Richard P.

Feynman

Sens Tego Wszystkiego

Rozwaania o yciu, religii, polityce i nauce

Trzy wykady Feynmana z 1963 roku, opublikowane po raz pierwszy w roku 1998

Przeoy Stanisaw Bajtlik Scan+ocr: zambari Korekta: Mirek 20.12.2003

Niepewno nauki

Chciabym si bezporednio odnie do wpywu nauki na inne dziedziny ludzkiej myli. Jest to problem, o ktrym pan John Danz szczeglnie chtnie dyskutowa. W pierwszym z moich wykadw bd mwi o naturze nauki i zwrc przede wszystkim uwag na istnienie w niej wtpliwoci i niepewnoci. W drugim wykadzie zajm si wpywem pogldw naukowych na kwestie polityczne, zwaszcza na problem wrogw kraju, i na zagadnienia religijne. W trzecim wykadzie opisz, czym spoeczestwo jest dla mnie (bybym, oczywicie, w stanie powiedzie, jak je widzi uczony, ale posu si tu jedynie osobist perspektyw i jakie znaczenie dla problemw spoecznych mog mie przysze odkrycia naukowe. Co ja takiego wiem o religii i polityce? Kilku kolegw z wydziaw fizyki - tutaj i w innych miejscach - zamiao si i stwierdzio: Chciabym przyj i usysze, co masz do powiedzenia. Nigdy nie sdziem, e te sprawy ci obchodz". Nie oznacza to, oczywicie, e kwestionowali moje zainteresowanie tymi tematami; myleli po prostu, e nie omielibym si o nich mwi. Jeli kto wypowiada si o wpywie idei z jednej dziedziny na idee w innej, atwo moe si omieszy. W dzisiejszych czasach wskiej specjalizacji jest niezbyt wielu ludzi, ktrzy na tyle gboko poznali dwa dziay ludzkiej wiedzy, e nie kompromituj si w ktrym z nich. Idee, ktre chc tutaj przedstawi, s stare. W tym, co powiem tego wieczoru, nie kryje si w zasadzie nic ponad to, co mogliby powiedzie filozofowie w XVII wieku. Po co wic to wszystko powtarza? Poniewa wci rodz si nowe pokolenia. Poniewa w historii ludzkoci rozwijaj si wielkie idee i zapominamy o nich, jeeli nie s przekazywane z pokolenia na pokolenie. Wiele dawnych idei stao si czci powszechnej wiedzy w takim stopniu, e nie trzeba o nich mwi lub ponownie ich tumaczy. Jednak idee zwizane z problemami rozwoju nauki - na ile mog to stwierdzi, rozgldajc si wok - nie s tego rodzaju, by

kady je akceptowa. To prawda, e wielu je docenia. Zwaszcza na uniwersytecie cenione s wysoko i by moe nie jestecie dla mnie waciwymi suchaczami. Czujc si nowicjuszem w dziedzinie badania wpywu idei z jednej dziedziny na inn dziedzin, zaczn od tego, na czym znam si lepiej. Znam si na nauce. Znam jej idee i jej metody, jej stosunek do wiedzy, rda jej postpu, jej dyscyplin umysow. Dlatego w pierwszym wykadzie bd mwi o nauce, ktr znam. Bardziej ryzykowne stwierdzenia przedstawi w nastpnych dwch wykadach, na ktrych, jak wynika z oglnego prawa, publiczno bdzie mniej liczna. Czym jest nauka? Tego sowa uywa si zwykle na okrelenie jednej z trzech rzeczy lub ich kombinacji. Nie sdz, bymy musieli by bardzo precyzyjni - nie zawsze warto wykazywa si daleko idc dokadnoci. Czasami nauka oznacza specjaln metod odkrywania rzeczy. Czasami przez nauk rozumiemy ca wiedz, wynikajc z tego, co odkrylimy. Bywa rwnie, e to pojcie oznacza nowe rzeczy, ktre mona robi, kiedy co odkryjemy, lub sam proces robienia nowych rzeczy. Ta ostatnia sfera jest zwykle nazywana technik. Jeli jednak zajrzycie do dziau nauki w tygodniku Time", to przekonacie si, e w mniej wicej 50% mwi si tam o nowo odkrytych rzeczach, a w prawie 50% o tym, jakie nowe rzeczy mog by i s wytwarzane. Dlatego nauka, w popularnym rozumieniu, czciowo oznacza te technik. Zamierzam omwi te trzy aspekty nauki w odwrotnej kolejnoci. Zaczn od nowych rzeczy, ktre mona robi - to znaczy od techniki. Najbardziej oczywist cech nauki jest jej stosowalno; wanie dziki nauce dysponujemy wikszymi moliwociami wytwarzania rzeczy. Nie trzeba chyba tumaczy, jakie znaczenie maj te zwikszone moliwoci. Caa rewolucja przemysowa byaby niemal zupenie niemoliwa bez rozwoju nauki. Dzisiejsza produkcja ywnoci w ilociach wystarczajcych do wyywienia tak duej populacji oraz kontrolowanie chorb - samo to, e ludzie mog by wolni i nie ma koniecznoci istnienia niewolnictwa dla potrzeb tak duej produkcji - to z pewnoci skutek rozwoju naukowych metod wytwarzania. Ta zwikszona zdolno do robienia rnych rzeczy sama w sobie nie zawiera instrukcji obsugi: czy wykorzystywa j do czynienia dobra, czy za? Skutkiem tej zdolnoci jest albo dobro, albo zo, zalenie od tego, jak si z niej korzysta. Cieszymy si ze zwielokrotnionej produkcji, ale mamy problemy zwizane z automatyzacj. Jestemy szczliwi z powodu osigni medycyny, ale niepokoimy si tempem wzrostu populacji,

wynikajcym z tego, e nikt nie umiera wskutek chorb, ktre wyeliminowalimy. Albo jeszcze inny przykad. Ta sama wiedza na temat bakterii jest wykorzystywana w tajnych laboratoriach, gdzie ludzie pracuj tak ciko, jak tylko mog, nad stworzeniem bakterii, przeciwko ktrym nikt inny nie bdzie zdolny znale lekarstwa. Cieszymy si z rozwoju transportu powietrznego i jestemy pod wraeniem wielkich samolotw, ale jednoczenie przytacza nas wiadomo straszliwego horroru wojny powietrznej. Jestemy zadowoleni z cznoci midzynarodowej, ale niepokoi nas, e moemy by tak atwo ledzeni. Podniecamy si moliwoci wyruszenia w kosmos, ale z pewnoci i na tym polu nie da si unikn trudnoci. Najbardziej znany z dylematw tego rodzaju dotyczy bada nad energi jdrow i oczywistych problemw z nich wynikajcych.

Czy nauka ma jakkolwiek warto? Uwaam, e umiejtno wytwarzania rzeczy ma warto. To, czy skutek dziaania jest rzecz dobr, czy z, zaley od tego, jak si z owej umiejtnoci korzysta, ale sama w sobie jest ona cenna. Zabrano mnie kiedy na Hawajach do wityni buddyjskiej. Czowiek w wityni rzek: Zaraz powiem ci co, czego nigdy nie zapomnisz. Kady czowiek otrzymuje klucz do bram niebios. Ten sam klucz otwiera wrota piekie". Tak samo jest z nauk. W pewnym sensie jest ona kluczem do bram niebios, ale ten sam klucz otwiera wrota piekie. Nikt nas nie poinstruowa, ktra brama jest ktra. Czy powinnimy wyrzuci klucz i nigdy nie wstpi do nieba? Czy raczej powinnimy si mocowa z problemem, w jaki sposb najlepiej skorzysta z otrzymanego klucza? To, oczywicie, bardzo powana kwestia, ale nie moemy, jak sdz, zaprzecza, e klucz do bram niebios jest cenny. Znajdziemy tu wszystkie powane problemy odnoszce si do relacji pomidzy spoeczestwem i nauk. Kiedy mwi si uczonemu, e powinien by bardziej odpowiedzialny za skutki swojego oddziaywania na spoeczestwo, wanie zastosowania odkry naukowych ma si na myli. Jeli prowadzisz badania nad energi jdrow, to musisz te zdawa sobie spraw z tego, e mog znale szkodliwe zastosowanie. Moglibycie zatem oczekiwa, e w rozwaaniach tego rodzaju, prowadzonych przez uczonego, okae si to najwaniejszym tematem. Ja jednak nie bd wicej o tym mwi. Sdz, e okrelanie

tych zagadnie mianem naukowych jest przesad. S to raczej kwestie humanitarne. Problem polegajcy na tym, e dziki nauce wiemy, jak wykorzysta umiejtnoci, ale nie wiemy, jak je kontrolowa, nie jest problemem naukowym. Nie jest te zagadnieniem, na ktrym uczeni znaj si za dobrze. Aby lepiej wyjani, dlaczego nie chc o tym mwi, posu si przykadem. Jaki czas temu, w roku 1949 lub 1950, pojechaem do Brazylii ksztaci fizykw. W owych czasach by realizowany bardzo ekscytujcy program Point Four 1 . Wszyscy spieszyli z pomoc krajom rozwijajcym si. Oczywicie, tym, czego owe kraje potrzeboway, bya wiedza techniczna. W Brazylii mieszkaem w Rio. W Rio peno jest wzgrz, na ktrych stoj domy zbudowane z poamanych desek pochodzcych ze starych znakw, plansz itp. Ludzie s niezwykle biedni. Nie maj wodocigw ani kanalizacji. eby zdoby wod, schodz ze wzgrz, niosc na gowach stare kanistry na benzyn. Id do miejsca, gdzie buduje si nowy budynek, bo tam musi by woda do robienia betonu. Napeniaj swoje pojemniki i wnosz je na wzgrza. A potem widzisz wod ciekajc ze wzgrz w d w brudnych rynsztokach. To aosny widok. Tu obok tych wzgrz, przy play Copacabana, znajduj si zachwycajce budynki, pikne apartamenty i tym podobne rzeczy. Zwrciem si do moich przyjaci z programu Point Four: Czy to jest problem braku odpowiedniej wiedzy technicznej? Czy oni nie wiedz, jak poprowadzi wodocigi na wzgrza? Czy oni nie wiedz, jak poprowadzi rur na szczyt wzgrza, tak by ludzie mogli przynajmniej wchodzi do gry z pustymi pojemnikami, a schodzi z penymi?". A wic nie jest to problem wiedzy technicznej. Z pewnoci nie, bo w pobliskich budynkach mieszkalnych s rury i s pompy. Dzi to wiemy. Teraz sdzimy, e jest to problem pomocy ekonomicznej, ale nie mamy pewnoci, czy na tym sprawa si zakoczy. Z kolei pytanie, ile kosztuje zbudowanie wodocigu i pompowanie wody na szczyt kadego wzgrza, nie wydaje mi si warte rozwaania. Cho nie wiemy, jak rozwiza problem, chciabym zwrci uwag, e prbowalimy dwch rzeczy: przekazania wiedzy technicznej i pomocy ekonomicznej. Rozczarowalimy

si w obu przypadkach i prbujemy czego innego. Jak przekonacie si pniej, podtrzymuje mnie to na duchu. Uwaam, e cige poszukiwanie nowych rozwiza jest tym, co naley robi. Takie wic s praktyczne aspekty nauki - moliwoci robienia nowych rzeczy. S one tak oczywiste, e nie ma potrzeby o nich wicej mwi. Na kolejny aspekt nauki skada si to, co ona obejmuje rzeczy, ktre zostay odkryte. To jest wanie jej plon. To jest zoto. To jest ekscytujce, to jest zapata za dyscyplin rozumowania i cik prac. Tej pracy nie wykonuje si dla korzyci pyncych z wdraania w ycie nowych osigni. Motywem s emocje zwizane z odkryciami. By moe, wikszo was o tym wie. Jest jednak niemal niemoliwe przekazanie podczas wykadu tym z was, ktrzy tego uczucia nie znaj, owego wanego aspektu pracy naukowej, jej ekscytujcej strony, prawdziwego powodu, dla ktrego ludzie zajmuj si nauk. A nie rozumiejc tego, gubicie istot rzeczy. Nie moecie poj nauki ani jej zwizku z czymkolwiek innym, dopki nie zrozumiecie i nie docenicie tej wielkiej przygody naszych czasw. Nie yjecie peni swojej epoki, jeeli nie rozumiecie, z jak wielk przygod - a przy tym szalonym i podniecajcym przedsiwziciem - macie do czynienia. Mylicie, e nauka jest nudna? Nie, nie jest. Bardzo trudno to przekaza, ale sprbuj. Zacznijmy od czegokolwiek, od pierwszej lepszej idei. Staroytni wierzyli, na przykad, e Ziemia jest grzbietem sonia, ktry stoi na wiu pywajcym w bezdennym oceanie. Oczywicie, pytanie, co podtrzymywao ocean, stanowio ju oddzieln kwesti. Nie umiano wwczas jej rozwiza. Wierzenie staroytnych stanowio produkt wyobrani. Bya to pikna, poetycka idea. Zobaczmy, jak si to przedstawia dzisiaj. Czy nasza idea tchnie nud? wiat jest wirujc pik, a ludzie s przytrzymywani na niej ze wszystkich stron, niektrzy do gry nogami. Obracamy si jak na ronie, wystawieni na wielki ogie. Krymy wok Soca. Czy jest co bardziej romantycznego, bardziej ekscytujcego? A co nas przytrzymuje? Sia grawitacji, ktra okazuje si nie tylko waciwoci naszej planety, ale rwnie tym, co sprawia, e Ziemia jest okrga, e Soce si nie rozlatuje, a my krymy wok Soca, nie mogc, mimo naszych odwiecznych wysikw,
1 Wprowadzony przez rzd Stanw Zjednoczonych program pomocy ekonomicznej i technicznej dla krajw rozwijajcych si. Nazwany tak dlatego, e wymieniony by jako czwarty punkt w przemwieniu inauguracyjnym prezydenta Tumana (przyp. tum.).

si od niego oddali. Grawitacja dziaa nie tylko w gwiazdach, ale wystpuje te pomidzy gwiazdami. Wizi je w wielkich galaktykach, cigncych si kilometrami we wszystkich kierunkach. Wielu opisywao Wszechwiat, ale on rozciga si jeszcze dalej, a jego granice s rwnie nieznane, jak dno bezdennego oceanu z owej pierwotnej idei. Tak samo tajemnicze, tak samo budzce lk i tak samo niekompletne jak poetyckie obrazy, ktre obowizyway wczeniej. Zauwacie jednak, e wyobrania przyrody jest duo, duo wiksza ni wyobrania czowieka. Kto, kto nie podglda jej, prowadzc jakie obserwacje, nigdy nie potrafiby sobie wyobrazi, jakim cudem jest natura. Wemy przykadowo Ziemi i czas. Czy kiedykolwiek czytalicie u jakiegokolwiek poety na temat czasu cokolwiek, co mogoby si rwna z realnym czasem, z dugim, powolnym procesem ewolucji? Nie, pospieszyem si. Najpierw istniaa Ziemia bez adnego ladu ycia. Przez miliardy lat ta kula krcia si, nastpoway zachody soca, fale uderzay o brzegi, szumiao morze, a nie byo na niej niczego ywego, co mogoby by tego wiadkiem.2 Czy moecie poj, dobrze zrozumie lub uchwyci w ramach caego waszego systemu wyobrae, jaki jest sens wiata, na ktrym nie ma niczego ywego? Tak przywyklimy do patrzenia na wiat z punktu widzenia ywych istot, e trudno nam zrozumie, co znaczy nie by ywym; a przecie przez wikszo czasu na wiecie nie byo niczego ywego. Take i dzi w wikszoci miejsc we Wszechwiecie prawdopodobnie nie ma niczego ywego. Albo samo ycie. Wewntrzna maszyneria ycia, chemia organizmw jest czym piknym. A okazuje si, e kade ycie cz zwizki z innym yciem. Pewna cz chlorofilu, wanej substancji biorcej udzia w przetwarzaniu tlenu w rolinach, ma swego rodzaju piercieniow struktur. Jest to cakiem adny piercie, zwany piercieniem benzenowym. Zwierzta, do ktrych i my si zaliczamy, s odlege rolinom. Okazuje si jednak, e w naszym systemie wizania tlenu, mianowicie we krwi, hemoglobina ma tak sam, specyficzn struktur. W centrum graniastych kek znajduj si wprawdzie zamiast magnezu atomy elaza, dlatego kolor jest czerwony, a nie zielony, ale w gruncie rzeczy chodzi o te same piercienie.

Biaka rolin i biaka ludzi maj taki sam charakter. Niedawno odkryto, e mechanizm produkujcy biaka w bakte

je tlenek elaza, decyduje fakt, i niektre z atomw s elektrycznie dodatnie, a inne elektrycznie ujemne i e przycigaj si wzajemnie w okrelonych stosunkach. Spostrzeg te, e elektryczno wystpuje w okrelonych jednostkach, atomach. Byy to znaczce odkrycia, ale, co najwaniejsze, wypada je uzna za jedne z najbardziej dramatycznych chwil w historii nauki, jedne z tych chwil, w ktrych wielkie obszary wiedzy cz si w jedno. Nagle doszo do odkrycia, e dwie pozornie rne rzeczy s rnymi przejawami tego samego. Zajmowano si badaniem elektrycznoci i zajmowano si chemi. Nagle stwierdzono, e s to dwa aspekty tej samej rzeczy - przemiany - chemiczne okazay si skutkami dziaania si elektrycznych. I wci patrzymy na nie w taki sposb. Dlatego stwierdzenie, e przywoywane zasady s stosowane przy chromowaniu, jest niewybaczalne. Wiecie doskonale, e gazety maj standardowe podejcie do kadego odkrycia w dziedzinie fizjologii: Odkrywca uzna, e jego osignicia mona wykorzysta przy leczeniu raka". Nie potrafi jednak wyjani wartoci samego odkrycia. Prba zrozumienia, w jaki sposb dziaa przyroda, stanowi najpowaniejszy sprawdzian ludzkich zdolnoci umysowych. Wszystko polega na subtelnych wybiegach, piknych, podobnych do stpania po linie drogach logicznego wnioskowania, ktre trzeba przeby, by nie popeni bdu przy przewidywaniu, co si stanie. Idee mechaniki kwantowej i teorii wzgldnoci s tego przykadem. Trzeci aspekt moich rozwaa odnosi si do nauki jako metody odkrywania rzeczy Ta metoda jest oparta na zasadzie, e obserwacje przyjmuj rol sdziego, ktry rozstrzyga, czy co jest takie czy inne. Wszystkie pozostae aspekty i cechy nauki mog by bezporednio zrozumiane, jeli pojmiemy, e obserwacje s najwyszym i ostatecznym sdzi prawdziwoci jakiej hipotezy. Uywane w tym kontekcie sowo dowodzi" znaczy tak naprawd testowa", w taki sam sposb, w jaki mwienie o alkoholu, e jest prby 100, oznacza wynik testu jego mocy. Innymi sowy, wyjtek potwierdza regu" albo wyjtek
2 Wedug wspczesnych teorii ycie na Ziemi pojawio si bardzo szybko po jej powstaniu. Wiek Ziemi ocenia si na prawie 4,5 miliarda lat. Sdzi si, e ycie na Ziemi istnieje od niemal 4 miliardw lat. Wiek caego

dowodzi, e regua jest bdna". Taka jest zasada nauki. Jeli istnieje wyjtek od jakiej reguy i jeli mona tego dowie obserwacyjnie, to regua jest bdna. Wyjtki od jakiejkolwiek zasady same w sobie s najbardziej interesujce, poniewa pokazuj nam, e stara zasada jest bdna. Wielce podniecajce jest wtedy znalezienie prawdziwej zasady, jeli taka w ogle istnieje. Wyjtek poddaje si badaniu wraz z innymi warunkami prowadzcymi do podobnych zjawisk. Uczony stara si znale wicej wyjtkw i okreli ich cechy. Jest to niezwykle podniecajcy proces. Uczony nie prbuje unikn wykazania, e zasady s bdne. Postp i satysfakcj powoduje co wrcz przeciwnego. Uczony stara si wykaza, e nie ma racji, moliwie najszybciej. Zasada przyznajca obserwacji rol sdziego nakada powane ograniczenia na to, jakiego rodzaju pytania mog znale odpowied. Waciwie pozostaj pytania, ktre maj posta: Co si stanie, gdy to zrobi?". S sposoby, by sprbowa i przekona si o tym. Pytania w rodzaju: Czy powinienem to zrobi?" lub Jaka jest tego warto?" nie maj tu racji bytu. Jeli co nie wykazuje naukowego charakteru, jeli nie moe zosta poddane testowi obserwacyjnemu, to nie znaczy, e jest przebrzmiae, bdne lub gupie. Nie staramy si przekonywa, e nauka jest w jaki sposb dobra, a inne rzeczy s w jaki sposb niedobre. Uczeni zajmuj si wszystkimi sprawami, ktre mona analizowa poprzez obserwacje, i w ten sposb powstaje nauka. Zostaj jednak rzeczy, w ktrych przypadku ta metoda si nie sprawdza. Nie znaczy to wcale, e s one niewane. Przeciwnie, pod wieloma wzgldami okazuj si najwaniejsze. Za kadym razem, gdy podejmujecie decyzj, co zrobi, zawsze pojawia si sowo powinienem", a nie da si go wyprowadzi jedynie z pytania: Co si stanie, gdy to zrobi?". Powiecie: Jasne, zastanawiamy si, co si stanie, i wtedy decydujemy, czy chcemy, by to si stao, czy nie". Tego kroku uczony nie moe jednak wykona. Jestecie w stanie przewidzie, co si stanie, ale potem musicie zdecydowa, czy tego chcecie czy nie. W nauce mamy do czynienia z wieloma praktycznymi konsekwencjami, wynikajcymi z przyjcia zasady, e obserwacje odgrywaj rol sdziego. Obserwacje, na przykad, nie mog by niestaranne. Musicie zachowa daleko idc ostrono. Zanieczyszczenie w uywanej aparaturze moe wywoa zmian koloru. Mg on by inny, ni sdzilicie. Musicie bardzo dokadnie sprawdza wyniki obserwacji, a potem sprawdza
Wszechwiata wynosi okoo 15 miliardw lat (przyp. tum.).

ponownie, tak by uzyska pewno, e rozumiecie, w jakich warunkach byty prowadzone obserwacje, i e nie interpretujecie bdnie tego, co zrobilicie. To interesujce, e staranno, ktra jest cnot, bywa niekiedy bdnie rozumiana. Kiedy kto stwierdza, e co zostao zrobione w sposb naukowy, czsto ma jedynie na myli staranno. Syszaem ludzi mwicych o naukowej eksterminacji ydw w Niemczech. Nie byo w tym nic naukowego. Wycznie staranno. Nie prowadzono tam adnych obserwacji i nie sprawdzano ich w celu ustalenia czegokolwiek. W tym sensie za naukowe" mogyby uchodzi eksterminacje ludzi w czasach rzymskich i w innych okresach, kiedy nauka nie bya tak rozwinita jak dzi, a do obserwacji nie przywizywano wikszej wagi. W podobnych przypadkach ludzie powinni mwi o starannoci" lub bezkompromisowoci" zamiast naukowoci". Ze sztuk prowadzenia obserwacji wie si pewna liczba specjalnych metod. Dua cz tego, co jest nazywane filozofi nauki, zajmuje si rozwaaniem tych metod. Wemy choby interpretacj wynikw. Posumy si banalnym przykadem. Istnieje taki synny dowcip o czowieku, ktry skary si przyjacielowi na tajemnicze zjawisko. Biae konie na jego farmie jedz wicej ni konie czarne. Niepokoi go to, ale nie potrafi tego zrozumie a do chwili, gdy jego przyjaciel sugeruje, e, by moe, ma on wicej koni biaych ni czarnych. Brzmi to miesznie, ale pomylcie, ile razy podobne bdy s popeniane przy wydawaniu sdw rnego rodzaju. Mwicie: Moja siostra bya przezibiona, a za dwa tygodnie...". Jeli si nad tym zastanowicie, dojdziecie do wniosku, e to jeden z tych przypadkw, gdy biaych koni jest wicej. Rozumowanie naukowe wymaga pewnej dyscypliny i powinnimy si stara ksztatowa t dyscyplin, poniewa nawet na najniszym poziomie takie bdy s niepotrzebne. Inn wan cech nauki okazuje si jej obiektywno. Konieczne jest obiektywne patrzenie na wyniki obserwacji, gdy tobie, obserwatorowi, jeden wynik moe si podoba bardziej ni inny. Powtarzasz dowiadczenie wiele razy, a poniewa wystpuj nieregularnoci, powodowane na przykad przez przedostajce si do ukadu zanieczyszczenia, wyniki kolejnych eksperymentw rni si midzy sob. Nie kontrolujesz wszystkiego. Chciaby, eby wynik byt taki, a nie inny. A zatem wtedy, gdy dostajesz to, co chcesz, mwisz: Widzicie, tak wychodzi". Wynik kolejnego na nowo powtrzonego

dowiadczenia okazuje si inny. By moe, za pierwszym razem w ukadzie dowiadczalnym pojawio si zanieczyszczenie, ale ty zignorowae w fakt. Te rzeczy wydaj si oczywiste, ale ludzie nie przywizuj do nich dostatecznej wagi przy rozstrzyganiu kwestii naukowych lub kwestii sytuujcych si na peryferiach nauki. Do pewnego stopnia moe, na przykad, mie sens analizowanie, czy akcje poszy w gr, czy spady, zalenie od tego, co powiedzia bd czego nie powiedzia prezydent. Inne niezwykle wane spostrzeenie gosi, e im bardziej konkretna jest zasada, tym bardziej okazuje si interesujca. Im bardziej definitywne stwierdzenia, tym bardziej interesujce jest ich sprawdzanie. Gdyby kto zaproponowa, e planety kr wok Soca, poniewa materia planetarna ma swego rodzaju tendencj, rodzaj ruchliwoci, nazwijmy j seksapilem, taka teoria mogaby rwnie wyjani wiele innych zjawisk. Jest to wic dobra teoria czy nie? Nie. W aden bowiem sposb nie moe si rwna z propozycj uznajc, e planety poruszaj si wok Soca pod wpywem siy centralnej, zmieniajcej si dokadnie odwrotnie do kwadratu odlegoci od centrum. Ta druga teoria okazuje si lepsza, poniewa jest tak konkretna, e w sposb oczywisty wydaje si mao prawdopodobne, by by to jedynie przypadek. Jest tak definitywna, e najmniejsze odstpstwo od przewidywanego ruchu natychmiast by j obalio. W przypadku pierwszej teorii planety mogyby si porusza bez ogranicze w caej przestrzeni, a wy moglibycie powiedzie: W porzdku, tak dziaa seksapil". A zatem im bardziej zasada okazuje si konkretna, tym jest potniejsza. Im bardziej naraona jest na obalenie przez odkrycie wyjtkw, tym bardziej interesujce i poyteczne wydaje si jej sprawdzanie. Sowa mog by pozbawione znaczenia. Jeli s uywane w taki sposb, e nie mona wycign jasnych wnioskw, tak jak w moim przykadzie z seksapilem, to hipoteza, ktr okrelaj, jest niemal pozbawiona wartoci, poniewa pozwala wyjani niemal wszystko, zakadajc, i rzeczy s obdarzone ruchliwoci. Wielkie znaczenie przywizuj do tego filozofowie, ktrzy uznali, e sowa musz by okrelone niezwykle dokadnie. C, nie zgadzam si z tym. Uwaam, e wielka precyzja definicji jest czsto niewiele warta, a czasami - wrcz niemoliwa. Tak naprawd, najczciej nie jest moliwa, ale tutaj nie bd si stara tego udowodni.

