnych!), nikt na razie nie wie, jak wpywaj one na umys maych dzieci. Ten fakt nie powstrzymuje oczywicie producentw oprogramowania do wytwarzania i wtaczania na rynek programw dla trzylatkw, a nawet dla dzieci modszych, strzemy si wic pokus. Osobicie nie lubi widoku maluszkw poniej trzech lat siedzcych przed komputerami, wielu rodzicw dao sobie jednak wmwi, e w ten sposb przygotowuj je do ycia w wiecie zaawansowanych technologii i przypieszaj proces ich uczenia. Jestem przekonana, e dzieci przystosowuj si do nowych technologii bez pomocy z naszej strony. Ponadto, nie ma adnych dowodw na to, e wczesny kontakt z komputerem wychodzi dziecku na dobre. Jeeli jednak kto ma komputer i kupi ju program edukacyjny, powinien siada razem z dzieckiem przed ekran monitora. Naley rwnie ograniczy czas spdzany w ten sposb, traktujc programy komputerowe jako jedne z wielu narzdzi dydaktycznych. To rzekszy, powrc do mojej propozycji podstawowej prowadzenia staych rozmw z dzieckiem od chwili jego przebudzenia. Kontaktu sownego z dziemi podobnie jak okazywania im mioci nigdy nie jest za duo (z wyjtkiem sytuacji, gdy dziecko prbuje si uspokoi lub zasn). Mae dzieci bardzo tego potrzebuj i w ten sposb si ucz. S Suchanie. W drugim i trzecim roku ycia (podobnie jak w okresie niemowlcym) suchanie oznacza zwrcenie uwagi na sowa oraz komunikaty przekazywane jzykiem ciaa. Tak rozumiane suchanie jest teraz atwiejsze ni w pierwszym roku, poniewa przekazy maluszka s wyraniejsze. Rwnoczenie jego potrzeby s bardziej zoone. Nie wystarczy mu ju wzicie na rce i przytulenie. Chce bada rzeczywisto oraz wiedzie, czym s przedmioty spotykane w otoczeniu i co mona z nimi robi. Zwracajmy wic uwag na sygnay pynce od dziecka, zanim jeszcze zacznie mwi. Jeeli nasze reakcje bd waciwe, nabierze ono zaufania do swoich komunikatw (dotyczcych np. godu) oraz zdolnoci oddziaywania na rodowisko (wyraajcej si np. w probie o zabawk z grnej pki). Warto sucha tego, co dziecko mwi do siebie w eczku i podczas samodzielnej zabawy. Jeli im nie przeszkadzamy, dzieci wicz w ten sposb nowe dwiki lub sowa, a pniej opowiadaj, co im si przydarzyo. Suchanie rozmw dziecka z samym sob pomaga nam ustali, na jakim etapie rozwoju si znajduje i jak wiele potrafi zrozumie. Codzienny dialog Oto przykadowe zapisy moich rozmw z maymi dziemi. Prosz zwrci uwag na krtkie zdania opowiadajce o tym, co robiam w rnych porach dnia. Poranek. Dzie dobry Wiolu, mj sodki kwiatuszku! Czy duo spaa? Stskniam si za tob. O, trzeba ci zmieni pieluszk. Masz mokro. Potrafisz powiedzie mokro? Dobrze: mokro. A teraz ci przebior i bdziesz czyciutka i zadowolona. Potrzymasz mi kremik, jak bd ci przewijaa? wietnie. O, ju! Po wszystkim. Chodmy teraz przywita si z tat. Powiedz Cze tato. Doskonale, a teraz moemy zje nasze niadanko. Posadz ci na foteliku. Hop siup! Zamy liniaczek. Co sobie zjemy? Moe chcesz banana albo jabuszko? Ju

wiem, dam ci patki. Masz yeczk. Trzymaj! Mmm, ale pycha. Smakuje? W porzdku. Zmyjemy teraz naczynia. Chcesz mi pomc? Tak? Ciesz si. W to tutaj. Tak znakomicie. I ju zrobione. Zakupy Potrzebujemy wicej jedzenia. Musimy i do sklepu. Przejedziemy si. Ale najpierw zamy ci buciki. A teraz kurteczk. Super! Idziemy do auta. Potrafisz powiedzie auto? Auto. Punkt dla ciebie! Jedziemy do sklepu. Posadz ci w sklepowym wzeczku. Zobacz, ile warzyw! Widzisz te banany? Umiesz powiedzie banan? Banan. Dobrze. A tu jest zielona fasolka. Wmy j do wzeczka. Siup! Mamy teraz duo jedzenia. Chodmy do kasy. Tracy musi zapaci tej miej pani. Chcesz jej powiedzie cze? Dzikujemy. Do widzenia. Spjrz na nasze torby. Musimy woy je do auta. Do widzenia, sklepu! Zabawa Cho, pobawimy si. Gdzie jest twoje pudo z zabawkami? Aha, chcesz bawi si laleczk? Umiesz powiedzie lala? Lala. Wspaniale! Co bdziemy robiy z lalk? Moe woymy j do wzeczka? Przykryjemy j? Przykryjmy j kocykiem, eby byo jej ciepo. Uuu, laleczka pacze. We j na rczki i przytul. Lepiej teraz? Ju wiem, pewnie jest godna. Co jej damy do zjedzenia? Lala chce buteleczk? Potrafisz powiedzie buteleczka? tak. Spjrz, lala jest zmczona. Chcesz j pooy do eczka? Wmy j z powrotem do pudeka z zabawkami. Tam sobie popi. Dobranoc, laleczko. Powiedz dobranoc. Przed spaniem Przyszykujemy si do spania. Najpierw Wiola wybierze sobie ksieczk. Chcesz t? Dobry wybr. Umiesz powiedzie ksika? Tak jest: ksika. Doskonale. Usidziesz sobie na moich kolankach. Bdziemy przewraca karteczki. Ta ksieczka nazywa si Brunatny mi. Co wicej, prezentujc dziecku skupienie uwagi, uczymy je take uwanego suchania wasnym przykadem. Chcc zacz z dzieckiem rozmawia, trzeba najpierw wyczy telewizor. To jest warunek wstpny. Nie moemy te rwnoczenie odbiera telefonw lub czyta gazety, odpowiadajc na pytania. Nauczmy maluszka wiadomego suchania. Wczmy radio, magnetofon lub muzyk, poprzedzajc to zapowiedzi: Bdziemy teraz suchali muzyki. Zwracajmy uwag dziecka na dwiki pynce z otoczenia: szczekanie psw, piew ptakw, odgosy przejedajcych pojazdw. Pomoe mu to wiadomie przyjmowa to, co syszy. I wreszcie, suchajmy samych siebie, a jeli to konieczne korygujmy wasne wypowiedzi. Ton, jakim mwimy, wysoko gosu, intonacja naszej mowy oraz nawyki zwizane z mwieniem mog pobudza dziecko do suchania lub te je zniechca. Niektrzy z nas, na przykad, przyzwyczajaj si w pracy do mwienia tonem kierowniczym, a nastpnie przenosz ten styl na grunt domowy. Jedni z nas mwi za gono, a inni zbyt cicho. S te osoby mwice gosem monotonnym. Widziaam rodzicw, ktrych wypowiedzi zawieraj czsto dwie rne myli traktowane tak, jak gdyby byy rwnowane, np. Po to na stoliku Molly oraz Molly, nie pchaj si. Gabby bya tam pierwsza. Gdy wszystko brzmi jednakowo, dzieci mog mie trudnoci z odrnieniem znacze i emocji. Najgorszym nawykiem jest oczywicie podnoszenie gosu. Krzyk adresowany do dziecka to forma przemocy, na ktr reaguje ono strachem lub wyczeniem normalnej percepcji; w obu przypadkach nie ma warunkw do dobrego porozumienia. Na koniec chciaabym zwrci uwag, i gorczkowe tempo ycia codziennego wikszoci wspczesnych rodzicw wybitnie utrudnia suchanie. Atmosfera nieustannego nerwowego popiechu udziela si dzieciom. Reagujemy przedwczenie, nie suchajc, co dziecko ma do powiedzenia. Zapdzeni rodzice niemowlt wkadaj im smoczki do buzi, nie zastanawiajc si, co jest przyczyn ich paczu. Rodzice dzieci nieco starszych, zamiast ich sucha, wczaj telewizor. W takiej sytuacji dziecko rzeczywicie przestaje mczy nas

pytaniami, w niedugim czasie okazuje si jednak, e nie potrafi sucha. (Jest to najbardziej widoczne gdy zblia si wiek dojrzewania). Reasumujc, suchanie to najpewniejszy sposb ksztatowania w dziecku poczucia wasnej wartoci. To rwnie podstawa zaufania, rozwizywania problemw i rozadowywania konfliktw. Umiejtno suchania nabiera szczeglnego znaczenia w wiecie wspczesnym penym wszelakich zakce. Suchajc, pokazujemy dziecku, e jestemy z nim w okrelonej chwili, e wiadomie interesujemy si tym, co mwi i e ywo nas to obchodzi. Telefon uwaga = zakcenia. Doprowadza mnie do szau (i jestem pewna, e inne dorose osoby czuj si podobnie), gdy rozmawiam przez telefon ze znajom strofujc w tym samym czasie swojego malucha (Beniaminku, nie wchod tam!). W drugim i trzecim roku ycia (a czsto i pniej) dzieci bywaj oportunistami, gdy nie powica si im uwagi. Rozmowa telefoniczna to dla nich sygna: Mmmm... Mama rozmawia przez telefon potrzebuj jej, musz o ni zawalczy. Ulubionym zagraniem mojej creczki byo wchodzenie do wiadra na wgiel, gdy tylko zadzwoni telefon. Tymczasem wikszo telefonw moe poczeka, a dziecko si zdrzemnie albo pjdzie spa; taka jest prawda, moje mie panie. Kiedy dzwoni telefon nie bjmy si powiedzie: Przepraszam, ale jestem zajta przy dziecku; nie moemy teraz rozmawia. Jeeli sprawa jest wyjtkowo pilna, starajmy si przynajmniej przygotowa dziecko paroma sowami: Mamusia musi teraz porozmawia przez telefon. Dajmy mu ulubion zabawk lub pozwlmy robi co, co je szczeglnie zajmuje. Nie przeduajmy rozmowy; zaatwmy spraw krtko, by zakcenie byo jak najmniejsze. W Wyjanianie. Warto powici kilka dodatkowych minut na potwierdzenie i/lub rozszerzenie tego, co dzieci nam mwi. To, jak sysz dwu- i trzylatki oraz to, co mwi w swoich pierwszych sowach to dwie zupenie rne rzeczy. Trzeba je zachca do uywania prawidowych sw nawet wwczas, gdy wyraaj myli po swojemu. Kiedy moja Sara mwia Bu-ta-ta, poprawiaam j: Aha, chcesz buteleczk z herbat?. Powinnimy rwnie pomc naszym maluszkom w zrozumieniu spoecznych aspektw mowy, czyli etyki porozumiewania si. Na przykad: kiedy dziecko mwi zbyt gono, pouczamy je: Teraz powinna mwi spokojnym gosem. Sumienni rodzice stale co dzieciom wyjaniaj, czasem nawet nie w peni wiadomie. Podczas urodzinowego spotkania, o ktrym wspomniaam w rozdziale IV, rodzice rocznej solenizantki Amy poprawiali kade jej ...lwka, wyjaniajc cierpliwie: Tak Amy ciarwka. Potwierdzanie emocji niewysowionych. Chcc co potwierdzi lub wyjani, nie musimy czeka, a dziecko si wypowie. Maluszek przekazuje nam przecie take komunikaty bez sw mwice o tym, jak si czuje. Uczyniwszy to, patrzy na nas i czeka na jak reakcj (najlepiej stosown do tego, co stara si przekaza). Odczytujc z kontekstu tre takich przekazw, wyjaniamy: Widz e jeste: godny, szczliwy ). Oznaki niezadowolenia, zoci lub niechci: Usztywnienie ciaa. Odrzucanie gowy do tyu. Rzucanie si na podog. Uderzanie gow lub w gow. Silne gryzienie czego, np. pokrycia kanapy. Pacz lub krzyk peen zoci.

Oznaki zadowolenia i chci wspdziaania: Umiech i/lub gony miech. Pene zadowolenia gaworzenie. Klaskanie. Rytmiczne unoszenie grnej czci ciaa, powyej talii lub radosne miotanie si. Kiedy dziecko uywa sw znieksztaconych, niekompletnych (jak Amy) lub wasnych, starajmy si uwanie go sucha szukajc podpowiedzi w kontekstach. Musimy domyli si, o co mu chodzi, a potem wyjani. Doroli nie powinni nigdy naladowa sw dziecicych. Naley powtarza sowa w ich prawidowym brzmieniu. Jeeli np. dziecko skazuje paluszkiem przez okno mwic jasiek, a przy tym widzimy psa biegncego po chodniku, powinnimy odpowiedzie: Tak, kochanie to jest piesek. W ten sposb potwierdzamy spostrzeenie i chwalimy. Moemy rwnie przeksztaci wypowied dziecka w pytanie. Dziecko mwi: ...leczka; odpowiadamy mu pytaniem: Chcesz swoj buteleczk?. Obie metody pozwalaj korygowa bdy bez sugerowania, e co jest nie tak i co byoby jeszcze gorsze bez zawstydzania. Drugie dzieci pniej mwi? Dzieci urodzone jako drugie w rodzinie czsto zaczynaj mwi pniej ni pierworodne, poniewa starsze rodzestwo wyrcza je w mwieniu. Pamitam, jak Sophie patrzc na mnie bekotaa co niezrozumiale i nie uzyskujc ode mnie szybkiej odpowiedzi, zwracaa si do Sary z wyran intencj: Czy ona nie rozumie, co do niej mwi?. Wwczas Sara tumaczya mi: Ona chce miseczk patkw. Dopki Sara rozszyfrowywaa i tumaczya wypowiedzi modszej siostry. Sophie nigdy nie potrzebowaa prawdziwych sw. Gdy uwiadomiam sobie, e Sophie nie uczy si mwi, powiedziaam Sarze: jeste bardzo dobr siostrzyczk, musisz jednak pozwoli Sophie, by sama mnie pytaa. Kiedy Sara przestaa wyrcza siostr w mwieniu, Sophie dotd nie mwica prawie nic - bardzo krtkim czasie zacza mwi penymi zdaniami. Okazao si e jej umiejtnoci jzykowe byy wiksze, ni przypuszczalimy, tylko po prostu ich nie uywaa. Innym sposobem wyjaniania jest rozszerzanie i rozwijanie spostrzee. Na przykad: dziecko spostrzega psa i woa go po imieniu. Potwierdzamy ten fakt dodajc: Tak to jest piesek biao czarny. Kiedy prosi o buteleczk pytamy: Czy chce ci si pi?. W ten sposb upewniamy dziecko o tym, e dobrze skojarzyo dwik z przedmiotem, posuwajc si w nauce jzyka o krok dalej. Niebawem jasiek zmieni si w pieska. Zanim dziecko dokadnie zrozumie znaczenia takich sw, jak czarno-biay i nauczy si czy je w dusze frazy (np. czarno biay piesek), moe upyn wiele miesicy, a nawet rok. Wypowiadajc jednak wczeniej takie zwroty, pomagamy mu rejestrowa w umyle bardziej zoone pojcia i opisy. Gdy dziecko zaczynajce mwi wyranie poszukuje sw, naley mu je podsuwa. Jeeli uywa wyrazw, ktre tylko jego rodzice rozumiej, powinnimy pomc w ich zrozumieniu np. dziadkom mieszkajcym daleko lub nieznajomym osobom. Kiedy jednak dziecko potrafi prawidowo koczy zdania i mwi zrozumiale, nie wyrczajmy go w tym. A oto co, czego w ramach udzielania wyjanie robi nie naley nie naley przecia umysu dziecka nadmiarem informacji. Zjawisko to wystpuje czsto u rodzicw dotknitych obsesj sukcesu, ktrzy pragn za wszelk cen poszerza wiedz swoich dzieci. Przypomina mi si w tym momencie stary dowcip, w ktrym trzylatek pyta swoj mam: Mamusiu skd ja pochodz?. Mama zaczyna mu szczegowo opowiada o ptaszkach i pszczkach. Po chwili skonfundowany dzieciak, nie rozumiejc niczego z tych wyjanie, przerywa jej sowami Ale przecie ja pochodz z Filadelfii.

Wskazwki M.S.W. O czym warto pamita: Zawsze: Zwracamy uwag na sowne i bezsowne sygnay dziecka. Patrzymy dziecku w oczy, mwic do niego lub suchajc tego, co mwi. Mwimy prostymi, krtkimi zdaniami. Zachcamy dziecko do zadawania prostych, bezporednich pyta. Praktykujemy z dzieckiem zabawy sowne angaujce obie strony. Okazujemy powcigliwo i cierpliwo. Nigdy. Nie mwimy zbyt gono lub za cicho, zbyt szybko bd w sposb nienaturalny. Nie zawstydzamy dziecka, gdy wymawia sowo nieprawidowo. Nie rozmawiamy przez telefon gdy dziecko do nas mwi. Nie zajmujemy si pracami domowymi w czasie powiconym dziecku. Nie przerywamy dziecku wypowiedzi. Nie wyrczamy si telewizorem w czynnej opiece nad dzieckiem. Niezliczon ilo razy byam wiadkiem rodzicielskiej nadgorliwoci w wyjanianiu i doinformowywaniu maych dzieci. Niedawno, w przyjaznej dla maluszkw restauracji, widziaam tak scen. Matka pacia rachunek przy kasie, a jej dzieciak patrzy tsknym wzrokiem na stoisko ze sodyczami. Ciukiejka powiedzia kocu may chopczyk. Nie nie dostaniesz tych cukierkw odpowiedziaa matka bezlitosnym tonem ortodoksyjnej nauczycielki. W tych cukierkach jest barwnik, po ktrym moesz dosta wysypki. Trzymajcie mnie! (Lepiej byoby odwrci uwag dziecka lub zaproponowa mu w zamian co zdrowszego, np. banana). Autorzy mdrych ksiek pisz, e wikszo dzieci wypowiada swoje pierwsze sowa przed ukoczeniem pierwszego roku ycia. Oto jeszcze jeden przykad naukowej prawdy statystycznej. W praktyce jednak bywa rnie u niektrych sprawdza si to twierdzenie, a u innych nie; zdarzaj si te i takie przypadki, w ktrych dziecko w dniu swoich pierwszych urodzin zna ju dwadziecia lub wicej sw. U niektrych dzieci wystpuj z du regularnoci opisane dalej fazy rozwoju mowy, podczas gdy inne mwi bardzo niewiele do osiemnastego miesica lub duej, aby nieco pniej zacz mwi penymi zdaniami. Sprawia to wraenie, jak gdyby ich mowa by zapisywana na umysowym twardym dysku do pniejszego wykorzystania. Zastanawiajce wyniki bada. Niemowlta kochaj dwiki. Badania wykazay, e niemowlta jednomiesiczne, u ktrych czynnociom ssania towarzyszyy dwiki, ssay silniej. Po pewnym czasie ulegay znudzeniu, gdy jednak zastpowano dotychczasowe dwiki nowymi, efekt si powtarza znw ssay szybciej. Noworodki rozpoznaj nawet bardzo subtelne zrnicowania dwikw. W odrnieniu od dorosych, ktrzy potrafi rozrnia jedynie dwiki wasnej mowy, niemowlta rozpoznaj wszelkie dwiki, ktra to zdolno zanika zwykle w smym miesicu ycia. Dzieci przejmuj od swoich rodzicw ich niepokoje zwizane z rozwojem mowy. W najgorszym przypadku moe to na pewien czas pozbawi je cakowicie zdolnoci mwienia. Dlatego tak wana jest akceptacja indywidualnego tempa rozwoju. Zamieszczam dalej pewne wskazwki wiekowe, poniewa wiem, e rodzice zawsze chc wiedzie, czy ich dziecko

Narodziny mowy.

mieci si w jakich normach. Rwnoczenie podkrelam z ca moc, i w rozwoju mowy wystpuj znaczne indywidualne odchylenia. Kade dziecko jest norm dla samego siebie. Postp moe by cigy i stopniowy; moe te odbywa si skokowo. Zamiast popada w obsesj dopasowywania dziecka do norm wiekowych, naleaoby drog obserwacji okrela etapy, przez ktre przechodzi. Mowa dziecica. Wszyscy przychodzimy na wiat z wrodzon zdolnoci rozrniania dwikw. Fascynacja noworodka zjawiskami dwikowymi to jego przepustka do wiata ludzkiej mowy. Z pocztku dziecko wydaje z siebie dwiki nieartykuowane i bekotliwe. Pamitajmy jednak, e nie jest to zabawa, lecz eksperymentowanie swoiste sprawdzanie moliwoci jzyka i ust. Zauwamy, e owe pierwsze prby intonacyjnie zbliaj si do mowy, w ktrej rodowisku dziecko si wychowuje. Dziewiciomiesiczne niemowl amerykaskie bekocze po amerykasku, a szwedzkie po szwedzku. W obu przypadkach imitowana jest intonacja mowy rodzicw. Rwnoczenie dziecko doskonali swj jzyk ekspresji niewerbalnej, dziki czemu midzy nim i rodzicami odbywa si nieustanna wymiana komunikatw. Mimika jego twarzy zaczyna by czytelna promienieje radoci, nie posiada si z dumy, pogra si w smutku i alu lub te diabelskim spojrzeniem objawia swoj zo. Na tym etapie dziecko rozumie znacznie wicej, ni potrafi wyrazi. Umie te lepiej odczytywa nasz wyraz twarzy. Surowe spojrzenie lub zmiana tonu powstrzymuje je w dziaaniu lub wzmaga w nim zdecydowanie przeciwstawiania si naszej woli.! Mwimy: Gdzie jest Enrico? i dziecko pokazuje na siebie. Pytamy: Gdzie mamusia? i dostajemy podobn odpowied wyraon prostym gestem. Enrico macha rczk, gdy kto odjeda, krci gwk, chcc czemu zaprzeczy lub czemu si sprzeciwi oraz otwiera i zamyka do, co znaczy, e czego chce. Wskazanie czego palcem moe oznacza ch zwrcenia uwagi na przedmiot lub prob, by mu go da. W obu przypadkach powinnimy t rzecz nazwa: Tak to jest kotek. Czasami samo nazwanie obiektu zaspokaja nienasycon ciekawo dziecka i okazuje si, e tylko tego od nas oczekuje. Wsuchujmy si przez cay dzie w dziecic mow, odpowiadajc na bezsowne komunikaty, przemawiajc prawdziwymi sowami i nadajc znaczenia dwikom, ktre dziecko wydaje. Kiedy mwi: Mm, mmm, mmmmmm ma dodajmy sowo mwic: Mm, mmm ma-ma. Tak wyglda wczesna forma wyjaniania. Kukieki i szmaciane laleczki mog pomaga w takich rozmowach. Ksieczki z twardymi kartkami z tektury powinny by nietoksyczne, poniewa dziecko lubi sobie posmakowa w rwnym stopniu jak sucha opowieci. Czytajc, nazywamy i wskazujemy przedmioty ( Widzisz liczny kwiatek?). Po kilku tygodniach obcowania z t sam ksieczk moemy poprosi o pokazanie licznego kwiatka. Dzieci lubi take rytmiczne wierszyki i gry sowne. Bdziemy zdumieni szybkim tempem takiej nauki. Oto np. gra pt. Jak duy?. Jednego dnia pytamy: Jak duy jest Bobby? wycigajc rce nad gow, pokazujemy odpowied: Taki duy!. W niedugim czasie nasze podpowiedzi przestan by potrzebne. Moemy te uczy, wskazujc czci ciaa. Pytamy: Gdzie Bobby ma nosek?, pokazujemy i mwimy: Tutaj. Zanim si spostrzeemy, maluszek nauczy si pokazywa swj nosek. Moja niania praktykowaa ze mn, a potem z moimi creczkami, zabaw w uszko puszko. Polegao to na dotykaniu czci twarzy i rytmicznym recytowaniu: Uszko puszko, oczko breloczko, zbki trabki. Nawet prosta zabawa w a ku- ku uczy dzieci prostej zabawy porozumiewania mwienia kolejno na zmian. Pewnego dnia dziecko chwyci kocyk i schowa za nim buzi lub ukryje si za fotelem, jakby chciao powiedzie: Chod pobaw si ze mn. Zrozumienie znaczenia sw i poj trzeba stale wzmacnia i utrwala, zwaszcza gdy chodzi o sytuacje niebezpieczne. Gdy dziecko podchodzi do gorcego czajnika, mwimy: Ostronie Tommy. To jest gorce. Maluszek zajmie si czym innym, lecz po kilku

chwilach znw zbliy si do czajnika. Nie oznacza to, e nie rozumie. Raczej nie pamita. Trzeba powiedzie: Pamitaj to jest gorce. Im czciej dziecko syszy pewne wypowiedzi, tym lepiej je zapamituje. W Anglii dzieci poznaj waciwoci imbrykw do herbaty znacznie wczeniej ni w Ameryce, widz je bowiem od rana do wieczora! Pierwsze sowa. Opanowanie rnych dwikw uatwia dziecku nauczenie si pierwszych kilku sw. Moe to nastpi ju w sidmym lub smym miesicu ycia, lub te dopiero w osiemnastym. Pierwsze dwiki artykuowane przez niemowlta na caym wiecie to spgoski d, m, b i g oraz samogoska a z przydechem (ah); nieco pniej pojawiaj si goski p, h, n i . Z poczenia tych dwikw powstaj przewanie cigi ma-ma-ma-ma i da-da-da. Interesujce jest to, e sowa oznaczajce matk i ojca s uderzajco podobne we wszystkich kulturach (mama i tata, mati i tati, mater i fater). Rodzice naturalnie zakadaj, e dziecko w kocu nazywa ich w ten sposb, lecz autorzy ksiki, pt. Naukowiec w koysce podnosz interesujc kwesti: Nie jest cakowicie jasne, czy niemowlta mwi mama i dada, poniewa ich ukochani rodzice sami tak siebie nazywaj, czy te przeciwnie rodzice tak siebie nazywaj, poniewa niemowlta zawsze zwracaj si do nich w ten sposb. Autorzy pisz rwnie, e wyniki bada przeprowadzonych w ostatnim dwudziestoleciu rzucaj fascynujce wiato na pierwsze sowa wypowiadane przez czowieka. Niemowlta rzeczywicie mwi mama i dada (co oczywicie nie wie si z zagadnieniem pierwszestwa!). Ponadto wypowiadaj wiele sw, ktrych doroli nie zauwaaj (prawdopodobnie dlatego, e ich nie oczekuj). Znaczenia wikszoci pierwszych sw dziecka znane s tylko jemu samemu (oraz jego starszemu rodzestwu). Przykadem moe by bu-la-la mojej Sary oznaczajce herbatk. Sowa te mog znaczy to, co przypuszczamy lub te zupenie co innego. Dlatego wanie uwana obserwacja i suchanie maj tak wielkie znaczenie (nie ma innego sposobu wydobycia tych znacze z kontekstw). W kocu jednak dziecko przyswaja sobie prawdziwe znaczenie sowa i zaczyna je stosowa w rnych sytuacjach. Jest to ju jakie osignicie. Co innego wypowiada sowo, a co innego uywa go prawidowo do nazywania przedmiotw, zdajc sobie spraw, e mimo oczywistych rnic ta sama nazwa moe pasowa do dwch rnych przedmiotw. Amy, na przykad, nazywajc ciarwki lwkami, potrafia sobie uwiadomi, e kady duy i haaliwy pojazd przejedajcy ulic naley do tej samej kategorii, co niedua zabawka w jej pokoiku. Nietrudno zrozumie, dlaczego ogarnicie tej ogromnie skomplikowanej idei e te same sowa oznaczaj rne rzeczy nalece do wsplnych abstrakcyjnych kategorii czsto wspistnieje w czasie z zabawami wymagajcymi twrczej wyobrani i posugiwania si pojciem symbolicznej reprezentacji. Na tym etapie rozwoju umys dziecka gwatownie rozszerza swoje moliwoci. Dziaa jak komputer, do ktrego wprowadzamy nowe dane. Maluszek stara si zrozumie, co waciwie znacz nowo poznane sowa. Chwilami moe to by trudne zarwno dla dziecka, jak i dla rodzicw. Pommy mu, nazywajc kad rzecz, ktr wskae. Moe si te zdarzy, e sowo kubek bdzie oznaczao pragnienie, a nie tylko wskazanie lub dostarczenie kubeczka stojcego na pce. Jeeli wydaje nam si, e chodzi o sam przedmiot, podajmy go. Gdy dziecko protestuj, to znaczy e co si za tym kryje. Aha pewnie chce ci si pi prawda?. Nalejmy wic troch wody do kubeczka i dajmy dziecku do wypicia. Co? Nie ma taty? Ku wielkiemu zdziwieniu i rozczarowaniu wasnych ojcw, wiele dwulatkw zaczyna nagle nazywa tat kadego mczyzn od wujka poczynajc, a na dorczycielach koczc. Powtarzanie sowa nie musi oznacza, i dziecko dokadnie je rozumie. Przed osigniciem pewnego poziomu poznawczego tata jak wiele innych sw ma dla

konkretnego dziecka specjalne znaczenie. Musi jednak upyn troch czasu, nim skojarzy je ono z czowiekiem, ktry co wieczr przychodzi do domu i goni swego synka po pokoju. Niektrzy tatusiowie maj nieco inne zaalenia. Jeden z nich zapyta mnie niedawno, dlaczego Ola mwi sowo mama, a nie mwi tata? Okazao si, e dziewczynka prawie nigdy tego sowa nie syszaa, poniewa do jej taty wszyscy zwracaj si w domu po imieniu. Nie moga wic nauczy si sowa tata, bo go nie znaa. Wczesne sownictwo dziecice bywa rne, cho pewne sowa zwizane z yciem codziennym maluszka pojawiaj si czciej ni inne, np. je, pi, buzi, soczek. Niektre wyrazy i pojcia przyswajane s niemal natychmiast, trzeba jednak pamita, e w nauce jzyka dzieci potrzebuj praktyki, podobnie jak doroli; nie wystarczy jednorazowe usyszenie sowa aby si go naprawd nauczy, trzeba sysze je wielokrotnie w rnych kontekstach. Uwaam, e ze sowami jest podobnie jak z jedzeniem trzeba co poda cztery lub pi razy, by dziecko przyzwyczaio si do tego. Nie popadajmy we frustracj, gdy nie powtarza od razu nowego sowa; zaakceptujmy to, e nie jest jeszcze gotowe. Wprowadzajmy rwnie sowa oznaczajce emocje. Pokamy dziecku obrazek i powiedzmy: Ta ma dziewczynka wyglda na smutn. Albo: Czy widzisz, ktre dziecko jest smutne?. Zapytajmy, co je zasmucio. Zwrmy uwag, e ludzie czasem pacz, kiedy s smutni. Zobaczymy, czy nasze dziecko potrafi pokaza smutn buzi. Pamitajmy, e dla naszego malucha wszystko jest ciekawe; kade nowe dowiadczenie czego go uczy. Nazywajmy sowami rzeczy i dziaania wypeniajce dzie. Mwmy do dziecka stale krtkimi zdaniami, np. Popatrz tam jest czerwony samochd. Dziecko bdzie umiao zareagowa na proste pytania: Gdzie woye misia?. I nieskomplikowane polecenia: Przynie do mamy swoje buciki. Bdzie si czuo wane i dumne, gdy uda mu si rozwiza prosty problem i pomylnie wykona prob. Trzeba mu stwarza jak najwicej moliwoci w yciu codziennym: Wybierz sobie ksieczk. WSKAZWKA: Powinnimy odpowiednio reagowa, gdy dziecko wyraa emocje. Traktujc ryjki maluszka jako rzecz mi oraz reagujc na nie miechem i przytuleniem, rodzice daj dziecku sprzeczne komunikaty. Praktyka taka moe doprowadzi do tego, e nie bdzie wiadomo, czy kolejny ryjek oznacza niezadowolenie, czy tylko prb zwrcenia na siebie uwagi. Zabawa z nazywaniem rzeczy. Po kilku miesicach rozmowy z dzieckiem, ktre jeszcze nie mwi, zaznajamiajcych je z nazwami rzeczy, nastpuje nagle eksplozja mowy. W naszych zapiskach jeli je prowadzilimy znalazo si prawdopodobnie okoo 20 30 pierwszych sw maluszka. Teraz dziecko, wskazujc rne przedmioty, nazywa je. W okresie 2 3 miesicy jego sownictwo moe si zwikszy do dwustu sw ( a przed ukoczeniem czwartego roku ycia do okoo piciu tysicy). Przedtem wydawao nam si, e dziecko nie zapamituje naszych objanie; obecnie zadziwia nas liczba zapamitanych wyrazw. Naukowcy wysuwaj wiele hipotez na temat przyczyn owych nagych wybuchw mowy. Wikszo z nich jest zgodna, i s one oznak nowej fazy rozwoju pojmowania oraz e warunkiem pojawienia si zjawiska jest wczeniejsze przyswojenie 30 50 sw. atwo mona zaobserwowa, e dzieci, z ktrymi bawiono si w nazywanie rzeczy, wczeniej uwiadamiaj sobie, i przedmioty maj nazwy. Objawem tego s pytania w rodzaju Cio to? Oraz powtarzanie zwrotw czsto wypowiadanych przez dorosych. Dotyczy to wszystkiego co mwimy, trzeba wic mie si na bacznoci, jeeli nie chcemy, by nasze dziecitko krzykno pewnego dnia cholera jasna (bd gorzej). Wykrzykujc kiedy czsto Jezus, Maria! w chwilach silnego zdenerwowania, nie przypuszczaam nawet, e moja Sara to zauwaaa. Wreszcie ktrego dnia w supermarkecie stojca przed nami kobieta upucia butelk z wybielaczem. Gdy tylko butelka rozbia si o podog, moja creczka krzykna

gono swoim cieniutkim gosikiem Jezus, Maria!. Miaam w tym momencie ochot wpezn pod kontuar. WSKAZWKA: Czasami dzieci przechodz przez stadium echoalii cigego kopiowania wszystkiego, co sysz. Zamiast odpowiedzie na pytanie, np. Czy chcesz Cheerios czy kulki kakaowe? powtarzaj dwa lub trzy ostatnie sowa pytania. Jestem wprawdzie zwolenniczk zachty do mwienia, w tym przypadku jednak lepiej bdzie poprosi maluszka o wskazanie wybranego przedmiotu. W fazie, o ktrej mowa, dziecko zaczyna rwnie czy sowa w proste zdania, np. Mama chod. Zauwaymy rwnie, e mwi do siebie podczas zabawy, przed spaniem oraz w trakcie zasypiania. Mowa jest dla nas oczywistoci, poniewa sowa bez wikszego wysiku przechodz nam przez usta. Spjrzmy na to jednak z perspektywy dwulatka musi on nie tylko umie uy dwch sw naraz, lecz take wiedzie, jak je poczy, by wyraay jego myl. WSKAZWKA: Swko nie! wcale nie musi oznacza, e nasz maluszek jest uparciuchem. Moe ono nawet nie wiedzie, co to sowo oznacza. Mae dzieci czsto mwi nie, poniewa sysz w wyraz wiele razy. Chcc zatem ograniczy u dziecka t form sownej negacji, zobaczmy jak czsto sami j wyraamy. Innym cennym dziaaniem jest przemawianie do dziecka, suchanie wszystkiego co ma nam do powiedzenia i powicanie mu uwagi ktrej od nas potrzebuje. Na tym etapie wiele dzieci zaczyna rwnie grupowa przedmioty. Jeeli np. rozoymy jakie zabawki i poprosimy o wkadanie jednych do naszej prawej doni, a innych do lewej, zwykle zostan one jako posegregowane samochodziki w jednej kupce, a laleczki w drugiej. Dotd wszystkie czworonone zwierzta byy pieskami; teraz dziecko zdaje sobie spraw, e istniej te krwki, owieczki i kotki. Dobrym wiczeniem pogbiajcym takie pojmowanie jest proba o nazywanie wszystkich zwierztek, ktre dziecko zna takich, ktre mieszkaj w zoo lub gospodarstwie rolnym. Mimo duej liczby wypowiadanych sw, etap ten moe by dla dziecka frustrujcy. Moe mie kopoty z wymow niektrych sw. Moe si zacina w rodku rozmowy, nie wiedzc, jak si dana rzecz nazywa. Na pewno bdzie zadawao wiele pyta, a nie, bdzie jednym z jego najbardziej ulubionych sw. Jest to waciwy czas na uczenie dobrych manier. Kiedy dziecko o co prosi, przypominajmy mu swko prosz, podpowiadajc dopty, dopki go sobie nie przyswoi. Podajc dziecku cokolwiek, w podobny sposb uczymy je sowa dzikuj WSKAZWKA: Uczc mae dziecko sowa przepraszam w chwilach gdy chcc co powiedzie, przerywa rozmow, nie mwimy: Poczekaj minutk a skocz. Po pierwsze, dwulatek nei wie, co to jest minuta, a po drugie, wysyamy mu w ten sposb sprzeczne komunikaty. Najpierw kaemy mu przeprosi, a potem czeka. Zamiast tego lepiej pochwali za grzeczno i posucha, co ma do powiedzenia. Dorosa osoba z ktr rozmawiamy, na pewno to zaakceptuje. Na tym etapie, gdy dziecko zaczyna wzbogaca swoje sownictwo i wyraa bardziej zoone idee, ogromnego znaczenia nabiera czynno wyjaniania. Nigdy nie sugeruj zasiadania z maym dzieckiem do nauki, zalecam natomiast organizowanie zabaw w taki sposb, by miao mono manipulowania ksztatami i porwnywania kolorw. Starajmy si unika egzaminowania dziecka w zakresie rozpoznawania barw; zamiast tego wskazujmy od czasu do czasu przedmiot mwic: To jest ty banan, a to czerwony samochodzik. Dobre s rwnie zabawy, w ktrych dziecko porwnuje i dobiera kolory. Dajemy mu, np. czerwon koszulk mwic: Poszukaj czerwonych skarpetek, ktre bd do niej pasoway. Dzieci potrafi dopasowywa kolory, nim naucz si je nazywa. Wprowadzamy rwnie takie pojcia jak: mikki, twardy, paski, okrgy, w rodku, na zewntrz. Uywanie tych sw pozwala dziecku rozumie, e przedmioty maj rne fizyczne waciwoci. Maluszek wci jeszcze chtnie uczestniczy w niemowlcych zabawach, powtarzajc obkowe wyliczanki, ktrych nauczy si w poprzednim okresie, teraz jednak

znacznie wicej rozumie. Sam inicjuje to powtarzanie, wprowadzajc nawet samodzielnie rne zmiany. Uwielbia rytm i powtarzalno. Kocha muzyk i wzgldnie atwo uczy si sw piosenek. Pomagaj mu w tym towarzyszce sowom gesty. Dzieci w tym wieku bardzo lubi naladowa ruchy osb dorosych. Zabawy zwizane z liczeniem uatwiaj dziecku rozumienie liczb. To samo mona powiedzie o piosenkach wyliczankach, takich jak: Byy sobie kurki trzy. W okresie, o ktrym mowa, trzeba szczeglnie starannie dostraja si do rozwoju dziecka. W procesie tym, jak zwykle, pozwalamy mu prowadzi. Opowiadamy o rzeczach, ktre dziecko interesuj o tych, ktrym chtnie si przyglda i ktrymi si bawi. W pierwszej kolejnoci maluszek uczy si sw zwizanych z codziennymi czynnociami. Zadajemy mu rwnie pytania ksztacace pami, zmuszajce do mylenia o wydarzeniach przeszoci i o przyszoci (Fajnie byo wczoraj w parku prawda? Jutro odwiedzi nas babcia. Czym j poczstujemy?). prowadzc z dzieckiem pogodn i radosn rozmow, uczymy je tego, e porozumiewanie si jest cudown i cenn umiejtnoci. I to jest najwaniejsze. Komitywa z dobr ksik (ku uciesze dwulatka). Nawet niemowlta uwielbiaj lektury. Wczesny kontakt z ksikami sprawia, e staj si one przyjacimi dziecka. Nie ograniczajmy si do monotonnego czytania, modulujmy gos, wcielajc si w postacie. Opowiadajmy o nich wasnymi sowami. Ksieczki dla dzieci poniej trzeciego roku ycia powinny spenia nastpujce warunki: Proste opowiastki dzieci modsze lubi rozpoznawanie przedmiotw, starsze natomiast potrafi poda za tokiem prostego opowiadania. Trwao ksieczki dla dzieci do pitnastu miesicy powinny mie kartki z tektury i druk wykonany nietoksycznymi farbami. Dobre ilustracje wyraziste kolory i czytelne, realistyczne obrazki najlepiej odpowiadaj dzieciom modszym; wraz z wiekiem dziecko radzi sobie coraz lepiej z percepcj wizerunkw bardziej fantastycznych. Dalszy rozwj mowy. W trzecim roku ycia dziecko znacznie poszerza swj sownik, zaczynajc powoli budowa trzy- i czterowyrazowe zdania. Moe przy tym popenia jzykowe bdy, mwic np. lud zamiast czowiek, poszedem zamiast poszedem. Nie trzeba si tym zbytnio przejmowa. Uycia poprawnych form dzieci ucz si przez naladownictwo, a nie w wyniku korygowania bdw. Trzylatek rozumie ju znaczenie mowy jako narzdzia spoecznego oraz uywa jej do wyraania siebie i zaspokajania wasnych potrzeb. Bawi si sowami, wykorzystujc je na wiele sposobw i cieszy si nimi. Czytanie na gos, recytowanie wierszykw i piewanie piosenek to wspaniae formy zabawy suce doskonaleniu umiejtnoci jzykowych. Zabawy, w ktrych dziecko przyjmuje na siebie i odgrywa rne role, staj si coraz bardziej wymylne i zoone, a w jego ruchy i dziaania wplatane s sowa narracji. Moemy mu w tym pomc, dostarczajc rozmaitych rekwizytw odwitnych ubranek na przyjcia dla lalek oraz rnych akcesoriw przypominajcych zajcia dorosych, np. suchawki i walizeczki mog pomaga w zabawie w lekarza. Nie zapominajmy te o kredkach; maluszek bdzie nimi rysowa, a moe nawet powie nam e pisze. Dziecice gryzmoy bd teraz bardziej przypominay pismo ni kilka miesicy temu. Pod koniec trzeciego roku ycia pojawia si zainteresowanie ksieczkami do nauki alfabetu, nie zasiadajmy jednak do nich z dzieckiem, usiujc zmusi je do nauki literek. Zgodnie z opisanymi wczeniej zasadami wstrzymajmy si z tym do chwili, gdy samo wykae zainteresowanie. Najwaniejsze jest to, by identyfikacja liter nie bya wycznie wizualna, lecz by kojarzyy si one z dwikami mowy. I z tego take mona zrobi zabaw. Zacznijmy od literki B B Bu bu bucik. Widzisz Bucik! Co widzisz?.

Jeeli czytanie byo dotd czci rytuau wieczornego (a jeli nie to dlaczego?), to mona si spodziewa, e maluszek przyjmie z ochot nauk czytania. Nie bdmy zdziwieni, gdy przez wiele miesicy bdzie prosi co wieczr o t sam ksieczk. Jeeli za ktrym razem pominiemy kilka stron, natychmiast przywoa nas do porzdku: Nie, to nie tak. Teraz powinno by o kurczaczku!. W odpowiednim czasie nasza pociecha moe nas nawet chcie wyrczy w czytaniu. Pozwlmy je to zrobi; z pewnoci zna cay tekst na pami. Mwi czy nie mi. Postpy dziecka we wadaniu mow s dla rodzicw niewyczerpanym rdem radoci, a czasami jak w opisanym przez mnie zdarzeniu z Sar w supermarkecie bywaj take przyczyn zakopotania. Najlepiej ucz si mowy te dzieci, ktrych rodzice wiele do nich mwi, stosujc zasady M.S.W mwienia, suchania, wyjaniania oraz powicaj im sporo czasu. W kontaktach z dzieckiem nie powinno si uywa niemowlcej mowy zastpczej, poniewa w ten sposb uczymy sw znieksztaconych. Wielk cnot rodzicielsk jest cierpliwo, pozwlmy wic naszym dzieciom rozwija si w ich wasnym tempie. Fascynacja tym rozwojem nie powinna nas skania do popisywania si osigniciami (Zapiewaj cioci Oli swoj now piosenk). Zgodnie ze wskazwkami umieszczonymi w zestawieniu, naley zwrci uwag na objawy ubytku suchu lub opnie w rozwoju. S jednak przypadki, gdy dziecko cakiem zdrowe nie zaczyna mwi w oczekiwanym terminie. Niedawno dowiedziaam si o czym takim od Brett, bardzo sumiennej matki pracujcej zawodowo. Jej pitnastomiesiczny synek Jerome nie stara si wypowiada sw, jak wikszo jego rwienikw, co bardzo j zaniepokoio. Wiedziaa, e rozwj mowy jest spraw indywidualn, wyczuwaa jednak instynktownie, e co jest nie tak. Zagadka rozwizaa si w dniu, w ktrym Brett moga wyj z pracy wczeniej ni zwykle. Wiedzc, e o tej porze Jerome bywa zwykle w parku ze swoj opiekunk, pojechaa tam prosto z biura. Obserwujc interakcje midzy maym chopcem i jego czu, troskliw piastunk, zdaa sobie spraw, e kobieta bawic si z dzieckiem, prawie w ogle do niego nie mwi. Gdy odzywaa si do niego, byy to najczciej tylko monosylaby. Mimo serdecznego uczucia, jakie Brett ywia do opiekunki, musiaa niestety znale kogo innego, kto umiaby prowadzi z dzieckiem oywione rozmowy. Po zmianie dziecko zaczo mwi w cigu kilku dni. Czy dwa jzyki s lepsze ni jeden? Czsto otrzymuj zapytania na temat znaczenia jzykw obcych w rozwoju maych dzieci. Czy osuchanie si dziecka wicej ni z jednym jzykiem jest dobre dla niego? Jeeli obydwa jzyki s uywane w domu, to czemu nie? Jakkolwiek sytuacja taka opnia czasem rozwj mowy w pocztkowym okresie, to jednak badania wykazuj, e dzieci dwujzyczne lepiej sobie radz z zadaniami poznawczymi w dalszym etapie rozwoju. Midzy pierwszym i czwartym rokiem ycia zdolno uczenia si wicej ni jednego jzyka jest najwiksza. Jeeli obydwa jzyki uywane s poprawnie pod wzgldem gramatycznym, to dziecko moe nauczy si obu i w wieku lat trzech pynnie operowa kadym z nich. Jeeli wic jzyki ojczyste rodzicw s rne, to kade z nich powinno rozmawia z dzieckiem po swojemu. Rwnie opiekunki nie znajce dobrze jzyka rodzicw powinny zwraca si do dziecka w swoim jzyku rodzimym. Wniosek z tej opowieci jest taki, e rodzice powinni nie tylko sami rozmawia z dzieckiem, lecz take dba o to, by robiy to inne osoby majce z nim kontakt. W przypadku wtpliwoci, czy opiekunka lub personel obka speniaj ten warunek, naleaoby po prostu ustali, jak si rzeczy maj. Wystarczy spdzi par godzin z dzieckiem i opiekunk, obserwujc ich zachowanie. Nie jestem jednak zwolenniczk podgldania opiekunek przy pracy za pomoc ukrytych kamer; uwaam ze szpiegowanie osb, ktrych opiece

powierzamy wasne dzieci, nie jest najlepszym pomysem. Sdz rwnie, e obserwacja wymaga zaangaowanej obecnoci. To samo dotyczy obkw. Niedawno poznaam par rodzicw, ktrzy odwiedzali obek trzy razy w tygodniu, chcc si przekona, czy opiekunki rozmawiaj z ich dzieckiem w wystarczajcym zakresie. W kadej sytuacji naley by szczerym wobec osb sprawujcych opiek. Chce si upewni, czy dostatecznie duo rozmawiaa z moj Kasi. Mamy do tego prawo. Nierozmawianie z dzieckiem jest takim samym zaniedbaniem, jak niepodanie mu pokarmu. W jednym przypadku chodzi o straw cielesn, a w drugim umysow. Bywaam rwnie w domach, w ktrych matka przemawia do dziecka bez przerwy, a ojciec twierdzi, e nie wie jak to robi. Pewna moja znajoma, gdy m skary si, e Charli go nie lubi, odpowiedziaa mu: Nie lubi ci, bo w ogle z nim nie rozmawiasz. Jak inaczej moglibycie si pozna?. Musz przyzna, e jest to dla mnie nie do przyjcia. Niektrzy tatusiowie powinni zrozumie, e z dzieckiem naley rozmawia znacznie wczeniej, ni dojrzeje do gry w pik. Na pocztek proponuj przejcie od mamy wieczornego czytania bajeczek. Lektura ksieczki przed spaniem to doskonay punkt wyjcia do rozmw. Prosz si wic nie ogranicza do samego czytania; nie aujmy dziecku wasnych komentarzy. W innych sytuacjach mwimy mu o tym, co robimy. Zamy, e w sobotni poranek zamierzamy umy samochd. Mwimy do dziecka np. tak: Spjrz Jasiu, przygotowuj si do mycia auta. Widzisz? Wlewam specjalny pyn do wiaderka. A teraz nalewam do niego wody. Sprawd rczk! To jest woda. Czujesz wod? Posadz ci w wzeczku, eby mg popatrze. Widzisz, jak tata myje samochd? Widzisz jak woda si pieni? Jest zimna itd. Niewane, jaki wybierzemy temat. Moe to by dowolna praca w domu lub ogrodzie, opowiadanie o czym, co si wydarzyo , co si dzieje w danej chwili lub co ma si wydarzy. Im wicej do dziecka mwimy, tym staje si to atwiejsze i bardziej naturalne. Jak wielokrotnie wspomniaam w tym rozdziale, kady kto ma do czynienia z dzieckiem uczcym si mwi, powinien stale podtrzymywa z nim dialog. Im wicej mwimy do dziecka, tym wicej one same mwi i tym lepiej rozwinita staje si ich mowa. Zanim si spostrzeemy, nasz dwulatek bdzie mwi zupenie pynnie, a jego niemowlce monosylaby szybko stan si odlegym wspomnieniem. W nastpnym rozdziale zobaczymy, jak bardzo dziecko potrzebuje umiejtnoci jzykowych, przechodzc stopniowo z bezpiecznej strefy rodzinnej opieki do coraz wikszej samodzielnoci w realnym wiecie. Rozwj mowy czego moemy oczekiwa. Zamieszczam to zestawienie z myl o rodzicach pragncych wiedzie, na jakim etapie rozwoju ich dzieci si znajduj. Prosz jednak pamita o znacznych indywidualnych rnicach w tym rozwoju. Radz moim Czytelnikom traktowa te informacje jedynie jako wskazwki oglne. Warto rwnie wiedzie, e wiele dzieci pno zaczynajcych mwi dogania swoich rwienikw w trzecim roku ycia. Wiek Etapy rozwoju mowy 8 12 Niektre dzieci wypowiadaj sowa miesicy mama i tata ju po 7 8 miesicach, wikszo jednak kojarzy je z odpowiednimi osobami dopiero pod koniec pierwszego roku ycia. Potrafi take reagowa na proste polecenia np. Prosz daj mi to. 12 18 Pierwszymi sowami dziecka s proste miesicy rzeczowniki np. pies, dzidzia, Objawy niepokojce Dziecko nie reaguje na wasne imi; nie wydaje z siebie dugich lub krtkich grup dwikw; nie spoglda na osoby, ktre do niego mwi, nie wskazuje przedmiotw ktrych chce dotkn i nie wydaje przy tym dwikw. Dziecko nie wypowiada adnych sw choby nieyranie.

imiona wanych osb oraz kilka czasownikw, np. i; w drugim roku ycia dziecko zaczyna zwykle rozumie i spenia proby zoone z dwch elementw,np. Id do pokoju i przynie mi zabawk. 18 24 Dziecko potrafi wypowiada do Dziecko mwi wyranie nie wicej ni miesicy dziesiciu rnych sw oraz wiksz kilka sw; w dwudziestym miesicu liczb fragmentw sw i monosylab. ycia nie potrafi wykona prostego polecenia chod do mamy; nie odpowiada na proste pytania sowami tak lub nie. 24 36 W trzecim roku ycia dziecko umie Dziecko uywa mniej ni miesicy nazwa prawie wszystko; czy wyrazy pidziesiciu sw i nie czy w zdania, wyraajc myli i uczucia; wyrazw w grupy; nie potrafi moe popenia bdy gramatyczne, zrozumiec prostych znacze do gry, jego sownictwo jest ju jednak do na d; nie wykonuje polece rozlege; potrafi rozmawia z zoonych z dwch elementw; nie dorosymi. zauwaa dwikw pojawiajcych si w rodowisku (szczekanie psa).

Rozdzia VI WIAT PRAWDZIWY POMOC W DOSKONALENIU YCIOWYCH UMIEJTNOCI

Pom mi / Pozwl mi dziaa. Dziesiciomiesiczna Peggy pacze w ramionach taty. To pierwszy dzie powrotu jej mamy do pracy. Peggy kocha swojego tat, czuje si jednak opuszczona, gdy mama wychodzi z mieszkania. Nie jest pewna, czy kiedykolwiek j jeszcze zobaczy. Pitnastomiesiczny Gary z przeraeniem obserwuje kelnerk wlewajc wod do szklanek stojcych na stole. To jego pierwsza wizyta w restauracji. Siga po szklank stojc najbliej. Mama stara si mu pomc, chopiec jednak odpycha j, mwic nie!. Dwuletnia Julia stoi w drzwiach duego pokoju, spogldajc na dzieci biegajce w rne strony, podskakujce na macie i rzucajce duymi pikami. To jej pierwszy dzie w dziecicej grupie wsplnych zabaw. Chce wczy si do zabawy, zamiast tego trzyma jednak mocno do matki. Dwunastomiesiczny Dirk niepewnym krokiem stpa po betonie, rozgldajc si przez chwil. To pierwsza wyprawa chopca na plac zabaw. Widzi hutawki, zjedalnie i drabinki, decyduje si puci do opiekunki dopiero w piaskownicy, przypomina mu ona bowiem t, ktr zna z ogrdka przy wasnym domu. Osiemnastomiesiczna Anna odwiedza po raz pierwszy zoo dla maych dzieci. Potrafi powiedzie bee bee na widok maej owieczki i rozpoznaje to stworzenie, zna je z ulubionej ksieczki. Wci jednak nie wie, czy ma go dotkn, czy si rozpaka.

