P O W IA T O S Z M IA R S K L

M AT ER JALY DO D ZIEJ W Z IE M I I LU D Z I

C Z E S A W J A N K O W S K I.

CZ PIERWSZA.

KSIGARNIA K. GRENDYSZYSKIEG 19 86 DAR LEO LDA tYETA PO

65787

 d . . S i . . t A

- Ki . _

POW IETNIKOM MOIM

PO IC . W AM

T R E .

B w ditw w skie. (lubernja w sk . yle ojaw o ile ile a Pow iat om ia6i<ki. O bszar. Lu dnoM Z ia. . . . iem O a a 18 1 3: u iia a 3 5 8 0 N ajdaw niejsza w lad 0*6 o n iej. Pogrom w gletly. idry U a .lu a III. staw n Priywilej Sianlalm A gn n ata. S taroatw o oszm sk - Z ek S ia ie. am . tarostow N a u w m ie. ow sta a iejska. ""^Trakt b ru sk O o i. kka. - D ziedzictw jm K szla O y. o p. u . lan O braz M B iej H sk . osk ora iej. D a ze Sk zim S zib ziw k ird . ied a ostatn iego born sk tago p steln a u ik . B y. - A on o. oran m ow B ciszk Andrzej W . w ka. K m n iju i. olan ilw u ela y. G ieja n - M tu y. iedzy boru im a h fisk olszafisk tra tem Ila a lm k . lw n iaiki. - Zah orze.................................................. *"~TnkX w sk ile i. K rakw ka. W lew od tra tu B ie o k . ierw eiszk P y. D oa Polan p l p n kolejow D n i. olan ook -a la t y. rob a szla ta ch . P praw stron tra tu / p n . D ra R o e) ie k . .u ra y ob a dziw skie. O R illow d adziw iw do C p ich - Zbr ew n za sk . a gielow siczyzny. lo.lw lllazki. Pon ary. K szlan u y. S m zu iliszki. - W yjazd z Z p . - Z ow n w skimtra cie. u ran n u a ile k B S c pocztow va ta ja a. N u szezyzn Soy. M steczk arb tow a. ia o i dw r. w iadom o rodzin Pon w - R ifa . oi ie iakA . on cw

. M

- VIII Plocz ziem a p iatu osziiiiartsk z 18 r....................... IM sk ow iego 73 Jdrzej ia eck W g stalorylu w W n d i. edu yd. ilczyskiego w W ilnie . . 15 8 H olszan W y. idok oglny. U . R B Tom lica ys. . asiew icz ............... 20 1 H olszanr. S zcztki b Sapiey . sklego zam u R B Tom k . ys. . asiew . . 211 icz D ziedzice H olszan 12 0 9 (tablica)................................... 23 7 -IS 5 1 K oci w H olszanadi. R B Tomasiewicz.......................... 25 ys. . 1 Krzy pod B a n em R F. Ruszczyc............................ 3 3 . olid n w . ys. 2 29 2 D r w B h an ie. R F. Ruszczyc................................ w o d ow ys. Przed k cioomw B h an ie. R F. Ruszczyc................... o o d ow ys. 2 0' 3 M eczet w D b ciszk . Rysow S Jarocki ....................... 23 ou u aeh a . 5 Szu n d B loj a erezyn Rys. B Toinaszewicz.......................... 21 . . 6 0 K oci w W iew R B Tomaszewicz.............................. 2 7 iszn ic. ys. . O w a dopyw Berezyny. R B Tom la in , ys. . aszewicz...................... 2 +. 7 Jerzy C rep lcz. W g obrazu zn jcego s ; w k ciele fiw h tow edu ajdu u o . J b w Wilnie.................................................. ak a J imC rep icz. W g portretu Lampicgo.................... oach h low edu Byy k oci i klasztor w B icy. D r w B iey. R N. Podbereski. ien w ien ys. K ocielow blen I6 i 83(tab genealogiczna)............... ie iccy 3 11 lica H D erb orohostajskich.................................................... K szto D ro o jsk W ug sz c u S d lo z 10r rzy f o h sta i. ed ty h a o ra 65. F aksym karty tytu ej .C il ow enzury. S in riu , dru , wM row ej a a sa kw u an O ian 1 1 r................................................... szm ie 6 5 Faksym karty tytu ej dziea Fr. M il ow odrzew skiego dru an tokow ego Skarbkow Wazyn (tab genealogiczna).......................... ic scy lica 23 8 21 30 30 3 32 3 36 3 3 7; 3 36 6

SOWO WSTPNE
DO CZCI PIERWSZEJ.

Gjlie dla dogodzenia wasnej ambicji, zarozumiaoci lub nicjy waciwym uroszczeniom wziem si do niniojszego dziea, jedynie skorzysta z przyjaznego zbiegu okolicznoci i warunkw yciowych, dajcych m przystp do rde dziejowych, gboko i zagrzebanych w nawp zbutwiaych lub butwiojcych archiwach rzecz poyteczn uratowa od ostatecznej zagady kilka faktw, dat i nazwisk pozostaych na pargaminach i kartach bibulastych, pilnie, a z umiowaniem do zrozumienia nietrudnem po tych , chwali Boga m nogich jeszcze =fascykulach , tu i owdzie sta rannie przechowywanych, ale najczciej terajcych si gdzie po strychach i oplenialych pakach, wskrzesly przd mcm oczam i i cale, dugie, nieraz kilkusetletnie dzieje togo szm ziem oka ata i, lajcego dach, pod ktrym rodzili si dziadowio moi i ja sam na wiat przyszedem. Zinartwychwstaway kolejno postacie, ktrych tum przepyn w cigu lat i wiekw po toj dzielnicy naszej m i dzy odziszkami a Nalibock puszcz, midzy krlewskiemi M io dnikami a Woloynem. I zdao m si. majc tak przed oczam i i te autentyki', to oryginay*, te pamitki, e w bezporodniejsz wchodz styczno z dziejami tej ziemi i tych ludzi, ni do wiadujc si o nich z drukowanych dziel historykw.

2 Tedy, odoywszy na stron wszystko to, co po dzi dziofi 0 dziejach oszmiaszczyzny napisanom zostao, powiedziawszy! sobie, e dam wiar jedynie tem co czarno na biaein bd u, m przed oczam jem spisywa, porzdkowa i grupowa m ini i, aterja surowy. W ton sposb powstaa cz niedua, cz pierw sza pracy, ktra, jeli siy starcz, a okolicznoci pozwol, roz cignie si na cay obszar oszmiaskiego powiatu w dzisiejszych . jego granicach. W zestawieniu tem niema jednego faktu, jednej; daty, jednego nazwiska, ktregobym nic wzi bezporednio: z oryginalnego dokumentu, zwrconego nastpnie uprzejmemu , wacicielowi, lub znajdujcego si w mojem posiadaniu. o tu 1 owdzie przytoczony przoze mnis fakt, data lub nazwisko nie zgadza si z relacj Baliskiego, Niosiockiego lub ktrego zo | wsppracownikw > Sownika Geograficznego", nie moja wina; e jaki fakt, data lub nazwisko nie zgadza si z powszechnie przyjt rodzinn lub ssiedzk tradycj, rwnie nie wina moja; nio chodzio mi o adne zgadzanie si z dotyehezasowemi badaczarni dziejw oszmiafiskicj ziemi i oszm lnskich ludzi, nio cho dzio m o adne wtrowanie czyjemu* widzimisi, jeno o cis, i szczer, opart na autentycznym materjalo prawd. Powiat osziniaski, stanowicy sidm m niej wicej cz gubernii wileskiej, gubernii wikszej o tysic kwadratowych ki lometrw ni Szwajcarja caa, m obszaru sto dwadziecia pi a nul kwadratowych. Zaszycie toj ogromnej kanwy, gdyby ciog przy ciegu, datami . nazwiskami, wypenioby tomw kilka nacie, a . przerosoby nawet moliwo, zwaywszy na gste : ! ". zrujnowanym, poniszczonym, pogubionym dokumentowym I m aterjalo. M usiaem z koniecznoci ograniczy si na uwzglo-1 dunh, i , * , wl , j wUk Ob,, ,o]worki, . k , , Z d | wyjtek jedyni, .11:, ,y,;|,. kWryl, d , U y -

gw Sie fwrLnn,

s r j s s i itTJLZ

.-

" ,lajsam 1 do szcze- I P 'd

3 wprzdy pozna szczegy, skadowe czci i czstki tej caoci. Tedy niech m wolno bdzie, w ogaszaniu tego m i atcrjalu, i lad w lad za postpem wasnej roboty, to jest od szczegw przej do caoci i dopioro zamkn niniejsz prac oglnym na powiat pogldom, uwzgldniajcym w szerszych zarysach i jego prze szo i to wszystko, co w czasie obecnym na zaznaczenie tu u nas zasuguje. W rozdziale zamykajcym cz ostatni pracy mniejszoj znajdzie si m iojsce obszerne i na zestawienia i na, statystyk i na kilka najprostszych wnioskw oglnych'). W osobnym rwnie rozdziale chciabym zgromadzi i w cig jeden uoy to mom enta szerszego znaczenia, czasu ktrych na widowni powiatu oszmiafiskiogo rozegray si waniojsze wypadki dziejowe. Potemu rwnie czas pnioj si znajdzie, bo zestawie nie takio oprze si bdzie mogo na wydanych ju historycznych dzieach. Obecnie rzecz najpilniejsz spieszy si z uratowywaniem matorjau nietknitego unaraanego niemal codzio na bez powrotn utrat. Niech mi wreszcie wybnczonem bdzie, e kwapi si z podaniem do druku tej zaledwie pierwszej i nieduej czci rozpocztej pracy. Kieruje m ta sama gorca ch zabezpie n czenia od ewentualnej zagady tego skromnego zbioru materjaw, podobnie jak pobudk m bya do rozpoczcia tej pracy gorca i ch uratowania od niepamici tego wszystkiego, co ju na kar tach niniejszej ksiki wyzyskanem zostao. Niech m te za ze i branem nie bdzie, e przekraczajc ramy sam tytuem zakre ym lone (matorjaly do dziejw* t. j. do zamknitego okrosu czasu), e nie trzymajc si cile przowodniogo wtka, o odstpujc tu i owdzie od tem atu, zaregestrowuj w tym qunni raptularzu oszmialiskim i szczegy nicmajce napozr zwizku z jakowym dziejw zarysem i krajobrazowy od czasu do czasu szkic jaki i urywek z pamitnika i opis pam itki, i co nieco do etnografii ') Rw ie ilu n stracje, ktrych nader sk p liczb zn qn a ale inoela m iejsce sp rostow ie jakie kon em - ok an iezn ; azao, jeeliby wypady p -ltrzeb i sp a o sob o u p ien tej lu ow w om - tedy w n zu en ia b ej iad oci ybaczon n m ym iech i bdzie krtki addytam t przydany osta iem tom i. en tn u ow

nalecego i anegdot i drobiazg charakterystyczny. Radbym pod okadk ksiki niniejszej i ksiek, co po niej przyj inaj, po oy wszystko to, com na gruncie tutejszym znalaz, wszystko to, co uszo lub uj m bacznoci zawodowych badaczw, a wszystko to, co od zaginicia da si uratowa a co, jeeli nie dla szerszego ogu, to dla nas oszmiaczukw* ma niejak wag Jeeli za, tak si m zdarzy z czasem e ktry z uczo a , nych, caoksztat dziejw naszych obszerniej rozrabiajcy, zwrci si, bodaj po szczeg najdrobniejszy, do niniejszego materjaw zbioru, zwabiony choby jodynie nieskaziteln autentycznoci wszystkiego, com tu zgromadzi - tedy wysz nad zasug m ie bd zapat za trud niejednoletni i mozolny. W pracy niniejszej korzystaem w nieznacznej tylko mierze z dziel ju drukiem ogoszonych (najmniej ze 'Sownika Geogra ficznego*, wydawnictwa icie pomnikowego, ale specjalnie o po wiecie oszm iaAskim zawierajcego nad wszelki wyraz skpe szcze gy). atwo czytelnik lady dzie tych sam odnajdzie, gdy sta raem si rozmylnie uwidoczni to wszystko, com bra z drugiej rki, wic tein niejako pozbierane bezporednio ze rde m aterjay. Caa osnowa tego pierwszego tom opart jest przeto nie u m wycznie na treci starych fascykulw , na autentycznych al dokumentach, bd znajdujcych si we wasnem mojem posia daniu (np. wszystkie dokumenty dotyczce Sl i rodziny Poniakw), bd udzielonych m uprzejmie. Kolejno albo te jedno i czenie posugiwaem si oryginalnemi rkopismami, przechowywanem w chwili obecnej w Kum i elanach, w wiwce, w archiwum kocioa IIoIszaAskiego, w Paszkiszkach, w Botupiu, vr Rem ikiszkach, w Taboryszkach (zbir niezwykle duy i starannie prze chowany), w Jachimowszczynie, w Wiszniewie, w Surwiliszkach, w Bohdanowie, w Bieniunach, w Dorach, w Nowosikach, w Ku- : szlanach, w Bierwieciszkach, w Dzierakach, w Bienicy. W tym i owym dworze, zwaszcza stanowicym niegdy obszer ne, fortuny, znalazy si materjaly dotyczce posiadoci ziem skich odrzuconych daleko a przedczasem jedn cao stanowi- \

5 cych; znalazy si rwnie dokumenty niewytumaczonym dla m zbiegiem okolicznoci, zabkane daleko od miejsc, do kt nio rych si odnosz (np. papiery Grauyskie). Cytowa pod linijk pochodzenie kadej podawanej wiadomoci nie sposb byo; m u siaem ograniczy si do przytocze najwaniejszych jeno rde. Wszystkim, ktrzy przy ukadaniu niniejszego tomu askaw a chtn darzyli mi pomoc, w szczeglnoci za pani Marji Skarbek-Wayskiej, pp. Wadysawowi Skarbek-Wayskiemu, Janowi Odycowi, lir. Adamowi Czapskiemu, Konstantemu Szwykowskiomu, Adamowi Salmonowieowi, Kazimierzowi Poderni, Bolesawowi Rusieckiemu, Andrzejowi 1 odboroskiem Kazimie u, rzowi Szafnaglowi, Rafaowi i Stanisawowi Popawskim, Honrykowi Karczewskiemu, Edwardowi Czernickiemu, Antoniemu Jurgensonowi, Edwardowi i Ferdynandowi Kszczycom, Fran ciszkowi Odycowi, Juljuszowi Ganowi, Wadysawowi Chdzy skiem niech mi wolno bdzie na tem m u, iejscu zoy pene naj ywszej wdzicznoci podzikowanie.

K ilk a dat i cyfr.

Byle w dztw w ojew o ileskie, rdzenna dzielnica Litwy, ustano wione od 14 r. czyli od pierwszej unii horodolskiej, miao wgra 13 nicach swoich pi powiatw: wileski, oszmiaski, lidzki, wilkomierski i braslawski. 7 nich od 15 r. L j. od unii lubelskiej po . 69 syano posw na sejm dziesiciu, za trzej senatorowie woje wdztwa wileskiego: biskup, wojewoda i kasztelan zajmowali pierwsze miejsca po senatorach poznaskich. M iastem stoccznem wojewdztwa byo Wilno; z waniejszych m wojewdztwa wy iast miemy: Oszm ian. I.id, Wikomierz Braslaw i eludek. Po ostatecznym rozbiorze kraju, w 17 r. rozkazaa Cesa 95 rzowa Katarzyna utworzy z ksistwa mudzkiego i czci wi leskiego wojewdztwa guberni w ilesk, z Wilnem jako stolic. W 17 r. zlano w Jedn cao gub. wilesk i gub. sonim 96 sk i caoci tej nadano nazw gubernji litewskiej. Atoli pi lat tylko trway jej granice. W 18 1 r. Cesarz Aleksander kaza gub. litew 0 sk znowu rozdzieli na dwie czci, na gub. wilesk i gub. gro dziesk z pozostawieniem obu tym gubemjom nazwy gubernij litewskich. W 18 r. z tych .gubernij litewskich wykrojono sa 42 m oistn gubernj kowiesk. Od tej daty, a waciwie od 1 lipca 1 43r. po dzi dzie granice gubernji wileskiej nieulegly adnej 8 zmianie. Obejmujeona siedmpowiatw, ktre s: wileski, oszmia ski, trocki, lidzki, wieciaski, wilejski i dzinieski. Gubernja wileska zajmujca siedmiu [wiatami swemi przestrze 4 .5 2 28 kwadratowych kilometrw (772 mileD) wiksz jost ni Hollandja

8 ni Relgja, ni Danja, ni Szwajcarja (to ostatnie pastwo liczy 41.346 kwadr, kilometrw obszaru). Pokrywajcy najwiksz cz gubernji powiat oszm iaiixki, rozciga si w dzisiejszych granicach swoich na przestrzeni 6 . 8 8 5 kilometrw (wiorst kwadratowych 6.080 czyli 1 5.a 2 kwadrat, mil.) i pod wzgldem obszaru zostawia za sob niejedno udzielne ksistwo niem ieckie. Na ogromnym wileskiej gubernji obszarze licz dzi ludnoci 1 7 7 2 dusze pici obojej (w 18 r. .3 :1 7 80 dusz 1.17 00 cyfra niedua, dajca na wiorst kwadratow 1.4 ); m niej wicej 32 mieszkacw, podczas gdy w dwa razy mniejszej llolgji przypada na kilometr kwadratowy 203 m ieszkacw, w Hollandji 135, w Szwajcarji 70, w Danji 51, w Serbji 41. Powiat oszmiaski ma w chwili obecnej ludnoci 20 4.738 dusz pici obojej a w tej liczbie; 2 .9 8 Hz. katolikw.. 1 0 8 Prawosawnych . . . . 5 .5 3 95 ydw............ 2 .0 7 36 Mahometan..... 63 3 Roskow........ 45 8 Ew. luteranw.. 2 1 Ew. reformowanych . . l Miasto powiatowo Oszmiana m 5.156 m a ieszkacw. Pnocna cz powiatu grzysta z najwikszemi w gubernji caej wynio sociami; cz poudniowa nizka, botnista i lasami pokryta; w rodku powiatu wzgrkowata, falista rwnina. Na pnocy prze wanie glina i piasek; na poudniu bota i nierzadko czarnoziem. . caej gubernji m powiat oszm a iaski najwicej wzgrz, bot i lasw (3 .4 % oglnegoobszaru); najm 1 niej jezior. Uzeki gwne: u pnocno-wschodniej granicy WUja, u granicy poudniowo-zaCho^iiej Nieme": rodkiem ,>owiatu pynce:' Oszm ianka ku W.I,., , Berezyna ku Niemnowi.Lud bialorusiski mwicy wla^ z T T J T if T i owdzie,jakby wsie 'f W f,K lud> .!> * tewsku mwicego, osady :- < nM i 7 17 ""jwiksza [(olaska liczy 1 .3 0 dusz 07 I h S w S 7 W P"'ieCie klaszl'"- ldon (W Iiorunach) ce, kw. ogem o5. Rzymsko-katolickich kociowogem24 .

9 rozrzuconych po dwch dekanatach, oszmiaskim i wiszniewskim. (Parafje dekanatu oszmiaskiego w Holszanach, Soach, Grauyszkach, upranach i Murowanej Oszmianie, dekanatu Wiszniew skiego wGieranonach, I.ipniszkach, Konwaliszkach, Subbotnikach, Surwiliszkach, Trabach, Iwjach, Zabrzeziu, Derowni, Oborku). Ziemia przewanie w rku wacicieli prywatnych. Przecina p nocn nieznaczn cz powiatu jedna linja kolei elaznej, LibawoRomeska ze stacjami Sobodka, Soy, Smorgonie i Zalesie. Fa bryki, przemys i handel mao rozwinito, prawie wycznie w rku ydw. rodowisko najbardziej przemysowe i fabryczne: Smor gonie *). *) Pam iataaja kn a w sk gub. aa IM R izk iten oj It od. -Sow (S o rn nik e R ficzn - H R s. (ieoR y. I. eciu ratja Rossji E rojw u jskiej. Przekadru d ski open y ion

O S Z M IA N A
1383-1830. Oszm iana, jedna z najstaroytniejszych osad na Litwie, bo istniejca ju, podobno, w 10 r., o mil siedm od Wilna, w p40 nocnoj stronie powiatu leca, nazw sw wzia od litewskiego sowa astm enies, co znaczy ostrzo* i std to kronikarze krzy accy zowi j z litewska Asschem ynno. Klucz dla szczegowego rozjanienia dziejw Oszmiany za gin chyba na zawszo. Przeszy przez ni liczne i niszczycielskie wojsk nieprzyjacielskich inkursje; z dymem szo nieraz m ia steczko cae a z niem razem wszelkie archiwalne dokum enty. Przywileje na prawa i swobody m iasta poglnly zwaszcza czasu m oskiewskich najazdw, gdy to w caem w ksistwie -adne ru . chom rzeczy w calku na swem miejscu zosta si nie mogy. e jak al si ojcowie m iasta przed krlem Sobieskim Dopenia . dziea zniszczenia inwazja szwedzka zapocztkowana w 17 r. 02 wkroczeniem w granice Rzeczypospolitej wojsk Karola XII *), W ) ypis z ksig grodzkichp iatuoszm sk ow ia iego. B u tysicsied ok em setn w ego tregom iesicaS eptem om astegod ia. N u zieJ. K Mci bra n n a rzijd r. o przod n H im K arompodstolimm em ieron om om ozyrskimi p sta od rocims o d w p iatu oszm sk ym ow ia iogo, W ony J . Pan S n J n Slizien p ielm m tefa a isarz ziem i pow oszm sk starosta krew i, ta za ozn ien J . P n sk . ia iego sk k ajm iem m a a W ysaw J n H yki czen a i regen grodzkiego pow oszm sk ad a a a rom ik ta . ia iego jakote zau iad ien Jm P n A w om iem . a a leksan C m skiego regen ziem dra h ielew ta sklego iin ,ri> > m m i sa od sieb solen za o m ie n n si m ifestacj k d udon an a em oszc dow om oto: ii gdy h iad oci ostilita wojciys

c!ooia omsir* ar pet s iaky * t zi

 12 ora* inwazja francuska 1 1 roku. Kiody midzy 18 a 18 r. 82 26 34 oszm iaskiego, okazao u;, ze niemal wszystkie ono poginy. Burmistrz os/.ininskl Chodorowicz zoy owiadczenie sdowi granicznem io -przez wypadki rewolucyjne m u, iasto Oszm iana pozbawiono zostao wszelkich papierw i dokumentw-. Przeszu kano archiwa powiatw wileskiego, dzinieskiogo i borysowskiego, poniewa s|odziewnno si, e przy rozdzieleniu czasowem liowintii oszmiaskiego na trzy czci rozdzielono zarazem i powiatowe archiwum Poszukiwania nie doprowadziy do adnego . rezultatu. Dowiedziano si tylko, e istniay inwentarze starostwa oszmiaskiego z 1 4 . 1 6 (sporzdzony na rozkaz krla Jana 68 68 Kazimierza i podskarbiego litewskiego Hieronima Kryszpina Kir- . przyjaciela S ed zak zw a roczyla, ktrzy b nieprzyjaciolam rno grasow d c l a n po ca n P stw n szemczynili i po n a ia tn a ie a iem ych w m sta stoerzia ch w oM n u lo przybyo. Tn ojak W J k in^jako n rzyja luposlvoim apruw^s s , top olo l i w n oyemzoen , sk ie z ksigam rozbito, ksigi n podw pow a iu rzyn i a rze yjari S edw czyli lei przez in ych rn lu zi i oh atelw tego l>zw n ych d yw o w tu dok m la rine ze rzodk tych ksig pow ia , u en a ydzlerano a w niektrydi regestr* z p ocztk n a wkad ksid cosizostay, dla n dn u iem l ej ze u iejszego lon allsditei n a u k ibrcoooczjlilfiTwb, p ran a n o a dni ob o, ajbardziej k sig od rok U B ai do roku 1'J d u S 6 O oszcztu zgin tylko oprcz pl wkatera cto, roku IS 7 zn 8 alezion - i in ychza w lai, ktrych d ciec n | H b n n o n ieta o li* Mlo n , ie m l.) n ten cza* p cili. Po przejciu tedy tychn ien ych nieprzyjaci a a otra atn ion z O ian J . P llrom szm y, m an yka, wpobliuO ian m ajcy, zjech szy szm y ieszk aw do dw O tiu y a tak y n lazlszy ru , te ksigi p sza a o, w biocie oru szn n ow a in o rp n p szm row o, po w o a an szystk tymdw p im ora, orozrzu e ulu a w m steczk can n ia u

lej ru y zesta I ten przebraw i zgrom in l , szy adziw co m tych ksig n szy, g a lei zregestrow al...- arch u w B d ow iw m oh an ie).

(Z

 1 3 szensteina przy podaniu starostwa Cypryanowi Pawiowi Brzo stowskiemu referendarzowi i pisarzowi lit) oraz z 1 8 roku; 60 znaleziono kopjc; partykularn inwentarza z 1 i> r. Wszelkie za 5 fi tem rdowe wiadom oci o stanie i prawach Oszmiany staro ytnej oprze si m usiay, jak na dwch filarach, na dwch oca lonych w 1 1 r. oryginalnych dokum 82 entach, mianowicie na przy wileju danym Oszmianie przez Jana III i na przywileju renoralionin krla Stanisawa Augusta. Na nich te i na skpych wzmian kach dziejopisw narodu litewskiego opar relacj swoj o Osz m ianie M icha Kaliski (: Staroytna Polska'), relacj t powt rzy wyraz po wyrazie Sownik Geograficzny a i my, niestety, , pomimo zabiegw i chci usilnych, uzupeni j jedynie moemy: powtre kilku szczegami, zaczerpnitemi z resztek byego ratu szowego oszmiafiskiego archiwum . Na kartach historji pierwsz wybitniejsz nieco wzm iank o Oszmianie spotykamy pod dat 1 8 r. Podwczas to krzyacy, 35 zm istrzem Konradem Zlnerem na czele, przedsibiorc wypraw na zniszczenie dziedzicznych Jagiey posiadoci t. j. ksistwa krewskiego podeszli, pustoszc kraj cay, a pod Oszm ian, a na stpnie, cofnwszy si rycho, stanli obozem pod Micdnikam i, gdzie ich podjazdy zaogi oszmiaskiej niepokoiy. Czem bya podwczas Oszm iana? Twierdz oczywicie; ale czy leaa do koa tej twierdzy jaka sam oistna wasno ziemska i we wadaniu bya czyim? Przyznaje np. sam Bobrzyski (Dzieje Polski, wyd. 1 8 I. 270), e o wewntrznej organizacyi Litwy w XIII wieku 87 mao dotychczas pewnego wiemy. Ksi w zamian za sub wo jenn i posuszestwo swoim rozkazom oddawa |>ew liczbie nej znakomitszych panw, bojarw, cay kraj w dziedziczne dzier awy i panowie ci w dzierawach swoich wyznaczali szczuplejsze dzierawy dla rycerstwa, zobowizujc je do suby wojennej na swo zawoanie, do rozlicznych powinnoci i danin. Nikt wic na Litwie nie m wasnego gruntu. Dopiero Jagiolo w 1 8 r. po ia 37 rwnawszy bojarw litewskich z polskimi panam dzierawy na i, wasno im nada. Przypuci przeto m ona, e i Oszmiana bya w XIII i XIV wieku dzieraw nadan jakiemu bojarowi, podo-

 14 bnio jak np. Holszany i e potem na wasno ktrem z boja u rw lub ksit litewskich oddan zostaa. Pewn jest natom iast rzecz, e w 1 3 roku bya Oszm 42 iana rezydencj ksic z zam kiem i dworem. Po mierci Witolda w 1430 r. nastpionej, pano wie litewscy skadajcy senat czyli rad najwysz, zebrali si na sejm do Wilna, aby pod przewodnictwom krla Jagiey ra dzi o wyborze nowego wielkiego ksicia. Krl poprowadzi na tron jednego z modszych braci swoich widrygiel i czynic zado krlewskiej woli, Litwini tego widrygiel ksiciemobwo ali. widrygielo odpaci si bratu czarn niewdzicznoci; . chcia zerwa zwizek Polski z Litw i poczy si z Krzya kam przeciw Jagielle. Wojowa z nim Jagieo, pobi go paro i krotnie, a wreszcie doprowadzony do ostatecznoci, zezwoli, aby panowie litewscy dum nego, |>opdliwego i wiaroomnego widrygiell zrzucili z tronu i ogosili wielkim ksiciem litewskim Zyg m unta, syna Kiejstuta, ksicia starodubowskiogo. Dziao si to w 14 r. widrygielo z niewielkim pocztom Rusinw i Tatarw; 32 spodziewajc si ucztowa wesoo. Zygmunt na czele hufca zo onego z Litwinw i Polakw, majc przy boku swoim ksicia Holszaskiego, najecha z m onacka na Oszm ian, zam opano ek wa i samego widrygiel zm usi do ucieczki do Pocka. W je sieni tego roku przyszo raz jeszcze pod Oszm ian do starcia midzy Zygmuntem a widrygiel. W walnej bitwie ten ostatni pokonany zosta i straciwszy dziesi tysicy zabitych a cztery tysice jecw, ustpi z pola. Zygmunt, na podzikowanie l!ogu za zwycistwo, fundowa w 1 3 r. przy kociele parafialnym 44 oszm iaskim zaoonym prawdopodobnie przez Jagie lub Wi , tolda kollegiat, ktra w nastpstwie upadla ) W tej epoce rozpada si Oszm iana na Star i na Now. Nowa Oszm iana (gdzie dzi m iasteczko), majc dwr ksicy, zacza zabudowywa si w m iasto. Stara Oszm iana, pierwotna osada tego nazwiska, o par wiorst od m iasteczka oddalona, od'> ? B ski -S ' ali taro*. Polska, w IS O IV. 18 K S irm n yd. S . 7. . k u kTlsk^r! 10 1."*' 8 l0l D A' Lew ,r r' icki powaie w ldryglolly.. K ra-

 15 dana zostaa w loOo r. przez Aleksandra Jagielloczyka, ktry tu koci i klasztor drewniany zbudowa 00. Franciszkanom . Ju za Zygmunta Starego bya Nowa Oszm iana m iastem m ajcein zabezpieczone swoje prawa i swobody. Rewizja kom isarska, w 1 3 r. odbyta z rozkazu krlewskiego, opisuje ustaw 57 poboru targowego i powinno m ieszczan. Ustaw t Jan III po twierdzi przywilejem 11 lipca 16 r. danym, a ktrego zawar 83 to brzmi sowo w sowo jak nastpuje: Jan Trzeci z Boej aski Krl Polski, Wielki Ksi Litew ski, Ruski, Pruski, Mazowiecki, mudzki, Kijowski, Woyski, Poi kadem z osobna, kom o tom wiedzie teraz i w potom u u ne wieki bdzie naleao. Wszystka intencja i um Nasz na tym ys

powierzeni nienaruszenie zostawali, a e incuria tem porum tak wielu tych e poddanych Naszych od praw i dyspozycij swych nikw nad dawne prawa, ustawy i zwyczaje wielkie krzywdy i oprossje ponosz, nie majc powinnoci swych susznem i n i aloytomi okrelonych granicam tedy i w tem na ojcowskiem Nai, szom m schodzi pieozolowaniu, gdy i takowym osobliw ask o liosk i szczodrobliwoci Nasz krlewsk subvenire usiujemy tak aby majc obrony i zaszczytu swego autentyczny dokum ont, mogli si tem bezpieczniej od takowych zastania impetycji i liionaloytoci. Przeto gdy sawetni Maciej Stanisaw Dymitrowicz, Jerzy Jacyn, Adam Guscian, mieszczanie i obywatele m iasteczka swym i caego posplstwa tego m iasta pokornie przez pp. rad i urzdnikw Naszych przy boku Naszym natenczas rezydujcych suplikowali i oraz w teje si suplice aoliwio uskarali, o im podczas przeszych m oskiewskich inkursji i najazdw na W. X. Lit wszystkie przywileje, prawa i dyspozycje onym od Najja

1 6

niejszych Antecessorw Naszych nadane konfirm owane i approbowae, dla leje wojny, w ktr adne ruchom rzeczy calku e na swem m iejscu zosta si nie mogy, poginy, jedn tylko wy jwszy rewizj kom issarsk w roku 1 3 odprawion a z ksig 57 grodzkich powiatu oszm iaskiego per extractum w r. 1 7 m 6 5 iesica nowem 30 dnia autentycznie wyjt i wypisan. Nam oraz bra przy podanej suplice prezentowan, w ktrej ustawy i powin noci m iejskie tak s opisane: Najprzd ustaw Podczas dnia a. targowego od sztuki w osku po groszy 2 od kruka po gr. 1 od , , wozu kupieckiego kom dwom gr. 7 od wozu kupieckiego je i a , dnym koniem pienidzy 5, od wozu m aych kupczykw koniem jednym gr. 2, od byda wielkiego po gr. 1 od czworga m , aego gr. 1 a gdzieby ktry kupiec jadc z jakkolwiek kupl m , ajcy co inszego w wzku swoim na ktrymby sam siedzia, okrom , ku poytkowi jego, takowy towar m by konfiskowany. Powin a no za jest takowa m ieszczan: tych, ktrzy w rynku siedz, paci powinni od sadzibnego prta do skarbu J K. M . oci po 7'/ , pienidzy biaych, a ktrzy w u licach, od sadzibnego prta po 6 biaych, a z ogrodzonych biaych 2'/,; z ogrodw m iejskich, z kadego m orga paci powinni | >gr. 3 a z prtu po 1 biaym m , , z woki kadej czynszu po gr. 4 , z morgw m 0 iejskich po gr. 3 , za toki po gr. 1 z woki kadej paci maj; a inszych powin 2 noci peni, stancji dawa, take z listam J. K. M i oci chodzi, za urzdniczem take na Stre, na toki, ani na adn insz i, robot nie powinni Szynki jako to: miody, piwa i gorzaek we dug teje rewizji splne maj pacc od m iodu do skarbu J. K . M oci kop 1 od piwa take kop 1 d gorzaki groszy 3 , . , 0 i. zacianka za gruntu dobrego po groszy 3 gruntu podego po , gr. 1/, sztuka. A tak my Krl. z podanej Nam supliki przerzeczonj cli poddanych Naszych wyej wpisane konsensa powinnoci i ustawy punctatim wypisane wyrozumiawszy i jako autentycznej rewa,,, krom adnej suspicyi bdcej, zupena wiar dawszy i do teje Ichm ociw supliki askawie sie skoniwszy, zwy insero-

1 7

wan ustaw i powinnoci mieszczanw oszm iaskich, poddanych naszych, m iociwie approbowu, konfirm own i ratyfikowa um y lilim jako te we wszystkich punktach, klauzulach, artykuach, y, periodach, ligam entach, i kondycjach aprobujem konfirm y, ujem y i ratyfikujemy teraniejszym listem przywilejem Naszym m , ie chcc i deklarujc, aby za tak wan poczytana i znana od wszystkich bya jakoby ta, ktra od sowa do sowa wpisana zo staa tak z ograniczeniem jako i z innem kondycjam i cyri i kum stnnejam w sobio wyraonem su i i periu przytem powag Na s, sz .wszystkie defekta, im iuaiUum by s ; znajdoway jakiekolwiek i< 7 okazji praw i przywilejw oryginalnych przez inkursj nie . przyjacielsk zgubionych, co oraz do wiadom oci urodzonego dzierawcy Naszego starostwa oszm iaskiego teraz i na potem bdcych i ich nam iestnikw przywodzc mie chcem i wadz y Naszych, m ieszczan oszm iaskich, w potom wieki podug tego ne prawa cale i nienaruszenie zachowali i w niczem prawu tem u Naszej i pod winam na sprzeciwiajcych si przywilejom Naszym i si Nasz podpisawszy, piecz W. X. I,it. przycisn rozkaza lim Dan w Warszawie dnia 1 m y. 1 iesica .J lii roku Paskiego u 1 8 panowania naszego dziesitego roku* *). 63 W sto lat potem m ieszczanie oszm iascy, w prawach sw oich i przywilejach alterowani przez starost, udaj si raz jeszcze do opieki i aski m onarszej. Stanisaw August, bez wzgldu na zaginione przywilejowe dokum enty, przychylajc si do proby burm istrza, radcw i awnikw oszm iaskich, wydaje w r. 1 9 72 m iastu Oszm ianie przywilej renomlimU brzm icy dosownie W Imi Paskie am Na wieczn rzeczy pam en. itk. M y ') Pien d b y rw a s ; za cza S iesk d a w k ch i z ia n u rw ob iego en ro i, try wjed ymgroszu byo d n ziesi, z S iir-z w y rw a si IV grosza a czesn n 3 d zisiejszego, czvli . k iejk Z / op i. alein ted 7 , p id b y m o w ry 7 ien zy ia ch ia a lui, o rzu szy u m i = / kop i; i b y - 7. kopiejk *7, b y h d ciw a k , iejk ia ch i; ia c - ,V kopiejk 3 grosze - 87, k p 1 groszy - S 7 k p . i; o .; 0 8, o .

 18 Stanisaw August otc. oitnajm ujem tymnesxym renovationis cl y dzie naoy tak teraniejszego jako i potom nego icku ludziom . Przeoono nam jest przez panw rady urzdnikw przy boku naszym rezydujcych i im ieniu i rzeczy szlachetnych burm istrza, wjta, radcw, awnikw i caego ludu m iasta naszego wolnego Oszm iany, w W. Ks. litewskiom w powiod oszm iaskim pooonogo, i gdy prawam sojm teraniejszego pod zwizkiem kon i u federacji trwajcego, o m iastach postanowionym mianowicio kon i, stytucj pod tytuem Miasta nasze krlewskie wolne w pa stwach Rzeczypospolitej< wszystkio m iasta nasze krlewskio za wolne, obywatele takowych m iast jako ludzio wolni, ziem ia wm iastach przez nich osiada a dotd niewtpliwie i prawnie posiadana za wasno tyche m i obywatelw w nich osia iast dych dziodziczn uznanem zostay, dawno przywileje im sluco i zupenie utwierdzone a Nam krlowi, takowym m , iastom wolnym , nietyko tym, ktrymby dawniejsze przywileje lokacyjne zagi ny, za dowiedzeniem ich byloci, nowo dyploma renovationis, i tym ktro m , iejscem sojm ikw i sdw ziem iaskich prawem sejm teraniejszego oznaczone zostay, ale nawet gdyby w jau nycli dala przystojn siedlisku swem m u iasta posta, dyplom a erectionis wyda moc zostawiona i zachowana. A o m iasto naszo wolne, Oszm iana, od wiekw ufiindownnem m iejscom sadw zie m iaskich powiatu oszm iaskiego zaszczycona, nietyko przy stojn posta m iasta form a przeto zdolnem jest do otrzym uje ndiem sojm teraniejszego prawem za m u , iojsco do odbywania sejm ikw ziem iaskich powiatu oszm iaskiego oznaczona jest i podatki wszelkie publiczno jako to: pl-podym ozopowo, szono, lno i sznurowo tak jak inno uprzywilejowano m iasta opaca. Zaczem suplikowano Nas, abymy z m zwierzchnoci Naszej ocy Najwyszej, ktra Nam prawam krajowem jest dozwolona, sto i i sujc si oraz do konstytucji wy nadm ienionej, tem m u iastu dyplom renovationis et locationis wyda, ziem przez to m a i iasto z mocy dawnych nada w ograniczeniu dotd niewtpliwie egzy-

 1 9 stujcem osiad i posiadan, ze wszekiem wasnociam tak co i i s w aktualnej posesji, jako te te, ktroby zdawna do tego m ia sta naleay, wasnoci dziedziczn nada, m agistrat i jurys dykcj sdow na wzr innych m iast uprzywilejowanych u sta nowi, niem fundusze i dochody oglno na rzecz tego m niej iasta przeznaczy i bezpiocz.no onych uycie zapewni, od wadzy i ju rysdykcji innej, jakoto ziem iaskiej, wojowodziskioj, staroci skiej i dalszych, od obcego wszelkiego wpywu i od ciarw arbitralnie naoonych uwolni, juryzdyki wszelkio obco du chowne i wieckie uchyli, i one pod wadz i juryzdykcj osz m iaskiego m agistratu podda, do wolnoci innymm iastom rwno podatki Rzeczypospolitej opacajcym przystosowa, wolnej elek cji m agistratu i urzdnikw na mocy praw sejm teraniejszego u dozwoli raczyli. I>o ktroj prb}-, ilo na prawie pospolitemgruntujcoj si. My krl askawie si skoniwszy i do wy wzm ionionych konstytucyj na sejm teraniejszym ustanowionych stosow ie nie si m ajc, chcc oraz przyrzeczone m iasto Oszm ian i jogo obywatolw w wolnociach i zaszczytach m iejskich zapewni, do dobrego bytu i porzdku doprowadzi, ono wolnymludem handle , i rzem iosa sprawujcym pom , noy, a pom naajce si z czasom dochody Rzeczypospolitej zwikszy, majc oraz i to w zam iarze, aby / nadaniem w . olnoci m iastom kraj cay w handle i rko dziea powstawa a przez to zam oznym i bogatym rwnio obcym narodom stal si to m iasto Oszm ian za woln uznajem y, wszystkich obywatolw w tym m iecie osiadych i na potem osia da majcych a poddastwu niepodlegych, do prawa miejskiego uciekajcych si, za ludzi wolnych, ziem w obrbie tego m i iasta pooon i przez nich osiad, ich dom wsio i terytorja, gdzie y, jakio do ktrych miast prawnie teraz nale, wasnoci ich dzie dziczn by przyznajemy co nio m przeszkadza zacztym a i niedokoczonym sprawom m agistrat utworzy i sdziw m iojskich t. j. burm istrza, wjta, radcw i awnikw gm innych, pisarza i syndyka i kasjera na wzr innych m iast wolnvch uprzywilejowanych obiera, rzdy i sdy wodlo przepisw prawa sojm teraniejszego pod tytuem Urzdzenie wewntrzne m u iast wolnych Rzeczypospolitej w Koronie i W. K Lit sprawowa s.

20

dozwalam a wszystkich obywatolw przerzcczoncgo m y, iasta Oszm iany, bd zo szlachetnego bd miejskiego urodzenia ludzi, handle, rkodziea i rzem iosa sprawujcych albo szynkiem ba wicych si, bd z jakiegokolwiek przem ysu yjcych i w tem ze m iecie tak teraz |>ossesje m ajcych jako i na [wtem ono naby m ogcych, jakiegokolwiek byliby dostojestwa, professji lub kunsztu, juryzdykcji miejskiej i m agistratowi miejscowem togo u m iasta rwnym oraz podatkom w , olnociom i zaszczytom pod legymi m chcom i wzm ie y ienione m iasto Oszm ian wraz z jego obywatelam od w i szelkich juryzdykcyj: ziem iaskiej, wojewodziskiej, starociskiej, zam kowej i dalszych, na m prawa wieo ocy zapadego, wyjm ujem i e aden z obywatolw togo m y iasta w adnej sprawie czy to z possesji m iejskiej czy to z osobistoci wynikej przed adnym innym obcym sdem odj>owiada nic b dzie tylko przed urzdem m iejskim podug przepisu teraniej szego prawa o m iastach postanowionego, przez osiadych w tem m ieciobywatelwobranym sdzisim stanowiom A gdyby , a y. ktkolwiek dekretem sdu m iejskiego oszm iaskiego m niem si a by ucionym tody do sdw apellacyjnych^w m , iecie Wilnie skich W. Ks. Lit podug gatunku spraw w prawic wym ienionych apellowa bdzie m oren. Urzd za i sd m iejski z urzdw i s dzenia tego m iasta, jako te cale przerzeczone m iasto Oszm iana odpowiada bd winne; tudzie aby to m iasto w rynku publiczzwoitych kram nico i jatki na poytek miojski jako te publiczn cegielni m iejsk wystawio onem dozwalam eby zaprze u y. m oczone m iasto Oszm ian tak w rzeczach sdowych jako te i rzdowych m iejskich pewnego zaywao zaszczytu, onem herb u taki jaki si tu daje odmalowany widzie, to jest na jednej stro nie rka trzym ajca szal, na drugiej stronic tarcza, pomidzy tem cioek z napisem pod nim Memoria Staiiialai Ainjusti, 1 9 r. i : 72 przez to m iasto obrany nadajem ktrego to herbu na pieczy,

ciacli i wszelkich oznakach tem m u iastu uywa pozwalamy ); krajowem m i iastom wolnym s dozwolone i jakowem zarzdze u niu najwyszym wadzom te m iasta wolno podlega s obowi zane, to wszystko w tem m iecie wolnem Oszm ianie dopenione i wykonane m chcem oraz wszelkich prerogatyw, tak z praw ie y krajowych, m ianowicie z konstytucyj na sejm postanowionych ach jako te z prawa m iejskiego Magdeburskiego wynikajcych, tym e m ieszczanom oszm iaskim uywa dozwalamy i aby w tem od nikogo adnej nie m przeszkody ostrzegam Na co dla lepszej ioli y. wiary niniejszo dyplom rk Nasz podpisane, pieczci W. K a s. Lit stwierdzi rozkazalim Dan w Warszawie dnia 22 m y. iesica Maja roku Paskiego 1 9 , panowania Naszego 28 roku*. 72 Bya zatem Oszm iana za czasw Rzplitoj glwnem m iastom bardzo obszernego powiatu (podug konstytucji r. 1 1 liczcego 77 8 .2 0m 4 0 ieszkacw wedle .Slow. Geogr.*). Odbyway si wniej ) Ilerb n d n O ia io przez krla S n w A g sta istn p a a y sim n ta isa a u u ^ ie rzeen h arza dla W jM ch m st p a R iu erb K H ia a stw ossyjsk lego.

- 22 sdy zlom skio i grodzklo, oraz sojm na wybr postw. Stant iki saw August, jak widzielim uozynit j m y, iastom w olnom i n io. podluglom, uchylajc Oszm inn ? | h wszelkich juryzdyk olioycl . mI l '/ |k I wpywu starociskiego. Krl Zygmunt August nadal h . h yl m iastu wlok gruntu |iod szpital. Folwark w D ch pod O ity u , sz. nilam lecy, nalea prawie zawsze w cigu wiekw na prawne! i wasnoci do starostw osztniaskich. 1 osydowal go w r. 1 6 7S Andrzej Ogiski m ieczny W. K Lit, wczesny oszm s. iaski sta . rosta i przedni go nastpcy swem na starostwie, M u ichaow i Brzostowskiemu koniuszem lit Hyl w nastpstwie wity D ch u u w posiadaniu Wayskiego |H idkom orzego oszm inskiogo, ktry przeda go Tadeuszowi Kocielowi, |>ostpu jrcm w r. 1 7 n u 72 a starostwo oszm iaskie. Wm iasteczku od niepam itnych czasw istnia koci p arafjalny przez .Ingidl luli WIdolda fundowany, koci do dzi dnia istniejcy, | h wezwaniem w M m1 . ichaa Archanioa. M ikoaj Budy Radziwi, l.rat krlowej liarbary. bdc starost ormia skim zaoy w Oszm , ianie zbr kalwiski w drugiej | xilow l# XVI wieku; witynia ta dawno istnie przestaa. 1'rzestal te istnie zniosiony w 18 r. koci D inikanw na rynku sto 50 om jcy. Wznieli go byli w l*i7 r. Andrzej i Dorota z O borskich 1 oczobutowio pisarzowstwo ziem scy oszmiascyPo spaleniu si w 1 9 r. Dom 77 inikanie sam odbudowali koci te drewniany. i Hundiiazo przoz fundatorw nadane byy: plac w m iecie O iaszm nio, liczcy trzy morgi gruntu, folwark Burakowszczyzna (dy m 6) I dwa m nioosiedlone folwarcczki. O w ao statnim przeorom by ks. 1 lotr Orzechowski'). Shirotino oszm iaiukie obejm owao w 1 7 r. sam m 72 o iasteczko Oszmian z ratuszem w rynku, z ulicam Holszask. Poprzeczn, i: w. Duchsk. Wilesk. uprask - oraz w sie: Olany, G lonlowco I Powie, wreszcie rozm aite uroczyska czne, orom o i leno: M iasteczko oraz w s|iom niane wsio daway rocznoj intraty 1 10z.; Xard, m .41 ynw, szynkw etc. wpywao do starociikioj I R^tyukfewfci. O kbralorich djwiji r t * l l'.

czajne, jako to: annuata roczna proboszczowi oszm iaiiskiem u (600 z), wydatki na reperacj budynkw i drg, pensje subie wypacane"), tak i pozostawao dochodu netto m niej wicej 4.0 0z.; a poniewa kwart roczn wnoszon do skarbu Rzplitej 0 obliczano na podstawie dochodu netto, przeto w czasie, o ktrym mowa (1772 r.) opacao starostwo oszm iaskie kwarty 1 3 z. .0 4 1 groszy 1 szelg (w 1 8 r. kwarty rocznej 2 4 z. 2 gr. 6 77 .3 0 1 2 szel.). Dochody zwikszay si z roku na rok. W 1 9 r, sta 78 rostwo oszm iaskie graniczce z Jagiellowszczyzn Woodkw, Polanami Jankowskich, ajlubk Tracewskiego. Bierwieciszkam Hrom i ykw, upranam Radziwiw, z gruntam oszm i i ian g ju tu p 3 z^d k oiw e o rgM o 0 ziew H arezn p n ro z e p 0i!., p s c e e sji c n j o 2 a tu h d s w 16 z ro z ie a za o y a k yzn h m n s p j n je o ta a i. c n , rd n rj a d ic ia a t u c , a d o o n ro c y ta b c k , j z ie ia o m d ie g c uo m a n s b , a k a : y e z c m n in w , ro h in , gry i o m d ie k n p g rn c je e , s li g r y s e p z n y g r y k in w , o o i a ie d n o a c z , s e ic a c

 2 4 skiego probostwa, z W oszkiennikam i Syiwestrowszczyzn Biei kuskich, z Botupiem Wereszczakw podkomorzycw nowogrdz kich - dao dochodu netto 1 .0 8 zip. .M 02 ieszczanie oszm ianoy obowizani byli z kadego dom wysuy starocie sze dni u co roku na swoim chlebie do niwa oraz odby dwie drogi do W ilna (w razio jeli ktry nie chcia lub nie m jecha, paci g starocie za obie nic odbyte drogi zl. 6 gr. 2). ydzi, jako nio chodzcy na i' pacili starocie po zl. 3 na rok. M tok ieszczanie i ydzi obowizani byli: w razie potrzeby osypywa groble, re perowa m osty, oraz jedzi z posykam .pobliszemi. o m i il kilka. W ostatnich czasach istnienia starostwa, specjaln rubryk dochodu zacza stanowi poczta. Wskutek Najwyszego ukazu z d. 24 kwietnia 1 9 r. determ 77 inujcego zostawienie poczt litewKocieli od dyrekcji poczt litewskich w tyme 1 9 r. kontrakt n 77 a awca obowizany byl sam da pom ieszczenie caem poczto u wem oddziaowi oraz postawi dostateczn liczi)ej koni i utrzy u mywa urzdnikw. Kzd wym aga tylko, aby dzierawiona poczta utrzym ywan bya -porzdnie* i funkcjonowaa prawidowo. Dzierawca dawa na to pork, wnoszc i zapisujc j na do brach swoich (Kocio! np. na Bienicy). Dzierawca pobiera! wszystkie dochody prawem przepisane a m ianowicio: po dwa zote polskie od m za kadego konia, oprcz tego opacany ili z gry na rce poczt-kom isarza obowizkowy Irinkgeld za kad stacj po dwa zote, za bryczk 1'/, zotego / agengeld i za sm m ) a rowanie kl'/, zl. (umtrgeld). Pasaer uiszcza ca t opat przed odjazdom ze stacji ,kto za oych, tj. pienidzy, nie zapaci, takiem poczt-kom u isarz m prawo nie dawa koni<. Poczta osza m iafiska utrzym ywana przez Kociela daa zaraz w pierwszych m iesicach dzierawy (19 lutego l czerwca 1 9 r.) dochodu 78 1 2 zl, ale rozchodu 1 0 z. Ekstraordynaryjny rwnie do .4 3 .1 6 chd daway starocio place i domy w m iecie sam , stanowice em jogo osobist prywatn wasno a z aski krlewskiej z pod wszelkich opat i ciarw m iejskich i starociskich wyjte. Tak oto, naprzyklad, kupi by jeszcze w 1 6 r. Sam Hioronim 67 uel

Kocioll plac w Oszm ianie od niejakiego yda Jakubowicza i dom na placu tym postawi. Krl M icha eiiberowa w dom w 1 7 r. 61 a przywilej potwierdzia konstytucja sejm owa 1 7 r. " Staro 7 5 ). stwo oddawane bywao w dzieraw, w caoci ub czciowo, wzgldnie do opat kwarty i oficjalnych wykazw intraty, za wy sok cen. Tak np. M icha Kazimierz Kocietl, ktrem by ojciec u >M a z Hej la i kroi Polski e O ajm jem tymn szymlistem ich o sk tc. zn u y a p ilejem I coza k n semu zon C rjan P w B rzyw , o sen rod ego yp a a ia rzostow iego sk referen arza i p rza W K Lit. jako sta d isa . s. rosty oszm iego, p n p c ia sk ew y la z ogrod , w om m cie O ia sk , jnryzdykcji sta stw oszm em e ie szm iem ro a ia sk zd w a p legy, u zon S m el K iego a n od rod y a u ocietl pod om oszm i k orzy ia sk n yd M a ejera J k b icza i u a y jego n a ego n b i n n s ; p a u ow n azw n a y a im ic o b d w . lod p n a len u zon referen arz i p uo a y o iew e rod y d isarz W K . Ul. p . . a o zw i u d em p d om oi ro zon u o k orzem oszm iem u n s o lib ria n te u ia sk u a e ,-J a n domsta si i m n p ra y a rzyczyn Pa w R d i u n w przy n s n te n a rzd ik a an cza b ch do prob u zon p d om s d cy y rod ego o k orzego oszm iego sk n ia sk o iw szy si p m 'on d mjego z ogrod , p , o lon y o em rzeze uyda p m lon k o lcn ego u kiego p c ia czyn a en szw a o sk d n i con u m ich qu cu q e lb a a ek trib cyj iejsk , o mu titu n zw n ch sa J d a on u R u llca tak odsa ien goci lo a a y , lvis e n k erib s eip b e, ie w ia i in ych cia d orn u a ia y i lib jem toJ d a w ru c, ob n rw w ych w ln m ertu y, o n k a j y to u oln ie d m I p c lego p omu zon sta w ien o u la u oytk rod ego rosty oszm iego ia sk n p d ow lo i n p ie reiu ik a a rzeszk zie n b C d w d oci w mw ec od ie yo. o o ia om szo ob d ego pod om zon k orzego oszm iego n b przy tej, od N s za po ole ia sk a yty, a zw n mu zon referen arza i p rza W K Lit. sta ie rod ego d isa . s. rosty oszm iego ia sk n d n j lib a a e ertaliej za ow li 1 w n m a cych od ju ictiej sw ta ch a im ieszk j rid ojej m ej w pogotow do cia , sk d i k tryb tjej q ocu q e titu eczn iu rw a ek on u u mu lo n zw n ch od ktrych tymlistemn szym lib lyw ym u oln y, n a ay , a erta n w ilim ie p ci li i p ci n w s , in czej n czy i N co d lep w o ga o ga ie ayli i a ie n c. a la szej iary rk.i, N sz p d isaw p a o p szy, iecz*5W... U przyeim rozkulim Dn y. a rego rok . (O w B icy). u ryg. ien P ce d a w m la w iecie O ia ie le q o d m przez u S m e szm n ce, u n a r. a u la H im K ieron a ociela pod om k orzego o . wr. 16 F ru rii8d ia w szm 67 eb a n ieczycie n b te a przez N ay , ajjan iejszego k J ci M lia osob em p ilejam rla -m ic ta llw l rzyw i lib rto a e, w n tu dbr ziem ich ob con i w taryf d w a ju to o wn a r sk r e om b ra w u ieszczo e, p d zictw u T d sza K ych m n rzy zied ie r. a eu ociela sta rosty os . zm i wn tu dbr ziem ichon za h w j szyn i p in cje i d lsze w a rze sk o c o u c, k rop a a szel k poytki m b a n od sta stw oszm i od k ie le, e* d ej ro . ogok iek p oiw rze K n Lit. 17, o st. 76 szk d , p ag S u teran o y ow ejm iejszego p zw la y. o am 'VUI. f. 6 7 6 ).