Wikszo tego, co wielu filozofw mwi o nauce, dotyczy w rzeczywistoci technicznych problemw, zwizanych z deniem do upewnienia si, e metoda dobrze dziaa. Nie mam pojcia, czy te techniczne problemy mogyby by uyteczne w dziedzinach, w ktrych obserwacje nie s rozstrzygajce. Nie mam zamiaru twierdzi, e wszystko musi by robione w taki sam sposb, kiedy uywana jest odmienna ni obserwacje metoda testowania. By moe, w innych dziedzinach dbao o cile znaczenie terminw albo o konkretno zasad i tak dalej nie jest tak wana. Nie wiem. Przy tym wszystkim pominem co bardzo istotnego. Powiedziaem, e sdzi rozstrzygajcym o prawdziwoci hipotezy jest obserwacja. Ale skd bierze si hipoteza? Szybki postp i rozwj nauki wymaga, by istoty ludzkie wymylay co, co mogyby testowa. W redniowieczu sdzono, e ludzie po prostu dokonuj wielu obserwacji i e to same obserwacje sugeruj prawa. Ale to tak nie dziaa. Wymagana jest o wiele wiksza wyobrania. Dlatego nastpna rzecz, o ktrej musimy powiedzie, dotyczy pochodzenia nowych hipotez, chocia tak dugo, jak dugo one si pojawiaj, nie ma to adnego znaczenia. Potrafimy rozstrzyga, czy hipoteza jest poprawna czy nie, chocia nie ma nic wsplnego z tym, skd si ona wzita. Po prostu sprawdzamy, czy pozostaje w zgodzie z obserwacjami. W nauce nie interesujemy si wic tym, skd pochodzi hipoteza. Nie ma adnego autorytetu, ktry decydowaby o tym, czym jest dobra hipoteza. Zatracilimy potrzeb odwoywania si do autorytetu, by rozstrzygn, czy hipoteza jest prawdziwa czy nie. Moemy rozczytywa si w autorytetach i szuka tam jakiej sugestii. Potem moemy wyprbowa i przekona si, czy bya ona prawdziwa czy nie. Jeli nie jest prawdziwa, tym gorzej - w taki sposb autorytety" trac czstk swego autorytetu". Relacje pomidzy uczonymi opieray si na pocztku na dyskursie, podobnie jak dzieje si to w yciu codziennym. Dotyczy to, na przykad, pierwszych dni fizyki. Ale dzi relacje pomidzy fizykami s bardzo dobre. Podczas sporu naukowego po obu stronach zwykle ujawnia si duo humoru i niepewnoci. Obie strony obmylaj dowiadczenia i proponuj zakady co do ich wynikw. W fizyce istnieje tak wielka liczba nagromadzonych rezultatw obserwacji, e jest niemal niepodobiestwem wymylenie hipotezy, ktra byaby odmienna od sformuowanych wczeniej, i ktra byaby jednoczenie zgodna ze wszystkimi obserwacjami, jakie ju zostay wykonane. Z tego powodu, jeli gdzie dowiesz si od kogo

czego nowego, przyjmujesz to za dobr monet, a nie spierasz si, dlaczego ta osoba mwi, e jest tak, a nie inaczej. Rozwj wielu nauk nie zaszed tak daleko i obecny ich stan przypomina sytuacj z wczesnych lat fizyki, kiedy toczyo si wiele sporw, powodowanych skp liczb obserwacji. Wspominam o tym, poniewa wydaje mi si interesujce, e gdy istnieje niezaleny sposb rozstrzygania o prawdzie, ludzkie relacje mog sta si bezkonfliktowe. Wikszoci ludzi wydaje si zadziwiajce, e uczeni nie interesuj si przeszoci autora hipotezy czy tym, dlaczego j sformuowa. Wysuchujecie autora hipotezy i jeli rzecz wydaje si warta wyprbowania, jeli sprawdzenie jest moliwe, jeli jest to rzecz odmienna od dotychczasowych i jeli nie stoi w oczywistej sprzecznoci z czym obserwowanym wczeniej, uznajecie to za ekscytujce i wartociowe. Nie musicie si przejmowa tym, jak dugo autor hipotezy bada spraw, ani dlaczego chce j wam przekaza. W tym sensie nie ma znaczenia, skd si bior hipotezy. Ich prawdziwe rdo pozostaje nieznane. Nazywamy je wyobrani ludzkiego umysu, wyobrani twrcz. To po prostu jeden z owych seksapili. Zadziwiajce, e ludzie nie wierz, i w nauce jest miejsce na wyobrani. Chodzi tu o bardzo interesujcy rodzaj wyobrani, odmienny od wyobrani artysty. Wielka trudno polega na prbie wyobraenia sobie czego, czego nigdy wczeniej nie widzielicie, co byoby w kadym szczegle zgodne z tym, co dotychczas udao si zaobserwowa, i co byoby odmienne od tego, o czym ju mylano. Co wicej, wasza propozycja musi by konkretna, a nie mglista. To jest naprawd trudne. Podobnie to, e w ogle istniej prawa, ktre moemy sprawdza, jest swego rodzaju cudem. To, e mona odnale zasad - na przykad zaleno siy grawitacyjnej od odwrotnoci kwadratu odlegoci od centrum - stanowi swego rodzaju cud. Jest to zupenie niezrozumiale, ale stwarza moliwo wysuwania przewidywa, czyli mwi nam, czego si powinnimy spodziewa w wyniku dowiadczenia, ktrego jeszcze nie przeprowadzilimy Jest rzecz interesujc i absolutnie podstawow, e rne zasady w nauce pozostaj ze sob w zgodzie. Poniewa istnieje wsplny zbir obserwacji, jedna zasada nie moe prowadzi do jakiego przewidywania, a inna zasada do przewidywania odmiennego. Nauka nie jest wic dziedzin dla lokalnych specjalistw, ma ona cakowicie uniwersalny charakter. Mwiem o atomach w fizjologii. Mwiem o atomach w astronomii, elektrycznoci i chemii. S one uniwersalne. Musz by wzajemnie rwnowane. Nie mona, ot tak, po prostu, wprowadzi czego, co nie byoby zoone z atomw.

Jest rzecz interesujc, e rozum dobrze sobie radzi z odgadywaniem zasad, a zasady, przynajmniej w fizyce, ulegaj redukcji. Podaem przykad wspaniaej redukcji zasad w chemii i nauce o elektrycznoci do jednej zasady, ale istnieje o wiele wicej przykadw podobnych zjawisk. Zasady, ktre opisuj przyrod, wydaj si matematyczne. Nie wynika to z tego, e sdzi s obserwacje i nie jest to koniecznoci, by nauka bya matematyczna. Okazuje si, e, przynajmniej w fizyce, moecie formuowa matematyczne prawa, ktre pozwalaj czyni przewidywania. Dlaczego przyroda jest matematyczna? To te pozostaje tajemnic. Dochodz teraz do wanego punktu. Stare prawa mog okaza si bdne. Jak to si dzieje, e obserwacje mog by ze? Skoro sprawdzano je starannie, w jaki sposb okazuj si bdne? Dlaczego fizycy cigle musz zmienia prawa? Odpowied brzmi nastpujco: po pierwsze, prawa nie s tym samym co obserwacje, a po drugie, dowiadczenia zawsze s niedokadne. Prawa s prawami zgadywanymi, ekstrapolacjami, a nie czym, co wynika bezporednio z obserwacji. S one tym, co udao si odgadn i co przeszo, jak na razie, przez sito. A pniej okazuje si, e sito ma drobniejsze oczka ni sita uywane wczeniej i tym razem prawo nie przechodzi. Tak wic prawa trzeba odgadywa. S one ekstrapolacjami w nieznane. Skoro nie wiemy, co si stanie, nie pozostaje nam nic innego, jak zgadywa. Kiedy wierzono - odkryto - e ruch nie wpywa na ciar przedmiotu, jeli wic rozkrcicie bka i zwaycie go, a nastpnie zwaycie go, kiedy ju przestanie si krci, to obie wagi oka si takie same. Taki jest wynik obserwacji. Nie mona jednak zway czego z dokadnoci do nieskoczonej liczby miejsc po przecinku, do miliardowych czci. Dzi wiemy, e wirujcy bk way wicej ni bk, ktry si nie obraca, a rnica wynosi mniej ni kilka miliardowych czci. Jeli bk wiruje dostatecznie szybko, tak e punkty na jego obwodzie zbliaj si do prdkoci 300 000 kilometrw na sekund, wzrost jego wagi jest zauwaalny - ale dopiero wtedy Pierwsze dowiadczenia byy wykonywane z bkami wirujcymi z prdkoci znacznie mniejsz ni 300 000 kilometrw na sekund. Wydawao si wwczas, e masy bkw wirujcych i spoczywajcych s dokadnie takie same, i kto odgad, e masa nigdy si nie zmienia. Jak niemdrze! Co za gupiec! Przecie to tylko odgadnite prawo, ekstrapolacja. Dlaczego ten kto zrobi co tak nienaukowego? Nie ma w tym jednak niczego nienaukowego. Istniaa tylko niepewno. Nienaukowym byoby poniecha odgadywania. Musimy tak robi, poniewa ekstrapolacje s jedyn rzecz, ktra ma jakkolwiek realn

warto. Jedynie zasada, na mocy ktrej przewidujemy, co te si stanie w przypadku jeszcze przez nas nie wyprbowanym, jest warta tego, by j pozna. Wiedza nie miaaby dnej wartoci, gdyby wszystko, co moglibycie mi powiedzie, dotyczyo tego, co zdarzyo si wczoraj. Musimy przewidzie, co stanie si jutro, jeli co zrobimy - nie, nie musimy, ale nosi to znamiona zabawy Trzeba tylko chcie si wychyli. W nauce kade prawo, kada zasada, kade stwierdzenie wynikw obserwacji jest swego rodzaju podsumowaniem pomijajcym szczegy, jako e nic nie moe by powiedziane dokadnie. Badacz po prostu zapomnia, e powinien by sformuowa prawo w postaci: Masa nie zmienia si znaczco, jeeli prdko nie jest za dua". Gra polega na podaniu zasady i sprawdzeniu, czy przedostaje si ona przez sito. W tym przypadku konkretna, odgadnita zasada mwia, e masa nigdy si nie zmienia. Ekscytujca moliwo. Nic si nie stao, e okazaa si nieprawdziwa. Bya niepewna, a nie ma nic zego w niepewnoci. Lepiej powiedzie co, nie bdc pewnym, ni w ogle nic nie mwi. Jest prawd i jest to nieuniknione, e wszystko, co w nauce mwimy, wszystkie wnioski s niepewne, poniewa s jedynie wnioskami. Stanowi one domysy na temat tego, co si stanie, a nie moemy wiedzie, co si stanie, poniewa nie wykonalimy wszystkich moliwych dowiadcze. To ciekawe, e wpyw ruchu wirowego na mas bka jest tak maty, e moglibycie powiedzie: Och, to nie robi adnej rnicy". Niemniej wyprowadzenie prawa w poprawnej postaci - a przynajmniej prawa, ktre przeszoby przez kolejne sita, ktre stosowaoby si do wielu nastpnych obserwacji - wymaga ogromnej inteligencji, wyobrani i rewizji naszej filozof, naszego zrozumienia przestrzeni i czasu. Odwouj si tu do teorii wzgldnoci. Okazuje si, e pojawienie si malekich efektw zawsze wymaga najbardziej rewolucyjnych modyfikacji idei. Uczeni przywykli zatem do zmaga z wtpliwociami i niepewnociami. Wszelka wiedza naukowa jest niepewna. To obcowanie z wtpliwociami i niepewnociami okazuje si wane. Uwaam, e ma wielk warto, w dodatku rozcigajc si poza nauk. Wierz, e aby rozwiza jakikolwiek problem, ktry nigdy przedtem nie by rozwizany, musicie zostawi otwarte drzwi dla nieznanego. Musicie dopuszcza moliwo, e nie macie racji. W innym przypadku, jeli wyrobilicie sobie zdanie ju wczeniej, moecie nie rozwiza problemu.

Kiedy uczony mwi wam, e nie zna odpowiedzi, jest ignorantem. Kiedy mwi wam, e domyla si, jak to dziaa, pozostaje w niepewnoci. Kiedy jest niemal pewny, jak to bdzie dziaa, i mwi wam: Zao si, e to bdzie dziaa w ten sposb", wci drcz go pewne wtpliwoci. Niebywae znaczenie dla postpu ma to, bymy szanowali t ignorancj i te wtpliwoci. Skoro wtpimy, to znaczy, e poszukujemy nowych hipotez w rnych kierunkach. Tempo rozwoju nauki nie zaley wycznie od tempa dokonywania obserwacji. Znacznie wiksze znaczenie ma tempo, z jakim kreujemy nowe rzeczy, ktre moemy testowa. Gdybymy nie byli w stanie, bd nie pragnli, poda w nowych kierunkach, gdyby nie rodziy si w nas wtpliwoci lub nie potrafilibymy rozpoznawa niewiedzy, nie tworzylibymy adnych nowych hipotez. Nie byoby niczego, co warto by sprawdza, bo wiedzielibymy, co jest prawd. Dlatego to, co dzi nazywamy wiedz naukow, stanowi zbir stwierdze o rnym stopniu pewnoci. Niektre z nich s bardzo niepewne, inne niemal pewne, ale nie ma stwierdze absolutnie pewnych. Uczeni ju do tego przywykli. Wiemy, e mona y z niewiedz. Niektrzy mwi: Jak moesz y, nie wiedzc?". Nie rozumiem, o co im chodzi. Zawsze yj w niewiedzy. To atwe. Zaley mi na tym, by wiedzie, jak zdobywa wiedz. Prawo do wtpienia jest wan rzecz w nauce i, jak sdz, w innych dziedzinach. Zrodzio si w walce. Walka toczya si o prawo do wtpienia, do ycia w niepewnoci. Nie chciabym, abymy zapomnieli o wadze tych zmaga i przez zaniechanie pozwolili, by to przepado. Jako uczony, ktry zna wielk warto filozofii niewiedzy i postp poczyniony dziki tej filozofii, postp bdcy owocem wolnoci myli, czuj odpowiedzialno. Czuj odpowiedzialno za goszenie wartoci tej wolnoci i nauczanie, e wtpliwoci nie naley si lka, ale przyjmowa je jako co, co otwiera przed nami nowe horyzonty. Domagam si tej wolnoci dla przyszych pokole. Wtpienie jest oczywist wartoci w nauce. Czy stanowi warto w innych dziedzinach - pozostaje pytaniem otwartym i kwesti nie tak oczywist. Mam zamiar poruszy ten problem w nastpnych wykadach i sprbowa wykaza, e wtpienie jest rzecz wan i e nie naley si go lka, ma bowiem w ogle wielk warto.

Niepewno wartoci

Wszyscy smucimy si, porwnujc cudowne moliwoci, ktre, jak si wydaje, posiadaj istoty ludzkie, z naszymi niewielkimi osigniciami. Wielokrotnie podkrelano, e sta nas na znacznie wicej. yjcy w koszmarze dawnych czasw ludzie marzyli o lepszej przyszoci. My yjemy w owej przyszoci i cho wiele z tamtych marze si spenio, wci, w duym stopniu, snujemy takie same marzenia. Dzisiejsze nadzieje na przyszo wygldaj w duej mierze tak samo jak te w przeszoci. Swego czasu ludzie sdzili, e ludzki potencja nie by wykorzystywany, poniewa wikszo wykazywaa si ignorancj; edukacja miaa przynie rozwizanie problemu. Uwaano, e gdyby wszyscy ludzie zdobyli wyksztacenie, by moe, wszyscy stalibymy si kim w rodzaju Woltera. Okazao si jednak, e fasz i zo moe by rwnie skutecznie nauczane, jak dobro. Edukacja jest potnym narzdziem, ale moe dziaa w obu kierunkach. Syszaem, jak mwiono, e kontakty pomidzy narodami powinny przyczynia si do zrozumienia, a wic stanowi rozwizanie problemu wykorzystania moliwoci ludzi. Ale rodki cznoci mona podda kontroli i zablokowa. To, co jest przekazywane, moe by rwnie dobrze kamstwem, jak i prawd, propagand lub prawdziw, wartociow informacj. czno to potga, ale da si jej uywa zarwno w celu szerzenia dobra, jak i za. Nauki stosowane traktowano przez jaki czas jako rodek wyzwolenia czowieka przynajmniej z kopotw materialnych i rzeczywicie w tej dziedzinie zanotowano pewne osignicia; dobrego przykadu dostarcza tu zwaszcza medycyna. Z drugiej strony, w tajnych laboratoriach uczeni pracuj nad stworzeniem chorb, ktre inni staraj si eliminowa. Kady nienawidzi wojny. Marzymy, by zapanowa pokj. Nie ponoszc wydatkw na zbrojenia, moglibymy osign, co tylko chcemy. Ale pokj moe suy zarwno dobru, jak i zu. W jaki sposb pokj moe suy zu? Nie wiem. Przekonamy si, jeli kiedykolwiek zapanuje. Pokj to z pewnoci potga, podobnie jak wspczesne moliwoci techniczne, czno, edukacja, praworzdno i ideay wielu marzycieli. Obecnie mamy wicej takich czynnikw do kontrolowania ni staroytni. Niewykluczone, e radzimy sobie nieco lepiej, ni oni by potrafili. Ale to, co powinnimy by w stanie czyni, wydaje si

ogromne w porwnaniu z naszymi wtpliwymi osigniciami. Dlaczego tak jest? Dlaczego nie potrafimy si zmieni? Poniewa nawet najpotniejsze czynniki i zdolnoci nie nios wyranych instrukcji, jak z nich korzysta. Podam przykad. Wielkie nagromadzenie wiedzy na temat tego, w jaki sposb dziaa wiat fizyczny, przekonuje nas jedynie, e z tym dziaaniem jest zwizana pewnego rodzaju bezsensowno. Nauka nie wypowiada si bezporednio na temat dobra i za. Od wiekw ludzie starali si odnale sens ycia. Zdawali sobie spraw, e gdyby mona byo nada mu jaki sens, wskaza jaki kierunek naszym dziaaniom, uwolnione zostayby potne ludzkie moliwoci. Dlatego na pytanie o sens ycia dawano bardzo wiele odpowiedzi. Byy one jednak rozbiene, a zwolennicy jednej idei patrzyli z przeraeniem na dziaania wyznawcw innej. Przeraenie brao si std, e rozbiene punkty widzenia spychay wielkie moliwoci ludzkiej rasy w faszyw, wprowadzajc ograniczenia lep uliczk. Tak naprawd to wanie historia wielkich potwornoci, zrodzonych z faszywych przekona, pozwolia filozofom uwiadomi sobie fantastyczne moliwoci i cudowne zdolnoci istot ludzkich. Marzymy o znalezieniu waciwego kierunku. Jaki jest zatem sens tego wszystkiego? Co moemy powiedzie dzi, by rozwika zagadk istnienia? Jeli wemiemy wszystko pod uwag - nie tylko to, co wiedzieli staroytni, ale rwnie to, co sami do dzi odkrylimy, a z czego oni wtedy nie zdawali sobie sprawy - to sdz, e musimy szczerze przyzna, i nie znamy odpowiedzi. Uwaam jednak, e przyznajc to, prawdopodobnie znalelimy waciwy kierunek. Przyznanie, e nie wiemy i cigle podtrzymywanie nastawienia, i nie znamy kierunku, w ktrym musielibymy poda, dopuszcza moliwo zmiany, zastanawiania si, przyjmowania nowych propozycji i nowych odkry. Wszystko to suy rozwizaniu problemu znalezienia sposobu robienia tego, co ostatecznie chcemy, nawet jeli nie wiemy, czego w istocie pragniemy. Jeli popatrzymy wstecz i signiemy do najbardziej mrocznych epok, przekonamy si, e zawsze yli w nich ludzie, ktrzy z caym przekonaniem i absolutnym dogmatyzmem w co wierzyli. Ich stanowisko w tych sprawach byo tak zasadnicze, e dali, by caa reszta wiata si z nimi zgadzaa. A potem by dowie, e to, co gosili, byo prawd - robili rzeczy, ktre stanowiy zaprzeczenie deklarowanych przez nich przekona. Dlatego - zgodnie z tym, co powiedziaem w poprzednim wykadzie, a tutaj chc powtrzy - przyznawanie si do niewiedzy i niepewnoci daje nadziej na cigie posuwanie

si ludzkoci w jakim kierunku, ktry nie zostanie zamknity, na zawsze zablokowany, jak miao to miejsce w rnych okresach naszej historii. Twierdz, e nie znamy sensu ycia ani nie wiemy, jakie s waciwe normy moralne, oraz e nie odkrylimy sposobu, by je wybra i tak dalej. adna dyskusja na temat wartoci moralnych czy sensu ycia i tym podobnych spraw nie jest moliwa bez powrotu do wielkiego rda systemw moralnych i rozwaa o sensie - a to stanowi domen religii. Z tego powodu uwaam, e nie mgbym wygosi trzech wykadw na temat wpywu idei naukowych na inne idee bez szczerego i penego omwienia zwizkw pomidzy nauk i religi. Nie rozumiem nawet, dlaczego miabym zacz si usprawiedliwia, e to robi, zatem nie bd kontynuowa prby takiego usprawiedliwiania. Chciabym jednak zacz od rozwaa nad kwesti konfliktu, jeeli taki istnieje, pomidzy nauk i religi. Objaniem, lepiej czy gorzej, co rozumiem przez nauk. Teraz musz wam powiedzie, co kryje si dla mnie pod pojciem religii. Jest to niezwykle trudne, by szczerze do niego podej, uproszcz go i przejd bezporednio do pytania: czy Bg jest, czy go nie ma? Takie poszukiwania, albo rozmylania, obojtnie, jak to nazwiemy, czsto kocz si wnioskiem, e niemal na pewno Bg istnieje. Z drugiej strony czsto kocz si wnioskiem, e niemal na pewno bdem jest wierzy, i Bg istnieje. Drug trudnoci, ktr napotyka studiujcy nauki przyrodnicze, a ktra do pewnego stopnia stanowi o konflikcie pomidzy nauk a religi, okazuje si pewien niepokj pojawiajcy si wtedy, gdy odebralimy wychowanie na dwa sposoby. Chocia moemy na gruncie teologicznym i na wysokim poziomie filozoficznym dowodzi, e nie ma adnego konfliktu, jest prawd, e mody czowiek wywodzcy si z religijnej rodziny, rozpoczynajc studia w zakresie nauk cisych, wchodzi w spr z samym sob i swoimi przyjacimi. Zatem istnieje pewnego rodzaju konflikt. A zatem drugim rdem jakiego rodzaju konfliktu s fakty lub, mwic ostroniej, czstkowe fakty, ktre poznaje w trakcie studiowania nauk cisych. Na przykad dowiaduje si o rozmiarach Wszechwiata. Rozmiary Wszechwiata robi wraenie, a my jestemy w nim jedynie drobin wirujc wok Soca. Soce to zaledwie jedna z kilkuset milionw gwiazd w naszej Galaktyce, ktra sama jest jedn z miliardw galaktyk. Ponadto student poznaje bliskie powizania pomidzy czowiekiem i zwierztami oraz jedn form ycia a inn, dowiaduje si take, e czowiek pojawi si pno w dugim i rozlegym cigu