W drugim i trzecim roku ycia czciej ni w ktrymkolwiek innym jego okresie dowiadczamy wielu rzeczy po raz pierwszy. Niektre z nich omawialimy ju wczeniej; byy to pierwsze kroki, pierwsze sowa, pierwsze ksy staego pokarmu, pierwsze siusiu w toalecie. Wszystko to odbywao si jednak w bezpiecznym i znanym rodowisku domowym. Opisane wyej dziecice przeycia wi si z wyjciem poza t stref i wymagaj nieco dojrzalszych zachowa. atwo zrozumie sprzeczne pragnienia duszy chodziaczka stojacego przed takimi wyzwaniami. W konfrontacji z now rzeczywistoci dziecko przeywa dylemat pomcie mi pozwlcie mi dziaa. Chce bada wiat zewntrzny, lecz rwnoczenie pragnie zachowa blisko znanego i bezpiecznego rodowiska. Dy do wikszej samodzielnoci, a jednoczenie chce mie wiadomo obecnoci mamy lub taty przy kadym napawajcym lkiem kroku. Znaczne zmiany zachodzce w stosunkowo krtkim czasie stawiaj maluszka w obliczu trudnych wyzwa. Do wiadomoci dziecka zaczyna dociera fakt, i mama i tata bezsprzecznie najwaniejsze osoby w jego yciu mog je opuci, a jednoczenie pojawia si fizyczna moliwo dobrowolnego oddalenia od nich. Maluszek chce podejmowa samodzielne eskapady, a zarazem ... boi si utraci oparcie w rodzicach. W niemowlctwie wszystkie jego potrzeby byy zaspokajane szybko i automatycznie. Teraz musi radzi sobie jako z przejciow nieobecnoci rodzicw. W jego yciu dokonuje si zasadnicza zmiana przestaje by orodkiem wiata, stajc si czonkiem grup spoecznych, w ktrych funkcjonowanie wymaga od niego empatii. Wielki i okrutny wiat oczekuje cierpliwoci, opanowania, dzielenia si i czekania na swoj kolej. Co okropnego! Tych rodzicw, ktrym trudno sobie wyobrazi wasne dziecko stawiajce owe miae kroki w kierunku bardziej cywilizowanego zachowania, pragn zapewni, e zmiany, o ktrych mowa, nie zachodz z dnia na dzie. Rozwj spoeczny (zdolno wspdziaania w rnych nowych sytuacjach poza rodowiskiem rodzinnym) oraz rozwj emocjonalny (zdolno panowania nad sob w tych nowych sytuacjach oraz radzenia sobie ze stresem i frustracj, gdy co dzieje si nie po naszej myli) postpuj powoli, a ich tempo jest cech

indywidualn dziecka. W ich toku rozterki typu pom mi/ pozwl mi dziaa bywaj trudne, tak dla niego, jak i dla jego rodzicw. Niektre dzieci s oczywicie bardziej kompetentne spoecznie od innych, lepiej wic radz sobie ze stresem i frustracj. Badacze podejrzewaj, e zarwno rozwj osobowoci, jak i mowy s tu czynnikami o duym znaczeniu. Z ca pewnoci dziecko o agodnym usposobieniu, umiejce jasno sygnalizowa swoje potrzeby i opisywa wasne odczucia, bdzie atwiej znosio rozk z rodzicami, odwaniej stawiao czoa nowym sytuacjom i lepiej wczao si w dziaania grupowe. Jednak, niezalenie od temperamentu oraz stopnia rozwoju mowy i nabytych umiejtnoci, przystosowanie spoeczne i emocjonalne jest dla wikszoci dzieci zadaniem trudnym. Dlatego rodzice powinni zwraca szczegln uwag na ksztatowanie tych cech u swoich dzieci, ktre uatwi im integracj z grup spoeczn.

Wyprbujmy to w domu generalne prby zmian.

Wszystko, czego dowiadcza dziecko dwu- i trzyletnie, jest przygotowaniem do dalszego ycia. Kada nowa sytuacja i znajomo to lekcja. Oczekujc od naszych dzieci, by dobrze sobie radziy w prawdziwym wiecie, musimy da im odpowiednie narzdzia i mnstwo praktyki. Nie oznacza to, e mamy je natychmiast zapisa na lekcje pywania, by przygotowa je w ten sposb do debiutu w dziecicym klubie plaowym. Nie znaczy to rwnie, e wystarczy opaci dziecku zajcia w grupie rwienikw, aby nauczyo si tam niezbdnych umiejtnoci spoecznych. Lekcje wspycia spoecznego musz si zacz i by kontynuowane w domu. Do kadego kolejnego zadania, przed ktrym dziecko ma stan, trzeba je osobicie przygotowa. Przygotowania takie nazywam generalnymi prbami zmian. Generalna prba zmian to rodzaj suchej zaprawy lub prby podobnej jak w teatrze, podczas ktrej aktorzy ucz si rl i doskonal swoje ruchy na scenie. Jest to okazja do wiczenia umiejtnoci potrzebnych w rnych sytuacjach w wiecie pozadomowym. Zachcamy dziecko w ten sposb do nowych zachowa w komfortowym rodowisku domowym, przygotowujc je do zwizkw z innymi dziemi i/lub nowych zaj. Dzieci, ktrym dano szans eksperymentowania z zachowaniami dorosych w bezpiecznym, znanym i kontrolowanym otoczeniu rodzinnym (np. poprzez jedzenie przy wsplnym stole, dzielenie si zabawkami lub yczliwe odnoszenie si do zwierzcia domowego), atwiej przystosowuj si do nowych dowiadcze poza domem, do nowych ludzi oraz do podry i odmiennych rodowisk. Poniej znajduj si przykady; wyobrania przypuszczalnie podsunie Wam wiele innych. Generalne prby zmian. Generaln prb zmian moe by kada relacja midzyludzka lub sytuacja zaaranowana w warunkach bardziej kontrolowanych, a przy tym mniej upokarzajcych i stresujcych, pozwalajca zdobywa i doskonali umiejtnoci potrzebne w analogicznych okolicznociach wiata zewntrznego. Relacje z rodzicami z innymi osobami dorosymi z przyjacimi. Obiad rodzinny posiek w restauracji. Zabawa we wasnym ogrdku zabawa w parku lub na placu zabaw. Kpiel i zabawa z wod domu basen i plaa. Kontakt ze zwierzciem domowym kontakt ze zwierztami w dziecicym zoo. Przejadka samochodem poczona z zaatwieniem drobnych spraw zakupy. Krtka wycieczka z noclegiem u dziadkw duga wycieczka z noclegiem w hotelu. Zabawa z jednym dzieckiem zabawa w grupie zajcia grupowe przedszkole. Aby zapewni dziecku niezbdn praktyk, musimy przyj na siebie rol reyserw planujcych i prowadzcych rne prby generalne. Kluczem do powodzenia jest wspdziaanie z dzieckiem i jego ch uczenia si wynikajce z wizi z rodzicami. Dziecko

odczuwajce wi dajc mu poczucie bezpieczestwa chtnie uczestniczy w takich przedsiwziciach, uczc si nowych rl, zdobywajc nowe umiejtnoci i rozwijajc swoje talenty. Ciekawym paradoksem jest to, e im silniej odczuwa nasz dostpno i wsparcie, tym atwiej akceptuje rzeczy nowe i tym wiksz uzyskuje przy tym samodzielno w dziaaniu. Dajc dziecku sposobno dowiadczania momentw trudnych emocjonalnie, zwikszamy jego wiadomo wasnej kompetencji, dziki ktrej bdzie sobie radzi najpierw w naszej obecnoci i z nasz pomoc, a pniej cakiem samodzielnie. Pamitajmy, ze w wiadomoci maego dziecka rodzice s orodkiem wiata. Biegnie do nich spontanicznie, kiedy jest zmczone, chowa si przy nich, gdy sytuacja je przerasta, spoglda na nich, prbujc zrozumie ich reakcje i smuci si, kiedy wychodz. To normalne, naturalne zachowanie kadego chodziaczka. Widzc, e wci jestemy gotowi do pomocy i zawsze wracamy po duszej lub krtszej nieobecnoci, dziecko nabiera zaufania nie tylko do nas, lecz do caego wiata. Mamusia powiedzia e wrci i wrcia, domylam si wic, e ten wiat jest dobrym miejscem do ycia. adna prba nie daje pewnoci; aktorom zdarzaj si rwnie pomykowe wejcia i zapominane wyuczonych tekstw. Mimo to z kad kolejn prb yciowa kompetencja dziecka nieco si poprawia. W podsumowaniu tego rozdziau podam konkretne przykady, ktre pomog Czytelnikom planowa i realizowa przedsiwzicia domowe przygotowujce dziecko do trzech wanych rodzajw debiutw, ktrymi s: PIERWSZE LKI: wiczenie samouspokojenia w obliczu silnych emocji. PIERWSZE WYJCIE POZA DOM: wiczenie waciwego zachowana w restauracjach i innych miejscach publicznych. PIERWSZE PRZYJANIE: wiczenie nawizywana kontaktw z rwienikami. Bez wzgldu na sytuacj. Skuteczna prba zmian...... Wymaga przygotowania i przemylenia. Jest realistyczna i uwzgldnia aktualne moliwoci dziecka. Odbywa si w chwili, gdy dziecko nie jest zmczone lub marudne. Wprowadza stopniowo nowe koncepcje i umiejtnoci. Stopniowo staje si coraz dusza i coraz intensywniejsza w kolejnych powtrzeniach. Uwzgldnia subiektywne odczucia dziecka. Uczy dziecko oczekiwanych zachowa za pomoc osobistego przykdu dorosych. Koczy si w miar moliwoci zanim dziecko staje si sfrustrowane i traci kontrol nad sob.

Pierwsze lki identyfikowanie emocji i trening samouspokajania.

Wikszo dzieci czego si boi rozki z rodzicami, nieznanych przedmiotw lub zwierzt, innych dzieci, osb dorosych. Nie potrafimy dokadnie ustali, co jest podoem tych niepokojw temperament, dramatyczne przeycie, wpyw jakich osb lub dzieci, co co dziecko usyszao lub zobaczyo trudno wic odnale przyczyny konkretnych reakcji emocjonalnych. Najlepszym dziaaniem rodzicw jest pomoc w akceptacji tych dozna, zachta do ich wyraania w sowach oraz nauka radzenia sobie z nimi w yciu wewntrznym. Podstawowe znaczenie w rozwoju samodzielnoci dziecka ma zdolno podejmowania nowych wyzwa oraz kontrolowania emocji w sytuacjach, ktre wydaj si go przerasta.

Podstawowa zasada kontrolowania emocji. Chcc nauczy si odpowiedzialnoci za wasne emocje i opanowa sztuk samouspokajania, dziecko musi dowiadcza wszelkiego rodzaju uczu, take i tych, ktre mog by dla nas przykre lub trudne do wytrzymania, np. smutku, frustracji, niezadowolenia i strachu. Zachcajmy maluszka do penego wyraania emocji. Starajc si zapewni dziecku domu stay komfort emocjonalny (tzn. chronic je przesadnie przed wszelkimi stresami i niezadowoleniem), wyrzdzamy mu przysowiow niedwiedzi przysug. Dziecko wychowywane w ten sposb bdzie zszokowane przy pierwszym zetkniciu z rzeczywistoci pozadomow. Powinnimy da mu szans dowiadczania i identyfikowania wszelkiego rodzaju uczu nie wyczajc tych, ktre nazywamy negatywnymi, np. smutku i niezadowolenia. Nie ma innego sposobu uodpornienia dziecka na przysze urazy i nieuniknione frustracje, ktre przyniesie mu pniejsze dziecistwo. Nie dajc moliwoci poznania i wyraania takich uczu, odbieramy mu szans uczenia si odpowiedzialnoci za wasne emocje wiadomego ich przeywania, opanowywania i przechodzenia nad nimi do porzdku. Pamitajmy, e dziecko oczekuje od nas przewodnictwa, nawet wtedy, gdy nie dajemy mu go wiadomie. Dla maego dziecka rodzice s caym jego wiatem, dlatego ich emocje maj dla ogromne znaczenie. Niemowlta, ktrych matki cierpi na depresj, s smutne i ulegaj ich wpywom. Rwnie dzieci starsze zaraaj si lkiem i niepokojem swoich opiekunw. Na przykad Cheryl twierdzi, e Kevin boi si i pacze gdy tylko teciowa chce wzi go na rce. Obserwujc jednak przez pewien czas sytuacj w domu Cheryl, zauwayam, e chopczyk reagowa na moj osob zupenie inaczej i chtnie pozwala si nosi. Zaczam podejrzewa, e co si za tym kryje. Cheryl, dobrze sytuowana projektantka odziey, urodzia Kevina w wieku czterdziestu lat po bardzo dugich usiowaniach zajcia w ci. Obecnie chopiec by jej oczkiem w gowie. Obserwujc dziecko bawice si radonie na pododze, powiedziaam: Kevin jest aktywny i ciekawy ycia, cho przyznaj odrobin niemiay. Po paru minutach oswaja si jednak z obcymi osobami. Nastpnie zadaam Cheryl kopotliwe pytanie: Czy czujesz si dobrze, gdy dziecko jest szczliwe i zadowolone w ramionach innej osoby? A moe Kevin reaguje na twj niepokj?. Kobieta natychmiast si rozpakaa. Najwyraniej trafiam w dziesitk. Jej matka umara na raka sze miesicy wczeniej. Cheryl wci by pogrona w smutku i alu, cho nie chciaa si do tego przyzna. Mwia, e z przyjemnoci wychodziaby czciej z domu, gdyby teciowa zaja si Kevinem, w tej kwestii miaa jednak wybitnie mieszane uczucia. Zaproponowaam seri prb, w ktrych teciowa Cheryl przychodziaby w dniach spotka z Kevinem z innymi dziemi, by mg si on przyzwyczai do jej widoku codziennych sytuacjach. Kiedy babcia zjawia si w ich domu, powiedziaam im: Usidcie razem na kanapie. I niech Kevin sidzie midzy wami. Potem zasugerowaam, by Cheryl powoli oddalaa si w drugi koniec pokoju, a nastpnie zacza z niego wychodzi zwikszajc stopniowo czas nieobecnoci. Niektre dzieci s z natury niemiae i potrzebuj wicej czasu, by przyzwyczai si do nowych ludzi i sytuacji. Zarwno w domu, jak i poza nim, dzieci czerpi inspiracje emocjonalne z zachowa rodzicw; dlatego wanie jestemy dla nich tak wani, a nasz stan psychiczny tak silnie na nich oddziauje. Dziecko szecio- i siedmiomiesiczne rusza ku czemu, by po chwili obejrze si za siebie i sprawdzi, czy to, co robi, znajduje aprobat matki. Jej niezadowolone lub karcce spojrzenie natychmiast powstrzymuje dalsze dziaania maluszka. Psychologowie nazywaj to spoecznym odwoywaniem si. Wykonano wiele ciekawych bada potwierdzajcych si tego mechanizmu. W jednym z nich matki zaglday do dwch pustych pudeek czerwonego i zielonego. Patrzc do wntrza pierwszego z nich mwiy Och gosem monotonnym, a spogldajc do drugiego, wykrzykiway Och tonem

charakteryzujcym emocjonalne podniecenie. Pytano nastpnie ich dzieci, ktre z dwch pudeek wolayby dosta. Niemal wszystkie odpowiedzi wskazyway na pudeko zielone. Bdmy zawsze dostpni. Reyser nie wchodzi na scen, znajduje si jednak w pobliu, gotw do dziaania, gdyby pojawiy si problemy. Zbyt czsto jednak dzieje si tak, jak w nastpujcym przykadzie. Matka wchodzi midzy dzieci bawice si w grupie i sadza swoj pociech na pododze. Dziecko natychmiast chwyta si jej nogi, ona jednak odpycha je zdecydowanie ze sowami: Wszystko w porzdku Marcinku. Co z tob? Biegnij do dzieci. W tym momencie dziecko jest ciko przeraone, a mama szuka usprawiedliwie: Jest zmczony bo nie spa dzi jak naley lub: Jest nie formie bo wyrwaam go prosto z eczka. Dziecko oczywicie zanosi si paczem, a mamusia patrzy na mnie z wyrazem zaenowania i zmieszania na twarzy, rozpaczliwie oczekujc jakiej rady. usid na pododze razem z dzieckiem proponuj w takich sytuacjach. Poka mu, e jeste z nim i dla niego i dopiero potem wsta, ale powoli. Jeszcze gorsze s matki uciekajce od swoich dzieci. Kiedy maluszek odwraca gwk, mamusi nie ma ju tam, gdzie bya. Czy mona si dziwi, e dziecko wpada wwczas w panik? Styl rodzicielstwa moe mie wpyw na motywacj dziecka do samodzielnych poczyna. Nie lekcewamy siy spoecznego odwoywania si, zwracajc jednoczenie uwag na komunikaty, ktre dziecko nam wysya. Czy zachcamy je do badania nowej rzeczywistoci, czy te niechccy powstrzymujemy je od tego? Czy przekonujemy o swojej wierze w jego moliwoci i zdolno panowania nad emocjami? Wrmy na chwil do trzech mam, ktre przedstawiam w rozdziale II. Obserwujc maluszki bawice si w grupie, kada z tych kobiet przekazywaa swojemu dziecku zupenie inny komunikat. Kiedy maa Alicja przewrcia si, usiujc wej na zabawk i spojrzaa na swoj mam Dorrie, (wychowujc dziecko w sposb autorytarny) z wyrazem zakopotania (Czy stao si co zego?), ta prawie w ogle nie zwrcia na ni uwagi W porzdku. Nic ci nie jest powiedziaa surowym, chodnym i obojtnym gosem. By moe chciaa w ten sposb zahartowa swoje dziecko, jak to czsto tumaczya innym mamom. Alicja sprawiaa jednak wraenie zaamanej; mylaa, e stao si co zego. Tego rodzaju wymiana neguje uczucia dziecka; po pewnym czasie nie bdzie ono ufao wasnym percepcjom i stanie si uzalenione od opinii innych ludzi. Clarice (wychowujca bezstresowo i nadopiekuczo) nieustannie pochylaa si nad swoim Elliottem. Nawet wwczas, gdy chopiec bawi si z zadowoleniem, oblicze jego mamy byo zatroskane, a jej zachowanie zdradzao stay niepokj. Niewerbalny komunikat wysyany przez ni rni si zasadniczo od tego, ktry przekazywaa Dorrie: Lepiej bd przy mnie; nie jestem pewna, czy sobie poradzisz. W duszej perspektywie czasu pena niepewnoci troskliwo Clarice stumi w jej dziecku pragnienie poznawania wiata. Nie wierzc we wasne moliwoci, bdzie si cofa przed kolejnymi wyzwaniami. W odrnieniu od Clarice, Sari (matka mdrze wspierajca) zachowywaa przy dziecku zupeny spokj. Kiedy Damian spoglda w jej stron, umiechaa si, podnoszc go na duchu, kontynuowaa jednak rozmow, dajc mu do zrozumienia, e radzi sobie dobrze i e wszystko jest w porzdku. Gdy chopiec si przewraca, Sari szybko oceniaa jego reakcj, nie wbiegaa jednak na sal bez potrzeby. Dziecko oczywicie podnosio si samo i wszystko wracao do normy. Kiedy Damian mia jakie scysje z innymi dziemi, Sari pozwalaa mu samodzielnie rozwizywa konflikt, chyba e chopiec zaczyna kogo bi bd te sam pad ofiar fizycznej agresji. Rodzice autorytarni jak Dorrie maj tendencj do wystawiania swoich dzieci na zbyt trudne prby, a nadopiekuczy jak Clarice przesadnie chroni je przed yciowymi wyzwaniami. Tym, do ktrych naley sari z ostatniego przykadu, udaje si znale i utrzyma subtelny zoty rodek midzy skrajnociami. cz oni zacht dla rosncej samodzielnoci dziecka z niezawodnym wsparciem, ktrego potrzebuje. W rezultacie Damian

bdzie jak sdz dzieckiem samodzielnym w ocenach i ufnym wobec wasnych wewntrznych sygnaw, dziki czemu bdzie rozwizywa problemy z poczuciem pewnoci. Pomagajmy dziecku w kontrolowaniu emocji, gdy samo nie moe sobie z nimi poradzi. Temperament wpywa na emocjonalne i spoeczne funkcjonowanie dziecka, nie determinuje jednak zachowa w skali caego ycia. Niektre dzieci maj szczeglne trudnoci z opanowaniem wewntrznych impulsw, inne s wybitnie niemiae, a jeszcze inne cechuje usposobienie utrudniajce wspdziaanie z rwienikami. W kadym przypadku interwencje rodzicw mog sytuacj zmieni. Jedna z moliwych strategii polega na tym, e konfrontujc dziecko z rzeczywistoci zewntrzn, nie staramy si go zmienia pozwalamy mu by takim, jakie jest. Zastanwmy si nad tym przez chwil. Wyobramy sobie, e prowadzimy kko teatralne, w ktrym penimy rol reysera i pedagoga. Bdziemy oczywicie korygowali gr aktorw, pokazujc im lepsze sposoby poruszania si na scenie. Podobnie rzecz si ma z wychowywaniem dzieci w sferze emocjonalnej i spoecznej. Majc do czyninia z Wraliwcem, na ktrego inne dziecko dziaa oniemielajco, powiemy: Potrzebujesz troch czasu, by przyzwyczai si do domu Juana, pozosta wic przy mamie, a bdziesz gotowy do zabawy. Jeeli nasz ywczyk tucze nas piciami, by zwrci na siebie uwag, moemy powiedzie: Ojej! To boli. Wiem, e jeste podekscytowany, ale nie musisz bi mamy. Kiedy Poprzeczniak niecierpliwie cignie mam za nog, mimo i nie skoczya jeszcze obiadu, moe mu powiedzie: Wiem, e trudno ci by cierpliwym, lecz mama nie skoczya jeszcze posiku. Kiedy skocz, przyjd si z tob pobawi. Tego rodzaju korygujce rozmowy w domu przydadz si dziecku w wiecie zewntrznym. Chwalmy dziecko za samodzielne uspokajanie si. Gdy nasz maluszek, czuje si przeraony, zmczony, oszoomiony lub opuszczony (takie jest bowiem faktyczne samopoczucie rocznego dziecka, ktremu mwimy pa pa lub do zobaczenia) i wtedy odruchowo zwraca si ku czemu, co kojarzy mu si z komfortem lub zachowuje si w sposb, ktry go uspokaja moemy odetchn z ulg. Oznacza to, nasze dziecko uczynio wielki postp w kierunku emocjonalnej samodzielnoci. Moe to by jaki powycierany stary misio lub inny pluszaczek, podarty, ale przyjemny w dotyku kawaek materiau czy te znajomo pachncy sweterek mamusi. Moe to by rwnie ssanie kciuka, przewracanie si na boki, uderzanie gwk w poduszk, koysanie si lub skrcanie woskw przed zaniciem. Czasami dziecko powtarza jak mantr fragmenty piosenek lub bezsensowne sylaby, bawi si swoimi stopkami, paluszkami lub powiekami, trzyma si za nosek lub nawet onanizuje. Wszystko to s zachowania samouspokajajce. Ku zdumieniu rodzicw mae dzieci uywaj czasem do przytulania bardzo dziwnych przedmiotw, np. plastikowych klockw lub samochodzikw. Zdarzaj si te osobliwe zachowania, np. pewien znajomy may chopiec, opierajc si na rczkach i nkach, pociera gwk o dywan lub materac. (Raz tego sprbowaam i ku memu zdziwieniu wywoywao to przyjemne wibracje w mojej gowie). Niektre dzieci cz rne uspokajajce elementy, np. ssanie kciuka i skrcanie wosw. W niektrych rodzinach kade z dzieci znajduje sobie wasny totem, w innych przeciwnie strategie samouspokajania wydaj si by dziedziczne. Jenifer creczka mojej wspautorki wydubywaa kaczki ze swojego ulubionego pluszaczka i gadzia sobie nimi grn warg, ssc jednoczenie wskazujcy palec. Jej modszy braciszek Jeremy, urodzony trzy i pl roku pniej, wykonywa dokadnie takie same czynnoci. Jaki jest twj kocyk bezpieczestwa? Patrzc z niezadowoleniem na brudn i niewieo pachnc rzecz, ktr nasze dziecko uwielbia, zastanwmy si przez chwil. W wieku dojrzaym nie nosimy ju przy sobie laleczek i pluszaczkw, wci jednak mamy swoje amulety i talizmany. Ja, na przykad, nosz zawsze w torebce portfelik ze zdjciami niani i dzieci, kilka podrcznych kosmetykw, tampony.....na wszelki wypadek. Gdy zostawi gdzie t torebk, czuj si troch zagubiona. Sadz, i nie jest przypadkiem fakt podarowania mi w dziecistwie przez niani maej

rowej torebeczki, w ktrej miaam swoje ukochane skarby i zabawki. Jestem pewna, e moi Czytelnicy maj rwnie takie magiczne przedmioty oraz e wykonuj codziennie rytualne czynnoci, takie jak poranna modlitwa, dziki ktrej czujemy si pewniejsi, witajc nowy dzie. Przedmioty i zachowania, o ktrych mowa, s nie tylko zjawiskiem normalnym, lecz take korzystnym i poytecznym. Kiedy dziecko jest zmczone lub wytrcone z rwnowagi, moe wykorzysta te rzeczy dla przywrcenia sobie komfortu, zamiast szuka ratunku i ukojenia w wiecie zewntrznym. Niezawodny pluszaczek przytulanka to najlepszy przyjaciel naszego chodziaczka.

Trening zachowa w miejscach publicznych.

Rodzice bardzo lubi wcza swoje dzieci w rne przedsiwzicia poza domem. Dziki prbom zmian mog to by dowiadczenia przyjemne dla wszystkich. Starajmy si wic przewidzie, co bdzie si dziao w rnych sytuacjach i przygotowujmy do nich dziecko, pomagajc mu zdoby w domu niezbdne umiejtnoci. Zasada dotyczca dzieci w miejscach publicznych. Nie wymagajmy od dziecka zbyt wiele. Jeli w danym miejscu nie potrafi si waciwie zachowa, zrezygnujmy z dalszego przebywania w nim. W dalszej czci rozdziau znajduj si konkretne wskazwki dotyczce typowych rodzinnych sytuacji pozadomowych. Nie bdziemy zajmowa si Disneylandem i innymi ekstrawaganckimi rozrywkami. Kardynaln zasad jest wybr form aktywnoci waciwych dla dziecka. Typowy amerykaski park rozrywki moe przerazi nawet bardzo silnego i wietnie przystosowanego malucha. Ni dziwi mnie wcale, e poowa znanych mi dwu- i trzylatkw odczuwa paniczny lk na widok Myszki Mickey. Czy kto prbuje sobie wyobrazi, co czuje mae dziecko na widok zbliajcej si do niego wielkiej, czarnej, plastikowej gowy? Obiad rodzinny posiek w restauracji. Rytua rodzinnego obiadu to doskonaa prba generalna przed wypraw do restauracji. Jak ju wspomniaam w poprzednich rozdziaach, dzieci dwu- i trzyletnie powinny -w moim przekonaniu zasiada do stou wraz z domownikami przynajmniej kilka razy w tygodniu. W wikszoci restauracji s foteliki lub stoliki dla dzieci na wysokich nkach, maluszek nie bdzie si jednak czu w nim dobrze, jeli nie przyzwyczai si do niego w domu. Pierwszy wyjazd do restauracji proponuj poprzedzi co najmniej dwu- lub trzymiesiczn praktyk jedzenia z dzieckiem przy stole w warunkach domowych. To, e bywao si z nim w restauracjach w okresie niemowlcym, wcale nie oznacza, i jest przygotowane. Wielu rodzicw przeywa szok w zwizku z zachowaniem maluszkw w lokalach: Dawniej by taki grzeczny, a teraz nie mona z nim wytrzyma. Bdmy realistyczni; spjrzmy, jak nasze dziecko zachowuje si przy stole jadalnym w domu, a bdziemy wiedzieli, czego oczekiwa w restauracji. Jak dugo may obywatel wytrzymuje w foteliku na wysokich nkach? A moe w ogle w nim nie siada? Czy atwo si dekoncentruje? A moe jest niejadkiem i marudzi przy kadym posiku? Nie chce prbowa nowych pokarmw? Urzdza brewerie podczas karmienia? Nawet od dziecka jedzcego chtnie i zachowujcego si grzecznie przy domowym stole nie moemy wymaga spokojnego siedzenia w cigu caego posiku podczas pierwszej wizyty w publicznym lokalu. Nie rbmy te wielkiego szumu wok wyjcia do restauracji, poniewa dziecko moe pod wpywem naszych emocji dowiadczy uczucia tremy. Proponuj podczas porannego sobotniego spaceru lub po zakupach wpa na chwil do kawiarni (pod warunkiem e nie bdzie to kolidowao z por drzemki). Warto wzi ze sob

jak zabaweczk lub da maluszkowi yeczk do zabawy (moe wtedy nie trzeba bdzie z nim walczy, gdy zechce oglda po kolei wszystkie sztuce lece na stole). W niektrych restauracjach s kolorowanki dla dzieci i to jest wspaniae. Za pierwszym razem proponuj zamwi tylko kaw z bueczk i nie siedzie przy stole duej ni 15 20 minut. Po 4 5 takich wycieczkach mona zaryzykowa niadanie, bdmy jednak gotowi do szybkiego odwrotu, jeli prba ta okae si dla dziecka zbyt trudna. Jeeli tak bdzie, naley powtrzy kilka razy krtkie posiedzenia przy kawie. Musimy pamita, e dziecko w tym wieku dysponuje ograniczon moliwoci skupienia uwagi, niezalenie od tego, ile treningw wykonalimy w domu i jak czsto byy powtarzane. Najgrzeczniejszy nawet i najspokojniejszy trzylatek nie jest w stanie wysiedzie duej ni 45 60 minut. Trzeba zrozumie, e dziecko w tym wieku nie rozumie jeszcze idei czekania. W domu najpierw przygotowujemy posiek, a potem gdy jest ju gotw prosimy wszystkich do stou. Dzieciak nie ma wic okazji wiczy si w czekaniu na podanie zamwionych da. Jeeli czas oczekiwania przekracza 25 minut, wwczas jedno z rodzicw musi wyj z dzieckiem na spacer; inn moliwoci jest rezygnacja i opuszczenie lokalu. Jeli podczas posiku dziecko robi si niespokojne, nie powinnimy prbowa uspokaja go pochlebstwami i obietnicami, przynosi to bowiem zwykle skutek odwrotny od oczekiwanego. W takich chwilach trzeba zachowa rozsdek jedno z rodzicw powinno wyj z dzieckiem, a drugie uregulowa rachunek. Jeeli kolejne prby kocz si niepowodzeniem, naleaoby wstrzyma si z nimi na okres miesica. W kadym przypadku radz unika ekskluzywnych i eleganckich lokali, poniewa wikszo maych dzieci nie potrafi si w nich zachowa. Przed wizyt proponuj zapozna si z restauracj osobicie lub telefonicznie. Naley wyranie zapyta kierownika lub waciciela: Chciaabym przyj z maym dzieckiem. Czy macie co do zaoferowania? Czy znajdzie si fotelik dla dziecka na wysokich nkach? Czy moemy siedzie w miejscu, w ktrym nie bdziemy przeszkadza innym gociom?. W Wielkiej Brytanii niemal kady pub ma specjalne miejsce zabaw dla dzieci; czasem s to nawet ogrdki na wieym powietrzu. Zauwayam, ze w Stanach Zjednoczonych, w restauracjach oferujcych specjalne udogodnienia dla dzieci, s wydzielone miejsca, w ktrych mog one sobie pobiega. Ostrzegam jednak przed specjaln ofert tzw. Restauracji rodzinnych. Dzieci s tam wprawdzie mile widziane, toleruje si jednak haaliwe bezhoowie. Jeeli potem zaprowadzimy dziecko do zwykej restauracji dla dorosych, to nie dziwmy si, e chaotyczne bieganie i wrzaski nie bd mu si wydaway normalnym zachowaniem w takim miejscu. Zabawa w ogrdku zabawa z parku lub na placu zabaw. Wyjcie do parku lub na plac zabaw rozwija motoryczne umiejtnoci dziecka wspinanie si, rzucanie przedmiotami, bieganie, zjedanie, chodzenie po rwnowaniach, hutanie si, wirowanie. Chcc oceni gotowo do tego rodzaju zaj, przyjrzyjmy si zachowaniu dziecka na wasnym podwrku lub w ogrodzie. Jeeli ma ono od dawna wasn hutawk lub byo zawsze wyprowadzane na podwrze i plac zabaw, to nie powinno przysparza problemw. W przeciwnym wypadku nieznany sprzt moe je oniemieli. Jeeli tak si dzieje, nie sadzajmy maluszka od razu na wiszcej lub uchylnej hutawce. Niech samo je zbada i oswoi si z nimi. Moe bdzie wolao popatrze przez chwil na inne dzieci lub wspi si na zjedalni dla maluszkw. Tak czy owak, pozwlmy mu zrobi pierwszy ruch. Tymczasem warto mie pod rk pieczk, ktr dziecko dobrze zna, oraz kocyk (jeli jest adna pogoda), na ktrym z przyjemnoci mona bdzie wsi, by zje co i wypi. Jeeli po kilku takich wycieczkach chodziaczek nadal okazuje nieufno wobec sprztu i innych dzieci, nie martwmy si i nie zmuszajmy go do niczego. Nie jest jeszcze gotowy. Proponuj powtrzy prby po miesicznej przerwie. Place zabaw i parki (A w Polsce take ogrdki jordanowskie) to sposobno do kontaktw z innymi dziemi. Dowiadczenie to pomaga dziecku zrozumie sens dzielenia si, czekania na wasn kolejk oraz wspdziaania z innymi (przy okazji uczy si te, e lepiej do kogo mwi, ni rzuca piaskiem w oczy). Trzeba jednak bacznie obserwowa wasne dziecko i jego towarzyszy. Jest to sytuacja spoecznie odmienna i trudniejsza od spotka z

innymi dziemi w domu, a nawet od zabawy w grupie, ktrej uczestnicy s odpowiednio dobierani. Naley okreli wyrane granice. Jeeli dziecko zaczyna rozrabia i staje si agresywne, wracamy do domu. Musimy pomaga mu w opanowywaniu emocji dopty, dopki nie nauczy si samodzielnego ich kontrolowania. Trzeba si te liczy z potuczeniami i zadrapaniami. Proponuj na stae umieci apteczk w wzeczku lub plecaku. Kpiel i zabawa z wod w domu basen i plaa. Wikszo dzieci lubi wod, lecz nawet wielki jej entuzjasta moe ba si basenu, jeziora lub oceanu. Wanna i may basenik ogrodowy to nie to samo, co ogromny zbiornik wody (maemu dziecku nawet zwyky basen wydaje si gigantyczny). Jeeli dziecko nie jest specjalnym mionikiem kpieli i nie lubi chlapa si w wodzie (chodziaczki prosz mi wierzy miewaj bardzo rne upodobania), nie radziabym planowa szeciogodzinnej wyprawy nad wod, pki nie przekonamy si, jak nowe rodowisko zostanie przyjte. Rozumiem, e rekonesanse mog by trudne. Jeeli najbliszy duy akwen lub plaa znajduj si daleko od domu, wwczas godzinny pobyt w takim miejscu moe nie mie sensu. Decydujc si na dug podr, trzeba mie zatem jaki pomys zastpczy na wypadek gdyby maluszek nie zaakceptowa wodnych rozrywek. Gdy dziecko si przewraca. Prdzej czy pniej na placu zabaw, w parku, na basenie czy na trawniku zdarzy si jakie bach!. Nie biegnijmy do dziecka w panice; taka reakcja moe je jeszcze bardziej przestraszy. Tak! Ocemy spokojnie sytuacj, nie okazujc zdenerwowania. Ustalmy czy s jakie obraenia. Nie mwmy: Wszystko w porzdku lub: To nie bolao. Negowanie odczu dziecka to brak szacunku dla niego. Tak! Mwimy: Uh! To musiao ci bole. Przytul si do mamy. Bezpieczestwo przede wszystkim! Nigdy nie zostawiamy dziecka w wodzie bez nadzoru nawet wwczas, gdy ma na sobie kamizelk ratunkow. Naley chroni rwnie jego skr. Blask wiat sonecznego odbitego od piasku play zwiksza ryzyko poraenia. W czasie duszego pobytu na socu maluszek powinien mie na sobie przynajmniej kapelusik i koszulk. Na play mog rwnie wystpi u maych dzieci reakcje skrne na wiatr. W takich warunkach piasek jest dokadnie wszdzie. Potrzebujemy parasola, dodatkowych koszulek, pojemnikw z pieluszkami, kremu przeciwsonecznego (z filtrem o mocy co najmniej 30UV lub cakowit blokad ultrafioletu) oraz termostatycznej torby z jedzeniem i piciem. Wiedzc, e pora drzemki zastanie nas w terenie, powinnimy by na to przygotowani. Jeeli dziecko przyzwyczajone jest do spania w innych miejscach ni eczko np. chtnie kadzie si na rczniku lub kocu i bez kopotu zasypia, gdy jest zmczone, pozostaje tylko zaopatrzy si w parasol, jeeli nie ma w pobliu adnych miejsc zacienionych. Dzieciom zasypiajcym trudniej mona prbowa pomc, biorc je na rce lub kadc na kolanach. Wiedzie a zrobi to dwie rne rzeczy. Kiedy dziecko wydaje si by czym zainteresowane lub przejawia jakie uzdolnienia, rodzice czsto zapominaj, jak krtkim czasem skupienia uwagi dysponuje ich maluszek. Rezultatem s oczywicie bdne wnioski. Oto przykad: Trzyletni Gregory jest, jak na swj wiek, wspaniaym sportowcem. Wiele czasu spdza z pik na podwrku, wiczc zapamitale elementy gry w baseball. Widzc to, jego tata doszed do przekonania, e wielk przyjemnoci dla chopca bdzie obserwowanie prawdziwej gry.

Okazao si jednak, e kibicowanie to zupenie co innego ni granie. Gregory lubi zabaw z pik, nie rozumie jednak, na czym polega gra w baseball i w ogle go to nie interesuje. Nieprzemylany eksperyment zakoczy si do smutno: dzieciak siedzia, ubrany w kostium i kask zawodnika, z kijem i rkawic w doniach, zastanawiajc si, dlaczego nie moe wej na boisko i pogra sobie (po swojemu, jak trzylatek). Sysz podobne opowieci z ust wielu rodzicw. Dwuipletni Davy potrafi zupenie niele posugiwa si kijem golfowym, gdy jednak tata wzi go na pole, dzieciak by tam miertelnie znudzony! Troy lubi oglda filmy z kung-fu, kiedy jednak mama zapisaa go na kurs karate, odmwi udziau ju w pierwszych zajciach. Tak samo zachowaa si moja Sophie, gdy zaproponowaam jej lekcje taca. Dziewczynka lubia po prostu skaka i biega po mieszkaniu w baletowej spdniczce, nie oznaczao to jednak gotowoci do nauki baletu. A ja ju wyobraaam sobie j w Jeziorze abdzim!. Kontakt ze zwierzciem domowym kontakty ze zwierztami w dziecicym zoo. Dzieci uwielbiaj zwierztka winki morskie, krliczki, chomiczki, kotki, pieski. Musz jednak doda do tego stwierdzenia jedno ostrzeenie. Prosz nigdy nie zostawia maego dziecka z jakimkolwiek zwierzciem bez nadzoru. Wymaga tego zarwno bezpieczestwo dziecka, jak i jego ulubieca. Trzymanie w domu maych zwierzt to cudowny sposb uczenia dzieci delikatnoci (Nie rb mu krzywdy!), odpowiedzialnoci (Piku musi teraz zje chcesz poda mu miseczk?), empatii w stosunku do innych istot ywych (Kotka to boli, jak cigniesz go za ogon) i ostronoci (Nie podchodz do Maksa kiedy on je. Moe si zdenerwowa i ci ugry). Jeeli nie chcemy lub nie moemy mie w domu zwierztka, chodmy przynajmniej z dzieckiem na spacery, ktrych celem jest zapoznanie go z innymi stworzeniami rodowisku przyrodniczym. Dobrym pomysem jest take umieszczenie w ogrodzie budki lgowej dla ptakw. Kiedy dziecko zaczyna z przyjemnoci i ze zrozumieniem sucha opowieci o zwierztach, moemy mu demonstrowa okazywanie im mioci posugujc si pluszaczkami. Wszystkie te dziaania przygotowuj maluszka do pierwszego kontaktu z ywymi zwierztami w zoo. Pamitajmy jednak, e ogrody zoologiczne bywaj bardzo rne; dotyczy to zwaszcza obiektw wikszych, w ktrych due zwierzta yj w warunkach i rodowiskach zupenie dziecku nieznanych. Dwulatek jest czowieczkiem nieduym, jeeli wic klatki w zoo bd zbyt wysoko, to zwiedzanie ogrodu moe okaza si mniej ciekawe dla dziecka ni towarzyszcych mu dorosych. Nawet w ogrodach przeznaczonych dla dzieci radz przestrzega oglnej zasady pozwoli maemu prowadzi. Przejadki samochodem poczone z zaatwianiem drobnych spraw zakupy. Siedzenie w samochodzie na specjalnym foteliku to dla dziecka pierwsza prba przed podrami. Jeeli maluszek odbywa ju krtkie przejadki poczone z zaatwianiem drobnych spraw, to mona zaryzykowa wzicie go do supermarketu lub domu towarowego. Dziki starannemu planowaniu wyprawy takie mog by dowiadczeniami przyjemnymi, a nie uciliwym koszmarem. Przyda si te, jak zawsze, odrobina zdrowego rozsdku. Jeeli mamy do zrobienia ogromne zakupy w domu towarowym nie dysponujcym wzkami, na ktrych dziecko moe bezpiecznie siedzie podczas wdrwek midzy stoiskami, to proponowaabym zostawienie dziecka w domu, o ile jest to moliwe. Nie zabierajmy na zakupy dziecka godnego, zmczonego lub marudnego (np. w dniu, w ktrym miao robiony zastrzyk). Kwesti zakupw zachciejkowych (gwnie sodyczy) trzeba omwi z dzieckiem przed wyjciem z domu. Przestrzegam przed mimowolnym kreowaniem zych przyzwyczaje. Jeeli od pocztku wiadomo, e nic nie bdzie kupowane na specjalne yczenie bez wzgldu na to, jak usilne bd proby to dziecko szybko zrozumie, e chodzi o zasad, od ktrej nie ma odwoania. Proponuj jednak zabieranie do sklepw przeksek, bo widok stosw kolorowych torebek i pudeek moe wywoa linotok i atak akomstwa. Supermarkety dziaaj na mae dzieci tak samo, jak dzwonki na psy Pawowa

 powoduj linienie. Jeli maluch nie moe si opanowa i rozpoczyna gony protest, natychmiast wychodzimy ze sklepu. Bezpieczestwo dziecka w samochodzie. Do przewoenia maych dzieci uywamy atestowanych fotelikw speniajcych normy i przepisy obowizujce w naszym kraju. Fotelik umieszczamy na tylnym siedzeniu i przypinamy dziecko pasami zgodnie z instrukcj. W samochodach, w ktrych kierowca ma moliwo automatycznego zamykania wszystkich okien bocznych (podnoszenia szyb), przed wykonaniem tej czynnoci naley si rozejrze (dziecko moe np. wystawia rczk lub gwk przez okno!). Przed rozpoczciem jazdy wczamy zabezpieczenia przed otwarciem drzwi lub okien przez dziecko. W samochodach bez zamkw automatycznych umieszczamy fotelik w takiej odlegoci od okien i drzwi, by dziecko nie mogo ich otworzy, wystawia za okno rczek lub wyrzuca przedmiotw. W samochodzie nie palimy. Nigdy nie zostawiamy dziecka samego w aucie nawet na jedn minutk. Dbamy o to, by dziecko nie jechao w penym socu, przesuwajc fotelik lub stosujc zasony.

Krtka wycieczka z noclegiem u dziadkw duga wycieczka z noclegiem w hotelu. Dalekie podre wytrcaj dziecko z rwnowagi, nawet wwczas, gdy jest ju przyzwyczajone do wikszych zakupw i duszych przejadek samochodem. Przedsiwzicia takie wymagaj planowania oraz niemaej siy emocjonalnej i fizycznej. Problem w tym (co moe niektrych czytelnikw zdziwi), e dwu- i trzyletnich dzieci nie mona przygotowa intelektualnie do dugich lub krtkich podry, poniewa nie rozumiej one jeszcze pojcia geograficznej przestrzeni. Moemy jedynie zaanonsowa podr jako wydarzenie nadzwyczajne, mwic: Jedziemy zobaczy si z babci Natusi. To my musimy starannie si przygotowa. Zarwno krtka podr samochodem z noclegiem u dziadkw, jak i lot samolotem z nocowaniem w hotelu lub motelu, trzeba poprzedzi dokadnym rozeznaniem warunkw, sprawdzajc czy dziecko bdzie si mogo wyspa bezpiecznie i wygodnie. Wielu dziadkw ma w domu eczka dziecinne (s one rwnie oferowane w hotelach). Jeeli nie moemy na to liczy, musimy zabra ze sob podrny materacyk lub zestaw do spania, ktry radz przetestowa w domu, moe si bowiem dziecku kojarzy wycznie z zabaw. Prby takie proponuj przeprowadzi trzy lub cztery dni przed wyjazdem w dziecicej sypialni, przedstawiajc to maluszkowi jako atrakcyjne urozmaicenie. Kiedy dziadkowie s daleko. Gdy dziadkowie mieszkaj daleko i dziecko widuje ich raz lub dwa razy w roku, nie naley oczekiwa, e bdzie si od razu dobrze z nimi czuo, gdy prawie w ogle ich nie zna. Podtrzymywanie wspomnie midzy kolejnymi wizytami moe jednak przypieszy przystosowanie. Obecnie, oprcz rozmw telefonicznych, mam moliwo kontaktowania si z dziadkami za porednictwem internetu. Pokazujemy te dzieciom fotografie. Wikszo dwu- i trzylatkw lubi oglda rodzinne albumy ze zdjciami, nie popadajc w znudzenie. Usidmy z dzieckiem i wyjanijmy, kogo zdjcia przedstawiaj To jest babcia Henrietta, moja mamusia, a to ciocia Sandra moja siostra. Wymaga to troch czasu i cierpliwoci, rozmowy tego typu pomagaj jednak maluszkowi utrwali wizerunki dalszych krewnych. Podczas spotka moe ich od razu nie rozpozna, po pewnym czasie zacznie jednak kojarzy.

Mona take poprosi dziadkw o nagrywanie lektury bajeczek na tam wideo i przesyanie kaset od czasu do czasu. To na pewno dziecko zainteresuje. Nie zapominajmy spakowa ulubionych zabawek, a zwaszcza tych przedmiotw, ktre daj dziecku poczucie bezpieczestwa i ktrych uywaj do samouspokajania. Obowizkowym wyposaeniem w podry jest oczywicie nocniczek (taki, do ktrego dziecko jest przyzwyczajone) i/lub nakadka na muszl toaletow. Nie zaszkodzi mie przy sobie kilka dodatkowych pieluch i ubranek na wypadek nieprzewidzianych awarii oraz torebki plastikowe na odpadki i brudne rzeczy. W dug podr naley zabra dwa dodatkowe posiki dla dziecka; mog si one przyda w przypadkach opnie (spowodowanych np. zatorami na drogach) lub wwczas, gdy maluszkowi nie bdzie smakowao jedzenie podawane w barze lub restauracji. Prcz tego przekski krakersy, kawaki owocw, patki zboowe w torebkach, bueczki oraz liniaczek, yeczki i rodki przeciwblowe. Wyjedajc z dzieckiem na duej ni tydzie, nie od rzeczy byoby znale zawczasu namiary dobrego pediatry w rejonie, do ktrego si udajemy oraz adresy aptek i sklepw spoywczych. Za granic radz uywa do picia wycznie wody butelkowanej i przestrzega zasad profilaktyki zdrowotnej (waciwych dla danego terenu). W podrach stykamy si czsto z tumami ludzi (na lotniskach, dworcach), a take z kiepsk wentylacj, brudem i nie zawsze czystymi toaletami. Niewielkie opakowanie rodka odkaajacego w podrcznym bagau na pewno nam si przyda. WSKAZWKA: Pamitajmy, e wyruszajc w podr, nie przeistaczamy si w himalajskich Szerpw, radz wic nie pakowa do walizek wszystkich zabawek z pokoiku dziecicego i wielkich iloci pampersw. Bierzmy tylko rzeczy naprawd niezbdne. Na wiecie jest coraz mniej miejsc, w ktrych nie mona by kupi wszystkiego, co dziecku potrzeba. Jeeli ma ona jakie szczeglne potrzeby i wyjedamy na duej ni tydzie, rozwamy wysanie niektrych rzeczy poczt. Podr bez zbdnego bagau bdzie znacznie wygodniejsza i mniej stresujca. Kilkugodzinna podr samochodem powinna by skoordynowana z porami snu dziecka. Niektre dzieci zasypiaj w par minut po wyjedzie (czasem przyzwyczajenie to utrzymuje si nawet w drugiej dekadzie ich ycia!). Inne do szybko zaczynaj si nudzi i marudz. Mona je zabawia wskazywaniem obiektw (np. Widzisz pieska? Zobacz, niebieski samochodzik!). Warto rwnie przygotowa torb skarbw zawierajc nie tylko ulubione zabawki, lecz take jakie niespodzianki. To sprawdzio si wietnie opowiadaa mi mama rocznej Cyndi po dwugodzinnym locie z dzieckiem. zacza si bawi starymi zabawkami, ktre szybko j znudziy. Wtedy zaja si now zabaweczk. To by szok! Ojej! Skd to si wzio? Zajmowaa si ni przez cae trzy kwadranse. Po przybyciu na miejsce nie przesadzajmy z atrakcjami. Bdmy realistyczni. Dziecko potrzebuje czasu, by przyzwyczai si do nowych osb nawet gdy jedn z nich jest babcia. (Naley mie nadziej, e krewni nie bd traktowa pocztkowych oporw dziecka w kategoriach osobistej urazy). Rodzice potrafi najlepiej oceni, na co ich dziecko sta, powinni wic organizowa wizyty i podre zgodnie z t wiedz. Powiedzmy, e zatrzymujemy si w hotelu. Jeeli nasz chodziaczek czsto bywa w restauracjach i jest oglnie dzieckiem nieprzysparzajacym kopotw, to mona miao zaplanowa posiki w sali restauracyjnej. W przeciwnym wypadku trzeba bdzie przygotowywa przynajmniej niektre z nich w pokoju. W takiej sytuacji warto znale hotel udostpniajcy urzdzenia kuchenne lub zabra ze sob elektryczn maszynk. Moemy rwnie poprosi o wydzielenie miejsca w lodwce lub wykorzysta minibarek do przechowywania mleka, sokw i innych wiktuaw wymagajacych niskiej temperatury. niadanie w pokoju hotelowym jest zawsze dobrym pomysem, pozwala bowiem wszystkim rozpocz dzie w atmosferze odprenia.

WSKAZWKA: gdy odwiedzamy krewnych lub przyjaci na lito bosk! nie kamy si dzieciom popisywa. Czsto si zdarza, e przepenieni dum (a czasem faszywymi ambicjami) rodzice bombarduj swoje pociechy niezliczonymi daniami: Poka babci, jak wycierasz nosek. Sta na jednej nce. Powiedz to. Powiedz tamto. Dziadek nie chce wierzy, e umiesz ju piewa itd. Rezultat jest zawsze taki sam dziecko stoi zakopotane, a rozczarowanym rodzicom robi si gupio: Szkoda, e teraz tego nie robi. Dziecko czuje niezadowolenie rodzicw, prosz wic nie robi z niego cyrkowego clowna. Wszystkie dzieci wycinaj na przyjciach niesamowite numery, gdy zostawiamy je w spokoju. To mog zagwarantowa. atwo zrozumie, e dziecko zmczone i pozbawione zwykych wygd domowych moe zachowywa si w podry gorzej, ni si spodziewalimy. Pierwszym nakazem dla rodzicw jest opanowanie wasnych negatywnych emocji rozczarowania, zoci, zniecierpliwienia, wstydu, frustracji i niepokoju dziaaj one bowiem fatalnie na psychik dziecka. Gdy zaczniemy kl pod adresem innych kierowcw lub zwracamy si niemio do stewardessy, to znak, e trzeba nad sob popracowa. Inn wan kwesti jest konsekwencja. Podczas wakacji doroli nie lubi patrze na zegarki i poddawa si dyscyplinie, maj jej bowiem dosy przez cay rok. Mae dziecko potrzebuje jednak nadal regularnoci i przewidywalnoci. Bdzie si czuo lepiej, wiedzc, co je czeka za chwil. W miar moliwoci trzeba wic podtrzymywa stae pory posikw, drzemek i snu nocnego oraz zwizane z tymi czynnociami rytuay. Jeeli w domu dziecko sypia w oddzielnym pokoju, to na wakacjach nie naley go zaprasza do wasnego ka. Zachowujmy take wypracowane wczeniej zasady odnonie do telewizji i sodyczy. Mae dziecko w samolocie. Na pokadach samolotw pojawiaj si czasem zachowania rodem z dungli wynikajce z zasady przetrwania najsilniejszych. Nie oczekujmy, e wszyscy pasaerowie wyka cierpliwo i zrozumienie, gdy nasze manele nie zmieszcz si na pkach z bagaem podrcznym, a nasze dziecko co chwila bdzie przerywa im sen lub lektur zagldaniem, zaczepianiem lub paczem. Oto kilka wskazwek pozwalajcych unikn niepotrzebnych konfliktw i stresw. Tak! Wszystkie paszporty w tym paszporty dzieci oraz inne dokumenty zwizane z podr powinna mie w rku jedna dorosa osoba wydelegowana do zaatwiania formalnoci. Nie! Wyruszamy na lotnisko bez telefonicznego potwierdzenia aktualnego terminu odlotu. Tak! Rezerwujmy miejsca przy przegrodach dodatkowa przestrze wok nich bardzo nam si przyda. Nie! Sadzajmy dziecka przy przejciu wzki z ywnoci i napojami oraz przechodzcy pasaerowie to zagroenie dla jego maych rczek oraz nek. Tak! Zgaszajmy si do odprawy jak najwczeniej, zanim tum pasaerw zacznie si wlewa do samolotu. Nie! Siadajmy, gdy kabina wypenia si jeszcze pasaerami. Dziecko jest spokojniejsze podczas startu, jeeli nie musiao siedzie przez ostatnie p godziny. Po rozlokowaniu bagau podrcznego na pce i pod fotelami radz przej si do tylnej czci samolotu i posta tam do chwili, gdy wszystkie miejsca zostan zajte. Tak! Proponuj karmienie dziecka butelk lub piersi podczas nabierania wysokoci i podchodzenia do ldowania. Ssanie moe zagodzi ble uszu. Po powrocie do domu kilka dni zajmie dziecku przestawienie si z powrotem na normalne tory, bez wzgldu na to, jak wiele zwyczajw zachowamy na wyjedzie. Prosz mi jednak wierzy, e cakowite ich porzucenie i odstpienie od wszystkich regu ogromnie wyduy czas powrotu do normalnoci.

Pierwsze przyjanie trening zachowa spoecznych.

