Bóg Cyborgów. Technika I Transcendencja

Bg cyborgw
Technika i transcendencja
RAFA ILNICKI
Bg cyborgw
Technika i transcendencja
Poznan 2011
Komitet Naukowy Serii Wydawniczej Monografie Wydziau Nauk Spoecznych UAM

Jerzy Brzeziski, Zbigniew Drozdowicz (przewodniczcy), Rafa Drozdowski, Piotr Orlik, Jacek Sjka
Recenzent
Prof. zw. dr hab. Stanisaw Obirek
Projekt okadki
Adriana Staniszewska
Obraz Gilberta de Berardis, G+ [6] Redakcja i korekta

Micha Staniszewski
Copyright by Rafa Ilnicki, 2011 Rafa Ilnicki jest stypendyst Fundacji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na rok 2012 Publikacja finansowana z funduszy Instytutu Kulturoznawstwa UAM oraz Dziekana Wydziau Nauk Spoecznych UAM
ISBN 978-83-62243-68-6
Wydawnictwo Naukowe Wydziau Nauk Spoecznych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
60-569 Pozna, ul. Szamarzewskiego 89c
Druk: Zakad Graficzny UAM

61-712 Pozna, ul. Wieniawskiego 1
SPIS TRECI
WStP . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Cz I: TRANSCENDENCJA W TECHNICE
I. technika i transcendencja a hybrydyzacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. teologia mediw technicznych i wita technologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. Ekrany Absolutu maszyny platoskie techgnoza. Sakralny wymiar technologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV. Dusza w maszynie. Metafizyka soul uploading . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17 25 43 57
Cz II: TECHNIKA W TRANSCENDENCJI

I. II. III. IV. V. Od transcendencji do technologii New Age i kontrkultura . . . . . . . . . . . . Od technologii do transcendencji duchowa konwersja cybernetykw . . Cyberteologia i science fiction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Religijna utopia cyberkultury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . teodycea popkultury. Sztuczna inteligencja, zo i negatywna osobliwo . .
71 79 89 95 103
Cz III: TRANSCENDENCJA I TRANSHUMANIZM

I. Religia, technonauka, teowirtualno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. Homo religiosus versus homo futurus. Kryptoreligijny charakter posthumanizmu i transhumanizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. Laboratoria niemiertelnoci faszywa emancypacja kryptoteologii transhumanistycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV. Musisz zakoczy swoje ycie. O tanatotechnologiach . . . . . . . . . . . . . . . V. technologiczna transcendencja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
117
139 161 175 181
Cz IV: BG CYBORGW
I. Bg cyborgw. technika i transcendencja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. Chrystus technologii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. Yijing duchowy komputer do programowania ludzkiego losu . . . . . . . . . ZAKOCZENIE. Duchowa hybrydologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
BIBLIOGRAFIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . SUMMARy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 205 213 217 223 231
Cyborgom
WSTP
Ksika stanowi autorskie ujcie zwizku techniki i transcendencji w perspektywie filozoficznej krytyki kultury. Do analizy poszczeglnych zjawisk posuy teoria-hybryda oparta na wprowadzanych przeze mnie pojciach filozoficznych oraz tych, ktre zostay przejte z innych dyskursw. S one podporzdkowane gwnym tezom, nie stanowi za prezentacji czyich pogldw. ta teoria-hybryda ma charakter ahistoryczny i wynika z uznania aktywnoci techniki i transcendencji za podstawy dziaania kultury. Pojcia filozoficzne poczone z pojciami informatycznymi i cybernetycznymi su zrozumieniu przemian kultury. Dotyczy to te rozumienia poszczeglnych rozdziaw ksiki, w ktrych hybrydy nie podlegaj danemu apriorycznie rozumieniu, ale i nie prowadz do sformuowania metod ich rozumienia. Mog by rozumiane i tumaczone jedynie w okrelonych sytuacjach: w dowiadczeniu, w ledzeniu ich genezy i efektw. Hybrydy techniki i transcendencji wydarzaj si w sposb ahistoryczny, bowiem wynikaj z aktywnoci transcendencji pozbawionej wymiaru czasowego i dziaania techniki, ktra emancypuje si z kultury. ta teoria-hybryda powstaje w szybko zmieniajcym si rodowisku, dlatego nie mona ustali adnej ostatecznej wykadni hybryd, ale wci ponawia prby ich zrozumienia, by mc je aktualizowa, poniewa hybrydom przysuguje immanentna nieokrelono. Ksika odwouje si do najbardziej aktualnych tendencji we wspczesnej kulturze (posthumanizm, transhumanizm), ktre odnosz si do transcendencji, gdy dotycz moliwoci przekraczania i zachowania przez czowieka wasnej kondycji (natury). transcendencja jest wpisana w horyzont wspczesnych przemian technicyzacyjnych, jednak nie jest dana w postaci czystej, czyli tak jak dotd bya pojmowana w kulturze w postaci idei filozoficznych, religijnych czy kulturowych, lecz jest hybrydyzowana z technik. Zwizek transcendencji i techniki stanowi hybryd, dlatego relacje midzy tymi dwiema rzeczywistociami zostaj sprowadzone do poziomu kultury, gdzie manifestuj si w rnych tendencjach. S one rozpatrywane w wielu kontekstach i wzajemnych powizaniach, jakimi s m.in. problemy za, niemiertelnoci, kryptoteologii, mistyki, odnoszce si do mylenia o transcendencji.
10
WStP
Problem techniki i jej zwizku z transcendencj jest istotny dla wspczesnej kultury. Czsto marginalizowany i okrelany jako zbdny, wie si jednak z konkretnymi praktykami i tendencjami kulturowymi. Podstaw tej pracy stanowi przekonanie, e jest to zwizek wielowymiarowy, ktry ma wiele kulturowych odniesie. rdem problemw jest sama technologia, ktra wykonuje prac metafizyczn lub przypomina jej wykonywanie. Dotychczasowe analizy skupiay si raczej na separacji techniki i transcendencji lub okrelaniu techniki jako skrajnie oddziaujcej na transcendencj (destruktywnie lub afirmatywnie). Podstawow przesank metodologiczn ksiki stanowi rezygnacja z apriorycznych rozstrzygni na rzecz badania zwizku techniki i transcendencji w metafizycznej aktywnoci jej hybryd, to znaczy ujmowania go poprzez ich relacje i wpyw na organizacj kultury, a take zachowania uytkownikw. Ma to doprowadzi do zrozumienia przemian wspczesnej kultury, ktra jest interfejsem miejscem styku techniki i transcendencji. Ksika nie ujmuje wszystkich procesw hybrydyzacji techniki i transcendencji, poniewa w swej dynamice przemian s one nieskoczone. Przywoywani autorzy su prezentowanemu dyskursowi pozytywnej wizji zczenia techniki i transcendencji. Nawet jeli s oni cytowani bez szerszego komentarza wprowadzajcego w ich twrczo, to zabieg ten ma uwraliwi czytelnika na proponowan konceptualizacj problemu. Wynika to z zaoenia, e mylenie o hybrydach techniki i transcendencji ma si dokonywa poprzez sformuowanie nowego projektu filozofii. Filozofia hybryd oznacza dowartociowanie hybrydyzacji w samym centrum filozofii, tj. w odniesieniu do jej poj filozoficznych. Gilles Deleuze oraz Felix Guattari twierdz, e filozofia jest tworzeniem poj. Filozofia hybryd opiera si zatem na tworzeniu hybryd pojciowych, ktrych skadnikami s pojcia pochodzce z rnych dyskursw, zyskujce status poj filozoficznych. Pojawiaj si wic odniesienia do poszczeglnych mylicieli, ktre le u podstaw tworzonej tu pojciowoci, majcej wyrazi zoono procesu hybrydyzacji techniki i transcendencji. Formuowana przeze mnie pozytywna filozofia hybryd techniki i transcendencji nie odnosi si do wiecznotrwaych idei, gdy w wiecie chaosu wszystko moe sta si hybryd, pozbawion staoci rozumianej jako wolno od hybrydyzacji. Przy czym sama hybryda nie oznacza ani zwijania transcendencji w technice, ani rozwinicia transcendencji przez technik. Nie wiadomo bowiem, co, jak i z jakim skutkiem zostao skrzyowane i jak si to odnosi do wymiaru transcendencji w ludzkim dowiadczeniu. Sama transcendencja jest okrelana przez jej hybrydy z technik. Stanowi ona duchowy wymiar, ktrego nie mona przekroczy. Jest tosama z Bogiem, ale poprzez hybrydy z technik wyraa si z rn intensywnoci.
WStP
11
Filozofia hybryd sprzeciwia si mierci Boga, uznajc j za wygodn dezinterpretacj majc zmniejszy wag problemu, jakim jest istnienie transcendencji w stechnicyzowanej kulturze. Jest to jednak problem le postawiony. Fryderyk Nietzsche, Martin Heidegger, Gilles Deleuze, Jean-Franois Lyotard i Gianni Vattimo to myliciele, ktrzy w rny sposb starali si oddzieli filozofi od tego, co nie jest filozofi. Przyznawali oni prymat hybrydom, ale lokowali je na poziomie doksy. Nawet jeli wchodzili na obszar techniki, najczciej w sposb przypadkowy, to albo wypowiadali si o niej w sposb abstrakcyjny, albo milczeli. Starali si podwign transcendencj i umieci j w immanencji lub przygotowa jak osabion jej form, ktra byaby bardziej odpowiednia dla wspczesnego wiata. Filozofia hybryd zrywa z takim myleniem na rzecz uznania hybryd pojciowych za istot praktyki filozoficznej. Punktem wyjcia rozwaa jest stan stechnicyzowanej kultury, w ktrej nastpuje odcicie od historycznych form religijnoci, mistycyzmu, teologii. Nie chodzi o to, e s one nieaktualne, ale jako zawarte w hybrydach techniki i transcendencji podlegaj dalszemu przetwarzaniu pojciowemu w ramach przyjtej filozofii hybryd. Czowieka funkcjonujcego w stechnicyzowanej kulturze, ktra produkuje wci nowe hybrydy techniki i transcendencji, mona nazwa cyborgiem. Jego religijno jest ubocznym efektem dziaania technicyzacji jako hybrydyzacji i zyskuje status teowirtualnoci. Wysz form poznania jest przejcie od teowirtualnoci do Boga cyborgw, tj. w peni wiadome ukierunkowanie czowieka ku transcendencji. Dokonuje si to za pomoc poj hybryd techniki i transcendencji, ktre nie odnosz si do dowiadcze znanych z dotychczasowych praktyk, ale do nowej sytuacji, w ktrej nawet dowiadczanie Boga cyborgw staje si hybryd. W ten sposb transcendencja objawia si cyborgom, cho moe to by rwnie ukierunkowanie ku teowirtualnoci lub faszywej transcendencji, majcej symulowa dziaanie transcendencji. transcendencja zostaje wczona w proces rnicowania si hybryd. Wysze i nisze formy poznania Boga s tu zbdne, gdy powoduj oddzielenie techniki i transcendencji, a ich produktw nie mona utrzyma w stanie czystym. W stechnicyzowanej kulturze zaczynaj one tworzy obwody hybrydyzacji w postaci technologicznych ukadw odniesienia dla transcendencji. Wedug Bruno Latoura, w wyniku pracy separacji nastpuje oddzielenie i brak komunikacji midzy rnymi sferami rzeczywistoci, podczas gdy hybrydyzacja umoliwia nowe poczenia. transcendencja moe by dowiadczana przez cyborgi poprzez wprowadzanie hybryd. to, e wszystko si ze sob czy lub jest dziki technicznym rodkom moliwa do poczenia, nie oznacza, e yjemy w stanie totalnego niezrnicowania, tj. w chaosie. Wrcz przeciwnie, transcendencja jest tu rozumiana jako aktywna sia Bg cyborgw. technicy, inynierowie i cybernetycy odnajduj kontakt z transcendencj i staraj si go
12
WStP
przedstawi innym. to, e nie tworz z tego adnej nauki czy dziedziny wiedzy, nie oznacza, i te wgldy, przekonania, prototeorie naley traktowa pobaliwie, wymagajc pojciowego i teoretycznego ugruntowania kwestii, przez ktre wyraaj oni dowiadczenie hybryd techniki i transcendencji. Filozofia hybryd polega na akceptacji porzdkw dyskursywnych uznawanych dotd za nieprawomocne, niedostatecznie wyraone czy te niegodne. Nie oznacza to jednak spaszczenia filozofii i przyznania, e kada wypowied ma taki sam status, ani jej uniwersalizacji, gdy obowizuje ona w sposb metafizycznie ograniczony w efekcie czenia i rozczania konkretnych hybryd techniki i transcendencji, nie za symbolicznie i terytorialnie identyfikowanej kultury. Nie mona przy tym pomin intencji i wiadomoci cyborgw, kierujcych si ku Bogu cyborgw. Cho nie ma adnej witej ksigi czy innego artefaktu gwarantujcego dowiadczenie hybryd techniki i transcendencji, duchowo ukierunkowane cyborgi dotykaj transcendencji dziki istnieniu duszy i ezoterycznej intencjonalnoci. Zasada rzeczywistoci zostaje zastpiona zasad wirtualnoci, tote wszelkie pojciowe obrbki waciwe filozofii hybryd dokonuj si w teowirtualnoci (uoglnionej religijnoci), rozumianej i wykorzystywanej na wiele sposobw w zalenoci od hybryd. teowirtualno pozwala na aktualizacj mistycznego poczenia z Bogiem cyborgw bd na kontakt z faszyw transcendencj (transcendencj rynkow) oferowan przez ideologie transhumanistyczne. Moliwe s take formy porednie. Dlatego chaos wydarzania si hybryd i zasady ich rnicowania podlegaj zarwno technice, jak i transcendencji, ktre stanowi dwa podstawowe aspekty rzeczywistoci. Jednak tosamo przekona oraz ich materialnych, technicznych i metafizycznych odpowiednikw nie jest gwarantowana adn umow midzy technik i transcendencj, lecz odnosi si do ich aktywnych i pasywnych form. tosamo miaaby zapewnia jak wyrnialno i identyfikowalno, lecz ciga zmiana rzeczywistoci, ktra dokonuje si przez kulturowe przyspieszenie, prowadzi do koniecznoci kierowania si pojciow intuicj hybryd, tj. wyczuwania zmiany technologicznej i gotowoci na jej modyfikacj, odrzucenie bd jak form konwersji hybryd. Hybryda odnajduje tosamo jedynie w procesie rnicowania si jej elementw, ktre cz si z innymi i ponownie rnicuj. Mona wic mwi o formach ustalania zwizku techniki i transcendencji, lecz w zupenie inny sposb ni w pracy separacji waciwej dla mylenia historycznego. Mylenie ahistoryczne nie zakada, e adna historia nie jest moliwa, ale e wci powstaj nowe formy wydarzania si hybryd, a procesy hybrydyzacji techniki i transcendencji dziaaj zgodnie z reguami akceleracji. Bg cyborgw take oznacza zwikszenie prdkoci, ktre pozwala na dowiadczanie hybryd techniki i transcendencji. Nie jest tak, e cyborg (jako czowiek w stechnicyzowanej kulturze) zostaje ogoocony ze swego aparatu duchowego, gdy technika opanowuje go i wy-
WStP
13
rcza, wprowadzajc rne formy materialnoci. Zostaje raczej dowartociowana aktywna posta transcendencji, ktra nie odcza si od cyborgw, lecz instaluje w nich aktualne wersje duchowego oprogramowania pozwalajcego na dowiadczanie i tworzenie hybryd techniki i transcendencji. Dusza przestaje by niemierteln czstk w oderwaniu od techniki, a staje si elementem systemu hybrydyzacji. Duchowe funkcjonowanie czowieka nie zaniko ani nie stanowi globalnej koniecznoci, lecz stao si inne, zrnicowane przez samohybrydyzacj techniki i transcendencji. Duchowa aktualizacja cyborgw dokonuje si przez aktywno Boga cyborgw najwyszej dostpnej czowiekowi hybrydy techniki i transcendencji. Nie oznacza to jednak, e filozofia hybryd jest rodzajem instrumentalizmu, ktry pozwalaby cyborgom na wyznaczanie zasad i kontrolowanie transcendencji. Jest to filozofia pocze, a nie separacji. Prezentuje ona pozytywn przestrze w kulturze dostpn hybrydom techniki i transcendencji. trudno jednak wskaza przeomowy moment, w ktrym poprzez hybrydy techniki i transcendencji wyoni si Bg cyborgw. teowirtualny stan kultury zosta na t przemian przygotowany przez cybernetyk. Jednak inicjowane technologicznie przeksztacanie wiata i wyznaczenie paradygmatu cybernetyki przez Norberta Wienera nie wystarczaj, by nazwa j momentem znaczcej ingerencji w transcendencj, ktra miaaby prowadzi do jej syntezy z hybrydami. Mona podawa rne daty tego przeomu bd szuka stopniowego objawiania si Boga cyborgw w kulturze jako tej postaci transcendencji, ktra jest dana cyborgom w formie hybryd, a nie jako powszechne ustalenie, wyraane tradycyjnymi rodkami. Przejcie od wiata separacji techniki i transcendencji do wiata ich hybryd oznacza wejcie w wiat filozoficznych mieszanin, w ktrym to, co dotd byo odrzucane i niemoliwe do poczenia z jakimkolwiek odniesieniem do transcendencji, zostaje pomylane w zupenie nowy sposb. Nie ma wic rozamw, dzielenia, ale rnicowanie hybryd techniki i transcendencji. Mog si czy, dzieli, lecz nie rzdzi nimi inny imperatyw ni ten przynaleny hybrydyzacji.
Cz I
TRANSCENDENCJA W TECHNICE
I. TECHNIKA I TRANSCENDENCJA A HYBRYDYZACJA
Zwizek techniki i transcendencji jest w historii filozofii i kultury okrelany w bardzo zoony sposb. Mona jednak wyrni pewne wzorce na podstawie gwnych tendencji, w ktrych moe si on przejawia. Zwizek ten dotyczy rnych form i schematw opanowywania transcendencji przez technik lub manifestowania si transcendencji przez technologiczne zaporedniczenie. W caej historii kultury nie osiga on jednak rwnowagi, ktra pozwalaaby na harmonijne, a przynajmniej stabilne trwanie techniki i transcendencji. atwiej o porozumienie czy odpowiednio na jednej z tych paszczyzn, lecz powoduje to oddzielenie wiata nastawienia teoretycznego (waciwego transcendencji) od wiata praktycznego dziaania (przynalenego technice). technika i transcendencja pozostaj w stanie permanentnego poczenia, jeli wemiemy pod uwag rytmy wiata, czyli dugie cykle trwania idei, ktre znajduj sw epokow legitymizacj jako podstawy tworzenia si kultury i stosunkw midzyludzkich, a take maj swj wyraz w dziedzinach rzeczywistoci bdcych wynikiem kulturowych i technologicznych uzgodnie o charakterze transcendentalnym lub transcendentnym. Najpierw transcendencja poprzez symbole bdce nonikami wartoci i regulacji kulturowych podporzdkuje sobie technik1, a w okresie nowoytnoci technika podporzdkowuje sobie mylenie o transcendencji, eliminuje je bd pozwala trwa mylenie o transcendencji jest wic zalene od wizji postpu. Wspczenie za transcendencja intensyfikuje sw aktywno, ju nie uczestniczc w dialektycznej grze z technik polegajcej na rywalizacji, ale czc si z ni i tworzc hybrydy, w ktrych miesza si aktywno i pasywno techniki i transcendencji. Zwizek techniki i transcendencji jest problematyzowany w wyniku technicyzacji. Jest to sytuacja dotd niespotykana, by technologia wykonywaa metafizyczn prac, co wicej by zadawaa pytania dotyczce podstaw rzeczywistoci, form jej przejawiania si oraz sposobw dziaania jednostek.
1 Gilbert Hottois przeciwstawia manipulacj symboliczn manipulacji technicznej, twierdzc, e myl filozoficzna i religijna waloryzowaa pozytywnie czowieka naturalno-kulturowego. G. Hottois, Pour une thique dans un univers techniciens, Editions de lUniversit de Bruxelles, Bruksela 1984, s. 29.
18
Cz I: transcendencja w technice
Mylenie o zwizku techniki i transcendencji odnosi si take do teologii i jej ksztatu. Bg bez wzgldu na to, jak pojmowany w ramach podstawowych wsprzdnych ontologicznych (immanencja transcendencja), jest okrelany jako byt, ktry przekracza to, co moliwe do wyobraenia przez czowieka. Jednak dziaanie techniki nie ogranicza si jedynie do sfery ludzkiego namysu, lecz musi by do niej odniesione jako do pewnej kulturowo ustanowionej podstawy. teologiczna praca techniki oznacza, e technika robi to, co byo dotd zarezerwowane dla teologii. Czy robi to gorzej, czy lepiej i jakich uywa do tego narzdzi, zaley od sfer jej oddziaywania oraz kryteriw przyjtych za podstaw analizy. Dlatego mwic o technice, mam na myli wpyw technicyzacji na kultur jako jej wirtualizacj. Proces, w ktrym technika wykonuje metafizyczn prac teologii, naley rozpatrywa szerzej ni jako redukcj transcendencji do postaci epifenomenu technicyzacji, przyznajc mu peen wymiar metafizycznego funkcjonowania. technicyzacja realizuje si wic poprzez rne tendencje technicyzacyjne, lokalne i globalne, polegajce na nierwnomiernej aktualizacji technologii, co pociga za sob okrelone efekty metafizyczne. trudno wic mwi o wyksztaceniu si jednej postaci transcendencji odpowiadajcej wspczesnej kulturze. W zalenoci od kulturowego kontekstu zwizku techniki i transcendencji bd odnosi si do wyrnionych trybw, gdy tylko w ten sposb mona odda zoono ich wpywu, czyli okreli poziom i zakres wykonywanej przez nie pracy metafizycznej, do ktrej nale rwnie czynnoci teologiczne. Czowiek nie jest porednikiem midzy technik a transcendencj, ale cyborgiem, poprzez funkcjonowanie w stechnicyzowanej kulturze, i podlega technicyzacji o rnym stopniu intensywnoci. Bg cyborgw oznacza za posta transcendencji waciw dla stanu, w jakim znajduje si ludzka podmiotowo, czyli posta transcendencji hybrydyzowanej, wynikajcej z aktywnego zwizku techniki i transcendencji dostpnej czowiekowi w nastawieniu religijnym, filozoficznym i mistycznym. Hybryda to poczenie elementw, ktrych nie sposb rozdzieli do czystej, autonomicznej (w rnym stopniu) postaci. Jest ona efektem hybrydyzacji, stanowi zatem zjawisko dynamiczne. Indywiduacja rozumiana jako powstawanie autonomicznych w swej unikalnoci bytw nastpuje w wyniku hybrydyzacji: poprzez zaporedniczenie w technice i zaporedniczenie w transcendencji. Przy czym w myleniu symbolicznym, teologicznym i filozoficznym to wanie czowiekowi przypisywano zakorzenienie w transcendencji, podczas gdy technika, jako nienaleca rdowo do wiata czowieka, nie podlegaa adnym transcendentnym wpywom czy prawom w sensie relacji ze sfer Absolutu (Bogiem cyborgw). technika bya wic postrzegana jako co agresywnego zarwno wobec czowieka, jak i transcendencji, a technicyzacja jako napa na kultur, dusz czowieka, wiat przyrody. tymczasem technika przestaje by czym nieludzkim, poniewa
I. Technika i transcendencja a hybrydyzacja
19
wnika we wszystkie dziedziny ycia czowieka. Przez okrelenie rodowiska ycia czowieka (jego wiata ycia), technologie komunikacyjne, medycyn czy transport technika jest obecna we wszystkich instytucjach symbolicznych, wytworach kultury i okrela do nich dostp. Jeli zatem technika byaby czym nieludzkim, to znaczy przeciwstawnym czowiekowi i majcym na niego destruktywny wpyw, to w wyniku tej mediacji technicznej wspczesny czowiek byby najsilniej poddany technicyzacji, a zatem w najwyszym stopniu nieludzki (jako byt, ktrego bycie zostao w perspektywie protoontycznej2, ontycznej i ontologicznej stechnicyzowane poprzez kolejne tendencje technicyzacyjne). Przejcie nad statusem czowieka do powszednioci bez uwzgldnienia zmian, jakim jest poddawany (i jakim poddaje si z wasnej woli), stanowi kolejny aspekt nieludzkoci, czyli czynienia z czowieka nieludzkiej abstrakcji aksjomatu, ktry nie znajduje ju swej przedmiotowo-podmiotowej materializacji3. W tym kontekcie czowiek jest cyborgiem, cho nie w mniejszym stopniu ni by cyborgiem wczeniej. Dominique Janicaud twierdzi: Cyborg jest zatem mieszanym bytem: czowiekiem i robotem jednoczenie. transformacja4, ktra bya mu narzucona, przekracza proste protezy5. Istota tego hybrydycznego bytu nie ogranicza si jedynie do modyfikacji dokonanych poprzez technologi, lecz dotyczy paradygmatycznego przeformuowania podstawowego sposobu egzystencji czowieka. to, co si zmienio, zaley od nowych autoregulacji wprowadzanych przez technik do kultury, ktre umoliwiaj coraz bardziej radykalne i sigajce istoty czowieka przemiany, w wyniku ktrych cyborg moe by ekstremalnie rozszerzany i modyfikowany w porwnaniu z dotychczasowymi formami symbolicznej pedagogizacji. Bycie cyborgiem nie oznacza zrzucenia skry czowieczestwa, czyli bycia robotem, bezdusznym automatem, ktry postpuje zgodnie z zainstalowanym w nim programem dowiadczenia i dziaania. Wspczenie cyborgizacja jest postrzegana jako zagroenie potwornoci. Hybryda nie jest jednak tosama z monstrum. Cho kade monstrum jest hybryd, to nie kada hybryda jest monstrum. W przypadku cyborgizacji i technicyzacji monstrualno nie jest podstawow kategori wyjanienia, czsto wrcz zaciemnia podstawowe znaczenie tych procePor. J. Garreli, Rythmes et monde: au revers de lidentit et de laltrit, Millon, Grenoble 1991. Protoontyczno to rzeczywisto poprzedzajca wszelk refleksj i indywidualne bycie obiektw, procesw, wydarze (take podmiotw), jest to jednak pierwotno ontologiczna, a nie jedynie czasowa. 3 Zapominanie o czowieku oznacza biern akceptacj obrazu czowieka wytworzonego w toku technologicznej akceleracji postpu technicznego. Staje si on podstaw kulturowego dziaania jednostek, ktre yj nie swoim obrazem siebie, ale danym jako aksjomat do przyjcia. 4 Nie mona mwi o cakowitej transformacji w cyborga, gdy cyborg oznacza bycie pomidzy pomidzy czowiekiem i robotem (lub inn maszyn czy urzdzeniem technicznym). 5 D. Janicaud, On the Human Condition, tum. E. Brennan, Routledge, Londyn Nowy Jork 2005, s. 31.
2
20
sw, odnoszc je do wyobrani spoecznej i mitw powracajcych za spraw przemysu popkultury. tote mylc, dowiadczajc i wyobraajc sobie Boga (jako posta transcendencji), musimy myle o Bogu cyborgw, czyli Bogu ludzi-hybryd, ktry take jest hybryd. Formua Boga cyborgw stanowi wic odpowied na potrzeb zachowania kontaktu czowieka z transcendencj, ale w formach niespotkanych dotd w filozofii czy kulturze, cho nawizujcych do nich. Prby oddzielenia czystego Boga od technologicznie modyfikowanych ludzi pogbia tylko przepa midzy nimi i uniemoliwia afirmatywny i kreatywny stosunek do zwizku techniki i transcendencji. Zmiany w transcendencji zachodz na wielu poziomach, powodujc, e zoono tych nowych, technologicznie wprowadzanych relacji (jako e technika zaporednicza take transcendencj) skutkuje pojawieniem si wielu bytw-hybryd. Zmienia si Bg, mylenie o Bogu, jego obraz. Do tego odnosi si figura Boga cyborgw, ktra staje si zarazem pojciem filozoficznym. Bg cyborgw nie jest czym staym, nie trwa jako hybryda w postaci, ktra pozwalaaby na uchwycenie jej w ramach jednej wyrnionej metafizyki. Filozofia, teologia, religioznawstwo s tu obecne pod postaci poj oraz kulturowego kontekstu ich dziaania. Narzdzi tych nie mona jednak zastosowa bezporednio, gdy byoby to przykadanie form opisujcych czyste sposoby wydarzania si7. W przypadku wszechhybrydyzacji konieczne jest stworzenie filozoficznej teorii-hybrydy, ktra za pomoc poj oddawaaby charakter tych przemian. W tym kontekcie wtek magii, ponownego zaczarowania wiata jest na tyle istotny, e znajduje bezporednie przeoenie na zwizek techniki i transcendencji. Odnoszc si do popkultury, powszedniego uycia technologii oraz pozostaych efektw technicyzacji, ktre mona odnale w codziennej egzystencji, odwouj si do podstawowych poj, widzc w tym, co oczywiste czyli koniecznie zaczarowane, zdradzajce przejawy fantastycznoci, cudw, mylenia magicznego raczej pewien epifenomen zwizku techniki z trans trudno sobie wyobrazi sytuacj, w ktrej Bg omija obwody autoregulacji technicznych, by jawi si i dziaa jedynie w tym, co pierwotnie stworzy, czyli w idealnej (w sensie filozoficznym) naturze. Akt stworzenia wiata jest mediowany przez transcendencj, nawet jeli rozumiemy przez ni jak posta pierwotnego chaosu, a transcendentne jest to, co poprzedza stworzenie (immanencj). 7 Mona jednak mwi o hybrydach caych systemw filozoficznych czy innych formacji mylowych. Na przykad Elisabeth List pisze o cybernetycznym platonizmie, ktry miaby by realizowany poprzez zniesienie ciaa w telematycznej kulturze. W ten sposb powstaje hybrydoplatonizm, jednak nie jest on platonizmem w sensie historycznym, lecz jest moliwy do zrealizowania tylko dziki technologii, zatem naleaoby mu nada now nazw, tak by sta si autonomicznym sposobem wyraania wspczesnej ontologii. E. List, Grenzen der Verfgbarkeit: die Technik, das Subjekt und das Lebendige, Passagen-Verlag, Wiede 2001, s. 143.
21
cendencj ni los kultury jako niemoliw do przekroczenia determinacj. Odnajduj filozoficzn gbi w tym zestawieniu poj, nie skupiajc si na paradygmatycznym stosunku do kwestii magii, magicznoci kultury, kolejnych cyklw zaczarowa wiata, ale wskazuj gwne mechanizmy ich dziaania, sposoby uoglnienia i przykady majce posta tendencji, lecz niebdce podstaw wyznaczania zwizkw hybrydowych techniki i transcendencji. transcendencja nie jest tu odnoszona do adnej postaci Jednego, nie jest te Innym czy Rnym, lecz stanowi hybryd. technicyzacja oznacza te sprowadzanie metafizycznej pracy do kultury, nawet jeli koczy si ona eksterioryzacj do jakiej transcendencji czy jakiej postaci abstrakcji8. Mediacja techniczna prowadzi do hybrydyzacji bycia. Hybrydyzacja jzyka to separacja i puryfikacja9, polegajce na oddzieleniu podmiotowego bycia (w oparciu o przyjty jzyk) od niepoprawnego bycia (pozostae uycia jzyka). Odpowiada to tradycji platoskiej. Jest to dugowieczna perspektywa (na 2,5 tys. lat) poczona z ide racjonalnoci, ktr cechuje odejcie od mitu i zmylenia poetyckiego, by filozofia nie staa si kryptoteologi, lecz bya mioci do mdroci10. Mdro zakada mylenie o tym, co jest obecne, i przedstawianie tego w sowie. Martin Heidegger, nawizujc do dialogw platoskich, pisa o walce Platona z myleniem mitycznym, ktre nie odrnia tego, co zmylone, od tego, co rzeczywiste co odpowiada idei docierania do prawdy. Idee platoskie pozwalaj na ustalenie relacji midzy tym, co transcendentne, a tym, co immanentne11. Jednak nawet one w toku rozwoju kultury zmieniaj si pod wpywem nowszych ustale, cho zachowuj swe podstawowe odniesienie matryc idealnych relacji nakadanych na rzeczywisto. Najwysze idee, takie jak dobro, pozostaj niezmienne, inne natomiast s modyfikowane przez technologi. Gdy ich zmienno osignie punkt krytyczny, nisze idee mog zosta odczone od gwnych idei, co doprowadzi do degradacji ich
Bd niemoliwego przedmiotu wirtualnego, tj. takiego obiektu technicznego, ktry jest tak konkretny, e niemoliwy do uchwycenia w swej aktywnoci jakimkolwiek technologicznym lub symbolicznym instrumentom poznania lub zaporedniczenia tego poznania. 9 S to terminy, ktrymi posuguje si Bruno Latour. Por. B. Latour, Nigdy nie bylimy nowoczeni, tum. M. Gdula, Oficyna Naukowa, Warszawa 2011. 10 ta mdro moe odnosi si do mdroci Boej, ale w przypadku filozofii odnosi si do immanencji, poniewa jest aktywnoci przynalen czowiekowi, ktry ustaliwszy podstawowe pojcia, moe kierowa swoje dociekania ku sferom transcendentnym. Przedmiotem zainteresowania filozofii jest czowiek, nawet jeli w perspektywie danej mdroci, czyli filozofii (jako systemu), jest redukowany tylko do medium transcendentnego bytu. 11 Chodzi o takie opisanie bytu, w ktrym substancja transcendencji i immanencji nie ma takiego znaczenia jak relacje midzy nimi. Gilbert Simondon uwaa, e waciwoci bytu nie s substancjalne, lecz relacyjne. Dlatego hybryda moe wynika z okrelonych relacji, a nie musi jej towarzyszy substancjalny korelat. Zarwno w przypadku transcendencji, jak i immanencji licz si funkcje, struktury, procesy oraz wydarzenia relacyjne, nie za substancjalne. Relacyjno jest podstaw istnienia stechnicyzowanej kultury. G. Simondon, Lindividuation la lumire des notions de formes et dinformation, Millon, Grenoble 2005, s. 90.
8
22
metafizycznych efektw. W ten sposb technologia dokonuje reinterpretacji platonizmu poprzez radykalne transformowanie rzeczywistoci. Bruno Latour przyznaje nowoczesnoci aktualno, doszukuje si jej rde w postpie technicznym i cywilizacyjnym12. rde nowoczesnoci naley jednak szuka w pierwotnym oddzieleniu transcendencji od immanencji poprzez filozoficzne abstrakcje, ktre mogy zarzdza bytem podczas nieobecnoci si konkretyzujcych relacje. technika wprowadza taki rodzaj si jako wirtualno13, czego efektem jest hybrydyzacja bycia. Nie mamy ju w uyciu platonizmu, ktry by okrela to, co jest, i to, czego nie ma. Idea Boga i transcendencji ulega transformacji technologicznej. Dziki mediacji moliwa jest komunikacja z bytami transcendentnymi, co wynika z hybrydyzacji bycia14. to ju nie czysta mediacja czy nas zmysowo z treciami programowanymi, ktre jako takie istniay jako bycie samoobecne, eby element transcendencji si wprowadzi, lecz proces hybrydyzacji jako immanentnie towarzyszcy technicyzacji i odpowiadajcy za kontakt z Bogiem cyborgw. Aby to zrozumie, naley uzna kwesti hybrydyzacji bycia za najwaniejsz; omawiane relacje s jej konsekwencjami w najbardziej podstawowym sensie ona je umoliwia. Nie naley za kadym razem si do niej odwoywa, wskazywa j jako proces rdowy, gdy jest ona wydarzeniem-si-hybryd. trudno wyrni czyste formy bytu, poniewa to, co rozpatrujemy, nie jest ani podmiotem, ani przedmiotem, ani fenomenem, ani noumenem. Jest to zawsze wynik technicznego wspomagania programu hybrydyzowania bycia, ktry ma charakter eugeniczny, bowiem wykracza poza to, co mamy przyrodzone, rdowo dane. Nie oznacza to, e usuwa on, eliminuje czy uznaje bycie techniczne za wrogie, lecz przycza, zestawia, kompiluje, wprowadzajc nowe formy, procesy, wydarzenia, ktre w mediacji midzy technik i transcendencj dokadaj coraz wicej nowych relacyjnych hybryd i hybryd relacji. W ten sposb to, co jest hybrydyzowane, traci sw indywiduacj15 i gatunkowo. Indywiduum jest nonikiem indywiduacji16, a w wyniku technicyzacji indywiduacja zostaje podporzdkowana autoregulacjom techniki, ktre jako mechanizm
12 Jednak odnosi si take do nauki Platona, wskazujc na niemono zaistnienia ontologicznej policji, ktra strzegaby matrycy idealnych relacji gwarantujcych odpowiednio wiata idealnego (czystych idei) z regulacjami na poziomie kultury i spoeczestwa. B. Latour, Polityka natury, tum. A. Czarnacka, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2009. 13 Wirtualno jako pojcie filozoficzne (taki jest jego podstawowy i pierwszy sens) oznacza moc, si, zdolno do wprowadzania zmiany i indeterminacji w okrelone relacje. 14 A take do pewnego stopnia z hybrydyzacji transcendencji, choby w sensie sabym jako nadawanie mediacji technicznej wydarzajcej si transcendencji w stechnicyzowanej kulturze. 15 F. Del Lucchese, Monstrous Individuations: Deleuze, Simondon, and Relational Ontology, Differences 2-3/2009. 16 Indywiduacja si nie koczy, poniewa indywiduum wci ponawia prby rnicowania wasnej wyjtkowoci.
23
zostaj zainstalowane w sferze poprzedzajcej bycie, czyli w rzeczywistoci protoontycznej. technika wprowadza zatem urzdzenia przed-bycia, ktre ukierunkowuj indywiduacj (take duchow) cyborgw17. Zwizek techniki i transcendencji indywiduuje wic wszelkie bycie, bdc podstaw nowych metafizyk. Hybrydyzacja polega na zaniechaniu oddzielania, jednak nie na zasadzie negatywnoci, ale pozytywnej produkcji hybryd. Wyklucza to mylenie dualistyczne, przeciwstawianie sobie odrbnych bytw i sposobw bycia. Ide bstwa, Boga, transcendencji atwiej uchwyci w praktykach medialnych ni w praktykach jzyka, oprcz jzyka religijnego, stosowanego do okrelania bytu Boskiego. taki jzyk pozostaje jednak zakadnikiem danego systemu metafizycznego, religijnego czy teologicznego i zawiera si w jego podstawowym sowniku. Nie odnosi si to natomiast do hybrydyzacji techniki z transcendencj i transcendencji z technik. tu uczucie religijne18 pojawia si pomidzy mediacj w sferze przekraczajcej immanencj a jej technicyzacj dokonujc si na wielu paszczyznach bytu. W ten sposb dochodzi do opanowywania techniki przez transcendencj i odwrotnie, a w konsekwencji do wyaniania si hybryd. Wyobrania religijna pobudzana przez technik pozwala na przekraczanie ludzkich uposae czowieka, ktry myli o transcendencji jako horyzoncie swego dookrelenia w wiecie. Bg cyborgw to hybryda bytowa powstajca ze zwizku techniki i transcendencji. Jest to hybryda na poziomie dowiadczenia czowieka, na poziomie jzykowym i wizualnym, ktra nie ma w kulturze swego odpowiednika. Jeli jednak nie zostanie ona wyraona w sposb pozytywny, a nie tylko apofatyczny, to bdzie zapomniana i usunita z horyzontu ludzkich rozwaa. Mwic o imago Dei19, trzeba by wiadomym, e nie ma takiego obrazu, dlatego tworzone s obrazy, ktre mogyby si do niego upodobni, s to jednak tylko symulakry. Jest to realizacja ikonicznego Boga, a nie takiego, ktrego bycie jest czysto idealne, mylowe. Jest to Bg do zmysowego poznania, istnienia w symbolach, w swoich reprezentacjach20.
17 to ukierunkowanie nie oznacza koniecznoci duchowego rozwoju, jest to raczej stan zagroenia indywiduacji moliwoci popadnicia cyborga w duchow dezindywiduacj wyczenia wewntrznych ekranw wywietlania obrazw Boga cyborgw. 18 Por. prace fenomenologw religii, takich jak Rudolf Otto czy Gerardus van der Leeuw. 19 A. Jackeln, The Image of God as Techno Sapiens, Zygon: Journal of Religion & Science 2/2002. 20 Jest to moliwo wyzwolenia obrazu Boga zarwno spod dyktatu przedstawienia, gdy znw zostanie on pomylany jako hybryda, czyli Bg zaporedniczony w wiecie (technologicznymi rodkami poprzez niemoliw do usunicia techniczn mediacj), jak i zagroenia, gdy obrazy-symulakry Boga mog sta si ulepionymi cielcami. Jest to rozdroe, z ktrego jedna cieka wiedzie ku filozoficznej refleksji oraz prbom poddania procesu hybrydyzacji techniki i transcendencji eksperymentom mylowym, teologicznym, religijnym, metafizycznym, a druga ku bawochwalstwu, zgodzie na brak ustalenia obrazu Boga i posugiwanie si jego surogatami, ktre zaczyna si uznawa za prawomocne poprzez dowolno ich ikonicznej produkcji.
24
Czowiek staje si hybryd ani podmiotem, ani przedmiotem, ani Boskim stworzeniem, rozumianym jako czysty byt pochodzcy bezporednio od Boga. Nie tylko Bg nadaje czowiekowi indywiduacj, ale i technika21. Midzy indywiduacjami powstaje hybryda jako byt mediujcy, zasada tworzenia relacji. Hybrydy cz si w kolejne hybrydy i tworz warstwy hybryd. B. Latour twierdzi, e idea Boga nie jest oczyszczana, wic przyklejaj si do niej rne hybrydy. Nie moe ona przyj teologicznie wypracowanej ontologicznej postaci. Jest quasi-przedmiotem, quasi-podmiotem i w tym sensie quasi-Bogiem, gdy kada hybryda jest bytem o efemerycznej substancjalnoci wirtualnoci, a nie mocnym istnieniem. eby byo ono trwae i mogo odnosi si do siebie, potwierdzajc w ten sposb wasn tosamo, naleaoby je oczyci. Zawiat, czyli wiat kulturowo wyobraonej transcendencji, powstaje z komunikacji technomedialnych i jest wiatem nieustalonym. to nieustalenie staje si podstawow form staoci. Posacy Boga, mediatorzy transcendencji nie maj ustalonego bytu, zwaszcza w metafizycznych i sownych rozwaaniach. Istniej jednak tendencje przeciwne, uznajce prac hybryd, np. teoria aniow rozumianych jako porednicy, sformuowana przez Michela Serresa22. Interpretujc jego twierdzenia, mona powiedzie, e hybrydy techniczne wsppracuj z transcendencj, prowadzc do integracji bytu, jednak anioy si zmieniaj. Nie jest bowiem tak, e jeden anio wykonuje prac zwiastowania rozoon w dugim czasie, to raczej anioy krtkiego trwania dziaaj w wiecie, momentalnie aktualizujc swe posannictwo. Caa anielska sie skadajca si na sie techniczn wykonuje prac hybrydyzacji. to wszystko dokonuje si w kulturze, ktr staje si rzeczywisto mediowana technologicznie, we wszystkich jej sferach, zarwno na poziomie instytucjonalnym, jak i prywatnym. W ramach rynku dziaa jako atrakcyjno, nieustanna religijna kompilacja obrazw Boga, ktre daj pocztek religiom tworzonym przez przemysy popkultury. Jest to moliwe, poniewa nie ma jasnego podziau na to, co jest herezj i co stanowi prawowit i prawomocn wykadni, nie ma podziau na apokryfy i teksty autentyczne. Nie ma form
Bg cyborgw nadaje indywiduacj w zwizku z technicznym ugruntowaniem jednostkowej i kolektywnej indywiduacji. te indywiduacje mog by zgodne lub rywalizowa ze sob, a stawk jest duchowe funkcjonowanie cyborgw. 22 M. Serres, Angels: A Modern Myth, trans. E. Cowper, Flammarion, Pary Nowy Jork 1995. Kady element rzeczywistoci moe by anioem (posacem). Sam anio jest hybryd techniki (jako medium posyania czego) i transcendencji (zwaywszy na jego genez). M. Serres widzi anioy jako aktywn si. Natomiast B. Stiegler wie kwesti wiary i zaufania medium (jako jej podstawy) w biernych syntezach, ktre dokonuj si poprzez teletechnologie bez wiadomoci podmiotu. B. Stiegler, Denken bis an die Grenzen der Maschine, tum. K. Wojtyczka, E. Hrl, Zurych Berlin 2009, s. 142. te dwie perspektywy odpowiadaj dwm rodzajom metafizycznej pracy hybryd techniki i transcendencji, ktre mog by aktywne i wiadome (Serres) bd pasywne i dokonujce si w niewiadomoci (Stiegler). Moe midzy nimi dochodzi do syntezy, lecz jest ona zwizana z wyonieniem si kolejnej hybrydy.
21
II. TEOlOGIA MEDIW TECHNICZNYCH I WITA TECHNOlOGIA
Religia istnieje tylko wtedy, gdy istnieje transcendencja1. Gilles Deleuze i Felix Guattari Poszukiwaem zawsze pejzay wczeniejszych od Boga. Std moja sabo do Chaosu2. Emil Cioran Jeli chodzi o to, co doprowadzio do zguby wspczesnoci, myl, e odpowied poda atwo: jest to rozwj techniczno-naukowy. I nikt ju nie wie, dlaczego on trwa nadal3. Jean-Franois Lyotard
Wprowadzenie
Obecn sytuacj teologii wyznaczaj prby podporzdkowania rzeczywistoci jakiej formie totalnoci w metafizyce Jednego.
wiat zjawisk przestaje by tym samym celowo powizan caoci. transcendentalne pojcie wiata nie moe wic, jak byo w przypadku metafizycznego pojcia wiata, zaspokoi potrzeby stworzenia zawierajcego sens systemu przez sprowadzenie Wszystkiego do Jednego systemu, ktry by wyapywa kontyngencj, osabia Negatywne, agodzi strach przed mierci i wyobcowaniem, strach przed Nowym4.
teologia staje dzi przed wyzwaniem, jakim jest pojawianie si nowoci technicznych w kulturze. Wyzywajce s nie same artefakty, lecz ich globalny
1 G. Deleuze, F. Guattari, Co to jest filozofia?, tum. P. Pieniek, Sowo/obraz terytoria, Gdask 2000, s. 52. 2 E. Cioran, O niedogodnoci urodzenia si, tum. J. Ugniewska, Pismo Literacko-Artystyczne 3/1989, s. 90. 3 J.-F. Lyotard, Powrt do postnowoczesnoci, tum. J. C. Kozak, Pismo Literacko-Artystyczne 3/1989, s. 138. 4 J. Habermas, Jedno rozumu w wieloci gosw, tum. E. abno, Pismo Literacko-Artystyczne 2/1989, s. 93.
26
sposb produkcji, ktry zmusza do przemylenia ich relacji wobec czowieka, wiata, a take Boga. Na skutek technicyzacji teologia traci owo Jedno, o ktrym pisa J. Habermas. traci je, gdy nie ma rodkw, aby je wyrazi procesy te nie poddaj si bowiem logosowi, gwarantujcemu dotd skuteczno artykulacji relacji metafizycznych. Konieczne jest zatem wprowadzenie nowych relacji, nowych sposobw wyraania, nowych relacji pojciowych dla tej nowej teologii teologii mediw5. Stanowi ona pozahistoryczny sposb odnoszenia si do podstawowych problemw teologicznych powodowanych przez konkretne zaporedniczenie medialne. Konieczne jest take przeniesienie teologii z poziomu metafizycznych abstrakcji ku technologicznemu konkretowi, ktry jest teraz ich dyspozytariuszem, wykonujcym okrelone metafizyczne czynnoci. technologia wyrcza czowieka w wykonywaniu metafizycznych czynnoci, a czowiek wyrcza technologi w wykonywaniu czynnoci technicznych. Realizuje si on dziki antropotechnikom i programowaniu antropotechnicznemu. to nowy rodzaj symbiozy, ktremu towarzyszy przekonanie, e ze zwikszeniem mocy [techniki R. I.] musi i w parze postp duchowy7. Synchronizacja postpu technicznego i postpu duchowego dokonuje si w sposb niecigy, paradoksalny, poniewa prbuje ustali to, co dziaa bez ustalonego continuum, dochodzi wic tu tylko do pozornej syntezy8 tych tendencji w ramach dwch postpw (technologicznego i hipotetycznie sprzonego z nim duchowego). Kultura intensywnie technicyzowana wprowadza autoregulacje wyznaczajce podstawowy sposb jej funkcjonowania-opanowywania9, ktre przejmu5 teologia mediw powstaje w wyniku zerwania kontaktu transcendencji z symboliczn powok kultury. Odnosi si do zaporednicze, ktrymi s hybrydy techniki i transcendencji. Chodzi o biotechnosystemow symbioz, czyli konieczn adaptacj czowieka do wytworzonego przez niego i samoregulujcego si technicznego otoczenia jego egzystencji. W ten sposb czowiek moe przetrwa dziki technologii, ale take technologia moe przetrwa dziki czowiekowi, ktrego potrzebuje, by mc si autonomizowa. Paradoksalnie bowiem technologia pozbawiona czowieka staje si nieuyteczna. Jest to stan nieuytecznoci samej w sobie, a nie wybrakowania jako widma negatywnoci, gdy relacje s ustanawiane jedynie w sposb pozytywny, za o negatywnoci i pozytywnoci decyduj sposoby pocze i charakter okrelonych czynnoci metafizycznych wykonywanych przez czowieka i technologi. 7 C. Soucy, Technika a filozofia, tum. A.t, w: A. Podsiad, Z. Wickowski (red.), Nauka i technika a wiara, PAX, Warszawa 1969, s. 136. 8 Jest to okrelenie Deleuzea. G. Deleuze, Kino. 1. Obraz-czas, 2. Obraz-ruch, Sowo/obraz terytoria, Gdask 2009. 9 Por. M. Heidegger, berlieferte Sprache und technische Sprache, Erker, St. Gallen 1989. Heidegger wskaza, e podstawow czynnoci techniki jest opanowywanie. Jest to szczeglnie istotne w kontekcie mylenia o teologii mediw, bowiem Bg rozpatrywany jako pewien byt metafizyczny w swej totalnoci opanowuje take rzeczywisto. W ten sposb badamy metafizyczne czynnoci techniki, odnoszc je do metafizycznych czynnoci Boga w ramach rnych sposobw i skutkw opanowywania. Zwizek ten nie jest apriorycznie antagonistyczny, lecz prowadzi do wyonienia si szeregu metafizycznych efektw, ktre wykraczaj zarwno pozahistoryczne ujmowanie techniki, jak i historyczne rozumienie teologii. Nie oznacza take
II. Teologia mediw technicznych i wita technologia
27
j instytucje symboliczne. Realizuje si to jednak nie na zasadzie anihilacji, ale poprzez ich towarzyszenie, wzmacnianie, osabianie. Kada tendencja technicyzacyjna10 ma sw kontrtendencj, rwnoczesn jej, towarzyszc jednak nie na zasadzie negatywnoci, lecz pozytywnego sprzenia zwrotnego, ktre prowadzi do pojawienia nowoci i nieznanych dotd regulacji (negatywne sprzenie zwrotne zachowywao dotychczasowe relacje). W ten sposb procesowi technicyzacji odpowiada rekulturacja; kultura jest podsystemem techniki, ale take technika staje si zwrotnie podsystemem kultury. Intensywnoci tych procesw nie s rwnowane wspczenie to technicyzacja jest tendencj o wikszej intensywnoci dziaania w funkcji opanowywania kultury. tendencje technicyzacyjne bez wzgldu na skal ich obowizywania nie maj jednego wyrnionego kierunku ani wpywu. Z tego powodu take kultura symboliczna nie jest przetwarzana w peni, to znaczy nie staje si ona integraln czci techniki. teologia mediw powstaje na skutek tych wyrnionych tendencji technicyzacyjnych, przyczyniajc si do powstania nowych typw religijnoci oraz sposobw kontaktu z sacrum. Staje si ona konieczna, gdy zaporedniczajca kontakt czowieka z transcendencj moc logosu11, jako gwarancja kontaktu z Bogiem, zostaje anulowana. Gilbert Hottois nazywa t tendencj inflacj jzyka12, czyli wzrostem jego wartoci i obowizywania przy jednoczesnym spadku jego istotnoci jako medium nonika kulturowego i metafizycznego
radykalnego zerwania, lecz ustalenie nowych relacji czcych tendencje opanowywania rzeczywistoci w celu wypracowania nowych strategii i taktyk, aktualizujcych je w konkretnym dziaaniu i wreszcie zupenie inne funkcjonowanie czowieka, ktry musi przemyle sytuacj, w jakiej si znajduje, gdy dotychczasowe kategorie opisu s podwaane przez zachodzce w przyspieszajcym tempie zmiany. 10 Interpretujc w duchu Gilberta Simondona temat tendencji technicznych, mona powiedzie, e cz z nich jest aktywna, a cz pozostaje w stanie upienia. ta hibernacja polega na przechowywaniu technicznych esencji w obiekcie technicznym, ktry w fazie rozlunienia aktualnej tendencji (zgodnie z prawem technicznej relaksacji) bdzie mg zosta uznany za obowizujcy i doprowadzi do uruchomienia wasnej indywiduacji. W ten sposb mona take rozpatrywa sacrum w obiektach technicznych jako podstaw teologii mediw, ktre byoby w nim ukryte i przejawiao si tylko wtedy, gdy bdzie mogo poczy si (a take podczy si pod) z jedn z gwnych tendencji technicyzacyjnych, stajc si jej sterownikiem, tj. ukierunkowujc jej realizacj. Dlatego przesdzanie, czy sacrum zostao usunite na skutek technicyzacji kultury, nie przyczynia si do rozwizania problemu, jakim jest mylenie o teologii czy mylenie o sacrum w stechnicyzowanej kulturze. 11 Ousiderzy nie maj ju jzyka, aby przekaza to, co dostrzegaj. J. Habermas, Jedno rozumu..., s. 102. 12 Analogicznie do maszyn dialogiczno-fenomenologicznych (koncepcja G. Hottois) mona mwi o maszynach teologicznych. Poznajemy Boga przez zaporedniczenie w technologii. Nie chodzi tu o utosamianie Boga z tym, co techniczne, ale o zwrcenie uwagi na to, e im bardziej rzeczywisto jest dana czowiekowi za porednictwem instrumentw technicznych, tym bardziej staje si konkretna (w perspektywie uycia konkretnego instrumentu), a zarazem abstrakcyjna (w perspektywie poznania tej rzeczywistoci bez zaporedniczonego poznania).
28
sensu. Czowiek odtd musi wierzy dziki pozostaociom tradycji i kultury symbolicznej oraz wasnych ukierunkowa intencjonalnej religijnoci, a take reagowa na cige zmiany rodowiska, w ktrym yje. Rezygnacja z Jednego nie oznacza rezygnacji z jedynoci Boga pojmowanego jako wszechmogcy byt metafizyczny, w rozumieniu jego transcendencji i mocy ustanawiania immanencji. technicyzacja wprowadza asymetri w metafizyczne spotkania transcendencji z innymi sferami rzeczywistoci (a take konkurencyjn wobec niej transcendencj technologiczn). Sprzecznoci teologiczne nie s sprzecznociami technologicznymi. Rozwizania przychodz same, to znaczy nie s one celem sprzecznoci13. Midzy hybrydami moe dochodzi do przypadkowych rozwiza. Problematyzacja dokonywana w wyniku technicznej mediacji nie sprowadza si do czynnoci metafizycznej14, ktra byaby zdecydowanie rna od problemu w niej zainstalowanego (hybryda niesie wic problem, jest jego medium).
Jakie zatem wartoci realizowane s przy zastosowaniu multimedialnej wysokiej technologii? Coraz powszechniejsze staje si przewiadczenie, e ars electronica tworzy nowe rodzaje sztuki, e jest ona w stanie nie tylko realizowa dotychczas znane wartoci estetyczne, jak pikno, brzydota, tragizm, wznioso i trywialno, lecz nadto kreowa nowe, jak uobecnianie niewyobraalnego, strukturowanie duchowoci, transcendowanie tajemnicy czy groza egzystencjalna. Czy
Globalnie obowizujce technologie porednicz w relacjach czowieka z wszelkimi innymi rzeczywistociami. 13 Sprzecznoci hybryd s celowe: maj one uwalnia pewne efekty metafizyczne. Aktywno transcendencji celowo prowadzi do sprzecznoci hybryd, do stanu radykalnego niedopasowania, aby cyborgi mogy osign stan duchowej kompatybilnoci z Absolutem. 14 tez o czynnociach metafizycznych wykonywanych przez technik przedstawia: W. Chya, Szkice o kulturze audiowizualnej (w stulecie ekranu w kulturze), Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Pozna 1998. take tim Casey o tym mwi: metafizyka jest zawarta w konkretnej praktyce technologii. t. Casey, Technology and the Metaphysics of Technique, w: C. Mitcham (red.), Technology and Social Action, Jai Press, Greenwich Londyn 1997, s. 74. t tez na plan analizy cyberkultury przenosi Michel Heim, ktry twierdzi, e problemy filozoficzne w odniesieniu do technologii rzeczywistoci wirtualnej przestaj by hipotetyczne, wymagaj jednak nowego podejcia, ktre nosi nazw techno-taoizmu. M. Heim, The Metaphysics of Virtual Reality, Oxford University Press, Nowy Jork 1993, s. XVIII. Por. H. L. Dreyfus, Why Heideggerian AI Failed and How Fixing It Would Require Making It More Heideggerian, w: P. Husbands, O. Holland, M. Wheeler (red.), The Mechanical Mind in History, MIt Press, Londyn 2008, s. 331. Dreyfus mwi o konwergencji komputerw i filozofii, jednak nie jako aplikacji czystej filozofii do informatyki robotyki, ale zmodyfikowanej, tj. poddanej hybrydyzacji. Dochodzi zatem do uwolnienia filozofii przez technik. Zob. O. Wiener, Der bio-adapter, http://personal.georgiasouthern.edu/~hkurz/wiener/ow-1.htm (19.12.2012). to technika wyprzedza w postpach metafizycznej pracy czowieka, dlatego musi on korzysta z bioadapterw, by si do niej dostosowa, a take odpowiednich bioadapterw, aby mg si dostosowa do transcendencji. Efektem tego jest wprowadzenie idei-hybryd zgodnie z zasad, e technika jest realizacj idei, co stanowi tez Friedricha Dessauera. Cyt. za: H. Poser, Perspektiven einer Philosophie der Technik, Allgemeine Zeitschrift fr Philosophie 1/2000, s. 100.
29
nie jest obecnie moliwe nie tylko pokazanie mitw kosmicznych, jak czyni to niektre filmy science fiction, ale take np. filozoficznej koncepcji postpu w przemianach bytu na skal kosmiczn (teilhard de Chardin). Kiedy kontakty z ars electronica stan si powszechne, czy nie wyda si nam, e osignlimy w sztuce stref nowego, wspaniaego wiata; i tak zostanie zrealizowana archetypiczna utopia wkroczenia New Age, now er nieograniczonych moliwoci gatunku ludzkiego15.
Kosmotwrstwo dokonywane przez przemys audiowizualny prowadzi do oywienia i emergencji nowych mitw oraz caych mitologii, ktre nie funkcjonuj jako metafory, lecz s podstaw tworzenia systemw wiary i odnoszenia si do transcendencji. to, co okrela si tu jako form mityczn, dla uytkownikw mediw jest figur teologiczn, gdy obrazuje, przedstawia, wizualizuje w rnych konfiguracjach transcendencj-hybryd, ktra powstaje na styku (interfejsie) i ze styku (interfejsu) mediw technicznych. Nowe teologie s programami dowiadczenia zapewniaj bezpieczestwo ontologiczne, daj nadziej, przeduaj wiar w kosmiczny porzdek, sprawiedliwo i dobro Boga (funkcja pozytywnej teodycei).
1. Teologia mediw technicznych

technologie wykonuj take czynnoci teologiczne poprzez maszyny teologiczne16, ktre stanowi takie poczenie elementw spoecznych, technologicznych i kulturowych, ktre prowadzi do produkcji teologii mediw technicznych. Maszyny teologiczne s zatem rodzajem urzdze (dyspozytyww). Przetwarzaj one zastane relacje na te, ktre mona okreli mianem teologicznych, doprowadzajc wyrnione sfery rzeczywistoci do transformacji. S one narzdziem technicyzacji, a zarazem rekulturacji, gdy teologia, ktra powstaje w procesie ich dziaania (niekoniecznie jako jej efekt), jest hybryd czc rne porzdki mylenia o Bogu jako o pewnej postaci transcendencji. tak powstaje teologia mediw technicznych, ktra jest silnie spluralizowana, odnosi si te do form monizmu. Jeli okrelone grupy religijne, wiatopogldowe czy kulturowe doprowadzaj do wyksztacenia si maszyn teologicznych, to s one zgodnie z nimi zaprogramowane i skonfigurowane,
M. Goaszewska, Filozoficzny spr o multimedia. Szkic z pogranicza antropologii filozoficznej i estetyki, w: B. Frydryczak (red.), Ekspansja obrazw. Sztuka i media w wiecie wspczesnym, Wydawnictwo WSP, Zielona Gra Warszawa 2000, s. 241. 16 Maszyny teologiczne mog take sta si megamaszynami, tj. maszynami totalnymi, ktre nie tyle su do produkcji teologii, ile do jej wchaniania. Mechanizm zniewalajcego dziaania megamaszyny opisa L. Mumford, The Myth of The Machine, t. I: Technics and Human Development, Harcourt, Brace & Word, Nowy Jork 1967, s. 194. Megamaszyna teologiczna moe by agresywna, dc do przechwycenia lub zniszczenia maszyn teologicznych produkujcych wiar i poczenia z transcendencj.
15
30
tj. dziaaj w okrelony sposb. Mog rwnie si zepsu, nie mc wykona dziaania, jakim jest np. przeprogramowanie innych maszyn teologicznych lub ich zniszczenie. Mona wyobrazi sobie ich dziaanie jako heterogeniczny sposb funkcjonowania dopuszczajcy czenie si maszyn. teologie oparte na sowie, ksidze, objawieniu jako metodach dostpu do transcendencji bez zaporedniczenia w mediach technicznych s teraz poddane rnym poczeniom, poniewa technicyzacja wprowadza nowe metody opanowywania symbolicznej warstwy teologii, czc te jej postaci, ktre mogy wydawa si sprzeczne. Istnienie maszyn teologicznych odnosi si do hybrydyzacji, gdy powstaj one z rnych elementw (systemw wierze). Poszczeglne grupy mog dba o puryfikacj i dziaanie maszyn teologicznych bez zewntrznego zasilania oraz produkowania czystych poj teologicznych, ktre mogyby by przyswajane przez wyznawcw. Nie jest to jednak moliwe, poniewa jej konstrukcja jest zbyt zoona, by mc cakiem wyeliminowa hybrydy. Ryzyko ekscesywnej puryfikacji stanowi monstrualno oraz awaryjno maszyny teologicznej, ktra moe sta si jedynie maszyn produkujc iluzje, symulakry Boga i bogw, paradoksalne poczenia, ktre nie bd wykonyway pracy metafizycznej. Maszyny teologiczne nale do podstawowego wyposaenia egzystencjalnego czowieka, bowiem jeli chce si on odwoywa do transcendencji, bdzie to czyni za pomoc okrelonej teologii, a wic korzysta z wasnej maszyny teologicznej, spersonalizowanej, przyjaznej jego duszy. towarzyszy jednak temu ryzyko, e staaby si ona abstrakcj drugiego stopnia, tj. abstrakcj abstrakcji jako dalszej abstrakcyjnej obrbki technologii, ktra jest ju rdowo abstrakcyjna17. teologia mediw technicznych realizuje si wic przez maszyny teologiczne. Su one take do produkcji stechnicyzowanych wersji teologii (maszyny teologiczne s to hybrydy technicyzujce historyczne formy teologii), ktre przyczyniaj si do powstania nowych ich form. Wszystko zaley od programu dziaania takiej maszyny. Jeli go nie posiada, to moe przetwarza wszystko, prowadzc do pojawienia si pl zgeneralizowanej religijnoci, ktrej brakuje odniesienia do transcendencji lub te je zyskuje, ale przez przypadkowe dopasowanie. teologia mediw technicznych wprowadza za pomoc maszyn teologicznych nie tyle Boga, ile rne narzdzia, obiekty, procesy, wydarzenia odsyajce do niego czowieka lub zwodzce go wszystko zaley
17 Dlatego by mwi o technice (jako wpywie wszystkich technologii sieci i programw), naley odnosi si do tej abstrakcji. Nie rozwizuje to jednak problemu, bo mamy obecnie do czynienia ze stopniowaniem abstrakcyjnoci bytu, wyznaczaniem jego intensywnoci pomidzy technik i technologi. Zwizek ten nie odpowiada jednak prostemu podziaowi na to, co oglne i szczegowe, gdy technika moe by szczegowa (uoglniony jest wpyw jednego urzdzenia czy technologii, np. nanotechnologii), za technologie oglne (jak w przypadku technologii komunikacyjnych, gdzie istnieje fizyczna infrastruktura, lecz jest ona podporzdkowana jej efemerycznej i metafizycznej konstrukcji).
31
od tego, jak zostay skonfigurowane, czyli w jakiej pozostaj relacji do transcendencji. Bez wzgldu na te dwa podstawowe tryby funkcjonowania, naley podkreli, e nie su one do produkcji Boga czy bogw, oprcz wprowadzania do kultury obrazw bogw. to, czy zostan oni uznani w okrelonym nastawieniu duchowym, religijnym i intelektualnym spoeczestwa, zaley od jego funkcjonowania. Nie znaczy to, e teologie mediw technicznych s neutralne w sensie aksjologicznym, lecz e stanowi transcendentalne struktury suce do produkcji pocze czowieka z transcendencj i w tym sensie mog dziaa wadliwie, nieprzewidywalnie, czc czowieka z surogatami transcendencji, ze sztucznymi transcendencjami w ramach immanencji kultury technicznej. Maszyny teologiczne nie s te neutralne, poniewa ich pochodzenie jest nie z tego wiata, to znaczy jako czciowo pozostajce w kontakcie z transcendencj wykazuj (w sensie moliwoci okrelonej prawdopodobiestwem ich funkcjonowania) pozakosmiczne sposoby indywiduacji. Zgodnie z tym dawc ich programu moe by sam Bg. Nie dotyczy to jednak metafizycznego systemu, lecz stechnicyzowanej kultury, w ktrej maszyny teologiczne dziaaj. Dlatego paszczyzn odniesienia s tu media techniczne jako obiekty techniczne i techniczne wydarzenia wyposaone w programy wytwarzania kultury. Sama teoria mediw zaczyna przypomina teologi mediw, jeli znajduje si w niej Bg jako podstawowe odniesienie, ktry nie stanowi ju przeciwiestwa technologii. Nie mona mwi o jakiej formie kosmicznego zakadu, w ktrym albo Bg, albo technika zwycia, podporzdkowujc sobie to drugie. tego rodzaju odniesienia staj si podstaw radykalnych zerwa i separacji wiata Boga i wiata czowieka nie su one adnemu z nich, prowadzc do rozwiza na polu abstrakcji, ale znacznie innej ni ta dotyczca funkcjonowania transcendentalnych maszyn teologicznych, tj. abstrakcji dogmatycznej, ktr cechuje brak poczenia z konkretem przez proces konkretyzacji. Nie mona po prostu zestawi czego abstrakcyjnego z czym konkretnym, gdy odnosi si to do pozoru indywiduacji jako natychmiastowego i argumentacyjnie niepoprawnego przejcia midzy heterogenicznymi paszczyznami egzystencji. Maszyny teologiczne jako skutek dziaania mediw technicznych mona wic rozpatrywa zarwno na sposb otwarty, jak i zamknity, czyli w odniesieniu do paradygmatycznego ujcia aski, woli Boej, odpowiedzi ze strony transcendencji, a take w perspektywie zamknicia tego horyzontu w warstwach stechnicyzowanej immanencji, symulujcych transcendencj w charakterze epifenomenu wadliwie dziaajcych maszyn teologicznych. Rozpatrujc kwesti poprawnoci ich dziaania, bior pod uwag rne stopnie konkretyzacji poczenia midzy transcendencj, maszynami teologicznymi a czowiekiem. Maszyny teologiczne mog si czy, zmienia terytoria wasnego funkcjonowania, mog te zosta zniszczone i odbudowane. Poprawno ich dziaania oznacza jako poczon, wyraon
32
przez metafizyczn intensywno, wirtualno zaporedniczenia, ktra jest na tyle silna, by podczy czowieka do transcendencji bezporednio (mistyczna funkcja maszyn teologicznych) lub porednio (funkcja transcendentalna18). Czowiek jest tu rozpatrywany jako duchowy cyborg. Moe on zosta tak nazwany, poniewa jest podczony do transcendentalnych maszyn teologicznych. Bez takiego podczenia nie moe on realizowa si w swojej sfragmentaryzowanej caoci (jako ciao bez organw, czyli ciao otwarte na przyczanie i odczanie organw19, take organw duchowych). trudno przesdza, co stanie si w duszej perspektywie z relacj czowieka i Boga. tendencja technicyzacyjna nie pozwala na okrelenie jej sensu, przynajmniej jednego sensu, ktry wiemy z celem, znaczeniem, przewidywalnoci. Co wicej nie mona take wyrni jakiego dominujcego bezsensu, rozpuszczenia wszelkich kategorii, gdy technologia rozpuszczajc i anulujc sabe relacje, wprowadza inne mocne, ktrych nie mona atwo anulowa, zerwa czy odczy. Dlatego nie mona nawet zanegowa historycznych trybw wydarzania si metafizyki, bo w kadej chwili mog one powrci w tendencji technicyzacyjnej, znajdujc schronienie w maszynach teologicznych. Jest to ju jednak wydarzanie si hybryd czenie si heterogenicznych elementw techniki i transcendencji poza intelektualn i teologiczn kontrol. tym samym hybrydy nie s efektami-produktami, ktre funkcjonuj jako byty statyczne, lecz samoorganizuj si w wyniku poczenia techniki i transcedencji. Nie chodzi tu o jak posta ontologicznego anything goes20 (tj. teologicznego anarchizmu), ale o to, e wszystko moe zosta zaprogramowane do powrotu, e z pomoc maszyn teologicznych mona naladowa kad metafizyk. Wszystko wirtualnie moe powrci jest to nie tyle moliwo, ile opcja, ktra moe zosta zaktualizowana, a dostpna jest jako wirtualna chmura otaczajca maszyny teologiczne (teowirtualno), co oznacza migotanie moliwoci wprowadzanych do kultury poprzez technicyzacj transcendencji i transcendencj procesu technicyzacji.
2. wita technologia
teologia mediw tworzy wyrw w kurczcych si przestrzeniach dziaania21 sacrum w stechnicyzowanej kulturze, wprowadzajc do niej heterogeniczne
Polega ona na wyznaczaniu czowiekowi transcendentalnego horyzontu prowadzcego do transcendencji, ktry nie dziaa jako imperatyw podczania do niej, lecz stanowi pewn propozycj, immanentn ofertowo w takim sensie, w jakim anioy s systemami eksperckimi Boga. 19 take organw duchowych, ktre musz wykazywa podstawow kompatybilno z organami technicznymi. 20 Wszystko ujdzie. Odwouj si tu do koncepcji metodologicznego anarchizmu Paula Feyerabenda. 21 J. Habermas, Jedno rozumu..., s. 103.
18
33
wite technologie, ktre s zarwno elementami maszyn teologicznych, jak i osobnymi artefaktami. tej tendencji przeciwstawiona jest powszechna desakralizacja, ktra moe dokonywa si wielopaszczyznowo. Przykadem jest desakralizowanie witych technologii, czyli obiektw i wydarze technicznych ju po sakralizacji, stanowice kontrtendencj do uznawania produktw maszyn teologicznych za nieprawowite, nieczyste, pozbawione kontaktu z transcendencj. Inny przykad stanowi sytuacja, w ktrej technika, opanowywanie wiata dokonane przez czowieka dziki potencjaowi technicznemu, desakralizuje pewne dziedziny przedmiotw naszego poznania i reakcje naszej umysowoci22. W przeciwiestwie do pierwszego, ktry mona uzna za powierzchowny, jest to proces dogbny. Skupienie si jednak na tym, jak dziaa i przejawia si sacrum, pozwala pozytywnie myle o zwizku transcendencji z technik. Sacrum (wito) jest instalowane lub dezinstalowane z fenomenw technicznych (jako uoglnionego stanu obiektw i wydarze technicznych23). Mwienie o witoci w kontekcie technologii byo dotd niemoliwe, gdy sfera ta naleaa do kategorii profanum (wyczywszy sakralizacj technologii wynikajc z niezrozumienia sposobu jej funkcjonowania lub lku przed jej dziaaniem). Nawet jeli technika suya realizowaniu boskich zamierze, to bya podporzdkowana regulacjom instytucji symbolicznych. Obiekt techniczny jest pewn gotow caoci, ktr mona rozszerza lub zmienia jej funkcjonalno tezie tej towarzyszyo wanie to zaoenie, ktre uniemoliwiao czenie obiektu technicznego ze spontaniczn kreatywnoci, czynic go zalenym od dziaa podejmowanych przez czowieka. Wspczenie mona zaobserwowa drug skrajno, polegajc na przypisywaniu obiektom technicznym zdolnoci do wchodzenia we wzajemne relacje, ktre prowadz do realizacji rnych postaci kreatywnoci. Miaaby ona realizowa si poprzez bdy24, remiks, szumy, czyli podstawowe dziaania
22 M.-D. Chenu, Ku teologii techniki, tum. A. t, w: A. Podsiad, Z. Wickowski (red.), Nauka i technika..., s. 136. 23 Czy te wydarze (dokonujcych si) z techniki. 24 Bd jest pojmowany jako co twrczego, gdy prowadzi do nowoci, jest zwiastunem nieprzewidywalnoci, bdc aktualizacj indeterminacji techniki, ktra jest ograniczona wasnym programowaniem. technika wystpuje w hybrydalnych postaciach, rzadko w postaci czystej, niepodatnej na zmiany i przygodne interakcje. Zapewnia to odnawianie si kulturowego rda kreatywnoci poprzez niemal religijn celebracj bdu jako podstawy jej wolnoci, tj. technologicznej zdolnoci do wprowadzania regulacji, ktre nie zostay zawarte w kodzie jej funkcjonowania. Bdy te wi si z pewn powtarzalnoci i cyklicznoci, czsto s celowo dokonywane, by uruchomi ewolucj twrcz (ewolucj immanentnej maszynom zdolnoci do bdnego funkcjonowania), ktra jest podstaw kulturowych wit. Podobnie gracze komputerowi, ktrzy poznali wszystkie mechanizmy gry, szukaj w niej bdw, ktre byy przewidziane przez jej twrcw lub stanowi efekt niekompletnego lub bdnego zaprogramowania wiata gry. Kulturowa nobilitacja bdu jest rdem celebrowania technologicznej indeterminacji w samym centrum determinizmu technologicznego. Dzieje si tak, poniewa aby bd
34
techniki. Mona w ten sposb przeoczy wszystkie tryby dziaania techniki, ktre towarzysz codziennej egzystencji, wychodzc poza dwa zarysowane tu ekstrema odpowiadajce punktom szczytowym kulturowych paradygmatw. towarzyszy temu sakralizacja remiksu25 oraz spontanicznej kreatywnoci jako podstawowej dyspozycji mediw technicznych. Obiekt techniczny jako sacrum moe funkcjonowa na wielu paszczyznach w zalenoci do jego dopasowania do warunkw spoeczno-kulturowych. Jeli jego technologiczne zaawansowanie trafia do kultury, ktra nie posuguje si okrelonym kodem wyobrani i wynalazczoci, to taki obiekt techniczny zostanie nierozpoznany lub uznany za przedmiot kultu, bowiem jego funkcja czy sposb wydarzania si bdzie odczytywany jako analogiczny do sposobu przejawiania si bstwa. Obiekty techniczne coraz czciej peni funkcj przedmiotw sakralnych. By moe wspczesny wity bdzie posiada jako akcesorium popularne urzdzenie elektroniczne. Sacrum zawarte w obiekcie technicznym jest wic czym wicej ni tylko powszednim przedmiotem z metafizycznym rozszerzeniem. W ten sposb dwie paszczyzny analizy zostaj uzgodnione. wita technologia jest wyraona na poziomie tendencji technicyzacyjnej w formie abstrakcyjnego procesu (denia do wzrostu samoorganizacji w kulturze) oraz konkretnego odniesienia (instalacja sacrum w poszczeglnych technologiach i obiektach technicznych). Moliwa jest take dezinstalacja sacrum w obrbie danej maszyny teologicznej, czyli maszyny produkujcej teologi mediw technicznych, ktra prowadzi do tego, e dziaa ona w sposb pusty, niekompletny. Jako odczona od transcendencji, stanowi maszyn ontologicznie wrog maszynom teologicznym podczonym do transcendencji, do sfery sacrum, gdy pozwala na taki sposb przejawiania si rzeczywistoci,
by bdem, musi odnosi si do jakiej prawidowoci. twierdzenie to zmusza do postawienia pytania, w jaki sposb i na jakich zasadach mona mwi o planie czy programie Boga w odniesieniu do wiata oraz jakiej jego sfery miaby on dotyczy. Pytanie o bd jako nieoczekiwane wydarzenie kieruje ku cudowi zarwno w jego historycznej, teologicznej postaci, jak i cudowi informatycznemu pojmowanemu jako bd. to bd umoliwia rozlunienie tendencji technicyzacyjnych, wprowadzajc chwilow lub trwa indeterminacj. Moe on by take zaprogramowanym wydarzeniem, by sprawia wraenie warstwy wolnoci w technologicznie uwarstwionej rzeczywistoci. 25 L. Manovich, Software Takes Command, http://softwarestudies.com/softbook/manovich_softbook_11_20_2008.pdf (19.12.2011). Autor traktuje remiks jako paradygmatyczny. Mwic o rnych przewartociowaniach w obrbie kultury, mona wyrni wszystkie te aspekty, ktre pozwalaj wchodzi im w interakcje. W ten sposb wszelkie dziaania i instytucje symboliczne zostaj podporzdkowane prawom remiksu, czyli sposobom czenia si treci, form, struktur przez technologiczn mediacj. Jeeli zatem oprogramowanie dowodzi, to steruje ono take procesami wydarzania si witoci, bowiem w odpowiedni sposb taguje (etykietuje) obiekty rzeczywistoci.
35
ktry prowadzi do osabiania i anulowania sacrum. Jest to jednak tylko jedna z perspektyw, ktrej nie mona przypisa totalnoci. Zawiera ona pogldy, ktre take s wynikiem pracy puryfikacji, na temat mierci sacrum jako konsekwencji technicyzacji. Wedug Jacquesa Ellula, technologia zniszczya wszystko, co mona okreli jako wite i wprowadzia now wito26. Nie chodzi tu jednak o rwnorzdno obu sakralizacji (natury i technologii), lecz o to, e sakralizacja technologii zostaa sprowadzona do samej ekstatycznoci27, czyli powszechnego przeywania w formie ludycznej. Jest to zatem sakralizacja bez transcendencji, bowiem technologiczna transcendencja sprowadza si do kolejnych innowacji, ktre przekraczaj byt techniczny na rzecz jego kolejnych wersji wprowadzanych w ramach serii uaktualniajcych i rozszerzajcych. W ten sposb mona odczytywa wiele zjawisk spoecznych, ktrych gwnym motywem jest oczekiwanie na pojawienie si nowego produktu, co przybiera form pielgrzymek (jest to szczeglnie widoczne na Zachodzie, gdzie kolejki po now konsol czy inny sprzt elektroniczny tworz si na dugo przed sprzeda). takie oczekiwanie jest jak przygotowywanie si do nadejcia czego witego technologiczna nowo (raczej innowacja ni wynalazek) staje si wwczas przedmiotem spoecznego kultu konsumpcji28. Natura zostaa zdesakralizowana, technologia za jest sakralizowana jako nowa natura. W tym sensie proces desakralizacji nadal si dokonuje, jednak zdecydowanie silniejsz tendencj jest pozytywny zwizek techniki i transcendencji, ktrego kontrtendencj stanowi desakralizacja tego zwizku wraz z jego obiektami i wydarzeniami, czyli dezinstalacja sacrum ze witych technologii, tj. technologii, w ktrych zostao ono uprzednio zainstalowane. Nie oznacza to jego zniszczenia, lecz wyprowadzenie z danego kontekstu jego funkcjonowania.
3. Urzdzenie techniczne jako amulet