ewolucyjnym. Czy caa reszta moe by zaledwie konstrukcj, suc Jego stworzeniu? A przy tym wszystko wydaje si zbudowane z atomw, zgodnie z niezmiennymi prawami przyrody. Nic nie moe si od nich uwolni. Gwiazdy s zbudowane z tego samego i zwierzta s zbudowane z tego samego, tyle e w przypadku tych ostatnich stopie zoonoci sprawia, i w tajemniczy sposb pojawia si ycie. Wielk przygod okazuj si rozmylania nad Wszechwiatem poza czowiekiem. Pozwalaj zastanawia si, czym byby on bez istot ludzkich, jak dziao si to przez wiksz cz jego dugiej historii i jak to jest teraz w ogromnej wikszoci miejsc. Kiedy taki obiektywny obraz zostaje w kocu skonstruowany, a tajemnica i majestat materii widniej przed nami w caej krasie, wtedy przyjrzenie si z powrotem czowiekowi jako skupisku materii, potraktowanie ycia jako czci uniwersalnej, najgbszej tajemnicy przynosi doznanie, ktre jest bardzo rzadkie i niezwykle poruszajce. Zwykle koczy si to miechem i refleksj nad daremnoci usiowa zmierzajcych do zrozumienia, czyme jest ten atom we Wszechwiecie. Czyme jest ta istota - atom obdarzony ciekawoci - ktry przyglda si sobie i zastanawia, dlaczego w ogle si zastanawia? Zwykle takie naukowe rozwaania prowadz do przeraenia i tajemnicy, do zagubienia na granicy niepewnoci. Wydaj si jednak tak gbokie i tak istotne, e teoria zakadajca, i wszystko to jest scen, na ktrej Bg obserwuje ludzkie zmagania z dobrem i zem, okazuje si niewystarczajca. Niektrzy powiedz, e wanie przed chwil opisaem dowiadczenie religijne. Bardzo dobrze. Moecie to nazywa, jak chcecie. Powiem wtedy, e dziki przeyciu religijnemu tego rodzaju mody czowiek przekonuje si, i religia wyznawana w jego Kociele nie wystarczy, by opisa, by ogarn podobne dowiadczenie. Bg tego Kocioa nie jest do potny <strona> By moe. Kady ma wasne zdanie. Przypumy jednak, e w student rzeczywicie dojdzie do wniosku, i indywidualne modlitwy nie s wysuchiwane. Nie prbuj tutaj dowie nieistnienia Boga. Staram si jedynie, bycie cho troch zrozumieli rdo trudnoci, jakie napotykaj ludzie, ktrzy s edukowani w dwch odmiennych systemach. O ile mi wiadomo, nie mona dowie, e Bg nie istnieje. Jest jednak prawd, e trudno przyj dwa odmienne punkty widzenia, wywodzce si z rnych rde. Zamy zatem, e student okazuje si szczeglnie

wymagajcy i rzeczywicie dochodzi do wniosku, i indywidualna modlitwa nie jest wysuchiwana. Co si wtedy dzieje? Wwczas skonno do wtpienia przenosi si u niego na problemy etyczne. Dzieje si tak, poniewa zgodnie ze swoim wychowaniem przyjmuje, e wartoci moralne i etyczne pochodz od sowa boego. Skoro jednak Bg, by moe, nie istnieje, to czy moralne i etyczne wartoci s faszywe? Niemniej przetrway one niemal nietknite. W pewnych okresach niektre z pogldw moralnych i etycznych jego religii mogy si mu wydawa bdne, musia si nad tym zastanawia, ale do wielu z nich w kocu powrci. Nie potrafi jednak na podstawie zachowania moich kolegw ateistw, do ktrych nie nale wszyscy uczeni, stwierdzi, e w jaki szczeglny sposb rni si oni od uczonych wierzcych. Oczywicie, ja sam zaliczam si do niewierzcych. Wydaje si, e odczucia moralne, stosunek do innych ludzi i samo czowieczestwo wygldaj tak samo zarwno w przypadku wierzcych, jak i niewierzcych. Sdz, e istnieje pewna niezaleno pogldw moralnych i etycznych od teorii budowy Wszechwiata. Nauka rzeczywicie oddziauje na wiele idei zwizanych z religi, ale nie sdz, by w jakimkolwiek znaczcym stopniu wpywaa na moralno i pogldy etyczne. Religia ma wiele aspektw. Odpowiada na przerne pytania. Chciabym jednak podkreli jej trzy aspekty. Po pierwsze, religia mwi, jakie s rzeczy i skd si wziy oraz kim jest czowiek i kim jest Bg, jakie s przymioty Boga i tak dalej. Dla celw tych rozwaa nazw to metafizycznym aspektem religii. Religia naucza te, jak postpowa. Nie mam tu na myli ceremonii czy rytuaw ani adnych rzeczy tego rodzaju. Chodzi mi o to, jak postpowa w ogle, jak by moralnym. Moglibymy nazwa to etycznym aspektem religii. Wreszcie, warto podkreli, e my, ludzie, jestemy sabi. Potrzeba czego wicej ni wraliwe sumienie, by postpowa waciwie. A nawet wtedy, gdy wydaje si wam, e wiecie, co powinnicie robi, nie zawsze postpujecie tak, jak bycie chcieli. Jeden z potnych aspektw religii dotyczy jej inspirujcego charakteru. Religia inspiruje do waciwego postpowania. Zreszt nie tylko do tego. Religia stanowi rdo inspiracji w sztuce i w wielu innych dziaaniach podejmowanych przez istoty ludzkie.

Z religijnego punktu widzenia te trzy aspekty religii cile si ze sob wi. Przede wszystkim uwaa si, e owe wartoci moralne s sowem boym. Sowo boe jest tym, co czy etyczny i metafizyczny aspekt religii. Ponadto stanowi to rwnie rdo inspiracji. Jeli dziaasz dla Boga i wypeniasz Jego wol, to w jaki sposb czysz si z caym Wszechwiatem. Twoje dziaania zaczynaj mie sens w szerszym wymiarze, a to jest inspirujce. Tak wic te trzy aspekty s cile ze sob zczone. Problem polega na tym, e nauka czasami staje w sprzecznoci z dwiema pierwszymi z tych kategorii, czyli z etycznym oraz metafizycznym aspektem religii. Kiedy odkryto, e Ziemia wiruje wok wasnej osi i kry wok Soca, wybucha wielka wojna. Zgodnie z wierzeniami religijnymi owej epoki - tak by nie mogo. Rozpocz si zaarty spr, w ktrego wyniku - akurat w tym przypadku - religia wycofaa si ze stanowiska, e Ziemia spoczywa w centrum Wszechwiata. To wycofanie si z wczeniejszego stanowiska nie pocigno jednak za sob zmiany w religijnych pogldach na moralno. Inny zajady spr powsta, kiedy odkryto, e prawdopodobnie czowiek pochodzi od zwierzt. Wikszo religii i w tym wypadku wycofaa si z metafizycznego stanowiska, ktre okazao si nieprawdziwe. Niemniej w pogldach moralnych nie nastpia szczeglna zmiana. Owszem, Ziemia kry wok Soca; dobrze, ale czy to mwi nam, e naley lub nie naley nadstawia drugiego policzka? Wanie konflikt zwizany z aspektem metafizycznym jest podwjnie trudny, jako e pojawia si sprzeczno pomidzy faktami. Nie tylko zreszt pomidzy faktami, lecz take - w nastawieniu. Problemem jest nie tylko rozstrzygnicie, czy Soce kry wok Ziemi czy nie; rwnie nastawienie do faktw inaczej przejawia si w religii, a inaczej w nauce. Wtpliwo, niezbdna do poznawania przyrody, nie da si atwo pogodzi z poczuciem pewnoci, wynikajcym z wiary, co zwykle jest zwizane z gbok religijnoci. Nie wierz, by uczony mg mie t sam religijn ufno, ktr posiadaj ludzie bardzo gboko wierzcy. Niewykluczone, e moe. Nie wiem. Myl, e to jest trudne. W kadym razie wydaje si, e metafizyczny aspekt religii nie ma nic wsplnego z etyk, a wartoci moralne znajduj si poza granicami krlestwa nauki. Nie sdz, by te wszystkie konflikty wpyway na wartoci etyczne. Powiedziaem przed chwil, e wartoci etyczne pozostaj poza granicami krlestwa nauki. Musz to uzasadni, poniewa wielu ludzi ma przeciwne zdanie. Sdz oni mianowicie, e do wnioskw na temat wartoci moralnych powinnimy doj w sposb naukowy.

Mam kilka powodw, by tak uwaa. Wiecie, jak to jest: jeli si nie ma dobrego powodu, to trzeba poda kilka powodw. Mam wic cztery powody, by sdzi, e moralno znajduje si poza granicami krlestwa nauki. Po pierwsze, w przeszoci wystpoway konflikty. Stanowisko metafizyczne zmieniao si, ale waciwie nie miao to wpywu na pogldy etyczne. Musi to stanowi dla nas wskazwk, e te rzeczy s od siebie niezalene. Po drugie, zauwayem ju, e istniej - a przynajmniej ja tak uwaam - dobrzy ludzie, praktykujcy chrzecijask etyk, a nie wierzcy w bosko Chrystusa. Przy okazji, zapomniaem wczeniej zaznaczy, e przyjmuj prowincjonalne spojrzenie na religi. Wiem, e wielu ludzi wyznaje religie, ktre nie s religiami zachodnimi. Mwic jednak o problemie tak szerokim jak ten, lepiej zaj si szczeglnym przykadem. Jeli jestecie wyznawcami islamu, buddystami czy kim innym, musicie po prostu przenie moje wnioski, by przekona si, jak to wyglda. Po trzecie, o ile mi wiadomo, nigdzie w zbiorze naukowo ustalonej wiedzy nie wystpuje nic, co pozwalaoby rozstrzygn, czy ewangeliczna zasada mwica, by postpowa tak, jak chcielibymy, by postpowano wobec nas, jest dobra czy nie. Nie dostrzegam niczego, co pozwalaoby to rozstrzygn poprzez odwoanie si do wiedzy naukowej. Na koniec chciabym wysun may argument filozoficzny Nie jest to dziedzina, w ktrej czuj si pewnie. Mimo to pragnbym przedstawi niewielki argument natury filozoficznej, by wyjani, dlaczego z teoretycznych powodw uwaam, e nauka i problemy moralne s niezalene. Wsplnym oglno ludzkim problemem, tym wielkim pytaniem, jest zawsze: Czy powinienem to zrobi?". Chodzi tu o pytanie dotyczce dziaania. Co powinienem zrobi? Czy powinienem zrobi wanie to?". W jaki sposb da si odpowiedzie na takie pytania? Moemy je podzieli na dwie czci. Moemy zapyta: Jeli to zrobi, to co si stanie?". Odpowied nie uatwia nam podjcia decyzji, czy powinnimy to zrobi. Istnieje jeszcze druga cz, ktra brzmi: Czy ja chc, by to si stao?". Innymi sowy, pierwsze pytanie - Jeli to zrobi, to co si stanie?" - jest przynajmniej rozstrzygalne przy uyciu metod naukowych. W istocie owo pytanie ma typowo naukowy charakter. Nie oznacza to, e wiemy, co si stanie. Jestemy od tego dalecy. Nigdy nie wiemy, co si stanie. Nauka jest bardzo elementarna. Ale w krlestwie nauki dysponujemy metod radzenia sobie z takim pytaniem. T metod mona sformuowa nastpujco: Sprbuj, a zobaczysz".

Mwilimy ju o tym wczeniej. Dziki temu zgromadzisz informacj i tak dalej. Zatem pytanie: Jeli to zrobi, to co si stanie?" jest typowym pytaniem naukowym. Z kolei pytanie: Czy chc, by to si stao?" - w ostatecznym rozrachunku - takim nie jest. Dobrze, powiecie, jeli to zrobi, to si przekonam, e wszyscy zostaj zabici i, oczywicie, ja tego nie chc. No tak, ale skd wiecie, e nie chcecie, by wszyscy ludzie zostali zabici? Widzicie, na koniec okazuje si, e potrzebny jest jaki sd ostateczny. Moecie posuy si inn ilustracj tego zagadnienia. Moglibycie na przykad powiedzie: Jeli bdziemy realizowa t polityk ekonomiczn, to przewidujemy, e nastpi kryzys, a my, oczywicie, nie chcemy kryzysu". Zaczekajcie. Chocia wiecie, e wystpi kryzys, nie wynika std, i go nie chcecie. Musicie osdzi, czy poczucie wadzy, ktre moglibycie dziki temu zdoby, czy pchnicie kraju w tym kierunku, s waniejsze ni cena, jak zapac cierpicy ludzie. Zreszt moe nie wszyscy bd cierpieli. A zatem na kocu musi pojawi si jaki rodzaj sdu ostatecznego, rozstrzygajcego, co jest wartoci: czy ludzie s wartoci, czy ycie jest wartoci. Moecie cign rozwaania o tym, co si stanie, coraz dalej i dalej, ale na samym kocu musicie zdecydowa: Tak, chc tego" lub Nie, nie chc tego". Takie rozstrzygnicie jest jednak innej natury. Nie rozumiem, w jaki sposb sama wiedza o tym, co si stanie, pozwoliaby ostatecznie podj decyzj, czy czego chcecie czy nie. Uwaam zatem, e niemoliwe jest rozstrzyganie dylematw moralnych przy uyciu metod naukowych i e te dwie rzeczy s niezalene. Zajm si teraz trzecim aspektem religii, zwizanym z jej inspirujcym charakterem. Sprowadza mnie to do zasadniczego pytania, ktre chciabym zada wam wszystkim, bo sam nie mam pojcia, jak brzmi odpowied. W dzisiejszym wiecie inspiracja, rdo siy i otuchy w dowolnej religii cile czy si z jej aspektem metafizycznym. Chodzi o to, e inspiracja bierze si z dziaania dla Boga, ze speniania Jego woli i tak dalej. Ten wyraony w taki sposb emocjonalny zwizek, silne poczucie tego, e czynisz dobrze, zostaje osabione, Jeeli pojawia si najmniejsza wtpliwo co do istnienia Boga. Zatem jeli istnienie Boga nie jest pewne, w szczeglny sposb czerpania inspiracji zawodzi. Nie wiem, jak rozwiza ten dylemat, czyli jak zachowa rzeczywist warto religii, stanowicej rdo siy i odwagi dla wikszoci ludzi, a jednoczenie nie wymaga absolutnej wiary w system metafizyczny. Moecie przypuszcza, e daoby si wynale metafizyczny system religii, ktry wyrazi to wszystko w taki sposb, e nauka nigdy nie znajdzie si z nim w sprzecznoci. Nie sdz, by byo moliwe pogodzenie wiecznie rozwijajcej si i wkraczajcej w nieznane obszary nauki

z udzielanymi z gry odpowiedziami na wane pytania i niespodziewanie si, i prdzej czy pniej odkryjemy, e niektre tego rodzaju odpowiedzi s bdne. Dlatego nie uwaam, e da si unikn konfliktu, jeli wymagana jest absolutna wiara w system metafizyczny Nie wiem przy tym, jak zachowa rzeczywist warto religii jako rda inspiracji, jeeli ywimy co do niej wtpliwoci. Jest to powany problem. Cywilizacja zachodnia, jak sdz, opiera si na dwch wielkich dziedzictwach. Jednym jest duch naukowej przygody, przygody zwizanej z wnikaniem w nieznane. Aby mona byo zbada nieznane, trzeba najpierw rozpozna je jako nieznane. Niepoznawalne tajemnice Wszechwiata musz pozosta nie poznane. Naley zachowa postaw, e wszystko jest niepewne. Podsumowujc: ujawnia si tu pokora intelektu. Drugie wielkie dziedzictwo to etyka chrzecijaska, podstawa dziaa opierajcych si na mioci, braterstwie wszystkich ludzi, wartoci jednostki, pokorze ducha. Te dwa dziedzictwa s z logicznego punktu widzenia cakowicie zgodne. Ale logika to nie wszystko. Do przejcia idei potrzebne jest serce. Jeli ludzie powracaj dzi do religii, to do czego powracaj? Czy wspczesny Koci jest miejscem, w ktrym czowiek wtpicy w Boga moe znale otuch? Co wicej, czy moe j znale czowiek, ktry nie wierzy w Boga? Czy wspczesny Koci jest miejscem, w ktrym mog znale otuch i zacht ludzie ywicy takie wtpliwoci? Czy dotychczas nie czerpalimy siy i otuchy, by utrzyma jedno z owych dwch spjnych dziedzictw w sposb podwaajcy wartoci drugiego? Czy to jest nieuniknione? W jaki sposb moemy czerpa inspiracj, ugruntowujc te dwa filary zachodniej cywilizacji, tak by mogy trwa razem, pene wigoru, nie lkajc si siebie wzajemnie? Nie wiem. To wszystko, co mog powiedzie na temat relacji pomidzy nauk i religi, religi, ktra w przeszoci i wci jeszcze jest rdem kodu moralnego i inspiracji do przestrzegania tego kodu. Dzisiejsze czasy, jak kade inne, nie s wolne od konfliktw pomidzy narodami; obserwujemy na przykad konflikt pomidzy dwoma wielkimi mocarstwami, Rosj i Stanami Zjednoczonymi. Upieram si przy tym, e nie jestemy pewni naszych pogldw moralnych. Rni ludzie maj rne pogldy na to, co dobre, a co ze. Jeli sami nie jestemy pewni, co dobre, a co ze, to jak moemy rozstrzyga w tym konflikcie? Na czym polega w konflikt? Czy w wyborze pomidzy gospodark kapitalistyczn i gospodark kontrolowan przez rzd jest rzecz oczywist, ktra strona ma racj? Musimy mie wtpliwoci. Moemy by niemal

pewni, e kapitalizm jest lepszy od kontroli rzdowej, ale sami posiadamy wasn kontrol rzdow. Mamy swoje 52%. czyli kontrol przez podatek od dochodu przedsibiorstw. Istnieje spr pomidzy religi z jednej strony, zwykle utosamian z naszym krajem, i ateizmem z drugiej strony, utosamianym Rosj. Dwa punkty widzenia - tylko dwa punkty widzenia - i adnego sposobu rozstrzygnicia. Istnieje problem wartoci ludzkich i wartoci pastwowych, problem, jak reagowa na przestpstwa przeciwko pastwu - towarzysz temu rne opinie - moemy jedynie zachowywa wtpliwoci. Czy konflikt jest rzeczywisty? Chyba obserwujemy pewien postp w przemianie rzdw dyktatorskich w stron demokratycznego baaganu i demokratycznego baaganu w stron nieco bardziej dyktatorskich rzdw. Niepewno, jak si wydaje, nie oznacza konfliktu. Wspaniale. Ale ja w to nie wierz. Uwaam, e wystpuje zdecydowany konflikt. Uwaam, i Rosja stanowi zagroenie, gdy twierdzi, e znane jest rozwizane problemw ludzkoci, e wszystkie wysiki maj suy pastwu, poniewa oznacza to, i nie ma miejsca na innowacje. Ludzkiej machinie nie pozwala si odkry jej moliwoci, jej odmiennoci, jej nowych rozwiza trudnych problemw, jej nowych punktw widzenia. Powstaniu rzdu Stanw Zjednoczonych przywiecaa idea, e nikt nie wie, jak stworzy rzd albo jak rzdzi. Chodzio o to, by wymyli system rzdzenia w sytuacji, w ktrej nie wiecie, jak si do tego zabra. Rozwizanie tego problemu polega na stworzeniu systemu - podobnego do tego, ktry mamy - w ktrym nowe idee mog powstawa, by sprawdzane i odrzucane. Twrcy konstytucji znali warto wtpienia. Na przykad w czasach, w ktrych yli, nauka zdya si ju rozwin na tyle, by ujawni moliwoci wynikajce z dopuszczenia niepewnoci, warto otwartych perspektyw. Wtpisz, a to oznacza, e ktrego dnia pojawi si nowa moliwo. Ta otwarto na nowe moliwoci stanowi szans. Wtpienie i dyskusje maj decydujce znaczenie dla postpu. Rzd Stanw Zjednoczonych okazuje si pod tym wzgldem rzdem nowego typu, jest nowoczesny i opiera sw dziaalno na zasadach naukowych. I tu pojawia si sporo baaganu. Senatorowie sprzedaj swoje gosy na rzecz projektu budowy tamy w ich stanie, dyskusje staj si bardzo emocjonalne, lobby odbiera mniejszoci szans na waciw reprezentacj i tak dalej. Rzd Stanw Zjednoczonych nie jest doskonay, ale - by moe, poza rzdem angielskim - jawi si dzi jako najlepszy rzd na wiecie, najbardziej satysfakcjonujcy, najnowoczeniejszy. Mimo to wci daleko mu do ideau.

Rosja jest krajem zacofanym. Och, technicznie jest wysoko rozwinita. Opisywaem rnic pomidzy tym, co nazywam nauk i technik. Niestety, sztuka inynierska i rozwj techniczny nie daj si pogodzi z tumieniem nowych idei. Wyglda na to, e - podobnie jak w czasach Hitlera, kiedy nie rozwijaa si adna nowa nauka, a mimo to budowano rakiety w Rosji mona obecnie budowa rakiety. Przykro mi to mwi, ale jest prawd, e postp techniczny, czyli zastosowanie nauki, moe nastpowa w warunkach braku wolnoci. Rosja jest krajem zacofanym, poniewa nie nauczya si, e istnieje granica, ktrej nie moe przekracza wadza rzdu. Wielkie odkrycie Anglosasw - nie byli oni jedynymi, ktrzy o tym myleli, ale poprzestamy na niezbyt odlegej historii rozwoju tej idei - polegao na tym, e moe istnie ograniczenie wadzy rzdu. W Rosji nie istnieje swoboda krytykowania idei. Powiecie: Owszem, oni dyskutuj o Stalinie". Jedynie w ograniczonym zakresie. Tylko do pewnego stopnia. Powinnimy z tego skorzysta. Dlaczego my nie dyskutujemy o Stalinie? Dlaczego nie przypominamy wszystkich problemw, jakie mielimy z tym dentelmenem"? Dlaczego nie wskazujemy na niebezpieczestwa stwarzane przez rzd, w ktrym moe zrodzi si co podobnego? Dlaczego nie podkrelamy analogii stalinizmu, ktry jest krytykowany w Rosji, do tego, co si wanie teraz w Rosji dzieje? W porzdku, w porzdku... Widzicie, zdenerwowaem si... To tylko emocje. Nie powinienem si tak zachowywa, poniewa trzeba do tego podchodzi bardziej naukowo. Nie uda mi si was przekona, jeli nie bdziecie wierzy, e to, co mwi, jest racjonalnym, pozbawionym uprzedze rozumowaniem. Mam jedynie niewielkie dowiadczenie z tymi krajami. Odwiedziem Polsk i odkryem tam co interesujcego. Polacy s narodem kochajcym wolno, a znajduj si pod dominacj Rosji. Nie mog publikowa tego, co chc, lecz wtedy, gdy tam byem, czyli rok temu, mogli mwi, co im si podobao; ale cho wyda si to do dziwne - nie mogli tego publikowa. I tak w publicznych miejscach prowadzilimy bardzo oywione dyskusje na wszelkie interesujce tematy. Przy okazji, najbardziej uderzajc rzecz, jak zapamitaem z Polski, jest ich dowiadczenie z Niemcami. Okazuje si ono tak gbokie, zatrwaajce i okropne, e nie s oni w stanie go zapomnie. Dlatego cay ich stosunek do spraw zagranicznych wynika z obawy przed odrodzeniem Niemiec. Kiedy tam si znajdowaem, pomylaem, e byoby straszn zbrodni ze strony wolnego wiata, gdyby pozwolono, by temu krajowi przydarzyo si co podobnego raz jeszcze. Std si bierze ich akceptacja Rosji. Dlatego, widzicie, jak mi wyjaniali, Rosjanie zdecydowanie trzymaj pod kontrol

wschodnie Niemcy. Nie jest moliwe, by we wschodnich Niemczech odrodzili si jacy nazici. I nie ma adnej wtpliwoci, e Rosjanie s w stanie sprawowa nad nimi kontrol. I w taki oto sposb istnieje ten bufor. Zaskakujce wydawao mi si to, e nie zdawali sobie sprawy, i jaki kraj moe ochrania inny kraj, gwarantowa jego bezpieczestwo, nie dominujc nad nim totalnie, nie zaznaczajc w nim swojej obecnoci. Czsto te rni ludzie odwoywali mnie na stron i mwili, e zdziwimy si, ale jeli kiedy Polska wyzwoli si spod wpyww Rosji, bdzie miaa swj wasny rzd i stanie si wolna, to bdzie kroczya mniej wicej t sam drog. Powiedziaem: Co przez to rozumiecie? Jestem zaskoczony. Czy chodzi wam o to, e nie byoby wolnoci sowa?". Och, nie, mielibymy wszystkie wolnoci. Kochalibymy te wolnoci, ale wci mielibymy upastwowiony przemys i tym podobne rzeczy. Wierzymy w idee socjalizmu". Bytem zaskoczony, bo ja patrz na t kwesti inaczej. Uwaam, e problem nie polega na wyborze pomidzy socjalizmem i kapitalizmem, ale raczej pomidzy tumieniem idei i wolnoci idei. Jeli wolno idei i socjalizm s lepsze ni komunizm, to one przewaaj. I tak bdzie lepiej dla wszystkich. A jeli kapitalizm jest lepszy ni socjalizm, to on zwyciy. Na razie mamy 52%... wic... To, e Rosja nie jest wolna, stao si dla kadego jasne. Take konsekwencje tego faktu dla nauki s cakiem oczywiste. Jednego z najlepszych przykadw dostarcza ysenko; stworzona przez niego teoria genetyki gosi, e cechy nabyte mog by przekazywane potomstwu. Prawdopodobnie kryje si w tym pewna doza prawdy. Ogromna wikszo genetycznych powiza jest jednak, ponad wszelk wtpliwo, innego rodzaju i wie si z plazm zarodkow. Niewtpliwie istnieje kilka przykadw, zaledwie kilka znanych ju przykadw, w ktrych cechy pewnego rodzaju s przekazywane nastpnemu pokoleniu drog bezporedni. Nazywamy to dziedziczeniem cytoplazmatycznym. Rzecz w tym, e w wikszoci przypadkw procesy genetyczne maj inny charakter, ni gosi ysenko. I tak popsu on Rosj. Wielki Mendel, ktry odkry prawa genetyki i stworzy podstawy tej dziedziny, nie yje. Ta nauka moe si rozwija jedynie w krajach zachodnich, bo w Rosji nie ma wystarczajcej swobody, by pracowa nad tymi zagadnieniami. Tamtejsi naukowcy musz dyskutowa i spiera si z nami cay czas. Rezultat jest interesujcy. Nie tylko doszo w tym przypadku do zablokowania rozwoju biologii, ktra, nawiasem mwic, jest dzisiaj najaktywniej udoskonalan, najbardziej ekscytujc i najszybciej rozwijajc si nauk na Zachodzie. W Rosji nic si nie dzieje. Jednoczenie moglibycie przypuszcza, e z ekonomicznego punktu widzenia taka rzecz jest niemoliwa. Posugiwanie si bdnymi

teoriami dziedziczenia i genetyki sprawia, e zastosowanie biologii w rolnictwie jest w Rosji zapnione. Nie potrafi tam waciwie rozwija nowych odmian kukurydzy. Nie wiedz, jak wyhodowa lepsze odmiany ziemniakw. Kiedy wiedzieli. Zanim teorie ysenki stay si obowizujce, mieli najwiksze na wiecie zbiory ziemniakw. Dzi nie mog si pochwali niczym podobnym. Kc si tylko z Zachodem. By czas, kiedy ogromne problemy mieli fizycy. Obecnie fizycy ciesz si wielk wolnoci. Jednake nie stuprocentow wolnoci. Istniej rne szkoy mylenia, toczce ze sob nieustanny spr. Przedstawiciele ich wszystkich przyjechali na konferencj do Polski3.