W drugim i trzecim roku ycia obecno innych dzieci oraz kontakty z nimi maj ogromne znaczenie, poniewa wczesne znajomoci dziecka to jedyna droga do cennych umiejtnoci wspycia spoecznego. Pierwsze przyjanie chodziaczka tworz podwaliny pod jego przysze zwizki z rwienikami. Ponadto, obserwowanie rwienikw jest ksztacce moe ich naladowa, czego si od nich nauczy, a przede wszystkim przyswaja sobie reguy wspdziaania. W wieku, o ktrym mowa, dziecko atwo ulega wpywom, co moe i powinno by okolicznoci pozytywn. Znanym zjawiskiem jest korzystny wpyw towarzystwa podczas jedzenia na apetyt niejadkw. Maluszek postrzega oczywicie wasn osob jako centrum wszechwiata, jednak dziki wczesnym dowiadczeniom towarzyskim zaczyna sobie uwiadamia, e inni te maj potrzeby i uczucia oraz e jego wasne dziaania i zachowania wywouj okrelone nastpstwa. Podstawowa zasada socjalizacji. Relacji spoecznych dziecka nie naley wymusza; niech rozwija si w tempie, ktre jest dla niego wygodne nawet gdy jest to kopotliwe dla rodzicw. Socjalizacja dziecka jest take korzystna dla jego rodzicw, ktrzy staj si w tej roli mniej spoecznie izolowani. Obserwowanie aktywnoci innych dzieci moe dodawa otuchy, gdy pojawiaj si jakie problemy lub wtpliwoci. Dzielenie si koncepcjami i metodami wychowawczymi to rzecz wspaniaa. Znam grup pracujcych matek, ktre spotykaj si w kad sobot. Uwielbiaj te spotkania, poniewa bardzo wiele je czy. Rozmowy jak atwo si domyli skupiaj si wok poczucia winy, opiekunek oraz dzielenia czasu midzy prac i dom w sposb korzystny dla obu dziedzin. Zastanawiaj si, czy pozwala dzieciom na pniejsze chodzenie spa, by mc spdza z nimi wicej czasu oraz dyskutuj na odwieczne tematy spdzajce sen z powiek wszystkim mamom kwestie dyscypliny, treningu toaletowego, braku apetytu oraz zachcania mw do wikszego uczestnictwa w opiece nad dziemi. Tego rodzaju komitywa midzy rodzicami rwnolatkw jest bardzo pomocna i podtrzymujca. Zadzierzgnite w ten sposb przyjanie nierzadko utrwalaj si i s kontynuowane nawet wwczas, gdy dzieci maj ju inne towarzystwo. Prby zmian w tej dziedzinie polegaj na doskonaleniu praktycznych umiejtnoci spoecznych w domu oraz organizowaniu zabaw pod tym ktem. Oto kilka wanych wskazwek. Szanujmy styl i tempo rozwoju dziecka. Powtarzaam bardzo wiele razy w tej ksice i w poprzedniej i powtrz jeszcze raz: nie ma na wiecie dwojga dzieci, ktre reagowayby dokadnie tak samo w identycznych sytuacjach. Z ca pewnoci temperament ma wpyw na atwo wspycia spoecznego i zdolno pojmowania jego zasad. Jednak determinuj te cechy take i inne czynniki koncentracja, moliwo utrzymania skupienia w okrelonym czasie, cierpliwo, rozwj mowy, wczeniejsze dowiadczenia spoeczne, kolejno przyjcia na wiat (starsze rodzestwo dostarcza dowiadcze modszemu). Ogromne znaczenie ma rwnie podstawowy poziom ufnoci i poczucia bezpieczestwa; im pewniej dziecko si czuje, tym chtniej prbuje zanurza si w spoecznym potoku ycia. Jeeli maluszek nie chce przyczy si do innych dzieci i woli siedzie na boku, pozwlmy mu! Nie pytajmy: Dlaczego nie chcesz bawi si z jasiem?. Zmuszajc go zbyt wczenie do konfrontacji, wywoujemy w nim uczucie niepewnoci. Pamitajmy rwnie o tym, e w drugim i trzecim roku ycia dziecko jest wci sensytywne i potrafi wyczu emocje na poziomie podwiadomym. W pewnych sytuacjach moe czu si niepewnie i naley to uszanowa.

Trzymajmy w ryzach wasne emocje. Gdy nasze dziecko siedzi na uboczu, czujemy si zakopotani. Nie jestemy osamotnieni w tym odczuciu, wielu rodzicw znajduje si w podobnym pooeniu. Starajmy si nie uzewntrznia tego dyskomfortu. Nie szukajmy usprawiedliwie w rodzaju: jest zmczona lub Nie rozbudzia si jeszcze z drzemki. Dziecko wyczuje nasz dezaprobat i bdzie si le z ni czuo, sdzc, i zrobio co zego. Paulina, bdca matk bardzo rozsdn, zna swojego synka i akceptuje jego temperament. Wie, e nawet podczas spotka rodzinnych musi by z pocztku blisko niego, pki chopiec nie zacznie na wasn rk zwiedza otoczenia. Gdy tylko prbuje go popycha, dzieciak natychmiast si rozkleja. Kiedy wic kto z rodziny lub inne dziecko podchodzi do niego, wyjania: Pozwl mu si do siebie przyzwyczai. Za minutk si z tob pobawi. E-mail: korzyci z dziecicej socjalizacji. Tak, by mam chodziaczka to wyczerpujce zadanie, zwaszcza gdy dziecko jest aktywne i cigle chce co robi. Raz w tygodniu spotykamy si z grup wsplnych zabaw, a w inny dzie jedzimy na basen, co rwnie i mnie uaktywnia. Poza tym Tyrone spotyka si co drugi dzie ze swoimi rwienikami. Ciesz si, bo mog sobie porozmawia z ich mamami. Niezalenie od tego, raz w tygodniu odwiedza nas babacia. Nie popadajmy w katastrofizm. Jeeli maluszek jest nieufny wobec innych dzieci a zwykle tak jest w przypadku Wraliwcw sprbujmy spojrze nieco inaczej na jego zachowanie. W kocu ostrono jest cnot, ktra moe mu w yciu pomc. ywczyk dla odmiany moe mie skonnoci przywdcze, a Poprzeczniak twrcze i odkrywcze. Spjrzmy na ludzi dorosych wielu z nas zachowuje si ostronie w sytuacjach towarzyskich; wchodzc na jakie przyjcie lub wkraczajc na nieznany spoecznie teren, nie rzucamy si od razu do rozmw. Staramy si najpierw wczu w sytuacj, rozgldamy si, prbujemy oceni, kto wyglda interesujco, a kogo skonni bylibymy omija z daleka. Wszdzie s ludzie, ktrzy nas przycigaj oraz tacy, ktrzy z rnych powodw dziaaj na nas odpychajco. Taka jest ludzka natura. Dajmy swemu dziecku szans oceny rodowisk spoecznych bez wzgldu na to, jak dugo to potrwa. Bdmy wytrwali. Zdarza si, e po jednym lub dwch spotkaniach matka decyduje: Ta grupa nie podoba si mojej creczce. Idzie z ni do innej grupy i sytuacja si powtarza. Narasta zakopotanie, a widok wasnego dziecka zmagajcego si ze sob w obliczu kolejnych nieznajomych moe by trudny do zniesienia. Z drugiej jednak strony, nie dajc mu szansy w postaci trudnych lub budzcych lk dowiadcze, pozbawiamy je okazji do kontrolowania nastrojw i praktyki panowania nad emocjami. Postpujc w ten sposb, matka uczy dziecko rezygnacji i ucieczki od wszystkiego, co trudne i niewygodne. Dzieci tak wychowywane staj si motylkami przeskakujcymi z kwiatka na kwiatek; nie potrafi niczego zgbi i niczego nie ucz si do koca. Nie rezygnujmy z udziau w grupie, gdy dziecko nie interesuje si ni natychmiast, od pierwszych chwil. Jeeli okae niech, powiedzmy mu: Obiecalimy tu przyj i musimy si tego trzyma. Moesz by ze mn i przyglda si. Lana matka Kendry nalecej do grupy Wraliwcw zauwaya, e jej creczka potrzebuje troch czasu na przystosowanie w sytuacjach towarzyskich. Zjawiwszy si z ni w naszej grupie mamusia i ja, nie szukaa usprawiedliwie. Pozwolia dziecku siedzie u siebie na kolanach. Kendra wczya si do wsplnej zabawy na pi minut przed kocem zaj. Tak byo podczas wielu kolejnych sesji. W kocu jednak przezwyciya swoje opory. Pi typw dziecicych osobowoci.

Anioek to dziecko o szczeglnie przyjaznym usposobieniu umiechnite, zadowolone w kadym towarzystwie i chtnie dzielce si tym co ma (Sama sodycz). redniaczek jest chodziaczkiem wzorcowym. Jeli zabiera co innym dzieciom, to nie z agresji czy zachannoci, lecz z zaciekawienia tym co maj. (Wesolutek). Wraliwiec waha si bojaliwie ogldajc na mam. Sprawia mu wielk przykro, gdy inne dziecko zderza si z nim, zabiera mu co lub przerywa zabaw. (Sensacik). ywczyk nie lubi si dzieli. Nie potrafi te skupi uwagi, kierujc j co chwil na co innego. Chaotycznie biega po pokoju, bawic si wieloma zabawkami (P- diabe). Poprzeczniak woli bawi si samotnie. Umie si skupi lepiej ni inne dzieci, reaguje jednak zoci, gdy kto mu przeszkadza (Stary malutki). Trudnoci przystosowawcze mog powrci w nowym otoczeniu. Uczestnictwo w zajciach grupy Mamusia i ja od drugiego miesica ycia pozwolio Kendrze przyzwyczai si do innych dzieci. Gdy dziecko miao pitnacie miesicy, Lana stwierdzia jednak, e u jej crki dugotrway proces spoecznego przystosowania zaczyna si od pocztku w kadej nowej sytuacji. W pierwszym dniu zaj z now grup dziewczynka zaamaa si ju przy wejciu. Lana staa z ni na korytarzu przez pitnacie minut, zanim zdecydowaa si wej. Przez nastpne pi tygodni Kendra siedziaa z boku, nie uczestniczc we wsplnych zabawach. Jej matka zacza si obawia jak wielu innych rodzicw e dziecko nigdy nie wczy si do grupy. Wyjaniaam jej: Ona taka jest; musisz da jej czas. I czas j uleczy! Kendra tak pokochaa nasz grup, e nie chciaa z niej wychodzi, gdy zajcia si koczyy. Mimo to siedzenie pod cian powtrzyo si, gdy dziewczynk zapisano na kurs pywania dla dwulatkw. Po dugich tygodniach kibicowania Kendra pywa teraz jak maa rybka trudno wygoni j z basenu! Uczenie dzieci panowania nad emocjami to powolny i dugi proces wymagajcy wielkiej cierpliwoci, w ktrym trzeba wytrwale powtarza pozytywne komunikaty. Dziecku z wrodzonymi skonnociami agresywnymi musimy stale powtarza: Bd grzeczny, nie bij!. To co jak ukadanie mandali z ziarenek piasku wymaga ogromnej cierpliwoci. Prosz mi jednak wierzy lepiej zaj si niemiaoci lub agresj dziecka dwu- lub trzyletniego, powicajc mu czas i pomagajc, ni pozostawi problem, z ktrym bdzie si ono musiao prdzej czy pniej zmierzy. Jest to dla rodzicw swoista chwila prawdy. Ci, ktrzy szukali usprawiedliwie lub pozwalali dziecku przechodzi z grupy do grupy, nie pomagajc mu stawia czoa trudnym sytuacjom, czsto przyznaj w pierwszym dniu przedszkola: auj, e nie zajam si tym wczeniej. Przyjrzyjmy si historii wasnego uspoeczniania. Zdarza si czasem, e osobiste problemy nie pozwalaj rodzicom dostrzec prawdy o wasnym dziecku. Kto, kto by niemiay w dziecistwie, moe przesadnie utosamia si z jego aktualnymi dowiadczeniami, natomiast osoby, ktre takich trudnoci nie przeyway, maj skonno do popychania maluszka, by by taki jak oni. ( W drugim przypadku rodzice nie rozumiej odczu dziecka, poniewa w ich wasnym dowiadczeniu brakuje odpowiednikw). Jeli w dziecistwie grylimy inne dzieci, to teraz, w odruchu samoobrony, bdziemy skonni racjonalizowa to niewaciwe zachowanie: Nic takiego! To tylko etap rozwoju. Niewiadome zawizywanie do wasnego dziecistwa moe by przyczyn niezgody midzy rodzicami w kwestiach spoecznych. Jedno z nich bdzie dziecko popycha, a drugie powstrzymywa. Powinnimy zatem odrnia problemy wasne od tych, z ktrymi zmaga si nasze dziecko. Nie moemy zmieni wasnej przeszoci, moemy jednak uwiadomi sobie, jakie lady przeycia te pozostawiy w naszej psychice. Nie pozwlmy, by nasza wasna przeszo okrelaa sposb wychowania dziecka w chwili obecnej. Ksztatujmy sytuacje spoeczne zgodnie z potrzebami dziecka. Na sytuacje spoeczn skadaj si: otoczenie, rodzaj aktywnoci oraz inne dzieci i osoby dorose. Wiedzc, e dziecko moe okazywa niemiao, wybierajmy miejsca mniej stresujce, np. muzyk zamiast gimnastyki. Jeeli nasz maluszek nie lubi silnego wiata, starajmy si unika

miejsc jasno owietlonych, ktre mog by dla niego zbyt oniemielajce. Jeli ma due potrzeby ruchowe, to zajcia artystyczno manualne nie bd najbardziej odpowiednie. Nie zawsze mamy moliwo wyboru. Jak ju wczeniej wspomniaam, organizujc indywidualne spotkania dziecice oraz grupy wsplnych zabaw (o ktrych bdzie jeszcze dalej mowa), mamy zwykle wpyw na dobr uczestnikw. Stwarza to sytuacje atwiejsze ni na placach zabaw, w ogrdkach jordanowskich i w innych miejscach oglnie dostpnych. Jeeli np. na podwrku pojawi si dziecko agresywne, to pozostaje nam tylko uwane obserwowanie rozwoju wydarze. Nie mamy rwnie penej kontroli nad tym, co dzieje si w orodkach opieki dziennej dla dwu- i trzylatkw. Zanim jednak zdecydujemy si z nich skorzysta, moemy odwiedzi orodek i zobaczy, co si w nim dzieje. Warto te zaznajomi personel z dzieckiem i jego wczeniejszymi dowiadczeniami spoecznymi, opowiadajc o tym, czego si nauczyo i jakie ma potrzeby. Nie bdziemy mieli wpywu na sposb prowadzenia placwki, moemy jednak utorowa maluchowi drog. Przygotujmy dziecko do nowych dowiadcze. Dolly zastosowaa si dokadnie do moich propozycji. Przejrzaa kilka orodkw dziennej opieki, wybierajc usytuowany blisko miejsca pracy na wypadek nagych koniecznoci. Sprawdzia, czy nadzr nad dziemi jest wystarczajcy oraz czy zabawki i wyposaenie s odpowiednie dla dzieci osiemnastomiesicznych. Poinformowaa kierowniczk, jakie poywienie dziecko lubi i przekazaa jej numery telefonw, pod ktre naleao dzwoni z pytaniami. Wszystko to zrobia znakomicie, lecz ju pierwszego dnia obla j zimny prysznic. Jej synek Andy zazwyczaj grzeczny i wspdziaajcy bez protestw pozosta w orodku, by w niedugim czasie zupenie si zaama. Kierowniczka zadzwonia z wiadomoci, e dziecko bez przerwy pacze i nijak nie mona go uspokoi. W tym momencie Dolly zdaa sobie spraw, e zapomniaa o najwaniejszym przygotowaniu maluszka do nowej sytuacji. Andy nie mia pojcia o tym, e zostanie bez mamy na wiele godzin! W tym wieku nie mona wprawdzie wytumaczy dziecku, jak dugi to czas, mona jednak stopniowo zaznajamia je z miejscem, w ktrym bdzie przebywao, z osobami, ktre bd si nim opiekoway oraz z innymi dziemi i dopiero po takim przygotowaniu pozostawi je na duej.

Przekazywanie umiejtnoci spoecznych.

Przed ukoczeniem drugiego roku ycia dziecko postrzega siebie jako orodek wiata, w ktrym wszystko osobicie go dotyczy lub do niego naley. Czasami bywa tak, e niczego nie mona mu racjonalnie wytumaczy. W oczach dorosych normalne zachowania maluszkw wydaj si agresywne. Jak wic mamy je uczy zrozumienia dla uczu i potrzeb bliskich? Spjrzmy na to pod ktem generalnych prb zmian. Dzieci nie rodz si z dobrymi manierami, z umiejtnoci czekania w kolejkach i z chci dzielenia si. Musimy je tego nauczy, dajc dobry przykad i szans praktyki. Stosowne wiczenia rozpoczynamy w domu. Po pierwszych prbach nie oczekujmy zbyt wiele, bdmy jednak konsekwentni. Skoro dzi prosilimy, by dziecko dao zabawk koledze, to jutro bdziemy musieli odpowiednio zareagowa, gdy zechce mu co odebra. Kady akt dzielenia si czy to zasugerowany przez nas, czy spontaniczny powinien spotka si z pochwa. licznie, e si dzielisz. To bardzo adnie z twojej strony. Znajomo zasad wspycia spoecznego jest warunkiem przetrwania, dlatego musimy je dzieciom przekazywa. Jakkolwiek nie rozumiej one prawdziwego sensu i znaczenia umw spoecznych i z pocztku nie wiedz, dlaczego pewne zachowania s dobre, adneitp., to jednak od czego musimy zacz, utrwalajac w nich spoeczne cnoty i pogbiajc ich zrozumienie. Wysiek ten jest ze wszech miar wart zachodu, nic bowiem nie jest tak mi dla innych rodzicw, nauczycieli, a nawet innych dzieci, jak grzeczne zachowanie dziecka i jego zrozumienie dla potrzeb otoczenia.

W dalszym cigu opisz podstawowe umiejtnoci spoeczne, w wiczeniu ktrych naley dziecku pomaga w domu i podczas zabawy. Dobre maniery. W poprzednim rozdziale zwracaam uwag na konieczno uczenia sw wyraajcych uprzejmo i wdziczno. Sowa te s ogromnie wane, musimy jednak rwnie uczy dziaa. Powiedzmy, e w porze podwieczorku odwiedzia nas ciocia Florrie. Przede wszystkim trzeba jej powiedzie: Ciesz si, Florrie, e do nas wpada. Napijesz si herbatki?. Nastpnie zwracamy si do dziecka: Zrbmy cioci pyszn herbatk!. Pozwlmy mu towarzyszy nam w kuchni, gdzie mwimy Podamy te herbatniczki. Nastpnie proponujemy dziecku pomoc, wrczajc mu talerzy (plastikowy oczywicie!): Melanie, bd uprzejma zanie to cioci. A ten talerzyk bdzie dla dziebie, dobrze?. W ten sposb przekazujemy dziecku, jak suy si innym, uczc je przy okazji, e go ma pierwszestwo, a gospodarz czstuje si ostatni. To s podstawowe zasady kulturalnego zachowania. Mimo wyjanie, maluszek prawdopodobnie bdzie usiowa zgarn sobie wszystkie ciasteczka, gdy tylko je zobaczy. Naszym obowizkiem bdzie korygowanie tego zachowania bez zawstydzania: Nie, Melanie. Dzielimy si ciasteczkami. To jest ciasteczko cioci, a to twoje. Uczenie dobrych manier, polega na modelowaniu waciwych zachowa w okrelonych miejscach. ciszajc gos do poziomu szeptu, wyjaniamy: W kociele mwimy cichutko i nie biegamy. Naley rwnie zwraca uwag na uprzejmoci towarzyszce niemal wszystkim midzyludzkim kontaktom. Kiedy kto przy stole jadalnym podaje cokolwiek w nasz stron, mwimy: Dzikuj. Zamiast przepycha si brutalnie midzy ludmi, przerywa im wypowiedzi lub beka prosto w twarz, mwimy: Przepraszam. Najlepszym sposobem uczenia uprzejmoci jest osobiste jej demonstrowanie. Kiedy dziecko przynosi nam zabawk, zawsze mwimy: Dzikuje, a gdy chcemy nakoni je do wspdziaania, uywamy swka prosz. Empatia. Badania wykazay, e ju w czternastym miesicu ycia dziecko potrafi si troszczy o odczucia innych osb. Moemy pomaga mu w wiczeniu empatii, informujc je o wasnych doznaniach. Gdy bije nas, mwimy: Ojej To boli. Kiedy kto w rodzinie choruje, wyjaniamy: Musimy by cicho, bo Marek le si czuje. Niektre dzieci s wspczujce z natury. Jedna z moich ciotek mieszkajcych wsplnie z nami miaa kopoty z chodzeniem. Sara wiedziaa, e ciocia Ruby jest chora, w zwizku z czym biega i przynosia jej kapcie. Nawet w wieku szesnastu miesicy okazywaa empati, ktr oczywicie wzmacniaam, mwic: Jeste dobr dziewczynk, bo pomagasz cioci. Zwracajmy uwag maluszka na to, czego dowiadczaj inne dzieci. Jeeli dziecko nawet dziesiciomiesiczne zachowuje si le w stosunku do innego, powinnimy natychmiast skorygowa jego zachowanie, wyjaniajc, jakie odczucia wywouje: Nie, nie to boli Olka, bd grzeczny. Gdy chopiec przewraca si i zaczyna paka, mwimy: Jasio pewnie si uderzy. Zobaczymy, czy moemy mu pomc. Nastpnie podchodzimy do drugiego dziecka z zapytaniem: Jasiu, czy co ci si stao?. A kiedy jakie dziecko musi opuci grup zabaw z powodu zmczenia lub zego samopoczucia, zachcamy jego koleanki i kolegw do poegnania: Cze, Do zobaczenia. Dzielenie si wasnoci. Uyczenie komu swojej wasnoci lub rzeczy, ktrej uywamy (np. zabawki), moe by rwnoznaczne z jej podarowaniem lub poyczeniem obligujcym do zwrotu. Dziecko pitnastomiesiczne zaczyna pojmowa t ide, potrzebuje jednak znacznej pomocy. W jego odczuciu wszystko naley do niego, a jedyn form czasu w jego umyle jest teraniejszo. Chwile majce nastpi pniej wydaj mu si zbyt odlege. Bez wzgldu na to, jak dokadnie okrelimy czas przyszy (np. ona ci to odda za dwie minuty), nasz maluch tego nie zrozumie. Kade potem oznacza dla niego nigdy. W prowadzonych przeze mnie grupach zabaw wicz dzielenie si rzeczami z dziemi trzynastomiesicznymi metod modelowania. Przynosz np. talerzyk herbatnikw i mwi: Chc si podzieli z wami moj przeksk. Na talerzyku jest tyle ciasteczek, co dzieci w grupie. Przekazujc im talerzyk, tumacz, e kade dziecko moe dosta tylko jedn sztuk.

Nastpnym krokiem jest tzw. Wiaderko do podziau. Prosz matki, by kada przyniosa pi jednakowych przeksek w plastikowym woreczku. Zachcam rwnie do rozmawiania w domu na temat dzielenia si i do udziau dzieci w przygotowywaniu zawartoci torebki. Przygotujmy torebeczk do zaj grupowych. Pomoesz mi policzy do piciu. Kiedy wszystkie dzieci s ju na sali, wsypujemy przekski do wiaderka. Po skoczonej zabawie przychodzi czas dzielenia si. W kadym tygodniu inne dziecko rozdziela akocie, a jego mama pomaga mu, mwic uprzejmym tonem do innych dzieci: Czy chcesz troch tego?. Uczymy przy okazji rwnie manier. Dziecko ktre otrzymuje rzecz z wiaderka, mwi: dzikuje, a my odpowiadamy: Na zdrowie. Taka lekcja pomaga rwnie chodziaczkom w zrozumieniu koncepcji dzielenia si zabawkami, czy uyczania ich sobie nawzajem, co jest ju troch trudniejsze. Kiedy nasze dzieci sysz: Edna i Willy, moecie podzieli si t ciarwk, zaczynaj rozumie, e zamiast wyrywa sobie z rk zabawk, mog zrobi to, czego od nich oczekujemy bawi si ni wsplnie lub po kolei. Celem tych zabiegw jest zaszczepienie w dzieciach pragnienia dzielenia si oraz nagradzania jego przejaww zamiast chwalenia lepego posuszestwa wobec polece rodzicw. Najlepszym sposobem jest przyapywanie dzieci na dobrych uczynkach nawet gdy speniaj je przypadkowo! Ciekawo czy agresja? Na pewne dziecice dziaania powinnimy zawsze reagowa, istotne jest jednak na tylko to, jak one wygldaj lecz take jakie kryj intencje. Pamitajmy: dziaania inspirowane ciekawoci s powolne, agresja natomiast wyraa si zawsze w ruchach gwatownych i impulsywnych. Kiedy wic jedenastomiesiczny Sean przysuwa si do Loreny, dotyka jej, obejmuje jej gwk, a potem pociga za wosy, moemy by pewni, e zaspokaja w ten sposb swoj ciekawo. Inaczej rzecz si ma z rocznym Wojtkiem rozmylnie popychajcym Tomka stojcego mu na drodze; to oczywicie przejaw agresji. Oto przykad. Marie zajta bya zabaw zestawem ogrodowym w mojej sali zabaw. Wkadaa listy do skrzyneczki pocztowej i pobudzaa plastikowe ptaszki do piewu, co bardzo j cieszyo. Nagle podesza do niej Juliette, ktrej mama bya natychmiast gotowa podskoczy i ograniczy dziaania swojej creczki. Powstrzymaam j od tego, przypominajc nasze zasady: Poczekajmy i zobaczmy, co si bdzie dziao. Juliette obserwowaa Marie przez kilka chwil. Nastpnie otworzya skrzyneczk pocztow, wyja z niej plastikowy licik i podaa go koleance. Pochwaliam j, zadowolona z odruchu dzielenia si. Dziecko byo najwyraniej uszczliwione. Z pewnoci nie wiedziao dokadnie, co nas tak cieszy, wiedziao jednak, e zrobio co przyjemnego. Czasami rodzice musz interweniowa. Jeeli dziecko zabiera co innemu, naley mu to odebra, a nastpnie: SKORYGOWA ZACHOWANIE: Jureczku, to do ciebie nie naley. To zabawka Wojtusia. Nie moesz jej mie. Naley jednak powiedzie to spokojnie i bez zawstydzania. POCIESZY: Wiem, e chcesz si bawi ciarwk Wojtusia. Pewnie jeste rozczarowany. Wypowied ta wyraa zrozumienie, nie zawiera jednak prby ochrony dziecka przed przykrym dowiadczeniem niezadowolenia. POMC W ROZWIZANIU PROBLEMU: Moe Wojtu podzieli si z tob t zabawk, jeli go o to poprosisz. Jeeli dziecko nie potrafi jeszcze samo tego zrobi, moemy poprosi w jego imieniu. ZACHCI DO DALSZEJ ZABAWY: Moe Wojtu pozwoli kiedy indziej. Staramy si zainteresowa dziecko inn podobn zabawk. Przestrzeganie kolejnoci. Dzieci musz nauczy si podstawowej etyki zabaw nie zabieramy nikomu zabawek, nie popychamy innych dzieci, kiedy stoj na drodze, nie

burzymy tego, co inne dziecko zbudowao tylko dlatego, e sami potrzebujemy klockw od zaraz. Czekanie w kolejce jest dla malucha bardzo trudnym wyzwaniem, wymaga bowiem wstrzemiliwoci i panowania nad sob. I to wanie jest jedna z najwaniejszych yciowych lekcji. Czekanie bywa nuce, wszyscy jednak musimy si go nauczy. W domu, w toku codziennych zaj, moemy przerabia scenariusze przyzwyczajajce dziecko do dziaa w kolejnoci. Na przykad: dziewczynka jest w wannie. Podaj jej myjk i zatrzymaj drug dla siebie. Mwisz: Myjemy wszystko po kolei. Najpierw umyj ci jedn rczk, a potem ty bdziesz mya drug. Podczas zabawy: Dziaamy po kolei. Nacinij przycisk i posuchaj, jak ptaszek si odezwie. A teraz moja kolej. Pamitajmy, e dzieci nie bd si dzieli i czeka na swoj kolej z wasnej woli. Trzeba korygowa ich zachowania tak, jak robi to dobry reyser. W grupach dwu- i trzylatkw, z ktrymi prowadz zajcia, mamy po kilka sztuk tych samych zabawek, co pozwala unika wielu problemw. Konfliktw nie da si jednak cakowicie wyeliminowa, poniewa zawsze ktre z dzieci chce tego, czym bawi si kolega lub koleanka. Powinnimy rwnie umoliwia dziecku przeywanie emocji, ktrych dowiadcza, nie mogc mie tego, czego chce. Jake czsto sysz sowa rodzicw kierowane do paczcych dzieci: Nie martw si. Kupimy ci tak sam zabawk, jak ta, ktr ma Basia. Czy taka wypowied uczy? Z pewnoci nie uczy dzielenia si; uczy natomiast tego, e paczem mona wymusi na rodzicach wszystko, czego zapragnie. Trzeba pozwoli dziecku dowiadcza niezadowolenia, gdy inne dziecko czego mu odmawia lub nie chce przestrzega ustalonej kolejnoci w zabawie. Jest to wana lekcja ycia. Kiedy podczas moich zaj Fric i jason interesowali si zawartoci puda z zabawkami. Jason wzi sobie wz straacki, zacz si nim bawi i mocno si w t czynno zaangaowa. Nagle Fric spojrza w stron swego maego przyjaciela. Z jego twarzy mona byo wyranie wyczyta prost myl: To wyglda znacznie bardziej interesujco. Zabior to Jasonowi. Nie bya to myl za czy te zachanna. W wyobrani maego dziecka wszystko naley do niego. W chwili, gdy Fric zacz odbiera jasonowi zabawk zachciam jego mam do interwencji w sposb, ktry demonstrowaam na poprzednich zajciach. Matka wycigna rk, powstrzymujc dziecko od przejcia zabawki i powiedziaa: Friku, Jason bawi si tym wozem straackim. Nastpnie zwrcia si do Jasona: Czy chcesz nadal si tym bawi?. Jason zrozumia; przycign pojazd do siebie, dajc wyranie do zrozumienia, e jeszcze nie skoczy zabawy. WSKAZWKA: Matkom organizujcym indywidualne spotkania dziecice zalecam metod ograniczania zabawy w czasie. Poniewa dzieci w tym wieku nie rozumiej jeszcze pojcia miary czasu, trzeba si wic posugiwa minutnikiem. Jeli jedno i drugie chce si bawi t sam laleczk, moemy powiedzie: Jest tylko jedna laleczka, musicie wic bawi si ni po kolei. Ty dostaniesz j pierwsza, poniewa j znalaza. Nastawiam minutnik. Kiedy usyszycie brzczyk, laleczka pjdzie do Tiny. Po takim wyjasnieniu Tina bdzie bardziej skonna do czekania, gdy wie, e dostanie zabawk po dwikowym sygnale. Mama wyjaniaa: Friki, Jason chce si jeszcze tym pobawi i podsuna synkowi co podobnego w zamian. Masz tu ciarwk, ktr moesz si teraz bawi. Fric odepchn zabawk; odpowiada mu tylko wz straacki. Mama powtrzya: Friku, Jason bawi si teraz wozem straackim. Bdziesz mg si nim bawi, kiedy on skoczy. Fric chcia oczywicie usysze zupenie co innego, zacz wic gono objawia niezadowolenie. Mama zapytaa mnie, co ma teraz zrobi. Nie mw mu: Przykro mi, e nie moesz tego mie lub: Biedactwo, kupi ci taki pojazd albo jeszcze lepszy. Zamiast tego powiedz mu prawd: Friku, samochodzikiem

straackim bawi si teraz Jason. Bdziesz mg zaj si nim pniej. Musimy si dzieli zabawkami i bra je po kolei. Fric kontynuowa pokazywanie fochw, powiedziaam wic jego mamie: Musisz by stanowcza i jednoczenie pena szacunku. Twoim celem jest uniknicie, w miar moliwoci, dalszej eskalacji niezadowolenia. Powiedz mu zatem, e widzisz i jest rozczarowany, nie moe jednak wzi tej zabawki. Razem poszukajcie, czym mgby si pobawi. Po tych sowach zabierz go z miejsca konfliktu. Etapy socjalizacji Jak nasz dwulatek staje si uspoecznionym motylkiem. Wraz z dojrzewaniem dziecka wzrasta w sposb naturalny jego zdolno organizowania sobie zabaw. Zobaczmy, jak to wyglda z jego punktu widzenia. Zwracanie uwagi na inne dzieci. U dwumiesicznych niemowlt widok innych dzieci w szczeglnoci starszego rodzestwa wywouje zaciekawienie i fascynacj. Z pocztku ledz je wzrokiem po pokoju. Okoo szstego miesica, gdy dziecko potrafi ju siga po przedmioty, zaczyna wyciga rczki take do innych dzieci. Zastanawia si, co to takiego i myli pewnie, e s to jakie cudowne zabawki. Ojej, kiedy naciskam t rzecz paluszkiem, ona zaczyna paka. Naladowanie innych dzieci. Patrzc na dziecko dwu- lub trzyletnie odbierajce koledze zabawk, przypisujemy mu podo, egoizm lub zoliwo. W rzeczywistoci chce ono tylko naladowa czyje dziaania. Widok zabawki w rczkach innego dziecka inspiruje jego wyobrani i nagle przedmiot, ktry par minut temu nie budzi zainteresowania, oywa w jego umyle, stajc si obiektem podania. Nie wiedziaem, e tym mona robi co takiego. Te chc to robi. Zabawa w towarzystwie innych dzieci. Dwu- i trzylatki nie bawi si razem, tylko obok siebie. Nazywa si to czasem zabaw rwnoleg. Koncepcja dzielenia si i uywania czegokolwiek na zmian nie jest jeszcze w tym wieku w peni zrozumiaa. Mae dziecko myli w sposb bardziej uproszczony: Jeli co chc zrobi, to mog, bo jestem jedynym dzieckiem na wiecie. Wsplna zabawa z innymi dziemi. Pod koniec trzeciego roku ycia wikszo dzieci zdobywa podstawowe umiejtnoci spoeczne oraz umiejtno mentalnego wyobraania sobie rnych rzeczy. Zabawy, w ktrych dziecko udaje rne rzeczy lub stworzenia oraz przypisuje sobie i odgrywa rne role, staj si coraz bardziej zoone. W lad za nimi pojawiaj si zabawy wymagajce wspdziaania, takie jak gonitwy, zapasy lub kopanie piki tam i z powrotem. Widzc partnera, dziecko myli: Jeli kopn pik w jego stron, to on kopnie j do mnie.

Organizowanie spotka indywidualnych i grupowych.

Zarwno indywidualne, jak i grupowe spotkania w celu wsplnej zabawy uatwiaj dzieciom zdobywanie umiejtnoci spoecznych, kada z tych form stawia je jednak w obliczu nieco innych wyzwa. Proponuj zapewni dzieciom obydwa rodzaje dowiadcze. Wiem, e niektrzy nie s zwolennikami grupowej zabawy dzieci w wieku poniej dwch lat, nie zgadzam si jednak z tym pogldem. Tak dugo, jak ktre z rodzicw jest w pobliu, dobrym wiczeniem spoecznym jest nawet leenie przy innym dziecku. Dlatego do moich grup Mamusia i ja oraz Tatu i ja przyjmuj nawet dzieci szeciotygodniowe. Indywidualne spotkania dwojga dzieci. Spotkania takie maj charakter do swobodny. Rodzice porozumiewaj si telefonicznie, ustalaj czas i miejsce (zwykle w jednym z domw lub w parku), po czym dzieci spotykaj si na godzin lub dwie i razem si bawi.

Jednym z wanych aspektw takich spotka jest tzw. Chemia. Niektre dzieci znakomicie czuj si w swoim towarzystwie, a ich przyjanie trwaj potem przez cay okres przedszkola, a nawet duej. S rwnie maluszki, ktre wietnie sobie radz w kadym towarzystwie, inspirujc i rozbawiajc inne dzieci, w zwizku z czym sprawa doboru nie ma dla nich znaczenia (np. Anioki). S te ze poczenia. Na przykad Wraliwca, ktry boi si byle czego i wpada w histeri, gdy kto zakca mu skupienie, nie naleaoby czy z ywczykiem biegajcym nieustannie po pokoju i zabierajcym innym dzieciom zabawki. W praktyce licz si rwnie sympatie i awersje rodzicw, ktrzy, organizujc spotkania swoich dzieci, wybieraj dorosych partnerw zgodnie ze swoimi osobistymi preferencjami. Czsto powstaj grupy dzieci, ktrych rodzice maj podobne to spoeczne i zainteresowania, a take zblione pogldy w kwestiach wychowania. Zdarza si te, e dochodz do porozumienia opiekunki mieszkajce w tym samym rejonie lub pochodzce z tego samego kraju. W obu przypadkach powstaj dziecice grupy wsplnych zabaw. Czasami decyduje przyciganie midzy dziemi, jak z Cassy i Amy, ktrych mamy poznay si podczas zaj Lamaze. Szczliwie si zoyo, e ich pociechy ywczyk i Anioek bawi si razem zgodnie. Moe si jednak zdarzy, i mimo najlepszych intencji i najgortszych pragnie mamu dzieciaki wojuj ze sob jak pies z kotem i jedno zawsze czuje si poszkodowane. W takim przypadku nikt nie jest szczliwy, a najmniej rodzice. Judy mama Wraliwca Sandyego przyznawaa, ze czasem baa si spotka z Abe, synkiem Gail, poniewa jej dziecko czsto wychodzio z nich z paczem. W kocu musiaa powiedzie Gail rzecz niemi: Nie chc ci poucza w kwestiach wychowania, ale po spotkaniach z Abe Sandy bywa przeraony. Zagraa to rwnie naszej przyjani. WSKAZWKA: czenie dzieci w pary wymaga zdrowego rozsdku. Zamy, e chcielibymy widywa si raz w tygodniu z pewn osob, wiemy jednak e nasze dziecko po kadym spotkaniu z jej dzieckiem jest sfrustrowane i pacze, w zwizku z czym zaczynamy si ba tych spotka i czekamy z niepokojem, co si znw wydarzy w nastpnym tygodniu. W takiej sytuacji naleaoby aranowa spotkania dziecka z kim innym, a przyjacik zaprosi na kaw lub parti tenisa. Przed spotkaniem powinnimy zawsze zapyta: Ktrymi zabawkami chcesz si dzieli z Timmym, kiedy tu przyjdzie, a ktre chcesz schowa?. Moemy te zasugerowa ukrycie czego szczeglnie ulubionego czego, co dziecko lubi przytula i uwaa za swj skarb, wyjaniajc, dlaczego tak robimy. Wiem, e to jest twoja ukochana zabawka. Moe lepiej byoby j schowa. Niestety, mae dziecko moe czasem nie zdawa sobie sprawy, e co ma dla niego szczeglne znaczenie do chwili, gdy kto usiuje mu to zabra. Szacunek musi by oczywicie okazywany obu stronom. Kiedy nasze dziecko kogo odwiedza, mog tam by zabawki, ktrymi inne dziecko nie bdzie chciao si dzieli. Mwimy wtedy: By moe Fred nie chce poyczy ci tej zabawki. Wszystko w porzdku to jego wasno. Staramy si nastpnie zainteresowa maluszka czym innym. Jeeli bdzie niezadowolony, powiedzmy: Widz, e jeste smutny, ale to jest naprawd zabawka Freda. Trudnoci takich nie da si unikn, ale maj one swoje dobre strony. Dziki nim dzieci si ucz. Kiedy byam mod matk i moja creczka spotykaa si z innymi dziemi, dawaam jej kadorazowo dwie zabawki, a mama drugiego dziecka robia to samo. Jeeli co zostao zepsute lub zniszczone, kada z nas staraa si szkod naprawi. Mona rwnie ograniczy dziecice konflikty, proszc mam odwiedzajc, by zachcaa dziecko do zabierania na spotkanie jednej lub dwch zabawek. Wiem, e brzmi to nierealistycznie, bo dzieci maj dzisiaj stosy rnych zabawek, jestem jednak przekonana, e ograniczenie ich liczby ley w interesie dzieci oraz ich rodzicw. Dzielenie si sob. Trzeba dziecku uprzytomni, e mamy nie zabraknie, zwaszcza, gdy chcemy mie wicej dzieci. Spotkania z innymi dziemi to dobra sposobno do oduczania maluszka

zazdroci o matk. Pokamy maluszkowi, e mama moe trzyma i przytula inne dzieci oraz e krzywda mu si z tego powodu nie dzieje. W dniu, w ktrym Cassy po raz pierwszy zobaczya swoj mam biorc na rce Amy, miaa troch niewyran min. Hej, moja mama trzyma na rkach Amy. Dziecko odebrao wtedy wany komunikat: mam te mona si dzieli. Naley zdecydowanie eliminowa bdne przekonanie dzieci o tym, jakoby mio wymagaa wycznoci. Zdarza si nawet, e dziecko stara si odepchn swojego ojca, gdy ten cauje lub obejmuje on. Mczyzna dochodzi wtedy do wniosku, e maluch nie lubi gdy si przytulamy. Zamiast tego powinien mu powiedzie: Chod, moemy przytuli si razem. Dobrym rozwizaniem s spotkania organizowane na przemian w obu domach. Jeeli nie jest to moliwe, powinnimy zadba o przekski dla dziecka, by ciar karmienia maluszkw nie spad wycznie na jedn stron. Odwiedzajc czyj dom, zabieramy ze sob wszystko, co moe by potrzebne pieluszki oraz butelki lub filiank z dziobkiem, z ktrej dziecko pije. Nie jest konieczne ustalanie zasad, takich jak w moich grupach, warto jednak przynajmniej oglnie zna dziecko i wiedzie, co jego matka myli na pewne tematy. Jeeli, na przykad, naleymy do osb nieukrywajcych przed dziemi wartociowych ozdb i uczcych, e nie wolno ich dotyka, to naleaoby si upewni, czy matka zamierzajca nas odwiedzi uczy swoje dziecko szacunku dla czyjej wartoci! Trzeba te omwi kwesti poywienia by moe dziecko ma jakie alergie i nie wolno mu podawa pewnych pokarmw oraz sprawy treningu toaletowego. Warto wreszcie uzgodni, co kada z mam ma robi, gdy jedno z dzieci zachowa si agresywnie wobec drugiego. Spotkania grupowe. Grupa wsplnych zabaw skada si z dwojga lub wikszej liczby dzieci. Jej spotkania odbywaj si zwykle wedug pewnych zaoe uzgodnionych przez rodzicw. Korzyci z takiego przedsiwzicia wynikaj z wikszej zoonoci i dynamiki zachowa. Poza tym grupa daje dzieciom wiele okazji do doskonalenia umiejtnoci spoecznych, o ktrych bya mowa wczeniej. Jeeli chodzi o dzieci do lat trzech, sugerowaabym ograniczenie ich liczby do szeciu. Idealna jest w moim przekonaniu grupa czteroosobowa. W mair moliwoci naley unika trjek, w ktrych zawsze kto czuje si poza nawiasem. WSKAZWKA: Urzdzajc spotkania maluszkw w domu, powinnimy zapewni im bezpieczn przestrze, w ktrej bd mogy si bawi. Nie powinny mie do niej zwierzta domowe. Naley rwnie ograniczy czas zabawy. Godzina zazwyczaj wystarcza, pniej u ktrego z dzieci mog pojawi si oznaki zmczenia i tak wanie zaczynaj si konflikty. Samodzielne tworzenie grupy wsplnych zabaw (w odrnieniu od zapisania dziecka do grupy prowadzonej w sposb profesjonalny) wymaga planowania. Ujmujc rzecz w kategoriach prb generalnych, mona powiedzie, e przedsiwzicie to wymaga dobrej reyserii oraz bardziej rozbudowanej scenografii i wikszej obsady ni spotkania indywidualne. 1. SPOTKANIE BEZ DZIECI W CELU USTALENIA ZAOE DOTYCZCYCH FORM AKTYWNOCI ORAZ ICH ORGANIZACJI W CZASIE I PRZESTRZENI. Musimy zdecydowa, jaki charakter grupa bdzie miaa i co dzieci maj razem robi bawi si, muzykowa, je? Warto te stworzy jaki scenariusz na t godzin. Stay schemat zaj realizowany w kolejnych spotkaniach podobnie jak oglny harmonogram dzienny daje dzieciom wiadomo, czego mog oczekiwa i czego si od nich oczekuje. Zajcia w grupach Mamusia i ja skadaj si z piciu elementw zabawy, dzielenia si (przekskami), muzykowania, sprztania i uspokojenia, polegajcego na suchaniu kojcej muzyki na kolanach u mamu. Schemat ten mona z atwoci przenie na swj grunt domowy.

Tre spotka zmienia si oczywicie wraz z wiekiem maluszkw. Wemy np. muzyk. W moich grupach z dziemi od szeciu do omiu miesicy wczam magnetofon, a rodzice wraz ze mn tacz i piewaj. Dzieci s zachwycone, ale nie poruszaj si. W grupach od dwunastu do osiemnastu miesicy panuje oywienie i podejmowane s prby naladowania ruchw rk. Okoo pitnastego miesica wikszo ju wie, czego ma oczekiwa, a po czterech lub piciu tygodniach suchania piosenki i obserwowania mam oraz mojej osoby maluszki potrafi kopiowa te ruchy. Dzieciaki zbliajce si do swoich drugich urodzin prbuj te piewa piosenki ze sowami. Zasady porzdku domowego. Niektre znajome matki ustanawiaj dla grupy dziecicej pewne reguy porzdku domowego. Czytelnicy mog si z nimi nie zgadza,prosz je jednak potraktowa jako punkt wyjcia do wasnych ustale. Dla dzieci: Nie jemy w pokoju gocinnym. Nie wspinamy si na meble. Nie atakujemy innych dzieci (nie bijemy, nie gryziemy, nie popychamy). Dla rodzicw: Nie przyprowadzamy starszego rodzestwa (jeli kto si nie zastosuje, zostanie grzecznie poproszony o opuszczenie grupy). Uczymy dzieci dobrych manier. Dziecko zachowujce si agresywnie wyprowadzamy z grupy i dajemy mu czas na uspokojenie. Zniszczone zabawki zastpujemy nowymi. 2. OMWIENIE PODSTAWOWYCH ZASAD. Proponuj przedyskutowa oczekiwania nie tylko to, co dzieci mog i czego nie powinny robi, lecz take sposb reagowania dorosych w przypadkach nieprzestrzegania regu. Licho mnie bierze, kiedy widz, jak dziecko bije inne dzieci i niszczy ich zabawki, a mamusia mwi przepraszam i nic w tej sprawie nie robi. Takie zdarzenia mog by przyczyn bardzo niemiych emocji u innych matek. W jednej z wizytowanych przeze mnie grup matki relacjonoway swoje reakcje wobec dziecka, ktre brao w niej udzia. Za kadym razem, gdy dziewczynka bia inne dziecko, jej matka bagatelizowaa ten fakt, tumaczc: To tylko taka faza rozwoju. (Bicie drugiego czowieka to zachowanie a nie faza!). Inne matki byy coraz bardziej oburzone jej postaw, co psuo atmosfer i rzucao cie na ca grup. W kocu jedna z matek zabraa gos: Staramy si uczy nasze dzieci panowania nad sob, a kiedy nie potrafi si powcign, interweniujemy. Moe pani uwaa takie interwencje za zbdne, gdy Beth popycha i bije nasze dzieci; jest to pani wybr. Uwaamy jednak, e to nie w porzdku wobec innych dzieci. Jakkolwiek byo to nieprzyjemne, poproszono mam Beth, by znalaza inn grup dla swojego dziecka. Ustalenie zasad przed rozpoczciem zaj pozwala uniknc takich konfliktw i napi. Wyrane reguy pomagaj te dzieciom w akceptacji granic. Nie naley jednak popada w skrajnoci. Jeeli zgodnie z przyjtymi reguami dziecko powinno grzecznie prosi o to, czego potrzebuje i zdarzy si, e chce si napi, zapomina swka prosz, to oczywicie nie odmawiamy mu napoju i zachcamy do uprzejmej proby nastpnym razem. 3. PRZYGOTOWANIE MIEJSCA I WSZYSTKIEGO, CO POTRZEBNE. Obszar, w ktrym dzieci bd si bawi, powinien by bezpieczny. Winien te by przystosowany do liczby dzieci, ktre maj si wsplnie bawi. Warto zapewni maluszkom niski stolik, przy ktrym bd mogy je przekski. Radz te mie wszystko podwjnie. Stosujc tak zasad w swoich grupach dwie laleczki, dwie ksiki itd. To prawda, e w

wiecie dorosych tak nie jest, pracujemy tu jednak z maymi dziemi, a duplikaty pomog unika konfliktw. WSKAZWKA: Jeeli grupa ma si spotyka zawsze w tym samym domu, to pozostali uczestnicy powinni dostarczy wacicielce zabawki. W przypadku rotacyjnej zmiany miejsca zaj pudo z zabawkami przewozimy z domu do domu. Jeli wic Marta przyjmuje grup w tym tygodniu, a Tanya w nastpnym, to po zakoczeniu sesji Tanya zabiera pudo do swojego domu. W kolejnym tygodniu inna mama zrobi to samo. 4. RYTUA ZAKOCZENIA SESJI O OKRELONEJ GODZINIE. Z mojego dowiadczenia wynika, ze spotkania nie majce wyranego, formalnego zakoczenia zwykle si przeduaj. Mamy kontynuuj rozmow, a krasnoludki bawi si dalej. Po pewnym czasie (10 15 minut) pojawiaj si oznaki zmczenia i dzieci zaczynaj marudzi. Proponuj wic z wybiciem godziny odpiewa piosenk poegnaln dla kadego z uczestnikw i definitywnie zakoczy spotkanie. Takie rozwizanie zapobiega rwnie zamieszaniu przy wyjciu.

Teoria w zderzeniu z praktyk.

Mimo najlepszego planowania sesje w grupach wsplnych zabaw nigdy nie przebiegaj bez zakce. Pamitajmy, e mae dzieci najpierw kopiuj czyje zachowania, a potem bawi si obok innych dzieci. Wynika std, e naladowanie bdzie z pocztku znacznie wicej ni wspdziaania. Dzieci wzajemnie si inspiruj. Kiedy Cassy, bawica si z Amy, bierze laleczk i przytula j, Amy chce nagle zrobi to samo. Ciekawe, e w domu ma identyczn leleczke i nigdy si ni nie bawia. Niektre zabawki lub czynnoci staj si czci rytuau zabaw w grupie, w zwizku z czym tylko wtedy s uywane. Barry uwielbia siada na plastikowej ciarwce podczas moich zaj, nigdy jednak nie robi tego w domu. Nie powinnimy oczekiwa dzielenia si w grupie zabawkami szczeglnie ulubionymi. W mojej sali przy wejciu jest specjalne pudo, w ktrym bezpiecznie przechowujemy takie skarby podczas zaj. Przyjmujc grup w domu, zachmy swoje dziecko do odoenia w bezpieczne miejsce tych rzeczy, ktrych nie chce udostpnia gociom. Obserwatorzy i inicjatorzy. Niektrych chodziaczkw z moich grup zaliczam do tzw. Obserwtorw. S to zwykle Poprzeczniaki lub Wraliwcy. Obydwa typy prezentuj mona powiedzie postawy wsobne. Pozwalaj innym dzieciom bawi si zabawkami, zanim same zdecyduj si po nie sign. Czsto te przechodz do rogu pokoju, aby pobawi si z dala od grupy. Drug grup tworz inicjatorzy nalezcy przewanie do Aniokw, redniaczkw i ywczykw. Przypatruj si innym dzieciom, podchodz do nich, cauj je. Wzorce te mona obserwowa nawet wczas, gdy dzieci bawi si samodzielnie. Obserwator podchodzi ostronie do kadej nowej zabawki, w przeciwiestwie do inicjatora przystpujcego do jej badania natychmaist bez wikszych ceregieli. Obserwator, zaprowadzony w nowe miejsce, uwanie je oglda, natomiast inicjator od razu przystpuje do dziaania. Dzieci nalece do pierwszej grupy czsto prosz rodzicw o pomoc, pozosta usiuj radzi sobie samodzielnie. Nawet wwczas, gdy spotkania odbywaj si wedug cile ustalonego planu, dzieci potrzebuj 4 5 tygodni, by si do niego przyzwyczai i mc przewidywa kolejne zdarzenia. Niektre szybciej nabieraj zaufania do nowego rodowiska, a inne wolniej. Niekte dzieci nie chc si wczy do zorganizowanych zabaw i wsplnego muzykowania. W porzdku. Zrobi to kiedy poczuj si pewniej.

Mamom obserwujcym moje zajcia grupowe radz, by przyglday si dzieciom bez niepotrzebnych ingerencji. Jednoczenie sugeruj interwencje w chwilach, gdy dziecko jest obiektem agresji koleanki lub kolegi Chrocie swoje dzieci mwi im Znajduj si pod wasz opiek. Niektrzy rodzice czuj zakopotanie, gdy musz dziaa w takim charakterze. Kiedy Jake by Marine, jej mama Brenda mwia mamie Jaka: W porzdku Susan. Nic nei szkodzi. Chciaa w ten sposb oszczdzi przyjacice dodatkowej przykroci. W porzdku to jednak nie byo. Jeeli Suzan nie reaguje na zgresywne zachowanie swojego synka, to przynajmniej Brenda powinna co zrobi dla biednej marine, zupenie bezradnej wobec napaci kolegi. Przykd ten dobrze ilustruje znaczenie zasad podstawowych podobnie jak w grupie, z ktrej jedn z matek w kocu wyproszono. Gdyby wczeniej ustalono zasad zerowej tolerancji zachowa agresywnych, Susan wkroczyaby natychmiast, korygujc dziaania swojego dziecka. Gdyby tego nie zrobia, wwczas Brenda po uspokojeniu i pocieszeniu creczki miaaby prawo i obowizek powiedzie maemu chopcu: Jake, mamy tu pewn zasad. Nie bijemy!. Zdaj sobie spraw, e dyscyplinowanie czyjego dziecka jest kwesti delikatn i wielu rodzicw nie ma pewnoci, czy powinni to robi. Pamitajmy: Jeeli inne dziecko nie chce si dzieli z naszym (np. zabawkami), naley to uszanowa, gdy jednak bije, gryzie lub popycha bd w inny sposb przejawia agresj mamy prawo spokojnie zwrci mu uwag.6--43 Reasumujc, indywidualne i grupowe spotkania dzieci w celu wsplnych zabaw podobnie jak wycieczki, spacery, odwiedziny i inne atrakcje pozadomowe mog by wesoe i przyjemne dla dzieci i dorosych. Mog one by rwnie dowiadczeniami koszmarnymi. Kryzysw i zaama nie mona cakiem unikn, w nastpnym rozdziale wyjani wic, jak postpowa w takich sytuacjach.

Rozdzia VII WIADOMA DYSCYPLINA UCZYMY DZIECI SAMOKONTROLI.

DWIE MAMY DWIE RNE LEKCJE.