Urzdzenie techniczne przestaje by traktowane jedynie jako gadet29, przyjmujc posta i funkcj amuletu. Spenia coraz czciej donios rol egzystenJest to teza wygoszona podczas wywiadu: http://www.youtube.com/watch?v=OspPZxt bIx4&feature=related (19.12.2011). 27 Por. J. Ellul, Technological Society, tum. J. Wilkinson, Vintage Books, Nowy Jork 1964. 28 Chodzi tu o degeneracj sacrum, nie usunicie, o przeniesienie do sfery konsumpcji jako transcendentalnej ramy wydarzania si transcendencji. 29 Wojciech J. Burszta traktuje kultur gadetu nie tylko jako wzrost obecnoci urzdze technicznych, ale przede wszystkim jako przyczyn instrumentalizacji przey. W. J. Burszta, Psyche zinstrumentalizowana, Albo Albo 4/2004, ss. 11-13. Sacrum obecne w obiektach technicznych w postaci amuletw miaoby przyczynia si do ukierunkowywania przey uytkownikw kultury zgodnie z gotowym programem technologicznego i kulturowego wykorzystania danego urzdzenia.
26
3
cjaln, bdc potwierdzeniem i utrwaleniem tosamoci uytkownika kultury, jak i zaporedniczenia oraz do pewnego stopnia porednika sacrum. Amulet jest nazw klasy obiektw i ornamentw, artykuw ubrania i szat ozdobnych, zrobionych z rnych substancji, ktre byy wypracowane przez Egipcjan, a pniej i przez inne narody, aby ochrania ludzkie ciao, ywe lub martwe, przed zowrogimi wpywami oraz przed atakiem widzialnych i niewidzialnych wrogw30. takie podejcie do urzdzenia technicznego nie zmusza jednak do traktowania go jako artefaktu po zaczarowaniu wiata, czyli takiego rodzaju obiektu technicznego, ktry odwoywaby si do istnienia dziaajcej w nim magii czy oglnej formy magicznoci. Chodzi raczej o to, e urzdzenia techniczne peni funkcj depozytariuszy zaufania, take religijnego zaufania pokadanego w transcendencji. Media techniczne znosz rozrnienie na zewntrze i wntrze. tote o tym, czy jestemy w jakim systemie lub jego otoczeniu, decyduje przeczanie kanaw odbioru rzeczywistoci. Uytkownik kultury, nie chcc uczestniczy w haasie miejskiego krajobrazu dwikw, moe zaoy suchawki na uszy i odci si od rzeczywistoci. taki sposb odseparowania si od naturalnie obecnego otoczenia dostpnego zmysom poprzez wprowadzenie technologicznej mediacji moe prowadzi do solipsyzmu, zaguszenia i dezorientacji, a take odosobnienia. Aby jednak osign stan mistycznego odosobnienia, czyli kontaktu z Bogiem, urzdzenie techniczne musi stabilizowa ten kontakt. Amulet31 ma zatem chroni przed zewntrznym wiatem, ktry jest rozumiany jako drapiena forma rzeczywistoci, atakujca uytkownikw kultury. technologiczny amulet ma chroni nasz wewntrzny wiat, to znaczy dostpn nam sfer sacrum. Wanie temu miaoby suy odczenie si od wiata poprzez przyczenie amuletu-urzdzenia technicznego do wasnych zmysw. ta paradoksalna formua odpowiada rnym sposobom instalacji i konserwacji sacrum w obiektach technicznych. wita technologia, jeli ma prowadzi do transcendencji, musi by stabilizowana przez dziaania uytkownika (poprzez dziaania rytualne32, np. dziaania konfiguracyjne,
E. A. Wallis Budge, Egyptian Magic, Dover Publications, Nowy Jork 1971, s. 25. Kazimierz Krzysztofek okrela pendrive mianem amuletu plemion sieciowych. Wskazuje to nie tylko na metaforyczne ujcie tematu, ale przede wszystkim na rol, jak peni on w spoecznociach, ktre traktuj urzdzenia techniczne jak wite przedmioty obiekty magiczne, sakralne, religijne. 32 Jaki rodzaj technologii jest najbardziej kompatybilny z modlitw?. P. Hans Sun, Notes on How to Begin to Think about Technology in a Theological Way, w: C. Mitcham, J. Grote (red.), Theology and technology: Essays in Christian analysis and exegesis, University Press of America, Lanham 1984, s. 175. Mona te zapyta, jakie urzdzenie-amulet w wikszym stopniu (tj. bardziej intensywnie i skutecznie) moe poredniczy w kontakcie techniki i transcendencji poprzez okrelone czynnoci rytualno-konfiguracyjne? Czynnoci rytualne zostaj wbudowane w podstawowe wyposaenie urzdzenia-amuletu w ten sposb dziaaj jak amulet rozumiany jako obiekt mityczno-magiczny, tj. obdarzony moc sprawcz, ktra nosi na30 31
37
majce charakter puryfikacyjny, tj. oczyszczajcy, ale take zapobiegajcy zanieczyszczeniu relacji z rzeczywistoci transcendencji). Sacrum nie mona po prostu zainstalowa w obiekcie technicznym, aby trwao bez wzgldu na okolicznoci i procesy zachodzce w rzeczywistoci, ktre maj na nie i jego uytkownika wpyw. Jednak traktowanie urzdzenia technicznego jako amuletu nie jest powszechn czy dominujc tendencj. Obiekty techniczne s najczciej traktowane jako przedmioty jedno- lub wielokrotnego uytku, po ktrym zostaj wymienione na nastpne. Sacrum nie jest efektem masowej produkcji w laboratoriach i fabrykach, cho musi istnie pewien element indeterminacji pozwalajcy mu zaistnie, mona sobie bowiem wyobrazi obiekty techniczne, ktre nie mog funkcjonowa jako amulety. S to wszystkie narzdzia, ktre zaburzaj prac duchow, umysow i fizyczn czowieka, uniemoliwiajc mu skupienie si na ich jednej wyrnionej funkcji. Dlatego znaczenie zyskuje przemysowe projektowanie transindywiduacji33 obiektw technicznych, sposb ich konkretyzacji i aktualizacji. Sakralny obiekt techniczny nie jest zredukowany (ograniczony) do amuletu jako pewnej formy magicznej konkretyzacji. Amulet naley raczej rozumie jako fenomen zabezpieczajcy poczenie uytkownika z sacrum. W tym kontekcie definicja religii Michela Serresa pozwala na zrozumienie sposobw egzystencji witego obiektu technicznego, twierdzi on bowiem, e religia jest przeciwiestwem zaniedbania34. troska o obiekt techniczny na kadym poziomie czyni go witym, ale jednoczenie powoduje zagroenie jego fetyszyzacj. Bruno Latour uwaa, e nie jest negowany akt produkcji obiektw technicznych; pytanie o jego status wie si z jego jakoci w wyniku procesu wytwarzania35. troska jako metafizyczna dyspozycja staje si wic zakadnikiem technologii produkcji. Prowadzi to do powstania autonomicznego obiektu technicznego, ktry przejawia cechy technicznej doskonaoci. atwo troszczy si o co, co jest perfekcyjne, a do tego potrafi samo zatroszczy si o siebie: sygnalizuje konieczno wymiany jakiego elementu, przypomina o rnych kwestiach swemu uytkownikowi czy realizuje funkcje o rnym poziomie zaawansowania, ktre egzystencjalnie wyrczaj posiadacza urzdzenia. Podmiot zatem dba o siebie o tyle, o ile otrzyma wskazanie z idealzw teowirtualnoci. Wiara technologiczna realizuje si zatem poprzez urzdzenia suce do modlitwy oraz wzmacniania sygnau modlitwy. Modlitwa jako aktywno rytualna przestaje by czym wiadomym w tym sensie, e wymaga podmiotowej przytomnoci podmiotu, gdy jego intencje s pozapodmiotowo kierowane za porednictwem urzdze w funkcji technologii modlitwy ku transcendencji. 33 transindywiduacja to indywiduacja kolektyww, ktre zyskuj kolektywn unikalno. 34 Za: B. Latour, On the Modern Cult of Factish Gods, Duke University Press, Durham Londyn 2010, ss. 51-52. 35 Ibidem, s. 64.
38
nego obiektu technicznego. Dziaajce w ten sposb urzdzenia troski, ustalone w relacji podmiotu i przedmiotu, odpowiednio j formatuj, gdy nie maj dostpu do caociowego funkcjonowania czowieka. Amulet w funkcji fetysza moe wic dotyczy pewnych sfer egzystencji wskich dziedzin ycia, w ktrych zapewnia bezpieczestwo. Amulet troski i amulet-fetysz stanowi dwie formuy, z ktrych pierwsza wymaga wikszego nakadu energii i wikszej skrupulatnoci w obserwowaniu wasnych reakcji oraz otoczenia, by nie przyjmowa wskaza urzdzenia bezkrytycznie jako parametrycznych uniwersaliw (te bowiem maj dostp tylko do takiej formy klasyfikowania ich uytkownika3), a druga odnosi si do pewnego automatyzmu ludzkiej intencjonalnoci. to przedmiot dostawiony wywouje efekt w wiadomoci uytkownika, nie odnoszc si do troski jako podstawy relacji. Nie mona jednak uczyni tych dwch typw witych (na rny sposb) obiektw bytami idealnymi czy modelami, ktre warunkuj nasze poznanie. Naley pamita, e jak wskazuje Bruno Latour religia (...) nie mwi o rzeczach, ale z rzeczy bytw, dziaa, sytuacji, substancji, relacji, dowiadcze37, to znaczy mwi nie, jak te obiekty s produkowane, do czego su, jak mona je wykorzysta, ale jak przejawiaj si, jak realizuj zaoenia i ideay danej religii, jak jej pomagaj i jak szkodz. Jest to podstawowy sposb rozsdzania, czy amulet jest fetyszem nie tyle zaburzajcym bd uniemoliwiajcym religijne gesty, ile osabiajcym ich skuteczno, czy te stanowi narzdzie troski pomocne czowiekowi w wykonywaniu czynnoci religijnych.
4. Czciowa i totalna remediacja religii

Remediacja38 oznacza wystpowanie jednego medium w drugim. Ciga remediacja znosi historyczno, bowiem nieustanny proces przenoszenia mediw
Dotyczy to take nawykw, ktre s parametryzowane przez techniczne systemy zliczania i poddawania statystykom aktywnoci czowieka. Uytkownik, powtarzajc okrelone czynnoci, doprowadza do wyksztacenia interaktywnych rytuaw codziennego uycia obiektw technicznych. te cieki wykorzystania zostaj zapisane w pamici obiektw technicznych i przypominane uytkownikowi. Nawyk nie ma wic ju charakteru rnicujcego, ale algorytmicznego powtrzenia zgodnie z wywietlon ciek i kolejnoci podejmowania dziaa na danym interfejsie. Przy czym w paradygmacie user friendly przyjazno wobec uytkownika realizuje si nie przez przymus czy imperatyw, ale przez podpowied i sugesti zgodnie z dziaaniem interfejsw graficznych i dyskursywnych systemw eksperckich. Dotyczy to take czynnoci religijnych, ktre s algorytmizowane, a urzdzenie powiadamia o koniecznoci ich wykonania. Programowanie religijne czyni wic ycie wewntrzne zalenym od urzdzenia troski, ktre przejmuje funkcje kalendarza i innych mediw sygnalizujcych konieczno podjcia okrelonych dziaa sakralnych. 37 B. Latour, On the Modern..., s. 101. 38 O teorii remediacji pisz: J. D. Bolter, R. Grusin, Remediation: Understanding New Media, MIt Press, Cambridge 2000.
3
39
midzy sob prowadzi do zatarcia wszelkiej historycznie moliwej do zidentyfikowania genezy. Remediowa oznacza wic tyle, co przenosi. Istotne jest jednak to, e remediacja sama w sobie nie stanowi abstrakcyjnego procesu. Aby j zrozumie, naley odnie si do konkretnych obiektw technicznych. Radio jest remediowane w telewizji, to znaczy telewizja moe peni jego funkcj na paszczynie strukturalnej i kadej innej. Dokonuje si to jednak inaczej, poprzez inny interfejs (mimo czsto zamierzonej stylizacji trudno uzyska efekt podobiestwa, take dlatego, e zmienia si nie tyle obiekt, ile tendencja technicyzacjna, ktra wprowadza okrelony paradygmat urzdzenia39). Efekty remediacji s zwizane przenoszeniem jednego medium w inne bd mediw do jednego medium. Remediacj okrela si zawsze w odniesieniu do technicznej aktualnoci temporalnoci wyznaczonej przez tendencje technicyzacyjne. Podczas remediacji dokonuj si czynnoci metafizyczne, ale take uruchamiaj si maszyny teologiczne. Remediacja oznacza proces odwrotnej indywiduacji, przechodzenia od konkretu do abstrakcji. temu wanie odpowiada przenoszenie medium do medium (lub mediw do medium40). Czciowa remediacja religii odpowiada moliwoci implementacji religijnoci w artefakty techniczne. W ten sposb dochodzi do instalacji w nich sacrum lub instalacji jedynie sterownika tego ukierunkowania. totalna remediacja religii ma miejsce wtedy, gdy w relatywnie czystej postaci religia jest konkretyzowana przez rodki technologiczne. ta czysta posta odnosi si do pewnego prawdopodobiestwa niemoliwe jest mylenie o zupenoci tego procesu, gdy sam proces remediacji zakada brak ustalenia danego medium w perspektywie jego dugiego trwania41. W religii staroytnych Egipcjan czowiek, ktry chcia dosta si do wiata podziemnego, musia zna poszczeglne czci korytarza prowadzcego do wiata zmarych42. teologia realizuje si wic przez dostp, a zmary musi zna
Albert Borgmann mwi o paradygmacie urzdzenia jako pewnej formie obiektu technicznego, ktra dominuje w okrelonej fazie rozwoju kultury technicznej. Sdz, e paradygmat urzdzenia jest podporzdkowany tendencji technicyzacyjnej. Dlatego tak trudno jest go odtworzy i powtrzy, nie wystarczy bowiem go skopiowa i wyprodukowa, musi on take odpowiada formie egzystencji waciwej danej epoce. Dotyczy to zwaszcza obiektw technicznych, ktre miayby peni funkcj sakraln. Nie mona ich jedynie powoa do ycia, uywajc rodkw technologicznych. Nie bdzie to skuteczna remediacja (jako zamierzone przywrcenie ich sakralnoci), jeli dziaanie to nie bdzie sprzone z tendencj technicyzacyjn w funkcji tendencji sakralizacyjnej (majcej moc instalacji sacrum w obiektach technicznych). 40 Nie oznacza to take Jednego medium jako uniwersalnego punktu odniesienia, czyli ostatecznego skutku tej remediacji. Raczej wczeniejsze media (lub medium) skadaj si na rone poziomy aktywnoci, ktre wzajemnie na siebie wpywaj. 41 Dlatego paradygmaty urzdzenia powinny by rozpatrywane zarwno w perspektywie trwania technologicznego, jak i trwania kulturowego. Samo przetrwanie obiektw technicznych (np. w muzeach czy innych instytucjach powoanych do ich konserwacji) nie gwarantuje tego, e bd one wykonyway historycznie ugruntowan metafizyczn prac. 42 E. A. Wallis Budge, Egyptian Magic, s. 163.
39
40
odpowiednie hasa, by kontynuowa wdrwk. Droga wiodca do krainy zmarych przypomina gr komputerow, gdzie naley wpisywa pewne hasa, klika na okrelone postaci, a inne omija. wit technologi s hasa, a sposb odbywania wdrwki (ju bez popkulturowych odniesie do labiryntw znanych z gier komputerowych) jest waciwy wspczesnym narracjom informatycznym wchodzcym w skad codziennej egzystencji zaporedniczonej przez media techniczne. W podobny sposb mona uaktualnia tradycyjne religie, elementy religijnej inicjacji oraz kosmologii i mitologii, nie gubic ich esencji. Fenomenologia gry komputerowej nosi wic znamiona fenomenologicznego podejcia do religii stanowi jego analogi i paralel przeywan przez gracza. Jednak gra w zalenoci od rnych czynnikw (intencji twrcw, realizacji programistw, egzystencjalnego otoczenia gracza, intencjonalnoci gracza) moe prowadzi do zastpienia fenomenu religijnoci jego mityczno-informatyczn wersj jako pewnym quasi-fenomenem scenariusza i zasad gry, moe te prowadzi do religijnego ukierunkowania podmiotu. Zarwno czciowa, jak i totalna remediacja religii zale od wielu czynnikw jedna moe przechodzi w drug. Powoduje to jednak pomieszanie i niemono odrnienia poszczeglnych fenomenw ycia religijnego od oglnych form religijnoci, ale nie oznacza ich destrukcji, anihilacji czy jakiejkolwiek innej formy usunicia ich z egzystencjalnego horyzontu uytkownikw kultury. Punkt widzenia jest take punktem dziaania, poniewa punkty widzenia wyznaczaj spektrum podmiotowej aktywnoci. taka interpretacja perspektywizmu wprowadzanego przez media techniczne pozwala myle o nich z zachowaniem odniesie do poszczeglnych warstw rzeczywistoci, czyli ich zoonoci w wybranych planach egzystencji. Uytkownik moe podlega wpywowi sacrum, nawet pozostajc podmiotem biernym, larwalnym43. Szans na wydostanie si z kokonu stworzonego przez media techniczne jest sposb uywania urzdze technicznych i wspdziaania z innymi, podobnymi do niego podmiotami larwalnymi44.
43 Pojcie podmiot larwalny wprowadzi Gilles Deleuze. Rozpatrujc je w kontekcie teologii mediw jako konsekwencji remediacji religii, naley pamita, e oznacza ono zarwno immanentne otwarcie na nowe treci, jak i zamknicie na inne. Jest to stadium rozwoju, ktre bardziej cechuje bierno ni aktywno, wie si wic raczej z pasoytowaniem ni wspuczestniczeniem. Podmiot larwalny nie jest form przejciow, wrcz odwrotnie moe stanowi dojrza posta podmiotu ksztatowanego przez media techniczne. Problematyczne jest to, jak mgby by aktywny (poza formami interpasywnoci jako selekcyjnego trybu interakcji wedug danego wzorca dostpnych dziaa), zwaszcza w kontekcie sacrum. Sabe sacrum, tj. takie, ktrego taki podmiot nie moe przyj, byoby sacrum larwalnym, niepozwalajcym na peen kontakt, wymagajcy wyksztaconej podmiotowoci opartej na rozumie, jednoci czy innych wadzach umysu wskazujcych na pewn dojrzao rozwojow. 44 Pniej ten specyficzny rodzaj podmiotu zostanie wyniesiony do modelu uytkownika cyborga. Cyborg jest podmiotem larwalnym, otwartym na modyfikacje i rozszerzenia wasnej egzystencji (zamknicie na technologiczne ingerencje jest kwesti dostpow i opcjonaln).
41
5. Wiara technologiczna
W kontekcie przemian transcendencji naley okreli form kontaktu z ni, czyli wiar, realizowan poprzez ponawiane w codziennej egzystencji zaporedniczonej przez media techniczne45 czynnoci rytualne lub inne czynnoci duchowe. Wiara technologiczna oznacza ukierunkowanie podmiotu na transcendencj oraz aktywne eksplorowanie wasnych pl egzystencji w poszukiwaniu kontaktu z ni. Wiara technologiczna to nie tylko zaporedniczenie wiary przez technologi, lecz okrelenie nowego jej typu, zawierajcego nowe sposoby duchowego istnienia czowieka, co wynika ze zmiany caej architektoniki poznania pod wpywem technicyzacji kultury. Jednym z jej nastpstw jest zmiana postaci tej wiary (jako ukierunkowania ludzkiej intencjonalnoci ku transcendencji) na wiar technologiczn (jako zgod na ukierunkowanie wiary przez urzdzenia techniczne, ktre dziaaj w polu transcendentalnym maszyn teologicznych).
6. Instrumentalizacja witej technologii i wiary technologicznej

teodycea na poziomie spoecznym odnosi si do problemw tworzonych przez technologi. Sakralizowane s te aktywnoci oraz formy uczestnictwa w kulturze, ktre prowadz do zagodzenia problemw. Zatem w przypadku przeludnienia sakralizowana jest monogamia4, a w przypadku niedostpnoci zasobw naturalnych technologie, ktre nie wykorzystuj ich do dziaania. Wiara technologiczna zostaje zreifikowana, pozbawiona ukierunkowania ku transcendencji. Przykad ten odnosi do wiary technologicznej w funkcji biopolitycznej teodycei. Czowiek usuwa szkody, katastrofy, straty, a wic zo, ktre zostao wprowadzone wraz z technicyzacj spoeczestwa i kultury. W ten sposb zyskuje przekonanie, e bierze udzia w realizacji boskiego planu, programu transcendencji dla tego wiata. Instrumentalizacja witych technologii pociga za sob klasyfikacj pozostaych jako neutralnych lub by wzmocni efekt sakralizacji nalecych do sfery profanum. Religia staje si wic cybernetyk dla ludu (ju nie opium),
Nie odnosi si to tylko do ciaa (biologicznego lub technicznych organw czy ich poczenia). Larwalno oznacza take duchowe otwarcie cyborga na hybrydy techniki i transcendencji. 45 W rnych stopniach intensywnoci, ktre take moduluj intensywno wiary technologicznej. 4 Przykad ten podaje H. Martins, Experimentum Humanum, Relgio Dgua, Lizbona 2011, s. 351.
42
poniewa jej podstawowym celem jest zoone sterowanie masami, a nie ich odurzanie. tylko bowiem przytomne i hiperracjonalne jednostki, tj. posugujce si racjonalnoci techniczn, mog rozpozna wszelkie przejawy za i uczestniczy w jego usuwaniu. ten rodzaj teodycei mona okrela mianem instrumentalnej i pluralizowanej w toku technicyzacji. Hybrydy techniki i transcendencji wprowadzaj wielo teodycei, take pod postaci technodycei.
III. EKRANY ABSOlUTU MASZYNY PlATOSKIE TECHGNOZA. SAKRAlNY WYMIAR TECHNOlOGII*
Kada wystarczajco zaawansowana technologia jest nieodrnialna od magii. Artur C. Clarke tajemnicze jest zaledwie tym, co jeszcze nie zostao stechnicyzowane1. Jacques Ellul
W myl sw Artura C. Clarkea niemal kady uytkownik komputera skazany jest na interpretowanie dziaania tego urzdzenia jako swoistej magii elektronicznego mechanizmu magicznego2. Nie oznacza to anulowania racjonalizmu czy rnych postaci racjonalnoci, ale ich powrt w zmienionych, zmutowanych technicznym postpem formach. Wchodz one w interakcje zarwno z sakralizacj, jak i umagicznianiem kultury cigym pogbianiem zaczarowania poczonym z nieustannym rozwojem racjonalnoci technologicznej. Zaczarowanie i odczarowanie wiata wspwystpuj zatem jako rywalizacje i wchodzce ze sob w relacje tendencje technicyzacyjne. Ich synteza odnosi si do metatendencji, w ktrej nastpuje rodzaj hybrydycznego ustalenia. taka hybryda instrumentalnej racjonalnoci (pozwalajcej jednak na magiczne sprawstwo w postaci nagych zmian organizacji oraz rynkowej spekulacji zasobami) i mylenia magicznego (jest to mylenie magi technologii, ponie* Jest to rozszerzona wersja artykuu, ktry zosta opublikowany w Przegldzie Religioznawczym 3/2010. 1 Za: S. Aupers, D. Houtman, Religions of Modernity. Relocating the Sacred to the Self and the Digital, w: S. Aupers, D. Houtman (red.), Religions of Modernity. Relocating the Sacred to the Self and the Digital, Brill, Leiden Boston 2010, s. 16. 2 Odwouj si tu do koncepcji ponownego zaczarowania wiata, ktre manifestuje si gwnie w kulturze technicznej. Nie naley jednak tego upraszcza do jakiej formy monizmu, ktry wprowadza do kultury regulacje waciwe dla mylenia magicznego. Mona tu raczej mwi o procesie stopniowego zaczarowywania wiata. Oznacza to, e nie osiga on ustalonej postaci magicznoci, porwnywalnej z historycznymi paradygmatami mylenia magicznego, ale e dziki kulturze poddanej technicyzacji samoumagicznia si.
44
wa zostaj one utosamione) moe prowadzi do kontaktu z transcendencj. tworzy ona jednak na paszczynie kultury transtendencj, ktra przekracza sam siebie, nie bdc jednak gwarancj tego przekroczenia. W tym sensie jest ona nieskuteczna, poniewa zawiera jdro zakce, ktre realizuj sprzeczne tendencje w jej hybrydowej syntezie. S to jednak urzeczywistnienia autoregulacji poza paradoksem wynikajcym ze sprzecznoci w aktualizacji, gdy zostaj wczone do podstawowego kognitywnego wyposaenia uytkownikw jako zmysu wsplnego stechnicyzowanej kultury. Co moe by racjonalne i magiczne jednoczenie, a proporcje, syntezy, poczenia cigle si zmieniaj. Wynika to z niezrozumienia oraz pewnej nieracjonalnoci rodkw przekazu zwizanej z niekompetencj czowieka, trudno bowiem oczekiwa, e kady, kto obsuguje urzdzenia techniczne, posiada kwalifikacje inyniera. Mona wic powiedzie, e nieracjonalno techniki ma dwa aspekty: jeden wynikajcy z zasad jej funkcjonowania jest ona autonomiczna, pewna i przewidywalna, a zarazem silnie zindeterminowana, podatna na awarie i pojawienie si bdw; drugi wynikajcy z perspektywy uytkownika mediw, ktry nie moe analitycznie odnie si do caej technicznej infrastruktury wspczesnego wiata, gdy przekracza to jego zdolnoci umysowe nie jest w stanie wyrni poszczeglnych procesw, nada im nazw czy wskaza zalenoci midzy nimi. Mona wic zastanawia si, na ile wiat globalnej techniki moe by uznany za odczarowany w warunkach silnej mediatyzacji, a na ile cay czas by zaczarowany w warstwie kulturowej3. tym, co narzuca irracjonalizm, wywoujc konieczno ujmowania funkcjonowania techniki na zasadzie magicznej, jest jej zoono, zoono techniczna. tak jak dotd natura i kultura podlegay sakralizacji czy panteizacji, gdy cechowaa je zoono, ktra wprawiaa czowieka w stan wzniosoci, tak dzi technologiczna gbia budzi podobn, nawet silniejsz reakcj, na ktr skadaj si przeraenie i fascynacja. Sowa, ktrymi A. C. Clarke wyrazi stosunek magii i technologii, mona zestawi z ostatnim prawem Schermera (Schermers last law), ktre brzmi: kada wystarczajco zaawansowana forma pozaziemskiej inteligencji jest nieodrnialna od Boga4. W tym wypadku pozaziemsk inteligencj jest kada forma inteligencji, ktrej nie mona sprowadzi do ziemskich kategorii i typw inteligencji. Chodzi tu nie tylko o niezidentyfikowane obiekty latajce
3 tak mona rozumie ostrzeenie M. Heideggera, e czowiek moe popa w stan stechnicyzowanego zwierzcia lub zyska ratunek u innych pogaskich bogw. to technika zmusza czowieka do dokonania wyboru midzy upodleniem i popadniciem w stan animalny, materialny, bezwolny wzgldem dyscyplinujcej wol kultury a gnostycznym wyzwoleniem, ktre gwarantuj inne bstwa, zstpujce w ponownie zaczarowany wiat. Por. M. Heidegger, Przyczynki do filozofii. Z wydarzania, tum. B. Baran, J. Mizera, Wyd. Baran i Suszczyski, Krakw 1996. 4 Zob. M. Schermer, http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=shermers-last-law (19.12.2011).
III. Ekrany Absolutu maszyny platoskie techgnoza...
45
czy pozaziemskie cywilizacje, ale rwnie o sztuczn inteligencj. Porwnujc przywoane prawa, mona stwierdzi, e wyraaj one pewien schemat mylenia waciwego dla kultury zachodniej z podziaem na to, co magiczne (ziemskie) i to, co boskie (pozaziemskie). Prezentuj przy tym rne podejcia do transcendencji. Prawo Clarkea bardziej jest kojarzone z transcendencj podleg czowiekowi, tj. spoecznie konstruowan technologi, ktrej zoono przekracza ludzkie zdolnoci pojmowania. Z tej transcendencji wynika przekonanie o przekroczeniu zdolnoci czowieka przez jego wynalazki. Gdy zyskaj one autonomi, polegajc choby na tym, e obiekt techniczny nie podda si sterowaniu/programowaniu, to zostan uznane za magi. Nie ma tu mowy o obiektach magicznych, obiektach sakralnych, lecz magii, tak jakby sama technologia tworzya jakie szczeglne pole, oddziaujc w nieuchwytny sposb. Prawo Schermera wskazuje z kolei, e jaka obca transcendencja ukazuje si w wiecie, co w praktyce niczym nie rni si od kultw cargo. Oba te podejcia pokazuj, jak technologia wykonuje czynnoci metafizyczne, inne s jedynie ich rdo i sposoby przejawiania si. W przypadku prawa Clarkea magiczno tworzy sfery transcendencji jeli istnieje wiele technologii, to tworz one sfery dla okrelonych porzdkw ontologicznych magii. W przypadku prawa Schermera mylenie o pluralizmie transcendencji jest moliwe, dopuszczalny jest bowiem scenariusz, zgodnie z ktrym wiele cywilizacji pozaziemskich wchodzi w relacje z ludmi. Magiczno i Bg odnosz si wic do pewnych wyobrae technologii. Istotny jest tu sam mechanizm apriorycznej sakralizacji poszczeglnych technologii. Konsekwencj rozwoju technologicznego jest przenoszenie wielu aktywnoci czowieka do rodowiska nowych technologii. Chodzi gwnie o nowe media, w ktrych poprzez kolejne zaporedniczenia perspektywa narzdziowa, odnoszca si do wykorzystania poszczeglnych obiektw technicznych, staje si perspektyw egzystencji. Nie powoduje to zniesienia mylenia o technice jako o zbiorze narzdzi, ale wprowadza szersze regulacje, ktre trwale spajaj j z byciem czowieka. Dokonujc analizy zwizkw rodkw przekazu, zwaszcza rzeczywistoci wirtualnej, z filozoficznymi koncepcjami duchowoci, chc wskaza miejsca ich styku, walki oraz uzgodnie. W technice, ktr mona okreli jako nieludzk, pojawia si sacrum5. Nieludzko ta ma kilka znacze: nieludzko samej techniki jako brak istotowego zwizku czowieka i techniki, nieludzko techniki na pewnym etapie jej rozwoju kiedy zaczyna ingerowa w ycie czowieka; przekroczywszy pewien prg i poziom modyfi5 Na temat problemw z rozumieniem nieludzkoci w perspektywie posthumanizmu zob. Wstp, w: M. Bakke, Bio-transfiguracje: sztuka i estetyka posthumanizmu, Wydawnictwo UAM, Pozna 2010.
4
kowania ciaa czy rodowiska czowieka, zaczyna zagraa czowiekowi, jego istotowemu istnieniu, nieludzko jako efekt dziaania techniki technika nie funkcjonuje wedug kategorii tworzonych przez czowieka; jest nieubagana, algorytmiczna, schematyczna, podczas gdy czowieka cechuje dynamizm, kreacjonizm, spontaniczno, nieludzko jako stan, do ktrego prowadzi dziaanie techniki, czyli dehumanizacja, odczowieczenie. Wszystkie te aspekty techniki nale do sfery powszedniej, profanum, ale take do sztucznego sacrum, ktre jest efektem tworzenia przez technik sztucznej nieskoczonoci. Sacrum to przeciwiestwo profanum. Dowiadczenie sacrum dziki odkryciu bytu, znaczenia i prawdy w nieznanym, chaotycznymi budzcym trwog wiecie utorowao drog systematycznemu myleniu7. Jest ono zastrzeone dla mylenia o transcendencji. Jednak technologia wymusza ruch transcendowania samej siebie i czowieka, co powoduje, e nie jest wrogiem, lecz kontynuatorem i protez sacrum. Sakralizacja czyni technologi ludzk bd znosi ludzko w imi pewnej gnostycznej lub mistycznej unii. technika powoduje powstawanie relacji, ktre nie byy dotd analizowane w filozofii czy religioznawstwie. We wspczesnej kognitywistyce, a take psychologii czowiek jest traktowany jako komputer maszyna komputacyjna (przetwarzajca), co w historii filozofii mona wiza z metafor kalkulatoraumysu w koncepcji tomasza Hobbesa. Na gruncie kognitywistyki wyksztacia si nawet dziedzina zwana neuroteologi, ktrej problematyka dotyczy nie tylko do poziomu software (kulturowego poziomu symbolicznego), ale i hardware (biologicznych mechanizmw funkcjonowania) czowieka8. Nawizujc do metafory A. C. Clarkea, miernikiem zaawansowania jest zrozumienie mechanizmu danej technologii. tym, co czyni relacje religii i techniki zoonymi, jest ludzkie pragnienie sakralizacji, potrzeba sacrum. Gdy mamy do czynienia z prostym przeniesieniem funkcji religii na technologi, moemy mwi o technicznym panteizmie czy mistycyzmie technologicznym, co wie si z upatrywaniem we wspczesnych urzdzeniach elektronicznych zbawcw oraz z dyskursami o elektronicznej niemiertelnoci, wyzwoleniem od cia na rzecz postbiologicznej egzystencji w rzeczywistoci wirtualnej9. BanalPor. W. Chya, Media jako biotechnosystem. Zarys filozofii mediw, Wydawnictwo UAM, Pozna 2008, ss. 287-288. 7 M. Eliade, W poszukiwaniu historii i znaczenia religii, tum. A. Grzybek, KR, Warszawa 1997, s. 6. 8 Jest to okrelenie pogldowe, gdy relacje midzy sfer symboliczn a biologiczn dotycz problemu ucielenienia (embodiment). 9 Problem znany jako mind uploading wgrywanie wiadomoci do maszyny.
47
nym, lecz znaczcym powodem mwienia o sakralizacji technologii jest przeniesienie zachowa czowieka do sfery wirtualnej, np. czynnoci dotyczcych sacrum do rodowiska zaporedniczonego technicznie. Gdy ogldamy wic na ekranie msz wit, to traktujc medium jako McLuhanowskie przeduenie czowieka10 powinnimy wykonywa wszelkie rytualne gesty: klka, egna si do przedstawienia Chrystusa. Powstaje jednak problem: czy traktowa transmisj sacrum jako podrzdn (surogat wsplnotowoci), czy nadrzdn (obowizujc posta sacrum) wzgldem medium transmisji przekazu audiowizualnego? Nie mona zgodzi si na takie rozumienie medium, gdy przesuwa ono na dalszy plan ca paszczyzn religijno-filozoficznych i religijno-mistycznych rozwaa. Przykad ten ma zwrci uwag na podstawowy problem zaporedniczenia. Nie tylko relacja czowiek wiat sacrum w swej wariantywnoci okrela pozycj czowieka, konieczne jest dodanie do tego schematu zaporedniczenia w postaci odpowiedniego interfesju. Problematyczne jest zatem jednoznaczne przypisanie dziaania medium oraz jego roli jako przekanika w zestawieniu ze sferami witoci. Warto take przypomnie, e zwizek sacrum i technologii zosta dostrzeony przez technologicznych maniakw stanowicych kulturowe pokosie kontrkultury i by wyraany w misteriach cyberprzestrzeni, zapocztkowanych przez guru amerykaskiej kontrkultury timothyego Learyego11, ktry widzia nie tylko spoeczny, ale i duchowy potencja rewolucyjny technologii rzeczywistoci wirtualnych. takie tendencje pozwalaj okreli charakter wspczesnej duchowoci w zestawieniu z nowoczesnymi technologiami oraz wskaza rne motywy resakralizacji technologii. Warto si take zastanowi, w jaki sposb sakralizacja technologii pojmowana jako kulturowy fenomen podejmuje podstawowe pytania filozoficzne. Sakralny wymiar nowoczesnych technologii wyraaj trzy jego tryby: technologia jako przedmiot sacrum bdzie si w niej odbija Absolut, stajc si katalizatorem, a nie inhibitorem transmisji. technika bdzie wic stanowia metafizyczne ekrany Absolutu, tj. ekrany o funkcji metafizycznej, zdolne do poredniczenia w transmisji sacrum. Jako fenomen filozoficzno-kulturowy mona rozpatrywa stosowanie owych metafor komputerowych do opisywania mistycznych zwizkw midzy czowiekiem a Absolutem;
Armand Mattelart wskazuje na religijny charakter koncepcji globalnej wioski McLuhana; za: P. Breton, Rseau et religiosit : le cas dInternet, w: P. Musso (red.), Rseaux et socit, Presses Universit de France, Pary 2003, s. 67. Ekstensja zmysw czowieka oznacza take globalne przeduenie wiata transcendencji (noosfery czy te infosfery, globalnego mzgu) w technologicznym wiecie (globalnej wiosce). 11 Por. t. Leary, Chaos & Cyberculture, Ronin, Berkeley 1994.
10
48
technologia jako medium midzy czowiekiem a sfer sacrum porednika midzy dusz czowieka a ideami ujmuje idea maszyn platoskich. S to symboliczne maszyny, ktre porednicz w kontakcie czowieka z transcendencj. Maj one jednak charakter przekraczajcy zwyky symbol, poniewa ich dziaanie opiera si gwnie na mechanizmie produkcji symboli znaczcych, tj. symboli-portali, dziki ktrym mona przej do transcendencji. Oznacza to inicjacj i dojcie do ukrytych wymiarw symboli, do ich teowirtualnoci pozwalajcej na kontakt z transcendencj. Cho maszyny platoskie dziaaj w otoczeniu innych maszyn, to nie musz by poczone z transcendencj. Dziaaj one w oparciu o idee, ktre mona adaptowa do konkretnych warunkw technologicznych otoczenia czowieka. Mona te wyrni maszyny same w sobie, ktre nie opieraj si o adne idee. rodowisko wirtualne jako swoiste miejsce osigania gnozy, np. gnozy informacyjnej, lub odwoujce si do gnostycyzujcego ujcia mediw, czyli rnych przejaww techgnozy, traktujcej sposb bycia jako przeczanie. Kady uytkownik mediw technicznych musi wic ponawia pytanie o podstawowy status wiata, w ktrym si znajduje. W ten sposb wprowadzanie nowych technologii prowokuje pytania natury filozoficznej lub problematyzuje ich wytwory w filozoficzny sposb, cho same mog mie charakter mizozoficzny. Jakie ma to konsekwencje dla filozoficznej refleksji nad sacrum w perspektywie filozofii hybryd techniki i transcendencji? Zaczynajc od analizy ekranw Absolutu, mona powiedzie, e relacja techniki i sacrum byaby dowiadczeniem mistycznym, gdzie wiato Boga odbijaoby si od ekranu, bd dowiadczenie mistyczne byoby bezporednio przekazywane poprzez techniczne zaporedniczenie z transcendencji wprost do czowieka w funkcji cyborga jako duchowego automatu. termin ekrany Absolutu wskazuje na korelacj dowiadczenia mistycznego z nowoczesnymi technologiami. Mona wic zapyta, na ile takie postawienie problemu jest zasadne w perspektywie zwizku techniki z transcendencj, bowiem Absolut jest form hybrydyczn, to znaczy nie stanowi czystej postaci transcendencji znajdujcej si poza wiatem ludzkiego dowiadczenia danego w technicznym zaporedniczeniu. to raczej czowiek technologicznymi rodkami przyblia do siebie Absolut poprzez wywietlanie go na jego ekranach, czyli umieszczenie na styku techniki i transcendencji. Mistyczny kontakt czowieka z Absolutem dokonuje si zatem przez interfejsy transcendencji12. W ten sposb globalna wiadomo nabywa waciwoci stanw zarezerwowanych dotd dla religii i dowiadczenia mistycznego:
takim interfejsem transcendencji moe by maszyna platoska produkujca okrelone symbole gbokie wyposaone w pewn wirtualno pozwalajc na zwizek z teowirtualnoci jako form zgeneralizowanej religijnoci przynalenej stechnicyzowanej (i wci technicyzujcej si) kulturze.
12
49
Playboy: Mwi Pan o globalnej telepatii? McLuhan: tak, oczywicie. Komputery daj moliwo przeoenia kadego kodu czy jzyka na jakikolwiek inny kod albo jzyk. Jeli zatem dane mog by wprowadzane, przetwarzane i zwracane przez komputer, to dlaczego nie mona by sprzc myli tak, aby wiatowa wiadomo czya si ze wiatowym komputerem. Z pomoc komputera moglibymy, logicznie rzecz biorc, przej od przekadania jzykw do omijania ich, z korzyci dla integralnej kosmicznej podwiadomoci, podobnej nieco do Bergsonowskiej podwiadomoci zbiorowej. W ten oto sposb komputer zapowiada pojawienie si technicznie uwarunkowanego stanu powszechnego zrozumienia i jednoci, stanu wchonicia przez logos, ktry mgby poczy ludzko w jedn rodzin i zapewni wieczn zbiorow harmoni i pokj. takie jest prawdziwe przeznaczenie komputera nie usprawnianie sprzeday ani te rozwizywanie problemw technicznych, lecz przypieszanie procesu odkrywania i porzdkowania ziemskich, a ostatecznie waciwych te galaktyce rodowisk i energii. Zbiorowa psychiczna integracja, moliwa wreszcie dziki elektronicznym mediom, moe przyczyni si do uniwersalizacji wiadomoci, ktr przepowiada Dante, piszc, e ludzie bd trwali jedynie jako oderwane fragmenty, a zostan zczeni wszechobejmujc wiadomoci. W chrzecijaskim sensie nie jest to niczym innym, jak tylko now interpretacj mistycznego ciaa Chrystusa; Chrystus za jest przecie najwysz form przeduenia czowieka. Playboy: Czy to wyobraenie wywoanej przez elektronik wiatowej wiadomoci nie jest raczej mistyczne ni techniczne ? McLuhan: tak rwnie mistyczne, co wikszo zaawansowanych teorii we wspczesnej fizyce jdrowej. Mistycyzm jest wszake nauk jutra, o ktrej nimy dzisiaj13.
Zamiast komputerowo zaporedniczonej komunikacji (computer mediated communication) mona mwi o komputerowo zaporedniczonej komunii (mistycznej) (computer mediated communion). Komputer jako urzdzenie umoliwiajce powszechn komuni bierze wic aktywny udzia w procesie zbawienia. Naley pamita, e jest to wizja komputerw przed pojawieniem si Internetu, ktry sta si zupenie innym miejscem, ni to sobie wyobraa kanadyjski mediolog. Analizujc warstw filozoficzn dziea Marshalla McLuhana, mona odkry nawizania do eschatologii teilharda de Chardin14. W tym wypadku punktem omega jest mistyczna komunia powszechny dostp do sacrum realizowany za porednictwem technologii. Jednak to, e ludzko nie yje dzi w rzeczywistoci, ktr przepowiada McLuhan, nie oznacza, e jest to koncepcja bezwartociowa. Wyraa ona pewne nastawienie zwizane z technologiami,
M. McLuhan, Wybr tekstw, tum. M. Ralska, J. M. Stokosa, Zysk i S-ka, Pozna 2001, ss. 374-375. 14 t. de Chardin, Zarys wszechwiata personalistycznego, w: idem, Zarys wszechwiata personalistycznego i inne pisma, tum. zbiorowe, PAX, Warszawa 1985, s. 60. Nie dokonuje on przeciwstawienia materii duchowi, lecz twierdzi, e podstawowym skadnikiem rzeczywistoci jest duchomateria. tezy t. de Chardin jako jedna z inspiracji M. McLuhana pozwalaj myle o transcendencji jako moliwej do wprowadzenia do urzdze technicznych.
13
50
ktre miayby odpowiada na podstawowe religijne i mistyczne potrzeby czowieka, co wicej miayby by aktywn si Absolutu. tezom McLuhana towarzyszy zaoenie, e czowiek przygotowuje jedynie infrastruktur technologiczn, w ktr miaby wcieli si Chrystus. W ten sposb postp techniczny zostaje wpisany w plan zbawienia. to zaoenie nie pozwala jednak McLuhanowi dostrzec negatywnych stron rozwoju techniki, poniewa s one podrzdne wzgldem metafizycznego planu dla tego wiata przewidzianego przez Absolut i realizowanego przez jego interfejsy na globaln skal. Za spraw interwencji Absolutu rwnie media techniczne s zamieniane w maszyny zbawienia, jednak dziaaj one w sposb automatyczny. Wynika to z zaoenia, e ludzie poczeni w wiatow wiadomo w charakterze religijnego ukierunkowania chc si komunikowa, e akceptuj oni regulacje Absolutu, ktry tak jak stworzy wiat, tak moe wcieli si dowolne urzdzenie lub sie urzdze w wiecie. Postp techniczny zostaje tu zamieniony w rodzaj profetycznego optymizmu i wpisany w histori duchowej ewolucji czowieka, metafizycznie pokazujc, jak poczenie techniki i transcendencji zrealizuje si jako aspekt-korelat oglnej tendencji sakralizacyjnej. Nawizujc do maszyn platoskich, mam na myli dowiadczenie postsymboliczne jak okrela Jaron Lanier autonomiczny jzyk rzeczywistoci wirtualnej, pozwalajcy na spontaniczn i bezporedni komunikacj. Nie wiadomo, na czym miaaby polega jego realizacja techniczna, przywouj je jednak jako moliwy projekt sakralizacji technologii. Myl, e sowa Hakima Beya koresponduj z koncepcj Jarona Laniera, a te z koncepcj Swedenborga, gdzie Anioy miayby si komunikowa bez sw. Hakim Bey uwaa, e:
(...) mog istnie dwa rodzaje sieci (lub wrcz technologii komunikacyjnych) jedna arystotelejska, oparta na tekcie, linearna oraz druga platoska, oparta na obrazie, nielinearna15. Gdyby moliwe byo programowanie bazujce bezporednio na obrazie, zamiast na tekcie zdaniem niektrych mdrcw jest to moliwe komputer mgby by postrzegany po prostu jako maszyna platoska. (...) skutkiem tego komputer jest maszyn hieroglificzn, sfer interakcji tekstu i obrazu, od kiedy jawi si niewiadomoci jako magiczny16.
Zwraca w ten sposb uwag na bezporedni czno maszyny platoskiej ze sfer sacrum. Interakcja midzy sowem, obrazem a umysem pozwala spojrze na interaktywno z perspektywy hermetyzmu. Wanie na styku tekstu, obrazu i kodu poszukuje si wspczenie metody na rekontekstualizacj zdekontekstualizowanego przez technik dowiadczenia.
H. Bey, Obelisk i inne eseje?, tum. zbiorowe, Stowarzyszenie Viral & Miligram, Wrocaw 2009, s. 32. 16 Ibidem, s. 33.
15
51
techgnoza to koncepcja zwizku techniki i transcendencji znana z ksiki Erika Davisa17, ktra odnosi si w duej mierze do pewnego fenomenu kulturowego, ale i do fenomenu metafizycznego. Ukazuje alternatywn histori techniki zwizan ze sfer sacrum (ta relacja jest czasem blisza, czasem dalsza zaley to od aktualnego rozwoju poszczeglnych technologii). Warto jednak zastanowi si, jak mona osign gnoz dziki technologii. Pojcie gnozy w najbardziej oglnym sensie zakada rne stopnie poznania: rozum rozdzieli On pomidzy wszystkich ludzi, lecz intuicj ju nie18. W tym fragmencie Asklepiosa mona doszukiwa si podstawowego zwizku techniki z sacrum, ktry pozwala postawi pytanie: jak moliwa jest gnoza, jakie poziomy mona osign w wyniku takiego dowiadczenia? Istotna jest tu kwestia intuicji, zwaszcza gdy technika wie si z kalkulatywnoci, gdy bez udziau intuicji dusza nie moe niczego wypowiedzie ani uczyni. Czsto zdarza si, e intuicja ulatuje z duszy. W takich godzinach dusza staje si lepa i gucha, podobna do nierozumnego zwierzcia. tak wielka jest moc intuicji19. Carl Gustav Jung twierdzi, e symbole nigdy nie s tworzone wiadomie, lecz s wytworem niewiadomoci, przekazywanym za porednictwem objawienia lub intuicji20. Czy zatem technologie rzeczywistoci wirtualnej nie d do takiej produkcji symboli? Analizujc spoecznociowe aspekty Internetu i mass mediw, mona odnie wraenie, e s one raczej przejawem dziaania cienia, tj. treci wypartych ze wiadomoci, gdy to symbole w swej negatywnej postaci dziaaj jako siy aktywujce ciemn zasad rzeczywistoci, przywodzc skojarzenia raczej z gnostycyzmem ni gnoz. Zwaszcza gdy odniesiemy ten tryb funkcjonowania technologii do jego spoecznego uycia, dokadniejsza analiza skadajcych si na cie ciemnych czy te gorszych cech charakteru prowadzi do wniosku, e maj one natur emocjonaln, a raczej pewn autonomi i stosownie do tego mog wywoa co w rodzaju obsesji lub by lepiej rzecz okreli optania21. Zatem skutkiem projekcji jest wyizolowanie podmiotu ze rodowiska, albowiem miejsce rzeczywistego zwizku podmiotu ze rodowiskiem zajmuje zwizek oparty na iluzji22. t iluzj moe by rzeczywisto wirtualna jako zaprzeczenie prawdziwej obecnoci sacrum. Nadal widzimy j jako cie proces oddzielania podmiotu od dowiadczenia. Gdzie w tej relacji midzy afektami a rzekom intuicj mona umieci gnoz?
17 E. Davis, Techgnoza: mit, magia + mistycyzm w wieku informacji, tum. J. Kierul, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 2002. 18 G. Quispel, Gnoza, tum. B. Kita, PAX, Warszawa 1998, s. 94 19 Ibidem. 20 P. Haderek, Archetyp a wolno w koncepcji Junga, http://www.jungpoland.org/index. php?option=com_content&task=view&id=55&Itemid=84&limit=1&limitstart=1 (29.11.2010). 21 C. G Jung, Archetypy i symbole, tum. J. Prokopiuk, Czytelnik, Warszawa 1976, s. 69. 22 Ibidem, s. 70.
52
to wanie technika uzmysawia nam otaczajcy nas cie gnostyczny wymiar technologii byby wic bezporednio zwizany z nieczystoci wiata materialnego. Istotne jest tu take odkrywanie obliczeniowej dynamiki rzeczywistoci i odniesienie jej do swoistej gnozy komputacyjnej. Poznanie oznacza tu zrozumienie mechanizmw wiata na poziomie najbardziej elementarnych procesw, oblicze. Jest to zatem techniczna gnoza, czyli techgnoza. Wedug Erika Davisa:
techgnoza jest ezoteryczn stron nowej informatycznej tosamoci powojennego wiata i jak w wypadku wszelkich takich sekretnych psychologii, jej oblicza s rzebione zarwno wiatem, jak i cieniem23.
Warto wic zwrci si ku najbardziej podstawowemu dowiadczeniu gnozy:

(...) w kontekcie gnostyckim tym przemieniajcym czowieka dowiadczeniem twarz w twarz jest gnosis, w najbardziej podniosym, a zarazem w najbardziej paradoksalnym sensie tego sowa jest to bowiem poznanie tego, co niepoznawalne. Dotychczas spotkalimy si z nastpujcymi znaczeniami gnosis: jako opowiedzianej w gnostyckim micie wiedzy dotyczcej tajemnic istnienia dziejw bstwa, ktrych wynikiem byo powstanie wiata, kondycji czowieka w wiecie i natury zbawienia; nastpnie, w sensie bardziej intelektualnym, jako opracowania tych wierze w spjne systemy spekulatywne; z kolei, w sensie bardziej praktycznym, jako wiedzy na temat przyszej drogi wstpowania duszy i przygotowujcego do waciwego ycia; wreszcie, w sensie najbardziej technicznym czy magicznym, jako wiedzy na temat sakramentw, skutecznych formu i innych instrumentalnych rodkw, ktre mog zapewni przepraw i wyzwolenie24.
Ktre z tych rozumie stanowi podstaw porwnania ze wspczesnymi technologiami? Czy rodki masowego przekazu, wytwory techniki pozostaj bez wpywu na sfer sacrum? Wszechobecno techniki rodzi pytanie o jej rol w przemianach ycia religijnego i mistycznego. Pamitajc o sowach Junga, trzeba podkreli, e techgnoza jest sennikiem technologicznej niewiadomoci25. Jest to wic zakodowany w rzeczywistoci technomistycyzm: wiat analogowy bliszy jest rowkom duszy ciepym, falujcym, noszcym lady rys i zadrapa materialnej historii. Do wiata cyfrowego aduje si chodn matryc ducha: wietlist, abstrakcyjn, bardziej z kodu ni z ciaa. Analogowa dusza dziaa w oparciu o analogi midzy rzeczami; cyfrowy duch dzieli wiat na glin oraz informacj26. Harold Bloom twierdzi, e gnostycyzm by (i jest) czym w rodzaju teorii informacji. Materi i energi odrzuca si lub co najmniej umieszcza pod znakiem negacji. Symbolem zbawienia staje si inE. Davis, Techgnoza: mit, magia..., s. 133. H. Jonas, Religia gnozy, tum. M. Klimowicz, Platan, Krakw 1994, s. 301. 25 E. Davis, Techgnoza: mit, magia..., s. 15. Pojcie technologicznej niewiadomoci mona odnie take do Siegfrieda Zieliskiego i Regisa Debraya. 26 Ibidem, s. 16.
23 24
53
formacja; faszywe Stworzenie-Upadek dotyczyo materii i energii, lecz Pleroma, czyli Penia, pierwotna Otcha, jest sam informacj27. Wirtualno jawi si jako wspczesna metafora, a nawet ucielenienie gnostyckiego wiata. Nie mamy wic do czynienia z prostym podstawieniem techniki pod sacrum, lecz wielowtkowymi zwizkami i ich wydwikiem filozoficznym. Naley przy tym pamita, e jakakolwiek bowiem nadejdzie w nowym stuleciu odnowa spoeczna, ekologiczna czy duchowa bdzie si ona rozwija w otoczeniu technologii komunikacyjnych, ktre ju teraz opasuj Ziemi inteligencj i wirtualnym wiatem28. tryby sakralizacji technologii odnosz si do remediacji wiary, czyli przeniesienia jej z jednego medium na drugie. Marshall McLuhan wiedzia, e media techniczne ewoluuj szybciej ni wszelkie regulacje w obrbie systemw religijnych. Jego propozycja, cho moe wydawa si fantastyczna i przypomina z jednej strony reifikacj (masowe objawienie si Boga w obiektach technicznych29), z drugiej form cybernetycznego panteizmu (wszyscy poczeni sieci ekranw transmitujcych Absolut), dotyczy koniecznoci uaktualnienia religii, w tym przypadku jego interpretacji katolicyzmu. towarzyszy temu zaoenie, e skoro Bg jest wszechmogcy, to moe on ucielenia si w dowolnym materiale, przejawia zgodnie ze sw wol. Nie jest ograniczony przez technik. W tym sensie ekrany Absolutu nie s form teleewangelizacji, ani prb zawarcia Boga w technice, lecz odnosz si do mistycznej pracy hybryd techniki i transcendencji. Prba przeniesienia religii z medium pisma na medium techniczne30 wie si take z archeologi sacrum, tj. poszukiwaniem sakralnych obiektw technicznych fenomenw, w ktrych zainstalowane jest sacrum. W ten sposb ekrany Absolutu wywietlaj pewn tajemnic skoro Bg jest dla wszystkich dostpny, to musi istnie jaki inny, jeszcze bardziej wewntrzny Bg odpowiedzialny za taki sposb przejawiania si sacrum. Jest to przejcie od wywietlania do poszukiwania wiedzy o tym, jaki mechanizm jest za to odpowiedzialny; to przejcie od ekranw Absolutu do techgnozy przez maszyny platoskie. Bg nadal stanowi cel poznania czowieka, cho moe on zosta skorelowany i w konsekwencji trwale utosamiony z sam technolo-
Ibidem, s. 127. Ibidem, s. 417. 29 Objawienie jest tu rozumiane jako efekt specjalny. Jego rdem nie jest transcendencja, lecz programy i urzdzenia edycyjne, ktre projektuj imago Dei w ekranowej przestrzeni publicznej. 30 Ekrany Absolutu wywietlaj na sposb metafizyczny duchowym cyborgom obraz Boga cyborgw, odchodzc tym samym od ujmowania dowiadczenia mistycznego w sowie na rzecz jego nowego zapisu w materiale audiowizualnym.
27 28
54
gi, co prowadzi do wyonienia si rnych religii technokratw, takich jak transhumanizm31. Remediacja religii zachodzi wic na rnych paszczyznach metafizycznej zoonoci, gdzie wyrnione tendencje sakralizacji technologii: ekrany Absolutu, maszyny platoskie i techgnoza wzajemnie na siebie wpywaj i cz si w sposb nieznany dotd w historii ruchw religijnych, ktre take musiay mie charakter synkretyczny, gdy nie wystpoway w czystej formie. tutaj wpyw zachodzi w jeszcze inny sposb. trzeba bowiem uwzgldni rol technologii jako czynnika sakralizujcego byt, poniewa poprzez wprowadzenie okrelonych rytmw innowacji i wynalazczoci wywouje ona pewne reakcje w kulturze jako autoregulacyjnym systemie postsymbolicznym32. technologia czy si z maszyn platosk, wprowadzajc do czystej relacji sakralizacyjnej (jako uoglnienie tej tendencji w rozumieniu McLuhana) element kodu dostpowego. Uytkownicy kultury zaczynaj interesowa si nim jako kluczem dostpu do tajemnicy Boga33. Wymaga to jednak pewnych kompetencji umysowych poszukujcych i prowadzi do tendencji techgnostycznej w granicach sakralizacji technologii lub gnostycyzmu, gdy gnostyk-informatyk odkryje w jakim techgnostycznym wgldzie, e Bg bdnie zaprogramowa sposb wasnego przejawiania si, e jest sabym programist, ktry wprowadza liczne bdy w kodzie wiata. Bg jest postrzegany przez niego jako demiurg-nieudacznik. techgnoza wyrasta ze sprzeciwu wobec dziecicej wiedzy o artefaktach34 tak Marc J. de Vries podsumowa tez Gilberta Simondona o rdowym niezrnicowaniu obiektw technicznych35. Simondon zakada
31 Bez wzgldu na to, czy zaoenia religijne s wczone do podstawowej ideologii tego ruchu, czy maj charakter kryptoreligijny. Obie te tendencje musz znale sw manifestacj w kulturze, a wtedy ich aspekt religijny i kryptoreligijny zostanie rozpoznany jako zestaw ukrytych i jawnych zaoe dotyczcych sakralizacji technologii. 32 Postsymboliczno jako niepene funkcjonowanie symboliczne, tj. koneksjonistyczne, wynika z rwnoczesnego oddziaywania na siebie wielu symboli. Symbol nie moe osign kulturowej dojrzaoci waciwej dla jej postaci regulacyjnych konseksjonizm dotyczy pojedynczych operacji technologicznych (na niszym poziomie) i symbolicznych (na wyszym poziomie), czc je w postsymboliczne (quasi-symboliczne) funkcjonowanie na powierzchni autoregulacyjnej kultury. 33 Przypomina to sytuacj w filmie Pi (re. Darren Aronofsky, 1998). to technologia umoliwia ludziom dotarcie do natury Absolutu oraz mechanizmw jego przejawiania si, praw cudw. cile okrelony reguami wasnego funkcjonowania technologiczny kod w postaci jzyka programowania wraz z zawartymi w nim instrukcjami i reguami ma prowadzi do poznania czystej indeterminacji jako skrajnej opozycji (lecz nie negacji czy przeciwiestwa) determinacji postpu informatycznego. 34 Mowa o artefaktach technicznych. 35 M. J de Vries, Gilbert Simondon and the Dual Nature of Technical Artifacts, techn: Research in Philosophy and technology 1/2008, http://scholar.lib.vt.edu/ejournals/SPt/ v12n1/devries.html (19.12.2011). Simondon wskazuje take takie sposoby istnienia bytw indywidualnych, ktre s niemoliwe do okrelenia przez przypisanie ich do immanencji lub
55
jednak, e dorosa wiedza o obiektach technicznych, wprowadzajc celowo do ludzkich dziaa, stanie si powodem rozwoju kultury technicznej. technognostycy rezygnuj z tego przejcia, by transcendowa poza kultur, poza aktualny porzdek. Nie interesuje ich ani wiedza w pocztkowym stadium niezrnicowania, ani wiedza dorosa, lecz prawiedza wiedza pierwotna, ktra paradoksalnie materializuje si w tym, co nowe, czyli w technologii. Na tym polega prawdziwe poznanie wieczno, Absolut, transcendencja w swym wielopaszczyznowym dziaaniu s interfejsem, czyli miejscem styku niewspobecnych rzeczywistoci: najdalszej do pomylenia przeszoci wiata jako genezy kosmologicznej i najbardziej aktualnej teraniejszoci, zawsze jednak przecigajcej technologicznymi rodkami wasn zasad, kierujc si ku realizacji przyszoci. Odpowiada temu czas techno-kosmomityczny czas objawienia i zniesienia wszystkich opozycji, czas dowiadczenia transcendencji. Stechnicyzowana kultura wprowadza jednak rwnie inne czasy funkcjonowania, ktre rozpraszaj jednostk, kierujc j ku przeszoci lub przyszoci jako dwm przeciwstawnym kierunkom, ktre cay czas zmieniane prowadz j do dezorientacji3. Co moe zosta uznane za maszyn platosk? Odwoujc si do twierdzenia A. C. Clarkea, mona powiedzie, e maszyn platosk moe by wszystko to, czego nie mona opisa jedynie w kategoriach relacji czowieka z Absolutem. Kady ekran Absolutu dziaa na jakiej technologii najczciej na technologii platoskiej. Ostatecznie remediacji podlega samo sacrum, ktre nie zostao anihilowane przez technologi. Wci w kulturze obserwujemy jego powroty, ktre stanowi jedne z podstawowych tendencji w ramach oglnej technicyzacji kultury.
transcendencji. Mowa tu o rzeczywistoci preindywidualnej, tj. poprzedzajcej indywiduacj. G. Simondon, Lindividuation psychique et collective: la lumire des notions de Forme, Information, Potentiel et Mtastabilit, Aubier, Paris 2007, 195 i n. 3 Por. B. Stiegler, Technics and Time, t. 2: Disorientation, tum. S. Barker, Stanford University Press, Stanford 2009. Dezorientacja jest skutkiem technicyzacji kultury jednostki nie mog zrozumie zachodzcych przemian, nie mog te na nie wpyn. S zagubione w sensie ontologicznym, mog odnale si jedynie za pomoc protez technicznych, ktre wprowadzaj nowe wsprzdne, nowe czasy i temporalnoci egzystencji, nowe sposoby bycia. technologia, dezorientujc, jednoczenie ugruntowuje, zwodzc, kategoryzuje.
IV. DUSZA W MASZYNIE. METAfIZYKA soul uploading
1. Wprowadzenie do problemu inkarnacji duszy w maszynie

Dusza to niemiertelny pierwiastek wszelkiej podmiotowoci. Systemy religijne i metafizyczne staray si dociec, jak dusza istnieje i jaki jest jej podstawowy sposb dziaania. Niemiertelno duszy miaa prowadzi do uniemiertelnienia czowieka (w pewnych religiach). W tym sensie to osobowa cz czowieka jest transferowana do transcendencji jako przestrzeni niemiertelnoci. to, co robi technologia, mona okreli jako proces odwrotny uwizywanie-instalowanie duszy w stechnicyzowanej immanencji1. Czynno metafizyczna dokonywana przez technik odwraca wic przegrzane medium inkarnacji2, ale go nie niszczy. Musi wic wprowadzi odpowiednie interfejsy pozwalajce na transfer, w technologiczny sposb torujc drog do transcendencji. transcendencja protestuje wobec tego, bowiem nie utracia zdolnoci do wykonywania czynnoci metafizycznych. Jej opr moe skutkowa nieznanymi dotd czynnociami metafizycznymi. Wi si one z rozsadzaniem przez hybrydy techniki i transcendencji zastanych porzdkw rzeczywistoci (Bg cyborgw jako haker), instalujc si w nich w postaci upionej aktywnoci transcendencji (Bg cyborgw dziaajcy jak wirus). Mona spekulowa na temat globalnego odczenia si transcendencji od immanencji, tj. wiata rozumianego jako kultura (technicyzacja dotyczy sytuacji kulturowej i w tym sensie wszelka ontologia powstaje w obrbie lub w odniesieniu do kultury jako rzeczywistoci wydarzania si tendencji technicyzacyjnych3). S to jed1 W ten sposb dziaa duchowy cyborg i moliwa jest jego indywiduacja, poniewa jego egzystencja wydarza si w silnej korelacji z technik. 2 O przegrzaniu medium mwi Marshall McLuhan, ktry wiza je z radykaln zmian jego dziaania. W tym procesie nie tyle chodzi o negacj, ile o ontologiczne odwrcenie kierunku jego dziaania. Przegrzane medium nie produkuje obrazu, lecz jest form antyprodukcji, ktra nie dopuszcza do jego wytwarzania, aktualizujc szum. 3 trudno sobie wyobrazi sytuacj, w ktrej jaki rodzaj czystej technologii czy si z transcendencj, odkleiwszy si od kultury.
58
nak takie metafizyczne reakcje, ktrych nie mona przewidzie. technika nie tyle wic wymusza, ile wspokrela horyzont istnienia wiata. Problemem jest sama trudno mylenia w kategoriach duchowoci przejawianej przez maszyny. Dotyczy to takich poj, jak: ponowne zaczarowanie wiata (tak jakby kiedykolwiek wiat by odczarowany4), wica si z nim animizacja technologii i jej wtrna antropomorfizacja. takie postawienie problemu omija jednak podstawowy sens mylenia o duchowoci w kontekcie przemian technicyzacyjnych. Aby mwi o duchowoci, naley uwzgldni jej podstawowy komponent lub medium dusz. Dotd czynnoci metafizyczne wykonywane przez technik byy podporzdkowane regulacjom kulturowym. Dlatego rozwj techniki jako podstawowego medium wydarzania si rzeczywistoci sta si wezwaniem do zastanowienia si i twrczego projektowania technologii5. Jest to o tyle trudne, e metafizyczna praca techniki czsto przypomina historyczne formy magii i do pewnego stopnia religii. Problem zostaje wic przesunity w granice witoci, numinosum, sacrum, czyli tam, gdzie nie moe by analizowana jego autonomia i zoono. Praca metafizyczna wykonywana przez technik ujawnia nie tylko to, jak jest skonstruowana rzeczywisto, ale po raz kolejny zmusza czowieka do przemylenia przynalenej mu duchowoci i podstawowych tez dotyczcych rzeczywistoci. Proponuj mwi o duszy w maszynie, a nie o duchu w maszynie. Jednak ta druga perspektywa bdzie odsyaa do pierwszej, jeli przez ducha bdziemy rozumie rzeczywisto pneumy (pierwiastka duchowego). W ten sposb mona unikn faszywego problemu, ktry kwesti duszy odnosi nie do transcendencji, lecz do umysu i zagadnienia wiadomoci komputacyjnej lub
Powinno si tu mwi o pewnej tendencji, rezygnujc z wprowadzania dystynkcji midzy czyst racjonalnoci (przed zaczarowaniem) i czyst irracjonalnoci (po zaczarowaniu). Naley raczej uwzgldni zwizek tych dwch typw postaw, ktre okrelaj sposb, w jaki czowiek odnosi si do wiata, jak go pojmuje i wykonuje rne czynnoci: fizyczne, technologiczne, symboliczne, metafizyczne. Kada z nich moe zawiera pewn cech waciw irracjonalizmowi lub racjonalizmowi, dlatego wprowadzajc kolejne parametry i poddajc problem bardziej szczegowej konceptualizacji, mona dostrzec jego zoono, ktra wykracza poza wprowadzone tu dwa typy idealne. S one zasadne jedynie jako ekstrema, ktre odnosz si do najwikszych tendencji racjonalizacyjnych i irracjonalizacyjnych. Dlatego postulowanej metafizycznej czystoci typu idealnego nie mona bezporednio przeoy na dowiadczenie jednostkowe i kolektywne. 5 Z tezy o wykonywaniu czynnoci metafizycznych przez technik wynika, e czowiek projektujc urzdzenia techniczne (lub nimi sterujc) na dowoln skal, przyczynia si take do wykonywania tych czynnoci. W ten sposb realizuj si nie tylko poszczeglne idee, ale cae systemy filozoficzne (lub ich czci). Jest to zupenie nowa sytuacja dla filozofii i humanistyki, ktra musi czy oba bieguny refleksji: abstrakcyjny (nieobecno przedmiotw poznania dostpnych w bezporednim ogldzie, czyli ogldanie za pomoc poj) i konkretny. Chodzi o takie ich poczenie, ktre mogoby mie charakter syntezy. tylko taki sposb stawiania i rozwizywania problemw pozwala na czne mylenie o technice (urzdzeniach technicznych, produkujcych fenomeny techniczne) i duchowoci (duszy).
4
IV. Dusza w maszynie. Metafizyka soul uploading
59
wiadomoci (a nawet przytomnoci) odnoszcej si do komputacji. Przetwarzanie danych nie wystarczy, aby mwi o jakimkolwiek poziomie duchowoci w maszynie, jeli nie uwzgldni si sposobu jej funkcjonowania. ten problem nie jest zupenie faszywy, lecz odsya do podstawowych relacji midzypojciowych, ktre oddaj sposoby wydarzania si rzeczywistoci. Aby odpowiedzie na pytanie, jak podczy transcendencj do maszyny, trzeba odwoa si do sposobw indywiduowania si duszy, czyli stworzenia metafizycznej podstawy ujmujcej procesy inkarnowania si duszy w ciao cyborga. Musz by one jednak wyraone w jzyku cybernetycznym lub mu pokrewnym, aby mg on zosta przeoony na autoregulacje urzdze technicznych. Mitologia w rdowym sensie nie odpowiada wic pracy technologii, natomiast podstaw inkarnowania duszy w maszyn, czyli przygotowywaniem maszyny do instalacji w niej duszy, jest metafizyka. Paradoksalnie ujawnia si tu metafizyczna praca techniki, ktra realizuje si na wszystkich poziomach rzeczywistoci i dowiadczenia, jednak nie na wszystkich dokonuje si w takim sam sposb, poniewa odmienne s podstawowe reguy wydarzania si i dostpu paszczyzn egzystencji, do ktrych miaaby si ona odnosi. Humanizacja technologii jako kulturowo-spoecznego zabiegu przygotowujcego dusze do inkarnowania si w technicznym noniku sprawia, e metafizyka w jej mocnym sensie jest konieczna do orzekania o sposobie istnienia bytu w jego rnych przejawach. to wanie z niej powstaj rne mitologie, ktre niekoniecznie odnosz si do procesw kosmogonicznych. W ten sposb midzy metafizyk i technik (a take poszczeglnymi technologiami) dochodzi do powstania sfery pomidzy, zamieszkiwanej poprzez hybrydy metafizyki i technologii (w mocnych sensach tych terminw). Mona do nich zaliczy takie fenomeny, jak: ponowne zaczarowanie wiata, animizacj, mitologizacj (szczeglnie jej wersj realizowan przez kultur popularn), okultyzacj. Nie s one jednak zawieszone jako mieszaniny pomidzy odseparowanymi dziedzinami rzeczywistoci, ale stanowi ich to, efekt dziaania, przestrze pomidzy, a take posiadaj moc (wirtualno), ktra je zblia lub oddala od siebie. Nie musz by podczone do jakiejkolwiek postaci transcendencji wystarcz im powszechnie dostpne emulacje (pozwalajce wierzy jak gdyby za porednictwem gotowych sposobw aktywowanej technicznie wiary), zestawy do wiary (technologicznie spreparowane ready made wiary) czy sposoby egzystowania, ktre wi si nieodcznie z wiar zamknit w granicach i warstwach immanencji.
Pojcia technika uywam jako pojcia oglnego. Jest ona rozumiana jako technicyzacja, ktra wydarza si przez wielo tendencji technicyzacyjnych o rnej skali i stopniu legitymizacji. technologia za jest zaporedniczona w procesie technicyzacji (jako jej lokalnym paradygmacie w odniesieniu do ograniczonej czasoprzestrzennie ontologii jej wydarzania si), zyskuje ona posta urzdze i artefaktw.
60
Za porednictwem stechnicyzowanej immanencji dochodzimy wic do transcendencji, a o istocie tego poczenia decyduje dostosowanie obu tych paszczyzn. Jak przeszczepi transcendencj do maszyny? Czy transcendencja sama chce si inkarnowa w maszynie? technika opanowujca7 immanencj podstawia swe sobowtry, rne elementy maskujce, przebrania, ktre sprawiaj, e pochwycony zostaje sobowtr, a nie ona sama. Problemem jest sposb przejawiania si duszy8. Jak sprawdzi, czy ona dziaa? Jak moe nada tosamo egzystencji maszyn? Czy moe zosta wszczepiona do maszyny i pozostawa w niej niejako w upieniu, to znaczy nie nadajc maszynie metafizycznego sposobu dziaania? Co dzieje si z dusz wcielon w maszyn, ktra jest jedynie czci wikszej maszyny? Mylc o duszy jako przynalenej jednostce, naley te uwzgldni jej oddziaywanie na inne dusze. technika, realizujc czynnoci metafizyczne, nie odpowiada w sposb bezporedni na wyej postawione pytania.
2. Mind i soul uploading

Mylenie o przenoszeniu pamici, umysu, duszy czowieka do mediw technicznych wie si bezporednio z ludzk potrzeb pozostawienia czego po sobie. Jednak samo przenoszenie umysu nie gwarantuje skutecznoci osignicia tego typu niemiertelnoci. Raczej mylimy o stworzeniu ywej bazy danych, ktra mogaby nas remediowa, lecz nie tylko w przeszoci, gdy jej zadaniem byoby dziaanie w czasie rzeczywistym. Jeli relatywnie atwo mona zremediowa umys, to znaczy wprowadzi do danych rne programy interakcji z nimi oraz zainstalowa rozszerzenia, ktre do pewnego stopnia na7 Opanowywanie rzeczywistoci przez technik sygnalizowa Heidegger. M. Heidegger, berlieferte Sprache und technische Sprache, Erker, St. Gallen 1989. Zakada, e transcendencja jest bierna, nie moe si broni nie posiada systemu ochrony pozwalajcego przeciwstawi si autodeterminujcemu si postpowi technicznemu. technika ucielenia aktywno, podczas gdy transcendencja pasywno. Dziaa ona tak, jakby si poddaa i zaakceptowaa zmiany wprowadzane przez technik. Nie mona jednak przyj takiego sposobu mylenia, poniewa opiera si ono na zaoeniu, e transcendencja jest bezwolna. Diagnoza metafizycznej kondycji wiata nie moe sprowadza si do wielokierunkowego pustoszenia transcendencji przez technik. Wspczesna technologia nie jest bezbronna i nie podporzdkowuje si technologicznym ingerencjom oraz prbom jej zawaszczenia. 8 S. D. Saurbier zastanawia si, czy duchow zawarto mona skopiowa do komputera, do maszyny turinga. Przy czym boska czstka jest tu kojarzona z boskim oddechem. S. D. Saurbier, Vom menschengemachten Menschen. Plastische und virtuelle Krper der Bildenen Kunst, w: R. Drux (red.), Der Frankenstein-Komplex: Kulturgeschichtliche Aspekte des Traums vom knstlichen Menschen, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1999, s. 113. Powracaj tu sposoby indywiduacji zwizane z wcielaniem duszy w ciao, jednak wci punktem wyjcia jest dusza, a nie maszyna, ktra pretenduje do tego, by dziki swojemu zaawansowaniu zyska kontakt z transcendencj.
61
ladowayby czynnoci jednostki, to w przypadku remediacji niemiertelnego pierwiastka, tj. duszy czowieka, trudno sobie wyobrazi, jak miaoby to wyglda na paszczynie spoecznej czy kulturowej. Pytanie o przyszo duszy, tj. sposoby jej przejawiania si w dziaaniu i yciu cyborgw, pozostaje gwnym tematem docieka. Gdy umys stanie si jedynym wyznacznikiem cyborgicznoci jako nowej postaci czowieczestwa, dusza ulegnie zapomnieniu. Mona take mwi o bezporedniej (niezaporedniczonej) remediacji9, czyli instalacji duszy w noniku technicznym. Jak jest to jednak moliwe? Czy mona podda tak operacj weryfikacji i testowaniu pozwalajcemu stwierdzi, co jest tak naprawd przenoszone? Warto si take zastanowi, czy mona unikn pomylenia operacji technicznej mind uploading z soul uploading? trzeba tylko oddzieli od siebie te dwa tryby, co do koca jest niemoliwe, gdy trudno sobie wyobrazi funkcjonowanie duszy bez umysu, czyli podstawowego interfejsu pozwalajcego jej na poruszanie si w wiecie. Dlatego zamiast mwi o zgrywaniu umysu do postaci danych naley raczej mwi o przenoszeniu duszy, jej remediacji z medium biologicznego, biologiczno-technicznego do medium technicznego, ale na sposb mistyczny. trzeba w tym celu wprowadzi nowy kontekst w postaci warunkw kulturowych, teologicznych, religijnych i metafizycznych, ktre pozwalayby na ocen dziaania takiej duszy i odrnienie jej od sztucznych form naladowania jej przez tworzenie elektronicznych agentw, czyli sztucznych mediatorw symulujcych jej dziaanie. Nie mona tego jednak czyni na zasadzie spekulacji oderwanej od rzeczywistoci, wprowadzajcej odpowiedni kontekst jej funkcjonowania. Instalacja duszy w maszynie, czyli w konkretnym noniku technicznym, nie oznacza jeszcze moliwoci zwizanych z posiadaniem przez maszyny duszy, z dowiadczeniem transcendencji, z okrelon histori indywiduacji jednostki, ktra stanie si teraz historialem (rejestrem) duchowo indywiduujacej si maszyny. Jest to raczej warunek wstpny, cho trudno tu o ostateczne rozstrzygnicia, gdy kolejne cykle zaporednicze duszy przez media techniczne doprowadz do osabienia jej funkcji.
3. Zablokowanie transferu dusz

technika tworzy bariery, ktre uniemoliwiaj przenoszenie si duszy do transcendencji (rda inkarnacji). Dusza moe zosta wyczona, poniewa wszystko ju uczynia, jej dziaanie nie jest potrzebne. Zna ju wszystkie mo9 Jest to paradoks, poniewa w perspektywie istniej czyste zaporedniczenia, ale wi one dusz z pewn postaci transcendencji. Dlatego nie mona odrzuci wszystkich mediw (jako porednikw tego mistycznego poczenia), gdy to one tworz kontekst historyczno-medialno-kulturowy.
62
liwoci bycia, dlatego nie uczestniczy w metafizycznym systemie wymiany dusz administrowanym przez Boga cyborgw. Co zatem uczyni transcendencja z dusz, ktra moe zosta ograniczona przez stechnicyzowan kultur? Dusza nie dziaa (min czas jej aktywnego dziaania), a jednak istnieje. to nieskoczenie prolongowane ycie (jako form niemiertelnoci) mona przyrwna do wiecznej nudy. Wynika to z anulowania witalizmu na poziomie metafizycznym, ktry jest skupiony w duszy. Dusza nie poddaje si wwczas aksjologii czy innym regulacjom symbolicznym, ale trwa zamknita w wymieniajcych si pojemnikach technicznych. Rodzi si wtpliwo, na ile mona w kategoriach powinnoci lub zakazu odnosi si do realnej moliwoci wprowadzania duszy w powizane rodowisko technicznych mediw.
4. Teleportacja duszy
Pole ejdetyczne to miejsce transferu ducha i teleportacji duszy. to, co byo nazywane inkarnacj, dziki technice zyskuje natychmiastowo. Dlatego dusza jest raczej natychmiastowo przenoszona ni stopniowo wcielana. W tym sensie dziaanie techniki zaburza cykl inkarnacji dusz jako podstawowej regulacji transcendencji. Wynikiem tego s fenomeny, niespotykane dotd w myli teologicznej, religioznawczej i filozoficznej, takie jak inkarnacja duszy w maszynie, oznaczajca stan zawieszenia duszy pomidzy technik i transcendencj. taka dusza moe mie w peni zindywiduowane ciao biologiczne lub jego rozszerzon technologicznie wersj, lecz sama nie podlega indywiduacji. Jej dziaanie moe wic stanowi cig dysfunkcj, ktra wynika z braku kompatybilnoci duszy z technicznym obszarem jej wcielenia. Fenomeny techniczne wyposaone w sterowniki duszy formuj tak maszyn, z ktr dusza byaby kompatybilna. tylko wtedy moliwy jest transfer koczcy si instalacj. Dusza moe przemieszcza si midzy maszynami, nie pozostawiajc adnych ladw swojego istnienia. Jest to zupenie nowy tryb jej funkcjonowania, gdy nawet bdc nieaktywn, musiaa ona znale swoje ucielenienie. teraz nieustannie si teleportuje. ten rodzaj teleportacji jest na stae zainstalowany w transcendencji poprzez maszyny teologiczne. Dziki temu staje si podstawowym mechanizmem inkarnacyjnym. Sprawia to, e zwizek techniki i transcendencji zostaje ustalony (w znaczeniu allostabilnoci10), bowiem dusza jest na stae wpisana w tendencje technicyzacyjne, ktre dziaaj take jako zasady czysto metafizyczne.
Przez allostabilno rozumiem uzyskiwanie stabilnoci opartej na rnicy, w przeciwiestwie do stabilnoci wywiedzionej z koniecznoci utrzymania okrelonych parametrw i wasnoci systemu na okrelonym poziomie.
10
3
5. Maszyna o wielu duszach duchowy cyborg