(V.lg oe l .

2 6 w ostatnich latach ycia ustpi starostwa oszm iaskiego rzdy i dochody, odda w 1 9 r. I.ejbio Berkowiczowi w jednoroczn 78 dzieraw za 8.0 0 z, bynajm 0 niej m cale starostwo jeno tylko e karczm w rynku,-'m z waluszem karczm na gocicu bo yn , ruskim i dwie woki gruntu pod Olkiewiczam L Rezydencj Starosty zwano .zam kiem Stal w dwr sta *. rociski opodal kocioa parafialnego, m niej wicej naprzeciw tego dom w ktrym dzi m u, ieci si kaznaczejstwo. Wrd obszernego dziedzica, oparkanionego dylam i krat drewnian i u wierzchu, zam knitego wiolkicm wrotam z dwom po bokach i i a furtkam sta nieco w lewo dom m i, ieszkalny o pitnastu oknach, kiom dwa supy na czerwono m alowano, unoszce latarnio. W sieapu. Z sieni w lewo pokj o dwch oknach, z .blaszanom pa i jczkami- m alowancm na czerwono, wiszcem u sufitu; dalej i i pokj .paski' zastawiony m eblam krytemi pcienkiem niei bieskiem w paski, owietlany pajczkam ciennem z w i i, iszcom na cianie od lat niopam i itnych czterem lusterkam Boa i. kwka, garderoba, spiarnia, gabinet, raczej salka recepcjonalna, gdzio starosta przyjmowa interesantw, sadzajc ich na prostych drewnianych awach i stoeczkach, dopeniay liczby om poko iu jw starociskiego zam W prawo od m ku. ieszkalnego budynku oficyna, ozdobiona na froncie gaerj o toczonych balaskach. 'V nioj izba sdowa ze stoem duym dla sdziw w porodku, zo stolom m niejszym dla regentw, z aw dla palestry, / aw . kam dla procesujcych si, z piecom o zielonych kaflach dla i ozdoby i ciepa. Opodal druga oficyna, w ktrej m iecia si kuchnia, gdzie bya izba szafarska, gdzio byy komory i kom rki. H oppositosiedzia na starociskimdziedzicu powany >im a bar. m ieszczcy w sobie rozmaite skarbczyki i schowanki, gdzie stao puzdro okute na flasz dwadziecia cztery, gdzie chowano zapasy farfurowych talerzy, kielichw etc. Midzy im barem a rozydencjonalnym budynkiem staa wielka szopa sejm ikowa z drzewa W Zam ? W ki i0na' KO ,,lam kr>ta- z wycitem tylko i i oknam boz ram i szka, z biogncem dookoa wewntrznych i i

2 7 cian Jaw i we trzy stopnie, ze slotom ogrom am nym w porodku. Rzecz prosta, bya i piwnica, bya wolownia. bya suszarnia, bya sodownia; poza parkanem dziedzicowym stay gospodarskio za budowania a za tu nad rzeczk Oszm iank sta browar. Za rzdza zam kiemi wszystkiom co go otaczao (1792) jm Onufry p. M icka, m urgrabia, obowizany strzedz pilnie wgw i rucho m oci, rzem ielnikw opaca, psujce si zam naprawia, dwr ki

i oficyny w ochdstwie naleytem utrzym ywa, obowizany m ie oko, aby bydo m iasteczkowe, worwawszy si w ogrodzenie, nio skopywalo i nio zagnajalo dziedzica; obowizany by wreszcie jm m p. urgrabia wyglda przytom przyjazdu paskiego na nie przelotn do Oszm iany rezydencj wczasie nastania sejm ikw, s dw, albo li te jakiego innego publicznego zjazdu, kiedy oy wiay sio dwr i zam dajc jm m ek, p. urgrabiem azoiaze nieco u do popisu i wystpu pole. Niotylko Oszm ianie, ale, ba, calom powiatowi im u ponowaa karczm starociska osiada od wiek wiekw na tem m a niej wi-

1649- 1 5 - Knia Juri Wasilewicz Solom 50 crocki.

 29 15 6 0 Radziwi Bogusaw. 1 6 Sakowicz Adam M 60 aciej h Korwin. . 1 6 Gsiewski Wincenty h lepowron. 61 . 16 6 2 Sapieha Krzysztof. 10 6 7 Poubiski Aleksander h Jastrzbiec. . 1668-1674 - Brzostowski Cyprjan Pawe h. Strzem i. 1 8 Sapieha M 63 icha. 1 8 Pac Kazimierz M 65 icha h Gozdawa. . 1 0 1 2 7 1 7 4 Z Bratszyna Deszpot Zenowicz Krzysztof. 1 2 Kope Micha h Kroje. 77 . 1 3 36 Cliom 7 4 17 iski Ludwik Jakb h. Poraj. 17 Woodko. 40 1 4 7 6 Ogiski Tadeusz. 70 15 1 6 Ogiski Andrzej. 73 1 6 1 7 Brzostowski M 73 72 icha. 1 7 7 9 - - Kocie Tadeusz h. Pelikan. 72 19 Nadm iem e Brzostowski cedowawszy starostwo swoje y, vigore consensu krla Stanisawa Augusta Tadeuszowi Kocieowi, przez at kilkanacie o to starostwo procesowa si z Kocieem a , wreszcie ostatniego aktu podania starostwa oszm iaskiego ostat niem starocie dopenili 7 sierpnia 1 9 r. podkom u 70 orsko-kom isarsy urzdnicy: Jzef Wayski podkomorzy oszm iaski, Fran ciszek Jankowski sdzia ziem powiatu oszm ski iaskiego i Antoni Hojniewicz sdzia ziem trocki"). ski Po rozbiorze kraju rzd rossyjski oddal starostwo oszm iaskio w dwudziostopicio-letni dzieraw generaowi Koncziaowowin W roku 1 3 naleao ono do generaowej ukoszyno). 80

30 -

w w 1 3 r. przestao oficjalnie istnie, a w 1 4 r. lustrator ej, 87 83 Kierbed dokona rozdziau starostwa. Wsie w skad jego wclioch n w i i rycerski p a iemu iw emW zy R ow y, ieck rzezn czen n ersa ad zdow n ej a d iu 1A gu sta stylu d.. m s s ow O ian zeb n etc. N jn u sta r. ia ta d ego szm y ra i a d j w u c yran rozk z przez u iw w d iu 1 Ju p d isan w em y a n ersa n 3 lii o p y zgld op trzen b d li sk rb ej, ktr zrep a lu te n w p w n ley a ia u ow a ow erow b o osta i a , n m j wm s czk s ow cok iek y n rep ie a c ia te u d em olw b a eracj zd tn by .. a em m aczam p c sk ow czyli za ek n zajm jc p c d ziczn J n y la arb y m ie u la u zied ego a ie W on J a a K ciela sta ielm ego P n o rosty oszm iego, n ktrym d ty cza ia sk a o ch s, dop k ru ie zn czn n ch y domstoi s ow D iero u in a ie a ylon d y. eterm u y n in jem :istp iod s ow p ia y i ra d S d Z sk N n om d y ow tow zem la u iem iego iszego, wk t ap a tw ora p p : ta o izb z d om po oik m m by d k n lik n z a ierw k a w a k ai a la a eclarji grodzkiej; p ta osob aizb z dru p ojemm b dla S d Z i n a gim ok a y u iem sk N iego iszego a n p a rzeciw o czyli przez korytarz izb sz n sk d p k a sta a a :iosob yd ekm row n wn szern peryferji. sp n om u a y ieob ej ecjaln dla a iw m ie rch u przezn czon . N w a y a szystk te erek zaw an sk d po 2 zl. gr. 1 ie cje etow o a k 5 z k d d u J n czen pow a ego ym . ed o ie zito u w -a y n ch a b ietyk trak p cz o ty o tow w sze ale i in e p ik drogi p ra ion byy . P n K i e ik n ow sz op w e ol, o om sa i, aby wcza jesien ympo zeb n z pl zb , rek irow przy rzow sie n ra iu oa w al sigegogeom oszm iegod p m rutra tupocztow id etra ia sk o o ia k ego, cegoprzez O ia 1 gran p w tuw sk d gran gu crn m sk T szm n icy o ia ile iego o icy b ji i iej. rakty i drogi rozd zielon n (lystan p sta a ia cktom n iciem jaki d sta s o a sy, o n w j ia ow a y n w erow . I lak: rzeczon tra t w sk od gran p w tuw sk yrep a y k ile i icy o ia ile iego do O ia y od a o d pop y p ra O ia sk C d ick G szm n d n o raw a fjom szm iej, iu zien iej, u d h iej i O ysk O O ian d p n od a o trakt w op o ajsk rau iej. d szm y o u ra d n iek parafji Z p sk 00. F n a o , B ic on P u om P cu ra iej, ra ciszk n m icrw ciszk i, ik n , ra k szczym B ow e, ortelom a b i d lszymp n , ju ce a om iejszyma en ttyn cjomitd itd . . Pow sz za drogi p ik s rzecin la te u sto p w t oszm i wn stp j ay t m o ia ia sk a u cych k n a : z O ia y przez B n doPodbrzezia, o Podbrzezia n ieru k ch szm n oru y d a Zabrze* do gran gu crn m sk od tego Podb icy b ji i iej; rzezia szed w p w ra o gocin n W iec a oozyn d gran m sk gu ern Z O ia y do H n , o icy i iej b ji. szm n olsza ' S b ik i I.ip iszk dogran p ia lid iego; u otn i n i icy ow tu zk z O ian przez G zyszk d D ien . Z N osrod a i N iea szm y rau i o ziew iszek ow k iew przez M oa d gran lidzkiej i w sk Z O ia y d K a ik jw o icy ile iej. szm n o rew a z K a doS orgo ze S orgo do B ru rew m ; m o n ....... fS,"!, ",ldf ,a c' 8 0 lrak p i i ,1 "' ocztow i idcy k W u n ego u iln a stron ^zedl s ie *P w kicgo n G iaty i M h Uzk Win e w . il a ierw ic a s i. nj rod o H eik7 eczn B Si"icc O rk n P ?c b a a oocza y, H ziw H n orod , oo, M ile,ko , lczj si z b rtm imtra tem .D tak ychdrg o sk k . ozr ow

'

dzce oraz miasteczko przeszy na wasno rzdu; m iasto od dano pod zawiadywanie magistratu. W 1 4 r. geom 87 etra Bukojem zdj dokadne mapy i plany byego oszm ski iaskiego sta rostwa; okazao si, ze m iao ono obszaru 1 7 wk 2 morgw 9 8 1 4 prty miary litewskiej. Jeszcze w 1 5 r. duch b. oszm 0 84 iu-

Burm istrz Kazimierz Czekanowski, w przewidywaniu za gady grocej m , wysia by do Wilna oryginay przywile iastu jw Jana III i Stanisawa Augusta, aby drogie 1 kadem Oszu m iaczukowi dokum enta ochroni od zniszczenia. Jako ostro no okazaa si wcale nio zbyteczn. .Przy rejteradzie wojsk francuzkicli, ostatnich dni m iesica Nowem bra czytam y w t por kiedy wiele domw spalono w m iecie a niektro zniszchetnego Kazimierza Czekanowskiego burm istrza, gdzie ogzystospalono i zgadzono doszcztnie archiwum cae-. W Oszm ianie pisze w pam itniku swoim J. Karczew ski1) widzielimy transm 1 igracj prawie wszystkich ludw w iata. W M (1812) sza arm rossyjska ku Wilnu a z ni aju ja nieznane nam dotd puki kam ykw, baszkirw, tatarw itd. Razu jednego stalim w rynku oszm y iafiskim kiedy przechodzi , puk baszkirw, w czapkach futrzanych z uszam uzbrojonych i, lukam ze strzaam w sahajdakach. Pytalimy oficerw tego i, i puku stojcych wraz z nam do jakiego to rom i: ansu prowadz tych kupidynw z lukam i strzaam Oficerowie tedy, zatrzy i i? m awszy jednego z przechodzcych m o baszkirw, kazali m im u Zai z konia i przygotowa swj luk do strzau. Stalim przy y ulicy Zuprafiskiej, na rogu kram ek; w ulicy Holszaskiej, koo plebanji szla koza. Baszkir wziwszy, zdawao sio, na cel nie koz ow, ale wio farnego kocioa, koz na m iejscu ustrzeli. Nie artowalim ju wicej z tych .kupidynw., y W miesic. Julu nadcigna do Oszm iany arm francuja ,.7* f n ''S ya'lao ll,dy Europy. Nie czekajc ich poucieka ,li! Z , lim do domu, gdzie porabowani zostalim przez m y y aruderw.

M iaem m skady w O ianie, w Kozianach (folwarku dzier oje szm awionym od oszm iaskiego probostwa) i ca gospodark w Bieniunach wszdzie m ogoocono. W Rem i ikiszkach m ieszkali Snadzcy. Sam staruszek oczekiwa z niecierpliwoci i przychyl noci wielk przybycia Francuzw. Przyszli nareszcie! Snadzkiego, witajcego ich w progu peror uroczyst precz odepchnli i rzucili si rozbija zam szaf i kantorkw. Tedy gospodarz, ki nie straciwszy przytom noci u ysu, nu sam razem z nim pl m i drowa wasne szuflady i zsypywa pienidze do wasnych kieszeni. Maruderzy, sdzc, e to jeden z towarzyszw, dali m u uratowa w ten sposb cz m ienia. Do Oszm iany przyby Ney. Spotka go w rynku podprefekt aba i wita m . M ow arszalek nie z wasnych ust dal odpowied, ale kaza odpowiada ad iutantowi swojem Bya to wcale dziwna scena, ktrej trudno u. byo si spodziewa po zachwalonej grzecznoci Francuzw. Konie, pojazdy i lepsze ruchom oci skryem w lesie pod Bieniunam o schronisku tem wiedzia tvlko jeden yd, wyprbowanej i; 0 drog do Borun. Wyprowadziwszy ich tedy na wzgrze po kaza Borany. Francuzi wziwszy to za art, nie za za pom yk, schroniska mojego w lesie. Zabrali m wszystko i ze schroniska i 1 ze dworu. Ulitowawszy si nad zabieranym m piknym ko i niem wierzchowym ktregom by naby od Ignacego Wakowi , cza, dodaem Francuzom sam dobrowolnie siodo angielskie, aby go swojem dragoskiem nie okaleczyli. Po takiem opatrzeniu nie byo przy czem i po co siedzie w B icniunach. Zabraem chor on i dzieci i poszlim wszyscy piechot do Brodowszczyzny y Gnatowskich, gdzie zgromadzili si te i inni ssiedzi. Istotnie zastalim tam w y ielu. Wszyscy byli ogooceni ale spokojni, nawet weseli. e w sam Brodowszczyznie tak dobrze jak nic prawie ej nic byo, chodzilim na furaowanie. Kto prosi, kto kur gdzie y dosta, nis na wsplny st. Razu jednego Odyniec, ojciec zna komitego poety Edwarda, bdcy te m idzy nam przynis i, gar korzeni bahunowych, ktrem nas obdzieli; palilim jak i y

hawann. Byl te * nam Ignacy Wakowicz. Uciekajcem wraz i u z dobytkiem z Wilna do M iska Francuzi przecili drog, w ic chcc niechcc osiad w Brodowszczyznie i nieustannie troszczy! si o swoje pene kufry. W poblizkich Piotrowiczach zabito eko nom W Boninach m a. aruderzy siedzc w karczm upatrzyli so ie, bie czowieka, idcego przez rynek i poszli o zakad o butelk w ina, kto pierwszym strzaem trupem go pooy. Jako czowiek pad niebawem na m iejscu. Tody wjt z m ieszczanam wystpili i dla pochwycenia zoczycw; m aruderzy dali ognia, zabili ca rodzin i poszli sobie spokojnie. Powtarzajce si podobne wy padki dokoa, niepokoiy nas. Dowiedziawszy si w e w poic, litS y do pani W m akowiczow, jako m wic po francusku, i przysa namjednego onierza. Zdawao si, em bezpieczni; y nych dobrze m aruderw. onierz nie daje im wej do dom u, w ktrym siedzim wszyscy. Byliby go oni zabili, gdyby nie po y straszy! ich, e dom peny onierzy. Tym czasem wdom byy u sam kobiety tylko i dzieci. Wszyscy m e iakowie z pord nas, co si najbardziej na m aruderw odgraali powyskakiwali oknam tylnem do ogrodu. Po takiej przygodzie ruszylimy si i i co rycho wszyscy do wyjazdu, dla szukania bezpieczniejszego schronienia. Mczyzni szli pieszo, znalazy si pojazdy tylko dla kobiet i dzieci. Kiedymy m ijali Giejstuny, widzielimy w nich peno wojska, ktrego oddzia tego dnia jeszcze odwiedzi BroPrzyszlimy do Oszm iany. Pod si en i K n 11 Fran < cuzi ekspedytora poczty Osickiogo, ktry nocowa w dom swoim ku za rzek, a rankiem szed! do m iasta. Ktry z maruderw paln w przechodzcego przez kadk. Oficer jm lski, znajdujcy si w Oszm ianie, zebra naprdce swoich kolegw i sd zoono wo jenny. M iaem kwater w plebanji starej a tu obok w plebanji nowej pniej spalonej odbywa si w sd. tak, em n a wszystko patrza. Z gromady przyprowadzonych maruderw wy stp.! jeden i przyzna si, e to on Osickiego zabi. To powie

3 6 dziawszy siad na kam ieniu przy drzwiach i przez cay czas sdu siedzia najspokojniej, obojtny na wszystko. Sdzono go na roz strzelanie w cigu dwudziestu czterech godzin. Nazajutrz, wypro wadzono go na uprafisk ulic, w to m iejsce gdzie dzi ostrg stoi. Stanwszy przed plutonem j skazaniec przem , awia do to warzyszw, tum aczc im e wszystko jedno, zgin tak, czy , w si dalej za Napoleonem Nie pozwolono m m lec ... u wi dalej, uderzono w bbny. On odda jednem kam u ratowi woreczek z pie nidzm drugiem garstk tytoniu, nio |M oli zawiza sobie i, u izw oczu. Obejdzie si; rzek - patrzyem m na m tego, iao ier ktrego zabiem nie zlkn si wasnej*. Gdy run na ziem , i, w ypad m z gby kak tytoniu, ktry obyczajem Holendrw u u m sia. By to W u estfalczyk. Wrd nich istotnie najwicej byo m iaem czas ulokowa on i dzieci u askawych na m J nie drzejw niadeckich, sam pobiegem zaraz do ka(ehauzu, gdzie cztery szklanki dobrej kawy duszkiem wypiem tak byem do niej upragniony. Nakurzyem si przytem tytoniu do sytoci. G najlepsza przyprawa. Tak zasilony i ukontentowany, w sta d rym m , ocno wytartym surducie bajowym, w cudzych atanych butach a napuszony, udaem si buczucznie do katedry na od bywajc si tam uroczysto poczenia Litwy z Koron. Tum ludu by niezm ierny; wojsko wprowadzone do kocioa pil nowao przejcia. Midzy dwom szeregam wojska weszli dele a i gowani z Warszawy: Wybicki i Aleksandrowicz. Wybicki starzec siwy, upudrowany, we froku m undurowym suto haftowanym , ; Aleksandrowicz m ody, do peny, rum iany, przystojny, z podgnlon gow, czarnym w sem w stroju polskim kontusz, pas , : suty na hialvm atlasowym upanie, szarawary zawiesiste, c/er wone buty przy tgim furdym encie, na goej szyi bez chustki bogata spinka brylantowa. Usiedli obaj w stallach kanonicznych. Po naboestwie. Sierakowski przysany take z Warszawy na Prezydenta Iizadu Najwyszego, m jak przem ia ow, w ktrej nic byo ni sensu ni wymowy. Przyjlimy jednake za dobr m onet, wykrzyknwszy serdecznie: vivat zjednoczenie Litwy

3 6 z Korona! - Dziwna rzecz, e czowiek goy i godny jak ja wwczas'byem, by jednak wes, jakby przy najwiksze, szczciu!... . Po wyjciu z kocioa, napotkaem wojskiego Zaleskiego, obywatela bardzo znakom itego; by wym owny, m wielk nauk ia i znaczenie u pierwszych m agnatw. Ten dowiedziawszy si o inojein pooeniu, wzi m za rk i zaprowadzi do Najwyszego i Rzdu, ktrego by czonkiem . Nalazcin tam ze dwadziecia osb m znajom nie ych, wszystko dostojnicy, ktrzy take nalec do skadu Rzdu, pospuszczawszy oczy, dokoa stou siedzieli. Jeden tylko Sierakowski, prezy dent, szum )>ysznie w krzele rozparty i konferowa z Abra ia, m owiczem siedzcym przy nim powanie i pogldajcym z ubo , cza, czy my godno jogo obserwujem Zaleski zarokom y. ondowa m prezydujcom jako zdolnego na sekretarza, ktrego plac, i u po usuniciu si Kazimierza Kontryma, wakowa. Siorakowski wisie ton, kto le suy kaza mi wej natychm w oboiast chodzi intoresa. Najpierwszy z Frankiem ktry by kupi jakie , biera; daloj lista generalna cen i inne m atorjo, ktrych ju teraz nie pam itam Wszystko to dziao si nagle, hucznie, bez rozpa . trzenia si, jednak konkludowano i kazano mi na dzie jutrzej szy wygotowa decyzje. Narzucali m tyle papierw, e si nie i m ieciy w zanadrzu mojego starego surduta, w tym jedynym depozycie dziwnej m ojej kancelarji. Zauwayem i to, o iorakowski jak wszystkim tak i m i, oim protoktorom Zaleskim lekce way. Skoczya si sessja; ja niom ajc ani kwatery, ani kaa marza, ani pira, ani papieru, gdzie podzia si, gdzio nawet przysi do roboty niewiedziaem Zreszt pisa rezolucjo bez . sentencjonnrza byo niebezpieczniej bo albo ja m ogem niepoj wielu szczegw w takiej nagoci i takim liaasi" albo decy dujcy m si nastpnie zaprze swego zdania, rzecz rozpa ogli trzywszy. lo wanie zniewolio mojego poprzednika Kontrym a do usunicia si. Wic i ja poszedszy do niadeckich, uoyem

list, nibyto od m ojej ony ze w woajcej o ratunek i obron si, przeciw m aruderom List i papiery m rzucone odesaem do . nie chciabym dalej suy, ale oto dla spraw dom owych nie m og. I niepokazaem si wicej na oczy lizdowi '*). W idziaem Napooona w Wilnie z caymgencralitetem i m ia em zaszczyt otrzym jego salutacj z nastpujcej okazji. Gwara dja Krasiskiego wychodzc z W ilna, m usiaa zostawi kilkudzie siciu kawalorzystow nio majcych koni, ktrych tym czasem rozjednego dla m a dwch dla siebie. Wiszniewski porucznik, nie nom i kiedymy m ijali zauek dworcowy, okoo dom Ogiskiej, u znikn m towarzysz. Zatrzym j aemsi, czekajc na niego i nieNapolcon na siwym koniu w swoim kapelusiku, ciem no-zielonym surducie, bez adnej okazaoci, a za nim szereg dugi m inistrw im arszakw, ktrych m undury i czapraki na koniach kapay zotem To nage spotkanie si tak m zm . i iszao, e ledwo schwy ciem czapk z gowy, co Napoleon spostrzegszy, przyoeniem rki do kapelusza odkoni m si i pojechali dalej ku Dorni-' i nikanom pogldajc na grno pitra, w ktrych nikogo nie zo , baczyli. Ja za obejrzaem ca jego wit, zoon / m . inistrw i marszakw; na czele stary Berthier, ysy Ney etc. Midzy tem zjawi si porucznik W iszniewski, ktry lepsz ode m m nie ajc baczno, spostrzeg zdaleka Napoleona, a e by bez paasza, Mieszkaem czas jaki w m urach uniwersyteckich u brata Wincentego, ktrego okna wychodziy na alum i skrzydo pa nat acu biskupiego, gdzie kwaterowa Napoleon. Byo to m Junio, kiedy noce krtkie, a jednak przed dniem przy w , iecach, przy wszystkich oknach jn-acow ano, tam pisali, tam piecztowali, tam zm apam biegali. Sowem snu im nic byo. i ' A to p m tn a je t z e la wn .,, i z c ty p e iw ik mN ) u r a i ik s d k ro a y a i m rz c n ie a p le n ; re c J g m b p e trz mn wc mie z m n n le y o o a la ja e o o e y rz to y a ie n js y , iz a

 38 Wyjecha potem Napoleon do M oskwy, a ja / sowgardam . i do Oszm iany, skd jednego wyprawiwszy do Bieniun, z dwom a udaem si do Boitupia niadeckich, gdzie wiadkiem bytem m stwa tych gwardjakw. Jeden z nich by brygadjor Beza, drugi gwardjak zo m udzi, Wojtkiewicz. Beza byl czowiek stary, alo wesoy i rzeki, powiada, e m on w .Espanii. i we Francji a i jeszcze si m oeni tutaj, aby m wszdzie swojo gospo usi ie darstwo. Wojtkiewicz m lodv. nie byo na nim zna m udzinowstw Jcdnoj nocy zo w botupskiej Siekierowcw, znajdujcej a. si si wrd lasu. przybiega kobieta z przeraajcom lam i entam i, i rabnj. Zgrzytn zbam Beza, przeklinajc m i aruderw, e oprztni i nie dal wsta Bezie. Wziwszy wic lanc i paasz rowcw, gdzio skoro przyby, z jednego koca wioski krzykn. kur, prosit i blinw, niektrzy do drzwi nietrafili i uciekali oknam a o to ciasno byy, wic uwizlych w nich Wojtkiewicz i, bez m iosierdzia pazowa. Samjeden okoo trzydziestu zbrojnych Jako przyzna to m ona, bez chluby naszej, o z caej zbio rowej arm Napoleona, najm ii niejsi byli Polacy i najprzywizasi do niego. Wszdzie m wiernie suyli a 01 im - nigdzie. u 1 Tym czasem w Oszm ianie form owaa si podprofektura, do ktrej 1 m wprzdz chciano. Nie m nie ajc czem ywi ony 1 dzieci, schroniem si w Nowogrodzkie do podkom orstwa Wereszezakw, gdzio kilka tygodni przeyem Ztam jedziem . td do Horodyszcza Paca gdzio byy pikne kasztany, ktrych do 88 . stawszy nasion, posadzilom w Bieniunach na wiosn 1 1 s Z tych, znajdujce si w ogrodzie obok siebie trzy kasztany pa m itk bd wojny 1 1 r. 82 Doczekalim si nareszcie chloba. Urodzaje roku 1 1 byy y 82 m epraktykowane. Co nadzwyczajnego m usiao by w atm osfe rze, co tak wegetacj wzbudzao. Naprzykad, jadc do W ilna m Jmo widziaem u Zienkowiczw w Rwnem Polu, tu przy

gocicu, na prawem rku, w dwornym poletku, rozpoloony obz na klosujcym ju owsie, ktrego ju prawie ladu nie byo, tak by zjedony i stratowany. Pniej w Augucie widziaem tene su owie najpikniejszy, jakby na pognojacli. m Przykrzya m si wgocinie nieczynno, do tego potrzeba i byo pom yle o spustoszonym m ajtku, wic powrciem do Oszm iany, gdzie chcc nie chcc m usiaem przyj do m ojej kwatery podprefektur i chocia adnej funkcji w niej nie przyjem robi jednak m , usiaem wszystko, gdy podprefekci, pierwszy marszaek aba, a po jego m ierci prezydent Zabocki byli ludzie niedeterm inowani. W tenczas to Szulc, potem sowietnik Rzdu Gubernjalnego, ktry byl przy sprawniku Pieskim , a po ucieczce jego zosta w Oszm ianie, nie wiedzc co z sob pocz, znalaz przytuek u m w kancelarji podprefektury nie i doczeka si rejterady Francuzw, a zatem powrotu Pieskiego. Nakazany zosta pobr kantonistw z kom dla przyjmoi, oficer wojska polskiego, ktry w penieniu tego kom okaza isu najniegodziwsze skonnoci, brakowa konie najlepsze dlatego, wonych zotych a 01skupowa po kilkanacie i odsya do etapu; 1 sowem by upiec najbezczelniejszym m ! iesznie si raz zda rzyo. Ekonom Woodkowicza z azdun, M akarewicz, zdawa konie i kantonistw i kiedy m wszystkich Rym pobrakowa, u sza przez dystrakcj, zapom niawszy przed kim znajduje si, zacyto wa zwyczajne przysowie: Pan Bg lepszy jak pan Rym sza i wyszod. Ten pan Rym udawa wielkiego junaka. Tym sza czasem jednego razu Teofil Komar oficjalista nowej policji, do nis z Surwiliszek, e tam zjawili si kozacy, co tak przerazio Rym sz, e w obecnoci wielu zgrom adzonych, dostaw wol szy' noci odka, ledwie si unis za prg i zaraz zabrawszy kan tonistw i swoje zbiory, ucieka do W ilna, ale spotkany w M io dnikach przez Abramowicza powrci i temsi ratowa, bo m gby ciko pokutowa za sam owolne wyjcie i przerwanie naboru. Okazao si potem e Komar zobaczywszy gwardj wosk w du , gich granatowych surdutach, bez rozm ysu, take ze strachu, po-

sial wiadom myln o kozakach, ktr wraz odwoa, 'len wy o padek zrzdzi nam drug podobn scen. Ignacy Zam brzycki, byy sprawnik, udajc zagorzaego patryot, zahodowal due wsy i cigle podprefekturzc assystowa lecz rwno z wiado m oci Komara znikn. Dopiero nazajutrz znw si zjawi, ale ju bez wsw, ktrych ze strachu pozby si dziwn ojieracj, bo nie majc pod rk brzytwy, rzn wsy scyzorykiem tpym a z niem i ciao pokiereszowa. Kiedym si z niego m tu i y ieli, m aczy si, e lepiej byo tak wsy straci, ni z wsam i dobrowolnie stawili si i bdc przyjtymi, chodzili po m iecie zum iejc si by bezpieczniejszym przy podprefekturze. Byo zaiwoki; prcz przechodw wojska i am unicji, pdzono za arm j trzody byda najpikniejszego tyrolskiogo, szwajcarskiego i ho lenderskiego, ktre zm czone drog i karm ione zboem okropnie , paday. Za to bydo om e nie przepaci yciem assesor Jzef al okuciewski. By etap m isny w Sm orgoniach, gdzie si znajdo wa com tosaire de tjuerre oficer francuski rangi wyszej a ze m strony obywateli kazano doda deputata, ktrym naznaczylim y okuciewskiego. ydzi skusdi kom isarza wojennego i pod hasem upadku, nabywali od niego to bydo. okuciewski, rozum iejc, o tak by powinno, tem nie przeszkadza, ale jak dosza wia u dom do Hohendorffa, rzdcy wojennego w Wilnie, kom o isa rzowi kazano przyby do Wilna; ktry tam nie dojecha, ale wM iodnikach um a okuciewski przez wojenne sdy zosta ar, skazany na m ier. Szczciem nadesza rejterada i on ocala. Osobliwsza bya policja wojenna u Napoleona. On si ju rejterowal, ju by w Sm orgoniach a m siedzcy w podprefek y, turze, nic o tem nie wiedzielim Widzielimy tylko rno pojey. dyczo przemykajce si figury, alem to osdzili by skutkiem y rozporzdze zwyczajnych wojennych. Kazu jednego spostrze glimy z ulicy Zupraskiej wychodzc karet dziwnej wiel-

koci starowiecka, poszstna, bardzo wysoka, biao m alo w ana, - sza zdaje si wasn sil, gdy* ledwie zna byo dwoje konikw w ociaskich, ktrem kierowa tajem i niczo onierz, sie dzcy pod kozom na skrcie, poganiajc jo po francusku albo to po w osku, to jest zam wiczenia, porc prtem w zadek, iast od czcgo to nieszczliwe stworzenia, w czasie gorcym toczone , byy przez robakw, m nocych si w ranach. Sowem mielim y arcy-piknc przykady zagranicznej cywilizarji. Wcignwszy si tedy na rynek, stan, wylaz z pod kozw, otworzy portjer, z ktrej wylaz ogromny m czyzna, odziany w jubk kobiety rossyjskiej, ktrej stan by m pod pacham Sowom do niewyu i. - powiedzenia m ieszna bya ta figura. D el '), w lanszafcie rej am terady Francuzw nio przesadzi w cale, m alujc ich w kapach i ornatach. Powycigawszy si troch, ten pan kareciany, kaza onierzowi kupi kilka obwarzankw i wlazszy z niem do k i aTu przed N . ai>oleonem ucieka ks. Jzef Poniatowski. B dcy wwczas w Oszm ianie pukownik Paszkowski, znajom y ksiciu, wziwszy nas z sob poszed do niogo. Widzielimy tedy tego lH atera ale w stanie bardzo sm >h utnym M gow zwi . ia zan i rk na tem laku; by ju dosy siwy a od spracowania i niewczasw m ocno osabiony i poky. Nim y doszli do em niego, lokujcego si w dom Chdzyskiego, na lewym rku, u w dugim przedpokoju, leao na pododze w iolu m odych ofice rw, towarzyszcych ksiciu, jak nas inform owano, wszystko fam pierwszych, jako ks. Sanguszko i p. Zm ilij czeni nagym biegiem w czas zim dopadszy kwatery ciepej, jak kto m ny, g ulokowa si i sm aczno zasypiali na goloj pododze. Paszkowski, pogadawszy na osobnoci z ksiciem poegna go razem z nam , i i odszed, a ksi ze wit swoj niebawem ruszy dalej. wtem nadbieg z Wilna posany od adm inistracji Wielmony Antoni M okrzecki, ktry przywiz rozkaz, oby in apatio dwu ) Lltn ra w b a cap h dcofajce" lqw a cu iego u ljfl, yo ra j rzce ojsk .fran sk p p cratu ow wW ie. Wk cji.A u uw skiego. U sk rzez la ra y iln olek lb m ile cjy lego.

dziestu czterech godzin do wiary niepodobn partj zboa przy gotowa. Jakkolwiek byo im possibile, siedlim jednak za st y razem z panom M okrzeckim i robilim rozkad. Wrd niego, y pno w noc, da si sysze haas na dziedzicu, gdzie, jako przed podprofoktur, byy przygotowane furm anki. Wyszedem i znalazem piknego oficera w biaym paszczu, ktry chcia wzi furm ank, a chopi m si opierali, mwic: Cho ty m u nie kaput, a ja ciebie nio altom- Syszc, o oficer m po polsku, wi wyperswadowaem eby wstpi do podprefoktury, okaza dowd , naprzd potrzebowania furm anki, a bdzie j m dan boz ia sprzeczki. Poszod wic ze m przeklinajc nas i wszedszy do n, niam naokoo bram i owane, z cyfr Napoleona w prom ieniach. berga. Kiedymy si zdum iewali nad wanoci tego jegom oci, on tym czasem siadszy na sofie zacz wytrzsa lulk, a ja m u legym alkierzu; co posyszawszy oficer, zapyta, czy i dzieci s tutaj. Odpowiedziaem e m z sob on i dzieci. Albo to , am bie niem o jo tu trzym ie, asz?* rzek m Tum i. aczyem tedy bezpieczestwo przy podprefekturzc, on za zdum iony nasz nie wiadom oci, oznajmi nam prawie osupiaym e Napoleon ju , , w Sm orgoniach, o ada m ent Oszm om iana obaczy si w popio ach. W Sm orgoniach na jednym kocu dom odpoczywa Na u poleon, a drugi koniec podpalali onierze; e on wanie dlatego chce S spieszy, aby m widzie za sob tego spustoszenia. i e Rzuciem si zatem do ratowania ony i dzieci. Bryczk m iaem ale kom dosta nio m , ogem Ryo wprawdzie przygoto . wanych 6 koni w dom Chdzyskiego, ale te pilnowano przez 0 u andarm jaki m cel, nie byo wiadom Okazao si potem w, iay o. , e przygotowano byy dla Napoleona. Dostawszy jednake na prdce jakich szkap par, ruszyem w ciom iioc przez pola, n eby nie by na drodze. Takim sposobom z wielka m k i nie bezpieczestwom dostaem si do B ieniun. Po m oim wyjedzio z Oszm iany, w par godzin, wpadli tam kozacy drog od Borun; zwiedzili dwr (starosty), biegali kolo dom Chdzyskiego, gdzie, u

43 -

jak rzekem byy przygotowane konie dla Napoleona; niczego , si jednak nie tknli, tylko narobiwszy strachu i zam iszania, zniknli. Wraz potem nadjecha Napoleon ze strony Sm orgo, w karecie, odziany futrom sobolowem powleezonom zielonym , aksam . Konwojowali go sam Polacy od gwardji Krasiskiego. item i Tym czasem oddzia francuskiej piechoty, podesany z Wilna, zna dla bezpieczestwa Napoleona, palii domy w m iasteczku dla ogrzania si. Nie w iem z pewnoci, ale m wiono, ze sam Kra siski siedzia w karecio z Napoleonom . Karczewski, 1 zo sam naoczm przejazdu cesarza przez I0 o O ian nic widzia, kilka biednych podaje szczegw. Niech szm m przoto wolno bdzie wstawi na tem m i iejscu w jego opowiadanio relacj historyka francuskiego Bourgoing'a, najlepiej ,. i najdrobiazgowiej poinform owanego o tym epizodzie wielkiej dziejowej tragedji'"). .Cesarz pisze Bourgoing przyby do Sm orgo 23 listo pada (5 grudnia) o godzinie drugiej po poudniu. Wieczorem dnia tego, wezwawszy do siebio adjutanta, spyta go, czy od chodu dobrze zabezpieczony i otrzymawszy odm own odpowied, rzek m krtko: Dam panu bty futrzanne i szub niedwiedzi; u pojedziesz pan natychm iast do Wilna z Caulam courfem Spiesz . si pan i zachowaj wiadom przy sobie . o Odjazd cesarza nastpi o godzinie 8 wieczorem Stany do . drogi trzy karety i jedne sanie. W pierwszej karecie, na dwa > B rgoin u ou g, czestn k m a ii 11I r nasunie Burik a p n 83 b n w am a d fra cu i przy dw P o b sa or n sk orze etersb rgsk , w d n o i u im ia ek a czn od zd N p n ze S orgo W p tn ciek w szczegwdziele sw ja u a oleo a m . e em a ych o jem p . h istoryk fra cu i, zn j d rze n sz jzyk, korzys n sk a cy ob a jn sa s przyzn - zeszczegow op pod cesa zosm m ii; aje ego isu ry rza orgo W rszaw zaw a y, artego w rk im n m op ien y

m e eo. e PrsMS ir tU r cnmrt Kinemr.e a. il.o s iM ot pa pdsM t i ,

w rok biecvm s9 h u 'V 5) rabianka^ataja Po a u zieli red 'i' tock d a sk o -F - k a ka p m ik h \ o v M p .n p ieg igara ilk rtek a itn a r. VS> ,c i| i;g k . w ia k a y a la t cesa i sp a wymmcnn s j K u zm n ow n ilju n rsk isyw zyk ojczystym m m n to w a k z in ych r e. I nu k prat, u , ay a sk zw n d tm p sia a y przezh P byby wta imrazie p a em o dn r. otock , k rzek d

t ,

4 4 m iejsca, w znanym dobrze caej arm ekwipau Napoleona "), ii siedzia cesarz sam majc obok siebie Caulaineourfa; m eluk , am Eoustan zaj m iejsce obok stangreta. W drugiej karecie sie dzieli m arszaek Durne i hrabia Lobau; w trzeciej genora I.efebvre dowdca konnych strzelcw gwardji, kamerdyner i dwaj lokaje. Nareszcie w sanie, na osobisty rozkaz cesarza, siad hrabia Wsowicz i bereiter Am odru, ktry natychm oznajm iast i m odem polskiem oficerowi, e celem podry nie byo w u u cale Wilno jeno Pary. Eskort dziery szwadron z trzydziestu szy przodem i m knc szybciej znacznie ni karety stany Przybywszy tam o sam pnocy, zdum si niem W ej ia ao sowicz zastawszy cay garnizon oszm iaski pod broni z kom enskich genoraw. Mia 01pod soba garnizon, zoony z Polakw, 1 Francuzw i Niem cw; stal rwnie do boju gotowy oddzia pol skich uanw wieo do Oszmiany przybyych. To niezwyke trzym anie garnizonu na stopie wojennej w m aom m iasteczku, poloouom u m niespena om od forpocztw francuskiej arm ii ji nakazywaa najprostsza ostrono. Ze wszech stron nastpoway na Oszm ian oddziay ruskich wojsk, przeladujce odwrt wiel kiej arm Wspom ji. niany oddzia polskiej kawalorji (trzy oskadrony uanw) cofn si by gwatownie do Oszm iany po ostrej utarczce, stoczonej tu pod sam m em iasteczkiem Adjutunt cesar . ski zachwycony byl wietnym stanem i m nym wygldem ua nw, odbijajcych pod tem dwom wzgldami od francuskiej i a piechoty i kawalerji wyczerpanych nadludzkiem pochodam Ko i i. m endant oszm iaAski dziwi si niepom odwadze cesarza, pu au szczajcego si sam opas w podr poprzez m rowie nieprzyjaci, zalegajco ca drog. M iano nadziej, e w Oszm ianie zatrzym a si cesarz na dzie cay i rozliczano, e Rossjanio dowiodziawszy '!* Z l< y j PmM1 S N p , "l'0 i a oleon do sa , k p n n drod ju. u io ych o ze wg n ch k. am iiktego. Z ajdu si dzi o a wMm , u u roin a ra ica aw n je n e u ow ik W gn , ktry na y j od n iego h H n lstcin . a era b iejak r. u o a

4 6 si o jego ze Smorgo wyjedzi, popiesz zabiedz m drog; u niesposb byo m yle, aby sprawa tak doniosa jak podr ce sarska m oga utrzym si przez czas dtuszy w tajem a nicy. W czasie tych rozpraw nad niebezpieczestwam grocem i i im peratorowi, nadjecha i on sam Spa twardo w karecie swojej. . H W r. sowicz zbudzi go i donis o wszystkiem o czem jzyka , zachwyci. Nie wzruszyo to bynajm niej cesarza; przewidzia by z gry wszystko i na wszystko by przygotowany. Spyta najsam pierw czy bdzie m now kawaleryjsk eskort; odpowie ia dziano m , e stoi w pogotowiu 2 6 uanw Doskonale! u 6 . rzeki wyszed z karety i wszcz rozmow z kom endantem . Kaza sobie nastpnie poda kart Litwy i j pilnie rozglda

Tak W. C M . o; byli oni ju tu przed naszem przy- Niech siadaj na ko; eskort otoczy karet; jedziem y natychm iast; noc ciem Rossjanie nas nie dojrz. Na szczcie na, liczy trzeba, inaczej nic si nie w skra. Zm ieniono konie 1 powozw. Cesarz podawszy sam adju1 tantowi swem par pistoletw, kaza m si n kozy obok u u a generaa Lefi>bvre'a, ktrego nieustraszone m stwo i przytom no u ysu w niezliczonych okazjach m ju cesarz sposobno m ia w yprbowa. M eluk Roustan poszed do sa, m am ajcych is lad w lad za cesarzem a pukownik Stojkowski, dowdca es korty, otrzym rozkaz jechania u drzwiczek karety. a - Licz na w w as szystkich rzek cesarz. Miejcie n a oku obie strony drogi. Potem zwracajc si do tych oddanych m dusz ca nieu, u - W razie nieuniknionego niebezpieczestwa - doda -za bijcie m niedopuciwszy, aby m w nie, i zito.

Hr. Wsowicz tknity do ywego rozkazem przywodzcym , na m czasy dzikiego barbarzystwa, zawoa: yl Pozwl m W. C. M przetum i, o, aczy jej sowa Polakom ! Tak, tak, powtrz pan im moje sow a. Usyszawszy przetum aczony im na jzyk polski rozkaz ce sarza, w glos jeden huknli uanie: Siebie zarba po/.w olim wpierw nim damy zbliy si kom i powz, wrd grom u! kich okrzykw ruszy z m iejsca. Dziao si to o godzinie drugiej po pnocy dnia 24 listo pada (6 grudnia) w porze roku kiedy noce maj godzin siodm nacie. Mgla, na ktr liczono, nie okrywaa caego widnokrgu. Wyjechawszy z Oszm iany, ujrzano wzdu caej drogi w m niej szej lub wikszej oddali arzco si ognie biwuakowe; oczyw istem byo, e przyjdzie si pom yka mim nieprzyjacielskich, rozrzu o conych po caej przestrzeni, obozowisk. Wojska rossyjskie nad cignwszy pod Oszm ian dla oswobodzenia m iasta, rozoyy rodkowawszy przewan sil pod Nowsiadam Okazao si te i. raz jawnie, jak roztropnio pocz by sobio Napoleon nie u su jeszcze nocy. Na rozwicie dnia zazwyczaj ruch wzmaga si zim owa, am najczujniejsz nawet energj i daje znueniu wzi io bodaj chwilowo gr nad liartom i zapobiegliwoci najprzytom niejszych wodzw. Ranek dnia nastpnego wykaza w caej peni si obawy oszm iaskiego kom endanta: o brzasku dnia niO j)ryTym czasem pod niobem pokrytem chm , uram po nienej i, rwninie, posuwa si naprzd korowd cesarski niepewnym szlakiem traktu rozjanionego bladem niegw odbiciem Wrd . gbokiej ciszy sycha byo dalekie glosy nieprzyjacielskich forpocztw i pikiet, byskay tu i owdzie rozsiane wzdu drogi ognie biwuakowe, Niobo byo bez gwiazd i dziki tej tylko oko licznoci ciem m powozw, otoczonych 266 uanam | rze na asa i, > -

m ykaa si niepostrzeona. Gdyby noc bya janiejsz nieco, tak jasn jak dwa, trzy dni tem wtpliwoci nieulega, e zautakou, w anoby uohodzcych; gdyby nieg pada, rwnie wtpliwoci nieulega, o cesarz zbiby si byl z drogi. Tak jednak zbiegy si wszystkie najprzyjnzm ejszo okolicznoci po tem aby wy u, szed Napoleon cay -. tej szalonej im / prezy. Mrz cia siarczysty; eskorta ledwie utrzym si m a oga na siodach; raz po raz zwala si z konin ktry jedziec i pada jak koda u drogi; marzy ko nie sam Ale i w mrz sprzyja tym razem cesarzowi; jrzye. kuw 01 czaty nieprzyjacielskie do ogni roznieconych w jjolu, a 1 obezwadnia strae; kozacy, zawinwszy si w kouchy, spali na posterunkach, zm oeni chodom i wybijajcem z ostatnich sil czu w aniem Dwaj energiczni ludzie, ktrych cesarz na kozy karety . swojej by posadzi, z pistoletam w rku, czuwali przytom nie i nie Gdy o rozwicie dnia, przy 28 stopniach m rozu, dojechano szczliwie do Rwnego Pola, z caloj eskorty cesarskiej, pozostao ju tylko 36 Polakw. Ci wytrzymali reszta zostaa na dro dze. W Rwnem Polu zluzowali polsk stra Napoleona Neapolitaczycy ze stojcego tam oddziau gwardji konnej, j>od do wdztwem ksicia Rocca-Rom ana*. Tego dnia, jak si rzeko, uderzy na Oszm ian pukownik Siesawin z licznym oddziaom kozakw, regularnej kawalerji i lekkiej, n saniach, artylerji, zm n uszajc kom endanta gai nizonu do cofnicia si za m iasto po gorcej utarczce. O tej bitwio o r m iaskiej, stoczonej w kadym razie, niem w lad po wyjeal dzic z Oszm iany cesarza, sprzeczne podawano wieci, to atoli pewne, e we dwa dni jiotem arm francuska, nadcignwszy , ja zo Sm orgo do Oszm iany, zastaa m iasto i drogi okoliczne za w alono trupam wioski ssiednie popalone, ale ladu wojsk rosi, syjskich ju tam nie byo. W Oszm ianie, przez ktr tylko przeszli Francuzi, otrzymano pierwszo wiadom oci o pom nem ys przedostaniu sie Napoleona, pod oson polskiej stray, do Rw nego Pola, a stam do M td iednik, gdzie spotka go rezydujcy od

lipea w Wilnie ksi B assano, m inister cesarski spraw zagra nicznych. . Wrmy do przerwanego opowiadania autora pam itnika. Po przejedzie Napoleona - pisze w dalszym cigu Kar czewski - nastpi! nocny rabunek i cokolwiek byem zgroma dzi w Oszm ianie, wszystko to znowu przepado. M ieszkaem przez caa zim w Bieniunach, gdzie przy wielkiej ndzy, m ia em te i sceny. Mrozy dochodziy 30 stopni, m o to artylerja im biega po niegach gbokich przez pola. By to oddzia party nie zantw rossyjskich, dla m w Bieniunach nieustanni gocie. Nic kazaem nawet z pierwszej izby wynosi som eby zawsze y, gotowa bya do odpoczynku. miesznie bywao sysze rozhowory wojskowych. 7 wojska regularnego mwili o rangach, krzy . ach i innych otliczenjach a kiedy si zjechali kozacy, cay by ich rozhowor, o tem wiele ktry > nay*. Jednego razu kozak przejezdny, wziwszy mi za rk, po prowadzi na przeeiwek do ciem piekarni. Desperowaem idc, nej e m ostatni surdut odbierze, ale on obejrzawszy piekarni i nie i widzc w niej nikogo wicej, doby z zanadrza niemay futeralik napeniony sainem brylantam ktre zda si owieciy kt ciem i i, ny i zaproponowa, ebym to u niego kupi. Ja, rad, e nie o m j surdut lub buty chodzio, zaklem si, e nie m pienidzy am cho m oddawa wszystko za IBrs. Powtrzya si bajka Kra nie sickiego o zgodniaym Arabie i o worku znalezionym w ktrym , zam iast kaszy ujrza djam enty.

z izby, a naajawszy si do woli, kaza kozakom zrewidowa m j

Jako po obejrzeniu dom i nie znalezieniu Francuzw, oficer u rzak, siedlim za stoem a on m w poufaoci pokaza bardzo y , i

pikne brzytwy. Siedm sztuk byo wirowanych, w zotej opra wie i w futoraliku. Podobay m si lak dalece, .o m zapro i m u ponowa, aby m ono sprzeda. Odpowiedzia m e chtnieby nie i, to uczyni, alo m z nich zrobi prezent dla adjutanta puko usi wego. D atomm wic spokj. Wtem pocign m kto za po; u nie bya to suca z piekarni, ktra m tam wzywaa. Poszedem i . i jaki okropny nalazem widok! Przy 30 stopniach m rozu, czo

w nagi, m iek ajcy tylko na sobie m ajtki pcienne i jakie n a nogacli z onucz opicie, stojc przy piekarnianym piecu, trzym a w objciu slup jogo i na zbliajcych si kapa zbam Czo i. w niestary, dosy przystojny z czarnym wosem na gowie iek i takiem oczam Wraz tedy powrciwszy do m kozaka, pro i i. ego siem oby obaczyl, jakie nasze pooenie, kiedy m owolnie , im w dom naszych m ach usim m Francuzw. Posa swoich ko y ie zakw obojrzo nieszczliwego; w m ajtkach znaleli i zabrali u niego kilka napoleondorw. Niewiem co z nim zrobili, gdy m tego czasu spotka drugi am i baras. Bya w starym dom u

kuchnia od sieni cian oddzielona, z wejciem od tyu. Dano m i wiedzie, e tam przyszed raniony onierz polski. Pobiegem do niego i aktualnie znalazem okropnie ranionego, gdy m nawet u jelita wychodziy. Zapytaem: Co si z nim stanie, kiedy za cian s kozaki? Odpowiedzia: e m nie zrobi kopotu, tylko i prosi opatrzy ran. Opatrzyem tedy kom presam ran. Daem i dla okrycia si jaki worek, bdcy pod rk i wyprawiem tylnem drzwiam Co si z nim stao? Bogu wiadom Znajdowano i i. o. wiosn wiele trupw po jam warzywnych we wsi i gdzie ach ich jeszcze nie byo! Doylimy nakoniec ciepa...*Is ). Koci Franciszkaski, fundowany w Starej Oszm ianie przez Aleksandra Jagielloczyka, om e cakiem nie zosta zniesiony al, przez wojska rossyjskie w 1 5 r. > . Po dwustu latach znowu 6 5 | walcy si w gruzy koci odbudowali sam zakonnicy w 1 - 2r. i 82 Siedzieli Franciszkanie w klasztorze pod Oszm ian, wadajc wcale pokan ziem posiadoci, rozrzucon drobncm cz sk i ciam po okolicy, jeszcze w 18 r. poczem klasztor zniesiono i 30 a gm kocielny, do dzi dnia istniejcy, obrcono na cekhau ach s. O statnim gwardjanem by ks. Twarowski. od sie d H lip IS r. O is tej u czysto p d s ktrej akt k n byo . I2 p ro ci, o cza o fed n p d cza w k ted p a Leon rd C od o w zla o w s a rze od je a h k

taflonlisroge lo i

') K lasztor sp lo o tak e .jenoszczegln rn rk cieln beza n an , y u o y d ego k sztorn d orn i p d n b d n n zostaw .. Przybyy n gw rla ego, w ego od a ych u y k a a a d o w 10 l liKi l c e n lazl n z 1 g 1 I ik , a i ja stw 61 a u n ch k a i n jm iejszego za k , zkdby m m p yw ie, a i a a op a n a n slew u ia ie o ien n p ratwk cieln ch a i fu d szw (K o y , n n u .. opja ak ow ego .op iad ia, k . tyk an ow an s J zefa K k icza gw jan z d . 5 czerw lS r. - w B tu iu ru ow ard a n 0 ca til o p ).

