1

Prosz o poszanowanie praw autorskich

KOLEGIUM EDUKACJI SPECJALNEJ im. dr Jerzego Serejskiego TOWARZYSTWA PRZYJACI DZIECI I AKADEMII PEDAGOGIKI SPECJALNEJ im. Marii Grzegorzewskiej

Dorota Iwona Powierska

REHABILITACJA OSB Z SM
na przykadzie dziaalnoci Stowarzyszenia chorych na Stwardnienie Rozsiane ich Opiekunw i Przyjaci w Sierpcu

PRACA LICENCJACKA NAPISANA POD KIERUNKIEM DR WOJCIECHA GASIKA

Sierpc / Warszawa 2002 r.

Prosz o poszanowanie praw autorskich

SPIS TRECI
strona
Wstp ............................................................................................... 1.STWARDNIENIE ROZSIANE - zagadnienia podstawowe 1.1. Stwardnienie rozsiane jako choroba 1.1.1. Kliniczne objawy SM 1.1.2. Objawy stwardnienia rozsianego 1.2. Konsekwencje psychologiczne 1.2.1. Reakcje psychologiczne na wiadomo o chorobie osb diagnozowanych oraz ich rodzin 1.2.2. Stwardnienie rozsiane a jego wpyw na psychik 1.2.3. Bariery psychologiczne 2. REHABILITACJA osb chorych na SM 2.1. Kierunki rehabilitacji osb z SM 2.1.1. Ruchowa 2.1.2. Psychiczna 3.STOWARZYSZENIE CHORYCH NA STWARDNIENIE ROZSIANE ICH OPIEKUNW ORAZ PRZYJACI 3.1. Organizacja Stowarzyszenia 3.2. Cele i zadania 3.3. Dofinansowanie ZAKOCZENIE BIBLIOGRAFIA ANEKS 3 5 5 5 8 11 11 12 17 18 18 23 26 29 29 30 32 33 34

Prosz o poszanowanie praw autorskich

WSTP

Pierwsze przypadki SM zostay opisane w II poowie XIX wieku (1868 r.) przez J.M. Charchota w Stanach Zjednoczonych i krajach Europy Zachodniej, cho wczeniej zidentyfikowa je R. Carswell. W Polsce zostaa rozpoznana po I wojnie wiatowej. Pocztkowo sdzono, e przyczyn jest przemczenie i nakazywano cakowite powstrzymanie si od jakichkolwiek prac. Wraz z rozpowszechnieniem si testw diagnostycznych stwierdzono, e stwardnienie rozsiane jest najczstsz chorob centralnego ukadu nerwowego. Nazwa sklerosis multiplex oznacza, e proces choroby wystpuje w wielu (multiplex) miejscach systemu nerwowego gdzie tworz si blizny bd stwardnienia (sklerosis) w miejscach uszkodzenie mieliny. SM nazywane bywa rwnie sklerosis diseminata (rozsiane). Stwardnienie rozsiane objawia si w rny sposb u rnych ludzi. U niektrych choroba przebiega w postaci powtarzajcych si rzutw w mniejszym bd wikszym stopniu. Jedni mog mie jeden lub dwa ataki, po czym choroba moe przebiega bezobjawowo bd z lekkimi objawami przez cae ycie. Niestety w wielu przypadkach prdzej czy pniej choroba objawi si w postaci powtarzajcych si rzutw. SM okrela si jako chorob remisji i rzutw, jest to choroba dotykajca przede wszystkim ludzi modych, najczciej wystpuje midzy 20 a 40 rokiem ycia, czciej u kobiet ni mczyzn. Dla niektrych SM jest najwiksz katastrof yciow, dla innych natomiast jest to okresowa przypado. Sposoby z jakimi chory stara si walczy z SM maj niewielki wpyw na wystpujce objawy. Niepewno jest jedn wsplna cech tego kopotliwego i nieprzewidywalnego schorzenia. Dla niemal kadego dotknitego stwardnieniem rozsianym nie jest po prostu chorob zdefiniowan przez lekarza, jest to co, co przenika kady zaktek ycia czowieka. Niezbdne jest tutaj fizyczne dostosowanie, ale waniejsza jest konieczno adaptacji w yciu zarwno emocjonalnym jak i spoecznym. W Polsce dziaa kilkadziesit Stowarzysze na rzecz osb chorych na stwardnienie rozsiane, ktre staraj si minimalizowa wszelkiego rodzaju bariery wynikajce z niejasnych przyczyn tej choroby, s to centra informacji o chorobie. Polskie Towarzystwo Stwardnienie Rozsianego jest czonkiem Midzynarodowej Federacji Stowarzysze SM. Przebywanie wrd chorych o podobnych problemach, ktrzy rozumiej si wzajemnie, czsto bez sw i su sobie pomoc w miar wasnych si ma ogromne znaczenie psychiczne dla kadego chorego. Stowarzyszenia chorych na SM organizuj spotkania, na ktrych mona wymienia si dowiadczeniami na temat tej tajemniczej choroby, ale take skupiaj ich rodziny, wspmaonkw i opiekunw. Spotkania mog by okazj do wzajemnej zachty do

Prosz o poszanowanie praw autorskich

leczenia, wsparcia, zrozumienia. Zakres pracy przedstawia trzy rozdziay. W rozdziale I omwione zostay gwne zagadnienia dotyczce stwardnienie rozsianego oraz konsekwencje psychologiczne u osb chorych na SM. Rozdzia II przedstawia kierunki dziaa rehabilitacyjnych kierowanych do osb chorych na stwardnienie rozsiane. Rozdzia III to przegld dziaalnoci Stowarzyszenia chorych na stwardnienie rozsiane ich opiekunw oraz przyjaci w Sierpcu.

Prosz o poszanowanie praw autorskich

STWARDNIENIE ROZSIANE - zagadnienia podstawowe 1.1. Stwardnienie rozsiane jako choroba 1.1.1. Kliniczny obraz stwardnienia rozsianego: Orodkowy ukad nerwowy skada si z mzgu ( pkule mzgowe, mdek i pie mzgu) oraz rdzenia krgowego, zbudowany jest z istoty szarej i biaej. W orodkowym ukadzie nerwowym znajduj si cztery rodzaje komrek: komrki nerwowe, oligodendrogleju, astrocyty oraz komrki mikrogleju. Komrki nerwowe s gwnym skadnikiem istoty szarej. Kada komrka nerwowa ma wkno osiowe (akson), ktre czy ciao komrki z miniami, narzdami czucia. Wkna nerwowe s wielokrotnie owinite cienk warstw substancji zwanej mielin. Peni ona rol izolatora uatwiajcego przekazywanie informacji wzdu nerwu. Mielina skada si z tuszczw i biaek. To wanie mielina nadaje istocie biaej mzgu kremowobiae zabarwienie. Jest ona produkowana i odywiana przez oligodendroglej. Komrki oligodendrogoleju maja wypustki, ktre owijaj si wok wkien nerwowych ksztatujc mielin. Astrocyty maj wypustki, ktre stanowi struktur podporow w orodkowym ukadzie nerwowym. Ich rola polega take na kontroli przepywu substancji rozpuszczalnych z naczy krwiononych do pozostaych komrek CSN. Zjawisko to okrelane jest mianem bariera - krew - mzg. Zazwyczaj przepyw rnych substancji przez cian naczynia krwiononego jest ograniczony. Drog krwi oprcz substancji odywczych mog dosta si rwnie do mzgu substancje uszkadzajce szczeglnie jeli potrafi one pokona barier krew - mzg. W kadym uszkodzonym orodkowym ukadzie nerwowym komrki mikrogleju usuwaj czci uszkodzone. Nastpnie astrocyty, ktrych zadaniem jest utrzymanie caoci strukturalnej CSN, kocz proces naprawczy przez wytworzenie blizny. Blizna wypenia uszkodzon przestrze w ten sam sposb w jaki rozwija si wknista blizna po przeciciu skry (J. R. Brown - 1987 r.). Stwardnienie rozsiane polega na uszkodzeniu osonki mielinowej, ktra otacza wkna nerwowe. Mielina umoliwia nerwom przewodzenie impulsw do mzgu i z powrotem. W przenoszeniu impulsw z mzgu do rnych czci ciaa bior udzia rne nerwy: czuciowy, ktry odpowiada za dotyk, ruchowy, ktry steruje prac mini, wzrokowy odpowiada za przenoszenie informacji. Utrata osonki mielinowej powoduje blokady i wzajemne zakcanie tych sygnaw biegncych wknami nerwowymi. Wanie wtedy wystpuje szereg zewntrznych objaww stwardnienia rozsianego. Niestety nie wiadomo jak to si odbywa, prawdopodobnie nastpuje niszczenie tej osonki przez wasny system odpornociowy organizmu. Organizm zamiast zwrci si przeciwko