W rozmowach z rodzicami powraca jak bumerang sowo dyscyplina. Termin ten moe nam si kojarzy nie najlepiej np. z prusk armi. W sownikach i encyklopediach znajdujemy dwie definicje tego pojcia. Okrela si je jako: 1. nauczanie i wiczenie suce ksztatowaniu waciwych zachowa lub dziaa, 2. wymierzanie kar w celach poprawczych i dydaktycznych. Wobec takich znacze yczyabym sobie zastpienie tego sowa innym. Tak czy owak, chc by jasno zrozumiana: dyscyplina nie oznacza dla mnie wymierzania kar ani brutalnego narzucania czegokolwiek dziecku. Pojmuj j raczej w kategoriach ksztacenia emocjonalnego jako sposb uczenia samokontroli i panowania nad emocjami oraz przypominania, jak naley si zachowywa. Cz tego procesu wie si z obserwowaniem wasnych dziaa i sposobw zwracania si do dziecka oraz uwiadamianiem sobie nieco mniej oczywistych lekcji, jakie dajemy mu wasnym przykadem. Dlatego wol myle w kategoriach dyscypliny wiadomej lub samodyscypliny. Cel nadrzdny w postaci dyscypliny wiadomej ma pomc dziecku w uzyskaniu wiadomej samokontroli. W jzyku naszych porwna z teatrem mona powiedzie, e mae dzieci potrzebuj bardzo wielu prb. Rodzic reyser musi dyrygowa nami dopty, dopki mali aktorzy nie naucz si dobrze swoich tekstw i ruchw na scenie ycia tak, by mogli gra swoje role samodzielnie. Zilustruj teraz t prost koncepcj opowieci o dwch matkach i ich reakcjach w znanych sytuacjach w supermarkecie. Obie panie maj pod swoj opiek dwuletnich chopcw, ktrzy domagaj si sodyczy w chwili, gdy ich mamy stoj w kolejkach do kas. (Wszyscy bardzo dobrze wiemy, jak perfidnie handlowcy wykorzystuj sabo dzieci i osb dorosych. Stoiska z akociami ustawiane s z premedytacj przy kasach, przy czym trefny towar znajduje si na wysokoci oczu i w zasigu rki!). Francine i Cristopher. W chwili gdy Francine popycha wzek z zakupami w kierunku kasy, jej synek Christopher wyciga rczk w kierunku stoiska ze sodyczami opakowanymi w rnokolorowe papierki. Kobieta, pracowicie wyadowujc zakupy spoywcze na tam, nie zauwaa tego gestu. Po chwili chopczyk krzyczy: Ja chce!. Francine odpowiada spokojnie: adnych sodychy Chris i dalej wykada towary z wzka. Christopher zaczyna krzycze goniej o kilka decybeli: Ciu- kiej ka!!. Francine powtarza bardziej stanowczo: Powiedziaam adnych sodyczy! To niszczy twoje zbki. Dwuletnie dziecko nie wie jednak, co znacz sowa niszczy twoje zbki, wobec czego marszczy buzi i pacze zawodzc raz po raz cukiejka! W tym momencie inni klienci stojcy w kolejce zaczynaj znaczco spoglda, a niektrzy z nich unosz wysoko brwi lub przynajmniej Francine ma takie wraenie. Czuje zakopotanie i narastajc frustracj. Stara si nie patrze w stron Christophera. Widzc, e jest ignorowany chopczyk dobywa z siebie ostatnie siy drc si w niebogosy: ciukiejka!!!!!! Mody czowieku, jeli natychmiast nie przestaniesz.. ostrzega Francine, obrzucajc dziecko surowym spojrzeniem ..to pojedziemy do domu. W odpowiedzi Chris wyje jeszcze goniej. Chrik, ja nie artuj. Chopiec nadal si wydziera, dodajc do swego repertuaru kopanie drucianego wzka. W obliczu takiej symfonii skarg Francine zaamuje si psychicznie. Mwi: Dobrze, masz i podaje dziecku batonik. ostatni raz pamitaj. Czerwona ze wstydu paci rachunek kasjerce, tumaczc wszystkim dookoa: Nie spa dzi wystarczajco dugo. Jest przemczony. Tak to jest z dziemi, kiedy s zmczone. Christopher, na ktrego twarzy nie wyschy jeszcze zy, zajada batonika umiechajc si od ucha do ucha. Leah i Nicholas. W chwili gdy Leah popycha wzek z zakupami w kierunku kasy, Nicholas spostrzega barwne stoisko ze sodyczami i mwi: Nicholas kcie jejeka!.

Leah odpowiada mu rzeczowo: Nie dzisiaj Nicky. Chopczyk zaczyna paka i goniej domaga si akoci: Jejka kcie jejeka!. Leah przerywa swoje czynnoci przy kasie i patrzc dziecku prosto w oczy stanowczo, ale bez zoci, powtarza: Nie dzisiaj. Nie jest to odpowied, ktr chopiec chciaby usysze, pacze wic i kopie wzek. Bez wahania Leah szybko przekada produkty z powrotem do wzka i prosi kasjerk: Czy byaby pani uprzejma zwrci na to uwag, dopki nie wrc?. Kobieta kiwa gow z sympati i zrozumieniem. Leah, zwracajc si do dziecka, mwi spokojnym gosem: Jeeli bdziesz si tak zachowywa, bdziemy musieli wyj, po czym wyjmuje dziecko z wzka i spokojnie wychodzi ze sklepu. Nicholas pacze nadal, w zwizku z czym matka pozwala mu si wykrzycze... w samochodzie. Gdy dziecko przestaje paka, matka mwi: Moesz wrci ze mn do sklepu, ale nie dostaniesz sodyczy. Chopiec kiwa gwk, z trudem apic pytki oddech, co jest normalnym objawem po intensywnym paczu. Wracaj do sklepu, gdzie Leah bez dalszych kopotw zaatwiaa sprawunki. Wychodzc z dzieckiem, mwi do niego: Jeste grzecznym chopcem, Nicky. Dzikuj ci, e nie prosie o cukierki. Bye bardzo cierpliwy. Syszc to, Nicholas szeroko si umiecha. Jak wida, istot dyscypliny jest uczenie, jednak rodzice nie zawsze s wiadomi, czego ucz. W identycznych okolicznociach dwaj chopcy odebrali zupenie rne lekcje od swoich mamu. Christopher nauczy si, e chcc wymusi spenienie swojego pragnienia, powinien zachowywa si w okrelony sposb paka, wrzeszcze. Przekona si rwnie, e to co matka mwi, nie ma pokrycia w jej czynach, w zwizku z tym nie naley powanie traktowa jej sw. Do tego, co mama mwi, nie mona mie zaufania, poniewa nie postpuje konsekwentnie i zgodnie ze swymi zapowiedziami. Chopiec otrzyma rwnie dowd na to, e matka potrafi uratowa go ze stanu frustracji, speniajc jego yczenia i znajdujc dla nich wytumaczenie. Ten potny przekaz informacji powoduje, e Christopher podczas nastpnej wizyty z mam w supermarkecie zachowa si dokadnie tak samo. W jego umyle pojawi si nastpujcy cig skojarze: Mmmm... jestemy znw w supermarkecie,... sodycze! Ostatnio, kiedy tu byem, pacz przynis mi czekoladowego batonika. Sprbuj wic jeszcze raz. Jeli matka bdzie si opiera, dzieciak signie gbiej do swego arsenau. Hej, to nie dziaa. Pewnie trzeba goniej krzycze. Co? To rwnie nie pomaga? A wic czas wyskoczy z tego wzka i rzuci si na podog. Tym razem Chris nauczy si te czego nowego uwiadomi sobie, e ma do dyspozycji wiele sposobw dziaania; trzeba tylko wybra taki, ktry poskutkuje, przynoszc nagrod. W przeciwiestwie do Chrisa, Nicholas zauway, e dziaania mamy s zgodne z jej wypowiedziami i vice versa. Na jej sowach mona polega, poniewa jest konsekwentna. Ponadto, Leah nie podniosa gosu, dajc dziecku przykad spokojnego zachowania i panowania nad emocjami. I wreszcie, Nicholas nauczy si tego, e grzeczno popaca matczyna pochwaa jest rwnie przyjemna jak sodki cukierek. Przypuszczam, e ten chopiec nie bdzie urzdza brewerii w supermarketach, poniewa jego matka ich nie nagradza. Niektre dzieci wystarczy tylko raz waciwie wyprowadzi z podbramkowej sytuacji, by pojy, gdzie jest granica. Przypumy jednak, e Nicholas ponownie sprbuje wyj na swoje. Mama przy kasie, stoisko pene sodyczy. Och, cukierki, batoniki.. Sprbujmy popaka. Nie dziaa? Moe goniej, z kopaniem wzka?! To te nie dziaa. Hej, gdzie ona mnie teraz wynosi? Wychodzimy ze sklepu? A cikierkw nie ma, Aha, to samo zdarzyo si wtedy. Nie chc tego to nie jest zabawne. W tym momencie Nicholas zaczyna sobie uwiadamia, e pacz nie przynosi nagrody nawet wwczas, gdy dobywa z siebie ostatnie siy. Mama nagradza tylko grzeczne zachowania. Rodzice musz zdecydowa, ktre z tych lekcji chc dziecku przekazywa. Musz wzi na siebie odpowiedzialno za rol reysera. S przecie doroli. Ich dzieci oczekuj od nich kierownictwa i wskazywania drogi. Przewidywalno i granice wcale dziecka nie

krpuj, jak si wielu wspczesnym rodzicom wydaje, a wrcz przeciwnie wyrane zasady daj mu poczucie bezpieczestwa. W tym rozdziale postaram si wyoy zasady wiadomej dyscypliny. Najlepiej oczywicie unika sytuacji, w ktrych powstaj problemy. Gdy nie jest to moliwe, naley przynajmniej podj odpowiednie dziaania. Uczc dziecko wiadomej dyscypliny, moemy po kadym kryzysie i paczu odetchn z ulg, wiedzc e zachowalimy si odpowiedzialnie, zapanowalimy nad zoci i przekazalimy dziecku wartociow lekcj samokontroli. Nie oczekujmy od maluszkw perfekcji. Dzieci moe by sycha, a nie wida. Ksztatujmy ich ycie, przekazujc wartoci i uczc szacunku. Dwanacie skadnikw wiadomej dyscypliny. Nauka wiadomej dyscypliny nadaje yciu dziecka charakter przewidywalny oraz stawia mu granice dajce poczucie bezpieczestwa. W rezultacie dziecko wie, czego moe oczekiwa i czego oczekujemy od niego. Jest to rwnie przekazywanie komunikatw o tym, co wolno, a czego nie wolno, rozwijanie zdolnoci prawidowej oceny oraz uczenia szacunku dla pewnych zasad. Ze zachowania dzieci nie s celowe, jeeli ktre z nich tak si zachowuje, to znaczy e rodzice nie pomogli mu przyswoi waciwych nawykw. Tworzenie struktur zewntrznych korygujcych zachowania dziecka sprzyja rozwijaniu przeze kontroli wewntrznej. Ostatecznie wiadoma dyscyplina uczy dokonywania waciwych wyborw, odpowiedzialnoci, samodzielnoci mylenia oraz dziaania w sposb spoecznie akceptowany. Jest to oczywicie zaoenie ambitne. Jakkolwiek rozwj mzgu dziecka pozwala mu planowa, przewidywa nastpstwa, rozumie wymagania i normy oraz kontrolowa impulsy wewntrzne, to jednak adna z tych umiejtnoci nie przychodzi atwo. Oto dwanacie skadnikw wiadomej dyscypliny: 1.wiadomi wasnych ogranicze ustanawiamy zasady. Z jakimi zasadami czujemy si dobrze? Pani Zosi z przeciwka moe nie przeszkadza, gdy jej Hubercik skacze w bucikach po kanapie, zastanwmy si jednak, czego my oczekujemy? To my okrelamy zasady obowizujce w naszym domu. Pomylmy o wasnych ograniczeniach i bdmy konsekwentnii. Powiedzmy dziecku, czego oczekujemy nie jest ono przecie, czytajacym w mylach jasnowidzem! Nie zabierajmy go np. do sklepu ze sodyczami, by mu nagle powiedzie: Nie dostaniesz cukierka. Ustanawiajmy zasady zawczasu: Kiedy idziemy do sklepu, moesz wzi sobie przeksk. Nie bd ci jednak kupowaa sodyczy. Czy mam zapakowa marchewki, czy krakersy. Definiujemy regu i twardo si jej trzymamy. Mae dzieci prosz nas uporczywie o wszystko, co im wpada w oko. Gdy tylko okaemy niezdecydowanie, natychmiast to wykorzystaj. Wiedz, e uzyskaj to, czego chc, jeli tylko pomcz nas troch duej. Niestety, upr dziecka najczciej wywouje w nas zo. W kocu nie wytrzymujemy nerwowo i podnosimy gos: Powiedziaam nie! Do jasnej cholery!. Pj t pozornie atw drog w celu przerwania marudzenia lub z powodu wasnego niezdecydowania jest dziaaniem krtkowzrocznym. W nastpnych latach bd tego aowa zarwno rodzice jak i dzieci. Nie formuujc jasno oczekiwa, szkodzimy naszym dzieciom. Kady powinien by odpowiedzialny, przestrzega zasad i rozumie warto spoecznych umw. Uczenie tego wszystkiego zaczynamy w domu, umoliwiajc dziecku przystosowanie i rozwj w harmonii ze wiatem. Dwanacie skadnikw wiadomej dyscypliny. 1. wiadomi wasnych ogranicze ustanawiamy zasady. 2. Obserwujemy wasne zachowania, by wiedzie, czego dziecko uczymy. 3. Suchamy siebie, by mie pewno, e to my kierujemy, a nie nasze dziecko. 4. W miar moliwoci planujemy dziaania, unikajc kopotliwych miejsc i okolicznoci. 5. Staramy si widzie sytuacj oczyma dziecka.

6. Nie ustpujemy. 7. Oferujemy jednoznaczne opcje do wyboru. 8. Nie boimy si mwi nie. 9. Tumimy niepodane zachowania w zarodku. 10. Chwalimy dobre zachowania, a ze korygujemy lub ingnorujemy. 11. Nie stosujemy kar cielesnych. 12. Pamitamy, e ustpstwa nie s oznak mioci. 2. Obserwujemy wasne zachowania, by wiedzie, czego dziecko uczymy. Dyscyplina jest t sfer, w ktrej rodowisko moe odgrywa rol wiksz ni temperament. Z pewnoci niektre dzieci napotykaj powaniejsze trudnoci ni ich rwienicy w kontrolowaniu impulsw wewntrznych i przystosowaniu si do nowych sytuacji, uczenie ich dyscypliny jest wic te trudniejsze. Interwencje rodzicw mog jednak przywrci rwnowag. Znam przypadki Aniokw, ktrych rodzice zmienili w prawdziwe monstra przez sw nieodpowiedzialno i nieustanawianie granic. Widziaam te ywczyki i Poprzeczniaki zachowujce si wzorowo, poniewa miay rodzicw mdrych, wspczujcych i konsekwentnych. Sposb postpowania rodzicw w rnych sytuacjach ustanawianie granic bez zoci, dziaanie wiadome zamiast odruchowego reagowania oraz zachowanie spokoju w warunkach stresu to dla dziecka wzorzec pokazujcy, jak panuje si nad samym sob i wasnymi emocjami. Wyprowadzanie dziecka ze sklepu z krzykiem rni si bardzo od tej samej czynnoci wykonywanej spokojnie i bez osdzania. Pierwsze z tych dziaa uczy przemocy, drugie samoopanowania. Dzieci s jak gbki. Wszystko, co robimy, jest dla nich nauk. Czasami jak w przykadzie z Francine i Christophera ucz si od nas rzeczy, ktrych bynajmniej nie mielimy zamiaru im przekaza. Dzieje si tak nie tylko w warunkach konfliktw. Lekcje dajemy take w zwykych chwilach codziennego ycia. Odnoszc si nieuprzejmie do sprzedawcy w sklepie, klnc do suchawki, gdy nagle co przerywa nam telefoniczne poczenie, rozmawiajc z partnerem podniesionym gosem dajemy dziecku przykady. Obserwuje ono uwanie takie sceny i najparwdopodobniej bdzie wczao kopie naszych zachowa do swego repertuaru. 3. Suchamy siebie, by mie pewno, e to my kierujemy, a nie nasze dziecko. Czsto si zdarza, e rodzice proszcy mnie o pomoc tak oto przedstawiaj swoje problemy. - Tracy, Aaron nie pozwala mi siedzie na fotelu. - Patti zmusza mnie do leenia z ni na pododze i nie pozwala mi si podnie, dopki nie zanie. - Brad nie pozwala si posadzi na foteliku z wysokimi nkami. - Tracy, Gerry zmusza mnie do pozostawania w jego pokoju przed zaniciem (co syszc, mam w wyobrani obraz obojga rodzicw sterroryzowanych przez szedziesicio centymetrowego gangstera za pomoc plastikowego karabinu). Prosz, wsuchajcie si w swoje wasne sowa i dowiedzieli si w ten sposb, czego sucha na co dzie ich dziecko. W kadym z przedstawianych scenariuszy rodzic oddaje wadz Jego Wysokoci Krlowi Chodziaczkowi. To nie tdy droga! To do niczego nie prowadzi. Chcc by rodzicem, trzeba umie by odpowiedzialnym dowdc. Oto kolejny przykad. Niektre dwu- i trzylatki nie lubi si ubiera i mie cokolwiek na sobie. Bieganie po pokoju bez ubrania powiedzmy przez godzin gdy ma si dwa latka, nikomu nie wadzi. Lecz co zrobi, gdy chcemy z dzieckiem wyj na dwr? Mwimy mu:Pjdziemy teraz do parku. Musisz si ubra. Jeeli zostay ustanowione przedtem jakie zasady, to dziecko ma do wyboru: podporzdkowanie si im lub nie i na spacer. Problemy powstaj wtedy, gdy rodzice nie stawiaj adnych granic i pozwalaj dzieciom o wszystkim decydowa. Nie znaczy to, e naley dziecko ubezwasnowolni i pozbawi je moliwoci wyboru. Moemy, np. powiedzie: Moesz woy do parku niebiesk koszulk lub czerwon ktr

wolisz. Chodzi o to, e po wyczerpaniu wszystkich moliwoci zachty do wspdziaania opisanych w tej ksice rodzice powinni podejmowa ostateczne i wice decyzje. 5.W miar moliwoci planujemy dziaania, unikajc kopotliwych miejsc i okolicznoci. Ograniczone moliwoci intelektualne bardzo maych dzieci nie pozwalaj im zrozumie, dlaczego co jest niedozwolone lub niepodane, naley wic przede wszystkim unika kopotliwych sytuacji. Zwykle jest to moliwe, jeeli dobrze przemylimy sprawy. Zgodnie z zasadami, ktry powicony by rozdzia II, powinnimy ograniczy dopyw bodcw pobudzajcych dziecko oraz sytuacje zbyt dla niego trudne. W miar moliwoci unikamy nadmiernych haasw, zamieszania (zbyt dua liczba dzieci i zbyt intensywna ich aktywno), sytuacji wymagajcych duego skupienia lub dugotrwaego siedzenia, za trudnych wyzwa intelektualnych, przeraajcych obrazw (np. filmowych lub telewizyjnych) oraz zada nadmiernie mczcych fizycznie (np. dugich spacerw). Pamitajmy, e sytuacja ma wikszy wpyw na zachowanie dziecka ni temperament. Nawet Anioek nie wytrzyma dugotrwaych zakupw, jeli nie mia przedtem dobrej popoudniowej drzemki. Wanym czynnikiem s rwnie cechy osobowoci dziecka. Rodzicielskie decyzje o tym, co robi i gdzie powinny wynika z dobrej znajomoci ich natury. Maluszkw bardzo aktywnych nie radz zabiera do sklepu z delikatnymi artykuami lub na recital, ktrego suchanie wymaga bdzie spokojnego siedzenia przez ca godzin. Dzieciom niemiaym nie ma sensu organizowa spotka z dziemi agresywnymi. Zabieranie maluszka wraliwego na haas i nadmiar bodcw do parku rozrywki to zwyke prowokowanie kopotw, a dziecku, ktre atwo si mczy, nie powinnimy proponowa wyczerpujcych wycieczek. Kiedy wyjaniam zasady wiadomej dyscypliny Bercie (bdcej z zawodu adwokatem), spojrzaa na mnie, kiwajc gow i odpowiedziaa: Tracy, to dobre zasady w teorii, ale nie zawsze praktyczne, przedstawiajc mi nastpnie typowy scenariusz wzity wprost z jej pospiesznego ycia. Wyobra sobie, e skoczyam wanie caodzienn prac i odbieram dzieci od opiekunki. Okropnie boli mnie gowa i nagle przypominam sobie, e w domu nie ma mleka i czegokolwiek, co mona by zje na obiad. Wlok wic swoje malestwa do sklepu, robi zakupy i staj w dugiej kolejce do kasy (poniewa wszyscy po wyjciu z pracy chc szybko kupi co na obiad). W tym momencie moje dzieci zaczynaj marudzi. Kade z nich chce jak zabawk spord wiszcych przy kasie. Mwi im nie, ale w odpowiedzi pacz coraz goniej. Wiem, e powinnam powiedzie do dzieci spokojnym, kontrolowanym tonem: Nie bdzie zababwek, anioki. Jeeli bdziecie si tak zachowyway, to wyjdziemy ze sklepu. Ale to nie jest odpowiedni moment do tumaczenia. Nie mam czasu ani cierpliwoci, by siedzie w samochodzie, czekajc, a si uspokoj. Musz przygotowa obiad, a jeli strac pitnacie minut, to wpadn w korki i bd miaa horror w samochodzie. Godne, zmczone i znudzone dzieci zaczn si bi miedzy sob i wrzeszcze na mnie. Wtedy ja bd si wydziera na nie, pragnc najbardziej, by mnie wystrzelono na Marsa. Co ty na to Tracy? spytaa Bertha sceptycznym gosem. Jak mam unika tego rodzaju sytuacji?. Nie jestem cudotwrc odpowiedziaam. Jeli sprawy zajd tak daleko, niewiele ju mona poradzi. Nie zadziaa wtedy adna z moich szeptuskich metod przyznaam z wyjtkiem uczenia si z dowiadcze. A czego moemy si w ten sposb nauczy? Planowania! Zawarto lodwki i kredensu mona sprawdzi poprzedniego dnia wieczorem, by nie by zmuszon do robienia zakupw z dziemi o najgorszej moliwej porze. Jeli w ostatniej chwili uwiadomimy sobie, e co trzeba dokupi, starajmy si zrobi to przed odebraniem dzieci ze obka, a gdy nie ma ju czasu, wwczas mog nas uratowa jakie niepsujce si zdrowe przekski dla dzieci trzymane z myl o takich okolicznociach w samochodowej skrytce lub baganiku. Warto mie rwnie pod rk jedn lub dwie zabawki uywane wycznie w aucie w krytycznych

sytuacjach. Mona je bra do sklepu, jeeli nie chcemy, by miertelnie znudzone dziecko bagao o sodycze i wrzeszczao, gdy nie ulegniemy jego zachciankom. Planowanie nie rozwie wszystkich problemw, z pewnoci jednak zagodzi te, ktre regularnie si powtarzaj.. pod warunkiem e chcemy si czego z nich nauczy. 5.Staramy si widzie sytuacje oczyma dziecka. Zachowanie, ktre osobie dorosej wydaje si ze lub niewaciwie, moe z punktu widzenia dziecka oznacza co zupenie innego. Kiedy szesnastomiesiczny Denzel zabiera zabawk swemu koledze Rudyemu, nie musi to by przejaw agresji z jego strony. Gdy idc do pokoju, nadeptuj ukadank starszego braciszka, to nie wynik jego bezmylnoci. Ugryzienie matki w rk nie musi oznacza chci sprawienia jej blu, a przewrcenie pki z ksikami i zabawkami w pokoju dziecicym skonnoci destruktywnych. Co si faktycznie dzieje w kadym z tych przypadkw? Denzel jest chodziaczkiem usiujcym samodzielnie zaspokaja swoje potrzeby, majcym jednak przed sob dug nauk. W pierwszym przypadku nie potrafi jeszcze powiedzie, e chce robi to, co Rudy; w drugim nie ma wystarczajcej koordynacji ruchw, by omin ukadank brata lub przekroczy j (i prawdopodobnie w ogle jej nie zauwaa, majc wzrok wbity w ciarwk stojc po drugiej stronie pokoju). W trzecim przypadku bol go zbki, lecz nie ma jeszcze wystarczajcej wiadomoci i fizycznej kontroli by je wbi w co bardziej odpowiedniego. Wreszcie w czwartym przypadku Denzel chce, by mama przeczytaa mu bajeczk, nie zdaje sobie jednak sprawy, e cignc ulubion ksieczke w swoj stron, spowoduje zawalenie si stosu innych rzeczy, ktre na niej le. WSKAZWKA: Pommy dziecku w przestrzeganiu reg, ktre mu narzucamy. Powszechnie stosowan zasad jest np. nie gramy w pik w mieszkaniu. Doroli wiedz, e w pik gra si na boisku, w parku lub ogrodzie. Dlaczego wic trzymamy piki w pudach z zabawkami? Dlaczego jestemy zdziwieni, gdy dziecko wyjmuje pik i rzuca ni w mieszkaniu? Jak ju wspomniaam w rozdziale VI, co co wydaje si by agresj, jest czasem zwykym objawem ciekawoci. Nieprzypadkowo dzieci dwu- i trzyletnie z upodobaniem wsadzaj palce w oczy swoich modszych sistr i braci. Gaki oczne poruszaj si i poyskuj. Kt nie chciaby poeksperymentowa z czym takim? Niektre ze zachowania wynikaj te z prostego faktu, i dziecko znajduje si w niewaciwym miejscu o niewaciwej porze. Moe by rwnie przemczone, a przez to bardziej impulsywne, niekiedy nawet agresywne. Rodzice neiwykazujcy konsekwencji u ustanawianiu granic nie powinni oczekiwa, e dziecko odgadnie preferowane przez nich normy zachowa. Jeeli wczoraj pozwolilimy mu skaka po kanapie w pokoju gocinnym, to nie moemy mie pretensji, e dzi maluch uwaa to za normalne i dozwolone. 6.Nie ustpujmy. Cige ledzenie zachowa dwulatka moe by wyczerpujce. Nie Benku tego bra nie wolno, Bd grzeczny, Odsu si od deski do prasowania. Przychodz dni, kiedy mamy ju do. wiadoma dyscyplina jest jednak nierozerwalnie zwizana z rodzicielstwem. Powinnimy wiedzie, kiedy wymuszenie posuszestwa jest absolutnie konieczne, a kiedy moemy dziecku (i sobie) troszeczk odpuci. S sytuacje, w ktrych nie sposb unikn decyzji utrzyma granice lub podda si z honorem? Sprbujmy by twrczy w takich momentach. Powiedzmy, e jest czas sprztania po zabawie, a dziecko jest wyranie zmczone. W odpowiedzi na nasz prob (np. Trzeba to teraz posprztac) syszymy stanowcze\Nie!. Jeeli dziecko regularnie sprzta po sobie zabawki, nie sprawiajc kopotw, proponuj mu pomc. Sugerujemy: Ja pochowam ci klocuszki, a ty u laleczk do snu w skrzynce z zabawkami. Przy dalszych sprzeciwach kontynuujemy: Pomog ci i odkadamy na miejsce wszystko prz jednej zabawki. Wrczamy t rzecz dziecku z prob: Masz, wrzu to do pudeka. Jeeli to zrobi, pochwalmy (ale bez przesady): bardzo adnie.

Wyobramy sobie teraz, e mamy dziecko ubra. Jeeli jestemy ju spnieni, a wiemy, e maluszek przy ubieraniu marudzi, to znaczy e przedsiwzicie zostao le zaplanowane. Nie mamy czasu na zakadanie kolejnych rzeczy co pitnacie minut, c wic moemy zrobi? Wieziemy dziecko w piamie do bka lub w jakiekolwiek inne miejsce, w ktrym ma si znale. Wkrtce si zorientuje, e nie jest odpowiednio ubrane i przypuszczalnie nie bdzie marudzi nastpnym razem (Lub te znajdzie sobie jakie inne uzasadnienie do stawiania oporu!). S okolicznoci, w ktrych potrzebujemy szybkich rozwiza. Gdy liczy si czas, trzeba z czego zrezygnowa. Musimy wtedy trzewo oceni sytuacj, nie szukajc usprawiedliwie i nie rozpoczynajc dugich wyjanie. Powiedzmy, ze jestemy w domu towarowym i dziecko nie chce i ani kroku dalej. Zamy, e jest pno i mamy bardzo mao czasu. Nie pora na wykad (np. Musimy si popieszy, bo mama ma wizyt u lekarza za pitnacie minut). Zreszt mae dzieci wypuszczaj takie wyjanienia drugim uchem; poruszajc si jeszcze wolniej. (dzieci instynktownie wyczuwaj sabe punkty rodzicw). W tym wypadku trzeba chodziaczka wzi na rce i przenie tam, gdzie trzeba, bez ceregieli. 7.Oferujemy jednoznaczne opcje do wyboru. Mae dzieci atwiej wspdziaaj gdy dajemy im moliwo wyboru. Maj wtedy jakie poczucie kontroli. Zamiast grb lub postawy konfrontacji prbujmy wczy maluszka w proces znajdowania rozwizania. Propozycje musz jednak by jednoznaczne, w postaci pyta lub stwierdze zmuszajcych do konkretnych odpowiedzi, np. Czy chcesz chrupki czy wafla?. Musi to by wybr rzeczywisty, a nie pozory. Proponowane moliwoci trzeba formuowa tak, by nie byo miejsca na interpetacje. Jeeli, np. rozbierajac dziecko, spytamy: Czy jeste gotowa do kpieli?, to faktycznie bdzie to tylko porednia informacja o tym, co ma nastpi. Z takimi retorycznymi pytaniami wie si te ryzyko negatywnej odpowiedzi. Lepszym pytaniem byoby: Cze chcesz w kpieli uywa czerwonej myjki, czy niebieskiej?. Opcje do wyboru Polecenia / Groby Pytania / opcje do wyboru Jak nie zjesz, to nie pjdziemy na plac zabaw. Kiedy skoczysz jedzenie, bdziemy mogli pj na plac zabaw. Prosz tu przyj .. natychmiast Czy przyjdziesz tu sam, czy wolisz, bym ci przyprowadzia? Musz zmieni ci pieluszk Czy mam ci zmieni pieluszk teraz, czy po przeczytaniu tej ksieczki? Zostaw zabawk Sally. Jeeli nie potrafisz odda Sally zabawki, to mog ci w tym pomc. Nie. Paweku nie moesz si bawi moj Czy chcesz mi odda t pomadk, czy mam ci pomadk. pomc zostawi j w spokoju? Dzikuje ci za wspdziaanie. A teraz, czy chciaby potrzymac mj grzebyk, czy lusterko? Nie trzaskaj drzwiami. Prosz, zamykaj drzwi delikatnie. Nie mw z buzi pen jedzenia. Jak wszystko pogryziesz i pokniesz, to bdziesz mg do mnie mwi. Nie! Nie kupi ci loda w drodze do domu. Nie Tak, wiem, ze jeste godna. Mog ci dac (tu bdziesz potem mia apetytu. wymieniamy jak smakowit przeksk), gdy tylko wejdziemy do domu. 8.Nie obawiamy si mwi nie. Bez wzgldu na to, jak gruntownie przemylimy i zaplanujemy sprawy, w pewnych sytuacjach bdziemy musieli czego dziecku odmwi. Zadajmy sobie pytanie: Czy nale do tych rodzicw, ktrzy uznaj za konieczne uszczliwianie dziecka bez przerwy i w kadym czasie?. Jeeli tak, to trudno nam bdzie znie widok maluszka stykajcego si ze zdecydowan i stanowcz odmow. Niedawno

obserwowaam matk dwch chopcw dwu- i czteroletniego. Obaj sygnalizowali swoje potrzeby i zachcianki paczem, a mama ulegaa ich presji za kadym razem. Nie potrafia powiedzie nie, gdy rozpaczliwie pragna widzie dzieci bez przerwy w pogodnym nastroju. Jest to nie tylko dziaanie nierealistyczne; wane jest take, by dziecko zrozumiao, e istnieje caa gama ludzkich emocji, wrd nich take smutek, zo i zdenerwowanie. W duszej perspektywie matka, o ktrej mowa, robia sobie i swoim dzieciom wielk krzywd; ycie niesie wiele frustracji i niezadowolenia, do ktrej jej synowie zupenie nie byli przygotowani. Jak przypomina klasyczny utwr zespou The Rolling Stones nie moemy mie zawsze tego, czego chcemy. Wystawiamy nasze dzieci na cikie prby, nie uczc ich akceptowania sprzeciwu i odmowy. WSKAZWKA: Kiedy dziecko jest niezadowolone, nie schlebiajmy mu, bo w ten sposb lekcewaymy jego uczucia i nie prbujmy przekona, e naprawd czuje si dobrze, bo nauczy si tumi to, co odczuwa. Pozwlmy mu w peni wyrazi wszystkie emocje. Powiedzmy: Wiem, e jeste rozczarowany lub Wyglda na to, e czujesz zo w zwizku z tym. W ten sposb dajemy do zrozumienia, ze reakcje emocjonalne s czym normalnym i e mona czasem czu si le. 9.Tumimy niepodane zachowania w zarodku. Pewne rzeczy powinnimy uchwyci, zanim wyra si w dziaaniu, a przynajmniej wtedy, gdy ju si w nim wyraaj. Obserwujc grup dzieci dziewitnastomiesicznych podczas zabawy, zauwayam, e jeden z chopcw, imieniem Oliver, ktry ju wczeniej bywa zbyt podekscytowany w kontaktach z kolegami, zaczyna traci kontrol nad sob. Zauwaya to rwnie jego mama Dorothy. Zamiast przekonywa sam siebie, i jest to faza rozwoju, z ktrej chopiec wyronie, Dorothy pilnie obserwowaa zachowanie syna. W pewnym momencie, gdy Oliver chwyci plastikow ciarwk i zacz przygotowywa si do rzucenia ni, powiedziaa spokojnym, ostrzegawczym tonem: Oliver, nie rzucamy zabawkami. Syszc to, chopiec pooy zabawk na pododze. Uchwycenie takiego momentu nie zawsze jest moliwe, zwykle jednak moemy wkroczy w chwili, gdy co si ju dzieje. Rebecca zadzwonia do mnie, by si poradzi w zwizku z rodzinnymi dramatami podczas posikw. Jej pitnastomiesiczny Raymond, po pietnastu minutach siedzenia w foteliku na wysokich nkach, zaczyna rzuca jedzeniem na wszystkie strony. To oznacza, e nie jest zainteresowany jedzeniem wyjaniam. zabierz go natychmiast od stou. Zmuszajc go nadal do siedzenia w foteliku, prowokujesz kopoty. Kiedy sprbujesz go karmi, bdzie si wi, wygina i wrzeszcza. Tak! Dokadnie tak si dzieje przyznaa Rebecca z takim entuzjazmem, jak gdyby moje przewidywanie byo aktem jasnowidzenia. (Nie zdawaa sobie sprawy, e widziaam setki dzieci zachowujcych si w identyczny sposb). Moja propozycja bya prosta: p godziny po odejciu z Raymondem od stou trzeba sprbowa posadzi go znowu i zobaczy, czy jest godny. Rebecca trzymaa si planu przez dwa dni. Sadzanie chopca na foteliku i zdejmowanie z niego byo cik prac, jednak raymond je teraz normalnie i nie rzuca jedzeniem. Naley rwnie pomc dziecku zrozumie, co czuje, kiedy zachowuje si le. Zwrmy uwag na kontekst. Jeeli nie byo drzemki o waciwej porze, to przypuszczalnie jest zmczone. Jeeli nie dostao tego, czego si domagao, z pewnoci jest ze i sfrustrowane. Jeeli kto je uderzy, niewtpliwie odczuwa bl. Trzeba natychmiast nazwa t emocj: Wiem, e jeste (wstawiamy emocj). Nie powinno si oczywicie zawstydza dziecka lub oskara go o niegrzeczno w zwizku z emocj, ktrej dowiadcza. Rwnoczenie trzeba mu uwiadomi, e emocje nie mog by usprawiedliwieniem. Niewaciwe zachowanie np. bicie, gryzienie lub wrzaski musi zosta porzucone, niezalenie od tego, jakie odczucia temu towarzysz. Celem jest uczenie dziecka identyfikacji emocji i panowania nad nimi. 10.Chwalimy dobre zachowania, a ze korygujemy lub ignorujemy. Ze smutkiem musz zauway, e niektrzy rodzice, skupieni maksymalnie na sowie nie, zapominaj o

dobrych zachowaniach swoich dzieci, w ogle ich nie zauwaajc. Tymczasem dostrzeganie zachowa pozytywnych jest o wiele waniejsze, ni ganienie zych. Przykadem mog by Maura i Gill, ktrzy zoili si kiedy do mojego orodka ze swoj cudown creczk imieniem Haidi. Skaryli si na to, e ich osiemnastomiesiczna pociecha bez przerwy pacze. Heidi staa zadowolona w ogrdku zabaw, pracowicie wkadajc plastikowe kopertki do skrzyneczki pocztowej oraz zawzicie otwierajc i zamykajc rne drzwiczki i zameczki. Jej mama i tata snuli w tym czasie sw przeraajc opowie, oskarajc si wzajemnie o psucie dziecka. W swym zacietrzewieniu Maura i Gil nie zwracali najmniejszej uwagi na dziecko, ktre, widzc e si nim nie zajmuj i nie zauwaaj jego wspaniaych osigni w ogrdku, zaczo paka. Syszc pacz, oboje natychmiast znaleli si przy Heidi, czynic wiele zamtu wok jej rzekomego nieszczcia. Moje malestwo, co ci si stao? pyta zatroskany tatu. Chod tutaj kochanie wtrowaa mu Maura. Czuo si wyranie al i smutek w ich gosach. Tymczasem heidi usiada na kolanach Gila i przez kilka minut cieszya si nowymi zabawkami. Ten sam schemat zdarze powtrzy si co najmniej pi razy podczas godzinnej konsultacji. Kiedy Heidi bya grzeczna i samodzielnie si bawia, nie paczc, nikt nie mwi do niej ani sowa. Gdy tylko ogarniao j znudzenie, zaczynaa paka, oczekujc od rodzicw natychmiastowego pocieszenia, ktre za kadym razem otrzymywaa. Maura i Gil zdziwili si niepomiernie, gdy im powiedziaam, e sami nauczyli dziecko paczu i uzalenili je od wasnych uspokajajcych interwencji oraz e ich zachowanie pozbawio rwnie Heidi zdolnoci skupienia uwagi. Patrzyli na mnie mocno zaintrygowani. Zamiast czeka, a dziecko si rozpacze zaproponowaam pochwalcie Heidi, kiedy si adnie bawi. Wystarczy powiedzie: O, jak adnie si bawisz Heidi. To wspaniale!. Sowa te dadz jej pewno, e zwracacie na ni uwag i pozwol koncentrowa si duej ni wwczas, gdy jak susznie wyczuwa nie czynicie tego. Jeeli zapacze, nie reagujcie lub skorygujcie jej zachowanie sowami: Nie mog ci odpowiedzie, dopki nie zwrcisz si do mnie swoim najlepszym gosem. Przy pierwszej prbie korekty poprosiam, by dali jej jasn interpretacj owego najlepszego gosu: Nie pacz Heidi tylko popro mamusi o pomoc. WSKAZWKA: Zauwamy, co nagradzamy swoj uwag pacz, krzyk, marudzenie, wrzaski, bieganie w kociele? Zamiast tego powinnimy chwali dziecko, gdy dobrze z nami wspdziaao, gdy grzecznie si zachowuje, gdy jest spokojne, gdy samodzielnie si bawi, a nawet wtedy, gdy kadzie si, eby si uspokoi. Krtko mwic: przeduajmy dobre chwile, potwierdzajc je sowami. 11.Nie stosujmy kar cielesnych. Ktrego dnia zobaczyam w domu towarowym matk dajc dziecku porzdnego klapsa w nogi. Towarzyszyy temu agresywne sowa kierowane do dziecka podniesionym gosem. Ty achudro! krzyknam. Kobiet zamurowao. Co pani powiedziaa? spytaa po chwili. Ty achudro! powtrzyam. Jak pani mie bi takie mae dziecko!. W odpowiedzi moja rozmwczyni obrzucia mnie stekiem wyzwisk i odesza. Czsto spotykam si z zapytaniem: Czy mona dziecku dawa klapsa?. Rodzice, ktrzy mnie o to pytali, mogli wyczyta odpowiedz z mojej twarzy. Pytaam ich nastpnie: Co robicie, gdy wasze dziecko bije inne dzieci?. Powstrzymujemy je odpowiadaa wikszo z nich. Dlaczego nie naley wymierza dzieciom klapsw. Wbrew publikowanym niedawno opiniom niektrych tzw. Specjalistw od wychowania, jestem przekonana, e kada forma kary cielesnej jest praktyk z. Kiedy ludzie racjonalizuj (Niewielki klaps od czasu do czasu nigdy mi nie szkodzi) lub minimalizuj (To by tylko lekki klapsik) problem, natychmiast widz w swojej wyobrani alkoholik tumaczcych, ze pij tylko piwo.

Jest to rozwizanie dorane. Kara cielesna nie uczy dziecko niczego na temat zego zachowania. Dziecko dowiaduje si tylko tego, e uderzenie powoduje bl. Przez krtk chwil moe zachowywa si lepiej, poniewa w sposb naturalny pragnie unikn blu. Nie zdobywa jednak adnych umiejtnoci i w najmniejszym stopniu nie rozwija wewntrznej kontroli. Jest to podo. Kiedy duy i silny czowiek, przestaje nad sob panowa, bije osob ma i sab, to w tym momencie demonstruje swoj podo i jest achudr. Jest to przejaw podwjnej moralnoci. Uderzajc dziecko w zoci i frustracji, nie moemy wymaga, by nie zrobio tego samego. Jest to zachta do agresywnych zachowa. Moja niania mawiaa: Biciem prowokujemy szatana, majc na myli to, e bicie dzieci czyni je bardziej beszczelnymi i agresywnymi. Badania potwierdzaj ten pogld, pokazuj bowiem, i dzieci bite przez rodzicw lub opiekunw czciej atakuj swoich rwienikw zwaszcza modszych i sabszych oraz prbuj rozwizywa problemy przemoc. Skoro wic bicie drugiego dziecka jest nie w porzdku wyjaniam im to jakim prawem bijecie wasne? Dziecko nie jest wasz wasnoci. Tylko ostatnia achudra podnosi rk na kogo, kto nie jest w stanie skutecznie si broni. Dotyczy to take lekkich klapsw w pup i tzw. Dawania po apkach. Uwaam, e czowiek uderzajcy dziecko lub uywajcy przemocy w jakiejkolwiek formie lub postaci daje dowd braku kontroli nad sob, co oznacza, e on sam, a nie jego dziecko, potrzebuje fachowej pomocy. Czasem sysz z ust rodzicw takie argumenty: Mj tata nieraz mnie uderzy i wcale mi to nie zaszkodzio. To nieprawda odpowiadam. To jak najbardziej zaszkodzio. Nauczyo Pana tego, e bicie jest dopuszczalne, a w mojej ksice nie jest. Alarm krtkie spicie! Danie dziecku klapsa moe si zdarzy nawet rodzicom, ktrzy zwykle tego nie praktykuj. Bywa to czasem forma odruchowej reakcji lkowej, gdy dziecko wybiegnie na jezdni lub w inny sposb wywoa niebezpieczestwo. Czasem klaps jest wynikiem rodzicielskiej frustracji. Tracimy opanowanie i bijemy, poniewa dziecko wielokrotnie robi co denerwujcego np. cignie nas za rkaw lub wyrywa z rk czasopismo, ktre czytamy. Jeeli ju zdarzy si ten odruchowy klaps w pup, starajmy si wzi za to odpowiedzialno. Przepromy. Powiedzmy do dziecka: Przepraszam. Spjrzmy w lustro. Czego nam w yciu brakuje? Czy mamy do jedzenia i wypoczynku? A moe drcz nas jakie problemy maeskie? Jeeli ta, to ryzyko krtkich spi jest wiksze, ni by powinno. Ocemy okolicznoci. Czy w tej konkretnej sytuacji byo co, co nas w sposb osobisty szczeglnie dotkno? Wiedzc, co wyprowadza nas z rwnowagi, moemy stara si unika podobnych okolicznoci lub przynajmniej zej ze sceny, zanim krew w nas si zagotuje. Wszyscy mamy sabe punkty. Oto najczstsze odpowiedzi rodzicw na proste pytanie: Co najbardziej wyprowadza ci z rwnowagi? Haas Jkliwy pacz dziecka Problemy ze snem Gony pacz dziecka, ktrego nie moemy uspokoi Testowanie wytrzymaoci rodzicw (prosimy dziecko, by przestao, a ono uparcie to robi). Nie czujmy si winni. Nie ma rodzicw, ktrzy nie popenialiby bdw, nie uprawiajmy wic samobiczowania. Przesadne kajanie si przed dzieckiem daje mu zbyt

wielk kontrol. Poczucie winy moe te utrudni waciwe dyscyplinowanie maluszka w przyszoci. Kary fizyczne to rozwizanie dorane i krtkoterminowe, ktre nie ucz niczego pozytywnego. Jedyne nauki, jakie z nich wynikaj, sprowadzaj si do tego, e bije si drugiego czowieka, kiedy si jest sfrustrowanym; bije si, gdy si nie wie, co zrobi; bije si, gdy traci si panowanie nad sob. 12.Pamitamy, e ustpstwa nie s oznak mioci. Dla wielu rodzicw zwaszcza pracujcych poza domem dyscyplinowanie dzieci jest trudnym zadaniem. Myl oni sobie mniej wicej w ten sposb: cay dzie mnie nie ma. Dziecko mnie nie widzi, nie chc wic by dla niego tym najgorszym. Nie chc by mj syn myla: Do licha, kiedy tata wraca do domu, zawsze ma mi co przykrego do powiedzenia. Moi drodzy, przypomnijmy sobie, e wiadoma dyscyplina polega na uczeniu, a nie na wymierzaniu kar. Nie wchodzimy w rol sieranta wiczcego musztr na placu apelowym. Naszym zadaniem jest przekona dziecko o tym, e wspdziaanie z rodzicami moe by dobr zabaw, a z grzecznym zachowaniem wie si dobre samopoczucie. Nie stawiajc dziecku granic, wywiadczamy mu tzw. Niedwiedzi przysug. Moe to wynika z poczucia winy (Biedactwo cay dzie mnie nie widzi), lku (Znienawidzi mnie, jeli bd j dyscyplinowa), lekcewaenia (Wyronie z tego) lub braku odpowiedzialnoci (Niech si martwi o to opiekunka). W adnym z tych przypadkw nie uczymy tego, czego dziecko najbardziej potrzebuje umiejtnoci panowania nad sob. Za kadym razem, gdy si poddajemy i idziemy na atwizn, chcc kupi sobie mio dziecka lub poprawi wasne samopoczucie, krcimy bicz na wasn gow, poniewa nastpnym razem maluszek da nam popali podwjnie. W ktrym momencie przyczyn bolesnej frustracji stanie si dla nas zachowanie dziecka, do ktrego sami nieumylnie je zachcilimy. Pewnego ranka obudzimy si z uczuciem zupenej utraty kontroli. I nie bdzie to zudzenie; bdzie to rzeczywista jej utrata. Nasze dziecko nie bdzie oczywicie temu winne. Jednoczenie zachcam do dania sobie przyzwolenia na popenianie bdw. wiadoma dyscyplina wymaga wielkiej praktyki. Od czasu, gdy moje crki byy mae, stawiam im wyrane i jednoznaczne granice podobnie jak czyniy to moja mama i niania w stosunku do mnie. Byam daleka od doskonaoci. Nie raz wybuchaam. I obawiaam si, e tracc kontrol nad sob, pozostawiam lady. Jednak kilka bdw i niekonsekwencji nie decyduje o ksztacie caego dziecistwa. Teraz, gdy moje crki s nastolatkami, wspomnienia dyscyplinarnych problemw z pierwszych lat ich ycia s jak spacer alejkami parku. Moje crki bez przerwy wystawiaj mnie na prby. Musz by twrcza i pogodna, nie tracc kontroli. Mimo wspaniaych dowiadcze macierzyskich z okresu niemowlctwa, jestem wci daleka od doskonaoci. Wiem na pewno na podstawie dowiadcze wasnych i innych rodzicw e konsekwencja i jasno okrelone reguy daj nam lepsze samopoczucie w roli rodzicw i zapewniaj bezpieczestwo naszym dzieciom, ktre znaj granice, szanuj nasze sowa, kochaj nas za uczciwo i wiedz, e to, co mwimy, znajduje zawsze potwierdzenie w czynach. Regua trzech krokw. Moja niania czsto powtarzaa: Zacznij od tego, co chcesz osign. Inaczej mwic, trzeba zwraca uwag na komunikaty, ktre dziecku przekazujemy. Ze nawyki rozwijaj si szczeglnie szybko u maych dzieci, s one bowiem wybitnie podatne na wpywy. Christopher chopczyk, ktrego spotkalimy na pocztku tego rozdziau zorientowa si ju, jak mona zdoby sodycze w supermarkecie. Za kadym razem, gdy jego mama ulegnie, bdzie dodawa now amunicj do swego arsenau, sigajc po narzdzia, z pomoc ktrych mona domaga si coraz wicej i coraz wicej uzyskiwa. Na tej samej zasadzie dziecko, ktre dzi prosi o dwie dodatkowe bajeczki przed snem, szklank wody i

kilka nadprogramowych przytule i otrzymuje to wszystko jutro wieczorem zada innych jeszcze gratyfikacji. Gdy inne osoby potrafi lepiej dyscyplinowa nasze dziecko. Zobaczmy, jak dziecko traktuje granice okrelane przez osoby zastpujce nas w roli opiekunw niani, babci lub cioci. Czy szanuje je bardziej ni te, ktre sami mu wyznaczamy? Wiele osb czuje zazdro, gdy tak si dzieje i zaczyna ywi obawy, e dziecko nie kocha ich tak, jak owych zastpcw. Nie chodzi tu jednak o mio lecz o definiowanie granic. By moe czas nauczy si czego od innych, zamiast si na nich boczy. wiadoma dyscyplina wymaga racjonalnego mylenia i zapobiegania zym nawykom, zanim konieczne stanie si woanie o pomoc. Widzc okrelony typ niepodanego zachowania, mwimy sobie: To moe by potencjalny problem, jeeli przestan nad tym panowa. Na razie moe to wyglda sodko, gdy np. dzieciak biega goy wok stou jadalnego, nie chcc si da zapa do kpieli, gdy jednak podronie, jego opr moe przybra formy mniej zabawne. Opisan dalej regu trzech krokw mona stosowa w kadej sytuacji paczliwych brewerii, podnoszenia rki na dorosych, bicia innych dzieci, odmowy udania si na spoczynek, wstawania w rodku nocy, niewaciwego zachowania przy stole, kopotw w miejscach publicznych, kpieli lub wyjcia z wanny. Bdy rodzicw. Oto bdy najczciej popeniane przez rodzicw usiujcych dyscyplinowa dzieci. Polegaj one gwnie na wypowiadaniu zbdnych sw lub tre`sci, ktrych zrozumienie przekracza zdolno pojmowania dziecka: Nadmiar wyjanie. Klasycznym przykadem jest tumaczenie maemu dziecku, co moe si sta, gdy wspina si na krzeso, np. Jeeli tam wejdziesz, to moesz spa i potuc si (lub gorzej: Uwaaj, bo spadniesz i potuczesz si). Zamiast mwienia, naleaoby podj dziaanie i fizycznie ograniczy ruch dziecka. Wyjanienia niejasne lub niejednoznaczne. Wypowiedzi takie, jak: Nie rb tego, bo jest to niebezpieczne mog mie wiele znacze. Lepiej powiedzie co bardziej konkretnego, np. Nie wspinaj si na schody. Rwnie zwroty typu: Chciaby, ebym ci uderzya? (czsto wypowiadane, gdy dziecko zaczyna bi mam) nic dla dwulatka nie oznaczaj. Lepiej powiedzie: Oj to boli. Nie wolno bi. Przyjmowanie zachowa dziecka w sposb osobisty. Jest mi smutno, kiedy si le zachowujesz. Do takich tekstw rwnie nie mam przekonania. Informowanie dziecka o tym, e jego zachowanie nas unieszczliwia, daje mu zbyt wielk kontrol i wadz, sugerujc rwnie, e dziecko jest odpowiedzialne za nasz nastrj. Lepiej powiedzie: Kiedy si tak zachowujesz, nie moesz by z nami. Proby i przepraszanie. Dyscyplinowanie powinno by jednoznaczne z pen kontrol nad emocjami. Proba do dziecka, by czego zaprzestao (np. Prosz, nie bij mamy) i usprawiedliwienie takiej proby (np., Mamie jest smutno, gdy musi przerywa ci zabaw) kc si z funkcj kierownicz rodzicw. Uleganie wasnej zoci. Dyscyplina powinna si rodzi z wewntrznego rda wspczucia, a nie z gniewu. Dzieci nie wolno straszy. Nie naley wypowiada pod ich adresem adnych grb. Poza tym, najlepiej nie podtrzymywa w sobie zych emocji. Dziecko szybko o tym zapomni i my te. Krok I. Przy pierwszym przekroczeniu ustalonej granicy (np. przy prbie wchodzenia na kanap w pokoju gocinnym, biciu innego dziecka lub pociganiu za bluzk w miejscu

publicznym w celu wymuszenia karmienia piersi w sytuacji, gdy dziecko zostao ju od niej odstawione zwracamy uwag, uwiadmiajc maluszkowi ten fakt. Na przykad: jeeli trzymamy dziecko za rk, a ono nas bije, za pierwszym razem ograniczamy ruch rki i mwimy: Ojej, to boli. Nie moesz bi mamy. Niektrym to wystarcza, nie liczmy jednak na to. Krok II. Kiedy dziecko po raz pierwszy gryzie lub rzuca jedzeniem przy stole, moe to by przypadek odosobniony. Jeeli zdarza si to po raz drugi, moemy podejrzewa tworzenie si wzorca zachowa mogcych si sta nawykiem. Kiedy wic maluch uderza nas po raz drugi, przypominamy mu zasad: Powiedziaam ci, e nie wolno bi mamy. Jeeli pacze, mwimy: Wezm ci za rczk, pod warunkiem e nie bdziesz mnie bi. Pamitajmy, e rodzaj uwagi wywoanej przez okrelone zachowanie decyduje o tym, czy dziecko bdzie je kontynuowao. Schlebianie, kompromisy i poddawanie si podobnie jak reakcje skrajnie negatywne (np.krzyk) wzmacniaj niepodane zachowania. Inaczej mwic, przesadne reagowanie zwykle zachca maluszka do dalszego rozrabiania. Dziecko postrzega wwczas interakcj jako rodzaj zabawy, ewentualnie traktujc j jako nowy sposb zwrcenia na siebie uwagi, ktrej nie przycigay jego spokojne zachowania. Krok III. Czowiek przy zdrowych zmysach, robic w kko jedno i to samo, moe spodziewa si innych rezultatw. Jeeli negatywne zachowania s kontynuowane, trzeba zada sobie pytanie: Co w moim dziaaniu je podtrzymuje?. Starajmy si nie dopuci do kroku trzeciego. Powiedzmy, e nasz dwulatek bije inne dziecko. Za pierwszym razem, patrzc mu prosto w oczy mwimy: Nie nie moesz by Manuela. To go boli. Za drugim razem wyprowadzamy lub wynosimy dziecko z pokoju. Nie rbmy tego jednak z gniewem; po prostu wyprowadzamy maluszka, przypominajac mu: Nie moesz bawi si z innymi dziemi, jeeli je bijesz. Stanowczo i spokj na tym etapie przewanie przynosz spodziewany efekt dziecko przestaje rozrabia. Jeeli tak nie jest, zabieramy je do domu. Wrmy do przykadu z rozdziau VI o kobiecie, ktr wyproszono wraz z dzieckiem z grupy wsplnych zabaw, poniewa jej latorol bia i popychaa inne dzieci. Matka Beth nie tylko pozwalaa creczce przekracza granice dopuszczalnych zachowa, ale nawet je usprawiedliwiaa, mwic: To tylko faza rozwoju z ktrej dziewczynka wyronie. Wiemy, e to nieprawda. Jedyna rzecz, z ktrej dzieci wyrastaj, to buciki, moi mili! Rwnoczenie al mi byo maej Beth, poniewa cierpiaa z powodu niechci innych dorosych do postaw jej mamy, ktra swoim przyzwoleniem uczya j stosowania siy, a nie uczya wspdziaania. Mona zrozumie, dlaczego zarwno dzieci, jak i doroli nie yczyli jej sobie w swoim gronie. Nie wierz w to, e beth czy jakiekolwiek inne dziecko bya niegrzeczna z natury. To prawda, e niektre dzieci stale testuj cierpliwo rodzicw sprawdzaj, do czego mog si posun i jakie wywoa reakcje. Niektre trac panowanie nad sob czciej ni inne. Jednak wszystkie dzieci oczekuj od rodzicw ustanawiania granic. Gdy matka lub ojciec nie chc przyzna, e ich maluch ma problemy i nie prbuj mu pomc w ich rozwizaniu, wwczas wszystko skupia si ostatecznie na biednym dziecku. Gdy dziecko le si zachowuje, powinnimy dziaa spokojnie i szybko. Wane jest jednak rwnie, by bya to interwencja pena szacunku. Znaczy to, e powinnimy panowa nad sob i okazywa dziecku wspczucia. Nie naley go nigdy zawstydza, wprawia w zakopotanie lub upokarza. Pamitajmy, e naszym zadaniem jest uczenie, a nie wymierzanie kar. W jednej z moich grup u Marcosa, majcego natur ywczyka, z kad chwil narastao niezdrowe podniecenie. Jest to zjawisko normalne, zwaszcza u ywczykw odznaczajcych si yw osobowoci. W czteroosobowej grupie zazwyczaj wiele si dzieje. Jedne dzieci naladuj inne, a niektre chc si bawi tymi samymi zabawkami, co czasem prowadzi do konfliktw. Niestety, rodzice dziecka nadmiernie pobudzonego czsto staraj si

Interwencja pena szacunku.

je zdominowa lub uspokoi. W przypywie desperacji lub zakopotania prbuj je spacyfikowa lub uciszy, oferujc t lub inn zabawk. S te i tacy, ktrzy krzycz na dziecko, starajc si wymusi posuszestwo. Kada z tych strategii przynosi efekt odwrotny od zamierzonego. Im wicej energii rodzice w to wkadaj, tym bardziej dziecko staje si podniecone i/lub uparte. W jego umyle powstaje nastpujca sekwencja skojarze: Hej, to znakomity sposb zwrcenia uwagi mamy. O, przesta rozmawia z innymi rodzicami. Jak wida, mamina interwencja jest faktycznie nagrod za ze zachowanie. Pena szacunku interwencja w skrcie Formuujemy zasad: Nie wolno ci.... Wyjaniamy efekt zachowania: To..boli, To nieadnie. Zachcamy dziecko do przeproszenia poszkodowanego, yczliwie go obejmujc: Powiedz przepraszam (Nie pozwalajmy jednak agodzi tym sowem zych zachowa). Wyjaniamy nastpstwa: Jeeli bdziesz (nazwa zachowania), to nie zostaniesz tutaj; bdziemy musieli wyj, a si uspokoisz. Na szczcie w tej grupie matki zgodziy si dziaa natychmiast, gdyby ktre z dzieci zachowywao si agresywnie. Kiedy wic Marcos z dzikim spojrzeniem, najwyraniej przemczony, podszed nagle do Sammyego i pchn go z caej siy, jego mama Serena natychmiast wkroczya. Najpierw zainteresowaa si poszkodowanym chopcem, lecym i paczcym na pododze: Sammy, czy co ci si stao?. Gdy mama Sammyego podesza, by go pocieszy. Serena podja pen szacunku interwencj wobec swego synka: SFORMUOWAA ZASAD: Nie wolno popycha. WYJANIA EFEKT JEGO ZACHOWANIA: To boli Sammyego. ZACHCAMY DZIECKO DO PRZEPROSZENIA OBEJMUJC POSZKODOWANEGO: Powiedz przepraszam i przytul Sammyego. Marcos jak wielu jego rwienikw posusznie powiedzia przepraszam i obj koleg ramieniem, lecz w jego umyle wypowiedziane sowo i towarzyszce mu dziaanie w magiczny sposb uniewaniy i usprawiedliwiy to, co przed chwil zrobi. Widzc, e jej synek nadal zachowuje si agresywnie, Serena uznaa, ze czas na krok drugi, w zwizku z czym: UWIADOMIA DZIECKU KONSEKWENCJE JEGO ZACHOWANIA: Dobrze, e przeprosie Sammyego, lecz teraz musimy std wyj i wrcimy, jak si uspokoisz. Nie moesz bawi si z dziemi, popychajc je i przewracajc. Niektre dzieci bywaj tak nakrcone, e powrt do domu jest dla nich najlepszym rozwizaniem, czsto jednak wyprowadzenie z sali na 5-10 minut odnosi pozytywny skutek. T form chwilowego wykluczenia uwaam za lepsz od pozostawiania dziecka samego. Gdy rzecz si dziej w czyim domu, proponuj spyta, czy mona dziecko wyprowadzi do zapasowej sypialni (lub innego pobliskiego pomieszczenia); w miejscach publicznych moe to by korytarz lub nawet toaleta. Chodzi o to, by pomc mu odzyska panowanie nad sob. Jeli wiemy, e trzymanie nasili jeszcze bardziej gwatowne reakcje cznie z biciem to sadzamy maluszka na pododze, zachcajc go do wyraenia emocji, ktre incydent w nim wywoa. Podpowiedzmy mu: Widz, e czujesz zo. Kiedy dziecko si uspokoi, moemy powiedzie: Widz, e ju si uspokoie, moemy wic powrci do innych dzieci. Poznajmy siebie. Styl rodzicielstwa wie si cile z postawami w kwestiach dyscypliny i dziaa podejmowanych przez rodzicw. Rodzice autorytarni dyscyplinuj dzieci w zoci i gniewie, krzycz na nie, a nawet gorzej stosuj kary fizyczne.