Z O S Z M IA N Y D O BO RU N.

m ieniey*, przez maego m iasta m przedm ae iecie, wydostajemy

Droga piasczysta srodze. Gdziebd spjrzefi, na obrywach szych krajobrazw. W lewo od drogi podm iasteczkowe osady gooszm iaftskiego burm istrza Wysockiego. A jest i nieodzowny yd,

 5 2 zie, w polo po snopy; szeroko rozwia m su chaat czarny, od u ; kurzu poszarzay, rozlatano ram iona tuk m po ebrach, w ru u chu nieustannym wierwkowe lejczyny; spieszy si .jak yd w tacu, i susznie czyni, bo bez kontraktu na dzierawie sie dzc, na wasny tylko spryt, w asn ruchliwo i w asn prac liczy trzeba. Niech co chc m i, a yd gospodarzcy na roli w wem i szlachcica i chopa ruchliw ie oci, energj, wyrachowa niem a nierzadko i pracow itoci. Bystra, krta, kapryna Oszm ianka, rzuciwszy si prosto n a pnoc od Oszm iany, raz jeszcze bieg swj zm ienia i dotyka oto w jednem m iejscu niem ze sam traktu, rozkadajc wzdu al ego m igotliwej, powyginanej wstgi swojej icie atlasowe bujnych k m urawy. Zam igotaa, bysa i zgasa. W gb okolicy zasuna si znw rzeczka, cofny si za ni ki i znw ogromny tu m kurzawy, wzbijajcy si za nam po drodze, leci na ryska an i siedzc na adnym wzgrku, otwiera si na rwnin widok roz legy, a w gbi, po lewej rce, na tle obfitych klbw drzew, bicloje nowo zbudowany paac w Nowosikacli hr. Czapskiego. Pa letki dworne wida jak na doni a m iedzaw miedz z niem w i io obszerna Nowosiki, pokana, oczywicie zam ona, zam knita m urowanym m ynem Nowosilkowskini. Przejechawszy j>rzoz ni, m y ju teraz przed soba pasieki, pasieki i pasieki, lad am lasw silnie po w szystkich hr. Czapskiego posiadociach wy trzebionych. W lewo od traktu, jak sign okiem ba, o w , ielo dalej jeszcze, cign si dugo i szeroko j>oletki l :\ilziw skioj illow niegdy upraszczyzny, owego zupraskiogo hrabstw opiera a, jcego si jednem skrzydem o Soy a drugiem o Boruny; w pi auo od traktu m igaj zdaleka, gdyby rzdem leco obok siebio pom niejsze folwarki. Wszystko to dziedzictwo niegdy, bardzo dawno tem niejakiego jm pana Kuszla, od ktrego u, ci nazw sw wziy liczne po dzi dzio istniejce Kuszlany oraz Kuszolewszczyzna. Nalea do niego pas spory ziem a do i sta m ,i dziedzictwem w poowie XVI-go w u ieku po awrynie Charytonowiczu Strzace, ktry nie m ajc potom stwa, Kuszla

lecy folwark, w K uazlw rku byl czas nie m nastpnie rne loay,

lew szczyzn dzi w a asno

M ikoaja Tom aszewicza

potem naley do Woroniszlw, a w XVIII w do . Mstw i o iliszk tu w s-

sno ziem przesza w 1 2 r. w rce W ska 60 ojciecha M ostwity, od

Na dwunaste) wiorcie od Oszm iany wie i folwark K u cew icze. Zdaleka widnieje stojcy w porodku wsi stary kocioek drewniany, o czerwonym dachu, z dorobionem dwom m i i a alem zielonem kopulkam typowa cerkiewka, otoczona cm i i; entarnem i katolickiem krzyam We wsi, gm i i. ina obejm ujca 4 2 du .6 9 sz obojej pici. Za wsi, opodal, folwark Kucewicze adnie pooony, z dobrem gruntam do niedawnychczasw stanowicy attynencj i i,

Olan, przedany przez Leona W ayskiego, dzisiejszego Olan dzie dzica, Michaowi Antropowowi. Znw piaski, znw pasieki i snujce si po tymcaym szm drogi w acie spom nienia uczniakw , podajcych tdy niegdy z wakacyj do szk boruskich i z korytarzw bazyljaskiego klasztoru do siedzib rodzicielskich; n a potkanych po drodze kilka cikich wozw przekupniw kor i skram w i, lokcych si gdzie z za Woloyna do Oszm iany i ju i do Borun niedaleko. Uosady C zerkasy zaam si wprawo uje

 5 5

soci wzbijajcej si z rwniny. To O n , od lat wielu i po dzi la y m iejscu; co za do Olan sam ych, ktrych archiw zupenem um u krla Zygm unta Augusta niejakiem Baraskiem Byy te przez u u.

czas niejaki podobno w posiadaniu jednego z synw Jurja Sawogrodzki, poczem w 1 4 r. znajdujem je w rku Kocieleckich. 56 y W kadym jednak razie, co wtpliwoci nie ulega, byty one wa snoci ostatniego z Monwidw D orohostajskich W adysawa i przez crk jego Zofj, Sapiezie polubion, na czas krtki w oszy w dom Sapieyski. Hieronim Wayski starosta tyrkszlaski naby je wraz z innem m i ajtnociam od Sapiehy w 1 7 r. i 68

Wnukowie Hieronim rozbili rodzin Wayskioh n trzy lm a a je: na linj taborysk, linj lidzk i linj olask. O H d ieronim a przez syna jogo Hieronim Sebastjana, dalej prze! Kazim a ierza, Jzefa, M ichaa, Porfirego, przeszy Olany w rce Leona W ayskiego, wyratowano z pod konfiskaty 1 3 r., dziki tem tylko, 81 u e M icha Woyski zapisa by w testam encie dobra swoje Olany nie synowi Porfirem jeno wnukom swoim Leonowi i W u, adysa wowi (zm arem w m u odym w ieku). Porfiry W ayski po w ziciu Oszm iany w 1 3 r., dognany przez czerkiesw w O 81 lanacli, do kd by si schroni, wywieziony zosta naW schd, gdzie lat 2 5 przeby ). Konfiskacie uleg jedynie folwark olaski D ynapol od W akowiczw przez Porfirego Wayskicgo kupiony i roz parcelowany zosta m idzy chopw Dziedzic Olan, n Syberji . a przebywajc, uczyni lu e jeli go Bg w rodzinne strony b, powrci, tedy kaplic w Olanach wystawi. Jako za ask M o narsz do kraju wrci i z wotum swojego si wywiza. Kaplica atoli nie istniaa dugo; zam knito j 1 6 r.; dzi pustkam stoi. 83 i chowaa si niozwykla pam itka: obraz M Boskiej B . oruskioj. Tradycja rodzinna opowiada, e M icha W ayski, w cisej bdc zayoci z OO. Bazyljanam boruskim otrzym by od nich i i, a a zakonnikom dal w zam obraz do dzi dnia w cerkwi boruian skiej bdcy. Pozostawiam dla braku kom y petencji i bliszych szczegw kwestj nierozstrzygnit: ktry obraz autentycznym jest, czy w w cerkwi boruskiej, czy te w z olaskiego dw oru? Obraz olaski, m alowany cienko na desce sosnow niegrubej, ej, bez adnego podkadu; m alowido zdradza woskie pochodzenie lub naladownictwo woskich wzorw; ad pniejszego przem alowywania znaczny na spodniej szacie, obecnie czerwonej, M atki Boskiej; tak farb wida dotknicia na u stach i tak farb czerwon dom alowane nadpisy: po lewej stronie gowy X Bo I. skiej: M 0 OX a po prawej: IC D XC, to brunatno, szata Chry stusa biaa. *> P u ro u ij P ts o u sk jaW aI8 u y w k o k -R s a ojn >. Petersb rg10,s 1 . u 80 t.

W Olanach, liczcych dzi z attynencjam G 4 dziesiciny i 0 obszaru, m ieszka stale Leon Wayski, oeniony ze Bzwykowsk, a przebywa w nich czasowo syn Leona W adysaw, oe niony z Grsk, m ajcy m aoletniego syna Konstantego, naj m odszego potom uaskiej linji W ka ayskich. Na wprost Olan, po przeciwlegej stronie boruAskiego traktu, dziedziczy do niedawna w dwch niew ielkich folwar kach M aow ich szczyzn i S ird a starow ie k zimch ieckiej daty szlachcic Wincenty Iiaczkiewicz, uchodzcy w okolicy, niebez susznoci, za oryginaa. Wksikach zagrzebany siedzia, podobno naddziejam i Litwy, ateuszem siebie zwa, a um ierajc pochowa siebie kaza w szczerem polu w sklepie m ogilnym ad hoc przez niego sam ego zbudow anym Zostaa | >nimksika w niewielkiej liczbie egzem . H plarzy odbita, nie puszczona w handel ksigarski, zagwodona gdzie n strychu w Skirdzim a ach. Warto m jedynie bibljograa ficzn; jest to bezadnie uoony szereg uwag nad pierwotnem i dziejam Litwy, uwag czerpanych przewanie z dziea Narbutta. i Autorowi zdawao si, e spisuje w asne m yli, tym czasem spi sywa pam iciowo swojo rem iniscencje; zna tylko pewn, w cale nie zacinnkow erudycj, gorce i zaszczytne um anie przed iow m iotu. Peny tytu dzieka brzm *Roztrzsania zasad historji i: pnocnej Kuropy przez W incentego Kaczkiewicza. W ilno. Czcion kam A. M i arcinowskiego. 1 860,. Pisane w Skirdzim ach, wydane oczywicie nakadem sam autora. Skirdzim s w chw ego y ili obecnej we wadaniu syna . p. Raczkiewicza. Jeszcze wiorst par naprzd ]>o gbokim piasku, jeszcze siek, nastroszonych zczeraiaem pniam i wjedam w las do i i y ssiadujcego z Koninami Antonowa nalecy. I w tym losie pa m itka: lad siedziby ostatniego boruflskiego pustelnika. Jak zwal si? niewiadom z opowiadania Chodki wiem tylko, o; y e Onufry byo m na im e szlachcic, za m u i, odu onierz, po tem dworzanin jednego z litew skich m agnatw, straciwszy uko chano jedyne dziecko i rwnoczenie on, na orom osiad icie pod Boranam W lesie guchym nie w i. , icej jak wiorst par od m iasteczka, u sam traktu, zbudowa sobie chaup, a jak ch ego co

5 8 Chodko, zaj od lat kilku opuszczon m pustelnicz chatk, a dbam ksztatownie j osadzi, wykarczowa m i iojsce na ogrdek i wid ywot do adnego ju dzi ywota niepodobny. Pustelnia, koci i cm entarz stanowiy w idnokrg, po ktrym obiegao co dzienne jego ycie. Znaa go i kochaa dziatwa boruska, chtnio go widywali u siebie zakonnicy; od czasu do czasu pojawia si >pustelnik w ktrym z dworw poblizkicli, czsto 1. p. zaziera 1 do Olan i przynosi to w prezencie, to na sprzeda w ienito, ym w ogrdku pu stelniczym hodow ano truskaw Jak y dugo, ki. tego ju dzi w okolicy nikt nie pam ita; tradycja tylko o nim yje nawet midzy prostym ludem M . iejsce, gdzie w lesie byto wa czowiek w osobliwy, znane nawet chopakom w ioskowym i zwie si .pustelni. Pozosta na niem znak siedziby: odwie dzany przez Chodk kopczyk gruzw*.... n pozosta ju dzi ie, kopczyk tylko, bo gruzy zniky, pozostao dbw siedm szere giem rosncych, pozostao m iejsce, m zaronito, ksztat kwaao

kopczyka, gdzie ongi staa chata starca o sdziwej twarzy, okolonej gst, siw brod... Las usta; pocign jeszcze staj par wzdu gocica nizkiem leszczynkrzakam i odsoni okolic. Przed nam sta wcaej i i i swoj okazaoci koci boruski. Naleaoby powiedzie: cerkiew , ale wyraz cerkiew nie przychodzi na m yl, na widok gm achu, w ktrym oprcz zakoczenia dwch wie, nic nie odm , ieniono. I dobrzo si stao; bd co bd pikna to budowla, istotnie im ponujca tem bardziej, o woona niejako w m m ae, alutkie m ia steczko, wiosk prawie. Odyniec we .W spom nieniach, sw oich su sznie nazywa Boruny .wsi zwan m iasteczkiem .dlatego < pisze - o m duy koci, pikny, m a urowany i otoczony m u rem zegarow wie, kapliczk na rodku rynku i dwupitrowy , klasztor, ale zreszt zabudowana prostem drownianem dom i i i am

5 9 w liczbie najwicej 25 0 liczc w to szkol; (lwie karczm za 3, y jezdne na rynku i dwie tu za m iasteczkiem Wszystkie te dom . y m ilczco do m ieszczan niernicych si niczoin od w ocian, a raczej od zaciankowej szlachty, w asn rk uprawiajcej rol, zabudowano byy czci w rynku naprzeciw kocioa, cz ci wzdu trzech tak zwanych ulic, ale rzeczywicie w zdu trzech drg najzwyczajniejszych z wybojam i koleinam piasczyi i, stych i botnistych po deszczu, rozchodzcych si na trzy strony

ron m na gowie bizantyjskiego ksztatu. Na otarzyku, u stp a M H atki oskiej pozosta w cerkwi, nieruszony z m iejsca. Lud rzym sko-katolicki, jak dawniej tak i teraz pielgrzym do odbywa, ki w ierzc w icie, e obraz w otarzu, pod ktrym wedug podania m k . liaz po raz widzie m n oi>u ona m czyzn i kobioty, obprzybytkiom Boruskiej Panny Najwitszej, piowajcyh u lo-

O ra d p sty i b la zik u n

 60

D Tw przyczyn o ej y. Z oci lu zk jzcza a i, d a row n Skancerorauraunn^n^ G si u k li dy cie a itob ego k p n w liw a a a Ds o ta

Filam ie k o

G zie Tw o iek d ej' p i

S d Tw sly ie^ a w o w lo t a n n iat b a ; K rlestw cza sp k jn u sy o o e, R i ca w te zd ym ia m J k krlow ao a...

 6 1 W gm achu klasztornym pustki; zajm go nieliczne prawo uje saw duchowiestwo z usug kocieln. Szkoy, w ktrych ne .rozwijao si i upywao rok rocznie ycie okoo dwchset m o dziey, najwicej synw szlacheckich, wacicieli ziem skich z osz m iaskiego i ssiednich powiatw, od dziesiciu do om nastu lat wieku-, szkoy, ktre tylu sw i u oim czniam najsprawiedliwiej i szczyci si m ogy dawno istnie przestay1). C 1 isza, wielka cisza zapanowaa w Boninach. Przeyy sw oje. Cm entarz tu za m iasteczkiem na lewo przy trakcie, a jak , okiem sign w t i ow stron przeliczna dokoa okolica. Nic nie doda Chodko piszc na cze jej pean w .Boninach, sw oich; a i gra, o ktrej wspom nic nic przechwalona. Gdy ina, o wiorst par od Borun pisze na najwysz na drodze rozwija si widnokrg, wzrok twj panuje nad nim opiera si , na ciem nych m asach lasw i w gbokie jary i parowy przenika.. Na lewo dostrzega Chodko zarysy niewyrane Krewa, na prawo bielay m zam i koci w H u ek olszanach. By m e w oe, zrok pokolenia dzisiejszego osab nieco, by m oe, e lasy na widno krgu podrosy, ale z gry, o ktrej m a, cho widok daleki, ow bardzo daleki, jednak ani Krewa ani Holszan nie dopatrzy. Do kadnie jeno okreli da si m iejsce, gdzie lo a po drodze do nich m ao to m alowniczoci i powabu! Przedewszystkiem za zm iejsca, na ktrem stoim na trakcie tu u nieduego m y, alo wniczo rzuconego w drzew kup cm entarzyka, na raptownym u szczytu gry skrcie gocica, obejm ujem wzrokiem cale Boy . >O y iecwsw ich.W o n ia ., Ign C od owsw ic .O ra dn o sp m ien ch acy h k oh b za h zo w n myw w n B ru wn jw iejszej ic e o . S c . sta ili a y izeru ek o n a ietn h p ce t p d p la a h tych p rzw n n sz rzecz a od iea w p m ic a o dc isa ie a , w a ici h p , ch a B a p ism w li og , otrzeb n m. Z c s p b O y ca ws o c y ie a a za w o ytu d zk a h b ru s ichw IS r. p o k IS rofesora i ta byli: p m m rzeoon a za ze n u zy iel y ra m a c c mtemty i k . M k m n Leb n u zy iel fizyki i jzyka rossyjsk a a k s a sy ilja ell; a c c iego

k . F u n B ow i; n u zy iel p w i h s a sty eld sk a c c ra a istorji k . S ty llsza i: n u s ozon ck a czyciel w ow k . B rto ie Lew o icz: n u zy iel g a i p ls o c ym y s a m j k w a c c ram tyk o k -a i

run otoczenie. Nic wdziczniejszego jak la panoram cala w zie a, leni, cala w dworach i dworeczkacli. w w incych si drogach, w polach zielonych, tych, czerwonych, biaawych, w reliefach gajw i gaikw, pagrkw i dolin, cala tak typowo litewska, tak przedziwnie swojska, nie opatrujca si nigdy, tak jak nic prze syca nigdy chleb nasz ytni powszedni, dziwnie jaka na tym piknym szm acie yznej ziem m pogodna i jasna! i ila, Ludna to strona wida odrazu na oko. W Krlestwie tak gsto przy sobie nie siedz dworskie siedziby, jak w tem najbli-

tu ycie niegdy towarzyskie i ssiedzkie kipie m usiao!

uczniowie boruscy, wywdziczajc si dziedzicowi w czesnem u szkolnej m odziey okazywane. A ton o. jak wogle wiele w tych n ow stronach m ajtnoci, naleao przed laty do W akowiczw, na stpnie przeszo w rce M okrzeckich, od nich kupi je Woje wdzki a od Wojewdzkiego naby niedawno zam ony Rossjanin fi augier, urzdnik rady m iejskiej petersburskiej, za 40000 rs. (sam lasu byo w Antonowie wk 1 ). Aczkolwiek samdzie ego 5 dzic nic m ieszka stale w m ajtku puszczonym w dzieraw a tylko na lato zjeda pod Boruny z rodzin, wida staranie okoo utrzy m ania w porzdku zarwno dworu jak gospodarki. Dobry to, Opodal, m iedza w m iedz z Antonowem B ciszk staro iju i. dawna siedziba kalwinw W olanw, nastpnie w asno Wako wiczw, dzi w posiadaniu prawosawnego oficera W itolda Wojt-

6 3 kiowieza, ktrego ojciec, dozorca oszm laftskiego wiezienia, naby po ukazie grudniowym 1 6 r. Bokszyszki pod Trabam i w m 84 i o wie bdce Bijuciszki W aciciel nie m ieszka w m ajtku sw oim oddawszy go za tysic rubli w dzierawi-. Stary, typowy dom m ieszkalny Wafikowiczowski w zupenej ruinie, ziejcy tchlizn i wilgoci, zapada si w ziem i rycho zniesionym zostanie. Jest i

jeszcze, przypom inajcy dawne czasy spichlerz z gankiem na slu pach, jest kilka odwiecznych drzew w nieduym sadzie za m iesz-

W ssiedztwie Bijuciszck, nieduy folwark:' iw Dworek w ka. schludny, ziem dobra, pooenie adne, okolica cala w gaikach, ia we wdzicznych do uprawy polach, w nadrzeczulkowych lonecz-

kacli wiwka jest dzi wasnoci Zawadzkich, nio bez racji i susznoci piszcych si: z W ielkich Zawad Rogala Zawadzkim i. Przed laty, wielu laty, M ikoaj Kazim ierz, waciciel W ielkich Za w pooonych w wojewdztwie pockiem w powiecie drogickim ad , przyby w 1 5 r. z Polski na Litw, nabywszy posiadoci ziem 65 skio w Orszaskiem Suy on wojskowo pod .zotym znakiem . , hetm Wielkiego litewskiego Janusza Radziwia i znajdowa ana si w Wilnie czasu spalenia i zrujnowania m iasta. Wywodzi si 01 z Rogalitw Zawadzkich, sigajcych korzeniam genealo 1 i gicznego drzewa w rok 1 0 , wywodzcych pokrewiestwo z Guz- . 18 m ailam i Odrowam z m i i, atk Alfonsa XI krla Kastylji itd. itd. o czom Nicsiecki nie w spom i o co z potom i Jm pana M ina kam i koaja Kazim ierza spiera si nie bdziem Syn M y. ikoaja, Krzysz tof, naby od Karpiw Cianicwicze w Slonim skiem W . nuk jego, Jzef liorodniczy sonim przesiedli sic do oszm ski, iaskiego po w iatu, nabywszy w 1 4 r. od Karola i Stefana Boryczewskich 78 braci rodzonych m ajtno K ion J), lezc dzi powyej linji am k ? koleji libawo-rom eskiej, niodaleko wsi Sobdki. Synowio Jzefa: Tom asz, Antoni, Jan i Stanisaw dokupuj do tej posiadoci od Ry z Dowgialw Brzoskowej 1 5 r. folwarki Indrupie oraz 77 Owczaniszki alias M ichalowszczyzn. w Stanisaw Zawadzki, dziad dzisiejszego wilwki w aciciela, przesuy w szeregach wojska polskiego lat dwadziecia kilka, nam iestnikiem by cho rgwi wojewody trockiego Ogiskiego, nastpnio chorym bry gady potyhorskiej kasztelana m iskiego Rokickiogo (patent Sta nisawa Augusta 1 7 r.) i doszedszy do rangi najpierw porucz 78 nika kawalerji narodowej w petyhorskiej brygadzie wojsk W. K s. Lit (patent krlewski 1 8 r.) nastpnie m 74 ajora tejzo kawalerji narodowej poda si w 1 9 r. do dym 70 isji, aby we dwa lata potem wrci znw do szeregw. C zasu kam panji Kociuszkow skiej nom inowany zosta genera-m ajorem-1 powiatu oszm ) ia**) W sn on L a .la a i G ryjela K b w io k b a o gi eon n ab o -S ec ic . **) O n n n m a brzm d d o a o in cja i osow iej M a W ra t, g n ra in ich iellio k e e i-le

skiego i chlubnio odznaczywszy si nabiera stanow isku, odbyw szy nastpnie w 1 9 r. depntacj n trybuna gwny litew 78 a ski z powiatu oszm iaskiego, um w 1 0 r. wm ar 82 ajtnoci swojej Kam ionce. Niedugo atoli m Kam iaa ionka pozosta w Zawadz kich rku. Sprzeda j wraz z attynencjam (Kierm i ielany, Indrupie itd.) za 2 5 0 z. w 1 0 r. brat Stanisaw Jan Zawadzki 0 .0 0 88 a, Ignacem W u akowiczowi dziedzicowi ssiednich Olginian, poo onych dzi u sam granicy oszm ej iaskiego w w ileskim po wiecie. Sprzedanym rwnie zosta w 1 1 r. folwark Poholsza, 85 pod H olszanam lecy Jankow i skiem wiwka natom u. iast Folwark w, liczcy 28 dusz obojej pci, stanowi z dawiendawna attynencj Bijuciszek i losy ich dzieli. Na pocztku biecego w ieku naleay Bijuciszki wraz ze wilwk do Teodora Wa kowicza, oenionego z Izabell z G sow skich, za w r. 1 0 do 84 W incentego W akowicza, brataTeodora,oenionego z Kajetante crk Gsow skich, wacicieli przedanej Teodorowi W akowiczowi m ajtnoci Trzeszeczenita. W 1 1 r. nastpia ox-dywizja Biju84 dszek. Folwark wiwka pzypad w udziale Kajetanie z Gsow skich Wakowiczowej, ktra wyszedszy powtrnie za m za syna Stanisawa Zawadzkiego, Dawida, sdziego ziem skiego osz m iaskiego, wniosa w 1 1 r. t posiado w dom Zawadzkich. 86 Tene Dawid Zawadzki wyzby si ostatniej attynencji Kam ionki, przodajc Ignacem W u akowiczowi W ie. Za drug on m ia siostr Antoniego-Edwarda Odyca Aloiz i dzi w acicielam i tel.m w i, szystk w im yiszcy 1n ze ra n w ow , i b u ew ia y is j- n i oysk ym d c p n n m ioremp w tuO ia sk o C w o ia szm ieg . o szystk G era m ora w im en o , z szystk w* im y n o yw tela S n w Z w d ieg za a tu ln g * G era M iora p ego b a ta isa a a n zk u k a e o en l a o w tu O ia sk o zn n , o em eo d p ia szm ieg a o n u o reroga sza tey w ciwch tyw ry a y k m d G era Mioraw alin egoib d p w ie . C dlalep o en en a a ovsk iow o zie o in n o szey Wiar^rzy w iciu p ycin ieczci Z i u N ow w sn podpisuj s w zk arod ego, ta i N od iep lego-.

wilwki s dwaj synowie Dawida i Alnizy Zawadzkich Hen ryk i Stanisaw . Posuwajc si dalej na poudnie, wzdu boruskiego traktu , oto w jednej awie: K m n niegdy attynencja G u ela y iejstun, na B a lowaniu do niej brata Antoniego Edwarda O dyca, Ignacego, stanowice dzi nieduy, ale starannie zagospodarzony i licznie pooony folwark. Na wzgrzu stoi dworek sam zabudowaniam , i gospodarskiem otoczony; przed nimsad owocowy, zaoony nie i

ktrzy, jest nadzieja, nie zechc si z ni rozsta. Od dw orku rzony i minwszy wieo usypan grobelk, stajem na w y zgrku, gdzie dom niom anie cm entarz by niegdy, a gdzie dzi krzy wy soki stoi. Przed nam widne jak na dtoni, m w prostej linji i, oe w iorst niespena odlegle, owym krzyem na wzgrku niejako od Kum elan odgraniczone G tu y ieja n . Boe m co si z niem stao! Zniszczenie i poniewierka. iy, i Nowonabywcy Odycw siedziby rozdzielili j m idzy siebie. W ocianin, poktny doradca Bobrownicki, osobisto, o ktrej opinji zam ilcze wol, zaj na cz swoj sam dwr. szwagier jogo, Kuralowicz, pobudowa si tu pod sadem dwornym wy, ciwszy rosncy na tem m iejscu gaik brzozowy. D m om ieszkalny z typowym dachem swoim dom pam , itkowy, starowieckiej, z dwom skrzydam na tyach, struktury, zniszcza ju prawie a i zo szcztem Nowy Giejstun w . aciciel m ieci si jako lako w kilku pokojach na lewo, oddawszy praw stron dom w nie u podzielne posiadanie parobkom swoim i swojej trzodzie chlew nej. Przez ganek, frontowem drzwiam odbywa si nieustanna pro i i, cesja cielt, owiec i prosit; okna deskam zabite, drzwi z zawias i

 67

prastare, arszyn przearlo rodnicy m ajce, kier; ^ dookoa stercz pnio. N,.w,,al.ywca potrzebowa lipy, tylko - dotychczas przynajm niej - altana w gbi Badu, pod ktrej cieniem stal niegdy w rtzek dziecicy autora .Barbary-

i J lib y,, gdzie warzyli ochotnie jego szkolni koledzy, naj-

aby aki tiki kapita m arnowa 'si'uwiziony w cennomdrio^e owvcm T - inko 8 kr y i dbai,dy p-?k k i",yKt y 8woi

runek atoli, jak zreszt niejedno Ordy odtworzenie, wyszed nie

Piotrowicz^(bdcych od niedawna wasnoci prawosawnego s dziego ledczego azarewicza), Kum elan, Kajecienit (dzi wioski), Zahorza.Brodowszcz.yzny (do niedawna natowskich,^potan N. stawiaj si jak nastpuje. ^ ^ ^ ^^ ^

sanTni u na^z^talo jednoczeni. w Latomitych talen ielo tw, ktre w cigu niezm ordowanych zapasw teologicznych w yprzedniejszym ze wslys^ich ^rzy do t.j^ al^z obu stron

Rzeczypospolitej. Urodzony okoo 1 3 r. wWielkiej Polsce, wdom 50 u T h " T i".| 5 ra k W'zniem ' ,^<* a * J form anem Braci Czeow

-rychle zasyn. Tedy go wuj Hieronim Kwilecki, zarzdzajcy tarza podczaszem litewskiem M u u ikoajowi li ,d/,illo. O dtd sem i opiekunem W . olan su ptem Radziwia wysany do Akam

zwolennikam i krzewicielam Reform pokierowa wysoko Woi i y,

m atycn drog. Wolan jedzi jako kom isarz krXwski^o Ryg", ptowszeftej^za^i nadld m krt^w ffi ^ d X l ri nag''0 < d;

niezm iernej wagi dla historji reform w Polsce: Pi ksig prze y ciw dzieu Skargi Jezuity, datujc j z tyche sw oich Bijuciszek. Pism tojego rozm rozchodziy si daleko poza granice kraju, a aite jednajc m szerok staw Do Bijuciszek przybywali raz pora u . wybitniejsi W olana jednowiercy z kraju i z zagranicy, a krl Stefan Batory poleca m z ca ufnoci m rozm u isje aite. Po zgo nie Stefana, zabiegi cesarza Rudolfa o koron polsk sprowa dziy w 1 8 r. posa cesarskiego Danjela Poinca a pod strze 57 ch skrom nego dom W u olana. Z tego si pokazuje, jakie zna-

ley podr jego w 1 9 r. do M 55 oskwy ze Lwem Sapieh odbyt, dla utwierdzenia pokoju z carem Fiodorem Ostanie lata ruchli . wego swego i czynnego ycia zaznaczy Wolan pikn M ow te w one rodziny. Pasm pracowitych dni tego niepospoli ielm o tego czowieka przecia m ier, nastpiona 6 stycznia 1 1 r. 60 Um Andrzej Wolan w B ar ijuciszkach i tam pochow e any. D ziea jego stanowice dzi rzadko bibliograficzn drukowane byy kolejno w osku (powiat oszm iaski) w drukarni Jana Kiszki, wW ilnie, w Krakowie i w Niemczech). W pobliu ot w spom nianych Bijuciszek, nalecych do owego arliwego krzewiciela kalw inizm n Litwie, leaa w XVI u a wieku niedua attynencja lindziwilowskich dbr Soy, zwana G iejstunam albo-li te Kiejstunam Po M i, i. ikoaju Radziwille odzie dziczy dobra Solskie syn jego Jan, starosta m udzki, ponim za, ) M B li i. P a h . a sk ism istory e, T. III, 3-1 6 W rszaw 11. czn 3. a a 83

7 1 drog spadkobierstwa i z rozdziau dokonanego midzy trzem a siostram w 1 4 r. wzia je Anna Radziwiwna, ona Stani i 55 saw Kiszki wojewody witebskiego. Co si stao z ogln m a as dbr Solskich, o tem na innem m iejscu piszem m ich dw y; aa unasto-wlokowa czstka pj m odm iaa iennem losu kolejam i i. e kalwiskie bdy pisze Niesiecki w wielkich do m litew ach skich najwicej si pocnczas gniedziy, dlatego i An drzej Wolan w respektach by u ksit Radziwiw-; oczy w icie zatem dla respektu tego, przedaje m Anna Radziwiwna u Kiszczyna w 1 7 r. za 4 0 kop groszy litew 54 0 skich selce m oie

tiaczy jeho sobi ku m iosti braterskoi ochotnijszym uczyniti*. (1 7 r.) 57 Ssiadam Bijuciszek i Giejstun byli wczasie owym niejacy i Naruszowie, siedzcy na rozdrobionej m idzy trzech braci nie wielkiej ziem skiej posiadoci, zwanej ostaje, graniczcej oprcz stjana Greckiego i z gruntam kniazia Aleksieja Bilesim i owicza. Bracia Naruszowie postanowili wyzby si posiadoci swojej, kuciank onaty, przedajc w 1 7 r. cz swoj ostaj ziem 51 ia

7 8 ninowi J. K. M pow. 0s7 1 .Im p. Bartoszowi M oci .n . 1 ikoajewiczowi Czyowi i m aonce jego Urszuli z N aruszw. W lady W acawa ojciech Narusz i w tym jeszcze roku cz swoj e poszed W ostaj odstpi za 60 kop prszy Czyowi. Niedugo potem w r. 1 7 ostatni z Naruszw, .an -bez adnej nam 55 , owy ani przym u szenia ludnego, lecz sam po swojej dobrej woli i clieci sw ej przeaje cz swoj, ostatni, ostaj, sam .dworek ojczysty, w spom nianem Czyowi za fiOkop groszy litew -liczc w kady u . grosz po dziesiciu pienidzy biaych". Bartosz Czy, zaokr gliwszy podboruAsk fortun swoj kilku. dokupam (Wojciei chowszczyzna, Jakubowszczyznn, Wensawowszczyzna, Janowszczyzna od Naruszewiczw) nie dugo cieszy si ziem skiem do i bram gdy w r. 1 7 um w .ostajach i wszystk posiado i, 6 6 ar swoj onie na w ieczno zapisa. Od Czyw przechodz ostaje do M enykw, M enykowie za dokupuj do nich Zaprudzie od Abrahim Jahicza i .lahi Isupowicza (oenionego z Achm a atwn)

groszem znaczyo tyle, 00 in noniu garci piasku. Spodobaa m u ajc si dugo, w 1 2 r. od Abrahim Jahicza Zawadzkiego, GS a chorego tatarskiego m ereszlaskiego i ony jego Chatm B y ohdanwny, dziedzicw Kojacienit, nabywa za 8 0 kop groszy 0 Kum elelany stanowiy attynencj posiadoci ziem skiej, zwa nej Kojacienita (Kojacianlata) nadanej przez W. Ks. Litewskich tatarom Siedzieli tam rnem czasy i Zawadzcy i Arazowiczo. i wie i Gliscy i Ulanowie i M oszyscy. A gdy w 1 1 r. dziedzice 73 Kojacienit M ustafa M oszyski i Danjel Radecki wraz z rodzinam i sw i < em wynieli si er/ra lim patriae*, krl August II, przy ite* wilejem wydanym w 1 1 r, na tej z dawien dawna tatarskiej 79 glebie *post proditores Rzeczypospolitej opustoszaej* tatarsk

7 3 znw rodzin Achm atowiczwosadzi. Gicjstuny tym czasem zm , ie niajc wci i zm ieniajc ssiadw, pozostaway w aktorstwie ro dziny W olanw. Jakb W olan dokupi by do nich w 1 8 r. od 64 Cim ochw folwark Rowy ale m Gicjstuny ulodz niebaw iay em lcganoj zaborczoci Kiordejw. Jarosz W olan zbywa jo w 1 2 r. 61 w spom nianem O u stafiom Kierdejowi, ktry okol.. 1 3 r. jest u 60 ju teraz wacicielem w cale pokanego pasm ziem rozcigaj a i, cego si poniej Borun midzy Krewem a H olsznnam Ale for i. tuna ta paska, jak i laska paska, przejechaa si tylko n pstrym a koniu. Dlaczego Kierdojowie jednymzam achem wyzbyli si w szyst kich tych swoich posiadoci w boruskiej stronic? - odgadn trudno. D o, e w 1 3 r. wszystkie te wyej w 69 spom niane m a jtnoci i folwarki przeszy drog sprzeday za 9 0 kop groszy .0 0 litew z rk Kiordejw w rce Jerzego W . olana i odtd przez at sto przeszo m ju w nieprzerwanej s|>okojn possosji Wo iay ej lanw iKizosta"). W 1 1 r. przechodz te wszystkie dobra, zastawiane ko 77 lejno ptzoz Wolanw Kierbedziom i Grabskim wo wadanie To , m aszu i Reginy Wolanw a to tym sposobem o ojciec Tom , asza, Jakb, sprzedaje te posiadoSci swojo rodzonem synowi za 2 0 u .0 0 talarw bitych. Tom asz tedy ukada si z bram swem Stanii i

b otrzech P p d om o zm fin l, ta w iej < l)\ ie k retsze c y : iotr, o k orzy s ta k k ielk | a io d s R ea id W n , m si N a z en lo ola w yli icsicck d j T mszow o io em l. a c o a i, en n u ms b ktry .In , a b i jego byli S n wI Ito iiftln . P on a za yl k h rn m ta isa g w rzek yd rzeja Win a ^ a , byl p d om o n , T kb o k orzymo la lmI syn wm d ch szm fisk ia w : s d G n , w u ia t p sia o zn c ie przez K ejwrozsze ia o icjstu y yk p o d , a zn iord rzo lin W n od A d n , ja ola w n rzeja id c . Z rw oza N id c i ja i su c a a n ic o k k e w n ch N w h lim sip a y . ie a a y rzeto p ooy n W m cuszczeu o s n c a in iejs wz ie o

oenionego z Ann Puttkam erwn, tytuujcego siebie starost

7 5 ziem upraw niezabudowanej za traktem boruskim powyej i nej , Zahorza, folwarki Czotyrki i Kantorowszczyzna. Zapobiegliwem u i chtnem do w u szelkich kom prom isw W olanowi, najwicej czyni wstrtw i am barasw niepoham owany procesowicz Jm Pan Jzef Chodko, sdzia grodzki oszm iaski, rezydujcy w dziedzicznem swojem Zahorzu"), lecem m proxima conU guitate i giejstuskiem gruntam W i i. aciwie m ic, proces graniczny w Zahorza z Giejstunam trwa od 1 4 r. do 1 7 r.; przerw w nim i 73 70 bowiem tylko czyni sd podkom orski 1 5 r., po ktrym atoli 71 Jzef Chodko w rychle znw bierze si do tyraskiego za cinania szabl w gow poddanych lostajskich, do odbierania wozw i koni po gocicach, do przernych ckspulsyj i najaz dw. Sdem rwnie kom prom isarskim koczy Jan W olan du goletni spraw rozgraniczenia (iicjstun od Kojacienit Bohdana

W olanw. W 1 6 r. Jan i Anna z Puttkam 79 crw Wolanowie przeszanam za sum 1 0 0 zip. Marjannie ze witorzeckich M i 1 .0 0 itkiewiczowej koniuszynie lidzkiej, za koniuszyna w ypuszcza tym e Janowstwu Wolanom Giejstuny w jednoroczn dzieraw, aby dotychczasowi dziedzice czas mieli z w szelk wygod i swobod

a J p M h C od o sta i ta w 1 3 r. n w za u o a ia d orsk n m. ic a h k w m 71 o e b d w n w ie a n w (do dzi d ia p d dw o em n o oremb ) m cu d cem iejs .

Przoduj Wolanowie G iejstuny, j)o tylu latach d/ied/n/nogo dzierenia, oczywicie nic boz alu; w nosi jednak naley, ze bd co bd uwaali oni za siedzib swoj rodzon nic (iiejstuny, jeno Bijuciszki. Na dom ten prowadzi nas ustp z aktu ys sprzedanego, pisanego przez Jana Wolana w ostai G iejstuskiej 1 5 r dnia 20 kwietnia, w ktrym czytam dosownie: 79 y .M ajtnoBijuciszki W olanowskiewtym powiecieoszm e iaskim , iw contiguitate z m ajtnoci ostajam iejstunam sytuowan, i-G i ab antiquo w im ieniu naszem bdce el ad presens w ieczystej possesyi u brata naszego rodzonego Wielmonego Jegom oci Pana Stefana Wolana, generaa adjutanta buawy wielkiej W. Ks. Litewskiego zostajc, nigdy adnych differencyj z m ajtnoci ostajam nie m i ajc, ktr el in futurum chcc w tyche grani cach perpetue ubezpieczy i obwarowa per expressum w teradbr Bijuciszek z ostajam i G i iojstunam tym sposobem opisu i jemy ograniczenie. I drka starowiecka i teraz z Kajccienit idca przez drog z Bijuciszek do wsi Giejstun na Brod Ka m ienny na rzeczce Tarakance bdcy, przy ktrej drco s kopce ciaskiem tatarskiem dalej za tym t drk idc, wzdu przoz i i, , drog idaca ze dworu giojstuskiego przez sianozcie i jirzoz rzek Tarakank, oraz przoz Kum elany giejstuskie i przez Podipie bijuciskie do dworu bijuciskiego, mim pole i zarole biju o ciskie Podlipie i m o Kum im elany giejstuskie do Zahorza przez gaj. A tak ta drka jost granica i zawsze m by m a idzy grun tam sianociam zarolam i lasam giejstuskiem i bijuciskiom i, i, i i i i. Ex quo z jednej strony toj drki, a pod samgaj i kolo wilwki znakam na drzewach poczynionem Bijuciskie, a z drugiej i i strony teje drki G iejstuskie s w asnoci, ktre wedug tyche na drzewach bdcych znakw e juxta sonant jam tera t niejszego ograniczenia, zawsze boz adnego naruszenia by i zoStylu w tem niem i jasnoci brak niem a ay, jest natom rze iast telna troska o nienaruszalno jo czasy w ieczysto Wolanw ro-

Koniuszyna lidzka wypacia W olanom gotwk 1 6 0 z. 0 .0 0 a z pozostaych 4 0 uicia si um .0 0 wion jednoroczn dzier awn rat z gry kwitowan. D siebie ekscepowaa folwark la Piotrowicza (nastpnie przez ni darowany) folwark Kantorowszczyzn (oddany w ard D browskim karczm Olchwk, om ), uroczyska Zacie Wielki i M Rowy, Siodlarsczyzn i siano ay, za boruskim gocicem Poniewa pisze jm koniuszyna . p. rostowic czotyrscy przcrzeczone dobra ostaje-Giejstuny bez a dnego zasiewu a osobliwie ytniego ode m koniuszynej lidznie kiej m dopiero sobie podane, a za na przyszy rok tysic aj siedym szedziesity zasiewu ytniego nie s obligowani w set e dug naszego postanowienia i dobrowolnych cirkum skrypcyj ka za zasiewa w za przysaniem ludzi m ic, oich z folwarku Piozboa przez WW. PP. starostw czotyrskich zasianego) oraz m ie-

tudziez rozejcia si swawolne poddanych i inne jakowckolwiek z dopuszczenia Boego przychodzce kazusybyleby nie z okazji ardownych possesorw, dependujcychdyspozytorw doruiny przysza, tedy WW. JP P. Wolanowie, starostowie czotyrscy, za to odpowiada ani do prawa pocigani by nie m aj<. Nadto, w nieograniczonej zaiste uprzejm oci swojej, gwarantuje koniu szyna W olanom chtn pom w przeprowadzkowej rum oc acji. Po zwala im po upywie dzierawnego term j. po w Jerzym inu . 1 6 r. pozosta w Giejstunacli jeszcze do 20 m i obowizuje 70 aja si da im .podwd pitnacie i pieszych czterech dla przep dzenia byda najdalej o m trzydzieci-. A przytem j>isze il

7 8 m WW. Pastwa starostw i ludzi tyche WW. Pastwa wca ych ym giejstuskim dworze do takowego term 20 maja rezyinu doncj a dla koni i byda wszystkiego pasz w aruj, oraz dla przyzwoitej wygody stra i wartownika i drew n opal do a dworu Jchm ocioin punktualnie dodawa, tudzie m o boz hw m iarki na potrzeb tyche WW. Pastwa starostw we m ynie piotrowickim do term 20 m zawsze m by. Bez najm inu aja a niojszogo zawodu to wszystko opisuj i jak najm ocniej ubezpieczam . To tylko warujc wzajem dla siebie, aeby ci WW. Pastwo nie starostowie czotyrscy j>rzy swojej rum podwd zbytecznie nie acji obciali, oraz siana i som na tyche podwodach nie wywozili, . y koni i byda swojego n sianocioch i midzy zboem na pasz a pdza nio kazali. Sowem dw orsko w ersalska od pierwszej , do ostatniej kontraktu stronicy. Co za do sam Giejstun jako ych rezydencji, to dworowi w czesnem szlacheckiem nie m u u ona byo odm wi pewnej nawet okazaoci. O kala go parkan szta chetowy, przecity wjazdow bram tarcicam kryt; od bram i y w prawo pichlerz a przy pichlerzu lam dwupitrowy z da us chomgontowym Za pichlorzem staapiekarnia a opodal jej -g. siornik-; dalej budynek folwarkowy kryty dranicam nad sai,

dworn siano. Wracajc nnpow ku dworowi, szo si m o rt im kuchni z wysoko sterczcym potnym kom , inem wedle ku n ; ch i wszystok z ciosanego drzewa, gontam kryty. Z ganku do sien i i wiod drzwi cikio, dbowo a w dom om pokoi i apteczka, u wszdzie drzwi dbowe, pioco z kafli zielonych w pasy biae, a nadto a sze kom inkw, to jest w kadym niem pokoju po al jednym; okna w ow oj>raw oram ne, owane biaem okienicam i i zewntrznem Za rum sad owocowy parkanem ogrodzony, i. em dwoist bram zam knity. Od rum ]> prawej rce stu u o dnia z gontowym dachem zdaa w si stajnia, za ni obory dwie ; ioci i wozownia. /.* jo/dn bram gum nowo zbudowano na tor no pw szesnacie, przy gum kom dwie dla zsypywania plew nio ory ,

Jm Pani M itkiewiczowa, dam przedewszystkiem dobroa

zeszem w Bogu Jegom u oci Panu Mitkiewiczowi, koniuszem u go Jegom oci Pana Januszewicza m wyda w m am aestw o Pan Piotr Januszewicz, w nastpstwie rotm istrz W ikom irski, nie piknie wywdziczyy zacnej pam dobrodziejkswojej, in ici -

m orzyny W ikom irskiej afektu i uszanowania, t m ajtno G iejstuny doywociem onej zapisuj, wyczywszy folwark Piotrowi, cze, dany ode m prawem wieczysto darownym JP. Piotrowi, nie Januszewiczowi. Po najdtuszem za yciu crki m ojej podkom orzynej, m ajtno Oiejstuny alias ostaje w nukow m u i ojem Tadeuszowi Kocialkowskiem podkom u, orzycowi W ikom irskiem u, zawdziczajc od onego ku m m nie io, uszanowanie i u gi, su wiecznem czasy daruj i zapisuj*. i Tak si te i stao. Po m ierci podkom orzynej Kociakowi skiej obj Giejstuny z attynencjam w aktorstwo swoje Tadeusz i Kociakowski, tytuujcy si starost czotyrskim odda je wdzier , aw za 2 0 zl. M .2 0 orykoniem podkom u, orzem W u ikom irskiem u! 1 8 nastpia cks-dywizja dbr Tadeusza Kociakowskiego. Naj 73 blisi ssiedzi: Wincenty W akowicz (dziedzic Bijuciszek) M arjanna Gnatowska (dziedziczka Brodowszczyzny), Adam Konce w (dziedzic Karowszczyzny), Ignacy Januszewicz (dziedzic icz Piotrowiczw), Jan Chodko (dziedzic Zahorza), Kodziowie, Przy borowa, Rodziewicz, Sakowicz rozebrali midzy siebie m niejszem lub wikszem czstkam wszystkie Kociakowskiego podi i i boruskio ziem skie posiadoci. Sam fundum G e iejstuny w raz z Kum elanam przypado na dol dwojga m i aoletnich dzieci Ja-; kba Sakowicza podczaszego starodubowskiego, zmarego w r. 1 8 r. w W 78 ielkiem Siole ). Hyli to Jzef i .Hanulka. Sakowi-' czowie, zostajcy pod piecz m atki, wyszloj secundo mlo za m za Tom aszewskiego, oraz opiekunw: Antoniego < natow i skiego^ R to byl dla G n krytyczn i fa ln z p w d w n o e ok iejstu y ta y o o u a ie wj ta sy i ek yw od yw j sic w G tu a przez tygod i :i i d i * k ad izjl, b a cej iejs n ch n n z^rad"^p ir!|"n n^ie'a yl ^ ilS | l9 8 " 4 "'i^Ua^pota "*"" P si G fejstuny li h, | t i I k i\tr->ik ' , wM ly . | t la ob ru W k 7 m sza to , orgw II, b a n za iew , k sce cji, b d , pa t a ez d ego s u re n y a t cw i n czy ia a ow w a n lb iem szystk co ja ta ru om w mj usta o io o, k k ch o a tk n w , k za o od a in ymK alkow a n d n ow skiego k ytorom K m n n .lay ,ed . u cla y ie a d r d ' Z : " t : ,n W id Zsi"islu k hP letk w W is ta d O i',C e" "B ic n . zn mo p rosyn T d sza O y ca Ign ie a eu d , acy. * 'un la u orzy d e n tw