Prosz o poszanowanie praw autorskich

obcym ciaom atakuje wasny organizm, w tym przypadku warstw mieliny (J. Zaborski b.d.w.). Orodkowy ukad nerwowy jest najistotniejszym orodkiem kontroli organizmu i kade jedno uszkodzenie powoduje powane konsekwencje. W przypadku SM nastpuje atak na fragmenty osonki mielinowej, gdzie ukad nerwowy odpowiada objawami zapalenia. Zaatakowany organizm zwiksza produkcj biaych ciaek krwi (limfocytw), jednoczenie nastpuje wzmoone gromadzenie pynw ustrojowych, gdzie w zaatakowanym miejscu powstaje obrzk. Zniszczona osonka mielinowa moe cakiem si zagoi lub te uszkodzenia mog pozosta. Wiele objaww stwardnienia rozsianego jest przypisywanych zemu przewodnictwu, ktre jest skutkiem uszkodzenia mielinowej otoczki nerwu. Kade stwardnienie moe wpywa na przewodzenie impulsu. Prawdopodobnie jedno uszkodzenie moe spowodowa objawy SM, szczeglnie te wczesne. Do koca nie wiadomo co powoduje, e system odpornociowy atakuje mielin. Wedug jednej z teorii istotn rol odgrywa czynnik wirusowy ( jedna z czstszych chorb dziecicych, np. odra, gdzie wirus nie ginie z kocem ostrego stanu choroby, lecz drzemie w systemie nerwowym przez 5, 10, 15 lata a pojawi si symptomy SM- J. Zaborski b.d.w.). Nieaktywny wirus moe uaktywni si i wpyn na prac caego systemu odpornociowego. Nie znaleziono wirusa odpowiadajcego za stwardnienie rozsiane jednak wirus odry moe uruchomi proces autoimmunologiczny. Wirus atakuje limfocyty we krwi, ktre przenikaj przez barier krew - mzg (system odpornociowy ukadu nerwowego) do mzgu, gdzie czy si z czynnikami i atakuje mielin. W odpowiedzi na atak w jego miejscu powstaj blizny (C. Benz 1999 r.). Badania przeprowadzone przez doktora Michaela Brahica na wirusie Theilera (wywouje u myszy chroniczn chorob o objawach podobnych do objaww SM u ludzi) wykazay, e na podstawie bada genetycznych jeden z rodzajw biaka tworzcych jego zewntrzn powok umoliwia upienie obrony immunologicznej oraz przedostanie si wirusa do ukadu nerwowego (H. Szulczewska - 1993r.). Innym wirusem, ktry moe odgrywa istotn rol w stwardnieniu rozsianym jest wirus opryszczki ludzkiej HHV-6. Badania przeprowadzone w 1998 przez Knoxa , Carrigana nad obecnoci wirusa HHV-6 we krwi, tkance limfatycznej oraz komrkach mzgu niektrych chorych na SM, wykazay, e wirus ten moe by znaleziony w tkance nerwowej o czynnym uszkodzeniu mieliny (demielinizacja) w porwnaniu z tkank niezdemielizowan. Tkanka limfatyczna w szeciu na dziewi przypadkw wykazywaa infekcj wirusem HHV-6. Trzech z omiu osobnikw chorych na SM miao oznaki obecnoci tego wirusa we krwi. Reasumujc te badania naley stwierdzi, e infekcja wirusem HHV-6 bya czciej stwierdzona u osb chorych na stwardnienie rozsiane. Nastpnie mona sdzi, e u pojedyczego leczonego pacjenta infekcja komrek krwi wydawaa si by powizana z atakami choroby i jej nawrotami. Te badania daj dowody na to, i wirus HHV-6 jest w pewien sposb powizany ze stwardnieniem rozsianym, cho nie

Prosz o poszanowanie praw autorskich

pozwalaj jednoczenie stwierdzi, e jest on odpowiedzialny za wywoanie SM (Janusz Kozowski - 1999r.). Wiele osb dotd sdzio, e przy SM nie odczuwa si blu. Jednak ostatecznie uznano, e osoby chore na stwardnienie rozsiane dowiadczaj blu. Wyrniono 2 powszechne typy blu: neurologiczny oraz miniowo szkieletowy. Ble neurologiczne obejmuj cae spektrum cierpie poczwszy od drobnych podranie do rozdzierajcego blu. Ble mog by uwaane za podstawowe uszkodzenia jakie zakcaj funkcjonowanie CSN. Przekaz informacji w SM wzdu wkien nerwowych jest znieksztacony, czasami mao znaczce i nie niepokojce bodce mog umkn mechanizmowi eliminacji, co wicej te bodce mog ulec znieksztaceniu. Mielina wok wkien nerwowych w CSN dziaa na zasadzie izolatora i utrzymuje wewntrz ich impulsy. Przy demielinizacji impulsy mog uciec i skaka midzy wknami. Potencjalnie moe to powodowa wszelkiego rodzaju ble. Ostre ble w SM jak newralgii nerwu trjdzielnego mog wynika z tego zachowania, kiedy to impulsy skacz midzy nerwami. Ble miniowo szkieletowe s to ble pochodzenia wtrnego w stosunku do demielinizacji, wtedy, gdy w ciele wystpuj ujemne efekty stwardnienie rozsianego, na przykad zwizane z przyjciem niewaciwej postawy lub sposobem chodzenia spowodowanym SM. Utrata siy w miniach lub ich nie uywanie mog mie ujemne nastpstwa. Bl w dolnej czci plecw jest chronicznym blem, czsto zwizanym z SM, spowodowany przez nienormalny ucisk na stawy, wizada lub minie. Spastyczno oznacza sztywno wywoan bardzo usztywnionymi miniami i moe spowodowa ostre skurcze. Demielinizacja moe wystpowa w nerwach, ktre reguluj napicie mini, nerwy s uszkodzone co osabia mobilno i wanie wtedy dochodzi do zesztywnienia cakowitego ng (Zrozumie bl w SM -1999 r.). 1.1.2.Objawy stwardnienia rozsianego: Stwardnienie rozsiane objawia si atakami lub rzutami (stany zaostrzenia exacerbation). W takich stanach objawy gwatownie si pogarszaj bd pojawiaj si nowe. Okres midzy atakami lekarze nazywaj remisj. Objawy SM mog trwa minuty, dni mog te cign si tygodniami, miesicami. Rzut choroby moe by spowodowany przez jak infekcj bd cikie przeycie psychiczne. Obecno konkretnych objaww odpowiednio zweryfikowanych wiadczy o stwardnieniu rozsianym. Objawy mog dotyczy zmysu, dotyku, mini, pojawiaj si i zanikaj w dowolnym tempie. Niestety osoba chora bardzo bolenie odczuwa skutki tej choroby (J. Zaborski- b.d.w.). Pojawienie si tych symptomw bywa bardzo nage. Objawy SM dzieli si na widoczne (sabo, zaburzenia koordynacji

Prosz o poszanowanie praw autorskich

ruchw, zmczenie, trudnoci z chodzeniem) oraz niewidoczne (dziwne uczucia, zawroty gowy, problemy z pcherzem, bl, problemy ze suchem, wzrokiem). Wrd objaww mona wyrni dziwne uczucia, przy ktrych wystpuj zaburzenia odczuwania dotyku powodowane przez mrowienie, ktre bywa bardzo bolesne. Odrtwienie, ktre zaczyna si od stp i stopniowo przechodzi ku grze a do bioder, chodzcy czowiek moe czu si jakby stpa po jajkach, jakby pywa. Wrd licznych dziwnych uczu mog rwnie wystpi zakcenia odczuwania wasnego ciaa, przede wszystkim gowa moe wydawa si oddzielona od caego ciaa, a wzrok ograniczony do wskiego wizjera. Wystpuje rwnie ogromna wraliwo na temperatur. Czsto wanie temperatura powoduje czasowe nasilenie innych symptomw. Kolejnym objawem, ktre moe by sygnaem wystpienia SM jest zmczenie, ktre towarzyszy osobie chorej cay czas. nagle zanika dotychczasowa energia, zmczenia pojawia si bardzo szybko, minie wydaj si ociae, nastpuje pogorszenie koordynacji ruchw. Zmczona osoba z SM nie moe normalnie rozmawia, kade dziaanie jest dla chorego wielkim wysikiem. Problemy z poruszaniem si powoduj, e chory cignie za sob nogi. Jest to zmczenie nie tylko fizyczne, ale rwnie neurologiczne. Podlegaj mu nerwy dlatego minie wydaj si ociae i sabe. Zmczenie dotyka rwnie nerww czuciowych, gdzie pojawia si zamazane widzenie, niewyrana mowa, stpienie suchu, smaku i wchu. Niektrzy dodatkowo odczuwaj silne zawroty gowy, wywoujce wraenie, e wiat obraca si do gry nogami i prbuje go zrzuci. Przy zawrotach gowy wystpuj rwnie nudnoci, wymioty, niemono chodzenia. Wiele osb z SM podkrela, e odczuwa rnorodne ble o wielorakim nasileniu i charakterze. Bl moe wystpowa w wielu postaciach: odrtwienia, kucia, szarpicy bl nerww ng i rk, ostry. Wystpujce skurcze mini zwykle noc powoduj gwatowne prostowanie ng i podkurczanie ich. Do tego dochodz nieprzyjemne uczucia ucisku i mrowienia. Zapalenie nerwu trjdzielnego (uwaane jest za skutek demielinizacji nerww czuciowych twarzy) powoduje ble i skurcze twarzy. Przy omawianiu objaww nie sposb wspomnie jest o guchocie, ktra jest spowodowana demielinizacj w obrbie orodkw suchowych w mzgu. Przy problemach ze suchem zwizanych z SM zdarzaj si kopoty z okreleniem pozycji i rwnowagi. Zapalenie pozagakowego nerwu wzrokowego powoduje oczopls, niedowidzenie, pogorszenie odrniania kolorw (C. Benz - 1999r.). Osabienie siy miniowej z powodu uszkodzenia centralnych orodkw i drg ruchowych s najczciej powodem inwalidztwa w stwardnieniu rozsianym, osabienie narasta w skutek braku ruchu, zjawiska atwej mczliwoci. Podwyszone napicie mini przeszkadza w poruszaniu si, co objawia si poprzez cignicie ng, koniecznoci dreptania, zesztywnienia ng, zachwianie rwnowagi, sabo w kolanach powodujca, e czowiek potyka si bd przewraca o wasne nogi, chwiejny chd, ktry przypomina zataczanie pijanej osoby (J.