Skoro dusza przynaley czowiekowi, to poprzez jej obecno mwimy nie o robocie czy androidzie, ale o cyborgu. Jest to duchowy cyborg, duchowy automat, ktry jest czym ywym. Mona go tak okreli na podstawie jego technicznej esencji11 oraz ograniczonej zdolnoci do naladowania ludzkich zachowa i czynnoci metafizycznych. Czowiek, postpujc w okrelony sposb, take wywiera wpyw na transcendencj utrzymuje z ni kontakt, zwracajc si do niej intencjonalnie lub bdc przedmiotem aski, objawienia. ycie duchowego automatu jest kwesti pewnej tautologii, bowiem ycie wynika z ycia12 (chodzi o podstawowe samouzasadnienie ycia). Dusza nie jest mu czym przynalenym. Jeli ju jest obecna, to raczej zarzdzana przez cyborga (duchowa cybernetyka) ni dziaajca w nim. trudno byoby orzec, czy cyborg ma jedn dusz, czy te wiele. Nie jest to jednak zagadka czy problem teologiczny lub religioznawczy, gdy istniej moliwoci funkcjonowania duchowego cyborga. Wiele kwestii musi jeszcze zosta przemylanych, gdy w problematyce postpujcej cyborgizacji, rozumianej jako konieczna adaptacja rodzaju ludzkiego do dominujcych tendencji technicyzacyjnych, naley uwzgldni nie tylko ontologiczny, ale i symboliczny wymiar tych przemian. Bez wzgldu na to, w jaki sposb stechnicyzowana kultura rozwie problem wspistnienia symbolicznego i technicznego opisu jako podstawy wasnych regulacji, to bdzie si mwi raczej o paradygmacie postsymbolicznym, w ktrym powinna zosta wyraona podstawowa metafizyka cyborgw.
6. Dusza maszyny
Zaoenia e maszyny maj dusz, nie mona odrzuci. W rozwaaniach Platona mowa jest o tym, e narzdzia pozostaj w pewnych relacjach do idei, ktre do pewnego stopnia mog odzwierciedla i ucielenia13. Podobnie uwaa Gilbert Simondon, ktry formuujc koncepcj fenomenologii maszyn, zaproponowa pojcie technicznej esencji przynalenej obiektom technicznym. Jest to mylenie o duszy (jako idei, esencji) bez uznawania jej za co, co wchodzi w interakcje jedynie z systemem moralnym czowieka. Dusza jest podatna na rozbudow, rozszerzanie. Stanowi niezniszczalny dynamiczny byt.
Pojcie wprowadzone przez Gilberta Simondona oznacza istot obiektw technicznych autonomiczn wobec pozostaych obiektw, procesw, wydarze. 12 D. Wills, Automatisches Leben, also Leben, Zeitschrift fr Medienwissenschaft 1/2011, s. 30. 13 Por. S. Blandzi, Henologia, meontologia, dialektyka: platoskie poszukiwanie idei w Parmenidesie, IFiS PAN, Warszawa 1992.
11
4
Egipcjanie wyrniali siedem dusz, ktre jednoczenie zamieszkiway w czowieku (jako metafizycznie rozumianej podmiotowej przestrzeni). Podobnie maszyna jest obiektem pracujcym na zasadzie niecigoci14. Rnym obiektom technicznym odpowiadaj rne dusze. Posugujc si klasyfikacj (zoonoci) obiektw technicznych G. Simondona15, mona sformuowa nastpujc propozycj metafizyczn: elementowi technicznemu odpowiada dusza prymitywna, indywiduum technicznemu odpowiada dusza jednostkowa, zespoowi technicznemu odpowiada dusza rozszerzona. Podzia ten wie si z przyjciem teorii funkcjonalnej i strukturalnej dziaania maszynerii dusz technicznych. Mona go te porwna do gnostyckiego podziau na hylikw, psychikw i pneumatykw typy podmiotowoci o rnym poziomie rozwoju duchowego, pozwalajcego w rnym stopniu uczestniczy w transcendencji, lub podstawowych trybw funkcjonowania rnych typw ludzi oraz maszyn. to wanie dusza zespou technicznego w wikszym stopniu moe czy si z zasad technicyzacyjn (jako jej transcendencj). Wyrnione dusze nie s redukowalne, to znaczy, e dusza przynalena zespoowi technicznemu nie jest poczeniem dusz mniej zaawansowanych esencjonalnie. Przez zaawansowanie esencjonalne rozumiem moliwo poczenia duszy z transcendencj jako ogarniajc j tendencj technicyzacyjn. W ten sposb tendencja technicyzacyjna zyskuje podwjny sens jako metafizyczny efekt (pracy) technicyzacji kultury oraz ten sam efekt na paszczynie funkcjonalnej i strukturalnej technicyzacji.
7. Reinkarnacja esencji technicznej

techniczne elementy skadaj si na techniczne jednostki, ktre tworz techniczne zespoy. Poprzez przechodzenie od jednej fazy zoonoci do kolejnej nastpuje techniczna ewolucja wedug G. Simondona. Gdy powstan techniczne zespoy, takie jak fabryka lub laboratorium, to wytwarzaj one elementy techniczne, ktre od nowa cz si w techniczne jednostki i dalej w techniczne zespoy, w wyniku czego w nowym cyklu techniczna przyczynowo przez proces produkcji cofa si raz jeszcze do poziomu elementw i tam reinkarnuje si w nowe indywidua16, a pniej w techniczne zespoy17.
Odwouj si tu do koncepcji maszyny G. Deleuzea. Por. G. Deleuze, A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia, tum. B. Massumi, University of Minnesota Press, Minneapolis Londyn 2005. 15 G. Simondon, On the Mode of Existence of Technical Objects, tum. N. Mellanphy, University of Western Ontario, Londyn 1980. 16 Nadal chodzi o techniczne jednostki. 17 G. Simondon, On the Mode..., s. 76.
14
65
tym, co podlega jednak procesowi reinkarnacji, jest nie sam cykl strukturalno-funkcjonalny wzrostu zoonoci obiektw technicznych i ich pocze, ale przekazywanie technicznej esencji. Stanowi ona dusz obiektw technicznych, to znaczy zawiera niemiertelny pierwiastek ich indywiduacji, ktry pozwala odrni je od innych bytw (nie tylko technicznych). W ten sposb otoczenie powizane (lub globalne otoczenie techniczne wice kultur) staje si miejscem, w ktrym dokonuje si proces technologicznej reinkarnacji. Nie mona jednak o nim myle jak o analogii procesu opisywanego przez metafizyczne systemy, ktry miaby by realizowany jedynie w sferze materii. Zawarto technicznej esencji znajduje take swj wymiar transcendentny wobec obiektu technicznego, w ktrym si znajduje. to ona odnosi si do jego specyficznoci, a nie inne warunki jego produkcji.
8. Dusza techniczna i dusza ludzka

Jak to si dzieje, e dusza techniczna i dusza ludzka s kompatybilne? Mona sobie wyobrazi, e dusze techniczne bd wypiera dusze ludzkie, poniewa atwiej si wcielaj w stechnicyzowan rzeczywisto, ktra jest rodowiskiem przyjaznym ich inkarnacji18. Mwic o duszy technicznej, mylimy o wielu duszach technicznych, przynalenych rnym technicznym obiektom. Jeli jaka tendencja technicyzacyjna jest na tle silna, e zaley od niej indywiduowanie i przejawianie si wiata, to mona powiedzie, e przysuguje jej pewna dusza. W ten sposb metafory okrelajce stan wspczesnego wiata, takie jak globalna wioska, infosfera, hiperrzeczywisto, biotechnosystem, zostaj ucielenione w globalnej metafizyce. Istniej te metafizyki lokalne zwizane z tendencjami technicyzacyjnymi manifestujcymi si na danym obszarze, ktre nie legityzymizuj wydarzania si rzeczywistoci skala ich obowizywania jest ograniczona. Dlatego esencja dusz technicznych moe w rny sposb si manifestowa.
9. Mistyka obiektw technicznych

Mistyka polega na zczeniu duszy obiektu technicznego z tendencj technicyzacyjn. Stanowi wic ona pewn uni poczenie (o rnym stopniu trwaoci) rda esencji technicznej w tendencji technicznej jako transcendencji z dusz lub duszami obiektu technicznego. tego rodzaju mistyczno
Metafizyczny paradygmat user friendly (przyjazny uytkownikowi) jest pojmowany na sposb gnostycki, zawiera bowiem opozycj pewnych uprzywilejowanych pierwiastkw (dusza techniczna) i tych, ktrych indywiduacja oraz inkarnacja s utrudnione (dusza ludzka).
18

oznacza nabycie nowych waciwoci przez obiekty techniczne. Naley j jednak rozpatrywa nie w kategoriach antropologicznych czy technoreligijnych, ale jako pewn metafizyczn kompatybilno, ktra sprawia, e ukady, systemy i urzdzenia techniczne wzmocnione tym poczeniem przejawiaj nowe waciwoci odnoszce si nie tylko do zwikszenia ich osigw, ale przede wszystkim do zmiany trybu ich metafizycznych czynnoci, ktre teraz staj si czyste. W wyniku tego zostaje ograniczona liczba produktw ubocznych wytwarzanych przez taki ukad techniczny. Dzieje si tak, gdy ta indywidualna lub kolektywna mistyka pociga za sob najwyszy stopie synchronizacji w konkretyzacji dziaania tych procesw i wydarze skadajcych si na mistyczn uni rda esencji technicznej z fenomenami technicznymi. Odpowiada to sytuacji, w ktrej fenomeny techniczne pracuj w polu ejdetycznym. Mistyczn uni fenomenw technicznych naley rozumie jako poczenie nie obiektw, ale wanie fenomenw. to przejcie jest bardzo istotne i wie si z najwyszymi stopniami ich automatyzacji. Jeli technologia jest wyposaona w dusz (analogicznie do czowieka), to czy nadal mona mwi o sztucznej inteligencji? Czy nie naley uzna jej autonomii, skoro ma wasne rejony funkcjonowania, rne od tych zajmowanych przez przedstawicieli ludzkiego gatunku? Bardziej zasadne wydaje si wic mwienie o inteligencji technicznej. Kompatybilno dusz ludzkiej i technicznej nie gwarantuje mistycznego poczenia. taki rodzaj postgatunkowej mistyki umoliwia czowiekowi wgld w esencj techniczn, ale esencja ta nie ma dostpu do transcendencji ludzkiej, moe jedynie adaptowa si do ludzkich regulacji. Rnica midzy tymi dwoma sposobami poczenia mistycznego przypomina rnic midzy pozytywnym (dusza ludzka wykorzystuje esencj techniczn do wzmocnienia wasnego poczenia z transcendencj) i negatywnym sprzeniem zwrotnym (esencja techniczna, stykajc si z transcendencj, reguluje si zwrotnie).
10. Dwie transcendencje

transcendencja obiektw technicznych19 oraz transcendencja czowieka nie s wyczne, co wicej mog funkcjonowa wedug pewnych zasad gwarantujcych ich symbioz. Czowiek ma dostp tylko do pewnego poziomu transcendencji technicznych, cho najczciej pozostaje w swej dziaalnoci konstrukcyjnej na samej powierzchni stechnicyzowanej immanencji. Jednak
19 Por. J.-H. Barthlmy, Lide relativit philosophique chez Simondon et son rapport la thorie physique de la Relativit dchelle (TRE), w: J. Roux (red.), Gilbert Simondon. Une pense oprative, Publications de lUniversit de Saint-Etienne, Saint-Etienne 2002, s. 254. transcendencja w obrbie obiektu technicznego jest rozumiana jako poprzednio. Obiekt techniczny pochodzi z transcendencji, czyli z paszczyzny uprzedniej wzgldem jego konkretyzacji w powizanym otoczeniu.
67
te dwie transcendencje krzyuj si. Czsto dochodzi do ich nieuprawnionej wymienialnoci, polegajcej na tym, e przypisuje si istnienie duszy ludzkiej obiektom technicznym, nie uwzgldniajc tego, co dzieje si z dusz techniczn w czowieku. W cyborgu dusza techniczna (esencja techniczna) musi przygotowa si na instalacj duszy ludzkiej. Maszyna ma dusz. Ludzka dusza, ktra ma si inkarnowa w maszyn, musi by kompatybilna z techniczn esencj. Moe wic doj do uzgodnienia lub odrzucenia bd do metastabilnego umocowania w sieci technicznych relacji. tworzy si w ten sposb duchowy automat, dziaajcy na zasadzie technologiczno-duchowej cznoci, ktra jest utrzymywana midzy wymiarami tej egzystencji. Uzgodnienie wyraa si przez podstawow zdolno rodowiska technicznego (technologicznego automatu), jak jest wydolno inkarnacyjna. Oznacza to kompatybilno obu transcendencji. Przykadem jest transcendencja czowieka, ktra w postaci zasady indywiduacji na rnych paszczyznach oraz inkarnowania duszy nie tylko krzyuje si, ale i czy z transcendencj tendencji technicyzacyjnej. Efektem tego poczenia jest duchowy cyborg ywa hybryda czca istot transcendencji i techniki. Moe on funkcjonowa autonomicznie, a obie jego dusze wsplnie wykonuj czynnoci metafizyczne. Moe jednak doj do odrzucenia duszy ludzkiej cyborga przez dusz techniczn (podobnie jak przy odrzuceniu organu przez ciao). W przypadku niekompatybilnoci odmienne elementy pozostaj w separacji, ktra zaley jedynie od siy poczenia. Staj si one przeszkadzajcymi sobie zasadami lub wzmocnieniem syntezy tego przeszkadzania w postaci kontrtendencji. Jej skutkiem mog by rne formy dysfunkcyjnego dziaania hybrydy bez syntezy (duchowy cyborg jest ju pewn syntez). Dusza odpowiednio rezonuje i wszystko w najbliszym otoczeniu podporzdkowuje si temu rezonansowi, take urzdzenia elektroniczne. Powoduje to powstanie sieci relacji czcych uytkownika i jego urzdzenia techniczne. Poprzez uytkowanie przekazuje on im cz swojej energii, pojmowanej nie tylko jako sia, ale i zdolno jej wykorzystania. Energia na poziomie uytkownika to energia sferyczna, okrelona przez metafizyczny program funkcjonowania. Dlatego rytmy uytkowania przedmiotw elektronicznych, gadetw, a przede wszystkim komputera przekazuj energi czowieka maszynie. Nie prowadzi to do jej oywienia ani nadania okultystycznych mocy, ale do transferu energii najbardziej zwizanej z okrelonym poziomem dziaania wiadomoci, podwiadomoci lub nadwiadomoci. Wida to szczeglnie, gdy czowiek korzysta z urzdze osb rozwinitych duchowo, tj. cyborgw, ktrych dbao o dusz materializuje si w ich technicznym otoczeniu, majcych kontakt z energiami pozwalajcymi na pewien stopie realizacji duchowej wirtualnoci (teorirtualnoci). Wraenia osoby stykajcej si z urzdzeniem skonfigurowanym do duchowego transferu energii w ukadzie czowiek maszyna mog by
68
okrelane jako wieo, niech lub inne uczucia. Dzieje si tak, gdy obsuga urzdze technicznych jest podporzdkowana nawykowi i pragnieniu. Elektroniczne obiekty s dyscyplinowane przez nasz podwiadomo, ale take wiadomo i nadwiadomo, cho te trzy poziomy wiadomoci rni si stopniem kontroli sprawowanej nad danym urzdzeniem technicznym. Programujemy niewiadomoci urzdzenia techniczne, co jest prostym transferem energii urzdzenie techniczne, podobnie jak kady obiekt, reaguje na zmian czstotliwoci jego uytkowania. Wystarczy porwna komputer, na ktrym wywietla si pornografi, seriale, fora dyskusyjne, z tym, na ktrym pracuje si, komunikuje z rodzin czy realizuje si rne formy intymnoci. Po sposobie uytkowania mona bowiem pozna uytkownika i okreli dominujce tendencje wykorzystania mediw technicznych na tle oglnych ukierunkowa cyborga. W tym sensie ycie duszy jest skorelowane z yciem technicznym. Nadwiadome programowanie komputera jest podobne do praktyk duchowych i intencjonalnoci, ktr wykazuje si wzgldem Absolutu. Zatem tumaczenie, e mona zawiesi sdy, dokona negatywnego epoche i przej w tryb incognito Web-u, s tylko fantazj, bardziej szkodliw ni wiadome siganie po materialne sposoby wykorzystania mediw elektronicznych. Uytkowanie jest programowaniem. Jeli nie programujemy nadwiadomoci, to pozostaje tylko programowanie niewiadomoci, ktre dokonuje si poniej progu niewiadomoci, a wynika bezporednio z nawyku (reakcji) i pragnienia (czsto przybierajcego posta dzy). Wyczajc policj duchow, czyli mechanizm troski o dusz cyborga, dajemy przyzwolenie na wtargnicie autoorganizacji mass mediw do naszej subiektywnoci, co moe prowadzi do instalacji wirusw w duchowych obwodach funkcjonowania cyborga, tj. destrukcyjnych esencji technicznych, ktre nie pozwol na poczenie z hybrydami techniki i transcendencji. Media zaczn wtedy produkowa subiektywno bez naszej wiedzy, nie informujc o kolejnych etapach programu dowiadczenia. Przestrze dzielca wzrok od monitora nie chroni, lecz uwodzi przyciga uwag pod pozorem zachowania wzgldnej autonomii. Cyborg traci wic indywiduacj w wyniku interakcji majcych miejsce w rzeczywistoci technicznej. Moliwe jest te elektroniczne optanie przez memy, czyli jednostki i noniki informacji kulturowej, jeden z podstawowych elementw cyberprzestrzeni, nie mniej grone ni te produkowane przez magw czarnego chaosu. Dlatego higiena duszy jest poczona z higien urzdze i programw technicznych. Dziki temu odrzucane s, ale nie separowane (jako odczenie zasady) wszelkie tego rodzaju szkodliwe treci. wiczenia duchowe majce na celu utrzymanie aktywnego kontaktu z transcendencj bd odnosiy si do tego hybrydycznego i wielopaszczyznowego sposobu przejawiania si duszy w jej stechnicyzowanym otoczeniu.
Cz II
TECHNIKA W TRANSCENDENCJI
I. OD TRANSCENDENCJI DO TECHNOlOGII NEW AGE I KONTRKUlTURA
Wprowadzenie
Aby okreli zwizek transcendencji i techniki, naley odwoa si do wzajemnych uwarunkowa New Age i kontrkultury. Wedug Lewisa Mumforda, kultura zglobalizowanego wiata, oparta gwnie na organizacji spoecznej zaporedniczonej w maszynach, przyczyni si do wieku odnowy, gdzie praca, odpoczynek, nauka i mio zostan zjednoczone, by produkowa wie form dla kadego etapu ycia1. trzeba zatem na ten zwizek spojrze przez pryzmat dziaa pewnych ruchw spoecznych i kulturowych, a take zwrci uwag na to, e kultura techniczna przygotowaa metafizyczny grunt pod wiee uwolnienie duchowej energii, ktra wprowadza nowe moliwoci2, aby doprowadzi do przebudzenia, owiecenia, podobnie jak czynia to ideologia, praktyka i filozofia New Age. Obie te tendencje zmierzay do osignicia przez czowieka penej wolnoci, to znaczy szukay takich drg, ktre znosiyby wikszo ogranicze. Nie oferoway przy tym alternatywy wobec systemu i jego autoregulacji, ale odnosiy si do wirtualnoci jako zapowiedzi, e kady bdzie y we wasnej katedrze. tak okrelony program zarwno filozofii i ideologii New Age, jak i kontrkultury jest dzi realizowany przez technologie. Przejcie pomidzy transcendencj a technologi jest poszukiwaniem wolnoci. W cyberkulturze prawie kady moe y w swej teleobecnie skonstruowanej katedrze, ktr moe by bezporednie otoczenie, dostosowujce si do elektronicznej egzystencji, aby realizowa swe cele w rodowisku mediw technicznych. Dorien Zandbergen twierdzi, e duchowe ruchy powrciy na scen publiczn przez krlestwo cyfrowoci3. Zatem kontrkultura jako ruch spoeczny i kulturowy zmierza do odnowienia transcendencji pod postaci New Age,
L. Mumford, Transformations of Man, Harper & Bros, Nowy Jork 1956, s. 191. Ibidem, s. 192. 3 D. Zandbergen, Silicon Valley New Age. The Co-Constitution of the Digital and the Sacred, w: S. Aupers, D. Houtman (red.), Religions of Modernity. Relocating the Sacred to the Self and the Digital, Brill, Leiden Boston 2010, s. 161.
1 2
72
Cz II: technika w transcendencji
czyli nowej ery duchowej ewolucji ludzkoci oznaczajcej pewien sposb pojmowania i praktykowania duchowoci, ktry narodzi si w wyniku ruchw kontestacyjnych XX wieku. Ideowych podstaw New Age naley jednak szuka w szkoach ezoterycznych, czcych i interpretujcych zjawiska, teorie i praktyki duchowe rnych kultur. Przykadem jest Annie Besant, ktra czya mistycyzm wschodni i zachodni. Jest w tym widoczna praca hybryd, gdy New Age nie ma ustalonych regu, stanowi czysty remiks, kompilacj rnych filozofii, pogldw, technik duchowych. New Age cechuje si wic dowolnoci i otwartoci na wczanie do swego instrumentarium pojciowego i praktyk waciwie wszystkiego. Wyksztaca on przy tym wasne instytucje, okrela poziomy zaawansowania i wtajemniczenia. Podobnie kontrkultura jako ruch spoeczno-kulturowo-artystyczny wprowadza pewne nowoci jako waciw sobie pozytywno, poniewa nie jest jedynie krytyczna wobec kultury, na gruncie ktrej powstaa, ale wystpuje przeciw ustalonym formom duchowoci i religijnoci. Kontrkultur bd wic rozumia jako uoglnion tendencj wolnociow4. New Age przechodzi od transcendencji do technologii w agodny sposb, nie przeciwstawiajc tych dziedzin sobie. Duch, dusza wiata czy inne postaci transcendencji mog manifestowa si przez wszystko. Jest to wykadnia przynalena paskim ontologiom5 duchowym. Kontrkultura przechodzi od transcendencji do technologii take w tym sensie, e ruch spoeczny, artystyczny, a nawet filozoficzny zostaj ograniczone poprzez teleobecne formy sprzeciwu. takie zjawiska, jak haktywizm, life hacking, Anonymous, stanowi pokosie mylenia kontrkulturowego.
1. Permanentna transgresja (William S. Burroughs)

William S. Burroughs angaowa si nie tylko w dziaalno pisarsk, ale take magiczn i okultystyczn. Nalea do organizacji Iluminaci thanatherosa.
4 Przybiera ona najczciej charakter anarchistyczny lub postanarchistyczny. Stara si nie tylko kontestowa przejawy prawa (rozumianego jako spoeczna akceptacja obowizujcych norm kultury), ale i odnosi si do pozytywnych programw majcych na celu zreformowanie i przeksztacenie kultury na zasadzie podporzdkowania jej woli poszczeglnych spoecznoci (lub spoeczestwa w oglnoci), a nie narzuconym sposobom stanowienia spoeczestwa. 5 Paska ontologia jest koncepcj Manuela de Landy, ktr przej od Gillesa Deleuzea. Za: http://enemyindustry.net/blog/?p=673 (12.10.2011). Haktywizm polega na wykorzystaniu technologii informacyjnych do wyraania idei politycznych metodami stosowanymi przez hakerw; life hacking jest prb zaaplikowania uatwie obecnych w rozwizaniach informatycznych do codziennego ycia; Anonymous oznacza grup anonimowych uytkownikw-aktywistw, ktrzy wyraaj swj protest wobec mechanizmw dziaania wspczesnego wiata.
I. Od transcendencji do technologii New Age i kontrkultura
73
W ksice pt. Zachodnia kraina7 przedstawi wasn interpretacj fragmentw mitologii egipskiej. Angaowa si rwnie w dziaania grupy muzycznej Psychic tV. Idee New Age i kontrkultury cz si w rne hybrydy i nie ograniczaj jedynie do syntezy, lecz jako hybrydy-elementy i hybrydy-caoci przenikaj do kultury popularnej i innych dziedzin ycia. Stanowio to podstawow strategi egzystencjaln Burroughsa, ktry ubiera si w sposb niewyrniajcy go z tumu8, twierdzc, e tak moe wywiera wikszy wpyw. Podkrela tym samym, jak jednostka jest odbierana i jak ksztatowany jest jej wizerunek. Doprowadzio go to do analizy mediw technicznych, gwnie mediw elektronicznych. Podstawowa aktywno subwersyjna miaa polega na podminowaniu istniejcego medium okrelonymi treciami i wysadzeniu go poprzez odpowiednie nasycenie i symboliczn konfiguracj. Jest to wyrane przejcie od mylenia o transcendencji do przeoenia jej na rodki technologiczne, co wie si take z synkretyzmem: czowiek dowiadcza rzeczywistoci i nie moe w aden sposb dokonywa jej podziau czy selekcji, poniewa zakcioby to efekt poszczeglnych dziaa. Nie ma wic znaczenia, czy medium praktyki religijnej lub innej pozwalajcej na kontakt z transcendencj jest telewizor, kartka papieru czy drugi czowiek. Liczy si jedynie efekt operacji. Obrazuje to metoda cut-up Burroughsa, polegajca na ciciu wszelkiego materiau i dowolnego zestawiania go, ktra bya tyle metod artystyczn, co okultystyczn, poniewa miaa na celu przeprogramowanie rzeczywistoci, zmian w wyniku nieustannego remiksu. Sia jej dziaania miaa tkwi w zaburzaniu podstawowych relacji przestrzenno-czasowych, czyli niszczeniu zastanego porzdku pocze midzy dowolnymi treciami, obiektami i zdarzeniami w kulturze. Cae ycie Burroughsa polegao na przekraczaniu granic, co wizao si z okrelonym stylem ycia, a take z cigym poszukiwaniem transcendencji, rozumianej w duchu kontrkulturowym, jako koniecznoci cigego przekraczania zastanej rzeczywistoci. W ten sposb realizowa on idea permanentnej transgresji, czynic ze swego ycia seri hybrydycznych eksperymentw aczcych technologi, sztuk i okultyzm.
2. Technoprofeta (Timothy leary)

Przejcie od transcendencji do technologii jest najbardziej widoczne u timothyego Learyego, ktry w komputerach dostrzeg medium wprowadzania do kultury chaosu. Narkotyki i inne sposoby wywoywania efektw psychoW. S. Burroughs, Zachodnia kraina, tum. P. Lipszyc, wiat Ksiki, Warszawa 2009. By to pewien gest magiczny, zapewniajcy mu bezporedni transfer pomysw zwizanych z New Age, a zarazem chronicy przed posdzeniem go o goszenie kontrowersyjnych pogldw.
7 8
74
aktywnych u uytkownikw kultury stay si narzdziem pozwalajcym wprowadzi nowe regulacje do kultury, oparte wanie na chaosie. Chaos jest przeciwstawny wszelkim sposobom trwaego ustalenia. tym samym jest on transcendencj. technologie, a szczeglnie cyberkultura, s sposobami wprowadzania chaosu do kultury, czyli chaotyzowania kultury. Dziaanie cyberkultury opiera si na niszczeniu wdrukw, czyli przekona powstaych w wyniku socjalizacji jednostki. Chaos dziaa zdecydowanie desocjalizacyjnie, gdy osabia relacje rodzinne, wprowadzajc nieznane dotd w kulturze przestrzenie indeterminacji. W tym sensie cyberkultura zostaje zrwnana z chaosem. Przy czym wszelki nowy porzdek ma powstawa z chaosu, gdy jak mwi Leary: Chaos jest dobry9. Czowiek miaby traktowa swoje ciao jak swego rodzaju kostium i korzysta z niego tylko wtedy, gdy zechce. Powinien wwczas opuci cyberprzestrze i zalogowa si do ciaa jako medium swego funkcjonowania. Interpretacja tej funkcji, jakiej dokona Leary, sprowadza si do czysto uytecznociowego traktowania ciaa. Jest ona jednak obarczona powaniejszymi konsekwencjami metafizycznymi. takie korzystanie z ciaa przypomina bowiem czowiekowi o jego dawnej formie, zanim sta si danymi teleinformatycznymi istniejcymi w cyberprzestrzeni. Interpretujc na sposb metafizyczny spekulacj Learyego, trzeba stwierdzi, e czowiek nie moe doprowadzi do zupenego roztopienia si w chaosie (cyberkulturze), poniewa musi cay czas przypomina sobie, e moe take dziaa pod zupenie inn postaci. Leary staje si wic pionierem mylenia transhumanistycznego, w ktrym pozostay elementy posthumanizmu formuuje ono antropologi czowieka po konwersji do postaci danych. Jednak praca pojciowa, jak wykonuje, nie pozwala na uznanie tej tendencji za obowizujc, poniewa brakuje w niej odniesienia do podstawowej kwestii sformuowanej przez Platona, to znaczy relacji duszy i ciaa. Ciao jest tu traktowane instrumentalnie jako wehiku duszy, jednak dziaa ono w dwch wersjach. Nie ma wic znaczenia, jak ono dziaa, byle poczenie ze wiatem transcendencji, tj. ze wiatem wiecznotrwaych idei, zostao zachowane. takie rozumowanie prowadzi do wniosku, e czynnoci metafizyczne dokonywane przez ten rodzaj transhumanizmu s czynnociami platoskimi10. Nie jest to jednak platonizm znany z historii filozofii, ale przedstawiany na poziomie sztucznych idei wprowadzanych przez technologi. Czowiek moe ucielenia w tym chaosie (jako podstawie dziaania cyberkultury) niemal ca swoj wol. Jeli jednak istniej ograniczenia, to prowadz one do koniecznoci przepisania na nowo wszystkich dialogw
9 Wypowied z filmu pt. How to Operate Your Brain, w ktrym Leary wykada swoje pogldy m.in. na rol czowieka w perspektywie rozwoju cyberkultury. 10 transhumanizm oznacza wyjcie czowieka z jego form kulturowych i biologicznych; tu odpowiadaby mu taki postgatunkowy rodzaj platonizmu.
75
platoskich zgodnie z now teleinformatyczn konstytucj rzeczywistoci, poniewa chaos moe by ustrukturyzowany, a zaoenie, e wystarczy przenie swoj wiadomo do postaci danych, to za mao, by uzasadni osignicie przez jednostk cakowitej autonomii. Przecie wtedy jednostki, zaludniajc rzeczywisto wirtualn tej cyberkultury, bd wprowadza do niej porzdek i rne formy organizacji, wyksztacajc w ten sposb nowe formy spoecznego funkcjonowania. Ucieczka przed czowieczestwem, rezygnacja z niego na rzecz jako teleinformatycznej wiadomoci nie stanowi realizacji utopii cyberkultury, dotyczy tylko zmiany pola dziaania czowieka i nowych ustale metafizycznych. Jest to pewna moliwo, ktrej moe by przeciwstawiona inna czowiek zostanie podporzdkowany reguom cyberprzestrzeni i nie bdzie mg opanowa ani wpyn na otaczajcy go chaos. Bdzie to skrajna posta solipsyzmu, a czowiek (a raczej jego pozostao w formie wiadomoci zapisanej cyfrowo) bdzie dziaa tak, by ogranicza wasne dziaanie, bronic autonomii swego porzdku. Stanie si on podprogramem, ktry na sposb cybernetyczny doskonale zrealizuje ide wiecznego powrotu. Dokona tego poprzez czynnoci metafizyczne: opuszczenia i powrotu, krenia, powtarzania tych samych cykli, poruszania si po raz ustalonych obwodach wchodzcych w skad programu jego funkcjonowania i szerszego programu regulacji cyberkultury jako wydarzajcego si chaosu.
3. Psychologia przemiewczej bogini (Robert A. Wilson)

Przemiewcze religie, religie-parodie i mylenie o transcendencji jako o czym przebranym w kostium spoeczno-kulturowych wyobrae zawdziczamy Robertowi Antonowi Wilsonowi. Jako wsppracownik timothyego Learyego kontynuowa on i rozwija jego myli, wprowadzajc wasne rozwizania. Rnic midzy nimi stanowi jednak stosunek do tematu. O ile Leary traktowa swoje posannictwo powanie, odczytujc sygnay i gosy przekazywane mu z Syriusza jako niepodwaalnie prawdziwe, tj. takie, ktre winny sta si podstaw jego funkcjonowania, o tyle Wilson formuowa swoje koncepcje i opisywa wasne dowiadczenie w sposb bardziej zdystansowany. Efektem tego odejcia od powanego odczytywania wasnej misji czy wyrnionego miejsca w wiecie, w ktrym czowiek miaby realizowa szczeglny plan, byo napisanie trylogii Illuminatus11 kultowej dla kontrkultury, a dzi dla popkultury. to w niej zostali przedstawieni Iluminaci Bawarscy jako grupa spoSkadaj si na ni ksiki: R. A. Wilson, R. Shea, Oko w piramidzie, tum. K. Karowska, Rebis, Pozna 1994; Zote jabko, tum. K. Karowska, Zysk i S-ka, Pozna 1995; Lewiatan, tum. t. tyszowiecka-tarkowska, Zysk i S-ka, Pozna 1995.
11
76
eczna dca do immanentyzacji eschatonu12. Zamierzenia tego tajemnego stowarzyszenia byy podstaw fabuy, ktra stanowi jedn z podstawowych syntez filozofii i ideologii New Age. czy si w niej bowiem kabaa ydowska z yijingiem, thelem, mistycznym dowiadczeniem psychedelicznym i innymi aspektami Ery Wodnika. Nonikiem podstawowych wartoci nowej ery jest wic cykl powieci, ktry by uzupeniany przez inne ksiki (traktujce o tych sprawach bardziej bezporednio), nagrania rozmw i wystpienia. New Age zosta zainstalowany w popkulturze nie tylko w sposb przypadkowy, ale paradygmatyczny. Reminiscencj tego podejcia s wspczesne religie przemiewcze, ktre wywodz si z dyskordianizmu. Jest to propozycja jedynej susznej religii wysunita przez Grega Hilla i Roberta A. Wilsona (autora wybranych fragmentw), ktrzy w pracy pt. Principia Discordia, czyli jak znalazem Bogini i co jej wtedy zrobiem13 opisali religi paradoksu, w ktrej mno si sprzecznoci i absurdy. Jest ona jednak czym wicej ni artobliwym odniesieniem do innych religii (gwnie monoteistycznych), stanowi zapowied pewnej postawy duchowej waciwej dla filozofii zen. Dzi elementy dyskoridianizmu (rytualna gloryfikacja absurdu) s realizowane w popkulturze i w kulturze Internetu pod postaci memw, miesznych obrazkw czy wyimaginowanych kociow. Koci Google, latajcy potwr spaghetti, Raptor Jesus stanowi ju trwae odniesienia do postawy waciwej New Age. Nie tyle niszcz czy dyskredytuj religi (cho nie mona tego wykluczy), ile prowadz do jej powstania w nowych formach. Zatem wszystkie bstwa powstae w wyniku prosumpcyjnych dziaa uytkownikw znajduj sw genez w technice, gdy to ona umoliwia ich powstanie, przesyanie, jako e ich moce i rodzaj wszechpotgi bezporednio odnosz si do moliwoci technologii. Jest to szczeglnie widoczne w przypadku Kocioa Google, gdzie wyszukiwarka internetowa staje si obiektem religijnego kultu i ustanawia transcendencj w obrbie wasnego technologicznego funkcjonowania na zasadzie: Google jest Bogiem, poniewa wie wszystko. W ten sposb dochodzi nie tylko do przeniesienia atrybutu Boga na system informatyczny, ale i do mylenia o systemie informatycznym jak o bycie wszechwiedzcym. Mona to interpretowa szerzej e wszelkie pojcia opisujce dotd Boga, takie jak absolutna wolno, niemiertelno, wszechwiedza, s bezporednio realizowane przez technologie. Przemiewcze religie, religie informatyczne s prb odniesienia si do nich i w tym sensie s powane, gdy zdradzaj pewn tendencj mylenia postmetafi12 Immanentyzacja eschatonu oznacza wiatowy ad wprowadzony przez Iluminatw. W wymienionych powieciach jest on traktowany jako idea uzyskania cakowitej kontroli nad wiatem przez tajne stowarzyszenia. 13 Principia Discordia, czyli jak znalazem Bogini i co jej wtedy zrobiem, tum. D. Misiuna, Fox, Wrocaw 2000.
77
zycznego (tj. odrbnego wobec dotychczasowej metafizyki) waciwego dla New Age. New Age moe sakralizowa wszystko, a ta sakralizacja jest realizowana przez sposb czenia rnych elementw przez metafizyczne spoiwa; wystarczy doda elementy sakralne, by sakralizowa ukady pocze. W ten sposb technika wnika do transcendencji. Przejcie od transcendencji do technologii jest zatem ugruntowane przez New Age i kontrkultur. te dwie tendencje wzajemnie si warunkuj i okrelaj, a ich kontynuacj stanowi cyberkultura.
II. OD TECHNOlOGII DO TRANSCENDENCJI DUCHOWA KONWERSJA CYBERNETYKW
Wprowadzenie
technologia stanowi portal przejcie midzy wiatami, a raczej umoliwia do nich dostp. Roy Ascott komentuje to nastpujco:
Praca w sieciach komputerowych (...) odpowiada na nasze gbokiego pragnienia transcendencji by dosign tego, co immaterialne, tego, co duchowe yczenia, by znale si poza ciaem, poza umysem, przekracza ograniczenia czasu i przestrzeni, jako rodzaj biotechnologicznej teologii1.
Co jednak sprawia, e czowiek lokuje (loguje) swoje duchowe tsknoty i potrzeby w technologii? Dlaczego ma by ona wyposaona w takie waciwoci? Odpowied na to pytanie nie jest jednoznaczna, gdy wie si nie tylko z materialnym tworzywem technologii, ale przede wszystkim z czowiekiem, ktry zosta kulturowo przygotowany do okrelonego pojmowania i uczestniczenia w transcendencji. Wspczenie zmieniy si jednak warunki wikszo dowiadcze czowieka jest zaporedniczanych elektronicznie, wic mylenie o przenoszeniu duchowych potrzeb w sfer technologii jest uzasadnione. Jest to szczeglnie widoczne w przypadku cybernetykw oraz cybernetyzujcych filozofw i mylicieli, ktrzy przechodz konwersj, rozpoczynajc sw duchow odysej, dowiadczajc transcendencji.
Podstawowym aktem religijnym lub duchowym jest odwracanie si od faszywej i kierowanie ku prawdziwej jani. to wanie na tym polega metanoia, konwersja2.
1 R. Ascott, Gesamtdatenwerk: Connectivity, Transformation, and Transcendence, w: idem, Telematic Embrace: Visionary Theories of Art, Technology and Consciousness, University of California Press, Berkeley (i in.) 2003, s. 223. 2 P. Hans Sun, Notes on How to Begin to Think about Technology in a Theological Way, w: C. Mitcham, J. Grote (red.), Essays in Christian Analysis and Exegesis, University Press of America, Lanham (i in.) 1984, s. 190.
80
Dotyczy ona tak cybernetykw, jak i cybernetyki. Gerburg treusch-Dieter uwaa, e Bg zosta zamieniony na kod3. W miejsce transcendencji zostay podstawione dane. Zmiana pozycji obserwatora pozwala cybernetykom zrozumie, w jaki sposb powstaje ja. Richard Metzinger jest zdania, e to zupenie fikcyjny konstrukt. Cybernetycy jednak uwaaj, e nie chodzi o rozwaanie opozycji, takich jak prawda fasz czy powierzchnia gbia, lecz o ustalenie, jaki proces sterowania jest konieczny, by powstaa okrelona ja. Jest to istotne, poniewa zrozumienie, e istnieje wiele porzdkw obserwacji, wiele dowiadcze, ktre wpywaj na mylenie o jani, sprawia, e cybernetycy rezygnuj z wyznaczania trwaej podmiotowoci skupionej w jednym obserwatorze. Cybernetyka jako oglna nauka o sterowaniu pozwala ujmowa ja w rnych stadiach jej powstawania. Jeli jest ona niestaa, zalena od obwodw, sprze zwrotnych midzy systemem a jego otoczeniem oraz midzy poszczeglnymi jego skadowymi w postaci obiektw technicznych, procesw i wydarze, to trzeba si zastanowi, co sprawia, e czowiek ma zdolno do integracji wasnej jani, ustalania wasnej tosamoci. to pytanie stanowi podstaw docieka cybernetykw, ktrzy przechodz od nauki o sterowaniu, czyli konkretnych technologii, do nauki o duchowym funkcjonowania czowieka i wiata. Czsto bowiem przypisuj natur duchow rzeczywistoci, wskazujc, e stanowi ona rodzaj uniwersalnego duchowego sterownika, ktry organizuje wydarzanie si rzeczywistoci. Przechodz oni take konwersj duchow, poszerzajc wasne analizy o perspektyw transcendencji, ktra przekracza wszelkie ziemskie sterowanie. Czym jest jednak faszywa ja? Z perspektywy cybernetyki co faszywego moe oznacza jedynie co niefunkcjonujcego zgodnie z planem (programem wasnego dziaania). Dlatego na faszyw ja skadaj si wszystkie te perspektywy, ktre sprawiaj, e podmiot nie moe realizowa swych podstawowych aktywnoci. Jednak i takie spojrzenie jest relatywizowane przez szersz perspektyw funkcjonowania systemw sterowania, bowiem nie mona uj caej zoonoci procesw sterowania z punktu widzenia jednego obserwatora. Poszukiwanie faszywoci i prawdziwoci (zarwno w sensie logicznym, jak i cybernetycznym) odnosi si do transcendencji, gdy tylko w takim ujciu ten podzia moe by ustanowiony. Oznacza ona zatem paszczyzn uzgodnienia sterowania (kwestii technologicznej) oraz ycia duchowego czowieka (kwestii transcendencji). Prawdziwa ja jest to wic ja dziaajca zgodnie z zasadami transcendencji, a faszywa to ta, ktra nie moe funkcjonowa w synchronizacji z transcendencj. Dlatego duchowa konwersja cybernetykw wie si nie tyle z konkretnymi nakazami, ile z dbaoci o otoczenie, bo w nim zachodzi wolno sterowania (sterowanie jest kwesti wolnoci). Jeli
3 G. treusch-Dieter, Virtualitt: oder Die Verwirklichung der Wirklichkeit, w: E. Alliez, E. von Samsonow (red.), Telenoia: Kritik der virtuellen Bilder, turia und Kant, Wiede 1999, s. 49.
II. Od technologii do transcendencji...
81
rodowisko jest zanieczyszczone (w wyniku katastrof ekologicznych czy zanieczyszczenia informacyjnego cyberprzestrzeni), to podmioty maj ograniczon moliwo realizowania wasnej jani. W tym aspekcie kwestia ekologii staje si domen dbania o rodowisko jako takie (w sensie oglnym odniesieniem jest tu rodowisko abstrakcji), rodowisko na rnych poziomach organizacji (rodowisko mentalne, kognitywne, przyrodnicze, informacyjne). Zwizek technologii z transcendencj siga staroytnoci, kiedy to myliciele starali si doszuka zwizku midzy doskonaoci przyrody wyraan geometrycznie a doskonaoci Boga. Przejcie od pitagoreizmu do innych filozofii oraz dialektycznych form poznania rzeczywistoci zawsze dotyczyo zwizku poznania z Absolutem. Zwizek ten przybiera rne formy, lecz bez wzgldu na to, czy to technologia symboliczna, czy transcendencja stanowia w poszczeglnych epokach tendencj dominujc, mona mwi o ich paralelnoci. Dopiero osignicia nauki XX wieku, np. mechanika kwantowa, zaburzyy t relacj. Werner Heisenberg, Max Planck, David Bohm4 i inni poszukiwali zasady jednoci przyrody i w fizyce odnajdywali bezporednie przejcie (na wzr portalu) do wiata wiecznotrwaych idei. Zatem przez fizyk kwantow, ktra nie byaby moliwa bez szczeglnego rodzaju technologii, dokonywao si przejcie do transcendencji, ktre nie byo ju wstpowaniem (ku grze), lecz zstpowaniem (ku doowi). Bg przesta by obecny jedynie w makrowiecie jako pewien nieograniczony byt, lecz stawa si czci kadej najmniejszej czstki5, ktrej czowiek nie mg sobie wyobrazi, a instrument techniczny mg jedynie przyblia w postaci wynikw odnoszcych si do niepoznawalnych warstw rzeczywistoci. Dlatego laboratoria i placwki badawcze bardziej przypominay witynie czy pracownie alchemikw ni tylko przestrzenie akademickie. Gwnym tego powodem byo traktowanie badanej rzeczywistoci jako sfery sacrum, a nie tylko profanum czego, co mona nieskoczenie obrabia i co pozostaje jedynie materi, na ktrej mona dokonywa eksperymentw.
1. Cybernetyczna kontrkultura
Studia powicone zwizkowi nauki oraz mistycyzmu stay si podstaw debaty nie tylko zwolennikw filozofii i ideologii New Age, ale przede wszystkim czoowych naukowcw. W ramach transdyscyplinarnych spotka dochodzoPor. D. Bohm, Wolno od czasu: trzynacie dialogw, tum. A. Sobota, thesaurus Press, Wrocaw 1994. 5 Zgodnie z twierdzeniem Williama Blakea, e nieskoczono mona dostrzec w ziarnku piasku. R. Weber, Poszukiwanie jednoci. Nauka i mistyka, tum. K. roda, Pusty Obok, Warszawa 1990; M. talbot, Mysticism and the New Physics, Routledge & Kegan Paul, Nowy Jork 1980.
4
82
no do ustalenia zwizkw midzy odlegymi dyscyplinami, naukami o duchu oraz naukami podstawowymi. ten etap w kulturze wyznacza sposb, w jaki tematyk t zajli si cybernetycy, ktrzy podobnie jak fizycy rozpoczli sw koncepcyjn drog ku transcendencji od wasnego przedmiotu bada. trzeba jednak podkreli, e cybernetyka stanowi nauk ogln, dokadniej ogln nauk o sterowaniu. Zaskakujce jest to, e czoowi cybernetycy dokonali pewnej konwersji, czyli przejcia od technologii do transcendencji. trudno jednak okreli, czy to wanie technologia spowodowaa zwrot w ich umysowoci i nastawieniu do wiata. Nie chodzi tu o jakie postaci wiary lub inne sposoby odnoszenia si do Absolutu, ale o to, e zmiana, jaka si w nich dokonaa, najczciej dotyczya caej sfery wewntrznej i przekadaa si na widoczn zmian zachowania, ktre dostosowali do zasad uwaanych przez nich za transcendencj. Cybernetyczna kontrkultura7 bya rozwiniciem tendencji nawracania si cybernetykw i do pewnego stopnia j nasilia. Mona wic raczej mwi o falach przechodzenia od technologii do transcendencji ni o jakich postaciach skrajnie deterministycznego denia do realizacji tego przejcia.
a) Cybernetyka i nico (francisco Varela)

Francisco Varela by buddyst. Po okresie intensywnej pracy naukowej i licznych publikacji zacz snu rozwaania na temat istoty rzeczywistoci i powinnoci czowieka. Wpyw buddyzmu jest widoczny w samej teorii autopoiesis8 (samowytwarzania) organizmw ywych, bo cho bazuje ona na fenomenologii, trudno j odnie do jej kontynuacji w filozofii zachodniej, np. Edmunda Husserla, Martina Heideggera czy Mauricea Marleau-Pontyego. tezy w niej zawarte s nieintuicyjne, a warunki dziaania maszyn przypominaj raczej cybernetyczny platonizm9 ni inynieryjny opis. Mylenie o transcendencji jest widoczne w podejmowanych przez Varel zagadnieniach etycznych. Nauka dotyczca ludzkiego zachowania i refleksja nad moralnoci okazuj si zbiene z podstawowymi metodami cybernetyki. transcendencja rozumiana na sposb cybernetyczny odnosi si do buddyjskiej koncepcji nicoci (pustki), ktra nie tyle wypenia byt, ile stanowi podstaw substancjaln wszelkiego sterowania.
Por. F. turner, From Counterculture to Cyberculture. Stewart Brand, the Whole Earth Network, and the Rise of Digital Utopianism, University of Chicago Press, Chicago Londyn 2006, s. 41. 8 H. Maturana, F. Varela, Autopoiesis and Cognition. The Realization of the Living, Reidel Publishing Company, Dordrecht 1972 9 E. List, Kybernetische platonismus, http://www.aurora-magazin.at/gesellschaft/phil_list_ frm.htm (19.12.2011).
7
83
b) Religia mioci (Humberto Maturana)

W przeciwiestwie do Vareli, u Maturany trudno odnale bezporednie odwoania do religii czy mylenia metafizycznego. ten aspekt jest obecny w postaci metafizycznej interpretacji bytu, w tym przypadku dotyczcej biologii. Humberto Maturana twierdzi, e podstaw organizmw ywych jest biologia mioci10. Bez tego skadnika czowiek nie jest w stanie wasciwie funkcjonowa, pozbawiony mioci choruje. Mio moe go przywrci do funkcjonowania. W tym sensie mio jest zaszczepiona w samym jdrze maszyn autopoietycznych i stanowi podstaw ich istnienia. Biologia dziaa tu jako mechanizm wikszej maszyny metafizycznej (transcendencji), ktra naprowadza czowieka na realizacj mioci. Sowa Maturany interpretuj jako odniesienie do mioci metafizycznej, ktra znajduje sw realizacj biologiczn, a nie jako cakowicie materialistyczny proces.
c) Gnostycy z laboratoriw (Raymond Ruyer i Henri Atlan)

Raymond Ruyer mwi o gnostykach z Princeton11, czyli naukowcach, cybernetykach i informatykach, ktrzy poznajc i badajc ukady elektroniczne, dochodz do form gnostycznego poznania. Henri Atlan podejmuje z kolei temat gnozy, odwoujc si do mitu i kabay ydowskiej12. Kaba ydowsk czy z cybernetyk odniesienie do liczb jako ich podstawy. Gnostycy z Princeton w jego wykadni wykonywali czynnoci gnostyczne poprzez konstruowanie okrelonych technologii, to znaczy kwestia osiagnicia wyszego poznania bya zalena od artefaktw, nie za od idei wyraonych w okrelonym dyskursie.
d) Poszukiwanie duchowoci w stechnicyzowanej kulturze (Gilbert Hottois)

Gilbert Hottois mwi o science fiction w kontekcie filozofii. to, co stara si odda, to ponowny akt kreacji, rdowego genesis, ktry daje pocztek nowemu wiatu (czy nowym wiatom). Filozofia jest tu niezbdna jako dziedzina, ktra nadaje aktom kreacji nowych wiatw poprzez mediacj w technice powag waciw myleniu metafizycznemu. Odniesienia do religii, mistyki, gnozy czy innych zwizkw z transcendencj nie s wyraone bezporednio, ale w caym dziele Hottois wida, jak stara si on uratowa dziedzictwo duchowe ludzkoci przed ekspansywn technicyzacj.
http://www.youtube.com/watch?v=OCp1JdEmeZc (19.12.2011). R. Ruyer, La gnose de Princeton, Fayard, Pary 1974. 12 H. Atlan, A tort et raison. Intercritique de la science et du mythe, dition du Seuil, Pary 1986, ss. 95-128. Autor ukazuje tendencje mistyczne w nauce (racjonalno mistyki) i wskazuje na zwizek kabay i alchemii z narodzinami nowoytnej nauki. Ibidem, s. 124.
10 11
84
e) Rnia i panteizm (Gilles Deleuze)

trudno uzna Gillesa Deleuzea za kogo, ktry potrafiby myle w teologiczny sposb czy odnosi si do transcendencji. Jednak konwersja duchowa tego francuskiego filozofa zasza poprzez mediacj technologiczn. Caa jego myl wywodzi si z doceniania maszyny jako elementu ontologicznego. to nawizanie pojawia si w ksice Proust i znaki13, gdzie sam mechanizm przejawiania si znakw dziaa jak maszyna. Deleuze ju wtedy inspirowa si strukturalizmem, ktry dotyczy rozwiza systemowych (tj. z zakresu teorii systemw), bdcym odniesieniem do zmian, jakie wprowadzia cybernetyka. W Logice sensu14 mwi on o maszynach, ktre nie s ju zarezerwowane tylko do regulacji jzykowych, lecz stanowi pojcie ontologiczne. Rnica i powtrzenie15 nawizuje m.in. do Gilberta Simondona. Deleuze walczy z maszynami, zwaszcza broni oddzielenia ich od filozofii. Podobnie te, bdc metafizykiem, nie odnosi si bezporednio do kwestii Boga, raczej czyni uwagi na temat transcendencji. te dwa wyparcia maszyn i transcendencji skadaj si na jego projekt filozoficzny. Maszyny zostay ontologicznie zamknite w jzyku i w mechanizmach odpowiedzialnych za procesy stawania si, a transcendencja metafizycznie zamknita w immanencji. Jednak to wanie synteza tych dwch wypar ukazuje religijne podoe myli Deleuzea. Dzieje si tak dlatego, e ci one na jego systemie jako wielkie pojcia nieobecne, ktre jednak manifestuj si jako aktywnie dziaajce, gdy modeluj cae mylenie francuskiego filozofa. Wanie maszyny i transcendencja odsyaj do nieskoczonoci, lecz kade na swj sposb. teologia Deleuzea jest teologi wyparcia transcendencji. Jest w niej jednak obecny pewien nieredukowalny demonizm. Skoro rnia ma by Bogiem16, to nie jest to Bg ustalony, nie zyskuje on nawet postaci hybrydy, bdc czyst postaci chaosu. Do demonw, ktre Deleuze stara si podda egzorcyzmom i wygna je ze swojego dyskursu, mona zaliczy: Platona, Kanta, Heideggera, Husserla. Skaniali si oni ku rnym formom mylenia o transcendencji, przy czym trzej pierwsi wyraali j bezporednio. Plan filozoficzny Deleuzea naley wic uzna za nie do koca udan prb przezwycienia wasnych filozoficznych demonw. transcendencja ciy nad myleniem francuskiego filozofa. Humanizm nie jest moliwy bez transcendencji, gdy czowiek zawsze szuka jakiego poza, zwraca si ku moliwociom przekroczenia wasnej kondycji.
G. Deleuze, Proust i znaki, tum. M. P. Markowski, sowo/obraz terytoria, Gdask 2000. G. Deleuze, Logika sensu, tum. G. Wilczyski, PWN, Warszawa 2011. 15 G. Deleuze, Rnica i powtrzenie, tum. B. Banasiak, K. Matuszewski, KR, Warszawa 1997. 16 Jest to teza Wodzimierza Lorenca przedstawiona na konferencji Deleuze, Derrida, Foucualt (6-11.09.2011 w Olsztynie). Mwi on o filozofii Deleuzea jako filozofii nieskoczonoci, przeciwstawiajc jej filozofie skoczonoci, uznajc tym samym, e jest on mylicielem gboko religijnym czy te kryptoreligijnym.
13 14
85
f) Ekologia i Boska kreatywno (felix Guattari)

W mniej wyrany sposb mylenie panteistyczne jest obecne take u Felixa Guattariego, ktry piszc o autopoietycznym fadowaniu, terytoriach egzystencjalnych i innych pojciach filozoficznych, stara si uchwyci rne formy i przejawy transcendencji. Ekologi u Guattariego naley rozumie na sposb ewolucji twrczej, czyli kreatywnej zasady rzeczywistoci. t postaw mona okreli mianem panteizmu (w podobnym sensie panteist by Henri Bergson), Guattari wierzy bowiem w transcendencj jako zasad rzdzc wiatem. Przypomina w tym Marshalla McLuhana, ktry widzia w rozwoju technologii realizacj globalnej wiadomoci, ktrej powstanie miao si wiza z oglnoludzk komuni. Guattari czsto odwoywa si do cybernetyki i wanie z poj tej dziedziny wiedzy budowa wasny dyskurs filozoficzny. ta kreatywno jest wiar technologiczn francuskiego filozofa, ktry przeprowadzajc krytyk spoeczestwa z perspektywy instytucjonalnej oraz metafizycznej rzeczywistoci, sakralizuje kreatywno, a przez to wynosi j do poziomu transcendencji uniwersalnego procesu umocowujcego wiat.
2. Manifest nowej religijnoci

Wszystkie wymienione sposoby istnienia ukrytej, tj. nie zawsze wyrazonej bezporednio) wiary u cybernetykw i cybernatyzujcych filozofw wskazuj na to, e ten wymiar, tak czsto niedoceniany i pomijany, zostaje w tych rozwaaniach dowartociowany. Nie oznacza to, e kada filozofia musi znajdowa swoje apriori w transcendencji jako pocztku i celu ludzkiej egzystencji, ale mona zauway, e tym mylicielom nie udao si do koca pomyle absolutnej immanencji, to znaczy cakiem pomin transcendencji (im bardziej bya ona odsuwana, tym bardziej powracaa, ale nie pod postaci Boga cyborgw, lecz w rnych metafizycznych przebraniach). Dlatego szukali oni takich form wyrazu, ktre pozwoliyby im abstrahowa od transcendencji, jednak w ten sposb popadali w jeszcze wiksze uwikanie. Dzisiejsza perspektywa pozwala oceni, e ich wrogiem bya nie transcendencja, lecz postp technologiczny aktualizujcy si w okrelony sposb. Starajc si go rozumie, dochodzili oni nie tyle do materializmu i pragmatyzmu, ile do odkrycia rnych form duchowoci. Deleuze stara si zamkn transcendencj w immanencji, lecz mu si to nie udao, gdy rozsadzaa ona taki porzdek, przejawiajc si jeszcze silniej. Filozofowie dochodzili do tych wnioskw, poniewa uznali, e transcendencja jest czym statycznym. Im bardziej analizowali technik, tym bardziej odkrywali, e za ni take co stoi, e nie stanowi ona wasnego ugruntowania, lecz odsya do czego, co j przekracza. Jeszcze przed Deleuzeem
86
Heidegger stara si w swojej filozofii zawrze horyzont tego przekraczania, mwic w Byciu i czasie, e transcendencja oznacza ontyczne przekraczanie, a nie zwrcenie czowieka ku czemu absolutnie przekraczajcemu. On take nie uznawa hybryd techniki i transcendencji i do koca posugiwa si dychotomi bycia i bytu, nawet jeli jego projekt dotyczy dowartociowania tego pierwszego wymiaru. Chodzi zatem nie o sam technik, ktra byaby z zaoenia wroga transcendencji, lecz o sposb jej aktualizacji. trudno powiedzie, e technika wyraa transcendencj, ale z pewnoci jej sprzyja, nie dlatego, e ma taki program, lecz z powodu aktywnoci samej transcendencji, ktra instaluje si w technice, tworzc jej hybrydy. Nowa religijno skupia si wanie na tej paszczynie, dotyczy bowiem hybryd techniki i transcendencji. Badacze, naukowcy, filozofowie, badajc martwy grunt immanencji (tj. odczony od transcendencji), dochodz do oywczej aktywnoci transcendencji wanie poprzez hybrydy. Niektrzy nie decyduj si na to, inni za staraj si to odkrycie zatuszowa, zanegowa, wyprze lub opanowa, zamykajc transcendencj w rzeczywistoci technicznej. Nie moe si to jednak powie, o czym wiadczy konwersja to nie przypadkowe osoby zdradzaj zainteresowanie transcendencj (nawet pojt jako wrg lub co, co trzeba przezwyciy), lecz wnikliwi obserwatorzy przemian wspczesnego wiata. Nawet transhumanizm do nich powraca17. Ukierunkowanie czowieka ku transcendencji jest czym egzystencjalnie podstawowym, ale nie obligatoryjnym. Jeli zmuszamy czowieka technologicznymi rodkami do realizacji jakiej wersji transcendencji bez przemylenia, w sposb lepy, to skutkiem takiego dziaania moe by jedynie faszywa transcendencja zyskujca posta technologicznej transcendencji. Hybrydy techniki i transcendencji wymagaj zgody i aktywnoci czowieka. Nie mona ich wymusi ani sztucznie sprowokowa. Wida to te w przytaczanych przykadach aden z mylicieli nie zosta nawrcony przez technologi, jego konwersja nie dokonaa si w wyniku jakiego narzuconego metafizycznego imperatywu realizowanego technologicznymi rodkami. adna technika w funkcji technologii przymusu nie jest w stanie zbudowa fabryki do produkcji aniow czy ludzi duchowo owieconych. Dzieje si to w przeciwiestwie do owieceniowych wariacji obecnych w ideologiach transhumanistycznych, gdzie owiecenie ma wymiar wieckich realizacji idei metafizycznych. Jednak nawet wtedy metafizyka powraca w caej swojej problematycznoci, tak e transhumanici nie mog od niej uciec. Hybrydy techniki i transcendencji umoliwiaj przeywanie tego, co jest efektem tego dynamicznego zczenia. Nie jest nim jednak produkt w formie obiektu technologicznego, ktry mona wykorzysta jako duchowy transforHans Moravec, zdeklarowany transhumanista i kognitywista, uywa pojcia dusza, czyli metafizycznego wyrnika czowieka. H. Moravec, Robot. From Mere Machine to Transcendent Mind, Oxford Uniwersity Press, Nowy Jork 1999.
17
87
mator, ale aktualizacja pierwotnego ukierunkowania czowieka ku transcendencji, ktra dokonuje si poprzez instalacj odbiornikw i nadajnikw tych hybryd oraz korelacj ich z czowiekiem poprzez wymylanie lub odkrywanie nowych sposobw wiary. Nawet w przypadku pierwotnoci techniki pozwalajcej na wydarzanie si czowieka, ktre genez zyskuje w dziaaniu nanotechnologii i biotechnologii, transcendencja nie zostaje wyczona. Przybiera ona form hybryd, czc si z technik. Dlatego czsto tradycyjne formy religijnoci i wiary nie wystarczaj, by j odkry, poniewa wystpuje ona w innych ni znane obszarach. Nowa religijno wymaga take nowej wraliwoci i czujnoci na dokonujce si wraz z technicyzacj przemiany. Nios one ze sob zagroenia, ale take wprowadzaj hybrydy techniki i transcendencji, ktre pozwalaj czowiekowi ukierunkowa si ku Bogu. W ten sposb moliwa jest pena realizacja religijnoci. Sabe chrzecijastwo Gianniego Vattimo stanowi rodzaj wymwki i zgody na globaln posta nihilizmu, ktra osabia transcendencj. Jednak tak dzieje si w przypadku patrzenia wstecz i porwnywania stanu transcendencji z pojciami, z ktrymi bya ona kiedy zwizana. Dlatego problem odczenia transcendencji od immanencji jest faszywy, le postawiony i powodujcy chaos na paszczynie ukierunkowania czowieka. Nowe formy religijnoci wynikajce z hybryd techniki i transcendencji dotycz bowiem bardziej dowiadczenia ni poj. Heideggerowskie sowa tylko Bg moe nas uratowa18 naley wyrazi przez Bg cyborgw cay czas na ratuje to Bg cyborgw udziela ratunku, instalujc si w hybrydach techniki i transcendencji. Rzeczywisto transcendencji moe przetrwa w technice i to nie w wyniku metafizycznej decyzji, ale wymiany podstawy wiata, dotd okrelanego mianem natury, nad ktrym bya nadbudowywana kultura. teraz kultura wyrasta bezporednio z techniki, wic i transcendencja znajduje w niej swe zakorzenienie. Nie oznacza to jednak, e s one podobne czy tosame, dlatego mowa tu o hybrydach; inaczej okazaoby si, e technokracja jest kryptopanteizmem. Czowiek ukierunkowuje si ku transcendencji przez hybrydyczne formy techniki i transcendencji, ktre s podstaw wynajdywania i odkrywania nowych form religijnoci. Nie jest jednak tak, e te tradycyjne s nieaktualne czy e jedyna moliwa religia przyszoci naley do cybernetykw, robotykw i naukowcw, lecz odnosi si do samego dowiadczania transcendencji. Bg cyborgw oznacza Boga, lecz wyraanego zgodnie z technicznie wytwarzan wspczesnoci. Powstaj przy tym i inni bogowie, tacy jak Bg maszyn, ale take w faszywych formach technologicznej transcendencji. Nowa religijno nie oznacza wic, e rozumienie hybryd, czyli ich duchowe dekodowanie stanie si prostsze, wrcz przeciwnie jest ono wielkim wyzwaniem dla teologw, mistykw, ale take cybernetykw i wszystkich tych, ktrzy dowiadczaj transcendencji w jej hybrydowych postaciach. Hy18
Wywiad udzielony przez Martina Heideggera tygodnikowi Der Spiegel 23.09.1966 r.
88
bryda techniki i transcendencji moe by tak autentyczna jak hybryda transcendencji z przedtechnicznymi podstawami ludzkiej egzystencji. Moliwe jest wic bezporednie podczenie czowieka do transcendencji przez jej techniczne hybrydy, podobnie jak wczeniej kontakt z transcendencj odbywa si przez zaporedniczenie ciaa i kultury. trudno tu jednak mwi o witych ksigach, tradycji pisma czy jakich radykalnie nowych urzdzeniach technicznych sucych komunikacji z transcendencj lub podczenia do niej. Naley raczej jej dowiadcza, przyjmowa z ca metafizyczn wraliwoci. Cech hybryd techniki i transcendencji jest to, e nie poddaj si prostemu opisowi i nie mona przewidzie ich dalszego rozwoju. transcendencja jako aktywna sia z pewnoci zaproponuje wasne rozwizania, czego efektem bd nowe objawienia o nieznanych skutkach religijno-metafizycznych. Nie mona ich jednak negowa ze wzgldu na niezgodno z dotychczasowymi ustaleniami, lecz trzeba dostrzega w nich to, co jest potwierdzeniem prawd towarzyszcych ludzkoci od zawsze. Hybrydy techniki i transcendencji oznaczaj wzmoon aktywno, ale take pasywno. Czynnik ludzki pod postaci zaangaowania i ukierunkowania bdzie decydujcy dla ich aktualizacji, gdy wci mwimy o wiecie ludzi-cyborgw. We wspczesnej stechnicyzowanej kulturze cyborgi oczekuj na objawienia dokonywane przez hybrydy techniki i transcendencji. Nie mona o nich jednak mwi w kategoriach aktualizacji dezaktualizacji czy istnienia nieistnienia. Poszczeglne hybrydy techniki i transcendencji mog si czy, dzieli, wchodzi w zoone interakcje, tworzc zupenie nowy horyzont metafizycznej wraliwoci cyborgw, pozwalajcy aktywnie ukierunkowa si ku transcendencji. Hybryda techniki i transcendencji moe aktywowa duchowo cyborgw w rny sposb, czc ich formy religijne i mistyczne z ich technologicznymi remediacjami. W ten sposb kontakt z transcendencj pozostaje w trwaym zaporedniczeniu, a objawienie przybiera posta efektu wywoanego po okrelonym czasie (niejawnie moe on by uruchomiony w teowirtualnoci). Nowe formy religijnoci bd na powrt inspiroway si dowiadczeniem. Nie mona ich traktowa jako niepowanych tylko poprzez zestawienie ich z historycznymi formami mylenia o transcendencji. Czsto okrela si je jako przemiewcze, poniewa odnosz si do fenomenw techniki, takich jak Koci Kopistw czy religia Google. Nie mona jednak tego sprawdzi, co pokazuj cybernetycy. Hybrydy techniki i transcendencji maj rne wymiary, nie s uniwersalne, podobnie jak tradycyjne religie nie byy uniwersalne w znaczeniu globalnym, lecz w ramach okrelonej kultury. Naley wic dowartociowa wszystkie nowe rda religijnoci, ktre skupiaj si na odkryciu hybryd techniki i transcendencji jako autonomicznych form religijnoci, ktre mog czerpa z dotychczasowej tradycji, przeformuowywa j lub od niej abstrahowa. Bg cyborgw jest uniwersaln postaci transcendencji globalnie stechnicyzowanego wiata.
III. CYBERTEOlOGIA I SCIENCE fICTION
Science fiction moe istnie jedynie w atmosferze wolnej od tradycyjnych restrykcji, a zwaszcza religijnych ogranicze1. Robert G. Pielke
Wprowadzenie
Mwic o science fiction, naley raczej myle o jego przeywaniu (bez wzgldu na form, w jakiej jest ono przedstawiane) ni o czytaniu czy ogldaniu. ta dziedzina dostarcza przedmiotw wiary oraz wie nas w okrelony rodzaj dowiadczenia, ktry posiada waciwoci uderzajco podobne (jeli nie identyczne) do dowiadczenia religijnego2. Dla Roberta Pielke oznacza ono odrzucenie wszelkiego dualizmu (m.in. umysu i ciaa). Science fiction staje si domen prohybrydyczn, poniewa faworyzuje czenie rnych elementw, co dodatkowo odbywa si na sposb religijny, to znaczy we wzniosej atmosferze ukierunkowania ich ku transcendencji. Mowa tu o afektach, ktre staj si surogatem, ale i alternatyw dla dowiadcze religijnych. Zmienia si tym samym mylenie o transcendencji to ju nie dyskurs religijny ustala wyobraenia i rytuay, ale przemysy science fiction. Filozofia, a take filozofia religii i religioznawstwo, rezygnuje z opisywania zwizkw techniki i transcendencji wynikajcych z ewolucji technicznej. Caa praca koncepcyjna jest wykonywana przez przemys audiowizualny. to wanie przez science fiction zostaj wyraone treci teologiczne. W ten sposb dziea science fiction staj si laboratoriami filozoficznymi, ukazujc zarazem podstawowe pojcia, ktre dotycz metafizycznej konstrukcji rzeczywistoci. te laboratoria rozpatrujce samotworzenie w toku akceleracji technicznej czciowych metafizyk (praca metafizyczna wykonywana przez technologie jest zawsze ograniczona przez prac hybrydyzacji nigdy nie stanowi total1 R. G. Pielke, The Rejection of Traditional Theism in Feminist Theology and Science Fiction, w: R. E. Myers (red.), The Intersection of Science Fiction and Philosophy, Greenwood Press, Westport Londyn 1983, s. 227. 2 Ibidem, s. 229.
90
noci oprcz paradoksalnej totalnoci hybryd) mog wystpowa tylko dziki cyborgicznym rozrywkowym wydarzeniom3, ktre sprawiaj, e popkultura zawaszcza dziedziny ludzkiego poznania stawiajce fundamentalne pytania na temat transcendencji. Dziki nim pytania te s stawiane z perspektywy modyfikowanej przez technik, poniewa duchowy cyborg (czowiek) jest zanurzony w rodowisku technicznym ju przed swoj egzystencj (na planie protoontycznym). Egzystencjalne logowanie si do przemysw programw oraz przemysw audiowizualnych tworzy kolejne poziomy i warstwy immersji. Dlatego gbsza immersja jest kojarzona z powaniejszymi pytaniami, w przeciwiestwie do immersji powierzchniowej, gdzie dominuj wydarzenia o charakterze rozrywkowym. Cyberteologia najczciej nie jest prezentowana, lecz stopniowo odkrywana w trakcie rozwoju akcji, by zakoczy si metafizycznym finaem. tote koniec fabuy, rozwizanie filmu zawiera wtki eschatologiczne. Film tworzy nie tyle fikcj, ile pewn kosmologi, ktra moe by zrealizowana za pomoc rodkw technologicznych. Natomiast warstwa metafizyczna stanowi prezentacj czynnoci metafizycznych wykonywanych przez technologi. W ten sposb film i inne wytwory kultury popularnej zawierajce odniesienia filozoficzne czyni sobie fabu podrzdn. W filmach, takich jak Matrix, widzimy, e na rzeczywisto skada si wiele wiatw, ktre nie s jedynie przestrzeniami wygenerowanymi technologicznie, lecz stanowi konkretne przestrzenie moliwej aktualizacji metafizyk. tym, co charakterystyczne dla cyberteologii, jest szczeglny stosunek do Boga, polegajcy na czeniu rnych systemw metafizycznych. Wystarczy, eby Bg raz interweniowa, raz stawa si nieobecny, by wytworzy efekt metafizyczny pozwalajcy uzna dane dzieo audiowizualne za wyraajce stosunek do transcendencji. Do tego aspektu przejawiania si Boga odnosi si Martin Heidegger:
Przesuwamy si w czas-przestrze rozstrzygnicia o ucieczce i nadejciu Bogw. Jake jednak? Jeeli jedno lub drugie bdzie dziejb przyszoci, to czy jedno lub drugie musi okrela budujce wyczekiwanie? A moe rozstrzygnicie otwiera cakiem inn czas-przestrze dla pewnej, a nawet pierwszej ugruntowanej prawdy Bycia, dla wydarzania?4
te pytania tworz podstaw cyberteologii, okrelajc moliwy horyzont stosunku czowieka do transcendencji. Odpowiedzi na nie nie stanowi tylko jedna moliwo, ale szereg moliwych rozwiza, zarezerwowanych dotd dla szczeglnego rodzaju pogldw oraz wiatopogldw filozoficznych i re3 D. Haraway, Modest_Witness@Second_Millennium.FemaleMan_Meets_OncoMouse: feminism and technoscience, Routledge, Nowy Jork Londyn 1997, s. 13. 4 M. Heidegger, Przyczynki do filozofii. Z wydarzania, tum. B. Baran, J. Mizera, Wyd. Baran i Suszczyski, Krakw 1996, s. 373.
III. Cyberteologia i science fiction
91
ligijnych. Cyberteologia za porednictwem kultury popularnej otwiera nowy horyzont metafizycznego odkrywania prawdy Bycia, ktre jest nie tyle sukcesywnie odkrywane, ile na przemian odkrywane i zakrywane, gdy transcendencja pojawia si i znika w tym ruchu, przyjmujc rne formy. Warto wic przeledzi konkretne rozwizania w produktach popkultury, ktre staraj si nada spjno (przynajmniej w warstwie fabularnej) wspczesnej sytuacji metafizycznej wprowadzonej przez technicyzacj kultury. Gdy Bg ucieka5, jego metafizyczn funkcj przejmuj bohaterowie, ktrzy ratuj wiat, czy te nawet dziaaj jako demiurgowie, tworzc i niszczc wiaty, tak jakby Bg nie mg do koca uciec, pozostawiajc cieki kontaktu do pustej transcendencji, ktr wypeniaj ludzie.
1. Cyberteologia w kulturze popularnej

Pusta transcendencja zostaje oywiona przez ludzi, ale nie tylko poprzez zatrzymanie Boga cyborgw w wiecie, lecz poprzez aktywne konstruowanie hybryd techniki i transcendencji, ktre wypeniaj pust transcendencj, umoliwiajc i zapowiadajc powrt Boga cyborgw. Ponisze scenariusze odnosz si do realizacji wydarze metafizycznych, religijnych i mistycznych w science fiction. Ich prezentacja ma za zadanie jedynie zarysowa ich obecno.
a) Gnostycko-cybernetyczna ja: Ergo proxy

W filmie tym pojawia si wtek gnostycki. Gwny bohater odkrywa swoj natur. Jednoczenie, uywajc terminu jungowskiego, konfrontuje si on z wasnym cieniem, poznajc sw ukryt, demoniczn natur, ktra jest zupenym przeciwiestwem jego codziennego funkcjonowania.
b) Technoeschatologia i technoapokalipsa: neon genesis Evangelion

Znaczce jest to, e film posiada dwa zakoczenia. Proponuj nie skupia si jedynie na kontekcie spoecznym ich powstania, lecz zwrci uwag na ich metafizyczne przejawianie si. W ten sposb moliwe jest uwzgldnienie obu scenariuszy metafizycznych naraz, to znaczy w perspektywie uznania obu z nich. Dopiero z rnicy, jaka pojawia si midzy nimi, moemy wywnioskowa, do czego si odnosz oraz jakie przesanki i zaoenia le u podstaw ich architektoniki.
5
W terminach filozofii Heideggera oznacza to opuszczenie przez niego wiata.
92
c) Uduchowiony cyborg: ghost in the shell

Pytanie o to, jak duch moe istnie w maszynie, stanowi podstawow paszczyzn fabuy tego filmu. Nawet jeeli poszczeglne problemy nie zostan wypowiedziane, to sam sposb prowadzenia narracji zwraca uwag na istniejcego w stechnicyzowanej przestrzeni wiata przyszoci Boga cyborgw, ktry poprzez hybrydy techniki i transcendencji wprawia cyborgi, ale take androidy, w stan metafizycznego niepokoju.
d) Matryce transcendencji: Matrix