8 1 (egzekutora testam entu), Ignacego Bohuszewicza i Franciszka Poniaka. M atka Tom aszewska wyjeda z m em a gdzie za O rany, zostawujc w Giejstunach m aoletniego podczaszyca J zefa pod dozorem opiekunw w , aciwie pod dozorem Tadeusza O dyfica, ktry podwczas Giejstuny trzym w dzierawie i w nich a m ieszka ). Jzef Sakowicz dochodzi do penoletnoci i w 1 0 r. 80 d. 2 wrzenia przedaje Giejstuny Tadeuszowi OdyAcowi, rotm 1 i strzowi wileskiem penicem w nastpstw czasu m u, u ie, arsza,B O szern ra h n i z op i n d mo im S k w m za la ) b e c uk iek a a letn i a o icza i ta 18. N ek eu s tu d W . ek yw 73 a sp s to la W sd izorw w G iej s n c , k p stei golezosta , ora W t k n n ro a tu a h tre u y z ik o i, a zmite k p , k n mcje tru k u g lu ziomn jty I d u le o su p , n i, su , d a m wm Za sze za k ww cy , d ych d G n . . . . 11- - fi m isz ch u o iejstu grzeb zeszego p d szeg u W . J n szew ww o cza o W a u icz zit . . 1 . - . 8 w n , regestr przez W T a sk z ia c . A ja i io P. om szew iego a w d za k

K w i za rob t, wG tu a ro i m , p jcra cow o iejs n ch b ce u rcz

^Z i a a ca d W . J a lw r y la JP zefa z Jgr. 1, zad k o a . 5 y ey n rz

D torow L n a i za ro a p ryp d ok i a gm icrow zmite resk cje la WW ie zad ok i in e lek rs a p w rn d W P iln ek t n a tw o t ie la J . L ajczyk i A to iem , p ok ow n n u rostej k n ycji b d c m , z o d e u o

8 2

8 3

sched zwan Zawad/ko szczyzn, sched wydzielon Ilerm onegildowi Przyborze czenikowi rzerzycklom i sched przypad u w udziale krodytorowi Kociakowskiego, Rodziewiczowi horodniczorn oflzm u iaskiom Dziki tej zapobiegliwoci Tadeusz Ody u. n um iec, ierajc w 1 3 r. zostawia dzieciom swoim884 dziesiciny 83 ziem przeznaczajc jo do rwnego m i, idzy synw swoich roz dziau. Oeniony z Teres z dom Gnatowsk m Tadeusz Ody u ia niec czterech synw: Antoniego Edwarda, autora .Felicyty, i .Li stw z Podry., urodzonego w Giejstunach w 1 0 r, Ignacego, 84 J n n B u ile, cio sw z r ksw ic d l W P P n lo og m tce ojej, i\ o h a J . Jzef......................................................... jt | _ K . r. Z Ml odtrzechosb:W J zo , dyrek 1 c o ca n JP. fa tora h p ............ W . - J O u o l w s iem ik w ile k u ou k itu zapaciem ego w

vo ior c

d iu1 J lii przezJ . T m szew iego, n rzyja egoo m , n 5u P o a sk iep zn jczy a n o zysk n k a d a ie trego do P rzeajI, z O n m p a ru a i torej m ili, Z p c ad aw a ro es w yjte,' jed w Z stw W sk , d gi en iem ie ile iem ru w Zlen ie O ia sk n W PP. T mszew ich o zo istw szm iem a W o a sk liw zerw n ze szk W .p d szyca asta oza mw n e a ie JP o cza d ta o a a e u a j d onego.......................................... d k c la 8 .- . Z p a roces n W b k po trn ek u w a P. a , try w sp lssj o io glejstu ich z g n uczyni.................... + * c nw fisk ru tw za ryby w W icw i w S orgon ch jn o ten akt b iszn ie m in , k y I7 S Z u io aw cy przez W b i W P 8 . a czyn n iolen JP. a J . C ch w za k ze o ic , trzy to ob w Ieh o lu zi giejstu sk yd a mcl d ich z u n a i b d cy , w lc ogra iczen k c i zn k w rzd ik m ch ed n ia op w a g n ychogl a cych n d ze p d B iu a i d g a ra iczn d j , a rod o len n m o n li, jw b i b ch sch yta szy, tych n io ie zb z ron d cy w w e iem siern ili Zad ap ccsa zew w ro szystk i e sp s m z p d a i icm k en n i, o r m jen a I k n o rji ziem iej oszm lej.................. so . . era n c la sk iafisk P sa co i n jtem z W a d S lra d W . B h o w a u iln o w n o JP o u szew , o io u aW .S k iczw w l.itero on ch . . . 7 . - . iczn p k n W a ow , slo y

84

Hipolita i Walorjana, ora , trzy crki: Angel, Karolin i Aloiz / polubion Dawidowi Zawadzkiem Ilo e Antoni Edward czas u. niem za granic przebywa, gospodarzy w G ay iejstunach brat Ignacy, a gdy w 1 4 r. do dziau dobrowolnego przyszo m 80 i dzy bram przypady na dol Ignacego Kum i, elany, na dol za Antoniego Edwarda Odylica Giejstuny. Sie przebywa w n ich atoli nigdy poeta, stale w Warszawie zam ieszkay, rnym oso bom krewnym dalekim Giejstuny swoje w dzieraw puszczajc. , , Po m ierci jego, w 1 8 r. nastpionej, drog spadku wzia po 85 nim Giejstuny crka Teresa (,'hom ska i nie zajrzawszy nigdy tow do nich, sprzedaa je w 1 9 r. dwm w 80 ocianom rzym sko-kato lickiego wyznania Bobrownickieinu i Kuraowiczowi. W rku Odycw, synw Ignacogo, zostay tylko po dzi dzie Kum olany, folwark m eduzy, adm inistrowany do czasu rozdziau m idzy trzem bram Tadeuszom Janem i Pawem przez Jana a i ,

do 1 4 r. Radziwiowie. 65 1 4 6 4 Anna Radziwiwna Kiszczyna, wojewodzina w 65 17 i-

1 7 < Kociakowska, podkom 7 8 li 8 orzyna W ikom irska (w do ywociu). 1 7 7 6 Tadeusz Kocialkowski, starosta czotyrski. 78 18 i 1 8 8 0 Jzef i Anna Sakowiczowie, podczaszyce staro 75 10 1 0 8 5 Odycow 80 1S ie. 18858 0 Teresa z Odycw C tow 19 hom ska. od 1 9 r. Bobrownicki i Kuralowicz, w 80 ocianie.

wzgrza lam siV parow chodnieje grunt, micjs^oTstaje i y,

M iejscowo tylko tu Soldzie gciej zaludniona; m idzy8w to-

liczne, blizkie i wesoe. - piszo Odyniec, a Chodko opowiada 0 nieodm iennem grom adzeniu si caego lego ssiedztwa n Zaa horzaskie m ajwki. (.Boruny. III.) A zacny staruszek szam belan Bujnicki, uprzejm rad gociom swoim gospodarz, popra y, wiajc pasa n nizkiej, krpej figurze, byskajc szerok ysin, a kaniajc si w lewo i w prawo, uwija si midzy dziatw, wrd pa i panienek, przystpujc raz po raz do ichm ksiy pro o fesorw i ksidza prefekta z flaszk staruszki i sporym kielisz kiemi nic znajdujc nigdy niegrzecznego odm wienia lub w strtu . Pan Dziewialowski, m m etr uzyki, n czele kapeli, rzn od u a, a ch pan szam belan wali w pierwszej parze z pani m ostow niczyn, za niem huk par.... Tam opodal kipi siarczysta partja .palanta., i w innej stronie rozsiado si kko starszyzny przy kufelkaeh, a przez polank pod dworem wida ju byso gdzieniegdzio wiateko i gwar si wszcz i brzkanie naczy i wynosz p o-

si nic nio zm ionil si krajobraz w agodnej tej pogodzie swojej 1przedziwnej m alowniczoci. ze dom alowa do tylko sztafa z przed laty w spom nieniem a wrci to, co znikno n a Jan Chodko, midzy 1 1 r. a 1 2 r. zby liczne Zaliorzo 83 80 swoje profesorowi m edycyny przy uniwersytecie w ileskim Fer dynandowi Spitznaglowi, ktry do Zahorzu zjeda z rodzin swoj na lotnio m iesice. Najstarszy syn jogo Ludwik, w ietne rokujcy nad/icje, bohater zim nego poem Sowackiego Go atu dzina myli., byl serdecznymprzyjacioomi Sowackiego i O dyca a dwaj ci m odego Spitznagla koledzy czstem bywali gom i i w Zahorzu. Od Spitznaglw przeszo Zaborze do Skibiskich, a przez Skibisk, wydan za m za D unina-lepcia, w rce tej rodziny, posiadajcej do dzi dnia pam itkow m ajtno. O becnie w acicielom Zahorza jest genera D unin-lep, stale za m ieszkay w Petersburgu, przebywajcy pod Boranam cz lata. i

 87

Z O S Z M IA N Y D O S .

9 0 szlak gocica, m iejscam w i cale m alowniczy, winie si teraz po przez m orze cale pasiek wyrabianych przez trzym ajcych ji w dzierawie od hr. Czapskiego burakw Jedna z ich czaso . w ych osad gospodarskich ley tui przy trakcie, o wiorst kilka od O iany. szm Odjechawszy od m iasteczka wiorst okoo piciu, m ajc p o prawej rce kawa piknego lasu sosnowego, co osta si jako dotychczas wrd powszechnej zagady dziki ogldnoci w aci ciela p. Chdzyskiego, m y oto przed sob pierwsz wiksz am karczm po lewej stronie gocica stojc. To K w a. W , rak k edug m iejscowej tradycji nazwa ta powsta m iaa std, e n tom a w anie m iejscu piciu .krakusw* prowadzonych tdy w 1 3 81 roku pod wiziennym konwojem zbiego i rzucio si w lasy , okoliczne. Dwm z nich udao si um kn, trzech dosiga ku la i pochow ano ich tu przy trakcie, po prawej stronie drogi, m oe z pl wiorsty za karczm gdzie jeszcze przed piciu, szeciu , laty stal wysoki krzy drewniany. I wistocie, nazwy Krakw ka*

nach wileskiego gocica i zboczm w tym celu oto najpierw y Krakwk do B ieA zek lerw cia . Gdzie dzi dwr sam ley, nada by w 16 0 roku w 2 rzenia 20 dnia krl Zygm unt pi niezabudowanych pustoszy nieja kiem Dym u itrowi Fiedorowiczowi Bierwiecowi, od ktrego po sza nazw Jedyna crka Bierwieca wniosa wianem posiado; a. t m owi sw ojem Janowi Perepeczy a syn Jana Perepeczy. u Dymitr przedal Bierwieciszki swoje w 1 2 roku Ilrom 68 ykom . W 1 3 roku naleay one do braci Sam 65 uela i Krzysztofa H rom ykw i w rodzinie tej lat przeszo sto przetrway. W roku 1 1 , Barbara z Narkowiczw prim voto Roubina, s. v. K 86 o on w icka, odziedziczywszy cae niem Bierwieciszki po krew al nych sw oich Hrom ykach, przedaje takowe Antoniem i Izabelli r B u . u

9 1 katych C hdzyskim Czci Bierwieciszek wada jeszcze przez czas pewien Pielewicz siedzcy z dziada pradziada na niw ach pooonych midzy istniejcym dzi dworem a traktem wiod cym z upran do O iany. Dzi m szm ajtek ten, na dobrej lecy glebie, ale dzierawam dugoetniem m i i ocno sfatygowany, na ley do W itolda i Ludwiki Chdzyskich ). Na pnoc od dworu, tu w pobliu, folwark nieduy P u y ik n niegdy i przez lat niem we wadaniu Gabryalowiczw, obe ao cnie w asno dwch rodzin drobnej szlachty Kowzanw i D om wpierw attynencj Bierwieciszek, odprzedane przez Antoniego

szlachecka i chopska B ortele. Wiemy za o nich tyle tylko, e

za m za niejakiego M ichaow skiego, nietylko e zagarna so-

fundusik. -Objem pisze w testam encie w 1 8 r. w Borte62

ploty ogradza

zaczem to wszystko tem potom u w u stw ie-

niopoczesne obraa sobie bya w niepokanych Bortelach, n a iem oo tem przygania; przeciwnie, oto m o Bortcl przechodzc, ' u im P 6 D j tym zachodnim kierunku zapuszczajc si w oko al" e lic. m o lecego nawprost Bortel folwarku polanskiego im stem podglebiu, cikio i clilodne grunta m ajtnoci Polan Jan- j kow skich. Rd Jankow skich, o ktrego rozrodzeniu si po wszystkich ! ziem iach dawnej Rzeczypospolitej ju Paprocki w spom pod ina, wzgldom liczebnoci gniazd rodzinnych ustpuje na Litwie jednem chyba tylko, niem u niej staroytnem rodowi Korsakw.| u Co krzaczek to Korsaczek. powiada przysowie; o Jankowskich:! z rwn susznoci da si to sam powiedzie. Jankowscy rozo m aitem piecztuj si herbam rodzina, w Oszm i i; iaskiem od lat m wicej trzystu osiada, piecztuje si herbem Jastrzbiec. niej Protoplast joj, wedug urzdowego genealogicznego drzewa

si dwie gwne linje rodziny Jankowskich; starsza i m odsza. Starsza idzie od syna Piotra Mikoaju: m odsza od syna tego . Piotra Jima. Starsz linj nazwaby m ona linj try|>lask = ile, e syn Mikoaja S on wada m zym ajtnoci Trypla vel Try ple, w oszm iaskim powiecie, m idzy Subotnikaini a (ieranonam i pooon, na m ocy reskryptu krla Zygm unta III z dnia 2 3 m arca 1 9 roku. Trypla owa (alias: Tryple) m odtd nieprzer50 a wanie wo wadaniu starszej linji Jankow skich pozosta do dzi dnia. Syn Szym ona Andrzej, oeniony z Dorot Kocielwn ; crk W ojciecha M ikoajewicza (1622)), nadaje Trypli nazw , ) K Ju A to i K ciel, p b n i a rystnwH zitlow o y r. styn n n o le a lta orod ie. Dm W K . Litew iego n k re z Polsk -k n ii i z ru ii/ e ii d m n . u sk ie t o oron en flg n n n o u l

Trypla-Jankowszczyzna . Syn Andrzeja Jakb, zam rozdzie iast li ojcowizn midzy Irzoch synw sw oich (Stanisawa, ukasza i Jana), testam entem w roku 1 8 sporzdzonym zapisuje Trypl 63 w wieczyste wadanie synowi sw u Janow ktry um em i, ierajc w 1 8 r. oddaje j synowi M 65 ichaow M i. icha majcy trzech sy nw"), darowuje Trypl (w 1 5 r.) jednem z nich Franciszkom 76 u , po ktrym dziedziczy syn W incenty, sdzia graniczny oszm iaski i bezdzietny um iera. Tedy Trypla, przechodzi na syna stryjecz nego brata W incentego, na W aterjana, po dzi dzie Trypl wa dajcego. Walerjana syn, W incenty, urodzony w Trypli w 1 6 85 roku, jest zatem najm odszym z prostej tryplafiskiej linji i Trypli Trypli jakb, ojcowizny nie rozdzieli, a w 1 8 roku zapisa j 0 :1 jednem z synw swoich Janow Pozostali bez ziem u i. skiej posia doci bracia Jana, ukasz i Stanisaw poszli wasn drog, szu kajc dla siebie nowych siedzib. Naley przypuci, e ukasz to naby sytuowan w tym powiecie oszm o iaskim m ajtno ziem sk P y i dal pocztek linji Jankow olan skich polaskiej. Kiedy? Na sam schyku XVII w ym ieku. Od kogo? W pierwszej poowie XVII wieku, pod Oszm ian, w p nocno-zachodniej stronie, w pobliu wielkiego traktu idcego M M h a a , A ton i F n a A to i byl regen ziem > ic a -Mcieja n iego ra ciszk . n n tem B ed k W lb tt, p en y t ia n isarz ziem i p w tuo ia sk o.J n w o y , sk o ia szm ieg a ie ielmn m w on m Ich o P n S a ro , D ita m f rzd ik ziem ielm y in a om en to m ygn rzo , n om sk oszm iego, u yliem la w iego^ ia sk m 'd ygody calejo p w tuo zm ieg o ia s ia sk o i p szej ek ed w k n ela lu ziem iej o zm rd sp ycji a c rji ej sk s . fc wS tu X j/ ta tu . L . i co stytu sejm y , itew n cyj ow ch R en ja o to J ci P n A to eg ta k M aa n n J n ow ieg dobrze u d ego ob a p w tego, p w u ie iego a k sk o, ro zon yw tela o . ra a m jtn u n w , p w w J cl a ta d reta i in e rn k s ego, sta o i o ierza szy m k , ek n e, tre i b d k n rji regu a in re , a y o e i jako od n wtem b d o a ccla low y le sa b n rn em ie d c u n o a y p w on n ju m cie w rn i z>czliic d sp n w fu d w n , o yk a ym ra en ie ie y oo a raczy, k trego w te o lig w wzy wresp t a i w stk rn b o a s ,^ ek sk szy ich M P . a

ilryg uco i

ev xi

si aJ n p szego d ia.. P p i p cz (O a wP la a ). c u ji ierw n od is ie . rygin o n ch

9 4 dzi z W ilna <lo M iska, znajdowao si, ssiadujcych z sob o m iedz, m ajtnoci kilka, m ajcych wspln nazw Polany. Niewielkie le wasnoci ziem skie, powstae z rozdrobienin obszer nego dom inium WiesztortwM naleay jednoczenie do Pietkie ), wiczw, Dbrowskich i W arakom skich. Byy tedy, oce obok siebie, zachodzce szachow nicowem granicam jedno w drugie: i i Polany Pietkiewiczw, Polany Dbrow skich i Polany W arakom skich. Najdawniejsza wiadom o Polanach W o arakom skich siga roku 15 6 cz owych Polan przedaje tego roku li| c 2 dnia 8; >a Piotrem, za 800 kop groszy Jm Panu Antoniem Aclirem i u ow czowi. Dalej m y dokum stwierdzajcy, e w 1 4 roku am ent 60 pewn czci dzi istniejcych Polan wadaj Jan i Ewa Piet kiewiczowie i inny dokum stwierdzajcy, e w ent acicielem Po- i lan w 1 4 roku jest Jm pan M 67 ikoaj Kazim ierz Dbrow ski pisarz grodzki oszm iaski. Przybywa do nich wreszcie Jm pan M ateusz W arakom te piszcy si na Polanach i budujcy ski pikne gum tu pod lasom Proniewszczyzna-, do Polan no D browskiego nalecym lizecz prosta, o ci trzej w , aciciele trzech Polan w ustaw icznej o granico s z sob zwadzie. I tak , we w spom nianym 1 4 roku wystosowuje jp. D 67 browski do > szlachty osim iaskioj list otworzysty., uskarajcy si, e m u jp. M ateusz W arakom trzebi las proniewski i nastpuje w niw ski proniewsk. pod grusz, przy drodze z Oszm iany do p. Pietkie wicza (te w Polanach siedzcego). List w datuje D browski 1 .z Polan . Charakteryzujcym dosadnie ten nieznony stosunek midzy ssiadam dokum i entem jest um owa w 1 4 roku zawarta 63 m idzy Dbrowskim a W arakom skim w ktrej czytam .Ja , y: M ateusz W arakom ziem ski ianin J. K M . oci powiatu ormia skiego, zeznawam tym m oim listem dobrowolnym zapisem i. ! co m ieszkajc m w ssiedztwie z ziem nie ianinem J K M . . oci pisarzem grodzkim pow oszm . iaskiego Jm panem M ikoajem Kazim ierzem D browskim szachow , nice gruntw na niektrych . .ui J

...

wo o ' k ,ic5

,u a 'ziaph "'i 'r, ta u

.j Zw irbliK p w l U ie kl rzy a -J

9 5

kom b.vlo przyleglejBzego pozwoliwszy, przoz m u iornika jiom ierzywszy, odm ni\ wiecznie jeden drugiem u in u stpilim to jest y,

m orgw i prtw ). Nieporozum ieniom jednak kresu tem nie pooono. Kres im sem W arakum tki) w dalsze strony, za Zuprany, nad rzek Oszm iank do Itaczun, o ktrych w spom si n innem m ni a iej scu i przypuScit naley, e Dbrowscy jego Polany odkupili Przynajm niej wiadom na pewno, e w 1 8 roku m o 60 wi o nich jako o jednych jedynych Polan wacicielach. A Pietkiewiczowie? Pietkiewiczowie zostali przy jednej tylko czci sw oich Polan, m ianowicie przy tyche Polan attynencji, przy Hryncowszczyznie (gdzie dzi w Hryce przy drodze z Oszm ie iany do stacji kolei Slobodka) a Hryncowszczyzn ow trzym u nich wdzier ali awie niejacy O strowieccy. Gdy si to dzieje, przybywa w te strony ukasz Jankow ski, zastaje Polany w rku Dbrowskich i o ile w nosi m o na Polany owe od Dbrowskich nabywa. Na poparcie tego w niosku m y dokum stwierdzajcy, e syn l.ukasza W am ent oj ciech w 1 6 roku Polanam wada. Moe 01je sam naby? Kwe70 i 1 stja zostaje m idzy ukaszem a W ojciechem nierozstrzygnita. D okum za rzeczony opiewa: Ja M ent ateusz Radzim iski Frc kiewicz starosta jakuski sdzia, Sam Tliadeusz z Naram uel o wic Narainowski starosta dwerczaski podsdek, Tom M asz icha Lachowicki-Czechowicz starosta dziewieniski pisarz, Urzdnicy ziem powiatu osziniaskiego. Jm panom Janowi kniaziowi scy o w irskiem Andrzejowi Horainowi i ich Jm u, paniom m aonkom oznajm ujem tym naszym urzdowym zarcznym u inalnym y pom listem i doniesiona nain querim , onia notnine Jm pana Woj

9 6

ciecha i Anny z Zahorskich Jankowskich, regentw grodzkich|| pow. oszm m . aonkw i WPanowie m , aje dobra nazwano W : iesztortowszczyzna, Cieniukowszczyzna i D olhawotakowszezyznSsJ ajtnoci Jmi w powiecie oszm iaAskim lezce In conliguitate z m panomJankow skich m aonkw natm Polani/, w Ujm p iecie J , an ie ow oszm sytuow . an, bd rnych lal, m ce iesicy i dni grunta, lasy tyche aujcych querulantw do m ajtnoci Polan nalece Po- J laskie, M atyasowskie, Chrzczonowskic, Sm ildziewskie, PokopskieJ i innem rnem uroczyszczam nazwane pozabieralicie i za- 4 i i i bieracie, na pasieki powytrzebialicie i one sobie przywaszczy* i uywa usiujecie, gwaty, wiolencje czynicie, przy pochwakacSfl odgraacie si. W takowej tedy krzywdzie, przy zaniesionym] m anifecie, Jchm panowie maonkowie Jankowscy upraszali | o my urzd ziem pow. oszm ski ias., stosujc si do prawa pospo- | litego oraz zabiegajc takowym ineonwenjencjom aebycie | , WPanowie gruntw, lasw, sianoci Jch . panw Jankow m skich | m aonkw zabiora na pasieki, wytrzebia, wytrzebionych uy- w do rozprawy prawnej take gwatu, wiolencji, odpowiedzi,3 a, pochw aek czyni nie wayli si pod /.arek piciu tysicy kop f a groszy litew skich, ktrej poowica stronie a druga do sdu na- . lee m tym naszym upom a inalnym zarcznym listom u i pom nam i do onego przy pieczciach rkom naszem podpisujem y a i y^ si. Pisa w Oszm ianie roku tysic siedm setnego pidziesitegoj m iesica Junji sm dnia-. (Podpisy, pieczcie)"). ego Tene Wojciech, oprcz wym ienionych Polan, posiada Ka- ] m ionk te w pow. oszm iaAskim ktr puszcza w dzieraw 1 , trzyletni w 1 4 roku niejakim Janowi i Marjannie Jagieowi- 3 77 ezom za opat roczn po 500 zotych. O te nabywa w tym n e powiecie sytuowano Skoderwy (Skodcrwie alias Skoderwa) *), | lece w pobliu Wiszniewa Chreptowiczw. Skodcrwie owe m iay 9 wok obszaru a byy to dobra krlewskie w doywocie z ojca na syna puszczane Chreptowiczom (m y w rku con am sensa takie n Skodorwy wydawano Litaworom C a hreptowiczomJ *) O a w P la a . rygin o n ch M D w sn h B ten a h to ic . ) rifi a o r. u iew -C rep w za

przez Zygm unta III, W adysawa IV i Jana Kazim ierza), a w reszcie w 1 2 roku dal na te Skoderwie donatyw August II 74 Jm panu Sebastjanowi Szczorczowi, towarzyszowi chorgwi usarskiej in premium m erilorum Jm pan Szczorcz nic nie . m pilniejszego jak odprzeda te Skoderwie W ia ojciechowi Jankow skiem w 1 3 . Zjawia si tym u 72 czasem Jm pan M aciej Szaniaw stolnik drogicki, przedstawia przywilej n Skoderwie ski a jem przez Augusta II w 1 3 roku wydany i napadszy na pp. u 70 Wojciechowstwo Jankow skich, przybyych na introinisj do Skoderw, gwatown z nich czyni nowonabywcdw ekspulsj tu u m lw tym powiecie oszm lezcych, w dziedzictwie obaowanego e . (Szaniawskiego) bdcyci, grom ad najechawszy, expulsj uczy ni. Sam aujc Jeym pani Jankowsk, in viduali na w o czas sialu zostajc, wypdzi, odpowiedziam i pochw i akam ini festujc, ruchom i rne substancyc sam delatorki i gospo o ej darza tam ecznego per violentiam zabrawszy, restytucji nie czyni, dbr per expulsionem zabranych ustpi nie chce, z onycli nie susznie fruktyfikujc. Naturalnie proces. Sd dekretem w 1 3 72 roku w ydanym uzna prawa do Skoderw i Szczorcza i Jankow skich i tyche Jankowskich do nowonabytych dbr reindukcj zarzdzi. W spom nienia doznanej m olestacji m usiay jednak jp. W ojciechowi zohydzi owe Skoderwie, bowiem rycho z rk je w ypuci, odprzedajc bez alu w 1 4 r. wczesnym dziedzicom 73 W ojciech zostawi po sobie piciu synw, nie rozdzieliwszy midzy nich fortuny swojej. Dwaj z nich, Andrzej i W ojciech byli regentam M i, aciej pisa si podczaszym w endeskim Adam . sdzi Trybunau W. K Litew. i podstolim w s. endeskim nastjinie , kanonikiem katedry m iskiej. Wszyscy oni w spraw wsplnej ach m ajtnoci ziem skiej dotyczcych wystpowali oficjalnie unanim rzdzi atoli w iler, aciwie Polanam i Polan wszystkiem attyi i

9 8 sm oleski. A dobra to ju byty w cale pokane. Oprcz Polan

!od rrl V

" 1

gdy,' przed tu laty, Puciatw ZaS^ najbliszych^sam Polan . yd.

skicgo, z ktrym o naruszenie granic procesuj si Jankow scy tem Piotkiewiczowskicli polnskich posiadoci. Po ekspiracji za-

Z licznych proM gw przez Franciszka Jankowskiego pro-

dzisiejszych jej w acicieli, W ayskich. I lu w 1 6 roku m k 66 a ki | o. / ^ m ki loki grantu

*cy wicej nigdy w to m internowali zakazaem - W^lW e .. Sr.

m nianej^ju wyej Ilryneolszczyzny m idzy drogan z _ Ctoo-

w^poUu^Ekono^

"o T " T h

100

kowskich polaskiej stanowiy: Polany z attynencjami i Konwaliszki. Konwalielkami wada niepodzielnie jedyny w yciu po zostay brat Franciszka podczaszego smoleskiego, Mikoaj Jan kowski, kanonik katedry miskiej, po ktrym dziedziczy! Aloizy, za Polanami wada Ambroy. Tene Mikoaj kanonik by za razem wspwacicielem Polan, ile e z dziau dokonanego w 1817 roku przypada na rzecz jego trzecia cz Poian, oceniona na 162,382 zote pols. Po mierci kanonika Mikoaja przeszy Konwaliszki we wadanie synowca jego Aloizego, po mierci za Aloizego przeszy na Ambroego. Co za do samych Polan, to w roku 1817 naleay do nich nastpujce attynencje: folwark Zaoyn, dwr i wie Suchodoy ), wsie: Polany, Polanki, Strzelczyki, Radziuny, Kiewliszki, Grodzie, Gaagury ), opocie (przedane w 1829 r. za 3.000 rs. Karolowi lir. Czapskiemu z Nowo siek), Hryce, Legowszczyzna, Starosiele, Prackowszczyzna "), lian Dm ochowski, Aloizy Jankowski, Teodor W akowicz, A M nt. oknecki, W Klukowski, Karol lir. Przeidziecki. Na chorego: I.udwik Um aci. iastowski. Na prezydenta zienisktogo: Rajmund Chodko. Na sdziw ziem skich: Hieronim Um iastowski, Jzef Bukaty, Ign. Zambrzycki. Na prezydenta grodzkiego: Kazlm wlcboda. N prezydenta granicznego: Antoni Dm . a laitowaki. Shod> nabywa w 1 7 r. od A 51 ndruszcw Jmdp. Slefan Rajski. icza W 169# nale one do M elchiora Rajskiego i granicz z rozneim malem poi siadlociam M i ikoaja Honwida Dorohostajskiego wojewody poloekiego (jako to: Kolotyszki, kolotowskie grunta i t. p. Porw: dzisiejsz nazw wsi K olotuny teje okolicy), ktry je na czSci Suchodol zam ienia. W 1675 zapi suje Suchodoy Jmp. Kazim K ierz ozie! Poklewski, podkom w orzy endefiski, onie swej Zofii z Zienow . W1736nale S. do Ludwiki z Sulistrowskich iezw Koziellow starociny dzinieskicji do dworu nale wsie Suchodoy, R ej, adziuny, Strzelce i Galagury a trzyma je wdzierawie Jan W ha. W ery ysiewao beczka^yta'!'. li, owsa zl 6, jczm ienia 7, grochu 1 , pszenicy 40 zl. 4 ^

^ ^ ,T Prackow > szciyin nazywaa si niegdyS Radziw iowszczyzn, potem bowskich. Szabowscy cz Prackowzczyzny odprzedali ^wH Ur. M iO arcinow i

nie 3 czerwca 1887) sprzeda! Konwaliszki Kazimierzowi Umiaitowsldemu, Polany za w jego rku zostajce miaty przed uwla-

wlok 42. W Polanach samych wprowadzonyo,miopotwy ptodo-

Wmcenty ma synw trzeci z ktrych jeden MikotapZygmunt,

si, jako syn, Bolesaw Jank., nr. 1835 r oeniony z crk ka-

jak zreszt po ca-

kich

ziemskich

w, bd spre- wu s to ssia-

nic wyrs, ma xiot> - zn co nierwnie .!l chopa lepszego i<

pami wiejskim cmlariyku, jeno w mijisterjkii pow!ato-em, na

jun i 2 C h ^"u o ^ w

Teje' . .irtniTiil g6IW O ei '' ,0lC W '"Ch,y' ,ul

106

skieun, lolira za^qpodanona dalej fol ark kilkowlokowy R a-

Stankowakiego, a' w innej stronie ku pnocy Indrupka' Db ski.!,. Za wrd tych folwarkw^ ^okolice . Tedy^ Bojary

d '7 1 i L7 . T ' ,

''

i 6 ' k 1 " Bl 8 '

ku upranom. Oto p.L,dnemi zabudowaniami wiecqcy s i y da-

szczygl przebywamy .V.;, a |-> ,jn,ei jej stronie - miasteczko z nich lady iupraskicgo niemal przedhistorycznego .horodySmorgoniom, a w miasteczkowej kotlinie, zerodkowujcy od razu

^szczegowe dzieje tego Radzlwilowskiego dziedzictwa^ ka-

przebyla gwna, nienaruszalna dbr tych m assa^, stanowica gwn Radziwiowsk ordynacj.

107 at do Stanisawa Augusta potwierdzany, cile rozrniajcy d? V i T T r Rdziwlllowsltlc marnotrawstwo i Iia-

dobra Mikolajewszczyzn (Mikoajw) | k>obu stronach Niemna

swoich midzy piciu synw. Najstarszemu synowi Janowi Je rzemu daje Niewie, .'lir i insze dobra, drugiemu Albrychtowi darowuje Szydowiec, Grdek, Lachw etc.; Krzysztofowi dobra Czarnawczyce, Stwolowicze etc.; Zygmuntowi daje dobra Derewna (nabyte przez Mikoaja Krzysztofa Radziwia w 1594 w czci od Mikoaja Rusieckiego a czci w 1595 otrzymane w darze od ony Halszki Eufemji z ksit Winiowieckich); najmodszemu wreszcie synowi przypadaj w udziale dobra Biaa w powiecie brzeskim lece, oraz majtek Kroe na mudzi. Po mierci Jana Jerzego Radziwia, kasztelana trockiego, pozostali trzej jego bracia: Albrycht Wadysaw, kasztelan trocki, Zygmunt Karol, kawaler maltaski i Aleksander Ludwik, stolnik W. ks. lit, dokumentem w 1626 w Delatyczach czynionym, przyrzekli najuroczyciej i na zawsze ustanowion przez ojca i stryjw or dynacj we wszystkich klauzulach, punktach i paragrafach wi cie zachowa. Jednoczenie dzia midzy sob czyni spadych [H bracie majtnoci. Ks. Albrycht wzi Niewie i M Zy i ir; gmunt i Aleksander I.udwik wzili Lachw i Korelicze. W at dziesi po rzeczonym dziale, zeszed z tego wiata i ks. Albrycht Wadysaw, z ktrego powodu nastpi znowu midzy pozosta ymi brami, ksitami Zygmuntem i Aleksandrem Ludwikiem nowy dzia w r. 16S6 uczyniony: majtno szydowieck wzi Zygmunt, dobra czarnawczyckie Aleksander Ludwik. Niedugo jegomo pan kawaler maltaski uwaywszy na swj sposb z mioci swej czvstej braterskiej, bratu swemu Aleksandrowi Ludwikowi ksistwo Niewioskie i hrabstwo Mirskie ustpi; brat Derewni. Ks. Zygmunt Karol Radziwi, krajczy lit., kawaler maltaski, umar w 1642 i ks. Aleksander Ludwik posiad teraz w spadku po trzech swoich braciach wszystkie gwne ordyZostawiwszy rzeczy na tym punkcie, zwrmy si teraz do wywodu, jak kolej przechodziy dobra ks. Stanisawa Radzi-

109 no IC I. Obj ,k. nim wszystkie maj.|tno4d cyn Vlbrycht^SlaI.

nio spady w najmniejszej nawot^citei na rodzon siostr, jeno

iiitromitali si.; do wszystkich dbr pozoltalycl^ synowcowi

cjach^awarli ze sob umow, moc ktrej ks. Dominiktadrfwffi I'o mierci ks. M ichaa Kazimierza Radziwia synowie jego-

ciw antecessorw naszych, ale ono rwno z prawami ojczystemi

polnego W k- Lit jako starszeg,

tu applikujemy K- Hio-

naznaczoncj przysigi nie posia i opieki nic zrzek sic. Z tego

zaledwie majc lat '27, zeszed /. lego wiata. Brat wic, ks. Karol Stanisaw Radziwi, ktry I.W njegdy jego opiekunem,r zosta

szJe pod Jktoratm najbogatszego na Litwie magnata w po-

na 694.000 zl, jak Iwa wartoci 800.000 zl, jak Otkolowicze warte 675.900 zt, jak Niewie, oceniony bez budowli 1,443.694 zl, jak Mikulicze warte 1,600.000 zl, jak Horodyszcze szacowane nisko na 1,500.000 zl, jak Gbokie ocenione' 2,000.000 zl, jak Kiejdany (bez miasta) cenione 1,100.000, jak Lubcz wart na owe (680.000), jak Grdek, tame, szacowany 800.000 i t. d. i t. d. Lasy obejmoway przestrze 10.840 wkfi0 ). *) Wjaki sposb zarzdza dobrami ks. Dom > inika plenipotent Ludwik nw ksiniczki Stefanjl Radziw illwnej. Zadslekoby nas zaw iodo przyto czenie chociaby setnej tycli dowodw ezSei. D a, trzy przykady w w ystarcz. Ignacy Baliski, ojciec M ichaa, miat na liadziw lllowskich dobrach Jaszuny Sd gwny litewsko-wileski 9go departamentu na rozbir wszystkich spraw oprcz lukrw sdowych prawem dozw olonych. Baliski by tego sdu aseC byy to lukra sdowe? do, e suma taka upowania do wniosku, i tym zy K Dom bdc jeszcze w kraju, nim wydal plenipotencj Kam s. inik, ieskiem u, puszcz. Dajm na to, c szacunek samych dbr nie przechodzi wspom y nianej sumy zastawnej, lecz puszcza jaszuska (czterysta kilkadziesit w pod k) W ilnem miaa pikn oen. Zaptaconoby chtnie po 4.000 zl. za w lasu, lok tak i za m ajtek i puszcz^m byo z atwoci otrzyma m zip. C ona iljon skiemu dobra Jaszuny z ca puszcz za 40.000 rubli assygnacyjnych. Nast puje rozrachunek. Okazao si, e naley I. Baliskiem od ksicia sumy zau a e z Jaszuny wjpailalo ksiciu rabii assygnac. 411 0 czyli rubli srebrnych a 00 1 .000 zatem po sprzedaniu Jaszun, ks. D inik R i zostawa jeszcze 0 om adziw leski rozpocz synem Ignacego Baliskiego, M ichaem ukady celem roz , w izania tej ciekawej przeday. M icha Baliski zgodzi si na kom binacj dopaci do skarbu ksieccgo 5 Uzip. Wr. 1 z rki tego Ludw .S 811 ika Kam ieskiego, dziaajcego na m plenipotencji generalnej ks. D inika, ocy om przeszo we wadanie M ichaa i Joanny z Karpiw hr. Tyszkiewiczwt- zw . ksistwo Biraakie < 3.074 dusze pci m skiej) za sum 400.000 rs. a warte byo trzy i cztery razy tyle. Serw ifiscy nabyli cz hrabstwa Bialskiego za 350.000 zl. a dbr tych taniej przeda ni za zotych m iljon nikby si nie

' ' > o kaidym z tych wymienionych ksit pisa, ale tupnie Mslorji; J. a ^domuJ^iwm^kleRo^ ^ tylko seriam

skic, laski marszakowskie, pieczcie kanclerskie, krzesa senakTt'* * lyjd i 01" *kllig"*'a"y 1 'H najw-yzszych "a

 141'), w nastpstwie wojewodzie wileskiemu (1412 U24) * >

116

rodzonego brata, ktrym j<*

1 1

'

h3

).X b T ,e ^ * u i? w 7 k S

117 Wada niemi: Mkkat Rgbeko Radziwi (1702 1762), najmoniejszy ma gnat w Polsce, wojewoda wileski, po ktrym dziedzicz synowie: Hieronima (I7S7) przez trzy lata wada ca olbrzymi Radziwiowsk fortun sum Panie Kochanku. Po jego za mierci (1790), jak siij opowlodziao wyej, przechodz uprany z ca

tnim z Radziwiw W cigu ptrzoprananu panowania, stawie lub dzierawie 1619 osadzi na grun tach upraAskich, poniej traktu z Oszmiany do Rorun idcego, kilka rodzin tatarskich, darowujc im schedy gruntw pustkami lece. W lat kilkanacie potem koci upraAski w rynku sto jcy obrcony zosta na zbr owangielicki, ktrego gmach po lickiej wityni. 1 rawowao si o to pogwacenie duchowiestwo zostaa. Ksidz Pawe Kleczkowski, kanonik wieAski, pleban niewieski, kojdanowski i upraAski, dobi si w 1646 do tego.

il,'od Pawia Sapiehy Wonni.; w woj. plikiem za 40.000 zl,

boweniu W Ks. l.it, nastpnie podkomorzemu oumiafiskiemu jut .

'Tm''a V "1', T r?1'1 ^btj7z

"

"^ r~ ?

danych. Nie wtpi te, te V M Pan nil supra aequitatem exiV. Przysany sobie punkt /. responsi .1. Kr. MoSd w

119 Moci napisany, komunikuj go 'VII. Panu jako dobremu przy jacielowi memu i prosz jeli moesz, aby m exprimere raczy i qua men est wojska W Ks. Lit. w otrzymaniu tego punktu, . ktry nie tak innych jako mnie movere musi dla przewrotnoci ludzkiej mnie zawsze l*z przyczyny niesusznie szczypicej. Od daj si zatym lasce \VM Pana pilno. Mnie wielce Miociwego . Pana yczliwy przyjaciel i aluga. II. KadziwiB koniuszy W. X. Lit'. A w innym licie, te*, z Krlewca, w rok potem, 1668, 21 maja datowanym, pisze ksi z chwalebn o ZupraAszczyzn trosk: Donieli mi skarg poddani moi ze wsi Markunww dzier eniu natenczas W . Pana bdcej, e srogie i nieznone nad M inwentarz i dawne zwyczaje ponosz krzywdy i uciienia. Co jako jest rzecz niesuszn, nie wtpi, e i sam W . Pan uwaM ywszy, bdziesz mia na to refleksj, a jeli to tam jaki namie stnik. z ramienia W . Pana w pomienionej wsi zostawajcy, ta M kowych si dopuszcza exorbitandi, susznie mu zganiwszy, zaka esz in|H>sterum onerowa# nadzwyczaj utrapionych poddanych. 0 co pilno W . Pana proszc i |>ewien bdc, te si do requiM sitiey mojej stosowa zechcesz, zostnwam i t, d.-. M wicej okoo daty zgonu ku. Bogusawa, podkomorzy niej Koci.-l przelew swej zastawy uczyni na Aleksandra Hilarego Polubiftskiego, marszaka wielkiego W. Ks. Lit- wokowyskiego, bobrujakiego i jezierzyskiego starost. Ten puci Zuprany na rok jeden od Gromnic 1674 do Gromnic 1675 w dzieraw za 8J5) z. jm. panu Steckiewiczowi, miecznemu oszmiaftskiomu. Po nastaej miem ostatniego z Radziwiw na Biracli 1 Dubinkach. dziedziczk jego fortuny margrabin Brandenbur sk. mieszkajc w Berlinie, fundujc si na niewieciej w inte resach majtkowych niedonoci, ze wszech stron molestowa pocito. Midzy innymi napastnikami odznacza si zwaszcza sturostn oszmiaski. dokonawszy w 1683 gwatownego najazdu na Zuprany. Krl Sobieski doby wanie podonczas Wiednia, pan starosta oszmiaski atoli nie doby uprnn; Uadziwilowscy wierni sudzy odparli go zwycizko. a sdy przykadnie ukaray. Margrabina na gwnego wszystkich dbr administratora powo aa podczaszego kaliskiego Stanisawa z Niozaliytowo Niezaby-

towskiego i ten j gorliwie zaprowadza iad i porzdek po majtkach i folwarkach. Wiadomo jak gorliw zelatork interesw jednoty ewangelickiej bya margrabina Brandenburska '). nowy wicza pisany do niej z Warszawy dnia 28 maja 1686 roku:^ .Ja kom ja przyja wielkiej godnoci ksicia .Im rodzica W K . . a. Moci wysoce zawsze powaa, tak gdy W. Ks. Mo przez Jm. pana posa brandenburskiego, na teraniejszym sejmie obecnego, ponowienie onej w osobie swej przypomina raczysz, yczliwego i ochotnego do usug swych znajdziesz. Wielkiej importantiey rzeczy po mnie potrzebujesz W. Ks. Mo, gdy instancj swoj ku. Radziw w zwolennikach wyznania helweckiego w Litwie w ia znieci.'- inuw illw a Birach, Dubince, Sucku i Kopylu ostatni |>odpor w splwicrcow swoich i ostatnim z m onowladcw dyssydenckich w Polsce, ktrego glos czy lei do sdw i innych wadz rzdowych, m jeszcze jak w Po nim ia ag. nie byo ju pomidzy dyssydeiltami litewskimi adnego m onowadcy, ktdiny dyssydenckie, jako to: Zienow ie, Chlehow ie, Dorohostajsey, iczow iczow Pacow i t. d. albo przeszy od dawna ju na lono kocioa katolickiego, albo ie wygasy, jak np. ksita Pruliscy, albo zdrobniay, jak np. A owiczowie; bram nic m w ju kocioy lielw iay ic eckie w Litwie adnego majtkiem, znaczekah si, i susznie, abyjedynaczka ksicia Bogusiam Radziwia, K i arolina" Ludwika nic dostaa si w m aestwo katolikowi. Wtakim razie, liczne ko cioy helweekie w dobrach jej, po ksiciu Januszu dziadzie i ksiciu Radziw ojcu, upadyby byy natychm U ali tedy w ille iast- yw szelkich sposobw, aby rze w przebywali w tymcelu m ic inUtrowie, M ikoiaj M id, a pniej D inw aniel Jaboski. Penom ocnik jej, Ryszard Fehr, polubieniee ks. Bogusawa, ew angieik, zabiega take, z gorliwoci religijnej i wasnego interesu o to, aby ksiniczka nie dala rki ktremu z m agnatw katolickich w Polsce. Takowym zabiegom wysawianiu niezm , iernego m ajtku, a nadewszystko wdzikom i piniczki rk Ludwik, elektorowicz brandenburski, i lub ksiniczki odprawi Wiadomo^ szczliwem tem zdarzeniu "apenita

121 1ck o W kiom W Ks. Mo wnosisz, pasterskie llo . bowiem staranie moje na tein zaley, abym wszystkich <lo ow czarnie kocioa witego katolickiego pocign mg; lecz i maj prawa ponowie dissidenci i J. K Moci Pana mego inilo. diowa naprawienia miejsca tamtego zabrania mc ka, zwa szcza, em jest komisarzem od J. K. M oci do tej sprawy na znaczonym. Udano mi byo, e ksigi pewne, kancyjonay, litew skim jzykiem, nowe*, miay by w dobrach W. Ks. M roz oci dawane. lecz, i mam teraz insz informati, i takowe ksigi

liczba rodzin szlacheckich, trzymajcych sic togo wyznania, z ktrych najzna komitsze: Grabowscy, Putkamerowie, R ychliccy, Dbrowow Siostrzaniewiie, czow D ie, oinaslawscy, Szwykowscy (niedugo potem jedna ich linja wrcia na iono kocioa katolickiego), Zaboccy, Zarem bowie, A owiczowie, P bram akoszow W ie, olanowie, Cedrowscy, abowscy, Kazarynowie, M ackiew ie, M iczow ykow G ie, inlowtowie, W orlowscy, Budrew iczow Gruzewscy, Rym idow ie, w ie, Kesztortowic, M ikuliczow Laudascy, Grscy, Bohdanow ie, N ie, iczow iezabitow scy, O lendzcy, Frckiewiczowie, K ochlewscy, C zyow G te, anckaw ie, Stryow jescy, Paksawscy, Przystanowscy, Kstkowie i t. d. - Gdy August III do grobli zstpowa trzymali si jeszcze helweckiego wyznania, ze szlachty litew skiej: Grabowscy, Krasiscy, Ottenhauzowie, Zarem bowie, Przystanowscy, W olkowie fcaniew Grotkowscy, Stryjescy, Bronikowscy, G scy, ouchow scy, Putkam erowie, Olendzcy, Gruewscy, W olanowie, K piescy, Cedrowscy, em Galiscy, M ikulicze, Konarscy, M niscy, K stkowie, ZabieU ie, Borow ie, ow iczow Gliscy' Cicchascy. Pakoszowie, Chomentowscy, A owiczowie, C bram hodoroscy, Studniocy, Borzym owscy, Gradowscy, Grotkowscy, Biniaszewscy, Hubowie, B udrew iczow Izbiccy, Bukowscy, Gruszewscy, C ie, zyzow Przystanow ie, scy, M akiew D icze, unkinowie, Nolkinowie, ukiascy, K piescy, Kurnatowscy, D ieccy, Hazlerowie, W ubow alterowie, abowscy, M niscy, Lipiscy, Lachniccy, O kolow Pkalscy, M ie, ctyccy, M iloniccy, O rwidowie, Bulkowscy, M iczi> kiew w Bitnerowie, Siestrzecewczowie, widowie, Petrozolinowie, Stancelew ie, iczow Siedmigrodzey, Paw iczow BiaoUoccy, Spinkowie, Pereliudowie, ie, ow ie, Reczyscy, Piaseccy, i kilka innych dom - Audytorami (parafianami) zborn w. upraskiego, byli m idzy innymi z pord szlachty okolicznej: Abram owi czow K iescy, Zaboccy, W ie, am arakomscy, Zarbowie, K uncew ie. W1684 iczow

122

dzil ciela Kozowski z Borun, za umwione wynagrodzenie f o

kiem przy obecnoci w upranach podkomorzego oszmiaskiego.