Prosz o poszanowanie praw autorskich

Woyciechowska - 1988r.). Najbardziej widoczne objawy w stwardnieniu rozsianym to kopoty z koordynacj ruchw, w ktrych wystpuj skurcze i zesztywnienia utrudniajce ruchy. Impulsy nie s w stanie przebi si przez uszkodzone nerwy, co objawia si wanie w zaburzeniach z koordynacj ruchw. Wczesne zmiany oddechowe mog by spowodowane przez odwracalne zaburzenia oddechowe na skutek demielinizacji zmian rdzenia szyjnego bd orodkw oddechowych w rdzeniu przeduonym co powoduje bezdechy, nawracajcy czciowy parali przepony, obustronna sabo ramion powoduje ograniczone funkcjonowanie puc. Ludzie z SM maj postpujcy zesp ograniczenia oddychania z postpujcym przekrwieniem podstawy puc (M Kassur b.d.w.).

Prosz o poszanowanie praw autorskich

1.2. Konsekwencje psychologiczne: 1.2.1. Reakcje psychologiczne na wiadomo o chorobie osoby diagnozowanej oraz rodziny. Psychologiczna reakcja chorych zaley nie tylko od treci i formy przekazywanej informacji diagnostycznej, ale take od stanu neurologicznego oraz czynnika charakterologicznego. Wrd kilku reakcji chorego na wiadomo o SM mona wyrni wiele typw s to przede wszystkim chorzy, ktrzy nie suchaj lub zapominaj o tym o czym poinformowa, chorzy ktrzy reaguj sceptycyzmem i niedowierzaniem bd cakowicie neguj rozpoznanie traktujc je jako pomyk. Inni natomiast spokojnie przyjmuj rozpoznanie i od razu akceptuj je, majc jednoczenie przewiadczenie, e doskonale dadz sobie rad, jeszcze inni z trudem zgadzaj si na rozpoznanie choroby, przyjmujc j z lekiem i trwog, reaguj objawami nerwicowymi bd depresj (W. Cendrowski - 1988 r.). Stwardnienie rozsiane jest chorob, ktra przez cae ycie pozostaje w strefie podejrze. Wywouje u pacjentw oraz ich rodzin trudny do zniesienia stres i dystans pomidzy nimi, a lekarzem. Dla lekarza powanym dylematem jest sytuacja, gdy mona podejrzewa SM, ale nie wystpuje typowa kombinacja objaww klinicznych. Pacjent chce wiedzie, dlaczego ciao nie funkcjonuje prawidowo. Osoby cierpice na zaburzenia natury neurologicznej maj du skonno do zwracania uwagi, na to co si dzieje z ich ciaem. Objawy budz obaw i nawet lekkie dysfunkcje s przyjmowane jak co powanego. Poniewa pojawiaj si i znikaj, s czsto dziwaczne wygldaj jakby miay podoe neurotyczne. Wielu ludzi z SM moe robi wraenie histerykw, co powoduj, e lekarz zwraca uwag na zachowanie pacjenta ni na organiczne dolegliwoci. W konsekwencji lekarz moe obawia si histerii ze strony chorego, gdy zbyt wczenie zostanie poinformowany. Nieznajomo przyczyny objaww jest frustrujca, dlatego czowiek chory zawsze boi si niewiadomego. W momencie otrzymania dokadnego rozpoznania osoba przestaje by histeryczna (C. Benz -1999 r.). Stres, jaki wywouje rozpoznanie stwardnienia rozsianego jest udziaem nie tylko chorego, ale take jego najbliszej rodziny. Do pewnego stopnia rozpoznanie tej choroby jest wstrzsem. Wstrzsem, ktry paraliuje, rozwciecza i wydaje si niesprawiedliwy, od ktrego nie mona uciec. Reakcje psychologiczne rodziny zwaszcza maonka bd osoby bliskiej maj istotne znaczenie dla osoby chorej na SM. W pierwszej chwili partner moe reagowa spokojnie na informacj o chorobie i potrafi podtrzyma na duchu. Inn reakcj moe by przygnbienie partnera na wiadomo o chorobie. Pocztkowo rodzina moe przyjmowa powiadomienie spokojnie i pozytywnie, ale wkrtce rezygnuje ze wsplnego zwizku (W. Cendrowski - 1988 r.).

Prosz o poszanowanie praw autorskich

1.2.2. Stwardnienie rozsiane a jego wpyw na psychik: Fakt rozpoznania cikiej choroby moe by postrzegany i przyjmowany przez czowieka jako zagroenie istotnych wartoci i sprawnoci fizycznej, pracy. Zagroenie budzi strach, lk przed przyszoci. Przeywanie silnego lku nie tylko paraliuje dziaania, ale rwnie utrudnia racjonalne mylenie oraz podejcie do sytuacji. Czowiek, dla ktrego choroba oznacza przede wszystkim zagroenie bdzie skupiony na wasnych dolegliwociach, bdzie odczuwa je w coraz wikszym nasileniu, bdzie unika wszelkiej aktywnoci, podda si chorobie. Zagroenie moe niekiedy dotyczy najwaniejszej rzeczy dla czowieka - wasnej wartoci. Jeli kto chorob traktuje jako sabo w chorobie przeywa silne poczucie zagroenia tych wartoci. Stara si wwczas t sabo ukry i nie dopuszcza myli o chorobie. Wielu ludzi traktuje chorob jako kar zasuon bd niezasuon. W pierwszym przypadku ma to by kara za grzechy, tryb ycia, w drugim natomiast rodzi si poczucie winy, pretensje do samego siebie, poczucie maej wartoci. Choroba moe oznacz utrat pracy, sprawnoci, perspektyw yciowych, przyjaci (C. Benz - 1999r.) Po rozpoznaniu choroby pojawia si uczucie straty. Z utrat zdrowia zawsze trudno jest si pogodzi. Wielu ludzi obawia si fizycznych i emocjonalnych zmian w yciu i relacjach z innymi. Niektre z tych zmian odczuwaj jako strat. Czowiek nie moe uwierzy w realno tych strat. Trudno jest uwierzy, e straci co bardzo cennego i e to przytrafio si wanie jemu. W tym okresie chory nie chce si spotyka z nikim, woli sam boryka si z tym problemem. Po tym okresie nastpuje bardzo aktywny okres w poszukiwaniu rnych lekw, co moe by przez innych odbierane jako agresja, ktra wyraa si w zoci, gniewie, zmiennoci nastrojw. Pojawia si poczucie przygnbienia, ktre bdzie narasta i moe doprowadzi do utraty pozytywnego mylenia oraz do depresji. Czowiek w depresji przestaje dba o swj wygld zewntrzny, uwaajc, e nie warto dba o siebie. Izoluje si od innych ludzi, przestaje szuka pomocy. Nie we wszystkich przypadkach gdzie choroba moe oznacza zagroenie. Czowiek cierpi, lecz nie potrafi podj dziaa, ktre zmniejszyyby to cierpienie. Najgwatowniej objawiajcym si uczuciem jest zo, bardzo czsta, gdy jedna z osb ma SM, rzadko jednak kto si do niej przyznaje. Jest to normalna reakcja na frustrujce wysiki zmierzajce do osignicia trudnego do zrealizowania celu. Uczucia eksploduj, gdy nie mona da sobie rady z atwymi rzeczami. Niemono zaspokojenia potrzeb, do ktrych si przywyko jest bardzo mczca. Warto zwrci uwag, e uczucie napicia i zoci czsto wystpuje bezporednio przed nasileniem si objaww SM. Osoba chora moe nie zdawa sobie z tego sprawy, e odczuwany dyskomfort le wpywajcy na stosunki z innymi nie jest objawem psychicznym, ale fizycznym. Poszukiwanie psychicznego wyjanienia nie

Prosz o poszanowanie praw autorskich

wyranych objaww fizycznych trwa do chwili, gdy nasil si one na tyle, e nastpuje wybuch frustracji spowodowanej stwardnieniem rozsianym (C. Benz -1999r.) ycie z chronicznym schorzeniem prawie zawsze odciska lad na osobowoci czowieka, poniewa musi on boryka si z nim cay czas. Uszkodzenia ukadu nerwowego wystpujce w SM maj istotny wpyw na osobowo. Demielinizacja moe mie wpyw na emocje, zdolnoci umysowe, pami i koncentracj. Powstajce wwczas stwardnienia mog powodowa stae bd czasowe zmiany. Ich wpyw na psychik moe by niky bd wyrany, zachowania mog by odbierane jako zoliwe. Stwardnienie rozsiane wzmacnia odczucia i reakcje, w jednej chwili mona by zgaszonym i przygnbionym lub niespodziewanie pogodnym i radosnym. SM moe rwnie wpyn na zdolnoci prostego rozumowania, czu si wytrconym z rwnowagi, czciowo nie panowa nad sob. Osoba ze stwardnieniem rozsianym moe sta si irytujca, nadmiernie krytyczna, niewraliwa na zachowania innych. Warto zauway, e jeli przyczyn jest SM zmiany w zachowaniu mog trwa a do momentu, gdy zapalenie powodujce rzut minie. Poniewa objawy SM czsto ograniczaj moliwo dziaania, wiele osb musi wystpowa w innych rolach ni dotychczas. Dla osoby chorej moe mie to wpyw destrukcyjny. Niezdolno do pracy, dbania o siebie, brak satysfakcjonujcego seksu mog wywoa napicie i poczucie winy, odrzucenia (C. Benz - 1999r.) Niektre z objaww SM s zagroeniem samodzielnoci. Bardzo trudno jest zaakceptowa, e niesprawno i rzuty mog uniemoliwi samodzielno wykonywania czynnoci takich jak: mycie, jedzenie, chodzenie. Odczuwajc siebie jako obiekt, z ktrym trzeba co zrobi chory czowiek moe wpa w niezaleno od drugiego czowieka, a przede wszystkim w depresj. Grozi to zaburzeniem rwnowagi w partnerstwie. Z drugiej jednak strony czowiek szczeglnie bojcy si utraty niezalenoci moe doprowadzi do tego, e nigdy nie bdzie chcia pomocy od drugiej osoby. Najtrudniej zaakceptowa jest czynnoci pielgnacyjne, ktre musz by wykonywane przez innych. Wiele osb wstydzi si naturalnych czynnoci swego ciaa i czuje si skrpowanym, gdy kto musi jemu w tym pomaga ( E. Forsythe 1986r.) Gdy jeden z czonkw rodziny zachoruje na SM odczuwa to caa rodzina. Niektrzy rodzice, ktrzy s chorzy czuj w pewien sposb winni, przyczyna drczcego ich lku jest strach, e mog przekaza im SM, cho brak jest dowodw jego dziedzicznoci. Optymistom atwiej radzi sobie z SM, zarwno pod wzgldem psychicznym jak i fizycznym. Widz kady problem jako stan przejciowy, wewntrzna pogoda ducha dodaje im siy do walki z chorob. ycie z SM oznacza zaakceptowanie jego obecnoci. Chorzy maj okresy, w ktrych czuj si bezradnie, bardzo czsto czuj si tak z powodu fizycznej niesprawnoci, uzalenienia od innych. Zdarza si czsto, e zamiast przyj te uczucie za chwilowe, ktre