Matrix jest filmem gboko religijnym w tym sensie, e nie tylko wyraa fabu i akcj, ale i konstruuje pewn metafizyk. Moe by ona jednak wywiedziona poza postaci i zdarzenia pojawiajce si w tym filmie, gdy stanowi autonomiczn propozycj mylow, w ktrej to raczej film jest osadzony i ktr musi poprzedza. Jest to film o tym, w co mona wierzy, o staoci, wreszcie o poszukiwaniu transcendencji wobec wiata symulacji i technologicznie produkowanej iluzji rodowisk wirtualnych. Przy czym moe on by wszystkim innym7. Jest to specyficzna synergia metafizyk, ktre s nie tyle implikowane w dziele, ile moliwe do rozwinicia przez cyborgw-widzw. thibaut Garcia wskazuje, e w metafizyce tego filmu nieobecna jest podstawa transcendencji, co prowadzi do panowania intuicji ontologicznej8, czyli prymatu perspektywy subiektywnej i egocentrycznej (w tym kontekcie przywouje take regresj narcystyczn, gdzie matryca byaby jedn z moliwych uterotechnik technologi manipulacji narodzin, matryca byaby macic). Matrix to film o metafizycznej regresji prbach przebudzenia si z fantazmatw i cigym do nich powrocie jako niemonoci jej podoania, nieskutecznoci w wypenianiu zadania. W tym sensie wszelkie owiecenie (jako podmioto Matrix prezentuje wersj starej filozoficznej bajki: mzgu w naczyniu. D. J. Chalerms, Matrix as metaphysics, w: S. Schneider (red.), Science Fiction and Philosophy. From Time Travel to Superintelligence, Wiley-Blackwell, Chichester Malden 2009, s. 33. Warto zauway, e w Matrixie mamy do czynienia z mocnymi wersjami podmiotowoci, ktre pozwalaj, by mzg mg zastanawia si, w jakim jest naczyniu, to znaczy w jakiej egzystuje rzeczywistoci. Jeli zrezygnowalibymy z tej mocnej wersji podmiotowoci, to Matrix byby niemoliwy, bo nie byoby cigoci oraz pamici zmiany w przypadku przeczania si midzy rnymi rzeczywistociami-naczyniami. 7 Henry Jenkins uwaa, e film Matrix naley do narracji synergicznych. Cechuje je to, e maj one tendencj do rozgaziania si przy jednoczesnym ukierunkowaniu wszystkich wydarze ku znanej marce (aspekt technomerkantylny). H. Jenkins, Kultura konwergencji: zderzenie starych i nowych mediw, tum. M. Bernatowicz, M. Filiciak, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007, ss. 93-129. 8 t. Garcia, Qu-est-ce que le virtuel au cinma?, LHarmattan, Pary 2009, s. 151.
III. Cyberteologia i science fiction
93
wa autonomia skupiona w jednej perspektywie lub kilku wyrnionych9) jest rwnoznaczne z osigniciem wiadomoci przejawiania si Boga cyborgw w hybrydach techniki i transcendencji. Poczenia w matrycy nie maj centrum. Perspektywy cz si na mocy czenia zgodnie z metafizycznymi punktami orientacji. to, czy istniejemy, zaley od perspektywy przejtej z matrycy (to znaczy matrycy moliwych perspektyw). Matrix tworzy cybernetyczn metafizyk dostpu. to wanie w niej wybory s proste (wybierz piguk), podczas gdy ich konsekwencje s zoone. Ontologia dostpowa nie jest pask ontologi, lecz warstwow ontologi pocze. Matryca przebiera si w rne maski i stroje zdaje si by wszystkim, tylko nie transcendencj. Jeli przyrwna prac metafizyczn wykonywan przez film Matrix do jakiej tradycyjnej religii, to byby to rodzaj cybernetycznego buddyzmu. W takiej interpretacji wszelka teologia byaby jedynie przebraniem nicoci nicoci pocze. Wyrwanie si z ona (matrycy) byoby ostatecznym wyzwoleniem z koa wiecznego powrotu (w ktrym ciga nas zawsze jaki Inny).
Zakoczenie
Z pewnoci uproszczeniem byoby odnosi filmy, komiksy, powieci, opowiadania, gry komputerowe do ju istniejcych form mylenia o transcendencji, podobnie jak nieuprawnionym rozszerzeniem byoby uznanie ich za jakie radykalne rozszerzenie konkretnych tradycji mylowych. Funkcjonuj one raczej jako hybrydy techniki i transcendencji, przy czym nie mona stwierdzi wyranego podziau na sfery, do ktrych przynale poszczeglne rozwizania fabularne.
Naley radykalnie obniy prg uznania podmiotowoci w przypadku teletechnologii. W przeciwnym razie ludzka tosamo bdzie rozcignita midzy nieskoczon proliferacj (pomnaaniem wirtualnych klonw jani) oraz ustaleniem (form monopodmiotowoci). Kilka wyrnionych perspektyw nie rozsadza podmiotu tak, by zatopi si on w nieskoczonej liczbie perspektyw produkowanych przez media techniczne, pozostajc propozycj na tyle mocnej podmiotowoci (w kwestiach pewnej immanentnie zawartej w niej niepewnoci i relatywnoci), e pozwala mwi o wzgldnym ustaleniu perspektyw i zapobiega ich mimowolnemu przeczaniu przez bierne syntezy jani dokonujce si w podmiotowoci. Zaprogramowane zdarzenia wynikajce z dziaania technologii sieci i programw, ktre wprowadzaj wielo perspektyw, ktrych podmiot nie jest w stanie przyj, w wyniku czego ulega on rozsadzeniu ja eksploduje pod napywem nowych bodcw, z ktrych kady wprowadza now perspektyw, nowe moliwoci bycia (jako quasi-syntez midzyperspektywicznego przeczania). Dlatego prg podmiotowoci zostaje ograniczony do aktualnie dziaajcych perspektyw, ktre oznaczaj zarwno przynalene im punkty widzenia, jak i punkty podczenia. Cyborg podcza wic wasn perspektyw do hybryd techniki i transcendencji, a jego podmiotowo zyskuje wzmocnienie i rozwinicie.
9
94
technika nie odnosi si tylko do robotw, najnowoczeniejszych technologii czy tworzywa wiatw kreowanych w science fiction, podobnie jak transcendencja nie jest wyraona wprost, to znaczy nie wystpuje jako zbir cytatw wyniesionych z tradycji teologicznej, ktre pozwoliyby odbiorcy zorientowa si, e to jest wanie tematem danego dziea. Sowo dzieo odnosz nie tylko do warstwy estetycznej poszczeglnych utworw, ale take do metafizycznych efektw, jakie zawiera i jakie komunikuje odbiorcom. Czsto w dzieach science fiction nie pada ani jedno sowo majce ukierunkowa myli cyborgw ku transcendencji, mona jednak odnie wraenie (co nie jest adnym imperatywem), e jest to produkt poruszajcy podstawowe dla ich duchowego ycia kwestie. Nie mona wic mwi o prostym zastpieniu, o tym, e skoro Bg umar, to przemys audiowizualny wchodzi w jego miejsce, dostarczajc tym samym teologie w obrbie samego dziea audiowizualnego. Jest to moliwe, ale nie konieczne. Dziaanie hybryd techniki i transcendencji nie moe by w peni uchwycone, oddane za pomoc audiowizualnych rodkw. Dlatego kwesti zwizku teologii i science fiction nie jest po prostu zmiana medium: rezygnacja ze sowa jako wyraziciela Boskiej obecnoci na rzecz rodkw elektronicznych. Dziea science fiction raczej komunikuj pewne teologiczne intuicje wyrose z dowiadczenia oraz przemylenia hybryd techniki i transcendencji, tote mimo wielu prb zarysowania spjnych kosmologii i kosmogonii wydaje si to niemoliwe. Nie chodzi te o programowe niekoczenie danych wytworw to bowiem moe nalee do rynku audiowizualnego i praw cyrkulacji dostarczanych treci. Jednak sama intuicja zawarta w dziele odnosi si wprost do okrelonych hybryd: z yciem codziennym bohaterw cz si nadzwyczajne, metafizyczne wydarzenia, ktre nie maj w sobie nic z ludycznej cudownoci. Czsto mog sprawia wraenie naiwnych, pojawiajcych si nagle, niesusznie pozostawionych nierozwizanymi. Oddaje to take cech hybryd techniki i transcendencji, jak jest zwrot ku dowiadczeniu: w intuicji, myli, przeyciu spoecznym, objawieniu. Science fiction peni take tutaj form korekty imago Dei, ktry zmienia si pod wpywem technicyzacji rzeczywistoci. Jest to swoiste uaktualnienie istniejcych teologii, ktre w konkretnych dzieach moemy odnale. Nie jest ono jednak nigdy pene, lecz dotyczy pewnych intuicji przeniesienia wtkw i motyww w zupenie nowy kontekst. Z pewnoci Bg cyborgw nie jest w nich obecny jako dany bezporednio gwny temat, ale przejawia si przez konstruowane w wyobrani science fiction hybrydy techniki i transcendencji, ktre produkuj wasn teowirtualno, ktra w zalenoci od intencjonalnoci cyborgw oraz ich mocy ukierunkowania przechodzi w inne formy mylenia teologicznego lub rozwija (przeywa, dowiadcza, kontempluje) te istniejce w konkretnych dzieach.
IV. RElIGIJNA UTOPIA CYBERKUlTURY
Paul Virilio odnis si do moliwoci zaistnienia religijnej utopii cyberkultury w nastpujcy sposb:
Wilson: Czy istnieje transcendencja ciaa? Virilio: trudno powiedzie. Po pierwsze, przedmiotem rozwaa jest nie tylko ciao, ale take rodowisko ciaa. Pojcie transcendencji naley do zoonych, ale jest prawd, e istnieje co boskiego w tej nowej technologii. Badania nad cyberprzestrzeni s poszukiwaniem Boga. Bycia Bogiem. Bycia tu i tam. Na przykad kiedy mwi: Patrz na ciebie, widz ci, to znaczy Widz ci, poniewa nie widz, co jest za tob: widz ci przez ramk, ktr sporzdzam. Nie widz wewntrz ciebie. Jeli mgbym ci widzie poniej i od tyu, bybym Bogiem. Mog ci widzie, poniewa mj ty i moje boki s lepe. Nie mona sobie nawet wyobrazi, jak to byoby widzie wewntrz ludzi. technologie rzeczywistoci wirtualnej prbuj sprawi, ebymy widzieli od spodu, od wewntrz, od tyu... jakbymy byli Bogiem. Jestem chrzecijaninem i nawet mimo e mwi o metafizyce, a nie o religii, musz powiedzie, e cyberprzestrze zachowuje si jak Bg i dotyczy idei Boga, ktry syszy i widzi wszystko1.
technologie rzeczywistoci wirtualnej staraj si zrealizowa ide Boga cyborgw jako to wirtualnoci (moliwoci aktualizacji hybryd techniki i transcendencji), na ktr skadaj si wszystkie moliwe perspektywy. te perspektywy nie s ju domen Boga, lecz skoczonego i miertelnego bytu, jakim jest czowiek. Uytkownik cyberkultury moe podczy si do perspektyw i manipulowa punktami widzenia w ich obrbie wedug ich dostpnoci w programie obsugi. Moe on widzie wewntrz ludzi, ledzc informacje, ktre zamieszczaj na portalach spoecznociowych, moe wama si do ich kont pocztowych, moe take obserwowa ruch uliczny za porednictwem kamer czy ledzi kady ruch danej osoby. to, co kiedy byo podgldaniem, voyeuryzmem, staje si teraz form religijnoci. Jeli czowiek przyjmuje jedn z boskich perspektyw, ktr oferuje dany teletechnologiczny interfejs, to tym samym wciela si w Boga. Nie jest to jednak Bg cyborgw, ale maszyna teologiczna, ktra produkuje moliwe do przyjcia zsakralizowane perspektywy. to wcielenie dokonuje si w przypadku przeczenia kadej perspektywy.
1 L. Wilson, Cyberwar, God and Television, An Interview with Paul Virilio, w: A. Kroker, M. Kroker (red.), Digital Delirium, St. Martins Press, Montral 2001, s. 44.
96
Maszyna teologiczna dziaa, operujc w rodowisku teowirtualnym i modyfikujc zastane perspektywy. Nie ma znaczenia, czy inne podmioty korzystaj z tej samej perspektywy, czy pasoytuj na tym samym teleobecnie dostpnym obiekcie pragnienia. Istotne jest, e podmiot ma dostp do danej perspektywy, lecz nie musi jej w peni przyjmowa. ta religijna utopia cyberkultury jest jednak ograniczona ekonomicznie, poniewa wszystkie perspektywy s technologicznie dostpne, a uytkownik nie moe si do nich podczy, jeli nie speni okrelonych wymaga: spoecznych, instytucjonalnych, finansowych. W ten sposb dochodzi do stratyfikacji, dzielenia i hierarchizowania perspektyw wedug rnych kryteriw. Kady moe by Bogiem, to znaczy przyj jedn z nieograniczonej liczby perspektyw skadajcych si na wyobraenie Boga, jednak nie jest Bogiem cyborgw, a jedynie symulacj Boga w danej perspektywie. transcendencja jest wic nieobecna w swej penej postaci, jest byciem nieobecnym teowirtualnoci, poniewa suma wszystkich uytkownikw podczonych do boskich perspektyw nie przekada si w prosty sposb na aktywnie dziaajcego Boga; nie zachodzi tu synergia perspektyw cyborgw i Boga cyborgw. W ten sposb perspektywy zostaj pozbawione mocy sprawczej i s tylko symulacj Boga w jego biernoci. ten sposb regulacji sta si podstaw rozumienia cyberprzestrzeni jako pewnej utopii religijnej, gdy przyjmowanie biernoci zakada wiar w Boga, wiar w to, e jest si Bogiem, z czym wie si to, e nic ju nie trzeba robi, gdy kada aktywno zostaje sprowadzona do przeczania perspektyw w maszynie teologicznej, czyli do wykorzystania teowirtualnoci w przemyle zsakralizowanych perspektyw. Jest to wiara technologiczna w interfejsy oferujce perspektywy, bowiem s one boskimi posacami technologiczn aplikacj transcendencji. Jeli cyberprzestrze jest Bogiem, to cyberkultura jest religi aktywnym czczeniem Boga poprzez czynnoci religijne i metafizyczne, takie jak przyjmowanie boskich perspektyw. Inaczej mwic, cyberkultura jest utrzymywaniem boskoci cyberprzestrzeni, dlatego przypomina kultow form religijnej utopii, ktr stara si realizowa. Przypomina nie dlatego, e jest nieprzekonujca, ale e nie moe w peni si zrealizowa, poniewa wci dochodz nowe perspektywy, powstaj nowe urzdzenia i interfejsy. Cyberkultura musi reagowa na inflacj Boga, czyli nieskoczone pomnaanie perspektyw technologicznymi rodkami. Rodzi to paradoks, e Bg jest nieograniczony i cyberprzestrze take dy do uzyskania postaci nieskoczonej, lecz towarzyszy temu brak ustalenia Boga w jakiej podstawowej hybrydzie techniki i transcendencji, brak wyrnionej perspektywy. Inflacja Boga prowadzi do panteizmu realizowanego technologicznymi rodkami. Cyberkultura wprowadzajca do stechnicyzowanej kultury cyberprzestrze jako podstawowe
IV. Religijna utopia cyberkultury
97
i jedyne rodowisko jej funkcjonowania oznacza, e kada aktywno podmiotowa i technologiczna staje si czynnoci metafizyczn, gdy perspektywa ludzi i urzdze zawsze pochodzi od Boga cyborgw, a wszystko staje si Bogiem produkowanym w maszynach teologicznych, oferujcych teowirtualny perspektywizm. Bg cyberprzestrzeni jest jednak Bogiem politeizmu oraz pluralizmu i relatywizmu religijnego. Fenomeny i dowiadczenia religijne nie s jedynie ograniczone do miejsc oraz instytucji symbolicznych, lecz w cyberkulturze s wzbudzane przez technologie:
Mona by sdzi, e przeyem rodzaj religijnego nawrcenia przyznaje Licklider, wspominajc swoje odczucia sprzed dwudziestu piciu lat, kiedy to dosta w swoje rce pierwszy komputer konwersacyjny2.
Sowa te wskazuj na moliwo przeycia metafizycznego z powodu wejcia w posiadanie nowego urzdzenia technicznego. towarzyszy mu podnioso jako odpowied na wynalazek, ktry moe istotnie wpyn na ycie uytkownika. Pojawienie si nowego urzdzenia jest przeywane jako olnienie, rodzaj iluminacji, nawet jako objawienie. Podobnie jest z cyberprzestrzeni bdc rodowiskiem nowoci. Podmiotowe dowiadczenie zwizane z logowaniem si do niej po raz pierwszy jest intensyfikacj spotkania z nowym obiektem technicznym. tym, co wyrnia cyberprzestrze, jest to, e nawrcenie religijne dokonuje si nie jeden raz, lecz jest cigle ponawiane. tu uytkownicy spotykaj si z innowacjami wprowadzanymi przez producentw oprogramowania3, a take przez innych uytkownikw. W ten sposb s poddawani wpywowi innowacji w ramach religijnego przeywania cyberprzestrzeni. W miar rozwoju cyberprzestrzeni religijny i duchowy charakter (bez wzgldu na sposb ujcia) jest wyraany wprost. Sensem podczania si do cyberprzestrzeni jest wic poznawanie rnych form rytualnej interakcji midzy uytkownikami, midzy programami wiary (aplikacjami umoliwiajcymi wprowadzenie do cyberprzestrzeni wiary technologicznej). Cyberprzestrze tworzy monumentalne architektury metafizycznej i logicznej moliwoci z cybernetycznie intensywnymi potencjaami4. W tym sensie wszystko, w co wierzymy, moe si w niej manifestowa, kady aspekt podmiotowej egzystencji moe by umieszczony w odpowiednim programie dowiadczenia tworzcym rodowisko religijne. Jednak cyberprzestrze nie jest tosama z teowirtualnoci jako form zgeneralizowanej religijnoci, wa2 H. Rheingold, Narzdzia uatwiajce mylenie. Historia i przyszo metod poszerzania moliwoci umysu, Wydawnictwa Naukowo-techniczne, Warszawa 2003, s. 155. 3 Rozumianych take jako producentw wydarze i obiektw umoliwiajcych konwersj religijn. 4 N. Land, Fanged Noumena, Urbanomic, Falmouth Nowy Jork 2011, s. 403.
98
ciw stechnicyzowanej i eksploatowanej przez technonauk kulturze. Nick Land, piszc o dowiadczeniu transcendencji, jakiemu zostaje poddany jej uytkownik, tak odnosi je do istnienia Boga: Jeste prowadzony przez symulacj Boga jako hipermasywnego konstruktu ochrony ROM5 na kocu wiata. W ten sposb Bg i moliwo jego objawiania si i dziaania jako symulacji s ograniczone pamici komputera. Jest to wic prba zamknicia transcendencji w immanencji teleinformatycznego programu sucego do indukowania dowiadcze religijnych. ROM oznacza READ ONLy MEMORy, czyli pami tylko do odczytu. Koniec wiata moe wic oznacza koniec cyberprzestrzeni, tj. wyczerpanie si moliwoci przetwarzania spowodowane niedostpnoci kolejnych zasobw. W ten sposb uytkownik zostaje wprowadzony w rzeczywisto symulacji transcendencji polegajcej na zwiniciu jej do postaci interaktywnej teleinformatycznej immanencji. Podstawowym mechanizmem symulacji Boga jest wic tylko moliwo jego odczytania. Odpowiada to podmiotowi podczonemu do interfejsu, ktry stara si co zapisa, wywoa nowe dowiadczenie, lecz moe korzysta tylko z zapisanych form objawienia i iluminacji. Cyberkultura jako rodowisko ycia cyberprzestrzeni blokuje wic metafizyczny dostp do teowirtualnoci jest on nadal moliwy metafizycznie, lecz technologicznie odcity. Relacja techniki i transcendencji wymaga pewnej operacyjnej wzajemnoci i kiedy jest anulowana, a dostp niemoliwy, to bez technologicznej mediacji transcendencji uytkownik zostaje zamknity w wiecie, jaki oferuje mu program dowiadczenia oparty na komutacji technicznej pamici, z ktrej powstaje transcendencja lub bogowie-symulakry, z ktrym wchodzi w interaktywne relacje. Bogowie nie mog by obecni w zwykych przedmiotach tak podsumowuje Heideggerowskie mylenie Bruno Latour7. Przedmiot techniczny nigdy nie jest zwyky. W proces jego produkcji-indywiduacji wczona jest pewna tajemnica, ktra nie wyczerpuje si w jego specyfikacji technologicznej. Na pocztku traktatu O sztuce kombinatoryki Gottfried W. Leibniz w pierwszej definicji mwi: Bg jest bezcielesn substancj o nieskoczonej mocy
Infrastruktura mocy ROM jest neurooprogramowaniem kompatybilnym z czowiekiem (ibidem, s. 451). Moc rozumiana jako wirtualno pozwala na programowanie czowieka w rnych aspektach jego funkcjonowania. Istotne jest to, e programowanie jest zaporedniczone w pamici jako rodowisku wasnego wydarzania si. W ten sposb zgodno pamici ludzkiej i technicznej wyznacza moliwo jego programowania. Zatem symulacja Boga w cyberprzestrzeni zamyka pami ROM w rodowisku przetwarzania, ktre pozostaje zamknite na transcendencj. Ibidem, s. 397. Bg peni tu funkcj programu zapewniajcego cyborgom dostp do pamici. Jest to pami ROM, czyli tylko do odczytu. W ten sposb Bg cyborgw chroni wasne istnienie w hybrydach techniki i transcendencji, umoliwia cyborgom anamnez, czyli odczytanie zapisu (danych) transcendencji. 7 B. Latour, Nigdy nie bylimy nowoczeni, tum. M. Gdula, Oficyna Naukowa, Warszawa 2011, s. 95.
5
99
(virtus)8, wprowadzajc pojcie wirtualnoci, kojarzone z nieskoczon moc, tj. nieskoczon moliwoci wprowadzania tej mocy w ycie, czyli wanie wirtualnoci. W drugiej precyzuje: Nieskoczona moc jest pierwotn pojemnoci (potentia) poruszajc nieskoczone. Dla mocy jest ta sama jak pierwotna pojemno; wic mwimy, e wtrne przyczyny dziaaj poprzez skuteczno (virtus) podstawy9. Religijno wynika bezporednio z utopijnego mylenia o cyberkulturze, gdy zakada bezgraniczno i nieskoczono teleobecnego wiata, ktry zostaje przyrwnany do przestrzeni waciwych myleniu o transcendencji. Cyberkultura to miejsce, w ktrym moe si realizowa duchowa wirtualno czowieka, poniewa nie jest on ograniczony spoecznie, terytorialnie czy geograficznie. Jest to teza dugo dominujca w dyskursie o cyberkulturze, a obecnie stanowi istotn tendencj mwic o tosamoci podmiotu. Jeli czowiek moe przyj jakkolwiek posta i w dowolny sposb okrela siebie za pomoc sw i rodkw audiowizualnych, to projektuje siebie w przestrze mentaln, w ktrej mog si urzeczywistni jego duchowe waciwoci. W ten sposb powstay w cyberkulturze instytucje religijne. Przyczyniy si do tego zarwno dziaania zinstytucjonalizowanych religii, nowych ruchw religijnych, jak i pojedynczych uytkownikw. W wiatach, takich jak Second Life, powstaj kocioy, miejsca kultu. Uytkownicy poprzez swoje awatary mog w nich odbywa praktyki religijne i duchowe wystarczy klikn, by rozpocz medytacj. Mog te sw posta wyposay w akcesoria religijne. trudno przypisa utopii cyberkultury jeden sposb funkcjonowania. Moe ona bowiem zamyka transcendencj w immanencji wasnej przestrzeni obliczeniowej i w ten sposb symulowa Boga dowiadczanego teleobecnie przez jej uytkownikw, moe te by rodowiskiem, w ktrym informatyczne wizy wyznaczajce cybernetyczn zasad racji podstaw istnienia cyberprzestrzeni, zostan od wewntrz przeprogramowane, zmienione, poddane subwersywnym operacjom przez agentw transcendencji, czyli hakerw Boga cyborgw. Dziaa ona take jako przestrze mityczna, zarazem protoreligijna i postreligijna. Nie oznacza to, e religijno (a take transcendencja) jest poddana radykalnemu regresowi do postaci danych w rodowisku cyfrowym jako konsekwencji ludycznego funkcjonowania tej zaporedniczonej elektronicznie sfery rzeczywistoci, ale raczej to, e jej dziaanie niewiele wyjania. Erik Davis twierdzi: Jak wszystkie obrazy mityczne, cyberprzestrze wicej sugerowaa, ni wyjaniaa i pomimo ukrytej ironii pojciowej, przeoczonej przez wielu entuzjastw, dostarczaa pojciowego uchwytu dla wyaniajcej
8 G. W. Leibniz, Dissertation on the Art of Combinations, w: idem, Philosophical Papers and Letters, red. i tum. L. E. Loemker, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht Boston Londyn 1989, s. 73 (ac. tytu: De arte combinatoria z 1666 r.). 9 Ibidem.
100
si hiperprzestrzeni komunikacji cyfrowej10. Mitem moe by zatem kady rodzaj wyjanienia, ktry nie opiera si jedynie na racjonalnych przesankach. Oznacza to quasi-paralogiczne sposoby dowodzenia, argumentowania, odnoszenia si do cyberprzestrzeni, ktre wymagaj, by uzna je za mityczne. Mog one jednak dotyczy najbardziej zaawansowanych technologii zwizanych ze wszystkimi sposobami dowiadczania wiata ju po kolejnych jego odczarowaniach, tak aby by mitami w wersji high-tech. czenie rnych przejaww tych tendencji, czciowa dominacja jednej z nich nad innymi przyczyniaj si do utrzymywania cyberprzestrzeni jako rodowiska utopijnego w sensie religijnym, tj. miejsca, gdzie wszystko moe si zrealizowa, kade religijne pragnienie moe zosta zaktualizowane dotychczasowymi metodami osigania duchowego spenienia. Utopia religijna take nie jest dominujc tendencj, lecz staym elementem cyberprzestrzeni. trudno w niej cokolwiek uzasadni, nie odwoujc si do mitycznych opowieci powstawanie forw internetowych, usug i innych aplikacji czy serwisw internetowych mona w tym kontekcie traktowa jako powoywanie nowych wiatw. Wyaniaj si z tego nowe kosmologie, uytkownicy tworz wasne mitologie, ktre z czasem przeradzaj si w filozofie, gdy nastpuje kolektywne pojciowe przepracowanie tych tendencji przez uytkownikw cyberkultury, co skutkuje wytworzeniem caych systemw pozwalajcych opisa wszystkie elementy i wydarzenia danej gry komputerowej, strony internetowej czy innych obiektw i interfejsw cyberprzestrzeni. Sytuacja odwrotna, polegajaca na przypisaniu cyberprzestrzeni pewnych waciwoci religijnych bezposrednio przejtych z systemw pojciowych tradycji, jest nieskuteczna, bowiem na cyberprzestrze nakadane s znane kategorie, ktre czsto maj swoje rdo w ustaleniach historycznych, systemach filozoficznych czy teorii kultury. Cyberprzestrze zdaje si wic tworem religijnym realizujcym jak duchow utopi, nowym wiatem, niedostpnym dotychczasowym kulturowym wyobraeniom, poniewa kategorie te nie mog by w takiej postaci stosowane do jej opisu i analizy. Cyberkultura ujmowana jako utopia religijna jest wynikiem wielu prb jej konceptualizacji. Przy czym jest to kwestia niewiadomej pracy pojciowej uytkownikw cyberprzestrzeni i badaczy starajcych si dociec jej podstaw. Cyberkultura pozwala wierzy w wiat, w ktrym czowiek ma si sprawcz, moe dowolnie si kreowa, jest do pewnego stopnia wyzwolony, do pewnego za ograniczony nowymi warunkami okrelajcymi podstawowe sposoby realizowania si jego egzystencji. Cyberkultura poprzez odpowiednie zaprojektowan cyberprzestrze oferuje realizacj utopii religijnej w okrelonych
10 E. Davis, Techgnoza: mit, magia + mistycyzm w wieku informacji, tum. J. Kierul, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 2002, s. 245.
101
stylach ycia uytkownikw. Mog oni sta si mdrcami na forach internetowych, mistykami czy magami przemierzajcymi nieskoczone (generowane algorytmicznie) obszary rodowisk aplikacji i gier trjwymiarowych, duchowymi terapeutami na czatach. Innymi sowy, mog oni w dowolny sposb realizowa wasn duchowo w granicach oferowanych przez dany program dowiadczenia. W ten sposb cyberkultura zapewnia im autentyczne dowiadczenia, bdc realizacj utopii (co samo w sobie jest paradoksalne). Co wicej, z technicznego punktu widzenia jest to niemoliwe, poniewa jednostki biorce w niej udzia s od pocztku w pewnym teleobecnie dostpnym nigdzie, to znaczy nie maj dostpu do wasnych przedmiotw myli. Nie podlegaj one komunikacji, nie mog zosta przekazane, dlatego cyborgi korzystaj z podstawowych mechanizmw cyberkultury, starajc si wyrazi najpeniej wasne bycie. Utopia zostaje wyrwana ze swojego rodowiska i zainstalowana w wiecie, nie bdc ju ograniczon przez interfejsy technologiczn egzystencj. Wprowadza ona elementy nowej religijnoci11 w postaci kultu informacji (perspektywy dostpne w pakietach danych) i interaktywnoci (perspektywy oddziaujce na siebie) oraz teleobecnoci (perspektywy wydarzajce si poza obecnoci).
11 P. Breton, Rseau et religiosit : le cas dInternet, w: P. Musso (red.), Rseaux et socit, Presses Universit de France, Pary 2003, s. 66.
V. TEODYCEA POPKUlTURY. SZTUCZNA INTElIGENCJA, ZO I NEGATYWNA OSOBlIWO
Wprowadzenie
Popkultura jest przeywana przez miliony ludzi w przemysach audiowizualnych i przemysach komunikacyjnych1, gdy programujc ludzkie dowiadczenie, okrela warunki dowiadczenia i ich kontekst dla dominujcej czci spoeczestwa. Jednak ten rodzaj transcendentalizmu nie wywodzi si z ustale Immanuela Kanta i mylicieli kontynuujcych t tradycj filozoficzn, ale dotyczy moliwoci zakupu perspektyw2, na ktre skadaj si punkty widzenia zbiorczo instalowane w programach dowiadczenia. Horyzont wydarzania si moe wic zosta przeczony wraz z nabyciem nowej perspektywy, to znaczy rzeczywisto dziaa wwczas w zupenie odmienny sposb. W skad moliwych perspektyw wchodz take te waciwe religii, mistyce i innym formom kontaktu z transcendencj. ten nowy rodzaj transcendentalizmu staje si kwesti ekonomiczn i taki jest jego podstawowy sposb funkcjonowania, gdy obowizuje tylko to, co zostao bezporednio pozyskane od producenta danych perspektyw lub co powstao w wyniku prosumenckiego konstruowania perspektyw ze wsplnotowo syntetyzowanych punktw widzenia, ktre moe kompilowa kady uytkownik kultury3. Popkultura jest zatem przemysem
1 to pojcie wprowadzone przez B. Stieglera rozumiem jako przemys sucy do przekazywania przey nabytych w drodze korzystania z przemysu audiowizualnego popkultury. Por. B. Stiegler, Technics and Time, t. 2: Disorientation, tum. S. Barker, Stanford University Press, Stanford 2009. 2 Perspektywa nie jest ju zwizana z dowiadczeniem, obecnoci, reprezentacj, lecz z urzdzeniami technicznymi j umoliwiajcymi. Cyborg moe przej perspektyw, ktra nie bdzie z nim kompatybilna na rnych poziomach, poniewa jest ona wzgldem niego zewntrzna jako program, ktry mona wykupi. 3 Cyborgi uywaj kultur, nie s za jej uczestnikami. ta zmiana wie si z przewartociowaniem kultury przez media techniczne. Odmienne sposoby jej uytkowania wynikaj z perspektyw danych w programach dowiadczenia. Intencjonalno cyborgw jest warunkowana przez interfejsy dostpu do rzeczywistoci.
104
transcendentalnym4, za religia jest wobec niego zarwno immanentna, jak i transcendentna. Wynika to z tego, e popkultura nie jest w stanie zarzdza perspektywami, skadajcymi si na nie punktami widzenia ani sam transcendencj. Stanowi ona wic wyraz sabego transcendentalizmu, ktry moe by ograniczony do jednego medium, produktu, usugi, wizji, wyobraenia. to, co si dzieje, naley do porzdku permanentnej destabilizacji, poniewa popkultura reaguje na wszelkie zmiany spoeczne, kulturowe i ekonomiczne, podobnie jak na zmiany wiodcych idei w ramach technicyzacji. W ten sposb religia jest przeksztacana przez transcendentalne przemysy popkultury, co moe zarwno wzmacnia, jak i osabia poczenie z transcendencj. Z jednej strony popkultura jako przemys perspektyw (przemys nabywania perspektyw i przeczania w nich punktw widzenia) jest w peni materialna, przenikajc do codziennej egzystencji w postaci filmw, ksiek, gadetw, czyli stabilizujcych jej regulacje przedmiotw (take przedmiotw wirtualnych5). Odsyaj one do swoich kontynuacji w kolejnych odsonach i wersjach produktw kina czy muzyki. Z drugiej strony popkultura jest abstrakcyjna, poniewa rzdzi si logik snu to, co prezentuje, nie naley do rzeczywistoci, lecz stanowi projekcj wyobraonego dowiadczenia, ktrego nikt nie przey. Gdy analizujemy poczynania superbohaterw czy innych postaci, ktrych nie mona odnie do codziennego dowiadczenia, jawi si oni jako abstrakcje, mity dalekie od cielesnych form. Mona tu raczej mwi o sennym (ale te wynionym) imaginarium popkultury ni o konkretnoci jej wytworw. Przedstawiane w popularnych filmach przeksztacenia dotychczasowych form kultury, a take nowe jej formy s w duej mierze abstrakcyjne: bohaterowie ratujcy ludzko, wiat gier komputerowych pozwalajcych na wcielenie si podmiotu w dowoln wykreowan przez interaktywny program dowiadczenia rol. Wszystko to sprawia, e popkultura wykonuje prac metafizyczn, poniewa spekuluje konkretem i abstrakcj, jest pozorem pracy filozoficznej, cho mogaby j wykonywa lepiej, wprowadzajc rozwizania pewnych problemw i formuujc wasne. Popkultura rozumiana w ten sposb odpowiada na podstawowe pytania dotyczce ycia czowieka poprzez obiekty bdce produktami przemysw audiowizualnych oraz przemysw programw
Jest to widoczne w ideach przekazywanych na pytach rockowych. Pisze o tym Robert Calvert, przywoujc koncepcj uprzemysowienia religii przez Pantranscendentalne Przemysy. Por. pyta Hawklords zespou Hawkwind: http://aural-innovations.com/robertcalvert/words/pantranscendental.htm (1.11.2011). 5 Przedmiot wirtualny pojawia si i znika, wchodzc w interakcje z przedmiotami myli cyborgw otacza je, a nawet zastpuje. Jego istnienie nie ogranicza si jednak do jednorazowoci, gdy moe on by odpowiednio skonfigurowany na powracanie aktualizacj w obiektach myli cyborgw. teowirtualno stanowi szczeglna sfer produkcji przedmiotw wirtualnych, ktre realizujc si zwracaj uwag cyborgw ku hybrydom techniki i transcendencji.
4
V. Teodycea popkultury...
105
wprowadza gotowe rozwizania, schematy postpowania, wnioskowania, formuowania i wyraania myli. Czyni to dziki swojej podwjnej obecnoci, poniewa znajduje si zarwno w konkrecie, jak i w abstrakcji. Czsto ten drugi sposb jej przejawiania si odpowiada na podstawowe metafizyczne tsknoty czowieka. Przejmujc rol transcendencji, popkultura odpowiada na podstawowe kwestie ontologiczne. Orzeka, co jest dobre, a co ze i co waniejsze czym jest zo i dobro. Dotyka, formuuje, a nawet w pewnej mierze rozwizuje problem teodycei. Pewnym schematom wydarzania si za, jego obecnoci odpowiada szczeglny, niespodziewany sposb, w jaki wnika ono w wiat. Najczciej zostaje wprowadzone zo, ktrego dotd nie byo, czyli takie, ktremu moe zaradzi jaki superbohater lub pewna grupa ludzi. teodycealnym modelem staje si wwczas scenariusz, ktry odpowiada sytuacji wzgldnego spokoju i kulturowej stabilnoci, zaburzonej przez zo, ktre zostaje (lub nie) zaegnane. Geneza za jest bardzo zoona i zaley od czynnikw fabularnych i metafizycznych skadajcych si na obiekt produkowany przez przemysy popkultury dla ludzkiego dowiadczenia. to zo ma posta abstrakcyjn, nawet gdy jego geneza jest ukazana co do szczegu, i jest czym wicej ni sum elementw. Jacques Derrida wskazuje na poczenie za i abstrakcji, ktre wie si ze wspczesnym myleniem o religii:
Ostatecznie chcielibymy poczy pytanie o religi z pytaniem o zo abstrakcji, z radykaln abstrakcj. Nie z abstrakcyjn postaci mierci, lku przed mierci czy choroby na mier, ale z tymi postaciami za, ktre tradycyjnie wie si z radykalnym oderwaniem, a wic z wykorzenieniem abstrakcji7.
Wskazuje tym samym na pewne miejsca abstrakcji, ktre s technologi: miejsca abstrakcji, jakimi s maszyna, technika, technonauka, a zwaszcza transcendencja tele-technologiczna. Religia i mechane, religia i cyberprzestrze, religia i numeryczno, religia i cyfrowo, religia i wirtualna czasoprzestrze8 s przykadami realizacji tego za. takie postawienie problemu jest wynikiem historycznego i logocentrycznego spojrzenia, uwidaczniajcego skrywane zaoenie, e religia styka si z czym zym z abstrakcyjnym zem, ktre jest technologi. Jednak przypisywanie za abstrakcji, cyfrowoci czy innym fenomenom technicznym wynika z bdnego zaoenia, e przedtechniczne zo byo lepsze (w sensie metafizycznym) od tego wprowadzanego przez technologi. Stanowisko J. Derridy
Popkultura produkuje programy dowiadczenia sprawiajce, e rzeczywisto jest odbierana przez cyborgi jako epifenomen przemysw popkultury. W tym sensie bezporednio wpywa na egzystencj cyborgw, nie bdc czci aktualizowanej podczas odbioru popkultury. 7 J. Derrida, Wiara i wiedza, tum. P. Mrwczyski, w: J. Derrida, G. Vattimo i in., Religia. Seminarium na Capri, Wydawnictwo KR, Warszawa 1999, s. 8. 8 Ibidem.
106
mona jednak rozumie jako prb obrony dotychczasowego spojrzenia na histori metafizyki (jako nastpstwa form dziejowych). to tak jakby technologia wprowadzaa zo, jakiego dotd na wiecie nie byo. Czowiek te mu si poddaje, poniewa korzystajc z technologii, czyni abstrakcyjn (tj. technologiczn) wasn egzystencj, a take religi. Bdne koo Derridy polega wic na cyklu powtrze, ktre mona sobie wyobrazi w nastpujcy sposb: w centrum siedzi skulony podmiot panicznie i kurczowo obejmujcy dotychczasowe dzieje bycia zawarte w logocentrycznych wykadniach ksikach jako uzasadnieniu jedynej prawowitej abstrakcji najbardziej zblionej do konkretu religijnego dowiadczenia. Zo popkultury znajduje si poza dowiadczeniem, nawet gdy s podejmowane prby jego naladowania, odgrywania, stosowania. Maj one na celu sprowadzenie abstrakcji do konkretu dowiadczenia. temu te su spoeczestwa fanowskie, ktre poprzez zrzeszenia, festiwale i zebrania manifestuj swoje przywizanie do okrelonej wizji wiata, gdy wytwory kultury popularnej s dla nich wydarzeniami egzystencjalnymi, a nie zwyk rozrywk. Nie wolno jednak zapomina, e zo mona stopniowa i e technologia otwiera je na nowe interpretacje. Nie musi ju ono by rozumiane jako zo punktowe, momentalne czy jako forma dugiego trwania, lecz jako zo samo w sobie. Niech do rewizji fundamentw wasnej myli prowadzi popkultur (popkultura myli do tego stopnia, do jakiego realizuje czynnoci metafizyczne) do skupiania pamici i zachowania jej w ustalonych porzdkach, ktre pozwalaj przeciwstawi religii tendencje technicyzacyjne i ich produkty. Z pewnoci istnieje zo waciwe technologii, tak jak istnieje zo przynalene czowiekowi, a nawet naturze (przy odpowiedniej metafizycznej kwalifikacji). Z takim abstrakcyjnym zem mona sobie poradzi, tylko je przetwarzajc. teodycea popkultury ma charakter konfesyjny abstrakcyjnego za nie mona przey bezporednio, gdy jest ono dostarczane jedynie w postaci programu dowiadczenia, ktry dziaa przez okrelony czas. Dlatego podmioty staraj si wszelkie zo odda za pomoc dostpnych im rodkw i sposobw. technologie dziaaj bowiem w samej podmiotowoci, znoszc rozrnienie na to, co wewntrzne i zewntrzne, widzialne i niedostpne dla wzroku: wiato lasera jest tak przenikliwe, e dociera do jdra intymnego wntrza czowieka, film zmienia nasz wiadomo w nieustajc spowied, dokonywan za nas przez artystw multimediw9. teraz jest to spowied prosumentw, ktrzy wykorzystuj popularne portale internetowe do umieszczania w nich wasnych treci. Okazuje si jednak nieskuteczna, poniewa sprowadza si do powielania zastanych wytworw audiowizualnych i tworzenia nowych. Dlatego abstrakM. Goaszewska, Filozoficzny spr o multimedia. Szkic z pogranicza antropologii filozoficznej i estetyki, w: B. Frydryczak (red.), Ekspansja obrazw. Sztuka i media w wiecie wspczesnym, Wydawnictwo WSP, Zielona Gra Warszawa 2000, s. 233.
9
107
cja za przeniesiona do sfery kulturowej dostpnoci dla wikszoci uytkownikw staje si programem dowiadczenia wyznaczajcym to, co podmiot widzi i syszy, jednoczenie samo zo zostaje zamknite w pewnej abstrakcji, a jego metafizyczna praca dociera do uytkownika przez warstwow mediacj audiowizualnych interfejsw. teodycea popkultury realizuje si wic za pomoc pewnych filtrw, ktrymi mog by zarwno inne podmioty, interfejsy, jak i sposoby przekazywania treci. Zo zostaje wpisane w logik stechnicyzowanej kultury jako rodzaj towarzyszcej jej abstrakcji, ktra wci dziaa, jednak robi to w sposb teleobecny, co nie znaczy, e mniej intensywny. Ze spowiedzi wyrczaj nas awatary nieobecnego bycia artyci. One manipuluj wntrzem jednostki i dostosowuj je do danego obrazu. Spowied polega na przechwytywaniu intymnoci, ktra jest pniej wywietlana na interfejsach, to znaczy z pominiciem intencjonalnoci cyborgw, zgodnie z interpasywnymi imperatywami wizualizacji. Spowied polega na umieszczeniu za w obiektach technicznych wiernych i relatywnie bezawaryjnych powiernikw, ktrzy nie wymagaj zadouczynienia i nie oferuj rozgrzeszenia w jakiejkolwiek postaci. W ten sposb zo zostaje zamknite w multimedialnej abstrakcji, a zatem wyczone ze wiata ycia, z dowiadczenia podmiotu, ktry mgby je przetwarza duchowo. Poprzez to przenoszenie (kopiowanie) za realizuje si gnostycyzm. Dlatego wizana jest z nim abstrakcja jako paszczyzna rzeczywistoci, na ktrej dokonuje si proces puryfikacji i oddzielania. Zo nie zostaje przepracowane w sposb estetyczny przysuguje mu miejsce jedynie w sztucznej transcendencji rozumianej jako teodycealna sie obiektw technicznych, to znaczy urzdze, ktre s w stanie magazynowa zo. Prowadzi to do uzalenienia uytkownikw kultury od za. Proces ten przybiera narkotyczn posta:
Zrealizowany projekt ekspansji dziaa jak narkotyk; czowiek uzalenia si od tej potrzeby instynktowej, a nadto konieczne staje si dla niego zwikszenie dawki uzyskiwanie coraz wicej, w coraz wikszym zakresie. I wanie mass media peni we wspczesnym wiecie coraz wiksz rol w szerzeniu si abstrakcyjnej narkomanii ekspansji za wszelk cen10.
Abstrakcyjna narkomania oznacza take dekontekstualizacj wszystkiego. Moliwe staje si zalogowanie uytkownikw do sztucznych rajw, gdy skoro nic nie jest prawdziwe, to wszystko jest dozwolone11. S to narkotyki ducha, ktre utrzymuj jednostk w stanie bezmownoci (tj. niemonosci wypowiedzenia si poza automatyzmem ekspresji z programu mowy) i osupienia. Zo wpisane w logik technicyzacji prowadzi wic do tego, e abstrakcyjna narkoza mass mediami12 staje si trudna do przezwycienia, bowiem skupienie si
10 11 12
Ibidem. Stwierdzenie przywdcy asasynw Hassana Ibn-Sabbaha. M. Goaszewska, Filozoficzny spr o multimedia..., s. 234.
108
na abstrakcyjnym zu uniemoliwia spojrzenie na jego substancjalne postaci. Dochodzi zatem do teodycealnej inwersji abstrakcyjne upostaciowienie metafizycznego za zamienia si z konkretnym, stajc si technodyce13. Multimedia wyrczaj poszczeglne dziedziny egzystencji czowieka, w tym religijne. Jest to oczekiwanie, e z postpem technonauki wszystko bdzie prostsze, e zo zostanie zwycione, a jeli nie, to przynajmniej odsunite od wiata powszechnego dowiadczenia14. Interfejsy bd redukoway dystans pomidzy nimi a ciaem cyborgw a do ich zniesienia. technologia wykonuje take prac teodycei w tym sensie, e stara si zo w jego podstawowych przejawach zawrze w sobie (technologia rozumiana jako istota techniki) jako formie technodycealnej15, a pozostae zo wyczy z wasnego dziaania, tworzc hierarchie abstrakcyjnego za16, za po technicznej puryfikacji.
1. Technodycea jako teodycea popkultury

technodycea oznacza teodyce tendencji technicyzacyjnych, czyli dociekanie, czym jest zo. Manifestuje si ona w popkulturze, a take innych sferach stechnicyzowanej kultury. Jean Baudrillard uwaa, e za nie da si wypowieDla Friedricha Dessauera technologiczne przeksztacanie wiata jest realizacj boskiego planu stworzenia. Postp technologiczny staje si kwesti teodycei. Por. C. Mitcham, Thinking through Technology. The Path between Engineering and Philosophy, University of Chicago Press, Chicago Londyn 1994, s. 110. tu jednak technodycea poprzedza postp technologiczny, gdy jest globalnym skutkiem technicyzacji, a nie tylko epifenomenem, ktry mona zredukowa, usun i zapobiec negatywnym efektom jego oddziaywania. 14 Skutkiem tego jest oddalanie cierpienia jako konsekwencji stykania si podmiotowoci ze zem. Zastpuje je cierpienie dostpowe, ktre towarzyszy przekonaniu tkwicemu we wsplnym zmyle stechnicyzowanej kultury, e wszystko mona rozwiza, trzeba tylko znale odpowiednie rodki. 15 Jak zauwaa Dominique Janicuad, zo nie jest zawarte w technice, lecz w samym sobie, istnieje ze wzgldu na wasne istnienie. D. Janicuad, On the Human Condition, tum. E. Brennan, Routledge, Londyn Nowy Jork 2005, s. 34. Przyczyn za jest niemoliwo jego uzasadnienia i odniesienia do ludzkiej egzystencji. Zo abstrakcyjne jest zawarte w nieludzkoci, lecz rozumianej na sposb moralny, to znaczy monstrualnej postaci wartoci. Felix Guattari mwi o Wszechwiatach Wartoci, przez co wycza moliwo teodycei, wpisujc zo w perspektyw spoeczn. Janicuad i Guattari wprowadzaj pozytywne zasady metafizyczne, dziki ktrym instalacja za nie jest nigdy kompletna. Dzieje si tak, poniewa zo jest nadal zamknite. tym, co jednak wprowadza teodycea pod postaci technodycei, jest podszycie si pod dziaanie technologii. Co istotne substancjalne zo nadal moe zachowywa swe podstawowe waciwoci, lecz przejawia si jako co fikcyjnego, nierzeczywistego, zmiennoforemnego. 16 Dochodzi tu do odwrcenia rda abstrakcji to nie dowiadczenie ley u jej podstaw, lecz przemysowe uoglnienie daje pocztek dowiadczeniu cyborgw. Popkultura ukazuje najczciej filozofi, metody namysu i refleksji przynalene jakiej abstrakcji, podczas gdy wszelkie dziaanie jest dobre; co musi si dzia, musi si wydarza. Przemysy popkultury wprowadzaj wic irrealn abstrakcj w miejsce filozoficznej abstrakcji jako uoglnionego dowiadczenia. Czynnoci metafizyczne mog by ju odtd wykonywane bez zaporedniczenia w filozofii.
13
109
dzie, wic do problemu za dochodzi si nie wprost, ale drog okrn, np. gdy pojawia si pytanie o etyk danej sfery kultury technicznej. Dzieje si tak, gdy zo rozumiane substancjalnie jest najczciej kojarzone z technologi, przez co bywa ona okrelana jako demoniczna, szataska, piekielna. Jej dziaanie polega na tym, e sprowadza do rzeczywistoci coraz wicej za pod kad postaci. Kolejn moliwoci wydarzania si za jest przeniesienie go do podmiotu, w wyniku czego staje si kwesti odpowiedzialnoci cyborgw. Etyka staje si wic teori dziaania. S to najczciej etyki, ktre dostosowuj si do regulacji technicznych, to znaczy nie istniej globalne reguy synchronizacji zachowania cyborgw poza technicznymi sferami ich dowiadczenia. Ich rola polega na reagowaniu na innowacje techniczne. Mog one zosta przyjte lub odrzucone. Etyka staje si instrumentem obsugi urzdze technicyzacyjnych. Uniwersalno etyki jest moliwa tylko w przypadku uniwersalizacji okrelonych mediw technicznych. Poza tymi sposobami wyrniania i reagowania na zo technodycea realizuje si najpeniej w popkulturze. Dziaa ona na zasadzie pharmakonu agodzi zmiany technicyzacyjne (w tym zo pynce z technicyzacji), a jednoczenie epatuje zem (radykalizujc wszelkie treci metafizyczne). W ten sposb realizuje si wspczesna technodycea zbir wyobrae, imaginatywnych reakcji tumw, kolektywny sen spreparowany technologicznymi rodkami. Kultura popularna agodzi zo, wprowadzajc gnostyckie opozycje. Zoczyca znajduje przeciwnika w superbohaterze, ktry go pokonuje. triumf dobra nad zem wpisuje si na stae do ikonografii happy endu i czsto ma wymiar metafizyczny nie chodzi o konkretne postaci, zdarzenia czy sytuacje, ale o to, e kolejny raz zo zostao pokonane. Mona wic zapyta, czym posuguje si bohater, ktry przynosi widzom i wiatu, w ktrym walczy, ulg? Odpowied jest prosta: licznymi technologiami. Musi on dysponowa co najmniej tak zaawansowanymi i mierciononymi wynalazkami, jak jego przeciwnicy. technodycea traci wtedy na jednoznacznoci, stajc si aren walki o panowanie na danym terytorium. Pozostae osoby zarwno w filmie, jak i w sali kinowej musz wierzy w istnienie superbohatera, ktry ma speni ich oczekiwania. Spodziewaj si oni, e gdy zo bdzie si rozszerza, znikd (lub z dokadnie ustalonego miejsca swej metamorfozy) wyoni si gotowy nie pomoc superbohater. Gdy publiczno oswoia si ju z gnostyck opozycj dobra i za, wyraan przez czyst posta zoczycy i czyst posta superbohatera, w kulturze popularnej zaczy pojawia si odniesienia do niejednoznacznych wyborw bohaterw. Rozwj kultury popularnej przebiega wic od jasno wyraonego audiowizualnie realizowanego gnostycyzmu do indyferentyzmu jako stadium audiowirtualnego nihilizmu. Atrybucja za, zego postpowania, a take kla-
110
syfikacja takich zdarze, jak wojna, powicenie, lojalno, przyja, zostaj poddane w wtpliwo, gdy biegun za zmienia si i raz przynaley do archetypu zoczycy, raz do superbohatera. Popkultura czy wic wiele metafizycznych zaoe i cigle je przemieszcza. W efekcie zostaj tylko bohaterowie audiowizualnych przedstawie, ktrzy powracaj w kolejnych wersjach i odsonach: zapowiadani jako li (gdy przedtem byli dobrzy) i jako dobrzy (jeli wczeniej czynili zo). Zo jest zatem przedmiotem marketingowej spekulacji, staje si nierozrnialne. Analizie problemu za w kulturze popularnej powici uwag Jean Baudrillard, ktry krytycznie odnosi si do moliwoci wypowiedzenia za. Jzyk, utraciwszy moc orzekania o metafizyce, znajduje swe miejsce jako fragment, logos popkultury w dymkach komiksowych, w rozmowach na czacie, w doniesieniach telewizyjnych. Jzyk wskazuje jedynie na treci audiowizualne. W ten sposb staj si one uniwersalnym punktem odniesienia, ale take zasad regulacji globalnych przemysw komunikacyjnych. Jednak gdy spojrzymy na przekazy medialne, moemy pa ofiar zudzenia, e wszystko jest transmitowane, przetwarzane multimedialnie, a zatem sprowadzone do symulacji. tymczasem jest to celowa praca technicyzacji, majca wprowadzi do kultury hybrydy, surogaty i zamienniki istniejcych w jzyku metafizyk. Symulakry nie odnosz si do wizji szczliwoci, ale ksztatuj wraliwo dotyczc metafizycznych i ontologicznych zagadnie. Symulowanie oznacza aktywne projektowanie przestrzeni egzystencjalnych rwnoczenie agodzcych i zaostrzajcych dowiadczenie za przez uytkownikw kultury. Dlatego teodycea popkultury (technodycea), czyli proces dochodzenia do istoty za i jego rozumienia, odbywa si za pomoc rodkw, jakimi ta dziedzina dysponuje, np. ludycznych rodkw, sucych przepracowaniu modernizmu za (audiowirtualny paradygmat za), jakim byy zbrodnie XX wieku. Obawa przed technologiami oznacza nie tylko eskalacj technoprymitywistycznych tendencji, ale przede wszystkim przepracowanie przez popkultur przeobrae wspczesnego wiata w wyniku coraz wikszej ingerencji techniki w ycie czowieka. trauma kulturowa zostaje wpisana w logik dystrybucji obiektw technicznych: filmw, gier czy tych, ktre przedstawiaj gotowe lub w formie pproduktw odpowiedzi na temat istoty i sposobw przejawiania si za. technika jako narzdzie przewartociowywania wartoci, z ktrymi si styka, jest rdem za. ta posta audiowirtualnego nihilizmu polega na tym, e wprowadzane wartoci wci s przezwyciane. W toku tego procesu, z ktrym skorelowana jest tendencja wydarzania si za, nie dochodzi do adnego ustalenia, nie wyania si synteza, ktra mogaby odpowiedzie, a co wicej przeciwstawi si zu wynikajcemu z technicyzacji kultury. Pytanie o technodyce pozostaje bez rozwizania (przezwycienie nie oznacza rozwizania). Przezwycienie realizuje si poprzez dostarczanie uytkownikom papki au-
111
diowirtualnej do przyswojenia i przetworzenia. Kolejne odcinki, sequele, zapowiedzi przezwyciaj istniejce zo, jednak wprowadzaj nowe. W kocu ledzenie jego historii przestaje by moliwe, a jego substancja rozlewa si w kulturze. Spekulacja zem nie umoliwia jego wypowiedzenia, gdy utrzymuje jednostki w stanie interpasywnego oczekiwania, czyli zwrcenia si ku nowociom, ktre maj odpowiedzie na ich pytania. Spekulacja to take przenoszenie zo jest bowiem przenoszone z jednych obszarw na inne. Istotna dla remediacji za jest postawa uytkownikw, ktrzy nasycaj si nim tak, e staj si jego mediami. Obcuj z radykalnymi postaciami substancjalnego za: gwatami, torturami, morderstwami, miertelnymi wypadkami, majcymi charakter rozrywki. Zagldaj mierci w oczy z bezpiecznej pozycji sprzed monitora, ktry zawsze mona wyczy. transmisja tej technodycei jest wic zalena od przycisku. Zo staje si funkcj technologii, lecz nie jej zasad, ile jednym z moliwych parametrw. ten sposb nasycania si zem jest jednak konieczny, poniewa pozwala pozna, jak funkcjonuje zo (w przeciwiestwie do jego agodniejszych przedstawie w powszechnie dostpnych wytworach i produktach popkultury). Jest ono stopniowane intensywnoci perceptw i afektw im bardziej drastycznie jest ukazane, tym bardziej jest zem. tak powstaj cae kultury za, ktre nie maj na celu gloryfikacji jego substancjalnej postaci, ale dowiadczenie, jak ono dziaa. W ten sposb uytkownicy konstruuj wasne porzdki metafizyczne. Zo pozostaje jednak nieokrelone nie wiadomo, czy jest sprawnie przygotowanym produktem, czy rodzajem autentycznego przedstawienia. Staje si ono dla cyborgw wtrne wobec kultury afektw obecne dla zmysw o tyle, o ile wywouje afekt, ktry jest uniwersalnym uzasadnieniem takiego porzdku rzeczywistoci. taka organizacja kultury, w ktrej zo jest uprzedmiotowione poza metafizyk, dy do wyksztacenia nowych metafizyk z przynalecymi im technodyceami. Wszystkie cele i pragnienia uytkownikw zostaj przeniesione w stron metafizycznych surogatw zwizanych z archetypami rozwoju ludzkoci. Superbohaterowie i superzoczycy s nadal aktualni, jednak to w kulturowym imaginarium dochodzi do wyonienia obrazw za (nie tylko jako przejaww dziaania zmysu wsplnego).
2. Sztuczna inteligencja
Sztuczna inteligencja stanowi wspczesny paradygmat rozwoju technologii, jednak trudno okreli, czym waciwie jest17. Daje to wiele moliwoci wprowadzania wyobrae w miejsce ustale cybernetyki, robotyki i technologii
17
K. Warwick, Artificial Intelligence. The Basics, Routledge, Londyn Nowy Jork 2011,
s. 13.
112
informacyjnych, ktre podejmuj i rozwijaj jej temat. trudno sobie wyobrazi urzdzenia, ktre wci byyby w peni koordynowane przez czowieka. Jednak ten automatyzm (o rnych poziomach) budzi te liczne obawy, skadajce si na kulturow paranoj. W opowiadaniu I Have no Mouth and I Must Scream Harlan Ellison ukaza, jak doszo do wyksztacenia zej sztucznej inteligencji (ze jest to, czego czowiek nie moe kontrolowa). We wszystkich diabolicznych przedstawieniach cybernetycznych powsta, buntw robotw czy podobnych motyww obecnych w wyobrani uczestnikw popkultury mona dopatrzy si gbszych zwizkw z podstawowymi zagadnieniami filozoficznymi. Sztuczn inteligencj jako rdo substancjalnego za mona odnie take do wyobrae buntu robotw. Robot nie dziaa jako byt technologiczny, pozbawiony jakiego rodzaju inteligencji. Dlatego wszystkie scenariusze rozwoju cywilizacji dotyczce utraty kompetencji czowieka, a za tym utraty ludzkoci na rzecz robotw (czy maszyn) wi si z wyobraeniem sztucznej inteligencji jako reifikacji za. Robot jako ten, ktry pozbawia czowieka jego metafizycznych waciwoci, jest przedmiotem analiz wielu filmw i innych produktw popkultury. W tego typu scenariuszach sztuczna inteligencja jest przedstawiana jako za18. Science fiction jest now metafizyk wchodzc w skad futurologii filozoficznej. Substancjalne zo zostaje ucielenione w konkretnej technologii.
3. Zo
Substancjalne zo zawsze jest na granicy midzy jedn tendencj a drug, midzy jednym wyobraeniem a drugim. Substancjalne zo mona rozpatrywa jedynie w odniesieniu do jego abstrakcji. Wwczas zostaje ono zapomniane, dziaa, lecz jako niewidzialna sia podwiadomo popkultury. Uytkownicy kultury staraj si j opanowa przez rne instytucje i rytuay symboliczne, lecz nie moe to przynie dugotrwaego efektu, poniewa substancjalne zo zostao oddzielone od jego abstrakcyjnej postaci.
Inaczej to wyglda w serialu Outer Limits, ktrego kolejne odcinki s powicone zagadnieniom sytuujcym zo po stronie czowieka, po stronie czowieka i sztucznej inteligencji lub tylko po stronie sztucznej inteligencji. Problem technodycei jest tu przedstawiony w bardziej zoony sposb, gdy uwzgldnia inne czynniki ni tylko te odnoszce si do rzeczywistoci czowieka. Inaczej mwic istnieje zo czowieka i zo sztucznej inteligencji, ktre mog wystpowa w charakterze gnostyckiego za, tj. wielu zasad za oddzielonych, wrogich lub tworzcych nowe rodzaje zasad poprzez interakcje koczce si synergi efektw teodycealnych. H. Ellison, I Have No Mouth, and I Must Scream, IF 3/1967. Outer Limits (1995-2002) serial po raz pierwszy by emitowany w sieci kablowej Showtime.
18
113
4. Negatywna osobliwo
Zo polega nie tylko na zamianie przyrodniczych krajobrazw w ogromne metropolie, ale przede wszystkim w formy pozwalajce na globaln kontrol. Na podstawie profetycznych stwierdze Raya Kurzweila19 mona uzna, e osobliwo okae si negatywn osobliwoci20, ucieleniajc wszelkie destrukcyjne dziaania, do jakich zdolny jest czowiek. Problematyczne jest zaoenie Kurzweila, e osobliwo bdzie jedna. Zdradza on potrzeb obecnoci jakiej postaci monizmu. Rwnie prawdopodobne jest jednak to, e wraz z pojawieniem si dostatecznie zaawansowanej mocy obliczeniowej komputerw na zasadzie emergencji powstan niemoliwe do objcia osobliwoci, ktre nie bd sterowane jednym programem ewolucji (jako rozwoju przez akceleracj), ale mog one by lepe i stanowi ucielenienie Schopenhauerowskiej woli. Negatywna osobliwo nie polega na tym, e jest wyranym przeciwiestwem pewnej pozytywnej osobliwoci, ale e wprowadza ona rodzaj pozytywnoci destrukcyjnej.
Dotycz one moliwoci pojawienia si osobliwoci autonomicznej wzgldem ludzkiej formy inteligencji, powstaej w wyniku globalnego dziaania systemw przetwarzania danych. R. Kurzweil, The Age of Spiritual Machines: when Computers Exceed Human Intelligence, Viking Penguin, Nowy Jork 1999. 20 D. Brin, Singularities & Nightmares: the Range of Our Futures, Nanotechnology Perceptions: A Review of Ultraprecision Engineering and Nanotechnology 2/2006.
19
Cz III
TRANSCENDENCJA I TRANSHUMANIZM
I. RElIGIA, TECHNONAUKA, TEOWIRTUAlNO*
Wprowadzenie
Wspczesny wiat jest strukturyzowany technologicznie. Skutkiem tych przemian jest to, e religia jako dziedzina mylenia i dziaania symbolicznego stara si nie tylko kwestionowa rozwj, ale i poszukiwa wasnej podstawy istnienia w stechnicyzowanym wiecie, gdy rozwizania z zakresu technonauki odbieraj jej gwne cele i funkcje dotyczce wierze i praktyk. W sfery te wnika mylenie technonaukowe z wasnymi rozwizaniami, ukazujc czowiekowi rne scenariusze ycia, w ktrych moe on osign takie same efekty egzystencjalne bez wykonywania wicze religijnych. Nie chodzi tu o podkrelanie opresywnego charakteru technonauki wobec religii czy odwrotnie, lecz o zwrcenie uwagi na to, e religia jest zmuszona reagowa na technicyzacj, ale take technonauka, technologicznie rozszerzajc umeblowanie wiata, odnosi si do zmian w religii. Religia i technonauka tworz wic hybrydy, zwizki, asamblae, ktre cz swobodnie wasne nastawienia. Warto take odwoa si do racjonalizacji i irracjonalizacji obu tych sposobw mylenia, by zrozumie nieoczywisto powiza midzy nimi oraz wskaza ukryte przesanki i fragmenty mylenia filozoficznego1. Celem jest pokazanie, e hybrydy2 religijno-technonaukowe jako pewne nie zawsze wyraone nastawienia mog przybiera rne postaci wasnej le* Jest to rozszerzona wersja artykuu, ktry zosta opublikowany w Przegldzie Religioznawczym 1/2011. 1 Interfejsowego mylenia filozoficznego na styku rnych poj filozoficznych, ktre mog si wyklucza. 2 Hybryda jest tu rozumiana w sensie, jaki jej nada B. Latour, jako pewna heterogeniczna sieciowa mieszanina elementw podtrzymywana przez prac mediatorw i procesy stabilizacyjne. W przypadku zwizku religii i technonauki mona mwi o syntezie elementw racjonalnych i irracjonalnych utrzymywanych w technologiczno-instytucjonalnej infrastrukturze, w ktrej miesza si praca racjonalnoci i irracjonalnoci pod wzgldem nastawienia teoretycznego i dziaania. Por. B. Latour, Nigdy nie bylimy nowoczeni, tum. M. Gdula, Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2011.
118
Cz III: transcendencja i transhumanizm
gitymizacji metafizycznej i terytorialnej, nie ograniczajc si do pewnych grup spoecznych (naukowcw, inynierw, osb religijnych). Prowadzi to do wielu pyta typu, czy mona by niewiadomym wasnej religijnoci, czy jeli korzystam z technologii, ktra w jakim dyskursie jest uznawana za wit3, to czy nie dziaam jak osoba, ktra wykonuje rytua waciwy danej religii? Religi rozumiem jako aktywn postaw czowieka wobec transcendencji4 wyraajc si w okrelonych czynnociach rytualnych, fizycznych, mentalnych, ukierunkowujcych poszczeglne zasoby (take te metafizyczne) czowieka na kontakt z transcendencj. transcendencja za to wymiar egzystencji, ktrego nie mona przekroczy (nie moe tego dokona take innowacja technologiczna), co nie znaczy, e jest ona niepodatna na dziaanie techniki. technonauka funkcjonuje wic jako immanencja, w ktrej zawarte s liczne transcendencje (przekraczania immanencji)5 w ramach jej wasnej innowacyjnoci (jako metody wyodrbniania kolejnych poziomw i warstw immanencja transcendencja z wasnej paszczyzny egzystencji). technonauka wchodzi w relacje z religi, rozumian jako ukierunkowanie ku transcendencji, ktre nie ograniczaj si do zatrzymania jej metafizycznej pracy na poziomie izolacji od transcendencji. Dominique Janicuad uwaa, e przejcie od monstrualnoci technonauki do faktw nie jest proste, poniewa innowacje w ramach technonauki cigle destabilizuj jej obraz, czyli sposb jej funkcjonowania. Ich rozumienie czsto wic polega jedynie na podkrelaniu mitycznego charakteru technonauki hybryd, ktre s od niej oddzielne. Efektem pracy separacji jest wydzielenie produkcji monstrualnych artefaktw od towarzyszcych im dyskursw. Przy czym okrelenie mityczny moe dotyczy dowolnej sfery rzeczywistoci i sposobu jej przejawiania si, nie wpisujc si w adn znan posta mitologii. Religia cierpi, gdy nie znajduje miejsca dla siebie jako autonomicznej formy kontaktu z transcendencj, gdy ta funkcja zostaa przejta przez dyskursy mityczne (transcendencja wzgldem produkcji monstrualnych hybryd7) i racjonalizacj technonauki (wskazujce
Pozostajc w zwizku z sacrum. Abstrahuj tu od problemu technologicznej transcendencji. Jest on bardziej zoony ni jego moliwe odniesienie do technonauki jako pewnego oczywistego uzupenienia. 5 Gilles Deleuze i Felix Guattari wskazuj na ten paradoksalny aspekt immanencji w ksice Co to jest filozofia? , tum. P. Pieniek, Sowo/obraz terytoria, Gdask 2000. D. Janicuad, On the Human Condition, tum. E. Brennan, Routledge, Londyn Nowy Jork 2005, s. 35. 7 Istotne jest to, e samoprzezwycienie czowieka, tj. rodzaj samotranscendencji, bdzie dokonywao si na sposb mityczny. D. Janicuad pokazuje, jak dochodzi do uzgodnienia przez mit relacji ludzkie nieludzkie. technologia, zwaszcza technologia transformacyjna (jak okrela j B. Stiegler, wskazujc na transformacyjn zdolno nanotechnologii i biotechnologii), zostaje oddzielona od czowieka, podana w kulturze jako mitologia transformacji (zestaw obietnic technologii, ktre radykalnie zmieni ludzkie funkcjonowanie na kadym poziomie). Jej ideowe przepracowanie prowadzi do nadbudowy nad mitycznoci rnych form religii i parareligii,
3 4
I. Religia, technonauka, teowirtualno
119
na transcendencj wasnej monstrualnej produkcji w postaci czystych produkcji). Nastawienie ku transcendencji zwizane z jak praktyk religijn i duchow jest utrudnione wskutek organizacji stechnicyzowanej kultury. Miejsce, jakie zajmuje religia, jest paradoksalne, poniewa omija ona dyskurs mityczny i mitologie technonauki (mitem jest ju dualny podzia na twory zupenie czyste i te zdeformowane), by zintegrowa si z technonauk.
1. Technonauka
Za twrc technonauki mona uzna Martina Heideggera filozofa, ktry w sposb najbardziej czytelny podkreli, e technologia stanowi nie tylko uzupenienie nauki, ale co najmniej rwnowan jej dziaalno. Mona powiedzie, e wytworzony przez technonauk wiatoobraz wypiera i usuwa imago Dei, czynic go podrzdnym wobec technonaukowych machinacji. Jednak szukajc rde mylenia o technonauce, naley odwoa si do Arystotelesa oraz Platona mylicieli, ktrzy zarysowali relacj pomidzy episteme i techne. Wyranie oddzielali oni czyste dziedziny poznania czyst nauk i czyst technik. Arystoteles przypisywa nauce wieczno i pewno, a technik rozumia jako wytwrstwo9. Martin Heidegger10 wskaza, e metafizyka koczy si wraz z zapanowaniem techniki. Nie utosamia techniki i nauki, zwracajc jednak uwag na ich wzajemne przenikanie si dziki obecnemu w obu tych dziedzinach myleniu zestawiajco-kalkulatywnemu. t sytuacj metafizyczn mona odczytywa jako nieodwoywaln. Cornelius Castoriadis podkrela, e nie jest to przyczyzawsze jednak bd one efektem podwjnego zaporedniczenia technologii w ontologicznie wyrnionej paszczynie jej mitycznego wydarzania si (tj. wchodzenia do kultury) i w czciowo zracjonalizowanych formach religijnoci wtrnych wobec tej mitologii. Por. D. Janicuad, On the Human Condition, s. 41. 8 Nie jest to do koca moliwe, poniewa obraz Boga jest zainstalowany w wielu hybrydach, utrzymujcych poczenie z transcendencj. Oznacza to, e nie mona wymaza obrazu Boga, gdy jest to obraz wirtualny, znajdujcy swj azyl w hybrydach, ktre go modyfikuj, zmieniaj, ale te kopiuj. Jest to wic obraz syntezy, integracji wirtualnego materiau. Por. I. Rieusset-Lemari, La socit des clones lre de la reproduction multimdia, Actes Sud, Arles 1999, s. 186 nn. 9 Zdaniem Arystotelesa, mog one odnosi si do tego samego przedmiotu w przypadku medycyny. Jednak nawet tutaj wiedza, technika jest tylko aproksymacj tego, co wie naukowiec. Istotne jest to, e i nauka, i technika byy dyspozycjami rozumowymi, to znaczy zakaday konieczno podjcia refleksji nad poszczeglnymi dziaaniami. Pniej relacja nauki i techniki, obecna w metafizycznej i spoecznej filozofii Arystotelesa, bdzie stopniowo zubaana, czynic z techniki dziedzin podporzdkowan nauce jako nauk stosowan. Dotyczy to przede wszystkim ludzkiego dowiadczenia. 10 M. Heidegger, Koniec filozofii i zadanie mylenia, w: Ku rzeczy mylenia, tum. K. Michalski, Aletheia, Warszawa 1999, s. 81.
120
n refleksyjnej zmiany dokonujcej przez deliberacj w spoeczestwie, lecz stanowi odwoanie do jedynego moliwego scenariusza, w ktrym technologia staje si przeznaczeniem bytu11. W tym sensie twierdzenia M. Heideggera zdaj si by zbyt ostateczne, jednak ich znaczenie polega na ukazaniu, e nie istnieje inny sposb poruszania si w wiecie ni poprzez zaporedniczenie w technonauce. technonauka jako pojcie wyksztacia si w drugiej poowie XX wieku. Za jej autora naley uzna filozofa techniki Gilberta Hottois. Uywali go take Don Ihde i Bruno Latour. Wszyscy podkrelali, e nie mona ju mwi o technologii jako nauce stosowanej, poniewa jest ona konstytutywna dla samej nauki i niemoliwa do pomylenia bez niej. Co wicej, to wanie technologia stanowi motor przemian naukowych, wyznaczajc poszczeglne cele, a przede wszystkim jej moliwoci. technonauka jest tyle paradygmatyczna, co syntagmatyczna, poniewa trudno powiedzie, e wprowadza jeden jasny i czytelny paradygmat okrelajcy ramy jej istnienia. Mamy wic wiele technonauk, ktre wymykaj si podziaom na dyscypliny badawcze, poniewa ich obszar i narzdzia nie pozwalaj jednoznacznie okreli, czym jest technonauka. Mona mwi o niej jak o pewnej tendencji technicyzacyjnej, gdzie nauka i technika zostaj poczone, w wyniku czego w nowy sposb ujmowane s rozwaane przez nie problemy. Jako konkretn technonauk mona rozumie pojedyncze aplikacje nauki i techniki, ktre wykraczaj poza podzia na te dziedziny. technonauki stanowi wic osobne podejcia skupiajce si na rozwizaniu danego problemu, ale podporzdkowane globalnej tendencji technonaukowej. W ten sposb, poprzez odsyanie jednych do drugich, ujawnia si problemowy charakter tej dyscypliny, ktra jest niejednoznaczna i niemoliwa do opisania w kategoriach oglne szczegowe, abstrakcyjne konkretne, naukowe techniczne. Rodzi to moliwo przedostania si do niej religii, ktra korzystajc z luki w technonauce, wnika do niej pod rnymi postaciami.
2. Religia i technonauka
Religia jako historycznie poprzedzajca technonauk staje przed koniecznoci zgody na jej autoregulacje bd wyzwolenia si z jej ram. W konkretnych religiach mona obserwowa rne reakcje religii na wspczesne przemiany naukowo-techniczne od bardzo skrajnych, polegajcych na odrzuceniu technologii jako takiej (teologiczny luddyzm oraz teistyczny anarchoprymitywizm), przez negocjacje (chrzecijastwo), a do penej akceptacji i asymilacji
11 C. Castoriadis, Philosophy, Politics, Autonomy, tum. D. A. Curtis, Oxford University Press, Nowy Jork Oxford 1991, s. 23.
121
(buddyzm). Relacje te s oczywicie uproszczone i czsto zalene od kontekstu spoeczno-ekonomiczno-kulturowego. Cho nale one do tendencji silnie heterogenicznych, to warto podkreli istnienie pewnych schematw reagowania poszczeglnych religii na przemiany technonaukowe. Jaka jest rola religii w transformowaniu technonauki? Czy ogranicza si jedynie do wyrniania sfer wpywu, ktre nie podlegaj technonaukowej modyfikacji, czy te zwizek religii i technonauki dotyczy take innych paszczyzn i dziedzin rzeczywistoci? Wzajemne oddziaywanie religii i technonauki jest bardzo silne i wykracza poza tworzenie opozycji midzy progresywn technonauk i reakcyjn religi. Mylc o zwizku tych dziedzin, trzeba dokona analizy ukrytego programu racjonalnoci stojcego za tymi tendencjami. Ujawniwszy go, mona dostrzec, e racjonalno religijna i technonaukowa nie staj w niemoliwej do przezwycienia opozycji, lecz wzajemnie si warunkuj i cz w rne rodzaje irracjonalizmu w zalenoci od zaoe i realizacji poszczeglnych religii oraz wizji rozwoju i stosowania technonauki.
3. Skopiowa obraz Boga12