* Mowa o konferencji w Jabtonnie koo Warszawy, ktrej tematem byy relatywistyczne teorie grawitacji. Odbya si ona w dniach 25-31 lipca 1962 roku, a przyjechao na ni wielu wybitnych fizykw z caego wiata; poza Feynmanem m.in.: H. Bondi, B. S. Chandrasekhar, P. A. M. Dirac, R. P. Kerr, R. Penrose,
3

Pobyt zosta zorganizowany przez Polskie Biuro Podry Orbis". Oczywicie, liczba pokoi hotelowych bya ograniczona i popeniono bd, umieszczajc Rosjan w tym samym pokoju. Zeszli na d, dajc wyraz swemu oburzeniu: Przez siedemnacie lat nie odzywaem si do tego czowieka, a teraz mam by z nim w jednym pokoju! ". S dwie szkoy fizyki. I s dobrzy faceci i li faceci. To jest zupenie oczywiste i bardzo interesujce. Istniej w Rosji wielcy fizycy, ale fizyka rozwija si znacznie szybciej na Zachodzie. Chocia wydawao si przez jaki czas, e w Rosji powstanie co wielkiego, to jednak do tego nie doszo. Nie oznacza to, e nie rozwija si tam technika albo panuje zacofanie. Staram si powiedzie, e w takim kraju rozwj idei jest skazany na przegran. Syszelicie o ostatnich zjawiskach w sztuce wspczesnej. Kiedy byem w Polsce, sztuka wspczesna pojawiaa si w maych zaukach, na bocznych uliczkach. Sztuka nowoczesna rodzia si w Rosji. Nie potrafi oceni wartoci sztuki nowoczesnej. W adn stron. Za to pan Chruszczow odwiedzi jedno z takich miejsc i pan Chruszczow zdecydowa, e to wyglda, jakby obrazy byy malowane olim ogonem. Sta mnie tylko na taki komentarz, e on powinien wiedzie, co mwi. Aby przybliy wam problem, posu si przykadem Niekrasowa, ktry podrowa po Stanach Zjednoczonych i Woszech, wrci do domu i opisa, co widzia. Zosta skarcony za, tu zacytuj karccego: Podejcie typu fifty fifty, za buruazyjny obiektywizm". Czy to jest kraj oparty na zasadach naukowych? Skd nam w ogle przyszo do gowy, e Rosjanie w jakimkolwiek sensie dziaaj wedug zasad naukowych? Czy dlatego, e tu po rewolucji przyjli inne idee ni te, wedug ktrych postpuj dzisiaj? Nie jest zgodne z podejciem na-

D. W. Sciama, J. A. Wheeler. Uczestniczyo w niej te dziesiciu uczonych ze Zwizku Radzieckiego (przyp. tum.).

ukowym odrzuca zasad fifty lifty - czyli nie rozumie, co dzieje si w wiecie, i wypacza sensy; czyli by lepym po to, by podtrzymywa ignorancj. Nic nie poradz, musz powiedzie wicej o krytyce Niekrasowa. Atak zosta przypuszczony przez czowieka o nazwisku Podgorny, ktry by pierwszym sekretarzem Komunistycznej Partii Ukrainy. Stwierdzi on: Mwisz nam tutaj... [Byo to podczas zebrania, na ktrym wspomniany delikwent wanie przemawia. Nikt jednak nie wie, co powiedzia, bo nie zostao to opublikowane, w przeciwiestwie do krytyki, ktra ukazaa si drukiem). Mwisz nam tutaj, e bdziesz pisa jedynie prawd, wielk prawd, rzeczywist prawd, o ktr walczye w okopach Stalingradu. To byoby w porzdku. Wszyscy doradzamy ci, by pisa w ten sposb. [Mam nadziej, e tak zrobi]. Twoje przemwienie i idee, ktre wci popierasz, trc drobnomieszczask anarchi. Partia i lud nie mog i nie bd tego tolerowa. Wy, towarzyszu Niekrasow, lepiej przemylcie to sobie bardzo powanie". Jak moe ten nieszcznik przemyle to powanie? Jak ktokolwiek moe powanie myle o byciu drobnomieszczaskim anarchist? Czy potracicie sobie wyobrazi starego anarchist, ktry jest jednoczenie drobnomieszczaski? I jednoczenie aosny? Caa sprawa jest absurdalna. Dlatego mam nadziej, e wszyscy moemy wymia ludzi podobnych do Podgornego i jednoczenie w jaki sposb prbowa skontaktowa si z Niekrasowem i przekaza mu wyrazy naszego uznania i szacunku dla jego odwagi, jako e znajdujemy si dopiero na pocztku drogi, ktr ma do przebycia czowiek. Tysice lat za nami. Przed nami przyszo o nieznanej rozcigoci. Mamy rozmaite moliwoci, ale czyhaj na nas niebezpieczestwa wszelkiego rodzaju. Ludzie byli w przeszoci skrpowani, bo skrpowane byy ich idee. Przez dugie okresy czowieka zaguszano. Nie bdziemy tego tolerowa. Mam nadziej, e przysze pokolenia uzyskaj wolno, a z ni prawo do powtpiewania, do rozwoju, do kontynuowania przygody odkrywania nowych sposobw robienia rzeczy i rozwizywania problemw. Dlaczego mocujemy si z problemami? Jestemy dopiero na pocztku drogi. Mamy wiele czasu na rozwizywanie problemw. Jedyny bd, jaki moemy popeni, polega na tym, e w okresie popdliwej modoci ludzkoci uznamy, i znalelimy odpowiedzi. To jest to. Nikt inny nie moe myle o niczym innym. I zaczniemy tumi wszelkie przejawy nieprawomylnoci. Skrpujemy czowieka i pozostawimy wstanie ograniczonej wiadomoci dzisiejszych istot ludzkich.

Nie jestemy a tacy mdrzy. Jestemy tpi. Jestemy ignorantami. Musimy kroczy we waciwym kierunku. Wierz w ograniczon wadz rzdu. Wierz, e rzd powinien by kontrolowany na wiele sposobw. To, co podkrelam, stanowi jedynie wynik mylowych dywagacji. Nie chc mwi o wszystkim naraz. Zajmijmy si maym wycinkiem, problemem umysowym. aden rzd nie ma prawa decydowa o prawdzie naukowej ani w aden sposb okrela charakteru badanych problemw. Podobnie, aden rzd nie moe okrela wartoci estetycznej dzie sztuki ani ogranicza form literackiej czy artystycznej wypowiedzi. Nie powinien te deklarowa prawdziwoci ekonomicznych, historycznych, religijnych ani filozoficznych doktryn. Zamiast tego ma wobec swych obywateli obowizek zapewnienia im wolnoci, tak by mogli oni przyczynia si do postpu i rozwoju ludzkoci. Dzikuj.

Ten nienaukowy wiek

Kiedy zaproszono mnie do wygoszenia wykadw imienia Johna Danza, ucieszyem si, e bd mg trzykrotnie stawa przed suchaczami. Wiele bowiem mylaem o gwnych tematach wykadw i chciaem, by moja wypowied nie ograniczya si tylko do jednorazowego przekazu, ale bym mg rozwija te idee stopniowo i starannie w trzech wykadach. Odkryem jednak, e udao mi si rozwin je stopniowo i starannie, w peni, ju w dwch wykadach. Cakowicie brakuje mi teraz dobrze przemylanych tematw, ale wci mam wiele niepokojcych spostrzee na temat wiata, spostrzee, ktrym nie udao mi si nada jakiej oczywistej, logicznej i sensownej formy. Dlatego, skoro ju zgodziem si wygosi trzy wykady, nie pozostaje mi nic innego, jak przedstawi t kompilacj niepokojcych mnie myli, cho wszystko to nie jest do koca uporzdkowane. By moe, kiedy, gdy co mnie do tego zmobilizuje, przedstawi je w jednym, dobrze przygotowanym wykadzie, zamiast robi to, co teraz. A gdybycie zaczli wierzy w to, co powiedziaem wczeniej, tylko dlatego, e jestem uczonym i e, jak wyczytalicie z programu, dostaem wiele nagrd i tak dalej, zamiast zastanawia si bezporednio nad problemami - czyli jeli drzemie w was tsknota za autorytetem - sprawi, e dzisiejszego wieczoru pozbdziecie si balastu tego rodzaju. Powicam ten wykad wykazaniu, jak mieszne wnioski i niespotykane stwierdzenia moe wygosi kto taki jak ja. Chc zniszczy zbudowany wczeniej obraz siebie jako autorytetu. Widzicie, sobotni wieczr to czas rozrywki, a wic... Sdz, e wprawiem si we waciwy nastrj i moemy kontynuowa. Zawsze dobrze jest nada wykadowi taki tytu, aby nikt si

<brak strony?> Jeli jednak przestaniecie na chwil o tym myle, przekonacie si, e istniej liczne, w wikszoci przypadkw banalne rzeczy, ktre s nienaukowe - niepotrzebnie. Na przykad, na tej sali z przodu znajduj si wolne miejsca, cho s ludzie [stojcy z tyu]. Kiedy rozmawiaem z jakimi studentami w czasie zaj, ktry z nich zada mi nastpujce pytanie: Czy podczas analizy informacji naukowej wystpuj jakie postawy lub dowiadczenia, ktre mogyby si przyda przy analizie innych informacji?. (Swoj drog, na koniec powiem, w jakim stopniu dzisiejszy wiat jest sensowny, racjonalny i naukowy. W wielkim. Zatem jedynie na pocztku omawiam to, co ze. To jest zabawniejsze. Na koniec zagodniej. Uczepiem si tego jako dobrego sposobu przedstawienia wszystkiego, co wydaje mi si nienaukowe w wiecie). Chciabym zatem rozway niektre ze sztuczek uywanych przy ocenie idei. W nauce mamy t przewag, e potrafimy si ostatecznie odwoa do dowiadczenia, co moe nie by osigalne w innych dziedzinach. Mimo to pewne sposoby oceny rzeczy, pewne dowiadczenia, niewtpliwie s uyteczne na wiele sposobw. Zaczn wic od kilku przykadw. Pierwszy z nich dotyczy tego, czy czowiek wie, o czym mwi, czy to, co mwi, ma jak podstaw czy nie. Sztuczka, ktrej uywam, jest bardzo prosta. Jeli zadacie mu inteligentne pytania - to znaczy dogbne, przenikliwe, uczciwe, szczere, bezporednie pytania na temat, a nie pytania podchwytliwe - to szybko zapdzicie go w kozi rg. Podobny efekt osiga dziecko zadajce naiwne pytania. Jeli zadacie naiwne, ale istotne pytania, to niemal natychmiast okae si, e ta osoba, o ile jest uczciwa, nie zna odpowiedzi. To wane, by sobie z tego zdawa spraw. Myl, e mog zaprezentowa jeden z nienaukowych aspektw wiata, ktry prawdopodobnie byby o wiele lepszy, gdybymy podchodzili do wielu rzeczy bardziej naukowo. Posu si przykadem z dziedziny polityki. Przypumy, e dwaj politycy ubiegaj si o urzd prezydenta i jeden z nich podruje po rolniczej czci kraju. Zostaje zapytany: Co pan zamierza zrobi w sprawie rolnictwa?". Natychmiast odpowiada: to, to i tamto. Teraz przyjeda drugi kandydat i te syszy pytanie: Co pan zamierza zrobi w sprawie rolnictwa?". No wic, nie wiem. Staraem si uzyska oglny obraz sytuacji, ale o rolnictwie nie mam pojcia. Wydaje mi si, e to musi by bardzo trudny problem, poniewa od dwunastu, pitnastu, dwudziestu lat ludzie

prbowali si z nim upora, a wszyscy oni mwili przy tym, e wiedz, jak to zrobi. A wic to musi by trudny problem. Dlatego zamierzam sobie poradzi z problemem rolnictwa, skupiajc wok siebie wielu ludzi, ktrzy co o tym wiedz, przygldajc si wszystkim naszym dowiadczeniom oraz powicajc temu pewn ilo czasu, i dopiero wtedy w rozsdny sposb doj do wniosku, co robi. Teraz nie potrafi wam z gry okreli, jakie wycign wnioski, ale mog wam powiedzie, na jakich zasadach bd si opiera, starajc si nie obcia zanadto rolnikw indywidualnych. Jeli pojawi si jakie szczeglnie trudne sytuacje, to bdziemy musieli si nimi zaj..." i tak dalej, i tak dalej. Taki kandydat przepadby w kadych wyborach w tym kraju. Tak uwaam. W kadym razie nikt nigdy czego podobnego nie sprbowa. Ludzie maj ju zakodowane, e musz dosta odpowied i e kto, kto daje odpowied, jest lepszy od kogo, kto tej odpowiedzi nie daje. Dzieje si tak, pomimo e na og jest odwrotnie. W rezultacie polityk musi udziela odpowiedzi. Skutkiem tego obietnice politykw nigdy nie s dotrzymywane. To nieuchronna konieczno, ich spenienie nie jest moliwe. A zatem nikt nie wierzy w obietnice wyborcze. To z kolei powoduje lekcewaenie polityki, oglny brak szacunku dla ludzi, ktrzy staraj si rozwizywa problemy, i tak dalej. Dzieje si tak od samego pocztku (by moe, jest to uproszczona analiza). O wszystkim decyduje jednak nastawienie ludzi - pragn otrzyma odpowied, zamiast oczekiwa, a znajdzie si czowiek, ktry wie, jak znale rozwizanie. Pora teraz przej do problemu, ktry rwnie wystpuje w nauce - podam tylko jeden czy dwa przykady kadej z oglnych idei - a zwizanego z tym, jak sobie radzi z niepewnoci. Pojawio si ju wiele artw dotyczcych niepewnoci. Chciabym przypomnie, e moecie by prawie pewni czego, nawet jeli nie macie cakowitej pewnoci. Nie musicie tak bardzo trzyma si rodka, wcale nie musicie by porodku. Ludzie czsto pytaj mnie: No, dobrze, jak moesz nauczy swoje dzieci, co jest dobre, a co ze, skoro tego nie wiesz?". Poniewa jestem niemal pewny, co dobre, a co ze. Nie jestem absolutnie pewny, niektrzy eksperci mog sprawi, e zmieni zdanie. Wiem jednak, czego chciabym je nauczy. Inna sprawa, oczywicie, jeli dziecko nie nauczy si tego, co chcesz mu przekaza. Chciabym wspomnie o pewnej nieco technicznej sprawie, ktra pomoe zrozumie, jak sobie radzi z niepewnoci. Jak to si dzieje, e co, co byo niemal na pewno faszywe, staje si niemal na pewno prawdziwe? W jaki sposb zmienia si nasze dowiadczenie? Jak

sobie radzimy ze zmianami stopnia naszej pewnoci, ktre s skutkiem naszego zmieniajcego si dowiadczenia? To wszystko jest do skomplikowane, ale posu si raczej prostym, wyidealizowanym przykadem. Przypumy, e dysponujecie dwiema teoriami przewidujcymi, co si stanie. Nazw je teori A i teori B". Teraz zaczynaj si komplikacje. Teoria A i teoria B. Przypumy, e zanim dokonacie jakichkolwiek obserwacji, z takiego czy innego powodu - na przykad wczeniejszych dowiadcze, innych obserwacji, intuicji i tak dalej - jestecie o wiele bardziej pewni teorii A ni teorii B. O wiele bardziej pewni. Przypumy jednak, e to, co zamierzacie obserwowa, stanowi test. Zgodnie z teori A nic nie powinno si wydarzy, a zgodnie z teori B - powinien pojawi si kolor niebieski. No, dobrze. Wykonujecie obserwacje i pojawia si jaki zielonkawy kolor. Przygldacie si wtedy teorii A i mwicie: To jest bardzo mao prawdopodobne", a potem przygldacie si teorii B i stwierdzacie: Co prawda, powinna bya pojawi si odmiana koloru niebieskiego, ale niewykluczone, e moe powsta jaki zielonkawy odcie". W wyniku obserwacji teoria A zostaa osabiona, a teoria B wzmocniona. Jeli kontynuujecie testy, to szanse, e teoria B jest suszna, wzrastaj. Tak przy okazji, nie jest dobrze powtarza taki sam test w kko. Niezalenie bowiem od tego, ile razy wyjdzie wam zielonkawy kolor, wci nie bdziecie mogli si zdecydowa. Jeli jednak znajdziecie wiele innych rzeczy odrniajcych teori A od teorii B, to przez nagromadzenie si takich czynnikw uznacie, e szanse teorii B rosn. Przykad. Zamy, e jestem w Las Vegas. Spotykam jasnowidza albo, powiedzmy, czowieka, ktry twierdzi, e jest jasnowidzem, czy, mwic bardziej precyzyjnie, ma zdolno telekinezy, co oznacza, i sam myl moe wpywa na to, jak zachowuj si przedmioty. Ten facet podchodzi do mnie i mwi: Zademonstruj ci to. Staniemy przy ruletce i z wyprzedzeniem powiem ci przy kadej grze, czy wypadnie czarne czy czerwone". Zanim zaczn, przypuszczam, e nie ma adnego znaczenia, jaki numer w tym celu obstawi. Tak si skada, e z powodu swojej wiedzy o przyrodzie, znajomoci fizyki, jestem uprzedzony do jasnowidzw. Jeli wierz, e ten czowiek jest zbudowany z atomw, a ja znam wszystkie - wikszo - sposoby, w jaki atomy ze sob oddziauj, to nie widz adnej bezporedniej moliwoci, by jakiekolwiek dziaania umysowe mogy wpyn na sposb zachowania si kulki. Zatem w wyniku uprzednio zdobytego dowiadczenia i oglnej wiedzy bezwzgldnie wystpuj przeciwko jasnowidzom. Milion do jednego.

Teraz zaczynamy. Jasnowidz twierdzi, e wypadnie czarne. Jest czarne. Jasnowidz zapowiada czerwone. Wypada czerwone. Czy uwierzyem jasnowidzowi? Nie. Tak mogo si zdarzy. Jasnowidz zapowiada czarne. Jest czarne. Jasnowidz przepowiada czerwone. Jest czerwone. Niepokoj si. Wyglda na to, e czego si dowiem. To si powtarza, powiedzmy, dziesi razy. Niewykluczone, e zadziaa tu przypadek, ale szanse na to s jak jeden do tysica. Musz teraz stwierdzi, e prawdopodobiestwo tego, i jasnowidz naprawd ma t moc, s jak jeden do tysica, a wczeniej sdziem, e jak jeden do miliona. Czy zatem jeli uda si to jeszcze dziesi razy, zostan przekonany? Niezupenie. Zawsze trzeba dopuci moliwo alternatywnych teorii. Jest jeszcze inna teoria, o ktrej powinienem by wspomnie na pocztku. Kiedy podchodzilimy do stou z ruletk, musiao przyj mi do gowy, e istnieje zmowa pomidzy jasnowidzem a tymi przy stole. To moliwe. Cho nie wydaje si, by ten facet mia jakikolwiek kontrakt z Flamingo Club. Uznaj wic, e szanse s jak sto do jednego, i tak nie jest. Niemniej po tym, jak odgad dziesi razy pod rzd, to - poniewa jestem tak bardzo uprzedzony w stosunku do jasnowidzw musz uzna, e taka zmowa istnieje. Dziesi do jednego. Wnioskuj zatem, uznaj, e dziesi do jednego, jest to zmowa, a nie przypadek. Przy tym wci uwaam, e dziesi tysicy do jednego jest to oszustwo, a nie jasnowidztwo. W jaki sposb mgby on kiedykolwiek mnie przekona, e naprawd jest jasnowidzem, jeli ja nadal nie pozbywam si tego okropnego uprzedzenia, a teraz twierdz, i mam do czynienia z oszustwem? Ot moe on przeprowadzi inny test. Chociaby zabra mnie do innego klubu. Do pomylenia s te inne sprawdziany. Mog kupi koci do gry. Moemy usi w pokoju i wyprbowa je. Moemy po kolei odrzuca alternatywne teorie. Na nic nie zda si jasnowidzowi stanie w nieskoczono przy tym konkretnym stole. Moe sobie przepowiada wyniki, ale dla mnie bdzie to tylko oszustwo. Wci jednak moe przekona mnie, e jest jasnowidzem, robic inne rzeczy Przypumy, e idziemy do innego klubu i to dziaa; do jeszcze innego - i znowu dziaa. Kupuj koci, te dziaa. Bior go do domu i buduj st do ruletki - dziaa. Jaki wycigam wniosek? Stwierdzam, e on jest jasnowidzem. Stwierdzam to, ale nie mam pewnoci. Uznaj to z pewnym prawdopodobiestwem. Na podstawie tych wszystkich dowiadcze dochodz do wniosku, e z pewnym prawdopodobiestwem on jest jasnowidzem. Po czym odkrywam nowe rzeczy, na przykad, e istnieje specjalna technika dmuchania kcikiem ust w sposb niezauwaalny i temu podobne zjawiska. Kiedy si o tym dowiaduj, moja ocena prawdopodobiestwa ponownie si zmienia. Niepewno pozostaje zawsze. Mona jednak

przez dugi czas obstawa przy wniosku, wynikajcym z wielu testw, e jasnowidztwo rzeczywicie istnieje. Jeli istnieje, to jestem pod wraeniem, poniewa nie spodziewaem si tego wczeniej. Nauczyem si czego, czego wczeniej nie znaem. Jako fizyk chciabym bada to zjawisko przyrodnicze. Czy zaley ono od tego, jak daleko jasnowidz znajduje si od kulki? A co bdzie, jeli pomidzy nim i stoem ustawimy szyb lub papierow przegrod? W taki wanie sposb wyjania si podobne sprawy i odpowiada, co to jest magnetyzm lub czym jest elektryczno. Wykonujc wiele eksperymentw, mona by si przekona, czym jest jasnowidztwo. Przykad ten pokazuje, jak sobie radzi z niepewnoci i jak naukowo si czemu przyglda. To, e mamy uprzedzenia do jasnowidztwa w stosunku milion do jednego, nie oznacza, e nigdy nie uznamy, i kto naprawd jest jasnowidzem. Dwie rzeczy mog spowodowa, e nigdy nie przekonacie si, czy w czowiek jest jasnowidzem: jeli liczba testw jest ograniczona i on nie zgodzi si na wicej, albo jeli ywicie od samego pocztku gbokie uprzedzenie, e to jest niemoliwe. Inny test, ktry, jak si to mwi, dziaa w nauce i prawdopodobnie do pewnego stopnia dziaaby w innych dziedzinach, polega na tym, e jeli co jest rzeczywicie prawd, powtarzanie obserwacji i poprawianie ich efektywnoci zwiksza wyrazisto wynikw, a nie zmniejsza j. Chodzi o to, e jeli co istnieje naprawd, a wy nie moecie temu si dokadnie przyjrze, bo szyba jest zamglona, czycicie wic szyb i to co okazuje si lepiej widoczne. Wyrazisto obrazu wzrasta, a nie maleje. Dam przykad. Pewien profesor, o ile pamitam gdzie w Wirginii, prowadzi przez lata cae dowiadczenia nad telepati, czyli czym podobnym do jasnowidztwa. W pocztkowych eksperymentach chodzio o to, by, posugujc si tali kart o rnych wzorach (pewnie wszystko to wiecie, bo takie karty byy w sprzeday i ludzie uywali ich do gry), odgadn, czy na karcie jest kko, trjkt i tak dalej, podczas gdy druga osoba mylaa o tych kartach. Jedna osoba nie moga obejrze karty. Druga osoba widziaa kart i mylaa o niej. Ta pierwsza miaa odgadn, jaka to karta. Na pocztku swoich bada profesor uzyska zdumiewajce efekty. Znalaz ludzi, ktrzy mogli prawidowo odgadn od 10 do 15 kart, podczas gdy zwyke prawdopodobiestwo pozwalao na zgadnicie przecitnie tylko 5. Co wicej, niektrzy z nich przy kolejnych kartach byli bardzo bliscy stuprocentowej skutecznoci. Znakomici jasnowidze.