Prosz o poszanowanie praw autorskich

bdzie wystpowa tylko podczas rzutu osoby czsto wpadaj w puapk nadmiernego zwracania uwagi na nie. Jeli czowiek pozwoli sobie wpa w pesymizm, ktry jest zapalnikiem bezradnoci prdko traci wiar w swoje siy, powodujc powrt do depresji i caociowego wycofania si z ycia (C. Benz - 1999r.) Objawy SM wpywaj na tryb caego ycia, rwnie na problemy z niesprawnoci. Ludzie bardzo rnie reaguj na swoj niesprawno, jedni ukrywaj j inni manifestacyjnie okazuj, niektrzy odczuwaj potrzeb cigego opowiadania o niej. Mwienie o chorobie sprawia im wielk ulg, pomaga zaakceptowa rzeczywisto, daje poczucie komfortu, milczenie natomiast powoduje w nich stres. Inn reakcj jest uparta walka z SM i odmowa prb ycia z t chorob, brak umiejtnoci zaakceptowania tego, e nie ma lekarstwa na SM. Intensywno reakcji na niesprawno spowodowanej stwardnieniem rozsianym nie zawsze zaley od tego jak powana jest sama niesprawno. Niektrzy s zdruzgotani drobnymi symptomami i minimalnym upoledzeniem, natomiast inni powanej dotknici podchodz do tego spokojniej. Reakcje s bardzo zrnicowane, zale od osobowoci, stylu ycia, pracy. Czowiek, u ktrego wystpuj agodne objawy stwardnienia rozsianego moe mie ogromne kopoty z zaadoptowaniem si do ycia z t chorob (C. Benz - 1999 r.). Bl jest zjawiskiem towarzyszcym ludziom we wszystkim od samego pocztku ich pojawienia si na ziemi. Bl jest zjawiskiem psychosomatycznym, w ktrym prcz doznania zmysowego i caej jego fizjologii istnieje spostrzeenie blu oraz towarzyszce mu uczucie przykroci. Cierpienie spowodowane blem jest przede wszystkim indywidualnym przeyciem, ktre zaley od cech osobowoci czowieka. Dostrzegalnie rny jest sposb przeywania blu przez osoby intro, czy ekstrawertywne. Duo bogatsza jest zewntrzna oprawa blowa czowieka o cechach ekstrawertywnych. Bdzie tu przypuszczalnie duo wicej grymasw wiadczcych o blu. Natomiast u osb introwertywnych zewntrzne formy przeywania blu nie s tak widoczne, jednak nie wiadczy to o tym, e nic go nie boli, przeywanie wewntrzne blu czsto bardziej boli. Boleniej boli osoby majce skonnoci do pesymizmu, jest to bl najgorszy z moliwych, wanie tylko jemu mg si zdarzy. Wan cech majc zwizek z jakoci przeywanego blu jest egocentryzm osoby cierpicej. Fakt skoncentrowania si wycznie na swoim organizmie sprawia, e osobie tej trudno jest dostrzec cokolwiek wok. Skupienie uwagi na bolcym ciele nie dopuszcza innych bodcw wiata zewntrznego. Uniemoliwia pene zaangaowanie si w ycie, czsto zmusza do rezygnacji z towarzystwa. Przygnbia i popycha niektrych do myli o samobjstwie (B.Borys - 1999r.). Zmczenie jest powszechnym odczuciem dowiadczanym przez wszystkich ludzi. W kadym przypadku zaburzenia systemu nerwowego, osoba chora czsto zauwaa, e mczy si szybciej. W przypadku SM zmczenie moe by zupenie niewspmierne do

Prosz o poszanowanie praw autorskich

wykonywanych czynnoci. Zmczenie jest jednym z najczciej wystpujcych objaww SM, stwierdzonym u ponad 75% osb chorych na stwardnienie rozsiane. Zmczenie jest niewidoczne, jego wystpowanie moe powodowa niezrozumienie, zwaszcza wrd czonkw rodziny chorego, przyjaci i pracodawcw. Zmczenie moe mie niszczcy wpyw na zdolnoci do wykonywania codziennych czynnoci, samopoczucia i prac. Przyczyny tego zmczenia nie s do koca zrozumiae. W stwardnieniu rozsianym moe wystpowa zmczenie zwyke, ktre odczuwane jest przez osoby zdrowe jak i chore. Nie kade zmczenie spowodowane jest przez SM. Zmczenie nerwowo-miniowe spowodowane niesprawnym przewodzeniem nerwowym, depresja jak ju wczeniej zostao zaznaczone powszechnie towarzyszy SM i czsto czy si z zaburzeniami snu i aknienia. Zmczenie towarzyszce SM nie tylko dezorganizuje codzienne ycie chorego, ale rwnie wywouje podwyszone napicie nerwowe. Wystpuje ono zazwyczaj po wysiku, a zwaszcza gdy ruch lub rodowisko spowodowao wzrost temperatury ciaa. Warto zaznaczy, e zmczenie nie wywouje nawrotw choroby, ani nie powoduje jej zaostrzenia lub trwaego pogorszenia niesprawnoci. Moliwe jest rwnie, e odczuwane zmczenia spowodowane jest przez czynniki psychospoeczne: niemono aktywnego wpywania na otoczenia (J.iM. Karwaccy - 1999r.). 1.2.3. Bariery psychologiczne: Najwaniejszymi problemami psychologicznymi, z jakimi osoba ze stwardnieniem rozsianym musi si upora to wszelkiego rodzaju uprzedzenia, zarwno wasne jak i otoczenia. Pierwsza konfrontacja nastpuje po otrzymaniu diagnozy, a kolejne za kadym razem, gdy objawy SM powoduj jakie ograniczenia (C. Benz - 1999r.). Uprzedzenia do niepenosprawnego objawia si u ludzi, ktrzy narzekaj na wzki inwalidzkie, tarasujce chodniki, s zbyt niecierpliwi by na chwil zwolni tempa idc za niepenosprawnym. Osobom uprzedzonym laska czy wzek inwalidzki cakowicie przesaniaj osobowo drugiego czowieka. Caa ich uwaga skupiona jest na swoich uczuciach. Zagroenie stwarzaj typowe dla SM wahania oraz okresy niesprawnoci rzutw, jeli nikt nie pomoe osobie chorej, nie zaoferuje spontanicznego wsparcia czowiek chory moe czu si odrzucony i wyizolowany. Zdarza si czsto, e osoby z SM oraz ich rodziny i przyjaciele wstydz si do pewnego stopnia tej choroby i jej objaww. Zagadkowy i nieprawidowy przebieg tej choroby s przyczyn wstydu, ktry jest uwaany za odruch obronny, mona to traktowa jako przejaw napitnowania w stwardnieniu rozsianym. Wrd ludzi, ktrzy nie znaj tej choroby budzi ona obawy, strach. Niektrzy unikaj kontaktu z osobami z SM majc poczucie winy z tego powodu. Czuj si skrpowani, jednoczenie

Prosz o poszanowanie praw autorskich

staraj si nie pokaza, e sytuacja jest dla nich trudna (C.Benz - 1999r.).

Prosz o poszanowanie praw autorskich

2.3. Rehabilitacja: 2.3.1. Kierunki dziaa rehabilitacji osb z SM W skutek zachorowania i rozwoju choroby ostrej bd przewlekej dotychczasowa trwaa rwnowaga czynnociowa i strukturalna czowieka ulega zaburzeniu a pomylno jego istnienia i rozwoju zostaje wystawiona na cik prb. Podczas choroby powanym zmianom ulega praca orodkowego ukadu nerwowego, ktry oprcz normalnych zada charakterystycznych dla sytuacji czowieka podejmuje i kieruje akcj obronn organizmu (A.Hulek - 1980r.). Stwardnienie rozsiane pozostaje nadal o nie wyjanionej etiologii i nasuwa wiele trudnoci diagnostycznych. Rnorodno zmian chorobowych zarwno co do umiejscowienia w ukadzie nerwowym jak i wielkoci ognisk patologicznych oraz wielotorowej dynamiki przebiegu choroby stwarza ogromne problemy w ustaleniu odpowiedniego postpowania rehabilitacyjnego. Poniewa kady chory reaguje inaczej na stosowane leczenie naley dy do wszechstronnego poznania indywidualnych potrzeb chorego. Nowym rzutom choroby sprzyjaj stany napicia psychicznego, urazy fizyczne, infekcje miejscowe i uoglnione, bardzo gorce kpiele, lodowate kpiele, przenikliwe wiatry, dugie stanie w bezruchu, nadmierne zmczenie, depresja, przygnbienie, zatrucia nikotyn, nadmierny haas. Niemono leczenia przyczynowego zmusza do doskonalenia diagnostyki rnicowej i lepszego poznania mechanizmw kompensacyjnych i profilaktycznych dla skutecznego agodzenia objaww chorobowych, zapobiegania nowym rzutom oraz powikaniom. Rehabilitacja i fizykoterapia s bardzo wanymi elementami leczenia stwardnienia rozsianego. Utrzymanie aktywnoci fizycznej chorego jest wane z wielu powodw midzy innymi, dlatego, e aktywne wiczenia fizyczne podtrzymuj sprawno mini, zmniejszaj powstajce wskutek nie czynnoci zaniki miniowe, zmniejszaj skutki wzmoonego napicia miniowego, pozwalaj na kompensacyjne trenowanie mini pomocnych w utrzymaniu rwnowagi. Aktywny program moe zmobilizowa chorych do wsppracy w zwalczaniu ich problemw zwizanych z chorob, moe rwnie przeciwdziaa depresji oraz podtrzyma aktywno spoeczn i ch udziau w problemach ycia codziennego. Istnieje wiele form rehabilitacji i fizykoterapii, adne jednak nie wpywa na patogenez stwardnienie rozsianego. Dziaania rehabilitacyjne i fizykoterapeutyczne maj na celu usprawnianie i wcignicie chorego w normalny tok ycia przez redukowanie fizycznych i psychicznych uszkodze, zmniejszenie stresu emocjonalnego i wcznie chorego do ycia spoecznego w takim stopniu, w jakim to jest moliwe. W wielu orodkach proponuje si rne programy postpowania fizykoterapeutycznego. Obejmuj one wiczenia oglno wzmacniajce, wyrwnujce si poszczeglnych grup mini, wiczenia rozluniajce w celu oglnego