Sakralizacja technonauki opiera si czsto na naiwnych zaoeniach, ktre hipostazuj i reifikuj byt. Nie s one wyraane w jzyku filozoficznym, lecz staj si sloganami, hasami, aforyzmami, skrtowo odnoszcymi si do zwizku religii i technonauki. Bruno Latour mwi o oddzielonym Bogu, ktry pozostaje w subie natury i kultury, bdc jednoczenie od nich oddzielonym13. Jest to efekt pozornego rozdziau religii i technonauki, poniewa mona obserwowa powrt mylenia religijnego w rnych postaciach. Przez technonauk nauka moe sta si science fiction, rzeczywistoci wypenion obrazami, modelami i symulacjami, ktre stay si realne mona je nazwa chimerami ontologicznymi przyntami, ktre musz by postrzegane przez pluralizujc si w dyskursie kulturowym doks jako diaboliczne rzeczywistoci. Prowadzi to do uprzemysowienia trzeciorzdnych retencji w przemyle kulturowej produkcji symboli14. W ten sposb religia staje si religion fiction maszyn produkujc obraz Boga, a zarazem penic funkcje marketingowe w rozumieniu maksymaliImago Dei staje si elementem kopiowalnym jako obiekt technonauki oraz religii, bowiem obie produkuj obraz Boga jako tego, ktry miaby oddziaywa na sfer publiczn. to kolejny paradoks zwizku religii i technonauki religia zostaje sprowadzona do zestawu rytuaw i instrukcji postpowania, podczas gdy technonauka staje si wit czynnoci. Jeli udaoby si skopiowa obraz Boga, to mona byoby go przesya. Byaby to globalna komunia wiadomoci poczonych z nadajnikiem duchowym Chrystusem. 13 B. Latour, Nigdy nie bylimy..., ss. 52-53. 14 B. Stiegler, Technics and Time, t. 3: Cinematic Time and the Question of Malaise, tum. S. Barker, Stanford University Press, Stanford 2010, s. 67.
12
122
zacji rozpowszechniania wyprodukowanych symulakrw. Symbole religijne ulegaj uprzemysowieniu ontologicznemu i egzystencjalnemu, wpisujc si w logik techno-religio-nauki. Jednak religion fiction naley odczytywa nie tyle jako postulowany przez czowieka w wyniku zmian technologicznych stan rzeczywistoci, ale proces podmieniania i instalowania obrazw Boga w teologicznych maszynach, ktre maj peni funkcj Boga, mimo swej fikcyjnoci. Morfologicznie Bg jest inny, funkcjonalnie za przypomina niegdysiejszego Boga, ktry nie by archiwizowany na cyfrowym noniku. Pragnienie skopiowania obrazu Boga wypywa z jeszcze innej tendencji metafizycznej, bdcej efektem rozwoju technologii sieci i programw. Chodzi bowiem nie tyle o kopiowanie jakiej reprezentacji, fikcji, audiowizualnego odniesienia czy artefaktu, ile o sporzdzenie kopii zapasowej Boga, zgodnie z powszechn obecnie w kulturze potrzeb krtkotrwaej archiwizacji. Gorczka danych polega na tym, e wszyscy zapisuj dane na moliwie wielu nonikach i dbaj o ich przechowywanie. Kopia zapasowa Boga ma zosta wykorzystana w postaci powtrnej instalacji, gdy Bg nie bdzie ju widoczny. Zatem wspczesne spoeczestwo cyfrowe moe odpowiedzie na stwierdzenie Nietzschego Bg umar: Nie szkodzi, mamy kopi zapasow Boga, ktr moemy w kadej chwili zainstalowa. Ujawnia si tu pewien mechanizm kryptoteologiczny dotyczcy historii, ktra moe by odtwarzana z nonikw. Skoro historia jest take opowieci o dziejach Boga metafizyczn narracj, to instalujc zapisane dane, przywouje si wraz z nimi dawnych Bogw. Zatem Bg jako transcendentny byt zapisany w historii (choby w formie imago Dei) jest moliwy do reinstalacji ze sporzdzonej wczeniej kopii zapasowej lub ekstrakcji z zapisanej historii i przeszczepienia go do ywej teraniejszoci technicyzacji, czyli wirtualizacji kultury. Jest to jedna z reakcji na technicyzacj kultury oraz technicyzacj religii i transcendencji jako horyzontu jej wydarzania si, jak jest pojawienie si fundamentalizmw religijnych. Fundamentalizm religijny jest efektem instalacji nieaktualnej wersji obrazu Boga w stechnicyzowanej kulturze. Dochodzi wwczas do odrzucenia programu i niekompatybilnoci wgrywanego imago Dei z obecnym oprogramowaniem i osprztem kultury. Inaczej mwic, obraz Boga jako transcendencji nie spenia swej funkcji metafizycznej.
4. Irracjonalno jako ukryty wymiar religii i technonauki

Radykalna opozycja wczyaby to, e utopijne danie, e kapitalistyczna techno-nauka moe by po prostu wyrzucona razem z kapitalistyczn polityk i ideologi15 twierdzi Andrew Feenberg, streszczajc filozoficzny proA. Feenberg, Critical Theory of Technology, Oxford University Press, Nowy Jork (i in.) 1991, s. 65.
15
123
jekt Herberta Marcuse. Skoro chodzi o zniesienie technologicznej racjonalnoci jako czego wbudowanego w porzdek polityczny i spoeczny, to odsaniamy irracjonalno technologii. Irracjonalizacja nastpuje poprzez utrat dominujcych form technologicznych racjonalnoci, ich zniesienie, a nie przez pozytywne dziaania, wprowadzajce technologiczny irracjonalizm. W ukadzie technologii i nauki jedna podlega wpywowi drugiej i przejmuje od niej irracjonalizacj. technologiczna irracjonalno zajmuje miejsce technologicznej racjonalnoci, stajc si rozszerzajc sieci obowizywania i legitymizacji. Irracjonalizacja technonauki przypomina dziaanie baki spekulacyjnej, poniewa warto komponentw religijnych w technonauce jest zawyana w stosunku do ich wartoci okrelanej przez nauki o religii. Dochodzi wic do spekulacji religi (jej symbolami), ktra zostaje wyniesiona ponad wasny poziom. ta irracjonalizacja prowadzi do ekstatycznoci jako zjawiska charakterystycznego dla tumu, poniewa spekulacja najczciej jest kwesti zbiorow. Moe pojawia si w indywidualnym dziaaniu, projekcji umysu, wyobraeniach, ale jej wpyw nie bdzie tak widoczny. Reguy spekulacji s dzi na tyle oglne i powszechne, e mona je odnosi do rnych dziedzin, przywoujc przykady historyczne oraz cybernetyczne zasady ich poznawania. Podobiestwo do ekonomii widoczne jest te w tym, e technonauka jest rozumiana jako sia natury (analogicznie do stwierdzenia Roberta J. Schillera: Wikszo inwestorw take postrzega rynek akcji jako si natury sam w sobie16). W zwizku z tym przypisuje si wysz wiedz tym, ktrzy osigaj sukcesy, np. w przypadku inynierw i naukowcw mwi si o tym, e posiadaj oni wiedz przekraczajc ludzkie zdolnoci pojmowania.
5. Automatyzacja jako rdo irracjonalizacji technonauki

Martin Heidegger sowami: Dopki nie bdzie wiadomo, czym waciwie s ratio i racjonalno, dopty zarzut irracjonalizmu bdzie bezpodstawny17, wyraa pewn trudno okrelenia podstaw. Pisze take:
Racjonalizacja techniczno-naukowa, dominujca dzi, usprawiedliwiana jest wprawdzie co dzie coraz bardziej niespodziewanie przez swj nie dajcy si ju ogarn efekt. Efekt ten nie mwi jednak nic o tym, co daje dopiero moliwo racjonalnoci i irracjonalnoci. Efekt dowodzi odpowiednioci racjonalizacji techniczno-naukowej18.
technoracjonalno jest efektem rozwoju technonauki, ktry dokonuje si automatycznie nie mona wskaza na inne jego przyczyny poza nim samym. Postp techniczny jest zatem automatem irracjonalizacji wszelkich technore16 17 18
R. J. Schiller, Irrational Exuberance, Princeton University Press, Princeton 2000, s. XV. M. Heidegger, Koniec filozofii..., s. 98. Ibidem.
124
ligijnych pocze (nie mona wskaza podstawy procesw, ale mona je doskonale opisa i bada).
By moe istnieje myl bardziej trzewa ni niepowstrzymany pd racjonalizacji, bardziej trzewa ni porywajcy prd cybernetyki. Zapewne wanie on jest w najwyszym stopniu irracjonalny19.
Sowa te wiadcz o tym, e racjonalno przechodzi w irracjonalno (cho wci jest okrelana jako racjonalno). Irracjonalizacja przechodzi take w sakralizacj, stanowic najwyszy efekt irracjonalizacji, w ktrym przestaje odnosi si do jakiejkolwiek formy racjonalnego mylenia. Andrew Feenberg, prezentujc tezy Jeana Baudrillarda, wskazuje, e automatyzacja jest mitem epoki technicyzacji20. to, co automatyczne, nie jest racjonalne, nie musi nim by. Automatyzacj mona uzna za sprzenie elementw, czego skutkiem jest samopowtarzalna sekwencja operacji technicznych zachodzca zgodnie z okrelonym programem ich istnienia i dziaania. W ten sposb automatyzacja jako podstawowa tendencja technicyzacji opiera si dyskursywnym i filozoficznym rozrnieniom. W zwizku religii i technonauki brakuje wielu stopni mediacji. Najczciej czowiek w otoczeniu ksztatowanym przez technologie w wyniku nagej iluminacji lub ukrytej pracy technologii zostaje przeniesiony do ekstatycznej rzeczywistoci snu, przypominajcej przestrzenie znane z wizji religijnych. Automatyzm technologii przeniesiony na religi dziaa jako automatyzm (przymusowego) zbawienia, wtrcania do sztucznej nieskoczonoci21. Dlatego trudno jest wyrni jakkolwiek form eschatologii technologicznej, poniewa procesy irracjonalizacji technonauki produkuj jedynie mity i spoeczne fantazje, ktre po technonaukowej puryfikacji zyskuj status nowej racjonalnoci racjonalnoci technonaukowego postpu. Pomidzy kolejnymi szczeblami praktyki powstaj pojciowe i dyskursywne wyrwy, ktre wtrnie sakralizuj pojcie automatyzacji22, a take pojcia jej pokrewne: samowytwrczo (autopoiesis), samoorganizacj, samoprogramowanie. W ten sposb czowiek technoreligijny zrzeka si autonomii wasnego dziaania na rzecz zobowiza wobec danego systemu religijnego, fantazmatycznego automatyzmu dyspozytyww technicznych, ktre produkujc pewne obrazy, obiekty, relacje, nieustannie prowadz do ich irracjonalizacji przechodzcej w sakralizacj. Spenienie oboIbidem. A. Feenberg, Critical Theory..., s. 110. 21 Por. W. Chya, Technokoneksjonistyczne zdarzenie jako rdo sztucznej wzniosoci i sztucznej nieskoczonoci, w: J. Grad, J. Sjka, A. Zaporowski (red.), Nauka kultura spoeczestwo. Ksiga jubileuszowa dedykowana Profesor Krystynie Zamiarze, Pozna 2010. W tym kontekcie termin sztuczna nieskoczono odczytuj jako wskazujcy na sfer dozna religijnych (nie musi ono traci nic ze swojego wzniosego w sensie estetycznym charakteru). 22 Wtrno sakralizacji odnosi si do sposobu, w jaki si ona realizuje, przechwytujc hybrydy techniki i transcendencji. tego typu obrazy s czone z ide automatyzacji, ktra stanowi podstaw dziaania maszyn teologicznych.
19 20
125
wizku przynosi wwczas automatyczn gratyfikacj w postaci przeniesienia do krainy szczliwoci, cho jej przyczyna nie jest znana. Moe ona pozosta nieodkryta, co nie zaburza mechanizmu irracjonalizujcego poprzez automatyzacj technologii zbawienia (duchowego dyspozytywu).
6. Poza irracjonaln sieci technonauki

Pytanie o poza technonauki jej wymiar transcendentny kieruje ku podmiotom, ktre miayby znajdowa si poza ni, a zatem prowadzi do spekulatywnych bada metafizycznych. Wie si z tym pytanie o charakter wiary jako podstawowego intencjonalnego ukierunkowania aktywnoci religijnej. Wszyscy, ktrzy znajduj si w danej sieci pocze, musz jej wierzy sama sie stanowi centrum wiary23. Powstaj zatem laboratoria-kocioy, ktre s na tyle dobrze osadzone w strukturach spoecznych, e nie mona zaguszy ich przekazu, poniewa jak twierdzi Bruno Latour: Kilku dobrze wypozycjonowanych ludzi nauki moe rozgromi biliony innych24, wskazujc, e nie jest ju konieczne argumentowanie wystarcz dowody25. W ten sposb zaczynaj panowa irracjonalne umysy. Latour twierdzi te, e badanie przekona nienaukowych z perspektywy socjologii wiedzy nie ma sensu, poniewa wszystkie one zostay wytworzone wewntrz danej sieci i tylko w niej26. Pozwala to zupenie inaczej spojrze na zagadnienie irracjonalnoci technonauki jest ona irracjonalna tylko w ramach pocze tworzonej przez siebie sieci, a wszystko poza ni moe mie dowolny status epistemiczny. Religia jako sie spoeczno-instytucjonalno-symboliczna, wchodzc w relacje z sieci technonauki, musi take przyjmowa jej logik, ktr jest technologia tworzenia relacji i pocze. Przy czym dochodzi tu do wzajemnej wymiany i mieszania si logiki funkcjonowania obu sieci. Nie wystarczy wic stwierdzi, e irracjonalizm technonauki wpywa na irracjonalizm religii i odwrotnie lub wskaza na odmienne podoe epistemiczne obu tych tendencji, lecz naley zwrci uwag na to, jak niepostrzeenie obie sieci si przenikaj.
7. Technoreligijna racjonalno
to czenie prowadzi do pojawienia si technoreligijnej racjonalnoci waciwej zarwno technonauce (technonaukowcom), jak i religii (osobom religijnym). Jest ona zoona ze swobodnie poczonych wymiarw z rnymi
B. Latour, Science in action: How to Follow Scientists and Engineers through Society, Harvard University Press, Cambridge Mass. 2003, ss. 181-182. 24 Ibidem, s. 182. 25 Ibidem, s. 186. 26 Ibidem.
23
126
implikacjami spoecznymi27. Wymiary oznaczaj zrnicowane spektra racjonalnoci i irracjonalnoci w ich dowolnych rozumieniach odnoszcych si jednak do rnych postaci wiary. technoreligijna racjonalno opiera si na wierze w dowody wasnego dziaania, cho nie musi do nich dochodzi, analizujc argumentacje zgodne z danym typem racjonalnoci. Jest to racjonalno zintensyfikowanej heterogenicznoci, gdzie nie nastpuje synteza elementw racjonalnych i irracjonalnych, lecz ich swobodne przenikanie si, ograniczone tylko przez dan sie pocze technonaukowego zarzdzania. trudno nawet okreli, czy rozpatrywana jest racjonalno, irracjoanlno czy te quasi-posta ich zwizku. W rnych okresach mog realizowa si odmienne technoracjonalnoci: raz przybierajc posta pragmatyczn, materialistyczn, gdzie cel bdzie rozumiany jako efekt skutecznej produkcji i wymiernych osigw produktu w okrelonym dziaaniu, innym razem czyst form metafizyczn, gdy technoracjonalno odnosi si do celu stworzenia, indywiduacji, istnienia czowieka, zawieszajc tymczasowo wasne pragmatyczne dziaanie. Los, niemiertelno, dusza jako podstawowe zagadnienia racjonalnoci mog jednak nagle zosta przeczone w tryb instrumentalnej racjonalnoci, tak e los bdzie utosamiany z histori osigw, niemiertelno z fabrycznie gwarantowan trwaoci, dusza z mechanizmem odpowiedzialnym za funkcjonowanie bardziej zoonych aplikacji umysu (sterownikiem koordynacji aplikacji umysu). W ten sposb horyzont metafizyczny jest jednoczenie odkrywany i chowany technoracjonalno nie jest staa, gdy w rny sposb podejmuje kwesti transcendencji, raz odnoszc si do niej jak do podstawowego horyzontu odniesienia, innym razem zupenie j negujc, poprzez wprowadzanie technologicznych rozwiza na poziomie immanencji ich autoregulacji (odczenia od transcendencji).
8. Rytua jako wzr technonaukowo zoptymalizowanego dziaania

Za spraw przerwanej syntezy (racjonalnoci przez irracjonalno i odwrotnie) zachodzi rytualne podtrzymywanie technologicznego kosmosu28. Rytua nie jest zwizany z konkretn rol spoeczn, lecz dotyczy socjoekonomicznego strukturalnego uporzdkowania wiata29. technonaukowa, quasi-religijna wizja wiata jest podtrzymywana przez rytuay, ktre przypominaj mityczne ceremonie, takie jak ogaszanie odkry w mediach masowych, fetyszyzacj
A. Feenberg, Critical Theory..., s. 178. S. DeHart, Ritual in Technoscientific Medicine, w: C. Mitcham (red.), Technology and Social Action, Jai Press, Greenwich Londyn 1997, s. 107. 29 Ibidem, s. 109.
27 28
127
laboratoriw jako wspczesnych wity, sakralizacj pracy technonaukowcw. Pewne mityczne struktury dziaania funkcjonuj w charakterze prowadnic przewodz, koordynuj i weryfikuj, by technonaukowy rytua zosta speniony, a zatem w sposb ukryty, a przynajmniej niejawny, wprowadza si element rytualnej celowoci do idei niepohamowanego i nieograniczonego przez kultur postpu technologicznego. W samym centrum technonaukowych autoregulacji rozgrywa si teatr mityczny, ktrego podstawow funkcj jest optymalizacja infrastruktury technologicznej. Jego pobocznymi funkcjami s z pewnoci prby oswojenia zachodzcych w technologicznym kosmosie zmian przyzwyczajenie si ludzi do nich, relatywnie bezstresowa adaptacja. W ten sposb rytua jako uniwersalna forma dziaania paradygmatu technonaukowego staje si podstaw funkcjonowania zarwno czowieka, jak i systemu organizacji infrastruktury technicznej porzdek mityczny jest odnawiany, tak jak kolejne cykle pracy urzdze technicznych. Jednostka zyskuje uzasadnienie swoich dziaa w kosmosie technologicznym. W tej perspektywie Scott DeHart podkrela:
[...] nie moe istnie cise rozrnienie stereotypowych praktyk pomidzy rytualnym i nierytualnym zachowaniem. Podwjnie aspektowa natura przedstawionego rytuau (instrumentalne lub kosmiczne porzdkowanie) pozwala przyj konkretnym praktykom rn posta zgodnie z tym, jak odnosz si one do innych elementw wewntrz ich wiata znaczenia30.
Pozwala to rytualnie konstruowa technologiczny kosmos31. Rytua moe przybiera posta sakralizujcego wykonywan czynno automatyzmu, moe by take zwizany z zaniechaniem dziaania.
9. Maszyny zbawienia
Parafrazujc tez Jeana Baudrillarda, e sztuczna inteligencja odnosi sukces dziki temu, e odcia ludzk inteligencj32, mona stwierdzi, e to rytuay podtrzymujce technonaukowy kosmos wykonywane zarwno przez czowieka, jak i maszyny zwalniaj niezaporedniczon, a wic i niekoordynowan technicznie prac religijnego rytuau. Wystarczy zatem ustawi algorytm odpowiedniej modlitwy, przypomnienia o wykonaniu danej czynnoci religijnej, by z systemw eksperckich uczyni elektroniczne maszyny do zarzdzania religijnymi rytuaami. Automatyzm wprowadzany przez postp technonaukowy odcia zatem religijne antropotechniki na rzecz programowania rytuaw prostych czynnoci wykonywanych przez wierzcych. Wszystkie one pro30 31 32
Ibidem, s. 111. Ibidem. J. Baudrillard, Przejrzysto za, tum. S. Krlak, Sic!, Warszawa 2009, s. 67.
128
wadz do kontaktu z transcendencj, przynajmniej w zaoeniu. W ten sposb osabiona i odciona jest praca instytucji symbolicznych, ktre prowadz jednostk do zbawienia (czyli do transcendencji) poprzez technologiczn mediacj, ktra tworzy mocne poczenia z transcendencj, zdecydowanie mocniejsze ni te przynalene dziaaniom symbolicznym. Mwic o maszynach zbawienia, naley je odczytywa zarwno dosownie, czyli jako rodzaj abstrakcyjnych i konkretnych maszyn do dowiadczania transcendencji przez czowieka, jak i metafizycznie, gdy maszyny te przyjmuj posta boskich porednikw za pomoc komunikacyjnych zdolnoci (dyspozycji zwiastowania) ukierunkowujcych metafizyczne czynnoci czowieka. Jeli jednak maszyny zbawienia zostan zainstalowane jako maszyny teologiczne w stechnicyzowanej kulturze, to bd one wzmacnia wasne dziaanie, a tym samym poczenie z transcendencj. Bdzie to jednak wci rodzaj hybrydy, a nie czystej formy wzmacniajcej poczenie technologicznej mediacji. W ten sposb dojdzie do wyksztacenia si i kontrolowanej poprzez media techniczne emergencji nowych postaci religijnoci odpowiadajcych konkretnym maszynom zbawienia. Mona tym samym uzna spoeczestwo za system technologiczny lub biotechnosystem, za globaln maszyn zbawienia. technologia staje si wic gwarantem i uniwersalnym porednikiem kontaktu z Bogiem.
10. Zaczarowanie drugiego stopnia

Zaczarowanie wiata nie polega na rewitalizacji magicznego sposobu mylenia, lecz wskazuje na gbok irracjonalizacj technonaukowego kosmosu33. Gianni Vattimo tak komentuje myl Karla Lwitha: czowiek nowoczesny jest odczarowany, o ile wie, e wiat nie posiada obiektywnego znaczenia34. Zaczarowanie przez nauk polega na nadaniu ludzkiej egzystencji wymiaru technoeschatologicznego. Pocztek ycia i jego koniec s wyznaczone przez eksperymenty technonaukowe, ktrym jest poddawany czowiek w kadym stadium wasnej indywiduacji. Jest to niekoczcy si eksperyment ludzki, tj. eksperyment na ludzkoci dokonujcy si poprzez media techniczne. Jego wynik pozostaje nieznany. to zaczarowanie drugiego stopnia nie oznacza powrotu magii i magicznego mylenia, tylko cig implementacj zaczarowania
33 technika poprzedza temporalno, a wic zmiana w obrbie techniki zmienia najgbsze struktury bytowe wiata tak odczytuj podgldy Bernarda Stieglera referowane przez Stephena Barkera. Zatem ponowne zaczarowanie wiata to nie tylko powrt neomagicznych trybw mylenia (stanowi one raczej epifenomen tej tendencji), ale raczej totalne przeobraenie na paszczynie ontologicznej. Por. S. Barker, Transformation as an Ontological Imperative: The [Human] future According to Bernard Stiegler, transformations 17/2009. 34 G. Vattimo, Spoeczestwo przejrzyste, tum. M. Kamiska, Wydawnictwo Naukowe Dolnolskiej Szkoy Wyszej Edukacji tWP, Wrocaw 2006, s. 99.
129
w kultur jako podstawowego sposobu funkcjonowania i uzasadniania technonauki. Legitymizacja eksperymentw ludzkich nie dokonuje si na podstawie argumentowania, przekonywania, debaty publicznej (s to puste i kontrolowane formy kolektywnego uczestnictwa), lecz za porednictwem maszyn technomerkantylizmu, ktre z kadego eksperymentu przeprowadzonego na czowieku czyni magiczn warto dodan, to znaczy kapita metamorfozy, ktry moe zosta umasowiony w produkcji przemysowej. W ten sposb magiczno jako wirtualno zdolno do metamorfozy technonaukowymi instrumentami stanowi podstawowe odniesienie dla ludzkiego istnienia. Wyniki eksperymentw s prezentowane spoeczestwu jako audiowizualne i audiowirtualne show.
11. Wycig zbawienia i permanentna innowacja

Prawem technonauki jest permanentna innowacja35. Religia musi za ni nady, inaczej stanie si nieaktualn form praktyki pust struktur. Nie oznacza to, e religia staje si podsystemem techniki. Wystarczy, e technonauka wprowadzi odpowiedni prdko dziaania oraz przypieszy rytmy innowacji, by religia bya zmuszona do uczestniczenia w nieswoim wycigu. Zbawienie dokonuje si ju nie poprzez akumulacj zasobw, lecz uzyskiwanie dostpw. W ten sposb stechnicyzowana kultura jest dzielona podug immaterialnych (nieznajdujcych swego materialnie obecnego centrum we wsprzdnych geograficznych i spoecznych) pl dostpu. Biorce udzia w wycigu zbawienia podmioty musz przyj strategie i taktyki graczy, czyli wpisa si w logik uzyskiwania dostpu do okrelonych zasobw. te zasoby s jednak stale dezaktualizowane przez innowacj powodujc przyspieszenie postpu technicznego. Czowiek musi si podporzdkowa temu wycigowi zgodnie z ideologiami spoecznymi, ktre powstay jako epifenomen dziaania maszyn teologicznych. Wycig zbawienia jest w tym sensie oczywist pomyk, bdnym i dysfunkcyjnym zaprogramowaniem maszyn teologicznych. Inaczej mwic to maszyny technomerkantylizmu instaluj si w maszynach teologicznych na tyle, e s w stanie programowa ich dziaanie. Skutkiem tego przejcia, ontologicznego hackingu, jest wycig zbawienia prezentujcy fikcjonaln met koniec niemoliwy do osignicia, bowiem sie dostpw jest cigle reorganizowana. Maszyny zbawienia dziaaj na rnych prdkociach, przy czym s to prdkoci zbawienia, a nie tylko prdkoci definiowane fizykalnie czy technologicznie. Rnym formom technoreligijnoci towarzysz rne prdkoci zbawienia oraz racjonalizujce je dyskursy. W ten sposb dochodzi do zmiany
35
B. Stiegler, Technics and Time, t. 3, s. 191.
130
podstawowych sposobw dowiadczania kontaktu z transcendencj. Ludzie z najszybszymi maszynami zbawienia jako szczegln postaci maszyn teologicznych (produkujcych wiar i cieki kontaktu z transcendencj) s szybciej i skuteczniej podczani do transcendencji. Zbawienie polega na instalacji ich duszy w transcendencji za pomoc maszyn zbawienia.
Biblia jest unikalna w perspektywie progresywnego rozwijania historii zbawienia do tego stopnia, e nowoczesna idea postpu jest nieznana poza chrzecijaskim otoczeniem. technologia buduje i intensyfikuje takie rozumienie temporalnoci3.
Nowoczesna idea wycigu duchowego polega na tym, e duch dostosowuje si do rytmw i tempa zbawienia dyktowanego przez postp techniczny. W ten sposb trening duchowy prowadzcy do zbawienia zostaje na stae wpisany w chrzecijask ide postpu technicznego, z ktrym jest zwizana technologiczna akceleracja. Dusza otrzymuje wic doping jest poddawana terrorowi osigw duchowych, aby sprosta aktualnym wymaganiom.
12. Tworzenie moliwoci wiary

Wola mocy objawia si dzi gwnie jako wiara to technonaukowe wyznanie wiary naukowcw i inynierw prowadzi do paralelizmu. Rwnie bowiem myl racjonalna przecina si ze wszystkim, co wykracza poza racjonalno technonauki. Nie mona tego jednak nazywa irracjonalizmem. tworzenie moliwoci woli37 to konstrukcja nowych religii przybierajcych rne postaci praktyki spoecznej i kulturowej. Kada posta woli mocy modulowana przez media techniczne skutkuje pojawieniem si audiowizualnych i audiowirtualnych, a w konsekwencji teowirtualnych form zwracania si czowieka ku religijnej transcendencji i faszywej transcendencji technonauki (rozumianej jako seria innowacji j tworzcych). tutaj te realizuj si rne postaci jako odmienne ukierunkowania wiary technologicznej. technonauka opiera si na produkcji wiary, ktra zostaje zainstalowana w wytworzonych przez ni obiektach i wydarzeniach. Jest to moliwe do przewidzenia w ramach prognoz i analiz, jednak zawsze cechuje je pewna indeterminacja nie jest moliwe pene zautomatyzowanie wydarze, czyli wprowadzenie za pomoc rodkw technologicznych idealnego technicznie wydarzenia, poniewa znajduje ono rnic technologiczn we wasnej produkcji. technonauka nie moe wyprodukowa tego Samego, pomimo wielu
3 W. E. Fudpucker, Through Christian Theology to Technological Christianity. w: C. Mitcham, J. Grote (red.), Theology and Technology. Essays in Christian Analysis and Exegesis, University Press of America, Lanham (i in.) 1984, s. 63. 37 M. Heidegger, Powiedzenie Nietzschego Bg umar, tum. J. Gierasimiuk, w: idem, Drogi lasu, Aletheia, Warszawa 1997, s. 196.
131
programw, ktre staraj si tego dokona programw akceleracji, wyznaczajcych kierunki jej postpu. Produkcja tego, co Rne, nie jest przewidziana jako podstawowa aktywno technonaukowego opanowywania wiata, jednak nie moe zosta pominita ani usunita, poniewa wprowadza takie regulacje, ktre nie znajduj idealnej syntezy. Jest to istotne take w perspektywie zapisu obrazu Boga na nonikach cyfrowych nonikach, ktre nie przekazuj tego Samego, lecz to, co Rne. Dlatego fundametalizmy religijne i inne prby przywracania zapisanego w postaci technopamiciowych danych obrazu Boga musz zakoczy si instalacj tego, co Rne, gdy nie jest moliwe idealne odzwierciedlenie, wymagajce idealnego kontekstu dla wasnej realizacji. Wiara technologiczna nie jest wic jedynie duchow kompetencj prowadzc czowieka do transcendencji, ale jest relatywizowana na wiele strategii i taktyk wierzenia38 w obrbie danej technoracjonalnoci.
13. Teowirtualno jako technonaukowy horyzont religii

technoreligijna racjonalno zwraca si ku teowirtualnoci jako uoglnionemu stanowi teologicznemu. teowirtualno jest przewitywaniem transcendencji przez techniczne dyspozytywy; przedostaniem si pierwiastka duchowego przez zasony globalnego zestawienia, rozumianego jako podstawowa praca techniki. Mona zatem wierzy we wszystko, przewaaj jednak przekonania religijne o charakterze irracjonalnym (jeli mona go okreli w danej sieci przekona) lub pozaracjonalnym (w przypadku zupenej lub czciowej niemonoci okrelenia ich charakteru). Bezcelowe jest wic wskazywanie na konkretn religi jako efekt technonaukowej racjonalizacji, bowiem nie chodzi o jej symboliczne czy zinstytucjonalizowane postaci. Zamiast tego technonaukowe i religijne sieci wicz nas w wierze, utrzymujc jednostki i spoeczestwa w stanie teowirtualnoci gotowoci do arliwej wiary w cokolwiek. teowirtualno oznacza te wirtualne istnienie religii przy technologii jako niezbywalnego komponentu i procesu. Poziom wirtualnoci moe by wymie38 W przeciwiestwie do Michela de Certeau (silne rozrnienie na taktyki i strategie) oraz Lva Manovicha (brak rozrnienia na taktyki i strategie w perspektywie uytkowania mediw) w kwestii interpretowania technologicznych moliwoci produkcji wiary skupibym si raczej na okreleniu taktyk i strategii w perspektywie koordynacji poszczeglnych dziaa nakierowanych na cel. W tym przypadku nie jest istotna struktura, ktra wyznacza pole strategii i pole taktyk, ale efekt kocowy. W myleniu o teleologii dochodzi do syntezy obu tych podej, bowiem strategie wedug de Certeau s struktur nadan regulacjom kulturowym, a taktyki stanowi obszar podejmowania dziaa w tej strukturze; ponadto dochodzi do ich unifikacji, poniewa trudno wyznaczy przestrzenie strategii i dziaa. Synteza taktyk i strategii dziaa znajduje swj wyraz w produkcji wiary technologicznej przez maszyny teologiczne zainstalowane w podstawowych mechanizmach wydarzania si technonauki.
132
niany midzy technonauk i religi. Byby on wic metastabilizowany poprzez syntez tego zaporedniczenia w mediach technicznych przez transcendencj. Poziomy i intensywno stechnicyzowanej wirtualnoci mog by w rny sposb dystrybuowane pomidzy technonauk a religi, raz znajdujc wyraz w postaci dominujcej tendencji w technonauce, innym razem w religii. teowirtualno jako stan religijnoci waciwy technonaukowej organizacji rzeczywistoci jest zatem wirtualnoci wiary. teowirtualno trzeba rozpatrywa raczej jako wspczynnik teowirtulnoci zawarty w danej tendencji technicyzacyjnej ni typ idealny nastawienia religijnego. Moliwe jest jego wspistnienie oraz ewolucja twrcza rozumiana cybernetycznie jako kreatywna adaptacja do okrelonych mechanizmw wydarzania si rzeczywistoci.
14. Religia technokratw

W ramach teowirtualnoci powstaj take inspirowane technologi wyzwania, ktre mona okreli jako pogaskie. Polegaj one na sakralizacji konkretnych obiektw i procesw technicznych, dlatego mona mwi o sztucznej wzniosoci oraz faszywym numinosum totemw budowli technonauki. Religi technokratw jest technologia jest to posta transhumanistycznego ateizmu, ktry Georges Bataille okrela mianem ateistycznego mistycyzmu, religii bez Boga. W tym wanie najsilniej manifestuje si tendencja, ktra w absolutnej technicyzacji wiata widzi jedyn drog ludzkoci. technologiczna apokalipsa religii nie dojdzie do skutku, bowiem mier Boga oznacza paradoksalne istnienie Boga bez Boga. Religia technokratw to najczciej wiara w mocny typ futuryzmu, ktry przyszo stawia ponad wszelk moliw teraniejszo. W technokracji religia nie zostanie wyeliminowana, lecz przeksztacona39. Bdzie wolna od mistycyzmu pienidza40, co jest jednak wtpliwe, zwaywszy na dzisiejszy mistycyzm technomerkantylizmu pod postaci kociow spekulacji, ktre jako przemysy programw dostarczaj technokratycznej parareligijnej rozrywki religiontainmentu41. Religia technokratw oznacza ludyczne przeprogramowanie maszyn teologicznych. Jest to
39 B. Hunnicut, Work without End, Philadelphia 1988, s. 284, za: P. Hyde, For the Technocracy Curious, http://www.timesizing.com/2tecnocy.htm (2.09.2011). 40 Ibidem. 41 Por. t. Meyer, Die Ironie Gottes: Religiotainment, Resakralisierung und die liberale Demokratie, VS Verlag fr Sozialwissenschaften, Wiesbaden 2005. Religiontainment staje si prekursorem resakralizacji przestrzeni publicznej (ibidem, s. 65), czyli wprowadzanie rozrywki religijnej i rozrywki w funkcji religii ma take teologiczne i filozoficzne konsekwencje dla sfery publicznej infekowanej technologicznie, bowiem drog transmisji przez media techniczne dokonuje si teowirtualizacja sfery publicznej.
133
najwysze zagroenie wiary technologicznej, ktra moe popa w doran i przygodn gloryfikacj pseudoreligijnych technorozrywek42. Religia technokratw ujmuje technonauk w perspektywie wiary technologicznej. Jest to najbardziej podstawowy sposb wydarzania si teowirtualnoci, ktry polega na utosamieniu techniki z transcendencj bez nadawania tej syntezie w warstwie ideacyjnej i jzykowej rangi metafizycznej. Religijny technokrata wierzy, e tworzy niemierteln infrastruktur stechnicyzowanej kultury, czyli taki sposb jej funkcjonowania, ktry jest bezporedni realizacj platonizmu platonizmu wprowadzonego tylnymi drzwiami, tej postawy metafizycznej, ktra powraca po przewartociowaniu si materializmu. Mona wic mwi o rnych stadiach religijnoci odpowiadajcych odmiennym etapom tworzenia si technologicznego systemu. technoreligijno zawiera take stadia ateistyczne, tj. przerwy w nastawieniu religijnym. Zamiast syntezy religii technokratw dochodzi do synergii jej taktyk i strategii technoreligijnej racjonalnoci. Jest to synergia bez syntezy, tote religia technokratw jest zarwno religi, jak i tendencj kryptoreligijn w stadiach rozwojowych skupionych raczej na materialno-pragmatycznym funkcjonowaniu. Synergia ta oznacza wzmocnienie teowirtualnoci, ktra zyskuje nastpnie posta ukierunkowania racjonalnego lub irracjonalnego. Praca metafizyczna technologii jest zatem w wikszym stopniu synergiczna ni syntetyczna43. Religia technokratw jest inwestycj technologicznej wiary w technicyzacj, ktra moe rozwiza problemy czowieka. Naley bowiem pamita, e w tym aspekcie obietnica jest bezporednio realizowana. technokraci dysponuj narzdziami miernicznymi, ktre mog ocenia dokonany postp, bada i parametryzowa wszelkie czynnoci metafizyczne. W ten sposb inwestycja wiary staje si rwnie inwestycj ekonomiczn. Wiara technologiczna jest ukierunkowywana tylko ku tym tendencjom i obiektom technicznym, ktre dziaaj, to znaczy wykazuj wyraalny w kodzie alfanumerycznym wspczynnik efektywnoci czynnoci metafizycznych. technokraci nie s wierni swoim religiom, czyli obiektom inwestycji wiary technologicznej, lecz moliwie czsto je zmieniaj, by warunkoway cigy rozwj. Celem nie jest jednak utosamienie religii z technologi, lecz zachowanie tych dwch sfer rzeczywistoci w jednym typie dziaania. Dlatego wszelka transcendencja i immanencja musi by zogniskowana wok jego podmiotu. Ma si wyraa w podejmowanych przez niego czynnociach metafizycznych.
Do ich wzmocnienia prowadzi reklama, ktr Siegfried Schmidt nazywa teologiczn technik, gdy przejmuje ona jej funkcj (podobnie jak funkcj sztuki). S. Schmidt, Die Welten der Medien. Grundlagen und Perspektiven der Medienbeobachtung, Vieweg und Sohn, Braunschweig Wiesbaden 1996, s. 175. 43 Synteza jest konieczna do zaistnienia do pewnego poziomu, jednak nie moe ustali adnej trwaej caoci dotyczy to zarwno autoregulacji transcendencji, jak i techniki.
42
134
15. Bstwienie technonauki

eby mwi o bstwieniu nauki, warto przypomnie tezy Martina Heideggera, ktre wyznaczaj horyzont odbstwienia stechnicyzowanej kultury:
Pitym zjawiskiem nowoytnoci jest odbstwienie [Entgterung]. Wyraenie to nie oznacza po prostu usunicia bogw, prostackiego ateizmu. Odbstwienie jest procesem o dwch aspektach, jako e z jednej strony obraz wiata chrystianizuje si w tej mierze, w jakiej podou wiata przypisuje si nieskoczono, bezwarunkowo i absolutno, z drugiej natomiast chrzecijastwo reinterpretuje swj chrystianizm, czynic z niego wiatopogld (wiatopogld chrzecijaski) i w ten sposb przystosowuje si do nowoytnoci. Odbstwienie jest stanem nierozstrzygania o Bogu i bogach. W doprowadzeniu do niego chrzecijastwo ma najwikszy udzia. Lecz odbstwienie wcale nie wyklucza religijnoci; do tego stopnia, e raczej dopiero wskutek odbstwienia stosunek do bogw przeksztaca si w przeywanie religijne. Kiedy do tego dochodzi, wwczas bogowie ju uciekli. Powsta pustk zastpuje historyczne i psychologiczne badanie mitu44.
Dzi jednak mit przestaje by mitem. Jest wszdzie staje si oczywisty, logika mitu przenika do racjonalnoci technonaukowej, ktrej jedynym kryterium jest uzyskiwanie osigw, wydajno i efektywno. Osobliwe jest jednak to, e jest to wci efektywno do pewnego stopnia mityczna, bowiem jej produkt pozostaje czsto fantazmatyczny nie znajduje on swego odpowiednika w rzeczywistoci innej ni wykreowana w trakcie bstwienia technonauki. W ten sposb religia w swej singularnoci towarzyszy, a nawet poprzedza krytyczny i tele-technonaukowy rozum, przyglda mu si jak cie45. S to zatem liczne ekspresje czstkowe4 bez centrum ekspresji. Religia bdca efektem bstwienia technonauki nigdy nie jest wyraona w caoci. Skadaj si na ni implicytne i eksplicytne ekspresje czstkowe manifestujce si na rne sposoby.
16. Czy artefakty technonauki maj religie?

Langdon Winner na pytanie: Czy artefakty maj polityk? odpowiedzia twierdzco47. Podobnie mona mwi o obiektach, ktre s zaprogramowane na realizacj czego, nawet jeli ich cel pozostaje niejasny lub zmienia si
M. Heidegger, Czas wiatoobrazu, tum. K. Wolicki, w: idem, Drogi lasu, s. 68. J. Derrida, Faith and knowledge, tum. S. Weber, w: idem, Acts of Religion, tum. G. Anidjar, Routledge, Nowy Jork Londyn 2002, s. 79. 4 Jest to pojcie uywane przez H. Bergsona. Zob. H. Bergson, Myl i ruch, tum. P. Beylin, K. Beszyski, PWN, Warszawa 1963, s. 31. 47 L. Winner, The whale and the reactor: a Search for Limits in an Age of High Technology, University of Chicago Press, Chicago 1986, ss. 19-39.
44 45
135
w wyniku rozwoju technologicznej infrastruktury kultury i techniki. Hubert L. Dreyfus i Charles Spinosa przywouj tez Martina Heideggera, e rnym rzeczom przysuguj odmienne typy odkrywania48. Produkcja artefaktw przez technonauk, skoro jest w pewnym stopniu irracjonalna, dotyczy przede wszystkim nasycania ich okrelon wizj wiata, czyli take ideami religijnymi. Umberto Eco pokaza, w jaki sposb oprogramowanie moe peni funkcj religijn na poziomie funkcjonalnym49, przyrwnujc oprogramowanie do konkretnych systemw religijnych (nie jako dosowne utosamienie, ale metafor fenomenologiczn). Artefakty technonauki odkrywaj wic ukryt w niej technoracjonalno, tj. czciowe religijne ukierunkowanie myli i dziaa czowieka. Religijny obiekt techniczny to ju nie tylko obiekt wity, czyli odnoszcy si do sacrum, ale posiadajcy religi, to znaczy wbudowany komponent odpowiedzialny za religijne funkcjonowanie. Jeli technologia wykonuje prac metafizyczn, mediujc midzy transcendencj i technik (tj. technologicznie hybrydyzujc ich relacj), to wiara technologiczna moe zosta zainstalowana w obiektach technicznych. Mog wic one wykonywa nie tylko czynnoci metafizyczne, ale take czynnoci wiary, bezporednio wysyajc odpowiednie treci do transcendencji. Rne religijne obiekty techniczne mog ucielenia idee religijne w zmienny sposb pod wzgldem intensywnoci ich przejawiania si. Czowiek, a waciwie ju duchowy cyborg, staje wic przed koniecznoci wzmacniania wasnego poczenia z transcendencj poprzez instalowanie w swym otoczeniu oraz w sobie w charakterze duchowych organw (czy te organw duchowoci) religijnych obiektw technicznych wzmacniajcych produkcj wiary technologicznej, synergizujc w ten sposb hybrydyczne poczenie techniki z transcendencj.
17. Religia jako zasona zmian technicyzacyjnych

Religia tuszuje irracjonalno techniki jest jej zason, dziki ktrej jest zawsze dostpna i oczywista jako pewien rodzaj uzasadnienia. to wanie poH. L. Dreyfus, C. Spinosa, Highway and Feasts. Heidegger and Borgmann on How to Affirm Technology, w: D. Moran, L. E. Embree (red.), Phenomenology. Critical Concepts in Philosophy, t. IV: Expanding Horizons of Phenomenology, Routledge, Londyn Nowy Jork 2004, s. 74. 49 U. Eco, Holy War: Mac vs. Dos, http://www.themodernword.com/eco/eco_mac_vs_ pc.html (6.09.2011). Wedug Vilema Flussera, w perspektywie projektowania obiektw uytkowych zaplecze kulturowe i filozoficzne ma znaczenie. Nie mona przeszczepi bez zmiany natury zachodniego rozumienia nauki i technologii na grunt orientalnego designu. V. Flusser, Design as Theology, w: idem, The Shape of Things. A Philosophy of Design, tum. A. Matthews, Reaktion Books, Londyn 1999, s. 73. Nie mona wic unikn hybrydyzacji techniki i transcendencji, nawet jeli ich zwizek jest obecny w przedmiotach (jako odniesienie) jedynie implicytnie.
48
136
przez religi w jej funkcji racjonalnej i irracjonalnej wprowadzane s coraz nowsze innowacje technonauki do spoeczestwa. Naukowcy przejmuj rol kapanw i religii jako strukturalno-funkcjonalnej zasady organizacji spoeczestwa, uywajc mowy Boga (God talk)50, by przekona spoeczestwo do wasnych racji, czyli do koniecznoci intensyfikacji postpu technicznego. Jest to instrumentalny sposb wykorzystania teowirtualnoci, ktry prowadzi do jej wycieczania. W ten sposb religia wpisuje si w filozofie racjonalistyczne, dialektyczne i owieceniowe, wprowadzajc postp pod rnymi przebraniami i imperatywami, ktre same si uzasadniaj, nie odnoszc si ju do niczego poza sob. Religia zostaje wykorzystana jako motor postpu, ktry dziaa nie w kierunku teowirtualnoci, ale przeciwnym, wrogim, ktry wykorzystuje jedynie jej tendencj, starajc si przekierowa i przej nie jej cel, lecz energi. Religia jest wic traktowana jako zdeterytorializowany skadnik postpu, czyli zbir tendencji zasilajcych realizacj technonaukowych zamierze i wytworw. technicyzacja i instrumentalizacja rzeczywistoci w konsekwencji tej zmiany zostaj przeniesione na niewidoczny plan wydarzania si. Dochodzi take do niewiadomej technicyzacji kultury poprzez religijnie ukierunkowane tendencje rozwojowe. Nie znajduje to jzykowego wyraenia, okrelenia w jakiejkolwiek materialnej postaci, bowiem technicyzacja wydarza si na mocy wasnej legitymizacji w byciu nieobecnym protoontycznoci dziaa czowieka.
18. Ratio i chaos

Religia pod wpywem technonaukowej tendencji zamienia si najczciej w form okultyzmu51, poniewa wiara, przekonania, czynnoci sakralne s dobierane tak, by osign zamierzony cel. Nurt ten jest okrelany mianem magii chaosu, czyli filozoficznie ujmujc samoprogramowania si czowieka, by funkcjonowa w okrelonych warunkach moliwie efektywnie. Na przykad naukowiec moe wierzy w to, co sprzyja mu w badaniach kwestia racjonalnoci lub irracjoanalno jego przekona nie jest istotna, pki suy to jego celom. Podobnie osoba religijna nie kwestionuje zastanego porzdku wiata ani nie wnika w jego logiczn struktur, poniewa nie jest to konieczne do codziennej egzystencji. Mona t postaw okreli jako fikcjonalny pragNaukowcy mwi jak bogowie, to znaczy korzystaj nie tylko z argumentacji waciwej teologii, ale take z pewnych zabiegw retorycznych, aby stworzy dla siebie waciwe role spoeczne. Por. D. Nelkin, God Talk: Confusion between Science and Religion, Science, technology, & Human Values Vol. 29, 2/2004, s. 139. 51 technonauka byaby tu kierowaniem pragmatycznych si, sterowaniem tym, co naley do sfery sacrum.
50
137
matyzm52 lub neofikcjonalizm53. Wedug teorii decyzji nie istnieje racjonalizm ani irracjonalizm, lecz skutki lub znaczenia powstajce w konsekwencji podejmowanych przez ludzi dziaa. Jest to podejcie skrajnie utylitarystyczne, znajdujce swe analogie w ekspansji technonauki, gdzie nie licz si zakazy i nakazy symboliczne obecne w prawie czy szerzej kulturze, ale sam skutek, ktry nie musi oznacza niczego ani wpisywa si w adn ideologi postpu wystarczy, e jest moliwy. to wanie sprawia, e naley go zrealizowa54. W perspektywie osigw nie ma znaczenia, czy co jest racjonalne, czy irracjonalne. Pojcia te s nadal stosowane w filozoficznym sensie, lecz ich kontekstualizacja i zaleno od ukadu odniesie tworzcych wzajemne relacje o charakterze acentrycznych sieci sprawiaj, e w przypadku religii i technonauki nie mona wskaza jednego centrum racjonalnoci. W religii i technonauce istnieje wiele centrw racjonalnoci i irracjonalnoci (klasycznie rozumianych), ktre wchodz ze sob w rne interakcje. Moliwe zatem, e racjonalno danej metody technonaukowej wystpuje tylko z zasady, natomiast przesanki wyranie wskazuj, e nie ma ona oparcia w racjonalnej argumentacji zgodnej z danym paradygmatem mylenia. W ten sposb dochodzi do powstania hybryd uniemoliwiajcych dialog, ktry mgby doprowadzi do koegzystencji religii i technonauki. Eskalacja przemocy, terroryzmu oraz wszelkie zaburzenia na planie spoeczno-kulturowym s wynikiem niedopasowania ich dyskursw. Zatarg religii i technonauki bywa take zupenie pozorny, powstaje w nawizaniu do historycznych kategorii, ktre dziki wyranym opozycjom pozwalaby na klasyfikacj zjawisk.
Podsumowanie
technonauka staje si przetrwalnikiem religii, ktra w sposb implicytny przenosi swoje zaoenia i cele do tego typu aktywnoci. Religia nadaje form chaosowi wprowadzanemu przez technonauk. W tym sensie peni funkcj porzdkujc rzeczywisto i wyaniajce si kosmologie oparte na technologicznej infrastrukturze. Racjonalno waciwa religijnej technonauce odnosi si do wszelkich form postracjonalnych, czyli zawierajcych elementy racjonalizmu i irracjonalizmu
52 Nie jest istotne, w co si wierzy, ale jak si wierzy. Ocenie nie podlegaj przesanki, cele, dziaania, lecz wymierny skutek. 53 Odwouj si do interpretacji myli Fryderyka Nietzschego, ktre doprowadziy Hansa Vaihingera do wyoenia wasnej teorii fikcjonalizmu, zgodnie z ktr nie jest istotny status epistemiczny, tylko dziaanie danej teorii w przestrzeni spoecznej. 54 tak mona streci obawy Ericha Fromma, ktry wskazuje na lepy rozwj technicyzacji nieuwzgldniajcej adnych kryteriw racjonalnych i niepodejmujcej szerszej refleksji nad skutkami wasnego dziaania.
138
swobodnie zestawianych ze sob. Jest to racjonalno stosowana, czyli uywana jako narzdzie suce do osigania pragmatycznych celw. teowirtualno jako zgeneralizowany stan interakcji technonauki i religii staje si ostatecznym systemem znaczenia55 uniwersalnym odniesieniem, a przez to rodowiskiem egzystencji podmiotw, ktrych ratio jest protezowane i destabilizowane przez cige innowacje zmieniajce spoeczne obrazy racjonalnoci. Religia znw staje si spraw prywatn, bo przeywan w teowirtualnym stadium technonauki, jednak zawsze we wntrzu jednostki, ktre moe by take jej zewntrzem i to najbardziej odlegym protezowan, czyli usztucznian transcendencj. Prowadzi do wyksztacenia si mistyki nowego wspaniaego wiata56, zupenie odcitej od wiata, zamknitej w przeywajcym ekstaz podmiocie.
Chodzi tu nie o podkrelenie roli transcendencji, lecz konstrukcji jej spoecznego obrazu. Por. R. E. Stauffer, Civil Religion, Technocracy, and the Private Sphere: Further Comments on Cultural Integration in Advanced Societies, Journal for the Scientific Study of Religion 4/1973, s. 423. 56 G. Hottois, Species Technica : suivi dun Dialogue philosophique autour de Species Technica vingt ans plus tard, Libraire Philosophique J. Vrin, Pary 2002, s. 248.
55
II. HoMo rEligiosus vErsus HoMo futurus. KRYPTORElIGIJNY CHARAKTER POSTHUMANIZMU I TRANSHUMANIZMU
Posthumanizm i transhumanizm dwie gwne tendencje technicyzacyjne maj podoe kryptoreligijne1. Oznacza to ukryte ukierunkowanie techniki w stron religii i z niej wypywajce, co sprawia, e o metafizyczna jest jednoczenie punktem odniesienia zmian technologicznych skorelowanych z przemianami religijnoci. tendencje te przybieraj formy jawne, cz si z dominujcymi kierunkami rozwoju globalizacji technicznej lub przyczyniaj si do powstania nowych, nieznanych dotd zjawisk religijnych czy zachowania istniejcych.
1. Horyzont rozwaa narodziny religii z ducha techniki

Ernst Jnger napisa, e technologia jest prawdziw metafizyk XX wieku2. Dodabym, e technologia peni take funkcj religii XXI wieku. Jacques Ellul pyta: W co technika przeksztacia ludzkie starania ku duchowoci?3 i odpowiada, e po pierwsze, zmiana ta dotyczy przede wszystkim dziaa4 w naj1 Do kryptoreligijnoci techniki zaliczam takie pojcia, jak: religia, gnoza, sacrum, duchowo. W rnym stopniu manifestuj si one przez posthumanizm i transhumanizm, nadajc tym tendencjom technicyzacyjnym charakter kryptoreligijny. 2 J. Wilkinson, Translators Introduction, w: J. Ellul, The Technological Society, Vintage Books, Nowy Jork 1964, s. IX. 3 J. Ellul, The Technological Society, s. 418; S. Breuer, Technika i nauka jako hierofania, w: Kultura techniki: studia i szkice, tum. I. Sellmer, S. Sellmer, Wydawnictwo Poznaskie, Pozna 2001, s. 497. 4 Dla Ellula sowo technique odnosio si nie tylko do maszyn, ale take do logiki manipulacji i zysku, jaka za nimi stoi. E. Davis, Techgnoza. Mit, magia + mistycyzm w wieku informacji, tum. J. Kierul, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 2002, s. 187. Dziaanie religijne ma take ukryty zysk, ale nie dla czowieka, a dla techniki, ktra mistycznie wic jednostk, wzmacnia autoregulacje wasnego systemu technologicznego. Ekstatyczne fenomeny techniki nie s wic nigdy czyste, gdy nie speniaj jedynie religijnych funkcji. A system technologiczny nie staje si dziki udziaowi w tych operacjach religijny.
140
bardziej podstawowej formie, nie ograniczajc ich jedynie do czynnoci rytualnych. Obecnie kade dziaanie czowieka jest zaporedniczone przez technik5, poniewa yjemy w otoczeniu, na ktre technologia wywiera ogromny wpyw. Zarwno operacje mentalne dokonywane przez uytkownikw kultury, jak i poruszanie si w medialnie zaporedniczonym rodowisku wiadcz o tym, e paszczyzna ta stanowi podstawowe odniesienie. Po drugie, Ellul porusza przy tym problem ekstatycznoci techniki: Nietrudno zaobserwowa rozprzestrzenianie si ekstatycznych fenomenw proporcjonalnie do technicyzacji spoeczestwa7, wyraajc w ten sposb podstawowe prawo egzystencji technicznej. Jednostki osigaj sztuczn wznioso, ktra moe by odbierana jako estetyczna i religijna. Wojciech Chya twierdzi, e towarzyszy jej sztuczna nieskoczono jako efekt technokoneksjonistycznego zdarzenia, czyli emergencji fenomenw rzeczywistoci nie z ich naturalnego stawania si, ale z dyspozytyww technicznych8. Jednostki odbieraj ten rodzaj bezmiaru, nieograniczonoci moliwych przey jako religi, gdy ekstaza religijna oznacza proces urzeczywistniania nieskoczonych moliwoci bycia, atwe konwersje, bezproblemow zmian tosamoci oraz mistyczne uniesienia. Oznacza to emancypacj czowieka z biologicznego ciaa na rzecz tego, co wywietla si na interfejsie oraz emancypacj9 myli, ktra nie jest zalena od przedmiotw materialnej obecnoci, lecz ma dostp do niczym nieograniczonego imaginarium, ktre jest fantasteonem, tzn. transcendentalnym wyobraaniem, a zarazem te wspominaniem i uobecnianiem zawsze przedtem nieobecnego bycia10. Odpowiada to stwierdzeniu Ellula, e jak tylko pojawi si techniczna akceleracja, wraz z ni pojawi si mistyka11. Nieskoczono danych, moliwoci modyfikacji i podcze czowieka do sztucznych rajw jest przez uytkownikw kultury odbierana jako Absolut
5 Saba definicja medialnego zaporedniczenia brzmi: wystarczy y w stechnicyzowanym otoczeniu (np. miasta lub w zasigu danej sieci teletransmisji). yjemy w biotechnosystemie z koniecznoci, nie z wyboru. Interaktywne gesty waciwe dla religii s wykonywane przez cyfrowe reprezentacje cyborgw ich awatary. Wydarzenia religijne s transmitowane przez media techniczne. Wedug A. Krokera i M. A Weinsteina, czowiek skazany jest na adaptacj do technotopii, czego konsekwencj jest zniknicie (czowieka) w czystych wirtualnociach jego ekstatycznego przeznaczenia. A. Kroker, M. A Weinstein, Data Trash. The Theory of the Virtual Class, New World Perspectives, Montreal 2001, s. 7. 7 J. Ellul, The Technological Society, s. 420. 8 W. Chya, Technokoneksjonistyczne zdarzenie jako rdo sztucznej wzniosoci i sztucznej nieskoczonoci, w: J. Grad, J. Sjka, A. Zaporowski (red.), Nauka kultura spoeczestwo. Ksiga jubileuszowa dedykowana Profesor Krystynie Zamiarze, Wydawnictwo UAM, Pozna 2010, s. 321. 9 Problemem jest tu zastosowanie sowa emancypacja, ktre powinno odnosi si do zagadnienia wolnoci. 10 W. Chya, Technokoneksjonistyczne zdarzenie..., s. 331. 11 J. Ellul, The Technological Society, s. 422.
II. Homo religiosus versus homo futurus...
141
niepodwaalna podstawa bytu12, co jest paradoksem, zwaywszy na zmienno immanentn autoregulacji technicznych13. Dodam trzeci odpowied na pytanie postawione przez Ellula, ktra wyraa zupenie now jako mylenia o duchowoci, religii i sacrum w perspektywie radykalnej technicyzacji kultury, akcentujc kryptoreligijno tych tendencji. Religia przebiera si w technik14. Skoro religie s antropotechnikami15, czyli zestawami wicze sucymi do hodowania16 cyborgw, to technika zarwno zaburza wykonywanie czynnoci religijnych, jak i je prowokuje, motywuje oraz sprzyja ich wystpowaniu i rozpowszechnianiu. Jest to bezprzewodowy mistycyzm, ktry polega na tym, e wszdzie zabieramy ze sob przenon religi, bo z kadego miejsca moemy swobodnie podczy si do zasobw sztucznej nieskoczonoci. Utrzymywanie mentalnego kontaktu, religijna tsknota zainstalowana przez media techniczne zostaje uruchomiona, pozwalajc na przeywanie caej gamy gotowych, zaprogramowanych dowiadcze religijnych moliwych do odtworzenia. takie formatowanie uniemoliwia do pewnego stopnia powtarzanie przedtechnicznych rytuaw. Sprowadza jednak wszelkie dziaanie czowieka do nacinicia przycisku17.
12 Zbien tendencj do sztucznej nieskoczonoci jest utosamienie cyberkultury z punktem omega rozwoju ludzkoci, w ktrym dojdzie do wprowadzenie zupenie nowego porzdku, raju za pomoc rodkw technicznych. 13 Gnoza biotechnosystemu wyraa si w ambiwalencji techniki z jednej strony cechuje j materialna determinacja zwizana z pojmowaniem obiektw technicznych jako cikiego sprztu, przemysu, a z drugiej dziaanie samej techniki jej efekt kulturowy i spoeczny kae o niej myle w kategoriach sztucznej nieskoczonoci, indeterminacji pojmowanej jako spirytualizacja. Gilles Deleuze uwaa, e cybernetycznym maszynom kontroli odpowiada metafizyczny symbol wa. Wyraa on ten paradoks gnostyckiego nastawienia do techniki, ktra jest jednoczenie materialna i spirytualna w zalenoci od interfejsu przejawiania si, nastawienia oraz sieciowego pozycjonowania podmiotu. Por. G. Deleuze, Postscriptum o spoeczestwach kontroli, w: Negocjacje: 1972-1990, tum. M. Herer, Wydawnictwo Naukowe Dolnolskiej Szkoy Wyszej Edukacji tWP, Wrocaw 2007, s. 186. 14 technicyzacja moe by odczytywana jako nieustanny proces powtarzania autoregulacji danych urzdze. W miar jego intensyfikacji i czasu trwania religia zostaje wmontowana w mechanizm powtrzenia. Same obiekty techniczne s tutaj rnic one ukrywaj instalacj religijnego phylum w sercu technologii. Por. G. Deleuze, Rnica i powtrzenie, tum. B. Banasiak, K. Matuszewski, KR, Warszawa 1997. 15 P. Sloterdijk, Du mut dein Leben ndern: ber Anthropotechnik, Suhrkamp, Frankfurt am Main 2009, s. 151. Religia jest tu pojmowana jako antropotechnika, system wicze. 16 Rozumianego jako usystematyzowane wiczenie i formatowanie wedug okrelonego programu. Podobnie jak w przypadku aplikacji komputerowych, liczy si efekt, ktremu podporzdkowany jest proces wiczenia. 17 Por. H. Blumenberg, wiat ycia a technicyzacja w perspektywie fenomenologicznej, w: idem, Rzeczywistoci, w ktrych yjemy, Oficyna Naukowa, Warszawa 1997, s. 37. Niemiecki filozof w tej atwoci obsugi urzdze technicznych widzi zagroenie dla rozumienia rzeczywistoci. Podmiot wykonuje rne czynnoci, lecz nie kwestionuje podejmowanych operacji. Jest ono lepo posuszne technicznemu urzdzeniu wiata, ukierunkowujc si na wykorzystanie moliwoci z pominiciem refleksji. Jest to przeciwiestwo postulowanej przez M. Heideggera
142
Mylenie o religijnoci zostaje uproszczone, poniewa indywidualne starania sprowadzaj si do poszukiwania sfer dostpu z odpowiednimi przyciskami prowokujcymi wzniose i ekstatyczne zdarzenia18. Czsto jest to jednak pogaskie19 odtworzenie rytuaw naciskanie przycisku ma charakter bezrefleksyjny, wynikajcy z pierwotnego automatyzmu maszyn20. Jednoczenie poprzez kliknicie, uruchomienie programu rzeczywisto religijna, przynajmniej w swej najbardziej podstawowej formie obrazu, jest bezporednio dostpna i mentalnie osigalna. Mona do niej w kadym momencie si podczy, zaguszy chrami anielskimi, muzyk medytacyjn, odci od reszty wiata poprzez projekcje na danym interfejsie, czyli zaktualizowa poczenie z technicznym imaginarium na poziomie zawsze dostpnego na danie uytkownika21 przeycia22. tak wspczenie dokonuje si Eckhartowskie odosobnienie23. Podmiot, odczajc si od wiata, podcza intencjonalno do rzeczywistoci elektronicznej, stajc si masowym eremit w tumie podobnych mu eremitw-anonimw. trzecia odpowied jest wic podkreleniem paradoksu technologicznie torowanego dostpu do religii. Automatyzm moe by zarwno sprzymierzecem, jak i wrogiem przejawiania si tej sfery ludzkiej egzystencji. to, jak posta przybierze, zaley od konkretnego uycia zasobw uytkownika, czyli programowania pogaskiego lub religijnego, a take konkretnej kultury uytkowania i stylw egzystencji. technicyzacja, prowadzc do eskalacji mistycyzmu, tj. ukierunkowania bycia cyborgw ku bezporedniemu podczaniu si do hybryd techniki i transcendencji, wprowadza jednoczenie konfuzj, ktra nie pozwala na jednoznaczne kwalifikacje
pobonoci mylenia polegajcej na cigym zapytywaniu, ktre wymaga skupienia i troski. Por. M. Heidegger, Pytanie o technik, w: Kultura techniki..., s. 410. 18 Przykadem mog by digital drugs (cyfrowe narkotyki), muzyka suca do wprowadzania w trans (np. Monroe Institute), angaowanie technologii w praktyk rytualn (temple ov Psychic youth). 19 Uywam tego terminu w znaczeniu, jakie przypisa mu J.-F. Lyotard, utosamiajc go z postmodernizmem. technologiczny poganizm jest paralelny wobec maych narracji, opowieci i legend miejskich, forw internetowych. Realizuje si w lokalnoci jest zrnicowany. Jego heterogeniczno wprowadza problematyczno z jego okreleniem, gdy trudno dopasowa jeden rytua do drugiego i orzec, czy s to w ogle rytuay w funkcji religijnej, czy zaledwie nawyki (automatyzm). 20 W filmie Pi gwny bohater przed naciniciem przycisku, ktry mia spowodowa uruchomienie programu udostpniajcego zasad dziaania wiata, zatrzyma si w medytacyjnym skupieniu i dopiero po chwili, bez gorczkowoci i z kontemplacyjnym spokojem nacisn palcem przycisk. Nie twierdz, e automatyzacja musi pociga za sob redukcj wszystkich czynnoci czowieka do poziomu zaprogramowanych dnoci, ale sfera religijnoci zostaje przeniesiona i znajdzie inne ujcia wasnej ekspresji oraz technopochodne formy artykulacji. 21 On demand dos. na danie. 22 Jest ono sprogramatyzowane do postaci okrelonego rozszerzenia, przedmiotu wirtualnego w funkcji czasowego obiektu przemysowego. 23 Zob. M. Eckhart, Traktaty, tum. W. Szymona, W Drodze, Pozna 1987, ss. 153-166.
143
poszczeglnych fenomenw w perspektywie ich religijnego znaczenia24. Zatem religia, jej neoarchaiczna odmiana w postaci kultury audiowizualnej25, jest pogaska wanie w sensie wprowadzania niezrnicowania, ktrego nie mona sprowadzi do prostych opozycji.
2. Wspczesna technicyzacja i odpowiadajca jej zgeneralizowana kryptoreligijno

Nie ulega wtpliwoci, e wspczesne modele wiary czowieka zmieniaj si take pod wpywem technologii. Powstaj zarwno nowe, technocentryczne religie, ktre s przemiewcze, np. koci Google, jak i powane26 kocioy nawizujce do UFO, konstruujce twierdzenia metafizyczne zogniskowane wok oczekiwania przybyszw z innych planet lub sfer duchowych. Wreszcie, poprzez technologi zostaj odnowione podstawowe wizi czowieka z Bogiem. Stefan Breuer twierdzi:
Religia umocnia niegdy sw potg wobec pierwotnej przyrody, wyznaczajc bogom stae siedziby na obszarze witych miejsc, w wityniach i katedrach; podobnie teraz, w wiecie wtrnej przyrody, novum sacrum konsoliduje si wraz z powstaniem kadego laboratorium, kadego piercienia akumulacyjnego czy komputera27.
Nie jest to jednak relacja oczywistego i bezproblemowego przeniesienia. Instalowanie religii w stechnicyzowanym wiecie przebiega etapami, waciwymi dla tego typu transmisji. Cykl rozpoczyna si od ogoszenia technologii rewolucyjn, wit, a koczy sprowadzeniem jej do narzdzia powszedniego uycia28. Nawet jeli wspczenie kryptoreligijno wynikajca z technicyzacji
Kryptoreligijno tendencji technicyzacyjnych wyraa relacj nieoczywistoci i nieprzezroczystoci wzgldem nich. Przywoane przykady maj wskaza, e ekstatyczno samej techniki, prowokowanie psychodelicznej wraeniowoci prowadzi do przerodzenia si kryptoreligijnoci w religi oficjaln wyraan wszelkimi dostpnymi audiowizualnymi rodkami. 25 W. Chya, Kultura audiowizualna (w stulecie ekranu w kulturze), Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Pozna 1999, s. 124. Autor twierdzi, e liturgia posania unowoczeniona symulakrem przez kultur audiowizualn jest skutecznym ramieniem kadej religii i kadej wadzy. Dzi mona powiedzie, e to liturgia transferu, cigego przesyania, ktra ustanawia poczenia z fantazmatycznym sacrum. Spektakl to urzdzenie optyczne suce do wytwarzania nam wiecznego powrotu do magicznej moliwoci widzenia za porednictwem ponadindywidualnego spojrzenia. W. Chya, Kultura w stadium spektaklu, w: E. Rewers (red.), Pojednanie tosamoci z rnic?, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Pozna 1995, s. 156. 26 Chodzi o ich instytucjonaln i pragmatyczn legitymizacj. Co innego bowiem wierzy w Google, co innego za poda zgodnie z wiar Google. 27 S. Breuer, Technika i nauka jako hierofania, w: Kultura techniki..., s. 497. 28 Por. K. Prna, Believing in the Net. Implicit Religion and the Internet Hype 1994-2001, Leiden University Institute for Religious Studies, Leiden 2010, s. 165.
24
144
czy przez ni umoliwiona manifestuje si w jawnych postaciach, to wyraaj one jedynie jej charakter, ktry maskuje si i przebiera w przemiewcze oraz skrajnie irracjonalne, fantastyczne formy skupione wok Boga-techniki29. Sergey Brin stwierdzi: Doskonaa wyszukiwarka byaby jak umys Boga30. Zwizek religii i technologii nie polega tylko na utosamieniu jednego porzdku z drugim, ale na naladowaniu za pomoc technicznych rodkw waciwoci bytw ponadnaturalnych. Jest to przykad technologicznej realizacji idei sztucznej nieskoczonoci oraz sztucznej wzniosoci, gdy uytkownik wpisujcy poszukiwan fraz do wyszukiwarki moe si czu, jakby znajdowa si w nieograniczonym umyle, ktry odpowiada na jego pytania z tak sam powag jak Bg na modlitwy31. Dlatego ulubion figur teoretykw jest anio32. Symulacyjny charakter religii przestaje mie znaczenie w przypadku tak pojtej wiary. Obawy o realno s bez znaczenia, pki cybernetyczne modlitwy s speniane. Dopiero w trakcie awarii, problemw z poczeniem moe pojawi si moment zwtpienia, ktry zwykle znika po usuniciu usterki. Max Bense twierdzi: Prezentacja tradycji techniki byaby rwnoczenie badaniem dziejw ducha, studium socjologicznym, ekonomicznym, politycznym, estetycznym, etycznym i religijnym33. Odnosiaby si wic do wszystkich form uobecniania zawartej w technologii kryptoreligijnoci. Wspczenie to sie techniczna jako medium prezentowania tradycji duchowej jest wityni wiatowej religii komunikacji34. Wikszo dziaa uytkownikw odnosi si wic bezporednio do sfery sacrum, ktra zostaje utosamiona czy te skorelowana z podstawowymi sposobami uczestnictwa w globalnej sieci. Stephen Breuer twierdzi: wito rozszerza si zatem na drodze obiektywizacji35. Oznacza to, e posugujc si okrelonymi technologiami sieciowymi, w sposb ukryty wykonujemy czynnoci i rytuay medialnej postreligii w stadium archaicznym, takim jest bowiem pogaskie naciskanie
technologiczny panteizm jest czsto wykorzystywanym wtkiem (t de Chardin, M. McLuhan). Czowiek wierzy w technik lub technika po uzyskaniu samowiadomoci dy do wasnego przebstwienia i walczy o uznanie jej jako Boga to motyw pojawiajcy si w twrczoci science fiction. 30 Cyt. za: K. Becker, Potga klasyfikacji kultura, kontekst, komenda, kontrola, komunikacja, komputer, Rita Baum 18/2011, s. 13. 31 Istotno nie ma kryteriw odniesienia. 32 U Michela Serresa anioy funkcjonuj jako czyste wieloci, idealne rodki takiej komunikacji, ktra nie polega jedynie na przekazywaniu informacji, lecz dotyczy funkcjonowania czowieka we wszystkich dziedzinach ycia. Rzeczywisto zaludniona przez techniczne anioy staje si anielskim komunikatorem pasem transmisyjnym czystych wieloci. Por. M. Serres, Angels. A Modern Myth, tum. E. Cowper, Flammarion, Pary Nowy Jork 1995. 33 M. Bense, Egzystencja techniczna, w: Kultura techniki..., s. 371. 34 P. Musso, A filosofia da rede, w: A. Parente (red.), Tramas de rede. Novas dimenses filosficas, estticas e polticas da comunicao, Sulina, Porto Alegre 2004, s. 36. 35 S. Breuer, Technika i nauka jako hierofania, w: Kultura techniki..., s. 498.
29
145
przycisku, ktre trudno nazwa kryptoreligijnym bez przypisywania uytkownikom odpowiednich intencji. Procesy te nie przebiegaj po linii prostej, tote trudno wyrni dokadne momenty wydarzania si kryptoreligijnoci, czyli jej jawne i ukryte przejawy. Hans Blumenberg twierdzi, e wedug mechanicystycznego paradygmatu Wszystko jest technik. Samowiadomo jest wzorem technicznego postpowania3. Wydaje si ona strukturalnie sprzona z ludzk duchowoci. Powodem jest kontrola obrazu ludzkoci, ktry jest wytwarzany przez technik dlatego procesowi jego powstawania towarzyszy ukrycie zaimplementowanej religii. Obraz nigdy nie jest obecny jedynie w sferze abstrakcyjnej ucielenienia si i uruchamia sfer sacrum w zachowaniu i myleniu cyborgw oraz we wasnej samoorganizacyjnej samozrozumiaoci, ktrej im udziela i porcza. Nie chodzi o to, e obiekty i systemy techniczne nie myl w jakim mocnym sensie37. One nie s zdolne do wiary, do samokrytycyzmu, do ascezy, ktra przekraczaaby ramy funkcjonalnej samoadaptacji, tj. efektywnoci wasnego dziaania. W kulturze zwyko si mylnie nazywa myleniem wykonywanie logicznych i mentalnych operacji38. Podziwiamy maszyny, poniewa s ascetyczne odpowiednio zaprogramowane w nieskoczono przetwarzaj dane w okrelonej ptli, nie potrzebuj niczego wicej do sprawnego funkcjonowania. Jednak tyle, ile jest sposobw i typw programowania maszyn, tyle te mona wyrni odpowiadajcych im tendencji kryptoreligijnych. to, e media techniczne su jako podstawa okrelania boskiego wiatoobrazu, jest znaczce. Zrzeczenie si czego to utrzymanie organizmu przy yciu oto religijno maszyn, ktra polega na prolongowaniu autoorganizacyjnego trwania i wyraa si w mechanizmie autopoiesis (samowytwrczoci)39. W efekcie Dochodzi do absurdu, e ludzie konstruuj ywe maszyny i duchow gbi, ktr mogyby posiada40. ta symbolika jest odniesieniem nie tylko do anioa jako uniwersalnego medium, ale take do demonicznych wyobrae podsumowujcych ten tryb jej zautomatyzowanego funkcjonowania, zgodnie z twierdzeniem Gottharda Gnthera, e maszyna w yciu ludzi odgrywa rol Belzebuba41. Demoniczni technokraci s wysannikami
H. Blumenberg, Hhlenausgnge, Suhrkamp, Frankfurt am M. 1996, s. 394. Por. M. Heidegger, Co zwie si myleniem?, tum. J. Mizera, PWN, Warszawa Wrocaw 2000; H. Dreyfus, What Computers Cant Do; a Critique of Artificial Reason, Harper & Row, Nowy Jork 1972. 38 Za Heideggerem uznaj, e naley ono do porzdku egzystencji czowieka i w tym sensie jest rdowo techniczne, gdy przyjmiemy pewien stopie rdowego stechnicyzowania czowieka. 39 H. Maturana, F. Varela, Autopoiesis and Cognition. The Realization of the Living, Reidel Publishing Company, Dordrecht 1972. 40 G. Gnther, Beitrge zur Grundlegung einer operationsfhigen dialektik, Felix Mainer Verlag, Hamburg 1980, s. 218. 41 Ibidem, s. 232.
3 37
146
diaba, a wiat rzdzony przez zaprogramowane urzdzenia techniczne staje si piekem i podstaw do krelenia dystopicznych scenariuszy upadku cywilizacji, kultury, czowieka i humanizmu. Metaforycznie ten proces kryptoreligijnoci demonicznej zawartej w technice mona odda przez odniesienie go do sytuacji, w ktrej zmieniamy obiekt techniczny na inny. Podpisujemy nowy cyrograf, gdy jakiej urzdzenie stao si przestarzae abonament, umowa wyraaj formy diabolicznej koniecznoci, technologicznego zdeterminowania, ktra pozbawia ludzi autonomii42. Apostoowie cyfrowej modernizacji nkaj nas telefonami, przypominajc o zawartym pakcie, to znaczy umowie zobowizujcej do kolejnego wyboru w zamian za kolejne przeduenie ukadu. W takim otoczeniu technicznym czowieka wyaniaj si dwie gwne tendencje kryptoreligijne posthumanizm i transhumanizm. Kada z nich zawiera heterogeniczne wierzenia, rytuay, propozycje i odnosi si do realizacji cakiem odmiennych postulatw metafizycznych43.
3. Prba ratowania homo religiosus (posthumanizm)