Rodzice przyzwalajcy przepraszaj za ze zachowania swoich dzieci i szukaj dla nich usprawiedliwie. Nie ucz dzieci wiadomej dyscypliny, a dziaania podejmuj dopiero wtedy, gdy zmusza ich do tego sytuacja. Rodzice wspierajcy znajduj zoty rodek. Pozwalaj dziecku samodzielnie pokonywa trudnoci i oceni sytuacje. Interweniuj natychmiast, gdy zachodzi potrzeba, z zachowaniem szacunku dla dziecka. Rozumiej znaczenie uczu dziecka, nie staraj si wic im zaprzecza, nie podejmuj prb ich perswadowania oraz nie usiuj poprawi nastrj dziecka pochlebstwami. Potrafi ustala granice i zasady oraz pozwalaj dowiadcza nastpstw ich przekraczania. Po takiej przerwie w dziaaniu wikszo dzieci powraca do zabawy w grupie bez dalszych incydentw. Jeeli agresja si powtrzy, trzeba natychmiast poegna inne dzieci i zabra dziecko do domu. Nie obwiniajmy go jednak o to, e musi rozsta si z grup. Pamitajmy, e jest to przykro take i dla niego. Maluszek powinien wiedzie, e jestemy jego sprzymierzecami i pomagamy mu w nauce samokontroli. (Jeeli nasze dziecko zostao uderzone lub byo wiadkiem takiej sytuacji, nie tumaczmy mu, dlaczego Marcos zosta wyprowadzony chyba e samo o to prosi. Pamitajmy, e dzieci naladuj siebie nawzajem. Nie chcemy przecie zaszczepia w jego umyle adnych idei, ani te wzmacnia zych zachowa przez skupianie na nich nadmiernej uwagi; nie chcemy te nadawa innym dzieciom etykiety niegrzecznych. Mae dzieci miewaj czasem talenty aktorskie, ktrymi zrcznie si posuguj. Potrafi zwodzi dorosych swoim wdzikiem, udaremniajc wszelkie prby dyscyplinowania. Obserwowaam to niedawno w domu mojej przyjaciki. Kiedy byam zajta rozmow z jego mam, may Henryczek zacz bi kotka. Matka natychmiast do niego podskoczya: Heniu, nie moesz by kotka w ten sposb. To go boli. Powstrzymujc jego rczk dodaa: Bd grzeczny. Chopczyk spojrza na ni i z najsodszym, anielskim umiechem, jak gdyby nic si nie zdarzyo. Natychmiast wyczuam, e takie sytuacje musiay im si ju wczeniej przytrafi. Henryczek mia tylko dziewitnacie miesicy, a mimo to wiedzia doskonale, ze szeroki serdeczny umiech zupenie jego mam rozbraja. I oczywicie mama umiechna si z dum. Sodki jest, prawda, Tracy? rzucia w moj stron retoryczne pytanie. Czy mona nie kocha tej buzi?. Kilka minut pniej Henryczek tuk maego kotka w gow plastikow ciarwk, gonic biedne zwierzatko po caym pokoju. (Widzc to, zaczam mie obawy, e jeli zauroczona matka nie zadyscyplinuje swojego anioka, to wkrtce kot zrobi to za ni ostrymi pazurami). Wszyscy znamy owe budzce lito spojrzenia. Niektre dzieci udaj pacz podczas zabawy potrafi faszowa emocje take przy innych okazjach. Siedemnastomiesiczna Gretchen pokazywaa swoj powan mink ze spuszczonym wzrokiem i wysunit doln warg gdy chciaa zwrci na siebie uwag. Mama uwielbiaa t buk i dawaa si przez ni zwodzi. Problem w tym, e buka staa si narzdziem manipulacji w dziecicym arsenale i nigdy nie byo wiadomo, czy dziewczynka jest naprawd zasmucona, czy te gra, chcc co wymusi. Jestem pewna, e kady chodziaczek ma w rkawiku jakie swoje asy. I cho moe on by najsodszym i najmdrzejszym dzieckiem na caej pkuli, jeli uywa wdzicznego miechu lub smuteczku, by unikn dyscypliny, to lepiej si nie zachwycajmy jego aktorskimi umiejtnociami. Pamitajmy, e kade zlekcewaenie zego zachowania dziecka to krzywda, nie uczymy go bowiem samokontroli, co jest naszym wanym obowizkiem. Pochlebstwa i ustpstwa s jak plasterek przyklejony na ran bez przeciwdziaania infekcji, ktra si pod nim rozwija. Mimo chwilowej ulgi to, co ze staje si coraz gorsze. Postpujc w ten sposb, prowokujemy najdziksze zachowania.

Podstpy dwulatkw.

Napady wciekoci s zjawiskiem typowym dla wczesnego dziecistwa. Ich czstotliwo zmniejsza si znacznie, gdy stosujemy cile opisan przez mnie wczeniej zasad trzech krokw, interweniujc z szacunkiem przy kadym zym zachowaniu. Mimo tych wysikw, rodzice kadego malucha zapewne bd mieli kiedy do czynienia z jedn lub dwiema prawdziwymi zachowaniami penymi agresji. Zdarzaj si one najczciej w krpujcych (dla rodzicw) miejscach, takich jak domy przyjaci, kocioy lub synagogi, restauracje, supermarkety. Dziecko rzuca si na podog, krzyczy, kopie lub tupie nogami, wali piciami w co popadnie, a przede wszystkim wrzeszczy co si w pucach na swoich rodzicw, ktrzy maj wtedy ochot wpezna w najciemniejsz dziur. Istota tego rodzaju atakw jest ch zwrcenia na siebie uwagi poczona z utrat samokontroli. Cakowite uniknicie tego zjawiska moe by trudne, warto jednak zachci dziecko do uywania go w celu omijania regu lub przekraczania ustalonych granic. Proponuj proste postepowanie zoone z dwch elementw analizy (zrozumienia, co spowodowao atak zoci) i dziaania. 1.Analiza. Zrozumienie przyczyn konkretnego ataku zoci u dziecka daje nam wskazwki, jak go przerwa. Przyczyn brewerii moe by wiele. Wewntrzny dylemat typu pom mi / pozwl mi dziaa moe by dla dziecka wyczerpujcy. Poza tym najczstszymi przyczynami s: przemczenie, dezorientacja, frustracja i nadmierne pobudzenie bodcami zewntrznymi. Podoem wielu wybuchw wciekoci jest niemono wyraenia wasnych stanw wewntrznych. Uwana obserwacja wykazuje, e przed takim wybuchem dziecko usilnie stara si co nam powiedzie. Moja Sophie nigdy nie lubia chodzenia na dziecice przyjcia. Na pierwszym znich urzdzia mi takie przedstawienie, e miaam ochot zapa si pod ziemi. Za drugim razem, gdy podczas uroczystoci urodzinowej ucieka z paczem do drzwi frontowych, zdaam sobie spraw, e uczestniczenie w imprezach z udziaem duej liczby osb sprawia jej ogromn przykro. Spotkania, o ktrych mowa, byy dla niej zbyt tumne i zbyt gone. Z jednej strony, nie chciaam cakowicie pozbawia moje dziecko udziau w imprezach towarzyskich. Sophie bya dzieckiem spokojnym i niesmiaym, potrzebujcym praktyki w rnych sytuacjach spoecznych. Chciaam jednak rwnie uszanowa przekaz, ktry kierowaa za pomoc swoich atakw niezadowolenia. Chodziam wic z ni zawsze na kilkuminutowy pocztek i koniec imprezy. Za kadym razem pytaam rodzicw, czy si nie gniewaj, wyjaniajc, e moja crka nie wytrzymuje caej uroczystoci. Najgorsze s te przypadki, w ktrych dziecko chce postawi na swoim, to znaczy manipulowa otoczeniem w tym take rodzicami i kontrolowa je. Jakkolwiek brewerie tego typu maj na celu zamanie woli rodzicw (co czsto si udaje, przekonujc delikwenta, i warto scen powtarza), to jednak dzieci, ktrym si to przydarza, nie s z natury uparte lub zoliwe. Robi tylko to, czego rodzice niechccy je nauczyli. Jednym ze sposobw odrniania brewerii manipulacyjnych od spowodowanych frustracj lub przyczynami fizycznymi takimi, jak zmczenie lub nadmiar wrae jest prosta technika trzech krokw, ktr przedstawiam w swojej pierwszej ksice. KROK I OKOLICZNOCI. Co dziao si przed atakiem zoci? Co robilimy? Co dziecko robio? Czy zajmowalimy si nim, czy te zajci bylimy czym lub kim innym? Kto by w pobliu? Ojciec? Babcia? Inne dziecko? Co dziao si w najbliszym otoczeniu? Czy dziecko si bronio? Czy spotkao si z odmow czego, czego chciao? KROK II ZACHOWANIE. Co dziecko robio? Czy pakao? Czy w jego wygldzie lub gosie przejawiaa si zo? Czy byo sfrustrowane? Czy moe zmczone, przeraone lub godne? Czy gryzo, popychao lub bio kogo? Czy to, co robio, nigdy mu si przedtem nie zdarzyo, czy te zdarzao si czsto? Jeli atakowao inne dziecko, czy jest to co nowego, czy te stay zwyczaj? KROK III NASTPSTWA. Jaki jest najczstszy rezultat zdarze ustalonych w krokach I i II? Musimy przyj odpowiedzialno za sposb, w jaki nasze dziaania ksztatuj

Opanowywanie zych zachowa.

dziecko. Nie sdz, by ktokolwiek wiadomie je psu. Natomiast faktem jest, e rodzice nieintencjonalnie wzmacniaj ze nawyki, a jednoczenie brakuje im wiadomoci lub umiejtnoci, aby je zmieni. Nazywam to rodzicielstwem przypadkowym lub chaotycznym. Jest to proces, w ktrym matki i ojcowie nie zdajac sobie sprawy, jak wzmacniaj u dziecka ze wzorce z przyzwyczajenia nie zmieniaj dotychczasowych dziaa. Na przykad: nieustannie schlebiaj dziecku, by poprawi jego zy humor, s niekonselwentni w egzekwowaniu zasad, czyni ustpstwa dla witego spokoju oraz dla uniknicia zakopotania lub konfliktu, popeniajc niekiedy wszystkie bdy na raz. Dziaania te mog doranie powstrzyma niepodane zachowanie, rwnoczenie jednak wzmacniaj ze nawyki w duszej skali czasu. Jest to wzmacnianie zachowa przez poddawanie si. Aby zmieni nastpstwo, trzeba zrobi co innego pozwoli dziecku wyrazi uczucia, nie schlebiajc mu i nie ulegajc jego zachciankom. Wrmy do przykadw z Francine i Christopherem i Leah i Nicholasem z pocztku tego rozdziau. Przygldajc si okolicznociom, widzimy w obu przypadkach odwrcenie uwagi matki stojcej w kolejce do kasy oraz intrygujc wystaw sodyczy. Zachowanie Christophera pacz i kopanie wzka byo nastpstwem ulegania jego zachciankom. Jakkolwiek dziaanie takie doranie zmniejszao stres w tej kopotliwej chwili, to jednak Francine niechccy uczya swoje dziecko przekonania, i arsena zachowa niedopuszczalnych jest skuteczny, wobec czego warto stosowa go w przyszoci. Zakopotanie, zaenowanie.... Kiedy dziecko wypina brzuch i wrzeszczy w miejscu publicznym, czujemy si zakopotani, ale znacznie gorzej jest wtedy, gdy nie potrafimy nad tym zapanowa. Zanim wic damy dziecku zabaweczk lub co dobrego w celu umierzenia zoci, zastanwmy si chwil; jeeli nie zmienimy wzorca, bdziemy mieli niezliczone powtrki z rozrywki. Zachowanie Nicholasa nie rnio si od zachowania Christophera, jego nastpstwa byy jednak inne, poniewa Leah robia co innego, by nie wzmacnia i nie utrwala niepodanego zachowania. Inaczej mwic nie ulegaa dziecku i nie poddawaa si jego niedojrzaej woli. Dlatego Nicholas nie bdzie nastpnym razem rozszerza swojego arsenau rodkw nacisku, a jeeli sprbuje to zrobi, a matka bdzie konsekwentna, to przekona si, e dziaanie takie nie przynosi nagrody. Nie twierdz, e chopiec bdzie w ten sposb na zawsze uleczony z napadw wciekoci. Chc tylko powiedzie, e nie bdzie ono coraz gorsze, poniewa jego matka nie nagradza zego zachowania. Ma si rozumie, e nie wszystkie ataki dziecicej zoci s wynikiem chaotycznego rodzicielstwa. Frustracja dziecka moe wynika z niemonoci wyraenia siebie ze zmczenia lub choroby, ktra wywouje w nim zniecierpliwienie i wzmaga negatywne emocje. Wybuchy zoci s wynikiem nawarstwienia si rnych czynnikw, np. dziecko przemczone nie dostaje tego, czego chce lub zostaje popchnite brutalnie przez koleg. Jeeli jednak mamy do czynienia z seri napadw wybuchajcych zwykle w podobnych okolicznociach i po przeanalizowaniu ich opisan metod trzech krokw widzimy, e podoem jest wzmacnianie zego zachowania, to trzeba zacz dziaa w kierunku zmiany wzorca. Przerwy na uspokojenie. O co chodzi? Nie chodzi w adnym wypadku o wyprowadzanie dziecka z pokoju lub stawianie do kta za kar. To byoby aosne nieporozumienie. Chodzi nam o metod unikania bitwy na caego, o oddalenie si od emocjonalnej gorczki chwili. Odejcie (lub odprowadzenie) na stron pozwala odzyska kontrol nad emocjami i chroni rodzicw przed przypadkowym wzmacnianiem zego zachowania. Rodzicom dwu- i trzylatkw radz, by towarzyszyli maluszkowi w takich chwilach, zamiast pozostawia ich samotnie w eczkach lub kojcach.

Jak to si robi? W domu zabieramy po prostu dziecko z miejsca zbrodni. Powiedzmy, e atak zoci dopad je w kuchni; przenosimy wic maluszka do pokoju gocinnego i siedzimy z nim, a si uspokoi. W miejscach publicznych i gocinnych domach wychodzimy do innego pomieszczenia. W kadym przypadku mwimy, jakie s nasze oczekiwania. Nie moemy tam wrci, dopki si nie uspokoisz. Dziecko rozumie wicej, ni sdzicie. Wypowied, ktrej towarzyszy wyprowadzenie lub wyniesienie z miejsca incydentu, jest wystarczajco jasnym przesaniem. Kiedy dziecko si uspokoi, wracamy, jeli jednak zaczyna od nowa ponownie wychodzimy. Co naley mwi? Naley nazwa emocje (O, widz e jeste zy) i wyjani nastpstwo ( ale nie moesz rzuca jedzeniem). Uywamy prostych zda, np. Kiedy si tak zachowujesz, nie moesz by tutaj. Nie mwimy: Nie chcemy ci wrd nas. Czego nie naley robi? Nie naley si usprawiedliwia, np. Nie lubi ci tego robi lub Smutno mi, e musz z tob wyj. Nie wolno te pod adnym pozorem podnosi gosu i krzycze na dziecko. Trzeba spokojnie wyprowadzi z miejsca niepokoju. Nigdy te nie zamykamy dzieci samych w jakimkolwiek pomieszczeniu. 2.Dziaanie. Bez wzgldu na to, co jest przyczyn napadu zoci, musimy by sumieniem dziecka w czasie, gdy nie panuje nad sob, poniewa nie dysponuje ono wtedy rozsdkiem oraz rozeznaniem przyczyn i skutkw. Najlepsz drog do opanowania dziecicych wybrykw jest zachowanie cakowitego spokoju i pozwolenie wyadowania emocji bez publicznoci. Oznacza to, innymi sowy, odwrcenie uwagi, ktr owe krzyki i tupania maj za zadanie przywoa. Proponuj stosowanie w takich okolicznociach nastpujcych trzech metod: ODWRACANIE UWAGI: Ograniczona zdolno koncentracji dziecka jest w tym przypadku naszym sprzymierzecem. Kiedy maluszek zblia si do granicy wybuchu, pokamy mu now zabawk lub podniemy go i pozwlmy spojrze przez okno. Technika ta rzadko bywa skuteczna, gdy prawdziwe brewerie ju si zaczy. Wynika to z faktu, i uwaga dziecka jest wwczas niezwykle skupiona na jego wasnych emocjach. Nie mylmy odwracania uwagi z pochlebstwami. Starajmy si przedstawia dziecku rne obiekty lub czynnoci nawet gdy niepodane zachowanie nasila si. IGNOROWANIE: Dopki dziecko nie robi sobie krzywdy i nie atakuje ludzi lub przedmiotw, najlepiej kompletnie je zignorowa. Gdy rzuca si na podog, krzyczc i kopic, spokojnie odchodzimy lub odwracamy si plecami. Jeeli trzymajc na rkach bije nas i krzyczy (lub w inny sposb przejawia agresj) kadziemy je, mwic spokojnie, lecz z naciskiem: Nie wolno bi mamy. USPOKAJANIE: Dziecko przeywajce atak zoci nie panuje nad swymi emocjami. Zadaniem osoby dorosej jest pomc mu w samouspokojeniu. Niektre dzieci reaguj dobrze na otoczenie ramieniem, inne przeciwnie wciekaj si ejszcze bardziej, czujc fizyczne ograniczenie. Dziaaniem uspokajajcym moe by take wyniesienie z otoczenia w ktrym doszo do wybuchu. Gdy zo szybko narasta, trzeba dziecko wynie lub wyprowadzi. Jest to nie tylko przerwanie sytuacji grocej dalszym konfliktem i niebezpieczestwem, lecz take umoliwienie dziecku wyjcia z twarz. Tak czy owak, uspokajanie nie moe nigdy odbywa si w gniewie lub z uyciem fizycznej przemocy. Proponuj wybr metod najbardziej odpowiednich do sytuacji, ewentualnie stosowanie wszystkich trzech. Trzeba oceni okolicznoci i wybra to, co bdzie najskuteczniejsze. Jedno jest pewne groby bez pokrycia nie dziaaj: konsekwencja (a szczeglnie zgodno sw i czynw) dziaa. Nie ma wtpliwoci, e dziecice brewerie zwaszcza w miejscach publicznych mog by upokarzajce i frustrujce dla rodzicw. Niezalenie od tego, ktre metody stosujemy, musimy kontrolowa wasne stany emocjonalne. Tym rodzicom, ktrzy nie uwiadamiaj ich sobie w caej rozcigoci, proponuj korzystanie z listy symptomw fizycznych, ktre mog poprzedza utrat panowania nad sob. Wspominaam ju

wielokrotnie i nie zawaham si powtrzy po raz kolejny, e wiadomego dyscyplinowania nie mona realizowa w zoci i gniewie. Niedopuszczalne jest upokarzanie dzieci, podnoszenie na nie gosu, ulianie im, wypowiadanie grb, szarpanie i poszturchiwanie oraz dawanie klapsw, icie i stosowanie jakiejkolwiek formy przemocy. Dotyczy to wszystkich dzieci, a w sposb szczeglny dzieci maych dwu- i trzyletnich. Spjrzmy prawdzie w oczy, kto, kto nie radzi sobie z wasnym gniewem, nie moe w aden sposb pomc dziecku w kontrolowaniu wewntrznych impulsw; moe mu tylko zaszkodzi. Objawy zoci co si ze mn dzieje? Musimy wiedzie, jakie zachodz w nas zmiany, gdy dziecko depcze nam po nogach, bez przerwy mwi nie lub rozkleja si regularnie w miejscach publicznych. Jest to rwnie wane, jak umiejtno dostrajania si do jego nastrojw. Pytam matki, jakie zjawiska cielesne sygnalizuj zbliajcy si moment wyjcia z siebie. Jeli nie odczuwamy adnych objaww tego typu, to warto uwaniej przyjrze si sobie i znale sygnay ostrzegawcze. Ca robi si gorca. Dostaj pokrzywki. Zaczynam bra wszystko do siebie. Mam przypieszone bicie serca. To prawie tak, jakbym przestaa oddycha. Zaczynam ciko i szybko oddycha. Poc mi si donie Zaczynam zgrzyta zbami. Kiedy czujemy, e krew w nas si gotuje, wyjdmy z pokoju. Zrbmy sobie przerw na uspokojenie. Nawet gdy dziecko pacze, pomy je w eczku lub kojcu, aby byo bezpieczne i wyjdmy z pokoju na kilka minut. Czsto mwi rodzicom: Nikt nie umar od paczu, lecz wiele ludzi nosi w sobie do koca ycia miertelne urazy do chronicznie zagniewanych rodzicw. Porozmawiajmy z przyjacimi; zapytajmy, co oni robi, gdy dzieci daj im do wiwatu. Zwrmy si o pomoc i rad do specjalistw, ktrzy pomog nam opanowa wasn zo. Prosty poradnik wiadomej dyscypliny. Rodzaj zachowania Nadmierne pobudzenie Co robimy. Przerywamy aktywno. Co mwimy

Wybryki w miejscu publicznym na tle zachciewajek.

Odmowa wspdziaania przy ubieraniu. Nieustanne bieganie w kko. Krzyki.

Widz, e zaczynasz by niezadowolony, wic zrbmy sobie krtki spacerek. Ignorujemy. Jeli to nie pomaga To robi wraenie, ale wyprowadzamy lub wynosimy. niestety nie moesz tego dosta. Nie moesz zachowywa si w ten sposb w miejscu w ktrym si znajdujemy. Przerywamy i czekamy kilka Kiedy bdziesz gotw, minut. zaczniemy od nowa. Zatrzymujemy i bierzemy na Wyjdziemy, kiedy bdziesz rce. mia skarpetki i buciki na nkach. Mwimy ciszej i spokojniej. Czy moglibymy rozmawia ciszej, bardzo

Pacz. Bieganie w nieodpowiednich miejscach. Kopanie lub bicie przy braniu na rce. Odbieranie zabawek innym dzieciom. Rzucanie jedzeniem.

Patrzymy w oczy i naladujemy najlepszy (niepaczliwy) gos. Ograniczamy ruchy dziecka, kadc mu donie na ramionach. Natychmiast kadziemy dziecko. Wstajemy, zbliamy si do dzieci i zachcamy do oddania zabawki. Wyjmujemy z fotelika.

Pociganie innych dzieci Kadziemy do na rczce za wosy. dziecka pocigajcej za wosy, gadzimy do dziecka. Bicie innych dzieci. Powstrzymujemy, jeeli jest Nie wolno bi. To Jasia pobudzone, wyprowadzamy z boli. pokoju, a si uspokoi. Bicie uporczywe. Wracamy do domu. Musimy natychmiast wyj.

prosz? Nie mog ci sucha, pki nie uyjesz swego najlepszego gosu. Tu nie wolno biega. Jeli nie przestaniesz, to bdziemy musieli wyj. Nie wolno bi i kopa. To mnie boli. Krzy si tym bawi. Musimy mu to odda. Nie rzucamy jedzeniem przy stole. Bd grzeczny, nie cignij.

Zachowanie postawy wspczucia i troski to wielki dar dla dziecka. Mwienie prawdy wszdzie i zawsze nie tylko daje nam wiarygodno, lecz take suy budowaniu zaufania w latach pniejszych gdy nasze dzieci dorastaj (a to przychodzi szybciej, ni si spodziewamy). Dziecko, ktremu stawia si granice i suy przewodnictwem, zawsze bdzie nas szanowa. I bdzie nas kocha tym wicej i tym bardziej. Ujmujc rzecz najkrcej, przekazywanie wiadomej dyscypliny nie zrywa wizi midzy dziemi i rodzicami , lecz przeciwnie wzmacnia j i utrwala. Wiem, e trudno czasem wytrwa w konsekwencji Chodziaczki potrafi wyprowadzi z rwnowagi nawet najsilniejsze dusze.

Rozdzia VIII

ZODZIEJE CZASU PROBLEMY DWULATKW KRADNCE NAM CENNE GODZINY

Z atwoci rozpoznaj rodzicw majcych na co dzie do czynienia ze zodziejem czasu frustrujcym, chronicznym i pozornie niekoczcym si zaburzeniem dziecicych zachowa, ograbiajcym ich z godzin, dni..... i nocy. Przygnbiajce opowieci zaczynaj si zwykle tak: Tracy, jestem przeraona gdy zblia si... Nastpnie wymieniane s rne codzienne zdarzenia, ktre stay si dla rodzicw koszmarem, np. wyjcie z domu, czas drzemki, ukadanie dziecka do snu, kpiel, posiek itd. Mwic o tym, moi rozmwcy nie wiedz, jak wielu innych rodzicw pado ofiar podobnie wyczerpujcych i przygnbiajcych dowiadcze. W charakterze przykadu przytocz prawdziw histori dwuletniego Neila i jego rodzicw Ivana i Mallory. Ich saga okazaaby si opowieci cokolwiek przydug, gdybym chciaa opisywa szczegowo typowe rodzinne wieczory w ich domu. Prosz mi jednak wierzy sysz multum takich opowieci. W kadej z nich mona atwo znale migawki z wasnego ycia. Mallory, relacjonujc swoje dowiadczenia, wyjania, e w ich domu rytua przygotowania Neila do snu zaczyna si o godzinie 19:30, a jego pierwszym etapem jest kpiel, ktr chopiec uwielbia. Problemy zaczynaj si w chwili, gdy trzeba dziecko wyj z wanny. Ostrzegam Neila trzykrotnie: Czas kpieli si koczy, zaraz j zakoczymy. Gdy jednak chopiec zaczyna paka, ustpuje mu: No dobrze, jeszcze pi minut. Pi minut mija, przypominam wic: Neil, wychodzimy z wanny. Chopiec nadal pacze i marudzi, w zwizku z czym zwlekam ponownie mwic: Dobrze, ale to ju ostatni raz. Koczymy zabaw z buteleczkami i kaczuszkami, wychodzimy z wanny i szykujemy si do spania. Po upywie kolejnych piciu minut wkraczam zdecydowanie: Koczymy kpiel, Neil i wychodzimy z wanny natychmiast. Syszc to, chopiec zaczyna biega w wannie, nie pozwalajc si zapa. Kiedy go chwytam, wylizguje mi si z rk. Prosz Neil, wychodzimy!. Powtarzam, toczc z nim regularn bitw. Zmuszona jestem trzyma go w elaznym ucisku, jak w imadle, a on wciekle protestuje kopic, wrzeszczc i machajc rczkami. Kiedy go stawiam, wyrywa si i ociekajc wod, biegnie do swojego pokoju. Lec za nim z rcznikiem, usiujc go osuszy, po czym zaczyna si bitwa o zaoenie piamki. Wreszcie wkadam mu si kaftanik i wtedy Neil zaczyna wy: UUUUUUUUU! Czuj si fatalnie. Mj biedny Neil... Mamusia nie chce ci drczy. Ju dobrze?. W tym momencie dzieciak zaczyna chichota, zabieram si wic do roboty. W porzdku, idziemy spa. Poniewa duo czasu zajo nam wychodzenie z wanny, moemy przeczyta dzi tylko jedn bajeczk. Wybierz sobie ksieczk, ktr by chcia. Neil idzie do pki z ksikami. Chcesz t? pytam, podczas gdy mj chopiec wyciga ksieczki jedn po drugiej i rzuca je na podog. T nie? A moe t. O, na pewno tamt. Staram si

apa zodzieja opowie o Neilu.

nie zwraca uwagi na baagan, ktry dziecko robi, w gardle ronie mi jednak gula, poniewa godzin zajo mi sprztanie jego pokoju, w czym prawie wcale nie uczestniczy. W kocu jednak zbliamy si do koca dnia. Z ksieczk w doniach mwi mu: Wa do swojego eczka. Jeste ju duym chopcem. Neil przykrywa si. Przytulam go troch i zaczynam czyta, wci jednak jest bardzo pobudzony i zupenie ze mn nie wspdziaa, przewracajc strony, zanim skocz je czyta. Nagle staje na nkach i prbuje wyrwa mi ksik z rki. Po si, Neil. Pora spa. Kadzie si wreszcie i wyglda na to, e jest ju zmczony. Oddycham gboko z poczuciem ulgi, mwic sobie: Moe ta noc bdzie atwiejsza. Ale gdzie tam! Po chwili neil otwiera oczy i krzyczy: Chc piciu!. To zbyt pikne, by mogo by prawdziwe podpowiada gos wewntrzny. Dobrze synku, przynios ci wody odpowiadam, gdy jednak wychodz z pokoju, moje dziecko zaczyna paka. Znam ten pacz doskonale: Nie opuszczaj mnie. No dobrze, chod ze mn mwi, widzc, e jeli mu nie pozwol, to bd miaa Trzeci wojn wiatow. Bior go na rce i znosz na d. Daj mu pi. Wypija tylko kilka ykw, co znaczy, e nie by bardzo spragniony (i nigdy nie jest), a nastpnie taszcz go z powrotem na gr. Po uoeniu w eczku co zwykle zwraca jego uwag, siada wic i usiuje si wygramoli. W tym momencie moja cierpliwo si koczy. Kad mu rce na ramionach i podnosz gos: Do ka! Natychmiast! I ebym ci nie musiaa powtarza. Jest noc i masz spa!. Mwic to, zaczynam gasi wiata, on jednak pacze i trzyma si mnie kurczowo. Mam ju do. Dobrze mwi ochrypym gosem. Zostawi ci wiato. Chcesz jeszcze jedn bajeczk? Ale ta bdzie ostatnia. Le grzecznie a ja ci przeczytam. W tym momencie mam wraenie, e moje sowa nic dla niego nie znacz. To, co mwi, w ogle do niego nie dociera. Stoi sztywny jak deska i nie porusza si. zy byszcz mu na policzkach. Po si Neil nakazuj Prosz, nie bd ju tego powtarzaa. Dziecko si nie porusza. Prbuj odwrci uwag: Popatrz mwi, pokazujc mu obrazek. Pom mi przewraca kartki. adnej reakcji. Zaczynam grozi. Dobrze Neil. Pooysz si albo std wyjd. Nie artuj, wychodz z pokoju. Jeli si nie pooysz, mama nie bdzie ci czytaa. W kocu Neil si kadzie. Czytam przez chwil i widz, e zasypia. Poruszam si ostronie, by mu nie przeszkadza. Po chwili jednak otwiera oczy. Wszystko w porzdku upewniam go jestem tu. Kiedy Neil zamyka wreszcie oczy po raz kolejny, czekam kilka minut i ostronie stawiam jedn nog na pododze. Wstrzymuj oddech. Dziecko zaczyna mocniej ciska moj do, le wic koo niego bez ruchu, czekajc jeszcze kilka minut. Nastpnie prbuj wylizgn si z ka. Jestem ju prawie wolna, gdy chopiec nagle otwiera oczy. Zastygam w bezruchu na krawdzi, mwic do siebie; jeden faszywy ruch i spadn na podog, a wtedy bd miaa bal. Wszystko jest jednak w porzdku. Dziecko pi. Czekam. Czuj, e zdrtwiaa mi stopa i zapa kurcz w rk. W kocu udaje mi si stoczy bezszelestnie na podog i na czworakach doczoga do wyjcia. Udao si! Powoli otwieram drzwi i z przeraeniem sysz e skrzypi. O nie!!! Ale oczywicie! Sysz gos dziecka z drugiej strony pokoju: Nie mamusiu, nie chc spa!. Kurczc si ze strachu, szepcz: Jestem tu kochanie. Nigdzie nie odeszam. Moje kojce sowa odbijaj si jednak od jego uszu. Zaczyna paka. Wracam wic do jego ka i staram si pocieszy. Chc, bym czytaa mu kolejn bajk. Jestem gotowa pochlasta si, udusiwszy go uprzednio... czytam jednak t bajeczk. Wsplne rda zodziei czasu. W rnych rodzinach szczegy takich opowieci bywaj rne, przyczyny trudnoci s jednak podobne i mona je streci w nastpujcych punktach: Rodzice nie trzymaj si ustalonych harmonogramw zaj dziecka.

Rodzice pozwalaj dziecku kierowa i podejmowa decyzje. Rodzice nie przewiduj konsekwencji swoich dziaa. Rodzice nie wyznaczaj dziecku granic. Rodzice szanuj dziecko, lecz nie wymagaj szacunku w stosunku do siebie. Zamiast akceptowa temperament dziecka, rodzice ywi nadziej, e keidy ulegnie on zmianie. Rodzice nie pomagaj dziecku rozwija umiejtnoci samouspokajania. Po sytuacji kryzysowej takiej, jak choroba lub wypadek wymagajcej rozlunienia dyscypliny, rodzice nie przywracaj normalnych zasad nawet wtedy, gdy dziecko czuje si ju cakiem dobrze. Rodzice kc si midzy sob, nie powicajac dziecku wystarczajco uwagi, a po pewnym czasie nikt ju nie wie, na czym polega problem. Rodzice zajmuj si widmami wasnej przeszoci, co utrudnia im wyrane postrzeganie dziecka.

Gos Mallory zaamuje si. Ze wstydem i zaenowaniem przyznaje, e w takim wypadku cay proces zaczyna si od pocztku, poniewa Neil nigdy nie zasypia przed godzin jedenast. Kiedy to si stanie, jego matka po raz ostatni wypeza na czworakach z jego sypialni. Dzie po dniu wal si do ka kompletnie wyczerpana komentuje sw opowie wracajc do Ivana, ktry przez cay wieczr oglda telewizj lub czyta, zupenie niewiadomy mczarni, jakie przeywaam z dzieckiem w cigu ostatnich trzech godzin. Kiedy mu powiedziaam, e miaam kolejny koszmarny wieczr, popatrzy na mnie zdziwionym wzrokiem. Mylaem, e siedzisz w gabinecie i opacasz rachunki lub co w tym rodzaju. Syszc to, poinformowaam go niestety gosem penym zoci e jutro wieczorem bdzie jego kolej. Mallory doprowadzia si do kresu wytrzymaoci. Dzie w dzie mam taki koszmar, Tracy. Czuj si, jakbym bya zakadniczk Neila. Czy to taka faza rozwoju? Czy on z tego wyronie? A moe przyczyn jest to, e pracuj poza domem i dziecko dugo mnie nie widzi? Czy Neil ma jakie zaburzenia snu? A moe to choroba?. Odpowiedziaam przeczco na wszystkie te pytania, przyznajc Mallory racj tylko w jednym stwierdzeniu e jest zakadniczk swego dziecka. Niewaciwe zachowania dziecka pochaniajce czas s ogromnie wyczerpujce dla matek i ich partnerw. Zagraaj nie tylko wizi midzy dziemi i rodzicami, lecz take kad si cieniem na zwizku partnerskim osb dorosych. Jedno z rodzicw zaczyna oskara drugie, a potem rodzi si niech i inne negatywne uczucia. Spory dotycz czsto sposobu dziaania najbardziej odpowiedniego w danej sytuacji, nikt jednak nie stara si zrozumie, jak powsta problem i jak go przezwyciy. Dwulatki nie chc kra nam cennego czasu. My rwnie nie chcemy, by kto nas go pozbawia, czsto jednak tak si dzieje. Na szczcie mona zmieni takie niezdrowe sytuacje. W tym rozdziale omwi niektre najczstsze przypadki trudnoci z zasypianiem, niepokj zwizany z rozk, przyzwyczajenie do smoczkw (mogce by przyczyn lub skadnikiem trudnoci ze snem), chroniczne napady zoci oraz ze zachowania podczas posikw. Rozwaania te pomog rodzicom w podejmowaniu sensownych dziaa . dziaania te obejmuj: Rozpoznanie wasnych bdw, ktre wywoay lub zaostrzyy problem. Utwierdzenie si w gotowoci do wprowadzania zmian. Analiza problemu metod trzech krokw. Opracowanie planu i konsekwentne jego wdroenie. Podzia na mae kroki; kada zmiana moe wymaga dwch lub trzech tygodni.

Okazywanie szacunku; dziecko potrzebuje pewnej dozy samodzielnoci. Ustanawianie granic i ich przestrzeganie. Zwrcenie uwagi na niewielkie postpy.

Kiedy rodzice zgaszaj si do mnie z takimi problemami, staram si nie wywoa w nich poczucia winy i nie podawa w wtpliwo rodzicielskich kwalifikacji. Rwnoczenie prbuj im uwiadomi, e pragnc pomc swemu dziecku, musz przede wszystkim przyj odpowiedzialno za wasne zachowania ksztatujce jego osobowo. Prowadzi nas to ponownie do kwestii rodzicielstwa chaotycznego, w ktrym rodzice bezwiednie inspiruj i wzmacniaj niepodane zachowania swoich dzieci. Nawyki powstaj u maych dzieci tak szybko, e cakowite uniknicie negatywnych wpyww (tj. rodzicielstwa przypadkowego) nie jest moliwe. Niemal kady ulega od czasu do czasu jakim nierozumnym dziecicym daniom, daje si zwie paczem lub lekceway ze zachowanie, gdy maluch umiecha si do niego zwycisko. Gdy jednak negatywne wzorce zachowa utrwalaj si przez wiele miesicy, a nawet lat, ich zmiana moe si okaza bardzo trudna. Takie wanie ze przyzwyczajenia staj si pniej zodziejami czasu. Osobom pragncym rozwiza jakikolwiek zadaniowy problem drczcy rodzin polecam zwykle nastpujce dziaania: Rozpoznanie wasnych bedw, ktre wywoay lub zaostrzyy problem. Przestamy myle, e dziecko jest zepsute i przyjrzyjmy si sobie. Mallory nie potrafia wyznacza granic i pozwalaa dziecku decydowa, w zwizku z czym Neil nie dawa si wyj z wanny, ucieka mokry do pokoju itd. I musi si tak dzia dopty, dopki matka nie zmieni swoich zachowa. Utwierdzenie si w gotowoci do wprowadzania zmian. Kiedy kto przychodzi do mnie na konsultacj i kwituje kad moj sugesti sowami: Ju tego prbowalimy, zaczynam podejrzewa, e osoba ta nie jest gotowa do zmiany sytuacji. Rodzice nie zdaj sobie czsto sprawy ze swojej niechci do modyfikowania wasnych postaw, zachowa i zwyczajw, cho s autentycznie zgnbieni i zaniepokojeni kopotami. W ich umysach moe te dziaa jaki niewiadomy mechanizm. Matka moe np. czu si potrzebna, kiedy dziecko j wykorzystuje lub te chce je karmi piersi duej, ni byoby to wskazane. Zdarza si, e kobieta pragnie bliskiego fizycznego kontaktu z dzieckiem takiego jak z niemowlciem cho ma ono ju dwa i p roku. Wie rwnie, e natrtne wizyty maluszka w maeskiej sypialni nie wpywa najlepiej na jej relacje z partnerem, a mimo to toleruje u dziecka takie zachowanie. Bywa czasem tak, e kobiety majce za sob pomyln karier zawodow (z ktr si w znacznym stopniu utosamiay) wkadaj ca swoj energi w macierzystwo, w ktrym usiuj stosowa podobne podejcie do rozwizywania problemw tym razem wychowawczych zaspokajajc w ten sposb potrzeb sukcesu. S te ojcowie, ktrzy w skrytoci ducha z zadowoleniem obserwuj u swych dzieci przejawy agresji. Inni przejawiaj niech do dyscyplinowania, poniewa zostali wychowani w autorytarnych rodzinach i bardzo chc by inni (w zwizku z czym popadaj w drug skrajno). Wyczuwajc jakiekolwiek tego rodzaju opory, mwi wprost: To nie dziecko ma problem, to wy potrzebujecie psychologicznej pomocy. Analiza problemu metod trzech krokw. Stosowanie techniki polega na rozpoznaniu okolicznoci (tego, co byo najpierw), zachowania (tego, co dziecko robio) i nastpstw (wzorca, ktry powsta jako rezultat pierwszych dwch czynnikw). Trudnoci z zasypianiem, jedzeniem itp. Utrzymujace si przez duszy czas maj zwykle podoe zoone. Mimo to dokadna i uwana obserwacja pozwala ustali, co si dzieje i jak mona to zmieni. Spjrzmy na siebie.

Przyjcie odpowiedzialnoci.

Jeeli na ktrekolwiek z pyta odpowiemy twierdzco, bdzie to oznaczao, e mamy wicej do zrobienia, ni nam si wydaje w kontekcie dziecicych zachowa kradncych czas. Czy mamy poczucie winy, wyznaczajc dziecku granice? Czy bywamy niekonsekwentni w stosowaniu zasad? Czy, pracujc poza domem, mamy skonno do zaniania wymaga w stosunku do dziecka po powrocie do domu? Czy al nam dziecka, gdy mwimy mu nie? Czy dziecko le si zachowuje wycznie w naszej obecnoci? Czy mamy skonno do ustpstw i pochlebstw? Czy obawiamy si utraci mio dziecka, dyscyplinujc je? Czy czujemy si przygnbieni, gdy dziecko wydaje si nie by szczliwe? Czy zy dziecka wywouj w nas smutek? Czy czsto mamy uczucie, e inni rodzice s zbyt surowi? W przypadku Neila okolicznoci dotyczyy okresw poprzedzajcych zasypianie (kpiel, suchanie bajeczek itd.), w ktrych Mallory systematycznie rozluniaa dyscyplin, amic jej zasady. Jeszcze jedna bajeczka, jeszcze pi minut kpieli. Neil stale wyprbowywa swoj mam, notorycznie nie respektujc granic. Rwnoczenie ba si, e go opuci. W rezultacie Mallory z litoci nieustannie mu ustpowaa, przeduajc jego cierpienie i uczc go manipulowania swoj osob. Wyjaniaam jej, co nastpuje: Neil nauczy si, e twoje zapowiedzi nigdy si nie speniaj. Co wicej, zawioda jego zaufanie, wychodzc po kryjomu z pokoju, w zwizku z czym przesta czu si bezpiecznie w warunkach odprenia. Wie, e wyjdziesz, kiedy tylko zanie. Aby zmieni t sytuacj, musisz zmieni swoje zachowanie. Opracowanie planu i konsekwentne jego wdroenie. Konsekwencja ma decydujce znaczenie w walce z zachowaniami kradncymi czas. Jeeli przez osiem lub dwanacie miesicy matka kilkakrotnie karmia dziecko w nocy, to trudno si dziwi, e bdzie ono oczekiwao posiku o godzinie trzeciej nad ranem. Aby zmieni wzorzec, trzeba by teraz rwnie konsekwentnym w odmowach karmienia. Podobnie gdyby w kolejnych dniach Mallory prbowaa ogranicza marudzenia Neila rnymi sposobami, to nic by z tego nie wyszo. Znalazaby si w punkcie wyjcia. Nie sugeruj sztywnych harmonogramw realizowanych z zegarkiem w rku, jeeli jednak kpiel ma si odby midzy 7:30 i 8:00, to nie moemy jej przeciga do godziny dziewitej. Trzeba si trzyma jakiego oglnego planu zaj. Podzia na mae kroki; kada zmiana moe wymaga dwch lub trzech tygodni. Nie ma szybkich rozwiza. Przyzwyczajenie niemowlt zmienia si stosunkowo atwo; u dzieci dwu- i trzyletnich wzorce, ksztatowane duej, s znacznie mocniej utrwalone, nie mona wic oczekiwa zmian nagych lub radykalnych. Oto kolejny przykad. Roberto i Maria rodzice dziewitnastomiesicznego Luisa zgosili si z kopotami dotyczcymi jego dziennych drzemek. Aby dziecko upi, musimy obwozi je autem, objedajc kilkakrotnie kwarta ulic wyjani Roberto. . Kiedy ju pi, wjedamy do garau i zostawiamy go w samochodowym foteliku. Rodzice Luisa zainstalowali te interkom w garau, by mc sysze, gdy dziecko si obudzi. Procedura ta zostaa utrwalona w smym miesicu ycia chopca i okazao si, e uwarunkowania nie da si zmieni z dnia na dzie, poniewa czynno zasypiania zostaa uzaleniona od dozna zmysowych zwizanych z ruchem samochodu. W pierwszym tygodniu udao si stopniowo skrci przejadki. W nastpnym samochd by uruchamiany, ale nigdzie nie jecha. W tygodniu trzecim rodzice sadzali chopca w fotelik, ale auta nie uruchamiali. Oczywicie Luis nadal nie potrafi zasn w

eczku, naleao wic nad tym popracowa. Kolejnym etapem by fotel bujany. Przy pierwszych prbach usypiania w pokoju dziecko zapadao w sen dopiero po czterdziestu minutach, sukces polega jednak na tym, e nie dziao si to w samochodzie. Pniej Roberto i Maria skracali czas koysania chopca, wprowadzajc kolejne zmiany co 4-5 dni. W kocu nie trzeba byo porusza fotela i wreszcie mona byo przenie drzemki tam, gdzie powinny odbywa si od pocztku do eczka. Cay proces trwa trzy miesice i wymaga ze strony rodzicw ogromnej cierpliwoci. Eliminowanie rnych zachowa, ktre nazwalimy zodziejami czasu, przebiega podobnie w serii krokw rozwizujcych kolejne aspekty problemu. Tim i Stacy, ktrzy przyzwyczaili swoj Kar do spania w ich ku, musieli najpierw nocowa na zmian w jej pokoiku na materacu dmuchanym umieszczonym przy eczku dziecicym. Nie mogli z dnia na dzie porzuci creczki, oznaczaoby to bowiem brak szacunku dla jej lku. Powinna wiedzie, e nie zostaa przez nich porzucona. W drugim tygodniu zaczli odsuwa dmuchany materac od jej ka. Stopniowo dziecko nauczyo si czu bezpiecznie bez bliskiej cielesnej obecnoci ktrego z rodzicw. Okazywanie szacunku; dziecko potrzebuje pewnej dozy samodzielnoci. Oferujemy dziecku moliwo wyboru. Kiedy Neil by w wannie, zaproponowaam Mallory, by zamiast sw: Bdziemy koczy kpiel, na ktre padaa niezmiennie gona odpowiedz Nie!, da chopcu szans samodzielnego decydowania: Czy chciaby sam wyj korek z wanny, czy wolisz, ebym ja to zrobia?. Moliwo wyboru daje dziecku poczucie kontroli, a przez to zachca do wspdziaania. Ustanawianie granic i ich przestrzeganie. Kiedy Neil decydowa si nie wyjmowa korka z wanny, mwic: Nie chc i z wody, zadaniem Mallory byo utrzymanie ustanowionej granicy (wyjcie korka), w przeciwnym razie wpadaby w stare koleiny (ustpowania). Dobrze Neil mwia bez emocji wyjm korek za ciebie. Gdy wody ju nie byo, owijaa chopca rcznikiem (kiedy wci jeszcze by w wannie), wyjmowaa go, niosa do sypialni i zamykaa za sob drzwi, eliminujc w ten sposb moliwo odwrotu i ewentualn drog ucieczki. Zwracanie uwagi na niewielkie postpy. Zodzieje czasu nie gin z dnia na dzie, nie tramy jednak nadziei. Zachowujmy wiadomo celu nawet wwczas, gdy posuwamy si maymi kroczkami. Rodzicom poszukujcym rozwiza natychmiastowych czsto zdarza si utkn w trudnociach, jakie stwarza ten problem. Kiedy usiuj im pomc w uoeniu planu dziaa, woaj przeraeni: Dwa miesice? Tak dugo to ma trwa?!. Spokojnie, prosz pastwa odpowiadam. Prosz spojrze, ile czasu stracilicie do tej pory, szarpic si z tym problemem. Dwa miesice to bardzo niewiele! Tajemnica wielkich zwycistw polega na wygrywaniu wielu maych bitew. Jeeli tego nie zrozumiecie, bdziecie mili wraenie, e wasz dylemat nie opuci was do koca ycia!. I tak, Mallory staraa si odwrci efekty wielu miesicy nieumylnego warunkowania. Neil uparcie je testowa, musiaa wic kadorazowo stawa na wysokoci zadania, opierajc si jego manipulacjom. Opracowaymy sobie zbir tekstw i scenariuszy, z ktrego moga korzysta w rnych momentach wieczornego rytuau. Zamiast dawa preteksty do negacji i nieposuszestwa, Mallory oferowaa swemu chopcu moliwo wyboru, np. Czy chciaby najpierw woy gr od piamki, czy majteczki?. Kiedy Neil krzycza Nie?, zamiast goni go i dawa pretekst do zabawy (w jego mniemaniu) lub bitwy (w jej odczuciu), robia co innego, co pokazywao mu, jakie bd nastpstwa jego zachowa. Nie chcesz si ubra? W porzdku. Wemy ksieczk. Jak zmarzniesz, to mi powiedz. Wtedy woymy piamk. Chcesz t ksik, czy tamt?. Kiedy chopiec wybra ksik, mwiam mu: Znakomity wybr, ale przeczytam ci j, kiedy wejdziesz do eczka. Po kilku minutach Neil prosi: Chce woy piamk. Wtedy mama pytaa: Zimno ci kochanie?. W ten sposb pomagaa mu zrozumie, po co wkadamy piamk i jak si czowiek bez niej czuje po kpieli. Dobrze, woymy teraz piamk, eby nie byo ci zimno. I oto cud niebyway! Neil zacz wspdziaa! Bez krzykw, grb i

upokarzania, bez szarpaniny i paczw nauczy si pojmowa naturalne nastpstwa nieubierania si. Prosz zwrci uwag, e nie bya to adna magiczna metamorfoza. Mallory (z niewielk moj pomoc) konsekwentnie trzymaa si nowych zasad przez cay wieczr. Mwia chopcu: Przeczytam ci, jak si pooysz. Kiedy zadzwoni dzwoneczek, zgasimy wiato. Chcesz nastawi minutnik? Nie chcesz? W porzdku mamusia nastawi. Wtedy Neil zmienia zdanie: Bardzo dobrze. Aby unikn wycieczek do kuchni po wod, przygotowywaa sobie szklaneczk przy ku dziecka. Chciaby si napi wody? Nie? Dobrze. Jakby chcia, to jest tutaj. A teraz po si i przeczytam ci bajeczk. Kiedy Neil zaczyna marudzi i protestowa, jego mama nie ustpowaa: Neil, bd tu leaa i czytaa, ale ty te musisz lee. W tym momencie nie byo adnych dalszych sw adnych pochlebstw, przekonywa i pogrek bez pokrycia. Chopiec zaczyna nastpnie swj wystp ze staym repertuarem wstawa, podrygiwa, zaczyna paka i odmawia pooenia si do zka. W odpowiedzi na to Mallory powtarzaa: Pora spa, Neil. Przeczytam ci bajeczk, jeli pooysz si grzecznie do eczka. Dzieciak kontynuowa protesty, ale bez publicznoci nikt go nie oklaskiwa, nikt w ogle nie zwraca na niego uwagi. Kiedy minutnik dzwoni, a Neil nie by w zku, Mallory wstawaa i delikatnie braa go na rce. Chopiec kopa i wrzeszcza, wobec czego mwia spokojnie: Nie wolno bi mamy i kada go do ka. Po duszej chwili cyrk nagle si koczy, poniewa Mallory nie reagowaa na dziecice bazenady. Wygupy nie byy nagradzane uwag matki, nie byo wic sensu ich kontynuowa. Neil rezygnowa i kad si do ka. Wwczas Mallory mwia czule: Jeste grzecznym chopczykiem. Posiedz przy tobie, a zaniesz. Kiedy prosi o wod, dawaa mu pi nic nie mwic. Nie wymykaa si te z pokoju jak zodziej. Neil kilka razy spoglda z poduszki, by sprawdzi, czy mama siedzi. Nie mwi nic, ale siedziaa. W kocu dzieciak zasypia o dziesitej, czyli godzin wczeniej ni zwykle. Mallory i Ivan trzymali si cile planu przez kilka kolejnych tygodni, czego naleaoby im pogratulowa. Dyurowali przy maym na zmian, co zapewnio Mallory niezbdny wypoczynek. Ju po 2-3 tygodniach wdraania nowego rytuau wieczornego poczonego z przestrzeganiem wyranych granic Mallory i Ivan stali si na powrt rodzicami, co umoliwio im wprowadzenie innej wanej zmiany przestali lee przy zasypiajcym dziecku, siadajc tylko na brzegu jego eczka i czekajc, a zanie. Dwa miesice pniej mogli ju wychodzi z sypialni Neila przed jego zaniciem, co w wikszoci przypadkw nastpowao zwykle okoo godziny dziewitej. Trzeba przyzna, e to, co dziao si w tej rodzinie przed moj interwencj byo przykadem zupenej utraty rodzicielskiej kontroli. Neil po prostu odstawia cyrk, ktrego konsekwencje obciay wycznie Mallory z powodu braku wspdziaania midzy rodzicami (jest to trzeba przyzna, zjawisko do powszechne). Przepychanki z tego powodu midzy maonkami trway ponad rok. Mallory miaaby znacznie mniej kopotw, gdyby podja dziaania z chwil uwiadomienia sobie, e ukadanie dziecka do snu trwa zdecydowanie zbyt dygo. Wszyscy rodzice miewaj oczywicie kryzysowe chwile. Od czasu do czasu dziecko moe by w gorszym nastroju ni zwykle, nie musi to by jednak objawem powanego problemu. Gdy jaki wzorzec zachowa staje si regularnie powodem zmartwie, zmczenia i nieporozumie, to znak, e trzeba co zmieni. W takich sytuacjach metoda Poczekamy zobaczymy nie jest najlepszym rozwizaniem. Dziecice nawyki marnujce czas rodzicw same nie znikaj. Im duej si je utrwala, tym trudniej je wykorzeni. Wane przypomnienie Problemy nie znikaj w magiczny sposb. Jeeli absorbujce zachowania dziecka wywouj konflikty w maestwie, to trzeba zmieni sposb postpowania z nim.