Prosz o poszanowanie praw autorskich

uspokojenia i zmniejszenia napicia miniowego. Czynne wiczenia siowe powoduj mniejszy wzrost temperatury ciaa ni techniki typu aerobic. Najblisze ideaowi s wiczenia w wodzie, poniewa nie powoduj wzrostu temperatury ciaa, wiczonych jest wiele grup mini i co najwaniejsze zmczenia jest niewielkie. W pewnym okresie choroby pacjentom mog by potrzebne rne oprzyrzdowania korekcyjne i podporowe. Chorzy na stwardnienie rozsiane nie powinni by zachcani do nadmiernego stosowania tego typu przyrzdw ponad granice wytrzymaoci fizycznej ( J.R. Brown - 1987 r.). Wrd wielu sposobw leczenia SM mona wyrni: Dobry masa zarwno odpra jak i stymuluje. Oglnie mwic, masae poprawiaj krenie, co midzy innymi uatwia prac ukadu nerwowego i odpornociowego, dziki czemu mog one dziaa efektywniej. Celem masau moe by rwnie likwidacja skurczw i napicia mini. Niektrym osobom z SM przynosi ulg dawna technika masau polegajca na specyficznym masowaniu plecw wzdu bokw krgosupa. Masa dziaa jeszcze lepiej, jeeli jest poprzedzony kpiel. Trzeba si jednak liczy z uczuciem silnego zmczenia po zabiegu i uzbroi si w cierpliwo. Dobroczynne skutki mog pojawi si dopiero po pewnym czasie. Akupresura to co wicej ni pewien specyficzny rodzaj masau. Moe on przynie znaczn ulg osobom cierpicym na SM. Opiera si on na zaoeniu, e kadej czci ciaa i kademu narzdowi jest przyporzdkowany punkt na jednej ze stp. Masujc odpowiednie miejsca na stopie, mona agodzi dolegliwoci wystpujce w przypisanych do nich czciach ciaa narzdach. Jest to proste i bezpieczne, a czsto przynosi zaskakujco dobre rezultaty. wiczenia jogi mog mie dobroczynny efekt, ale pod warunkiem, e potrafisz zaakceptowa chocia cz filozofii, na ktrej si opieraj. Joga nie jest metod lecznicz, jest to raczej sposb utrzymywania kontroli nad ciaem i wiadomego zjednoczenia ciaa, umysu i ducha w jedn sprawnie funkcjonujc cao. Jeeli masz czas na wiczenia, majce do tego doprowadzi i skaniasz si ku koncepcji, e zdrowie zaley od harmonii, rwnowagi i ycia zgodnie z naturalnym rytmem przyrody i twojego organizmu, joga moe ci wiele pomc. Wydaje si, e joga moe by antidotum na napicia towarzyszce SM - zarwno bdce konsekwencj samego procesu chorobowego, jak i te spowodowane dugotrwaym yciem z chorob. Niewtpliwie oba rodzaje napi mog doj do takiego nasilenia, e czowiek zostaje jakby cakowicie opanowany przez SM. Joga zapobiega temu, umoliwiajc ponowne funkcjonowanie jako cao, okieznanie i zebranie rozerwanej osobowoci i nieposusznego ciaa, dziki czemu ycie z SM staje si atwiejsze. Pomaga zaakceptowa ycie takim, jakie jest i uczy pracowa systematycznie, ale spokojnie i z odpreniem w ramach, na ktre

Prosz o poszanowanie praw autorskich

pozwala choroba. Daje nowe moliwoci, ktrymi mona zastpi ponura determinacj i zgrzytanie zbami gdy pojawiaj si nasilenia lub rzut. Entuzjaci twierdza, e joga moe szczeglnie duo zdziaa w przypadku choroby takiej jak SM, poniewa maksymalizuje energi, wzmacnia ukad nerwowo-miniowy. Pozytywnie wpywa na system odpornociowy, poprawia funkcjonowanie gruczow dokrewnych, zwiksza oglna odporno na choroby i utrzymuje ciao w dobrej kondycji. Joga uczy specyficznego, wydajnego oddychania likwidujcego napicie co pozwala wykorzysta energi dotychczas zuywan na przeywanie stresu. Podstawa zmniejszenia zuycia energii jest umiejtno odprenia i relaksacji. Aromaterapeuci uwaaj, e olejki eteryczne, wyekstrahowane z rolin mog by absorbowane przez skr. Twierdz, e olejki przenikajc przez skr docieraj do tkanek, organw wewntrznych, gruczow dokrewnych, dostaj si do krwiobiegu i naczy limfatycznych. Moe to spowodowa efekty lecznicze, moe wzmaga odporno na infekcje. Niezalenie od tego czy zaakceptuje si teorie aromoterapii, niewtpliwie jest ona jednym z najprzyjemniejszych sposobw dogadzania sobie. Nawet, jeli jedyn korzyci z niej bdzie wdychanie przyjemnego zapachu olejkw, poczone z masaem czy kpiel, psychologiczny efekt niewtpliwie korzystnie wpynie na oglny stan zdrowia. Podstaw tej metody jest nauczenie si obserwowania reakcji wasnego organizmu na rne czynniki i znajdowanie sposobw kontrolowania tych reakcji. Zakada si, e gdy czowiek w peni zda sobie spraw z jakiej funkcji swojego organizmu, moe nauczy si j kontrolowa. Wymaga to zaawansowanego stopnia samowiadomoci, w poczeniu z pewnymi technikami jogi, a take z wykorzystaniem techniki Biofeedback. Biofeedback wprawdzie w wikszym stopniu majcy dziaanie zapobiegawcze ni leczce moe by przydatny w kuracji SM, szczeglnie do usuwania towarzyszcego mu stresu. W tym przypadku wane jest zaobserwowanie reakcji organizmu na stres. Wiele osb nie zdaje sobie sprawy z wpywu stresu na organizm i prbuje radzi sobie z nim w stanie czciowego napicia. Utrzymywanie napicia ciaa naraa na powstawanie psychosomatycznych reakcji, ktre mog wzmacnia objawy SM. Wykorzystywanie specjalnego urzdzenia, ktre bada przewodnictwo elektryczne skry, moe pozwoli na rozpoznanie stresowych reakcji organizmu i uatwi wyczucie momentu, w ktrym niezbdny jest relaks i rozlunienie si. Jedna z metod polega na aplikowaniu niskonapiciowych impulsw elektrycznych za pomoc elektrod dotykajcych skry. Wrd osb z SM popularne jest przenone urzdzenie do aplikowania takich impulsw, gownie jako rodek do zmniejszenia czy nawet eliminowania blu. Prd elektryczny hamuje przewodzenie impulsw blowych i stymuluje organizm do produkcji wasnych substancji umierzajcych bl. Jedn z kuracji, cenion przez niektrych chorych na SM jest kuracja tlenem o