Wysunito liczne zastrzeenia wobec tych bada. Midzy innymi zarzucano mu, e nie zlicza wszystkich przypadkw, w ktrych nie dochodzio do odgadnicia. Skupia si tylko na tych nielicznych, w ktrych si udawao. W taki sposb nie da si prawidowo przeprowadzi analizy statystycznej. Wskazywano, e w dowiadczeniu wystpowao wiele widocznych bd niewidocznych tropw, ktre umoliwiay przekazywanie sygnaw od jednej osoby do drugiej. Zostay zgoszone rozmaite zastrzeenia co do sposobu przeprowadzenia

eksperymentu i uywanych metod statystycznych. Organizacj eksperymentu ulepszono. Wskutek tego, cho przecitny wynik powinien odpowiada 5 odgadnitym kartom, w dugim cigu prb wynik wynosi 6,5. Nigdy nie osign takiego wyniku jak 10, 15 czy 25 odgadnitych kart. Widzimy zatem, e pierwsze dowiadczenia byy bdne. Kolejne dowiadczenia wykazay, e efekt obserwowany wczeniej nie istnieje. To, e przecitnie otrzymujemy 6,5, a nie 5, stwarza now moliwo, polegajc na tym, i telepatia, co prawda, istnieje, ale objawia si na znacznie niszym poziomie. Jest to nowa hipoteza. Gdyby bowiem pierwotny wynik by prawdziwy, po udoskonaleniu sposobu przeprowadzania dowiadczenia zjawisko to te powinno wystpowa. Znowu odgadywano by po 15 kart. Dlaczego liczba ta spada do 6,5? Poniewa udoskonalilimy metod. Mamy wic wynik 6,5 nieco wyszy od oczekiwanej wartoci przecitnej. Zgoszono dalsze, bardziej szczegowe zastrzeenia i zauwaone niewielkie efekty, ktre mog by odpowiedzialne za wynik. Wedug profesora ludzie mcz si w trakcie eksperymentu. Jego zdaniem wyniki dowodziy, e im duej trwa eksperyment, tym mniejsz liczb odgadni uzyskiwali uczestnicy. Gdyby wykluczy te gorsze wyniki, rednia wychodziaby nieco wiksza od 5 i tak dalej. Dlatego kiedy uczestnik dowiadczenia stawa si zmczony, 2 lub 3 ostatnie wyniki byy odrzucane. Rzeczy tego rodzaju wzito pod uwag. Okazao si, e telepatia wci istniaa, ale ju tylko na poziomie, ktry rednio wynosi 5.1. Zatem wszystkie dowiadczenia, ktre daway wyniki 6,5, byty bdne. Jak wic potraktowa owo 5? Moemy i dalej, rzecz jednak w tym, e w dowiadczeniu zawsze wystpuj bdy ktre s bardzo trudne do uchwycenia i rozpoznania. Niemniej powodem, dla ktrego nie wierz, by badacze zjawiska telepatii wykazali jego istnienie, jest to, e w miar doskonalenia si pomiarw uzyskiwano coraz gorsze wyniki. Wyraajc to w skrcie: kolejne dowiadczenia obalay wyniki eksperymentw wczeniejszych. Jeli w ten sposb spojrze na owe dowiadczenia, to moemy by usatysfakcjonowani.

Oczywicie, telepatia i rzeczy tego rodzaju spotykaj si z du niechci. Dzieje si tak dlatego, e kojarz si one z mistycznym spirytualizmem i wszelkiego rodzaju hokusamipokusami rodem z XIX wieku. Uprzedzenia sprawiaj e trudniej jest co udowodni, ale jeli to co istnieje, moe mimo wszystko liczy na odkrycie. Jednym z interesujcych przykadw jest zjawisko hipnozy. Bardzo dugo trwao, zanim udao si przekona ludzi, e hipnoza naprawd istnieje. Wszystko zaczo si od pana Mesmera4, ktry leczy ludzi z histerii, sadzajc ich wok wanny Z rurami i kac im si ich trzyma, oraz stosowa inne metody tego rodzaju. Czci tych zjawisk bya jednak hipnoza, ktrej istnienia wczeniej nie zauwaono. Moecie sobie wyobrazi jak trudno byo, wychodzc od takiej tradycji, zainteresowa kogokolwiek odpowiednimi eksperymentami. Na szczcie dla nas wszystkich zjawisko hipnozy zostao rozpoznane i zademonstrowane ponad wszelk wtpliwo, mimo swoich niezwykych pocztkw. Zatem to nie dziwaczne pocztki sprawiaj, e ludzie nabywaj do czego uprzedze. Zaczynaj od uprzedzenia, ale po zbadaniu sprawy mog zmieni zdanie. Inna oglna zasada tego rodzaju mwi, e zjawisko, ktre rozwaamy, musi wykazywa pewn trwao lub stao.

<strona>

Znaczy to, e jeli zjawisko jest trudne do zbadania, to obserwowane w rnych sytuacjach powinno wykazywa w mniejszym lub wikszym stopniu takie same cechy. Jeli rozpatrzymy choby przypadek latajcych talerzy, to natychmiast napotykamy trudno, polegajc na tym, e niemal kady, kto zauway latajcy talerz, widzia co innego, jeeli tylko nie byt wczeniej poinformowany, co powinien widzie. Tak wic w rewelacjach o latajcych talerzach wspomina si o pomaraczowych wietlistych kulach; niebieskich sferach skaczcych po pododze; szarych mgiekach, ktre znikaj; przypominajcych nici babiego lata elementach rozpywajcych si w powietrzu; okrgych, paskich, blaszanych obiektach, z ktrych wychodzi co o miesznych ksztatach, przypominajcych nieco istoty ludzkie.

Jeli w jakimkolwiek stopniu pojmujecie zoono przyrody i ewolucji ycia na Ziemi, to moecie zda sobie spraw z niezmiernej rozmaitoci form, jakie ycie potrafi przybiera. Ludzie mwi, e ycie nie moe istnie bez tlenu, ale pojawia si ono przecie pod wod. W rzeczywistoci ycie zaczo si w morau. Organizmy musz si porusza i by unerwione. Roliny nie maj nerww. Zastanwcie si tylko nad rozmaitoci form ycia. Dojdziecie wtedy do wniosku, e co, co wychodzi z latajcego talerza, nie moe by takie, jak opisuj to ludzie. Bardzo mao prawdopodobne. Mao prawdopodobne, by latajce talerze dotary do nas w tej szczeglnej epoce, nie wywoujc wczeniej jakiego poruszenia. Dlaczego niby nie pojawiy si dawniej? Zastanawiajce, e akurat teraz, kiedy nauka dostatecznie si rozwina, by dostrzec moliwo przenoszenia si z jednego miejsca w drugie, zjawiaj si latajce talerze. Istniej rne argumenty o niepewnym charakterze, wyraajce zasadnicze wtpliwoci, czy latajce talerze docieraj z Wenus - w istocie s to bardzo due wtpliwoci. Tak due, e trzeba by wielu precyzyjnych dowiadcze, by zmieni stanowisko. Brak zgodnoci i staoci w relacjach na temat obserwowanego zjawiska oznacza, e pewnie ono nie istnieje. Najprawdopodobniej go nie ma. Nie warto zwraca na nie uwagi, pki nie zacznie si robi bardziej klarowne. Na temat latajcych talerzy spieraem si z wieloma ludmi. (Przy okazji musz wyjani, e cho jestem uczonym, nie oznacza to, i nie miem kontaktw z istotami ludzkimi. Zwykymi istotami ludzkimi. Wiem, jakie s. Lubi jedzi do Las Vegas i rozmawia z wystpujcymi tam dziewczynami, hazardzistami i im podobnymi osobami. Wczyem si duo w swoim yciu, dlatego znam zwykych ludzi). W kadym razie, jak ju wiecie, spieraem si z ludmi na play na temat latajcych talerzy. Zainteresowao mnie ich uporczywe twierdzenie, e to jest moliwe. I to prawda. To jest moliwe. Zauwaali oni przy tym, e problemem nie jest wykazanie, czy to jest moliwe czy nie, ale czy to si zdarza czy nie; czy to prawdopodobnie istnieje czy nie, a nie czy to mogoby wystpowa. Zmierzam tym samym do ukazania czwartego rodzaju postawy wobec hipotezy, polegajcej na dostrzeeniu, e problem nie sprowadza si do rozstrzygnicia, co jest moliwe. Nie na tym to polega. Problem polega na rozstrzygniciu, co jest prawdopodobne, co istnieje. Nic nie wynika z dowodzenia w kko, e nie moemy udowodni, i co nie byo latajcym talerzem. Musimy z wyprzedzeniem zadecydowa, czy mamy si obawia inwazji
4 Franz Anton Mesmer (1734-1815) - austriacki lekarz, twrca odryuconej przez nauk metody leczenia,

Marsjan. Musimy wyda osd, czy co jest latajcym talerzem, czy to ma sens, czy to jest prawdopodobne. Czynimy to na podstawie o wiele bogatszego dowiadczenia ni samo okrelenie, czy to po prostu jest moliwe. Wiele bowiem rzeczy, ktre s moliwe, umyka uwadze przecitnych osobnikw. Nie zdaj oni sobie przy tym sprawy, jak wiele istnieje rzeczy, ktre mimo i s moliwe, si nie zdarzaj. Nie wiedz, e jest niemoliwe, by zdarzao si wszystko to, co uchodzi za moliwe. Pojawia si zbyt wiele ewentualnoci, wic najprawdopodobniej cokolwiek wymylisz jako moliwe, nie okae si prawdziwe. W fizyce teoretycznej trzeba to uzna za regu: niezalenie od tego, co facet wymyli, prawie zawsze jest to nieprawd. Dlatego w historii fizyki byo 5 czy 10 teorii, ktre okazay si prawdziwe. Tych wanie poszukujemy. Nie oznacza to, e wszystko jest faszywe. Musimy jedynie kad rzecz sprawdza. eby to zobrazowa, odwoam si do przypadku, w ktrym poszukiwanie tego, co moliwe, zostao pomylone z poszukiwaniem tego, co prawdopodobne; rozwa mianowicie beatyfikacj Matki Seaton5. ya wita kobieta, ktra czynia duo dobrego dla wielu ludzi. Nie ma co do tego adnej wtpliwoci - przepraszam, istnieje pewne ale. Ju wczeniej ogoszono, e wykazaa si heroicznoci cnt. Nastpny krok w katolickim systemie ustalania witoci stanowi rozwaenie cudw. Zatem nastpny problem polega na rozstrzygniciu, czy dokonywaa ona cudw. Pewna dziewczyna zachorowaa na biaaczk. Lekarze nie potrafi jej wyleczy. Pod presj zrozpaczonej rodziny prbuje si wielu rzeczy - rnych lekarstw i wszystkiego innego. Wrd tych innych rzeczy wyania si moliwo przypicia do przecierada dziewczyny wsteczki, ktr dotykano koci Matki Seaton, a take zorganizowanie modlitwy kilkuset ludzi o jej wyzdrowienie. W rezultacie - nie, nie w rezultacie wkrtce stan dziewczyny ulega poprawie. Zbiera si specjalny trybuna, ktry ma to zbada. Bardzo formalny, bardzo staranny, bardzo naukowy. Wszystko ma by jak naley. Kade pytanie trzeba postawi bardzo starannie. Wszystkie stawiane pytania zostaj bardzo starannie zapisane w ksidze. Powstaj tysice stron tekstu, tumaczone na acin przed wysianiem do Watykanu. Obwizuje si je
zwanej mesmeryzmem (przyp. tum.) 5 Matka Seaton (1775-1821) - Elizabeth Ann Seaton (rwnie spotykana pisownia nazwiska Seton); pierwsza Amerykanka kanonizowana przez Koci katolicki, co miao miejsce w 1975 roku. Po mierci ma, w 1805 roku przesza na katolicyzm. W 1809 roku zoya luby ubstwa, czystoci i posuszestwa i zaoya zgromadzenie zakonne, z ktrego dzi wywodzi si 6 grup zakonnic. Zaoya w Baltimore pierwsze szkoy katolickie w Stanach Zjednoczonych. Prowadzia dziaalno charytatywn (przyp. tum.).

specjalnymi sznurkami i tak dalej. Trybuna pyta lekarzy, jak oceniaj ten przypadek. A oni wszyscy zgadzaj si, e nigdy czego podobnego nie widzieli, e byo to zupenie niezwyke, e nigdy wczeniej u kogo cierpicego na ten rodzaj biaaczki choroba nie zatrzymaa si na tak dugo. Zrobione. To prawda, nie wiemy, co si stao. Nikt nie wie, co si stao. Moliwe, e zdarzy si cud. Pytanie nie dotyczy jednak tego, czy to moliwe, e zdarzy si cud. Chodzi jedynie o to, czy jest prawdopodobne, e wydarzy si cud. Zadaniem trybunau jest rozstrzygnicie, czy to prawdopodobne, e zdarzy si cud. Problem polega na ustaleniu, czy Matka Seaton miaa z tym cokolwiek wsplnego. Och, wanie to uczyniono. W Rzymie. Nie wiem jednak, jak to zrobiono, a wanie w tym tkwi sedno sprawy. Wyjania si problem, czy uleczenie ma cokolwiek wsplnego z modlitw do Matki Seaton. Aby odpowiedzie na podobne pytanie, naleaoby zebra wszystkie przypadki, w ktrych modlono si do Matki Seaton w intencji wyzdrowienia rozmaitych ludzi w rnych stadiach choroby. Nastpnie powinno si porwna, jak czsto nastpowao uzdrowienie tych ludzi w stosunku do przecitnej czstoci wyzdrowie osb, za ktre si nie modlono, i dalej dziaa w tym stylu. Taki jest uczciwy, bezporedni sposb zaatwienia podobnych spraw. Nie ma w tym niczego nieuczciwego, nie jest to adne witokradztwo. Jeli bowiem zdarzy si cud, to przetrwa tak prb. Jeli natomiast nie jest to cud, metoda naukowa odrzuci go. Ludzie studiujcy medycyn i usiujcy leczy ludzi s zainteresowani wszelkimi metodami, jakie tylko mona zastosowa. Opracowali metody kliniczne (wszystkie te sprawy s bardzo skomplikowane), w ktrych prbuj wszelkiego rodzaju lekarstw. I dlatego kobiecie si poprawio. Wiadomo te, e tu przed popraw przesza ona osp wietrzn. Czy wydarzenia te maj ze sob cokolwiek wsplnego? S wic konkretne metody kliniczne pozwalajce sprawdzi, co mogo spowodowa popraw - mona robi porwnania i tak dalej. Problem nie polega na ustaleniu, e zaszo co zadziwiajcego. Problem polega na waciwym wykorzystaniu tego faktu do ustalenia, co robi dalej. Jeli bowiem okazaoby si, e ma to co wsplnego z modlitwami do Matki Seaton, warto byoby ekshumowa ciao, co te uczyniono, zebra szcztki, dotkn nimi wielu wsteczek i przywizywa je do innych ek. Przejd teraz do zasady innego rodzaju, a mianowicie do kwestii, e nie ma sensu obliczanie prawdopodobiestwa jakiego zdarzenia po tym, jak ono si zdarzyo. Wielu uczonych nawet nie zdaje sobie z tego sprawy. Tak naprawd po raz pierwszy spieraem si na ten temat, kiedy byem doktorantem w Princeton i spotkaem tam faceta z wydziau

psychologii, ktry zajmowa si wybiegiem dla szczurw. To znaczy mia on urzdzenie w ksztacie litery T, do ktrego wchodziy szczury i biegay w prawo, potem w lewo i tak dalej. Psycholodzy posuguj si ogln zasad, e podobne testy naley prowadzi w taki sposb, by szanse na to, co si zdarza przez przypadek, byy mae, a konkretnie: mniejsze ni 1/20. Znaczy to, e jedno na dwadziecia odkrywanych przez nich praw jest zapewne bdne. Statystyczne metody obliczania tego prawdopodobiestwa, takie jak rzuty monet w przypadku, gdyby szczury losowo decydoway si skrci w prawo bd lewo, s atwe do opracowania. Ten czowiek zaprojektowa dowiadczenie, ktre miao nie pamitam ju co wykaza, jeeli tylko szczury pjd, dajmy na to, zawsze w prawo. Nie pamitam dokadnie szczegw. Musia wykona wiele testw, poniewa, oczywicie, mogy pj w prawo przypadkowo; a eby przypadkowo spada poniej jednej 1/20, trzeba powtarza eksperyment wielokrotnie. Dowiadczenie byo trudne, ale on wykona je odpowiedni liczb razy. Wtedy si przekona, e to dziaa. Szczury szy w prawo, szy w lewo i tak dalej. Ku swemu zdumieniu zauway te, e wdroway w prawo i lewo na przemian, najpierw w prawo, potem w lewo, znowu w prawo, znowu w lewo. Przybieg wtedy do mnie i powiedzia: Oblicz mi prawdopodobiestwo tego, e bd wdrowa na przemian, tak bym mg wiedzie, czy jest mniejsze ni 1/20". Powiedziaem: Pewnie jest mniejsze ni 1/20, ale to nie ma znaczenia". Zapyta: Dlaczego?". Odpowiedziaem: Poniewa nie ma adnego sensu oblicza prawdopodobiestwa po zdarzeniu. Widzisz, zauwaye co osobliwego, wic wyselekcjonowae osobliwy przypadek". Dzisiejszego wieczoru, na przykad, dowiadczyem czego niezwykego. Kiedy tutaj szedem, zobaczyem tablic rejestracyjn ANZ 912. Prosz mi obliczy prawdopodobiestwo, e spord wszystkich tablic rejestracyjnych w stanie Waszyngton zauwa akurat ANZ 912. No tak, to byoby mieszne. Z tego samego powodu w psycholog powinien zrobi rzecz nastpujc: poniewa kierunki wdrwki szczurw si zmieniay, szczury przypuszczalnie wybieray je naprzemiennie; gdyby wic chcia sprawdzi t hipotez, z prawdopodobiestwem 1/20, nie moe tego robi na podstawie tych samych danych, ktre posuyy do jej sformuowania. Musi wykona od pocztku inne dowiadczenie i przekona si, czy szczury wybieraj kierunki naprzemiennie. Zrobi to i si nie sprawdzio. Wielu ludzi wierzy w rzeczy na podstawie anegdot, ktre obejmuj tylko jeden przypadek zamiast duej liczby zdarze. Przekazywane s opowieci o odmiennych rodzajach oddziaywa. Ludziom przytrafiay si rne rzeczy, ktre zapamitali, a teraz

pytaj, jak je wytumaczy. Ja te pamitam przypadki z mojego ycia. Przytocz tu dwa przykady najbardziej godne uwagi. Pierwszy zdarzy si, kiedy byem w budynku studenckiego bractwa w Massachusetts Institute of Technology. Znajdowaem si na grze i pisaem na maszynie wypracowanie na jaki temat z filozofii. Byem tym cakowicie pochonity i nie mylaem o niczym innym. Nagle, w zupenie tajemniczy sposb przysza mi do gowy myl, e moja babka zmara. Oczywicie, teraz nieco przesadzam, jak si to robi we wszystkich historiach tego rodzaju. Po prostu przez chwil pomylaem o takiej moliwoci. Nie byo to silne przekonanie, wic troch przesadzam. To wane. Zaraz po tym na dole zadzwoni telefon. Pamitam to bardzo wyranie z powodu, ktry zaraz poznacie. Kto odebra telefon i zawoa: Hej! Pete!". Ja nie mam na imi Peter. Dotyczyo to kogo innego. Moja babka cieszya si doskonaym zdrowiem i to nie miao z ni nic wsplnego. Chodzi o to, e powinnimy zebra du liczb takich przypadkw, by poradzi sobie z tymi kilkoma wypadkami, kiedy mogo si zdarzy co niezwykego. Mogo si zdarzy. To mogo wystpi. Nie jest to niemoliwe, ale czy potem mamy wysun przypuszczenie, e powinnimy wierzy w cud: e mogem przepowiedzie mier wasnej babki na podstawie czego, co zrodzio si w mojej gowie? Inna sprawa, e tego rodzaju anegdoty nie uwzgldniaj wszystkich warunkw. Dlatego opowiem wam inn, mniej szczliw histori. Kiedy miaem 13 czy 14 lat, spotkaem dziewczyn, ktr bardzo pokochaem i z ktr si oeniem mniej wicej 13 lat pniej. Jak si przekonacie, nie jest to moja obecna ona. Dziewczyna zachorowaa na grulic, co cigno si przez kilka lat. Kiedy zachorowaa, daem jej zegar, ktry zamiast tarczy i wskazwek mia due, wyrane wywietlane cyfry. Zegar si jej podoba. Ten prezent otrzymaa ode mnie w dniu, w ktrym zachorowaa. Trzymaa go przy swoim ku przez 4, 5, 6, 7 lat, w cigu ktrych choroba coraz bardziej si rozwijaa. W kocu umara. Umara o 9:22 wieczorem. Zegar zatrzyma si o 9:22 tego wieczoru i nigdy nie ruszy. Na szczcie dostrzegem w tej historii co, o czym powinienem wam powiedzie. Po 5 latach dziaania zegar zacz szwankowa. Od czasu do czasu musiaem go naprawia, tak wic tryby byy obluzowane. Po drugie, pielgniarka, ktra zapisywaa godzin zgonu w przyciemnionym pokoju, musiaa uchwyci i obrci zegar, by lepiej widzie cyfry, a nastpnie go odstawi. Gdybym tego nie zauway, czubym si zakopotany. Dlatego naley by bardzo ostronym przy takich historiach i zapamitywa wszystkie okolicznoci, gdy nawet te, na ktre nie zwracacie uwagi, mog stanowi wyjanienie zagadki.