Boskiej pomocy: masta ptora faskMfaska 8 zl.), gsi dwanacie,

soniny poci- i korzeni wszelkich za 2 >zl, a ku< wadzonemu zapacono a komorzy oszmiaftski otrzymal jako honorarjum talarw 20. Jm. pan Pedccie upraskim cyfr oglnych na t recepcj

XII zajy Wilno, roz-

dostawy, opaty zaciyy nawet takiej fortunie jak Radziwiowska. O upranach to referro pisze cikim tym czasom wspczesny, naoczny wiadek e ju i pisa i mwi i radzi o nich nie mona, bo afflictio afflictionem sequitur, gdy niedo e byy radiciter spustoszono i lokacj chorgwi wgierskiej piechoty obcione i niemal do koca cinione, alo jeszcze wy dano do upran na 5.000 z. assygnacj na chorgiew woosk, ktrej sam rotmistrz, niejakowy pan Pisarzewski, tam z niema assy.stencj zjechawszy, do ostatka wszystko zrujnowa i cokolcznyeh zostawajc trwogach i na takowe patrzc dewastacje, mu simy ingemiscere. Ach, Domine Jesu, in quao nos reservasti tem pora! Ja za jecha do Kiejdan i Szwabiszek adn miar nie mog. w takowych zostawajc trwogach a fronte et a tergo, kiedy nietylko od mudzi ale tez i i. drugiej strony od Wizun i Obel-

dzio. Tu jako e ludzie trwo i jako powarzeni chodz i jako e P ^D obrodzieij. racz

oszm., Hromyko z Bicrwiociszek, Oabryalowicz z Pikun, janfaTfandszkanieSoS mfaTscy, nieustanne zatargi czyni Byo Z bo te w co wdziera si im rwa! ^ ^ ^ Solsk i Ostrowieck, liczce domw 35, dajce czynszowego do chodu 3.393 zl. 28 gr dalej wioski Za.nociany, Latowicze i Lo-

wele, oraz zacianki Antonowszczyzna, Czarny, Walejniszki i ,lanencja (obok ktrej teje nazwy folwark Raczkiewiczw) - miaa dszki^^V^szczynik^^atorowszczyz^iX^^Iziwicze/oajdzie i Iy-

cznie 25.037 robotnika i daway w przyblieniu intraty oglnej 23.000 z."). Nieszczliwi czenikowstwo miscy .an i Brygida z Piszczalw Pawlikowscy, ulokow iw /\ I apilal j w rce ltadziwilw, a osoby wasne we dwr upraski, wykrcajcy si jak rycho popa w jeszcze gorsze tarapaty. Gdy przyszed termin wykupi upraii ani myleli albo li tez nie mogli. Wywiza si dugoletni proces a wreszcie dopiero 174 r. Micha Radziwi, jako opiekun maoletniego ksicia Dominika, wszed z Pawlikow) W -ustawie, dla poddanych hrabstwa uprnskiego, dodanej do Inz poddanych ktrykolwiek rozpi i rozhultai, gospodarstwa swojego naleycie

.i biorc gu do dworu da m plag ze trzydzieci lakc i odsyajc do dom u u

w czasu w karczmach na biesiadach, nieli wdom przy robocie wnaj icej ach gortszej tracili porze, przezco znaczna liczba poddanych tak zholala, e nieanii si calem swem dom ostwem alenie jeszcze roczne' wysuguj nabory, i woupraskajednemi si tylkonapenia ktnikami zapobiegajc tej nie. darze, czy to poow czy m i iasteczkowi | adnym pretekstem ni maj si d przejeda po wsiach z gorzak, czy to po kolendzie, wedle swych zw ycza jw, czy to dla kupna zboa lub jakowych yw , ale to wszystko w uiow pranach na targu nabywa si powinno, czego dziesitnicy wociascy jaknajpilniej dostrzega m wpadajcych do wsi ydw grabi, wiza i razem aj,

fTwobodlone" uprany oddal 1796',. w dzieraw biktipowi s Stal -i.' atoli tymczasem fakt, majcy silnie zaway na lo-

biego, potomek hrabiego von Hutten pana na Franckenburgu, wojujcego wesp z Bolesawem Krzywoustym i osiedlonego w Polsce, potomek Hugona von Hutten, kasztelana gdaskiego,

Wielko-Polski do Malo-Poski i do Litwy, syn Ignacego von Hut. wojet^da^hllmniski od toku 1766, senator za ostatnich at pastronnikiem i przyjacielem ksicia -Panie kochanku., uda si z nim Frankfurtu nad M enem, litewski magnat i wdowiec po dwch o nach, wielko-polski hrabia, zawarli midzy sob w dniu 21 wrze nia 1772 r. ukad, wskutek ktrego zarczon zostaa hrabiemu Czapskiemu przyrodnia siostra Radziwia Panie Kochanku , ttrodZOn\Vrchv zy hrabia Czapski do kraju, poj J za on popieszy. ^munierain ojciec'jej Micha ksi Rybcko i brat Karol Panie Kochanku i wstpi na Radziwiowskic dziedzic two jedyny spadkobierca olbrzymiej fortuny, maoletni ks. D orninik ordynat Olycki i Niewieski, a o uregulowaniu interesw pie ninych lir. Czapskiej ani sycha byo.^ ^ ^ Gdy dobra w Koronie lece ksit Karola i Hieronima Radziwiw za dugi ojczyste, macierzyste i wasne ksicia Ka-

komorzy W. Ks. Lit, ojciec malolotniego ksicia Dominika. ncgoh^l>y t y l t o ^ opU-Lm^Vo^ilnim ks. M aciej

rr^ ^ p " :^ ,

107g 10

ilo oficjalistw niszych i wyszych stopni. Na czele za cale] tej machiny urzdniczej i tego bezdna interesw i kopotw wsze lakich stan ks. M aciej Radziwi kasztelan wileski, starajc si jaki taki ad i porzdek w fortunie po ks. Panie kochanku- po zostaej zaprowadzi. Gwny ten opiekun przypuszcza pocztkowo do wsplnictwa wojewod trockiego oraz M ichaa Radziwia, od 1790 r. wo jewod wileskiego, niebawem atoli pocz ich od rady i rzdw usuwa, kierujc sam na wasn rk wszystkiemi opiekuAczemi sprawami. Wojewodowie zaprotestowali. Zjazd wspopieknnw w miesicu marcu 1791 r. w Niewieu odbyty, nie doprowadzi * telana. Dumny M aciej Radziwi do adnych narad przystpi nie chcia, sam tylko ze swoimi poradnikami w zamku si zam kn, otoczywszy si wojskiem garnizonu niewieskiego, most podnie kaza i jadcych ksit wojewodw do zamku nie wpu ci. Pomimo to jednak do procesu nie przyszo, unikano go przez wzgld na opinj. Do zatargu dal pierwszy haso sam ks. kasz telan, odwoujc si do Trybunau gwnego litewskiego, ktry go te na stanowisku samojednego opiekuna zatwierdzi. Ale wa dza Trybunau litewskiego nie moga si rozciga do dbr Radziwillowskich w Koronie lecych, tam gdzio byy udzielne ks. kasztelan i opiek nad dobrami koronnemi. Sprawa przesza do Trybunau lubelskiego. Niepodobna przypuci, aby ks. kasztelan Maciej Radziwi sam ze swojej osoby nie by do troskliwym o dobro maolet niego dziedzica, bowiem znane byy powszechnie cnoty obywa telskie tego ma, oraz jego przywizanie do rodziny, lecz zna lazy si w najbliszem jego otoczeniu osoby, ktrym wcale na prosperowaniu Radziwiowskiej fortuny nie zaleao. W latach imprezy: w roku 1791 we wrzeniu sprowadzi z Krlewca, kosz-

130 -

^V^t eks t em1 ^ b y " y intorlsowi fakcyi i du chowi partyi z najwiksz raatoletatago ^kod... ZjA,peln dworu swojego1 udaje si do NajjaniejszejJonMeracyi Gen* !

tej noty nastpio 'sancitum Konfederacji generalnej obojga narodw, usuwajce od opioki ks. M acieja, a naznaczajce na ge neralnego i somojednego fortuny ks. Dominika opiekuna - ks. stronnika ). jcychlua^ ' * ^

^^ks.Uteronimic zostajcym, byki*wfcte^o'jroblcia*zretormowalfadnni-

181 Uciliwa ta opieka trwaa do 1806 r. Ks. Wojewoda, objw szy wszystkie interna litewskie maoletniego ksicia, obj te ciary i dugi naglce, ktrym wszystkiemi sposobami trzeba byo zaradza; trzeba byo zaspakaja wierzycieli, jednych w pro centach, innych w kapitaach, te i inne dobra z pod zastawy wy kupywa, mie baczno na niezliczon ilo interesw prawnych po rnych sdownictwach, wreszcie rozjeda nieustannie z wo jewdztwa do wojewdztwa, z powiatu do powiatu, objeda ca rozcigo dbr RadziwiUowskich, by raz w Grodnie, drugi raz w Wilnie, to znowu w Petersburgu, nawet zagranic dla sprawy klejnotw pozastawianych w Drenie, we Wrocawiu, w Rzymie - zarzdza tam sprzeda losw, wdzie opat poale w od niego popularny na Litwie, mia tyle za sob gosw co i ks. icej M icha. Nieatw byo rzecz dla sdziw orzeka w tak w anej sprawie. K s. M oeniony z C aciej, hodkiewiezwn, mia w stronnikwna Litw i drog ielu ie kdzieli by rzeczyw do blizkira krewnymordynata m icie ewieskiego; prawa jednak wojewody (M ichaa) byy pi* nneczu. N ao wreszcie utrudniaa iem Tour-Taxis, ktra wyszedszy powtrnie za m za K aznowskiego, opiek nad synem drugiemu chciaa mowi swemu poruczy.. Zabiegi joj atoli spezy winteresach, nie szczdzi pienidzy i zacht. Przybya te doGrodna ksina Helena i tak um podbi wahajcych sie i niepewnych, e pom nicpoiaa imo pularnoci ks. wojew ktrego obawiaa si jak ognia niezliczona admini ody, stracja njewieska, jednym gosemwyszoci ks. M nad kasztelanem w icha zi dosla w od za opiekuna,. Prawda, e do dochodwks. M ojew ichaa przybywa tem samem dziesity grosz z opieki, i ten niem ju znaczy, ale ksi do . ao spraw publicznych oigle uyty, tak, e nawet w tej chw do Rady Nieusta ili jcej nalea, dwiga te na barki olbrzymi ciar, ktry go przez cae ycie m nadal ugniata, kadmyl jego, kad chw wolnpochania.. (X.M ia il .R. O ta ia s tn irifeiteto.-. Krakw IS str. 3S-3). 02, W spomniany 10-ty grosz z opieki, czyli od intrat m ajtkowych, wynosi w onycli zl. 6.3'Jl, Hor.'11, groszy 18% AponiewaP . grMi wopiekuski'nie byl wojewodziska dosiga cyfry ll9.r,4S czerwonych zotych 15flor. i U groszy, 1 /, ktr to summ opiekunowi wypacono. (G s lo czyli objanienie ra chunkw z rzeczy opieki nad dobrami i interesami zeszego . p. JO. ksicia Dom inika R adziw i t. d, pisany przez Hreliorowieza. plenipotenta w ody ia ojew wileskiego IS43 r. sierpnia 3 w W 1 ilnie).

datkw, na innem miejscu wasn powag a czsto i wasnym groszem zapobiega najazdom i wiotencjom. Dodajmy do tego nastpiony w czasach tych wanie ostateczny rozbir kraju, gmatwajcy jeszcze bardziej interesa fortuny ziemskiej, rzuconej czciami w granice trzech pastw. Najpilniejsz z caego steku spraw czynnoci dla ksiciaopiekuna byo zaatwienie opaty dugu, wynoszcego przeszo 200.(100 czerwonych zotych, nalenych skarbowi monarszemu. Urs by w dug po zlikwidowaniu zbankrutowanego bankiera Teppera, u ktrego ks. Karol Radziwi byl si zaduy, a ktrego naleno miaa by wypacon skarbowi pastwa rossyjskicgo. Ambasador Sievera nalega o zapacenie choby poowy naleno ci, wyraajc si w licie do ks. opiekuna, e jeli tego ks. opie kun nie uczyni sekwestr dbr maoletniego jest nieuchronny. Ukady ze skarbom monarszym doprowadziy jedynie do tego skutku, e wzito w zakad dugu pastwowego miasto Sluck. Ksi wojewoda czasu swojej opieki dugu nie zapaci; nie czona Najwysz Wol dla urzdzenia interesw Radziwiwskich, aczkolwiek w jednym tylko roku 1806 massa fortuny ks. Dominika Radziwia dala dochodu przeszo dwanacie miljonw zotych, pomimo e byway lata, i ks. Dominik miewa jio dzie si miljonw zotych lecych w gotowiznie! Dug rzeczony umo rzya dopiero przeda niektrych Radziwilowskich posiadoci. Jako maa dyworsja dla spraw waniejszych okazay si. po mierci ksit Karola i Hieronima, podejrzanej autentycznoci obligi i zapisy na kilka miljonw zotych, o ktro bya pniej sprawa kryminalna w Warszawie /. fabrykantami weltslw. W roku 1793 genera Tutulmin zaj zamek niewioski na swoj rezydencj a w r. 1796 na mocy imiennego ukazu Imperatorowej uzyska opiek nad dobrami ks. Dominika Radziwia. General Tutulmin w cigu tych rzdw swoich nie zostawi do wodu adnej czynnoci, do jakich prawo opiekunw obowizuje. Natomiast pozostawi nadzr nad dobrami ksiocemi ziemskiej i miejskiej policji, e ju nie wspomnie o tem, i listem pisanym 10 maja 1796 r. z Kamieca Podolskiego zaleci Remmersowi ho-

188 -

sini je niezwocznie do ytomierza, na koszt maoletniego ksicia. Przez dwa lata wszystkie domy w Niewieu i Slucku, oraz zamek zajte byy cigle na kwaterunki i skady rzdowe bezpatnie, przez co budowle opuszczone i zrujnowane zostay; rozebrany zosta skad broni . p. ksicia Karola, nie wyczajc armat; panowie horodniczowie slucki i niewieski wstrzymywali opaty ard, przez co maoletni ksi na kilkadziesit tysicy mia szkody; wdawali si nieustannie w rzdy ekonomji, przyczyniajc tem krzywd niemao; wyprowadzali wocian bozpowrotnie i t. d. Wobec tych stosunkw, radzono ksiciu Michaowi zrzec si do browolnie opieki; ksi atoli, chcc dom Hadziwilowski z upadku podwign, uda si do Petersburga i wyjedna tam nowy ukaz tulmina od opieki i powoujcy do niej napowrt ksicia Michaa. dym razie jednak, przyzna mu to trzeba, gorliwym by opieku nem ks. wojewoda wileski i czasu jego rzdw dobra Radziwiowskie uszczerbku nie zaznay; przeciwnie nawet, cz du gw, gr trzy miljony zotych, z nich zesza. Ksi Dominik doszedszy do penoetnoci obj fortun wartujc przeszo 170 miljonw, obcion juz tylko mniej wicej 60 miljonami dugu. Magnat poszed pocztkowo utart dziadw drog, rzucajc zoto garciami, niewiele troszczc si o jutro, ocuciwszy si atoli z pr niackiego ycia wrd strasznych kataklizmw 1812 r., wasnej jazdy puk uformowa, zacign si pod sztandary Napoleona i postrzaem armatnim kontuzjowany, ycie zakoczy mode we francuskiem miasteczku 11 listopada 1818 r.M Dla wycignicia po ). zostaej po nim fortuny z bezadu powikanych spraw, ustano wion zostaa komissja, dziaajca w imieniu jedynej crki i spad-

pelen ..ynia i ycia, taczcy wybornie, Jedcy Jenzcze lepiej konno, pololny. Synn rozrzutnoci dobra ordynackie prawie zrujnowa, pokrlkiem ,

184 w Z in t!Z karano' mu zda olbrzym^rachunek. Zaezejm.ny

li

kompromisarski (1801), w ktrym na prezesa byl wyznaczonym Feliks Chrzanowski chory brzeski oraz Grecki odmwi

opiekun apelowa do Senatu a Rzdzcy Senat zaopinjowal oddane nigdzie indziej sdzone i ostatecznie wyrokowane by kroki procesowe kasuj si, a sd kompromisarski zwraca si chay i od pretensyj swoich odstpiy * Po ustaej opiece, ks. ). Dominik Radziwi ordynat bierze rzecz enl pod wasn rozwag i decyzj i dla zaspokojenia Weroniki Czapskiej przeznacza dwa miljony zotych. W miljonio zotych oddano zostay synowi Fran ciszka i Weroniki hr. Czapskich Karolowi dobra Stakw w pow. miskim a w szeset tysicach zotych dobra uprany z mia steczkiem, Nowosikami, Skirdzimami, wsiami i pomniejszeni! nalecomi do nich attynencjami a to Nowosiki i Skirdzimy *),

JejmoM Sudanu Radziw i iwny (*lr. 531); Obrona ze slrony Prokuratora"; ) Akt wieczysto w ydzielczy i zrzeczny, podpisany i dokonany w dniu maja ISII r. im 7 ieniem J. O. ks. Dom inika R adziw przez penom ia ocnika Sdu G . I-go dep. gub. m tw iskiej. K urzdowa z r. IM wNow opja J osikach.

186 byy podwczas w dzierawie Zaleskiego, a uprany w lenucie pocz lir. Czapski natychmiast sam pobiera. Dziao si lo w 1811 r. Na samym wstpie pociga dziedzictwo Czapskich gorsza ni obie szwedzkie katastrofa. Cofajce si w 1812 roku z pod i Nowosiki jak zawierucha, zgliszcza i ruin zostawuj po soprzez wojn w upranach i Nowosikach wyrzdzonych dosiga misk na departament, hr. Czapski nominowany zosta dyrekw gwnej kwaterze wielkiej armji i Napoleon powierzy mu przepomimo trudnoci i niebezpieczestw dopeni szczliwie"). Po wrconej w kroju spokjnoci, dziedzic Stakowa, upran i Nowosiek powoany zosta w 1816 r. przez obywatel stwo na wysoki urzd marszaka powiatu miskiego, w Wilnie za by czonkiem komissji edukacyjnej litewskiej a przez lat omnacie sprawowa urzd kuratora szk gubernji miskiej. Niemnioj pracowit bya dziaalno hr. Czapskiego okoo ure gulowaniu wasnych majtkowych interesw. On to pozaatwia

137 trapice Radziwiw, a o ktrych napomkno si wyej. Cciiwym zwaszcza i zawikanym by proces dziedzica upran ze synnym na powiat eaty, wspominanym niejednokrotnie szambelanem Biokuskim, ktry, gdy swoim majtkiem nigdzie dbr hrabiogo Czapskiego dosign nie mg, kupi od Gaeckiego dyfferencjo folwarkw Ponary i Migule, aby tylko mdz zadrze si z Czapskim. Jako i uy do woli tej rozkoszy w ogromnym poruszy. warku Aloizowa w 1S19 r. za 10.800 rs. i doczenie ooego do w 1670 r. Koziclw, do ktrych te podwczas naleay Olany-

budowla przetrwaa jeszcze czas jaki i wiecia ruin i pustkami do lat niemal ostatnich. o by to jeden z najpierwszych zborw na Litwie, dowodzi fakt, i istnia ju w upranach w 1695 r. Mielimy przed oczami dokument, stwierdzajcy, i w tym wanie roku Stanisaw Korz ssiadem swoim Bartomiejem Narbuttem wacicielem poblizkiej Narbutowszczyzny. Nie ulega rwnie wtpliwoci, e fun dowali go Radziwiowie, od samych zawizkw Reformacji do trzeba, te dziedzice upran wiadczyli wci i wiadczyli zIK i rowi, ile ktry chcia i mg dla tem bezpieczniejszej i pew niejszej substancji i samego zboru ewangelickiego i jego kazno dziejw, preceptorw, rektorw, alumnw, oraz szpitali, rwnie wdw, sierot, ubogich przy kadym ewangelickim zborze szuka jcych pomocy i opieki. Raz po raz adminiatratorowie i dzier awcy upraAskiej Radziwillowszczyzny otrzymywali polecenia,

nenii byy. Tak n. p. w 1661 r. pisze BognRadziwi, naonczasgeneranyksistw* I kaw

awcy upran: 1 onieskiogo jest naznaczony do zboru upraskiego ksidz Bogusawski, nio wtpi e Wmp. z powinnej ku chwale Boej gorliwoci

kaza na gruncie moim, gdzie si miejsce najsposobniejsze po-

czasach tak dych, takie by 11 1 takie dochodzio, jakie by moe. Wic gdy poddanych do zboru na lecych odyskiwa bdzie, eby w tern nietylko przeszkody adnej

motnie!

tylko wzgMnio

ogrodzenia dookoa nic byo. 7.upad pomwy Wpoimy w Hogu^ksidz Daniel R^zyfiski conseninj

wspomnianym powyoj roku. Po zimni nalea d dawien fol-

pr

k i' szy larowa go seniorom ewangelickim. To samo

140

rayna starodubowska Lanlewska-Wokowa, usiadszy na doy wotniej dewocji prijr zborze upraAskim, zapisaa temu zborowi, w 1754 r. zamieszkiwany dworek. Na co przeto jak na co, ale na dochody zbr upraski nie mg sir uala*'. Dobre i ze czasy lichej cmentarnej kapliczki drewnianej, w ktrej parafjalne odprawowalo si naboestwo, zaj si gorliwie syn Karola hr. dziedzic w spadku |m ojcu wzitych upran i Nowosiek. H u>

dawnej Radziwilowskiej V.upraAszczyznv glwncm ogniskiem. Do osobliwego atoli splendoru podnis Nowosiki obecny ich waciciel, syn hr. Adama, te Adam. z Jadwig Rejtanwn oenalny o czterdziestu kilku pokojach, w ktrym znalazy wygodne pomieszczenie: zasobna bibljoteka, oraz pikny zbir obrazw (Tiepolo, Canaletto i inni).

Rozgldajc si po ssiedztwie rozleglej itadziwillowskiej upraAszczyzny, znajdujemy oprcz wspomnianych ju M oejkowa, Kiiszelewszezyzny, Mostwiiszek i Olan: Ponary i Hamiicie starodawne siedziby tatarskie. Ilamzicze przedane w 1581 r. przez Wark Iwaszkiewicza ukowi Arburdowiczowi; dzi wiol Ponary nabyte w r. 1540 od Tatarw przez Jerzego Radziwia wojewod wileskiego, w asno'- nastpnie Fiedora Lastowskiego, przedane przez tego w r. 1559 znowu Tatarowi Kurmanowi Aclimietowiczowi; z biegiem wiekw prze chodz przez rce Dawidowiczw, Wolkw, Bielakw, Rogiskich,

141 dostaj si wreszcie Gaeckim, w ktrych posiadaniu byy jeszcze przed kilku laty. Dzi w russkich rku. Strypuny starodawne dziedzictwo Kociellw. Stym (Sthemony - jak czytamy w dawnych dokumen ony tach) naleay w r. 1585 do Hrehorego Andrzejowicza i grani czyy z Wslawitami (Wojslawientnmi) Mikoaja Monwida Dorohoatajskiego wojewody poockiego. W r. 1597 s one w posia-

daniu Stanisawa Ginwida Kubiojcia. ssiadujcego * Sakowi czem, z ktrym rozlicznych stymoakich gruntw zamian czyni W nastpstwie calemi 8 tymonami zawadnli Sakowiczowie, a je den z nich -lakb Gabryjel wykroi z tej majtnotci, wr. 1703, samo istny folwark z lasu i sianoici zlotony, nazwany przeze Talm uciszki. Folwark w przedany zosta Chodtco, oenionemu z Sakowiczwn. Kodzili si, tyli i umierali Chod*kowio w Talmuciszkach, a wreszcie w r. 1757, po stryju bezdzietnym Jzefie Chodice starocicu Zawistowskim, sdzi grodzkim oazmiaskim.

Skuratowo. < Terleckiego. lr.i^ Po lewej stronie traktu wileskiego: B c*. przechodz |K araA >

z Czyw Pawiowej Nnrkowiczowej. W r. 1684 nalci) do Stefana Ostrowsk eg Mho -i k j \ k ' *"* JO Tr08y * S'" g

J ^ I r t^ ^ M z Ia n y 1 ^^Mejnartowiezw.^ eo' 'to dawniej byo!

KuszInny ze wili, rozpanajrozmaitsze konstelacje ka przesypujce si w ka

nie poddanymi, oddawawonlo si cra* to nowemi, ukutemi na poczekaniu, nazwami si, uroczysk, niw, k, lasw, sched, potwarza gmatwanin, rze telnie mwic, okazow. 7. odmtu tego wynaszyrli czasw najdaw niejsza wiadomo o samoistnej Kuszlaskiej posiadoci, siga jca 1681 r. W czasie owym posiada w miejscowoci, zwanej dzi Dorgiszki, majtek nieduy podkomorzymi trocka Zofja I)orgowiczowa. W spadku po niej bierze t posiado crka wydana za m za 1 rotasewicza sdziego grodzkiego wileskiego; dzie dziczy po niej syn Jan a w 1594 r. aktorami owych Kuszlan s Pawe i Anna Protasowiczowie. Ci oddaj je w zastaw za 800 kop groszy Janowi Munickicmu, niespokojnemu czeku, prawujcemu si zawzicie o uywalno mostu na rzece Sikuni z jm

** ociywJle I d , - , v

......

niej,

r i r t s &

r t

k"s/ i""v

i*

c*e J~ .c e innych szczuplejszych Kuszlan, o ktrych ^ n iic j

Kijanowskioimi skarbnikowi ouMiaAskierau. ^.lak i^skd byt si

146

szlai/ Uymszowskich schedk"Vabywa od Dadziboga Janowicza wiedzieS ju ktre Kuszlany od ilarcybelli z Warakomskili Sa-

Aleksiejowej Jasiewiczowej! ktra je testamentem zapisuje dwm Takim to sposobem pod aklora.em Kijanowskicl. powstaa

SulLVrowI',7dzlod/.can,','' S/,k o1T/cmznj^Z rki Czyrwri-

ss

y2TZZZ

147

wtoS Golczuny, wtaanoM skarbu Rzptej, nadan7^sw TT ty sugi wojenne Jerzemu Komarowi wojskiemu wondeskiemu przez

i Madej.

^ J

* ^

ski,ews,kza

rar:Rudilkt^rs^c^b^rf^ z ia . b ^c 7k

V Kuszlanami ssiaduj: Hrynkiewicz w Gawdziewiczach, Su.

148 monie, wreszcie z Karolem hr. Przedzieckim o attynencj Smorgo, wie i folwark Wslawienta. Syn Macieja Jan jeszczo w 1833 mia w swojem wadaniu Kuszlany. Odkupi je od niego Jzef Sulistrowski z Sorokinwn o naty, dziedzic Pooezan, a w dzieraw od Sulistrowskiego wzi je Skibiski (jedna jego crka polubia Dunina-lepcia, druga Komara) i stal rzez czas dugi w nich mieszka. Dopiero syn za rezydencj sobie obra. W chwili obecnej stale przebywa w Kuszlanach ) i wzorowo kieruje tamtejsz obszern gospo dark Kazimierz Szafnagl z jedyn crk Konstantego Sulistrow skiego Marj oeniony*"). Na przeciwlegej Kuszlanom stronie upran, istnieje do dzi dnia rwnie nieco wiksza majtno nazwana Szum ieliszki. W 1690 6>C obszar majtku wynosi 1 dziesicin; grunt piasczysto-gU * alv 200 szlan Szafnaglowskich rozrzuconych,' nie kadziem na tein m y iejscu raz dla tego, e zupeny niedostatek dokum entw, jaki toki cig stanowicych, staje temu na zawadzie, a powtre, e lunenii tylko wzm iankam czytelnika nuy i rjau, odnoszcego si do dziejw najwikszych w okolicy Kuszlan, przedslatoczonych faktw. Zarwno jako prbk gmatwaniny, przez ktr brn na leao, jako to - jako okaz urzdowych z przed laty aktw, pozwalam soy roku G dziew od Osipan. W aw iczc yjechawszy pisz pp. komisarze od O dziew drozk m aw icz idzy gruntami jpp. Hrynkiewiczw idc, i przyje chawszy w koniec wide teje drogi rozchodzcej si, dcej w piwo do W slawienit a w lewo do W iszniwki, przy ktrych widiach kam w ie ielki w lewo drk do W iszniwki idc, przy rnych drzewach rnemi znakam i in a tees mznaczonych, t za drk pojechawszy, odwrci si dukt jpp. n c su Hrynkiewiczw z pom ienionej idcej doW iszniwki drogi wlewokrtoi cignc si przy kam ieniach granicznych a do sosny alias choiny wielkiej klcjm i am dawneini oznaczonej i wraz za sosn do kam ienia wielkiego granicznego; od

r. ma je w dziedzicznem posiadaniu jmp. M aciej Grod, ktry i Michaa. Ci, dokupiwszy do Szumieliszek attynencj folwark

Wyjedajc z upraskiego rynku, porzucamy za sob drk niedu biegc ku Szumieliszkom, przejedamy mimo

Idcej....^ t. d. i I. d. p rzez trzy arkusze cisego pisma, z ktrych poowi

160

^ d r o ^ " V k T p o ' ktAun dzi

'j

wicie chyba dla tego Solami, e zbudowano j tui pod dworem

wa^si jeszcze szcztki byiej stucji imctowoj! na ktrej i my

miasteczka Sl.

'

*' ** P dCm Pier"rs,!e domy a

161 opodal, spowitego w dilo starych klbw, dworu-, inna droga,

 162 po raz wcale pokane ziemskie krla donatywy. I tak w 1650 r przeto i .urodzony Jan Franciszek Poniak i przedtem w r nych okazjach odwane niejednokro Nam owiadczywszy usugi,, w teraniejszem Pastw Naszych zamieszaniu wszystkie conditie swoje in spolium wiaroomnemu nieprzyjacielowi puciwszy, w statecznej ku Nam wierze perseveravit. daje mu krl w doy wocie dobra Kuszliki w wojewdztwie polockiem; w lad zn tom 1663 r. dajo mu Jan Kazimierz prawo doywotnio na wjtowstwo potomszewskio w ks. mudzkiem; niedugo potem dostaje mu si w doywocie inna krlewszczyzna, majtno Zorany w starostwie mudzkiem, ktra post fata Franciszkowstwa Poniakw w 1677 r. przesza na Poubiskich; dalej w 1665 otrzy muje Jan Franciszek w doywocie dobra krlewskie zwane: wjtowstwo Korklaskio rwnie w ks. mudzkiem sytuowane )| wreszcie w tyme 1665 r. otrzymuj maonkowie Poniokowie w doywocie krlewskie dobra I.achowszczyzna w wojewdztwie polockiem (.wolni bd trzyma i uywa a do ywotw swoich oboje albo ktra z nich duej y bdzie osoba). Ot przeya dla sprawy loj przez krla w yznaczonych. (Sapiehowie II. 167). Jest czonkiem trybunatu karbowego ustanowionego przez konstytucj sejmow 1601 r. ce lem uzyskania zalegych podatkw (fol. Iry. IV f. 791). w ilcjem consonsetn Naszym kom to wiedzie naoy.^ W u niesiona Namjo( a kami, poddanym na nich mitSkajcyn^MloraL^wstlaki!' z na i" daw I teraz do lllej przynnlenoSciam z osoby I prawa jego doywotniego, na l, osoby urodzonych Jana Franciszka Poniaka pisarza ziem skiego wileskiego I Anny Brygidy Obrompalskiej m aonkw ustpi i cedowa pozw olili. D o ktrej urodzonego W ojny proby tom askawiej skoniwszy si, i m a rrU urodzonego Poniaka pisarza ziem skiego wileskiego, tak przy boku i dworze Naszym jako i wojska W X Litewskiego przez czas niem statecznie wcno. . ay przyjaclelowl Ojczyzny Naszej bogatym onych m u e tU nie dal sir po u ific n m wabie, alo I zdrowia swojego, dla naszej caej Rzeczypospolitej usugi, nie a ujc, niem straty na wasnej substantiey swej znacznie ponosi tnusial, ae w nagrod tedy tego pom lenion dzieraw wjtowstwa Korklaskiego M aplecz^i)! arszawy U styoznla 1 665 za podpisempod

:- : z?k Trsk )< t a ?;/j' l,'i''/0 V

mowszczyzna, nie wystarczmy dla jmp. Franciszka; popieszy!

rod przed L we

Dorot^ 1546 roku. -- dzi/midzy sob

Janusz Kiszka, wojewoda polocki, oeniony z Krystyn' z Druckich-Sokoliskich*) funduje w miasteczka Sobkiem koj cidl (oczywicie w, o kt. u m 01 arz z uleg by ruinie)") - i w 1K przedaje dw., miasteczko , fol warki za 60.000 zl. Danielowi Po.uatowsk.emu, wojskiemu wendeskiemu. W rok ju ^ . e m ^ y n a ^ dT'nowobytycb ^ n a le e T Z tego powodu nakazuje Sd trybunalski Soy corychlej i urzdownie - ograniczy ale sprawa K lornow dymw 'S, R ojtl iicziiny 1 rokojti Owmonoju dymw :H solo nlglewiczy dymw II solo Zuoze^ , za ozorom Solskim dymw .7, solo W iejki nnd ozerom Zm ortwym dym w 9 (lo dwa ostatnio sioa .dla lopszosti gruntu majut dawat po poboczkl ow sa z' kadoio shlby i niewody do linienia na tych ozorach ryli, rybi zim ilette ie owili 1do dwora Solskolio oddawali powinni ), solo W ositlkowiczy nnd reczkoju Sikunicju, solo Tatarskoo Kropiwna dymw 18 (Tatmowie oprcz robot posugi dworno na konin odprawiali), solo Iwa.zkjew^y nad roko u O m noju, soo Hoki pod Krewom kotoroe topor dorzyt knia (ksidz) Jan M , ew iongowski pry kostele^Solskom, dworce Duto^lrtU "wd^do Ir icy 'gruntov, 'ko I s' rk *k I ' n l " 't lolyn

V loy puszczy wsich ostupow czotyrnadoil w t' elikich na losy i '""'i'ii ? r p!k'o 1 U rad 5 I 1'*801 z< raniionin dzielcych sic ojcowizn ksif nlczok R adziw illwlen. K - w Bionicy. Orygina w Polanach). opia ') Na nim wygas wjiH-zkiej linji rd { S wilejski). Krzywicze za ow lal tom cztordzieSci naleay do Zenona l.ul6o u sidego oenionego z M crk nieyjcych Stanisawa i Zenony S a arj kowskich. . .) D. J| kwietnia -w m iejscu tern ^gdzio sit; herezja najw icej

niu 'odbudowano nowy koicl drewniany. (Przyalgowskl. ywoty biskupw

Upragnione to ograniczenie dokonane3dopiero zostao " 1637 r. w

Trybunale Gwnym wileskim przyznanym /s, ,1 "l ,k , t kw f Poniatowskich,' dostay si,; Poniakmn, w ktrych niepi zer-

nacie byl posem na przedsejmowe sejmiki, jak wiadcz listy cyrkularne przez krlw Jana III i Augusta II na imi jego midzy 1682 a 1698 r. wystosowywane. On to, pan chory, da tuje z Sl uniwersay wzywajce braci szlacht na sejmiki i po-

z Ann Poniakwn. On to wreszcie nie przyjmuje pisarstwa wielkiego W. Ks. Litewskiego i przywilej na nie oddaje w 1693 r. Ks. Lit. dla odstpienia komu bd innemu na urzd ten ochotniejszemu. Odstpi p. Pniak przywileju ale nie darmo; kto toci 1000 zotych, ten wemie pisarstwo. Czy znalaz si ama

nta unionej usugi donosz, e applikujc' si nietylko do dawnych zw yczaw urzdzie m bratersko' zapraszam W panw na sejmik w. M oim, in. ichalski popisowy i unienie prosz, abyjcic pro s liom * naleytym porzdkiem o are do boju nalecym wedug kw , kady ze swoich majtnoci przy sobie , itw samych poczty stawi raczyli tak usarskle jako i kozackie. Bdzie to gloriosamychioW Pan''' m' e wferi akkomodujc si le i, ukag n nia nie mniejsz w przyszy czas m m ie oecie gotowo. Aja, przy unionej usudze m naznaczywszy tego aktu dzie ii. Septembris, do woli W . pa ojej, m nw applikujc si, fn loolo isczeka bd. Ktra to iunoU ulia abv pew c c m niej

promulgowana bya, do akt grodu osziniaskiego dla publikadej w czenie podaj,;. Datt. w S lach K Pas. Ilia?,. 30 Augusti. W m M Panw i Brad .> . . oich . uniony suga Stanisaw Poniak chory oszm laski, starosta oraski. m p. kim wojskowym porzdkiem i m oderunklem do Oszmlany z chorgwiam i przybywali, z dbr zaS duchownych i paskich, podug prawa pospolitego, m !za*by f, .K alnci. P " naszego byy ordynowane chorgwi, IchoM ,ner1 01 dl> swojego kady m si czy rotmistrza, gdzie i ja na w a y raony termin i m iejsce, da Bg, przybywszy (jakom zawdy zw yk), m oj usug woli W . panw deru h .. m co

buczucznie i szeroko; siostr Krystyn wydaje za m za Szumskiego, crk Ann za Buchholca stolnika upitskiego, wyposa ajc j 20.000 zotych; dwie modsze crki Petronela i Marcjanna oywiaj dom otwarty gocinnie. A w domu tym przewanie rej wiedzie ona jejmo pani Marcybella z domu Amforowiczwna, niewiasta nie byle jakiej gowy i skrztna nad wszelk pochwa gospodyni. Ta bowiem pani Marcybella potrafi jeszcze za ycia ma uzbiera a parte wcale pikny kapitalik, potrafi potem, letnoci syna jedynaka, kapita w znacznie zaokrgli, aby, umierajc, rozpisa w testamencie bardzo roztropnie i zacnie brata mowskiego Antoniego, zmarego w ssiednich Raczunach-Bonifacowie, z ktrym Poniakowie solscy w witej a przy kadnej yli do koca zgodzie. Pobogosawi Bg pp. Stanislawowstwu i w dobytku i w splendorze, odmwi im tylko liczniej szego mskiego potomstwa. Gdy starosta oraski spocz na wasnej fundacji otarzom N. M Panny Racowej, gdy obok . mowskich popiow spoczy zwoki jego wdowy, osta si dla S dziedzic jeden jedyny, syn starosty Dominik. Testament ojca sporzdzony w Soach 13 sierpnia 1711 r. legowa mu co nastpuje: Soy (przy nich jako attynencje fol wark Siku i folwark Koziszki) ), Raczuny Bujwidowskie ku") Porwnaj: .Sam Kozio-Poklewski stranik oszmiaski, K uel arol Trzeciak dworzanin skarbu W X Lit., Aleksander M . . ichaow poborcowie ski powiatu oszm iaskiego. Oznajmujemy tym naszym kwitem i W ony , ielm Jm pan Stanisaw Poniak chory powiatu oszm lafiskiego, stosujc si ad omioro rat, S '. majtnoci swych Sl, K oziszkl i Sikunl, w^pow^e Jraci kw itujem 1Pisa^ W dnia i8 Januaryi anno 1691'. Podpisa T y1 ilnie rze' TcS'loTwari^Sikuii Sikanie, albo te Sikunia, przechodzi w 1679 r. testam entem od ksidza M elchiora Gicdrojcia -z fam i urodzenia ksit ilji G iedrojciw litewskich, do X . Bonifratellw wileskich. Od nich tei w fol X wark nabyli Poniakowie.

158 plono zn 18.000 z., Kimzlnny, w powiecie oszmiaAskim nabyte od Sniniiolu Michalowsklogo, Htyboosnny w wojewdztwie misklom, majtno Korwie-Mojszago w wojewdztwie wiloAskiem, ku pion przez matk, to jost przez p. Ann Brygid Kranciszkow z Obrompalskich |>o mierci m*n Franciszka Potniaka, folwark Hzesza-Pauciszki, nabyty od Niesieckiej pisarzowej ziemskiej polockiej. Dekninny Koreywiskio w wojewdztwie miAskiem, kupione od Ksowskiej, wspomniani! majtno dziadowsk K iimowszczyzne, Pucitw-Luiki, majtno nabyt od W alickich, Pilnuje kupione od Zaleskich w wojewdztwie miAskiem sytuoDommik. podkomorzy oszmiaAski (na mocy przywileju krla Augusta III z r. 1744) przymnoiywszy fortuny nie w ziemiach na rozmaitych posiadociach ziemskich lokowano przeszo 70.000

wilcAski, Jerzy lir. Fleming |>odskarbi litewski i Tadeusz OgiAski w testamencie wyznaczone, dzia majtnoci ziemskiej midzy brami nastpi dopioro w 1703 r. po zejciu w modym wieku ze wiata najstarszego z braci, Stanisawa. Moc tego dobrowolnio dopenionego aktu dziolczego dostay sic Francliukowi Soy wraz z miasteczkiem i attynencjami, Antoniemu Klnnowszczyzna, Hyboczany i Kuszlany, za Ignacemu Raczuny Bujwidowskie"), Korwie i dom w W ilnie. Gdy si to dzieje, majtno Itaczuny Wielkie, ktre odtd stal.- nazywa bdziemy Bonifacowom, nazwa dzisiejsz, prze chodziy koleje spadkowe po linji Antoniego Poniaka brata Sta nisawa. Antoni umierajc odda je synowi Marcjanowi, a gdy po zejciu ze wiata tegoi Marcjann, przyszo midzy trzema jego t O e Radliny Bujwidowakle im w leinly w 1 r. < Jiinn W 599 lo ieliczki P H |0 K O i.ifi*klon, ktry i. Kinzk Stanisawem niektre luli uruntn lin < | |O O 8zm Itrtinui przylegycli Sl |> xiiiilioiiinl.

169 aynnmi do dziau, otrzyma je nic rotmistrz Adam, nic Tadeusz bra to rzecz majtno ziemska, ale jak dla ksidza, ambarasowna wielce. Oto piknego poranku otrzymujo ks. M aciej pro bostwo miadziolskie. Daleko, zabra z sob Raczun-Bonifacowa ani sposb. I oto, podobnie jak niegdy ksidz Poniatowski z Solami, tak lora* ks. Maciej nio wio co pocz z majtkiem swoim. Jedyna rada sprzeda. Jak si rzeko, lak si stao. Aby nadto Bonifacw w .z rodziny nic wyszed, przedal go ks. M aciej Poniak krewnemu swojemu p. Franciszkowi Poniakowi wacicielowi Sl, ssiadujcych jak dzi tak i wwczas o miedz z Bonifacowein. Dobito targu 19 stycznia 1776 r. za sum 135.000 zl. poi. i takim to zbiegiem okolicznoci znw w jodnego waciciela rce wrcia cala niemal Poniakowszczyzna oszmiafiska. Do Bonifacowa mwic nawiasem naleay jako attynencje dwa folwarki te Raczunami zwane, a mianowicie Raczuny kupione od Cliomskich i Iaczuny Warakomskio zwane nastpnie .Warakomszczyzna, nabyte od spadkobiercw jm puna Karola Wnrukomskiego Potomkowie Adama i Tadousza Poniakw przenieli si w strony Mohilewskie i adnych o nich wiadomoci nie mamy. ') M ateusz Szedgajlo Warakom.ki w 1 r. posiada m 650 ajlnoMziem sk Polany, pod sam Ommlana pooon. W nkutck zatargw z atabral zbrzy< I< <} sobie lam K IZ VZ' io lrony, przenis | w poblie Sl, gdzie naby folwark l< tarzany, zw odtd Iaczuny W ane ornkom akle. Wtycho H aezunacb sw oich cz^ii Raczun, suy wojskowo^] od chorgwi pancern M p ichaa Kaztalcrta * O lo bozugo eiJ^rnalSycrtn^Turkimi .gdzie^w czo icb wyjedajc w I6sl r.Vmz jeM Jeden do obozu, pisze w Inozum leM cnt I poleca, aby .ciao moje grzeszne, Jedli przywieziono wojczysty kraj am b^lzle, jako ziem ziem przez mil m ia i, aonk moj Jejmoi pani Lconons (rolow W arakomsk i Jm pana Konauntego W arakonuklego, braa m ego U rszego rodzonego, obrzdem ewangelickiej wiary, w ktre-jem ; urodzi! !< w ychow bez a, go kosztu i pom wiat. lego, tylko ocy Iw ycli, kaznndzli j.'., polu Baezuskiem^wedlej,c |i[|"nono,l!

160 Antoni, waciciel Hlyboczan, byl surrogatorem ziemskim oszmiaflkim. Co stao si z jego dwoma synami i z dziedzicz nym icli majtkiem nie wiemy. O Antonim znajdujemy lad w do kumencie dowodzcym, o w 1781 r. wzi on w zastaw majtno Karola Radziwia Rubieiewicze w wojewdztwie miskiem (po baronowej Fersenowej goneral-majorowoj wojsk rossyjskich)s> ) Ignacy stolnik oszmiaski. umar w swoich Raczunach-Bujwidowskich, Raczuny te zapisawszy w doywocie siostrze rodzonoj Teresie, starej pannie, ktra mieszka w nich ai do mierci, to jest do 1815 r. Franciszek, sdzia ziemski oszmiaski (na mocy przywiloju Stanisawa Augusta z 1765 r.), nastpnie marszaek ziemi oszmiaskiej (z przywileju Stanisawa Augusta 1794 r.) umiera w Solach nie sporzdziwszy testamentu, zostawujc pi ciu synw, z ktrych TatleuHZi Dominik poumierali rycho, prawa swoje do dziedzictwa odstpiwszy bratu Stanisawowi. W roku 1804 nastpi dzia midzy trzema synami Fran ciszka Poniaka. Najstarszy Stanisaw, pisarz, ziemski oszmiaski (z elekcyj powiatowych) wzi: Soy z miasteczkiem i folwarkami Wiejkowszczyzna oraz Pakoszw, wsie Wasiuki, Rudni Solsk i Rudni Star, Uciech, Wiszniwk, Rudziszki, myn i staw posiadoci. Jozef, deputat do sadu gwnego litewskiego (1802), cw to jest ewangelikw']gilzieSzadgajlwW -, arakoninkich dziada, ojcai syna spoczywaj popioy. Lat tem u^nleilawm jak ze Irzydziofoi pogrzebiono tam ej , oraz dwie crki i od tych to jego spadkobiercw Poniakowie, przypuszczal nie Antoni lubM arcjan, odkupili W arakom Raczunv okoo 1 0 roku. (Po skio 70 rw.: str. 95.) ') W nadglwku odpowiodniego .konsensu., piszo si Karol ks. Radzi wi iScie -m onarszo- - jak nastpuje: -Karol Stanisaw R adziw ksi na i, Oyce, Niow Blracb, Dublnkach, Suchu, Kopylu, Czartorysku, K ieiu, lochu, jr witego Pastwa Rzym skiego hrabia na M Szydowcu, Kroach, K irze, opyci, Koydanow K io, ieydanaci, Bielicy, m igrodzie, Rialvm Kamieniu, Zabludowlu y llialey a na kwi, Zoczow Pomorzanach, N iu, Slobieu eto. ie, ow Huberta kawaler.. W otoku pieczci taki napis aciski.

R >;

lp^d k y' r"k z ^

ustpionej . Nadto Jzef nabyta^splnic ze Stanisawem^od

mierci pisanym, m iern y legano 1.000 zl. dla dwch syno-

16* szlacheckiego poehodienia. przesa na rce odpowiedniego za rzdu... wykaz woicli dugw, Uumaczc sir jasno i dobitnie: > Komubr, jeSli nic szlachcicowi, pokredytowano na tak sum! Oto mojego szlachectwa dowody.. Nastpia eksdywizja. Dnia 10 maja 1810 r. z wileskiego gwnego sdu ll-go departamentu wyznaczony sd konkursowy zarzdzi rozdzia ziemi i podda nych midzy Stanisawa Poniaka kredytorw. Soy z miasteczkiem i folwarkami pomniejszemi wzili z pomienionej eksdywlzjl Soliasey i |>o mierci Tadeusza Soba skiego spady one wraz /. O okurnisikam sukcesayjnie na dwie jego l crki Brygid I Palagj Sobaskie. Brygida wzia Dokurnisikl, ktre niebawem mt jej Dmochowski, dla |'kryda dugw | fi. p. Tadeuszu Sobaskim |iozotalyrh, sprzeda Hippolitowi y liskiemu; Pelagja zaS, wypaciwszy siostrze 18.000 rs. nadwyki, wzia Soy. Ta Pelagja. polubiona generaowi Antropowowl wyznania prawosawnego, narodowoci rossyjskiej, zamieszkaa po mierci ma w Solach i tain dom otwarty i gocinny pro wadzia do koca ycia. Po jej mierci, synowie nie mogc zgoX Bonifacowie * > wadajc nim i rezydujc w nim do mierci, V *, wziy po nim dwie crki, Anna i Konstancja. Z rozdziau maskie; Anna otrzymaa Bonifacw. Przez rok jeden Ih4i 1 H 4 gospodarzy w Bonifacowie m Anny Poniakwny, Antoni Bestal si wlasnoSci maoletnich jego dzieci. Dwaj bracin Bolesaw i Bronisaw Benislawscy po dojSciu do penoetnoci, |>odzicliH si ojcowizn: starszy Bolesaw wzi w posiadanie Annopol w gubernii witebskiej, Bronisaw otrzyma Bonifacw, w ktrym zamieszka. Po mierci Bronisawa, uwizionego w 1864 r. i zmar ego w wileskim wiziennym szpitalu w 1866 r., przeszed Bo) Uczcym w 183 r. 11 ilnu niskich.

163 nifnew posiadanie lirala Jego, Bolesawa Bcnislawskiego. r * Iaczuny Bujwidowskie przeszy eksdywizyjnem prawem Konstancji Adolfowej widciwloAciafiskiin. Po mierci m*u, przenisszy si do lotcep. w iwbliiu Sl Dxialina (Ougirami dawniej zwanego), sprzedaa Konstancja wiciek. swoje Baczuny Bujwidwskie w 1859 r. wnuczce (po Uncji Benislawskiej, tonie Raczuny Bujwidowskie przestano nazywa .Bujwidwskiemi : zowi si one odtd wprost Raczuny i drog spad kow. | mierci Wadysawa przeszy w ..siadanie jedyRiuaun waciciela, Mieczysfawa Salmonowlcza. Nleduty |l wzgldem urodzajnoci gleby oraz le

Trzeci 'wrizcie ci solskiil. majtnoci Polnlakw, W trakomuciyzna nabyta z eksdywizjl 1810 r. przez M alinowskich, przedan zostaa przez Wadysawa Malinowskiego Bazarewkiemu, wspomnianemu wyiej nabywcy Bonifacowa. ^ *W 1 edug olejnego portretu, bfdeego w posiadaniu p. Aleksandra B e-

D O O K O A G RA U ZY SZEK .

Zakrelany w promioniti Oszmiany krg kilkunasto-wiorstowy zawiedzie nas w dalszym cigu na szoroki, piasczysty, wzgrzysty gdzieniegdzie, dobrze utrzymany gocimoc, podaniny stojcy koci grauyski. Nie dojedajc do tej starodaw nej siedziby, mijamy opodal traktu lecy w prawo Bollup nia deckich, cay w rozlegle moczary pogrony, oraz tu przy trak cie, pod wiosk, nastroszony kilku wysokiemi krzyami, gstem drzewiem porosy, malowniczo pooony, okalajcy skromn ka pliczk, cmentarz Horodniki, na ktrym prochy Jdrzeja nia deckiego spoczy. Przebywamy nie boz trudu ma grobelk, majc w oddali po lewej rce pokanie wygldajcy dwr grauyski i oto jestemy w muleni miasteczku, liczcem kolo 200 mieszkacw. Jodyn jego okras pooenie samo. Wynioso na ktrej jo przy czepiono, stanowi wododzia dopyww Niemna, t. j. M oreczanki, Wlji i Berezyny, a krajobraz, rozwijajcy si dookoa przed oczami, nie bez powabu i pewnej okazaoci. Na zachodzie -w dali oddaleniem Sinej, nizkie, wilgotne ki ubiankowskio, gste wialbutowskie lasy; na poudniu pod wsi ojciami, wynioso jedna

166 z najwyszych w powiecie; na wschd, prawie c widoczne, biae mury holszafiskiego kocioa... Koci grauyski przelicznie sytuowany. Kto go w tern miejscu umieci, smak mia i gust mia nio zawadzajcy wcale zapobiegliwoci o chwal Boz. Niestety jednak o zrobieniu z Grauyszok tego, coby zrobi mona ani marzy. Uboga parafja, dusz trzy tysice z czem liczca, zdobya si, coprawda, niedawno na dzwon nowy, kilka mioci wych osb z ssiednich parafij pozwolio sign w pikne lasy swoje, zacny proboszcz ksidz Wysocki niedosypia i niedojada krztajc si okoo jakiej takiej restauracji wityni Haskiej ale ani dzwon z Warszawy sprowadzony, ani kopa bierwion, ani onergiczne usiowania proboszczowskie. |>odobnic jak przyso wiowa jaskka, jeszcze wiosny nie stanowi. Kronikarze litewscy czytamy w .Sowniku Geograficz nym' odnosz pocztek G rauyszek <lo poowy XI wieku, do czasw podaniowego bohatera Litwy, kunigasa ErdziwiBa, kt rego wdz Graua na otrzymanym wydziale za wspudzia w uwolnieniu ziem litewskich z pod zawisoci od Rusi, by za oycielom togo grdka. Za istnieniem tu warowni przemawia samo pooenie Grauyszek, dominujco nad otaczajcemi oko-

Tyle .Sownik Geograficzny.. Nie ulega natomiast wtpli-

dejki, 1 oholsz, Klewic Naruszewiczom kasztoanowstwu mcisawskim. Po zejciu zo wiata kasztelana mcislawskiego zostali dziedzicami tych dbr wdowa Halszko z Komajewskich i syn jeo.i Sraw i kronik B iy ychowra i Stryjkankinio. J. K icz ( Pam Fizjogr.arow .

 18 6

iv dom Romerw.

S W ^ s y k9io ^ D 'ay.' Tol^y'kapitanom wojsk prupoZ n am skich w czosio siedmiolotniej wojnj-, ojrdwwy do kraju petnil

niezabudowany, moe nawet mao dostpny kawa ziemi, posia do zwan Giodejki z rk swoich wypucili. i W r. 1550 s one w dziedzictwie Mileckiego, wjta wile skiego, a wsie giedejskie Stuigi, Murzyny, Bujniany, Uieeiunj-, nale do oszmiaskiego starostwa. Mileccy wyprzedaj Gieilejki M elohjorowi i Barbarze z Kloczkw Snowskim kasztelanowstwu witebskim, wczesnym dziedzicom Grauyszek, ktrzy Giedejek 'i Grauyszok bdc wacicielami, przykupili do nich folwarki: Klewic, Poholsz i Trzesiakowszozyzn. Po mierci Snowskiego. wdowa jogo Barbara dobra te wszystkie swojo darowaa wieczlanowi moislawskiemu, a nastpnie smoleskiemu, oenionemu z Halszk Komnjowsk. Niebawem Stanisaw Naruszewicz dni ycia dokoczy, a ona jego, kasztelanowa smoleska, zarz dzajc wszystkiemi majtkami czasu maoletnioci jedynego syna Albrychta. jeszcze jtrzed rokiem lbO . dawne fundum (iedejki, O sytuowano tam, gdzie dzi wie opiejki loy, skasowawszy, nowy dwr, gdzie dzi znajduje si fundum Giedejki, zaoya. Ta wielce zamona, roztropna i zapobiegliwa o wszelkie dobro ziemskie pani, pilnie zaja si cisem dwojga majtnoci swoich, Grauyszek i Giedejek, rozgraniczeniom; nastpnie za Giedejki, piknie zabudowawszy, pucia w zastaw sdziemu ziem skiemu oszmiaskiemu BieUkowiczowi i jak to czsto bywa doprowadziwszy i Grauyszki i Giedejki do chwalebnego adu i porzdku, obio to posiadoci zbiegiem niezalonyoh od niej O kolicznoci przeda bya zmuszona. .Grauyszki kupi Jan K or sak akarbny W Ks. Lit., pisarz ziemski powiatu oszmiaskiego; . Giedejki za naby w 1008 r. Lacki, od ktrego odkupi je w r. 1615 Bohdan Podbipita a crka jego wniosa jo posagiem w dom Korsakw. Szczsny i Adam Korsakowie, waciciele i Grauyszek i Giedejok, maj h nc i i tl 1 en Ciedejel II 11owiczom wanie o granice, aczkolwiek tak cile przez Narusze wiczw, a nastpnie przez samego Korsaka ojca odznaczone, chcc wyzby si kopotu, przedaj Giedejki w 1626 r. Andrzejowi iokiejowi. Ten przeda je Jerzemu Kortowi, od ktrego naby Giedejki * 1655 Adam I.itawor Chreptowicz wojewodzie nowogrodzki.