Prosz o poszanowanie praw autorskich

podwyszonym cinieniu ( tzw. HBO z ang. Hyperbaric Oxygen). Polega na oddychaniu tlenem przez mask w metalowej komorze, w ktrej cinienie zostao podwyszone przez wypompowywanie tlenu. Teoria leca u podstaw tej metody mwi, e tlen o podwyszonym cinieniu moe hamowa zapalenie w mzgu wok miejsc zaatakowanych przez chorob i hamowa jej dalszy rozwj. Wedug teorii akupunktury istnieje szereg punktw (800) na powierzchni ciaa, z ktrych kady jest w pewien sposb poczony z innym organem. Jeli jaki organ zaczyna le funkcjonowa na skutek choroby odpowiadajcy mu punkt rejestruje nieprawidowo. Poszczeglne punkty s poczone niewidoczn linia, zwana merdaniem: jest to droga, ktra przepywa energia. Jeli punkty pooone wzdu merdaniu znajduj si w stanie rwnowagi, czowiek cieszcy si zdrowiem. Jeli wystpuje niedobr energii lub jej nadmiar, median rejestruje stan zachwianej rwnowagi, czyli chorob. Moe pomc w agodzeniu niektrych symptomw SM, jak bl, skurcze, drtwienie, mrowienie i uczucie zimna w koczynach. Niestety bardzo czsto ulga jest tylko chwilowa. Woda jest czynnikiem naturalnym i przejawia dziaanie oczyszczajce zarwno zewntrznie jak i wewntrznie. Hydroterapia, cho dzisiaj niezbyt modna nadal jest ceniona przez niektrych terapeutw. Nie istnieje jeden prawidowy sposb odbywania kpieli, poniewa kady z nas ma inna skr. Niektrym lepiej od kpieli robi prysznic. Na przemian zimny i goracy poprawia krenie. Trudno jednak przeceni relaks lawendowego odprenie, jakie daje kpiel , szczeglnie lawendowego dodatkiem olejku lawendowego, ktre tak wspaniale dziaa na ukad nerwowy. 2.3.2. Rehabilitacja ruchowa Stwardnienie rozsiane jest chorob ukadu nerwowego, jak dotd przyczyna nie jest nieznana, przebieg choroby jest rny i zmienny. U wielu pacjentw choroba przebiega w postaci przemijajcych i nawracajcych zaburze ukadu nerwowego, i innych natomiast choroba powoduje trwae uszkodzenia sprawnoci ruchowej (A. Nowak Janczyn 1988 r.). Rehabilitacja ruchowa w stwardnieniu rozsianym odgrywa bardzo wan rol. Regularne wiczenia ruchowe, indywidualne prowadzone powinny by wykonywane codziennie. wiczenia nigdy nie mog wyczerpa chorego, naley uwzgldni jego zmczenia. W okresie zaostrze i rzutw choroby naley zmniejszy aktywno ruchow, ale nie wolno zezwala na zbyt dugi odpoczynek w ku (tabela nr 1) (St. Grochmal - 1988 r.). Usprawnianie ruchowe naley rozpocz od wicze prostych, atwych i krtkotrwaych, nie doprowadzajcych do zmczenia, zwikszajc stopniowo ich zoono oraz intensywno.

Prosz o poszanowanie praw autorskich

Naczeln zasad pozostaje utrzymanie siy, koordynacji i penego zakresu ruchw. W tym celu naley obniy napicie mini spastycznych, pobudzajc do pracy minie antagonistyczne przez naprzemienne rozciganie agonistw zsynchronizowane ze skurczami antagonistw. Nadmierna spastyczno ogranicza aktywno chorego, uniemoliwia pene wykorzystanie posiadanej siy oraz prowadzi do powstania skurczw i odleyn. Bolesne skurcze zakcaj sen oraz mog wyzwala oraz potgowa odruchy masowe. Zabiegi cieplne, agodne kpiele agodz spastyczno. Gwnym celem systematycznych wicze rehabilitacyjnych dla chorych na stwardnienie rozsiane jest danie choremu moliwoci wykorzystania istniejcych w nim rezerw przewodnictwa nerwowo - miniowego oraz opracowanie takich zespow ruchowych, ktre korzystnie wpyn na jego upoledzon sprawno. Wzmocnienie siy miniowej, a w zaniedbanych przypadkach zapobieganie zanikowi mini spowodowanemu nie czynnoci. Zapobieganie powstawania przykurczw i utrzymanie penej ruchomoci staww. wiczenia rehabilitacyjne maj na celu rwnie zwalczanie spastycznoci zmniejszenie zaburze rwnowagi i niezbornoci ruchw, poprawa funkcji lokomocyjnej. Wana jest take regulacja czynnoci fizjologicznych, przeciwdziaanie skutkom unieruchomienia, szczeglnie odleynom, odwapnieniu koci, infekcjom drg moczowych i ukadu oddechowego, w koniecznych przypadkach redukcja mowy. Rehabilitacja ma na celu trosk o komfort psychiczny pacjenta, przystosowanie pacjenta w zalenoci od stanu zdrowia do wspycia, adaptacja do pracy i w miar moliwoci do penego uczestnictwa w yciu spoecznym. wiczenia osb chorych na stwardnienie rozsiane zostay podzielone na 4 grupy w zalenoci od stanu zdrowia pacjenta. Grupa A - chorzy o penej wydolnoci ruchowej lub maym upoledzeniem ruchowym, nieznacznym niedowadem spastycznym, niezbornoci ruchw, dyskretnymi zaburzeniami chodu. W tej grupie prowadzone s wiczenia oglnokorekcyjne, wiczenia rozluniajce, wiczenia rwnowagi, wiczenia oddechowe. Grupa B - chorzy o redniej i duej niewydolnoci ruchowej umoliwiajce wykonywanie pracy zawodowej, korzystanie z publicznych rodkw lokomocji. W grupie tej prowadzi si masae rozluniajce, wiczenia rozluniajce, wiczenia rwnowagi, czynne wolne, chodu, oddechowe. Grupa C - chorzy poruszajcy si na maych dystansach bez pomocy oraz chorzy uywajcy do chodzenia lasek lub kul. W tej grupie prowadzi si masa rozluniajcy, wiczenia rozluniajce, czynne w odcieniu, rwnowagi, chodu, oddechowe. Grupa D - chorzy poruszajcy si na wzkach i lecy w ku.

Prosz o poszanowanie praw autorskich

Prowadzi si terapi: masa rozluniajcy, wiczenia rozluniajce, bierne, prby pionizacji, rwnowagi, oddechowe (A. Nowak - Janczyn - 1988 r.). Narzdem ruchu s minie, wizada stawy i koci, ktre zapewniaj kademu czowiekowi wykonanie ruchu. Gwn rol speniaj minie a efekt zaley od mini oraz szybkoci i pynnoci skurczu miniowego od napicia i stanu odywienia minia, rozlegoci ruchu w stawach oraz od stanu ukadu kostnego. Rnego rodzaju zaburzenia powoduj zmiany patologiczne w narzdzie ruchu, ktre upoledzaj czynno minia, co z kolei prowadzi do znieksztace i zesztywnie aparatu miniowo-stawowo-wizadowego. Bezruch i bezczynno powoduj zanik mini, narastanie spastycznoci i niezbornoci, pogbiaj si przykurcze, powikszaj trudnoci z utrzymaniem rwnowagi, ktre zniechcaj do chodzenia i do samych wicze zwizanych z czynnociami ycia codziennego. Stae i systematyczne wiczenia s bardzo wane dla prawidowego funkcjonowania mini. wiczenia oddechowe usprawniaj system krenia, odywiaj i dotleniaj tkanki, zwikszaj wydolno narzdu oddechowego, obniaj napicie. Wrd wielu czynnikw obniajcych napicie miniowe wyrnia si systematyczne wykonywanie zaleconych w konkretnym przypadku wicze poczonych z gbokim wdechem i wydechem, pozycj uoeniow - leenie na brzuchu, trening autogenny. Oklepywanie i wstrzsanie spastycznych mini szybkimi rytmicznymi ruchami i wstrzsami na przestrzeni tego skurczu, przy maej spastycznoci bardzo lekki masa rozluniajcy bd segmentaryczny. Lekarze nie wynaleli zotego rodka leczniczego, jedynie tylko przez terapi ruchow mona zapobiec nowym rzutom bd je zminimalizowa (B. Wojnarowicz-Gdek). Wrd zestawu wicze powinny si znale takie, ktre rozwijaj koordynacj miniowonerwow, zborno i celowo ruchu, rwnowag ciaa w rnych pozycjach. Wskazane s wiczenia pobudzajce i aktywizujce ukrwienie centralnego ukadu nerwowego, jak umiarkowane ruchy, gow, szyj, np. wiczenia w podporze, klku podpartym, ukon japoski, a take niektre pozycje jogi i wicze relaksacyjno-koncentrujcych. Nie naley zapomina o ruchach manipulacyjnych i chwytnych rk z zakresu samoobsugi i terapii zajciowej. Zabiegi te maja na celu przypieszy popraw i zwikszy wydolno funkcjonaln narzdu ruchu. Oprcz wicze zespoowych chorzy ze stwardnieniem rozsianym mog wykonywa wiczenia indywidualne. S to wiczenia czynne z oporem w systemie bloczkowym lub na przyrzdach w zestawie Atlas. U chorych w daleko posunitej chorobie i w okresach rzutw choroby zwraca si uwag na zapobieganie odleynom, wiczenia bierne, torowanie proprioceptywne wykorzystujc techniki Kabat oraz Bobath, starajc si zapobiec przykurczom stawowo-miniowym oraz obniy napicie mini