Podsumujmy: nie mona niczego udowodni, jeli co pojawio si tylko jeden czy dwa razy. Naley bardzo starannie wszystko sprawdzi. Inaczej przyczymy si do grona ludzi wierzcych w gupstwa wszelkiego rodzaju i nie rozumiejcych wiata, w ktrym yjemy. Nikt nie rozumie wiata, w ktrym yje, ale jedni s w tym lepsi od innych. Inn metod, majc rwnie zastosowanie, jest prbkowanie statystyczne. Odwoywaem si do tego, kiedy mwiem, e starano si tak przeprowadza dowiadczenie, by jedna prba na 20 zakoczya si sukcesem. Cae zagadnienie zwizane z prbkowaniem statystycznym ma nieco matematyczny charakter i nie bd tutaj wchodzi w szczegy Oglna idea jest w pewnym sensie oczywista. Jeli chcecie wiedzie, ilu ludzi ma ponad 180 cm wzrostu, to po prostu wybieracie ludzi przypadkowo i stwierdzacie, e jakich 40 z nich spenia ten warunek. Wysuwacie wic przypuszczenie, e moe dotyczy to wszystkich. Brzmi to gupio. Ale jest i nie jest gupie. Jeli wybieracie 100 osb, sprawdzajc, kto przejdzie przez niskie drzwi, to dostaniecie bdny wynik. Jeli wybierzecie setk, patrzc na swoich przyjaci, to otrzymacie zy wynik, bo rzecz dotyczy ludzi z tej samej czci kraju. Jeli jednak wybierzecie setk w sposb, ktry, o ile mona to stwierdzi, w ogle nie jest zwizany ze wzrostem wybieranych, to wtedy; gdy pord 100 wyonicie 40 ludzi wyszych ni 180 cm, w 100 milionach znajdzie si ich okoo 40 milionw. O ile wicej czy o ile mniej - mona to okreli cakiem dokadnie. Okazuje si, e po to, by nie pomyli si o wicej ni 1%, trzeba mie prbk liczc 10 tysicy. Ludzie nie zdaj sobie sprawy, jak trudno osign du dokadno. Dla marnych 1-2% potrzeba 10 tysicy prb. Metod t stosuj ludzie oceniajcy warto reklamy telewizyjnej. Nie, oni raczej sdz, e uywaj tej metody. To jest bardzo trudne zadanie, a najtrudniejsz cz stanowi wybr respondentw speniajcych odpowiednie kryteria. Jak skoni przecitnego czowieka, by zainstalowa w swoim domu gadet, ktry pozwoliby stwierdzi, jakie programy telewizyjne ogldali; albo co to za przecitny czowiek, ktry zgodzi si za pienidze notowa, co oglda; i na ile dokadnie zapisuje on po 15 minutach, kiedy rozlegnie si sygna, co zobaczy? Nie wiadomo. Nie mamy zatem prawa orzeka na podstawie tysica czy 10 tysicy, a to wszystko, czym dysponuj ludzie, ktrzy zajmuj si podobnymi sprawami i oceniaj, co ogldaj przecitni widzowie. Nie ma bowiem wtpliwoci, e reprezentatywna prbka znajduje si poza kontrol. Metody statystyczne s dobrze znane. Problem uzyskania waciwej prbki jest bardzo powany i o tym wszyscy wiedz. Mamy tu wic do czynienia z uprawnion metod naukow. Nie sprawdza si ona tylko wtedy, gdy o tym nie wiecie. Potem z tego rodzaju bada pyn wnioski, e wszyscy ludzie na wiecie s tak naiw-

ni, jak to tylko moliwe, a jedynym sposobem, by ich przekona, jest nieustanne obraanie ich inteligencji. Ten wniosek moe by poprawny. Z drugiej strony moe by faszywy. Jeli jest faszywy, to popeniamy wielki bd. Jest zatem kwesti sporej odpowiedzialnoci opracowanie sposobw sprawdzania, na jakie formy reklamy ludzie zwracaj uwag. Jak mwiem, znam wielu ludzi. Zwykych ludzi. I uwaam, e obraa si ich inteligencj. Chodzi mi o rne rzeczy. Wczasz radio. Jeli obdarzony jeste jakkolwiek wraliwoci, to moesz zwariowa. Ludzie jako potrafi - ja si jeszcze nie nauczyem - nie zwraca uwagi na to, co sysz. Nie wiem, jak to robi. I tak, przygotowujc ten wykad, wczyem radio na trzy minuty i usyszaem dwie rzeczy. Najpierw, kiedy wczyem radio, usyszaem muzyk indiask - Indian z Nowego Meksyku, z plemienia Nawakw. Rozpoznaem j. Suchaem ich w Gallup6 i urzekli mnie. Nie bd tutaj prbowa naladowa ich pieww wojennych, chocia miabym na to ochot. Kusi mnie. Ta muzyka jest bardzo interesujca, jest gboko zwizana z ich religi i jest czym, co oni szanuj. Dlatego uczciwie stwierdzam, e byem zadowolony, i w radiu mona usysze co interesujcego. Wizao si to ze sfer kultury. Musimy uczciwie to przyzna. Jeli mamy jednak powiedzie, co mona byo usysze w cigu trzech minut, to wymieniem dotychczas tylko jedn z rzeczy. Suchaem dalej. C, troszeczk oszukiwaem. Kontynuowaem suchanie, bo muzyka mi si podobaa. Bya dobra. Skoczya si, a spiker powiedzia: Wkroczylimy na wojenn ciek, jeli chodzi o wypadki samochodowe". Potem mwi o tym, e naley by ostronym, by unika wypadkw. To nie obraa inteligencji. Nie obraa Indian Nawakw ani ich religii i ich ideaw. Suchaem dalej, a usyszaem, e istnieje jaki napj dla ludzi, ktrzy myl modo, zwany chyba Pepsi-Cola. Powiedziaem sobie: No, dobrze, wystarczy". Zastanowi si nad tym przez chwil. Przede wszystkim sam pomys jest idiotyczny. Kogo ma si tu na uwadze, mwic o czowieku, ktry myli modo? Sdz, e chodzi o osob, ktra lubi robi rzeczy stanowice domen ludzi modych. W porzdku, pozwlmy im tak myle. Powstaje te napj dla takich ludzi. Przypuszczam, e w dziale analiz firmy produkujcej napoje o tym, ile doda soku z limony, zdecydowano w nastpujcy sposb: Dobrze, produkowalimy napj dla zwyczajnych ludzi, ale musimy to zmieni. Przeznaczymy go nie dla zwyczajnych ludzi, lecz dla specjalnych, ktrzy myl modo. Wicej cukru". Sam pomys, e napj jest przeznaczony dla ludzi, ktrzy myl modo, wydaje si absurdalny.
6 Miasteczko w pnocno-zachodniej czci stanu Nowy Meksyk, w pobliu rezerwatw Indian Nawakw i Zuni (przyp, tum.).

Tak wic, wskutek dziaa tego rodzaju jestemy nieustannie obraani, nasza inteligencja jest wci obraana. Mam pomys, jak z tym walczy. Ludzie snuj, jak wiecie, rne plany, a i FTC7 prbuje to jako wyprostowa. Ja mam prosty plan. Wyobracie sobie, e kupilicie prawo do uywania przez 30 dni 26 tablic ogoszeniowych na obszarze wielkiego Seattle, z ktrych 18 jest owietlonych. Na tych tablicach umieszczacie znak, ktry mwi: Czy twoja inteligencja zostaa obraona? Nie kupuj tego produktu". Nastpnie kupujecie kilka odcinkw reklamowych w telewizji i radiu. W rodku jakiego programu pojawia si czowiek mwicy: Przepraszam, przykro mi, e przerywam, ale jeli uwaacie, i jakakolwiek reklama obraa wasz inteligencj albo w jakikolwiek sposb wam przeszkadza, to sugerujemy, bycie nie kupowali tego produktu". Wwczas wszystko zostanie naprawione moliwie najszybciej. Dzikuj. Jeli teraz ktokolwiek ma jakie pienidze, ktre chciaby wyrzuci, to radzibym zrobi eksperyment z okreleniem inteligencji przecitnego telewidza. To interesujce pytanie. Oto szybki sposb sprawdzenia jego inteligencji. Cho moe nieco zbyt drogi. Powiecie: ,.To nie jest wane. Paccy za reklam musz sprzeda swoje towary". I dalej w tym stylu. Z drugiej strony wyobraenie, e przecitna osoba nie jest inteligentna, wydaje si bardzo niebezpieczne. Nawet jeli to prawda, nie powinno si tego tak traktowa, jak si traktuje. Wielu reporterw gazet i komentatorw zakada, e spoeczestwo jest gupsze od nich, e nie potrafi zrozumie rzeczy, ktrych oni sami nie rozumiej. Powiedzmy sobie, e to jest mieszne. Nie chc twierdzi, e oni s bardziej tpi ni przecitny czowiek, ale e w pewnym sensie s bardziej tpi ni przecitny czowiek. Co mam powiedzie, jeli musz wyjani jakie zagadnienie naukowe dziennikarzowi, a on pyta, o co chodzi? Wyjaniam mu sowo po sowie, tak jak wyjaniabym swojemu ssiadowi. On nadal nie rozumie, co moe si zdarzy, bo nie naprawia pralek, nie wie, czym jest silnik czy cokolwiek innego. Innymi sowy, nie ma adnego dowiadczenia technicznego. Na wiecie jest wielu inynierw. Jest wielu ludzi o wyobrani technicznej. Jest wielu ludzi mdrzejszych od dziennikarza, powiedzmy, w dziedzinie nauki. Dlatego jego obowizkiem jest przekaza problem, niezalenie od tego, czy go rozumie czy nie, dokadnie w taki sposb, w jaki zosta mu przedstawiony To samo odnosi si do ekonomii i innych dziedzin. Dziennikarze zdaj sobie spraw z tego, e nie rozumiej skomplikowanych problemw handlu midzynarodowego, ale przekazuj to, co kto powiedzia, mniej wicej do dokadnie. Kiedy jednak chodzi o
7 Federal Trade Commission - Federala Komisja Handlu rzdu Stanw Zjednoczonych (przyp. tum.).

nauk, z takiego czy innego powodu, poklepuj mnie i twierdz, prbujc mnie otumani, e otumaniaj ludzi, poniewa otumanieni ludzie i tak nic nie zrozumiej, bo oni sami, otumanieni, nie mog tego zrozumie. Ale ja wiem, e s ludzie, ktrzy potrafi zrozumie. Nie kady, kto czyta gazet, musi w niej rozumie wszystkie artykuy. Niektrzy ludzie nie interesuj si nauk. Niektrzy tak. Oni przynajmniej mog si dowiedzie, o co chodzi, zamiast czyta, e uyto jakiego pocisku atomowego, ktry zosta wystrzelony z maszyny o wadze 7 ton. Nie jestem w stanie czyta artykuw w gazetach. Nie rozumiem, o co w nich chodzi. Na podstawie tego, e maszyna waya 7 ton, nie potrafi powiedzie, o jak maszyn chodzi. Dzi znamy 62 rne czstki elementarne i chciabym wiedzie, o jaki pocisk atomowy tu chodzi. Prbkowanie statystyczne i okrelanie za jego pomoc cech ludzi jest bardzo wane. Staje si samodzieln dziedzin, uywa si go tak czsto, e musimy by bardzo, bardzo ostroni. Ma zastosowanie przy doborze personelu - przy egzaminowaniu kandydatw doradztwie maeskim i podobnych rzeczach. Jest wykorzystywane przy naborze studentw na uniwersytet w sposb, ktry mi si nie podoba, ale nie bd si tutaj wdawa w dyskusj. Moje obiekcje przedstawi ludziom, ktrzy decyduj, kto jest przyjmowany do California Institute of Technology A potem, kiedy ju skocz si z nimi spiera, wrc i opowiem wam co o tym. Chciabym jeszcze, pomijajc problemy zwizane z prbkowaniem, zwrci uwag na jedn wan rzecz. Nasila si tendencja uywania jako kryterium tego, co moe by mierzone. Tymczasem nastrj czowieka, to, co on czuje w stosunku do rnych rzeczy, trudno jest zmierzy. Podejmowane s starania, by robi korekty, przeprowadzajc wywiad. To dobrze. atwiej jednak wykona wicej prb i nie traci czasu na wywiady. Wskutek tego licz si jedynie te czynniki, ktre mog by zmierzone, a dokadniej - o ktrych przypuszcza si, e mog by zmierzone. Wiele wanych rzeczy zostaje w ten sposb pominitych. Wielu ciekawych facetw si nie liczy. Jest to wic bardzo trudna dziedzina i wszystko naley starannie sprawdza. Na przykad pytania dotyczce maestwa: Jak ci si ukada z twoim mem?" i tym podobne, czsto pojawiajce si w magazynach, s zupenie pozbawione sensu. Chodzi tu mniej wicej o co takiego: Sprawdzono to na prbce tysica par". A potem mwi wam, jak oni odpowiedzieli, ka porwna z waszymi odpowiedziami i na tej podstawie dowiecie si, czy jestecie szczliwi w maestwie. Wszystko odbywa si nastpujco. Wymylasz kilka pyta w rodzaju: Czy podajesz mu niadanie do ka?" i tym podobne. Nastpnie przeprowadzasz ankiet wrd tysica ludzi. Dysponujesz niezalenym

sposobem stwierdzenia, czy s szczliwi w maestwie - na podstawie zadawanych im innych pyta lub czego podobnego. Nie ma to znaczenia. Nie stanowi to rnicy, nawet jeli test jest doskonay. Potem robisz, co nastpuje. Sprawdzasz, jak odpowiedzieli na pytanie o niadanie w ku ci wszyscy, ktrzy s szczliwi, jak odpowiedzieli na inne pytanie, a potem jeszcze na inne. Zauwacie, e rzecz si ma dokadnie tak samo jak przy wyborze drogi w prawo i w lewo w przypadku wybiegu dla szczurw, o ktrym ju opowiadaem. Okrela si prawdopodobiestwo czego na podstawie jednej prbki. Jeli chce si zrobi to uczciwie, powinno si powtrzy ju opracowany test, znajc oczekiwane wyniki. Tymczasem zdecydowano, e za to przyznaje si 5 punktw, a za tamto 10. Zrobiono to w taki sposb, e wrd sprawdzanego tysica par ci, ktrzy s szczliwi, uzyskuj wspaniay wynik, a ci, ktrzy nie s, maj marny wynik. Teraz jednak potrzebny jest test testu. Nie mona w tym celu uy prbki, ktra zostaa wykorzystana do ustalenia sposobu punktacji. Naley to zrobi odwrotnie. Powinno si niezalenie zastosowa test do innej prbki tysica par i przekona si, czy szczliwymi s ci, ktrzy uzyskuj duo czy mao punktw. Nie robi si tego, bo to zbyt kopotliwe. Kilka razy prbowano, ale okazao si, e test nie jest dobry. Jeli zastanowimy si nad wszelkimi kopotami zwizanymi z nienaukowymi i osobliwymi rzeczami na wiecie, zauwaymy, e wiele z nich nie wynika z trudnoci zwizanych z ocen. Jest to przede wszystkim kwestia braku informacji. S na przykad ludzie, ktrzy wierz w astrologi, i z pewnoci wielu z nich siedzi na tej sali. Astrolodzy twierdz, e lepiej i do dentysty w te, a nie inne dni. S lepsze dni na latanie samolotem, jeli urodzie si takiego a takiego dnia, o tej godzinie. Wszystko zostao wyliczone bardzo starannie w stosunku do pooe gwiazd. Gdyby to bya prawda, okazaoby si to bardzo interesujce. Gdyby firmy ubezpieczeniowe postpoway zgodnie z zasadami astrologii, byyby zainteresowane zmian stawek osobom, ktre, na przykad, maj wiksze szanse przeycia podry samolotem. Astrolodzy nigdy nie sprawdzili, czy ludzi, ktrzy nie powinni podrowa danego dnia, rzeczywicie spotyka gorszy los. Problem, czy jaki dzie jest dobry dla interesw czy nie, nigdy nie by badany. Co z tego wynika? By moe, to jednak prawda. Z drugiej strony mamy strasznie duo informacji wiadczcej o tym, e to nie jest prawda. Poniewa wiemy sporo o tym, jak wszystko dziaa, czym s ludzie, jaki jest wiat, czym s te gwiazdy, czym s planety, na ktre spogldamy, co sprawia, e si krc, potrafimy te dokadnie okreli, gdzie si one znajd za nastpne 2 tysice lat. Nie trzeba wcale sprawdza, aby dowiedzie si, e tak jest. Co wicej, jeli przyjrzymy si dokadnie przewidywaniom rnych astrologw, to zauwaymy, e nie

zgadzaj si one ze sob. Zatem co mamy robi? Nie wierzy w to. Nie ma adnych dowodw na prawdziwo astrologii. To czysty nonsens. Jedynym powodem, dla ktrego mona w to wierzy, jest zupeny brak wiedzy o tym, czym s gwiazdy i wiat oraz jak wyglda cala reszta. Gdyby takie zjawisko miao miejsce, byoby to bardzo niezwykle, biorc pod uwag wszystkie inne znane zjawiska. Dopki kto nie zademonstruje tego za pomoc prawdziwego dowiadczenia, rzetelnego testu, zbierajc ludzi, ktrzy wierz, e to dziaa, i tych, ktrzy nie wierz, nie ma powodu, by czemu podobnemu powica uwag. Przy okazji, test tego rodzaju zosta przeprowadzony w czasach, gdy rodzia si nauka. To ciekawa historia. Odkryem, e kiedy nauka dopiero zaczynaa si rozwija, w czasach, gdy ludzie uczyli si odkrywa drog eksperymentu i temu podobne rzeczy, przeprowadzono dowiadczenie majce wykaza, czy na przykad misjonarze - to brzmi gupio, ale to brzmi gupio tylko dlatego, e obawiacie si przeprowadzi tak prb - czy dobrzy ludzie, tacy jak misjonarze, ktrzy si modl i tak dalej, byli mniej ni inni naraeni na morskie katastrofy. Kiedy misjonarze udawali si w dalek podr, sprawdzano, czy w wypadku zatonicia statku mieli oni wiksz szans uratowania si ni inni ludzie. Okazao si, e nie byo adnej rnicy. Dlatego bardzo wielu ludzi nie wierzy, e ma to jakie znaczenie. Gdy wczycie radio w Kalifornii, przekonacie si, e jest bardzo wielu uzdrowicieli, ktrzy lecz wiar. Nie wiem, jak to wyglda tutaj, u was, ale pewnie musi by podobnie. Widziaem ich w telewizji. To kolejny przykad tych rzeczy, ktre mnie mcz, kiedy usiuj wytumaczy, e jest to raczej mieszna propozycja. Ba, istnieje cala religia - powaana i zwana scjentologi8 - oparta na idei uzdrawiania przez wiar. Gdyby takie uzdrowienia byy prawdziwe, sprawdzaoby si to nie na poziomie anegdot opowiadanych przez kilka osb, ale drog starannych testw, przy uyciu nowoczesnych metod klinicznych, stosowanych w kadym innym przypadku leczenia chorb. Jeli wierzycie w uzdrawianie wiar, to wykazujecie te skonno do unikania innych sposobw leczenia. Duej trwa, zanim, przykadowo, zwrcicie si do lekarza. Niektrzy ludzie wierz w to na tyle mocno, e pniej docieraj do doktora. Moliwe, e uzdrawianie wiar nie jest a tak skuteczne. Moliwe - nie mamy pewnoci - e nie jest. Dlatego ufno w uzdrawianie wiar moe stanowi zagroenie. A nie jest to sprawa banalna, tak jak wiara w astrologi, w ktrej przypadku tego rodzaju problem nie wystpuje: po prostu dla tych, ktrzy wierz, e powinni zrobi dan rzecz okrelonego dnia, jest to niewygodne. By moe jednak - i chciabym to
8 Chodzi o ruch zaoony przez L. Rona Hubbarda na pocztku lat pidziesitych w Stanach Zjednoczonych, zarejestrowany ocjalnie jaka Koci Scjentologiczny w 1955 roku. Praktyki religijne s w nim powizane z praktykami typu psychoterapeutycznego (przyp. tum.).

wiedzie - naleaoby to zbada - kady ma prawo to wiedzie - wicej ludzi zostao poszkodowanych ni uleczonych z powodu wiary w uzdrowicielsk moc Chrystusa. Trzeba by sprawdzi, czy powoduje to wicej uzdrowie ni szkody. Moe by i tak, i tak. Naley to zbada. Nie powinno si tego zostawia - i niech sobie ludzie w to wierz. Nie tylko uzdrawiacze wiar wystpuj w radiu. Mona tam rwnie usysze ludzi, ktrzy uywaj Biblii, by zapowiada wszelkiego rodzaju zjawiska. Zadziwiony suchaem czowieka, ktremu si uroio, e odwiedzi Boga i otrzyma od niego najrniejsze specjalne informacje dla swojej kongregacji i tym podobne rzeczy. No, tak, ten nienaukowy wiek... Nie wiem, jak potraktowa ten przypadek. Nie wiem, jakich metod uy, by wykaza, e to istne szalestwo. Sdz, e mamy do czynienia z oglnym brakiem zrozumienia tego, jak skomplikowany jest wiat oraz jak szczeglne i nieprawdopodobne byoby wystpienie takiego zjawiska. Oczywicie, nie wyka tego bez przeprowadzenia dokadnych bada. By moe jeden ze sposobw polegaby na pytaniu tych ludzi, skd wiedz, e to prawda, i przypominaniu, i mog si myli. Naley o tym przypomina; moe to powstrzyma ich przed wysyaniem zbyt duych pienidzy.9 Oczywicie, na wiecie jest wiele zjawisk, na ktre nic nie mona poradzi, ktre s po prostu skutkiem oglnej gupoty. Wszyscy robimy gupie rzeczy i cho wiemy, e niektrzy ludzie czyni ich wicej ni inni, nie ma sensu ustalanie, kto w tym przoduje. Rzd podejmuje pewne wysiki, by chroni obywateli przed t gupot, ale nie zawsze jest to stuprocentowo skuteczne. Wybraem si kiedy, by przyjrze si miejscu na pustyni, ktrego kupno rozwaaem. Jak wiecie, inwestorzy sprzedaj ziemi - planuj budow nowego miasta. Plany s podniecajce. To bdzie wspaniae. Musisz tam pojecha. Sprbujcie sobie wyobrazi siebie na pustyni, gdzie nie ma nic poza wetknitymi w ziemi tyczkami z numerami i nazwami ulic. I tak, jedziecie przez pustyni, usiujc odszuka czwart ulic i dalej, do dziaki numer 369, ktra na was czeka. Zastanawiacie si. Stoicie tam, grzebic czubkiem buta w piachu, a porednik tumaczy wam, dlaczego lepiej kupi dziak naron - bo podjazd pozwoli atwiej dosta si na ni z boku. Gorzej, wierzcie albo nie, ale nagle si okazuje, e rozwaacie spraw klubu plaowego, ktry pojawi si na wybrzeu, zastanawiacie si, jaki bdzie regulamin czonkostwa i ilu przyjaci bdziecie mogli przyprowadzi. Przysigam, znalazem si w takiej sytuacji.