Jeeli konflikt maeski powoduje anomalie wychowawcze, to zmiana powinna dotyczy relacji midzy partnerami.

Najczstsze przypadki czasochonnych dziecicych marudze wi si z bezsennoci (trudnociami z zasypianiem i sen przerywany). Najgorsze scenariusze polegaj na tym, e dziecko budzi si w nocy wiele razy, domagajc si paczem ponownego usypiania. Towarzyszt temu zwykle jedno z dwch rodzicielskich zachowa. Wariant pierwszy polega na tym, e matka wstaje (za kadym razem), prbujc uspokoi dziecko za pomoc smoczka lub piersi. Wariant drugi dotyczy rodzicw prbujcych zastosowa tzw. Ferberyzacj (od nazwiska dr. Ferbera), czyli pozwalajcych si dziecku wypakiwa w coraz duszych przedziach czasu. Metoda pierwsza powoduje gehenn rodzicw nie mogcych normalnie si wyspa, a przy tym niczego dziecka nie uczy. Metoda druga jest traumatyzujca, podrywa bowiem zaufanie dziecka do rodowiska, w ktrym yje. W obu przypadkach rodzice dochodz do stanu skrajnego psychicznego wyczerpania. Przytrafio si to rodzicom czternastomiesicznej Leanne, ktra budzia si nawykowo co ptorej godziny i nie potrafia zasn bez pomocy swojej mamy Victorii. Kilka dni przed spotkaniem ze mn Vicki pprzytomna po kilku miesicach nieprzespanych nocy zderzya si z jadcym przed ni samochodem. Na szczcie nikomu nic si nie stao, wypadek ten uwiadomi jej jednak, jak dalece ycie wymyka si jej spod kontroli. Nie musiaam przekonywa, e powinna co zmieni. Bya do tego gotowa. Przyznaa, e do dnia wypadku udzia si nadziej, i creczka wyronie ze swoich przyzwyczaje. Inne matki nalece do grupy wsparcia zwizanej z naturalnym karmieniem podtrzymyway j w tym zudzeniu. Po prostu nie jest jeszcze gotowa upieraa si Beverly. Kiedy bdzie, zacznie przesypia noc jak niemowl. Syszc to, Vicki mylaa sobie, e Leanne nie jest ju przecie niemowlciem, myl t wypieraa jednak ze swojej wiadomoci. U Joela trwao to dwa lata dodaa Eunice. Karmi moj creczk pi razy w cigu nocy wtrowaa jej Doris i jako nie mam problemw z budzeniem si i wstawaniem. To jedna z ofiar, ktre trzeba ponie, gdy si jest matk. My pimy z naszym dzieckiem powtarzaa Yvette, dodajc, e nie sprawia jej trudnoci przewracanie si na drugi bok i podawanie dziecku piersi podczas snu. Relacjonujc komentarze tych kobiet, Victoria pytaa: Czy wymagam od Leanne zbyt wiele?. Po czym, nie czekajc na moj odpowiedz kontynuowaa nerwowo: Ona jest taka sodka. Nie chc robi jej przykroci. Wiem, e nie jest godna za kadym razem, gdy j karmi, ale w takim razie dlaczego tak czsto si budzi? Prbowalimy spa razem, ale wtedy byo jeszcze gorzej. adne z nas nie mogo si wyspa. Kiedy ja z ni spaam, nie chciaa w ogle odczy si od piersi. Ssaa mnie praktycznie przez ca noc. Gdy si odsuwaam, pakaa i szukaa brodawki. Jestem ju zupenie wykoczona. Zaproponowaam Victorii plan odwykowy. Przyjrzyj si swoim wasnym dziaaniom, ktre przyczyniy si do powstania problemu. Wyjaniam na wstpie, e midzy szstym i dziewitym miesicem ycia wzorzec snu niemowlcia zaczyna przypomina rytm osoby dorosej, w ktrym wystpuje cykliczno o okresie 1,5-2 godzin. Obserwujc pice niemowlta i dorosych na filmie video, widzimy regularne przejcia z fazy snu pytkiego (tzw.REM) do fazy snu gbokiego i na odwrt. Towarzysz temu ruchy ciaa, przewracanie si na drugi bok, wyrzucanie nogi z ka, przeciganie kodry, mamrotanie, a nawet krtkotrway pacz. Niemowlta i dzieci nieco starsze czsto budz si o rnych porach nocy, a czasem nawet nie pi przez godzin, mwic do siebie, bekoczc, wydajc rne dwiki. Jeeli nikt im nie przeszkadza, zasypiaj ponownie bez czyjejkolwiek pomocy.

Leanne chroniczne kopoty przed spaniem.

Samodzielny sen jest jednak umiejtnoci wyuczon. Od pierwszego dnia ycia rodzice powinni uczy dziecko samodzielnego zasypiania i poczucia bezpieczestwa w eczku. Jeeli tego nie robi, to w drugim i trzecim roku staj wobec trudnoci dotyczcych drzemek dziennych, snu nocnego lub obu tych czynnoci. Byo dla mnie jasne, e Leanne nikt nigdy nie uczy samodzielnego zasypiania. Uczona bya natomiast (nieumylnie, ma si rozumie) kojarzenia czynnoci zwizanych z zapadaniem w sen z trzymaniem w ustach brodawki piersi matki. Pod koniec fazy snu pytkiego dziecko nie potrafio ponownie pogry si w nie gbokim. Pier matki staa si koniecznym do tego warunkiem. Rol tak mog peni rne przedmioty (np. smoczek) lub interwencje (np. noszenie na rkach, koysanie, jazda samochodem itp.). usunicie takiego elementu powoduje u dziecka stres i niepokj. Zrobiam dziecku krzywd lamentowaa Victoria. Nie przesadzaabym z tym samooskareniem staraam si j pocieszy. Nie miaa zych intencji. Nie rozczulajmy si wic nad sob i nad biedn Leanne. Lito nie pomoe nam rozwiza problemu. Dziaaa dotd tak, jak potrafia najlepiej. Doskonale, e robia to konsekwentnie, bo w tym tkwi twoja sia. A teraz poka ci, jak by konsekwentn w susznym i prawidowym dziaaniu! Potrafisz trzyma si ustalonego planu i to pomoe ci zmieni u dziecka nawyk domagania si karmie w nocy na bardziej pozytywny zdrowego spania. Przeanalizuj problem metod trzech krokw. Byo oczywiste (przynajmniej dla mnie), e podstawowa okoliczno to w tym przypadku fakt nieuczenia leanne samodzielnego zasypiania; jej zachowanie to domaganie si piersi matki przed kad drzemk, przed zaniciem oraz po kadym nocnym wybudzeniu. Konsekwencj by mocno utrwalony wzorzec cigego ssania, wzmocniony przez uleg postaw matki. Suchajc relacji Victorii na temat typowego jej dnia, upewniam si o tym dostatecznie. Leanne budzia si okoo godziny 5:30. Matka karmia j i schodzia z ni na d. Leanne bawia si przez okoo 45 minut. Gdy zaczynaa ziewa, Victoria braa j z powrotem na gr, sadzaa na bujanym foteliku i karmia. Podczas karmienia dziecko zasypiao. Czasami gdy mam szczcie dodaa Vicki pozwala mi si pooy w eczku. Kiedy indziej nie pozwala ruszy si na krok. Nagle mnie olnio. Poczekaj, powiedziaa: nie pozwala si ruszy. Co przez to rozumiesz?. Nawet wtedy, kiedy wydaje si e pi, zaczyna paka, gdy tylko wstaj z bujanego fotela. Wtedy przystawiam j do piersi i natychmiast zasypia. Gdy prbuj za kilka minut, wpada w histeri. Tak wic po dwch prbach przewanie siedz z ni w bujanym fotelu przez godzin. No, niele si umartwiasz! wyrwao mi si mimo woli. Nie tak bardzo odpowiedziaa Victoria przynajmniej ostatnio. M kupi otoman, ktra stoi przy bujanym fotelu. Powoli przesuwam na ni nogi, kiedy Leanne pi. Zrobi to, gdy ktrego ranka ze zmczenia zasnam i dziecko o mao nie wypado mi z rk. Kiedy Leanne budzia si ponownie okoo 7:30, Victoria ubieraa j i dawaa jej niadanie zoone ze staych pokarmw. Okoo 10:30 u dziewczynki pojawiay si oznaki zmczenia, Victoria braa j wic na gr i karmia. Przewanie zasypiaa po piciu lub dziesiciu minutach i pi okoo 20 minut odpowiada Victoria. Gdy udaje mi si wyczu odpowiedni moment, mog j upi ponownie (karmieniem, oczywicie!) w cigu piciu minut. Jeeli jednak przeocz jej pierwszy pacz, to nie moe zasn prawie przez godzin. W midzyczasie robi si godna, karmi j wic i usypiam na nastpne 20 minut. Drodzy rodzice, jeli jestecie ju zmczeni czytaniem tej epopei, pocieszcie si, e mnie rwnie z trudem przychodzio suchanie jej w oryginale. Zauwamy, e to dopiero godzina 11:30! Kiedy Leanne nie spaa, Victorii udawao si czasem odby krtki spacer. W cigu dnia nie kada jej nigdy do eczka, by si tam bawia, poniewa obawiaa si paczu. Czasami zabieraa j na zakupy, wtedy jednak karmia dziecko w samochodzie, by przespao si podczas jazdy. W przeciwnym razie wyjaniaa Leanne nie pozwalaa si posadzi

w samochodowym foteliku. Wygina plecki i drze si wniebogosy. Jestem absolutnie pewna, e ssiedzi podejrzewaj mnie o torturowanie jej. No c, wydaje mi si wtrciam w tym miejscu e to ona torturuje ciebie. Reszta dnia upywaa mniej wicej podobnie. O pitej wraca z pracy Doug z zawodu hydraulik. Po nakarmieniu tatu kpa creczk. Tu Victoria dodaa z przejciem: Jest taki dobry. Czyta jej bajeczk, potem przekazuje mnie do karmienia, po czym maa znw pi przez godzin. W tym momencie spytaam, dlaczego ojciec nie kadzie dziecka spa. Doug wiele razy prbowa to robi pada odpowied nigdy jednak nie pozwolia mu si pooy. Okropnie pacze. Nie mog tego sucha, wchodz wic i karmi j. Natychmiast zasypia, budzi si jednak o godzinie smej, bawi si z tat i okoo 11:30 karmi j znowu. pi potem do 12:30, po czym zostaje nakarmiona i zasypia. Jeli mam szczcie, to do trzeciej jest spokj, zdarza si to jednak bardzo rzadko. Przewanie budzi si o czwartej, a o 5:30 zaczyna si kolejny dzie. Tu Victoria przerwaa sw opowie, by po chwili wspomnie z tsknot w gosie: Jednej nocy zapisaam w kalendarzu, e spaa cae pi godzin,... ale to tylko raz. Nie miaam wtpliwoci, e problem wynika z silnie utrwalonych nawykw, ktrych nie sposb zmieni z dnia na dzie. Victoria i Doug potrzebowali planu dziaa z rozbiciem na kolejne kroki, ktre pozwoliyby im stopniowo wykorzeni ze przyzwyczajenia Leanne i zastpi je umiejtnoci samouspokajania. Zmowa milczenia. Wikszo problemw zwizanych z czasochonnymi aberracjami dziecicymi wie si ze snem, panuje jednak w tej materii swoista zmowa milczenia. Ilustruje to dobrze nastpujce dowiadczenie Rebeki. Rozmawiajc z grup kobiet w poczekalni sdowej, opowiadaam kiedy o tym. Ile godzin zajmowao mi ukadanie Jona do snu wspomina Rebecca. Pewna starsza pani, chcc doda mi docha, wzia mnie za rk i przyznaa, e gdyby jej crka bya maym dzieckiem, oboje z mem musieli spa z ni co noc. Dopiero ostatnio, gdy dziewczyna dorosa, jej matka odwaya si o tym mwi. Wstydziam si tego bardzo przyznaa. W tym momencie do rozmowy wczya si inna kobieta, mwic z zaenowaniem, e w chwili obecnej zmuszona jest robi co podobnego. Poczuam si znacznie lepiej ze wiadomoci, e mj przypadek nie jest odosobniony, lecz byam rwnie zaintrygowana. To dziwne powiedziaam do obu tych kobiet. Byam niedawno na urodzinach i wszystkie matki twierdziy, e ich dzieci szybko zasypiaj oraz e przesypiaj bez zakce ca noc. To kamstwa! zgodziy si obie moje rozmwczyni i jednoczenie si rozemiay. Stwrz plan i realizuj go konsekwentnie. Dwa razy dziennie, w chwili gdy Leanne jest zadowolona powiedziaam Victorii w j do eczka. Za pierwszym razem bdzie trzyma si ciebie i paka. Staraj si wtedy odwrci jej uwag od nieprzyjemnego nastroju. W sobie kocyk na gow i baw si z ni w a-ku-ku. Sprbuj j rozweseli. Podskakuj, woajc mamunia- mamunia lub cokolwiek innego. Bdzie tym zafascynowana. Moe to trwa z pocztku cztery do piciu minut. Zapewnij j, e jest bezpieczna: Dobrze, dobrze kochanie. Mamusia jest tutaj. A teraz rzecz wana: nie czekaj, a zacznie paka. Wyjmij j z eczka, gdy bdzie jeszcze zadowolona nawet gdyby miay to by tylko dwie minuty. Kadego dnia wyduaj ten czas, starajac si doj po dwch tygodniach do pitnastu minut. Dawaj jej do eczka zabaweczki i rb wszystko, eby zacza je postrzega jako miejsce przyjemne. W tym okresie nie zmieniaj w jej yciu niczego innego. Stopniowo bdzie powica coraz wicej czasu zabawie w eczku, o ile tylko nie bdziesz nad ni wisiaa. Po dwch tygodniach, podczas takiej zabawy, zacznij powoli si oddala. Nie prbuj jednak cichcem si wynika. Powiedz jej od czasu do czasu: Mamusia jest tutaj. Masz wzmacnia jej zaufanie do ciebie.

Nie wychod z pokoju, moesz np. w tym czasie skada upran bielizn lub porzdkowa pki w szafie. W przeszoci Leanne wpadaa w panik, gdy Victoria prbowaa j pooy, wiedziaa bowiem, e mama zaraz potem wyjdzie. Dlatego nie nauczya si, by sama nie tylko podczas snu i lk ten nie pozwala jej na odprenie. Dawanie piersi za kadym razem nie poprawiao sytuacji, przekazywao jej bowiem komunikat: Potrzebujesz mamy. Teraz Vicki musiaa wytworzy w dziecku niezalene poczucie pewnoci i pomc mu przyzwyczai si do wiadomej samotnoci w eczku poczonej z poczuciem bezpieczestwa, w chwili gdy po obudzeniu mamy nie wida w pobliu. Ostrzegam jednak Victori, by posuwaa si bardzo powoli. Budowanie zaufania i zachta do samodzielnoci musz trwa, wymaga to wic wielkiej cierpliwoci. Dbajmy o siebie. Modyfikowanie nawykw zwizanych ze snem u maych dzieci moe by dla rodzicw zadaniem trudnym. Oto kilka sposobw ograniczania zwizanych z tym stresw: Uywajmy stoperw do uszu lub ochraniaczy agodzi to wpyw gonego paczu dziecka na psychik i narzdy suchu. Kiedy tracimy cierpliwo, przekamy dziecko partnerowi. Jeeli go nie mamy lub nie ma go w domu, pomy maluszka w bezpiecznym miejscu i wyjdmy na chwil z pokoju. Starajmy si postrzega wszystko z wikszej perspektywy. Kiedy uda nam si nauczy dziecko spokojnie zasypia, bdziemy z siebie dumni. Posuwajmy si maymi kroczkami, szanujc dziecic potrzeb kontrolowania wydarze. Miaa racj, Tracy przyznaa Victoria po dwch tygodniach. Za pierwszym razem by pacz. Gdy poskakaam z jej ulubion pacynk, zacza si mia, jednak za drugim i trzecim razem nie poszo ju tak dobrze. Wytrzymaa w eczku okoo dwch minut, lecz zawsze wyjmowaam j w stanie rozbawienia lub przynajmniej zadowolenia. Pniej sytuacja zacza si z dnia na dzie poprawia. Pod koniec drugiego tygodnia niepokoiam si troch w zwizku z odchodzeniem od eczka. Staraam si wic rozbawi Leanne przed oddaleniem si. Nastpnie podchodziam do komody stojcej po drugiej stronie pokoju i zaczynaam porzdkowa rzeczy w szufladach. Ku memu zdziwieniu nic si nie dziao, cho dziecko byo troch niepewne. Chcc zagodzi ten stan, odzywaam si do niej co chwil spokojnym gosem i w ten sposb upewniaam j, e wszystko jest w porzdku. Pod koniec trzeciego tygodnia zdobyam si na odwag wyjcia z jej pola widzenia na krtk chwil. Powiedziaam: Zaraz wrc. Musz zanie te rzeczy do kosza na brudn bielizn. Wstrzymaam oddech, ale o dziwo Leanne bawia si zupenie spokojnie. Nie jestem nawet pewna, czy zauwaya moje wyjcie z pokoju!. Dziesi zakazw Tragy Hogg rzeczy, ktrych nigdy nie naley robi dzieciom. Rodzice zmagajcy si z jakim zodziejem czasu zawsze popeniaj ktry z nastpujcych grzechw gwnych. 1.Bicie. 2.Klapsy. 3.Zawstydzanie: Jeste straszna paksa. 4.Krzyki: (Prosz pomyle: Jeli musz krzycze na swoje dziecko, to znaczy e pozwalam mu na zbyt wiele i nie umiem nad nim zapanowa). 5.Upokorzenie: Mwimy np. O! Znowu si zlae! zamiast: Widz, e trzeba ci zmieni pieluszk. 6.Oskaranie: Doprowadzasz mnie do szau lub Przez ciebie si spni.

7.Groby: Jeli zrobisz to jeszcze raz, zostawi ci tutaj albo: Ostrzegam ci dostaniesz ode mnie!. (Najgorsze ze wszystkich s takie oto popularne powiedzonka: Poczekaj, ojciec przyjdzie do domu, to si z tob rozprawi!). 8.Mwienie o dziecku nad jego gow: Z wikszoci komentarzy mona poczeka, lecz jeli ju musimy mwi, to przynajmniej zmiemy lub przeliterujmy imi dziecka, ewentualnie zmiemy jego pe. 9.Zniesawienie: Jeste obuziakiem zamiast. Jak bdziesz Ralpha popycha, to nie bdziesz mg si z nim bawi. 10.Pytania, na ktre dziecko nie moe odpowiedzie: Dlaczego uderzye Marysi? lub: Dlaczego nie potrafisz zachowa si w sklepie jak naley?. Pogratulowaam Victorii sukcesu. Wiedziaam, e podbudowana w ten sposb, chciaaby przej jak najprdzej do nastpnej fazy, w ktrej zaplanowaymy ograniczenie zbyt czstego dotd karmienia. Trzeba byo zacz od drzemek. Zaproponowaam na pocztek odczenie dziewczynki od piersi przy pierwszych objawach sennoci. Victoria bya pewna, e wywoa to pacz. Pewnie masz racj przyznaam. Tego naley oczekiwa. Kiedy zapacze, podaj jej pier, ale przerwij karmienie, gdy zauwaysz, e zasypia. Rb tak przez pitnacie minut. Jeli nadal bdzie paka, zmie otoczenie. Zejd na d. Po dwudziestu minutach wr na gr i zacznij od pocztku. Leanne nie lubia tych zmian. Pierwszego dnia wpada w istny sza i strasznie krzyczaa: Bardzo mi jej byo al przyznaa Victoria w telefonicznej rozmowie w nastpnym tygodniu wic jej ustpiam. Ale nastpnego dnia byam zdecydowana i odczyam j od piersi, gdy tylko zacza zasypia. Bya zaniepokojona, wyniosam j wic z pokoju na par minut tak jak mi radzia. Po piciu prbach zasna na moich kolanach bez ssania. Sidmego dnia mogam ju siedzie z ni na bujanym fotelu; bawia si moj bluzk, ale zasypiaa bez karmienia. Posuwaj si naprzd maymi kroczkami. Trzy tygodnie pniej Leanne zasypiaa w porze drzemki bez ssania piersi, w nocy budzia si jednak, sygnalizujc potrzeb ssania. Zaproponowaam Dougowi i Vicki wsplne dziaanie. Najpierw spytaam Victori wprost: Czy chcesz wczy w to ma?. W tym momencie pojawi si u niej opr wynikajcy z przypisania sobie dominujcej roli opiekuczej i niechci do dzielenia si autorytetem. Stale odbierasz Leanne Dougowi uwiadomiam jej. Robic tak, niezmiennie dajesz jej do zrozumienia, e ojciec jest zy, a ty jeste jej jedyn ostoj. Kiedy dziecko obudzi si w nocy, pozwl mowi zaj si ni. Wyjaniam, na czym polega koncepcja snu wiadomego zrwnowaona metoda, w ktrej zachcamy dziecko do spania w oddzielnym eczku, zapewniajc mu wsparcie i nie pozostawiajc w zupenej samotnoci. Dzieci przyzwyczajone do zasypiania ze smoczkiem lub piersi matki maj trudnoci z zaniciem bez tej pomocy. Uczenie ich tego nie jest atwe, jednak wiedziaymy ju, e Leanne potrafi zasypia samodzielnie w dzie. Byam pewna, e z pomoc rodzicw nauczy si tego rwnie w nocy. Przekazaam instrukcj obojgu rodzicom: Kiedy dziecko pacze, trzeba przy nim by. Ukojeniem ma by dla niego czyja obecno, a nie pier matki. Jeli bdzie gono paka, trzeba j wzi na rce i potrzyma. Podczas pierwszych kilku nocy naley oczekiwa duego niezadowolenia oraz intensywnego paczu nawet na rkach. By moe bdzie wygina plecki i odpycha si nkami. Trzeba j bdzie trzyma okoo czterdziestu minut, zanim si uspokoi. Gdy tylko to nastpi, powinno si j pooy. Nie mona wykluczy, e po chwili znowu zacznie paka. W takim wypadku natychmiast bierzemy j na rce i powtarzamy wszystko tyle razy, ile bdzie trzeba. By moe pidziesit lub nawet sto!. Radziam im liczy, w ten sposb mona bowiem ledzi postpy. Zaleciam rwnie prowadzenie notatek i zgoszenie si po dwch tygodniach. Pierwszej nocy Leanne pakaa prawie przez dwie godziny. Rodzice brali je na rce i uspokajali. Przykro byo sucha tego paczu odpowiadaa pniej Victoria Lecz nigdy

nie zostawialimy jej samej. Podczas pierwszej nocy bralimy j na rce i kadlimy do eczka czterdzieci sze razy, drugiej nocy tylko dwadziecia dziewi razy, a trzeciej dwanacie. Czwarta noc bya przeomowa dziecko spao nieprzerwanie od godziny 21:00 do 4:30 nad ranem. Nie jestem pewna, czy rzeczywicie si nie budzia, czy te my bylimy tak zmczeni, e nie syszelimy jej paczu. Okazao si jednak, e spaa. Podczas sidmej nocy przespaa dziewi godzin bez zakce! Dwa dni pniej dwukrotnie si budzia, stosowalimy jednak konsekwentnie nasz procedur nie poddawalimy si. Myl, e chciaa nas wtedy po raz ostatni wyprbowa. Od tamtej pory przespaa ju jedenacie nocy. Najbardziej zdumiewajce jest to, e po porannym przebudzeniu nasze dziecko rozmawia ze swoimi pluszaczkami. Bawi si z nimi zupenie samodzielnie. Gdy zaczyna troch poplakiwa, podchodzimy i wyjmujemy j z eczka, aby nie stracia do nas zaufania. Dla Victorii i Douga zmiana zachowa Leanne bya ewidentnym cudem; dla mnie sukcesem wynikajcym z ich determinacji i siy. Niepokj dziecka spowodowany rozk jest elementem wielu sytuacji absorbujcych nadmiernie czas rodzicw. Zarwno Neil, jak i Leanne odczuwali taki sam lk: Jeli pozwol mamie znikn z mego pola widzenia, to nigdy wicej jej nie zobacz. Jeeli brzmi to zbyt drastycznie, to prosz sobie uwiadomi, e dla wikszoci dwu- i trzylatkw matka jest ostoj, a jej obecno warunkiem przeycia. Zrozumienie tego, e mama wychodzca z pokoju nie znika na zawsze oraz rozwj umiejtnoci samouspokajania potrzebnego pod jej nieobecno to dwa najwiksze wyzwania w yciu maych dzieci. Niepokj zwizany z rozk jest typowy dla tego wieku, jednak widzc dziecko szczeglnie do matki przywizane lub majce trudnoci z zasypianiem, podejrzewam zawsze zbytni ulego rodzicw bd podwaenie wizw zaufania w jakim momencie w przeszoci. By moe rodzice nie zawsze mwili dziecku prawd lub te wymykali si chykiem, mwic, e zaraz wrc i powracali po wielu godzinach. Kiedy tacy ludzie wychodz, czy moemy dziwi si dziecku, e urzdza im sceny przy drzwiach? Kosztuje ich to teraz dodatkow strat czasu; spniaj si, s zdenerwowani i prawdopodobnie drczy ich poczucie winy, gdy dziecko wrzeszczy, jakby je obdzierano ze skry. Gdy rodzice nie powicaj dziecku do uwagi, gdy nie respektuj jego potrzeb (lub te odwrotnie speniaj bezkrytycznie wszystkie zachcianki), kiedy nie s wobec niego cakiem uczciwi we wszystkich tych przypadkach trzeba podj jakie dziaania. Jeli z drugiej strony maluszka uspokajaj wycznie czynniki zewntrzne, powinni go zacz uczy wykorzystywania wasnych zasobw wewntrznych. W takich przypadkach proponuj podsunicie dziecku jakiego przedmiotu skojarzonego z poczuciem bezpieczestwa o ile samo czego takiego wczeniej sobie nie wybrao. Im dziecko starsze, tym duej trwa proces zmian, poniewa zostao ju silnie uzalenione od innych i musi nauczy si polega na sobie. Jak wczeniej wspomniaam, wiele dzieci spontanicznie skupia uwag na pewnych przedmiotach, dokonujc ich wyboru w smym, dziewitym lub dziesitym miesicu ycia. Majc przy sobie swoje przytulanki, czuj si bardziej niezalene i atwiej si uspokajaj w okresie nastpnych dwch lat, w porwnaniu z dziemi nie majcymi takich totemw. Do tej ostatniej kategorii nalea czternastomiesiczny Cody, ktrego mama (Daryl) zgosia si do mnie z prob o rad. Doroli nazywali go przylepkiem, a niektrzy uwaali za dziecko zepsute. Za to jednak, co wydarzyo si w jego domu, on winy nie ponosi. Robi to, czego go nauczono; by to klasyczny wynik chaotycznego rodzicielstwa w postaci zodzieja czasu. Pomogam wic Daryl w planowaniu korekcyjnych dziaa. Sprbuj ustali, w jaki sposb twoje dziaanie wsptworzyo lub utrwalao problem. Od niemowlctwa Cody nie mia nigdy szansy dowiadczenia samotnoci. Zawsze kto przy nim by matka lub opiekunka. Nikt nigdy nie zostawia go w eczku lub kojcu choby na chwil. Gdy jego oczy byy otwarte, zawsze kto by w polu widzenia kto trzyma go na rkach lub zajmowa si nim w inny sposb. Nawet wwczas, gdy umia ju

Cody: Mamusiu....nie zostawiaj mnie!.

siedzie i bawi si zabawkami w sposb bardziej interaktywny, Daryl nie odstpowaa go na krok, pokazujc, wyjaniajc i uczc, lecz nigdy nie dajc mu moliwoci dokonywania samodzielnych odkry. W rezultacie Cody nie potrafi zaj si czymkolwiek duej ni przez pi minut; zawsze oczekiwa pomocy matki lub kogo innego. Jeli jej nie otrzymywa, natychmiast wybucha paczem. C za niesamowity zodziej czasu by z tego Codyego! Biedna Daryl nie moga bez niego nigdzie si ruszy. Przeanalizuj problem metod trzech krokw. Syszc to wszystko, spytaam: Co Cody robi, gdy jest zmczony zabaw lub wwczas, gdy wychodzisz z pokoju?. Daryl odpowiedziaa: Pacze, jakby wiat mia si za chwil skoczy. No c, z jego punktu widzenia tak to wanie wygldao. Analizujc sytuacj, ustaliymy najpierw okolicznoci Cody nie bywa nigdy sam i nie nauczy si samouspokajania. Jego zachowanie byo atwe do przewidzenia rycza, kiedy by sam. Nastpstwa zawsze byy te same kto (najczciej mama) bieg do niego na zamanie karku. I tak oto powstawa wzorzec. Upewnij si, czy naprawd chcesz zmian. Zauwayam w tej rodzinie dwa aspekty problemu. Po pierwsze, Daryl powinna chcie co zmieni. Powinna te sign do wczeniejszych stron naszej ksiki i po ich przestudiowaniu przesta interweniowa w trybie poarniczym, pozwalajc synkowi na jakie samodzielne poznawanie otoczenia. Po drugie, naleaoby dziecku podsun jaki przedmiot nieoywiony, ktry byby dla niego dostpny bez czyjejkolwiek pomocy rwnie wtedy, gdy mamy nie bdzie w pobliu i ktry pomgby mu radzi sobie lepiej ze smutkiem, lkiem i frustracjami. Obie te zmiany wymagay czasu. Na pocztek poradziam Daryl tak: Powinna zacz ledzi wasne zachowania tak pilnie, jak zachowania dziecka. Utwrz plan. Zbudowalimy plan dziaa zoony z maych krokw. Zaczlimy od okresw, w ktrych dziecko si bawi. Poradziam wstrzymanie si od ingerencji, gdy Cody chwyta jak zabawk lub rozpoczyna now czynno. Przyjcie postawy obserwatora byo dla Daryl rwnie trudne, jak jej akceptacja dla Codyego. Bya przyzwyczajona do zabaw z dzieckiem polegajcych na cigych interpretacjach. Nie potrafia obserwowa i pozwala mu prowadzi. Zachcajc j tumaczyam: Chodzi tylko o niewielkie zmiany, krok po kroku. Zacznij w cigu dnia, gdy dziecko jest mniej marudne. Posuwaj si maymi kroczkami. Z pocztku Daryl siedziaa z synkiem na pododze. Kiedy malec przynis jej jedn ze swoich zabawek, pozwolia mu wykona pierwszy ruch. Poniewa Cody by przyzwyczajony do cigych interwencji, kad zabawki, np. swj malutki ksylofonik, na jej kolanach, prosi by mu graa i najwyraniej chcia to obserwowa. Aby go zachci do wikszej samodzielnoci, daryl zdja instrument z kolan i pooya go na stoliczku do kawy, wrczajc maemu paeczk. Cody, zagraj co mamusi powiedziaa wesoo. W odpowiedzi synek chwyci j za rk, co miao oznacza: Nie, ty zagraj, ale zamiast utwierdzi go w tym daniu, daryl konsekwentnie powtrzya: Nie, Cody ty zagraj co mamie. W niektre dni Cody zaczyna gra sam. Kiedy indziej marudzi. Po kilku tygodniach czu si ju znacznie lepiej bez maminych interwencji. Daryl bya tak zachwycona, e z pocztku przesadzaa z pochwaami (np. Doskonale Cody wietnie), pniej jednak zauwaya, e przerywaj one dziecku skupienie i odwodz od kontynuowania zaj. Gos matki przypomina chopcu o jej obecnoci, w zwizku z czym powraca on natychmiast do starych wzorcw reagowania. Zaproponowaam, by czekaa 10 15 minut z pochwaami samodzielnej zabawy oraz by unikaa form zbyt grnolotnych i egzaltowanych. Wyznacz granice i pilnuj ich przestrzegania. Osignymy stan, w ktrym Cody bawi si samodzielnie w obecnoci matki, bdc w swych dziaaniach bardziej niezalenym ni kiedykolwiek przedtem. Trzeba by wiadomym postpu, ale nie powinno si osiada na laurach. Naszym celem byo przyzwyczajenie chopca do nieobecnoci matki, daryl odsuwaa si wic od niego coraz dalej, by wreszcie mc wsta i usi na kanapie. Maluszek bawi si teraz w odlegoci 2-3 metrw od niej. Nastpnym nieatwym dla niej krokiem byo

zajcie si w obecnoci dziecka laktur lub domowymi rachunkami. Gdy Cody przychodzi do niej, by si upewni, mwia: Jestem tutaj. Nigdzie nie odeszam. To rzekszy, wracaa do swoich papierkowych zaj, dajc mu tym samym do zrozumienia, e ma powrci do swojej zabawy. Czym innym byo dla niej przejcie na kanap, a czym innym wyjcie z pokoju. Przy pierwszej prbie powiedziaa (zgodnie z prawd!): Zaraz wrc, synku. Musz zanie co do kuchni. Syszc to, Cody natychmiast zacz paka, przerwa zabaw i pobieg za ni. Daryl zatrzymaa si i wrcia z nim do pokoju. Cody, powiedziaam, e zaraz wrc. Mog ci widzie z kuchni, a ty moesz widzie mnie. Daj dziecku co, co zapewni mu poczucie kontroli. Nadszed wreszcie stosowny czas, by podsun Codyemu jaki przedmiot, do ktrego mgby si przytuli pod nieobecno mamy co, co byoby wycznie jego wasnoci i poddawao si jego kontroli. Chopiec nie przepada zbytnio za pluszaczkami; nie mia te swego ukochanego kocyka, Daryl daa mu wic mikki znoszony ocieplacz i poprosia, by trzyma to, a mamusia wrci. Mwia do niego nadal, wychodzc z pokoju i przebywajc w kuchni. Po paru tygodniach moga ju wyj na duej, czas swojej nieobecnoci zwiksza jednak bardzo ostronie po jednej minucie dziennie. Kiedy pitnastominutowe nieobecnoci mamy nie wywoyway ju u chopca reakcji lkowych, zajymy si problemem samodzielnego zasypiania w cigu dnia. Dla takich dzieci jest to zmiana bardzo trudna do zaakceptowania, poniewa boj si, e po obudzeniu nie zastan matki w najbliszym otoczeniu. Logicznym tego nastpstwem jest obrona przed snem jeli nie zasn, mama pozostanie przy mnie. Ukadajc Codyego do drzemki, Daryl dawaa mu swj ocieplacz. Z pocztku chopiec wyrzuca go z eczka, ona jednak cierpliwie go podnosia i wkadaa mu do rczek. Siedziaa przy nim, przemawiajc spokojnym, kojcym gosem. Take i ten proces rozwija si stopniowo, kadego dnia matka czuwaa przy dziecku o minut krcej. Nie trzeba si poddawa, gdy maluch odrzuca przytulank w pierwszych dniach. Zamiast zakada, e jej nie chce, wytrwale mu j podajemy. Bdmy cierpliwi. Dajemy t rzecz w chwilach, gdy dziecko potrzebuje uspokojenia oraz wtedy, gdy sami staramy si je uspokoi. W ten sposb tworzymy w jego umyle odpowiednie skojarzenie. Pamitajmy, e celem tych zabiegw jest pomoc w rozwijaniu emocjonalnej niezalenoci, a take trening skupienia uwagi. Z biegiem czasu nasza obecno stanie si dla dziecka coraz mniej istotna, bdzie bowiem coraz lepiej skupione na wasnych wysikach w coraz duszych odcinkach czasu. Ciesz si maymi zwycistwami. Pewnego dnia Daryl zauwaya, e Cody nie chce rozstawa si ze swoj przytulank i niemal bez przerwy trzyma ja w rczkach. Oznaczao to dla niej wyjcie na ostatni prost. Maminy ocieplacz otrzyma nawet imi, ktre chopczyk chtnie zaakceptowa. Wreszcie Daryl zadaa synkowi mdre pytanie: Gdzie chciaby chowa swoj przytulank, by mc j zawsze atwo znajdowa?. W odpowiedzi Cody wsadzi ocieplacz za jedn z poduszek w rejonie, w ktrym zwykle si bawi. Ostatni test nastpi w dniu, w ktrym Daryl zdecydowaa si wyj z domu. Za pierwszym razem powiedziaa: Id do sklepu, kochanie. Freda bdzie z tob, kiedy mnie nie bdzie. Czy chcesz mie przy sobie przytulank, dopki nie wrc?. Chopczyk nie wyglda na zadowolonego, lecz umia ju zasypia bez pomocy mamy. W kocu zgodzi si acz niechtnie wkadajc sobie swj mikki totemik pod pach. Cay opisany proces trwa sze tygodni. Zajby z pewnoci wicej czasu, gdyby Cody by dzieckiem starszym (lub gdyby Daryl nie trzymaa si cile planu). Mona byoby take skrci okres zmian, gdyby matka zgosia si do mnie wczeniej przed utrwaleniem kopotliwych nawykw. Nie by to przypadek niezwyky ani odosobniony. W wielu wspczesnych rodzinach wystpuje zjawisko nadopiekuczoci. Niektrzy rodzice narzucaj si swoim dzieciom z mioci i poczucia obowizku. Przesada w tym wzgldzie hamuje rozwj emocjonalnej niezalenoci, trzeba si wic czasem cofn o kilka krokw.

Skoro mwimy o rozce, naleaoby powici par sw zagadnieniu uywania smoczka, ktrego nie ma na mojej licie przedmiotw sucych dzieciom do samouspokajania. Wol raczej widzie dziecko ssce kciuk lub butelk (z wod) ni midlce w buzi przedmiot, ktry w kadej chwili moe wypa, a dziecko nie jest w stanie woy go sobie z powrotem do ust. Prosz mnie le nie zrozumie nie jestem radykaln przeciwniczk smoczkw. Zalecam je nawet niemowltom w wieku do trzech miesicy, czyli w okresie, w ktrym odruch ssania jest najintensywniejszy. Na tym etapie dziecko nie potrafi jeszcze odnale wasnych doni, a smoczek dostarcza mu bodcw zwizanych ze ssaniem, ktrych bardzo potrzebuje. Po uzyskaniu penej kontroli nad koczynami dalsze wpychanie do buzi tego przedmiotu staje si naogiem. Dziecko tego nie wybierao; nie potrafi te woy sobie smoczka do ust bez pomocy, nie jest to wic metoda samouspokajania. Dalsze uywanie smoczkw prowadzi do uzalenienia od trzymania ich w ustach. Jeeli nie pozbdziemy si tego przed szstym miesicem ycia, to pniej bardzo trudno ten nawyk wykorzeni. Analizujc wiele znanych mi przypadkw bezsennoci u dzieci dwu- i trzyletnich, stwierdzam istnienie takiego wanie uzalenienia. Do mojej witryny internetowej napywa mnstwo listw od zaniepokojonych rodzicw, ktrzy budz si 4-5 razy w cigu nocy, by woy dziecku smoczek do buzi. Oto jedna z typowych relacji, jakie otrzymuj poczt elektroniczn. Czternastomiesiczna Kinny zasypiaa codziennie ze smoczkiem w buzi. W fazie snu gbokiego dziewczynka otwieraa usta i smoczek jej wypada. Brak smoczka powodowa natychmiastowe obudzenie, poniewa jego obecno w ustach skojarzona bya wczeniej z poczuciem bezpieczestwa. Czasem dziecko znajdowao smoczek koo siebie i wkadao go sobie z powrotem do ust, czciej jednak spada on na podog lub gin wrd pocieli. Biedna Kimmy budzia si w panice z gbokiego snu i dara wniebogolsy, budzc matk, ktra wchodzia do jej pokoju i pomagaa znale w utracony skarb. Gdy tylko smoczek wraca do buzi dziewczynki, natychmiast zasypiaa (a wraz z ni wszyscy domownicy). To i owo o przytulankach Zostawmy to w spokoju! Jeeli uywanie przytulanki nie ma charakteru obsesyjnego to znaczy dziecko nie trzyma jej przy sobie przez cay dzie, rezygnujc z innych form aktywnoci nie ingerujemy. Najlepszym sposobem likwidowania zych nawykw u dzieci jest ich ignorowanie. Pochlebstwa, przekupstwa i perswazje a zwaszcza angaowanie si w walk z czym, czego sobie nie yczymy zwiksza przywizanie dziecka do owej rzeczy lub dziaania. Gwarantuj, e nie nkane, znajdzie sobie w kocu bardziej wewntrzne (i akceptowalne) sposoby odcinania si od wiata. Pierzmy i odkurzajmy! Przedmioty, o ktrych mowa, trzeba czsto pra (najlepiej gdy dziecko pi). Jeli nie bdziemy tego robi, to zapach przytulanki zacznie maluszka usypia w rwnym stopniu, co jej widok i dotyk. Moe si pniej okaza, e pranie czego takiego jest nieszczciem nie mniejszym ni odbieranie. Warto mie duplikaty! Jeeli przytulank jest pluszaczek lub jaka inna zabawka, to przydadz si na pewno dwa lub trzy egzemplarze. Przedmiot ten z pewnoci nie bdzie uzywany po maturze, moe jednak suy dziecku przez kilka adnych lat i mocno si w tym czasie powyciera. Bierzmy to to ze sob! Zabierajc dziecko w podr, bierzmy zawsze te rzeczy, ktre pomagaj mu czu si bezpiecznie. Pewna znajoma rodzinka spnia si na samolot, gdy tata przypomnia sobie, e nie zapakowa misia.

Rozstajemy si ze smoczkami.

Zauwayam rwnie, e niektrzy rodzice przeduaj dziecice uzalenienia. Wpychaj dzieciom smoczki do ust od rana do wieczora (jakby chcieli je zakneblowa), a nawet gorzej robi to ze wiadom intencj radykalnego uciszenia maluszkw (co pewnie spowodowao, e w Anglii smoczek nazywa si niemot). Nie pomaga to oczywicie dzieciom w nauce samouspokajania. Gdy jaka mama wyraa si tak, jak Josie: Mj Andrzejek nie pozwala sobie wyj smoczka z buzi to radz jej, by przyjrzaa si wasnym potrzebom. W koncu to ona daje Andrzejkowi smoczek i do niej nale decyzje. Duy chopczyk due ko? Wielu rodzicw zastanawia si nad tym, kiedy powinno si przenie dziecko do duego ka. Moja rada brzmi: czekajcie z tym tak dugo, jak to jest moliwe! U wielu dzieci w drugim i trzecim roku ycia proporcja ciaru cowy i reszty ciaa wci jeszcze jest zachwiana (rodek cikoci ciaa znajduje si do wysoko). Zostawmy je w eczkach dziecicych, dopki jest im tam wygodnie. Przedwczesne zmiany rodowiska snu s przyczyn stresw. Due ko moe sobie sta w sypialni maluszka. Zamiast kupowa mebel przejciowy, z ktrego dziecko wyronie po roku lub dwch, lepiej przenie je od razu do normalnego ka z dodanymi zabezpieczeniami bocznymi. Radz poczeka do chwili, gdy dziecko wykae zainteresowanie spaniem w duym ku. Przyzwyczajanie do niego proponuj zaczyna od drzemek w cigu dnia. Powierzchnia ka powinna znajdowa si jak najniej nad podog. Proponuj traktowa takie drzemki jako szczegln atrakcj. Zwrmy uwag na niebezpieczestwa lampy i inne rzeczy, ktre mog zosta cignite lub przewrcone. W razie wtpliwoci trzeba spdzi troch czasu w dziecicej sypialni, obserwujc, do czego dziecko ma skonnoci i jakie moe wywoa zagroenia. Zawsze bior ze sob smoczek, nawet gdy dziecko o to nie prosi przyznaa Josie. A wic bya to jej wasna proteza, a nie jej chopca. Josie w pewnym sensie przypisywaa smoczkom magiczn waciwo: Dziki temu mj synek jest spokojny. Majc smoczek pod rk, mam pewno, e zdrzemnie si wszdzie. Nigdy nie musz si wstydzi w miejscach publicznych. Byy to oczywicie zudzenia. Poza tym, podajc smoczek, gdy tylko dzieciak zaczyna marudzi, Josie nie pozwalaa mu na wyraanie wasnych uczu nie suchaa, co mia jej do powiedzenia. Zakadam, e Czytelnicy tej ksiki maj dzieci, ktre ukoczyy ju smy miesic ycia, a mimo to nadal uywaj smoczkw. Decyzja o ich ewentualnym odebraniu zaley oczywicie od rodzicw. Rozumiem, e dla niektrych moe to by lekko przeraajce. Znajoma ciotka dwojga dzieci cztero- i picioletniego podsumowaa niedawno sw niech, mwic: To jedyna rzecz jak mam. Prosz jednak pamita gdy dziecko nie bdzie mogo znale smoczka, to wezwie nas do jego poszukiwania. Im duej bdziemy zwleka z ksztaceniem umiejtnoci samouspokajania ktra z kolei zwiksza ogln samodzielno tym trudniej bdzie pozby si smoczka i tym wicej bdzie nieprzespanych nocy. W tekcie wyodrbnionym poniej i na nastpnej stronie opisaam metody likwidowania tego naogu. Kady musi sam zdecydowa, ktra z nich bdzie najlepsza dla jego dziecka. Pozbywanie si smoczka dwie metody. Im dziecko starsze, tym trudniej odzwyczai je od smoczka bez wzgldu na to, jak metod dziaamy. Tak czy owak, zanim sprbujemy eliminowa ten nawyk, powinnimy podsun dziecku jaki przedmiot uspokajajcy (przytulank) o ile do tej pory go sobie nie znalazo. Przywizanie do pluszaczka lub szmacianej lalki moe automatycznie zmniejszy zaleno od smoczka.

Eliminacja stopniowa. Zaczynamy od skracania czasu ssania smoczka w cigu dnia. Przez trzy dni pozwalamy zasypia ze smoczkiem, lecz wyjmujemy go z buzi, gdy tylko dziecko zanie. W cigu kolejnych trzech dni eliminujemy smoczek z drzemek dziennych. (Zakadam, e maluszek ma ju swj totemik lub przytulank i jest do niej przyzwyczajony). Mwimy wprost: Nie bdzie ju smoczka przy spaniu. Jeeli zapacze, uspokajamy, nie wkadajc do buzi adnych przedmiotw nieoywionych. Dajemy przytulank, bierzemy na rce lub poklepujemy, potwierdzamy swoj obecno i mwimy: Wszystko w porzdku, kochanie. Moesz teraz spa. Kiedy maluszek przywyknie do spania w dzie bez smoczka u dzieci poniej smego miesica zwykle wystarcza tydzie, u starszych trwa to nieco duej wprowadzamy podobne zmiany przy zasypianiu wieczornym. Najpierw pozwalamy zasn ze smoczkiem i zabieramy go po zaniciu. Dziecko moe budzi si w nocy i paczem domaga si smoczka, co przypuszczalnie robio dotd regularnie. Tym razem jednak smoczka nie dostaje. Uspokajamy je gestami, bez rozmowy i upewniamy si, czy ma w rczkach swoj przytulank. Nie naley ustpowa i poddawa si z litoci. Speniamy dobry uczynek, uczc dziecko samodzielnego zasypiania; nie zapominajmy o tym! Eliminacja gwatowna. Nie polecam tej metody dla dzieci poniej roku, poniewa nie potrafi zrozumie towarzyszcych jej wypowiedzi. Starsze dzieci rezygnuj czasem ze smoczka bez trudnoci, zwaszcza gdy sobie uwiadomi, e nie ma ju dla nich czego takiego. Znajoma mama w Anglii powiedziaa swojej creczce: Nie ma ju smoczka. Poszed sobie. Gdzie poszed? zapytaa dziewczynka. Do mietnika odpowiedziaa mama wesoo. Dziewczynka prawdopodobnie nie wiedziaa jeszcze, co to jest mietnik, przyja jednak wyjanienie matki i pogodzia si ze swym losem. Niektre dzieci pacz przez godzin, a potem jak gdyby zapominaj, o co im chodzio. Inne domagaj si smoczka i duej nie mog si uspokoi, rzadko si jednak zdarza, by trwao to duej ni kilka dni. Dwudziestodwumiesiczny Ricky wprost oszala, gdy tata powiedzia mu pewnego dnia: Smoczka nie ma i nie bdzie, poniewa psu ci zby. Chopcu nie chodzio o zby. Paka i paka lecz ojciec na szczcie nie okazywa adnych emocji, widzc jego zy. Nie mwi: Biedny Ricky. Nie ma ju swego smoczka. Po trzech trudnych nocach sprawa si skoczya. Metoda kombinowana. Niektrzy rodzice stosuj metod poredni. Aby usun smoczki z ycia swego jedenastomiesicznego synka Jana, Marissa wykorzystaa rytua poranny. Kadego ranka witaa dziecko przytuleniem, po czym wycigaa do niego do, mwic: A teraz oddaj mamie swj smoczek, Jan spenia prob bez oporw. Przez cay nastpny miesic spa jednak ze smoczkiem. Obserwujc go w nocy, Marissa stwierdzia, e nawyk nie zakca chopcu snu, poniewa po wypadniciu smoczka nie nastpuje wybudzenie. Ktrej nocy powiedziaa mu: Smoczka ju nie bdzie. Jeste ju duym chopcem. I na tym si skoczyo. Niezalenie od tego, jakiej metody uywamy, musimy by realistyczni jest to w kocu dla dziecka jaka forma odwyku. Bdmy jednak konsekwentni; paru przepakanych nocy nie da si unikn, a potem jest ju coraz lepiej. Nadejd te lata, w ktrych historia pozbywania si smoczka trafi do zbiorw rodzinnego folkloru.