Posthumanizm jest przedueniem humanizmu. Jego gwnym zaoeniem jest zachowanie czowieka w jego istotowej postaci, to znaczy w jego biologicznych, kulturowych i metafizycznych ustaleniach, ktre mog by technicyzowane tylko do pewnego stopnia. Z powodu technicyzacji niemoliwe jest kultywowanie humanizmu w jego niezmienionej postaci. Posthumanizm zawiera postulat maksymalnej humanizacji technicznego otoczenia czowieka. Ma ono sta si przestrzeni egzystencjaln, w ktrej bdzie realizowaa si kultura. technologie maj by tak projektowane, by sprzyjay rozwojowi czowiekowi. Nie ograniczaj si one do bycia przyjaznymi uytkownikom,
Niklas Luhmann twierdzi, e pienidz jest diaboliczny, poniewa wprowadza tak wiele dodatkowych zaporednicze, e uytkownik jest zdezorientowany nie moe powici uwagi temu co istotne, gdy wszdzie podcza si autoregulacyjny mechanizm pienidza (kapitalizacji lub technomerkantylizmu). Niemiecki teoretyk odnosi ten proces do komunikacji pienidz podszywa si pod kanay komunikacyjne, by je przejmowa i by suyy one nie dziaaniom komunikacyjnym, przez ktre realizuj si wartoci, lecz procesowi akumulacji kapitau z towarzyszcymi mu reakcjami emocjonalnymi podmiotw. Pienidz wprowadza zatem dodatkowe, niepotrzebne zaporedniczenia, ktre zaburzaj istniejce relacje symboliczne gwarantujce utrzymanie kulturowej homeostazy. Por. B. Kuniarz, Pienidz i system. O diable w gospodarce, Nomos, Krakw 2006. W przypadku religii technika podkada swoje obwody, lecz nie rezygnuje z religijnoci, czynic j wasn niewiadomoci (kryptoreligijn niewiadomoci techniczn, czyli teowirtualnoci). technika spekuluje religijnoci, stara si osign maksimum ekstatycznoci, by bardziej mistyczn od Boga. 43 Nawet w przypadku transhumanizmu mona mwi o metafizyce, ktra zostaje zniesiona przez technik, by technika moga sama znie siebie. trudno tu o logik, poniewa transhumanici jako materialici i pragmatycy nie odwouj si do kwestii ontologicznych poza wyraaniem ufnoci w moc obliczeniow maszyn oraz wynikajce z niej korzyci dla czowieka.
42
147
ale prowadz do wytworzenia takich autoregulacji, ktre wcz w nie czowieka, czynic z niego co najmniej autonomiczny komponent, jednak jest to autonomia realizowana zawsze w odniesieniu do danego biotechnosystemu. Jacques Derrida twierdzi, e metafizyka jest humanizmem44, dlatego posthumanizm stara si zachowa cigo pomidzy wczeniejszymi formami pedagogizacji czowieka a tymi wynikajacymi z technicyzacji, dlatego te posthumanizm kontynuuje i rozwija metafizyk w obliczu zmian wynikych z postpu technologicznego. Homo religiosus posthumanizmu stara si zachowa dotychczasowy humanizm z dostpnymi formami religijnoci, otwierajc si jednoczenie na nowe formy powstajce w wyniku strukturalnego sprzenia czowieka z mediami technicznymi. Zatem wany jest nie tyle okrelony system utrzymywania kontaktu z transcendencj, co samo projektujce nastawienie wzgldem postulowanego wiatoobrazu majcego obj ca rozmaito form przejawiania si ludzkiej duchowoci. Posthumanizm dopuszcza powstanie nowych form religijnoci, lecz nadal punktem odniesienia jest czowiek, ktry do pewnego stopnia (tj. pynnej granicy) moe by cyborgizowany i robotyzowany. tendencje kryptoreligijne posthumanizmu tak mocno akcentuj sw obecno, e musz zosta wyodrbnione, nazwane, zinstytucjonalizowane, czyli metafizycznie sformatowane. taka humanizacja ma zapobiec przechodzeniu posthumanizmu w innego typu tendencje technicyzacyjne negujce konieczno istnienia czowieka, jak to ma miejsce w przypadku transhumanizmu. Zagroenie stanowi sztuczna nieskoczono, ktra wprowadzajc nieograniczone moliwoci bycia, zdaje si funkcjonowa poza wszelkimi moliwociami humanizowania. Jest to prba zatrzymania humanizmu wolnych prdkoci, obejmowalnych ludzkich poznaniem45. Zagroeniem dla posthumanistw s wic nieskoczone prdkoci technologii mikrowiata4, ktre radykalnie zmieniajc to, czym jest czowiek, doprowadzaj go do anihilacji. W posthumanizmie Bg cyborgw jest rozumiany jako uniwersalne odniesienie stechnicyzowanego czowieka humanizujcego swoje ekstensje. Odpowiada mu obraz aktualnej dziejowoci technicznej. Jest to Bg odpowiednio dostosowany i zoptymalizowany, by wpisywa si w aktualne pola dostpu. W aspekcie kryptoreligijnym czowiek nadal stara si podtrzyma wi
J. Derrida, Kres czowieka, tum. P. Pieniek, w: idem, Pismo filozofii, Inter Esse, Krakw 1992, s. 136. 45 Humanizm zawsze dotyczy powolnoci ksztatowania si kulturowych form czowieka. technicyzacja wprowadza take cyborgizacj (technicyzacje podmiotowoci), zmuszajc cyborgi do szybszego funkcjonowania i utrudniajc im utrzymanie si w symbolicznych ramach jzyka i kultury. 4 Mam na myli takie technologie, jak biotechnologia, nanotechnologia, bioinformatyka, ktre sprawiaj, e jedna molekua moe natychmiast zastpi drug, zmieniajc kontekst biologicznego funkcjonowania czowieka.
44
148
z sacrum, transcendencj, Bogiem, Absolutem, nawet jeeli funkcja ta nie zostaa udostpniona w danej technologii. Wwczas prby utrzymania kontaktu dokonywane s przez specyficzne uycie technologii polegajce na jej nastawieniu i dostrojeniu. Medytacyjna obsuga interfejsu polega na uywaniu mediw technicznych z odpowiednim religijnym ukierunkowaniem, ktre jest programowane przez inynierw jako funkcja kryptoreligijna. Posthumanistyczne denia zmierzaj do nasycenia okrelonych technologii pierwiastkiem duchowym, uczynienia ich przyjaznymi religii. W tym humanistycznym programowaniu wyraa si kryptoreligijno posthumanizmu. Wiara posthumanistw wspiera si technologi, lecz zawsze zwraca si ku religii. Nie stara si zastpi, ograniczy, zaguszy tej sfery ludzkiej egzystencji, lecz odpowiednio do transformacji, jakim podlega czowiek, stopniowo dostosowywa metafizycznie obraz Boga cyborgw do cyborga jako reprezentatywnej dla posthumanizmu figury czowieka. Przykad pedagogiki humanistycznej oznacza osiganie podstawowej kontroli nad przekazem:
W wiecie techniki klasyczne pojcia edukacji chrzecijasko-humanistycznej wymagaj uzupenienia, a moe nawet korekty, korzystajc z pojcia edukacji techniczno-spoecznej; to pierwsze jest na tyle estetyczno-religijne, na ile ostatnie bdzie etyczno-racjonalne. Kade pogbienie przedstawionej tutaj rozbienoci pomidzy istnieniem funkcjonujcym a produkujcym zamieni si w sekularn katastrof w momencie, w ktrym inteligencja produkujca pozostanie w tyle za funkcjonujc47.
Jest to humanistyczne programowanie czowieka, ktrego religia jest zarwno paradygmatycznym celem, jak i skutkiem ubocznym w przypadku kryptoreligijnoci. te dwa typy przejawiania si tej dziedziny ludzkiej aktywnoci pozostaj ze sob w staej wspzalenoci i stanowi gwarancj skutecznej humanizacji zglobalizowanego technicznie wiata ycia czowieka. Homo religiosus dokonuje czynnoci rytualnych oraz posuguje si religijnym sownictwem, unikajc bawochwalstwa i tworzenia technologicznych idoli. W tym sensie posthumanizm przeciwstawia si tendencjom ponownego zaczarowania wiata, ktre nie odnosz si do pedagogiki ani wartoci, lecz do ludycznych sposobw wyraania stosunku czowieka do technologii. Homo religiosus zakada wic szczero i sensowno okrelonych praktyk i rytuaw, nie dopuszczajc, by jego umys zosta zdominowany przez technologie ludycznej antypedagogiki, polegajce na trwonieniu i rozpraszaniu dziedzictwa humanizmu. Mylc o kryptoreligijnoci posthumanizmu, nie mam na myli powrotu wyszych form kontaktu czowieka ze sfer sacrum, raczej refleksyjne prby integracji czowieczestwa nieustannie rozpraszanego przez technik. Celem jest takie sterowanie kryptoreligijnoci, by bya wyraana, praktykowana, celebrowana i nie pozostawaa ukryta mimo swej
47
M. Bense, Egzystencja techniczna, w: Kultura techniki..., s. 370.
149
niejawnoci. Jej charakter ma zosta ujawniony i zobiektywizowany w sensie humanistycznym, to znaczy intersubiektywnie dostpny dla wikszoci ludzi. Strategie posthumanistyczne przeciwstawiaj si wic ludycznym i trybalnym technologiom ponownego zaczarowania wiata, odcinajc si od bezrefleksyjnego gloryfikowania niezrnicowania bdcego sztuczn nieskoczonoci technicznym umoliwieniem wszystkiego w ramach ekstatycznych dozna. Posthumanizm w swej kryptoreligijnoci zdradza cechy kryptoplatonizmu, odwoujc si do staych pocze, ktre powinny by w miar postpu technicyzacji uaktualniane. Relacje midzy poszczeglnymi ideami winny by rekonfigurowane, aby da czowiekowi podstaw funkcjonowania i okreli wsprzdne egzystencjalne, dziki ktrym bdzie mg realizowa swj potencja. Jednak nie wszystko, co wydaje si sprzeczne z posthumanizmem, musi nalee do transhumanizmu. Mwic o sakralizacji technologii, mona dostrzec wiele odniesie, powierzchownych rozwiza, ktre nie zdradzaj adnych cech globalnego programowania rozwoju ludzkoci. Nie s to wic jedyne alternatywy, ale w przypadku posthumanizmu staj si formami marginalnymi. Mona te odwrci perspektyw, twierdzc, e wszelka religijno jest dzi posthumanistyczna, lecz byoby to duym uproszczeniem. Posthumanizmowi odpowiada pozytywna teowirtualno, tj. afirmatywne wykorzystanie kryptoreligijnej niewiadomoci technicznej.
4. Nadejcie homo futurus (transhumanizm)

transhumanizm jest zaprzeczeniem humanizmu48. Wyraa niech wobec wszelkiej metafizyki. Wie si on z porzuceniem istotowo rozumianego czowieka na rzecz spenienia odwiecznych marze ludzkoci o niemiertelnoci
48 Abstrahuj od historycznego rozumienia transhumanizmu na rzecz jego metafizycznej krytyki. transhumanizm rozpatruj pozytywnie jako na ruch dcy do poprawy egzystencji cyborgw dokonywany technologicznymi rodkami. Nawet pewien rodzaj postgatunkowoci i rezygnacji z istotowo pojtego czowieka jest moliwy, ale tylko wtedy, gdy towarzyszy jej model przeniesienia istotowych waciwoci czowieka zwizanych z posiadaniem przez niego duszy i moliwoci ukierunkowania jej ku transcendencji przez hybrydy techniki i transcendencji, co wie si take z koniecznoci zaprojektowania przyszych form bycia. transhumanizm wykonuje czynnoci metafizyczne, lecz brak kontroli nad nimi powoduje, e stanowi one efekty uboczne i towarzyszce dziaaniu technologii, faszyw teowirtualno technonauki, sztuczn transcendencj osobliwoci. Aby transhumanizm by metafizycznie kompletny, musi uzna dnoci waciwe dla posthumanizmu (metafizycznych prb ustalenia cyborga), dokonujc z nimi czciowej syntezy. Punktem wyjcia jest tej krytyki jest sytuacja, w ktrym transhumanizm autonomizuje zasad akceleracji postpu technologicznego, odczajc si od hybryd techniki i transcendencji, cho take do pewnego stopnia powracajc do nich w niewiadomoci wasnego ukierunkowania.
150
(osiganej technicznymi rodkami). Cybernetyczna niemiertelno49 oznaczaaby brak chorb i uwolnienie si od ogranicze ciaa. Kryptoreligijnemu charakterowi transhumanizmu odpowiada negatywna teowirtualno, ktra polega na utosamieniu ducha z technologi. transhumanizm przyjmuje metodyk inynieryjnej refleksyjnoci, gdzie wszystko jest projektowane i oceniane z perspektywy efektywnoci. Porzucenie czowieka nie jest programowe, lecz wydarza si niepostrzeenie. Stelarc twierdzi, e ciao jest zbdne50. Naley pamita, e czowiek w wikszoci skada si z ciaa. Wymiana organw na techniczne komponenty spowoduje, e jeli nie zostan wprowadzone metafizyczne regulacje, to czowiek nie bdzie mg funkcjonowa. Stelarc takowych nie wprowadza, zatem po ostatecznej technicyzacji nie istnieje czowiek. Cech transhumanizmu jest proponowa rozwizania radykalnego przeduania ycia, poprawy komfortu egzystencji, lecz nie ujmujc ich w szerszym paradygmacie. Poprzez skupienie si jedynie na sferze technologicznej transhumanizm staje si materializmem i pragmatyzmem. Kryptoreligijno wzbudza ludzkie marzenia, obawy, lki, ale tylko po to, by sprzyja przemianom technicyzacyjnym. Sztuczna Pleroma51 to sztuczna nieskoczono, osignicie technologicznymi rodkami Punktu Omega52. Jest to nie tyle realizacja ostatecznej emancypacji, ile pogrenie si w absolutnym regresie tego-co-zostao-z-czowieka po jego robotyzacji53. Nie wiadomo, w jaki sposb czowiek miaby utrzymywa relacj z sacrum54. Jak odrni wite dane od tych, ktre nie maj takiego statusu? trudno te wyobrazi sobie organy duchowe czowieka wgrane na nonik techniczny. transplantacja i transfer duszy (soul uploading), podobnie jak transfer umysu (mind uploading), stanowi jedynie imaginacyjny postulat i nie maj metafizycznego ani nawet technologicznego uzasadnienia.
49 D. F Macher, C. Mercer, Living for 1,000 Years or Longer, w: D. F Macher, C. Mercer (red.), Religion and The Implications of Radical Life Extension, Palgrave Macmillan, Nowy Jork 2009, s. 6. 50 Wyraenie the Body is Obsolete stao si kanoniczne dla tego performera i artysty multimedialnego. Niewiadomie realizuje on projekt transhumanistycznej kryptoreligijnoci, ktrego celem jest osignicie ateistycznego zrobotyzowanego ciaa, ktre nie potrzebuje wsparcia ani symbolicznej gwarancji istnienia. 51 Rozumiana jako Absolut. 52 Pierre teilhard de Chardin utosami Punkt Omega z mistyczn uni ludzkoci. Mwic o transhumanizmie, mylimy o ateizmie, o ostatecznym odczeniu si czowieka od kreatywnej i stwrczej mocy transcendencji. 53 Przez robotyzacj rozumiem szczeglny typ technicyzacji polegajcy na implementacji technologii automatycznych do wszystkich sfer egzystencji, w ktrych nie ma miejsca dla ludzkich (w sensie metafizycznym) komponentw. Jest ona pragmatyzacj i materializmem. 54 Przykadem mog by scenariusze science fiction (z serii Ghost in the Shell), w ktrych dusza zostaje wgrana do w peni cyborgicznego ciaa. Jest to jednak wizja zdecydowanie bardziej posthumanistyczna ni transhumanistyczna, gdy ta instalacja duszy suy okrelonemu celowi, nie jest kaprysem, nie jest te niezbdna, by dana istota moga funkcjonowa.
151
Zatem transhumanizm to ateizm i materializm, ktry zrywa kontakt z transcendencj, zastpujc go sztuczn nieskoczonoci. tak naley odczytywa anihilacj gatunku ludzkiego, ktry prawdopodobnie przeniesie si do sfery wirtualnej. Kryptoreligijny charakter transhumanizmu polega te na natychmiastowej realizacji obietnic religii. Niemiertelno, wskrzeszanie zmarych55, bezporedni kontakt z wszelkimi formami inteligencji, przebstwienie, transmutacja jednej formy w drug. Wszystko sprowadza si do uruchomienia okrelonego programu, nacinicia przycisku. Konwersja, uzyskanie kontaktu z istotami bezcielesnymi stanowi, wedug obietnic transhumanistw, wirtualno, ktr mona technologicznie aktualizowa. Nie trzeba w nic wierzy, trzeba tylko wykonywa instrukcje, ktre zmaterializuj formy sztucznej nieskoczonoci. Unia mistyczna transhumanistycznego homo futurus polega na roztopieniu go w sztucznej nieskoczonoci. Denia te s jednak paradoksalne, gdy cz nieistniejcego (zrobotyzowanego lub zredukowanego do postaci technopamiciowych danych) czowieka z rnymi formami ycia duchowego, do ktrego ma on uzyska dostp. Wyraa si w tym postulatywny charakter transhumanistycznej kryptoreligijnoci, wedle ktrej sztuczna nieskoczono jest rwna Bogu. Zostaa ona stworzona przez czowieka, lecz gdy staa si warunkiem uzyskania dostpu do otaczajcego go wiata, jej status ontologiczny si zmieni, zaktualizowa o poprawk (patch) Boga. Mylenie o Absolucie jest wic sprowadzone do wyrae ze sownika informatycznego. Programowanie transhumanistyczne polega na takiej hipertrofii poszczeglnych zmysw, komponentw i waciwoci czowieka, ktre pozwol mu na nieskrpowane realizowanie wasnych pragnie. W tym ma si realizowa bosko czowieka. Poprzez kryptoreligijno uzyskane w wyniku technologicznych modyfikacji moliwoci pozwalaj czowiekowi ostatecznie wyzwoli si od siebie samego. Staje si on wwczas rwny Bogu, gdy nie ma ju adnych ogranicze. Sztuczna wznioso to stale przeywana od nowa sztuczna nieskoczono, ktra jest najwysz realizacj regresu regresu do permanentnej spekulacji ekstaz. Nasze ograniczenia zostaj zniesione przez technik, lecz poza czysto manipulatywn moc nie zyskujemy adnych nadludzkich waciwoci, poniewa istotowo pojty czowiek ju nie istnieje. wiat bez ogranicze jest form negatywnej pustki. W paradygmacie transhumanistycznym mieszcz si wszystkie wyobraenia mierci czowieka. Porzucenie czowieka polega nie tylko na rezygnacji z ciaa jako uniwersalnego nonika ludzkoci, ale take na radykalnym zerwaniu z humanizmem, z podstawowymi wartociami, z metafizyk. Max Bense twierdzi: Czowiek bez przerwy tworzy ideologie, majce wyeliminowa n55 Nikoaj Fiodorow ju w XIX wieku proponowa wskrzeszanie zmarych za pomoc odpowiednich technologii, wyznaczajc tym samym podstawy mizozofii transhumanistycznej.
152
dz, i nieustannie okazuje si, e ideologie te zagraaj humanitaryzmowi56. W tym wypadku gwne idee technicyzacyjne przyczyniaj si do unicestwienia ludzkoci. Jest w tym zawarty paradoks, ktry Gnther Anders okreli nastpujco: wiat jest przegrany, a uksztatowana przez programy postawa czowieka staje si idealistyczna57. Wci wierzymy w czowieka, bdc u progu jego anihilacji. Nie mona odmwi transhumanistom arliwoci wiary, lecz nie jest to wiara czowieka. Wierzymy w opowie, w ktrej stopniowo przestajemy istnie w imi idealistycznie pojtego postpu, tj. przekonania, e zmiany te s dla nas, a nie przeciw nam. Daje nam to poczucie, e jestemy w a d c a m i a p o k a l i p s y. J e s t e m y t y m , c o n i e s ko c zo n e 58. transhumanizm pragnie zaprogramowa sfery kultury na anihilacj czowieka dokonan poprzez jego nieskoczone ulepszanie, ktre w rzeczywistoci jest wycieczaniem i stopniowym odbieraniem czysto ludzkich waciwoci. Aby zapobiec niebezpiecznemu woaniu sumienia, skonstruowano twory, na ktre mona zrzuci odpowiedzialno, czyli zmechanizowane wyrocznie, zautomatyzowane i elektroniczne sumienia59. W kulturze zostaj rozmieszczone takie aparaty, dziki ktrym transhumanistyczne transformacje bd zachodziy bez kulturowych oporw. Przejawia si w tym ich kryptoreligijny charakter, gdy peni one funkcj sakraln orzekaj o tym, co konieczne, o przyszoci, o zadaniu czowieka. Obiekty techniczne podejmuj za nas moralne decyzje, okrelaj sfer duchowoci wedug algorytmw, bo stanowi form przejcia do kolejnych etapw technicyzacji. Czowieka w utracie czowieczestwa wspomagaj i pocieszaj maszyny. W przypadku tendencji transhumanistycznych moemy mwi o zerwaniu z myleniem o emancypacji czowieka z techniki. Cyborg wybiera lub przyjmuje narzucony mu kierunek rozwoju technicznego, staje si wic zintegrowany z tendencjami technicyzacyjnymi. Herminio Martins mwi o transcendencjach sieci60. Liczba mnoga zakada albo wiele sfer transcendencji, oddzielonych lub wspzalenych, albo potencja sieci do samoprzekraczania siebie. Gwne zainteresowanie Martinsa stanowi cyberteologia. Wymienia on podstawowe podejcia do technicyzacji: chrzecijaskie, gnostyckie, protestanckie, ateistyczne. technologia ukierunkowuje uczucia metafizyczne poprzez ich programowanie i realizuje je w kulturze mediw technicznych. transcendencja stanowi cel dziaa posthumanistycznych, bdc stabilizatorem i podstaw
M. Bense, Egzystencja techniczna, w: Kultura techniki..., s. 380. G. Anders, Starowiecko czowieka, w: Kultura techniki..., s. 434. 58 Ibidem, s. 440. 59 Ibidem, s. 445. 60 H. Martins, Transcendences of the Net. Metaphysical Intimations of The Cyberworld, w: idem, Tecnologia e configuraes do humano na era digital. Contribuies para uma nova Sociologia da Tcnica, Edies Ecopy, Ermesinde 2010, s. 23.
56 57
153
umocowania humanizmu. transhumanizm staje si wirusem transcendencji, ktry odcina czowieka od moliwoci kontaktu z bytami, ktre przekraczaj paszczyzn immanencji. W ten sposb moe realizowa rne strategie w polu sztucznej nieskoczonoci, oferujc uytkownikom gotowym porzuci swoje czowieczestwo dostp do krain metafizycznych wchodzcych w skad podstawowego imaginarium religii. Materializm transhumanizmu najpeniej objawia si w tym, e technologicznie uniemiertalniane jest ciao, nie dusza. Dusza nie jest istotna. Uniemiertelniane s fizyczne komponenty czowieka. Nie jest to przeduanie witoci ycia dla realizacji duchowego posannictwa, lecz zatrzymanie niemiertelnej duszy w stechnicyzowanym ciele a do jej usunicia lub pominicia w przypadku przenoszenia czowieka na inny nonik funkcjonowania. to rodzaj anihilistycznego monizmu, gdzie nic nie ma, ale jakby co byo61. Szczcie, zrealizowana utopia, jest przeciwstawiona technicznym mankamentom, ktre odwodz od radykalnego uniemiertelniania. Vernor Vinge twierdzi: Umys, majcy wci te same zdolnoci, nie moe y wiecznie, po kilku tysicach lat bdzie wyglda bardziej jak zaptlona tama ni osoba62. transhumanici technicyzuj byt bez adnego projektu, nadrzdnego sensu, prowadzc go ku wiecznej ptli.
5. Teowirtualno jako konsekwencja tendencji kryptoreligijnej technicznoci

Aby mwi o teowirtualnoci3, warto najpierw zwrci uwag na teologi mediw dnia powszedniego, w ktrej realizuje si kryptoreligijna niewiadomo globalnych tendencji technicyzacyjnych. Bg nie zostaje wyparty czy zastpiony przez technik, lecz przenosi si na aktywnoci uytkownikw kultury. Rytuay, gesty, sowa nawizuj do podniosej atmosfery towarzyszcej spotkaniu z sacrum. Hans Blumenberg uwaa, e:
Podobnie wypowiada si G. Anders o formule Janusa, wedug ktrej wszystko jest rodkiem do realizacji innych rodkw (brak tu jakiejkolwiek celowoci). Wyraa ona amoralny nihilizm prowadzcy do anihilacji czowieka, ktry nie ma ju adnych oporw przed wykorzystaniem technologii masowej zagady. Anders uywa stwierdzenia, e wszystko jest jednym i jest to [technologiczny R. I.] monizm w akcji. G. Anders, Die Antiquiertheit des Menschen. ber die Seele im Zeitalter der zweiten industriellen Revolution, Beck, Monachium 1961, ss. 300-301. 62 V. Vinge, Osobliwo, Rita Baum 18/2011, s. 31. 3 Platonizujcy efekt komputera jest ju widoczny nie tylko w samym ukazywaniu si obrazw na ekranie, ale take w psychologicznej naturze ekranu jako obrazu. Skutkiem tego komputer jest maszyn hieroglificzn, sfer interakcji tekstu i obrazu, od kiedy jawi si niewiadomoci jako magiczny. H. Bey, Obelisk i inne eseje, tum. zbiorowe, Stowarzyszenie Viral & Miligram, Wrocaw 2009, s. 33.
61
154
teologia procesu technicyzacji ujawnia si w tym, e podporzdkowuje on sobie wiat ycia jako wielko zalen, produkujc nie tylko rzeczy i usugi, lecz take to, co pozornie jest nieprodukowalne, mianowicie zrozumiao sam przez si4.
Objawienie z techniki jest zawsze odczytane, zdekodowane, jasne. Epifanie techniki, nowszych interfejsw trafiaj bezporednio do rk uytkownikw, ktre s automatycznie adaptowane do obsugi. Nie wymaga to czytania instrukcji, podrcznika uytkownika czy dodatkowego tumaczenia. Wszystko jest w peni zrozumiae. Czekanie na nowy model konsoli ma w sobie co z teologicznie rozumianego oczekiwania odtwarzania cay czas nowego, bo zastpowanego kolejnym innowacyjnym urzdzeniem, wita. Ono nigdy nie moe si znudzi. Koczownicy pod centrami handlowymi oczekujcy na otwarcie sklepu i zakup nowego urzdzenia maj w sobie co z pielgrzymw, mieszczaskich nomadw. Nic tak nie cieszy jak odpakowanie interfejsu i jego uytkowanie. Do pewnego stopnia wiemy, czego si spodziewa, reszta zostaje zaktualizowana przez interfejs gwarantujcy zrozumienie zasad obsugi. Sacrum poczone z innowacyjnoci objawia si podczas odkrywania nowoci technicznych. Cyborgi wymieniaj urzdzenia, ktre nie wpywaj na popraw komunikacji. Rezygnuj ze starszych modeli, poniewa te najnowsze gwarantuj lepsze odwzorowanie transmitowanych przez nie procesw. Jest to jednak gwarancja w ofercie zakupu, nie odnosi si ona do transformacji egzystencji, lecz przenosi nadziej na kolejne interfejsy pojawiajce si na rynku. W codziennym uytkowaniu krzyuj si dwie tendencje: posthumanistyczna i transhumanistyczna. W wiecie ycia wyranie wida kryptoreligijne aspekty tych dyspozycji technicyzacyjnych. Procesy te, mimo jawnych zwizkw z fetyszyzmem technologicznym, w gbi pozostaj zjawiskami kryptoreligijnymi. Poprzez unowoczenianie, patchowanie uytkownicy wymuszaj epifani ekstatyczn egzystencj. Bstwa s pokazywane w telewizji, jednak tylko w odpowiednim odbiorniku, a cuda cyfrowe s lepsze ni analogowe. S to przykady transhumanistycznej idolatrii. Stanowi one negatywn teowirtualno, w ktrej materia dominuje nad duchowoci, a do jej eliminacji. teowirtualno, quasi-religijna waciwo wspczesnej techniki, przenika do wszyskiech aktywnoci ludzkich. Przejawia si ona w szczerym i wyzwalajcym uytkowaniu oraz w sztucznym powtarzaniu czynnoci. Automatyzm, ktry wprowadza technika, moe zosta przeprogramowany na rytualn czynno i przeoy si na dostp do sacrum. Sprzty nie s rodkami, a predecyzjami [Vorentscheindungen], czyli decyzjami dotyczcymi nas i podejmowanymi, zanim przyjdzie kolej na nas65. Przeprogramowanie sacrum odH. Blumenberg, wiat ycia a technicyzacja w perspektywie fenomenologicznej, w: idem, Rzeczywistoci, w ktrych yjemy, Oficyna Naukowa, Warszawa 1997, s. 38. 65 G. Anders, Starowiecko czowieka, w: Kultura techniki..., ss. 413-414.
4
155
bywa si przez wybr okrelonych sprztw. Zatem relacje przyczynowo-skutkowe wci wyznaczaj kierunek dziaania. Stajemy si mistykami i witymi, kiedy funkcjonalno naszej egzystencji sprowadza si do rytualno-automatycznego sposobu ycia. Jest to teowirtualny stan, ktry moe si rozwin w sakralizacyjn tendencj posthumanistyczn lub transhumanistyczn, prowadzc jednak podmiot do wzmocnienia tosamoci, by otoczony chmur wirtualnoci mg si realizowa jako duchowy. Martin Heidegger nakreli wizj rozdroa w niemal futurologiczny sposb na wzr rozwidlajcej si drogi rozwoju67. Regresywna cieka prowadzi do popadnicia czowieka w stan stechnicyzowanego zwierzcia, a progresywna do oczekiwania na innego, gnostyckiego, Boga lub Bogw. W takim samym stopniu technika jest istotna jak teologia, poniewa technika wykonuje czynnoci religijne. Oczekiwanie odbywa si zawsze w sytuacji osuwania si czowieka w byt techniczny, to znaczy wsparty na globalnej technicyzacji. to wanie technika prowadzi czowieka do dehumanizacji, co moe by jednoczenie wyzwoleniem68, moliwoci innej, nowej ewangelii rodzcej si w rodku zagroenia. te dwie moliwoci zastpuj teowirtualno, oferujc religijno-techniczny sposb bycia, tak e czowiek nie musi wybiera jednej z opcji, ksztatujc sw przyszo. Stechnicyzowane zwierz zostaje zastpione przez cyborgicznego witego, a inny Bg przez wypracowanie w stechnicyzowanym podmiocie poczenia z transcendencj. technika jest zaczarowaniem wiata, co podkrela Heidegger, lecz nie dostrzega demonizmu sytuacji. Zaczarowanie, neomagiczno techniki odnosi si do powrotu mitu, okultyzmu, a nie tylko religijnego i intelektualnego ezoteryzmu. Obie te cieki opisuj transhumanizm oczekiwanie technicyzujcego si zwierzcia na jakiego Boga jest jedyn moliwoci wyzwolenia. Zwierz-czowiek jest zaczarowane, poniewa w magiczny sposb moe ucielenia rne wirtualne formy i swobodnie si przeksztaca69. Wirtualno jako zdolno do tej aktualizacji, podporzdkowana projektowi osuwania si czowieczestwa w byt techniczny, oznacza mylenie transhumanistyczne. Czowiek wprost z zagraajcych jego egzystencji technicznych terytoriw bycia zostanie przeniesiony do nieba. Heidegger uczyni technik ostateczn paszczyzn odniesienia ludzkiej egzystencji. Dlatego nie mg pomyle o taW tym sensie filozofia jako przewidujca i projektujca pewne stany rzeczywistoci niemal od pocztku swego istnienia bya futurologiczna. 67 M. Heidegger, Przyczynki do filozofii. Z wydarzania, tum. B. Baran, J. Mizera, Wyd. Baran i Suszczyski, Krakw 1996. 68 M. Heidegger, Identyczno i rnica, tum. J. Mizera, Aletheia, Warszawa 2010. technika jest jak posannictwo bycia, ktre ma wybudzi czowieka. Idem, Pytanie o technik, w: Kultura techniki... Wzrost zagroenia powoduje pojawienie si ratunku. 69 Jest to trywializacja alchemicznej idei transmutacji (uszlachetnienia), ktra niegdy wymagaa wysiku, teraz staje si kwesti odpowiedniego przeczenia.
156
kim sposobie bycia czowieka w wiecie, ktry uwzgldniaby drobiny transcendencji unoszce si wok jego stechnicyzowanego jestestwa. Nie mg przewidzie teowirtualnego stadium stechnicyzowanej kultury. Posthumanizm i transhumanizm jako dwie kryptoreligijne tendencje maj doprowadzi do zaktualizowania duchowej transindywiduacji70, polegajcej na instalacji programw transcendencji w bycie technicznym. tym jest teowirtualno, rozumiana nie jako spirytualizacja maszyn lub poszukiwanie duchowej wadzy czowieka odpowiedzialnej za czenie si z transcendencj, lecz otoczenie bytw technicznych umoliwiajce dowiadczanie duchowych chmur wirtualnoci. Duchowa atmosfera jest wic ukierunkowana na okrelone dowiadczenia. Oznacza to przypisanie czowiekowi mocy sprawczej. Wirtualno rdowo oznacza sprawczo, skuteczno. ten stan pozwala wyj poza sytuacj, ktr opisuje Gntar Anders:
Rzeczywicie przeomowym dokonaniem radia i telewizji jest bowiem, poza wytwarzaniem masowych pustelnikw i przeksztacaniem rodziny w miniaturow publiczno, to, e wydarzenia mecze pikarskie, msze wite, wybuchy atomowe odwiedzaj nas, e to gra przychodzi do Mahometa, wiat do czowieka, nie odwrotnie 71.
Stechnicyzowane zwierz przestaje oczekiwa, by jaki inny Bg odpowiedzia na woania wiata i zstpi na ziemi. Samo ogasza si Bogiem, kade z osobna, czy te z waciwym sobie oddaniem skada w ofierze swoje czowieczestwo, by przetopi je w elektronicznej retorcie dostpw, kont, hase. Kapitalizm to alchemia XXI wieku, zdolna przetopi wszystko we wszystko. Oznacza to, e rwnia pochya jest teraz wyposaona w zabawki zapewniajce efekt przyjemnego staczania si w otcha sztucznej nieskoczonoci, ekstatycznego pogrania idei czowieczestwa w negatywnych oparach transhumanistycznie zaprogramowanej teowirtualnoci. teowirtualno oznacza take wirtualno samego Absolutu, jego zgod na transindywiduowanie si z technik wspistnienie z automatami poredniczcymi w spirytualnej transmisji72. teowirtualno pozbawiona logosu
Pojcie uywane przez G. Simondona i B. Stieglera oznacza tworzenie obwodw kultury midzy podmiotami a obiektami technicznymi, instytucjami spoecznymi oraz procesami indywidualnej i zbiorowej indywiduacji. Jest to proces kulturotwrczy, pozwalajcy na zachowanie stabilnoci regulacji symbolicznych, poniewa okrelone prdkoci stawania s zsynchronizowane i tworz spjny system indywiduacji, prowadzc do wyksztacenia si pocze materialnych, psychicznych i duchowych. Por. B. Stiegler, I. Rogoff, Transindividuation, http://www. e-flux.com/journal/transindividuation/ (19.12.2011). 71 G. Anders, Starowiecko czowieka, w: Kultura techniki..., s. 432. 72 Warto uwzgldni i tak perspektyw, gdy nie mona zakada (jak czynili Heidegger, Blumenberg i inni), e Absolut pozostaje statyczny (bezczynny i bierny) i tylko obserwuje wydarzenia rozgrywajce si na ziemi. Bg jest programist, ktry moe aktualizowa poczenia i instalowa teowirtualno w obwodach globalnej infrastruktury technicznej, tak jak wedug starych gnostyckich opowieci instalowa per (symbol duszy) w czowieku. Byby to
70
157
wskazuje na irracjonalno Boga rozregulowanego, bdnego, gnostyckiego Boga transhumanistw. Sowo i jego stwrcz moc zastpuje wirtualno nieskoczona moc kreacji sterowana technicznymi rodkami. Programowanie-zaklcie stanowi podstawow operacj na rzeczywistoci. Jednak ta kontrola nie jest cakowita, zawsze podporzdkowana jest technologii. technologia wywouje wraenia duchowe, ktre s ulotne i zastpuj odczucie totalnoci mistycznej unii. Duch nie jest nigdy do koca kompatybilny z technologi, wic dochodzi do przerwania transindywiduacji, tj. zerwania pocze midzy hybrydami techniki i transcendencji odpowiedzialnych za duchow induywiduacj cyborgw. Posthumanizm i transhumanizm s tendencjami, ktre nie stanowi wyranych prdw intelektualnych73, ale odnosz si do form krypotechnicyzacji, jej skutkw ubocznych i jako takie stanowi ich wzmocnienie (transhumanizm) lub opr (posthumanizm). Jednak pojawia si sprzeczno, gdy homo religiosus staje si docelowym homo futurus w dosownym znaczeniu czowieka przyszoci czy te przyszego czowieka. Wane jest, by nie identyfikowa posthumanizmu z prb zachowania form historycznych pojmowanych jako ostateczne odniesienie dziaa pedagogizacyjnych i instytucjonalizacyjnych. Historia pozostaje w subie humanizmu, ktry dostosowuje si do zmian technicyzacyjnych, projektujc jednak pewne wizje przyszoci. W ten sposb wymusza i egzekwuje modyfikacj historii, w odpowiednich miejscach zastpujc j futurologi. Projektuje czowieka w okrelonym ksztacie, wyprzedza paradygmaty humanizmu, zaley od zmian technicyzacyjnych kultury74. teowirtualno oznacza take trwae zainstalowanie tendencji kryptoreligijnej w obwodach rzeczywistoci. Jest ona syntez tendencji posthumanistycznej i transhumanistycznej. Nie jest form ziszczenia si, lecz kryptoreligijnej wirtualnoci jako ukrytym fundamencie. Nie jest ostatecznym celem obu tych tendencji, lecz stanowi wyraz oglnego posania bycia w erze intensywnej technicyzacji. teowirtualno jako synteza kryptoreligijnoci posthumanistycznej i transhumanistycznej oznacza ich zwalczenie, czyste przezwycienie, polegajce
pakiet reinstalacyjny duchowoci pozostawiony przez Boga dla przyszych ludzi. Gnostyk wystpowaby jako haker transcendencji. Jego zadaniem byoby przebija si, przedziera przez elektroniczne kcza, by uwalnia zaprogramowan w technice teowirtualno. 73 Mog istnie jako prdy polityczne, ekonomiczne, technologiczne, jednak ich dziaanie odnosi si do oglniejszych tendencji. 74 Jest to futurologia krtkiego trwania. Micha Ostrowicki uwaa, e jest ona konsekwencj stawiania okrelonych tez metafizycznych i z racji szybkiego rozwoju techniki nie moe trwa duej ni ok. 5 lat. W tym czasie ma si dokonywa projektowanie ludzkiej egzystencji w wiatach elektronicznych. teza wygoszona na wykadzie pt. Ontoelektronika Michaa Ostrowickiego w Poznaniu (16.05.2011 r.) w ramach seminariw otwartych Instytutu Kulturoznawstwa UAM.
158
na realizacji dowolnych idei w dowolnej liczbie wiatw w serii aktywnych syntez. Gdy ludzko, czyli zaoga statku kosmicznego Ziemia, zacza funkcjonowa on-line, miertelnicy zyskali moliwo uzyskania jednoci duchowej75. Wizja transhumanistyczna moe wystpowa jako ideologia komunistycznej wszechzamienialnoci, bowiem chip, w ktrym zamieszkiwaa (pomieszkiwaa) moja wiadomo moe zosta zastpiony przez inn wiadomo. Kwestia cybernetycznej gocinnoci zostanie rozwizana, poniewa wszdzie bdzie dostatecznie duo miejsca (jako przestrzeni dyskowej), by kady mg si przeksztaca i dysponowa algorytmami modyfikujcymi wsplnotow (wspdzielon) egzystencj. Drapieny kapitalizm te bdzie moliwy, gdy kilka osobliwoci opanuje elektroniczne terytoria stawania si innych inteligencji. W tym wydaniu transhumanizm nie musi wic oznacza radykalnego nicociowienia czowieczestwa, a zawarta w nim tendencja kryptoreligijna moe przybiera rne formy przed ostatecznym wyganiciem dezaktywacj czowieka. Moliwy jest bd, pomyka w przypadku tego ukierunkowania tak, by przeszed on w posthumanizm. Zoono wypiera wszelk dialektyk autoregulacjami czcymi si z kolejnymi autoregulacjami na zasadzie sprzenia zwrotnego o tak wysokim poziomie skomplikowania, e trudno je zrozumie. Moemy jednak zaoy, e Bg cyborgw76 moe je przewidzie nawet nie jestemy w stanie dostrzec, kiedy wcisn odpowiedni klawisz, ktry zresetowa dusz wiata, aktualizujc hybrydy techniki i transcendencji przewartociowujce transhumanizm w posthumanizm. Interfejsy duchowe, czyli poczenia dusza dusza lub dusza dusze, przestan by fantazj, a stan si leibnizjanizmem stosowanym (applied leibnizianism). Czowiek czerpie (zapoycza) si myli z ducha. Gdy duch zostanie strzaskany lub zamknity w jakiej cybernetycznej skrzynce, to myl umrze. mier Boga bya zapowiedzi obumierania myli jego przecigajcej si agonii jako wydarzenia spoecznego, nie metafizycznego. technologia przywrcia moc myli (futuryci zainicjowali ten ruch myli, lecz technologie komunikacji zatrzymay go, wprowadzajc automatyczne sekwencje powiadomie). Boga, ktrego mier skonstatowa Nietzsche, wskrzesia technika. Kryptoreligijna tendencja posthumanistyczna pozytywnie programuje teowirtualno, aby znw umoliwi ruch myli przenoszc autonomi podmiotu w stechnicyzowane sfery ludzkiego bytowania. C by to by za Bg, ktry ginie wraz ze wiatem!77 Nie mona wic uzna, e samodestrukcja czy odgrodzenie si czowieka od Boga sprawi, e przestanie on istnie, popadajc w stan metafizycznej izolacji od hybryd techniki i transcendencji. Rzeczy75 R. Barbrook, Przyszoci wyobraone. Od mylcej maszyny do globalnej wioski, tum. J. Dzierzgowski, Warszawa 2009, s. 327. 76 Jako podany Bg posthumanistw bdcy uniwersalnym obrazem. 77 J. G Fichte, Odwoanie si do opinii publicznej, Kronos 1/2011, s. 43.
159
wisto staje si teowirtualna, poniewa ludzie czyni odwierty, poczenia, kanay transmisji w elektronicznych skorupach wasnego krzemowego rozumu, aby zaktualizowa teowirtualn poczeniowo. W teowirtualnoci niewiadomy uytkownik wykonuje czynnoci religijne bezwiednie, mogc take zaprogramowa si na podanie danym skryptem kryptoreligijnym, zawierajcym instrukcje ukierunkowania ku Bogu cyborgw, wedug ktrego realizowane s jego zachowania. Programowanie nie jest przeciwstawne myleniu w kryptoreligijnej tendencji posthumanistycznej. Emancypacja myli dokonuje si w zupenie inny ni dotd sposb i bdzie efektem eksperymentalnego namysu, a nie restrykcyjnych i ograniczajcych dogmatw. teowirtualno staje si now, technicznie umoliwion transcendencj wyjciem cyborgw na hybrydy techniki i transcendencji.
III. lABORATORIA NIEMIERTElNOCI fASZYWA EMANCYPACJA KRYPTOTEOlOGII TRANSHUMANISTYCZNEJ
Byoby to, cakiem dosownie, wskrzeszenie ciaa, tak e wszystkie cuda zostayby wykonane przez nauk1. E. Regis Laboratoria s dzi na tyle potne, by definiowa rzeczywisto2. B. Latour
Wprowadzenie
Prezentowane przykady praktyk religijnych s konsekwencj przyjcia pewnych zaoe ideologii transhumanistycznej. Dotycz one interioryzacji form technonauki, okultyzmu, ekonomii, biotechnologii oraz wszelkich sposobw, ktre maj doprowadzi do osignicia przez czowieka niemiertelnoci. S to praktyki ekscesywnego eksperymentowania z obiektami ludzkimi, ktre s modyfikowane i biotechnosystemowo konfigurowane. Posiadaj one aspekt teologiczny, bowiem transhumanizm obiecuje to, co dotd gwarantowaa religia, i w odrnieniu od niej realizuje je natychmiast. teologiczny aspekt transhumanizmu nie ma jednak staego charakteru, przypomina raczej krc referencj, ktra wirusowo zagnieda si i samoreplikuje we wszystkich technologiach wzbudzajcych w uytkownikach kultury emocje zwizane z rychym dowiadczeniem transcendencji. Artyci, twrcy kultury szukali dla siebie pojemnika, przetrwalnika (metafizycznego, nie biologicznego), czyli osoby, w ktrej mogliby y po mierci i ktra dbaaby o ich dorobek, take intelektualny. Nie jest to materialistyczna czy estetyczna koncepcja niemiertelnoci, ale spojrzenie na ludzi jak na
Za: N. Land, Fanged Noumena, Urbanomic, Falmouth Nowy Jork 2011. B. Latour, Science in Action: How to Follow Scientists and Engineers through Society, Harvard University Press, Cambridge Mass. 2003, s. 94.
1 2
162
noniki naszych myli. Gdy patrzymy na kogo, zastanawiamy si, czy on nas zapamita (czy zdoa nas odtworzy, czy te przez jakie deformujce przypomnienie uczyni kim obcym). Wedug ateistycznej koncepcji niemietelnoci Andrzeja Nowickiego, niemiertelno w rzeczach to kultura. Mistrz poszukuje ucznia tak jak ucze mistrza jest to niemiertelno krtkotrwaa, trwajca tyle co transfer egzystencji z jednego ludzkiego pojemnika do drugiego. Ma na celu przekazanie wiedzy duchowej. George W. Schields pisze: moliwe, e technologia pewnego dnia przyniesie wirtualnej transcendencji fizyczne zagroenie, ale psychologiczne zagroenia maj bardziej zdradzieck intensywno3 i wymienia wrd nich lk przed porak, stres, spoeczne odrzucenie. Wirtualna transcendencja oznacza realn si przezwyciania zagroe, zarwno tych fizycznych, jak i psychologicznych. technologia pozwala funkcjonowa czowiekowi w rodowisku, ktre jest wyposaone w wiele technologicznych zabezpiecze egzystencji w postaci systemw immunologicznych. Dziki temu choroba zostaje wirtualnie przezwyciona, czyli zachodzi pewna transcendencja wynika z dziaania technologii, ktra zostaje podjta i kontynuowana przez organizacj spoeczn i kulturow. Choroba, czy szerzej cielesno, staje si domen technonauki, ktra oferuje rnego rodzaju transcendencje od, w przeciwiestwie do transcendencji do (np. hybryd techniki i transcendencji umoliwiajcych dostp do Boga cyborgw). transhumanizm stanowi propozycj zniesienia wszelkich zagroe, jednak wie si to z pojawianiem si nowych zagroe. Uwolnione spod dotychczasowej determinacji biologicznej ciao staje si zalene od indeterminacji dziaajcych na nim technologii. Dziki tej ideologii (mizozofii, zwaywszy na niezdolno tego ruchu do projektowania przyszoci czowieka w jego istotowych ustaleniach4) tworzone s rozwizania podstawowych kwestii metafizycznych, w tym niemiertelnoci.
3 G. W. Schields, Process Theology and Technology, w: C. Mitcham, J. Grote (red.), Theology and Technology. Essays in Christian Analysis and Exegesis, University Press of America, Lanham (i in.) 1984, s. 281. 4 transhumanizm wybiega w blisk i dalek przyszo. Pierwsza dotyczy realizacji podstawowych zamierze zwizanych z popraw dugoci i komfortu ycia czowieka, druga realizacji przez technologi potencjaw metafizycznych: niemiertelnoci, wolnoci, nieograniczonych moliwoci wpywania na rzeczywisto, w tym zdolnoci do autokreacji oraz modyfikacji wasnego ciaa technologicznymi rodkami. Przy czym te dwie wizje przyszoci nie s ze sob poczone. Widoczny jest ich religijny charakter, bowiem czowiek przechodzi z bytu stworzonego do stwarzajcego w sensie absolutnym, gdy posiada absolutn kontrol nad zmianami zachodzcymi na rnych poziomach bytu i bycia. Odpowiada temu paradygmat uniwersalnego manipulowania i planowania. te dwie przyszoci nie wynikaj z siebie, nie ma bowiem przejcia midzy doranymi rozwizaniami, perspektywy dugiego trwania oraz, co istotne dla mylenia o transcendencji, jakiej formy eschatologii.
III. Laboratoria niemiertelnoci...
163
1. Cybernetyczna niemiertelno
technologiczne rozwizania wymuszaj filozoficzne przewartociowania. Czy nieskoczone podtrzymywanie funkcji yciowych mona uzna za niemiertelno, skoro nie ma gwarancji, e zasoby niezbdne do uzupenienia niemiertelnego bycia cyborgw nie ulegn kiedy wyczerpaniu? Z tego powodu transhumanizm naley take odczytywa jako projekt postulatywny, ale i technomerkantylistyczn utopi Cybernetyczna niemiertelno moe by take przenoszeniem, zgrywaniem czowieka do jakiego wiecznotrwaego nonika, inskrypcj w Absolucie, hackowaniem i przeprogramowywaniem Boga. Mona mwi o metafizycznej cybernetycznej niemiertelnoci i to zarwno maszyn, jak i czowieka. Niemiertelno maszyny polega na podtrzymywaniu jej dziaania. Moe wic by niemiertelno wolna od wspomagania, ale i wspomagana przez czowieka. Wwczas maszyna nie dziaa samodzielnie, nie moe za pomoc wasnego programu funkcjonowania pobiera energii z otoczenia. Jak naleaoby wic j zaprogramowa, by kontaktowaa si z transcendencj automatycznie? Jak w przypadku czowieka majcego posta niemiertelnego bytu podtrzymywa t niemiertelno? Nie mona bowiem przetransferowa czowieka bezporednio do transcendencji, a j obudowa technologicznie (co moe by jednak tylko kwesti czasu i wdroenia odpowiednich innowacji5). Cybernetyczna niemiertelno jest kwesti ekonomiczn. Metafizyka kapitau stechnicyzowanej kultury dotyczy moliwoci wykupywania dostpw, nawet jeli nie myli si kategoriami zysku i pienidza. Nie oznacza to eliminacji pienidzy, bowiem nadal s one najwysz wartoci i celem ducha
Zrealizuje si wwczas inna wersja mitu o wiey Babel, gdy ludzie bd chcieli ju nie tylko pozna Boga, ale i ukra mu ycie, osabi go, odbierajc mu niemiertelno. W ten sposb transcendencja miaaby zosta podczona do technologii, ktra by j modyfikowaa, aby suya ona czowiekowi. W tym sensie wszystkie prby budowania technologicznej transcendencji wyraaj pragnienie osignicia niemiertelnoci wszelkimi moliwymi rodkami (media techniczne najlepiej odpowiadaj zamierzeniom transhumanistw jako budowniczych transcendencji technologicznie sptanej i okablowanej). termin metafizyka kapitau w rozumieniu kapitau bytowego (np. sprzedaje si czas) wprowadzi J.-F. Lyotard (The Inhuman: Reflections on Time, tum. G. Bennington, R. Bowlby, Polity Press, Cambridge 1991). Natomiast kategori dostpu jako podstawowego sposobu istnienia w wiecie ekonomii zglobalizowanego wiata zastosowa J. Rifkin, Wiek dostpu: nowa kultura hiperkapitalizmu, w ktrej paci si za kad chwil ycia, tum. E. Kania, Wydawnictwo Dolnolskie, Wrocaw 2003. cz si one w ideologii transhumanistycznego zysku, jakim jest zyskanie na czasie. Nie dotyczy ono ju kumulacji dbr, ale tego, e kupujc urzdzenia, mona wej w posiadanie metafizycznego atrybutu zarezerwowanego dotd tylko dla religii, tj. abonamentu niemiertelnoci.
5
164
rzdzcego spoeczestwem sieciowym7, ale dostrzeenie kontynuacji Weberowskich analiz etyki protestanckiej w transhumanizmie, poniewa metafizyka dostpowego kapitau oznacza dostp do niemiertelnoci ju teraz, w konkretnej rzeczywistoci kulturowej. Nie trzeba wic czeka ani wykonywa adnych czynnoci religijnych czy mistycznych. Wszystkie one zostan zrealizowane podczas finalnego aktu implementacji urzdze uniemiertelniajcych czowieka, czynicych go wzgldnie niezalenym od mierci, od mrocznego zwiastuna8 komunikujcego mu koniec egzystencji. Cybernetyczna niemiertelno jest wic produktem, a nie spenieniem metafizycznej obietnicy, co wicej quasi-produktem, ktry tylko przypomina niemiertelno, zakorzenion w transcendencji, lecz wymagajc cigego odnawiania.
2. Olimp i produkcja teologicznych symulacji

Spoeczestwo ludzi uniemiertelnianych poprzez procesy technicznego rozszerzania mona porwna do mitologicznego Olimpu. Uniemiertelnione cyborgi bd jako bogowie, ale bogowie wymagajcy cigego zasilania, doadowywania, czyli podtrzymywania ich w niemiertelnoci. Polem ich dowiadcze i rdem powstania nowych mitologii bdzie programowanie przez nich nieskoczonej liczby wiatw. W nich wanie rne istoty bd pisay pieni na ich temat. tak powstae istoty bd miertelnymi jednostkami kodu. Relacja zostanie odwrcona, bowiem miertelno bdzie leaa w kwestii bogw. Nikt nigdy nie bdzie wiedzia, kiedy zostanie wyczony. Przebstwione technologicznie cyborgi inspirowane klasycznymi mitami dokonaj ich cybernetycznej egzegezy. Mechanizm nieskoczonej ptli interpretacyjnej jest najbardziej widoczny w przypadku Prometeusza i Syzyfa. Promenteusz wydziera ogie ycia (niemierleno) Bogu cyborgw, dokonuje jego syntezy w oparciu
7 P. Himanen, The Hacker Ethic and the Spirit of Information Age, Random House, Nowy Jork 2001, s. 124. 8 Gilles Deleuze pisze o mrocznym zwiastunie jako zapowiedzi pojawienia si rnicy, czyli pracy rni. Por. G. Deleuze, Rnica i powtrzenie, tum. B. Banasiak, K. Matuszewski, KR, Warszawa 1997. transhumanizm dy do dezaktywacji mrocznego zwiastuna, zamiast ktrego maj zosta wprowadzone metafizyczne oferty, takie jak okresowe przeduanie ycia czy niemiertelno. Nie s one tylko abstrakcyjne, poniewa zostaj wpisane w logik stechnicyzowanej kultury. Pragnienie niemiertelnoci zostaje uzasadnione technologicznie i ekonomicznie (w paradygmacie technomerkantylizmu), a dopiero pniej metafizycznie (cho ta warstwa jest obecna, jednak pniej odnosi si nie do nastpstwa czasowego, lecz motywu, kwestii podejmowania decyzji przez uytkownikw kultury). W ten sposb jedna oferta zapowiada kolejn, ktra moe jawi si jako czysta rnica. mier nie jest rodzajem negatywnej oferty, ale ofert jej przezwycienia. mier zwiastowana przez urzdzenia technomerkantylizmu pozostaje jedynie opcj, ktr mona dziki kolejnym ofertom przemysu transhumanistycznego przezwyciy.
165
o hybrydy techniki i transcendencji, natomiast Syzyf oznacza wiecznie ponawiana prb uniemiertelnienia czowieka, staje si symbolem niekompletnoci prometejskich operacji.
3. Biotechnosystem infrastruktura laboratoriw niemiertelnoci

Biotechnosystem to nie abstrakcyjna dystopiczna fantazja, lecz nasze otoczenie yciowe, w ktrym projektujemy sw egzystencj. Budzimy si, a wraz z nami budz si urzdzenia techniczne pierwszej potrzeby: budziki, telefony komrkowe, komputery, zegarki, inteligentne maszyny zarzdzajce nasz przestrzeni, systemy eksperckie zainstalowane w obwodach scalajcych nasz mikrobiotechnosystem dom czy jakiekolwiek inne otoczenie. Wszystko bdzie dostosowane do potrzeb uniemiertelnionych cyborgw, tak aby mogy one przedua wasn egzystencj. Biotechnosystem bdzie oznacza integracj robotyki z przestrzeni kulturow, gdy bdzie ona musiaa by wyposaona we wszelkie narzdzia suce czowiekowi do przeduania egzystencji. Kultura wynikajca z poczenia elementw biologicznych, technicznych i systemowych bdzie podporzdkowana zasadom automatycznej aktualizacji wydarze stanie si ona zestawem laboratoriw niemiertelnoci. W nich bd realizowane prototypy oraz gotowe rozwizania dotyczce niemiertelnoci, ktra nie bdzie podporzdkowana metafizycznym formom jednoci. to wanie tu znajduje si niedokoczony projekt transhumanizmu, ktry wprowadza ideologi niemiertelnoci. W rzeczywistoci niemiertelno bdzie kwesti ekonomiczn bdzie na ni sta jedynie wybranych, co wicej tak jak wspczenie mona stopniowa poziom ycia pod wzgldem wyposaenia i udogodnie, tak te bd wystpoway rne formy ekonomicznie dostpnej niemiertelnoci.
4. Kryptoteologiczny charakter transhumanistycznej tendencji technicyzacyjnej

Podstawowym zaoeniem transhumanizmu jest przekroczenie stanu ludzkiego. Bez wzgldu na to, co jest projektowane przez futurystw, technologw, technonaukowcw, naley uwzgldni podstawowy efekt, jakim jest wymazanie gatunkowego czowieka w jego symbolicznej i genetycznej formie. W ten sposb ma zrealizowa si zbawienie. Nie wiadomo jednak, co bdzie si dziao potem. Eschatologia transhumanistyczna urywa si w momencie spenienia, oferujc jedynie pustk sztucznej nieskoczonoci, w ktrej wyemancypowane podmioty bd w dowolny sposb realizowa wasne pragnienia.
166
5. laboratoria niemiertelnoci
Instytuty niemiertelnoci poza sw funkcj popularyzatorsko-informacyjn peni rol laboratoriw. Stanowi one prb wprowadzenia idei transhumanistycznych poprzez stosowanie antropotechnik czowiek staje si przedmiotem eksperymentw, w wyniku ktrych, wedug transhumanistw, mier ma zosta nie tyle przezwyciona, tj. metafizycznie obalona lub przewartociowana, ile anulowana przez technologi. W laboratoriach niemiertelnoci chodzi o to, by sprawi, e mier bdzie niepotrzebna, nieuyteczna, zbdna dla funkcjonowania czowieka. to, co znw bdzie si liczy, to podtrzymywanie ycia. Czowiek bdzie mg by niemiertelny tylko w danym otoczeniu. Metafizyczna praca technologii nigdy nie jest kompletna. mier zostaje usunita (lub tymczasowo odsunita) poza horyzont wspczesnej egzystencji, lecz w przypadku awarii laboratoriw niemiertelnoci moe si znw uaktywni jako ostateczny wymiar ludzkiego istnienia. Bycie-ku-mierci zostaje wic zastpione przez uniemiertelnianie-przez-technologie.
6. ludzkie czci zamienne

Banki wymiennych organw: gotowych, preparowanych to kwestia tyle etyczna, co metafizyczna. Czy mona take dokonywa wymiany metafizycznych organw? Banki organw, podobnie jak banki danych, to kwestia ekonomiczna, wpisujca si w ramy metafizyki kapitau9. Andrew Kimbrell mwi o uniwersalnym sklepie z ciaem10, czyli o globalnym rynku organw. Na laboratoria niemiertelnoci bd skaday si instytucje i quasi-instytucje: sklepy, giedy organw, rynki niemiertelnoci. W ten sposb perspektywa ludzi, ktrzy bd y jak bogowie, nie zostanie nigdy zrealizowana, gdy transhumanizm, znoszc jedne, wprowadzi inne ograniczenia i przeszkody na drodze cyborgw do ich penej duchowej aktualizacji. Faszywa kryptoteologia transhumanizmu bdzie odnosia si raczej do staroytnych form znanych z mitologii, penych afektw, konkurencji oraz postaci rywalizacji, take tych teologicznych.
7. Thanatoliberalizm
Pole thanathosa jest wyznaczane przez biotechnomerkantylizm. Dopty jestemy niemiertelni, dopki pacimy. ta emancypacja polegajca na przekroczeniu stanu ludzkiego, czy te w sabszej wersji prolongowaniu funkcji
9 10
Okrelenie J.-F. Lyotarda stosowane w The Inhuman... Cyt za: E. Martins, Experimentum Humanum, Relgio Dgua, Lisboa 2011, s. 107.
167
yciowych ponad zestandaryzowane genetycznie gatunkowe kryteria, jest moliwa do osignicia jedynie przez ludzi dysponujcych okrelonym kapitaem. Jest to powrt metafizyki, ale metafizyki kapitau niemiertelnoci.
8. Raje prosumentw, czyli prosumencka eschatologia

Ci, ktrych nie sta na komory kriogeniczne, buduj na sposb prosumencki komory deprywacji sensorycznej. Wykorzystuj przy tym wszelkie pomysy kontrkultury, ktra w cyberkulturze pokadaa nadziej absolutnego wyzwolenia spod symbolicznego panowania systemu kultury. Uytkownikom Internetu, popularnych gadetw, kultury audiowirtualnej pozostaje jedynie korzysta z fantazji, inwestujc wasn uwag w produkty biotechnosystemowego fantasteonu maszyny do produkcji metafizycznych zudze. Odnosz si one do arliwej wiary, jak ma to miejsce w przypadku neomesjaskiego oczekiwania na osobliwo Chrystusa obwodw elektrycznych i sztucznej inteligencji, ale te do konkretnych praktyk zwizanych z tak pojtym technologicznym adwentem. Do najwaniejszych nale automodyfikacje ciaa i czynienie z nich maych, przenonych laboratoriw. Jest to biohack prba odtworzenia na wasnym ciele tego, co robi naukowcy w ogromnych laboratoriach. Realizuje si to oczywicie uboszymi rodkami. Innym sposobem uniemiertelniania si jest archiwizacja pamici. Skoro Internet stanowi baz danych, sie sieci, to wykupienie doywotniego miejsca na serwerze moe uchodzi za prosumenck realizacj metafizycznej idei niemiertelnoci. Uytkownicy z religijnie ukierunkowan intencjonalnoci zapisuj wszelkie dane, aby nikt o nich nie zapomnia. tak s pochonici tymi czynnociami, e nie wiedz, e ich praktyka yciowa docelowo duchowa praktyka uniemiertelniania si za pomoc mediw technicznych jest aktywnym zapominaniem, bowiem powicajc czas i uwag na aktualizowanie i rejestracj teraniejszoci, nie przeywaj jej, a jedyne, co zostaje na serwerze, to lad aktywnego zapominania nieobecnego w swej istocie bycia.
9. faszywa emancypacja teologii transhumanistycznej

transhumanizm zawiera w sobie manichejsk opozycj dobra w postaci idei biotechnomerkantylistycznych i za w postaci idei prosumenckich. te pierwsze przyczyniaj si do rozwoju tendencji technicyzacyjnych, drugie stanowi dla nich alternatyw. Nie dojdzie wic do spoecznej konstrukcji niemiertelnoci, bo po prostu nie bdzie to opacalne. Rynki producenckie oferuj takie maszyny teologiczne, ktre maj przekona uytkownikw do afirmacji wprowadzanych przez nie zmian. Stanowi one wic preprogramy ludzkiego
168
dowiadczenia, ktre dystrybuuj ontyczno w postaci gotowych pakietw zachowa oraz ideologicznych reakcji. Wszystko po to, by ograniczy idee prosumenckie zwracajce czowiekowi zdolno do dziaania i wspokrelania wasnej przyszoci. Gwnym hasem ideologii i teologii transhumanistycznej jest konieczno rewolucji poczona z obietnic realizacji wszystkiego wszelkich moliwych pragnie i zamierze jednostek. Jest to oczywicie postulat faszywy z powodu niewykonalnoci. Dlatego ateistyczne formy transhumanizmu wprowadzaj na rynki maszyny teologiczne, by wzmocni wasne funkcjonowanie.
10. I nie chcemy y wiecznie... Bg w laboratorium

Bg bdzie funkcjonowa jako haker krzyujcy plany transhumanistw. W takiej postaci stanie si on odniesieniem dla prosumentw, ktrzy zgodnie z Heideggerowskim wskazaniem bd oczekiwa innego Boga. tranhumanistyczna kalkulacja sztucznej nieskoczonoci majca prowadzi do uzyskania niemiertelnoci nie moe si powie, poniewa ludzka egzystencja zostaje wystawiona na prb wiecznoci, to znaczy nieskoczonego ycia. Maszyny teologiczne konstruowane przez prosumentw bd wic stanowiy odpowied na t faszyw ideologi.
11. Instalacja tymczasowych programw niemiertelnoci

Instalacja tymczasowych programw niemiertelnoci to kwestia pamici. Wgrywamy pami, ktra po wyczerpaniu przywraca nas do stanu pocztkowego gry, jak jest symulacja reinkarnacji technopamiciowych wciele. Od gier jzykowych powracamy do gier metafizycznych o ksztacie gier komputerowych z gatunku przygodowych science fiction. Los jest seri wciele do poszczeglnych tosamoci, interfejsw oraz seri logowa do tych wciele.
12. Ostateczna dezaktywacja

Ostateczna dezaktywacja oznacza mier. Jest ona paradoksalna, bowiem wskrzeszenie do ycia, przywrcenie czowieka do funkcjonowania jest moliwe, pki istnieje dostpna po nim pami informacyjna i biologiczna. Nawet mier nie przesdza definitywnie o losie czowieka, bowiem na rnych etapach technologicznych transformacji cyborgw przez przemysy transhumanistyczne sa one moliwe do wskrzeszenia-odtworzenia.
169
13. Czciowa niemiertelno

Protezy i implanty s zapowiedzi niemiertelnoci, lecz tylko czstkowej, realizowanej w ramach danego fragmentu rzeczywistoci, bowiem nie mona wszystkiego zapisa i odtworzy zgodnie z modelem (oryginaem). Jeeli wykupimy abonament i odpowiednie polisy ubezpieczeniowe, to bdziemy mogli wymienia na nowsze wybrane tkanki, organy, czci ciaa. Caociowa niemiertelno bdzie skada si z sumy niemiertelnoci czstkowych. Protezowane i implantowane ciao zostanie w ten sposb uniemiertelnione przez zmian, bowiem adne organy, koczyny nie bd idealnymi powtrzeniami wczeniejszych organw, czyli nie bdzie moliwy identyczny implant i proteza. Niemiertelno oka, serca, nogi mona uzyska, a przynajmniej jak form niemiertelnoci funkcjonalnej. Sztuczna nieskoczono jako niemiertelno jest konsekwencj protezowania ludzkiej egzystencji. transhumanizm jest konsekwencj tych fantazji o implantowaniu osignicie stanu sztucznej niemiertelnoci stanowi jego ostateczny cel. W zasadzie nie jest istotne to, co bdzie dziao si pniej. Paradoksalnym sensem jest projektowana w prognozach futurologicznych sztuczna niemiertelno, ktra jest ponawianiem prb uniemiertelniania cyborgw. Czstkowa niemiertelno oznacza te, e ta rnicowana implantowaniem i usuwaniem organw niemiertelno bdzie wymagaa cigych uzupenie. taki sposb osigania przez jednostki wiecznego ycia bdzie oznacza, e w wyniku modyfikacji oraz zamiany jej organw nie bdzie ju ona sob, to znaczy przetrwaj pewne jej wersje, ale jej tosamo nie bdzie zachowana. Nawet jeli zostanie zapisana na jakim noniku i stanie si form danych, to bd one musiay (przynajmniej do czasu zrealizowania idei mind i soul uploding) zosta zainstalowane. W tym sensie tosamo wynika z poczenia technologicznych organw penicych funkcj podtrzymywania niemiertelnoci sprawi, e jednostka bdzie stawaa si swoimi kolejnymi awatarami, a wraz z postpuj implantacj i intensyfikacj zabiegw technologicznych kolejne awatary bd rni si od siebie. Mona wic zapyta, kto waciwie bdzie niemiertelny? W ten sposb niemiertelno bdzie zyskiwa swoj histori, co jest paradoksalne, zwaywszy na ahistoryczny tryb dziaania technicyzacji. Jednak nie bdzie to linearna historia postpu od mniej do bardziej zaawansowanych form osigania niemiertelnoci, ale rejestr innowacji cigu ulepsze i awarii. Niemiertelno jest take czstkowa, poniewa rezygnuje z pewnej metafizycznej waciwoci. Quentin Meillassoux twierdzi: Niemiertelno jest filozoficznym pragnieniem ycia, pragnieniem, e to ludzkie ycie i adne
170
inne powinno by ponownie i zawsze przeywane11. taki rodzaj witalizmu jest immanentn niemiertelnoci12 przeciwstawion transcendentnej niemiertelnoci. Czciowa niemiertelno jest prototypem niemiertelnoci transcendentnej. Jednak nie ma midzy nimi cigoci. Pierwsza nie jest zapowiedzi drugiej, a druga nie jest konieczn konsekwencj pierwszej. W ten sposb zwizek techniki i transcendencji jest hybrydyzowany poprzez okrelone stadia stawania-si-niemiertelnym. Czciowa niemiertelno to prawie niemiertelno13.
14. Protezy i implanty transcendencji

Protezy i implanty s zarwno uzupenieniem, jak i rozszerzeniem czowieka. Czowiek programowany ma wejcia i wyjcia jako system biotechniczny, czyli interfejsy (punkty styku) suce do podczania technologii idei. Odpowiednie rozszerzenie jest materializacj pewnej idei. Bernhard Irrgang uwaa, e idealny robot jest realizacj czystego rozumu, a monadologia cybernetycznym myleniem platonizmu14. W tym kontekcie Bernard Stiegler zauwaa:
11 Q. Meillasoux, Appendix: Excepts from Linexistence Divine, tum. G. Harman, w: G. Harman, Quentin Meillasoux. Philosophy in the Making, Edinburgh University Press, Edynburg 2011, s. 188. 12 Okrelenie to wskazuje na ograniczon niemiertelno. Polega nie tylko na zamkniciu jej w postaci tendencji witalistycznej, ale i odniesieniu do czego zwyczajnego i oczekiwanego: to oczekiwanie nie jest wiar, od kiedy wydarzenie, ktre suy za obiekt nadziei jest wyranie determinowane jako moliwo, ktra moe by produkowana albo nie by produkowana (ibidem, s. 192). Immanentna niemiertelno realizuje si technologicznymi rodkami, ale towarzyszce jej czynnoci metafizyczne s abstrakcyjne, to znaczy odnosz si do przygotowa na wydarzenie, jakim jest niemiertelno, czyli oczekiwanie na realizacj dotychczasowej funkcji transcendencji w stechnicyzowanej kulturze bez przypisywania temu procesowi witoci. W ten sposb transhumanizm staje si nihilizmem, gdy wiara technologiczna jest opcjonalna, nie jest czym koniecznym i co waniejsze nie jest warunkiem powodzenia operacji uniemiertelniania czowieka, a mimo to odnosi si do mitw, wyobrae, idei dotyczcych i wicych si z niemiertelnoci. 13 D. Janicuad, On the Human Condition, tum. E. Brennan, Routledge, Londyn Nowy Jork 2005, s. 32. t prawie niemiertelno naley interpretowa jako osignicie przez czowieka (cyborga) stadium odpowiadajcego technologicznej perfekcji, doskonaemu dziaaniu, ktre moe zosta przyrwnane do niemiertelnoci, jednak jej nie realizuje. Podobnie czynnoci metafizyczne wykonywane przez technologie mog nie by tak doskonae jak te przynalene metafizyce przed zwrotem cybernetycznym (wydarzeniem wstrzsajcym podstawami metafizyki), lub mog take by doskonalsze i lepiej realizowa pewne idee (jak w przypadku wszelkich form treningu i wicze, czyli antropotechniki, dziki ktrym transfer kultury w postaci zdolnoci do uzyskiwania osigw mentalnych i duchowych przewysza wszelkie ideay paidei na przestrzeni wiekw). 14 B. Irrgang, Posthumanes Menschsein? Knstliche Intelligenz, Cyberspace, Roboter, Cyborgs und Designer-Menschen Anthropologie des knstliche Menschen im 21. Jahrhundert, Franz Steiner Verlag, Monachium 2005.
171
Niemiertelno duszy jest ekranem mylc percepcj i wyobrani, dox i episteme, zmysowe i inteligibilne, ktre musi zawsze zosta wyrnione bez ustawiania w opozycji na ktre ta struktura bdzie pniej projektowana i zatajana: jako ekran projekcji niemiertelno duszy jest otwarciem wielkiego filmu, metafizyki, przedstawiajc ekstrawaganckiego Sokratesa granego przez Platona15.
Niemiertelno duszy znajduje swj implant w postaci hybryd techniki i transcendencji. Najwikszym wrogiem niemiertelnoci jest wieczny powrt, robienie tego samego, pozostawanie w tych samych relacjach, strukturalne dechaotyzowanie rnicy. Jest to panowanie uciliwej powszednioci, gdzie nie wszystko jest przewidywalne, lecz kade wydarzenie mona przybliy poprzez jego kalkulacj, tj. zawarcie w rzeczywistoci danego interfejsu, z odpowiednim prawdopodobiestwem. Uzupenienie, modyfikowanie, transferowanie tworz wieloci elementarnych powtrze, ktre skadaj si na wieczno: sztuczn nieskoczono, protezowan w laboratoriach. taka niemiertelno nie jest warta przeycia.
15. Transhumanizacja jako kryptopanteistyczny przymus

Ray Kurzweil twierdzi, e jego wizja transcendencji czowieka opiera si na zaoeniach najwikszych religii16. Wielokrotnie powtarzana w rnych okolicznociach zmusza do przemylenia stosunku czowieka do stale przyspieszajcej technicyzacji, ktra wymusza przemiany w jego funkcjonowaniu. Skoro technologia realizuje bosk strategi stworzenia niemiertelnych istot ludzkich, to transhumanizm jako ruch wzmacniajcy t tendencj naley uzna za wprowadzajcy kryptopanteistyczny przymus, czyli sytuowanie cyborgw w perspektywie globalnej mocy przebstwienia bytu waciwej technologii.
16. Niemiertelno w aktywnej pamici sztucznego agenta