Kiedy jednak nadchodzi moment, by kupi ziemi, okazuje si, e stan wykona wysiek, by wam pomc. Istnieje broszura opisujca nieruchomo, o ktrej wam opowiadam, a porednik mwi, e jego obowizkiem wobec prawa jest przekaza wam j, bycie mogli si z ni zapozna. Daj j wam wic do przeczytania, a tam znajdujecie informacj, e jest to jedna z wielu podobnych transakcji dotyczcych nieruchomoci w stanie Kalifornia i tak dalej, i tak dalej, i tak dalej. Wyczytaem tam jednak, e cho, jak pisz, planuj osiedli tam 50 tysicy ludzi, wody nie wystarcza nawet dla... i tu pojawia si liczba, ktrej nie przytocz, eby nie mogli wytoczy mi procesu, ale bya ona znacznie mniejsza - dokadnie nie pamitam - ksztatowaa si na poziomie 5 tysicy, czy co w tym rodzaju. Inwestorzy, oczywicie, zdali sobie z tego spraw i informuj nas, e wanie znaleli wod w innym miejscu, daleko std, i e zamierzaj j stamtd pompowa. Kiedy o to zapytaem porednika, bardzo uprzejmie mi odpowiedzia, e wanie si o tym dowiedzia, e nie mia czasu przeczyta broszury wydanej przez stan. Hm... Podam wam jeszcze inny przykad. Byem w Atlantic City i zaszedem do jednego z tamtejszych punktw sprzeday, w kadym razie, czego w tym rodzaju. Byo tam wiele miejsc do siedzenia, a zgromadzeni ludzie suchali przemawiajcego czowieka. Mwca okaza si bardzo interesujcy. Wiedzia wszystko o ywnoci i opowiada rne rzeczy o odywianiu. Pamitam wiele wanych stwierdze, ktre poczyni, jak choby: Nawet robaki nie jadyby biaej mki". Rzeczy w tym stylu. By w tym dobry. Brzmiao to interesujco. Facet nie kama - no, moe nie w przypadku robakw, ale podawa rzetelne informacje o biaku i podobnych sprawach. Potem przeszed do omwienia Federat Pure Food and Drug Act (Federalnej ustawy o czystoci ywnoci i lekw) i wyjani, jak zapewnia nam ochron. Wytumaczy, i kady produkt, o ktrym producent twierdzi, e jest dobry dla zdrowia, e pomoe nam uzyska mineray i to, i tamto, musi by oznaczony etykiet, zawierajc informacj o jego zawartoci, dziaaniu, a wszystkie opisy jego zastosowania musz by jasno sformuowane na wypadek, gdyby zdarzyo si co zego i tak dalej, i tak dalej. Wyjania wszystko. Powiedziaem sobie: W jaki sposb moe on cokolwiek zarobi?". I oto pojawiaj si butelki. Okazuje si, e on sam sprzedaje jak wasn zdrow ywo, oczywicie, w brzowawej butelce. I tak si wanie skada, e on dopiero co przyjecha, bardzo si spieszy, nie mia czasu naklei etykiet na butelki. Ale oto, prosz, tu s etykiety, ktre powinny trafi na butelki, tu s butelki, on sam strasznie si spieszy, by je

9 W Stanach Zjednoczonych nieodczn czci programw kaznodziei telewizyjnych i radiowych jest nakanianie ludzi do posyania im pienidzy (przyp. tum.).

sprzeda, i oferuje osobno butelki, osobno etykiety, a naklei mona je samemu. Najpierw wyjani, czego nie naley robi, czego naley si obawia, a potem po prostu to zrobi. Znam inny wykad, ktry w pewnym stopniu przypomina wanie opisany. To mj drugi wykad imienia Danza. Zaczem go od wskazania problemw nienaukowych, problemw, ktrych rozwiza nie moemy by pewni, szczeglnie w sprawach politycznych; mwiem, e s dwa kraje, Rosja i Stany Zjednoczone, ktre pozostaj w stanie sporu. Nastpnie, na skutek czarodziejskiego hokus-pokus, okazao si, e to my jestemy dobrymi, a oni zymi bohaterami. A przecie na samym pocztku twierdziem, e nie da si rozstrzygn, ktra z dwch stron jest lepsza. Co wicej, to bya gwna teza wykadu. Tak wic przy uyciu jakich czarw stworzyem pewien stopie wzgldnej pewnoci, startujc od niepewnoci. Opowiedziaem wam o butelkach i etykietach, a potem sam pojawiam si z etykiet na butelce. Jak to zrobiem? Zastanwcie si nad tym przez chwil. Jedyn rzecz, ktrej moemy by pewni, gdy czujemy si niepewni, jest to, e nie mamy pewnoci. Kto mwi: Nie, zapewne mam racj". W istocie jednak sztuczka w tym konkretnym wykadzie saby punkt caego wywodu, co, co wymaga gbszego zastanowienia si przedstawia si nastpujco: przekonywaem, e jest czym dobrym zachowanie otwartych horyzontw, e niepewno jest cenna, e waniejsze jest, by pozwolono nam odkrywa nowe rzeczy zamiast wybiera spord rozwiza, ktre moemy przedstawi w tej chwili - e wybr rozwizania, niezalenie, jak tego dokonamy teraz, jest wyborem duo gorszym od tego, co moglibymy osign, gdybymy poczekali i sprbowali znale co innego. Ja dokonaem wanie takiego wyboru i nie jestem go pewien. OK. Wanie obaliem autorytet. Z problemem niedostatecznej informacji i jemu podobnymi, ale zwaszcza z kwesti niedostatecznej informacji, wi si inne zjawiska, ktre s, jak uwaam, o wiele powaniejsze ni kwestia astrologii. Przygotowujc ten wykad, zbadaem co, co znajdowao si w moim miecie, w centrum handlowym. Sta tam sklep, Americanism Center, Altadena Americanism Center. Wszedem, by zobaczy, co to takiego. Okazao si, e jest to organizacja ochotnikw. Na zewntrz, przed drzwiami wyoono Konstytucj, Deklaracj Praw i tak dalej, a take listy wyjaniajce ich cele, ktrymi okazuj si: obrona praw i tak dalej, a wszystko to zgodnie z Konstytucj, Deklaracj Praw i tak dalej. To cel oglny. Po prostu edukacja. Oferuj do sprzeday ksiki na rne tematy, propagujce idee obywatelskie i tym podobne. Wrd innych ksiek maj ste-

nogramy obrad Kongresu, broszury na temat ledztw prowadzonych przez Kongres i tak dalej. Wszyscy, ktrych to interesuje, mog je przeczyta. Organizuj wieczorne spotkania grup zainteresowanych jakim tematem i tak dalej. Poniewa chciaem si dowiedzie jak najwicej o prawach czowieka, poprosiem - a jak mwiem, niewiele na ten temat wiedziaem - o ksik dotyczc problemu prawa gosu dla czarnych na poudniu. Nie mieli nic. Przepraszam, mieli. Bya tam jedna ksika, ktra si pniej znalaza, oraz dwie pozycje, ktre zobaczyem ktem oka. Pierwsza z nich dotyczya tego, co wedug ojcw miasta Oksford dziao si w Missisipi10, druga za to niewielka broszura pod tytuem The National Association for the Advancement of Colored People and Communism11. Wdaem si w szczegow dyskusj, bo chciaem zrozumie, o co chodzi. Przez chwil rozmawiaem z kobiet, ktra wyjania mi, wrd innych rzeczy (rozmawialimy o wielu sprawach - robilimy to w przyjaznej atmosferze, co pewnie was zdziwi), e sama nie jest czonkiem Birch Society12, ale e moe mi o nim opowiedzie, gdy widziaa o nim jaki film i tak dalej. W Birch Society nie siedzi si okrakiem na barykadzie. Przynajmniej wiesz, za czym stoisz, ale nie musisz si przycza, jeli nie chcesz. Tak rzecze pan Welch i tak wanie dziaa Birch Society; jeli wierzysz w ich spraw, to si przyczasz, jeli nie, to nie powiniene. Brzmi to dokadnie jak w partii komunistycznej. Wszystko jest w porzdku, dopki nie maj adnej wadzy. Gdyby jednak zdobyli wadz, sytuacja zacznie wyglda cakiem inaczej. Prbowaem jej wyjani, e to nie jest taka wolno, o jakiej si mwi, e w kadej organizacji musi by moliwo dyskusji. Ze siedzenie okrakiem na barykadzie jest sztuk, e jest trudne, ale wane, w przeciwiestwie do lepego kierowania si w t czy inn stron. Lepiej po prostu dziaa, czy nie, zamiast siedzie na barykadzie? Nie, jeli do koca nie wiemy, w ktrym kierunku i. I tak, kupiem tam kilka rzeczy, przypadkowo wybierajc spord tego, co mieli. Jedna z nich nosia tytu The Dan Smoot Report - to dobre nazwisko - i mwia o

10 Chodzi o miasteczko Oksford w hrabstwie Lafayette, w pnocnej czci stanu Missisipi. Jesieni 1962 roku wybuchy tam zamieszki, w ktrych biali protestowali przeciwko przyjciu pierwszego czarnego studenta, Jamesa H. Mereditha, na Uniwersytet Missisipi. Dziao si to na pocztku realizacji programu desegregacji rasowej stanowego systemu owiatowego (przyp. tum.). 11 Krajowe Stowarzyszenie dla Podnoszenia Poziomu Obywateli Kolorowych - organizacja skupiajca ludzi rnych ras, zaoona w 1909 roku w celu walki na rzecz zniesienia segregacji i dyskryminacji rasowej, zwalczania rasizmu i zapewnienia czarnym obywatelom ich konstytucyjnych praw. To dziki NAACP w 1954 roku Sd Najwyszy Stanw Zjednoczonych wyda decyzj o zniesieniu segregacji rasowej w szkoach publicznych (przyp. tum.). 12 John Birch Society - organizacja zaoona w 1958 roku w Stanach Zjednoczonych przez Roberta H. W. Welcha Jr., emerytowanego cukiernika z Bostonu. Deklarowanym celem organizacji jest zwalczanie komunizmu i promocja idei ultrakonserwatywnych. Nazwa pochodzi od Johna Bircha, amerykaskiego baptysty, misjonarza i oficera wywiadu, zabitego przez chiskich komunistw w 1945 roku (przyp. tum.).

Konstytucji. Przedstawi tu ogln ide: Konstytucja bya dobra w tej postaci, w ktrej zostaa napisana. Natomiast wszystkie poprawki, ktre zostay przyjte, to po prostu pomyki. Fundamentalizm, tym razem nie biblijny, ale konstytucyjny. Dalej autor przechodzi do ocen poszczeglnych kongresmanw na podstawie tego, jak glosowali. Mwi tam, bardzo otwarcie, po wyjanieniu ich pogldw: Nastpujce uszeregowanie ocenia kongresmanw i senatorw zalenie od tego, czy glosowali zgodnie czy sprzecznie z Konstytucj". Przypominam wam, e ta ocena jest wystawiona nie na podstawie opinii, ale faktw. Wynika z zapisu sposobu gosowania. Prawda. Nie ma w tym opinii. Po prostu zapis gosowa, a, oczywicie, kade gosowanie jest zgodne lub sprzeczne z Konstytucj. Naturalnie. Medicare13 jest sprzeczne z Konstytucj i dalej w podobnym stylu. Prbowaem wyjania, e gwac swoje wasne zasady. Zgodnie z Konstytucj gosowania powinny si odbywa. Konstytucja nie zakada, e w kadym przypadku, z gry automatycznie naley orzeka, czy co jest dobre czy ze. W przeciwnym przypadku nikt nie zawracaby sobie gowy wprowadzaniem Senatu, by gosowa. Jak dugo w ogle istniej gosowania, ich celem jest wyrobienie sobie zdania, jakie naley wybra rozwizanie. Nikt nie potrafi okreli zawczasu, co naley robi. W ten sposb zaprzecza si wasnym zasadom. Wszystko zaczyna si bardzo adnie, od dobra, mioci, Chrystusa i tym podobnych spraw i rozwija si do chwili, w ktrej pojawia si obawa przed wrogiem. Wtedy si zapomina, jakie byy pocztkowe cele. Wszystko odwraca si na drug stron i zaczyna by cakowitym zaprzeczeniem tego, czym byo na pocztku. Wierz, e ci, ktrzy zaczynaj niektre z tych rzeczy, zwaszcza panie wolontariuszki z Altadeny, maj dobre intencje i co nieco rozumiej, czym jest dobro, Konstytucja i tak dalej, ale schodz na manowce w caym tym systemie. Jak to si dzieje, nie umiem powiedzie. Nie wiem te, co robi, by temu zapobiega. Zainteresowaem si tym jeszcze bardziej i odkryem, czym zajmuje si grupa zainteresowa. Jeli nie macie nic przeciwko temu, to wam opowiem. Dali mi jakie papiery. W pokoju byo wiele krzese; wyjanili mi, e, owszem, tego wieczoru odbdzie si spotkanie, i wrczyli mi co na temat, ktry bdzie na nim poruszany. Chodzio o S.P.X.R.A. W 1943 roku badacze z SPX -ktre okazao si..., zaraz wam opowiem, co si okazao zostali powoani do wojska i z powodu swoich zawodowych zainteresowa stali si oficerami wywiadu. Zajmowali si odrodzeniem w Zwizku Radzieckim upionej od dawna dziesitej
13 Wprowadzony w 1965 roku, federalnie administrowany, obowizkowy system ubezpiecze zdrowotnych, obejmujcy wikszo obywateli USA powyej 65 roku ycia (przyp. tum.).

zasady wojny. Parali. Widzicie wroga. Upiony. Tajemniczy. Przeraajcy. Kapani sztuki wojennej mieli swoje zasady prowadzenia wojen od czasw rzymskich legionw. Numer jeden. Numer dwa. Numer trzy. Oto numer dziesi. Nie potrzebujemy wiedzie, jaki by numer siedem. Cay ten pomys, e istniej od dawna upione zasady prowadzenia wojny, a tym bardziej, e jest jaka dziesita zasada, trci absurdem. Na czym wic polega zasada paraliu? Jak mona si ni posuy? Generuje si czowieka-marionetk. Co mona z nim zrobi? Rzecz nastpujc: ten program edukacyjny zajmuje si wszelkimi dziedzinami, w ktrych dziaalno radziecka moe doprowadzi do sparaliowania amerykaskiej woli oporu. Rolnictwo, sztuka i wymiana kulturalna. Nauka, owiata, rodki masowego przekazu, finanse, ekonomia, rzd, zwizki zawodowe, prawo, medycyna, nasze siy zbrojne i religia oto najbardziej wraliwe dziedziny. Innymi sowy, umiemy ju wykaza, e kady, kto powiedzia co, z czym si nie zgadzamy, zosta sparaliowany dziaaniem tajemniczej dziesitej zasady prowadzenia wojny. To zjawisko przypomina paranoj. Niemoliwe jest obalenie dziesitej zasady. Jedynie ci, ktrzy zachowali pewn rwnowag, pewne zrozumienie wiata, pozwalajce dostrzec, e pozostaje on w nierwnowadze, mog myle, i Sd Najwyszy - ktry okazuje si instrumentem globalnego podboju" zosta sparaliowany. Wszystko jest sparaliowane. Widzicie teraz, jaka przeraajca jest wymylona z niczego sia, jak straszn ma moc, demonstrowan raz za razem. Oto, czym jest paranoja. Kobieta staje si niespokojna. Zaczyna podejrzewa, e jej m sprawia jej kopoty. Nie chce wpuci go do domu. On usiuje dosta si do rodka. Dowodzi w ten sposb, e chce j skrzywdzi. Sprowadza przyjaciela, ktry maj przekona, by go wpucia. Ona wie, e to przyjaciel. W czci swej wiadomoci zdaje sobie spraw, e wszystko to tylko gbiej dowodzi jej strasznego przeraenia i lku, ktry w sobie rozwija. Pojawiaj si ssiedzi i staraj si j uspokoi. Przez chwil to dziaa. Ssiedzi wracaj do swych domw. Przyjaciel ma idzie ich odwiedzi. S teraz poruszeni i powiedz mowi wszystkie ze rzeczy, ktre o nim od niej usyszeli. Och, kochany, co te ona wygadywaa! On moe teraz uy ich przeciwko niej. Ona dzwoni po policj. Mwi: Boj si". Kto usiuje si dosta do domu. Przyjedaj, prbuj z ni rozmawia, widz, e nie ma nikogo usiujcego dosta si do domu. Musz odjecha. Ona wie, e jej m by wan figur w miecie. Przypomina sobie, e znal kogo w policji. Policja jest jedynie narzdziem w tym spisku. Ich zachowanie dowodzi tego. Spoglda przez okno i po drugiej stronie ulicy widzi kogo wchodzcego do domu ssiadw. O czym mog rozmawia? W ogrdku dostrzega co

w krzakach. Na pewno j podgldaj przez teleskop! Pniej si okazuje, e byy to bawice si dzieci. Cige i nieprzerwane nakrcanie spirali lku, a caa ludno w okolicy zostaje w to zaangaowana. Prawnik, do ktrego si zwrcia, by przecie, jak sobie przypomniaa, prawnikiem przyjaciela jej ma. Lekarz, ktry usiowa skierowa j do szpitala, oczywicie, musi by po stronie jej ma. Jedynym wyjciem jest zachowanie pewnej rwnowagi, uwiadomienie sobie, e to niemoliwe, by cae miasteczko byo przeciw niej, eby wszyscy zwracali uwag na tego szaleca, jej ma, eby wszystkim chciao si robi te rzeczy, e to wszystko nie jest totalnym spiskiem. Wszyscy ssiedzi, wszyscy przeciwko niej. To niemoliwe. To po prostu niemoliwe. Jak wyjani to komu, kto zatraci proporcje? Tak samo jest z tymi ludmi. Brakuje im poczucia proporcji. I dlatego uwierz w moliwo radzieckiej dziesitej zasady prowadzenia wojny. Jedyny sposb, ktry mog przedstawi, to przerwa t gr przez zwrcenie uwagi na nastpujc rzecz. Oni maj racj. Podobnie jak nasz przyjaciel z butelkami i nalepkami, Sowieci s bardzo pomysowi i mdrzy. Mog nam nawet powiedzie, co z nami wyprawiaj. Widzicie, ci ludzie, owi badacze, tak naprawd su Sowietom, ktrzy stosuj swoj metod paraliowania nas. Oczekuj od nas, bymy utracili zaufanie do Sdu Najwyszego, utracili zaufanie do departamentu rolnictwa, utracili zaufanie do uczonych i do wszystkich ludzi, ktrzy w jaki sposb nam pomagaj, i tak dalej, i tak dalej. Chc, bymy utracili zaufanie na rnych poziomach. Wtargnli do tego ruchu na rzecz wolnoci, ktrej wszyscy tak bardzo pragnlimy, ze swoimi flagami, Konstytucj i przejli go; wci do niego si wdzieraj i w kocu go sparaliuj. Dowd. Wedle ich wasnych sw, zoonych pod przysig przed sdami Stanw Zjednoczonych, S.P.X.RA. jest gwnym autorytetem w Ameryce w kwestii dziesitej zasady. Skd mog to wiedzie? Istnieje tylko jedno rdo. Zwizek Radziecki. Ta paranoja, to zjawisko - nie powinienem nazywa tego paranoj - nie jestem lekarzem - nie wiem - a zatem to zjawisko jest straszne i wyrzdzio ludzkoci, a take jednostkom, wielkie krzywdy. Jeszcze inny przykad tego samego zjawiska stanowi synne Protokoy mdrcw Syjonu, ktre s faszywym dokumentem. Twierdzi si, e na spotkaniu ydowskich starcw i przywdcw syjonistycznych doszo do wypracowania planu opanowania wiata. Midzynarodowi bankierzy, midzynarodowe, sami wiecie co..., wielka, wspaniaa maszyneria! Po prostu zatrata proporcji. Ale nie zostao rozdte do takich rozmiarw, eby

ludzie nie mogli w to uwierzy. W efekcie pojawi si jeden z najsilniejszych impulsw do rozwoju antysemityzmu. Nawouj do bezwzgldnej uczciwoci. Uwaam, e taka bezwzgldna uczciwo jest konieczna w dziedzinie polityki. Sdz, e dziki niej bylibymy dzi bardziej wolnymi ludmi. Chciabym tutaj zauway, e ludzie nie s uczciwi. Uczeni te wcale nie s uczciwi. Po prostu nie s. Nikt nie jest uczciwy. Naukowcy nie s uczciwi. A ludzie zwykle wierz, e s. To powoduje, e jest jeszcze gorzej. Za uczciwo nie uwaam tutaj tego, e mwisz jedynie to, co jest prawd. Ale e nawietlasz ca sytuacj. Przedstawiasz wszystkie informacje konieczne do tego, by kto inny, kto jest inteligentny, mg sam sobie wyrobi zdanie. Podam przykad zwizany z prbami jdrowymi. Ja sam nie mam pewnoci, czy jestem za czy przeciw prbom jdrowym. Po obu stronach le pewne racje. Uwalniane s materiay radioaktywne, prby s niebezpieczne, wojna jest bardzo z rzecz. Nie wiem jednak, czy prawdopodobiestwo wywoania wojny jest wiksze czy mniejsze z powodu prb jdrowych. Czy wojnie zapobiegn przygotowania, czy te brak przygotowa. Nie wiem tego. Dlatego nie prbuj opowiedzie si po adnej ze stron. Dlatego mog by absolutnie uczciwy w tej kwestii. Wielkim problemem jest, oczywicie, pytanie o zagroenie radioaktywnoci. Uwaam, e najwiksze zagroenie i najtrudniejszy problem zwizany z prbami jdrowymi dotyczy ich efektw w przyszoci. mier i radioaktywno powstaa w wyniku wojny byyby i tak duo straszniejsze ni to, co powoduj prby jdrowe, a skutki testw dla przyszoci s o wiele waniejsze od nieznacznej iloci uwalnianego teraz promieniowania. Jakie iloci? Promieniotwrczo jest szkodliwa. Nikt nie odkry poytecznych skutkw promieniotwrczoci. Dlatego jeli zwikszamy oglny poziom radioaktywnoci w atmosferze, produkujemy co, co nie jest dobre. A zatem prby jdrowe, w tym sensie, maj ze skutki. Jeli jest si uczonym, to ma si prawo i powinno wskaza na ten fakt. Z drugiej strony problem dotyczy kwestii ilociowych. Pytamy, jaka dawka promieniotwrczoci jest szkodliwa. Mona si bawi i wykazywa, e zabijemy ni 10 milionw ludzi w cigu nastpnych 2 tysicy lat. Rwnie dobrze mona przyj, e jeli wskocz pod samochd i zgin w wypadku, to przy zaoeniu, i miabym dzieci w

przyszoci, a one swoje dzieci i tak dalej, w cigu nastpnych 10 tysicy lat zabijam 10 tysicy ludzi, co moe wynika z jakiego sposobu obliczania. Pytanie polega na tym, jak wielki jest efekt. W ostatnim przypadku... (auj, bo powinienem, oczywicie, sprawdzi te dane, ale sformuuj to inaczej). Nastpnym razem, suchajc wykadu, zadajcie pytania, na ktre zwrciem wam uwag, poniewa ja zadaem pewne pytania ostatnim razem, kiedy suchaem wykadu, i pamitam odpowiedzi, ale nie sprawdziem ich teraz i dlatego nie dysponuj adnymi danymi, lecz przynajmniej postawiem pytania. Jak si ma wic wzrost omawianej radioaktywnoci do oglnych fluktuacji poziomu radioaktywnoci pomidzy jednym a drugim miejscem na Ziemi? Natenie promieniowania ta w budynku drewnianym i budynku murowanym wyglda zupenie inaczej. Drewno jest mniej radioaktywne ni cegy. Okazao si, e w owym czasie, kiedy zadawaem to pytanie, rnica bya mniejsza ni rnica pomidzy wntrzem budynku drewnianego i murowanego. Rnica pomidzy poziomem morza a miejscem pooonym na wysokoci okoo 1600 metrw bya co najmniej 100 razy wiksza, ni wynikaoby z dodatkowej radioaktywnoci, powstajcej wskutek przeprowadzania prb jdrowych. Powiem teraz, e jeli czowiek jest absolutnie uczciwy i chce chroni ludno przed skutkami promieniowania, a nasi przyjaciele uczeni czsto powtarzaj, i usiuj tak postpowa, to powinien zajmowa si najsilniejszymi efektami, a nie najsabszymi. Powinno si raczej zwraca uwag na to, e mieszkajc w Denver14, naraamy si na znacznie groniejsz dawk promieniowania, 100 razy wiksz ni pozostao po wybuchu bomby. Wszyscy ludzie mieszkajcy w Denver powinni wic przenie si w niej pooone miejsca. Niemniej jeli mieszkacie w Denver, to nie wpadajcie w panik - ten efekt jest may Mona go zaniedba. Rzecz jednak w tym, e efekt wybuchu bomb jest mniejszy ni rnice pomidzy miejscami pooonymi na maych i duych wysokociach. Wierz w to, cho nie jestem absolutnie pewny. Prosz was, bycie zadawali takie pytania, ktre pozwol wam wyrobi sobie zdanie, czy powinnicie bardzo uwaa i nie wchodzi do murowanych budynkw, zachowujc przy tym podobny stopie ostronoci, jakim si wykazujecie, kiedy usiujecie powstrzyma prby jdrowe jedynie z powodu promieniotwrczoci. Jest wiele powodw, dla ktrych moecie mie bardzo silne przekonania polityczne. Ale to jest inny problem.

14 Stolica stanu Kolorado, pooona na wysokoci okoo 1600 m n.p.m., co sprawia, e nadano jej popularny w USA przydomek Mile High City miasto na wysokoci jednej mili" (przyp. tum.).