170 Widzimy tedyjlu wcigu niepenych lat stu zmieniy

wyobraenie on m \ l s,am dwrJ>odwczwy.1 ul ,1 ,1 ,, nam ; Wjedajc - czytamy w nim - do dworu od Oszmiany kryta, dalej stajnia .robiona na konie som kryta, przy niej

^ i ^ i a r n i . nj^antywolMudun

"" prosto id,e

za idc od niej w lewo, jeszcze den" wiren om^ry^ przed nSrajeikfnowa^Io,

"

" * 'g?

171 woki co rok po 4 kopy groszy gotowemi pienidzmi, po beczce ya, beczce owsa, po 2 gsi, 4 kury i po *jajec sztuk dwadzie cia.; ci drudzy, plwokowi osadnicy, dawali co rok do dworu oprcz zwykej robocizny po 24 grosze litewskie, po beczco owsa i yta, po dwie gsi, po kur czworo i po .jajec sztuk dwadzie cia, obowizani byli stra odprawia, dawa -podwody do W i gdzie tego potrzeba okae . Plon pszcz zarwno je ilna dnych jak drugich szed na poow dla nich i do dworu. Przysza wojna moskiewska, a z ni spadla na zasobn i po kan majtno Chreptowiczw ruina. Zburzono przedewszystkiem zabudowania dworskie, ktrych ponowna erekcja koszto waa possesora do 2.000 z.; znika z powierzchni ziemi wie Giedejkami zwana, -przez wojn moskiewsk i przez powietrze pod dani wyginli a tylko puste grunta zostay w dwornej dyspo zycji. Do tego wszystkiego, czasu possesji owego Wulfa GrangKrygiera, .kupiectwem zatrudnionego a na odpr ssiadom nie miaego mieszczanina., wielki uszczerbek w granicach te dobra poniosy. To te Chreptowicz Adam pozbywa si Jm Pana W ulfa, zwracajc mu zastawnych 12.000z. oraz 2.000z. wydanych na podwignicie zabudowa dworskich i w 1680 r. puszcza w za staw Giedejki jm panu Jerzemu Wawrzycowi Ziemie podstolemu oszmiaskiemu, pisarzowi skarbowemu W. Ks. Lit. Jak tam i gospodark sycha byo za czasw .nicmialogo na odpr s siadom mieszczanina, nic wiemy, trzeba jednak jm panu Wulfowi odda t sprawiedliwo, e na erekcj zabudowa gospo darskich sumptu i pracy nie aowa. Y. podstoli oszmiaski, obej mujc w zastawne dzierenie majtek, znalaz na miejscu starego mieszkalnego domu rum. nowo zbudowany z izb w cztery snie, z komor, o drzwiach z zaszczcpkami na zawiasach*, o piciu oknach szklanych w drzewo oprawnych', z piecem aDowym biaym; za tym rumem rum drugi, jes/c/e obszerniejszy a przed temi dwoma domami mieszkalnemi zieleni si nawet ogrdek z rinemi zikami . wieci si browai nowy, iamcami kryty, stay w podkow trzy obory, wrtami ku g<- ' zwrcono, dawniejsz stajenk zastpia nowa 'K 1 Zpomostem .i porzdkiem naleytym*, opodal wznosi si iron

178 w dwa pitra, jak naley w drzwi zamczysto opatrzony, a za plotami w polu kiekowao na zwilonej wiosonnomi deszczami globie czterdzieci boczek yta. Wsie Bieciuny, Stuigi, Buniany, Murzyny i Kreywany odrabiay jak przed trzydziestu laty obowizkow paszczyzn; nic byo ju tylko osady chopskiej wW ilczanach, bo tej p. Wulf Graug-Krygier nie mia ju czasu odswojo zastawne na Giedejki odprzeda Jm. p. I.apie, za ktrego posessyi pescssorowio Klewicy (nawczas w aktorstwie M osiowi* czw bdcej) silnio podcili puszcz giedejsk, wk czterdzieci Tadeusz, Micha oraz dwie Chroptowiczwny, jodna wydana na stpnie za mz za .Iundzilla, druga za Kontrymn i opiekunowie Mosiewicz wada niemi niedugo, bowiem ju w 1706 r. sprzedajo Giedejki Jerzemu Girdzimontowi-Szymkiewiczowi pisarzowi skarbowemu W Ks. Lit panu mnogich dbr i woci, dziedzicowi . nawczas ssiadujcego z Giodojkami W ialbutowa. Odld, to jest od 1705 r. zczono zo sob Wialbutw i Giedejki wsplne prze chodz losw koleje przez lat przeszo sto t. j. po 1831 r. W ialbutw inaczej przez czas dugi Zablociom zwany, stanowi , podobnie jak Giedejki w pierwszej poowie XVI w. wasno dzie dziczn W izgirdw. 7. czasw owych rok 1621 przetrway dokumenta, wiadczce, o cz Giedejek Wizgirdowie na wie czysty ^pisati fundusz ks. ks. Franciszkanom oszmiaAskim. W1605r. wada WialbutowomJarosz Szymonowie/. Niekraszewlcz, a w 1630 r.syn jogo Adam. Attynencj wwczas WiallmtowaZabooia stanowi folwark Wialbutowo-Fabjanowskie, zwane W y sok. Po Niekraszowiczach zostaje dziedzicom Wialbutowa 1699 r. Jerzy Wawrzyniec Girdzimont-8zymkiewicz pisarz skarbowy litew ski, starosta trabski. Ten skupuje okoliczno posiadoci a midzy

173 innem niedu schodt) od Wizgirdw, resztk ich fortuny; przy i: leg sched od Winlbutw; sianocio poblizkiej Piktuszy, zwa ielk, nalecoj do Aleksandra M nsly; od Swiderskich niw nej W zwan Hnnunowsk oraz, jak wspomniano wyej, Giodejki. Wszystkie to schedy, niwy, pustosze i folwarki Szymkie wicz zla w jedno i do dbr swoich Wiaibutowsklch incorporowa. Pocigo go srogio nieszczcie; wojsko szwedzkie, przecho dzc przez Wialbutw w 1702 r. dwr cay spalio. Po mierci Szymkiewicza, wdowa pozaatwiaa spory graniczne z Naramowskim dziedzicami naonczas ubianki, a gdy i ona losowi mier i, telnoci ulega, odziedziczy wszystkie po niej dobra Jan RadzimifUki-Frckiewicz sdzia ziemski oszmiaski, starosta jakuski, i trabski.*'). Ten Giedejki (mwic nawiasem cigle i zawsze w zastawie bdce) z pod zastawy Kazimierza Wayliskiego, oenionego z Wlalbutwn, oswobodzi i listom wleezysto-kwitaoyjnym (1732) od wszelkiej Wayskich pretensyi grunta Wialbutowskie i Giedejskie uwolni. Niezwaajc jednak na w list wieczysto-kwitacyjny, w rok ju potom Wayscy zabieraj gwatownie folwark Wysoka midzy gruntami Giedojek i Wialbutowa szachownic lecy, oraz zajazd czyni na karczmy giedejskie u grauyskiego gocicu. Wreszcie Frckiewicz sprzedaje Wysok Jurahom (do dzi dnia nieprzerwanie jej wacicielom), ale i im Wayscy przez czas jeszcze dugi spokoju nie daj. Frckiowicz, licznych swoich procederw nie doprowadziwszy do dobrego koca, mi) Kasper Radzim iski, z Czerskiej lloml, dugo w wojsku Kurnikiem iotd prow adzc, w ziwszy w zasugach od krla znaczne na Ulwie m ajtnoci, tamie osiad; ktrego syna Franciszka, ie prostszy gmin Froncom nazywa, od tego nowe tem dom uroso im Fronckiewiczw. Na pamitk zas u owi i Klepu, z ktrego wyszli, pisa sic zwykli Frckiewiczowie z Radzim alD ina, o Froncow Radzim ie iscy (X lcslecki). Rozrodzeni w oszm iasklm pow iecie. Je den z nich oeniony z Rozalj K oziewn by podstarost oszm im nias . n lUdzlm oi lski-Frcklow starosta traliskl I jakuski, oeniony z Helen, Icz E T E k E S frnnlszkam i^ tadzimiskl-Frckiowicz suiroBta lidzki, podskarbi nadworny wIG9r. i marS

174

kie' te posiadoci trwaj w ich rku a po rok IH W I8 > r. ). <0 tow Oktawjuszowi i Wiktorji z lir. Potockich hr. de Clioiseul Oouffier pulkownikowstwu gwardji^ konnej Jegojmperatorskiq

Reuttwi^3 I t t S Z

!P"W W g z iatO O) ia8kif80. * Aniel

maloszc/.jzna wreszcie (wk 13 obszaru) jest dzi w ruskiego

175

rego przechodzi ta majtno do starosty ozarzykiego Pance-

L ubianka (ubianka-Sipowszczyzna), wspominana powyej ski^o'starosty 'dworczaaltiego^^ods^k^osziniaftskiogo, ktry

176 j w 1763 r. darowa synowcowi swojemu Kazimierzowi. Niedugo potem, przechodzi ubianka we wadanie niezmiernie niespokoj nej, nieustannie procesami wichrzcej rodziny BloAkuAskich, do ktrych nadto przez czas powion naleay: Sylworstowszczyzna, pod sam Oszmian, Woszkieniki i Pogiry u granicy powiatu Jako charakterystyczny rys dziaalnoci BioAkuAskich w oszmiafiskim powiecie, dajemy jeden jedyny, ale niozliczonemi do wodami poparty glos Bzyljankom wilofiskim, zabrany przez nie w 1801 r. w dugoletnim procesie granicznym z szambelanem byego dworu |>olskiego Felicjanem BieAkuAskim. Rzecz toczy si o naruszenie przez BieAkuAskiego granic majtnoci BaKom nieszczsnym losem wypadnie mle ktliwego s u siada al si przed sdem ucinione Bazyljanki temu najna ustawiczn od pieni obron, c wreszcio zostaje si miego?

stawszy si przyjemna i zwyczajn zabaw W Jl'\ szambclana , BieAkuAskiego, staa si zarazem nieszczciom tych wszystkich, ktrzy z jego majtkiem ssiaduj i granicz; ci bowiem zostajc facli, majc sobie przerwane pasmo zabaw gos|>odarskich, wy cieczeni ustawicznemi wydatkami, obowizani do nieprzerwanej w I.V r. Bartom Syiwestrowicza: Oszm Sylwoatrowska. Wsik JI ieja innq o ieiiW (folwark i Ici) oru K iy nadane za zasugi przez konstytucji; I66i r. (M ol.m . w 1788r. 'h! Adam K a uncew liorodnlczago oszm icza iafinkicifo przez Seweryna BienkufiaklcR l.rau, H bclana. Poglry kolojno D lezw N iczw O zam anlow . oniew , Swirskicli, nabyte w 1 07 r. przez M 7 ichaa B IcfikuaklcK ulrukczaszego om O m iafiskieR . V dziau m O . idzy dwom bram w 1790 r. dokonanym, w ciea i nM icm aam ojednym Syw erstowszczyzny i W oszkienik zosta Seweryn llieiiku-

177 kilku jiiryzdykcjach czuoci, wreszcie nie widzc konni swoim cierpieniom, ale coraz dalsze w onych zagbianie si. staj si prawdziwie godncmi ualenia i maj prawo domaga si, aby admlnistracya sprawiedliwoci skrcia im t klsk. W liczbie nieszczliwych W. .11. Biekuskiego ssiadw, znajduj si \V\V. PP. Bazylianki wileskie, ktre od majtnoci swojej W Biekuskiego, (dawna ubiank a teraz Felicyanopolem . przoz niego nazwanomi. A lubo Bazylianki i z powoania swego spokojne i majtek ich znajduje si w pewnych granicach, bo dekretemultimae iiulanliiie kasztelasko-kommissarskim ze wszystwldzlalne, nie przeto jednak uniknlv Bazylianki od intruzyi i prostytiicyi Biokuskiego, bo 011 postanowiwszy wszystkich swoich ssiadw zawsze allarmowa, 11 mg z tej koloji 1 Ba10 zylianek wypuci. Uroczysko Woytkowiedz zdawna naleao do majtnoci Daukszyszek. przez I.0011.1 Sapieh wojewod wileskiego, het m litewskiego na fundusz PP. Bazyliankom, oddane, jakowy ana fundusz przywilejem Wadysawa IV w r. 163!) konfirmowany zosta. M o odwieczn possosj bhzko wspomnianego uroczyska, im dla zaginionych jednak znakw na ziemi, gdy na rnych miej scach utworzone zostay przez ssiadujcych spory graniczne, wyprowadziy Bazylianki w r. 1755 najprzd sd |KHlkom orski. potem kasztelasko-kommissarski. Jakowym dekretem lubo od Boltupia JW. Weroszcznkw i od Wiallnitowa dbr JW'V. Szczy tw co do Woytkowiodzia ciany nie zostay dla Bazylianek po oone, jednak dugo trwaa z tymi ssiadami nienaruszona spokojno, lecz z czasem IWW Szczytowlo zaczli wpiera si do uroczyska Woytkowicdzi, a Wereszczakowie w drugim miejscu do przylegych gruntw, za ktrych przykadem natychmiast poszli Biokuscy. Tak wic rozrywany widzc swj majtek, PI. Bazylianki w r. 17H Oktolirn 12 dnia, zaniosy w grodzic oszmiaO kini na wy wymienionych sumienikw uroczysty proces.

178

do powszechnej opieki prawa'.

18 S eksdywizorstLubianke rozparcelowa i c z y je j nie.l

kw, byleby tylko wLni si /kimb^^kt^.^JV^ozmoie

dfeiwafl"u,'t wo'van* sit! kac\'w stawa przed -ob ^ jako Sewerynom, ktrego pokrzywdzi. To'to ojeiee ju nazywa Foprzy mm P* ' | Sc * bf'

181 pnie powiatowi wstyd przynis. Senat, uznawszy go za pienia cza, kaza wzi od niego rewers, e podawa prb nie bdzie. Unikajc wydania takowego rewersu, BieAkuAski kry si przed policj i gdy zrobiono naA obaw, zemknl do Petersburga, skd zosta wypdzony. Tak tua si i niema dziwu e zgin, yjc tak - to tylko dziwna, e w takiem yciu mia do mierci upodobanie. Pozwa raz ssiada swego Kropsztula oto, e ten obieca mu poyczk i nie dal. Biekuski naliczy sobie z tego powodu wiksz sum strat, niz wynosiby rzekomo przyrze czony mu kapita. Innym razem, przyszed do niadeckiego, z ktrym si procesowa i prosi o poyczenie rubla. niadecki dal 111 rubli kilka. W 11 ywdziczajc si za to, poszed Biekuski 'niadeckiemu pozew. O nim to pisze Ktkowski:

I>zis okrojona ze wszystkich kocw ubianka, stanowic

Wrd pospnej, lasami i moczarami pokrytej, mzkiej oko licy, ley znacznego obszaru posmdlos niadeckich B oltup. Przed trzema wiekami siedzieli w tej miejscowoci na nieostatni zaokrglili niepoczesn majtno swoj rnemi i nieniaomi przykitplanu Powchodzily kolejno w skad dbr botup8kich folwarki i wsie, po wikszej czci dzi ju samodzielnie nie istniejce, jako to1 Strzakowszczyzna nabyta od Strzakow skich, Baniewszczyzna nabyta od Banilewiczw, Siekierzyszki kupione od Siekierw i d. Jzef Kljasz Malijewicz, przeywszy

dostatnio i wystawnio wiok dugi. w testamencie swoim w 1698 r. rzdzonym, dobro Boltup z przylegociami, obejmujce bez mula 160 wk, zapisa na wieczno Michaowi Wdamowiczowi mlecznemu oszmialiskicmu i Sonie jogo Annie z Gizbortw-Studnlckich*1 ). Data w dat przejcia te nie dadz si cile wyprowadzi, dla zaginicia odnonych dokumentw poniszczonych czasu najtria Szwedw w 1702 i w poarze wileskim 1.06 r. Do na tern, e obdarowany Wilamowicz otrzyma majtno niema co prawda, ale wyniszczon doszcztnie, bez krestencji, bez bu dynkw, bez poddnnyoh, bo ci si w znacznej czci byli porozcliodzili, wreszcie bez kapitaw w gotwce, ktrby spaci mo na byo zarwno liczne legaty nieboszczyka jak liczne jego a na glce dugi. Wilamowicz dokazal sztuki; kredytorw zaspokoi, za pisy na kocioy popladl, Boltup zabudowa, poddanych mipowrt podprowadza: kosztowao go to 26.416 zl. Byy to pienidzo ony. To te wywdziczajc si za przysug, wszystko ni mia mioczny oszmiaski, nieruchomo i ruchomo wszelk, zacnej maonce swojej w 1706 r. zapisa i umar. Niepocieszona wdowa wysza powtrnie za m za Aleksandra Benjamina Abrninowiw Botupiu dziedziczya. A i drugiego jej maonka Bg po-

Gilbertowi Studnickiomu, stranikowi oszmiaskiemu. Krzysztof Gizbert Studnicki i zona jego Mnrjunna z ydowiczw sprze daj w 1760 r. Boltup Franriszkowi Wereszczace, |iodczaszemu wojewdztwa nowogrodzkiego, oenionemu z Zofj z Radzimi skich-Frckiewiczw. Podczaszy nowogrodzki wacicielem by Tuhanowicz w wo jewdztwie nowogrodzkiein lecych, trzyma w tyme woje wdztwie w zastawie dobra Dorobi od Radziwia wojewody wileskiego, posiada tame majtno Guttowszczyzn, a i groOryir. w R otrapiu.

do nowonabytego Boltupia nio myla sio sprowadza W domu mieszkalnym tamtejszym, mo pozbawionym pewnego komfortu, l)0 ; placami kaflowoini i z szybami o bialom szko w ow oprawnem, osadzi ekonoma i dojeda tylko od czasu do czasu do Boltupia, przyjrze si co te sycha z gos|iodnrk i - pro cesami. Boltup by duy, ale nieintratny. Paszczyzn odrabiay wsie: Szwiily. Debiesy, Mordasy, Ogrodniki, Siekieryszki. yta wysiewao si beczek 25, pszenicy 1 beczka. po Franciszku Wereszczace objli dziedzictwo synowie An toni i Stefan. Pierwszy z nich wzi na swoj cz Tuhanowicze i zastawne Dorobi, drugi Gutowszczyzn i Boltup, ale zajty sam urzdowaniem 1 w Nowogrdzkiem mieszkajcy, same tylko z dziedzictwa swego cign kopoty i ambarasy. Zwaszcza do kucza srodze wspomniany wyej Felicjan Biekuski i nicodrodny brat jego Seweryn waciciel, podobnie jak l,u>ianka. s siadujcych z Boltupiem Woszkionnik. Trzeba nadto wiedzie, o w samym rodku boltupskiego fundum umiecio zrzdzenie Opatrznoci cao - starostwo. Sitkowskio zwao su; ono . miao obszaru, wstyd powiedzie, polnych lok cztery. Bya to kr lewszczvz.na. nadana jeszcze przez Zygmunta III Malijewiczowi, nastpni,, konferowana przywilejami cessioni kolejnym Boltupia wacicielom, a wreszcie w 1775 oddana przez Stanisawa Augu sta w doywocie Wereszczace. Ambaras by z tom nielada, bo z ramienia rzdu wtrcano si raz |>o raz do byle jakiego gaiku porosego w granicach .starostwa-, zarzdzano lustracje, potrze bowano wiadomoci etc. Woreszczaka zniechci si rycho do Boltupia i w 1806 r. przedal go za 13.000 czerwonych zotych Jdrzejowi niadeckiemu. K by Jdrzej niadecki nie trzeba chyba obszerniej im objania. Irodzi sic 30 listopada 1768 r. w majtnoci ojca swojego, pooonej |>od miastem Zniczom w powiecie kcysklm (dzi w U. Ks. PozHaskiem). Gimnazjalne nauki pobiera w Krakowie, gdzie go osobicie krl Stanisaw August chlubnie wyrni. Stopie doktora medycyny i filozofii otrzyma w Padwie 1703 r. Podr-

IW

owal nat*pnie |h Europie, a bawic w Londynie zaprzyjnnil > sie cile z posem dworu polskiego Bukatym. niadecki, wada jc znakomicie angielskim jzykiem, dal si pozna w stolicy Anglii pelnemi dowcipu i ostrej satyry artykuami zamicszrzai szwedzkiego. Dwa lata przeby w Edymburgii ksztacc si Jest w Wiedniu. skd |wolany zostaje d W ilna. W I7H ni7 tamtejszym uniwersytecie. W I8mi r. wyszy z ilruku jego /V

wesp ze znakomitym naturalist .landzillem wydawanie pisma kowal wzit do dzi dnia rozpraw swoj .o fizycznem wycbotwo lekarskie obrao go pierwszym swoim prezesem. Oprcz mnstwa artykuw treci naukowej, pisa te chtnie niadecki utwory satyryczne do Wiadomoci Brukowychs uywajc pseudonimu Sotwarosa lub Reja (wyl>ornym i zacnym dowci|iem ce luje jego 1 rniacko-rilozoficzna |iodr |m bruku ). W osta > tnich latach ycia wykada na katedrze kliniki a po zwiniciu uniwersytetu wileskiego zatrzyma j (wrzesie I832| w utwo rzonej medyko-chirurgiczuej nkademji. Ostatnim czynem nauko wym niadeckiego byo zarzdzenie w 1887 |iowtrnego wyda nia Teorji jestestw.. 1'mar w Wilnie 29 kwietnia 1838 r. ycie i zabawy wiejskie pisze M Baliski przekada . nad pobyt w miecie, od ktrego te zaraz si uchyla, skoro m tego obowizki stanu dozwalay; i gdyliy mu los zostawi u dowolny wylKr zawodu, zapewneby si stal zawoanym go|>odarzem. Tak bowiem mile mu byy zatrudnienia wiejskie, e si im zupenie w cigu lata powica. Stad te majtnoci jego zostay naleycie urzdzone i piknie zabudowane swa*"T* J?T*d 9" kto|P W IM lM T w . W 1 *d ' rdW ltll. om ar-

niadecki.

185 Susznie mwi Baliski. niadecki pomimo rozleglej skali prac naukowych, pomimo wykadw uniwersyteckich, pomimo wreszcie ogromnej praktyki lekarskiejK nie zaniedbywa ani ), na chwil majtkowych spraw swoich. Rzec nawet fimiao mo imi, e pod wzgldem umiejtnoci w zarzdzaniu funduszom stanowi! autor Teorji jestestw organicznych* rzadki midzy uczonymi wyjtek. A dziw ogarnia, rozgldajc si po notalach niadeckiego-dziedzica. Projekty manifestw, produktw, prb, gromadz si na stosy kontraktw i listw czysto interesowych, ktre w czowiek, znajdujcy na wszystko czas I uwag, rozrzuca |h kancelarskicli izbachi sdowych stolach, > po archiwach folwarkw i majtkw nabywanych, branych w za staw, zamienianych, parcelowanych, na licytacj wystawianych. Lokowanie sum, procesy graniczne, kopoty z dzierawcami, za atwianie obszernej korespondencji, konferencjo z prawnikami oto czem profesor urozmaica sobie chwile tak zwanego wy tchnienia. Nabycie Boltupia-) nie .Kljlo mu wcale zaj; prze ciwnie chyba. W lad po intromissji rozpocz si proces z Bieftkuskim, a jednoczenie rozpoczy si starania o ostabotupskieh dbr. To ostatnie zabiegi nadspodziewanie rycho odniosy dobry skutek. Ukaz Cesarza Aleksandra I oddal t. zw. starostwo sitkowskle w wieczyste i dziedziczno wadanie Jdrzeja niadeckiego. Rok 1812 prawie e majtno botupsk z ziemi zrwna. Komisja ,11 spraw suby wojskowej dotyczcych, urz dujc w Wilnie w 1814 r. pod prezydencj " . Pusowskicgo. Ignacego Lachnickiego. Ludwika hr. Platera i ks. Onufrego Lubeckiego zaliczya Boltup, pod wzgldom zii|>clnej dezolacj, , k v wojennej, < .. majtkw klasy pierwszej. A jednak flniadeckl 1 wywika fortun swoj ze wszystkich klsk i przygd! Umiera-

ny Mmi^ullk! ^ ^

(Rk-pif blbl-

jc w Wilnie w 1838 zostawi j w doskonaym stanic Zwoki ). Jdrzeja niadeckiego uczniowie uniwersyteccy wynieli na barp Pamitkowa^gra po dzi dzie zowie si Jdrzejwk. I-oa chowano niadeckiego na cmentarzu w Horodnikaeh> pod Bol) tupiem. Jeden z najwikszych fizjologw pierwszej poowy XIX wieku spoczywa tam pod urn marmurow skromnego porzu, tu 1 gocica z Oszmiany do Grauyszek wiodcego'*'). 1 > W 18ty nabvl Jdrzej niadecki duy m ajtek le. w ormiaskim pow sytuowany, opodal traktu z Oszmiany do W przy sam granicy iecie ilna, ej wileskiego powiatu R n p l, oddany pod taks eksdywlzorsk za dugi wo o dziedzica Piotra Zienkow ehorego oszm icza iaskiego. niadecki rw nie, jeSli si nie m y, przyczy do Boltupia wspom ylim niane wyej W oszkienid (W aszkleniki) Blekuskich, dzi w oglnym skadzie m ajtkw niadeckich "* W Horodnikaeh, o wiorst m w ") niej icej na wschd od Boltupia, gdzie, w edug Chodakowskiego, m niegdy sta staroytny grd staw ia iaski. Stoi niedua kaplica cmentarna. Do roku 1830 utrzymywali w niej kapeanj Franciszkanie ze Starej Oszmiany, obowizani odprawia nisz w w kad . pierwsz niedziel m iesica. Placil za to rocznie dwr boltupski zip. 1 0 0. majtku Jdrzeja niadeckiego obserno potwierdza wasnorczna naszego uczonego notata, skrelona ju po mierci brata Jana, rektora wileskiego uniwersytetu. Zabkaa siona jako,, uormmidzy majtkowe botupslde kiem zaszczytny tytu wzorowego pisarza polskiego, wadajcego jak m u ao kto przedtem i potem tak poprawnym jzykiem i stylem polskim . Od roku 1 - pisze - jestem w subie M 797 onarszej jako ordynaryjny profesor. Naprzd w byym uniwersytecie wileskim dawaem cigle przez lat dwadziecia pi kurs chemji; zdaje m si, em go dawa gorliwie i z po i ytkiem uczniw, 1 i dzisiejszy profesor chem m jest uczniem I tylu . ji oim nauczycieli po szkoach I gim nazjach rwnie z mojej wyszo szkoy. N by ie em nigdy zam lszany do adnych politycznych robt i w pismach m oich, bd IVdzieach, bd w dziennikach i Innych perjodycznydi pisem kach, ni kym ani nie obrazi Rzdu^ ani si wda wjakiekolwiek rozum owania poli-

Jdrzej niadecki pozostawi po sobie troje dzieci; dwio crki, z ktrych jedna polubia historyka Michaa Baliskiego, a druga, idea lat chopicych Juljusza Sowackiego, wysza za m za Michaa Czajkowskiego (pniejszego Sadyka pasz), gonego powicciopisarza oraz syna Jzefa zmarego 1 ood bytno Francuzw czonkiem w czasow komisji rzdowej. Ja w ej szake do niczego nic naleaem a brat naw mj, po trzykrotnemodm , et wieniu tego placu, przyj o nakoniec na wyrany Napol^a rozka^ Sa m urazie niczcm Rzdu Rossyjskiego m obrazi, a uniwersytet. szystkle e i kasse maiaea nawezas sto kikadztesil tysicy rubli srebrnych, z asneiu naraeniem sic rzdcom francuskim ^Id. Ommony tylko nicwinnoSz koinissj w czasie rejterady francuskiej nie wyjecha, a sam N P. Cesarz Aleksander o niewinnoci i zasugach brata m . ojego si przekli na i publicznie m to owiadczy. Ja wszelako, zrabowany za to i spa ony, u B a!' Pc^skoczeniu^*m dwudziestopicioletniej suby jako zukiw ojej' ' chem otrzymaem emerytur i usunem si z uniwersytetu wszakze g,lj ii potem'po m profesora Herberskiego ierci nlejlza"pM rzebaT w r^ a suby M do onarszej sS |a " W 1 ? WU r ^ "

wonyeh zotych, co z .legte.nl S ju H lW . pracowa, su, czony liczn famdj, podeszy *' cze m majtku konfiskuj?, ego od dawna i gorliwie Z. tz mM ak ^ prIypa8ci jcdnak w ypa^tTpozosu.wJo w zaw ieszeniu W pyn te m na spraw,; powaanie, ktre,n General ogo ^ ^ uczonego otacza. Wszcztkach botupsktego larchi*ul ktremu miejsca nie chcem tu odm y wi, a ktrego brzmienie takie. nlenburg, 2 S p ib im. 1 e le -a Odebraem przystan mi 1'^ " ^ M X n i^pr^eS'.Z pier^7 w r rzutu k ' *"la " niem ten porzdek i ten cig rezeno-anla, ktre tak istotni, s potrzebn, lo jasn - ikazdi,-. f a 0dy mego wstpu nie uchybiaj nigdy uprzedzi,, czylemuta '^ loby istaa^ dzieo to szczeglniej jest pisane dla uczonego bw .

wUlowskiemi Niegdy Sobolnikamk rozrzucone szerok niziciej, poprzecinanej rzeczukami, niewdzicznej i chudej glebie, u zbie-

byo

Kie jak ^pam 'ludzka siga"'' "'L^LV no^T^ardzo i' ale jak sigaj do dzi dnia przechowane dokumentowe

I e S

I I e

do Jana Hajki. mianie J. Kr. Moci powiatu oszmiaskiego ""l. nie uganiajcy si rencj, zaS JP Jan, syn Mikoaja, Ilajko1'), oeniony z R 0 yczywn, byl to pan nielada, dygnitarz, ktremu czego jak czogo a tytuw nie brako. By 011 i pisarzem krla Zygmunta kiem szmiaskim 1 na ostatek pierwszym kasztelanem berestejskim (brzeciaskim). Karmazyn 1 szaraczki w przykadnej yli wsplny interes: obrona przeciw ksitom Holszaskim.jiiespo-

dyczych i we wszystkich statutach najczciej zwan jest

N et aw

ae 8 utrzym riopki nie dosuyli si adnego urzdu, czonkowie pier ute.K wszych dom w kraju uywaj nazw ziem N a najm w y ian. iem niejszej w tpli w e ktokolwiek przyjdzie z aktem urzdowym w ktrym przodek jego oci, , by nazwany ziem ianinem J. Kr. M ten m w rku dostateczny dowd oci, a na szlacheck rodowito.. M M . alinowski .O ziem ianach podug dawnych P* ) Razw reskrypcie krlewskimz 48 czerwca, 1 wyznaczajcym ko 553 m do sprawy granicznej z ks. Holszaskim czytamy; .Kontuszy Horoisj , dekretu komlsarskiego z 43 listopada 155*: pisar Nasz-, ak<''' pom iaru gruntw dworu Budom inowadego z S sierpnia 1551: jptsar Krla n p O ^

granic m ajtnoci Surwillszek. M 15 dn. I54S(kopja pod aja i:

szkali za SnrwUowie sami w Surwiliszkach, we dworze stoj, cym tut przy gocicu z Trab do Wilna idcym, a jp. pisarz krlewski odwiedza tylko od czasu do czasu swoj posiado. W r. 158J zayo midzy Surwiami a Hajkami zasza tak da leko, e po rozmaitych dokonanych dziaach i zamianach stano na tom, i wadali jedn poow Surwiliszek dwaj bracia Surwilowie, Stanisaw i Kasper, a drug poow Jan Hajko i trzeci brat Surwilo, Wojciech. Mieli oni wszyscy wspln kollacj sta rego surwiskiego kocioa, wzniesionego przed laty pod wezwa niem w. Jana: i aby z powodu tej wsplnoci sporw bd ja kich nie wynikao, postanawiaj w dniu 7 maja liifiO r. grunta do plebanji nalece midzy siebie rozdzieli i dwa kocioy mie w Surwiliszkach. Kostie stary zostali maiet pry poowicy pana Stanisawa a Kaspora Surwiw a protiu tolio Jeho M ilost postawili, nili nie na toinze cmyntaru ale na mszom mestu |> o-

rali bracia: Stanisaw, Wojciech i Kasper. Zostay pu nich dwie majtnoci: Surwiliszki w oszmiafiskim i Deksniany w miskim powiecie. Sukcesorowie: Jarosz i Aleksander, synowie W ojciecha Surwily oraz crka Kaspra Katarzyna, polubiona Lnwrynowi Songinowi podsdkowiczowi lidzkiemu, zgodnie wyczywszy

Obecnie w Surwlllaxkarh. > ,un'lu,u dul 0 K l '> Rubryrelo inn*ze, billami i niedokadnociam przepenione, nie pnei puiTClaj lei I fnndalorce *urili>kiego kocioa, nazywaj.- ja .(nlkowikref Hajkow.k, IDired. hor. can. isasi.

i 5

i S

i E

tem/mre posiad je Aleksander Hilary Polubiski marszaek wielki

aa

nie byby go /..liii! gdyby jegomocia assystenci me byM ih^ szczeniach nie ustawa, pisa do niego ksidz Bartolt, rektor no-

szal przeciw obywatelom starostwa dziewieniskiego, ktrzy nie liskie, pokornie W. X Pana Dobrod. suplikuj. aeby W M I. . .

krzya i strzay, wyjty i od obywatelw dziewieniskich wrzu cony w rzek Gawj. Suplikuj pokornie W. M Pana Dobro . dzieja, aebyS zakaza obywatelom starostwa dziewieniskiego wiolencje czyni i kaza kamie na miejsce kopcowe powrci

jako niebawem przycich. Najbardziej atoli Jezuitom, jak zre szt i wielu innym ssiadom swoim, da si we znaki jp. Korsak

cznie 4'/,% od summy szacunkowej i ewikcj opar na majtku swoim Kasperowszczyzna w powiecie lidzkim sytuowanym. dza Kuncewicza, altarzysty trabskiego, ssiadujcy z Surwiliszdzy dorzaAskiej Korsak. W odz si za by panowie, a odpowia daj poddani, ltazu pewnego dwaj chopi Stypalkowskiego id w las, rzekomo dyfferencjonalny, i rbi tam witki brzozowe; zjawiaj si ludzie jp. Ignacego Korsaka, odbieraj od nich sie kiery i, niedo na teni, prowadz ich do Dor na egzekucj. Tam pisze wony w obdukcji swojej jiooonego przed gankiem Jerzego Janczysa wprzd sam wjmp. Korsak, potem

195 zmordowanego, * rozkazu tego, niemiosiernie W wij pli, nie pastwi si.-,' tak i ledwo przy yciu zostaja. Innym razem

si< rycho" prawie do^stu tysicy dotych. _Stosownie^ do litery ;

kami ks. Radziwiw, / emosawiem S/c/\tta mai-salka po wiatu mozyrskiego, z gruntami Narwiliszek XX. Franciszkanw,

ukaz 1807 r. zarzdzi! podniesienie summy szacunkowej Surwi-

tacjQ^Przv majaku srodze opurtowanym utrzyma! si Jan Zie-

wojewdztwa, gdzie jeszcze w 1520 r. Jan Popawski herbu leszczerbiskiem . od ktrej lam on i potomkowie jego zwa si

197

nil kilku przedsibiorstw przJmyriowo-fabrycznych, midzy kt-

nycb prawach, maj w chwili obecnej ogem 1297 dziesicin obszaru (nadzia wociaski odj od nich okoo 90 wk) i pac do skarbu rocznie w dwch ratach 800 rs. Midzy Grauyszknmi a Oszmian, w klinie dwch zbiega jcych si do Oszmiany gocicw: hoszaskiego i grauyskcgo loy majtno Nowopol. siedziba dzi Odachowskich. Pierwotna Nowopola nazwa bya Polany oszolowskie od dziedzica w 1590 r. Mikoaja oszcla. Loszeowie zbyli posiado swoj Krzysztofowi Ilormanowi, ten za sprzeda j w 1630 Da nielowi Woroniczowi. Za aktoratu Woroniczw trzymali Nowo pol kolejno w zastawie: Juszkiewicz, Wolan (1642 1646), Za bocki i Jeman. Czasu zastawy tego ostatniego, okoo 1665 r. Jan Kilon Woronicz zby Nowopol Malewiczowi choremu par do Wieczorw, ktrzy go okoo 1750 r. przedali Antoniemu Szypiego zatargii ze szlacht okolicv zwanej Poleniki, lezcej tu o gruntu kawa Stodoliszczem zwany, przylegajcy do gocica. Pobudowali byli kiedy na nim jeszcze poprzednicy Szymanow skich w Nowopolu karczm. Szlachta polenicka, roszczc do Szymanowscy, pragnc wznowi dyfferencj, las cili: szlachta tom Szymanowscy, aby posesj swoj na rzeczonym gruncie

199

obrt w7i,la .. tom ju/ ,oV do nas nic dosza') : ..

........

dam^iftw,1przd aty''tiydziostu, kilku z kolei poarami. Pikn

'>A procesu w Bienicy. kta

H O L S Z A SK A ZIEM IA.

Po wyganiciu w 1267 r. rodu Palemona, z ktrego wy szed by niemay szereg ksit panujcych nad Litw ca, po gwatownej mierci ostatniego z Palemonw Wojsieka, zdra dziecko zamordowanego przez Lwa, ksicia Wodzimierskiego, we Wodzimierzu na Woyniu,-rozpada si Litwa na wiksze i mniej sze ksistwa, nie mogce przez lata dugie poczy si w pa stwo jednolite. Wcigu tego niejasnego dziejw litewskich okresu a o ksitach tych wiemy przewanie tylko z poda narodoniowi z czasw owych ksita s: Swyntorog, od ktrego imie nia zwala si dolina, wpord ktrej stano potem Wilno, Trabus domniemany zaoyciel Trb, Komunt i wreszcie Narymunt, ktremu przypisuj nadanie Litwie po dzi dzie istniejcego herbu, pogoni.

m atk JaRiollonw; z nioj fednoj m krl .T K ia a idlo potom o. stw 1! nnm ioatnikioiii Witol.lu W ielkim owogrodaio b w ynie-

do tronu w ielkoksicego i w splnie z nim wykona w 1 3 r. 42 w spom niany n innem m a iejscu napad na widrygietl, bawi cego z dworem sw oim w Oszm ianie. widrygieo um kn a Zy gm unt zosta W ielkim Ksiciem atoli w 1 3 r. knia Szym , 43 on H olszafiski dostaje si w Borysowie do niewoli widrygielly i odesany do W itebska, utopion w D inie. w Niem niej wybitn rol w dziejach litew skich odgrywa syn

ksandra, Pawe biskup ucki, nastpnie w ileski < 5 6 IB 5 1 3 5 ), dobra swoje: Ilolszany, W olp, Lebiedziew, C hoow, Duniow icze, Stakw H , usk, ytyn krlowi Zygm untowi Augustow i. Krl atoli, na instancj spadkobiercw biskupa Pawa, hojnego Synowic biskupa Pawia O lena z linii D ubrow ickiej, ksi niczka H olszafiska, crka kniazia Jurja i M Sanguszkw arji ny, zalubiwszy okoo 1 2 r. Pawa Sapieh, z linii Sapiehw Ko55 Pawe Sapieha m arszaek hospodarski, na m ocy dziau z bram w 1 1 r. dokonanego, w i 59 acicielem by Kodnia i po owy Druji; gorliwy o chwa Bo, liczne w dobrach sw oich " I .1 W K ia w I.ilo sk u . W rsza a 18!< sir. !> i n s p . oltf. n zio ie w ..-R scy a w r .. V a t . Przyagow k oty b u w s ich P a L yw isk p w ile k . etersb rg 161str. 1 J 6 . u 81, 3 -1 0

m idzy rodzestw wzi M em ikoliy Sapieha, urodzony^Oleny

teTz Olony IMsznskiej urodzony i polubiwszy kniazili; M n

rostw hom o elskie: Pawe Sapieha, koniuszy W. K Lit, staros. rosta oszm iaski, postpujc przykadem cnych przodkw sw oich onem suy, tak e od zaczcia panow u ania naszego, po wszy stek czas bytnoci swej n dworze naszym we w a , szystkich spra w i postpkach sw ach ych, przystojnie, pilnie, wiernie i dbale, 7 ozdob dostojestw naszego, posugi swoje nam i Rp-tej od . a daw poczty znaczne n kade potrzeby nasze i Rp-tej sw a; a ym w asnym kosztem wywodzi; take insze rne sprawy nasze i Rp-tej przedkadane m ajc, z wielk yczliw iew oci i chci koca nie ustajc, na teraniejsz ekspedycj m oskiew nie sk m poczet ludzi, jazdy i piechoty, sw ay oim w asnym kosztem na H olszanach Sapieha liczne dobra a m idzy innom w 1 3 r. i 63 w akujce po m ierci Jadwigi Piaseckiej, wdowy po pisarzu pol nym starostwa Gieranony i Lipniszki z folwarkiem Rydziuny. , Polubown ugod dopenia rozgraniczenia dbr holszaskich od m ajtku Dore Jana Korsaka, sekretarza krlewskiego. Oeniony by Pawe Sapieha trzykrotnie. Pierwsz jego on bya Elbieta W esselinw po ktrej w na, zi w posagu 3 .2 0 z., przeciwko 65 ktrym zapisuje jej oprawy sowitej (tj. podwjnej) 7 .2 1 z., 2 5) opartych n poowie dziedzicznych dbr H a olszan i Bohdanowa m ). ") -N poow a icy-jak p wsw imp .o ra n ...- wlii r. _ isa, o isie p w y c e i zu en im ia m o O za i fo a iem dw rem sa y ta ze aj p ej ien eg ls n lw rk , o , w ,^ k K b N w sa , Z k d ik G en t, D iszek C n ik N ren k S m row y, o o d a a n , eb i org , ie n , o e , ie ie n , S n ie i fo a uWn jed w i, U reczk wk z p d a e i i in y h ik ie k n t, lw rk o o o sk o o s i o d n m n c wia hi d b c d te mj o i o za sk n le y m ja im o iek s c o ra h o j a tn c ls lcj a c ch aie k k lw p w su cy , la e n c e i zu e e p o icy im ia in Bh a ra em ch k a a j p n j o w ien rjjo o d czy sza i, w n p o icy w P rzc a D n , N w l, R mw n m iec a o w si ie h li, zien ik o isio y o icz, D tn , Wjsto to lcz, D w n w z, L ia , O lisk N ru icz, In zlesi lk o n w o k ie ic istw n leb , a szew k w z, J ch o szczy y J ch o sk P llu y, B k t,^ o za C rn e o ic a imw zn , a imw iej, o d u a K s rz, ze ic

tym razem z Korony, co dotychczas rzadko si zdarzao w ro dzinie Sapiehw, m ianow z Zofj D icie anitlow iczw O n. statnie Pawe Sapieha w Holszanaeh: tam na zaniku III li| -a 1 S r. e K G5 koeiele przy klasztorze Franciszkanw W . dowa po nim Zofja, , wychodzi w 1 3 r. zam za O 68 palefiskiego, podskarbiego n a dwornego koronnego i pogrzebiona w Leajsku. W holszaskim kociele nie spoczywaj zatem obok Pawia Sapiehy trzy jego podkanclerzego sarkofagu. ^ Po dziedzicu Holszan zostay ti/\ crki, /ktrych Krystyna m zostawujc potom a, a dwie drugie w e stw stpiy do zakonu . Dobra Pawa Sapiehy przeszy na dwch jego synowcw, Kazi m ierza i Tom asza, ktrzy dziau ich w 1 3 r. dopenili. Kazi68

i t.V r.) jt-s za a a zu e e p d o ci mj me s ic . Mj i is t s d p n j o zieln a tk w a k h a tk d n k b ie w p s g , b jej oso ist w s o c . P za a iemm a e o iec o a u yy b a n i rzed w rc a e s a n rze n w a a n rze n ro zico lu k n , w o z y tw , a czo y yd w a czo ej, d m b rew ym n s c m za n p sa , w n w list oyli za is, w k i o g ia o y p trym za ezp za w ie ie ie b iec n s n , H "u1 p n zy n trzeciej c ci sw n ru o eg mj u l1'' ie id , a z ego ie ch m o a tk , m o go jed a sp d a i z s w b zgo zen sion . a m a g n n k rze a n a ta i ez d ia y on ia n mj u tymh o ; n p d a o od o ied ln z d gi, zo o a a tk ip tek ie o leg n p w zia o ci a u b za is . Mj k te jed a o p w d zazob i n ^ i d gi s m n. p u a te n n k d o ia a ow za ia i u a ej o y Po m rc ma o a zo w a n s lc w o im u tk j z za is n j ie i n sta a a to u d w , y u c p a e op w d k a yw lu d p w egoz mp jc . Wtym o la im ra y o o c ota b o o trn a ia s tn w p d u su c o w ma k za isa jej op w m j ww n w y a k k es ro ie , try p ra , ogli y ia o a p c cca s m^ ia a P m on c yjej mj k p o ziws a k a u w n .^ o ierci y a a te rzech d pd u

27 0

W rok potenf (1 4 r.) nastpio 67

pierwsza w Polsce -

m idzy kredytorw p Tom . . asza Sapiehy. D ruga H olszan po ow z rezydency sam utrzym si przy dw crkach K a, , aa ch a-

aleoniej wiem tyle tylko, e lb77 , przesza w ,! Kaziy

dloci swoje (jakie?) pod zastaw Andrzejowi K ieskiem czeam u, resztek Holszaszczyzny wyzbywa si w 1 0 r. .an Fryderyk 74

i sched niemao"').'

^ ^

skiej T Ba'bar*eS\V o*!ow iczow czenikowej *W K Lit. w ei . s. ia-

^ ^ l e ly <>> udziaowi folwark R ejk i w zastaw ' J em iszk iona

11 r *'k 1a,4 n ,i 1 ^,,e fbf* n i ,' yjpy 1 k1 i y e /

 29 0 podaem a drug poowic rw na kreditory zostaw . Ryb , n iem nik za ogrodem z upu stem starym na poy z kreditoram zosta , i w . Byda ani zboia poowicy Jm iem Pan Rogiski odda n ie ch cia, o ktro salv za dom ianiem strony Jm Panu czeniaw ci kowi W. K Lit. zachowuj.), sioo P szk i. sioo S k ia s. a iszk ien ien ta (dzi w ie), sioo yczkow sioo C a ce, sioo Piw arce. ce. h ryton ow W dalszym cigu ulegy taksie oksdywizorskiej: sioo K o wydzielony za sum zastawn Janow i Konstancji Bortkiewi i czom folwark M a szczyzn . sioo S ierow m , ich low a iek ce, ajtno ia ich m szczyzn , sioo K ik w ow a ryczn i, ioska D ow sioo N rciu i, sioo ob icze, a k Mrk n ta sioo D tk ce. grunta pod Krewem za B a ie ien . a ow oninam i lece, zwane P m n w ik a o szczyzn , rwnie grunta ssiadujce z po a siadociam tatarw Ham i szycw, z Ponaram z gruntam ple i, i bana krewskiego, z posiadociam Judyckich i Kozw; sioo S i a k cien sioo K sza w K zlow o ita, ow ry. ie o icze. m ajtno K ica. wy lew dzielona w poowic Mikoajowi Gruzdziowi, obliczajc wlok pl dw ornych z sianociam po 26 zotych; po teje cenie w i 0 lok puszczy klewickicj; sioo R u n , sioo K eszk cia y ozorezy, m ajtno B d n w z folwarkam H liszk i G ow oh a i oob i oreck szczyzn i w a szystkiem i attynencjam sioo B i, orcie, sioo L d . w N osia y, w G u y ie ow d ie irC ica uroczyszcza nad rzek Czernic, w W ik (wok 27) zern , ie olow i rozdzielona w ten sposb, e 1 w wydzielono Sapieankom 4 ok , 1 w kredytorowi Dziew 0 ok iatow skiem a 3 woki wzi sobie u > a fatyg Sakowicz. Te w ktre m m sianozci, wy a sio, ao iay posaono uyw alnoci na botach pod Paszkiszkam piknem i, sianem porosych. Starodawny, przez Algim untowiczw w zniesiony na grze pod H olszanam drewniany zam warowny lea w ruinie. Po i, ek dzi dzie na grze owej trzy wiorsty od m iasteczka odlegej, H orodyszczem pospolicie zwanej, wyoruj cegy i szcztki fun dam entw Pawe Sapieha dwign by w Holszanach now re . zydencj, do chwili obecnej w nieznacznej czci istniejc, zam k * zwan, dwigajc na sapieyskich podw iem alinach dom m ieszkalny dzisiejszych H olszan w acicieli. Zam w ek zniesiony

sadzki pokojw byy sadzono . .Polowa tego zam ku czy tam w .Sowniku Geograficznym z roku 1 8 , tom III, str. y , 82 1 3 utrzym si dotd w sianie m 6 uje ieszkalnym ale ju n a , iem

W chwili obecnej (1896 r.) zam holszaski j^i prawie calkoek G arbaniew potrzebujcy w , ytrzym aych cegie dla budowania

gHym owawszy* zapisa zakonnikom pro victu el am 2 0 kop idu 4 groszy (6 0 z) i prow .0 0 iantu rocznego od tej sum y po w m ieczne 0 ie osku i 20 garncy w ina. Po latach , czasy po 60 zip. kam w M osiow dziedzic H ie*, olszan. aby z wypatam tem nie m am i i ie barasu, dat w zastaw Franciszkanomholszask wie swoj Norszty. Klasztr skasow ano w 1 3 r. Koci okazay i obszerny, 82 gruje nad m iasteczkiem We wntrzu przechoway si dotd . godne uwagi: kazalnica drewniana z wielkim sm akiem suto rze biona, freski wyobraajce szereg kolum stanow n, icych tlo dla wielkiego otarza, oraz w spom niany wyej sarkofag Pawa Sa piehy z wyobraeniem trzech on jego, przylegy nizko do ciany w prawem skrzydle w ityni. Archiw kocielnego ani ladu um ; w zakam arkach skadw kocielnych butwiej pikne resztki dawnej franciszkaskiej biblioteki.... Jak kam uderzony m ie otem rozpada si wielka Sapie, yska fortuna. W tek dziejw tych pojedyczych czci i oda m do uchw w ycenia trudny, zarwno dla defektu pism jak dla srogiej m nogoci praw nych, sdowych, procesowychi granicznych pow ika. Sprbujm jednak zorjentowa si w tym ch y aosie.

rw 1, a m n w ie: A ton (d zic: A to i M rzeck B cistk (dzi.8 ia o ic n om zied n n ok i) ijn l d Teod W o icz, oen n zW n zMso sk h Hienim(d zic: or a k w io y ero ik a w ic ) zie d J K rczew i, o aT oraz B c k h B d n (d zic: F zic: . a sk n eod u zy s ic ) oh a * zied erdy n n R szczyc) B nnxttm (O u G a wk oen n z A n wk ), ad ro& a n fry n to s i, io y ilto o s O js n (Ign O y iec), Grjr (W cen L u a s i, o a B a Wtie tu y acy d n d in ty a d k n rigid o k w a / fa #( ow H eiazaym (F n n ), o on ab ic), otM a ra ciszekC ch w z), K je tze o ic a d n ta (J J sew K rlo u w a (Mrceli Wjew zk Kahw i zef u icz), a iv cry n a o d i), cagtna (T . V gh n st m o ch ^ lcw k ), SIMt e (T eod ietin off, a p c^ a in P a o ere^WB ikiLki (Izydor S lmn w o io y z K rolin z S sto ick ), S rm a o o icz, en n a zo w ich m to k (d zic D w Z w d i) - folw rk 1, a m n w ie; A ie , B tma zied a id a a zk a w 8 ia o ic n lin a m telrf, Dn p l, GrK w m g a o o fam .-.- M rk n , K to fiH A K rk n , K ro : , a ie ifta a n p , n a g u Oiftna, 'tyafam cqrn , M n n m(F M wk P n m Plebo*, fl> w u U r. ile s i), a tin , Kj*!. D m ^Ia eck ^b wp ra ogemIM d ww y w ch ich ylo a fii , ym io

DZIEDZICE HOLSZAN

W idzielim wyiej, H dwie Sapieanki, crki Kazim y e ierza Sapiehy, utrzym K obie przy poowic H ay i olszan, srodze ek sdywlzj I6 1 r. obcitych. Anna Leniowolska zrzeka si w r. B1 1 5 na rzecz siostry Barbary W 6S olow iczoweJ B ojej czci w H olszan. oraz caego Bohdanowa. Crka Barbary Sapieanki i Kazim ierza W olowicza w niosa Holszany w posagu m i ow sw u W em alerjanowi Kuncewiczowi wojewodzicowi brzeskiem u

cios nowy; eksdywlzja 1 3 r. oderwaa od H 86 olszan liczne w sie i folwarki. Antoni aba m dwie crki: Em i Olim O ia ilj pj. lim Pja abianka polubiwszy Ludwika Korsaka (rodzonego brata Adam w a aciciela (irauyszek, Jzefa " ), oraz Am broego) w nio sa m owi sw ojem w posagu fundum H u olszany, oraz te jego attynencje. ktrych nie tkny dwie eksdywizje, Sapieyfiska i aby. Ludwik Korsak, ostatni polskiej narodow oci w aciciel H olszan, sprzeda je Garbaniewowi, po ktrego m ierci przeszy Holszany w dziedzictwo zicia jego Jagm inn, prawosaw nego, naznaczonego przed siedm laty na urzd m iu arszaka szlachty powiatu oszm iaskiego. Przedostatni H olszan w aciciel, (iarbaniew, upam itni dziedzictwo swoje doszczetnom zniszczeniem ") C aJ rk zefaKrn k , p lu io a K so u zk in , aia d wdzieo a a o b n o k d lo u zi Kurow izezyznt;, p tra c z O ia y d Il.d za le . M rzy k ie izm n o a n ey ieszka taia

Iszone.