Z pamici tworzone s agenty, ktre dziaaj na zasadach sztucznej inteligencji. Ray Kurzweil w ten sposb pragnie nie tylko zachowa pami po swoim ojcu, ale oywi go, przetwarzajc wszystkie dane, ktre zostawi po sobie. Jednak gdy czowiek bdzie egzystowa jedynie w postaci danych, moe zapragn ciaa17. takie ponowne ucielenienie nie bdzie moliwe, poniewa
15 B. Stiegler, Technics and Time, t. 3: Cinematic Time and the Question of Malaise, tum. S. Baker, Stanford University Press, Stanford 2010, ss. 24-25. 16 teza pochodzi z filmu Transcendent Man, re. R. B. Ptolemy, 2009. 17 E. List, Grenzen der Verfgbarkeit. Die Technik, das Subjekt und das Lebendige, Passagen-Verlag, Wiede 2001, s. 156.
172
przejcie z cyfrowego do analogowego (biologicznego) nonika bdzie zbyt zoone. Ciao bdzie traktowane jako sprzt dla umysu i duszy (sterownikw jani) zgodnie z religijn mitologi.
17. Technologiczna transcendencja i eschatologia

transhumanistyczna eschatologia nie daje moliwoci wyboru. Pojcia koca, celu, skoczonoci, ustalenia, pewnoci nie s podstaw projektowanej przez ten ruch przyszoci. Eschatologia oznacza niemono podjcia metafizycznych decyzji, oprcz przeczania moliwoci bycia cyborgw w sztucznej nieskoczonoci, gdy kryptoreligijna tendencja transhumanizmu projektuje sens, w ktrym koniec ju nastpi. Eschatologia z paszczyzny metafizycznej zostaje przeniesiona na paszczyzn fizyczn, technologiczn, spoeczn i kulturow. W ten sposb technologia nadal wykonuje czynnoci metafizyczne, a transcendencja jest przez ni kontrolowana, to znaczy nie kontaktuje si bezporednio z quasi-podmiotami jako produktami transhumanistycznych laboratoriw. Inaczej mwic nie znika z horyzontu dowiadczenia jednostek. Zamiast tego zyskuje posta pewnej moliwoci, groby. transhumanici zatem filtruj i moduluj transcendencj, by nada jej okrelony ksztat w umysach wyprodukowanych przez technonauk jednostek. technologiczna transcendencja, polegajca na kolejnych aktach transcendencji jako postmetafizycznej innowacji prowadzcej do wynalazczoci pozwalajcej na ulepszanie metod utrzymywania niemiertelnoci uytkownikw kultury, oznacza wic czciowe zamknicie transcendencji w obszarze stechnicyzowanej kultury. Eschatologia stanowi proces kontroli transcendencji technologicznymi rodkami. Eschaton nie jest nigdy osigany (chyba e jako globalna awaria, kataklizm czy katastrofa), lecz oddalany i przybliany podmiotom, ktre staraj si do niego nie dopuci. to, co kiedy zaburzao system, teraz stanowi jego podstawow funkcj. Potrzebne s wic dziaania quasi-eschatologiczne, ktre spowoduj, e jednostki bd dbay o wasn niemiertelno i nie porzuc zabiegw przeduajcych ycie. ycie staje si jedynie perspektyw ekonomiczn kada czynno przeduajca ycie, czyli kady technologiczny zabieg jego podtrzymania, oznacza warto dodan, rozumian jako seria czynnoci metafizycznych podlegajcych kumulacji. W ten sposb powstaj banki niemiertelnoci mona nie tylko wykupi okrelone technologie, ale take technologie ducha pozwalajce sterowa wasn trosk o ca egzystencj. Przemysy transhumanistyczne zamiast technik siebie oferuj sterowniki siebie, czyli urzdzenia pozwalajce tak ukierunkowywa intencjonalno, aby wykonujc okrelone czynnoci metafizyczne, uruchamiaa ona procesy technologiczne. W ten
173
sposb metafizyka zostaje trwale wmontowana w podstawowe instrumentarium, ktre wykonuje operacje zmierzajce do przekraczania ludzkiej kondycji. transcendencja dotyczy teraz wymiaru antropologicznego czy te raczej antropotechnicznego. to, co dzieje si z czowiekiem, odnosi si ju nie do istoty gatunkowej i symbolicznej jako pewnej wyindywiduowanej caoci, lecz do antropotechniki jako systemu wicze, treningu utrzymujcego organizm w stanie niemiertelnoci. transhumanizm wprowadza take faszyw eschatologi jako faszyw emancypacj koca miertelnoci. Paradoksalno jego dziaania polega na tym, e to nie faszywa emancypacja jest znoszona przez jak posta eschatologii, ale wprowadzanie faszywej eschatologii zapowiada moliwo faszywej emancypacji, przy czym ta odwrotno sprowadza si do technologicznej wiary, dowolnie ukierunkowywanej przez sterowniki siebie. George W. Shields uwaa, e przezwycienie biologicznych ogranicze czowieka skutkuje jedynie osigniciem wirtualnej niemiertelnoci18. ta wirtualno nie oznacza negacji moliwoci osignicia niemiertelnoci przez czowieka, ale to, e kosmiczne przeznaczenie jest skoczone19, czyli e istnieje rodzaj transcendencji w postaci kosmicznego losu, ktry obejmie nawet niemiertelnych. transhumanizm dokonuje wic hybrydyzacji techniki i transcendencji, czynic eschatologi form metafizycznego zastraszenia, ktre ma rozpocz wycig ku niemiertelnoci. technologiczna transcendencja jest przeciwiestwem teowirtualnoci, na ktrej pasoytuje. Odwraca ona uwag od teowirtualnoci jako horyzontu znaczcych wydarze o charakterze religijnym i metafizycznym. Ma posta cybernetycznego witalizmu, polegajcego na tym, e uytkownicy kultury, transhumanici, traktuj ycie jako transcendencj. W takim sensie wszystko yje, bowiem cay byt jest wczony do globalnego systemu autoregulacji stechnicyzowanej kultury.
18 19
G. W. Shields, Process Theology..., s. 281. Ibidem.
IV. MUSISZ ZAKOCZY SWOJE YCIE. O TANATOTECHNOlOGIACH
technologie zmieniaj zarwno mylenie o Erosie (dawcy i sile podtrzymujcej ycie), jak i tanatosie (sile koczcej ycie). ten sposb mylenia o egzystencji ludzkiej zostaje zastpiony przez nowy rodzaj ich technologicznych regulacji. technologicznie bardziej wzmacniany jest Eros jako podstawowa zasada yciowa. mierci nie da si jednak pomin, nie mona jej usun z ludzkiego horyzontu oczekiwania. O zakoczeniu ycia nie przypomina ju mier znana z ikonografii i wyobrae kulturowych czy dowiadcze religijnych i duchowych, lecz przebrana w technologiczne regulacje. Dlatego zdanie musisz zakoczy swoje ycie moe wypowiedzie dowolny program przypominajcy uytkownikowi, e jego egzystencja nie jest konieczna, e zostaa ona wyczerpana, zuyta. Powodem mierci nie jest wic biologiczna, lecz informacyjna i cybernetyczna staro, rozumiana jako niemono partycypacji w danym programie dowiadczenia. mier spoeczna jest konsekwencj mierci metafizycznej realizowanej technologicznymi rodkami. Wystarczy bowiem, by uytkownicy uznali kogo za zmarego, to znaczy usunli kontakt do niego i ta osoba przestaje istnie. Prg spoeczny stanowi wic form transcendencji, gdy pozwala na przekroczenie stanu protoontycznoci. Ontyczno moe si realizowa, gdy podmiot yje interaktywnie w mediach technicznych. Gdy zostanie usunity z jakiej grupy, umiera i zostaje przeniesiony do otchani protoontycznoci rozumianej jako brak kontaktu z zasad cybernetycznego witalizmu, na ktrej nadbudowana jest stechnicyzowana kultura. Horyzont mierci jest dany technologicznymi rodkami przed yciem. to ju nie bycie-ku-mierci, lecz bycie-prolongowana-technicznie-mier, poniewa ostateczno zostaje teraz zastpiona przez poziomy i warstwy mierci, midzy ktrymi interaktywnie przeczaj si cyborgi w toku zmediatyzowanej technologicznie egzystencji. Oznacza to nie tyle jej odwlekanie, co lekcewaenie, gdy mier jest wszdzie, tak e koniec ycia moe by realizowany jako koniec ycia w okrelonym interfejsie lub programie dowiadczenia. technika lekceway czowieka na tyle, na ile czowiek na to pozwala. Natomiast gdy stanie si ona totalnie nieludzka wskutek cakowitej detanatologizacji, to opozycja ycie mier straci sens.
176
Istoczymy si ze mierci do wytworzonych technicznie obwodw niemiertelnoci, po ktrych mier jest transferowana. W tym sensie technika to mier na kadym moliwym poziomie. mier jest wszdzie, co wida w wiadomociach, ale jednoczenie przestrze yciowa czowieka jest z niej oczyszczana. mier jest usuwana poza horyzont powszedniego dowiadczenia. Dlatego, aby cyborg mg odzyska horyzont mierci, potrzebuje odpowiedniego programowania na dezaktywacj podstawowych programw dowiadczenia dostarczanych mu przez przemys programw, wyczania tych opcji, ktre destabilizuj metafizyczna ekonomi mierci. Ludzie wszystko uprzemysawiaj, dlatego i mier zostaa uprzemysowiona. Nie zostaa ona usunita, tylko po prostu si nie opaca. Przepracowanie mierci jest bolesne i zajmuje lata, nieraz cae ycie, a przy tym zmienia czowieka i towarzyszy mu w kadej chwili. Uprzemysawianie mierci polega na redukcji tego przepracowania do gotowych ofert sztucznego rozumienia wiata oraz rzdzcych nim praw. Dokonuje si to poprzez tanatotechnologi, poczwszy od aparatury medycznej, poprzez zakady pogrzebowe (ktre przygotowuj ciao, co kiedy byo zadaniem rodziny i pozwalao oswoi si ze mierci), a po dyskursy, ktre eliminuj mier (albo jest ona zbywana milczeniem, albo redukowana do kwestii ekonomicznych). mier zostaje uprzemysowiona przez tanatotechnologie, czyli aparatur suc do tego, by ni zarzdza. Pd do konsumpcji, zdobywania pienidzy, robienia kariery to nic innego jak manifestowanie braku mierci. Ludzie sdz, e s w stanie przecign ponurego niwiarza, bo bd czym wicej ni ludmi. Std obietnice techniki: cigaj si czowieku z innymi, a zostaniesz zapisany wysoko w rankingu. W takim spoeczestwie nie ma miejsca na mier. Nikogo ona nie obchodzi. I to nie z powodu ludzkiej niewraliwoci, ale nieopacalnoci. tanatotechnologie zarzdzajce mierci maj otworzy horyzont ludzkiego dowiadczenia na wszystko, tylko nie na mier. mier jednak cay czas si manifestuje, wyziera spod popkulturowego makijau naszej cywilizacji, jednak nawet patrzc w jej w oczy, ludzie widz tylko banalne koniecznoci i nieznaczce zagroenia. Najwikszym sukcesem infrastruktury tanatotechnologicznej jest odczenie czowieka od bycia-ku-mierci na rzecz bycia-kuczemukolwiek-podanemu. W ten sposb usunita mier staje si zasad rzeczywistoci wbrew cywilizacji, wbrew technice, wreszcie wbrew samym ludziom. Jej praca polega na znikaniu, ktre dokonuje si przez substytucje i maskowanie im mniej wida mier, ktra jest wszdzie, tym wikszy sukces uprzemysowienia mierci. Problemem w niemiertelnym spoeczestwie bdzie nie uniknicie, lecz wskrzeszenie mierci. mier nie musi oznacza koca. Bdzie to inna mier od tej rozumianej jako nieodwracalne przerwanie1 mier oznaczajca przejNawet jeli ma ona charakter przerywania i wybudzania podmiotu. mier, pozbawiona mitologicznych przedstawie, ludycznych alegorii czy religijnych wyobrae, jest przedstawia1
IV. Musisz zakoczy swoje ycie...
177
cie z jednego poziomu na drugi, a wic degradacj lub awans w hierarchii. W ten sposb ludzie s jak bogowie takimi uczynia ich rewolucja protezowania egzystencji, dokonana za porednictwem technologii transformacyjnych: robotyki, nanotechnologii, biotechnologii, nanoinynierii, bioinformatyki czy technologii sterowania klimatem. Wskrzeszenie mierci nie bdzie oznaczao przywrcenia ontologicznego statusu eschatologii. Eschatologia wci bdzie gr realizowan zgodnie z instrukcj technomerkantylistycznego rozumu, lecz uniemiertelniane podmioty bd mogy co straci: komponenty i urzdzenia wasnej niemiertelnoci. miertelno/niemiertelno oznacza moliwo przeczania midzy konkretnymi urzdzeniami i terytoriami egzystencjalnymi w obrbie biotechnosystemw, tj. wskrzeszenie w funkcji uaktywnienia. Niemiertelno czowieka bdca w czciowym kontakcie z transcendencj bdzie odnosi si do realizacji pewnych idei i wizji zwizanych z politeizmem. to, e kady bdzie wasnym bogiem, oznacza, e bdzie tworzy wasne otoczenie. Bdzie jednak ograniczony przez innych bogw, ktrzy na rwni z nim bd zabiega o spenienie wasnych mocy i zdolnoci kreacyjnych. Ludzie w roli bogw bd zarzdza miertelnymi lub maszynami. mier stanie si widowiskiem, najwyszym dobrem biotechnosystemowej logiki spektaklu, poniewa bdzie czym nieosigalnym w kulturze niemiertelnych cyborgw. Przyszo czowieka i podstawowe sposoby jego egzystencji mona odnie do zaawansowanych filozoficznych eksperymentw mylowych, ktre pozwalaj zrozumie, jakie zaoenia, idee, ideologie tkwi w projektowaniu przyszoci pozbawionej mierci. Moe si okaza, e ludzie nie bd chcieli y wiecznie, czyli usun mierci z horyzontu wasnej egzystencji. Zdanie Musisz zakoczy swoje ycie oznacza konieczno zakoczenia ycia jako podmiot niemiertelny, inaczej nie dojdzie do jakociowej zmiany w mentalnoci spoeczestwa. mier stanowi przypomnienie o tym, co czeka ludzko po rewolucji posthumanistycznej i transhumanistycznej, jeli zostan zrealizowane pewne scenariusze jej rozwoju. Dotd ludzie pytali, jak powsta wiat, dzi pytaj ju tylko o jego koniec. Odsuwany poprzez technologie eschatologiczny wymiar ludzkiej egzystencji tylko zaguszy ich oczekiwanie. Ludzie oczekuj od Boga cyborgw realnej interwencji, ingerencji transcendencji w stechnicyzowan kultur, w ktrej Bg-mier bdzie peni funkcj przerywania niemiertelnoci.
na jako czysta funkcjonalno. thanathos jest czyst funkcj przerywania ycia (na chwil, ale i na zawsze), transcendentalnym polem ewolucji twrczej aren ycia. Por. G. Deleuze, Rnica i powtrzenie, tum. B. Banasiak, K. Matuszewski, KR, Warszawa 1997. mier wybudza podmiot z jego indukowanego technologicznymi rodkami snu ycia, na ktre skadaj si aktywnoci dokonywane w ramach ofert medialnych.
178
Politeizm technologii2, czyli ich wielo realizujca rne funkcje, cele i powodujca heterogeniczne efekty eschatologiczne, bdzie prowadzi do politeizmu metafizycznego, wielobstwa ludzi, wielobstwa-w-ludziach. Gra ryzykiem miertelnoci dostarcza afektw i zapobiega wiecznej nudzie, nudzie wiecznoci pozbawionej szansy na ostateczna dezaktywacj cyborgw. Prowadzi to do tego, e czowiek zrzuci na maszyny odpowiedzialno za wasn (nie)biotechnomiertelno. Obiekty techniczne obdarzone inteligencj bd mogy agodzi skandal miertelnoci3. mier przestaje by ludzka czowiek marzy i fantazjuje o mierci maszyn (o ich autodestrukcji), Wedug thomasa Koebnera: take maszyny przeywaj mier4 s to automaty zaprogramowane na ycie i mier w cieniu technologicznej transcendencji. Cyborgi, nie mogc dowiadczy wasnej mierci, przeywaj j u maszyn. Obserwuj, programuj, wyobraaj sobie ich destrukcj, co stanowi form anamnezy metafizycznego przypomnienia o byciu-ku-mierci, teraz zaporedniczonego w programach wydarzania si czciowych dezaktywacji zasobw biotechnicznych. Bycie-ku-mierci cyborgw zostaje zastpione przez programowanie wydarze mierci w maszynach. tanatotechnologie realizuj si bez wiedzy o mierci. Nicholas Agar uwaa, e zgranie umysu do technologicznej postaci, przypisywane silnej sztucznej inteligencji (strong AI), oznacza mier, jeli okae si, e jej zaoenia byy bdne. W przeciwnym wypadku nastpiaby adaptacja umysu do technologicznego otoczenia, a wic stan technologicznej niemiertelnoci. Nie byaby ona co prawda pena, gdy elektroniczne noniki odpowiedniki neuronw czy inne urzdzenia pozwalajce na zgranie, zapis i odtwarzanie umysu (lub pierwotne odtworzenie bez straty czasu, czyli deportacja umysu z rzeczywistoci biologicznej do technologicznej) nie dokonuj tych operacji w sposb idealny, nie mog by zatem odpowiedzialne za doskona kopi umysu. Co si jednak dzieje z rzeczywistoci duchow transcendencj? Niesusznie si j pomija t rzeczywisto metafizyczn, gdy to ona bdzie stanowia podstaw oceny transhumanistycznych eksperymentw mind uploadingu. Gdy bdzie mona siebie dowolnie klonowa, poprzez wymian zuytych lub zepsutych nonikw, noniki wiadomoci zapewni czowiekowi sukcesj. Czy jednak po zgraniu, czyli bioelektronicznej mierci i technologicznych narodzinach z transferu, dusza ulegnie podziaowi? Czy bdziemy mie mniej dusz, czy te kolejne dusze (w domyle takie same) zaludniajce kolejne klony? By moe dusza zostanie zagubiona lub bdzie ya tylko w jednym klonie.
H. Martins, Experimentum Humanum, Relgio Dgua, Lisboa 2011, s. 175. t. Koebner, Herr und Knecht. ber knstliche Menschen im Film, w: R. Drux (red.), Der Frankenstein-Komplex: Kulturgeschichtliche Aspekte des Traums vom knstlichen Menschen, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1999, s. 124. 4 Ibidem.
2 3
IV. Musisz zakoczy swoje ycie...
179
Do uzyskania tej wiedzy konieczna byaby konsultacja z Bogiem jednak tej transhumanici z pewnoci nie bd chcieli przeprowadzi. Czy powstan testy pozwalajce okreli zawarto umysu w jakiej postaci elektronicznego umysu? Czy cyborg si przystosuje do tych przemian? Wedug jakich kryteriw naleaoby ocenia takie eksperymenty? tanatotechnologie wprowadzaj mier nie jako co oczekiwanego czy ostatecznego, lecz jako eksperyment. Wyobramy sobie, e w oprogramowaniu i sprzcie niezbdnym do zgrywania naszych umysw wystpi gdzie bd, ktry powoduje nie tylko atak wirusw i destabilizacj systemu technologicznie poczonych umysw jako nowej formy uzyskiwania intersubiektywnoci, ale uruchomienie programu samoanihilacji. W ten sposb moe dokona si eksterminacja ludzkoci. Krelenie scenariuszy apokaliptycznych zmusza do zastanowienia si nad scenariuszami postapokaliptycznymi, to znaczy po katastrofie, po globalnej biotechnosystemowej awarii. Czy transhumanici przewiduj jak kopi bezpieczestwa ludzkoci? Mogaby ona przybra posta globalnej bazy danych, w ktrych zostayby zapisane wszystkie umysy cyborgw. W razie awarii lub kataklizmu suyyby do odtworzenia cyborgicznej ludzkoci. Czy nasze ciaa bd gotowe znowu przyj i wgra wiadomo przekonwertowan do postaci technologicznej? Czy konsekwencj tego bdzie jaka nowa posta traumy transferu? Czy ludzki umys i psychika bd stabilne po takiej operacji? takie eksperymenty mylowe s przeprowadzane w dzieach science fiction, a za sprawa technologii staja si udziaem rzeczywistoci cyborgw. Musisz zakoczy swoje ycie staje si nakazem etycznym. tanatotechnologie mog prowadzi do dezaktywacji egzystencji. Czowiek odtworzony z danych poprzez uploading staje si rnymi wersjami czowieka i jest aktualizowany na interfejsach w formie biologicznej (jako robot) lub w postaci danych. tanatotechnologie w silnie stechnicyzowanej kulturze to take dziaania i operacje, ktre maj przeciwdziaa mierci w kadej postaci. tworz one system zabezpiecze, ktry nie pozwala jednostkom na zakoczenie ycia. Jeli komu uda si zabi, to bdzie wskrzeszany z danych: czy to w formie biologicznej, czy technicznej. W ten sposb tanatotechnologie realizuj niemiertelno mimo woli, niemiertelno niechcian, bo nadan przez technologiczn tendencj globalizujcej si technicznie kultury. S one amplifikatorami lku przed mierci wzmacniaj mechanizmy wyparcia, nie pozwalajc czowiekowi na aktywne przeywanie mierci. Cakowite usunicie ostatecznego wymiaru mierci moe prowadzi do tego, e bdzie ona gr, a ludzkie jednostki zostan winiami biotechnosystemw, z ktrych nie bd mogy uwolni si ich dusze. Maszyny do prowadzenia reinkarnacyjnej gry bd uruchamiane poprzez wymazanie pamici jednego klona jako te, ktre aktualizuj dane wirtualne rodowisko bycia, w ktrym mier oznacza game over, lecz po wrzu-
180
ceniu monety do reinkarnacyjnego automatu mona rozpocz gr w nowym wcieleniu lub reaktualizowa zastane. Zarzdzanie mierci bdzie wic polega na realizacji rnych scenariuszy bycia. Niemiertelno bdzie oznaczaa nieskoczon w czasie hibernacj podmiotw w symulacyjnych wiatach oferujcych rne dowiadczenia, a jeli tanatotechnologie zaktualizuj si w tej wersji, bdzie oznaczaa take brak moralnoci i etyki, gdy kada aktywno zostanie sprowadzona do gry. W kadym programie dowiadczenia aktualizowanym w rzeczywistoci technologicznie skonstruowanej symulacji bdzie miaa miejsce inna wersja etyki gry sprowadzonej do algorytmicznych regu postpowania w danym wiecie nieobecnego ycia (bdcym take wiatem nieobecnej, bo niemoliwej do dowiadczenia mierci). ten lk przed mierci i przeywaniem utraty powoduj, e transhumanici w swoich postulatach i dziaaniach (a stoi za nimi infrastruktura technologiczna i ekonomiczna tego ruchu) tylko czciowo aktualizuj marzenia ludzkoci o rewolucji i wyzwoleniu z dotychczasowych ogranicze, boskim ogniu danym im przez Prometeusza. trzeba jednak pamita, e Prometeusz chcia umrze, lecz nie mg i w nieskoczono doznawa tego samego. tO SAMO, bdce gwnym wrogiem Nietzschego, a take Heideggera i Deleuzea, staje si czystym produktem postpu technologicznego. Niemiertelno oznacza tO SAMO, lecz realizowane w heterogenicznych aktualizacjach grach nieobecnego ycia i mierci, czyli nieobecnego bycia w technologicznie skonstruowanej niemiertelnoci. Jednak tO SAMO bdzie dotyczyo tylko wybranych ludzi. mier przestaje by egalitarna (dostpna wszystkim ywym stworzeniom), a staje si technomerkantylistycznie elitarna jak produkt rynkowy. tylko ludzie dysponujcy odpowiednimi zasobami mog kupi pakiet tanatotechnologiczny, ktry ma ich chroni przez mierci. Jeli jednak kto zmieni zdanie i zechce znw sta si miertelny, to urzdzenia mog do tego nie dopuci. taka osoba pozostanie winiem wasnych zabezpiecze tanatotechnologicznych. W spoeczestwie postmiertelnym gwnym dobrem stanie si mier. Podobnie jak mitologiczni bogowie zazdrocili ludziom miertelnoci, tak niemiertelne elity bd zazdroci miertelnym ich dobra, jakim bdzie moliwo zakoczenia egzystencji. tanatotechnologie odnosz si do metafizyki. Nawet ruch transhumanistyczny, ktry wywodzi si z materializmu i pragmatyzmu, musi w pewnym momencie stawi czoo kwestiom metafizycznym. Od tego, jak to uczyni, bdzie zalee powodzenie kolejnych rozwiza tanatotechnologicznych, gdy na pewnym etapie globalizacji technicznej, gdy kultura osignie krytyczne nasycenie technologi, nie bdzie powrotu do dawnego porzdku kultury.
V. TECHNOlOGICZNA TRANSCENDENCJA
Wprowadzenie
Najbardziej podstawow form technologicznej transcendencji jest efekt dziaania pozytywnego sprzenia zwrotnego, polegajcy na tym, e rzeczywisto zostaje obudowana kolejnymi warstwami techniki, midzy ktrymi realizuj si technologiczne transcendencje w funkcji przeczania. Negatywne sprzenie zwrotne zachowuje istniejcy stan, natomiast pozytywne zmierza do poszerzenia zakresu dziaania obiektu czy systemu. Dlatego kade przekroczenie dotychczasowego stanu moe by okrelane mianem transcendencji i dokonywa si na paszczynie organizacyjnej, strukturalnej, funkcjonalnej czy innej. W ten sposb odpowiednio ustawiona maszyna (np. by moga si uczy, do czego niezbdny jest mechanizm pozytywnego sprzenia zwrotnego) moe przekracza wasne stany, parametry i waciwoci. Mizozoficzna futurologia transhumanizmu zdradza ukryt niech tej ideologii do przyszoci, co jest paradoksalne, gdy wszystkie jej postulaty dotycz czasu przyszego1. Jaki jest wic jej cel? Zamyka ona transcendencj we wasnej technologicznej zasadzie funkcjonowania. technologia ma doprowadzi do tego, e czowiek przekroczy wasny stan, wchodzc w rzeczywisto pozaludzk oraz przyjmujc niewyobraalne dotd formy transcendencji. Z procesem tym zostaje skojarzona transcendencja, bowiem nawet transhumanici nie mog zrezygnowa z idei przejcia stanu ludz1 Mizozofia transhumanizmu nie wynika z celowoci, lecz z pomyki. Vilem Flusser twierdzi: Im bardziej kto jest czowiekiem i mniej zwierzciem, tym wicej pozyskanych informacji przechowuje i dystrybuuje. V. Flusser, Humanizations, w: idem, Writings, tum. E. Eisel, University of Minnesota Press, Minneapolis Londyn 2002, s. 188. Ideologia transhumanizmu przekonuje, e im szybciej staniemy si danymi (genetycznymi, informatycznymi lub innymi), tym bardziej bdziemy ludzcy, bowiem zwierzta i inne byty nie s w stanie przetwarza tak ogromnej liczby informacji, z czego pynie wniosek, e rozszerzanie czowieka jest drog do jego humanizacji, uczynienia bardziej ludzkim. technologiczna transcendencja oznacza koniec (eschaton) tego procesu. Pojawia si jednak problem okrelenia nowej antropologii, ktra miaaby si dokona po transhumanistycznej technicyzacji. Jak miaby ten czowiek wyglda, nie wiadomo, co wiadczy o mizozoficznym charakterze przemian, ktre nie s w stanie symbolicznie odnie si do zachodzcych procesw.
182
kiego ku technologicznie ksztatowanej postgatunkowoci. transcendencja waciwa dla transhumanizmu oznacza dionizyjsk przestrze metamorfozy, poniewa nie moe ona ju nawet zosta pomylana jako Bg.
1. Transcendencja czowieka
Czowiek zamierza wyj poza wasny gatunek, co wynika z powszechnego panowania technologii sieci i programw. ta transcendencja jest efektem wprowadzania pocze midzy stechnicyzowanymi bytami technicznymi dzi elektronicznymi komponentami wyposaenia czowieka i biotechnosystemowego otoczenia i konsekwencj rnych prdkoci technicyzacji. Wyjcie poza gatunek oznacza zmierzch antropologii oraz pocztek antropotechnicznego programowania czowieka. Musi by ono antropotechniczne, gdy czowiek nie zosta jeszcze przetworzony do postaci danych, ktrymi mona zarzdza jak systemem informatycznym. Dlatego antropotechniczne programy testujce wszystkie moliwe do aktualizacji rozszerzenia techniczne stanowi podstawowe wyposaenie czowieka. technologiczna transcendencja polega na zwikszaniu osigw, a nie na kontakcie z Bogiem, poniewa nie jest on parametryzowalny. W ten sposb transhumanizm przerywa prac hybryd nie dy jednak do oczyszczenia relacji techniki i transcendencji, ale do wprowadzenia systemu wicze, realizujc w ten sposb mistycyzm biotechnosystemu.
2. Antropotechniki hybryd
Programowanie antropotechniczne transhumanizmu oznacza poddanie si wszelkim rygorom technologicznym a do momentu pojawienia si osobliwoci. W tym wspczesnym momencie nie zadowalamy si ju myleniem immanencji w tym, co transcendentne, chcemy myle transcendencj w obrbie immanetnego i to po immanencji spodziewamy si, e dokona zerwania2. Hybrydy zrzekaj si wasnej transcendencji na rzecz immanencji dowolnego rozszerzania siebie. Brakuje metafizycznego poczenia midzy nimi a wiatem. technologiczna transcendencja jest faszyw transcendencj, poniewa jest postulowan realizacj idei materialistycznych i pragmatycznych. Jednak nawet jej wprowadzenie realizacja pod jakkolwiek postaci nie musi zmierza do jej totalnego ugruntowania. Nie wystpuje ona w izolacji, nie jest take czym jednolitym. Poszczeglne transhumanistyczne laboratoria bd
2 G. Deleuze, F. Guattari, Co to jest filozofia?, tum. P. Pieniek, sowo obraz/terytoria, Gdask 2000, s. 56.
V. Technologiczna transcendencja
183
oferoway wasne designerskie wersje transcendencji. Doprowadzi to do konfliktu i wojny transcendencji, powodujc kolejne odrodzenia metafizyk. W tej samej przestrzeni kultury mog funkcjonowa zarwno hybrydy transcendencji i techniki, jak i rne formy technologicznej transcendencji. Antropotechniki hybryd techniki i transcendencji otwieraj horyzont dowiadczenia cyborgw na Boga cyborgw. Same antropotechniki hybryd, rozumiane jako kolejne warstwy technologicznych transcendencji, oznaczaj wiczenie si cyborgw w izolacji od Boga cyborgw, a wic sprowadzenia ich egzystencji do czystej opozycyjnoci. ten rodzaj wspistnienia moe mie charakter antagonistyczny, co spowoduje konflikty lub zrodzi nowe metafizyki. Powodem jest indeterminacja wynikajca z braku ostatecznego ustalenia relacji. Bez wzgldu na to, jak technika bdzie autonomizowaa si w toku wasnego rozwoju, nie bdzie moga cakowicie oderwa si od innych sfer rzeczywistoci, poniewa nie jest ona transcendencj, a jedynie prb jej opanowania i wprowadzenia technologiczn transcendencj.
Cz IV
BG CYBORGW
I. BG CYBORGW. TECHNIKA I TRANSCENDENCJA
Filozofia powinna stanowi wysiek wyjcia poza kondycj ludzk1. Henri Bergson
1. rda mylenia o technice i transcendencji

technologia zawsze pozostawaa w gbokim zwizku z podstawow (religia) i rozszerzon (mistyka) aktywnoci duchow czowieka.
Jako czonkowie zlaicyzowanego spoeczestwa, w ktrym kult sztuki zastpi bezporednie biblijne objawienie, zwracamy si do tworw wyobrani, aby dowiedzie si, w jaki sposb nasze wci ywe pragnienie wiary w transcendentn rzeczywisto przetrwao poza obrbem naszej wiadomoci2.
to przeniesienie mylenia o transcendencji z ustalonych historycznie dyskursw do popkultury przysparza wielu problemw filozoficznych i teologicznych. Przy czym nie jest to rezygnacja ani zerwanie z historycznymi formami kultywowania duchowoci. Na przeciciu tych dwch paszczyzn znajduje si cyborg jako najbardziej prawdopodobna posta czowieka (lub tego, co z niej przetrwa) przyszoci. Cyborg nie jest istot jednolit pod adnym wzgldem. Wpisana w niego hybrydowo i zdolno do cigego rozszerzania sprawia, e jedyne, co mona o nim powiedzie, to to, e stanowi on efekt rozszerzania czowieka o elementy maszynowe. trzeba take okreli, czym jest czowiek i jaka jest zasada jego funkcjonowania. to rozrnienie midzy dwoma formami istnienia odnosi si do ich zwizku z transcendencj wyznaczajc najwyszy horyzont dowiadczenia duchowego i bdc tosam z Bogiem (Absolutem). Cyborg nie jest wic rozumiany jako obiekt technologiczny, ktry wedug wielu scenariuszy miaby pozbawia ludzi czowieczestwa (a takH. Bergson, Pami i ycie, tum. A. Szczepaska, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1988, s. 107. 2 V. Nelson, Sekretne ycie lalek, tum. A. Kowalcze-Pawlik, Universitas, Krakw 2009, s. VIII.
1
188
Cz IV: Bg cyborgw
e duchowoci), lecz jako istota, ktra stara si wykorzysta swj potencja kontaktu z transcendencj prowadzcy do jego duchowej ewolucji. Chodzi tu nie o cyborga redukowanego do poziomu ciaa, jego poszczeglnych organw i funkcji korporalnych, w zwizku z rozwojem protetyki i implantologii, ale do cyborga w wymiarze duchowym na tle przemian technicyzacyjnych, co pozwala pokaza zarwno moliwoci, jak i bariery w kontakcie czowiekamaszyny z Absolutem. Wspczenie zmienia si nie tylko kontekst tego kontaktu, lecz take jego charakter. to ju nie czowiek, a przynajmniej nie w czystej (niemodyfikowanej) postaci3, tylko marionetka, ktra powraca jako poszukujcy czowieczestwa i niemiertelnoci robot-android-klon-cyborg4, prbujcy take odnale duchowo i kontakt z Bogiem. Jak jednak cyborg bdcy poczeniem czowieka i maszyny moe podczy si do transcendencji? Cho cyborg ontologicznie bardziej przypomina ciao bez organw czy maszyn bez komponentw (pozbawion urzdzenia sterujcego i nadzorujcego cay organizm), to bardziej jest jednak czowiekiem ni maszyn. Zmienia si znaczco sposb jego funkcjonowania, przede wszystkim nastpuje modyfikacja zmysw. trudno byoby wic okreli, na ile czowiek pozostanie czowiekiem, jakie s warunki jego czowieczestwa, co zdecyduje o jego unifikacji z maszyn, ktra go rozszerza i jakie s granice tego zespolenia? Jak jest zatem moliwe, e czowiek nie stanie si rozszerzeniem maszyny, ktr pierwotnie tworzy i rozszerza? Cyborgizacja wie si bowiem z podczaniem czowieka do maszyn zarwno na mikro-, jak i makropoziomie. W pierwszym przypadku mona mwi o nanorobotach, mikroimplantach i innych rozszerzeniach, ktre niepostrzeenie dokonuj zmian w wiecie, w drugim natomiast o technicyzacji ludzkiego otoczenia yciowego: robotycznych pokojach, mocno zmediatyzowanych przestrzeniach mieszkalnych, ubicomp, augmented reality, architekturze zalenej od elektroniki. Pozwala to dostrzec, e cyborgizacja to proces, ktry dokonuje si ju na wielu paszczyznach. Cyborg nie jest oddzielony od kultury barier lkw czy spoecznych wyobrae, lecz jest aktywnie wprowadzany jako prototyp przyszego czowieka. Nie stanowi on zatem spekulacji filozoficznej z dziedziny science fiction, znajdujc ucielenienie i technologiczne istnienie w przestrzeni spoecznej i kulturowej. Istotne jest wic rozpoznanie, jak wszystkie te dziaania wpywaj na duchowo cyborga, ktrej najwysz aktualizacj jest kontakt z transcendencj przez jej hybrydy techniczne.
Czowiek jako taki jest techniczny, poniewa jest wyposaony w szkielet i nieustannie rozszerza swoje dziaanie za pomoc narzdzi, wychodzc poza swe biologiczne wyposaenie. Mona wic sdzi, e czowiek jest cyborgiem od pocztku swojego istnienia z racji cigego rozszerzania wasnej egzystencji albo te robotem z racji automatyzmu podstawowych procesw yciowych. 4 V. Nelson, Sekretne ycie lalek, s. 69.
3
I. Bg cyborgw. Technika i transcendencja
189
technologia zmusza wic do rozwaenia podstawowych problemw filozoficznych i teologicznych, cho nie daje na to zbyt wiele czasu, wprowadzajc imperatywy cyborgizacji w przestrzeni pracy, subie zdrowia i innych dziedzinach aktywnoci czowieka, ktry musi reagowa natychmiast, nie zastanawiajc si nad konsekwencjami dokonywanych wyborw. Problemy te znacznie wykraczaj poza sfer biologicznej oraz kognitywnej autonomii, bdc w istocie kwestiami metafizycznymi, kierujcymi czowieka ku refleksji na temat egzystencji. Pytanie o relacj techniki i transcendencji wymaga take rozwaenia podstawowych poj ontologicznych; zmusza do przeformuowania tego, czym jest czowiek, jaka jest jego rola, w jaki sposb moe si wyzwoli z wasnych ogranicze. Rezygnacja z namysu nad tymi kwestiami skutkuje wybieraniem odpowiedzi zaprojektowanych spoecznie, tj. bezrefleksyjnej akceptacji zachodzcych zmian lub ich odrzucenia. Reakcje te odpowiadaj przeszoci i przyszoci jako dwm typom temporalnoci, ku ktrym czowiek moe si zwrci. tymczasem teraniejszo okrela, jak modyfikowany przez technologi czowiek (ju cyborg) zmienia swj stosunek do transcendencji i na ile jest to kwestia woli, a na ile efekt technicyzacji. Bg cyborgw jest Bogiem stechnicyzowanego czowieka. Z pewnoci jest jeszcze za wczenie, eby mwi o systemach filozoficznych i teologicznych cyborgw, ale jeli wemiemy pod uwag technologi implantowania, nanotechnologi, biotechnologi, eksperymentaln medycyn, robotyk spoeczn, bioinformatyk, urzdzenia elektroniczne i chirurgi plastyczn, to stanie si widoczne, e cyborgizacja dotyczy caej kultury, gdy wynika z powszechnej technicyzacji. Jednostki zmieniaj swj wygld: poprawiaj go, eksperymentuj, rozszerzaj funkcjonalno wasnego organizmu, take na poziomie molekularnym. takie dziaania nie pozostaj bez konsekwencji filozoficznych, poniewa zmianie ulega sposb postrzegania siebie (kwestia tosamoci), innych ludzi (zagadnienie interakcji) i wiata (wymiar filozoficzny i wiatopogldowy). totalno ludzkiego dowiadczenia staje si zakadnikiem przemian technicyzacyjnych, poniewa wymaga bd rozszerzania wasnego ciaa cyborgizacji, bd zaniechania modyfikacji lub wprowadzenia normujcych regulacji. Pociga to za sob konsekwencje kulturowe, gdy dochodzi do przeformuowania organizacji spoecznej i podziau na sfer osb modyfikujcych wasne ciao technologicznymi rodkami oraz sfer tych, ktre tego nie czyni. Dotyczy to terytorialnego obowizywania i podstawowej stratyfikacji spoecznej, ktra nie musi prowadzi do wyonienia si rnych klas ludzi (scenariusz postapokaliptyczny), ale raczej do symbolicznego i metafizycznego przepracowania tych podziaw, ktre bd skutkowa tworzeniem nowych wersji systemw filozoficznych i systemw duchowoci, ukazujcych miejsce czowieka w stechnicyzowanym wiecie. Cyborgiczna transformowalno staje si imperatywem, ktremu przeciwstawiaj si denia
190
Cz IV: Bg cyborgw
do zachowania czowieka w jego przedcyborgicznej postaci. Dlatego kwestia cyborgw i cyborgizacji stanowi wany problem wspczesnych spoeczestw i domaga si wprowadzania regulacji spoecznych i kulturowych, ktre pozwol na zarzdzanie i kontrolowanie zmian zachodzcych w tej rzeczywistoci. to take pytanie o konstrukcj spoeczestwa, w ktrym ludzie bd si rni nie tylko pod wzgldem wieku, rasy czy pci, ale przede wszystkim pod wzgldem stosowanego implantowania i technologii cyborgizacyjnej. Jak w kontekcie spoeczno-kulturowego funkcjonowania cyborga ksztatuje si nastawienie czowieka-maszyny5 wzgldem transcendencji? Rodzajem aktywnoci, ktry bezporednio wie czowieka z Bogiem, jest mistyka. technologia wykonuje prac mistyczn (umoliwiajc ten kontakt) i dziki hybrydom techniki i transcendencji cyborgi podczaj si do Absolutu. Bez wzgldu na posta hybryd czowiek musi przekroczy wasne czowieczestwo, bowiem transcendencja jest wymiarem przekraczajcym wszystkie postaci jego istnienia. Rodzi si wic pytanie, czy nowa techniczna posta czowieka jako cyborga uatwia, czy utrudnia dowiadczenie mistyczne (skuteczne podczenie si do transcendencji)? O ile magia7 jest rodkiem doranym, stosowanym zalenie od potrzeb, o tyle mistyka oznacza trwae (pami staje si podstaw odnawiania tego przeycia) lub ekstatyczne (krtkotrwae i powtarzalne) poczenie z Absolutem. Magia oznacza ponadto wywieranie wpywu, podczas gdy tu dochodzi do mistycznego poczenia cyborga z Absolutem. Mistyka umoliwia to poczenie, zjednoczenie. Najwaniejsza jest bowiem sama moliwo takiego kontaktu poprzez technologiczne zaporedniczenie.
2. Dusza sprzt do dowiadczenia transcendencji

Marvin Minsky zastanawia si nad funkcj duszy i jej metafizycznym statusem w nastpujcy sposb:
Uywajc tego okrelenia, abstrahuj od jego mechanistycznego znaczenia. Poj Bg, Absolut, transcendencja, sacrum uywam jako synonimw. Zyskuj one jednak specyficzne zabarwienie w zalenoci od kontekstu, natomiast odsyaj do jednej rzeczywistoci. tam, gdzie nie mam na myli transcendencji, ktra byaby ostateczn i nieprzekraczaln warstw rzeczywistoci zaporedniczonej przez hybrydy techniki i transcendencji produkujce teowirtualno, stosuj pojcie sztucznej transcendencji jako paszczyzny, ktr wprowadza technika, dajc czowiekowi poczucie aktywnego kontaktu z nieskoczonoci. 7 Jest to pewne uproszczenie magia oznacza tu zdolno do manipulacji relacjami w wiecie. Magia jako taka nie jest podporzdkowana jedynie oglnej zasadzie zaczarowania wiata (jak gosz interpretacje ponownego zaczarowania wiata, gdzie wszystkie postaci magii zmierzaj do Jednego). Przy czym magia ma wysze (magia duchowa) i nisze postaci (magia demoniczna). Por. C. Webster, Od Paracelsusa do Newtona. Magia i powstanie nowoytnej nauki, tum. K. Kopciska, A. Zapaowski, IFIS PAN, Warszawa 1992, ss. 53-103.
5
191
Ludzie pytaj, czy maszyny mog mie dusze. Pytam ich, czy dusze mog si uczy. [...] Czym s te stare i srogie wierzenia w duchy, dusze i esencje? Wszystkie s insynuacjami, ktrymi beznadziejnie staramy si ulepsza8.
Celem istnienia duszy jest wic poprawa ludzkiej egzystencji, o czym podobnie mwi rne systemy filozoficzne i teologiczne. Peter Sloterdijk9 wskazuje, e religie nie s niczym wicej ni zestawami antropotechnik, czyli systemami wicze. Naley przyzna temu suszno, ale tylko w kontekcie cybernetyki, ukazujcej poziom sterowania i organizacji, z pomiciem tego, kto jest odpowiedzialny za korygowanie ludzkiego funkcjonowania, oraz antropotechnik, poprzez ktre si ona przejawia. Mistyka pojmowana jako system wicze (antropotechnik) nie musi jednak przekada si na spoeczny zysk w jakiejkolwiek sferze ycia czowieka czy czowieka-maszyny (cyborga). Antropotechniki oraz inne technologie zwikszania osigw realizuj si na planie zewntrznym, jednak to, co najbardziej interesujce, dokonuje si wewntrz czowieka w jego duszy. Dusza jako niemiertelna cz cyborga, czy te duchowe urzdzenie, stanowi pole dziaania transcendencji, zakadajc, e dusza i transcendencja pozostaj w staej zalenoci. Nie oznacza to jednak, e poczenie to nie moe zosta przerwane. transcendencja moe si odczy od duszy za spraw inwazji technologicznych zakce, ktre zamykaj dusz w krtkich obwodach materialistycznej cyrkulacji. transcendencja nie pozostawia jednak takich autoregulacji bez odpowiedzi, wprowadzajc na rne sposoby wasne istnienie do wiata odczonego od Boga i instalujc w wiecie hybrydy czce j z technik. Pytanie o cyborgizacj ciaa dotyczy take technicyzacji duszy. Mona zastanawia si, na ile obecno niematerialnego i niemiertelnego pierwiastka ludzkiego funkcjonowania reaguje na technologiczne protezowanie i rozszerzanie zmysw w ramach autonomii autoorganizacyjnej cyborga. Czy mona take cyborgizowa ludzk dusz? Czy technologie treningu i zwikszania osigw mog zosta wykorzystane do wiczenia duszy? Czy mistyczne wiczenie duszy wedug zautomatyzowanych procedur byoby czym wicej ni tylko tortur przeniesion z jakiego diabolicznego science fiction? Mistyk, wiczc wasn dusz w odosobnieniu, poddaje si wpywowi si, ktre go przekraczaj. Cyborga sta na takie odosobnienie, zblione do Eckhartowskiego, ktre polega na wyczeniu zmysw. W przypadku posiadania zupenie sztucznych organw kontemplatywne odosobnienie staje si kwesti nie lat praktyki, lecz nacinicia przycisku lub uruchomienia mistycznego prograM. Minsky, The Society of Mind, Simon & Schuster, Nowy Jork (i in.) 1986, s. 41. Por. P. Sloterdijk, Du mut dein Leben ndern: ber Anthropotechnik, Suhrkamp, Frankfurt am Main 2009.
8 9
192
Cz IV: Bg cyborgw
mu dowiadczenia, ktry odcina bodce z zewntrz. Problem ten pojawi si ju w czasie rewolucji kontrkulturowej i by zwizany z uywaniem rodkw psychoaktywnych majcych poredniczy w kontakcie z sacrum. Czy piguka moe jednak zastpi lata praktyki, jeli wywouje podobny efekt? Dla cyborga istotne byyby raczej nowe wiczenia duchowe, ktre w kontekcie jego nadsprawnoci czy zdolnoci do manipulacji zmysami byyby na tyle wymagajce, by wywoa odpowiedni efekt. Bowiem to, co atwo osignite, tj. kade poczenie z transcendencj, jest efektem technologicznej aski, ktrej moe dostpi kady byt technologicznie rozszerzony. Kade dowiadczenie mona sprowadzi do aktywacji lub dezaktywacji obwodw funkcjonowania cyborga, przez co operuje on na swym wntrzu i zewntrzu jednoczenie. Naley jednak w tym poczeniu technologii z ywym organizmem odnale moliwe siedlisko duszy, nie tylko jako metafizycznego atrybutu, ale jako mistycznego treningu prowadzcego do otworzenia si i poczenia z transcendencj. technika zyskuje tym samym podwjny sens: jako technika mistyczna i jako og technologii fundujcych ontologi. Dusza stanowi sprzt do dowiadczania transcendencji. Musi ona wchodzi w interakcje z ciaem cyborga, czyli z technik. Jest ona take wykonana w technologii transcendentnej, tj. w metafizycznych obwodach sprzonych zwrotnie z technologicznymi. Bg cyborgw jawi si tu jako duchowy inynier. Jednak nie ogranicza si on ju do wasnej egzystencji, poniewa to, co dotd byo diaboliczne, to znaczy prowadzio do rozdzielenia transcendencji i techniki, teraz przyjmuje posta infrastruktury technologicznej. Rodzi to moliwo innych Bogw10, lokalnych demiurgw, z ktrych kady tworzy wasn immanencj i transcendencj, czyli sztuczn transcendencj. Dusza zyskuje nowy rodzaj cybernetycznego pojemnika. to, co naleao do Boga modelowy czowiek, ktry mg by poprawiany, ale poprzez technologie siebie, roztaczanie troski nad wasnym jestestwem oraz metody pedagogizacji, teraz moe zosta zrekonstruowany, zdekonstruowany i ponownie skonstruowany za pomoc technologii sieci i programw. W ten sposb zostaje przerwana cigo stworzenia na rzecz wprowadzenia paradygmatu manipulacji i transformacji jednostki oraz caych spoeczestw poprzez globaln technicyzacj. Bg cyborgw staje si odniesieniem wszelkich aspektw cyborgizacyjnej biopolityki globalnych systemw technicyzacji i modulacji. Dusza musi dozna szoku w takich warunkach, poniewa zostaa zaprogramowana, to znaczy ukierunkowana na realizacj pewnego zadania, a w wyniku tych przemian jej istnienie radykalnie si zmienia. Z dusz jako residuum indywidualnoci cyborga wie si nieodwoalno i pojedyczo ludzkiej
W sensie, w jakim o innych Bogach mwi Heidegger. Por. M. Heidegger, Przyczynki do filozofii. Z wydarzania, tum. B. Baran, J. Mizera, Wyd. Baran i Suszczyski, Krakw 1996, ss. 236, 247, 377.
10
193
egzystencji oraz jej niepowtarzalno w innej egzystencji. Czowiek staje si sob, tj. odrbnym i autonomicznym bytem wanie w odniesieniu do swego duchowego wyposaenia. Na ile prowadzi to do sakralizacji cyborga, biorc pod uwag cao jego egzystencji, a na ile duchowo staje si elementem ukrytym pod technologicznym wyposaeniem cyborgizowanego ciaa? Obie te moliwoci krzyuj si, tworzc zoon i niejednoznaczn relacj techniki i transcendencji. Dusza nie moe jednak dziaa tak jak miao to miejsce w kulturze symbolicznej, poniewa cyborg nie posiada instrukcji jej obsugi. wiczenia pod postaci kulturowego programowania antropotechnik nie speniaj swojej roli z powodu rnego rodzaju automatyzmw, ktre staj si podstawowymi rytmami egzystencjalnymi cyborga. W ten sposb cyborg wykonuje pewne czynnoci atwiej, poniewa ma nad nimi wiksz kontrol, mogc wpywa nie tylko na sw ogln kondycj, ale i monitorowa stan swych technologicznych ekstensji. Z tego powodu mylenie o duchowoci cyborgw i moliwej postaci Boga nastrcza wielu trudnoci spekulatywnych (jako teoretycznego poszukiwania) oraz praktycznych (dotyczcych konkretnych czynnoci religijnych i duchowych). Powraca wic pytanie, czy cyborg jest duchowym automatem czy poprzez rozszerzanie swojej autonomii biotechnicznej nie sprawia on, e jego dusza (najwyszy wymiar autonomii jednostki) staje si winiem cybernetycznych rozszerze? Kosmologia gnostycka kae poszukiwa rde tego uoglnienia w nauce o eonach, czyli paszczyznach egzystencji, ktre oplataj wiat. Jednak technika, cho jest w tym sensie gnostycka, poniewa wprowadza sfery zaporednicze, tworzc coraz trudniejsze do przeniknicia emanacje (efekty zestawiania rzeczywistoci jako zglobalizowanego i eksploatowanego technologicznie zasobu), to wychodzi poza proste ograniczenie swobody pracy duszy. Wrcz przeciwnie zdawaoby si, e po zdjciu fabrycznych ogranicze czowieka, odebraniu metafizycznych, jzykowych i kulturowych ram funkcjonowania na rzecz postgatunkowych11 trybw jego istnienia dusza zyskuje absolutn wolno, wci bowiem moe wciela si w nowe, generowane za porednictwem mediw technicznych, terytoria i ciaa. Cyborg, pomimo e wci jest czowiekiem, stanowi poczenie czowieka z maszyn, a tym samym postgatunkow hybryd dwch procesw stawania
11 W. Chya, W stron filozofii mediw: media jako biotechnosystem, Przegld Kulturoznawczy 1/2010, s. 32. Uwaa on tryb postgatunkowy za podstawowy dla biotechnosystemowej organizacji kultury. termin ten odnosi si do gatunku jako sposobu klasyfikacji istot ywych. Saba postgatunkowo jest konsekwencj technicyzacji i prowadzi do pojawienia si cyborga gatunku biologiczno-technologicznego, przy czym cyborg pozostaje gatunkiem wirtualnym otwartym lub zamknitym na rozszerzenia. W tym wyraa si jego funkcja, ktra sprawia, ze przysuguje mu bycie przejciowe, jakie jeszcze nie wyszo poza gatunek ludzki, nie rozpado si take w postgatunkowoci.
194
Cz IV: Bg cyborgw
si, odpowiedzialnych za jego indywiduacj (czy w sobie indywiduacj bytu technicznego z indywiduacj czowieka). Jako taka istota zwrcony jest ku technowirtualnoci jako rdu wasnego istnienia. Odnajduje si jednak take w teowirtualnoci (duchowoci waciwej stechnicyzowanej wirtualnoci) atmosferze metafizycznej wyprodukowanej przez narzdzia technicyzacji. Mona w tym upatrywa dalszych losw ludzkiej duszy, ktra z racji przerwa, jakie wprowadza technologia w swym podstawowym zakresie dziaania, nie mogc si przedosta do transcendencji, rezonuje dopty, dopki nie doprowadzi do wyksztacenia si sfery egzystencji, w ktrej bdzie moga funkcjonowa. W tym sensie Bg cyborgw zamieszkuje w technowirtualnych chmurach12, ktre s zaktualizowan teowirtualnoci. Cyborg zestawiaby zatem na sposb duchowy rne fragmentaryczne sposoby wasnej egzystencji i tym samym tworzy rodowisko teowirtualne wasnego bytowania. Nie oznacza to mistycznej unii, roztopienia si w nim duszy, a tym bardziej jakiego duchowego holizmu. Prowadzi to tylko do aktualizowalnej moliwoci (wirtualnoci) osignicia takich stanw. W ten sposb teowirtualno staje si duchowym protezowaniem duszy cyborga. Wskazuje jedynie na fakt, e technologia wykonuje (take za porednictwem duszy cyborga) prac duchow, prowadzc do wyksztacenia si wirtualnego rodowiska duchowego, ktre umoliwia duszy na jej aktualizacj nieograniczajc si do programw istnienia zawartych w technologicznych rozszerzeniach cyborga. Wehikuem duszy nie jest jedynie ciao, lecz take maszyna, co niesie wiele moliwoci oraz zagroe. Maszyna dziaa w sposb zautomatyzowany powtarzalno procesw zaley od jej aktualnego statusu, nie ma ona nastrojw bdcych odpowiednikiem podliwej czci duszy, kierujcej si instynktami i pragnieniami zamiast rozumem. Na ile otwarcie si biologicznego ciaa na implanty w postaci maszyn (np. nadrobotw) bdzie skutkowao ograniczeniem podliwoci duszy, a na ile doprowadzi do nasilenia popdw? Zwrcenie si ku przedmiotowi woli oznacza automatyczne ukierunkowanie woli zgodnie z danym programem sterowania (sterownikiem). Popdliwo bdca form nietrwa zastpuje cybernetycznie indukowana monomania skupienie si na jednym przedmiocie pragnienia. Moe tu doj do rozregulowania i destabilizacji tego obiektu, w wyniku czego pojawi si wydarzenia powodujce ontologiczne awarie cyborga, polegajce nie tylko na niemonoci spenienia pragnienia, ale przede wszystkim na patologii jego wyraania. taka awaria czy te lecy u jej podstaw bd moe mie wpyw na sytuacj egzystencjaln duchowego cyborga. W tradycyjnej metafizyce wszelkie uomnoci, niezdolnoci podmiotu do dziaania zgodnie z przyjtym programem symbolicznym
W znaczeniu chmury wirtualnego otaczajcego aktualne. Nie mam tu na myli adnego odniesienia teologicznego. Por. G. Deleuze, C. Parnet, The Actual and The Virtual, tum. R. E. Albert, w: Dialogues II, Columbia University Press, Nowy Jork 2002.
12
195
kultury suyy korygowaniu wasnego zachowania, cho cakowita poprawa nie bya moliwa. Nie mamy ju do czynienia z prostymi ukierunkowaniami, lecz z ich zoon sieci. S one interaktywne, relacyjne. Duchowy cyborg13 rozszerza wic nie tylko obszar wasnego funkcjonowania o urzdzenia zyskane w trakcie protetyzacji. Otrzymuje on liczne ekstensje, ktre mog przybra ksztat zarwno mediw popdw, jak i mediw duszy. W ten sposb nastpuje radykalne otwarcie duchowego cyborga na nowe typy mistycznego i religijnego dowiadczenia oraz pewne zamknicie na historyczne formy jego istnienia, mimo ich czciowej remediacji w sztucznej transcendencji. ta relacja uwidacznia si w mistyce, gdy czowiek modyfikowany technicznie stara si uzyska i utrzyma bezporedni kontakt z Bogiem Bogiem cyborgw.
3. Interakcja dusza maszyna

Dusza odpowiednio rezonuje i wszystko w najbliszym otoczeniu podporzdkowuje si temu rezonansowi, take urzdzenia elektroniczne. Prowadzi to do powstania sieci relacji czcych uytkownika i jego urzdzenia techniczne teowirtualnej sieci pocze, czyli remediacji transcendencji do jej immanentnych form, nie jako bezporednich odniesie, lecz pewnych moliwoci, ktre mog zosta aktualizowane w duszy cyborga jako urzdzeniu duchowej poczenia z Absolutem. Poprzez uytkowanie przekazuje on im cz swojej energii, pojmowanej nie tylko jako sia, ale i zdolno jej wykorzystania. Energia na poziomie uytkownika to energia sferyczna, okrelona przez metafizyczny program funkcjonowania i dzielca si na antropotechniki duszy cyborga. Dlatego rytmy uytkowania przedmiotw elektronicznych, gadetw, a przede wszystkim komputera przekazuj energi czowieka maszynie i w ten sposb teowirtualno wyraajca stosunek cyborga do mistyki zostaje zwrcona powszednioci jako jej laboratorium testowemu. Nie prowadzi to do jej oywienia ani nadania okultystycznych zdolnoci, ale do transferu energii najbardziej zwizanej z okrelonym poziomem dziaania wiadomoci, podwiadomoci lub nadwiadomoci. Wida to, gdy czowiek korzysta
tak okrela dziaanie duchowego cyborga Erik Davis: Maszyna zaczyna wic w ten sposb suy jako interaktywne zwierciado, jako dwuznaczny Inny, w ktrym moemy nie tylko rozpozna siebie, ale i wzgldem ktrego moemy siebie zmierzy. Jest to droga duchowego cyborga, na ktrej buczce obwody i sprzeczne komendy reprezentuj i niebezpieczestwa, i obietnice techgnozy. E. Davis, Techgnoza: mit, magia + mistycyzm w wieku informacji, tum. J. Kierul, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 2002, s. 172. cieka inicjacyjna duchowego cyborga nie rni si od form inicjacji bdcych podstaw dotychczasowego dowiadczenia. tutaj jednak maszyna jest wci rozumiana jako zwierciado co, w czym czowiek moe si oglda. Duchowy cyborg jednak sam jest maszyn, widzi on swoje odbicie w kolejnych wersjach siebie.
13
196
Cz IV: Bg cyborgw
z urzdze osb rozwinitych duchowo, ktre maj kontakt z energiami pozwalajcymi im na realizacj swej duchowej wirtualnoci teowirtualnoci. Mao prawdopodobna jest wymiana urzdze duchowych midzy cyborgami, musi by zachowana autonomia duchowa cyborga w rozumieniu zabezpieczenia jego aparatu duchowego, tj. gwarancji istnienia duszy w aktualnym ciele. Czy przechodnio organw nie spowoduje deterytorializacji duszy? Czy cyborg jest wyposaony w dusz, ktra stanowi jego integraln cz, a nie co w rodzaju duchowego implantu? Wraenia osoby stykajcej si z urzdzeniem nawykym poprzez organizacj do duchowego transferu energii w ukadzie czowiek maszyna mog odnosi si do nowoci takiego dowiadczenia (nowa posta technopneumatycznego materializmu), niechci (do podjcia dziaania) i caej gamy innych uczu zaburzajcych funkcjonowanie duchowego aparatu. Dzieje si tak, poniewa obsuga urzdze technicznych jest podporzdkowana nawykowi i pragnieniu. tym samym dyscyplinujemy elektroniczne obiekty nasz podwiadomoci, ale take wiadomoci i nadwiadomoci (cho te trzy poziomy wiadomoci rni si poziomem kontroli nad aparatem duchowym). W czasie uytkowania urzdze s one przez cyborga niewiadomie konfigurowane, to znaczy pozarefleksyjnie adaptowane egzystencjalnie. ta niewiadomo przechodzi bez porednictwa wiadomoci w nadwiadom kontrol obiektw technicznych, ktre s podporzdkowane hybrydom techniki i transcendencji ycia duchowego cyborga. Dziki istnieniu duszy cyborg odzyskuje autonomi dowiadczania transcendencji, co wie si z koniecznoci pilnowania wasnej duszy, bowiem jej operacyjne usunicie, przetransferowanie wydaje si moliwe, technologia nie gwarantuje trwaoci obwodom duchowym wytworzonym w rodowisku teowirtualnym. Cyborg-mistyk programuje niewiadomoci urzdzenia technicznie, co jest prostym transferem teowirtualnej energii duchowej urzdzenie techniczne, podobnie jak kady obiekt, reaguje na zmian czstotliwoci jego uytkowania. Nie chodzi tu o histori uycia, lecz dominujce tendencje wykorzystania mediw technicznych. Dostosowuje on je do czstotliwoci wasnego teowirtualnego rezonansu. Nadwiadome programowanie komputera przypomina praktyk duchow i intencjonalno ukierunkowana na Absolut. tumaczenie, e mona zawiesi sdy, dokona negatywnego epoche i przej w tryb incognito, przybierajc posta czystego ducha, jest bardziej szkodliwe ni wiadome siganie po hyliczne sposoby wykorzystania mediw elektronicznych. Jeli nie programujemy nadwiadomoci, pozostaje tylko programowanie niewiadomoci, ktre dokonuje si poniej progu wiadomoci i wynika z nawyku (reakcji) oraz pragnienia (przybierajcego posta dzy). Podstawowym sposobem obsugi stechnicyzowanej duszy jest wic programowanie, czyli ustawienie jej na realizacj okrelonych celw w rodowisku jej dziaania.
197
4. Duchowy cyborg
Cyborg jako poczenie czowieka i technologii nadal jest w wikszym stopniu czowiekiem ni maszyn, przy czym dusza ludzka pozostaje bardziej dusz ni jej technologicznym odpowiednikiem esencj techniczn. Duchowy cyborg, czyli cyborg aktywujcy swoj dusz i wykorzystujcy jej teowirtualno (rozumian jako stechnicyzowane rodowisko jej ycia) moe wic aktywowa peni swojego czowieczestwa. Ideaem kadej epoki jest typ postaci, ktry najpeniej realizuje pewne cechy i waciwoci duchowe. W jaki sposb mona jednak odrni uduchowionego cyborga od nieuduchowionego? Czy mona w tym celu stosowa znane kategorie, czy trzeba stworzy nowe? Nie ma podstaw, by sdzi, e cyborg bdzie traci metafizyczne waciwoci, poniewa dusza jest podstawowym urzdzeniem duchowym. Nastawienie ku trenscendencji bdzie si odbywao poprzez pewne formy mediacji teowirtualnej jako uzgodnienia technologii i duchowoci wymiarw skadajcych si na cyborga. W tej teowirtualnoci powstanie impuls pozwalajcy poczy dusz cyborga z transcendencj (omijajc puapk sztucznej transcendencji, w ktr moe wpa dusza).
5. Trzy tryby mistyki

Mistyka take zmienia si pod wpywem technicyzacji. Podrczniki opisujce wiczenia prowadzce do zjednoczenia z Absolutem zostaj zastpione przez instrukcje wyraajce w kodzie cybernetycznych jzykw kolejne kroki prowadzce do kontaktu z Bogiem cyborgw. Mona to nazwa ekstensjonalizacj, czyli modyfikacj procesu mistycznego pod wpywem technicyzacji, ktry wci jest ukierunkowany na poczenie duszy cyborga z transcendencj w rodowisku teowirtualnym. Istniej trzy tryby mistyki, ktre oddaj charakter tych przemian. Pierwszy znamionuje przedtechniczne podejcie do mistyki, drugi techniczne, trzeci natomiast jest hybryd syntez relacji mistycznej waciwej dla Boga cyborgw. Rwnoczenie funkcjonuje podstawowy tryb mistyki w jego caej historycznie uwarunkowanej wariantywnoci. Mistyka przedtechniczna pozbawia czowieka wehikuu jego duszy (czyli ciaa), zawiesza wszelkie zaporedniczenia, ktre uniemoliwiaj mu poczenie z transcendencj. Wymaga ona odosobnienia, izolacji od spoeczestwa i wiata w celu oczyszczenia umysu z wyobrae, namitnoci. Wymaga czasu na przepracowanie duchowych prawd i wiczenia technik medytacyjnych i kontemplacyjnych. Mistyka posttechniczna dostarcza coraz wikszej liczby ekstensji, ktre maj poczy cyborga z transcendencj. Cyborg-mistyk cay czas otrzymuje
198
Cz IV: Bg cyborgw
nowe dane etykietowane jako mistyczne, bezporednie poczenia z transcendencj. Oznacza ona zerwanie z tradycj, tj. mistyk przedtechniczn, jako kulturowo ustalonym wzorem. Odpowiadaj jej synkretyczne systemy mistyczne oparte na dzieach science fiction (dyskordianizm czy inne mistycyzujce popreligie jak koci Google) oraz owiecenie instant (psychoaktywne substancje halucynogenne, praktyki t.O.P.y wykorzystujce telewizory i magnetofony majce prowadzi do przeadowania sensorycznego, komory deprywacji sensorycznej Johna Lillyego, algorytmizacja praktyk religijnych modlitw i innych czynnoci, ktre zyskuj teleobecny wymiar, realizujc nieobecne bycie). W tym sensie wszelka mistyka po cybernetyce zwraca si ku technologii jako jednemu z moliwych rodowisk funkcjonowania. Mistycy poznawali rzeczywisto niezaporedniczon, natomiast technika wprowadza coraz nowe zaporedniczenia, ktre oddalaj czowieka od jego naturalnej obecnoci. Mistyka cyborgw czy elementy obu tendencji. Odbywa si poprzez ogoocenie duszy ze znamion ludzkich technologicznymi rodkami, duchowymi protezami teowirtualnoci. W ten sposb zyskuje ona metastabilno przestaje by podatna na reifikacj, ale i na przebywanie w sztucznej transcendencji. Wynikiem aktywnego czenia si cyborga z transcendencj jest jego trwanie. Zostaj wypracowane nowe antropotechniki, ktre cz poziom technologiczny i duchowy. Peni one funkcj wicze zarwno wntrza, jak i zewntrza (nawet jeli to rozrnienie nie obowizuje w mocnym sensie).
6. Sztuczna transcendencja jako efekt estetyzacji

Victoria Nelson tak wyraa deterytorializacj duchowoci do poziomu sztucznej transcendencji:
Jako czonkowie zlaicyzowanego spoeczestwa, w ktrym kult sztuki zastpi bezporednie biblijne objawienie, zwracamy si do tworw wyobrani, aby dowiedzie si, w jaki sposb nasze wci ywe pragnienie wiary w transcendentn rzeczywisto przetrwao poza obrbem naszej wiadomoci14.
Nie byoby to zagroeniem, gdyby poza popkulturowym imaginarium istnia poziom, ktry umoliwiaby poczenie techniki i transcendencji. Sztuczna transcendencja to estetyka pozbawiona wzniosoci ograniczona do obrazowoci, do kultury popularnej zasaniajcej transcendencj. trwa ona we wasnych ekstatycznych reprezentacjach.
14
V. Nelson, Sekretne ycie lalek, s. VIII.
199
7. Demiurg jako mechanizm autoregulacyjny

Gnostyckie wyobraenie demiurga odnosi si do Boga nieudacznika, faszywego Boga. Dzi technika steruje nie tylko materi, ktrej wedug gnostykw odpowiadaa najnisza forma poznania (wiat materialny to ciao gnijcego demona), ale take psyche (nasz wiadomoci) oraz pneum (duchem, iskr bo). Stoicy twierdzili, e pneum nie da si zarzdza, ale dzi kady inynier podda to w wtpliwo, poniewa mona zarzdza, sterowa wszystkim, tylko jeszcze nie znamy regu jak mgby powiedzie demon Wienera15 (per analogiam do demona Laplacea). Demiurg ma moc kosmotwrcz, moc tworzenia technologicznych sfer egzystencji. Jest on sprawny oraz wadliwy na tyle, na ile pozwalaj reguy jego funkcjonowania. Przy czym nie jest do koca jasne, czy to, e dziaa on na przestarzaym kodzie (zawierajcym bdy i nieskutecznym), czy jest bardziej zaawansowan technologicznie maszyn (mniej awaryjn), jest podstaw do pozytywnej bd negatywnej oceny. Demiurg techniki tworzy oraz odtwarza wiat lub wiaty, jednak sam musia zosta stworzony lub powsta w wyniku katastrofy programowania, zyskujc autonomi poza laboratorium czy innym terytorium dziaania. Ludzko tworzy kolejne bariery, pozwalajc, aby powstaway wiaty kreowane przez technologicznych demiurgw, bdce kolejnymi zasonami transcendencji. Mistyka cyborgw zwraca si take ku gnozie stechnicyzowanych ludzi, poniewa nie wystarczy wierzy i praktykowa, tj. wykonywa okrelone rytuay, lecz naley widzie, czyli umie rozrnia to, co stanowi zason transcendencji w teowirtualnym rodowisku i co moe zosta rozwinite w hybrydach techniki i transcendencji, od tego, co odnosi si do teowirtualnoci eksploatowanej przez technonauk prowadzc do produkcji faszywych technologicznych transcendencji.
8. Technodycea cyborgw
teodycea pierwotnie bya nauk o sprawiedliwoci boej, dzi jest nauk o pochodzeniu za, a staje si nauk o prbie artykulacji za. Jean Baudrillard uwaa, e dzi nie mona wypowiedzie za, podobnie jak wspczenie mona stwierdzi, e nie mona wypowiedzie/dowiadczy transcendencji. Wie si to z panestetyzacj rzeczywistoci, ktra stanowi rodzaj znieczulenia, sztucznego ukojenia, jakim jest pharmakon technicznie dostawianych obiektw estetycznych, ktre zasaniajc transcendencj, pozwalaj zapomnie
15
Chodzo o twrc cybernetyki Norberta Wienera.
200
Cz IV: Bg cyborgw
o skoczonoci ludzkiej egzystencji. Cyborg zapomina, ale nie dlatego, e pami zostaje mu odebrana lub skasowana, ale e techniczna pami staje si podstaw jego funkcjonowania i czenia ze sztuczn transcendencj rdem efektw mistycznych majcych charakter estetyczny. W konsekwencji nie mona wypowiedzie za, gdy przedmiot, zdarzenie, proces moe mie charakter nieprzyjemny, jednak mona go na tyle oddali od dowiadczenia cyborga za porednictwem mediw technicznych, e nie wchodziby w interakcje z dusz odbiorcy, ktre powodowayby cierpienie czy obejmoway myl seri wydarze, ktre mogyby by odniesione do teodycei, bowiem ta wymaga wstpnej cigoci, umoliwiajcej badanie aktywnoci transcendencji w wiecie. Zo moe jedynie wypowiedzie kltwa, przeklinanie. technika pozornie znajduje si poza dobrem i zem, czyli poza niemierteln dusz teowirtualnego rodowiska i technologicznym demiurgiem. Miar sprawiedliwoci Boga cyborgw s fenomeny technologicznej unifikacji rzeczywistoci tak przebiegaj linie ewolucji techniki, ktre maj prowadzi do wyonienia si wiadomoci zbiorowej, ponadludzkiej (i ponadcyborgicznej) inteligencji. Problem za staje si problemem zego programowania skoro organizacja rzeczywistoci zaley od technologii, to znaczy, e gdzie zosta popeniony bd. Zo moe zosta potraktowane jako element systemu lub wirus w zalenoci do tego, jak s programowane poszczeglne relacje wewntrz wiata. takie mylenie prowadzi do sztucznej transcendencji jako residuum zmian technicyzacyjnych. Osiga ono zadziwiajc jasno, nie dajc si zrelatywizowa czy sprowadzi do sabej ontologii. Dzieje si tak dlatego, e zo, ktre staje si przedmiotem poszukiwa mistykw-cyborgw, nie mogc zosta odnalezionym, zostaje przeniesione na proces programowania dusz cyborgw w funkcji urzdze mistycznych sucych do kontaktu z transcendencj. W ten sposb realizuje si technodycea posta za jest remediowana i uzgadniana pomidzy terytoriami empirycznymi a tymi nalecymi do duchowej infrastruktury rzeczywistoci. technodycea oznacza zo wynikajce z autonomizacji techniki, ktra nie jest ju podporzdkowana regulacjom transcendencji. Jej rozwj nie wynika z boskiego planu czy instrukcji transcendencji. Wilhelm E. Fudpucker uwaa, e technologie za, takie jako obozy nazistowskie, czy technologie odpowiedzialne za skaenie rodowiska S aberracjami, ktre powstaj, gdy technologia jest zdeformowana przez szkodliwe polityczne i ekonomiczne interesy16. to nadal czowiek i jego decyzje, a nie maszyny, s odpowiedzialne za
W. E. Fudpucker, Through Christian Theology to Technological Christianity. w C. Mitcham, J. Grote (red.), Theology and Technology. Essays in Christian Analysis and Exegesis, University Press of America, Lanham (i in.) 1984, s. 59.
16
201
metafizycznie pojmowane zo. takie rozumowanie zwalnia transcendencj z odpowiedzialnoci i obarcza ni technik. Prowadzi to jednak do coraz wikszej separacji techniki i transcendencji, zwaszcza w przypadku katastrof ekologicznych, wojen czy innych zdarze, ktre stanowi spoeczn demonstracj metafizycznego za. Przyznanie tej tendencji innego rda te prowadzioby do takiej separacji, tyle e byaby ona rozumiana na sposb manichejski to nieudany Bg-Demiurg jest odpowiedzialny za niemono kontrolowania zasobw technicznych, a wic za cae zo, ktre wynika z jego wadliwej i bdnej dziaalnoci. Aby zrozumie, czym jest technologiczna teodycea (technodycea), naley odnie si do hybrydycznego zwizku techniki i transcendencji. tylko w ten sposb mona dochodzi natury i sposobw przejawiania si za, ale take postawi pytanie dotyczce sprawiedliwoci boej (w tych kategoriach Leibniz okrela podstawowe zadanie teodycei). Czy sprawiedliwy Bg dopuciby do tego, by technologia opanowaa wiaty ycia czowieka i by autonomizowaa si, by mc zaj jego miejsce? Pokazuje to nie tylko, jak mao wiemy o technice i jej planie dla tego wiata, ale take o dziaaniu Boga cyborgw. Odpowiedzi na te pytania musi poprzedzi przedstawienie dwch stanowisk (konfiguracji wspczesnego ducha na poziomie kulturowym): proklamowanie mierci Boga, ktry ginie na technologicznym krzyu bd niestrudzone goszenie optymizmu co do planu Boga. W obu przypadkach czowiek sytuuje si po jednej ze stron, ktre go w sensie ontycznym paraliuj, bowiem s dobierane jako fakty mier Boga zaistniaa w zbiorowej wyobrani, zatem teraz naley nie doprowadzi by po niej nastpia mier czowieka. Drugie rozwizanie natomiast odnosi si do afirmowania Boskiej potgi i ufnego patrzenia w przyszo. Obie te tendencje dotycz przyszoci, ktra jest ju ustalona i niezmienna. Czowiek nie ma moliwoci reagowania na otaczajce go zo. Zo, bdce ju problemem technodycei, zostaje wszczepione w porzdek spoeczny i kulturowy. Staje si namacalne, gdy jest efektem produkcji maszyn. Zagroenie ze strony technodycei polega na tym, e moe ona by traktowana jako rodzaj metafizycznej inynierii, bo jeli rdem za jest dziaanie techniki, np. bdna konfiguracja maszyn, to wystarczy je usprawni, zaktualizowa ich program dziaania oraz wprowadzi nowe regulacje, tak aby zo zniko z horyzontu moliwego dowiadczenia. takie zo nie jest trwae, nie moe zosta zapisane do postaci transcendencji, wic ulega zapomnieniu w projektach opanowywania za w przyszoci. Jest ono trudne do ustalenia na poziomie przejaww, bdc jednoczenie czym trwaym jako wpisanym w metafizyczn prac techniki.
202
Cz IV: Bg cyborgw
9. Obraz Boga jako cybernetycznego Absolutu

Klaus Mainzer zastanawia si, na ile mona mwi o Heglu jako wizjonerze cyberprzestrzeni i rzeczywistoci wirtualnej:
Rzeczywistoci wirtualne techniki cyberprzestrzeni miay swoje historyczne poprzedniki. Nale one do przeszoci obiektywnego ducha, w ktrych znajduj si techniki wspomnie ksiek i bibliotek, kultw religijnych i wity, dzie sztuki i muzew, w ktrych duch sam si pojmuje, przedstawia lub oglda17.
Cyberprzestrze to duch absolutny, poniewa czy totalno i nieskoczono. Obraz Boga to obraz Boga cyborgw, ktry zosta stworzony przez zcyborgizowanych wyznawcw. Bg cyborgw nie traci waciwoci metafizycznych, czego nie mona powiedzie o jego obrazie. Bg w toku postpujcej technicyzacji zyskuje nowe atrybuty, podobnie jak technika staje si przedueniem transcendencji, zyskujc kontynuacj swego dziaania w teowirtualnoci i sztucznej transcendencji. Jeli czowiek si zmieni, to Bg historycznie przestanie by do niego podobny. Dlatego Bg cyborgw nie jest Absolutem spreparowanym przez cyborgi, aby zaspokoi ich metafizyczne tsknoty, lecz aktywn postaci transcendencji, ktra przez swoje hybrydy z technik dostarcza cyborgom wasnego obrazu. Zatem mistyk-cyborg czy te cyborg pogrony w sztucznej transcendencji bdzie produkowa odmienne obrazy Boga. W przypadku sztucznej transcendencji Bg cyborgw bdzie si jawi jako cybernetyczny Absolut, zyskujc waciwoci przypisywane technologii. Powstaje pytanie, na ile obraz Boga staje si domen wspln, na ile indywidualnym wyborem cyborgw, a na ile bdzie stanowi znieksztacony obraz narzucony przez technologicznych demiurgw kreatorw faszywych transcendencji? Popkultura instaluje obrazy Boga cyborgw w zmysach wsplnych, stajc si ewangeli stechnicyzowanego wiata i zastpujc prac technologicznych demiurgw. Znieksztacona wersja cybernetycznego Absolutu jawi si wwczas na ekranach18. Media identycznoci i separacji reprezentuj jeden wiat w swej najbardziej religijnej formie strukturyzacji spoecznych wyobrae19. Skoro w najbliszym otoczeniu nie znajduje si nic, czyli znajduje si wszystko jako moliwe do wprowadzenia w t pustk, to znaczy kada moliwo jest wirtualnie aktualizowana ze sztucznej transcendencji, to spoecznym wyobraeniom odpowiadaj technologiczne desygnaty. W ten sposb Bg cyborgw przyjmuje posta cybernetycznego Absolutu,
17
K. Mainzer, Computer Flgel des Geistes, Walter de Gruyter, Berlin Nowy Jork 1994, Zob. seriale Ergo Proxy, Neon Genesis Evangelion, ktre pene s gnostyckich odniesie. H. Bey, Millenium, tum. K. Szlendak, Inny wiat, Mielec 2005, s. XXXVIII.
s. 762.
18 19
203
aktywnie przeciwstawiajc si ugruntowanemu w technologii nihilizmowi poprzez hybrydy techniki i transcendencji wykorzystywane do produkcji teowirtualnoci.
Podsumowanie
Konsekwencje zwizku techniki i transcendencji, ktry prowadzi do powstania Boga cyborgw jako uniwersalnego odniesienia teowirtualnoci, mog by nastpujce. 1. Zarysowane tendencje bd intensyfikoway si w ruchach neomesjaskich i apokaliptycznych, ktre przyjm zupenie nowe formy zwizane z powszechnym panowaniem techniki. S one reakcj na szok, ktry przeywa dusza dowiadczajca trudnoci w kontakcie z transcendencj i niemogca go przezwyciy bez nowych instrukcji czenia. Mona ten stan okreli mianem ciemnej nocy duszy cyborgw. Zostanie ona zniesiona przez t sam technologi, ktra bya odpowiedzialna za jej zaistnienie. 2. transcendencja wci jest otwarta na duchowe denia cyborgw, lecz jej dostpno okrelaj teowirtualne pola jej stawania si. Nie znaczy to, e cyborgi s od niej oddzielone, lecz e jest ona zaporedniczona w technologiach, pozostajc jednoczenie w pewnej odlegoci. Przywoujc dawn mistyczn formu przyrwnujc Boga do okrgu20, mona powiedzie, e Bg cyborgw jest obwodem. Natomiast my jako cyborgi eksperymentujemy ze sposobami dowiadczania mistycznego, a technika eksperymentuje z nami. Relacja techniki i transcendencji nie jest zatem staa, lecz cigle si zmienia wraz z ewolucj cyborgw, czego efektem jest powstawanie nowych. 3. Gdy transcendencj zasania technika, rozpoczyna si proces sakralizacji immanencji, w ktry zwinite zostaj sztuczne transcendencje. Hybrydy techniki i transcendencji sa zamykane w technologicznych obwodach faszywych transcendencji, co powoduje, ze Bg cyborgw jest odczany od wiatw ycia cyborgw. Sakralizacja immanencji to tworzenie sztucznych obszarw duchowoci pojtej jako instrumentalnie eksploatowana teowirtualno. 4. Istotne w przypadku projektowania przyszych teologii jest to, e systemy duchowe bd musiay zaj stanowisko nie tylko w sprawie biecych regulacji etycznych i prawnych dotyczcych technologicznego modyfikowania i rozszerzania czowieka, ale te wprowadzi niezbdne aktualizacje przekona, doktryn, rytuaw, by byy zgodne ze wspczesn konstrukcj i duchow konstytucj cyborga.
20
Bg jest koem, ktrego rodek jest wszdzie, a obwd nigdzie (Voltaire).
204
Cz IV: Bg cyborgw
5. Relacja techniki i transcendencji zmienia sposb mylenia o cyborgu, poniewa bycie ku mierci eschatologiczny impuls w yciu podmiotw zostaje zastpione przez obietnic niemiertelnoci, czyli wiar w niemiertelne bycie techniki, sztuczn transcendencj techniki.
II. CHRYSTUS TECHNOlOGII
Wprowadzenie
Chrzecijastwo nigdy nie byo neutralne wobec techniki1. Pierwotnie to kulturowe chrzecijastwo zawierao w sobie techniczny charakter kultury2. Wraz z autonomizacj techniki, kulturowe chrzecijastwo zostao zamknite w obrbie autoregulacji technicznych. Nie oznacza to jego koca, apokalipsy, mierci Boga czy jakiegokolwiek innego symptomu wyczerpywania si jego spoecznego i metafizycznego potencjau. Zostaje ono jednak tak przeformuowane, e Chrystus kluczowa figura chrzecijastwa, historyczna i ahistoryczna zarazem musi zosta wpisany w nowe warunki wspczesnego chrzecijastwa z racji zaporedniczenia w stechnicyzowanej kulturze. W ten sposb Chrystus jako posta historyczna i metafizyczna zyskuje take posta kulturow, zwan Chrystusem technologii. technologiczny Chrystus oznacza odwrcenie porzdku metafizycznego wprowadzanego przez Chrystusa kulturowego (Chrystusa technologii), poniewa to nie posta Chrystusa jest obecna w kulturze za porednictwem sowa, lecz dana w technice. Bdem Marshalla McLuhana byo traktowanie Chrystusa jako przeduenia ciaa czowieka (a take jego zdolnoci umysowych, duchowych i komunikacyjnych). Warto zastanowi si, jakie przesanki i zaoenia towarzysz myleniu o sposobie wcielenia si Chrystusa w rodowisko mediw technicznych. Chrystus stanowi cz transcendencji (jej emanacj), a jednoczenie jest porednikiem medium majcym umoliwi kontakt ludzi z transcendencj. Zatem jest on wcielony w hybrydy techniki i transcendencji. Carl Mitcham i Jim Grote3 twierdz, e relacja midzy Chrystusem a kultur przybiera kilka form: integracji (Chrystus, ktry wspdziaa z technologi), wycofania (Chrystus, ktry nie jest w niej obecny) oraz transformacji (ChryO zwizku techniki i chrzecijastwa: K. Hbner, Philosophische Fragen der Technik, w: H. Lenk, S. Moser (red.), Techne. Technik. Technologie. Philosophische Perspektiven, Verlag Dokumentation, Pullach bei Mnchen 1973, s. 133 nn. 2 Por. G. Seubold, Heideggers Analyse der neuzeitlichen Technik, Verlag Karl Alber, Freiburg Monachium 1986, s. 260. 3 We wstpie do: C. Mitcham, J. Grote (red.), Theology and Technology. Essays in Christian Analysis and Exegesis, University Press of America, Lanham (i in.) 1984.
1
206
Cz IV: Bg cyborgw
stus, ktry dokonuje transformacji kultury). Nie s to jednak jedyne sposoby przejawiania si Chrystusa, ale teoretycy nie s w stanie przewidzie, jak chrzecijastwo bdzie si realizowa za pomoc technologii. Wilhelm E. Fudpucker twierdzi:
[...] doktryna chrzecijaska zawiera nieodczne technologiczne predyspozycje. [...] chrzecijastwo (w przeciwiestwie do innych religii) yje zarwno przeszoci (to znaczy jest historyczne), jak i spoglda w przyszo (to znaczy jest eschatologiczne). Historia i futurologia [...] s dwoma produktami kultury pokrewnymi chrzecijaskiemu wiatopogldowi4.
W redniowieczu wynalezienie i zastosowanie technologicznych instrumentw byo postrzegane jako gwny element chrzecijaskiej duchowoci5 pisze W. E. Fudpucker w nawizaniu do ustale Lynn White. Emanuel Mounier uwaa, e postp techniczny [jest] podstawowym aspektem inkarnacji i dopenia on, na pewnym poziomie, samo Ciao Chrystusa. Natomiast Pierre teilhard de Chardin utosamia punkt Omega z Uniwersalnym Chrystusem z objawienia7. Punkt Omega jest kocem technologicznie wspomaganej ewolucji wszechwiata, czyli wzrostu zoonoci duchowo-technicznej czowieka.
1. Technologiczny Chrystus
Chrzecijastwo ujmowane w perspektywie historycznej i futurologicznej nie odnosi si do tego samego Chrystusa. Nawet jeli mwimy o jednym Chrystusie, to moe on przejawia si w rny sposb, zmieniajc swoj form. Jeli ma by dostosowany (i samemu dostosowa si) do warunkw stechnicyzowanej kultury, to musi przej transformacj. W ten sposb powstaj symulakry Chrystusa, bowiem wspczesny Chrystus cyborgw nie przypomina Chrystusa historycznego w sensie podstawowego podobiestwa, lecz ucielenia pewne jakoci metafizyczne waciwe dla Chrystusa, takie jak podczenie ludzi do transcendencji i utrzymywanie ich w tym poczeniu, uruchamianie konwersji duchowej. Pierwszy jest ucielenieniem funkcji futurologicznej, a zarazem wprowadza rne efekty eschatologiczne, drugi oznacza symboliczny regres do pocztku. technologiczny Chrystus nie jest Chrystusem historycznym, lecz stanowi teowirtualno bezporednio poczon z Bogiem cyborgw, przez co moe aktualizowa si w wielu hybrydach techniki i transcendencji jednoczenie.
4 W. E. Fudpucker, Through Christian Theology to Technological Christianity, w: C. Mitcham, J. Grote (red.), Theology and Technology..., s. 53. 5 Ibidem, s. 55. Za: ibidem, s. 59. 7 Ibidem, s. 60.
II. Chrystus technologii
207
Scenariusze metafizycznej opery, takie jak pojedynek technologicznego Chrystusa z historycznym Chrystusem nie musz zosta zrealizowane, co wicej nie s one wpisane w dziaanie, w adn dziejow konieczno, poniewa pozostaj ze sob w nieantagonistycznej korelacji. technologiczny Chrystus wyzwala ludzi, ukazujc im nowe, dotd nieznane moliwoci bycia. Jest technologi, ale majc posta szczeglnej instalacji homuzji, czyli wcielenia w ciao technologiczne.
2. Chrystus cyborgw
Chrystus moe przypomina cyborga, czyli czowieka-cyborga, tak aby jego aktualizacja zostaa rozpoznana. teza W. E. Fudpuckera, e technologia jest anonimowym chrzecijastwem, czekajcym, by je nazwa8, domaga si rozwinicia w kontekcie technologicznego Chrystusa, czyli Chrystusa cyborgw. Nie jest to Chrystus-maszyna czy Chrystus-program dowiadczenia, ale moc metafizyczna wchodzca w relacje z technik. W ten sposb rwnie personalizm chrzecijaski jest hybrydyzowany. Nie moe doj do penego wcielenia si Chrystusa w technologi, poniewa technologia jako rdowo nieludzka nie moe zosta sprowadzona do postaci organu duchowego. Std te oczekiwanie na nazwanie, bowiem technologia jest ukryt tendencj chrzecijask. Nie moe on jej kontrolowa, tylko na ni reagowa poprzez inwencj techniczn, a take inwencj duchow. Jednak wszelkie prby nadania imienia (czyli nazwy) tej anonimowej tendencji musz prowadzi do uznania jej za hybryd, ktra przybiera zmienne formy niepozwalajce na jednoznaczne okrelenie zwizku techniki i transcendencji. Dochodzi tu paradoksalnie do wzmocnienia chrzecijastwa i wzmocnienia Chrystusa technologicznymi rodkami, poniewa technologia jest ukryt tendencj chrzecijask, a transcendencja jawn, wyraon w tradycji ksigi i sowa, metafizyczn tendencj chrzecijask. Co si wic dzieje, e dopiero t relacj trzeba nazwa? Wanie to, e Chrystus technologii wykonuje inn prac metafizyczn ni Chrystus historyczny, bdc jednak tym samym Chrystusem w perspektywie transcendencji, to znaczy t sam aktywn si transformacji wiata. Czym jednak metafizyczna praca technologii rni si od metafizycznej pracy wolnej od tej mediacji? Aby na to odpowiedzie, naley sign nie tyle do kategorii pocztku (genezy) i koca (eschatologii), ile zwrci uwag na aktualno, czyli jak w stechnicyzowanej kulturze realizuje si plan zbawienia, a take jak manifestuje sw obecno Chrystus, w jakim zakresie moe dziaa i jak wykorzystuje dostpn technologi? Jeli bowiem technologia jest
8
Ibidem, s. 63.
208
Cz IV: Bg cyborgw
wyposaona w ukryte waciwoci metafizyczne, dziki ktrym przyczynia si do realizacji duchowych wartoci, i chrzecijaskie ukierunkowania dziaania, to jak mona interpretowa zo? Jako bdn konfiguracj i produkt uboczny wynikajcy z niemonoci poradzenia sobie przez ludzko z dzieem stworzenia? Wygnanie czowieka z ziemi byoby wic mitycznym powrotem do motywu wygnania pierwszych ludzi z raju. tym razem ostatni ludzie zostaliby wygnani przez technologi. Jakkolwiek na to nie spojrze, zmierzamy do uznania techniki za tendencj realizujc metafizyczne (pochodzce z transcendencji) posannictwo. Plan zbawienia pozostaje jednak nieodgadniony, niemoliwy do poznania, co nie przeszkadza twierdzi W. E. Fudpuckerowi, e technologia nie tylko wywodzi si z chrzecijastwa, ale przenosi nas do chrzecijastwa w nowym i peniejszym sensie9. Andr Malet uwaa, e nauka i technika s projektem, ktry jak kady projekt jest unifikujcy oraz totalizujcy10 i jest traktowany jako projekt, ktry obiektywizuje i ustawia11. Wedug niego, zarwno technika i nauka, jak i wiara s projektem. Midzy tymi dwoma sposobami ustawiania jest jednak rnica: Bg jest par excellence bytem, ktry nie moe zosta zobiektywizowany albo ustawiony12. Wiara technologiczna oznacza jednak tak moliwo, ktra powstaa w wyniku hybrydyzowania zwizku techniki i transcendencji technologicznymi rodkami. Bg nie jest konfigurowany i zarzdzany przez technik, jednak musi doj do ustalenia pewnych relacji pomidzy autonomi Bosk (absolutn wolnoci) a autonomi techniki (absolutn autoregulacj). Hybryda techniki i transcendencji polega na ustawieniu relacji. Zostaje ona zaporedniczona w osobie technologicznego Chrystusa, ktry jest efektem tego uzgodnienia. Wprowadza on bowiem zupenie now regulacj, polegajc na tym, e chcc osign dany efekt co rozumiemy jako efekt zbawienia musi wykona t metafizyczn prac za porednictwem techniki. W tym sensie musi ustawi si do czstotliwoci i rytmw technicznych wiatw. Stanowi on byt nie tyle protoontyczny jako transcendentny wzgldem ludzkiej rzeczywistoci, co postontyczny w sensie metafizycznej trwaoci, ktra adaptuje si do zmian i tendencji technicyzacyjnych. Zatem wiara technologiczna, bdc w immanentnym rodowisku stechnicyzowanej kultury, dy do jej przekroczenia, gdy projekt wiary, wedug Maleta, nie dopuszcza, by czowiek nauki i techniki sta si winiem nauki i techniki13.
Ibidem, s. 65. A. Malet, The Believer in the Presence of Technique, tum. J. Grote, w: C. Mitcham, J. Grote (red.), Theology and Technology..., s. 98. 11 Ibidem. 12 A. Malet, The Believer in the Presence... 13 Ibidem, s. 103.
9 10
209
Ludzie s zatem zwizani z technologicznym Chrystusem przez technologi. A. Malet zauwaa: Przeszlimy od planu obiektywnych hierarchii do planu fundamentalnych nastawie14, czyli nastawie wobec hybrydyzowanej w wyniku technicyzacji transcendencji. Wiara technologiczna Praktykowana pod sdem Boym, obiektywizacja i ustawianie powinna by prawdziwa i bardziej powana od niewiary15.
3. Chrystus technologii jako zwiastun cybernetycznego Krlestwa Boego