Prosz o poszanowanie praw autorskich

patologicznie wzmoone. W wiczeniach biernych wykorzystuje si odruch uatwiajcy zgicie nogi w stawie kolanowym przez zginanie podeszwowe palucha (rkoczyn MariaFoixa). Do wicze tych naley zaliczy krioterapi w postaci okadw i masau lodem oraz kpieli naprzemiennych i kwasowglowych agodzcych uczucie blu i cikoci. Stosuje si rwnie uski i szyny korekcyjne oraz pozycje uoeniowe poraonych koczyn. Z wicze przykowych oprcz wicze biernych naley wymieni wiczenia izometryczne poszczeglnych odcinkw ciaa od gowy w kierunku obwodowym z czstymi zmianami pozycji ciaa, nastpnie wiczenia w pozycji siedzcej ze stopniowym przechodzeniem do pozycji stojcej (Stanisaw Kijowski 1988 r.). Hipoterapia to uprawianie jazdy konnej zarwno w celach terapeutycznych jak i dla przyjemnoci. Dostarcza agodnych wicze miniom, poprawia koordynacje ruchw ( C. Benz 1999). 2.3.3 . Rehabilitacja psychiczna Wszyscy pacjenci ze stwardnieniem rozsianym bez wzgldu na rodzaj choroby dziel wsplny los niepewnoci, trudnoci do zaakceptowania choroby, trudnoci dostosowania si do zmian spowodowanych przez chorob. Jak kada choroba przewleka SM wymaga staej adaptacji do zmian w aktywnoci ycia codziennego, zatrudnieniu, roli w rodzinie, wrd przyjaci, a w szczeglnoci w spoeczestwie. Tym zmianom towarzysz reakcje stresowe, chory przechodzi przez rne reakcje negacji, gniewu, nadmiernym wysikiem, stany depresji i rezygnacji. depresja jest najczstsz i trwa najduej, reakcje stresowe dotycz nie tylko emocji, ale take mylenia wyobrani, zachowania, zwikszonego napicia mini, podwyszonego cinienia krwi. Radzenie sobie ze stresem polega na rozwizywaniu problemw oraz kontrolowaniu przykrych emocji, samouspokajaniu si. Rozwizywanie problemw polega na zaakceptowaniu jego, nazwaniu go, a przede wszystkim uznaniu, e mona go rozwiza. Chory powinien zbiera informacje, ktre pomog mu okreli wasn sytuacj. Zbieranie informacji polega przede wszystkim na selekcjonowaniu ich, czyli odrzucaniu mitw, katastroficznych opinii na temat choroby. Rozwizywanie licznych problemw jakie niesie ze sob choroba wymaga przyjcia aktywnej postawy, nie zrezygnowaa z dziaa, ktrych wykonanie jest moliwe. Czsto konieczne jest dokonanie w najbliszym otoczeniu zmian, ktre mog uatwi funkcjonowanie i poruszanie si. Wana jest znajomo wasnych moliwoci i wasnych ogranicze. Chory na stwardnienie rozsiane dysponuje okrelon, ograniczon energi, co wie si z racjonalnym dysponowaniem wasnych moliwoci. Oznacza to planowanie zaj, by nie wykonywa zbyt wielu czynnoci rano, a rozkada je na

Prosz o poszanowanie praw autorskich

cay dzie. Aktywna postawa nie oznacza koniecznoci przeciania si, ale na umiejtnoci powstrzymywania si od pewnych czynnoci. Drug wan spraw jest opanowanie przykrych emocji, ktre przeywa czowiek w zwizku z chorob. Nie uniknie si lku, niepewnoci, smutku i rozpaczy, nie naley jednak traci kontroli nad tymi emocjami, by nie zaamay odpornoci psychicznej. Jest bardzo wiele sposobw kontrolowania wasnych emocji, niektrzy sigaj po alkohol, leki uspokajajce, ktre s skuteczne na bardzo krtko. W kontrolowaniu emocji pomaga znajomo siebie, widzenie swoich mocnych stron. Niejeden czowiek podczas choroby odkrywa w sobie nowe, nieznane dla siebie dotychczas moliwoci i zdolnoci. Terapia psychiczna jest bardzo istotna w prowadzeniu chorego ze stwardnieniem rozsianym. Fachowa pomoc jest potrzebna, kiedy prawidowe zrozumienie i podejcie do przewlekej choroby, odnalezienie siebie w niesprzyjajcych i stale zmniejajcych si warunkach staje si za trudne dla chorego (J. Woyciechowska 1988 r.). W rehabilitacji psychicznej chodzi o to, by chory realnie oceni swoje moliwoci zarwno w yciu codziennym, w pracy zawodowej jak i w innych formach wasnej aktywnoci, moliwie szybko przyj i pogodzi si ze swoim upoledzeniem i jego skutkami oraz dostosowa si do koniecznych ogranicze, narzuconych mu przez inwalidztwo. Maksymalnie uaktywni si i rozwin swe sprawnoci oraz przystosowa si i partycypowa w yciu spoecznym (A. Hulek - 1980 r.). Najwaniejszymi etapami w procesie akceptacji swojej niepenosprawnoci s wg Wright jest rozszerzenie zakresu wartoci, ograniczenie skutkw inwalidztwa, uznanie strony fizycznej za warto drugorzdn, przetworzenie wartoci wzgldnych na wartoci stae. Wright o ograniczeniu skutkw inwalidztwa, ktre ma istotny wpyw na ycie psychiczne chorego ujmuje w sposb nastpujcy: Wszyscy ludzie i ci dotknici inwalidztwem i zdrowi musza doj do ostroniejszego, ale bardziej zgodnego z prawd przewiadczenia, e aczkolwiek inwalidztwo stanowi fakt realny, ktrego skutki psychologiczne emanuj na inne dziedziny osobistego ycia, to jednak skutki te mog ograniczone w sposb bardziej cisy do tych dziedzin, ktre s dynamicznie zwizane czy uwarunkowane czynnikami inwalidztwa. Inwalidztwo nie determinuje i nie wpywa na cao ycia. Czowieka dotknitego inwalidztwem naley zachci, eby zda sobie jasno spraw z utraconych wartoci, tak by stay si one tylko maymi punkcikami na wielkiej mapie wiata, ktrego wielkie obszary pozostaj wzgldnie nietknite i nie przestaj by dla niego dostpne. Zrozumie wtedy, e nie jest inwalid, ale osob z inwalidztwem, e ycie ma wiele sensu, pene jest w tym samym stopniu szans, co frustracji i ,e tylko niektre z jego atrybutw zwizane s z inwalidztwem (Zabocki str.52 1997r.). Terapia psychiczna uatwia i pomaga w uzyskaniu lepszych efektw leczenia

Prosz o poszanowanie praw autorskich

farmakologicznego i rehabilitacji fizycznej. Chorzy ze stwardnieniem rozsianym powinien prowadzi oszczdny tryb ycia, poniewa s szczeglnie wraliwi na wszelkiego rodzaju urazy psychiczne i fizyczne, zmiany klimatu (E. Forsythe 1986).

Prosz o poszanowanie praw autorskich

3.4. Stowarzyszenie Chorych na Stwardnienie Rozsiane ich Opiekunw i Przyjaci w Sierpcu 3. 4.1. Organizacja stowarzyszenia Stowarzyszenie Chorych na Stwardnienie Rozsiane ich Opiekunw i Przyjaci w Sierpcu powstao z 10 sierpnia 1996 roku z inicjatywy dr Bogdana Sobaskiego, Jana Nowakowskiego oraz innych osb - czonkw zaoycieli. Motywem do zawizania stowarzyszenia bya ch odmiany losu osb niepenosprawnych, chorych na SM, pomoc sobie i innym. Integracja rodowiska chorych, rozwijanie pomocy oraz rozbudzanie zainteresowa o rnym profilu, ale przede wszystkim przeamywanie barier psychicznych, architektonicznych, otwarcie si na wiat i pene uczestnictwo w yciu spoecznym. Komitet Zaoycielski opracowa Statut (tabela nr 2) i wystpi z wnioskiem do Sdu Wojewdzkiego Wydz. I Cywilny w Pocku z wnioskiem o rejestracj Stowarzyszenia. Postanowieniem z dnia 19 marca 1997 roku Stowarzyszenie zostao wpisane do Ksigi Rejestrowej i otrzymao osobowo prawn. Terenem dziaania Stowarzyszenia jest obszar Rzeczypospolitej Polskiej, a siedzib Wadz jest miasto Sierpc. Stowarzyszenie moe by czonkiem Organizacji Krajowych i Zagranicznych, ktre zajmuj si podobn dziaalnoci. Na chwil obecn stowarzyszenie obejmuje swoim dziaaniem Miasto Sierpc, Gmin Sierpc, Rociszewo, Zawidz, Mochowo, Szczutowo, Gozdowo. Pierwszym Prezesem Stowarzyszenia zosta Pan Jan Nowakowski, a Stowarzyszenie liczyo 17 czonkw chorych na SM. Obecnie Stowarzyszenie skupia 98 osb z tego 48 to osoby chore ( 17 osb ze stwardnieniem rozsianym, 14 osb z poraeniem mzgowym, 1 ze schizofreni, 1 z rozszczepem krgosupa, 6 z zwyrodnieniem krgosupa, 6 osb po zawale oraz 4 osoby po amputacji), reszta czonkw to opiekunowie bd przyjaciele. Skad Zarzdu stowarzyszenia w chwili obecnej jest nastpujcy - p.o. prezesa Mieczysawa Starociak, Prezes Honorowy Jan Nowakowski, sekretarz Mariola Krzyczkowska, skarbnik Zofia Kolczyska, pozostali czonkowie zarzdu to Elbieta Przybyowska, Kazimierz Czermiski. 3.4.2. Cele i zadania Stowarzyszenia Stowarzyszenie realizuje swoje cele poprzez prowadzenie dziaalnoci profilaktycznej, wychowawczej oraz szkoleniowej. Organizowanie rnych form pomocy czonkom stowarzyszenia przy wsppracy z innymi placwkami i organizacjami spoecznymi. Celem nadrzdnym jest poczenie wszystkich, ktrzy chc sobie i innym pomaga w chorobie i trudnych sytuacjach yciowych. Inne cele stowarzyszenia to podejmowanie dziaa