Dziecicymi atakami zoci zajmowaam si ju w poprzednim rozdziale, w tym miejscu chciaabym jednak podkreli, e systematyczne uleganie roszczeniowym zachowaniom dziecka doprowadza do tego i rodzice musz powici mu mnustwo nadprogramowego czasu. Powtarzajce si napady zoci u maych dzieci wiadcz o istnieniu w rodzinie powanych problemw, wrd ktrych poczesne miejsce zajmuje upadek rodzicielskiego autorytetu.

Chroniczne wybryki Filipka.

Odbyam kiedy godzinn rozmow z par rodzicw z St.Lousi Walterem i Carmen dotyczc ich dwudziestodwumiesicznego synka Filipa, ktry wedug ich wasnych sw zamieni si w agresywne monstrum po narodzinach (obecnie szeciomiesicznej) siostrzyczki Bonity. Z relacji tej wynikao, e chopiec nie mg znie, gdy rodzice przestali si nim zajmowa, a zwaszcza gdy kierowali uwag ku niemowlciu. Gdy Carmen przewijaa Bonit, Filip rozpoczyna dzikie brewerie. Kiedy matka usiowaa uspokoi go czuociami, kopa j i gryz, a gdy interweniowa ojciec mwic: To nieadnie Filipku, dochodzio do tego, e dwoje dorosych ludzi musiao tarza si po pododze, by chopca uspokoi. W nocy Filipek spa midzy swoimi rodzicami i chcc zasn, musia trzyma mam lub tat za ucho. Pozwalali mu nawet cign je i szczypa. Nikt nigdy nie powiedzia temu dziecku: To boli lub: Nie, moesz trzyma mnie za rk, ale nie za ucho. Jak atwo mogam przewidzie, w chwili pierwszego kontaktu ze mn ludzie ci byli kompletnie wyczerpani. Babcia Rosa, mieszkajca w odlegoci kilkuset kilometrw, przyjedaa w kady weekend, by pomc Carmen, nikt jednak nie zostawa z dzieckiem sam na sam. Carmen i Walter starali si przewidzie ewentualne kopoty i zapobiec im, zanim si zaczn a przynajmniej tak im si wydawao. Powiedzieli mi, na przykad, e zabierajc Filipa i Bonit na przejadk samochodem, pozwolili mu niedawno wzi ze sob wielk torb zabawek. Mimo to zabawki szybko si chopcu znudziy, a kiedy to nastpio, prbowa uwolni si z bezpiecznego fotelika. Jak odepniesz ten pas, to zatrzymamy samochd krzycza Walter, groc synowi przerwaniem podry. Sied tam, pki nie wrcimy do domu, bo bdziesz mia kopoty, mody czowieku!. Filip w kocu zrezygnowa, Walter musia jednak podnie gos jeszcze o kilka decybeli, bo sens jego sw dotar do adresata. Byam pewna, e wszyscy pozwalaj temu chopcu odstawia cyrk. Nie mia jeszcze dwch lat, a mimo to Carmen i Walter prbowali odwoywa si do jego rozsdku. Odmawiajc wyznaczania mu granic a przez to zrzucajc z siebie rodzicielsk odpowiedzialno rodzice Filipa mimo woli uczyli go manipulacji. Agresywne i pode zachowania byy w istocie baganiem o ustanowienie granic. Mio nie polega na tym, by pozwala dziecku pociga si za ucho i nie mwi mu ani sowa, kiedy sprawia bl powiedziaam im tak grzecznie, jak potrafiam jak rwnie na kupowaniu stosw zabawek. Z ca pewnoci jej wyrazem nie jest te dopuszczanie do tego, by dziecko jedzio po gowie rodzicom i swojej modszej siostrzyczce. Wasz synek rozpaczliwie domaga si granic rozpaczliwie! Obawiam si, e zaatakowanie przeze Bonity i wyrzdzenie jej krzywdy jest tylko kwesti czasu. Domylam si, e wtedy zwrcilibycie uwag, i co jest nie tak, nieprawda?. Ale my jestemy tak kochajc si rodzin! oponowa Walter. Owszem. Nie mogam temu zaprzeczy. Carmen bya spokojna i mwia delikatnym gosem, a jej m mia rwnie serce na waciwym miejscu. Filipek by takim sodkim i grzecznym chopcem dodaa Carmen. W to rwnie nie wtpiam, lecz w pewnym momencie oboje powinni zacz by rodzicami. Filip potrzebowa jeszcze czego oprcz mioci naleao zacz go wychowywa. Zacznijmy od jego atakw zoci zaproponowaam, wiedzc i jest to sprawa najbardziej palca. Gdy chopiec przestaje si kontrolowa, powinnicie pastwo reagowa zawsze w ten sam sposb, ktry najbardziej wam odpowiada. Na przykad: kiedy zaczyna rozrabia, mwcie: To zachowanie jest nie do przyjcia, wyprowadzajc go lub wynocie do jego pokoju i siedzicie z nim, nic do niego nie mwic. Na szczcie dla siebie, Carmen i Walter zastosowali si do moich rad, ale zamiast si cieszy po pierwszej prbie nawiasem mwic udanej zaczli si nad dzieckiem uala. Nie chcemy by surowymi rodzicami, nie chcemy go zasmuca tumaczy Walter. Kiedy powiedzielimy mu, e jego zachowanie jest nie do przyjcia, spuci gow i wyszed z pokoju.

Wyjaniam im, e najprawdopodobniej wygupy i wrzaski Filipka wynikay z frustracji i zmczenia, do ktrych dosza zazdro o Bonit ma istotk z row twarzyczk, przycigajc uwag rodzicw i kradnc czas powicany przedtem wycznie jego osobie. Zamiast zlikwidowa t aberracj w zarodku, rodzice wzmacniali j pochlebstwami i ustpstwami, doprowadzajc do zupenej utraty kontroli. W rezultacie Filipek wiedzia ju, jak skupia na sobie ich uwag. Staraam si rwnie, by Carmen i Walter dostrzegali las spoza pojedynczych drzew. Reguy, granice i rozczarowania to cz ycia. Filip musi by przygotowany na to, e nauczyciele bd mwili mu nie. A kiedy nie dostanie si do druyny baseballowej i jego pierwsza dziewczyna rzuci go, wybierajc kogo innego, poraki te nie powinny go zaamywa. Powinien sobie umie radzi w takich bolesnych chwilach, a wy powinnicie dawa mu lekcje ju teraz, pki ma oparcie w kochajcych rodzicach. Nie pozwlcie, by odpornoci uczy go okrutny wiat i obcy ludzie! Na podstawie wczeniejszych obserwacji Waltera i Carmen oraz tego, co sama widziaam, opracowalimy prosty plan. Po pierwsze, oni musieli sta si odpowiedzialni. Posuchajcie waszych wasnych sw: Filipek mi nie pozwoli... zacytowaam. Moja pitnastoletnia crka moe powiedzie: Mama mi nie pozwoli, ale wybaczcie, prosz, jeli doroli ludzie mwi o dwuletnim chopcu On nam nie pozwoli, to co jest nie tak! O co tutaj chodzi? Jak dalece stracilicie kontrol nad tym co dzieje si w waszym domu, skoro dwulatek moe wam na co nie pozwoli?! Chcecie, by by bez przerwy szczliwy i zadowolony. Ale jeli nie wkroczycie natychmiast, to wasze dziecko bdzie si nadal uczy manipulowania swoim rodowiskiem poniewa pozwalacie mu na to. Po drugie, Carmen i Walter powinni byli utwierdzi si w roli rodzicw. Zaproponowaam im ograniczenie Filipowi moliwoci wyboru w okrelonych sytuacjach w cigu dnia: podczas posikw jeden albo dwa rodzaje patkw (a nie dziesi!); w samochodzie jedna lub dwie zabawki (zamiast caego worka) itd. Zastanawiajc si nad t czci planu Carmen spytaa: A jeli Filip zacznie krzycze: Chc tamte te i wymusza jak zwykle ca torb?. Odpowiedziaam jej na to, e jest doros matka i do niej nale decyzje. Mwisz mu: Nie, Filipku. Moesz wzi albo robota, albo ciarwk. Nie moesz pozwoli, by dziecko tob rzdzio podkreliam z naciskiem. W razie ataku zoci Filipka w chwili, gdy rodzice bawi si z Bonit lub j przewijaj, powinni powiedzie: Synku, to zachowanie jest nie do przyjcia lub Tak nie moesz si zachowywa. Jeli to nie pomoe, trzeba chopca wyprowadzi, nie zwaajc na jego wrzaski i kopanie. Ostrzegam, e w tym momencie zachowania dzieci przewanie si pogarszaj, zanim nastpi ich poprawa. Niewaciwe zachowania dziecka przy jedzeniu wprawdzie nie pozbawiaj rodzicw snu, bywaj jednak kopotliwe i denerwujce; mog te powodowa kolosalne straty czasu. Co gorsza, ze przyzwyczajenia w tej dziedzinie utrwalaj si na wiele lat. Pocztek problemu bywa cakiem niewinny rodzice s przeczuleni na punkcie dobrych manier lub martwi si, e dziecko za mao je. Prbujc zmusza je do posuszestwa si lub pochlebstwami. W obu przypadkach ich wysiki s z gry skazane na niepowodzenie, a jednoczenie dramaty przy stole wpywaj negatywnie na reszt dnia. Carol zaprosia mnie do siebie, poniewa jej roczna creczka Shannon wedug jej sw robia si niesamowicie uparta. Na wszystko odpowiadaa nie, co samo w sobie nie wydawao mi si powanym problemem, jako e wikszo dzieci przechodzi okres totalnej negacji. Czsto jednak rodzice przywizujcy zbyt wielk wag do owej negatywnoci niechccy wzmacniaj u dzieci zachowania, ktre pniej wracaj do nich jak bumerang i staj si utrapieniem.

Shannon szalestwa przy jedzeniu.

Tak si zoyo, e weszam do domu Carol w porze lunchu. Shannon siedziaa w foteliku na wysokich nkach. Matka staraa si wmusi jej kawaek bueczki, mimo i dziewczynka odchylaa gwk do tyu i odwracaa si od jedzenia. Obie byy z kad chwil coraz bardziej przygnbione. Zsad j natychmiast z fotelika poprosiam. Ale ona nie zjada caej bueczki odpowiedziaa Carol zdziwionym gosem. Poprosiam, by bya uprzejma staranniej obserwowa swoje dziecko. Shannon kopaa nkami i wykrzywiaa buzi. Caa jej twarz bya pomarszczona, a usta mocno zacinite. Mimo to matka, nie zwaajc na nic, drczya j dalej: Jeszcze tylko jeden kawaek, kochanie prosz otwrz buzi. W tym momencie Carol dosza do wniosku, e problem tkwi w bueczce. Co chcesz zaniast tego, kwiatuszku? Moe pateczkw? Moe bananka? A co by powiedziaa na jogurcik? Mam te dla ciebie melona, widzisz?. Lecz Shannon nie chciaa niczego oglda. Siedziaa tylko wyprona i odwracaa gwk to w jedn, to w drug stron coraz bardziej zdecydowanie po kolejnych maminych propozycjach. No dobrze, dobrze powiedziaa w kocu Carol. Zdejm ci z fotelika. Dziewczynka zostaa zsadzona, pozwolia sobie umy rczki i podreptaa do pokoju, w ktrym zwykle si bawia. Carol posza tam za ni z miseczk musu jabkowego w jednej doni i niedojedzon bueczk w drugiej. Mmmmm usiowaa skusi Shannon biegajc to tu to tam. Wspaniae! Sprbuj odrobink.. tylko kawaeczek anioku. Oto przykad kracowego braku szacunku dla wasnego dziecka! Przed chwil jej powiedziaa, e posiek si skoczy zwrciam uwag, przypominajc rzecz oczywist. Teraz dziecko chce si bawi, a ty j wci przeladujesz. Spjrz na ni; ley na pododze i wyjmuje zabawki z pudeka, a ty zakradasz si podstpnie od tyu, usiujc wetkn jej do buzi kawaki jedzenia. Carol spojrzaa na mnie i wreszcie zrozumiaa. W dalszej rozmowie pytaam o inne zajcia Shannon. Okazao si, e dziewczynka nie wspdziaa podczas kpieli i przygotowa do snu. Czy zawsze dajesz jej tak wiele opcji do wyboru, jak podczas lunchu? zapytaam. Carol zastanawiaa si przez chwil. Owszem tak odpowiedziaa z dum. Nie chc narzuca jej wasnej woli. Chc, eby si nauczya myle samodzielnie. Poprosiam o przykady. No.. powiedzmy, e mamy kpiel. Mwi jej: Czy chcesz i do kpieli? a kiedy odpowiada: Nie, mwi: Dobrze, czy chcesz si jeszcze par minut pobawi?. Wiedzc doskonale, e Shannon nie moga zrozumie pojcia paru chwil i znajc ten scenariusz na pami z bardzo wielu domw, przerwaam jej. Pozwl, e ci powiem, co si dzieje dalej. Kiedy mija te par minut, dajesz jej nastpnych par minut, a by moe ustpujesz w ten sposb po raz trzeci i czwarty. Wreszcie masz ju do i zanosisz j na gr do azienki. W tym momencie twoja creczka przypuszczalnie wierzga nkami i wrzeszczy. Mam racj? Moja rozmwczyni bya bardzo zdziwiona, a ja cignam: Zao si, e majc ju za sob ubieranie w piamk lub nocn koszulk, pytasz j, czy jest gotowa pooy si do eczka?. Tak odpowiedziaa Carol pokornym gosem i zawsze mwi mi nie. W tym momencie wyczuam, e zaczynaa rozumie, do czego zmierza ta rozmowa. Carol, to ty jeste matk! powiedziaam. Wyjaniam jej nastpnie, e zachowanie Shannon przy jedzeniu to objaw oglniejszego problemu. Dziecko miao zbyt du swobod i zbyt wiele opcji do wyboru, w zwizku z czym wybierao le. Prawdziwa nauka decydowania polega na tym, e rodzice wybieraj dwie alternatywy, moliwe do zaakceptowania opcje i mwi dziecku: Moesz dosta bueczk lub jogurcik; co wolisz?. W obliczu suto zastawionego szwedzkiego stou dwuletnie dziecko jest kompletnie bezradne. Pytanie: Czy chcesz i do kpieli? nie daje adnego prawdziwego wyboru, poniewa wiadomo, e kpiel

i tak musi si odby. Poza tym moliwo odpowiedzi tak lub nie daje dziecku atw sposobno ucieczki lub sprzeciwu. Paradoksalne jest to, e carol, pozwalajc creczce na zbyt wielk swobod wyboru, nie potrafia rwnoczenie okazywa jej szacunku w wystarczajcym stopniu. Gdy dziecko nie jest godne pouczyam j nie zmuszaj go do siedzenia przy stole. Posuchaj, co ma do powiedzenia i dziaaj zgodnie z jej fizycznymi potrzebami, a nie wedug wasnego wyobraenia o tym, jak by powinno. No i nie skradaj si za ni na lito Boga! To tylko pogarsza spraw. Musisz j przygotowa do tego, czego od niej oczekujesz, a nie atakowa z zaskoczenia. Ostrzegam te Carol tymi sowami: Potrzeba naprawd niewielu takich scen jak ta, ktr zademonstrowaa, by twoje dziecko odmwio ci generalnie siadania do stou. Jedzenie zacznie jej si kojarzy z sytuacj stresow, a to z pewnoci nie poprawi apetytu. Walki o wadz nie wygrywa si t metoda Carol. Mielimy w tym przypadku kolejny przykad zodzieja czasu oraz perspektyw pogorszenia si sytuacji w najbliszych miesicach. Shannon bya na dobrej drodze do tronu Jej Wysokoci Krlowej Chodziaczkw rzdzcej niepodzielnie caym domem. Mona si byo spodziewa narastania jej uporu. Byo oczywiste, e jeli rodzice nie wyznacz jej granic i nie naucz powcigliwoci w domu, to nie bd mogli od niej oczekiwa waciwych zachowa poza domem. Nie prbujcie nawet zabieta tego dziecka do restauracji ostrzegam dopki si nie przekona, e okazujecie je szacunek i e posikom nie musz towarzyszy wojny domowe. Jeli mnie nie posuchacie, to gwarantuj wam, ze w miejscu publicznym Shannon zrobi wszystko, by zepsu wam posiek. A podczas najbliszego obiadu witecznego prawdopodobnie odmwi siedzenia przy stole. Nastpnie babcia si wcieknie, bo wnusia bdzie biega po caym mieszkaniu i rozlewa rne rzeczy na kanap, pod ktr wy bdziecie mili ochot wpezn!. W okresie nastpnych dwch miesicy miaymy z Carol cotygodniowe konsultacje telefoniczne. Pierwsza cz planu dotyczya posikw. Carol miaa wyjani dziecku jednoznacznie, e usidzie przy stole (na wysokim foteliku) tylko wtedy, gdy bdzie chciao je, a jednoczenie kady posiek skoczy si w chwili, gdy straci t ochot. Po dwch tygodniach Shannon przyswoia sobie t regu nie siedzimy przy stole = nie jemy. Przekonaa si, e nie musi ju wierzga nkami i wygina pleckw, by mama zrozumiaa, e posiek skoczony. Zrozumiaa, e kiedy podniesie rczki do gry, mama nie bdzie jej zmusza do dalszego siedzenia w foteliku, tylko wyjmie z niego i postawi na pododze. Rwnie wane jest to, e i Carol zrobia postpy. Zamiast dawa dziecku zbyt wiele propozycji naraz, nauczya si lepiej formuowa opcje do prawdziwego wyboru (np. Czy wolisz, ebym ja ci czytaa w eczku, czy tatu ma to zrobi? Albo: Czy chcesz ksieczk o winkach, czy o myszkach?). Zgodnie z przewidywaniami, inne elementy codziennego rytuau rwnie przebiegay pynniej. Oczywicie maa Shannon ma wci swoje chwile poprzeczniactwa, Carol panuje jednak nad sytuacj i nie traci kadego dnia dugich godzin na bezowocne batalie, ktrych wygra nie moe. Zapewniam, e korygowanie chronicznych zaburze zachowania jest rwnie wyczerpujce, jak walka ze zodziejami czasu. Trzeba jednak stara si widzie te problemy w nieco duszej perspektywie. Jestem przekonana, ze nikt nie chce, by jego dziecko miao nadal w wieku lat trzech lub czterech trudnoci ze spaniem, ataki zoci i tym podobne problemy. A zatem, im szybciej si tymi sprawami zajmiemy, tym lepiej. Warto powici kilka tygodni czy nawet miesicy wysiku i bezsennych nocy, by zmieni sytuacj, ktra wymyka nam si spod kontroli. Zachcam rwnie do gbszej refleksji nad odpowiedzialnym rodzicielstwem, ktre jest trudnym zadaniem i najwaniejszym dzieem naszego ycia. Wychowywanie dzieci zarwno w zwizku jak i w pojedynk wymaga twrczego mylenia, cierpliwoci, inteligencji i wysiku przekraczajcego wszystko, co kiedykolwiek robilimy zwaszcza gdy

chodzi o dyscyplin. Gboko przemylane, rozsdne dziaania oraz dalekowzroczno staj si jeszcze waniejsze, gdy decydujemy si na powikszenie rodziny co postaram si uwiadomi moim Czytelnikom w ostatnim rozdziale tej ksiki.

Rozdzia IX NOWY PASAER KIEDY RODZINA SI POWIKSZA.

Czy chcecie mie nastpne dziecko, a jeeli tak, to kiedy?. Takie pytanie kierowane do rodzicw chodziaczka wywouje niezmiernie dreszcz niepokoju. Niektrzy ludzie wszystko w swoim yciu planuj. Znam nawet takich, ktrzy przed poczciem pierwszego dziecka wiedz, jaka rnica wieku pomidzy rodzestwem jest optymalna (przynajmniej w ich mniemaniu) i jeli naj odrobin szczcia lub s do zdecydowani, ich ciaa podporzdkowuj si tym teoretycznym planom. Nie wszyscy jednak mog si cieszy takim spokojem umysu lub umiechem losu. Z mojego dowiadczenia wynika, e kwestii drugiego dziecka czciej towarzyszy niezdecydowanie i troska. Czy damy sobie rad? Czy starczy nam pienidzy? Czy drugie dziecko bdzie rwnie spokojnym niemowlciem, jak pierwsze? A jeli to pierwsze byo sabiutkie, to czy sta nas na drugie? Podczas pierwszej ciy rodzice mieli jakie mgliste niepokoje, teraz jednak wiedz, czym jest rodzicielstwo ile jest w nim pikna i ile wyczerpujcego wysiku, jak bardzo jest fascynujce i jak skomplikowane. Rodzice dwu- lub trzylatkw maj ju rodzin. Czy zechc j powikszy? W tym rozdziale przyjrzymy si zagadnieniom przyszego potomstwa i powikszenia rodziny, a w szczeglnoci problemom przygotowania starszego dziecka do kontaktu z modszym oraz zachowania stabilnoci zwizku partnerskiego. Trzeba sobie wyranie powiedzie, e kolejne dziecko to nowa osobowo w rodzinie to take wiksza liczna osobowoci, ktre musz si ze sob pogodzi. Musimy by przygotowani nie tylko na rado, lecz take na potencjalne problemy, ktre mog si pojawi. Nie oszukujmy si to jest niezwykle wana decyzja yciowa. Rodzice powinni wsplnie rozway, czy maj do pienidzy na koncie, do miejsca w mieszkaniu i oczywicie do mioci w swoich sercach, by da drugiemu dziecku tyle troski i uwagi, ile bdzie od nich potrzebowao. Matka musi si zastanowi nad spraw swojej kariery zawodowej. Jeeli przerwaa prac, by opiekowa si pierwszym dzieckiem, to powinna zdecydowa, czy chce pozosta w domu duej, odchowujc drugie. Jeeli wrcia ju do pracy i z trudem czy obowizki zawodowe z domowymi, to jak bdzie sobie radzi z dwjk? Moe by te na odwrt. S kobiety, ktre po pierwszym dziecku dochodz do wniosku, e zajmowanie si niemowlaczkiem karmienie, przytulanie i codzienne jego obsugiwanie interesuje je znacznie bardziej ni praca w biurze i nic im wicej do szczcia nie potrzeba. Kiedy koczy si naturalne karmienie i dziecko zaczyna chodzi, a potem mwi, pojawia si myl, e najpikniejszy okres macierzystwa ju min. W takiej sytuacji szczeglny sens ma pytanie: Czy jestem naprawd gotowa przey to jeszcze raz?. Zdarza si, e partnerzy maj rozbiene pogldy w kwestii powikszenia rodziny i czasu, w ktrym drugie dziecko miaoby si urodzi. Dyskusje na ten temat nierzadko bywaj burzliwe. Nie mona by tylko troszk w ciy, rozbierznoci te musz wic by wyjanione midzy partnerami. Kada ze stron musi uczciwie odpowiedzie sobie na pytanie:

Wielki dylemat.

Zachodzi czy nie zachodzi w ci oto jest pytanie.

dlaczego pragn mie drugie dziecko? Czy wynika to z oczekiwa rodziny lub presji znajomych? Czy wi si z dowiadczeniami wasnego dziecistwa? Moe ktre z rodzicw (lub oboje) ma uprzedzenia do jedynakw i uwaa, e dziecko powinno mie rodzestwo? A moe zegar biologiczny wskazuje ju zbyt pn por? Mog wchodzi w gr niektre lub wszystkie wymienione problemy. W dalszym cigu opisz trzy pary maeskie pene wtpliwoci w kwestii drugiego dziecka. Jednej z nich pomoga Matka Natura, dwie pozostae nie miay tego szczcia, musiay same wypracowa waciw decyzj. Powinnimy czy nie? Kada sytuacja rodzinna ma swoj niepowtarzaln specyfik, wypracowujc decyzj, rodzice powinni jednak bra pod uwag nastpujce czynniki: Gotowo fizyczna. Naley uwzgldni wasny wiek i kondycj. Czy mamy do energii fizycznej na jeszcze jedno dziecko? Gotowo emocjonalna. Rozwamy swoje temperamenty oraz ch wydatkowania czasu i energii psychicznej. Czy jestemy gotowi zrezygnowa z intensywnej bliskoci z pierwszym dzieckiem. Pierwsze dziecko. Jaki ma temperament? Jak przebiega jego rozwj w niemowlctwie i okresie pniejszym? Czy atwo przystosowuje si do zmian? Finanse. Jeeli jedna osoba bdzie musiaa zrezygnowa z pracy, to czy druga zdoa utrzyma ca rodzin? Czy bdzie nas sta na patn pomoc? Czy mamy do rezerw na nieprzewidziane okolicznoci? Praca zawodowa. Czy gotowi jestemy j zawiesi? Czy bdziemy mieli moliwo powrotu do niej, gdy dzieci podrosn? Jak bardzo nam na tym zaley? Warunki mieszkaniowe. Czy mamy do miejsca dla dwojga dzieci? Gdzie modsze dziecko bdzie spao? Czy bdzie miao wsplny pokj z dzieckiem starszym? Motywy. Czy naprawd chcemy tego dziecka, czy ulegamy jedynie presjom zewntrznym? Czy martwi nas, ze mamy tylko jedno dziecko? Czy na nasz decyzj ma wpyw nasze wasne dziecistwo, a zwaszcza fakt posiadania licznego rodzestwa lub jego brak? Pomoc. Kto bdzie mg nam pomc szczeglnie gdy wychowujemy dziecko samodzielnie? John i Talia. Dugo oczekiwane pierwsze dziecko Johna i Talii dziewczynka imiem Kristen przyszo na wiat po piciu latach leczenia bezpodnoci i dwch poronieniach. Zbliajc si do czterdziestki Talia wiedziaa, e jej szansa zajcia w ci z uyciem wasnych zamroonych embrionw z biegiem czasu maleje, John mczyzna o trzynacie lat od niej starszy, majcy dwoje dzieci z poprzedniego maestwa, nie pragn mie z nia kolejnego dziecka. Uwielbia wprawdzie swoj liczn creczk dar wieku redniego jak zwyk j okrela zdawa sobie jednak spraw, e bdzie po siedemdziesitce, gdy Kristen osignie wiek dojrzewania. Talia, paradoksalnie, uywaa argumentw ma na poparcie wasnego stanowiska: Dlatego wanie powinnimy mie drugie dziecko. Kristy bdzie potrzebowaa towarzystwa innego ni starzejcy si rodzice. Po kilku miesicach waha John zgodzi si w kocu ze swoj on. Nie chcia by Kristy wzrastaa samotnie. Ku zdziwieniu wszystkich Talia niemal natychmiast zasza w ci i Kristen ma teraz braciszka. Kasia i Bob. Kasia, ktra prowadzia niewielki butik z odzie, chciaa, by jej synek mia rodzestwo, w gr wchodzio jednak rwnie wiele innych czynnikw. Miaa 35 lat i bardzo lubia swoj prac. Kiedy urodzi si Louis, chtnie przerwaa dziaalno zawodow, powicajc si opiece nad nim, zawsze jednak chcia wrci do swojego biznesu i zrobia to, gdy chopiec skoczy p roku. Nie byo to atwe, nawet z pomoc dochodzcej

opiekunki, poniewa Lou by ywczykiem o bardzo niezalenym umyle i nieprawidowych wzorcach snu. Wiele razy Kasia wloka si rano do sklepu na ostatnich nogach. Bob pochodzi z rodziny wielodzietnej (mia czworo rodzestwa) i chcia co najmniej dwojga dzieci. Kiedy Lou mia dwa i p roku, ojciec Kasi by umierajcy: Mam nadziej, e doyj jeszcze chwili, gdy Lou bdzie mia siostrzyczk lub braciszka.. mwia jej matka, dodajc: a ja te mam swoje lata. Kasia czua si umczona poczuciem winy. Chciaa mie zawsze dwoje dzieci, jednak wspomnienia bezsennych nocy byy wci wiee, a my o powrocie do laktatorw i pieluszek wywoywaa w jej umyle panik. W kocu zdecydowaa si na ci, a decyzja ta okazaa si dla niej bardzo szczliwa. Braciszek Louisa Malcolm przeszed na wiat w dniu jego czwartych urodzin i by prawdziwym Aniokiem. Fanny i Stan. Niezalenie od dyskusji maonkw na temat drugiego dziecka, decyduj czasem za nich siy natury dziaajce poza zasigiem ich kontroli. Fanny i Stan oboje koo czterdziestki adoptowali swoje pierwsze dziecko po dugich i bezowocnych zmaganiach z bezpodnoci. May dwumiesiczny Chan przyjecha z dalekiej Kambody, speniajc wszystkie ich marzenia. Natychmiast si do nich przywiza, przystosowa si do ich domu i okaza klasycznym Aniokiem niesprawiajcym najmniejszych kopotw. Pewnego ranka, gdy mia pi miesicy, Fanny obudzia si z nudnociami. Sdzia, e zapaa j ta sama grypa odkowa, ktr Stan przechodzi tydzie wczeniej. Szok przeya niebawem w gabinecie lekarskim, dowiadujc si, e jest w ciy. Bya to oczywicie wie radosna, Fanny zacza si jednak martwi, czy starczy jej energii na dwjk dzieci w wieku poniej dwch lat, nie mwic ju o finansach. Nie byo si jednak nad czym zastanawia; w chwili, gdy si o tym dowiedziaa, sprawa bya przesdzona dziecko byo ju w drodze! Relacje midzy rodzestwem w rnych przedziaach wieku. Nie ma czego takiego, jak idealny czas na drugie dziecko. Rodzice musz zdecydowa, co bdzie najlepsze dla ich rodziny i mie nadziej, e Matka Natura zechce z nimi wspdziaa. 11-18 miesicy. Tzw. Irlandzkie blinita rodz si mniej wicej w odstpie jednego roku. Wychowanie dzieci niewiele rnicych si wiekiem jest zawsze trudne. Jedno i drugie uywa pieluszek cae wyposaenie dla niemowlt musi by podwjne. Trudniejsze moe by rwnie dyscyplinowanie dziecka starszego, poniewa ycie codzienne jest w takiej sytuacji fizycznie wyczerpujce. Dobr stron jest szybsze wyjcie z trudnego okresu w porwnaniu z sytuacj, gdy rnica wieku jest wiksza. 18-30 miesicy. Dziecko modsze rodzi si w okresie szczytowego negatywizmu i oporu dziecka starszego, ktre przeywa wtedy stan najwikszej ambiwalencji w kwestii samodzielnoci. Nie bdzie ono mogo otrzyma od rodzicw tego wszystkiego, czego potrzebuje. Wydzielenie dla niego specjalnego czasu moe zagodzi wiele problemw. W zalenoci od temperamentw moe powsta bardzo silna i trwaa wi midzy rodzestwem lub te konflikt wyraajcy si we wzajemnej agresywnoci. 2 -4 lata. Starsze dziecko jest mniej skonne do zazdroci, poniewa jest ju bardziej samodzielne, ma wasnych przyjaci i ustabilizowany program zaj. Wiksza rnica wieku powoduje, e dzieci nie s dla siebie wzajemnie partnerami do zabaw, w zwizku z czym nie wytwarza si midzi nimi bliska wi. Ich wzajemny stosunek moe jednak ulec zmianie w nieco starszym wieku. Powyej 4 lat. Po narodzinach maluszka starsze dziecko czsto bywa rozczarowane niemowlciem, poniewa wyobraao sobie, e bdzie miao partnera do zabaw. Moe uczestniczy w czynnociach opiekuczych, nie naley mu jednak powierza nadmiernej odpowiedzialnoci. W takiej sytuacji wiekowej rywalizacja midzy rodzestwem jest mniejsza, a oglny poziom interakcji niszy.

Gdybymy yli w idealnym wiecie, wszystko ukadaoby si jak naley. Po rozwaeniu kwestii drugiego dziecka we wszystkich moliwych aspektach dochodzilibymy do wniosku, e jestemy na nie gotowi pod kadym wzgldem. Decydowalibymy, jaka rnica wieku midzy dziemi najbardziej nam odpowiada i kobiety zachodziyby w ci zgodnie z planem. Czciej jednak rodzice musz zmaga si z rzeczywistoci, w ktrej nie wszystko dzieje si tak, jak zostao zaplanowane. Chcielibymy mie wicej pienidzy, wicej miejsca w mieszkaniu, wicej czasu dla pierwszego dziecka. By moe caa sprawa nie budzi w nas szczeglnego entuzjazmu. Czujemy jednak wewntrzne rozdarcie. Zegar biologiczny jest nieubagany. Pierwsze dziecko przynioso wiele radoci, a partner chce mie drugie. Mimo i nie wszystko ukada si idealnie, decydujemy si, lub rezygnujemy. Hormony szalej, nowe ycie rozwija si w onie matki, a dokoa biega beztroski chodziaczek. S dni, w ktrych czujemy si jak w niebie, wyobraajc sobie idylliczn scen z udziaem szczliwej rodziny przy witecznym stole, podczas otwierania gwiazdkowych prezentw lub w trakcie wakacyjnej wyprawy do Disneylandu. S te i inne dni, gdy otwiera si przed nami istne pieko. jak wytumacz to temu maemu guptaskowi? zastanawia si przysza matka dwojga dzieci. Jak mam go przygotowa? Co zrobi, jeli nie bdzie z tym szczliwy? Co si stanie, jeeli mj partner bdzie mia wtpliwoci?. Wir myli doprowadza w kocu do najbardziej przeraajcego, acz retorycznego pytania: W co ja si wpakowaam?. Dziewi miesicy moe si wydawa okresem do dugim, zwaszcza w warunkach hutawki emocjonalnej. Kobieta powinna w tym okresie dba o siebie, zachowywa wi z partnerem, a jednoczenie przygotowywa maluszka do tego, co ma nastpi. Zacznijmy jednak od dorosych. To, co czujemy, jest normalne. Trudno znale kobiet bdc w drugiej ciy, ktra nie mwiaby: Mam nadziej, e to, co robi, jest suszne (z odcieniem wtpliwoci w gosie). Przychodz momenty paniki wywoanej rnymi przyczynami. Pierwsze miesice mog by atwe do wytrzymania, lecz pniej, wraz z przyrostem wagi, coraz trudniej podnie maluszka, a zbliajce si rozwizanie zaczyna si jawi jako nadcigajca katastrofa. Moe by te tak, e wszystko idzie dobrze i nagle dziecko wchodzi w trudny okres zwizany z jak faz rozwoju. Trudno nam wwczas sobie wyobrazi opanowanie dwojga i przechodzenie przez to wszystko po raz drugi. Strach moe nas dopa w momencie cakiem nieoczekiwanym. Idziemy np. po ulicy z partnerem po wyjciu z kina lub wspaniaej restauracji. Przypomina nam si nasze ycie przed pierwszym dzieckiem i wiedzc jak niewiele mamy teraz czasu dla siebie, mylimy sobie: Chyba musimy by szaleni decydujc si na to po raz drugi. A moe tylko jedno? Obecnie jest wicej rodzin z jednym dzieckiem ni z dwojgiem lub wieksz ich liczb. Swoistym paradoksem jest to, e mimo stale rosncej liczby jedynakw wci utrzymuje si negatywny stosunek spoeczestwa do jedynactwa. Argumenty s oglnie znane. Dzieci nie majce rodzestwa s w powszechnym przekonaniu zepsute, przejawiaj postawy roszczeniowe, nie potrafi si dzieli i oczekuj, e wiat bdzie im tak dogadza, jak ich nadopiekuczy rodzice. Osoby nie majce rodzestwa twierdz pesymici s nieuchronnie skazane na samotno. Psycholog G.Stanley Hall wyrazi to na pocztku XX stulecia w sposb nastpujcy: Jedynactwo samo w sobie jest chorob. Jaka jest prawda? Ot wyniki najnowszych bada wykazuj, e dzieci nie majce rodzestwa maj na og wysze poczucie wasnej wartoci i wyszy poziom inteligencji w porwnaniu z rwienikami majcymi jednego brata lub jedn siostr. Prawd jest te, e ich rodzice maj nieco trudniejsze zadanie, zwaszcza gdy chc zapewni im warunki

Oczekiwanie.

uspoeczniania przez kontakty z dziemi przyjaci bd innymi dziemi w rodzinie i odwrci w ten sposb uwag dziecka od jego wasnej osoby. Powinni te wykaza ostrono i konsekwencj w wyznaczaniu granic. I nie traktowa dziecka jak kumpla, z ktrym dzieli si wszystkie informacje i emocje przynalene do wiata dorosych. Najwaniejsze jest jednak dobre rodzicielstwo. Niezalenie od tego, czy mamy jedno dziecko, czy picioro, umiejtnoci rodzicielskie, dobra kondycja fizyczna i emocjonalna oraz mio i wyznaczanie rozsdnych granic znacz wicej ni to, ile osb zasiada przy stole rodzinnym. Pewna doza ambiwalencji w kwestii powikszania rodziny jest rzecz normaln i zrozumia, jeeli jednak po gbokim rozwaeniu problemu nie decydujemy si na ponown ci, nie miejmy poczucia winy. Mamy prawo mie jedno dziecko. Przyjemnie te mie trzyosobow rodzin. Kiedy dziecko dorasta, podkrelajmy, e by to nasz wybr. Poczucie winy, rozczarowanie i al rodzicw wpywaj na dziecko gorzej ni sam fakt braku rodzestwa. (Nie zapominajmy te o tym, ze czasem bracia i siostry nie utrzymuj ze sob adnych kontaktw w yciu dojrzaym!). Podczas atakw paniki proponuj recytowanie modlitwy o spokj: Boe, obdarz mnie pogod ducha, bym moga przyj to, czego zmieni nie mona; obdarz mnie odwag, bym moga zmieni to, co zmieni mog; obdarz mnie mdroci, bym umiaa odrni jedno od drugiego. Cia, to co, czego zmieni nie moemy w przeciwiestwie do naszej wewntrznej postawy. Prosz wic wzi gboki oddech, poprosi opiekunk lub przyjacik o pomoc i zrobi co przyjemnego dla siebie. Pomocy! Mama potrzebuje pomocy! (Lista zada dla ojcw). W okresie drugiej ciy mama bdzie jeszcze bardziej zmczona ni w pierwszej. Zmagajc si ze swoj wag, bdzie zmuszona biega za swoim maluszkiem. Kto musi jej pomc; m, opiekunka, przyjacika, ciocia, inne matki, patna gosposia, ktokolwiek! Ojciec i inne osoby pomagajce powinny przej na siebie niektre lub wszystkie z nastpujcych obowizkw: Systematyczne zajcie si dzieckiem w moliwie maksymalnym zakresie. Zakupy i inne sprawy do zaatwienia poza domem. Wnoszenie zakupw do domu i gotowanie. Kpanie dziecka poniewa pochylanie si sprawia mamie coraz wiksz trudno. Nieualanie si z powodu dodatkowych obowizkw to pogorszy tylko jej samopoczucie. Rozmawiajmy o swoich niepokojach. Niedawno zgosia si do mnie Lena dekoratorka wntrz aktualnie w sidmym miesicu drugiej ciy oraz jej m Carter z zawodu ksigowy. Para ta zwrcia si do mnie o pomoc w zwizku ze szczeglnym naporem negatywnych myli i wtpliwoci. Znam ich od czasu, gdy urodzi im si dwuipletni obecnie Van. Martwi si gwnie o Vana zacza Lena bo nie wiem, czy zdoam zapewni mu wystarczajc ilo uwagi. Czy bd umiaa da co z siebie temu dziecku?. Do tej pory zbyt mao mielimy dla niego czasu wtrowa jej Carter a teraz, przy drugim... Jaki byby, waszym zdaniem, najbardziej odpowiedni czas?. Zadajc to pytanie, wiedziaam bardzo dobrze, e nie ma czego takiego. I skd macie wiedzie, czy Van spdzi ju z wami wystarczajco duo czasu? Kiedy skoczy cztery lata? Pi?. Na ich twarzach widziaam pene zrozumienie mojej myli. Spytaam, dlaczego zdecydowali si na drugie dziecko siedem miesicy temu. Nie chcielimy, by Van by

jedynakiem odpowiedziaa Lena. Zawsze planowalimy przynajmniej dwjk dzieci. Kiedy Van si urodzi, przerwaam prac na kilka miesicy, nie wpyno to jednak ujemnie na moj zawodow karier. Oboje z mem mamy sukcesy w pracy, nasza sytuacja finansowa jest wic bardzo dobra. Obliczylimy, e Van skoczy trzy lata, gdy urodzi si drugie dziecko. Bdzie uczestniczy w grupie wsplnych zabaw, bdzie mia kolegw i jakie wasne ycie. Byo to cakiem rozsdne mylenie. Lena i Carter wyremontowali te cz domu, starajc si go raczej powikszy, ni naraa dzieci na szok przeprowadzki. Ludzie ci niewtpliwie dobrze i starannie odrabiali swoj prac domow. Co wicej, wygldali na bardzo szczliwych. Van by cudownym maym chopcem, a Lena otrzymaa niedawno nagrod za swoje projekty wntrzarskie. Na tym si jednak ich historia nie koczy. Po pierwsze, Lena cierpiaa z powodu niestabilnoci hormonalnych i okoo dwudziestopiciokilogramowej nadwagi. Van by czsto niezadowolony, poniewa mama nie moga go udwign, nie potrafic jednoczenie wytumaczy mu, dlaczego. Podzielia si rwnie ze mn informacj o czym, co rozbijao ich starannie uoony plan. Ot pewien bardzo zamony mczyzna, pozostajc pod wraeniem niedawnych sukcesw Leny, zaproponowa jej renowacj swej nowej rezydencji w Malibu. Przyjcie tego zlecenia oznaczaoby ogromne pienidze, presti zawodowy i rozgos, a wedug wszelkiego prawdopodobiestwa mogoby przysporzy dalszych intratnych zlece. Wymagaoby jednak czasu, ktrym kobieta, majca wkrtce urodzi swoje drugie dziecko, nie dysponowaa. Rozmawiajc z ni, nabieraam pewnoci, ze to nie drugie dziecko jest przyczyn stresw, lecz stan jej ciaa i owa niewykorzystana szansa zawodowa. Czujesz si pewnie jak stara chabeta cignca wz z wglem powiedziaam, uywajc wyraenia, ktrym w moich rodzinnych stronach okrelano sterane szkapy pracujce niegdy w kopalniach. Propozycja milionera wygldaa na umiech losu, ktry zwykle si w yciu nie powtarza, a Lena wiedziaa, e bdzie musiaa mu odmwi. Musisz wyrzuci z siebie swoje rozgoryczenie powiedziaam jej. Jeli bdziesz usiowaa je w sobie tumi, to dopadnie ci pniej i ugryzie w zadek. Moe by nawet gorzej bdziesz odczuwaa niech do dziecka, ktre w kocu si urodzi. Pamitajmy, e ycie to nie Burger King nie zawsze mona je przey po swojemu. Wszyscy mamy pragnienia i rzeczy, ktre chcielibymy zrobi, nie moemy jednak mie i zrobi wszystkiego. Kiedy los nam si sprzeciwia, zamiast rewidowania uzasadnie dla ciy, ktra ju jest zaawansowana i odczuwania niezadowolenia z utraconych szans, naley zaakceptowa ycie takie, jakim jest. Powiedziaam wic Lenie: Moesz stara si negocjowa warunki angau i prosi zleceniodawc o uwzgldnienie potrzeb twojej rodziny. Ale czy tego naprawd chcesz? Wspaniaych ofert bdziesz miaa jeszcze wiele cho moesz teraz w to nie wierzy lecz szansa bycia z dzieckiem, z niemowlaczkiem, ktrego urodzisz, ju si nie powtrzy. Kilka dni pniej Lena zadzwonia, by mi powiedzie, e czuje si znacznie lepiej. Mylaam o tym, dlaczego zdecydowalimy si na to dziecko poniewa to jest waciwy dla nas moment. Zdecydowaam si rwnie nie przyj zlecenia i decyzja ta przyniosa mi ulg. Tego rodzaju dylematy bywaj udziaem wielu wspczesnych kobiet. Gdy w gr wchodzi kariera i rodzicielstwo, zawsze trzeba z czego zrezygnowa. Pamitajcie, e propozycje pracy przychodz i odchodz, a dzieci s z nami na zawsze. Czym innym jest rozwizywanie wasnych problemw, a zupenie czym innym wspycie z maluchem, ktry nie rozumie jeszcze, dlaczego mamy brzuszek si powiksza i dlaczego nie moe ona bra swojego maluszka na rczki. Pozwol sobie przekaza w tym miejscu gar wskazwek, ktre mam nadziej uatwi spokojne przeycie tej wanej zmiany.

Mae dzieci wielkie oczekiwania.

Pamitajmy, e dwulatek nie rozumie, o co chodzi. Kiedy mu tumaczymy, e w brzuszku mamusi jest malutkie dziecitko; nie ma najmniejszego pojcia, co to moe znaczy. (Przecie nawet my, doroli, stoimy bezradnie wobec cudownych fenomenw ycia!). Mae dziecko moe powtarza nasze sowa jak papuka, wskazujc paluszkiem brzuch matki, nie zdaje sobie jednak sprawy, co to dla niego oznacza. Nie chce przez to powiedzie, e dziecka nie naley przygotowywa; owszem, naley, ale bez przesadnych oczekiwa. Nie mwmy o tym zbyt wczenie. W drugim lub trzecim roku ycia dziewi miesicy to wieczno. Kiedy mwimy: Bdziesz mia braciszka (lub siostrzyczk), maluszek spodziewa si tego kogo najdalej w nastpnym dniu. Wielu rodzicw rozpoczyna te rozmowy wiele miesicy przed spodziewanym rozwizaniem, uwaam jednak e 4-5 tygodni to czas zupenie wystarczajcy (w midzyczasie trzeba przygotowa dziecko innymi sposobami, o czym bdzie mowa dalej). Kady jednak zna swoje dziecko najlepiej, a decyzje powinny wynika z wiedzy o jego osobowoci. Jeeli dziecko zauwaa zmiany zachodzce w ciele matki i pyta si o ich przyczyny, to znak, e trzeba zacz ju o tym mwi. E-mail od mamy, ktra zacza rozmowy zbyt wczenie. W okresie drugiej ciy mwilimy do naszego synka otwarcie i odpowiednimi sowami o niemowlaczku, o tym, skd si wzi, jak ycie bdzie wygldao po jego przyjciu do nas itd. Staralimy si pomc mu w psychicznym przystosowaniu na dugo przed narodzinami drugiego dziecka. Kiedy nasza creczka przysza na wiat, dalimy mu prezent, mwic, e to od niej. Dao mu to poczucie, e siostrzyczka go kocha i nie chce utrudnia mu ycia. Mwic do dziecka, starajmy si uywa jak najprostszych sw. Mamusia ma w brzuszku malutk dzidzi. Bdziesz mia rodzestwo. Na wszelkie pytania, np.: Gdzie dzidzia bdzie mieszkaa? lub: Czy bdzie spa w moim eczku? naley odpowiada zgodnie z prawd. Starajmy si te wytumaczy, e noworodek nie chodzi i nie mwi. Wielu rodzicw zagalopowuje si, mwic: Bdziesz mia nowego kolege do zabawy. Dziecko jest pene radosnych oczekiwa, a tymczasem rodzice przynosz do domu malekie stworzenie, ktre bez przerwy pi, pacze i ssie pier mamy. I jak tu nie by gboko rozczarowanym? P roku przed powikszeniem rodziny wczamy dwulatka do grupy wsplnych zabaw. Dzielenie si i wspdziaanie z innymi dziemi najlepiej ucz si rwienicy. Jeli nawet rnica wieku jest niewielka, to dziecko chodzce nie bdzie miao zbyt wiele wsplnego z noworodkiem. Tylko blinita ucz si dzielenia, obcujc ze sob od urodzenia. Towarzystwo innych dzieci pozwoli przynajmniej zrozumie, na czym owo dzielenie si polega. Nie oczekujmy jednak wybuchu entuzjazmu w dniu spotkania. Mae dzieci z trudem pojmuj, co znaczy dzielenie si zabawkami, nie wymagajmy wic, by wiedziao, jak dzieli si sob. Okazujemy pozytywne uczucia innym dzieciom. Pozwlmy maluszkowi obserwowa nasz sposb traktowania innych dzieci (jest to dobry pomys, nawet wwczas, gdy nie spodziewamy si nadejcia nowych czonkw rodziny). Niektre dzieci nie przejmuj si, gdy ich mamy trzymaja na rkach lub cauj inne dzieci, s jednak i takie, w ktrych budzi si zo i zawi, poniewa nigdy nie przypuszczay, e mama moe interesowa si kimkolwiek innym. Czasem wywouje to zdziwienie. Czternastomiesiczna Audrey bya najwyraniej zaszokowana, widzc, jak jej mama Peri bierze na rce inne dzieci z grupy wsplnych zabaw. Oczy miaa szeroko otwarte, a jej twarzyczka zdawaa si mwi: Hej, mamo. Co ty robisz? To przecie nie jestem ja. Peri dobrze robia, pokazujc Aydrey, e mioci mamy te mona si dzieli. E-mail: zamiana minusw w plusy.

Oto jak przygotowywaam swojego starszego synka do przyjcia na wiat modszego dziecka. Gdy cia bya ju zaawansowana, podnoszenie trzyletniego chopca sprawiao mi wielk trudno. Mwiam mu wtedy tak: Nie mog si ju doczeka narodzin tej dzidzi, bo wtedy znw bd moga ci podnosi!. Albo pytaam: Co mama zrobi, gdy tylko dzidzia si urodzi?, na co maluszek odpowiada: Podniesie mnie!. Kiedy m z synkiem przyjechali do mnie do szpitala po porodzie, woyam niemowl do koszyczka, wziam mojego synka na rce i przytuliam go tak, jak mu obiecaam! Kiedy w domu dziecko odpycha ojca przytulajcego lub caujcego matk, trzeba mu pokaza, e mioci starcza dla obojga. Znajoma matka mwia mi niedawno, e jej dwulatek nie znosi, gdy obejmuj si z mem. Poradziam jej, by nie godzia si z takimi reakcjami i sprbowaa skorygowa zachowanie dziecka, mwic mu: Chod do nas, przytul was oboje. Pokazujmy dzieciom niemowlta. Proponuj zacz od lektur o malutkich braciszkach i siostrzyczkach. Nastpnym krokiem moe by pokazywanie zdj niemowlt w czasopismach, jak rwnie wasnych fotografii dziecka z tego okresu ycia. Mwimy przy tym: Ta dzidzia jest wiksza ni ta, ktr mama nosi w brzuszku lub: Nasz dzidziu nie bdzie taki duy, kiedy si urodzi. Trzeba te dziecku uwiadamia, jak delikatny jest noworodek. Popatrz, to jest dziecko, ktre niedawno si urodzio. Zobacz, jakie ma malutkie paluszki. Trzeba by wyjtkowo ostronym z takim dzidziusiem, bo jest bardzo delikatny. Prosz mi wierzy, e dziecku dwu- lub trzyletniemu atwiej zachowa delikatno w stosunku do czyjego niemowlcia ni do tego, ktre rodzice przywo ze szpitala. WSKAZWKA: Wielu rodzicw spodziewajcych si drugiego dziecka zabiera swoje starsze do szpitala, by mu pokaza, gdzie mama bdzie rodzi braciszka lub siostrzyczk. Nie popieram tej praktyki. Dla maego dziecka szpital moe by miejscem przeraajcym. Mylce i niepokojce jest rwnie skojarzenie miejsca narodzin z budynkiem, do ktrego ludzie id, gdy s ciko chorzy. Uwzgldniajmy dziecicy punkt widzenia. Dwulatek moe jeszcze nie rozumie na poziomie intelektualnym tego, co si wok dzieje, zapewniam jednak, e wyczuwa nadchodzce zmiany. Dziecko syszy nasze rozmowy (take w chwilach, gdy sdzimy, e ich nie sucha), w ktrych czsto padaj zwroty w rodzaju: gdy mae si urodzi, kiedy ju bdzie z nami itp. Orientuje si, e nadchodzi co wanego. Widzi, e mama coraz czciej si kadzie i zastanawia si pewnie, dlaczego wszyscy mwi: Uwaaj na mamy brzuszek. Obserwuje przygotowania w nieuywanym dotd pokoju, ktry maluje si i odwiea dla makestwa. By moe rodzice zaczli ju przeprowadzk starszego dziecka do wikszego ka dla duej dziewczynki lub dla duego chopca. Cho spostrzeenia te nie musz by koniecznie kojarzone z ci mamy, to jednak nie sposb nie zauway nawet gdy ma si dwa latka znaczcych zmian w normalnym yciu domowym. Uwaajmy na swoje sowa i wypowiedzi. Nie mwmy dziecku przy przegldaniu starych ubranek: To byo twoje, a teraz przyda si maej dzidzi. Podczas zakupw z dzieckiem nie musimy omija stoiska z ubrankami dla niemowlt, nie rozczulajmy si jednak zbytnio nad tymi sodkimi fataaszkami. Kiedy maluszek dotknie niemowlcej zabawki, pozwlmy mu j obejrze, ale nie mwmy: To jest dla niemowlaczka ty jeste ju du dziewczynk. Jeszcze nie tak dawno bawia si takimi rzeczami, dlaczego wic mielibymy twierdzi, e nie s ju dla niej? Najwaniejsze jednak jest to, by nie mwi dziecku, jak bardzo ma kocha swoj siostrzyczk lub brata to moe by odwrotne! Przyzwyczajajmy dziecko do przejciowej nieobecnoci matki. Wyjazd matki do szpitala w przededniu porodu nie powinien by dla dziecka pierwszym dowiadczeniem jej nieobecnoci. Przewiczmy to wczeniej, proszc o pomoc babci lub dziadka, ulubion cioci prawdziw lub przyszywan lub kogokolwiek, kogo maluszek dobrze zna. Osoba ta moe spdzi jedn lub dwie noce w naszym domu, ewentualnie wzi dziecko do siebie. Nie majc innych moliwoci, moemy wynaj kogo, kto spdzi w naszym domu noc lub dwie.