26 1 prawnie zagarnit posesj darowuje, jakby sw onie, Godeboj, skicj * dom . Ta po ierci m przedaa M u m a ichalowszczyzn piskiem Przez czas niem procesowali si o M u. ay ichaow szczy-

korzystajc z w ewntrznej wojny dom owej, wstrzsajcej krajem ,

ciszkanw ukontentow w a, ykupujc si spor su pienin, m M ichaow szczyzny oczywicie jako kom pensat za poturbo w anie - na M akow skiego. W szcz si znw proceder, ale tym ze w M siew iata O icza, ktry tycie postrada w rd konfederacyjnych wczesnych zam ieszek. Zakoczya spraw pozostaa po M osiew iczu wdowa m arszakowa lidzka, dziedziczka rozlegych H olszan, sprzedajc za 3 .2 0 z. M 80 ichalowszczyzn w granicach eksdywizji 1 5 r. t. j. ze wsi Dziadkow kolacj cerkw 60 ce, . i (unickiej) M ichaow skiej, ze w i Siekierow i H siam co aczkow ce, z czci puszczy jachim skiej, ze w ow szystkim poddanym .te i i raz bdcym i przez wojn i powietrza rozeszymis ze dw i orem spalonym czasu inkursji szwedzkiej, z polam nie zasianem przez i i zrujnow ania nieprzyjacielskie M akow skiem Dziao sic to u. w 1 1 roku 77 . W poowio om nastego w oku jost M ichalowszozyzna jeszcze w posiadaniu M akow skich, jak o tem wiadczy relacja sdow a o charakterystycznej .wizycio , zoonej pewnego grudniowego poranku 1 4 r. przez Jejm pani Ann Siatkow krajczy79 o sk ni oszm iask, ssiadomsw Piaseckimw Paszkiszkach. Daiy oim powd do tych odwiedzin naturalnie w anie graniczne, czasu

 27 1 si wioloncyj. Krajeyna oszm iaAska jodzie we w asnej osobie natrze ba procesujcym si z ni Piaseckim I oto jak de . kret inkwizycyjny opiewa -- najechaa Jejm pani M o akow ska na dwr Paszkiszki, z niem kom a panj. Pyta u ludzi i rekwi-

dajc tom w u iary, kazawszy da ognia |> w m szystkich budynJPp. Piaseckich szu ka. Taindcm w m ieszkalnych budynkach

j W itiiskim tu sklej z dom . A u

W 1 1 r. naleaa do Teresy W 8B itufiskicj i syna

dzielony prawdopodobnie od M ichaow szczyzny, w asno dzi Ta-

kulturze zaniedbana; dwory i dworki niedue, starow ieckie, wy chylaj si co wiorst kilka z za klbw lip i ogrodowych IM P m ikJ K rczew ieg . ) a itn . a sk o

W spom niana wyej K ozow zczyzn . bdca w pulow ze & a i.' szego w ieku w esp * M ichaow szczyzn w asnoci M akow skich, dzie<lziclw b.vla w 1 3 Ferdynanda Vietinghoffa. a w 1 4 ein 88 82 Joachim Plewaki; dzi naoy do Niekraszw a . R lszczyzn , zwana niegdy i po dzi dzie tradycyjnie osa a Czartw Stupio. od ocego na dw orskiem polu kam ienia, m a jcego na sobie odcisk rzekom koziej nogi zego du a n o ch a leaa w poowie zeszego w ieku do Jana i Anny z W inczw Rogalskich. D w zi asno Rodkiewiczw (dziedzicw Tokarzyszek i Juraciszok w O sziniaAsklom ). K arow szczyzn oraz rozparcelow a ana dzi m idzy chopw M yszk szczyzn naleay niegdy do Sabifiskich, potem do W a ow a o lanw nastpnie do Koncewiczw D Karowszczyzna naley , . zi do W itolda W ojewdzkiego. G ow oreck szczyzn zwana przed w a. ie kam Wiszm cm a biorca nazw swoja dzisiejsz od w i cw . aci cieli w XVI w ieku, (oreckich, przedana zostaa okoo 1 3 roku 80 przez Karczewskiego Ilaranowiczowi; teraz w asno A atochm w icza. H lew oob szczyzn dzi B a ronow skich. G od Czechowiczw ry przeszy do dzisiejszego w aciciela Stankiew icza. W n dano ojgia y. -io-lrzr Jan ( '/..'.Iow :. i,z:, dzisiejszej ich w acicielce Ruszczycowej. D rg i w poowie dzi do Juljusza G o iszk ana, a w poowie do ch > n ale ceK u dzi okolica szlachecka, o| w ryw lt gwna siedziba PiettTlsew iezw i Sorokw. Lyczkow | id Su ce K rw iszkam u sam traktu z Trab idcego, adnie pooony, U i, ego nieduy folwark nad rzeczk Klew, nalea do G sockich, n a stpnie I niedawno do D ochow m skich, dzi w rku Antonow icza. N ow ark szczyzn (pod B a ohdanowem ) dzi Snarskich. Stanowiy i stanow w chwili obecnej w i iksz sam oistn posiado ziem sk P szk i. Wydzielono je exdywizj 1 5 a iszk 60 roku z dbr sapieysklcll Adam owi R ogiskiem Po m u. ierci syna jego Aleksandra dziel si rodzinn m ajtnoci w 1 0 r. 74 synowie Stanisaw Andrzej i Stefan. Przy ziem utrzym si , i uje ten ostatni i w 1 0 r. przedaje Paszkiszki M 79 arejanow Piasei D rg zk za .-. czerw n ch zl. Tom ow G o ta i oy an i anow i' U ,I,P''

w acicielka H olszan. za 5.00 zl. w Paszkiszki. przyleg do ie dw oru. W 1 4 Jerzy Antoni Piasecki, podczaszy orszaski, re 76 gent ziem powiatu oszm ski iaskiego. zapisuje Paszkiszki w do ywocie onie sw Zofji z W ej ilkacw osobliw sz pom icnionej Jejm oci pani Zofii m m ilej aonki m ku sobie u ojej znaw ajc przyja-. Pani Zofja w trzykrotne wstpowaa zwizki m ae skie; pierwszym jej m em by Radziwiowie:, drugim wspo m niany Piasecki, trzecim wreszcie Brzeziski, rotm istrz ziem i nurskiej. O bejm po niej w spadku Paszkiszki w 1 7 r. krewny uje 70 jej. Tadeusz Lubicz Zakrzewski, rotm istrz oszm iaski. G wne attynencje m ajtku jego stanowiy podw czas: cz Dorgiszek, w Siekienita, kupiona w 1 6 przez Piaseckich od Hieronim ie 77 a aby, oraz Dw orzyszcze, gdzie sta okazalszy nawet ni w Paszkiszkach dom m ieszkalny z ciosanego drzewa. W Paszkiszkach sam ych budynek m ieszkalny by skrom ale dranicam kryty, ny, i now z angielskiem w y, i ewntrz piecam o zielonych kaflach, i z oknam pod szkem bialem . Tadeusz Zakrzewski m i arca 2 3 dnia 1 0 r. przedaje Paszkiszki w ze w 80 raz szystkiem attyneni cjam za 5 .0 0 zp. Tom i 60 aszowi Ganow potom i, kowi jednego z najstarszych rodw, w Oszm iaszczynie osiadych. Ju bo w iem 1 2 r. Jerzy Gan herbu Rawicz |iosiad folwark Xe60 al m iany w O iaskiem Wasyl Gan w 1 6 roku by rwnie ow szm ; 60 ziem skim w acicielem w Oszm iaszczynie, za w 1 5 r. Jan 68 Czyczyn Eygirt dal w posagu crce swej M atyldzie, w ydanej za usug i m ioci . m ajtno swoj Eygirdy i Seliszczenita, m i dzy Trabam a rzek Berezyn lece. Tom G oeniony i asz an, z Krystyn D ochow m sk, czynny od 1 8 r. na posugach pu 79 blicznych w rozm aitych urzdach powiatowych, dziadem by dzi siejszego Paszki k la la I Ij ana' ). * W11 s sia o a i P szk a liwWy a szk chS k tlo s y *) 83 d w li a iszk n o szn ry a o o wc . S su k s d ie b d b jak ia c ep d , rzu j w to n to n i sie zk yy o re, w d zy izo zlk ca cy ia a sp s p stp w n d zic z p d a y i. P zw la y so ie p w o b o o a ia zied w o d n m o a m b o trzy d T msza G n : P d s sa eg w o oa a a o cza m o ejcia F n u wwkra n s p ra c z j a z i-

W Mowio XVI w oeni si byl O . nikiej Korsak, podkokiejowa Kornikowa u ara w 1.'! r_ n zostawiwszy m i m i.ow niepraw u zagarniciu I>ori zaprotestowali Sapiehowie (Dorte nem

IZi^Lz^B^iTikaw P n a pimf^afiTd-Z n zi, o w ro a zi d m .w lu zio n n ,u oim d m i,-z a ......iro l,. w d d orusp w d i lu zio

21 2

Nie m y dokum am entow ych dowodw w rku, przypuci jednak naley, e Dore w cigu nic to lal ale wiekw nie wy chodziy nigdy z aktoratu Korsakw W 1 H r. dziedzicem ich . 80 Nastaje w 1 3 r. niezbdna niestety w dziejach fortun naszych 87 bowiem dbr obcionych dugam Adam Ignacego Korsaka i a Ludwice z Kozietw m M , atce ichaa, a przerne l>or folwarki Jzefowi, Adam Am owi, broem Ludwikowi Korsakom Z m i u! . alem w yjtkam cala prawic exdywizja 1 8 r. odbya si na rzecz i 87 Dore (fundum nabyli w r. 1 4 od Am ) 89 broego Korsaka awrynowiczowie. Rezydowa w nich i gospodarzy gorliwie ostatniem czasy Laudaftski. ojczymdw awrynowiczw, C i ch zesaw a i K onstantego. Po m ierci bezennie ze w iata zeszego C ze sawa przeszy Dore na w asno brata jego Konstantego, oe nionego ze Staszkiew iczw ktra, wdow zostawszy, po dzi n, Attynencja I)ori, W aleryn (m ow idzy Iloram a C i rauyszkam przypad w udziale siostrze Czesaw i Konstantego, i), a Patrycji Lawrynowiczwnie, polubionej Franciszkow Odycow i i, pod ktrego troskliw i um iejtn opiek znajduje si dzi pi kne gospodarstwo i ogrodnictwo w podwignitym W alorynowie. W spom niana exdywizja 1 8 r. oderwaa od Korsakowego 87 m ienia nieduy folwark S d rwany, lecy tu za m lob k iedz gwnego doraskiego fu ndum Otrzym go Seweryn Szwa. a ski. A sta w pobliu dworu D na wzgrzu u drogi z Surwior, liszek idcej, kocioekdrewniany, zbudowany przez Adam Kor a saka za indultembiskupa wileskiego M assalskiego w 1 8 roku 76 . Taksa exdywizorska wydzielia na rzecz Ludwiki Korsakowej w

Seweryna SzwaAskiego a za Szw askiem stajni i wozowni u proceder, w tym wypadku atoli przystpiono do | > b n za H lu ow ej sta SzwaAski. Kociolek, ju srodze zrujnowany w 1 5 roku 80 , nim nie zostao. Seweryn Szw aAski, sdzia graniczny ihu eA m ski, jej Julji polubionej Tarnow skiem D w u. zi acicielam Dor (po i wiedzm m y: aych) adnio u sam drogi plkrgiem budowli goej PosapieyAska Poh olsza, m alowniczo w pnocnej stronie HolszaAszczyzny sytuowana, w asnoci bya w 1 6 r. Igna 73 cego Radzim iAskiegoFrckiewicza rotm istrza lidzkiego, ktry Drog sukcesji przez Justyn z Lastowskich Zawadzk prze sza Poholsza w posiadanie Stanisaw Zawadzkiego, a po a m ierci tego zasuonego obywatela, w 1 0 r. nastpionej, n 82 a jego synw. Zawadzcy potrzeb interesw znagleni w 1 1 r. 85 przedali Poholsz, liczc 6 dusze pci m 4 skiej, za 1 .0 0 rs. 00 W alentem Jankow u skiem Obecnie w u. asno Paw skich. W iadom namdzieje Len ow e k szczyzn (tu przy trakcie z Iloly szan do Oszm iany), folwarku lecego na pnocnym skraju holszaAskich posiadoci, sigaj 1 0 r. Dat t nosi akt sprzedany 69 M atysa Szym onowicza, uczyniony na Lenkowszczyzn llom aszce Bernatowiczowi. Przez Bernatowiczwn przechodzi folwark w ia nem w wadanie Sam e uela W ojniusza (1 9 r.), nastpnie prze67 da do Jurewiczw (17*6), polem przeda do Pielaka (17 ), 70 item przeda do Talibsklch (17 ). W 1 9 r. Stanisaw i Bo 78 78 gum Taibscy przedaj Lenkowszczyzn za 3 .0 0z. Ignacem ia 60 u abie, synowi Hieronim w a, aciciela H olszan. M n tym fol iaa a warku doywocie Aniela Ignacowa z opaciskich abina i ch cc w czasowy aktorat swj upam itni, Lenkowszczyzn przezwaa A ielia . Nazwa zostaa do dnia dzisiejszego. Trzyma od Zan em

::r^2^

rr

rzep* 1 awla Sapiehy.

4 W lat kilkanacie potem przybywaj do Bohdanowa jeszcze niektre attynoncje, a w ich liczbie (loreckowszczyzna, niegdy zwana W iszniewem w , asno jeszcze w XVII w G . reckich, tak ii w kilkakrotnie w spom nianym roku 1 6 obszar oglny B 60 ohTaksa exdywizorska H olszan wydzielia Bohdanw na rzecz Leniowolskiej. Anna Leniow olaka zrzeka si w szelkich praw stolnikw W. K Lit, wyszedszy za m za Piotra M na s. ichaa B ohdanw, tj. m iasteczko, fu ndum sioa: Pierzchaily, B , ukaty, sitniki. l>owkniewicze,'folwark ( ioreckowazczyzn (wok 11 fol ), wark Hoobewszczyzn i znaczni) cz Jachim szczyzny. ow W Wiclonie,,,( 2 lutego 1 9 r. um 2 66 iera Piotr M icha Pac, starosta imudzkim Nieodstpujcy go kapelan, w ). item sw u u em powoaniu zado uczyniwszy, jl nakania m agnata do sporz dzenia ostatniej testam entow dyspozycji. ej Hu form alibu* rzecze n to starosta dajcie m po a i kj: nie turhujcie si o testam encie, znajdziecie wszystko, nietylko I w rzeczy sam zaledwie pan starosta zam ej, kn pow ieki, znalaz si w rd dokum entw ]hi nim pozostaych nie to testa m ale form ent, alny, urzdowy zapis w 1 9 r. uczyniony, rk 63 w asn nielsiszczyka Paca podpisany, a w nim siurpryza. Zapis brzm sowo w sowo J k nastpuje: ..1 Piotr M ia u i ch Pac Gieneralny xistwa m a udzkiego Starosta czyni w ia dom i zeznawam tymm wieczystymdobrowolnymdarow o oim nym zapisem donoszc to w kady czas wielu ludziom kom by lego , u w iedzie nalealo do wiadom oci, ii ja, nie m ajc z Jejm oci pa ni Tekl W oowiczwn stolnikw W. X. Lit Pacow SUn

rocin m udzk m m flq aonk m potom a, tedym za syna oj stw m wasnego Jtn Pana M ego ci ichaa Danilew icza Podkom orzyca O szraiaAskiego Starost Plotcskiego siestrzeAca m rodzonego ego wziem ktry, bdc u m przez czas niem m w , nie ay, nie iernie, yczliwie przy wszystkiem uszanow aniu usugow A chcc ja a!. Starosta ftm udzki i do dalszych zachci tego .Im Pana sie ci strzeAca m yczliwoci, niem ego niej m ajc to sobie na dobrem i adnego rozporzdzeniu fortun sw oich z tego w inuptrah iatu 'h n eh i u zy ich krnrnych m a i/ w stk oich, m ajtno m w oj ieczyst,

c, w xislwie m udzkiem w |>ow iede W ieoAskim (Srzednikl, skini, od zeszej Jejm Paniej M ci aonki m m wiecznoci ojej nie ku plam zastaw i, n z nich nic wyjm i, am ic ujc ani wyczajc, k u chom o, srebro, zoto, cyn, m ied, suknie, szaty, futra rne. Iow si m rscr/Jo klejnotw ktre ju teraniejszej ,1 W a oe , . . Jejm P, M ci arjannie N nruszowiczw podkanclerzance W X nic . . Pacowoj Starocinoj /inud/kioj m m iej aoncem darow ej aem daj, daruj i n w a ioczno, zachowawszy sobie woln dyspo zycj togo wszystkiego a do ywota m ego zapisuj. M i w a olen bdzie Jm Pan siostrzeniec mj... itd.-. Rzecz prosta, Danilew popieszy obj w posiadanie lak icz szacowny prezent i urzdow introm odprawiwszy, legalnym isj U olidanow zosta dziedzicem Lecz niem niezakconego szcz a , a cia n ziem a skim padole. W dowa po starocie m udzkim wy szedszy za m za Kaczanow skiego, sporo ruchom oci Pacow kich, D anilewiczowi zapisanych i darowanych, do m ajtku

 26 2 sw Kolejkowa w ioza. Bagatela 'flasze garcowe zo iste ego yw c sadzon talaram auszp e i, urskiej roboty! - n iejsza o upany, in delje i p iski; jui n n ru om lec na nieruchom sta m ie a ch o z o roci skiego siostrzeca m niebaw nastpi zam ial em ach. Pom i nity w zapisie Paca brat starosty m udzkiego, Kazim ierz Pac. Kawaler M altaski ' rozpocz z D ), anilow iczem o Bohdanw zw ad, krzywdy m czynic rozm u aite. Proces trwa dugo, bar dzo dugo przez cay czas dziedziczenia D anilewiczw n a Bohdanowie. Gwny Instygator tej caej sprawy, niepocieszony Kawaler M altaski, opuci, copraw wiat ten djabln warty da, w 1 1 r., zapisa atoli w testam 79 encie pretensje do Bohdanowa krewnym najbliszym sw oim i oto o pretensje te wodzili si za Iby jeszcze w 1 8 roku w 77 nuk M ichaa D anilewicza sdzia wojsk W. K I.it. oraz M s. ichaem starost zioow skim spadko . biercam dawno lecego wgrobie M i altaskiego Kawalera - n ie baczc na to, e od lat przeszo czterdziestu w ada ju B ohdanow Wiktor Czechow em icz. Od Danilewiczw za do Czechowiczw przeszed B ohda nw drog sprzeday. Franciszek Danilew syn obdarowanego icz, przez Paca starosty potelskiego, sprzeda Bohdanw z R oym w iczam (w zastawie u W i ojciecha Jankowskiego), Hooblewszczyzn (w zastawie usukcesorw M osiewiczowej, m arszakowej idzkiej), Jachim szczyzn (w zastawiou Kulikowskich), z G ow reckowszczyzn (zastawion M akow skiem dnia 1 m 1 4 roku u) 5 aja 7 2 Tom aszowi Lachow ickiom C u zechowiczowi skarbnikowi, rotm i strzowi i pisarzow ziem i skiem oszm u iaskiem starocie dziew u, ieniskiem i onie jego Barbarze z Sulistrowskich za 1 0 0 zip. u 0 .0 0

(tfpatwie m arszaek pow zawilejskiego .

(Izial czyni" m idzy

ktor C zechowicz fiindm bohdanow n skie z folwarkam i w i i siam (brat Ignacy otrzym n swoj dol Surwiliszki, dzi w w a a i-

w Wilnie pochorowawszy, rozsta H z tym w i.; iatem w penym zaburze r. I7 . Pozostao po nim dwch synw m ir> aoletnich, Kazim ierz i Franciszek, pozostaa wdow Kelicjanna z abw a , pozostaa fortuna ziem ska, obejm ujca we w spom nianym wyej roku: sam fundum Bohdanw w Dow o , sie kniewicze. D ziesitniki, wszczyzna, D ziertniki, PierzchaH .lachim y, owszczyzna! Czernice, zacianki: Hrom ykowszczyzna, M ultanki i Gury, oraz folwark

b w ln ch w K ' i W K- LiI. Mrc O i,T a mrs e , T d u z ro o y oron . n fii sk k a za k a e s Z b c i p rz grod i, Ig a C ch w z s zia grod i, S is w i a o k isa zk n cy ze o ic d zk u tro sk s me n C o k o c , D erk k n szy Wy sk sza b la , J n za b la , h d o wzy ed o o iu , a i me n a A ioizy R k i ch y w jsk W K . Lii., T la w i reg t ziem i. V. o ick or o . s m sto sk en sk o temB rto iejo i Z ch rew w k n itum ln k g , d n mn to i w a m w a a iczo i u a u ra ie o a y a : y w n ca n w oficyn zgo ziem W s e zin ga k a ie ej o ej y d . e rx d ie i trej ta p jed ej k o n J k i d giej stro ie d w s w ia z k fl p c z k m a i tera ieja o ru n la y ta ien a w ie a o in m in ja n le w zie w w za k r t ta o ro o zgo ziem p m k a y szd ysta i, t k w b t d o ie d p a rzyrzek m ry k m ej b czk ytaI b c jc ie ia rvort teg em ia o isyjn e e zk zm n , o rew i m la w k n ztu m la ieg d l z p d isemrk m P a lczow u rzo i u s u rsk o a o p i ej. is w B h a o ie w IT I r. se ten ra > d ia W tory C ch w z. S Z o d nw 8 p ib ' n . lk ze o ic . .

z'rinVmi niespodziankam kioskam i t. p, uiioom o wi llohi, i w ziem i B knrhi.v. Wygintfy^bb^. powiy w niepaim

m "

Franka ciecho.* bh>

20 3 danow skim kociele. D koci jest filjalnym odprawia w n zi ; im

cych si ku B aksztom uroczysk tak zw anej czy; n obszarze 1 4 a 6 wok rozrzuconych by-

szego brata ktn / . ik m W I Pani poszed / tego ml, ./> X ciko na to ubolew , e W . Pani obierasz sobie takich m am M jako to okazj m ierci siostry naszej Klarj pr/e/ niepoczdw akcj m W . Pani, a z drug si lepiej popisa, poniewa za a M m izerny kawaek gruntu taki. popeni zabjstwo Bo choby adnego na niego nic byo w iadka, to sam spraw a iedliwo cikiej krzywdy i to wyraam W . Pani. M

z ^ \ ^ tedy'j '* kas j T

nego JmciPana stranika \ . K Lit Ludwika Pocieja zabraa V s.

Korsak S t"abyte Wo^uarysxld.(wk 50) Sapiehom a K - Jio , in

24 3

W K I.it D . s. rug dbr tyche poow przeznaczono n taks a Sowicza silni M ialU zm lde^o. D ekretem owej taksy l.n lsza -

I k.cezcz,

ies.t

I xla za ta. o

w olskich ) W oli,,w iczw. rycid..^ nastpnie razem z H olszanam i

25 3 dram KoScialkow Ton, nic ujmujc gruntw w ski. iejskich, osia dych, czynszowych i pu stych, sam tylko obszernoS dw orn R ikiszck, t. j. 63 woki wydystyngowal i obrb w ograniem dny z eksdywizj 1 6 r. uczyni i kom ornikow na gruncie usku i 60 teczni poleci. W 1 6 r. Tom Porzecki, dziedziczc swoj |> Ifo78 asz otow m ikiszek, wyprzeda jej aktorstwo z puszcz, lasam ze w i, szystto rzeczy skadem Kem ikiszki, wprzd do dw dziedzicw n ch a

/ pozostaych dwch synw Izydora Salm . onow icza, obj w dziedzictwo Kem ikiszki Edward, oeniony z Olg M arszyck. O becnie wada niem wraz z rodzestwem syn Edwarda Salm i o now icza, Adam kierujcy wzorowo i postpowie rozleg go,

Kii/ iimg n em Ozin lix i' o M ra iczn u s ia k

K rsa o . I- czte a tu d k la ta o km rn a o re a

WRD SIEDZIB TATARSKICH.

tarskich.

ziem i?

nie rzecz nasza rozstrzyga.

. i,

m a

W pierwej hib ^^ejThr.eet' S ^ e d w t t o l ^ n e g . j i illi

toldowi kilka oddziaw sw oich w ojownikw, ktrych kii\t.; lilcw -

Nad tem pukam m i i an<zalkow pierwszy knia z iigralanu: al

[wszed rd d.i dzt dniam istniojcy Tuhan-B aranow skieh;^knial

rZ'i'^7'"T i' .

M aestw m a uzum anw z chrzecijankam wywary wpyw i

niegdy u nas z ich ln krlw pilskich laski w l> ielkie, czsto

tarj..'n i^do. ^ k i r Z Sui^'TiirIi^my "Lfcj. 1^ r J ' ' ^ IX

W A *d U rd k ""

u,,vy ju

'l lili1 '."

W reszcie zadoskie albo ordyekie plem dao nam jako i osadnikw w ojennych jecw /di nj h |i/e, l.itw w ,;

dziole. D ohinow Olkienikach, B ie, utrym aeach i L <. 1 dugi nie uyw Dopiero w poowie XVIII w gwny naczelnik ali. . u Sinnislaw ugui^a rw a^A noupraw nienie dla nich z innym m i u

w ,^om a\o"!r,,r,l"r,k 'i'.'m n ! n allT o

Tyle M chliski i Tuhan-B u aranow ski. Tak lub owak si stao, w len lub inny sposb dostali s j i< na Litw czystej lub m czystej krwi Tatarowi.', do te w Iteniej wizji dbr Tatarskich w W ielkiem Ksistw Utewskiem dope ie niono) i opracowanej w 1 3 r. przez Jana Kierdeja, pisarza ziem 61 skiego oszm iaskiego, wyliczone znajdujem nastpujce w po y w iecie oszm iaAskimosady tatarskie: ostaja, U rleniata, Berezynia, Sielce, M Ham ysa, ycze, Koziaki, M ysakowicze, Tulubaje, B ohdanow Kum o, ielnny, Kajacienita, Poloczany, Ponizie, w ietlany. 1 przylgnli ci przybysze do nowej swojej ojczystej ziem i; do dzi dnia w potom kach owych rodzin tatarskich. wjiord n as przez lata i wieki siedzcych, odzywa si z pen sil gbokie przywizanie do siedzib sw oich starodawnych. C co utrzym i, ali si do dzi dnia na pradziadow skim zagonie, rusza si z niego nic m yl, ci za, z rodu ktrych wyszy przed laty tatarskie z dawien dawna posiadoci, lece gdzie pod M ys, pod Boni nam |m ostaj, ci kwapi si na tatarski grunt pow i, k 1 rci znow Zwaszcza w ostatn czasach daje si nie dw u. ich uznacznie uczuw silny m a idzy Tataram ru dcy do pochw i ch ycenia n a l>ow wo wadanie bodaj najdrobniejszych czstek rozproszonej rt dzi po rnych dziedzictw ach tatarskiej ziem I tak oto, oslai. tniem czasy powrcia w aktorat Tatara Kryczyskiego m i ajtno ostaja, wielk przeze troskliw oci otaczana; inny Tatar, te Kryczyfiski, naby folwark Rowy, trzeci Tatar rwnie Kryczyski odkupi (ioreckowszczyzn, Paulinw i O dziszcze, lm wszystko jeszcze przed w iekam tatarskie osady. Za folwark i siedm iowokowy nie w ahano si paci 9 0 rb, dzi kiedy ziem 60 ia u nas w cale nie jest w cenie. Doszo do togo, e w caej okolicy powyej B ohdanow a w szystka niem ziem nawet szara, kanfienista, niewdziczna al ia, ziem w ia, rcia w tatarskie rce. Jak oaza lo w porodku, dziedziczono w chwili obecnej przez Karczew skich B n n . ie iu y Pierwszym o ktrym w , iadom do nas dosza, ich w o aci cielem by tatar knia Kurs Juchnow Asanczukow siedzcy , icz icz, tatarska, jedna z najzam oniejszych i najsilniej rozrodzonych

a przyznawany jej tytu knia dowodil nlachotnego pochodzenia.

s s s iit r ? ! i s

jS H gsa ssssK B K s
O rzeczonego Ku naby Bieniuny Jan Narusz, ktry da d rsa

Kok /iii. (padziernik) Sebaatjan Grecki przedaje B ieniuny / / 7 . Naruszewie, dzieci i spadkobiercy . p Stanisaw tok 5 / . a

24 4

krakowskiej Piotrowi Niopreskiem D listu darownego podpis u. o

% & ****

H ry S n U lk Bh a ryh aKS " d"

20 kop groszy. Sd, doliczywszy procenta do procentw wydal 0 , dckrcUza podpisem Jana Tryzny, m arszaka tryb. W K Lit.) . s.

pooy by w arunek, i wrazie nieotrzym ania naterm nalenoci. in D ubiecki staje si aktorem H ienim . wieczno B ieniu.., L j.

Nie m iay w nich atoli goci.' dugo. Rok 1 1 . Od czasw daw 68 nych, w kadym ranie w XVI. jeszcze w ieku, siedzieli tu w pobliu n rzek ostaj, dzie ad dziczc n nieduym folwarku zwanym Juchniew a szczyzn Lipiscy herbu Poraj, ewangielicy. Czy wadali oni caym w dzi siejszych granicach folwarkiem zwanym ostaja, tego z pow odu popltania ogranicze w yporodkowa tru dno, w kadym razie znaczn jego czci. Syn Adam Lipiskiego, Jan, wyzby si a tej posiadoci swojej (1 1 r.) t. j. folwarku ostaja n rzecz 67 a ssiadujcych z nim Tatarw, a w nastpnym roku kupi za

Zacny to by rd, w rd' Lipiskich. Przez cig cay po bytu ich na oszm iaskiej ziem w zgoda i zacno nieskazi i, ita telna, przechodzc tradycyjnie z pokolenia w pokolenie, pano w w tej rodzinie. D bieniuski za czasw dziedzictw ay om a Lipiskich daje istotnie niepow szedni przykad cnt rodzinnych i obyw atelskich tak niestety rzadkich u n w dobie chylenia si as ku upadkowi Rzeczypospolitej. Z ojca n syna przechodzi su a k cesja; bracia aby utrzym niepodzieln ojcowizn w rku jednego a z Lipiskich, kwituj siebie zgodnie i zbonie z w szelkiej nale noci, wyposaaj siostry, nawel, co rzecz ju niem podziwienia al ja b w s ch o y sk , m k y yzw zla t rd ajc' p s d i ziem ie t. j. u s o ia o c sk lu y (u zia O tego sio- u n p s n zw k n icy u n w U n s c d y). d lila o za a a o n : a . ^ a zy h li-lylk n zw k mro e . (M c k T tarzy u w j n litw ty u o a is ie ^ d win u liH s i.) a y a cy a ic tu k ia wbv!i p tom a i b n zi o k m egw c a s ic , k h k h trzy po s ta a h k i c u n c , s ta h k i ch n w byli n liszym k n m ch n w c n a i d a p n rw a , ajb i rew y i a , zo k m yn stji a u j W cej. szyscy z cza -k ia w za c s ty y z a n p s sem n zio ie, rzu iwzy tu , jech li a ro t s la h . U n w s n w w h zie w z c t la o i* ta o ili ord ysz s c t mj p sia lo zla h a c o d lel z m ie, t. j. u s , b r u zia w ob ie sk lu y io c d iorze c a a i za u c ro a hn jm j zmite

jaki zapam itay, ani jedno nie powstao zgorszenie. Cze pa-

ir r - r

w^ n ;

wVrdjcy jedynego

pisze ^ sta^i wola .logo kita. Ku

o zm n s s . jk w ..

czowiek podlegy jest m ierci a czasu i godziny zejcia swego z tego w iata niewiedzc, m ajc przestrog w Ewangelii w itej gdzie m i Pan Jezus Chrystus Zbawiciel nasz: czujcie bo niew w iecie czasu i godziny kiedy na w co przyjdzie bdc ja as po ywocie m rozruchu i w oim archou m idzy Jegom oci Panem pannam siostram m i i ojem takie i m i idzy Ichm ociam Pany i przyjacioy m i o m oim ajtno m ktra m po rodzicach m oj, i oich staa m si, tak m chc i gdy m Pan Bg z tego w i ie nie iata

i pogrzeb przystojny ciau m u wedug wiary naszej ew em angielickiej m da, Z m a ajtnoci m ruchom i pieninej ej ej do stojnego w stanie m aeskim uszanowania po m aonku m oim m iym )> Jegom o oci Panu Stanisaw Lipiskim i chcc m to ie u w zajem m iocim m oj aesknagrodzi su m w m oj szystk pienidzy cztery tysice i trzysta zotych polskich tak te i wszy stkie rzeczy m ruchom zoto, srebro, pery, kam oje e, ienie, szaty i cokolwiek rzecz ruchom nazw an by m oe, najm niejszej czci n siostry m rodzone jak te najbliszo krewne i poa oje w inne m i ni na kogo innego nie wyjm oje ujc ani zostaw ujc, ale ow szem w szystko od nich oddalajc. Jegom oci Panu M a onkowi m u m u Panu Stanisaw em iem owi Lipiskiem w w u ie czny i wolny szafunek daj, daruj i tym testam entem ostatniej w m zapisuj.. Po m oli ojej ierci zapisodawczyni, Stanisaw Li piski jak to naw czas we zwyczaju byo pow szechnym- w st pi powtrnie wzwizki m aeskie z Rym szank (1650) i za po sagow su 8 0 kop groszy odda jej w zastaw Biem m 0 uny. Wy-

28 4

(Sow Bioni,.n lak o irh jedynym w , aciciel. zoslaje S uel am

naznaczonym do zbierania podatku, u w ch ao igo prze* sejm ik

.na Lipnie Lipiski , oeniony z Helen Nieinomk!

*'

zm arego Stanisaw dzieci, a rzecz Vrelacji trybunalskiej przeda

Tom asza W olana czoSn oszm ikn iaskiego i Bogusawa z Kotom slwa po zeszym Jroflci Panu Stanisaw Lipiskim pozostaie

nw i Jejm oci panny Anny Lipiskiej crki in m inorem ate nU bdcych, z Pany Aleksandrem U lanem pukow nikiem i D ajeiemKieskim rotm istrzem oficeram piliku tatarskiego J. K M i r. . Tataram takie Jejm i, oci Pani Elbiet z Niem oreekich Stani saw Lipisk, na szkod pupO ow ortimbdcym za pozw .i i, em aktorw przed n Sd w as yniesionym m , ienic oto: J co dawno zeszy M achm Bohdanowicz UlanTalar pow oezm ie iatu iaskiego antecesor dopiero obalowanego pana Aleksandra U lana puko wnikaJ Kr. M z m . . aonk swoj tom spocyfikow ie an, bdc po trzebnym pienidzy... m ajtno swoj Iieuiuny... szczeglnie so bie wyczywszy m orgw czternacie gruntu... zeszym wBoguJa nowi i Eufem Lipiskim przeda. Ktr to m ji ajtno nietylko sam mpra wyraeni m i aonkow Lipiscy ale eliam et . ie sore# ittorum przez w cay. i'l m lat sto i dalej, a naostatek iek l i niedawno zeszy Jm pan StanisawLipiski rodzic m inorem um m actorum s| ok ie dzieryli Tan em gdy z wyroku Dirinae pote > ojn d sta przed laty kilko i dalej, w ti*, spom niany Jm pan Stanisaw Li piski iteceu 1 sam Jejm w cikiem sieroctwie z drobnem sit, 1 a o i dziem odleg bdc m i iejscem od sw oich przyjaci i kolligntw pozostaa, natenczas obaowane osoby, upatrzywszy sobie rady, czyli sam przez si, z w przybranych sobie na opressj i iel stanuszlacheakiegopom ocnikw uczyniwszyam , tlidam n przy en a waszczenie gwatowne przykupli UMo B ieniuny: nazw anej KrzeCzow 8zczyzna w pobliu od obaowanycli posesji ostai bdcej, am ianowicie gdy ta Jejm Pani Lipiska adnego starania o o caoci fortuny i dania w iedzie opiekunomdo upom nienia si takow krzywdy, ile w odlegem m ej iejscu rezydujcym i rne pu bliczne interesa traktujcym nie ch , ciaa, pod takow por obaowane osoby, rnem laty m i iesicy i dniam skom i, binotenera axionum exactionum dolentiarum expuitionumi co tylko , , , ranili gruntw lasw i sianoci, sian pokoszonych, pooraniem , gwatow ncni pl i gruntw take popsow , aniem granic et hi

sim ilibus eilorsionibtu, z w pochw ici aek na w asne zdrowie alu wowali sieroty i tym podobno szkody, afronta w yrzdzali. Nie

z tam koni kilkanacie do dw BieniuAskiego, subp td oru raetextu

poddanych odgraajc, a zatem do C hocim albo Saksonii gdyby a oprim ai. O ktr to takow niezwyczajn i niepraktykowan ow i wygrali. Rok 1 4 . H 7 0 elena Stanisaw owa LipiAska, spnie i zgodnie z synam pod jednym dachem w B i ieniunach lat niem przeao m ieszkawszy .bdc w podeszym w ieku i w saboci zdrow ia, a chcc teraz w pokoju bez dom owych gospodarskich interesw i trudnoci pozostawa, zrzeka si na synw sw oich Rafaa i Bo gusawa wszystkiego swego m ienia, oraz logowanego przez . p . Rok 1 4 . Rafa i Bogusaw LipiAscy przedaj B 72 ieniuny swoje 'm ajtno ab aliquo ziem szlacheck, od niem sk aego czasu w dziedzicznej possesji Lipiskich zostajc, za 1 .0 0zo 00 tych Stanisawowi i .ladwidze z Pakoszw W olanom . Rok 1 4 . Stanisaw i Jadwiga z Pakoszw W 78 olanowie podczaszycowle m ozyrscy przedaj Bieniuny ze w M icze, si acew z budowlam inicszkalnem i gospodarskiem w zupenej niem i i i al ruinie, za 1 .0 0 zotych Janow i M 20 i arjannie z O horom iczw ow

Sobolew skim Tatiirom Po rai trzeci weszy Bieniuny w aktorat . . tatarskiej narodow oci w acicieli. Bok 1 1 . Jzef Karczewski ) nabywa od Sobolew 82 skich Bieniuny wraz z (ioreckowszczyzn. Otrzym awszy jo po ojcu, te Jzefie, w sukcesji, w ada dzi Bieiiiunam (31 dziesicin oglnego obszaru) Henryk Karczew i 6 ski. adnie pooony dwr otacza stary, dwupitrowy niezwykle obszerny dom m ieszkalny, budowanyw r. lH Przechoway si 2a w nim do dzi dnia ostatki zasobnej bibljoteki, oraz kilka cen nych obrazw, grom adzonych tu skrztnie i um iejtnie przez dziada obecnego Bieniun w aciciela. Z pom idzy folwarkw najbliszej B ieniun lecych, naleay B a i u r. I6 0 do Piotra Sylwestrowicza; G d szczy a n org liszk '2 u ow zn a byt zostaa w r. 1 1 przez Jana Lipiskiego od Jerzogo C 69 hrepJ K rciow i, u d n wgro zie imp w w 18 r. ro zef a sk ro zo y d sk o iecie 71 z p c za p lrH n i w 19 r. wk n ela i grod iej os ia sk z o z w d a im rk 77 a c ry zk zm iej a

to a p w ci ch ra te . (idy p ierc o ta io o o y a Dm ik in ra o a k ru o m i a ln g ^ rd n ta o in a

uT ' g!.riiwi" tatmlwkainiezki Stefanji. jak^maM^radnZ

S^it^wtaTrnraI ci^dbr^sagow ych sp s n d d it; o ms y od a i a n mp w mwyjM d m R o b ie a z d a a erw d y ra o ii o u a d iow iego n mg i e k . S n m in c j n le w p sa jen iiw sk ie o s tefa j e a ze a y y o a , o k p a i n za ziem - K rczew i w aia ii tyle to utyle mj a ita m ie S i a sk yk l, a tk w i fo a w n me wjS w sk dord a ja o d b n za rzeczem lw rk ie o e a yn cji, k o ra ie p e

owicza; K sk nalea w r. 1 2 do Slrum rzyw 71 ily, wystpujcego Lipiskiej; dzi Rom anowskiego. W reszcie w Karlow uciym ie m ieszka m idzy 1 1 n 1 3 r. Sakowicz szwagier Stanisaw 60 65 a Lipiskiego. Midzy M yss a Bienic, wrd okolicy caej w strom ych wzgrzach, drogach krzywych i kam ienistych, rdlanych, kr tych ruczajach, gstych liciastych lasach, wpord m rowia dro bnych folwarkw, okolic, siedzib i zaciankw w kotlinie zam , knitej ze w szech stron m alowniczem stokam wysoko podj i i tych wzgrz, le rozsypane m idzy zieleni drzew, n falistym a gruncie, dom i dom jednej / najstarszych osad tatarskich. To y ki Du u zk (I)owbuciszki lub jak m o b cis i wi wocianie: D oubusild). a d in K rczew i w p rz k b t i /su ien mi z p w ; sta s llo ja c. a sk o d u y m ie ra em ra ie w ie i sila i p p in szelk m m o rze teres, sw k n i. ejen cn tliw g rliw ojej lie tk o o ao o wd la n rzew zia e ow y a iep id n oce n jego w a a i p id n p d w ie in , rzew zie ik o Itie cz s i s a k w n k.iin H h n h i e z s o zL 'n w ch p w m au p d a o e lo e , a k c o y ra p sta o ie ia i, p jd k y* n p m so przed o n w n m ied a rzy u w a.... 7 k m ra zi. o issji d w w iej, z k itlo sk trej p c te w fortu tylu lu zi, p p szczo y d o z k ziy ay d rzy u n ch o za ik a ch i ..g m ych in w la y ro n teres mg a k h w K w a n c ic , yszed arczcw i'z czy sk Z rn szyz p stro n chp lra n k , liczn chp csw ic grosz J k la i, eb w o n y a trn e irh y ra o h ai k trzym o IW r. d a d ziera od p b stw oszin icg n d y fo o w ro o a ia sk o ie u iw rk K zia yp Oz ia za wlali r. n b B n n , gd p roztrzeci wt o n od s m n , a y ie iu y zie, o sPra n , d tk szy si ojczystego za o u p szta i si w w w lk o n w g a . rzek c e zorow o eg go o a . R rza k n l.ilw ju wIS r. przy pointy Patud sp d rza zecz d a a le, IS yrek n n c sw ic p d zm n i n niclu .E skiej poalad Tykart. c iu a h o h to o ia a icj m oM o wb ou u ai za o iegliw ro ik . Przez w b a p siln p b o ln a sp o yw teli o tor. w ich m g zy , ia len iV^^niTsJno^ny iejsk a a n w w ty n u ta c wp cy ob a iej, ,lesiran iej i gosp a iej, u a m ie s j ra yw telsk ck od rsk mr i dzy IS 0a 18 r. P zosta p n wrk p -P m ik , ob u cyp 5 o o im o isie a itn ejm j rze szo sto a u , z n n ow ld n yk ciek w z k o p zw rk szy iejed eg zg u iezw le a y, treg o o liemsob k rzysta wp cy n iejszej i wd lszymjej c g k rzy n ie o ra in a i u o sta ie o les a . S o atylk en zb l w aa to p m tn aotw rto wu w m zk m zk d o, n y ielk u ra a i ik a M ja n n szczeg p a ego yda liczn chd rychzn jo y s o h k ia iu w ryw tn y ob a mch wic , ia

szych drg i traktw zaludni, dzi dzie niem e pierwotny al swj charakter i wygld: pod ch dzikiej, jestto jeden z naj powabniejszych zaktkw0 8*m iaskiego pow iatu. I' drogi w incej si parow w dal em po dolinie, tu u caego aglo

t-,"\ 5 i

szw edzkich, w pord starego, om szalem kam i ieniam pokrytego i cm entarza, pod przykryciem brzz - stoi m eczet o kopule czerw oniawej, otoczony kryt galerj, wspart na biaych kolum ien kach krconych w bizantyjskim charakterystycznym stylu, prze dziwnie .W rzynajcych si od tego oalego wiejskiego otoczenia. W prawo czysto wioskowa siedziba rn olly. Ile e przed dw u dziestu laty zniszczy poar jakie takie archiw m um eczotow o w dom m przechowywane, trudno orzec w ktrym m ku oly iano

24 6 w roku, n m icie a iejscu z daw dawna istniojcego w D bu ien ou ciszkach m eczetu powsta istniejcy do dzi dnia m , eczet drew niany. Z kam ienia grobowego, lecego na skraju dawnego cm en tarza z zachow jeszcze na nim dat >R 1 57 wnosi m an . 7 , ona, o wtymm ianowicie roku, jeeli nie m eczet, to cm entarz D oubuciszkach zaoono. Napisy n pytach m a ogilnych, na w schd obrconych, napoly w polskim i ruskim jzyku; od czasu wyda nia dosy wzgldnie wieego rzdowego rozporzdzenia, napisy polskie n grobow a cach tatarskich pojawia si przestay; zosta tylko n nich arabskiem pism wyryty werset koranu, oraz a om ciskim cm entarzu; Kryczyscy i Talkowscy, Zaboccy i Lebiodzie, Ulanowie i Baranowscy. Ze starszych, zacierajcych si pow oli,

Talkowski m ajor kawalerji wojsk rossyjskich f 18 ; H 49 elena z Kryczyskich B azarewska + 1 4 ; Talkowski t 1 4 ; Felicjana 88 86 zU anw Kryczyska + 1 6 ; O an Kryczyski podpukow 8 1 sm nik wojsk rossyjskich t 1 5 ; Sulejinan Kryczyski f 1 5 ; Tam 84 89 eran Kryczyski t 1 6 . 80 m niejsze lub wikszo posiadoci tatarskie. Da o ich liczbie wyo braenie choby tylko wykaz kollatorw doubuciskiego m eczetu z 1 0 r. Kollatorowio ci obowizali si byli dobrowolnie opaca 82 rodzaj annuaty pososznem zwanej, czyli podatku po dwa zote . rocznie od kadoj sochy, pracujcej w ich m ajtku. Do parafii, by tak pow iedzie, doubuciskiego m eczetu naleay w 1 0 r. na 82 stpujce, prawic i po dzi dzie wtatarskim rku, m ajtki i folK sk icze Jzefa Kryczyskiego (soch 9); B otw a iew olb Bilata Kryczyskiego (soch 6); P y (pod Lebiedziowom olan ) dziedzictwo M acieja i Abraham Ulanw oraz m a ajorowej Zabo ckiej (soch ogem 21); P izie Suldewicza i Kryczyskich on (soch 16); W iu Juszyskich (soch 8); Du u zk iew ry o b cis i Ju szyskich, Tupalskich, Kryczyskich i Talkowskich (soch og-

lem 1 ); Loszan i B d n w 8 y oh a o sk Szachuniew iczw (soch 1 ); Die 6 zr W KryczyskichjBoch 3);Kaszym - Kaczyskich (soch 6); a ow w^s/polskich (soch 6) Ustaja ^chorego M fy Dowgi!llj, usW B n n i R y Sobolcv skich (soch 1 ) K jecien ie iu y ow > a ieta B rg a a liszk i K ty Achm l u atowiczowej (soch 1 ); B d 2 ow yry Kryczy-

dau ciskiem m bu u eczetow soch tatarskich 1 6 i 7. O sam D ych oubuciszkach wiem tyle tylko, e w drugiej poy

laty do Dawida Kryczyskiego Lurzy najm askiego, chorego

w owych czasach na Litw z Krlestwa m tataraki Jakb I.oolta bied. Urzd m sprawowa on jut czas niem ale po zajciu oly ay sugi jego uczci w 1 9 r. krl Pruski, zaszczycajc go m 7 eda lem Jakb Lebied zosta w 1 0 r. m H2 o w D bu ou ciszkach a w 1 2 r. naby od Kryczyfiskicli Dzieraki, w ktrych, roz 83 dzielonych, dziedzicz dzi dwaj jego wnukowie Am untt i Sa m Lebiedziowie. Pod D uel zierakam przetrway Siady dw sta i ch Tu w pobliu O ch y m a n , ajce przed laty nazw kilka a m iakaszow szczyzna. Naleay one czciow w XVI w do D o . aszko-

Jnrjewa Hryhorowa W okowaja m trzy crki, z ktrych naja piaa trzecianajm odsza -boz woli m ojej jak piszem sw atka a-

loweka . Tedy W olkowa al i rankr m ajc w sercu darowuje , swoje oszm iaskie posiadoci w 1 6 r. przyrodnim braciom 61 sw Sam oim uelowi Krzysztofowi i Aleksandrowi l.eniew iczom K am iskim Tym . czasem w 1 4 r. M 61 aciej M atysow D icz aszkow icz Ostejko pu by w zastaw cz swoj D ci aclinw w SI kopach groszy M yskim (prawo zastaw pisane w Oszm ne, ianie 1 4 r. 61 m arca 9 dnia). Od Daszkowiczw przesza ta posiado na M u cikw a od Jana i Katarzyny M ucikw nabyli j w 1 8 r. Sa 63 m Leniewicz Kam uel iski i ona jego D orota (iiwojnianka.