W nauce wiele czynnikw powoduje, e jestemy bardzo zwizani z rzdem i e w wielu wypadkach brakuje nam uczciwoci. W szczeglnoci, brak obiektywizmu pojawia si przy raportowaniu i opisie korzyci z wypraw na inne planety oraz przy relacjonowaniu zalet rnych przedsiwzi kosmicznych. Rozwacie jako przykad podr sondy Mariner 2 na Wenus. Niebywale podniecajca wyprawa. Czowiek potrafi wysa obiekt na odlego okoo 64 milionw kilometrw i jest to pikne osignicie. Podobnie jak to, e udao si dotrze tak blisko Wenus i uzyska obrazy z odlegoci okoo 32 tysicy kilometrw. Trudno mi nawet opisa, jak bardzo jest to podniecajce i jak bardzo interesujce. Zuyem na to wicej czasu, ni powinienem. Historia tego, co si zdarzyo w trakcie podry, bya zarwno ekscytujca, jak i interesujca. Wydawao si, e misja si nie powiedzie. W pewnym momencie trzeba byo wyczy wszystkie instrumenty, poniewa baterie traciy moc i caa aparatura moga przesta dziaa. A potem udao si wszystko z powrotem uruchomi. Problem z przegrzewaniem. Jedna rzecz po drugiej si psua, a potem zaczynaa dziaa. Wszystkie te wypadki i to podniecenie wynikajce z nowego rodzaju przygody... To tak, jak wysya Kolumba czy Magellana w podr dookoa wiata. Byy bunty i byy problemy, statki si rozbijay, a wszystko skoczyo si sukcesem. Fantastyczna sprawa. Kiedy na przykad sonda si przegrzewaa, gazety doniosy: Przegrzewa si i dziki temu duo si uczymy". Czego moglimy si nauczy? Jeli cho troch si na tym znacie, to wiecie, e niczego nie mona si nauczy. Wystrzeliwujemy satelity na orbity w pobliu Ziemi i wiemy, na jakie promieniowanie soneczne s tam naraone... Wiemy to. Jak bardzo s napromieniowane w pobliu Wenus? Dokadnie wiadomo, to wynika z dobrze znanego prawa odwrotnych kwadratw. Im bardziej si przybliamy, tym janiejsze wiato widzimy. Proste. Zatem mona atwo okreli, w jakiej proporcji pomalowa sond na biao i czarno, by temperatura bya odpowiednia. Jedyn rzecz, ktrej si nauczylimy, byo odkrycie, e przegrzewanie wizao si nie z czym innym, jak z tym, i sonda zostaa przygotowana w wielkim popiechu i w ostatniej chwili dokonano wewntrz niej pewnych zmian, prowadzcych do zwikszonego poboru mocy, co powodowao rozgrzewanie do wyszej temperatury, ni to zostao zaprojektowane. Uzyskana wiedza nie miaa wiele wsplnego z nauk. Nauczylimy si, e powinnimy by ostroni, przygotowujc sond w takim popiechu i zmieniajc nasze pomysy w ostatniej chwili. Dziki cudownemu zbiegowi okolicznoci, kiedy sonda dotarta do celu, wszystko niemal dziaao. Zgodnie z planem sonda miaa wykona seri zdj,

przelatujc wielokrotnie w pobliu Wenus. Miaa stworzy obraz planety w postaci 21 pasw, jak na ekranie telewizora. Uzyskaa jedynie 3 pasy. Dobrze. To by cud. To byo wielkie osignicie. Kolumb powiedzia, e wyprawia si po zoto i przyprawy. Nie zdoby zota, a i przypraw niewiele. Lecz jego wyprawa bya bardzo wana i ekscytujca. Mariner zosta wysany po to, by zgromadzi bardzo wane informacje naukowe. Nie uzyska ich. Mwi wam, e nie uzyska adnych wanych informacji. No, dobrze, zaraz to skoryguj. Praktycznie adnych. Byo to jednak fantastyczne i podniecajce osignicie. W przyszoci wicej z tego wyniknie. W gazetach napisano, e podczas obserwacji Wenus sonda odkrya, i temperatura pod powierzchni obokw wynosi 800 stopni15 czy co takiego. Wiedzielimy o tym wczeniej. Mona to te potwierdzi dzi, nawet teraz, za pomoc teleskopu na grze Palomar, dokonujc pomiarw z Ziemi. Sprytnie. Ta sama informacja moga by uzyskana z Ziemi. Mam przyjaciela, ktry tym si zajmuje. W jego pracowni na cianie wisi pikna mapa Wenus, z poziomicami oraz plamami, oznaczajcymi miejsca zimne i gorce. Szczegowa. Z Ziemi. Nie marne kilka paskw z paroma plamami gdzieniegdzie. Owszem, otrzymano now informacj - e Wenus nie ma pola magnetycznego podobnego do ziemskiego. Tej informacji nie mona byo uzyska z Ziemi. Zdobyto te bardzo interesujce dane o tym, co znajduje si w przestrzeni po drodze midzy nami a Wenus. Trzeba przypomnie, e jeli nie zaley wam, by sonda trafia w planet, to nie musicie montowa na niej dodatkowych urzdze korygujcych tor lotu, wiecie, tych dodatkowych silnikw rakietowych do zmiany trajektorii. Po prostu j wystrzeliwujecie. Dziki temu mona umieci na niej wicej instrumentw, lepszych instrumentw, staranniej zaprojektowanych. Jeli naprawd zaley wam na odkryciu, co znajduje si w przestrzeni pomidzy nami a Wenus, to nie musicie wcale robi takiego wielkiego szumu wok lotu na Wenus. Najwaniejsza uzyskana informacja dotyczya przestrzeni midzyplanetarnej. Jeli zaley nam na tej informacji, to prosz, wystrzelmy kolejn sond, ktra wcale nie musi dolecie do planety i by wyposaona w ca t skomplikowan aparatur sterujc. Innego przykadu dostarcza program Ranger16. Nie mogem znie, kiedy czytaem w gazetach, e jedna sonda za drug, razem byo ich pi, nie dziaay. I za kadym razem uczylimy si czego, a potem przestawalimy kontynuowa program. Uczymy si strasznie duo.
15 Fahrenheita, czyli nieco ponad 400C; w rzeczywistoci rozkad temperatury w atmosferze i na powierzchni Wenus jest duo bardziej skomplikowany (przyp. tum.). 16 Seria pierwszych amerykaskich bezzaogowych sond ksiycowych. Ranger 4 (1962) by pierwszym amerykaskim statkiem kosmicznym, ktry dotar do powierzchni Ksiyca - zgodnie z planem, rozbijajc si o ni. Powierzone zadania wypeniy cakowicie jedynie 3 ostatnie sondy: Ranger 7, 8, i 9 (przyp. tum.).

Uczymy si, e kto zapomnia zamkn zawr, e kto inny zabrudzi odrobin piasku cz sondy. Czasami dowiadywalimy si czego, ale zwykle odkrywalimy jedynie, e mamy jaki problem z naszym przemysem, naszymi inynierami albo uczonymi, e poraka naszego programu, ktry zawid tak wiele razy, nie ma wiarygodnego i prostego wyjanienia. O ile mog stwierdzi, nie musielibymy tyle razy ponosi poraki. Problem ley gdzie w organizacji, technologii i wykonaniu instrumentw. Trzeba wreszcie zda sobie z tego spraw. Nie ma znaczenia, e przy kadej porace czego zawsze si dowiadujemy. A tak przy okazji, ludzie pytaj mnie: po co lecie na Ksiyc? Poniewa to jest wielka naukowa przygoda. To rwnie suy rozwojowi techniki. eby polecie na Ksiyc, trzeba zbudowa rozmaite instrumenty - rakiety i tak dalej - a rozwj technologii jest bardzo wany. Takie przedsiwzicie uszczliwia uczonych, a jak uczeni s szczliwi, to moe wymyl co innego, przydatnego dla wojska. Otwiera si te inna moliwo, a mianowicie bezporednie uywanie przestrzeni kosmicznej do celw militarnych. Nie wiem, w jaki sposb, nikt tego nie wie, ale moe si okaza, e jest jaki sposb. W kadym razie, moliwe, e rozwijajc militarne zastosowania lotw o dalekim zasigu a na Ksiyc, zapobiegniemy uyciu przez Rosjan jakich rodkw militarnych, o ktrych jeszcze nie wiemy. Istniej te porednie korzyci dla wojska. Chodzi o to, e budujc wiksze rakiety, moemy pniej wykorzysta je do bezporedniego osigania celw na innej czci globu. Rwnie dobrym uzasadnieniem s cele propagandowe. Utracilimy twarz przed wiatem, pozwalajc innym facetom wyprzedzi nas w rozwoju technicznym. To dobrze, e czujemy si na siach, by sprbowa odzyska t twarz. aden z tych powodw nie jest sam w sobie wystarczajcy do uzasadnienia naszej wyprawy na Ksiyc. Wierz jednak, e jeli rozwaymy je wszystkie razem - plus inne powody, ktrych nie potrafi poda - to warto to robi. Tak wic jestem za. Chciabym powiedzie o jeszcze jednej rzeczy. Chodzi o to, skd bierzemy nowe pomysy. Mwi o tym gwnie ku uciesze obecnych tu studentw. Jak rodz si nowe idee? Zwykle robimy to, stosujc analogi. Posugujc si analogiami, popeniamy jednak czsto wielkie bdy. To wielka sztuka sprbowa spojrze w przeszo, w epok sprzed rozwoju nauki i poprzez analogi stwierdzi, czy dzi widzimy gdzie co podobnego i w czym miaoby si to przejawia? Chciabym si w to pobawi. Na pocztek zajmijmy si czarownikami-uzdrowicielami. Czarownicy-uzdrowiciele twierdz, e wiedz, jak leczy. Wewntrz chorego znajduj si duchy, ktre chc si wydosta. Trzeba je wydmucha albo co w tym rodzaju. Na na siebie skr wa i zayj chinin z kory drzew. Chinina dziaa.

Czarownik nie wie, e stworzy sobie bdn teori tego, co si dzieje. Jeli jestem czonkiem plemienia i zachoruj, to id do czarownika, by mnie uzdrowi. On wie o tym wicej ni ktokolwiek inny. Wci jednak prbuj mu powiedzie, e nie wie, co robi, i e kiedy ludzie zbadaj to, uwolni si od wszystkich jego skomplikowanych praktyk i dziki temu naucz si znacznie skuteczniejszych sposobw leczenia. Kim s czarownicy-uzdrowiciele? Oczywicie, psychoanalitykami i psychiatrami. Jeli przyjrzycie si wszystkim skomplikowanym ideom, ktre rozwinli w niezwykle krtkim czasie, jeli porwnacie to z ktrkolwiek dziedzin naukow i uwiadomicie sobie, jak duo czasu mijao od pojawienia si jednej idei do narodzin nastpnej, jeli rozwaycie wszystkie te struktury, wynalazki i skomplikowane rzeczy, mizmy i egoizmy, napicia i siy, pchnicia i pocignicia, to, mwi wam, stwierdzicie, e to nie moe by cakowicie prawdziwe. Jeden mzg czy nawet kilka mzgw nie jest w stanie wyprodukowa tego wszystkiego w tak krtkim czasie. Przypominam wam jednak, e jeli jestecie czonkami plemienia, to nie macie nikogo innego, do kogo moglibycie si zwrci o pomoc. A teraz pozwol sobie na jeszcze troch zabawy To bdzie przeznaczone specjalnie dla studentw tego uniwersytetu. Rozwaaem przypadek arabskich uczonych w redniowieczu. Oni sami mieli pewne osignicia naukowe, ale zajmowali si przede wszystkim pisaniem komentarzy do prac swych wielkich poprzednikw. Tworzyli komentarze do komentarzy. Opisywali, co te kto napisa na temat kogo innego. Po prostu cay czas komentowali. Pisanie komentarzy jest swego rodzaju chorob umysu. Tradycja zostaje uznana za rzecz bardzo wan. Natomiast swoboda formuowania nowych idei, szukania nowych moliwoci, bywa lekcewaona, poniewa zakadam wtedy, e to, co byo, jest waniejsze od tego, co ja sam mog zrobi. Nie wolno mi zmienia czegokolwiek ani niczego wymyli, ani zastanawia si nad czymkolwiek. No tak, tacy wanie s wasi profesorowie angielskiego. S zagbieni w tradycji i pisz komentarze. Oczywicie, oni te ucz nas, niektrych z nas, angielskiego. W tym miejscu analogia nie dziaa. Jeli bdziemy cign analogi, to dojdziemy do wniosku, e gdyby oni mieli nieco bardziej wiate spojrzenie na wiat, pojawioby si wiele interesujcych problemw. Zaraz, ile to mamy czci mowy? Czy nie warto by wymyli jeszcze jednej czci mowy? Och, nie!

W porzdku, a co ze sownictwem? Czy nie mamy zbyt wielu sw? Nie, nie. Trzeba, by tworzyli idee. Moe wic mamy za mao sw? Nie. Jakim przypadkiem, oczywicie, przez cale wieki tak si skadao, e stworzylimy odpowiedni zasb wyrazw. Pozwol sobie teraz zej na jeszcze niszy poziom. Chodzi o zadawane zawsze pytanie: Dlaczego Ja nie potrafi czyta?". Ot wynika to z ortografii. Fenicjanie 2, a moe 3, 4 tysice lat temu, mniej wicej wtedy, stworzyli w ramach swego jzyka sposb przedstawiania dwikw za pomoc znakw. By bardzo prosty. Kademu dwikowi odpowiada) znak. Kademu symbolowi odpowiada dwik. Dlatego jeli znae dwiki odpowiadajce symbolom, to wiedziae, jak powinny brzmie sowa. Genialny wynalazek. Z biegiem czasu w jzyku angielskim to si popsuo. Dlaczego nie moemy zmieni pisowni? Kto powinien to zrobi, jeli nie profesorowie angielskiego? Gdy dysz profesorw angielskiego narzekajcych, e po tylu latach nauki przychodz na uniwersytet studenci, ktrzy nie potrafi poprawnie napisa sowa przyjaciel", odpowiadam im, i widocznie problem ley w sposobie zapisu tego wyrazu. Mona rwnie, jeli si chce, twierdzi, e to sprawa stylu i pikna jzyka, e tworzenie nowych sw lub nowych czci mowy mogoby to zniszczy. Nie mona jednak twierdzi, e zmiana zasad pisowni ma cokolwiek wsplnego ze stylem. Nie istnieje adna dziedzina sztuki ani adna forma literacka, z jedynym wyjtkiem w postaci krzywek, w ktrej pisownia wpywaaby na styl. Krzywki te mog by ukadane na podstawie nowych zasad pisowni. Jeli profesorowie angielskiego tego nie zrobi, a dajemy im na to dwa lata, jeli po tym czasie nic si nie zmieni - ale prosz nie wymyla trzech sposobw pisowni, tylko jeden, ktry kady bdzie mg opanowa - jeli odczekamy dwa, trzy lata i nie bdzie efektw, to zwrcimy si do filologw i lingwistw, bo oni si na tym znaj. Czy wiecie, e oni potrafi zapisa dowolny jzyk w takim alfabecie, i mona odtworzy wymow dowolnego obcego sowa? To rzeczywicie jest co. Powinni wic sobie poradzi z angielskim. Zlecibym im jeszcze jedn rzecz. To wszystko pokazuje, oczywicie, e dowodzenie przez analogi stwarza wielkie zagroenia. Te zagroenia naley wskaza. Nie mam czasu, by to zrobi, dlatego pozostawiam waszym profesorom angielskiego wskazanie bdw rozumowania przez analogi. Istnieje wiele dziedzin, poytecznych dziedzin, w ktrych naukowy sposb rozumowania dziaa. W tej sprawie poczyniony zosta znaczny postp, cho ja

koncentrowaem si na wskazywaniu negatywnych rzeczy. Chciabym, ebycie wiedzieli, i doceniam pozytywy. (Zdaj sobie te spraw, e mwi za dugo, dlatego jedynie je wymieni, chocia wypaczy to proporcje. Mylaem, e bd mi wicej czasu). W wielu dziedzinach mdrzy ludzie, pracujc ciko i posugujc si sensownymi metodami, osignli znakomite rezultaty. Udao si na przykad zorganizowa systemy kontroli ruchu drogowego. Wysoki poziom osignito w dziedzinie wykrywania sprawcw zbrodni, zbierania i oceniania dowodw, kontrolowania emocji zwizanych z dowodami i tak dalej. Kiedy rozwaamy postp ludzkoci, nie powinnimy si ogranicza jedynie do wynalazkw technicznych. Istnieje wielka liczba pozatechnicznych wynalazkw, o ktrych nie wolno zapomina. Wynalazki w dziedzinie ekonomii: czeki, banki i tym podobne rzeczy. Midzynarodowy system finansowy jest cudownym wynalazkiem. Te wynalazki maj podstawowe znaczenie i stanowi wielki postp. System ksigowania na przykad. Ksigowo w przedsibiorstwach dziaa jak proces naukowy - chodzi mi o to, e jest procesem nie tyle naukowym, co racjonalnym. Stopniowo rozwinity zosta system prawny. Mamy system prawa, awnikw i sdziw. Oczywicie, istniej liczne uomnoci i niedoskonaoci i nadal trzeba nad tym systemem pracowa, ale i tak jestem dla niego peen podziwu. Take rozwj struktur rzdowych, ktry zachodzi przez lata. W pewnych krajach udao si rozwiza duo problemw sposobami, ktre czasem rozumiemy, a czasem nie. Przypomn wam o jednym, bo mnie niepokoi. czy si to z faktem, e rzd ma rzeczywiste problemy z kontrolowaniem si. Zwykle najpotniejsze siy staraj si zdoby kontrol nad rzdem. To wspaniae, e kto, kto sam nie ma siy, moe kontrolowa kogo silnego, czy nie? I tak, w Cesarstwie Rzymskim problemy z gwardi pretoriask wydaway si nierozwizywalne, poniewa gwardia bya silniejsza ni senat. Mimo to w naszym kraju mamy pewn wojskow dyscyplin, dziki ktrej armia nigdy nie prbuje bezporednio kontrolowa senatu. Ludzie miej si z musztry. Prowokuj wojskowych bez przerwy. Niezalenie jednak od tego, jakie upokorzenia musieli oni znosi z naszej strony, to my, cywile, wci bylimy w stanie kontrolowa armi! Sdz, e dyscyplina wojskowa, polegajca na znajomoci miejsca w strukturze rzdu Stanw Zjednoczonych, jest naszym wspaniaym dziedzictwem, i jedn z bardzo cennych rzeczy, i nie uwaam, e powinnimy prowokowa wojsko, bo zniecierpliwione wyamie si z tej samo narzuconej dyscypliny. Nie zrozumcie mnie le. Armia ma wiele wykrocze na swoim koncie, podobnie jak wszyscy inni. Sposb,

w jaki potraktowano pana Andersom, chyba tak si nazywa, faceta, ktry by oskarony o zamordowanie kogo, jest przykadem, co mogoby si sta, gdyby armia przeja wadz. Jeli spojrze w przyszo, to powinnimy mwi o rozwoju urzdze mechanicznych, o moliwociach, ktre si otworz, kiedy bdziemy dysponowali niemal darmowym rdem energii po opanowaniu kontrolowanej fuzji jdrowej. W najbliszej przyszoci odkrycia w dziedzinie biologii stworz problemy, o jakich nikt wczeniej nie myla. Bardzo szybki rozwj biologii doprowadzi do wielu bardzo ekscytujcych zjawisk. Nie mam tu czasu ich referowa, ale odsyam was do ksiki Aldousa Huxleya, Nowy wspaniay wiat, wskazujcej na niektre rodzaje problemw, przed ktrymi stanie w przyszoci biologia. Wyania si jedna rzecz zwizana z przyszoci, o ktrej myl korzystnie. Uwaam, e wiele spraw idzie w dobrym kierunku. Przede wszystkim dziki rozwojowi telekomunikacji liczne narody porozumiewaj si ze sob, nawet jeli prbuj zamkn swe uszy. Dziki temu nastpuje wymiana rozmaitych opinii i trudno ukrywa jakie idee. Problemy, jakie maj Rosjanie z panem Niekrasowem, bd coraz powszechniejsze. Oto inna kwestia, ktrej chciabym powici chwil uwagi: problemy wartoci moralnych i sdw etycznych nale do dziedziny, do ktrej nie moe wkroczy nauka, jak ju o tym mwiem, i ktrej nawet nie potrafi sformuowa. Widz jednak jedn moliwo. By moe, istniej jeszcze inne, ale ja dostrzegam jedn. Widzicie, potrzebny nam jest jaki mechanizm, jaka sztuczka, dziki ktrej bdziemy mogli wykona wiarygodne obserwacje i stworzy pewien schemat wybierania wartoci moralnych. W czasach Galileusza wysuwano powane argumenty, dlaczego ciaa upadaj, rnego rodzaju argumenty dotyczce orodka, pchni i pocigni. To, co zrobi Galileusz, polegao na pominiciu tych argumentw i skoncentrowaniu si na samym spadku cia oraz okreleniu, jak szybko spadaj, a potem opisaniu tego. Z tym wszyscy mogli si zgodzi. Rozwija w tym kierunku badania dotyczce kwestii, co do ktrych wszyscy si zgadzali, tak dugo, jak dugo to tylko moliwe, bez budowania teorii lecej u podstaw. Nastpnie, stopniowo, na podstawie nagromadzonej wiedzy dowiadczalnej, mona, jak si zdaje, budowa satysfakcjonujce teorie podstawowe. Na pocztku rozwoju nauki trway, na przykad, straszne spory na temat natury wiata. Newton wykona pewne dowiadczenia, ktre wykazay, e wizka wiata rozszczepiona przez pryzmat nigdy wicej nie da si rozszczepi. Dlaczego musia si spiera z Hooke'em? Musia si spiera z Hooke'em ze wzgldu na obowizujce wwczas teorie na temat tego,

czym jest wiato. Nie spiera si o to, czy zjawisko wystpuje. Hooke sprawdzi za pomoc pryzmatu, e to bya prawda. Istnieje jednak problem, czy moliwe jest co podobnego (dziaanie przez analogi) z problemami moralnymi. Wierz, e nie da si osign porozumienia w sprawie skutkw, zgody na sam wynik, cho, by moe, nie w kwestii powodw, dla ktrych postpujemy tak, jak postpujemy. W pierwszych wiekach chrzecijastwa, na przykad, trway dyskusje, czy substancja Jezusa baa taka sama jak substancja Ojca, czy te bya to ta sama substancja co u Ojca. Doprowadzio to do sporw pomidzy (po prze tumaczeniu na grecki) homoiousianami i homoousianami17. Moecie si mia, ale ludzi spotykaa z tego powodu krzywda. Kwestionowano ich uczciwo, byli zabijani podczas ktni o to, czy zachodzi tosamo, czy tylko podobiestwo. Powinnimy z tego wycign nauczk i nie spiera si na temat tego, dlaczego si zgadzamy, jeli si zgadzamy. Dlatego uwaam encyklik papiea Jana XXIII 18 , ktr przeczytaniem, za jedno z najwikszych wydarze naszych czasw i wielki krok w przyszo. Nie potrafibym znale lepszego sposobu wyraenia moich pogldw na sprawy moralne, na obowizki i odpowiedzialno ludzkoci, na stosunki pomidzy ludmi, ni jest to zrobione w tej encyklice. Nie podzielam pewnych motywacji, stojcych za niektrymi ideami, wyprowadzanymi od Boga. Osobicie nie uwaam, by niektre z tych idei byy w wyrany sposb naturaln konsekwencj idei goszonych przez wczeniejszych papiey. Z tym si nie zgadzam, ale nie bd tego wymiewa ani nie bd si spiera. Podzielam papieskie pogldy na spraw odpowiedzialnoci i obowizkw ludzi. Uznaj t encyklik za pocztek, by moe, nowego okresu, w ktrym zapomnimy o teoriach wyjaniajcych, dlaczego w co wierzymy, jeeli tylko, w kocu, zgodzimy si w sprawie tego, co naley czyni. Dzikuj bardzo. To bya dla mnie przyjemno.

17 Zwolennikami i przeciwnikami homouzji, od homoousios - wspistotny", terminu przyjtego i wprowadzonego do Credo przez Sobr Nicejski I w 325 roku; spory na ten temat zostay zakoczone dopiero potpieniem arianizmu przez Sobr Konstantynopolitaski I w 381 roku, cho odrodziy si w czasie reformacji (przyp. tum.). 18 Pacem in tenis - Pokj na Ziemi, ogoszona w 1963 roku (przyp. tum.).

Nota biograficzna

Richard P. Feynman urodzi si w 1918 roku w Brooklynie. W 1942 roku otrzyma stopie doktora na Uniwersytecie w Princeton. Mimo modego wieku podczas drugiej wojny wiatowej odegra bardzo wan rol w realizacji projektu Manhattan" w Los Alamos. Nastpnie pracowa w Cornell i Caltech. W 1965 roku Feynman, wraz z Julianem Schwingerem i Sin-Itiro Tomonag, otrzyma Nagrod Nobla za swoje prace z elektrodynamiki kwantowej. Feynrnan elektrodynamiki zdoby Nagrod Nobla za rozwizanie teori, wanych wyjaniajc problemw zjawisko

kwantowej.

Sformuowa

rwnie

nadciekoci w ciekym helu. Feynmann i Murray Gell-Mann napisali razem bardzo wan prac na temat sabych oddziaywa, odpowiedzialnych midzy innymi za rozpady ~. W pniejszych latach Feynman przedstawi partonowy model zderze midzy wysokoenergetycznymi protonami, ktry odegra wan rol w rozwoju teorii kwarkw. Oprcz tych osigni Feynman wprowadzi do fizyki wiele nowych metod obliczeniowych, z ktrych najwiksze znaczenie maj powszechnie stosowane diagramy Feynmana. Diagramy te, w wikszym stopniu ni jakakolwiek inna formalna nowinka w najnowszej historii nauki, wpyny na sposb konceptualizacji i obliczania przebiegu procesw elementarnych. Feynman byt rwnie niezwykym nauczycielem fizyki. Ze wszystkich licznych nagrd, najbardziej byt dumny z Medalu Oersteda za Nauczanie, ktry otrzyma) w 1972 roku. W 1963 roku ukazao si pierwsze wydanie Feynmana wykadw z fizyki.19 Zdaniem recenzenta Scientific American", podrcznik ten jest trudny, ale bardzo treciwy i oryginalny. Po dwudziestu piciu latach jest to wci podstawowy przewodnik po fizyce dla nauczycieli i najlepszych studentw. Dc do spopularyzowania wiedzy fizycznej wrd szerokiej publicznoci, Feynman napisa The Character of Physical Law i Q.E.D.: The

Strange Theory of Light and Matter20. Feynman jest rwnie autorem wielu zaawansowanych monografii, ktre stay si klasycznymi rdami wiadomoci dla badaczy i studentw. Richard Feynman zajmowa si take sprawami publicznymi. Powszechnie znana jest jego dziaalno w charakterze czonka komisji, badajcej przyczyny katastrofy promu Challenger, a zwaszcza synna demonstracja wraliwoci uszczelek na zimno. Ten elegancki eksperyment wymaga wycznie szklanki wody z lodem. Mniej znany jest jego udzia w pracach California State Curriculum Committee w latach szedziesitych; Feynman walczy wwczas o podwyszenie poziomu szkolnych podrcznikw. Nawet najdusza lista naukowych i pedagogicznych osigni Feynmana nie moe w peni odda jego osobowoci. Czytelnicy jego cile naukowych publikacji wiedz, e nawet w takich pracach mona dostrzec odbicie jego ywej i wszechstronnej osobowoci. Oprcz fizyki, w rnych fazach swego ycia Feynman zajmowa si naprawianiem odbiornikw radiowych, otwieraniem sejfw, malowa, taczy, a nawet rozszyfrowywa hieroglify Majw. Zawsze wykazywa nienasycon ciekawo i by wzorowym empirykiem. Richard Feynman zmar 15 lutego 1988 roku w Los Angeles.

19 Feynmana wykady z fizyki zostay wydane po polsku w piciu tomach. tz. 1.1; 1.2; 2.1; 2.2; 3. Na emule dostpne s jest jedynie 1.1;2.1;3. (przypis Korekta) 20 Ksika zostaa przetumaczona na jzyk polski i jest dostpna na kazzie i emule. Jej tytu to QED. Osobliwa teoria wiata i materii. (przypis Korekta)