Prosz o poszanowanie praw autorskich

zapewniajcych chorym na SM, a take z innymi dolegliwociami specjalistyczn pomoc i opiek, leki, sprzt rehabilitacyjny, pozyskiwanie miejsc w szpitalach, sanatoriach o orodkach rehabilitacyjnych. Udzielanie wsparcia w staraniach o przydzia odpowiednich mieszka oraz pomoc w ich dostosowaniu si lub zdobyciu kwalifikacji zawodowych. Staranie si o pozyskiwanie miejsc pracy dla chorych zgodnie z zaoeniami ustawy o rehabilitacji zawodowej osb niepenosprawnych. Organizowanie bezporedniej opieki nad ludmi samotnymi i zapewnienie im pomocy w prowadzeniu gospodarstw domowych. Dorana pomoc w trudnych sytuacjach bdcych nieuchronn konsekwencj choroby i inwalidztwa oraz barier rodowiska, w ktrym yj. Wskazanie moliwoci poprawy sytuacji materialnej i ekonomicznej, wspieranie inicjatyw twrczych, promocja zdrowego trybu ycia. Organizowanie i wspieranie dziaa edukacyjnych oraz naukowo-badawczych. Organizowanie k zainteresowa, rnych form rozrywki, wypoczynku i rekreacji dostpnych i zalecanych chorym na SM, pomoc prawna niepenosprawnym. Gwnym celem jakie realizuje stowarzyszenie jest likwidowanie barier architektonicznych na terenie miasta Sierpc przy wsppracy z Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie. Stowarzyszenie zajmuje si rwnie rehabilitacj spoeczn, ktra na celu umoliwienie osobom niepenosprawnym uczestnictwa w yciu spoecznym. Rehabilitacja spoeczna realizowana jest przede wszystkim przez wyrobienie zaradnoci osobistej i pobudzenie aktywnoci spoecznej osoby niepenosprawnej, wyrobienie umiejtnoci samodzielnego wypeniania rl spoecznych, ksztatowanie w spoeczestwie waciwych postaw i zachowa sprzyjajcych integracji z osobami niepenosprawnymi, likwidacja barier architektonicznych, urbanistycznych, transportowych, w komunikowaniu si i dostpie do informacji. Do podstawowych form rehabilitacji spoecznej zalicza si uczestnictwo w warsztatach terapii zajciowej. Warsztaty terapii zajciowej oznaczaj wyodrbnion organizacyjnie i finansowo placwk stwarzajc osobom niepenosprawnym podjcie pracy, moliwo udziau w rehabilitacji spoecznej i zawodowej przez terapi zajciow. Do uczestnictwa w warsztacie terapii zajciowej osoby kierowane s na podstawie wskaza zawartych w orzeczeniu o stopniu niepenosprawnoci. Inna form rehabilitacji spoecznej jest turnus rehabilitacyjny, ktry oznacza form aktywnej rehabilitacji, poczon z elementami wypoczynku majc na celu przede wszystkim ogln popraw sprawnoci, stanu zdrowia. Kolejn form rehabilitacji jest uczestnictwo w zespoach wicze fizycznych usprawniajcych psychoruchowo, rekreacyjnie i sportowo oraz innych zespoach aktywnoci spoecznej, zgodnie z potrzebami osb niepenosprawnych. 3.4.3. Dofinansowanie

Prosz o poszanowanie praw autorskich

W toku picioletniej dziaalnoci stowarzyszeniu udao si zgromadzi rodki na zakup oraz nieodpatne przekazanie potrzebujcym wyposaenia gabinetu fizykoterapii (urzdzenia rehabilitacyjne PARAPODIUM ST-6D, oraz UGUL w kwocie 8700,00 z.). Wrd zakupionego sprztu naley wymieni: rower rehabilitacyjny (10 szt.), hantle (9 szt.), twister (2szt.), urzdzenie do masau stp (38 szt.), urzdzenie do masau ciaa (26 szt.), zegarek mwicy (1 szt.), leanka do masau Aquavibron (1 szt.), aparat do masau kropelkowego (2szt.), lecznicze wkadki do butw (10 szt.), poduszka anatomiczna (2 szt.), materac do wicze (2szt.), poduszka elektryczna (1 szt.), ekspander (6 szt.), krki do masau doni (10 szt.), kule okciowe (1 szt.), komplety urzdze wyposaenia azienek i toalet (7 szt.). Aby skutecznie realizowa zaplanowane zadania Stowarzyszenie aktywnie wsppracuje wadzami administracyjnymi min. z Urzdem Miasta Sierpc oraz ze Starostwem Powiatowym Sierpc. W roku 2001 Stowarzyszenie otrzymao dotacj na sprzt rehabilitacyjny od w/w wadz w kwocie Urzd Miasta 6000,00 z., natomiast Starostwo 1500,00 z. Jednak najwiksz wspprac Stowarzyszenie prowadzi z Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie. Przede wszystkim PCPR pomaga w zwalczaniu barier architektonicznych. Wiele osb niepenosprawnych w tym take osoby ze stowarzyszenia skorzystao z ich pomocy (tabela 3,4). Dziki PCPR uda si zminimalizowa bariery architektoniczne osb niepenosprawnych. Dla osb niesprawnych ruchowo z koniecznoci poruszania si na wzku inwalidzkim Centrum udzielio pomocy budujc pochylnie i dojcie do budynku mieszkalnego, zakup i monta platformy schodowej, windy przyciennej, transportera schodowego, dostawa i zakup porczy i uchwytw w cigach komunikacyjnych, uchwytw uatwiajcych korzystanie z urzdze higieniczno sanitarnych, likwidacja progw, zakup i monta drzwi przesuwnych i wiele innych prac. Stowarzyszenie wspdziaa rwnie z Polskim Zwizkiem Niewidomych Koem Terenowym w Sierpcu, gdzie wsplnie organizuj turnusy rehabilitacyjne. Stowarzyszenie udziela pomocy w zaatwianiu formalnoci osobom niepenosprawnym pragncym przystosowa swoje mieszkanie. Udziela rwnie pomocy i informacji na temat refundacji rodkw higienicznych objtych refundacj Mazowieckiej Kasy Chorych. Stowarzyszenie nie tylko wsppracuje z wadzami administracyjnymi Miasta, ale rwnie otrzymuje fundusze od ludzi majcych otwarte serca na potrzeby osb niepenosprawnych.

Prosz o poszanowanie praw autorskich

ZAKOCZENIE

Rehabilitacja w stwardnieniu rozsianym odgrywa najistotniejszy i najskuteczniejszy element w terapii SM. Dla kadego dotknitego SM nie jest to choroba zdefiniowana przez lekarza, ale co co przenika kady zaktek jego ycia. Celem mojej pracy byo przedstawienie zagadnie dotyczcych stwardnienia rozsianego, ale przede wszystkim ukazanie rehabilitacji jako rodka leczniczego. W pracy zaprezentowaam wiele form rehabilitacji, z ktrych mog korzysta osoby chore.

Prosz o poszanowanie praw autorskich

BIBLIOGRAFIA 1. Benz C. : SM i TY. Polskie Towarzystwo Stwardnienia Rozsianego, Warszawa 1999 r. 2. Borys B. : Kadego boli inaczej czyli psychologiczne uwarunkowania blu. PTSR - ycie pod Wiatr , Gdask 1999 r. 3. Brown J.R. : Prby leczenia stwardnienia rozsianego. Pastwowy Zakad Wydawnictw Lekarskich , Warszawa 1987 r. 4. Cendrowski W. : Midzyludzkie i psychologiczne aspekty rozpoznania Rehabilitacji chorych na stwardnienie rozsiane. Towarzystwo Walki z Kalectwem, Rzeszw 1988 r. 5. Forsythe E. : Jak y ze stwardnieniem rozsianym. Pastwowy Zakad Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1986 r. 6. Grochmal St. : Rehabilitacja w stwardnieniu rozsianym. Towarzystwo Walki z Kalectwem, Rzeszw 1988 r. 7. Hulek A. : Pedagogika rewalidacyjna. PWN, Warszawa 1980 r. 8. Karwaccy J.M. : Zmczenie i SM. PTSR ycie pod Wiatr 1999 r. 9. Kassur M. 10. Kijowski St. : Usprawnianie ruchowe w stwardnieniu rozsianym w aspekcie wasnych spostrzee. Towarzystwo Walki z Kalectwem, Rzeszw 1988 r. 11. Kozowski J. : HHV- 6. The National Multiple Sclerosis Socienty USA 1998 r. 12. Nowak Janczyn A. : Ocena wartoci leczenia rehabilitacyjnego niedowadu Koczyn dolnych u osb chorych na stwardnienie rozsiane. Towarzystwo Walki z Kalectwem, Rzeszw 1988 r. 13. Nowak Janczyn A. : Wskazwki rehabilitacyjne dla chorych na stwardnienie Rozsiane. b.d.w. 14. Pohorecka A. : Jak radzi sobie ze stresem w cikiej chorobie. b.d.w. 15. Szulczewska H. : Co tam panie ... w Ameryce Wirusologia. Warszawskie PTSR Nadzieja 1993 r. 16. Woyciechowska J. : Prowadzenie pacjenta ze stwardnieniem rozsianym. Rzeszw 1988 r. 17. Wojnowicz- Gdek B. : Ruch to ycie. b.d.w. 18. Zabocki : Wprowadzenie do rehabilitacji. Toru 1997 r. 19. Zaborski J. : ycie z SM pytania i odpowiedzi. b.d.w.

Prosz o poszanowanie praw autorskich

20. Zrozumie bl w SM. Amerykaskie Towarzystwo Stwardnienia Rozsianego 1999 r.

Prosz o poszanowanie praw autorskich

Tabela nr 1 Nastpstwa ograniczonej aktywnoci i bezczynnoci chorych na SM Narzd ruchu: 1. Obnienie siy miniowej 2. Zanik mini moczowego 3. Zrzeszotnienie koci Ukad oddechowy: 1. Spycenie oddechu 2. Nieyt grnych drg oddechowych 3. Zapalenie puc odskrzelowe 3. Skonno do kamicy nerkowej Ukad trawienny: 1. Upoledzenie przemiany materii 2. Awitaminoza 3. Obnienie odpornoci ustroju Nastpstwa ograniczonej aktywnoci i bezczynnoci chorych na SM Ukad krenia: 1. Upoledzenie przepywu krwi 2. Niedotlenienie tkanek 3. Zapalenie zakrzepowe y Stan psychiczny: 1. Utrata zainteresowania czymkolwiek 2. Apatia i depresja 3. Postpujce otpienie 4. Zaburzenia psychosomatyczne rdo: St. Grochmal : Rehabilitacja w stwardnieniu rozsianym. 1988 r. str.18 Skra: 1. Zmiany odywcze 2. Odleyny 3. Wtrne zakaenia Ukad moczowy: 1. Upoledzenie czynnoci wydzielniczej 2. Przewleke zakaenie pcherza