Chrystus technologii ustanawia wasny porzdek w stechnicyzowanej kulturze zgodnie z programem pochodzcym z transcendencji. Nadejcie Krlestwa Boego zakada wspistnienie techniki i transcendencji jako hybrydy umoliwiajcej realizacj planu Chrystusa technologii. Egbert Schuurman pisze: fakt, e Krlestwo Boe jest w trakcie realizacji, oznacza, e w kadym momencie ludzie mog by przeksztaceni i raz jeszcze poprowadzeni do poszukiwania Krlestwa nawet w spoeczestwie technologicznym16. Mylenie o transcendencji i mylenie o technice bdzie si wic dokonywao poprzez konkretne urzdzenia technologiczne oraz globalne ustawienie spoeczestwa technologicznego (biotechnosystemu), ktre pozwoli na wyonienie si Chrystusa technologii. Moe on nie przybra postaci znanej z historii, lecz dowoln inn posta, nierozpoznawaln dla wierzcych. Jestemy wezwani do tego, by uczci Pana w technologii, tak jak w kadej sferze ycia17. trudno przewidzie ksztat technologicznego Krlestwa Boego, poniewa hybrydyzacja oznacza cig zmian, zatem to, co jest zwiastowane przez technoprofetw, nie musi nastpi lub pojawi si, ale pozostanie niezauwaone. Instalacja teologicznego systemu inkarnacji nie musi oznacza jednej globalnej paszczyzny wiadomoci osiganej przez wiernych. Raczej bdzie przyjmowa posta sieciowych hybryd. Przysze technologiczne Krlestwo Boe bdzie sieci hybrydyzujcych si zcze techniki i transcendencji, obecnych pod postaci hybryd techniki i transcendencji, ktrych instalacja oznacza mistyczny ruch (jako transfer) od transcendencji do stechnicyzowanej kultury.
Ibidem. Ibidem, s. 105. 16 E. Schuurman, A Christian Philosophical Perspective on Technology, w: C. Mitcham, J. Grote (red.), Theology and Technology..., s. 111. 17 Ibidem, s. 118.
14 15
210
Cz IV: Bg cyborgw
4. Inynieria odwrotna chrzecijastwa

technologia realizuje plan inynierii odwrotnej chrzecijastwa poprzez jego technicyzacj. Chrystus technologii jest produktem dla technologii, ktra nie wiedzc, jak on dziaa, stara si do niego dostosowa zgodnie z okrelonymi hybrydami techniki i transcendencji. Moe si on wyoni tylko w przypadku poznania przez technologi planu zbawienia i przetworzenia tej idei na technologicznie realizowane czynnoci metafizyczne. Plan zbawienia staje si zadaniem do wykonania, a poznanie oznacza cig kontrol czynnikw zapewniajcych realizacj tak pojtego programu zbawienia. Chrzecijastwo zostaje wchonite przez tendencje technicyzacyjne, przez co staje si form przetrwalnikow, gdy do pewnego stopnia zachowuje autonomi metafizyczn wyraon w symbolach. Uwalnia si poprzez technologicznego Chrystusa, ktrego z racji tendencji technicyzacyjnych mona nazwa zwiastunem religii przemysowej, czyli religii uniwersalnej: religii komunikacji doskonaej, transparentnej, to znaczy uwolnionej od wszelkich mediacji instytucjonalnych18. Nie jest ona jednak wolna w tym przemysowym monoteizmie19 od kultycznych gier20. Mediacje instytucjonalne zostaj zastpione przez rytuay spoeczne skadajce si na zasady technomerkantylistycznej logiki wydarzania si hybryd techniki i transcendencji, ktre podlegaj procesowi produkcji-uwalniania (w wyniku czego dochodzi do syntezy midzy technik i transcendencj) oraz antyprodukcji-zamykania (gdzie dochodzi do separacji transcendencji od techniki). Ich indywiduacja nie jest wic pena ani utrwalona w jakiej praktyce czy rytuale, lecz rozproszona na rne tendencje, ktre s synchronizowane przez rynkowe autoregulacje bytu (rynki wyznaczaj lokalne ekonomie wydarzania si rzeczywistoci i indywiduacji). Dlatego z ogromn si powraca motyw cierpienia, blu, mierci w formie rozrywania pocze, ich krtkotrwaoci, ktrym moe zaradzi Chrystus technologiczny jako posta metafizyczna nieredukowalna do postaci historycznej. Wiara technologiczna kieruje intencje ku hybrydyzowanym technicznie efektom transcendencji, ktre zostaj ucielenione w aktualnym otoczeniu czowieka, czyli biotechnosystemowej kulturze. Chrystus technologiczny jest bio-adapterem transcendencji, czyli metafizycznym urzdzeniem-hybryd, wieloci wirtualnych Chrystusw.
18 tak wizj Saint-Simona przedstawia P. Musso, La religion du monde industriel. Analyse de la pense de Saint-Simon, dition de lAube, La tour dAigues 2006, s. 269. 19 Wyraenie Henninga Eichberga przywoane za: K. Erlach, Technotop. Die technologische Konstruktion der Wirklichkeit, LIt Verlag, Stuttgart 1998, s. 81. 20 Okrelenie Klausa Erlacha.
211
5. Chrystus technologii
Chrystus technologii nie jest po prostu Chrystusem kultury, oznacza on autonomiczny sposb realizacji metafizycznych waciwoci Chrystusa. Skoro hybrydy techniki i transcendencji radykalnie zmieniaj rzeczywisto poprzez aktywne przetwarzanie rzeczywistoci technologicznej w rzeczywisto duchow (teowirtualno), to dokonuje si to take na paszczynie metafizycznej. Chrystusa technologii mona rozumie na kilka sposobw, np. jako technologi definiujc, technologi zbawcz, technologi ratujc czowieka przed globalnym kataklizmem (pojmowanym zarwno fizycznie, jak i metafizycznie). Chrystus przybiera form hybrydow, nie tracc metafizycznych waciwoci. Cud dokonany przez Chrystusa hybryd techniki i transcendencji moe realizowa si w laboratoriach technonauki i przejawia si w formie hybrydowej. Oznacza to otwarcie zupenie nowych horyzontw metafizycznych. Hybrydy techniki i transcendencji powoduj, e nie mona mwi o jakimkolwiek cudzie czy innym zjawisku metafizycznym jako spowodowanym tylko przez jedn cz hybrydy. Problematyczne wydaje si to, e cud zosta sprowokowany przez technologi i przez ni zrealizowany. Aktualizacja mylenia cyborgw polegajca na ontologicznej i ontycznej legitymizacji akceptacji hybryd jako podstawowej rzeczywistoci wydarzania si hybryd techniki i transcendencji prowadzi do zupenie nowej wersji chrystologii. Istotna jest tu nie tyle reinterpretacja Nowego testamentu, ile technologiczna aktualizacja Jezusa Chrystusa w hybrydach techniki i transcendencji, np. poprzez przyjcie technologicznego ciaa, ktre moe, lecz nie musi by podobne do Chrystusa kultury. Chrystus cyborgw z pewnoci take bdzie cyborgiem. Hybrydy techniki i transcendencji prowadz ludzko ku nowemu typowi chrystologii otwartej na nowe hybrydy techniki i transcendencji, ktra bdzie musiaa uwzgldni wspczesne przemiany technicyzacyjne. Nie chodzi o to, by Nowy testament zreinterpretowa do postaci science fiction, ale by uwzgldni aktywne dostosowywanie si transcendencji do techniki, ktre przybiera posta zarwno uzgadniania, jak i opozycji. Chrystologia technologiczna moe mie rne wymiary metafizyczne, ktre cyborgi bd mogy odczuwa, poprzez dostrojenie metafizycznych aparatw (dusz) ludzkich przez Boga cyborgw do czstotliwoci wydarzania si hybryd techniki i transcendencji. Aktualizacja Chrystusa technologii moe zosta przerwana lub poprzedzona wprowadzeniem jego faszywych form. Proces ten bdzie wymaga ludzkiej wiadomoci sama technologia, nawet w postaci hybryd techniki i transcendencji, nie bdzie moga niewiadomie ukierunkowa czowieka ku transcendencji. Chrystus nadal bdzie stanowi podstaw docieka metafizycznych i dowiadcze mistycznych, ale jego forma jako Chrystusa technologicznego pozostaje nieznana. Gwny dogmat chrzecijastwa jest wic reinterpreto-
212
Cz IV: Bg cyborgw
wany nie przez sam technik, ale przez jej hybrydy z transcendencj. Nie wiadomo, dokd ona bdzie prowadzi, ku jakiej teologicznej futurologii, lecz z pewnoci przybierze tak form, w ktrej cyborgi bd mogy uczestniczy, gdy zostan wyposaone w dodatkowe waciwoci duszy lub ich dusza zostanie skonfigurowana odpowiednio do nowych czstotliwoci odbioru Chrystusa technologicznego. Bdzie on mia take swoich prorokw poprzedzajce go byty duchowe zrodzone z hybryd techniki i transcendencji. Dogmaty chrzecijastwa zostan wwczas przeformuowane poprzez cyborgw-prorokw. Chrystus technologiczny moe by rwnie zapowiadany przez zmiany zwizane z wprowadzaniem nowych technologii do kultury. Materializujc si w cyborgach, moe on dziaa bez koniecznoci przybierania innej formy. Jego nadejcie moe by wydarzeniem metafizycznym, a nie historycznym, to znaczy moe on by zaktualizowany do postaci Chrystusa technologicznego przez Boga. ta materializacja bdzie kolejnym przyjciem Chrystusa technologicznego do duchowo owieconych cyborgw. Nie wiadomo, kiedy ten proces si rozpocznie i jak bdzie mia form, poniewa hybrydy techniki i transcendencji cay czas si zmieniaj i nie prowadz do ostatecznych ustale, dlatego wszelkie nowe sposoby istnienia Chrystusa technologicznego s wirtualnie dostpne, lecz niezaktualizowane. Znajduj si one w stanie przedindywidualnym, poprzedzajcym pen aktualizacj. Ich aktualizacje dokonuj si poprzez odnajdywanie teowirtualnoci cyborgw w innych cyborgach Chrystusa technologicznego na zasadzie intuicyjnej reinterpretacji Chrystusa kultury jako pewnego odniesienia w rzeczywistoci mylowej. Chrystus technologiczny dziki wasnej aktywnoci w hybrydach techniki i transcendencji bdzie zapisywa swe istnienie, konkretyzujc si ze sfer teowirtualnoci poszczeglnych hybryd.
III. Yijing DUCHOWY KOMPUTER DO PROGRAMOWANIA lUDZKIEGO lOSU
Wprowadzenie
Yijing, zwany te Ksig Przemian, jest staroytn ksig filozoficzn, ktrej podstawowymi elementami s linie yin i yang, ukadajce si w trjelementowe cigi trygramy, a dwa trygramy w heksagram. Skada si ona z 64 heksagramw, ktre opisuj wszystkie zmiany zachodzce w rzeczywistoci. czy w sobie filozoficzn spekulacj z praktyk yciow, czyli mdroci (odpowiednikiem phronesis). Jest take wykorzystywana jako ksiga wrebna. Moe wic by pewn futurologi filozoficzn, polegajc na przewidywaniu zmian w rzeczywistoci, lub teori podejmowania decyzji. Dla swych uytkownikw stanowi uniwersaln maszyn do odczytywania konkretnej sytuacji yciowej. Yijing zajmowali si zarwno przedstawiciele kontrkultury, jak i cyberkultury), o czym pisze Erik Davis:
Prawdopodobnie najbardziej wzniosym z tych proroczych mediw by I Ching, klasyczna staroytna Ksiga Przemian, ktrej angielskie przekady podjli w latach pidziesitych jungowscy i bitnikowcy poeci1. Sam jej tekst jest gbok, lecz czsto zagadkow mieszank szamanicznego taoizmu, symbolizmu natury i konfucjaskiego argonu prawnego. Korzeniami systemu s stojce w opozycji siy yin i yang, jedna tworzca, druga przyjmujca; ich statystyczne permutacje zorganizowane s w szedziesiciu czterech heksagramach w ukadzie dwjkowym na tyle imponujcym, e mg zafascynowa Gottfrieda Leibniza, siedemnastowiecznego metafizyka racjonalist, ktrego osignicia w logice przyczyniy si do pooenia podwalin nauki o komputerach. Rzucajc monet lub dzielc stos odyg krwawnika, uytkownik odnajduje odpowiednie do swojej sytuacji heksagramy. W ten sposb I Ching funkcjonowa jako rodzaj kontrkomputera osobistego [podkrelenie R. I]: binarna ksiga symboli organicznych, ktra moga by wyzwaniem dla wrogiego wobec tao Systemu. Lecz cho I Ching otwiera analogowe schematy duszy, by w istocie systemem cyfrowym, ktrego schematy liczbowe znane s kademu hakerowi2.
1 Yijing by take tumaczony przez sinologw, m.in. Jamesa Legge i Richarda Wilhelma. Sowa Davisa sprowadzaj Ksig Przemian do sfery informacyjnej (wirtualnoci) umoliwiajcej programowanie ludzkiego losu. Por. E. Davis, Techgnoza: mit, magia + mistycyzm w wieku informacji, tum. J. Kierul, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 2002. 2 Ibidem, s. 191.
214
Cz IV: Bg cyborgw
Przedstawiciele kontrkultury i cyberkultury porwnywali Yijing do komputera. to przejcie od kosmologii chiskiej do technologii informatycznych jest moliwe dziki pewnym uzgodnieniom w rozumieniu tej ksigi, a take okreleniu relacji techniki i transcendencji w perspektywie technologicznej (inynieryjnej) oraz technologii ducha, ktra wynika z tych dwch podej. Ksiga Przemian jest przykadem hybrydy, a jej heksagramy s hybrydycznymi formami, poniewa cz transcendencj z immanencj poprzez odniesienie do tao zasady regulujcej rzeczywisto i nadajcej ruch przemianom.
1. Yijing jako komputer

Symbole yin i yang odnosz si do systemu binarnego. t analogi rozwin Gottfried W. Leibniz, widzc w niej realizacj wasnych koncepcji filozoficznych. Mylenie systemowe dokonywao si u niego pod postaci kombinatoryki, tj. systemu kombinacji pomidzy elementami wiata, ktre mona wyrazi w uniwersalnym jzyku matematyki. Porwnanie Ksigi Przemian do komputera kae zastanowi si nad moliwoci przeniesienia jej zasad na inny obszar. Jej podstaw byyby uwarunkowania geograficzne, kultura i zasady filozoficzne. Czy mwic, e Yiijng programuje ludzki los, mona odnie zawarte w nim obrazy przyrody do krajobrazw stechnicyzowanej kultury? Odpowied na to pytanie moe przynie uywanie go, gdy jest to ksiga eksperymentu, czca sowo i obraz w dowiadczeniu. Ma okrelon struktur, ale jednoczenie jest uniwersalny. Yijing jest komputerem, ktry dokonuje oblicze na sposb kosmiczny, to znaczy czy transcendencj i immanencj (zarwno w sensie ontologicznym, jak i antropologicznym, gdy odzwierciedla si w yciu czowieka), a przy tym suy do przetwarzania zmiany. Wszystko, co wyraa, odnosi jednak do podstawy wasnych oblicze, czyli do aktualnoci. W tym sensie aktualno jest ontologicznie rwna wirtualnoci. Uoenie heksagramw wyznacza podstawowe metafizyczne sytuacje. Jaka jest technologiczno-metafizyczna architektura tego komputera? Jak kada maszyna liczca, ma on wejcie i wyjcie. Jednak z perspektywy metafizyki nie dziaa jak uniwersalna maszyna transmutacyjna, przeksztacajca dowolne co w inne co. to czowiek decyduje o precyzji dziaania tego komputera, bdc ograniczonym jedynie przez wasn wraliwo.
2. Protokomputer vs. kontrkomputer

Yijing mona rozumie jako system metaprogramowania, poprzedzajcy istnienie komputerw (take duchowych komputerw, majcych suy do obliczania ludzkiego losu), a take jako kontrkomputer, wystpujcy przeciw in-
III. Yijing duchowy komputer...
215
nym komputerom (E. Davis kojarzy go z hakerem). Podstawowa rnica midzy nimi wynika z przejcia kultury symbolicznej do kultury stechnicyzowanej. Pierwszej odpowiada protokomputer, drugiej kontrkomputer. W przypadku protokomputera symbole s jawne i powszechnie dostpne. Ksidze Przemian odpowiadaj jednostkowe i spoeczne zmiany, dlatego moe ona peni rol matrycy (powszechnie dostpnej), ktrej uniwersalne wsprzdne s symbolicznie zapisane w regulacjach kultury. W przypadku kontrkomputera trzeba sign po symbole ukryte, gdy stechnicyzowana kultura dziaa w trybie postsymbolicznym (symbole trac sw moc jako regulatory kultury, dlatego s tworzone ich surogaty w postaci treci audiowizualnych i audiowirtualnych) oraz subsymbolicznym (symbole s wynikiem mikrooperacji dokonywanych na danych i s rozumiane jako efekt wielu rwnoczesnych operacji). Poniewa porzdek stechnicyzowanej kultury nie jest jasny, jedynie haker jest w stanie go rozpozna i zrozumie. Wykorzystywany przez niego kontrkomputer jest jednak wymierzony przeciw temu, kto programuje go niezgodnie z jego duchow natur. Lece u jego podstaw zaoenia konfucjanizmu i taoizmu sprawiaj, e moe on programowa wasny los w funkcji Yijingu jako protokomputera, poniewa dusza, nawet majc form cyfrow, potrzebuje analogowego rodowiska pojawiania si, rodowiska wyraonego w symbolach. Protokomputer jest zawarty w kontrkomputerze obie te wersje sprztu s bardziej nadbudowami ni zantagonizowanymi organami technicznymi. Haker stanowi za uoglnienie uytkownika poszukujcego duchowoci, pragncego poczy si z teowirtualnoci dostpn w stechnicyzowanej kulturze postaci transcendencji. Jego zdolnoci filozoficzne (ujmowanie zjawisk w rzeczywistoci, tworzenie poj i rozumienie wewntrzwiatowych relacji) s uzupeniane przez kompetencje technologiczne, pozwalajce zaprogramowa staroytny protokomputer jako kontrkomputer. Poszukujc odpowiedzi na pytania dotyczce swego losu, podejmuje on duchowo-technologiczne aktywnoci zmierzajce do poznania wasnego przeznaczenia i hackowania go, czyli zmieniania. Dlatego Ksiga Przemian rozumiana jako duchowy komputer w stechnicyzowanej kulturze to nie tylko metafora, ale rwnie odniesienie do komputera indeterministycznego. Nie chodzi jedynie o przetwarzanie zasobw duchowych, lecz o przestrze teowirtualnoci jako zwizek techniki i transcendencji. Haker wamuje si do teowirtualnoci jako rodowiska informatycznego i bdc do niej podczonym, moe programowa wasny los duchowym komputerem3, jakim jest Ksiga Przemian.
Duchowy komputer (Yijing) jako synteza protokomputera i kontrkomputera.
216
Cz IV: Bg cyborgw
3. Ksiga Przemian jako ksiga hybryd

Jedn z najwaniejszych cech Ksigi Przemian jest to, e wskazuje ona na podstawowy dla czowieka element zaporedniczenia. to zmienna rzeczywisto jest zaporedniczona w tao. tao kosmiczna sia zapewniajca rzeczywistoci ad jest wpisana w system przemian, ktrym odpowiadaj kolejne transformacje heksagramw. tao rozumiane jako transcendencja jest rdem hybryd jest transcendentne, gdy z perspektywy hybryd nie mona o nim nic powiedzie, jak gosz sowa Lao-tse pochodzce z Ksigi Drogi i Cnoty. Obserwujc przemiany zachodzce w wiecie, czowiek moe dowiadczy dziaania tao. Nie musi go werbalizowa, lecz internalizuje je w jego zachowaniu. Zatem to, co najbardziej zaporedniczone i co odsya do kolejnych przemian-zaporednicze, odnosi si do czystej postaci harmonii-transcendencji, ktra znajduje si poza ludzkim horyzontem, ale rdowo do niego przynaley. Daje si take pozna w 64 podstawowych przemianach. ta liczba odnosi si do symboliki nieskoczonego rnicowania immanencji wprowadzajc rne kombinacje przemian w otoczeniu czowieka, otrzymujemy bardzo zaawansowany system rnicujcy ju nawet nie protokomputer, lecz superkomputer, czyli prawdziw maszyn do kontaktu z transcendencj, ktra wyraa podstawowe zasady etyczne: harmonii ze sob i innymi ludmi, midzy wntrzem i zewntrzem, midzy podstawowymi cnotami. Ksiga Przemian wykorzystywana do zych celw, szkodzcych innym nie zadziaa, nie uruchomi si. Nie ma tu uniwersalnego hasa-przedmiotu, ktry mgby zmusi transcendencj do dziaania, drog dostpu jest moralno. Yijing stanowi wic podrcznik do programowania losu oparty na zasadach etycznych. Chcc przenie t ksig ze startowego poziomu natury do startowego poziomu technologii, naley nie tyle na nowo wymyli ywioy czy skadniki rodowiska naturalnego, ile odnale ich analogie i rozszerzenia w wiecie technicznym. Mona bdzie wtedy j wykorzysta w obszarach silnie stechnicyzowanych, by je metafizycznie oywi i pokaza cyborgom, e technika take rzdzi si swoimi przemianami. trzeba jednak pamita, e Ksiga Przemian bya rozwijana przez wieki, jest efektem dugiej tradycji hermeneutycznej i komentatorskiej. Miaa rne wersje zalenie od czasw historycznych, charakteru komentatora czy aktualnych prdw filozoficznych. Moe i dzi czeka na kolejne odkrycia, by dowie swej aktualnoci, a przede wszystkim aktywnej mocy ukierunkowywania czowieka ku transcendencji. W toku tych przemian moe sta si ksig hybryd religijno-metafizyczno-technologicznych, zawierajc wskazania, jak harmonijnie egzystowa z przemianami technicyzacyjnymi.
ZAKOCZENIE. DUCHOWA HYBRYDOlOGIA
Hybrydyzacja techniki i transcendencji umoliwia cyborgom poczenie si z Absolutem, czyli czy stechnicyzowan immanencj (jako stechnicyzowan kultur) z transcendencj. W ten sposb dochodzi do powstania zupenie nowych pocze, w wyniku ktrych powstaj nowe metafizyki. Ciga hybrydyzacja wymusza rozwaanie zmian technicyzacyjnych w filozoficzny sposb, by za pomoc poj odda to, jak technika wykonuje czynnoci metafizyczne, a tym samym jak je w wikszej skali wykonuje kultura. Prowadzi to do pogrenia si stechnicyzowanej kultury w stanie teowirtualnoci, przez co formy czenia si i odczania transcendencji od stechnicyzowanej kultury s od nowa problematyzowane. Praca hybrydyzacji zatem nigdy si nie koczy. Nawet wrogi transcendencji transhumanizm pozostaje jedynie tendencj wprowadzan na ograniczon skal. Moe ona powraca w rnych trybach, przybiera historyczne lub zupenie nowe formy. Zmianom tym towarzyszy nieprzewidywalno, ktra nie oznacza niemonoci badania relacji midzy technik i transcendencj, ale konieczno znalezienia nowych poj pozwalajcych na systemowy opis zachodzcych w tej relacji zmian oraz odkrycia nowych sposobw dowiadczania transcendencji przez cyborgi. technika bowiem nie opanowuje w peni transcendencji ani nie podporzdkowuje si jej. Relacja midzy hybrydami jest dynamiczna, nie odnosi si do adnego modelu dugiego trwania, ktry mgby by matryc lub kontrolerem zachodzcych zmian. Hybrydyzacja zwizku techniki i transcendencji oznacza tworzenie wielu pl i przestrzeni pomidzy, pl trwalszych lub tymczasowych uzgodnie, ktre odwouj si do metafizycznej paszczyzny teowirtualnoci. Okrela charakter zaporedniczenia transcendencji w technice i techniki w transcendencji w kulturowym kontekcie czenia i odczania. Nie mona wic mwi o rozczeniu poszczeglnych sfer rzeczywistoci jak w przypadku separacji bytu i bycia, o ktrej pisa Martin Heidegger, czy unifikacji techniki i transcendencji jako bezproblemowego poczenia, jak ujmowa j teilhard de Chardin. Hybrydy powstaj na rnych paszczyznach i warstwach rzeczywistoci, czc pogldy, ustalenia, metafizyki, ktre dotd pozostaway w sprzecznoci, a teraz s przepracowywane, zmieniajc swoj posta.
218
ZAKOCZENIE
technika i transcendencja tworz hybryd. ta hybryda moe by nadawana w konsekwencji zliczania czowieka, uduchowionego cyborga i to nie tylko przez utensylia spoeczestw kontroli, ale rejestry i bazy danych Boga cyborgw. Synonimem hybrydy jest dividuum1 jako co podzielnego, co dy lub jest ukierunkowane na czenie, a nie zyskuje jakie ustalenie. Duchowy cyborg moe by dzielony w wyniku technologicznej dywiduacji, ale nie stanie si on przez to cyborgiem odczonym od transcendencji. Bg cyborgw (aktywna posta transcendencji) znajduje zaporedniczenie w teowirtualnoci, dziki czemu cyborg moe utrzyma religijny, sakralny i mistyczny kontakt z dostpnymi mu formami transcendencji. Nie oznacza to wic osuwania si w technomedialn otcha zamieszkiwan przez hybrydy, ale nowe sposoby pocze techniki i transcendencji, ktre wykraczaj poza znane formy. Hybrydyzacja techniki przez transcendencj i transcendencji przez techniki wskazuje, e sama hybryda nie jest mechanizmem transcendentnym wzgldem techniki transcendencji. Jednym z pierwszych wyrazicieli duchowej hybrydologii by w. Augustyn, ktry okreli czowieka jako byt pomidzy (w sensie ontologicznym i egzystencjalnym) pomidzy zwierzciem a anioem; takim byciem przejciowym jest cyborg. Niemoliwe jest bowiem wyeliminowanie ciaa, podliwoci, podobnie jak niemoliwe jest usunicie elementu anielskiego w czowieku. Wspczenie technicyzacja kultury, ktra wprowadza duchow hybrydologi jako metod uzgodnienia techniki i transcendencji, znacznie modyfikuje status kondycji ludzkiej. Stany, postaci, figury, w jakich moe znale si czowiek, s powikszane przez technologie. tym samym czowiek przestaje by odnoszony do dwch ekstremw zwierzcia i anioa, znajduje si bowiem pomidzy zwierzciem, anioem a maszyn. Maszyna oznacza dominujcy czynnik hybrydyzujcy, natomiast czowiek-zwierz i czowiek-anio to aktywne aspekty tego zwizku zmieniajce relacj techniki i transcendencji. Czowiek-maszyna jest pewn opcj pozwalajc spojrze z wewntrz i z zewntrz na proces hybrydyzacji. Podstawowe wsprzdne ontologiczne: wewntrz zewntrz, immanencja transcendencja, kultura natura zostaj przetworzone przez duchow hybrydologi w interakcje techniki i transcendencji. W ten sposb powstaje zoono oparta na zgiciach, zakrzywieniach, przegiciach2, ktra przejawia si w sieciowym ustrukturyzowaniu rzeczywistoci.
1 Dividuum to byt przypisany jednoczenie do rzeczywistoci nietechnicznej i technicznej. Por. G. Deleuze, Poststriptum o spoeczestwach kontroli, w: idem, Negocjacje: 1972-1990, tum. M. Herer, Wydawnictwo Naukowe Dolnolskiej Szkoy Wyszej Edukacji tWP, Wrocaw 2007. 2 taki typ rzeczywistoci Christine Buci-Glucksmann przyrwnuje do estetyki wirtualnoci, wywodzc j z baroku: C. Buci-Glucksmann, Barock und Komplexitt: Eine sthetik des Virtuellen, tum. G. Illetscho, w: P. J. Burgard (red.), Barock: Neue Sichtweisen einer Epoche, Bhlau, Wiede (i in.) 2001, ss. 207-209.
Duchowa hybrydologia
219
Duchowy cyborg bdzie wyposaony w bio-adaptery3, ktre pozwol mu panowa nad wasn egzystencj i by w zgodzie z rzeczywistoci duchow i technologiczn. Bd one dziaay dziki znajdujcym si w niewiadomoci programom ukierunkowania ludzkich zasobw. Dziki temu zwizek techniki i transcendencji staje si wielowarstwowy, a czynnoci metafizyczne wykonywane na interfejsie techniki i transcendencji bd si mieszay, rywalizoway, nakaday na siebie. Wydarzanie si bytu opiera si na hybrydach, nie ma relacji przedmiotowo-podmiotowej. Nie istnieje bowiem dostp do czystego bycia, ktre nie podlegaoby hybrydyzacji kade dowiadczenie jest programowane przez wydarzanie si hybryd. Jeli jest to programowanie duchowe, to otwiera si ono na horyzont teowirtualnoci, jeli nie sprowadza si do postaci technologicznych transcendencji. Oznacza to zarwno wzmocnienie cyborga (figury czowieka i czowieczestwa stechnicyzowanej kultury), jak i jego osabienie, ktre Derrida odnosi do celu (telosu) i koca (eschatonu)4. Uniemoliwia to wspprzynaleenie cyborga i hybryd, rozumianych jako procesy, a nie obiekty (chyba e obiekty w ruchu, dziaaniu, aktywnoci). Aktualno zwizku techniki i transcendencji polega na tym, e mimo katastrof, kocw czy globalnych zmian zawsze wyaniaj si nowe hybrydy, odnawiajc i modyfikujc t relacj. transcendencja nie zawsze jest obecnym procesem i wpywa na bycie, moe mie take nieobecn, dostpn tylko za porednictwem teletechnologii posta. Zwizek czowieka-zwierzcia-maszyny w tej perspektywie moe przyczyni si do produkcji monstrw, czyli bytw nieodpowiadajcych normie. S one ponad czowiekiem-zwierzciem-maszyn, przez co upodabniaj si do transcendencji. Jest to jednak technologiczna transcendencja waciwa dla transhumanizmu, poniewa produktem jest technologiczny potwr, rezultat systematycznych manipulacji gatunkiem ludzkim. Wreszcie powstaje moliwo najnowszej hybrydy w postaci anioa-maszyny stechnicyzowanej transcendencji. Czysta posta czowieka, to znaczy czowiek na wejciu i na wyjciu, czyli czowiek-czowiek-czowiek, nie moe by symbolicznie zwielokrotniany. DuK. Erlach, Technotop. Die technologische Konstruktion der Wirklichkeit, LIt Verlag, Stuttgart 1998, s. 150. Jest to pojcie stosowane przez Oswalda Wienera. 4 J. Derrida, Pismo filozofii, tum. B. Banasiak, Inter Esse, Krakw 1992, s. 141. 5 M. Heidegger, Identyczno i rnica, tum. J. Mizera, Aletheia, Warszawa 2010, s. 37. Heidegger mwi o wspprzynaleeniu czowieka i bycia. Jednak takie mylenie wprowadza czyste relacje, nie uwzgldnia wszystkiego, co znajduje si pomidzy byciem hybrydyzujcym si z technik a cyborgiem wchodzcym w relacje tego (take duchowego) hybrydyzowania. Bycie jest wic wielokrotnie zaporedniczane, w wyniku czego jego przynalenoci do cyborga (czowieka), lecz o rozproszeniu bycia cyborgw na hybrydy techniki i transcendencji. D. Janicaud, On the Human Condition, tum. E. Brennan, Routledge, Londyn Nowy Jork 2005, s. 22.
3
220
ZAKOCZENIE
chowa hybrydologia wprowadza nieznane dotd indywiduacje7, ktre mog przybra form waciw sukcesji elementw pochodzcych z rnych indywiduacji: czowiek-maszyna-zwierz-anio-anio-anio-czowiek-maszyna-zwierz-maszyna-anio-czowiek. Posthumanizm polegaby na ochronie metafizycznie pojtego cyborga przy zgodzie na czciow hybrydyzacj, jednak nie tak, ktra uniemoliwiaaby mu podczenie si do transcendencji lub transcendencji do niego. Osignicie tego stanu jest moliwe tylko przez czciowe ukierunkowanie indywiduacji, aby miecia si w niej ludzka i anielska forma. transhumanizm oznaczaby za transformacj czowieka w kierunku zdobycia totalnej kontroli nad indywiduacj. Faszywa transcendencja oznacza techniczn kontrol nad transcendencj, ktra zgodnie z racjonalnoci transhumanistyczn moe okaza si przydatna, gdy zostanie przeksztacona do postaci technologicznej transcendencji. Ani posthumanizm, ani transhumanizm nie wyznaczaj wic ostatecznych form duchowej hybrydologii, nie wskazuj jednoznacznie na jej przezwycienie lub afirmacj, pozostajc otwartymi na hybrydyzacj, gdy wszelkie poczenia techniki i transcendencji bezantagonistycznie hybrydyzuje kosmiczny logos8, tj. tworzone s warstwy hybryd. Kosmiczny logos oznacza globalne programowanie stechnicyzowanej kultury, a zyskiwanie porczenia w transcendencji jest opcjonalne. Hybryda wydarza si to jest sposb jej aktualizacji, poniewa wydarzenie oznacza wprowadzenie nowoci a tym samym rozsadza dotychczasowe ustalenia, zalenie od jej mocy jako wirtualnoci. Dlatego nie jest moliwe cakowite otwarcie si na transcendencj ani zamknicie rzeczywistoci w stechnicyzowanej immanencji kultury, poniewa zawsze moe wydarzy si hybryda, ktra zmieni ukad relacji i zapocztkuje proces samohybrydyzacji bytu i bycia. Sytuacja wydarze hybryd trwale modyfikuje sposb przejawiania si rzeczywistoci. Pomidzy indywiduacjami s moliwe przerwy, ktry maj charakter ontologiczny, a nie tylko czasowy. Moliwe jest take zatrzymanie indywiduacji gdzie pomidzy, cofnicie jej i przeskoczenie w czasie. Form przetrwalnikow transcendencji s hybrydy moe ona trwa jako wirtualno, ale dziaajca z opnieniem. W tym sensie transcendencja moe dziaa w czowieku-zwierzciu i czowieku-maszynie, bdc w nich zainstalowana, lecz nieuruchamiana. Dlatego duchowa hybrydologia wymaga zupenie nowej metafizyki. Cho jej praca si nie koczy, to nie odnosi si do cyklu przezwyciania hybryd kolejnymi hybrydami a do penej aktualizacji transcendencji (Krlestwo Boe) lub penej aktualizacji techniki (biotechnosystem).
7 Ich pochodn jest monstrualna indywiduacja, wynikajca z poczenia elementw, ktre zdecydowanie rni si od dotychczasowych form kulturowych. 8 W. Chya, Media jako biotechnosystem. Zarys filozofii mediw, Wydawnictwo UAM, Pozna 2008, s. 325.
Duchowa hybrydologia
221
Duchowa hybrydologia, badajca zwizek techniki i transcendencji w odniesieniu do praktyk czowieka, sprowadza si wic do poszukiwania zasady transcendencji w czowieku, a take w stechnicyzowanej kulturze. Nie traktuje ona tych sfer rzeczywistoci jako odrbnych. Poszukiwanie transcendencji oznacza take poszukiwanie nowej formuy antropologii technicyzacji. to poczenie wymiaru ludzkiego i technicznego (nawet jeli wpisany jest we komponent antropologiczny) podkrela Dominique Janicuad:
Jaki istnieje kontrast pomidzy nieobecnoci uniwersalnie dzielonej transcendencji i cig komunikacj tak zwanej prymitywnej ludzkoci z boskimi mocami, ktre pomagaj jej lub zagraaj9.
Mimo hybrydycznie obecnej transcendencji jest ona traktowana jako szereg mniejszych transcendencji. Nie ma ona statusu transcendencji uniwersalnej, ktra mogaby prowadzi do ustalenia stosunku ludzkoci do niej. Wpisuje si wic w ten sposb w pluralizm = monizm10 stechnicyzowanej kultury, ktra poprzez afekty i zbiorow konfiguracj intencjonalnoci cyborgw kieruje j ku transcendencjom lokalnym. Dopiero dowiadczenie teowirtualnoci pozwala w tych licznych formach odnale monizm, ktry jest jednoci bez uniwersalnoci (kulturowo akceptowanej). Nie istniej uniwersalne hybrydy-protezy techniki i transcendencji, ale rne formy religijnej i duchowej popularnoci, zalene od skutecznoci czenia jednostek i kolektyww z transcendencj. Hybrydy i wykonywana przez nie metafizyczna praca cz technik i transcendencj w rne, czsto nieprzewidywalne konfiguracje. Metafizyczn konkurencj stanowi dla nich tendencje technicyzacyjne odczajce transcendencj od stechnicyzowanej kultury. Duchowa hybrydologia stara si bada te niemoliwe do zatrzymania i ustabilizowania zmagania metafizyczne. Podstaw dziaania stechnicyzowanej kultury w odniesieniu do transcendencji jest bowiem cigy proces hybrydyzowania, ktry wymusza na jej uytkownikach wyksztacenie nowej wraliwoci. Wie si to z rekonfiguracj czowieka na najbardziej podstawowych poziomach jego funkcjonowania:
Co jest pewne (osignlimy tego prawd), to, e ludzka tosamo zostaa zniszczona i e moemy si spodziewa zadziwiajcych symbioz pomidzy czowiekiem i maszynami, nowych form kontroli i manipulacji ycia i radykalnego przejcia do globalnego przeznaczenia ludzkoci11.
Przeznaczeniem ludzkoci s hybrydy techniki i transcendencji, ktre rwnoczenie otwieraj horyzont metafizyczny i zamykaj go w odizolowanym
D. Janicuad, On the Human Condition, s. 44. Por. G. Deleuze, F. Guattari, A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia, tum. B. Massumi, University of Minnesota Press, Minneapolis Londyn 2005. 11 D. Janicuad, On the Human Condition, s. 56.
9 10
222
ZAKOCZENIE
i zautomatyzowanym rodowisku funkcjonowania techniki, ktrej gwnym imperatywem jest nieustanne technologiczne, kulturowe i metafizyczne hybrydyzowanie. twierdzenie Lewisa Mumforda12, e kada transformacja czowieka bdzie opieraa si na metafizycznej i ideologicznej podstawie, naley uzupeni, e tym fundamentem bdzie proces wydarzania si hybryd stechnicyzowanej kultury, polegajcy na rnych formach czenia techniki i transcendencji, ktre s nieprzewidywalne w perspektywie dugiego trwania tendencji technicyzacyjnych i towarzyszcych im zdarze. Mutacja, zmiana, przeksztacenie bdzie odbywa si nie na podstawie scenariuszy, lecz mutacji technologicznej dokonywanej na czowieku przez czowieka13. technicyzacja nie bdzie oznaczaa determinizmu technologicznego w klasycznej postaci, tj. redukcji wszystkiego do technologii i mechanizmw jej dziaania, ale raczej zawieraa zarysy projektw, intuicyjnie wyczuwalne i znajdujce pewn dyskursywn i technologiczn artykulacj, cho wprowadzenie czystego projektu jako scenariusza hybrydyzowania nie bdzie moliwe. Kada taka prba bdzie spekulacj, poniewa wprowadza nowe autoregulacje rnicowania-hybrydyzowania. W ten sposb przyszo zwizku techniki i transcendencji bdzie zalee od przeprowadzanych na wielk skal eksperymentw biotechnonauki, ktra bdzie powoywaa do ycia kolejne hybrydy zwrotnie j hybrydyzujce14.
L. Mumford, Transformations of Man, Harper & Bros, Nowy Jork 1956. G. Hottois, Species Technica : suivi dun Dialogue philosophique autour de Species Technica vingt ans plus tard, Libraire Philosophique J. Vrin, Pary 2000, s. 77. 14 W hybrydycznych rzeczywistociach spoecznych. Por. M. Heim, Virtual Realism, Nowy Jork 1998, s. 1. Przeczanie midzy nimi bdzie si wiza ze zmian i hybrydyzacj czynnoci metafizycznych, do ktrych cyborg bdzie musia si dostosowa. Przykadem jest wprowadzenie organizacji spoecznej przez technologi, a wraz z ni sprowadzenie skorelowanych z ni bogw. Por. L. Mumford, The Myth of The Machine. The Pentagon of Power, Brace & World, Londyn 1971, ss. 28-29. Hybryda techniki i transcendencji powstaje w wyniku aktualizacji ahistorycznej formy organizacji spoecznej dokonanej technologicznymi rodkami. Hybrydyczna rzeczywisto spoeczna ucielenia wic aktywny zwizek techniki i transcendencji.
12 13
BIBlIOGRAfIA
Anders G., Die Antiquiertheit des Menschen. ber die Seele im Zeitalter der zweiten industriellen Revolution, Beck, Monachium 1961. Ascott R., Gesamtdatenwerk: Connectivity, Transformation and Transcendence, w: idem, Telematic Embrace: Visionary Theories of Art, Technology and Consciousness, University of California Press, Berkeley (i in.) 2003. Atlan H., A tort et raison. Intercritique de la science et du mythe, dition du Seuil, Pary 1986. Aupers S., Houtman D., Religions of Modernity. Relocating the Sacred to the Self and the Digital, w: S. Aupers, D. Houtman (red.), Religions of Modernity. Relocating the Sacred to the Self and the Digital, Brill, Leiden Boston 2010. Bakke M., Bio-transfiguracje: sztuka i estetyka posthumanizmu, Wydawnictwo UAM, Pozna 2010. Barbrook R., Przyszoci wyobraone. Od mylcej maszyny do globalnej wioski, tum. J. Dzierzgowski, Muza, Warszawa 2009. Barker S., Transformation as an Ontological Imperative: The [Human] future According to Bernard Stiegler, transformations 17/2009. Barthlmy J.-H., Lide relativit philosophique chez Simondon et son rapport la thorie physique de la Relativit dchelle (TRE), w: J. Roux (red.), Simondon, une pense oprative, Publications de lUniversit de Saint-Etienne, Saint-Etienne 2002. Baudrillard J., Przejrzysto za, tum. S. Krlak, Sic!, Warszawa 2009. Becker K., Potga klasyfikacji kultura, kontekst, komenda, kontrola, komunikacja, komputer, Rita Baum 18/2011. Bense M., Egzystencja techniczna, w: Kultura techniki: studia i szkice, tum. I. Sellmer, S. Sellmer, Wydawnictwo Poznaskie, Pozna 2001. Bergson H., Myl i ruch, tum. P. Beylin, K. Beszyski, PWN, Warszawa 1963. Bergson H., Pami i ycie, tum. A. Szczepaska, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1988. Bey H., Millenium, tum. K. Szlendak, Inny wiat, Mielec 2005. Bey H., Obelisk i inne eseje, tum. zbiorowe, Stowarzyszenie Viral & Miligram, Wrocaw 2009. Blandzi S., Henologia, meontologia, dialektyka: platoskie poszukiwanie idei w Parmenidesie, IFiS PAN, Warszawa 1992. Blumenberg H., Hhlenausgnge, Suhrkamp, Frankfurt am M. 1996. Blumenberg H., wiat ycia a technicyzacja w perspektywie fenomenologicznej, w: idem, Rzeczywistoci, w ktrych yjemy, Oficyna Naukowa, Warszawa 1997.
224
BIBLIOGRAFIA
Bohm D., Wolno od czasu: trzynacie dialogw, tum. A. Sobota, thesaurus Press, Wrocaw 1994. Bolter J. D., Grusin R., Remediation: Understanding New Media, MIt Press, Cambridge 2000. Breton P., Rseau et religiosit : le cas dInternet, w: P. Musso (red.), Rseaux et socit, Presses Universit de France, Pary 2003. Breuer S., Technika i nauka jako hierofania, w: Kultura techniki: studia i szkice, tum. I. Sellmer, S. Sellmer, Wydawnictwo Poznaskie, Pozna 2001. Buci-Glucksmann C., Barock und Komplexitt: Eine sthetik des Virtuellen, tum. G. Illetscho, w: P. J. Burgard (red.) Barock: Neue Sichtweisen einer Epoche, Bhlau, Wiede (i in.) 2001. Burroughs W. S., Zachodnia kraina, tum. P. Lipszyc, wiat Ksiki, Warszawa 2009. Burszta W. J., Psyche zinstrumentalizowana, Albo Albo 4/2004. Casey t., Technology and the Metaphysics of Technique, w: C. Mitcham (red.), Technology and Social Action, Jai Press, Greenwich Londyn 1997. Castoriadis C., Philosophy, Politics, Autonomy, tum. D. A Curtis, Oxford University Press, Nowy Jork Oxford 1991. Chalmers D. J., Matrix as metaphysics, w: S. Schneider (red.), Science Fiction and Philosophy. From Time Travel to Superintelligence, Chichester Malden 2009. Chardin t. de, Zarys wszechwiata personalistycznego, w: idem, Zarys wszechwiata personalistycznego i inne pisma, tum. zbiorowe, PAX, Warszawa 1985. Chenu M.-D., Ku teologii techniki, tum. A. t, w: A. Podsiad, Z. Wickowski (red.), Nauka i technika a wiara, PAX, Warszawa 1969. Chya W., Kultura audiowizualna (w stulecie ekranu w kulturze), Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Pozna 1999. Chya W., Kultura w stadium spektaklu, w: E. Rewers (red.), Pojednanie tosamoci z rnic?, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Pozna 1995. Chya W., Media jako biotechnosystem. Zarys filozofii mediw, Wydawnictwo UAM, Pozna 2008. Chya W., Szkice o kulturze audiowizualnej: (w stulecie ekranu w kulturze), Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Pozna 1998. Chya W., Technokoneksjonistyczne zdarzenie jako rdo sztucznej wzniosoci i sztucznej nieskoczonoci, w: Nauka kultura spoeczestwo. Ksiga jubileuszowa dedykowana Profesor Krystynie Zamiarze, Wydawnictwo UAM, Pozna 2010. Chya W., W stron filozofii mediw: media jako biotechnosystem, Przegld Kulturoznawczy 1/2010. Cioran E., O niedogodnoci urodzenia si, tum. J. Ugniewska, Pismo Literacko-Artystyczne 3/1989. Davis E., Techgnoza: mit, magia + mistycyzm w wieku informacji, tum. J. Kierul, Dom Wydawniczy Rebis, Pozna 2002. DeHart S., Ritual in Technoscientific Medicine, w: C. Mitcham (red.), Technology and Social Action, Jai Press, Greenwich Londyn 1997. Del Lucchese F., Monstrous Individuations: Deleuze, Simondon, and Relational Ontology, Differences 2-3/2009.
BIBLIOGRAFIA
225
Deleuze G., A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia, tum. B. Massumi, University of Minnesota Press, Minneapolis Londyn 2005. Deleuze G., Kino. 1. Obraz-czas, 2. Obraz-ruch, Sowo/obraz terytoria, Gdask 2009. Deleuze G., Logika sensu, tum. G. Wilczyski, PWN, Warszawa 2011. Deleuze G., Rnica i powtrzenie, tum. B. Banasiak, K. Matuszewski, KR, Warszawa 1997. Deleuze G., Guattari F., Co to jest filozofia?, tum. P. Pieniek, Sowo/obraz terytoria, Gdask 2000. Deleuze G., Parnet C., The Actual and The Virtual, tum. R. E. Albert, w: Dialogues II, Columbia University Press, Nowy Jork 2002. Deleuze G., Poststriptum o spoeczestwach kontroli, w: idem, Negocjacje: 1972-1990, tum. M. Herer, Wydawnictwo Naukowe Dolnolskiej Szkoy Wyszej Edukacji tWP, Wrocaw 2007. Derrida J., Acts of Religion, tum. G. Anidjar, Routledge, Nowy Jork Londyn 2002. Derrida J., Kres czowieka, tum. P. Pieniek, w: idem, Pismo filozofii, Inter Esse, Krakw 1992. Derrida J., Wiara i wiedza, tum. P. Mrwczyski, w: J. Derrida, G. Vattimo i in., Religia. Seminarium na Capri, tum. M. Kowalska i in., KR, Warszawa 1999. Dreyfus H. L., Spinosa C., Highway and Feasts. Heidegger and Borgmann on How to Affirm Technology, w: D. Moran, L. E. Embree (red.), Phenomenology. Critical Concepts in Philosophy, v. IV: Expanding Horizons of Phenomenology, Routledge, Londyn Nowy Jork 2004. Dreyfus H. L., What Computers Cant Do; a Critique of Artificial Reason, Harper & Row, Nowy Jork 1972. Dreyfus H. L., Why Heideggerian AI Failed and How Fixing It Would Require Making It More Heideggerian, w: P. Husbands, O. Holland, M. Wheeler (red.), The Mechanical Mind in History, MIt Press, Londyn 2008. Eckhart M., Traktaty, tum. W. Szymona, W Drodze, Pozna 1987. Eco U., Holy War: Mac vs. Dos, http://www.themodernword.com/eco/eco_mac_vs_ pc.html. Eliade M., W poszukiwaniu historii i znaczenia religii, tum. A. Grzybek, KR, Warszawa 1997. Ellul J., The Technological Society, tum. J. Wilkinson, Vintage Books, Nowy Jork 1964. Erlach K., Technotop. Die technologische Konstruktion der Wirklichkeit, LIt Verlag, Stuttgart 1998. Feenberg A., Critical Theory of Technology, Oxford University Press, Nowy Jork (i in.) 1991. Fichte J. G., Odwoanie si do opinii publicznej, Kronos 1/2011. Flusser V., Design as Theology, w: idem, The Shape of Things. A Philosophy of Design, tum. A. Matthews, Reaktion Books, Londyn 1999. Flusser V., Humanizations, w: idem, Writings, tum. E. Eisel, University of Minnesota Press, Minneapolis Londyn 2002. Fudpucker W. E., Through Christian Theology to Technological Christianity, w: C. Mitcham, J. Grote (red.), Theology and Technology. Essays in Christian Analysis and Exegesis, University Press of America, Lanham (i in.) 1984.
226
BIBLIOGRAFIA
Garcia t., Qu-est-ce que le virtuel au cinma?, LHarmattan, Pary 2009. Garreli J., Rythmes et mondes : au revers de lidentit et de laltrit, Millon, Grenoble 1991. Goaszewska M., Filozoficzny spr o multimedia. Szkic z pogranicza antropologii filozoficznej i estetyki, w: B. Frydryczak (red.), Ekspansja obrazw. Sztuka i media w wiecie wspczesnym, Wydawnictwo WSP, Zielona Gra Warszawa 2000. Gunther G., Beitrge zur Grundlegung einer operationsfhigen dialektik, t. 3: Philosophie der Geschichte und der Technik: Wille, Schpfung, Arbeit, Strukturanalyse der Vermittlung, Mehrwertigkeit, Stellen- und Kontextwertlogik, Kenogrammatik, Theorie der Zeit, Felix Mainer Verlag, Hamburg 1980. Habermas J., Jedno rozumu w wieloci gosw, tum. E. abno, Pismo Literacko-Artystyczne 2/1989. Hans Sun P., Notes on How to Begin to Think about Technology in a Theological Way, w: C. Mitcham, J. Grote (red.), Essays in Christian Analysis and Exegesis, University Press of America, Lanham (i in.) 1984. Haderek P., Archetyp, a wolno w koncepcji Junga, http://www.jungpoland.org/index. php?option=com_content&task=view&id=55&Itemid=84&limit=1&limitstart=1. Haraway D., Modest_Witness@Second_Millennium. FemaleMan_Meets_OncoMouse: feminism and technoscience, Routledge, Nowy Jork Londyn 1997. Heidegger M., Co zwie si myleniem?, tum. J. Mizera, PWN, Warszawa Wrocaw 2000. Heidegger M., Czas wiatoobrazu, tum. K. Wolicki, w: idem, Drogi lasu, Aletheia, Warszawa 1997. Heidegger M., Identyczno i rnica, tum. J. Mizera, Aletheia, Warszawa 2010. Heidegger M., Koniec filozofii i zadanie mylenia, w: idem, Ku rzeczy mylenia, tum. K. Michalski, Aletheia, Warszawa 1999. Heidegger M., Powiedzenie Nietzschego Bg umar, tum. J. Gierasimiuk, w: idem, Drogi lasu, Aletheia, Warszawa 1997. Heidegger M., Przyczynki do filozofii. Z wydarzania, tum. B. Baran, J. Mizera, Wyd. Baran i Suszczyski, Krakw 1996. Heidegger M., Pytanie o technik, w: Kultura techniki: studia i szkice, tum. I. Sellmer, S. Sellmer, Wydawnictwo Poznaskie, Pozna 2001. Heidegger M., berlieferte Sprache und technische Sprache, Erker, St. Gallen 1989. Heim M., The Metaphysics of Virtual Reality, Oxford University Press, Nowy Jork 1993. Heim M., Virtual Realism, Oxford University Press, Nowy Jork 1998. Himanen P., The Hacker Ethic and the Spirit of Information Age, Random House, Nowy Jork 2001. Hottois G., Pour une thique dans un univers technicien, Editions de lUniversite de Bruxelles, Bruxelles 1984. Hottois G., Species Technica : suivi dun Dialogue philosophique autour de Species Technica vingt ans plus tard, Libraire Philosophique J. Vrin, Pary 2002. Hbner K., Philosophische Fragen der Technik, w: H. Lenk, S. Moser (red.), Techne. Technik. Technologie. Philosopchische Perspektiven, Verlag Dokumentation, Pullach bei Mnchen 1973.
BIBLIOGRAFIA
227
Hunnicut B., Work without End, Philadelphia 1988, za: P. Hyde, For the Technocracy Curious, http://www.timesizing.com/2tecnocy.htm (2.09.2011). Irrgang B., Posthumanes Menschsein? Knstliche Intelligenz, Cyberspace, Roboter, Cyborgs und Designer-Menschen Anthropologie des knstliche Menschen im 21. Jahrhundert, Franz Steiner Verlag, Monachium 2005. Jackeln A., The Image of God as Techno Sapiens, Zygon: Journal of Religion & Science 2/2002. Janicaud D., On the Human Condition, tum. E. Brennan, Routledge, Londyn Nowy Jork 2005. Jenkins H., Kultura konwergencji: zderzenie starych i nowych mediw, tum. M. Bernatowicz, M. Filiciak, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007. Jonas H., Religia gnozy, tum. M. Klimowicz, Platan, Krakw 1994. Jung C. G., Archetypy i symbole, tum. J. Prokopiuk, Czytelnik, Warszawa 1976. Koebner t., Herr und Knecht. ber knstliche Menschen im Film, w: R. Drux (red.), Der Frankenstein-Komplex: Kulturgeschichtliche Aspekte des Traums vom knstlichen Menschen, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1999. Kroker A., Weinstein M. A, Data Trash. The Theory of the Virtual Class, New World Perspectives, Montreal 2001. Kurzweil R., The Age of Spiritual Machines: when Computers Exceed Human Intelligence, Viking Penguin, Nowy Jork 1999. Kuniarz B., Pienidz i system. O diable w gospodarce, Nomos, Krakw 2006. Land N., Fanged Noumena, Urbanomic, Falmouth Nowy Jork 2011. Latour B., Nigdy nie bylimy nowoczeni, tum. M. Gdula, Oficyna Naukowa, Warszawa 2011. Latour B., On the Modern Cult of Factish Gods, Duke University Press, Durham Londyn 2010. Latour B., Polityka natury, tum. A. Czarnacka, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2009. Latour B., Science in Action: How to Follow Scientists and Engineers through Society, Harvard University Press, Cambridge Mass. 2003. Leary t., Chaos & CyberCulture, Ronin, Berkeley 1994. Leibniz G. W., Dissertation on the Art of Combinations, w: idem, Philosophical Papers and Letters, red. i tum. L. E. Loemker, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht Boston Londyn 1989. List E., Grenzen der Verfgbarkeit. Die Technik, das Subjekt und das Lebendige, Passagen-Verlag, Wiede 2001. List E., Kybernetische platonismus, http://www.aurora-magazin.at/gesellschaft/phil_ list_frm.htm. Lyotard J.-F., Powrt do postnowoczesnoci, tum. J. C. Kozak, Pismo Literacko-Artystyczne 3/1989. Lyotard J.-F., The Inhuman: Reflections on Time, tum. G. Bennington, R. Bowlby, Polity Press, Cambridge 1991. Macher D. F., C. Mercer, Living for 1,000 Years or Longer, w: D. F Macher, C. Mercer (red.), Religion and The Implications of Radical Life Extension, Palgrave Macmillan, Nowy Jork 2009.
228
BIBLIOGRAFIA
Mainzer K., Computer Flgel des Geistes, Walter de Gruyter, Berlin Nowy Jork 1994. Malet A., The Believer in the Presence of Technique, tum. J. Grote, w: C. Mitcham, J. Grote (red.), Theology and Technology. Essays in Christian Analysis and Exegesis, University Press of America, Lanham (i in.) 1984. Manovich L., Software Takes Command, http://softwarestudies.com/softbook/manovich_softbook_11_20_2008.pdf. Martins H., Experimentum Humanum, Relgio Dgua, Lisboa 2011. Martins H., Transcendences of the Net. Metaphysical Intimations of The Cyberworld, w: idem, Tecnologia e configuraes do humano na era digital. Contribuies para uma nova Sociologia da Tcnica, Edies Ecopy, Ermesinde 2010. Maturana H., Varela F., Autopoiesis and Cognition. The Realization of the Living, Reidel Publishing Company, Dordrecht 1972. McLuhan M., Wybr tekstw, tum. M. Ralska, J. M. Stokosa, Zysk i S-ka, Pozna 2001. Meillasoux Q., Appendix: Excepts from Linexistence Divine, tum. G. Harman, w: G. Harman, Quentin Meillasoux. Philosophy in the Making, Edinburgh University Press, Edynburg 2011. Meyer t., Die Ironie Gottes: Religiotainment, Resakralisierung und die liberale Demokratie, VS Verlag fr Sozialwissenschaften, Wiesbaden 2005. Minsky M., The Society of Mind, Simon & Schuster, Nowy Jork (i in.) 1986. Mitcham C., Thinking through Technology. The Path between Engineering and Philosophy, University of Chicago Press, Chicago Londyn 1994. Moravec H., Robot. Mere Machine to Transcendent Mind, Oxford University Press, Nowy Jork 1999. Mumford L., The Myth of The Machine. Technics and Human Development, Harcourt, Brace & World, Nowy Jork 1967. Mumford L., The Myth of The Machine. The Pentagon of Power, Brace & World, Londyn 1971. Mumford L., Transformations of Man, Harper & Bros, Nowy Jork 1956. Musso P., A filosofia da rede, w: A. Parente (red.), Tramas de rede. Novas dimenses filosficas, estticas e polticas da comunicao, Sulina, Porto Alegre 2004. Musso P., La religion du monde industriel. Analyse de la pense de Saint-Simon, dition de lAube, La tour dAigues 2006. Nelkin D., God Talk: Confusion between Science and Religion, Science, technology & Human Values Vol. 29, 2/2004. Nelson V., Sekretne ycie lalek, tum. A. Kowalcze-Pawlik, Universitas, Krakw 2009. Prna K., Believing in the Net. Implicit Religion and the Internet Hype 1994-2001, Leiden University Institute for Religious Studies, Leiden 2010. Pielke R. G. The Rejection of Traditional Theism in Feminist Theology and Science Fiction, w: R. E. Myers (red.), The Intersection of Science Fiction and Philosophy, Greenwood Press, Westport Londyn 1983. Poser H., Perspektiven einer Philosophie der Technik, Allgemeine Zeitschrift fr Philosophie 1/2000. Principia Discoridia, czyli jak znalazem Bogini i co jej wtedy zrobiem, tum. D. Misiuna, Fox, Wrocaw 2000.
BIBLIOGRAFIA
229
Quispel G., Gnoza, tum. B. Kita, PAX, Warszawa 1998. Rapp F., Analytical Philosophy of Technology, tum. S. R. Carpenter, t. Langenbruch, Reidel, Londyn 1981. Rheingold H., Narzdzia uatwiajce mylenie. Historia i przyszo metod poszerzania moliwoci umysu, Wydawnictwa Naukowo-techniczne, Warszawa 2003. Rieusset-Lemari I., La socit des clones lre de la reproduction multimdia, Actes Sud, Arles 1999. Rifkin J., Wiek dostpu: nowa kultura hiperkapitalizmu, w ktrej paci si za kad chwil ycia, tum. E. Kania, Wydawnictwo Dolnolskie, Wrocaw 2003. Ruyer R., La gnose de Princeton, Fayard, Pary 1974. Saurbier S. D., Vom menschengemachten Menschen. Plastische und virtuelle Krper der Bildenen Kunst, w: R. Drux (red.), Der Frankenstein-Komplex: Kulturgeschichtliche Aspekte des Traums vom knstlichen Menschen, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1999. Schermer M., Shermers Last Law, http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id =shermers-last-law. Schields G. W., Process Theology and Technology, w: C. Mitcham, J. Grote (red.), Theology and Technology. Essays in Christian Analysis and Exegesis, University Press of America, Lanham (i in.) 1984. Schiller R. J., Irrational Exuberance, Princeton University Press, Princeton 2000. Schmidt S., Die Welten der Medien. Grundlagen und Perspektiven der Medienbeobachtung, Vieweg und Sohn, Braunschweig Wiesbaden 1996. Schneider S. (red.), Science Fiction and Philosophy. From Time Travel to Superintelligence, Wiley-Blackwell, Chichester Malden 2009. Schuuerman E., A Christian Philosophical Perspective on Technology, w: C. Mitcham, J. Grote (red.), Theology and Technology. Essays in Christian Analysis and Exegesis, University Press of America, Lanham (i in.) 1984. Serres M., Angels: A Modern Myth, tum. E. Cowper, Flammarion, Pary Nowy Jork 1995. Seubold G., Heideggers Analyse der neuzeitlichen Technik, Verlag Karl Alber, Freiburg Monachium 1986. Simondon G., Lindividuation psychique et collective: la lumire des notions de Forme, Information, Potentiel et Mtastabilit, Aubier, Pary 2007. Simondon G., Lindividuation la lumire des notions de forme et dinformation, Millon, Grenoble 2005. Simondon G., On the Mode of Existence of Technical Objects, tum. N. Mellanphy, University of Western Ontario, Londyn 1980. Sloterdijk P., Du mut dein Leben ndern: ber Anthropotechnik, Suhrkamp, Frankfurt am Main 2009. Soucy C. Technika a filozofia, tum. A. t, w: A. Podsiad, Z. Wickowski (red.), Nauka i technika a wiara, Warszawa 1969. Stauffer R. E., Civil Religion, Technocracy, and the Private Sphere: Further Comments on Cultural Integration in Advanced Societies, Journal for the Scientific Study of Religion 4/1973.
230
BIBLIOGRAFIA
Stiegler B., Denken bis an die Grenzen der Maschine, tum. K. Wojtyczka, E. Hrl, Diaphanes-Verlag, Zurych Berlin 2009. Stiegler B., Technics and Time, t. 2: Disorientation, tum. S. Barker, Stanford University Press, Stanford 2009. Stiegler B., Technics and Time, t. 3: Cinematic Time and the Question of Malaise, tum. S. Barker, Stanford University Press, Stanford 2010. talbot M., Mysticism and the New Physics, Routledge & Kegan Paul, Nowy Jork 1980. treusch-Dieter G., Virtualitt : oder Die Verwirklichung der Wirklichkeit, w: E. Alliez, E. von Samsonow (red.), Telenoia : Kritik der virtuellen Bilder, turia und Kant, Wiede 1999. turner F., From Counterculture to Cyberculture. Stewart Brand, the Whole Earth Network, and the Rise of Digital Utopianism, University of Chicago Press, Chicago Londyn 2006. Vattimo G., Spoeczestwo przejrzyste, tum. M. Kamiska, Wydawnictwo Naukowe Dolnolskiej Szkoy Wyszej Edukacji tWP, Wrocaw 2006. Vinge V., Osobliwo, Rita Baum 18/2011. Vries M. J. de, Gilbert Simondon and the Dual Nature of Technical Artifacts, techn: Research in Philosophy and technology 1/2008, http://scholar.lib.vt.edu/ejournals/SPt/v12n1/devries.html. Wallis Budge E. A., Egyptian Magic, Dover Publications, Nowy Jork 1971. Warwick K., Artificial Intelligence. The Basics, Routledge, Londyn Nowy Jork 2011. Weber R., Poszukiwanie jednoci. Nauka i mistyka, tum. K. roda, Pusty Obok, Warszawa 1990, Webster C., Od Paracelsusa do Newtona. Magia i powstanie nowoytnej nauki, tum. K. Kopciska, A. Zapaowski, IFIS PAN, Warszawa 1992. Wiener O., Der bio-adapter, http://personal.georgiasouthern.edu/~hkurz/wiener/ ow-1.htm. Wilkinson J., Translators Introduction, w: J. Ellul, The Technological Society, tum. J. Wilkinson, Vintage Books, Nowy Jork 1964. Wills D., Automatisches Leben, also Leben, Zeitschrift fr Medienwissenschaft 1/2011. Wilson L., Cyberwar, God and Television, An Interview with Paul Virilio, w: A. Kroker, M. Kroker (red.), Digital Delirium, St. Martins Press, Montral 2001. Wilson R. A., Shea R., Lewiatan, tum. t. tyszowiecka-tarkowska, Zysk i S-ka, Pozna 1995. Wilson R. A., Shea R., Oko w piramidzie, tum. K. Karowska, Rebis, Pozna 1994. Wilson R. A., Shea R., Zote jabko, tum. K. Karowska, Zysk i S-ka, Pozna 1995. Winner L., The whale and the reactor: a Search for Limits in an Age of High Technology, University of Chicago Press, Chicago 1986. Zandenberg D., Silicon Valley New Age. The Co-Constitution of the Digital and the Sacred, w: S. Aupers, D. Houtman (red.), Religions of Modernity. Relocating the Sacred to the Self and the Digital, Brill, Leiden Boston 2010.
SUMMARY
God of cyborgs. Technics and Transcedence

Merging of technics and transcendence in hybrid forms is essential for understating contemporary technicized culture. the main assumption in this book is that these two domains of reality intersect producing hybrids of technics and transcendence. Only a hybrid theory or rather theory-hybrid can be created to describe this changes which occur of different levels of reality. Hybrids of technics and transcendence are not easy to describe, because of their indeterminacy they are constantly changing from one form to another, appearing and disappearing. that is caused by the character of contemporary technologies which are constantly accelerating and modifying reality at core levels. that leads to emergence of unstable ontology, that is metastabilized by hyrbrids of technics and transcendence. Human is understood here as cyborg, an spiritual cyborg. He can experience hybrids of technics and transcendence that can lead him to the experience and understanding of God of cyborgs which is here understood as an active form of transcendence. Here is given an metaphysical understanding of cyborg which is an being capable of experiencing and creating various forms of hybrids of technics and transcendence. Main emphasis is given here on the being of cyborg. It transcends to distinct point being human by technological extensions (also those implied by cyborgs culture as an expansion of its senses). this kind of being leads to searching for new modes of experiencing transcendence. It relates to counterculture, popular culture, engineering, cybernetics and others disciplines which has not been acknowledges as proper for expressing what is transcendence. In that sphere they are gaining autonomy, which leads to invention of new of experiencing and creating hybrids of technics and transcendence. there is also introduced the concept of theovirtuality sphere of generalised religiosity proper to technicized culture, which can strengthen or weaken hybrids of technics and transcendence. I thas both positive and negative aspects and modes of functioning dependent of concrete cultural and technoscientific situation.
232
SUMMARy
Problem of evil also is expressed by hybrids of technics and transcendence. technodicy is an theodicy of technicized culture where the problem of evil is managed by technics or by hybrids of technics and transcendence. there are plural. It doesnt mean that evil is relative to the context, but rather hybrids of technics and transcendence or hybrids of technics and false transcendence are creating autonomous domains of being, that is different cosmological and axiological orders of experience. these changes are presented in the form of hybrid chapters. there isnt any full database of hybrids existing because of their dynamic and constantly chaning character. Here historical modes of thought concerning theology, religion, God are interpreted in ahistorical way. this is the mode of temporality imposed by hybrids of technics and transcendence. It concerns other reflections and statements as well. Hybrids of technics and transcendence can be rationalized but also can act according to the logic of paradox. Posthumanism and transhumanism are two different technicized tendencies mentioned in this book. Posthumanism means that human in his essence is preserved (essence here can be understood as spiritual, social, cultural etc.) with acceptance of only partial technicization of human (cyborg). Here thinking of transcendence is also preserved. transhumanism on contrary is here understood from the metaphysical point of view as an movement that leads to abides the essence of human creating false transcendence. Posthumanism and transhumanism often merge and it is difficult to distinguish between them relying on other points of view then taken from the theovirtuality of hybrids of technics and transcendence. the book consist out of four parts: transcedence in technics, technics in transcendence, transcendence and transhumanism, and God of cyborgs. In every part there are presented different hybrids of technics and transcendence with relation to the metaphysical and cultural experience of cyborgs and general shift within culture. In the conclusion there is strong emphasis on spiritual hybrydology which can lead to more understanding of the God of cyborgs in contemporary world and spiritual awareness of cyborgs which can gain contact with transcendence by connecting their spiritual organs (for example soul) to hybrids of technics and transcendence.

Bóg Cyborgów. Technika I Transcendencja

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bóg Cyborgów. Technika I Transcendencja

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bg cyborgw

Komitet Naukowy Serii Wydawniczej Monografie Wydziau Nauk Spoecznych UAM

Obraz Gilberta de Berardis, G+ [6] Redakcja i korekta

Druk: Zakad Graficzny UAM

Cz II: TECHNIKA W TRANSCENDENCJI

Cz III: TRANSCENDENCJA I TRANSHUMANIZM

139 161 175 181

I. TECHNIKA I TRANSCENDENCJA A HYBRYDYZACJA

I. Technika i transcendencja a hybrydyzacja

I. Technika i transcendencja a hybrydyzacja

I. Technika i transcendencja a hybrydyzacja

II. TEOlOGIA MEDIW TECHNICZNYCH I WITA TECHNOlOGIA

II. Teologia mediw technicznych i wita technologia

II. Teologia mediw technicznych i wita technologia

1. Teologia mediw technicznych

II. Teologia mediw technicznych i wita technologia

II. Teologia mediw technicznych i wita technologia

II. Teologia mediw technicznych i wita technologia

3. Urzdzenie techniczne jako amulet

II. Teologia mediw technicznych i wita technologia

4. Czciowa i totalna remediacja religii

II. Teologia mediw technicznych i wita technologia

II. Teologia mediw technicznych i wita technologia

6. Instrumentalizacja witej technologii i wiary technologicznej

III. EKRANY ABSOlUTU MASZYNY PlATOSKIE TECHGNOZA. SAKRAlNY WYMIAR TECHNOlOGII*

III. Ekrany Absolutu maszyny platoskie techgnoza...

III. Ekrany Absolutu maszyny platoskie techgnoza...

III. Ekrany Absolutu maszyny platoskie techgnoza...

III. Ekrany Absolutu maszyny platoskie techgnoza...

Warto wic zwrci si ku najbardziej podstawowemu dowiadczeniu gnozy:

III. Ekrany Absolutu maszyny platoskie techgnoza...

III. Ekrany Absolutu maszyny platoskie techgnoza...

IV. DUSZA W MASZYNIE. METAfIZYKA soul uploading

1. Wprowadzenie do problemu inkarnacji duszy w maszynie

IV. Dusza w maszynie. Metafizyka soul uploading

2. Mind i soul uploading

IV. Dusza w maszynie. Metafizyka soul uploading

3. Zablokowanie transferu dusz

IV. Dusza w maszynie. Metafizyka soul uploading

5. Maszyna o wielu duszach duchowy cyborg

7. Reinkarnacja esencji technicznej

IV. Dusza w maszynie. Metafizyka soul uploading

8. Dusza techniczna i dusza ludzka

9. Mistyka obiektw technicznych

10. Dwie transcendencje

IV. Dusza w maszynie. Metafizyka soul uploading

I. OD TRANSCENDENCJI DO TECHNOlOGII NEW AGE I KONTRKUlTURA

Cz II: technika w transcendencji

1. Permanentna transgresja (William S. Burroughs)

I. Od transcendencji do technologii New Age i kontrkultura

2. Technoprofeta (Timothy leary)

Cz II: technika w transcendencji

I. Od transcendencji do technologii New Age i kontrkultura

3. Psychologia przemiewczej bogini (Robert A. Wilson)

Cz II: technika w transcendencji

I. Od transcendencji do technologii New Age i kontrkultura

II. OD TECHNOlOGII DO TRANSCENDENCJI DUCHOWA KONWERSJA CYBERNETYKW

Cz II: technika w transcendencji

II. Od technologii do transcendencji...

Cz II: technika w transcendencji

a) Cybernetyka i nico (francisco Varela)

II. Od technologii do transcendencji...

b) Religia mioci (Humberto Maturana)