Dziecko, ktre nie ukoczyo jeszcze dwch lat, trzeba odpowiednio przygotowa na trzy dni przed t prb generaln. Marcinku, za trzy dni pojedziesz na troch do cioci Dorotki. Zaznaczymy to w kalendarzu i bdziemy odkrela dni. Pozwlmy maluszkowi uczestniczy w pakowaniu jego rzeczy piamki i zabawek. Jeeli ma zosta w domu pod czyj opiek, niechaj pomoe nam przygotowa swj pokoik. Miesic lub dwa miesice pniej, gdy czas rozwizania zacznie si zblia, powinno si zawczasu przygotowa torb z rzeczami dziecicymi oraz tymi, ktre matka zabierze ze sob do szpitala. Kiedy nadejdzie ju ta chwila, trzeba stara si rozmawia z dzieckiem raczej o wyjedzie do babci lub cioci (lub o ich przybyciu do domu), nie o szpitalu i porodzie. Mwimy po prostu: Mamusia bdzie dzisiaj rodzi niemowlaczka, a ty bdziesz (tu wstawiamy informacje zgodne z planem). Poniewa dziecko miao ju takie dowiadczenia, mona si wic do nich odwoa, przypominajc, jak bardzo byy przyjemne. Nie omieszkajmy go zapewni, e zobaczy nas wkrtce tak, jak poprzednim razem. Odstawianie dziecka od piersi. Dziaajmy powoli. Pamitajmy, e potrwa to co najmniej trzy miesice. Nie wspominajmy o niemowlciu. Odstawiamy dziecko dla jego dobra, a nie dlatego e spodziewamy si drugiego. Rbmy to tak, jakby ciy nie byo. Trzymajmy si zdrowego rozsdku i ufajmy instynktom. Na temat przygotowania dziecka do powikszania rodziny udziela si wielu porad. Niektre orodki poradnictwa rodzinnego oferuj nawet kursy przygotowawcze dla maluszkw, prosz jednak nie traktowa jak wyroczni wszystkiego, co usyszycie. Na jednym z takich kursw proponowano np. rodzicom rozpieszczanie starszego dziecka. Pani Maya, orientujaca si dobrze w tej problematyce, powiedziaa mi co takiego: drugie dziecko pojawia si w naszym yciu po to, by je wzbogaca, a nie po to, by byo wyobcowane i poddawane fanaberiom starszego braciszka rzdzcego caym domem. Wiem, e to byoby przyczyn problemw. Maya miaa racj w rodzinie wane s potrzeby kadego jej czonka. Odstawmy starsze dziecko od piersi, jeli jest to moliwe. Jak ju wspomniaam w rozdziale IV, przejcie od karmienia naturalnego do przyjmowania pokarmw staych jest u wszystkich ssakw naturalnym nastpstwem rozwoju. To, czy bdzie ono dla naszego dziecka dowiadczeniem bolesnym, czy te pynn i harmonijn zmian, zaley od nas i od tego, jak to zrobimy. W niektrych spoecznociach kobiety zwyczajowo karmi rwnolegle dzieci niewiele rnice si wiekiem, jest to jednak bardzo wyczerpujce. Jeli mamy irlandzkie blinita (rnice si wiekiem nie wicej ni o rok) lub dziecko starsze wymaga dalszego karmienia piersi ze wzgldu na skadniki odywcze, ktre moe mu da tylko pokarm naturalny, to naley si liczy z koniecznoci karmienia obojga. Zawsze jednak radz matkom, by starannie rozwayy take inne rozwizania. Jeeli dziecko starsze skoczyo ju dwa lata i korzysta wci z naturalnego karmienia bardziej dla przyjemnoci ni z potrzeby to odczenie go od piersi przed porodem bdzie wyrazem yczliwoci dla niego. W takim przypadku ssanie jest tylko form samouspokajania, trzeba wic znale inne sposoby zapewniania dziecku poczucia bezpieczestwa i komfortu. Warto rozway wprowadzenie jakiego przedmiotu przytulanki zanim urodzi si drugie dziecko i nauczenie starszego techniki samouspokajania. Jeeli o to nie zadbamy, moe pojawi si niech, a nawet nienawi do modszego rodzestwa; bdzie nam potem trudniej opanowa dziecic zo, gdy niemowl bdzie ju w domu. Nie mona mie pretensji do jakiegokolwiek dziecka, e czuje si odsunite na bok z chwil pojawienia si w domu modszego rodzestwa. Sprbujcie sobie wyobrazi, drogie Czytelniczki, e wasz m przyprowadza do domu inn kobiet, ktra odtd bdzie z Wami

Wejcie intruza.

mieszkaa i mwi, e trzeba j kocha i troszczy si o ni. Prosz sobie uzmysowi, e tego dokadnie oczekujemy od naszych maych dzieci. Mama znika z dnia na dzie, by powrci w niedugim czasie z maym tobokiem, ktry bez przerwy pacze. Co gorsza, rodzice zajmuj si niemal wycznie tym czym, a wszyscy odwiedzajcy chc to oglda i nikt inny ich nie interesuje. Do tej krzywdy dochodz jeszcze obraliwe sowa, poniewa wszyscy nazywaj teraz biednego chodziaczka duym chopcem i mijajc go obojtnie, wal prosto do pokoju, w ktrym niemowl pi albo krzyczy. Zaraz chwileczk! odzywa si cichy gosik w jego gwce. A co ze mn? Nigdy nie prosiem o tego intruza. I to jest normalna reakcja. Kady z nas jest zazdrosny i czuje co takiego, doroli wiedz jednak, jak to ukry. Dzieci to najbardziej prawdomwne i szczere stworzenia na tej boskiej planecie, okazuj wic swoje uczucia. Czy dziecko powinno odwiedzi mnie w szpitalu? Rodzice czsto przywo starsze dzieci do szpitala, w ktrym matka urodzia wanie braciszka lub siostrzyczk. Nikomu nie mona tego zabroni, naley jednak wzi pod uwag temperament dziecka. Moe ono poczu si nieszczliwe, zobaczywszy mam, ktra nie moe wrci z nim do domu. Nie bdmy te rozczarowani, gdy maluszek nie okazuje dumy i zadowolenia na widok noworodka. Trzeba da mu troch czasu, by powstao zaciekawienie i moliwo wyraenia uczu nawet gdy s to uczucia, ktrych sobie nie yczyli. Trudno powiedzie, jak dziecko zareaguje na widok nowo narodzonego. Wpywa na to wiele czynnikw osobowo, przygotowanie lub jego brak oraz rne wydarzenia towarzyszce przybyciu niemowlcia do domu. Niektre dzieci przyjmuj to dobrze od samego pocztku. Trzyipletnia Jennifer crka mojej wspautorki zachowywaa si od pierwszej chwili jak matka wobec swojego braciszka Jeremyego. Wynikao to po trosze z jego temperamentu bya bowiem zawsze zgodnym i spokojnym Aniokiem a po czci z duej rnicy wieku. Ojciec i matka okazywali jej wiele mioci, co niewtpliwie pozwolio jej obdarzy ni maego braciszka bez obaw, e zajmie jej miejsce lub naruszy terytorium. Na przeciwnym biegunie znajduj si dzieci, ktre od pierwszych chwil czuj niech do niemowlt i zaczynaj drczy rodzicw swoimi roszczeniami. U Daniela wystpowaa jawna zo. Ten sprytny dwudziestotrzymiesiczny chopiec, w chwili gdy po raz pierwszy waln braciszka w gow, zorientowa si, e w ten sposb moe odwrci uwag dorosych od tego gupiego niemowlaka. Rwnie Olivia uzewntrznia swoj zo gono i wyranie. Kilka dni po przywiezieniu noworodka ze szpitala, w chwili gdy z inicjatywy cioci Mildred caa czwrka pozowaa do pamitkowej fotografii, usiowaa zepchn swojego braciszka Curta z maminych kolan. E-mail zakochany w modszej siostrze. Urodziam niedawno drugie dziecko. Przygotowywalimy naszego synka, ktry ma teraz niecae trzy latka, opowiadajac mu o maym dzidziusiu i wyjaniajc, e mama bdzie musiaa pojecha do szpitala, by tam go urodzi. Tyler pomaga mi rwnie ozdobi pokoik Jessiki, co niezwykle go ekscytowao. Spakowa nawet swoje stare zabawki niemowlce i porozkada w jej pokoju. Kiedy byam w szpitalu, pojecha z moim mem do sklepu i z dum wybra dla Jessiki mikk zabaweczk. Teraz uwielbia swoj siostrzyczk trudno mu przesta j caowa i przemawia do niej. Czasami nawet przesadza! Na szczcie niech dwulatkw do noworodkw i niemowlt wyraa si zwykle w formach subtelniejszych. Dziecko moe sta si agresywne w stosunku do rwienikw, poniewa nie znajduje waciwych sw dla wyraenia negatywnych uczu do rodzestwa, a od fizycznej agresji jest skutecznie powstrzymywane. Moe odmawia wykonywania prostych polece, ktre dotd speniao bez oporw np. odkadanie zabawek na miejsce.

Moe zacz ciska jedzeniem podczas posikw lub odmawia kpieli. Moe si te uwstecznia, wracajc do raczkowania, cho umie ju chodzi i biega od wielu miesicy. Innym przejawem stumionej agresji jest budzenie si dziecka w nocy po duszym okresie niezakconego, zdrowego snu. Niektre dzieci doznaj atakw godu lub usiuj dosta si do piersi matki, cho od duszego czasu nie byy w ten sposb karmione. Czy mona jak to mwi w westernach rozprawi si z tymi problemami na wejciu? Nie zawsze. Czasami musimy przez jaki czas godzi si z tym, co ycie przynosi. Ponisze wskazwki mog pomc zminimalizowa te niemie objawy przejciowe. Starajmy si znale czas dla dziecka. Gdy malestwo jest ju w domu (i zwykle dugo posypia), sprbujmy wykra troch czasu dla swego pierworodnego. Przytulmy starsze dziecko, pobawmy si z nim duej ni zwykle, bdmy z nim w chwilach wytchnienia. Nie zostawiajmy jednak tej sprawy na pastw przypadku. Wpiszmy maluszka w swoje codzienne curriculum jak regularne spotkania z przyjacik przy lunchu. Jeeli pogoda pozwala, wychodmy z dziemi do parku, do kawiarni, nad staw, gdzie mona pokarmi kaczuszki lub po prostu na zwyky spacer ulicami. Nie zaniedbujmy rwnie wieczorw czytania bajeczek i dobranocek sam na sam z maluszkiem. Laleczka nie wystarczy Nie zgadzam si z pogldem, i wystarczy da dziecku laleczk w dniu narodzin braciszka lub siostry, by miao swoj wasn dzidzi. Laleczka rni si zasadniczo od niemowlcia jest tylko zabawk. Nie mona oczekiwa od maego dziecka, by traktowao j jak yw istot. By moe bdzie cigno j za wosy, okadao piciami lub zostawio za oparciem kanapy. Po kilku dniach znajdziemy laleczk z twarz wysmarowan na czerwono, poniewa dzieci usiowao j nakarmi kanapeczk z demem. Tak si przecie nie postpuje z ywym niemowlciem! Niezalenie od jakiegokolwiek planu, niemowl bdzie potrzebowao matki w chwilach, ktrych nie sposb przewidzie. Powinnimy by uczciwi i przygotowa na to starsze dziecko. Gdy, na przykad, siadamy z zamiarem czytania jego ulubionej ksieczki, uprzedzmy: Bd ci czytaa, ale gdy dzidzia si obudzi, bd musiaa si ni zaj. Pozwlmy starszemu dziecku pomaga w niewielkim zakresie, nie promy go jednak, by byo dojrzalsze, ni by moe. Jeeli chodziaczek rwie si do pomocy i chce asystowa mamie przy niemowlaczku, nie moemy go odpycha. To tak, jak bymy mu mwili: Masz tu pudeko cukiereczkw, ale nie wolno ci wzi ani jednego. Prosiam zwykle Sar, ktra lubia pracochonne zadania, by ukadaa mi pieluszki w pudeku. Musimy jednak o czym pamita gdy mae dziecko przejawia mio i chce wspdziaania, to atwo zapominamy, jak bardzo jest malutkie. Nie mona wic powierza funkcji opiekuczych dwu- lub trzylatkowi. WSKAZWKA: Niemowl moe by dla starszego braciszka lub siostrzyczki czym w rodzaju siedzcej lub lecej kaczuszki. Nigdy nie zostawiajmy ich razem bez nadzoru! Nawet gdy matka jest w pokoju, powinna mie oczy dookoa gowy. Akceptujmy zachowania uwstecznione, ale nie zachcajmy do nich. Jeeli starsze dziecko przechodzi okres regresu zachowa, nie reagujmy na to przesadnie. Jest to zjawisko do powszechne. Maluch moe, np. prbowa wej na stolik do przewijania lub do eczka niemowlcia; czsto te interesuje si jego zabawkami. Nie ma powodu do niepokoju, jeeli tak si dzieje. Pozwlmy mu sprbowa. Gdy Sara prbowaa wej do weczka Sophie, pozwoliam jej na chwil. Potem jednak powiedziaam: No dobrze, sprbowaa, ale ten wzeczek jest nie dla ciebie. To wzek Sophie. Ona nie umie chodzi, tak jak ty, musi wic jedzi w wzeczku. Intensywne zainteresowanie rzeczami neimowlcia przewanie zanika po tygodniu lub dwch. Jeeli rodzice pozwalaj dziecku zaspokoi t ciekawo, to wkrtce wraca ono szczsliwie do swoich zabawek.

Jak utrzyma starsze dziecko w spokoju, kiedy niemowl pi? Niemowlta potrzebuj spokoju i potrzeb t podobnie jak u pierwszego dziecka (mam nadziej) powinnimy uszanowa Nie zawsze jednak moemy skoni energicznego chodziaczka do przemawiania spokojnym gosikiem zwaszcza gdy nie potrafi jeszcze zrozumie, dlaczego go o to prosimy. W takich przypadkach trzeba wykaza si mdroci, odwracajc uwag starszego dziecka i bawic si z nim moliwie daleko od niemowlaczka w granicach okrelonych przez warunki mieszkaniowe. Regua kontrolowanych prb nie dotyczy naturalnego karmienia. Kobieta imieniem Shana, ktra dzwonia do mnie niedawno z Montany, odstawia pitnastomiesiczn Anne okoo piciu miesicy przed urodzeniem drugiego dziecka. Po kilku dniach pobytu niemowlcia w domu Anna zacza domaga si naturalnego karmienia. Shana nie wiedziaa, co robi. Niektre matki, poznane za porednictwem grupy wsparcia La Leche League, radziy jej, by karmiy Anne piersi, jeli maa tego chce. Twierdziy przy tym, e odmowa mogaby spowodowa urazy psychiczne. Shana miaa jednak wtpliwoci. Nie wydaje mi si to suszne powiedziaa w rozmowie ze mn. Podzielam jej zdanie i uwaam, e znacznie wiksz szkod psychiczn dla dziecka byoby przyzwolenie na narzucanie matce wasnej woli. Poradziam Shanie, by powiedziaa crce wprost: Nie, Anne, to jest pokarm dla niemowlaczka. Musimy zachowa go dla Helen. Anne zaczynaa ju przyjmowa stae pokarmy, mona wic byo wzmocni ten przekaz podczas posikw, mwic: Tu s owoce, a tu misko kurczcia. To jest poywienie dla Anny i mamy. A to (wskazujc na pier), jedz tylko mae dzieci; to jest dla Helen. Uwaajmy na emocje! Oto przykady niemiych stwierdze mwicych o tym, co dziecko czuje. Zwrmy na nie szczegln uwag: Nie lubi, jak dzidzia pacze. Jest brzydka. Nie lubi jej. Kiedy ten dzidziu sobie pjdzie?. Zachcajmy dziecko do wyraania uczu. Angaujc si psychicznie w moj drug ci i macierzystwo, nie przypuszczaam, e Sara zada mi takie oto pytanie: Mamusiu, kiedy ta dzidzia wrci do siebie?. W pierwszym odruchu uznaam t wypowied za cakiem niewinn podobnie jak moi rodzice. Kilka tygodni pxniej dziecko powiedziao mi, e nie znosi Sophie, poniewa mama jest teraz cigle zajta oraz zaczo wyprnia szuflady w pokoiku dziecicym w czasie, gdy ma karmiam. Aby pooy kres tej zabawie, musiaam pozabezpiecza wszystkie szafy. Wtedy Sara zacza odwija z rolek papier toaletowy i spuszcza go z wod w ubikacji. Nie miaam wtedy czasu na interpretowanie ukrytych komunikatw zawartych w jej zachowaniach, a nawet na wczuwanie si w jej samopoczucie. Jedno jest pewne: za kadym razem, gdy usiowaa przyku czym moj uwag przewanie w czasie karmienia lub przewijania Sophie mwiam jej: mama jest teraz zajta. I te sowa mocno utrwaliy si w jej umysle. Kiedy zdaam sobie spraw, jak silnie moje dziecko odczuwa czciowe odwrcenie matczynej uwagi, zaproponowaam jej wsplne przygotowanie jak to nazwaymy torebeczki zajtej mamy. By to specjalny woreczek z kredkami i kolorowankami, ktry Sara moga si zabawi podczas karmienia i ukadania Sophie. Stworzyymy na t okoliczno specjalny rytua. Najpierw ja mwiam: Wemy teraz z kredensu torebeczk zajtej mamy. Ty bdziesz rysowaa, a ja zajm si twoj siostrzyczk. Cokolwiek robimy, nigdy nie przekonujmy dziecka o tym, e jest gupie lub ze. Nie sugerujmy te, e naprawd kocha swojego braciszka lub siostrzyczk. No i nie przyjmujmy

tego w sposb osobisty emocje dziecka zwizane z modszym rodzestwem nie maj nic wsplnego z naszymi umiejtnociami rodzicielskimi. Zamiast tego proponuj badanie jego komentarzy w rozmowie. Zapytajmy: Czego nie lubisz u niemowlaczka?. Wiele dzieci odpowiada: Paczu. Czy mona je winic? Pacz niemowlt irytuje take dorosych, a dla dwulatka jest podwjn przykroci, poniewa przykuwa natychmiast uwag mamy. Trzeba tumaczy, e dzidziu ma taki gos i tak wanie si odzywa, gdy chce nam co powiedzie. Wyjaniajmy to dziecku w ten sposb: Pamitasz, jak uczye si skaka i musiae duo wiczy? Kiedy nasza dzidzia bdzie mwi tak jak my, ale teraz moe tylko wiczy swj gosik. Czego nie naley nigdy mwi do dziecka o modszym rodzestwie. Musisz si nim opiekowa. powiniene j lubi. Masz chroni nasz dzidzi. Nie kochasz naszego niemowlaczka? Nie. O na pewno go kochasz. Pobaw si ze swoj siostrzyczk. popilnuj swojego modszego braciszka. Uwaaj na siostrzyczk, kiedy bd gotowaa obiad. Podziel si z braciszkiem. jeste ju du dziewczynk. zachowuj si odpowiednio do wieku. Uwaajmy na to, co mwimy. Dzieci dwu- i trzyletnie naladuj wszystko, co sysz i widz wok siebie. Dziecko stale sucha i atwo zaszczepi rne pojcia w jego umysle. Wypowied: Ona jest zazdrosna o niemowl moe by rdem takich poj. Starajmy si sucha siebie z perspektywy dziecka. Rodzice zapominaj czasami, jak bolesne jest dla dziecka uczucie odrzucenia. Syszc zdania: Musisz kocha braciszka lub: Powiniene chroni swoj siostrzyczk, dwulatek najprawdopodoniej myli: Chroni j? Ten woreczek, ktry piszczy jak kot i odciga mam ode mnie? Ale skd!. Przejawem braku wraliwoci s take wypowiedzi typu: zachowuj si, jak przystao w twoim wieku, ktrych dziecko nie rozumie, bd: Jeste ju duym chopcem masz due eczko i siadasz na duym sedesie. Dziecko w tym wieku wcale nie czuje si due, a poza tym po co dwulatkowi takie obcienie? WSKAZWKA: Nie uywajmy nigdy niemowlcia w charakterze wymwki, np. Musimy ju wyj, bo Jonathan powinien teraz spa. Traktujmy serio skargi starszego dziecka. Justynka miaa trzy latka, gdy urodzi si jej modszy braciszek Maciek. Z pocztku byo dobrze, lecz gdy Maciu skoczy cztery miesice, zaczo si prawdziwe pieko. Mimo i dziewczynka siadaa na nocnik od wielu miesicy, zacza siusia do ka i rozmazywa swoje kupki w azience. Zaczy si rwnie odmowy kpieli i ataki zoci przed zaniciem. Nie poznajmy wasnego dziecka alia si Sandra, jej mama. Bya tak grzeczn dziewczynk, a teraz zrobia si poda i zoliwa. Staramy si jej tumaczy, ale nic nie skutkuje. Lubisz Maciusia? zapytaam Justynk, ktra wesza do mojego gabinetu wraz z rodzicami. Zanim dziecko zdoao co powiedzie, jej tata uwaa za stosowne je wyrczy: Ona kocha swojego braciszka, prawda Justynko?. Dziewczynka ypna zym okiem na tat, jak gdyby chciaa powiedzie: Czy go kocham? Ale skd!. Czytajc z jej twarzy, kontynuowaam rozmow. Czego w nim nie lubisz? Powiedz, co on robi, czego nie lubisz?. Paczu odpowiedziaa. To jest jego gosik wyjaniam. Dopki nie nauczy si sw, bdzie w ten sposb mwi nam, czego chce. Jeden pacz oznacza: Mamusiu chc je inny: Mamusiu zmie

mi pieluszk. Byoby dobrze, gdyby pomoga mamie odgadn, co oznacza pacz Maciusia. Widziaam, jak mae keczka obracay si w gwce Justynki, gdy rozwaaa, czy chce mamie pomaga, czy nie. Czego jeszcze nie lubisz?. Jak chodzi do mamy ka pada odpowiedz. A ty bierzesz swoj laleczk do eczka?. Nie. (W tym momencie tata znw wtrci swoje trzy grosze: Przecie bierzesz j, kochanie). Mamusia bierze Maciusia do ka, eby go nakarmi. Czego jeszcze nie lubisz?. Musz si z nim kpa. Moe moglibymy co na to poradzi odpowiedziaam, cieszc si, e trafiam na co, co rodzice mogliby zmieni. Kiedy Justynka stracia zainteresowanie rozmow ze mn i zaja si swoj zabawk, wyjaniam, co nastpuje Sandrze i jej mowi. Jeli dla Justynki Kpiel bya zawsze szczeglnie atrakcyjna, a teraz nie chce i do azienki, to warto si temu przyjrze. Wiem, e wsplna kpiel to dla was oszczdno czasu, ale ona tego nie lubi. Brakuje jej czasu spdzanego niegdy z wami, przenosi wic swj smutek i zo na maego Maciusia. Zaproponowaam tym dwojgu, by kpali Maciusia najpierw, a potem udostpniali wann Justynce. Rezygnacja ze wsplnej kpieli to niewielka cena za spokj dodaam. Marysia w Srodeczku. Kiedy rodzi si trzecie dziecko, wwczas rednie przeywa to bardziej ni najstarsze w chwili jego narodzin. Zaczyna dopiero przezwyciea niech starszego brata lub siostry, a tu pojawia si nowa posta usuwajca je na margines. Mama mwi nagle co takiego: Przyniosam ci maego dzidziusia, eby go kocha. Kto o to prosi? To paczce stworzenie nie daje przecie adnych korzyci drugiemu dziecku. Nie chodzi te tylko o mam. Maluszek nie moe zrozumie, dlaczego opiekunka nie ma teraz czasu, by wyj z nim na plac zabaw. Wszyscy mu mwi: Musisz si opiekowa modszym braciszkiem. Pokacie mi trzyletnie dziecko, ktre tego chce! Jest oczywicie rnica midzy suchaniem dziecka i przekazywaniem mu wadzy w domu. Kiedy si skary, trzeba uwanie spojrze w przeszo. Czy byo przyzwyczajone do czego, co teraz zostao mu odebrane? Zastanwmy si te nad charakterem tego pragnienia. Jeeli jest rozsdne i wynika z naturalnej potrzeby a jego spenienie nie czyni krzywdy najmodszemu to naley je speni. WSKAZWKA: Starajmy si przyapa dziecko na odruchach dobroci i mioci wobec rodzestwa, natychmiast je chwalc: Jeste dobrym braciszkiem lub: Bardzo adnie, e podajesz Ginie rczk. Dziecko powinno wiedzie, czego Ty oczekujesz. Jeeli matka musi si zaj niemowlciem, powinna powiedzie to starszemu dziecku. Niechaj przyzwyczaja si do przyjmowania tej informacji. Gdy jest zoliwe lub krzywdzi maego, te trzeba mu to uwiadomi. Rodzice Daniela z litoci dla niego niechtnie go dyscyplinowali. Trudno si dziwi, e potem bi i szczypa braciszka, kiedy tylko si dao. Gdy spytaam matk, dlaczego nie interweniuje, odpowiedziaa: On przecie nie wie, co robi. W takim razie pani powinna mu to uwiadomi podsumowaam nasz rozmow. Niestety wielu rodzicw, nie zdajac sobie sprawy z problemu, ktry tworz dla caej rodziny, pozwala starszym dzieciom na zbyt wiele lub uala si nad nimi. Moje biedactwo czuje si porzucone. On kocha nasze malestwo mwi o swoim synku, ktry przed chwil maza dugopisem gwk siostrzyczki. Racjonalizacja dziecicych zachowa lub zaprzeczanie im nie s w stanie ich zmieni. Zamiast mwi: Musisz kochac braciszka do Daniela, ktry szczypie niemowl, poradziam jego mamie, by powtarzaa jak najczciej:

Nie wolno ci szczypa brata. To go boli. Matka powinna te potwierdzi jego uczucia (Widz, e jeste niezadowolony), a jednoczenie pomc poradzi sobie w biecej sytuacji: Musz powici mu czas i zaopiekowa si nim, tak jak kiedy tob, poniewa jest niemowlaczkiem. Spodziewajmy si testowania bdmy jednak stanowczy w kwestii granic. Mimo nalega rodzicw (Bd mia dla maej siostrzyczki) trzyletnia Nanette uparcie ich testowaa. Kiedy tylko moga, prbowaa wchodzi do eczka omiotygodniowej Ethel, nie wiedzc, e nad jej gow znajduje si kamera. Drania siostrzyczk palcem i dugopisem, prowokujc do paczu. Za pierwszym razem, gdy jej matka Elaine zobaczya ten potajemny atak na monitorze zawieszonym w kuchni, wbiega do pokoju, wyja Nanette z eczka i powiedziaa, e nie dostanie wicej soczku. Dziewczynka zaprotestowaa: Ja tylko j caowaam. Elaine nic nie powiedziaa, wolc raczej zapomnie o tym incydencie, ni nazwa swoj trzyletni creczk kamczuch. Elaine obchodzia si z Nanette jak ze zgniym jajkiem. Obawiajc si, e jej pacz przejdzie w dzikie ataki zazdroci przy kadym wziciu Ethel na rce, zacza przekazywa niemowl opiekunce lub babci. Prosia te krewnych i przyjaci kupujcych prezenty dla Ethan, by byli uprzejmi przynosi te co dla Nanette. Nie znosz dyscyplinowania jej przyznaa, relacjonujc mi sytuacj kilka tygodni pniej poniewa ona i tak czuje si porzucona. W dniu mojej wizyty Elaine przygotowywaa Nanette do spaceru w parku: Dlaczego nie wemiesz ze sob Ethel?. Zapytaam. Nanette nie chce, ebym j braa usyszaam w odpowiedzi. Mwic to, moja rozmwczyni nie zdawaa sobie sprawy, e pozwala dwuletniej dziewczynce decydowa. W tym momencie spojrzaymy na monitor. Nanette bya znw w eczku siostry, lecz tym razem przymierzaa si, by j uderzy. Musisz i tam natychmiast! ponagliam Elaine. Powiedz jej, e widziaa, co robi i e jest to zupenie nie do przyjcia. Kiedy starsze dziecko ma ataki zoci. Najgorszym koszmarem dla kadej matki jest by sam z niemowlciem i wrzeszczcym chodziaczkiem. Dzieci dwu- i trzyletnie najczciej zaczynaj rozrabia wtedy, gdy ich mamy zajmuj si modszym dzieckiem i jest to ich wybr. Czy mona sobie wyobrazi lepszy czas na rozrabianie? Wiedz, e matka jest ich jecem. Kto musi poczeka, ale tym kim nie moe by osesek. Oto co poradziam Elaine: nastpnym razem, gdy Nanette bdzie miaa napad zoci podczas karmienia i przewijania Ethel, dokocz, co masz do zrobienia, po ma do eczka, a nastpnie powi troch czasu Nanette. Podkreliam rwnie to, e poza wzgldami bezpieczestwa niemowlcia zajcie si starszym dzieckiem w drugiej kolejnoci przekazuje mu wany komunikat e jego wybryki nie przycigaj twojej uwagi. Opisana sytuacja moga si atwo przeksztaci w zodzieja czasu, poniewa Elaine wzmacniaa najbardziej egoistyczne i roszczeniowe zachowania Nanette, naraajc przy tym Ethel na niebezpieczestwa. Zmobilizowana przeze mnie posza niezwocznie do pokoju Ethan i powiedziaa: Nie nanette! To j boli. Robisz jej krzywd. Nie wolno ci bi siostrzyczki. Teraz pjdziesz do swojego pokoju. Nastpnie posza z nanette do jej sypialni, gdzie miay miejsce histeryczne pacze. Widz, e jeste za, Nanette, ale nie moesz bi siostrzyczki powiedziaa jej Elaine. Od tego momentu za kadym razem, gdy nanette usiowaa uszczypn Ethan lub j uderzy, bya przenoszona z miejsca zdarzenia. Kiedy bya dla niemowlcia mia, mama j chwalia. Po pewnym czasie zrozumiaa, e uwaga matki, ktr przycigaj dobre zachowania wywouje skutki znacznie przyjemniejsze ni odseparowanie w drugim pokoju.

Elaine przestaa te reagowa na paczliwy, piewno-taneczny rytua nanette, ktrym dziewczynka prbowaa zwrci na siebie uwag. Zamiast przekazywa Ethel opiekuce, gdy starsza crka protestowaa, mwia do niej: Nie bd z tob rozmawiaa, dopki bdziesz jcze. Powiedz normalnym gosem, o co ci chodzi. Dawaa przy tym niedwuznacznie do zrozumienia, e nie ulegnie jej naciskom. Musz pomc dzidzi, ktra teraz mnie potrzebuje. Jestemy rodzin. Unikajmy przesadnych reakcji. Kiedy dziecko zaczyna si wygupia, by zwrci na siebie uwag, mona czasem rzeczywicie dosta szau. Jednak przesadne reagowanie jak ju wyjaniaam w rozdziaach VII i VIII wzmacnia tylko i utrwala ze zachowania. Pamitam pewn niedziel, kiedy przygotowywaam si do wyjcia z dziewczynkami na obiad do mojej niani i obie byy ju ubrane w biae sukienki. Wykorzystujc moment mojej nieuwagi, Sara zaprowadzia Sophie do komrki z weglem. Kiedy zobaczyam moj modsz creczk umorusan od stp do gw pyem wglowym, musiaam wzi bardzo geboki oddech, by nad sob zapanowa. Zignorowaam sar i spokojnie powiedziaam do Sophie: Wyglda na to, e musimy ci przebra i przez to spnimy si do niani. Liana, ktrej creczki Karen i Jamie rniy si wiekiem o dwa i p roku, tak wspomina pierwsze miesice po narodzinach Jamie: Musiaam uwaa na szczypanie i zginanie paluszkw gwnie podczas karmienia maej. Aby temu zapobiec, proponowaam Karen ogldanie ksieczki w czasie, gdy karmiam jej siostr. Czasem si udawao, ale nie zawsze. Musiaam pogodzi si z tym, e Karen miaa swoje gorsze chwile, bez wzgldu na moje wysiki. W wielu wypadkach czerwieniaa na twarzy ze zoc, gdy nie mogam powici jej uwagi. Poniewa jednak nie robiam z tego problemu, po pewnym czasie wszystko przeszo. WSKAZWKA: Trzymaj si harmonogramu zaj, biorc przykad z Liany: Dobrze utrwalona rutyna pomaga zachowa dyscyplin, poniewa mog zawsze powiedzie. Teraz tego nie robimy. To prawda, e niemowl ma inny rytm zaj ni dziecko starsze, tego pierwszego nie moemy jednak zmieni. Inaczej mwic, trzeba dopasowa zajcia chodziaczka do obsugi niemowlcia. Nie zmuszajmy starszego dziecka, by kochao czy nawet lubio niemowlaczka. Margaret wychodzia ju z siebie. Po miesicu powtarzania Liamowi, by by miy i przypominania mu, e to, co tam ley, to jego braciszek, chopiec zachowywa si coraz gorzej. Podczas pierwszej wizyty w ich domu zorientowaam si dlaczego. Liam podnosi rczk, jakby chcia uderzy Jesseego i spoglda na mam, ktra mwia do niego sodkim, niemal przepraszajcym tonem: Nie Liamiku, nie bijemy dzidziusia., a pniej, podczas zakupw, sprawia mu now zabawk. Jak pooy kres szalestwom! Konfliktom midzy rodzestwem nie sposb cakiem zapobiec, mona je jednak agodzi. Ustanawiajmy jednoznaczne zasady. Zamiast niejasnych poucze w rodzaju Bd grzeczny, mwimy: Nie wolno ci bi, popycha i uywa brzydkich sw. Nie czekajmy zbyt dugo z interwencjami. Nie chromy przesadnie niemowlcia. Przy dzieciach dwu- i trzyletnich sytuacja bardzo szybko wymyka si spod kontroli. Traktujmy kade dziecko jak indywidualn osob, uwiadamiajc sobie jego saboci, mocne strony i postpy. Nie rozmawiajmy z partnerem o dyscyplinowaniu dzieci w ich obecnoci. Nigdy nie wyraajmy przy dzieciach rnic pogldw, Jeste wobec niego za mao stanowcza powiedziaam. I chyba wiem, czego si boisz wydaje ci si, e po twoich energicznych interwencjach Liam znienawidzi Jesse;ego. Ale on ju go nie lubi. Nie moesz czowieka zmusi, by kogo lubi. Moesz tylko zaakceptowa uczucia Liama i jasno okreli zasady. Zaproponowaam je rwnie, by robic sprawunki,

nie kupowaa mu zabawek z poczucia winy, tylko informowaa zawczasu: idziemy do sklepu po pieluszki dla Jasseego. Jeli chcesz mie zabawk, to we sobie ktr z domu. WSKAZWKA: W okresie pierwszych kilku miesicy po narodzinach drugiego dziecka trzeba pomaga starszemu w opanowaniu emocji. Jest to ogromnie wane. Jeli dziecko przestaje nad sob panowa, stosujemy regu trzech krokw, nie pozwalajc przekracza ustalonych granic. Prosta interwencja we waciwym czasie, np. Czy nie za bardzo si ekscytujesz?, pokazuje dziecku, ze zwracamy na niego uwag i jestemy gotowi mu pomc. Nie pozwalajmy przekracza grani take niemowlciu. Kiedy syszymy pacz, naturalna rekacj jest sprawdzenie, czy modsze dziecko nie stao si niewinn ofiar agresji, ale nie zawsze tak bywa. Oto przykad czego, co do czsto si zdarza. Starsze dziecko bawio si cay ranek klockami lego, budujc pracowicie zamek, po czym przypeza panna Siusiumajtka i po raz kolejny rozwalia mu ca konstrukcj. Sprbujmy zrozumie chodziaczka. Kiedy modsze dziecko zaczyna raczkowa lub chodzi, trzeba j zacz uczy, co znaczy sowo nie. Badania wykazuj, e w okresie midzy smym i dziesitym miesicem zycia dzieci nawizuj wiadomy kontakt ze starszym rodzestwem. W czternastym miesicu potrafi ju nawet przewidywa jego zachowania. Inaczej mwic, pezaczek rozumie wicej ni sdzimy. WSKAZWKA: Nie promy bez przerwy starszego dziecka o wyrozumiao i yczliwo, gdy modsze wkracza w teren jego zabaw i niszczy efekty jego twrczoci. On jest jeszcze malutki i nie wie, co robi tak i temu podobne teksty powikszaj tylko frustracj dziecka pokrzywdzonego. Chodziaczek nie ma jeszcze tej dojrzaoci, ktra pozwoliaby mu wybaczy denerwujcej maej istocie z brudnymi rczkami, wobec czego w pierwszym odruchu odreagowuje swoj zo fizycznie. Wydzielajmy osobn przestrze dla starszego dziecka. Wyobramy sobie co takiego; dziewczynka, ktra cigle syszy, e ma by mia i grzeczna, idzie pobawi si laleczk i znajduje na jej buzi lady czyich zbw. Bierze do rk ksieczk, po czym okazuje si, e brak w niej niektrych stron. Chce si pobawi swoim CD, ale nie moe, bo zabawka si lepi i jest czym pobrudzona. Szacunek obowizuje obie strony, trzeba wic chroni przestrze starszego dziecka oraz jego rzeczy, pomagajc tworzy osobiste wite rejony, do ktrych maa dzidzia pki co nie bdzie miaa dostpu. Liana, ktr uwaam za matk bardzo spokojn i praktyczn, podzielia si ze mn wspanaiaymi propozycjami: Nie jest moliwe zabezpieczenie caego domu, w ktrym mieszka trzyletnie dziecko, uwielbia ono bowiem wszelkie drobiazgi. Postanowiam wic wydzieli rewir dla Karen stolik karciany przeznaczony wycznie dla niej, na ktrym moe ukada puzzle, budowa z klockw lego oraz bawi si innymi zabawkami zoonymi z drobnych elementw. Powiedziaam jej: Jeli chcesz, By Jamie nie wtrcaa ci si do czego, to musisz wzi to do swojego kcika duej dziewczynki. Podczas spotkania z Lian i jej dziewczynkami w pokoju hotelowym atwo byo zauway, jak Jamie zaczynajaca ju chodzi niechccy denerwowaa starsz siostr. Usiowaa chwyta w donie wszystko, czym Karen si bawia. Nie miaa adnych zych intencji chciaa tylko nasladowa. Widzc, e Karen jest coraz bardziej poirytowana i wiedzc z dowiadczenia, e zmczenie wpywa niekorzystnie na jej cierpliwo, Liana zapobiega wybuchowi, ktry lada moment mg nastpi. Wskazujc na potny tapicerski fotel w rogu pokoju, zaproponowaam: Karen, zrb z tego swj kcik duej dziewczynki. Dziecko natychmiast zrozumiao, e wejcie na wielki fotel uchroni j od siostrzanej natarczywoci. Po kilku minutach Jamie odkrya ten spisek, Liana odwrcia jednak jej uwag yk i plastikow miseczk, by nie przeszkadzaa starszej siostrze. Traktujmy dzieci jak odrbne osoby. atwiej utrzyma spokj, gdy postpujemy z kadym dzieckiem uczciwie i w sposb indywidualny. To, e kochamy oboje nie musi oznacza, i czujemy w stosunku do nich dokadnie to samo one si przecie rzni. Jedno dziecko wsyatawia nasz cierpliwo na cikie prby, a inne co i rusz nas rozbawia. Jedno jest ciekawe ycia i dociekliwe, a inne obojtne. Kade ma jakie uzdolnienia oraz saboci i

wady; kade podchodzi do ycia w sposb sobie waciwy; kade potrzebuje naszej uwagi oraz przestrzeni i rzeczy, ktre moe uznawa za swoje. Obserwujc interakcje midzy dziemi i regulujc ich zachowania, powinnimy te wyraa wasne uczucia. Jeeli dziecko dobrze si koncentruje i atwo poda za wskazwkami, moemy zmieni niektre zasady stosownie do jego potrzeb. Pamitajmy o regule trzech krokw. Jeeli kada zabawa dziecka z klockami koczy si paczem modszego, to nie pozwalajmy, by ten sam dramat powtarza si w nieskoczono. Trzeba przydzieli starszemu oddzieln przestrze, w ktrej bdzie sobie mg budowa, a modsze dziecko umieci gdzie indziej. Unikajmy te porwna (Dlaczego nie moesz by taki grzeczny, jak twj braciszek?). Nawet subtelne aluzje (np./ Zobacz twoja siostrzyczka siedzi przy stole) maj fatalne nastpstwa. Ponadto, prosz mi wierzy, gdy dziecko nie chce wspdziaa, powoywanie si na braciszka lub siostrzyczk moe mie odwrotny skutek. Oczywicie konflikty zdarzaj si nawet przy najlepszych intencjach; dziaamy wwczas szybko, a czasem niesprawiedliwie i dyscyplina idzie w las. Najlepsze postawy rodzicw to opanowanie, spokj oraz pena wiadomo tego, co si dzieje. Starajmy si widzie zjawiska w duszej perspektywie. Gdy czujemy si zmczeni cigym funkcjonowaniem w roli onglera i rozjemcy, uprzytomnijmy sobie, e nasze dzieci nie bd zawsze niemowlaczkiem i maluszkiem. Konkurencja nie jest te cakiem za. Posiadanie rodzestwa uaktywnia rne aspekty osobowoci dziecka, a rnice zmuszaj je do akceptowania ludzkiej odrbnoci. Obcujc z rodzestwem, dzieci ucz si sztuki negocjowania, tolerancji oraz dawania i brania, ktrego bd kiedy dowiadcza w stosunkach z kolegami i koleankami szkolnymi. Jak wida, rodzestwo jest rdem wielu korzyci zarwno dla modszych jak i dla starszych dzieci. Korzyci z posiadania rodzestwa. Nastpnym razem, gdy nasz chodziaczek uszczypnie ma dzidzi lub dzidzia troch ju podronita zburzy mu zameczek z klockw lego, przypomnijmy sobie, e w wynikach bada s take i dobre wiadomoci o rodzestwach: Rozwj mowy. Nawet wwczas, gdy starsze dziecko wybausza oczy na niemowl, mamy do czynienia z nauk konwersacji. Czsto pierwsze sowa dziecka s wynikiem takich lekcji. Inteligencja. Dzieci modsze bez wtpienia ucz si od starszych przez naladownictwo. Prawdziwa jest jednak rwnie zaleno odwrotna pomagajc modszemu rodzestwu w rozwizywaniu problemw, dzieci rozwijaj swj intelekt. Midzy rodzestwem trwa wzajemna inspiracja do twrczego badania rzeczywistoci. Poczucie wartoci. Pomaganie bratu lub siostrze, jak rwnie posiadanie kogo, kto bezwarunkowo kocha nas i ceni, podnosi nasz samoocen. Umiejtnoci spoeczne. Bracia i siostry obserwuj si nawzajem i dostarczaj sobie wzorcw. Modsze dzieci przejmuj od starszych reguy wspycia spoecznego oraz ucz si zachowania w rnych sytuacjach zwaszcza tego, jak zdobywa aprobat rodzicw. Wsparcie emocjonalne. Bracia i siostry mog sobie wzajemnie pomaga w egludze po wzburzonym morzu ycia. Starsze rodzestwo pomaga czsto modszemu, przygotowujc je do nowych dowiadcze i wskazujc drogi wyjcia z trudnych sytuacji. Modsi mog te starszych podnosi na duchu. Posiadanie rodzestwa to rwnie okazja do praktyki okazywania uczu i rozwoju zaufania. Wiele razy poczujecie si jak Liana: Moim zadaniem w pierwszym roku byo trzymanie ich w bezpiecznej wzajemnej odlegoci! Czas w ktrym nie pi, nadal bywa wyczerpujcy. Gdy mam co zaatwi oprcz zajmowania si nimi, graniczy to ju z katastrof. Lecz s take nagrody. Jamie ma teraz roczek, chodzi ju i zaczyna mwi, dziewczynki mog si

wic teraz bawi. Karen ma zaufanie do Liany, ktra znajduje dla niej czas i wie, e nie straci swojej mamy z powodu modszej siostry. Dziki wraliwoci rodzicw i ich poczuciu sprawiedliwoci pierwszy rok dziewczynki maj ju za sob, a Karen rozumie nieco lepiej, co znaczy by czonkiem rodziny.

Konflikty midzy partnerami.

Im wiksza rodzina, tym bardziej skomplikowana jej wewntrzna dynamika. Jak widzielimy w rozdziale VIII, problemy z dziemi zwaszcza ostre lub chroniczne mog powodowa tarcia midzy rodzicami. Dzieje si te i na odwrt gdy partnerzy nie dziaaj zgodnie lub gdy ich zwizek tocz nierozwizane problemy, zachowania dzieci atwiej wymykaj si spod kontroli. Podam kilka przykadw najczstszych konfliktw oraz poka, w jaki sposb szkodz dzieciom i co mona zrobi dla uniknicia powaniejszych kopotw rodzinnych. Wojny o obowizki domowe. Jakkolwiek wielu wspczesnych mczyzn powica dzieciom i pracami w gospodarstwie domowym cz swojego czasu, to jednak wci syszy si skargi, e ojciec uwaa siebie za pomocnika. Z ca pewnoci spory na temat podziau obowizkw domowych s plag wielu zwizkw. Kobiety czsto tumacz mw (On pracuje do pnego wieczora) lub usiuj nimi manipulowa (Udaj, e pi w sobotnie przedpoudnie, w zwizku z czym on musi si zaj Christy), a przy tym nadal ywi do swoich partnerw urazy i ale. Mczyni protestuj (Gdybym mg robi wicej, to robibym) lub przyjmuj postawy obronne (O co waciwie chodzi? Przecie ona sobie z dzieckiem wietnie radzi), nie zmieniajc niczego w codziennym yciu. Dla dziecka z ca pewnoci jest lepiej, gdy otrzymuje komunikaty wychowawcze od obojga rodzicw. Ich odrbme osobowoci i talenty wzbogacaj jego potencja. Jest to szczeglnie wane, gdy chodzi o dyscyplin (sprawdza si w tej dziedzinie stare powiedzenie: co dwie gowy to nie jedna). Gdy rodzice dziel midzy siebie codzienne obowizki domowe, wwczas mniej prawdopodobne jest ze zachowanie dziecka tylko przy jednym z nich. Kiedy Mallory i Ivan para, ktr spotkalimy w rozdziale VIII zaczli na zmian szykowa swego dwulatka neila do eczka, korzyci byy dwojakie Mallory miaa chwile wytchnienia i co rwnie wane bezporedni kontakt Neila z ojcem pomg dziecku w nawizaniu z nim nowego rodzaju wizi. Neil nieprzypadkowo nie usiowa manipulowa swoim tat tak jak matk. Wynikao to w mniejszym stopniu z cech Ivana, a bardziej z faktu, i mae dzieci wyprbowuj zwykle swoje tiki na tych osobach, z ktrymi spdzaj najwicej czasu. Drugie dziecko te warto fotografowa. Charles, ojciec dwch dziewczynek, czteroletniej i trzymiesicznej, przyzna niedawno w rozmowie ze mn: Przy pierwszym dziecku bylimy z Minnie bardzo przejci. Chodzilimy na kursy, prowadzilimy dziennik, co miesic robilimy zdjcia. Po narodzinach Erin zrobilimy okoo tusica zdj w cigu pierwszych kilku miesicy jej ycia. Najlepsze z nich oprawilimy w gruby album, ktry stan na pce obok kolekcji tam video. Ze wstydem musz przyzna, e teraz mamy zaledwie kilka zdj Harii i e le one luzem w grnej szufladzie. Zachowania Charlesa i Minnie s bardzo typowe. Wiele par dokumentuje szczegowo kad chwil pierwszego dziecka, a przyjcie na wiat drugiego traktuje jak rzecz najzwyklejsz. Czasem wynika to z obawy, e starsze dziecko stanie si zazdrosne, widzc nadmierne skupienie uwagi rodzicw na niemowlciu. Lecz co bdzie, gdy drugie dziecko doronie i zechce obejrze swoje najwczeniejsze podobizny? Aby unikn rozczarowania, starajmy si dokumentowa najwaniejsze wydarzenia take i z jego ycia.

Kiedy kobiety pytaj mnie: Jak zachca ma do wikszego udziau?, radz im przyjrze si wasnym postawom i zachowaniom. Wiele matek niewiadomie zniechca swoich partnerw do uczestnictwa w opiece nad dzieckiem. Proponuj rwnie wyjanienie w rozmowie, ktre zajcia sprawiayby ojcu najwiksz przyjemno. To prawda, e pozostawienie sobie czynnoci mniej przyjemnych i najbardziej kopotkiwych wydaje si niesprawiedliwe, bdmy jednak realistkami. Jeli mamy partnera, ktremu pilnowanie dziecka kojarzy si ze wsplnym ogldaniem w telewizji meczw ligowych, to by moe nakonienie go do wykonania najprzyjemniejszej posugi bdzie jakim krokiem naprzd. Moja babcia mawiaa: Pokorne ciele dwie matki ssie. Uczciwo i wielkoduszno czsto skania inne osoby do analogicznych postaw. W kade sobotnie popoudnie Jay zabiera Medeline do parku; Gretel moe w tym czasie pj na lunch z przyjacik, obejrze jaki film lub choby zrobi sobie manicure. Jeeli jednak spacer z dzieckiem koliduje z transmisj meczu, ktr Jay koniecznie chce obejrze, to Gretel rezygnuje ze swych planw lub wynajmuje opiekunk. Nie mw mamie! Pewnego dnia Frank i Miriam wracali samochodem do domu ze swym synkiem Zacharym. Kiedy znaleli si ju na dugim i krtym podjedzie, Frank zwrci si do dwuletniego maluszka: Hej, Zack. Chcesz podwie tatusia do domu?. To rzekszy, zatrzyma samochd i mimo protestw Miriam wyj dziecko z fotelika, sadzajc go sobie na kolanach. Wie tatusia! powiedzia zachcajcym tonem. Zach by oczywicie wniebowzity. Mama jest nadal najwaniejsza. Niezalenie od spoecznego i zawodowego awansu wspczesnych kobiet, w przewaajcej wikszoci domw s one nadal gwnymi opiekunkami rodziny. To prawda, e ojcowie udzielaj si w domu w wikszym zakresie ni kiedy. Co czwarty mczyzna powica dzieciom ponad trzy czwarte swojego czasu wolnego, co pochania rednio okoo 20 godzin tygodniowo. Nie oznacza to jednak wykonywania najciszych i najniewdziczniejszych obowizkw. Ankieta z udziaem 1000 rodzicw dotyczca podziau obowizkw domowych wykazaa, e matki czciej ni ojcowie wykonuj nastpujce obowizki: Wizyty z dzieckiem u pediatry (70%) Opieka nad dziemi chorymi, nawet gdy oboje rodzice pracuj (51%) Kpanie dzieci (73%) Wikszo prac domowych (74%) Karmienie dzieci (76%) Od tamtej pory za kadym razem, gdy chopiec by w samochodzie tylko z ojcem, Frank pozwala mu podwozi si do domu (w obrbie prywatnego podjazdu), proszc go kadorazowo: Nie mw mamie!. Ktrego dnia Miriam zauwaya Zacka za kierownic, na kolanach taty i strasznie j to zdenerwowao. Mwiam ci, eby tego nie robi! krzyczaa. To jest niebezpieczne!. Frank mia si, twierdzc, e to cakiem niewinna zabawa w kocu jed tylko po wasnym podjedzie. Niezalenie od tego, czy chodzi o jedzenie (Nie mw mamie, e kupiem ci ciasteczko), o zachowanie (Nie mw tacie, e pozwalam ci prbowa moich pomadek), czy te o odstpstwa od normalnej codziennej rutyny (Nie mw mamie, e czytalimy dzi cztery ksieczki zamiast dwch), podwaanie autorytetu jednego z rodzicw przez drugie uczy dzieci obudy, kamstwa i bezczelnoci. Czsto bywa tak, e skutki bdw jednego z rodzicw obciaj drugie. Jak atwo przewidzie, po kilku tygodniach niewinnych zabaw zacharyego z tatusiem w samochodzie, kiedy Miriam chciaa umieci chopca w bezpiecznym foteliku, spotka si z oporem. Dzieciak chcia siedzie na jej kolanach i kierowa.

Uwaam, e we wszystkich sytuacjach rodzice powinni zajmowa wobec dziecka jednolite stanowisko. Z dziemi nie wolno konspirowa. W przypadku rnic pogldw, wsplne zasady naley midzy sob wynegocjowa. Dziecko moe wiedzie, e jego rodzice maj w pewnych sprawach rne standardy i oczekiwania jedno kupuje cham spoywczy bez oporw, a drugie nie, jedno czyta dwie ksieczki na dobranoc, a drugie cztery. Nie chodzi tu jednak o zasady, lecz o fakt oszustwa oraz przekaz, jaki ono niesie. Jeeli tata moe ama nakazy mamy, to dlaczego dziecko nie miaoby tego robi? Ten rodzaj dynamiki uczy dzieci manipulacji, tworzc podstawy zachowa typu dziel i rzd obserwowanych pniej u dzieci starszych, a zwaszcza u nastolatkw. Jak unikn wojen o obowizki domowe. By uczciwym. Wypracowywa rozsdne kompromisy. Pozwoli partnerowi, kiedy jest to moliwe, by robi to, co najbardziej lubi lub co najlepiej mu wychodzi. Mie czas dla siebie nawzajem. Korzysta z pomocy dziadkw, przyjaciek lub patnych opiekunek.

Tam, gdzie w gr wchodzi bezpieczestwo, nie ma miejsca na negocjacje. Frank nie tylko ama zasady i normy ustanowione przez Miriam, podwaajc w ten sposb jej autorytet. Mae dzieci wozi si w fotelikach odpowiadajcych cisym wymogom bezpieczestwa. Pozwalajc dziecku siedzie na wasnych kolanach podczas jazdy samochodem, Frank ama prawo. To e by na wasnym podjedzie, nie ma najmniejszego znaczenia. Dziecko nie wie, na czym polega rnica midzy drog prywatn i publiczn. Mj sposb jest lepszy. Dlaczego pozwalasz Jordyemu przesiadywa cae zajcia na boku? awanturowa si Gordon w rozmowie ze swoj on Deann. To mieszne, robisz z naszego syna lebieg. Nastpnym razem ja z nim pjd. Gordon, byy pikarz, a obecnie dyrektor klubu sportowego pochodzi z rodziny sportowcw. Kiedy Deana bya w ciy, nie mg doczeka si narodzin swojego maego rodkowego napastnika. Jordy urodzi si kilka tygodni przed czasem. Jego ojciec by zszokowany widokiem malutkiego, chudziutkiego dziecitka bdcego zaprzeczeniem jego wyobrae i oczekiwa. Przyszy pogromca stadionw ba si haasw i wiata. Nawet wwczas, gdy podrs i sta si silnym, dobrze zbudowanym chodziaczkiem, paka za kadym razem, gdy ojciec go podrzuca i bawi si z nim bardziej obcesowo, ni yczyaby sobie jego matka. Gordon bez przerwy zarzuca onie, e hoduje miczaka. Syszc niedawno, i jego osiemnastomiesiczny syn niechtnie uczestniczy w zajciach sportowych, kochajcy tata nabra pewnoci, e jest to rezultat bdw Deanny. Sytuacja Deanny i Gordona nie jest rzadkoci. Typowym przedmiotem wychowawczych sporw s maniery ( Dlaczego pozwalasz jej rzuca w ten sposb jedzeniem?), dyscyplina ( Dlaczego pozwalasz mu wchodzi z butami na kanap? Ja nigdy tego nie robi?), a take zasypianie ( Niech si wypacze lub: Nie mog spokojnie sucha jego paczu). Zamiast uzgadnia na osobnoci kompromisowe stanowiska, rodzice kc si przy dzieciach, oskarajc wzajemnie o nadmiern pobaliwo lub zbytni surowo. Gdy jedno skania si ku jakiej skrajnoci, drugie okopuje si na przeciwnym biegunie, utwierdzajc si w przewiadczeniu o bezwzgldnej susznoci wasnego pogldu. Antagonizmy tego rodzaju s dla dzieci niezwykle szkodliwe. Nawet wwczas, gdy nie rozumiej sw, wyczuwaj napicie midzy rodzicami. Zachcam takich rodzicw, by zaczli ze sob rozmawia. Nie chodzi o to, kto ma racj, lecz o to, co jest najlepsze dla dziecka. Przewanie kada ze stron ma swoje racje i przedstawia argumenty niepozbawione wartoci 9-35