^rt '" ^fTo r * w Tm m

"I N jed ej stro ie orze i u / oliw wolok n d ia Vto a n n l .k n u ap : o s d P d ,| l'i u l' P ,er n< "n P

lm 7

Tui w pobliu Krowa loicn Kuncew szczyzna (dawniej zwana

tzczyzna

dziS w lasnoW < Stefana I.astow lr. skiegn, Hikulew szczy-

Trzym j w posesji od rzdu witochowscy, m ali ieszkajc tam jeszcze w 1 4 r. Wyej nieco pod D 89 oubuciszknm sam i, i em jakby wpite w falisto wzgrza otaczajce m eczet, folwarki ta tarskie: C iereszk dawniej Bazarewicza dzi Koreckiego I C i zer w y D r Talkowskich. on w Siedzib te od wiekw tatarsk byy przelicznie pooone u drogi ze Sm orgo do Krowa S ow ak icze, w i m ie ajtek n aleco niegdy do Sulkiow iczw nabyto w 1 9 r. przez M , 73 ichaa W olczaskiego. Gdy syn M ichaa Leonard wyzby si m usia Sa kowiczw, rezydencj sobie przenis tu w poblie i sam oistn w asno ziem utworzy, dajc jej nazw Ten . W nastp sk czyn stw znowu przeszy Sakowicze w aktorat W ie olczaskich i, bez ladu ju dzi dawnego dw oru, jedon z poletkw Tonczyna sta now Tenczyn jest dzi w i. asnoci dr. Leonarda W olczaskiego. Piknie na urodzajnych i cznych gruntach zagospodarzony, m ogem 30 w obszaru. Na wprost Tenczyna, m niczo, a k alow na W ysokiem w zgrzu, w otoczeniu m nogich drzew zieleni, b ioloje z daleka potnem m i uram byy bazyliaski unicki koci i a od 1 3 r. cerkiew S k . W 89 u ow znosi si przy nim klasztor dzi doszcztnie zniesiony; gm ach byego kocioa nie uleg prawie w calo zm ianom w gbi nawy nad b. wielkim otarzem pikna ; rzeba, wyobraajca Przem ienienie Paskie w stylu barokow . ym Dalej ku Bienicy: Z aliorze dzi Pileckich, K iew grne ask icze

M ieczysaw Tukally za 2 .0 0rs. przez Tadeusza Kozowskiego, a 10 jtki pikne, lece m iedzn w m iedz, u szerokiej drogi z B ie-

29 5 dzi folwarku Leonarda W olcznskiego, lecych te wrd konstellacji starodawnych siedzib tatarskich, postaram si da y Iwjam gdzie drugi woszm i. iaskim powiecie m eczet stoi Za znaczm tu jeszcze tylko, e okolica, ktrm przebiegli od y y yssy d ^ B o ienicy, od Zalesia do Krewa podobnie jak obM dn prawosawn wyjtkowo jest bogat. Pierwszy krzy prao f M O T ta chz d w d w a w T iemosia y , mw i w o l) a ra a ien a n rock d ch i sp m a m o ie d u en x oszm i p w t za a e Z a zc ro zin in j n g ok m u v ia sk o ia b k n . w s za d a

k ia J n s S a o icz P y sk (P szy ii P n a u z elimn w ru i ru sk rszy i zie ia inT sk m n a ta nJ K M w jew d a tro ieg . K ia S m e J n ie ic to a sz rzy . r. . o ztw ck o n a u l a k w z w rzy k rb i h tmn , wzmw b d c z k ia a iego e a a o ie n ziem B a m ch y teje u te or m s n n b s zy k ia P y i tow rzysz ch gw k ia ia R ew iego y , ie o zc k n ru sk a or i n z zy sk , i sta a k a un k m zc n a A d n li m w ter ieja iego ies za in n rzeja W sk . C s i iego za u gdy ww ej k m a ji sied i g w z wg od n s a z a a O eso o p n z a d osp zie, a ta w d . b a w n k ia J n iew sn m j d w yjaki ra k r p o a y n a k icz, a a c a n n o rzeciwn b ie o szczy o i, u yliw on o ier p ra i, u n szy jed o jn k w m szy ego m rzyp w czy iw n sta zin w z k ia B a m a ju mj n to p sp so io y r y p o n ziem u te , a c a rzy o b n ch n ch o mcn so ie zn jo y i jem w d mc , gdy zeszy n b s zy o te o ik w b a mch u ia o y h ie o zc k m p co b wd p ta zesa y sta czn z k ma j ro a ia a a n n o y e u cji n te ie o p n zmw , d ej a s n c i n odkogosin sp d a wt p r ob lo a yk ia J n ie i ie hc i ie o ziew , o , a w n n a k w sow u icz y szczyp em w rzd zely a p to p rw w si d sz b liw i p o m o a szy o a li, s cza sto sied ceg p c gdy sin b s zy o e us a a c c , ie em z o o z i ie o zc k n m k d hia igdy sie tenin y *1 (k an teln chsw b m s zia rk p w nm... ilk ieczy y l ez io ierd ra p n o k wu i O k recz ieb szczy o i c . d tregor ^ a j ob n le i n mg c a u u cy o ie c ie o

20 6 w oslawny, stojcy w w iosce M yssie, idzie w ioskam w i szystkiem i a poza Bienic i poza Zalesie, a cerkwie liczne, w M yssie, wBienicy, w Zalesiu, cerkwie n cm a entarzach, cerkwie przy dw orach, do po-unickich sw m ych urw cigaj m nogo niem po-unia ckiej lu oS Lud te nierzadko uprzejm zdrastwujtie;- w dn ci. em ita

W I S Z N I E W.
Bre v n e zn. S w a. lo ie k Wilu i i m Itm lk ln i. K il. "x'K tal,n ka.

Rozlegle dobra w iszniew skie, lece dzi m idzy Wololynem a Bohdanow , opierajce si od pnocy o trakt idcy em skie i nalibockie, czy naleay kiedy, przed czterom w a iekam i, do Gdygodowiczw " ), a nastpnie do Steczkw. o tom w do ku entach, ktrem m przed oczam adnej nie znalelim m y ieli i, y Rzecz jest natom iast pewn, i esc dzisiejszych W isz niew skich posiadoci naleaa przed w ielu laty do Hanny M ikoajwny Ocikw crki M ny, ikoaja Ocika (lub Oslyka), sta rosty krewskiego i rum borskiego, wydanej za m za kniazia Lwa Koszerskiego-Sanguszk, zm arej przed 1 8 r. Odziedzi 51 czy po niej t czstk m W a iszniewa, wraz z innem m i aoierzyfiskiem dobram knia Hrihory, syn Lwa, Sanguszko i w 1>3 i i, <9 darowa w, nieokrelony bliej w doku entach kaw ziem m a i Janow Pacowi, ciw i unow w i ileskiem starocio kam u, ieniec k ul4). iem 3 "> D G ygo o iotw lu d O ygold ictw j..k | ln S w ) o ed d w b o iod ow , > lo . J W (Paoowlc sir. I) przyu d k mn z IMir., mc . olft. cza o u e t k tregoP w b k p lu k k i H a e is u c l, s olsiaiski, d ro u c c W le a a w je z S lszn w szw grow s em , M oa i P co i. A d lej p (sr. S ): -Po ie i a i w u ik jow a w a isze 3 m rc

opiekunom byt w spom niany wyej Jan Pac. DoLdlszy w 1 9 B6

siadaniu Pacw.

'

day W iszniow Adam C owi hroptowiczowi; jednoczaaowo ja,?Pac darowizny. d lej day rozpoczyna si dziedzictwo' nad W isz-

 26 3 W osobnym addytam encie znajdzie czytelnik w iadom o o tych Chroptow iczach, ktrzy pisali si dziedzicam n W i a iszniow tu za niech m io; iejsce znajd szczegy nieliczne sam ej W iszniewskiej ziemi dotyczca Fortuna la ziem ska, graniczca w 1 0 r. z B 68 ohdanow em Pawia Sapiehy, W olanowem Jana W olana, z Trabam krlewi skiem z W i, oloynem Krzysztofa Radziwia, z lasam ks. biskupa i w ileskiego B enedykta Wojny, z gruntam kniazia Hieronim i a G iedrojeia, braa w siebie powoli przylegle folwarki i w ktre sie, n astpnie stanow m jej dugoletnie attynoncje. i iay Tak oto Jerzy Chreptow nabywa od Krzysztofa Radzi icz w wie Ilanczary za 2 0 z. w 1 2 r a okoo tego czasu ia .0 0 64 skupujo od Tatarw drobne posiadoci ziem skie, stanow dzi ice folwark B erezyn i w do przylege; sam folwark Berezyna sie sprzedany zosta Jerzem Chreptowiozowi w 1 1 r. przez Boh u 67 dana Fursow icza. Koleje najbardziej urozm aicone przechodzi S ien . Stara low sk ta osada, w spom inana ju w latopisach XIV w ieku, jako m ia sto, naleaa do wojewody m iskiego B altazara (Balcera) Stra w iskiego, oenionego z Zofj ksiniczk Druck-IIorsk " ). W ojewoda m iski, zapisawszy wszystkie dobra swoje onio wdo ywocie, um w 1 3 iora 6 3 roku bezpotom a wdowa po nim ny, w ychodzi za m za Krzysztofa Chodkiew icza. Po m ierci byej m iskiej wojewodziny (Strawiska 2-voto O hodkiewiczow zesza a ze wiala w 1 5 r.) nastpuje rozdzia funduszu . p Straw 67 . i skiego m idzy sukcesorw i krodytorw (1 7 ) i Sowiesk w G7 raz z attynencjam rozbieraj m i idzy siebie: M aksym iijan, Horyan podstaroci oszm iaski i Jan Strawiscy oraz Izabella Strawi ska ona Wirowskiego i Juljanna Straw iska ona Jana B u kraby ' Ci przedaj niem rw ). al noczenie posiadoci te sw ojo s io p zn n (a iw mwB h a o lo k m rzy a ego rch u o d n w ). i. W K ia w L wk -R s y W rsza a lK . sir. I> olff. n zio ie ito s o u o . a w to .

r y r r ir i i? ! a . ig ! ; a s s j a : .

") LIM ''jezdny w stej ta sy n Jw oMS w sk p r r ych ieczy k u n lo ie a o J S lo W o y J . K a a ielmn ch P rzysztofie C o k iczu ojeodzie U k h d iew o6 lm

28 6

m stwaChreptow ow ienSw.T kasztelan sm orzy oleski, nastpnie w o-

f | ^

kocioa kaplice stoj do dzi dnia; jedna z nich w zniesiona zo staa pierwej, ni koci sam bo w1 2 r. przez Jerzego C , 66 hreptow icza, ktr nastpnie z now zniesion wityni poczono; ow drug przym urowano do kocioa 1 7 r. Koci nawiedzi po 71 ar dnia 6 padziernika 1 7 r. i w kilka lat pniej odrestauro 77 w go i gontem pokry Adam C a hreptow W ostatn latach icz. ich Rzeczypospolitej istniao przy w iszniew skimkociele bractwo w . Trjcy, ustanow ione w 1 4 r. przez k ks. Trynitarzw. W m 77 s. ia steczku w 1 9 r. znajdowao si lutrw 2 , m 75 9 ajcych w asne m o giki; ydw byo 1 6 ktrzy m bnic swoj w m 9, ieli iasteczku w zniesion za pozw oleniem ks. biskupa w ileskiego udzielonem w 1 7 r. W pocztkach biecego wieku istniaa przy parafii 78 nosia w 1 1 r. dusz m 87 skich l eskich ogem 3 9 . Folw .3 0 ark fundacyjny Otm odjto plebanji na rzecz skarbu w 1 9 r. yty 74 Nieduy m urowany koci w isznicw wznoszcy si u w ski, jazdu do m iasteczka opodal traktu z H olszan do W iszniewa idcego, otarzu starow iecki obraz N. M P. w zotej szacie; u stropu n . a sklepieniow luku reljefowe herby Chreptow ym iczw (Odrow i poczone z nim Trby i Leliwy) litery 0. L. C II. It. (Georgius . Litawor Chreptow icz), oraz data 1 3 r.: nad kolatorsk aw 67 k rwnie Chreptow iczw zjednoczone herby; w lewo na cianie , tablica z 1 4 r., u itniajca w 61 pam zniesienie m urow anego ko cioa; wreszcie na cianie pod chram portret fundatora, nie i w spczesnego pdzla z podpisem Siem Gdigodowicz kasz ; on telan w ileski, fundator pierwszej plebanji W iszniew skiej w 1 2 *. 44 Na cm entarzu kocielnymstoi pom Adam C nik a hreptow icza, zm ar ego w W iszniewie, w aciw w folwarku Odrow, gdzie cza ie sowo przebywa. Na pycie grobowej napis; Piis m anibus Illu strissim C itis Adam Lilawor Chreptm A i om o via ugustissim R i usso rum Im peratoris a consiliis actualibus m ortui W iszniooiae anno MDCCCXLIV M ensis D bris d XIII. Przed kilku laty k pro ecem ie s. boszcz W iszniew uw ski aa za stosowne przechow ane w koyw ciole archiw wraz z innem .niepotrzobnem ru um i i' chom ociam i spali; zakrystjan uratowa n w a asn rk par inw entarzy.

Fabryka odleww elaznych, pierwsza i jedyna na Litwie, zaoon zostaa przez Joachim Chroptow a icza w 1 7 r.*) dla 78 przerabiania m iejscow rudy elaznej, znajdujcej si w niem ej a ych pokadach, ale wniewysokim gatunku w Szczorsacli, w B aksztach i kilku jeszcze m iejscow ociach W iszniewszczyzny Ha m ernia zaoona w 1 8 r.; w Bukatowie stan piec wielki m 79 u rowany do paw ienia elazn W pocztkach swojego istnienia . spotrzebowywaa fabryka rocznie 1 .0 0 sni trzyokciowycll 20 kubicznych drzewa i 6 .0 0czetwierykw rudy. Od 1m 1 9 r. 00 aja 7 5 do 1 m 1 9 r. przez tygodni itb przepawiono z rudy 4 1 aja 7 6 .3 7 centnarw elaza. Centnar elaza w sztabach przedawano po na m iejscu kupcom przybywajcym z W ilna, M iska i okolicy. Fabryka w 1 3 r. zatrudniaa 7 robotnikw staych, oprcz na 80 2 jem nika i dworskiej czeladzi dawanej do pom ocy. Przestaa istnie lat trzydzieci tem . D dwr sam fundumW u zi ego iszniew skiego zajm duo kam uje ienne zabudowania byej giserni. W roku tyle dla kraju pam itnym 1 9 7 4 W niew b isz , dcy w posiadaniu Joachim C a hreptowicza podkanclerzego obejZapurw Bom ie, baly. M ilkinita, Skodorwy, Nowosiki, Rogalewszczyzna, ze w siam H W i: uta, ojstowicze, Gierbienita, W olanw, D anilki, I.utoszanka, O lszanka, (.ostojace, Naruciow szczyzna, Tupcze, Lebiedzie, Ancolowszczyzna, Dudy, Bobry, D obra-Zieinia, Kraskowszczyzna, Zarzecze i dziesiciu zaciankam klucz Sloi; w ieski (m iasteczko i dobra) w skad ktrego wchodziy fol w arki: Rowkowiczc, Zam ojd, Piolakowszczyzna, Filipienita. Kucienita, w sie: D olewlcze, Krayn, Kaldyki i dwa zacianki: klucz Berezyna z folwarkam Nlerowy, Kiby, Sawicze. Jaow i: ce, Gowdzie, Pocie, w R sie: udniki, Zam ojd i dwa zacianki. O prcz tego trzym Chreptowicz na prawie arendownem pidziesicioa letniem dobra stoowe biskupa w ileskiego: Bakszty, obejm ujce w Bakszty, Ogrodniki, Zabrzezie, Pacewicze, Ostrow Dow sie: ce, nary, Zubowicze, Gudziszki, D owergi, Grabowa i kilka nieduych

otoje/pM lnianych L t9 dusz

n aw enii ulsam Kofja ChreptowLwna l-voto Tyszkiewiczwa i ,

sim z koniecznoci ograniczy n powyfcnytih dLnych; liczne y a

k N to wojsko francuzkio zniazc ylo doszcztnie liszniewsk ied

S 1 1 1 S I1

23 7 w iecie. G runt lekki z podglebiem nieprzepuszczalnemprzewaa; n falowatych poletkach lea w pnocnej stronie W a . iszniow szczyzny wzorowo na w asn rk zagospodarow ano folwarki; u ierzone okiem laki opierajce si o pou dniem cign k j niezm rzek Berezyn, naw odnione niezliezonoim jej przytoknm Po i. wyej wooyskiego traktu prawie przedsm zachodniej ak cywilizacji; m l Berezyn praw dziewiczo lasy i pnm u io pasy, w ktro wynaj si coraz gbioj m oszczone drzew , w om ysoko sypane drogi, cignce si pod szpaleram lz w i zdu regulo w anych, w prosto jak struna kanay ujtych rzeczek. W fol w arkach kam , cega i gonty, na polach pocitych w sym ieA e tryczne kwadraty i trjkty, skrztnie z kam oczyszczonych, ieni zboa w pas, pugi, stada rasow ych ow iec; na kach, wywal czonych zapobiegliwoci ludzka z pod nieprzystpnych do niei osin stoj gsto rozrzucone niezliczone stogi siana. Tu i owdzie

oi dzik, pyrchnjstadadzikichkaczek,stadaw szelakiogoptactw a,

odzie, w pniach olchowych i osinow drone, przepychano ych m ozolnie po rzek zakrtach gitk, w ysok erdzi, *prysem . w gwarze m iejscow zw ej an. Tu i owdzie n roztrzebionycli a zyny uwijaj si lub cign sznurempo kadkach przedsibiorczy owc na raki, bielej stada gsi w sztuk kilkaset, pykaj w dali dym pojedynczych chat rozrzuconych po oazowych osadach ki pu szcz. I to wanie bratanic si co chw na wp dzikiej przy ila rody Z obrazam wzrastajcej z dnia na dzie kultury nadaje i W iszniewowi zarwno oryginalne pitno jak niem pow ao abu. Obszerny bo to to i warsztat, z ktrego praca ludzka plon swj bierze.

Wi8zniowic*yin siano-

5 5 S rS H
doskim pozostaego, w yr Ch" | l ki wyrobiono -M w i,,-^2.<B .Iziesi^in <.

w caej W iszniewszczynie reyslej 'krwi liol.m drrtw O , glem stoi

przywozi si m le ko ze w szystkich syrowarnia i cenw szym planie stara gospodarki

Cale tyto sprzedawane m z kt k, rej O trbie id na karm dla inw enHrd n wS n o y u. hywaj wszystkie kartofle. O bsluR J gospodarkw U iszniewsk trans-

nigdzie; w plodonihm w y chodz yto, ow ies, kartofle, koni czyna czerw ona, szwedzka i biaa. Wrd licznych, by si tak

26 7

8-20 r/od dsLciny. Droga nadto, prowadzona kam w proi,

wiszn'ieiS

U S ^ rT *

rocznio 30- 3 ,0 0 rs. 50

'

ystego, n etto,

27 7

W iszniew 57 parafian ob^ej plu ") U m ska iasteczku poczta ktrych m Wisznie dw nastu do^pitnastu, a prym za trzy-' a u

swj pocztek od Wyssogierda, ktrem w 1 1 r. w Horodle u 43

: L d^ o

. m a re5 1 oici' k ,il

n *

n is u ,ic o

p K - --

czarn i galt ta, osiada na W i, oyniu i w Kijowskiem wygasa , w pocztkach XVIII w . ieku M elecjiua Bohuryski -C hreptow jeden z 5 synw Jana, icz, podstarosty uckiego i prawnuk Bazylego Jakubowicza"2 roz ), pocz swj zaw za Zygm d unta Augusta, jako ziem ianin i ry cerz, staw si nieraz krlowi na wojn z pocztem zbrojnych ic i zakadajc osady w dziedzicznych w ociach, z ktrych, n a m dziau z bram zatrzym sobie m ocy i, a ajtno Puciatyn w M oszukal spokoju na stare lata, i wtedy lo przybra im zakonne i

pnie jeszcze i o potwierdzenie Stefana Batorego, ktrem gdy u, j poparli. Powtrnie wic uzyska potwierdzenie sobie archim an sdziwy w adyka w odzim ierski i brzeski Teodozy azowski wybra go sobie na koadjutora i zastpc, a krl Batory listem z dnia 23 grudnia 1 7 r powierzajc m rzdy lej dyecezji, 59 u pozostawi m i przeoestw awry Peczarskiej. O u o dtd M elecjusz faktycznie zarzdza dyecezj, ktrej dochody jednak pozo staway przy azowskim na m dobrowolnego m , ocy idzy n i im u kadu z dat 2 kwietnia 1 8 r. M , 3 50 ianow any w 1 8 r po 68 m ierci azowskiego, wadyk w odzim ierskim i brzeskim M , elecjusz okaza si na tem stanow isku gorliwym o dobro i podnie sienie kocioa ruskiego pasterzem otwierajc od roku 1 9 , 50 mk Bh WW lcj E cyk w Ilu w n b n p k za y ja up lo o d jjlk n lop iji stro a ej d ie o a n k o -

fanem ktry za pozwoleniem Zygm , unta 1 1organizowa kofici 1 cW egofzarzucajac m dw u uestwo. Unii si nie doczeka, um ar

Z pom idzy nich: Jan, by za Kazim ierza Jagielloczyka TaTiTkO Tonow w koSciele katedralnym Aleksandra na W ol iel-

Z kolei, we 3 lata pniej, w skutek dopom inania si krlewicza Zy-

 28 0 w 1 9 r zosta nam 48 iestnikiem nowogrdzkim W tym roku . e wystpowa! C jako m l,., arszaek litewski na czele rycerstwa ziem skiego. Przy uroczystem zakadaniu obronnych m urw W ilna. Na akcie potwierdzenia Unji Litwy z K orona., 24 lipca 1 9 r podpisa sie w liczbie panw litew 49 skich, a znajdujem y rwnie jego podpisy i na innych przywilejach spczesnych. Wyprawiony na ekspedycy m oskiow z ksiciem Konstantym ski) O strogskim m , arszaek C . wraz z m i innym 1 lipca 1 0 r. h m i, 4 60 w bitwie pod W iodrosz dosta si do niewoli, z ktrej n m a ocy zawartego pokoju, w roku 1 0 , zosta uwolniony. W nastpnym 68 roku Zygm I m unt ianowa go nam iestnikiem drohickim i m ar szakiem krlew skim a z kolei starost kobryskim brzeskim , , , Pochowany w W ilnie u Bernardynw. Zm aestw z Jadwig ksiniczk H a olszask, siostr pniejszego biskupa wileskiego ksicia Pawa H olszaskiego, Jan C . zostaw svna Kazim h i ierza m odo zm arego, oraz dw ie crki Ann i Zofj. Wdowa jego, sam adna i niespokojnego ow du a, przeya m o lat 2 , i w tym czasie m cigle z obu ch a 6 iaa swym ziciam gono zatargi, ktrych szczegy przechoway i i si w m etrykach litew skich. Starsza crka Anna polubia, z wy boru serca, m odegowojewodzicatrockiegoJorzogoO styka, wbrew woli m atki, ktra upara sic j wyda za starszego znacznie w iokiem podkom orzego litewskiego Andrzeja Dowojnowicza, i n a wet zm sia m u ieszkajc przy sobie Ann do wzicia z nimlu . bu Std nicprzyjm owanieprzez m arszakowa um ylnie wysyanych do niej posw od krla, ktry si w w t spraw popierajc da , O styka, napad podkom orzego n wojewodzica i obciecie osta a tniem palcw, i wieszcze zbrojny napad Ostyka na dom u M niszkw i porw anie swej zony, - a wszystko zakoczone potwierdzeniem przez krla m aestw z w a ojewodziceni, n a skutek owiadczenia Anny, e do podkom orzego wrci nic ch ce. Nic znalaz u m arazalkowej aski i drugi jej zi, ziem ianin m a zowiecki Jan Oborski, ktry w 1 2 r. zalubi m 53 odsz jej crk Zofj. Pom o, i Jadwiga C .-a sam odwioza j ziciowi im h a do dom , pozwala go w par lat potem podczas sejm piotru , u

 21 8 m aestw Spraw m a. idzy obywatelem udzielnego ksistw a aski. Wezwana na sd C .-n nie stana, wym h awiajc si po stwo potw ierdzi. Zostawszy w dow. Oborska powtrnie w 1 3 61 skiego. Porniona z crkam Jadwiga C .-a darowaa krlowoj i h Bonie m acierzyste swe dobra, od ktrej ostatecznie przeszy

awc lidzkim i w asiiskim Za udzia w spisku M . ichaa G li skiego byl uwiziony w lutym 1 0 roku i pozbawiony urzdw 59 , odzyska' za wolno 1 m 1 1 roku. Zygm I, w r. 1 2 0 aja 5 1 unt 52 "rudnia 1 , osobnym przywilejom oddal m w opiek m 2 u onastyr awryszewski. Um przed rokiem 1 2 , wiekulat 7 , pochow ar 58 8 any Jeny, syn Teodora, dworzanin krlewski w r. 1 3 , w 5 4 spl nie ze stryjecznym bram sw i, Bohdanem synem M i i ym arcina i Janem synom Aleksandra, wydal m anifest przeciwko ksiciu slu ekiem Jerzem Szym u u onowiczowi. Ozem z wdow po knia onj ziu B ohdanie Iwanowiczu Pu tiatyc7.il, Ludm z dom ksi i, u niczk D ruck-Toloczyfisk, rozwid si z ni i w stpiwszy do tanu duchow nego, zosta pod 1111111 Herm arcybiskupom 110101 ana potockim Um 1 5 r. w Polocku i tam pochowany; Ludm . ar 5 6 e ia Adam w , nuk Jerzego, syn .lana 1M agdaleny Skum ln-Tyszkiewiczwny, crki Jana Skum m ina arszaka krlewskiogo, w 7 roku ycia straci ojca. By podkom orzym nowogrdzkim a w r. , 1 2 pisa si m 60 arszakiemTrybunau. Po stracie piorwszoj ony, 18-letniej Elbiety Sluszczanki, oeni si w 1 8 r, bdc 26 im 54 -letn w cem z Ann Kom sk, siorot, prawnuczk wojewody dow , ajew w liczbie innych m ajtkw dobru W , iazniew w O iaskiom szm , koci katolicki, oddany nastpnie kalw inom Adam Chroptow , ioz powrci katolikom w roku za 1 9 fundowa koci w Kra; 58

s w C lo lo w , i o ta o m in lii 'trzy w ilo lirep w so sla ia in yej'w ien o c rk ym ion i. Zp a rzeczon u sta o czo te ta e t Wu C z 10 ro u wk em n w s mn n lln li.-a 5D k , trymjest k ls a o ile w ro m mn , m b w u zk m P szk D c o io o k, y zu ie.! o a ogy y n c a i a a o lmw za z trzeciej jego c rk jeili n p sy ie, a w i w tymw a k b yd i, ie o n ic yp d u yyb o tryn p d ie o teczu i sio m k i ia P cm stra i s c iotra O strock iego, '/k i si s a k mp -

28 8 snoborze, w Grodziefiskiem a przed rokiem 1 3 Bazyljanw, 62 u nitw w Nowogrdku. wiaty nad swj w a .zrczny i do iek, a itnikarza Sa wiadczony wedug wiadectw sj>lczcsnego Pam m uela M askiew icza, Adam C hreptowicz posya m odszych sy nw do nauki za granic, sam za w pniejszym w ieku spisa) na tle wypadkw krajowych kronik swego dom p. : Rd Ich u, Mci Pam C reptotvicufw zakoczon n 1 1 roku hv h , a 67 Jer:y, syn Adam urodzi si w W a, iszniewio w 1 8 roku 56 . Za m iodu by onierzem i w wojnie inflanckiej bra udzia w zdo byciu Parnawy w 1 0 roku. We 2 ata potem wrciwszy do 69 , dom zalubi Zuzann Nonhartwn slnrociank rakancisk, u, lawaryskij i orask, a w 1 1 roku znowu u si n posug 65 da a Kzeczyposj>olitoj, pod znakiem hetm polnego Krzysztofa Ra ana dziwia, w cksjiedycy przeciwko M oskw -wyprawiwszy si ie, dosic ozdobnie, n koni om Nastpnie by leniczymm a *. ereekim , oraskimi przew alskim a z kolei kasztelanemsm , oleskim m dz, u kim wojewod parnaw , skim i now ogrdzkim W roku 1 3 fu . 6 2 n dowa w W ilnie, na przedm ieciu ukiszkach, koci . Filipa i Jakba i przy nim klasztor D inikanw Na dwa lata przd om . m ierci, jodnego z 4 synw Bohdana utraci pod Zbaraem , drugi za Jan | w tem W kI i odam by wzity wniewol. U ar i m wojewoda w 1 6 r, a trzej synowie jego w tym sam ju 60 e ym roku podzielili si ojcowizn. Najstarszem Adam u owi, co si na stpnie ozenll z Elbiet Isajkowsk, dostay si m idzy innem l, starocie hajew skiem przypada tam m u o ajtno Giedejki, a p ow rconem z niewoli Janowi W u iszniow i W olanw, w tym e pow iecie. O statni |o kdzieli potom z linii jiodskarbiego Teo > ek dora, w nuczka wojewodzica Jana i crka Ludwika, Zofja, l-o voto Adam owa Tyszklowiczowa jiodkom orzyna sonim ska, 2-o voto Sawaniewska wojska W. Ks. Lit, darowaa zapisom donacyjnym W iszniow i>odkanclerzem Joachim i C u ow hroptow iczow i. W E ey lop yl O elb n aw n k ed rg ra d ikiiej (L V p 5 3 A a C rep ic M. . 0 ) d m h tow e d ie jest p k za y j,ko b t w od n ogrd iego Jerzego C rep w n oa n ra ojew y ow zk h to i cz, k b J g y em try yt e o n .

24 8 Stanisaw syn Eustachego, brata wojewody Jerzego, by , m ianowany przez tego stryja swego podwojewodzim now o grdzkim Po ukoczonych naukach w Akadem wileskiej, zo . ii sta obrany w 1 4 roku deputatem na Trybuna gwny litew 68 ski i jako sdzia zjedna sobie, wedug wiadectw Kojaowia 0 a, pochlebn opini publiczn. W tym roku, przy obiorze 7 e Jana Kazim ierza, posowa na sejm elekcyjnym z w ie ojewdztwa nowogrdzkiego. Suc pod hetm anom litew skim Pawem Sapioh, leg w bitwie ze Szwedam pod Prag w roku 1 5 . i, 66 Marcin C lireplow syn Bohdana Jakbowieza, brat m icz, ar szaka Jana, Bazylego i podskarbiego Teodora, otrzym w 1 9 a 45 roku od w ks. Aleksandra urzd koniuszego dwornego i jedno . iestnikiemizblaskim a nastpnie oudzkim Po , . czenie by nam w yniesieniu brata jogo Teodora w 1 0 roku na podskarbstwo 51 ziem skie, obj po nim podskarbstwo dw orne, a po rczygnaeyi wany by jeszcze owczym litew skim Gdy Aleksander w . stpow a pisa aciski akt przysigi, potwierdzajcy Uni Litwy z Koron rego siostr byl onaty, oskarony zosta przez ksicia ukom -

znm kach i M arcin, wzity przez starost grodzieskiego Stani saw Kiszk, trzym a any byl u niego przeszo 2 lata. Bawicy wB rzeciu Litewskim krl Zygm unt, za wstaw ieniem si o to w panw w d. 1 m 1 1 r. w ielu , 8 aja 5 1 szystkim przebaczy i z wi zie uwolni). Dopiero w 1 2 roku Zygm 54 unt m ianowa M ar cina Chreptow icza koniuszym trockim i nastpnie m arszalkiom litew . skim Zm aestw z ksiniczk Glisk, ktrej na im podo a i bno byo Anna, Chroptow m syna M icz ial erkurego, zm arego

wm odoci; drugiego za m aoletniego syna Bohdana zarczy w 1 0 r. z crka Szym 60 ona Olizara, z zezwolenia jego w dowy. Zapobiegajc przylem roztrwonieniu fortuny swej przyszej synow wyjedna u krla Aleksandra opink n jo dobram oj, ad j i i osob, z w arunkiem aby przy nim m , ieszkaa, ni do penoletnoci syna. W ywoao to znowu w 1 0 r. skarg Olizarowej do 67 kiom czego rozkaza Zygm I Olizarwnio zam unt ieszka nadal przy sw ciotce, do czasu zawarcia m ej aestw M a; arcin C hreptowicz za, zachow ujc opiek nad joj dobram obowizany by i, wydzieli m atce doywociem m ajtno Brzostowico. W szake w ostatnich dniach tego roku, krl cofn powysze rozporz dzenie, aprobujc wyrok w tej sprawie krla Aleksandra. M arcin Chroptow y jeszcze w r. 1 2 ; pochow icz 56 any w Szczorsach. Bohdan, syn M arcina, starosta ejszyski i orafiski, w splnie z bram stryjecznym Jerzym Teodorowiczem i Janem Aleksan i i drow iczom C hroptow iczam w roku 1 5 , 2 stycznia, podpisa i 57 ugod z ksitam sluckim Jerzym i Szym i i onem synam Je , i rzego Szym onowicza. Od stryja swogo Bazylego nam iestnika wodzim ierskiego otrzym woyskie dobra Bohuryn, potwier a dzone m przez krla w 1 2 r. Cz wszake tych dbr nie u 58 zawodnie u stj swym braciom stryjecznym Janow Bazylem i, u i Piotrowi, synom Aleksandra, ktrzy odtd poczli si pisa B ohuryskim i-Chreptowiczam ). Krlowej Bonio rwnie odstpi i,M w 1 3 r. m 59 ajtno Budw na W oyniu, a we 2 ata potem by przez ni przed sdy zapozwany w oderwanie stam ziem td i. O m aestw z Olizarwn, z ktr B ie ohdan by zarczony joszcze dzieckiem dokum , enta i podania m ilcz, w iadom za, e o crk kniazia Iwana W asilewicza i ony jogo Nastazyi. Oboje

 26 8 w 1 7 roku, przed sdomgrodzkim m 58 iskim m , acocha jego Pioryska, siostra kniaziw Aleksandra i Iwana Fedorowiczw CzarW 1 0 roku by deputatem z grodzieskiego na Trybuna gwny 68 sklego. Um w 1 1 r., pochow w Grodnie u Bernardynw ar 60 any . Z Katarzyny D uniew skiej sdzianki pockiej zostaw (i crek i dwaj dali pocztek czteremoddzielnymgaziomtego dom , z ktu O lbrgcM najstarszy syn referendarza (ur. 1 8 t 1 3 ), z M . 68 62 a kowskiej pozostawi 4synw: Krzysztofa, w m odym w ieku zm ar ego bezpotom Piotra, M nie, arcina i Sam uela. Piotr, syn poprzedniego, podsdek grodzieski, da pocztek wygasej w pierwszych latach tego w ieku grodzieskiej linii Chreptow iczw Z niej i>ochodzil: . Karol, syn Jakba stolnika grodzieskiego. Pozyskawszy wielkie wzgldy u podskarbiego Flem inga, zawdzicza m po u m noenie fortuny i oenienie si z dalek krewn sw bogat oj, Ann Chroptow iczw siostr pniejszego kanclerza Joachim n, a C hreptow icza. Oparty na rachubie, zwizek ten nie by w praw dzie szczliwym otwiera jednak Chreptowiczw! szersze w , idoki na przyszo. Jako C hreptowicz dziki tem podskarbiem zo u u, sta w ice-ekonom dbr stoowych krlew em skich. Dorobi si nie m aego grosza na tym urzdzie oszczdny z natury Chreptowici i gdy dla szybszego zbogacenia si zapragn wzi jeszcze w dzieraw ekonom grodziesk, lub ktry inny / klu j . czw ekonom icznych, znalaz przeciwnika w osobie tego Flem inga. W idzc tem pokrzyowanie wasnych sw ych zam iarw, pod skarbi odebra C hreptowiczowi urzd w ice-ekonom i zacz go a ciga sw zem Pom o to, Chreptowicz w st. im wczas ju pisarz ziem grodzieski, zosta iK som z Grodzieskiego n sejm ski > a 1 6 r. Pole szerszej dziaalnoci politycznej otwarto m si do71 u

jego^uchwalomf ktry w Tzdzie rozsya i przyj do'akt ziom -

zajcia Litwy pr.cz n.ra Alekseja M ichajtow icza, pad ofiar -

nin Jego Krl. M pttw Orodiieftskiego i Lidzkiejo . Lecz n ci a

dnia istniej w powiecfc lidzkim . pJlitn zewszd oi.jtn bya poarem w ojen! a gd/ si pokj w kraju u stali, w 1 6 roku, osiad w sw m B7 ej ajtnoSci w Mc

" " H L i I-lo d .,, .

referondaria Bohd,. *u ri

tnie zawieranycl 7 (zk m o kil lal i cztek Szczorai sow slde^ linji lo^dcmu. ^ ^ z ie al^ ony O aianow

legli w bitwie pod

29 8 przez hetm ana wielkiego litewskiego ksicia W iniowieekiego, kom isarzem od wojska na Trybuna skarbowy. Z kolei, posowa w 1 3 r., otrzym w wojewdztwie trockiem starostwo ole76 a skie. Jakoczowiek wiaty i prawy, nie gardzcy przytemi wzgl dam m i onych, w widokach w asnych, Jan C hreptowicz za Aupiiblicznych. Trockie wojewdztwo w roku 17: obrao go kopodatku, a w rok potem deputatom na Trybuna gwny litew ski pod lask pisarza litewskiego Antoniego Przedzieckiego w nie fna sejm warszawski / powiatu starodubowskiego w i y 1 4 , a po dwch latach z Inflant. W kocu 1 5 r. wzi po 78 72 Burzyskim kasztelanj brzesk, stolnikiem za nowogrdzkim po nim zosta jego synowiec Joachim a w 4 lata potem posu , e n si wyej w sonacie, biorc po m ierci Szyszki kasztelanj nowogrdzk i otrzym w 1 5 r. order Ora Biaego. W go a 78 nej spraw ordynacji ostrogskiej Chreptow stal po stronie ie icz cztku, jak w iadczy M atuszcw zgodzi si by podpisa m icz, eraorjal do krla, potpiajcy tranzakcj kolbuszowsk; ostatecznie jednak od tego si uchyli. Jakkolwiek byl gorliwym stronnikiem Czartoryskich, wszake charakteremswympojednawczymi u iar m kow aniem ham owa nieraz zapdy przyjaci fam ilji-. <.dy w bezkrlewiu po Augucie III, stronnictw reform zawizy o y wao konfederacj przeciw ksiciu wojewodzie w ileskiem ka u, sztelan Chreptowicz uywa caego wpywu swego lubo bozsku burz. W u znaniu zasug oddanych 'fam ilji., otrzym w sa a m rok swojej m ierci (t 1 6 ) order rossyjski Andrzeja onaty 76 skiogo i przey wszystkie dzieci swoje '* ) P j p d n w h ld ce W d a n liw rod w k rostu c o a y era y lel k iew tp y o d a

akaTom j'"wileskiej i w 1 2 r. byl deputatem n 76 a Trybuna gwny litew pod lask wojewody tro,kiego Kaziski m ierz O giskiego. Z m aestw z Regin Wojm a ank podezaszanka nowogrdzk zostaw syna Joachim i crk A i a nn. Joachim syn M rejan urodzi si w 1 2 r. w J , n a, 79 asie , cu w dom swej babki po m u atce, Teofili z dc Raessw w drugiem , zam ciu N iesioow skiej kasztelanow sm ej oleskiej. W dom ro u dzicw w Szczorsach otrzym staranne wychowanie pod kierun a kiem ksidza Chm ielow skiego, z ktrym si uda nastpnie do akadem w ji ileskiej, zkd po dw uletnich studjach, w towarzy stw tego ksidza wysany by dla dalszych nauk do B n ie ru sbergu. Wrciwszy znowu ztam po trzech latach, jeszcze lat td par ksztaci si w Niewieu i w W ilnie. Po skoczonych n au k , zacign si najprzd do w ach ojska litewskiego, pod znakiem h sarskim krlewicza Ksaw u erego, lecz niedugo wowych spokoj nych czasach bawi si w onierk i w 1 5 r. po stryju sw 72 ym .J n ktry w a ie, zi krzeso w senacie, zosta stolnikiem now o grdzkim a w nastpnym roku byl obrany z Grodzieskiego po . , raz pierwszy i jedyny deputatem na Trybuna gwny lit. O dtd z tytuom stolnika stale przewodniczy nowogrdzkim sejm , ikom gdy z powodu cigego ich zrywania, Nowogrodziam nie obie e rali wyszego ziem a. Na sejm w stw y arszawskie posowa w r. 1 5 74 z Nowogrdzkiego razem z m odym ksiciem m iecznikiem litew skim znanym -Panie Kochanku-; w par lat potem ze Staro, dubia na sejm 1 5 r, ktry nic doszed z powodu nieobecnoci 76 zatrzym anego wojn w Saksonji krla, i po raz trzeci, rw nie z Nowogrdka w 1 5 r. z ksiciem M 78 ichaem Radziwiem krajczycem litew . To koleestw poselskie zbliyo go jeszcze skim o bardziej z Radziw iam ktrzy go lubili, chocia podzielajc di, k p ji O elb n a W szej. (V p 5 3 s n A a a i p m sza go io ed rg ra d ik . . 0 ) y em d m o ie z in y sp lczes y J n C rep w n m n m a em h to iczemsto ik g zie im p ln iem rod sk , o c o z modPiolra O ry to iczaz lin grod sk S ln gro zie i h d cy lb ch w ji zie iej. to ik d sk J nC rep w o a byl z A n S ilew i zo w sy a Ig a o, p a h to icz n ty n ip sk sta i n n ceg n iejszegop rza z sk grod . T e b d z B rto iczem p w isa iem . zie en a a szew o t rzya .W a E cy lo ed Ilu tro a a ielk n k p ja s w n -.

nikiemi w szdzie gorliwie popiera ich spraw oraz trzym ajcych pom nawet zawzitego Czartoryskich przeciw ocy nika, stolnika aplikacji- C hreptow icz, zam yli szuka porady w Biaym stoku

wniony przez Btolnikow brzesk o dobrem dla niego usposo przyjty by z dystynkcj u hetm astw i odtd zbliy si z goa,

Z brakrolewiem m ^.aSw iaa ita dla kraju

Z ^ ll "S S d S ie ^ jS w * S S lS a *? !! t * y im

posiada ani elaznego charakteru, ani hartu woli potrzebnego do bardziej energicznej polityki na zewntrz. W ychowany w tra dycjach ze sm utnej epoki Sasw m byl zdolnym do adnych , c pow ice, ale m wiaty i wyksztacony um bardzioj si ial ys, nadajcy do rzdw wewntrznych, tylko w czasach spokoj oe nych. Ostrony przytem i by m janiej i dalej od innych wi dzcy, gdy ujrza niepodobiestwo walki z pitrzccm si tru i dnociam odm i, ienn od szwagra swego Karola, atwiejsz po szed drog i usun si w zacisze dom e. Lecz i prywatne ow ycie tego czowieka powiada Tadeusz Czacki wpywao do ycia politycznego kraju. Przedewszytkiem zaj si uregulow aniem licznych sw ych posiadoci, grom adzonych w ich gazi dom jeszcze od czasw u jego prapradziada M ichaa, ktry rwnie jak i jego nastpcy pom noy fortuno. Dziedziczy! i po bezdzietnym stryju sw ym Janie i od Sawaniewskiej, ostatniego potom z linji podskar ka biego Teodora, C hreptowicz otrzym oszm a iaskie dobraW iszniew, gdzie zaoy pniej wielkie huty elazne i ham erni. Podobnie i od szwagra swego bezdzietnego Karola, Chreptowicz wzi m a jtno Krasnybr w G rodzieliskiem przedtem nalec rwnie , do Chreptowiczw z linji podskarbiskiej, a od wuja swej ony hetm Ogiskiego otrzym prawem darownem dobra B ana a! ieszenkowicze nad Dwin w wojewdztwie polockiem Najbardziej . jednak zaj! si Szczorsam gdzie pierwszy wprowadzi popra i, wne gospodarstwo, wybudowa paac i cerkiew na m iejscu zgorzaej, zgrom adzi! znaczny ksigozbir, zawierajcy polskich dzie (tylko!) sze tysicy tom a w pniejszymczasie, pierw w, szy na Litwie oczynszowa swych w ocian, nadajc kadem u z gospodarzy oddzieln posiado. Z innej strony, od tego czasu blisze stosunki cz C hreptowicza z M arcinem PoczobuW czci dla poratowania zdrowia, lecz w icej dla nabycia

w iadom i dow oci iadczenia, uda si C . w lT69r.^ez G h dask, do W arszawy. Trwajtli przeszo dw lata podr po Europie a polskiego statysty nie bya zapewne^bezow ocn, dajc m m u o-

k r

b od i s" " ' ' zm zi"'

rn m lM j

w czesnej jeszcze wwczas dla narodu pom , nikow pracy, odrzuej

krlewskiego* jako m inister spraw zagranicznych, wykonawszy ta* nny8 p^ek roz^aniczeniT 'norm alnego n Litwie, ktry a po w przewokach zosta w kocu tego roku przyjty, za ielu 26 stycznia 1 9 r. jeszczem 72 ianowanym byl jednym z delegatw

26 9 jceini wypadkam Chreptoptowicz uleg reakcji i doradzajc i, w kocu krlowi doniej przystpi, okaza saboduszy. Zda w ic z rozkazu konfederacji kanclerzowi M aachow skiem kanoelary u zagraniczn i fu ndusz, ktry m w dyspozycji, postanaw ia iajc w tym czasie strat 20-letniego syna Ignacego, w m e iesic za potem dnia 1 czerwca 1 9 r., otrzym z rk targow , 4 73 uje iczan nom inacji; na kanclerza W Ks. L. Byo to nad siy posunitego . zdrowiu; zoywszy wic w rce krla, przed sam sejm ym em grodzieskim piecz wielk litew , sk, w towarzystwie najm od szego syna Ireneusza wyjecha za granic. W jego nieobecnoci sejm przyj rachunek z funduszw spraw zagranicznych l w yda kanclerzowi pokw anie. Po odbyciu kuracji w K itow arlsbadzie, przez Bawarj i Tyrol uda si do Rzym zkd zrobi wycieczk u, do Neapolu, a dowiedziawszy si w stolicy wiata o K ociu szce, przoz W iede wrci n Litw w a iosn 1 9 r. Udzia jogo w ru u 74 ch K ociuszkow skim opisay spczesne gazety. Zoywszy Naj wyszej Radzie Narodowej wiadectw grodzieskiej kom o isji Imii ordini*, do ktrej by obrany podczas swoj n ieobecnoci, usprawiedliw si cakowicie z rzuconych n potwarzy i i a otrzym w pochlebnych wyrazach wiadectwo o tom n pim a a ie. W Grodnie przem awia jeszcze do wzburzonego ludu w obronie hetm ana O giskiego. Podzieliwszy nastpnie m ocno nadru jnow rewolucj swo dobra m ane idzy dwch pozostaych synw Adam i Ireneusza, po raz trzeci u si za granice. a da O siad pod koniec ycia w W arszawie, za rzdw pru skich, i by jednym z najgorliwszych zaoycieli Towarzystwa Przy jaci n k. Zm au ienne koleje ycia i niestao rzeczy, n ktre a patrzy, a w czci i zetknicie si z francuzkim encyklopedys i tam oddawna ju ostudziy w nim byy wiar ojcw; przebyte i w szake nieszczcia ojczyzny znowu nawrciy scoptyka i w olno m yliciela. Jako m ecenas i opiekun nauk skupi kolo siobie w szystko, co byo wybitniejszego w w czesnym w icie u czo nymi literackim interesow si kwestjam w , a i ychow ania i n auko-

27 9 w i i prowadzi! korespondencj z Poczobutem i .Inn nia em em deckim D uniwersytetu wileskiego przeznaczy n w . in a asno swoj bibliotek i chcia j odda za ycia, ale rektor Strojnow Ilie Spieszy! si z jej odebraniem Pniej dopiero nia ski . decki delegowa w tym celu do Warszawy profesora M alew Po m ierci kanclerza spadkobiercy odwoali si do testam , entu ktrym o darowinie adnej nic byo w ianki i bibliotek zm do Szczorsw zabrali, gdzie dotd pozostaje. pisywa w ielce cenione w wczas artykuy. W tym zapew e ne

sie w tej ostatniej m iejscow oci z grnictw , a nastpnie zwieem w iosn 1 8 r. z woli ojca uda si do Anglji w towarzystwie 78 ceni i obycia si ze w iatem z listem polecajcym od krla , w Londynie. M odziecem 23-letnim posowa z wojewdztwa

saw a po trzecim podziale kraju zosta n Litwie kom a, a isarzem

ktrym i.

przodem < K M

-i. oU M . istnie'do i.-h O

zaoy byl .lin ludu izko system Lancutra i dokd zwykle u ,eryj w J n,c Profesorowie wszed,kar h J

Pam itniki Sam uela M askiewicza. (W ilno. 1 8 r.). a w -W 88 iz-

M ikoaja L ^ le L ^ d r^ U. iW " };'|' ^ 1

*Tanota.Ua

 29 9 Ze m ierci tego ostatniego potom szczorsowskiej linji ka Clireptow iczw nazwisko jego z nadanym m przez M ii ikoaja 1 . tytuem hrabiow skim i cala fortun przeszy, na n cy ..kazu ..< z dnia 9 czerw 1 9 r., na jego siestrzana, urodzonego ca 8 1 z Maryi Chreptowiczwny, M ichaa B uteniew niegdy posa a, rosyjskiego przy dworze papiezkim ") J n przyw s eh rosyja iej, i" I' w ga icciii e tto ilej zla ly k y in c n J k o o iekd m , o i jegop .ta ieiel rooie p sw je zo k w a ieg k lw o u siam rzed w rzela o n zw o h I lylu n k n po k d a wb k ie , ch cia y i a isk , erb l a rew ego zlell, ra u h o b n u h lo c u d t b n jm iej p w , p n a J d a gal tego d m, ie c y n m o d y a n ra o o iew t e n ou

B I E N IC A .

80 -

Dziedzice owi, ssiadujcy ze sob w tych i owych Bienicach*, e wanili si wci o granico, temu i dziwi sil nie mona, zwaywszy na wczesne powikania ziemskich pobiorc zwaszcza pod uwagi; temi>eramenl i upodobania wczetylko ju dzi lad zagin; zaginy ju nawet i ich nazwy, zmiewszczyzny, o ktroj granico w 15M r. spiera si z pp. Olosz-

ucha ku pewnej brzozie, wrd pewnych zaroli za Oleszkiewicze prowadzili wiadkw po drodze ze Smorgoli do Lebiechami ich pradziadw i przed sd komisarski wytaczali spraw i postawili wreszcie na swojem tak, e si przy nich, OleszkieW innej stronie teje okolicy skupywa od Tatarw i Okuszkw niwy rozmaite podkomorzy oszmiafiski Stefan Lwowicz Roski, i pobawiwszy si w bionickiego dziedzica, sprzedaje po siadoci swoje w 1682 r. Michaowi i Rajnie z Poniatowskich Mackiewiczowiczom Komarom wraz z koilacj cerkwi unickiej. Trzeba bowiem wiedzie, o staa podwczas w Bienicy (o ile wnosi mona poniej dzisiejszego miasteczka, nad rzeczk Bienica) cerkiew, o ktrej gruntu, przylegle do drogi, z Wilna do Markowa idcej, a ssiadujce z gruntami Wasyla Ostrouelm chorego oszmiaftskiego oraz z gruntami Komarw, zawodzi raz po raz procera niejaki jp. Kotaj, czek niespokojnej Jednem sowem, jak susznie w ktrym z pokych i spo wiaych rkopisw wczesnych powiedziano: w bienickiej tej stro nie .rne uroczyska rni nabywali, rni i zbywali i mieniai rca anaum 1564. i a do koca wieku. Powoli z tego odmtu kupli, przeday i zamian wypywa

808 na widownie wikszych rozmiarw dziedzictwo, mianowicie Ostroucliw. Potomek odwiecznych drobnych bienickich niw waci cieli, Andrzej Ostrouch, oeniony z Halszk Komarwn. bierze po krewnym Wasylu uroczyszcze Trepalow ce Dolhy Loh, nadane niegdy przez krla Zygmunta w 1647 r. Olechnie Ostrouchowi. 'Vbilo go to nietylko w pokaniejszy byt materjalny, ale i w po dliwo na coraz to obszerniejszo dziedzictwa. Znalazy si te rycho i niedaleko chtne oferty. Tatarzy Teneszko Michajlowicz, Dawidowicze, Mitkiewiczo, przodaj grunta swoje Andrzejowi Ostrouchowi; w 1601 r. przedaje mu za 8.000 kop groszy Bienic swoj Samuel WoBOwicz; wreszcie w 1608 r. ona Halszka Komarwna zapisuje na wieczno mowi Turzec i Czerewacze

on Krzysztofa Zienowicza starosty czcczJnikiego, sudze swemu Michaowi Komarowi). Procesowa si o grunta Turca z Ostrouchami wspomniany wyej jmp. Wyszotrawka, ale nadaremnie. Tak powstaa fortuna Ostrouchw, majcych rezydencj i dwr bienicki stoj. Splendor atoli tej rodziny trwa niedugo. kojenia kredytorw zdecydowano sic w 1628 r. odda nietylko nowopowstae miasteczko Bienic Komarom, ale i wie Jakonidki alias Nielidki (wk osiadych 18) - Steckiewiczom. Dzie dzictwo Ostrouchw zawiso na wosku; latano jak si dao dziury, wchodzono w kombinacje, ju miano salwowa interesa przedaz kollacj cerkwi bienickiej .zaoenia w. Heljasza proroka* w jedn rk za 30.000 z. Krzysztofowi Komarowi, przynajmniej cho krewnemu; chwytano si rozmaitych rodkw i projektw, czasu ktrych Andrzej Ostrouch naley przypuci, e alto-

B koci i kluilor B yy lcnlcy. D r w B w lcnlcy.

racj podciy

iy przesia. Spadkowe dziedzictwo obj po

Myliby sit;, ktoby sdzi, te kredytorowie pospieszyli"zostawi#

cierpicy za wasne I za ojcw winy, przeywszy jak w ukropie jego gruntu osiad po 180 kop groszy a pust po 85 kop gr.

i przekaznoni, datowanem 28 maja 1658 r. miasto dojcia Jchm. panw przyjaci naszych, ktrzy nas w tom jako prawa wynajdowa i zadawa nie mamy*. Kocie w zamian obowiza pi. Powiedzmy jui zaraz na tem miejscu, i ostatni Ostrouch,

cielw dziedzictwa. Rd Kociew herbu Pelikan szczyci si starodawnem szla chectwem. Wyprowadzaj go heraldycy, liczcy si bardziej z fanwiaftskiego ksida Kocela, ezyli tei Kocziela, ktry to w 800 r.

= r\

ich sprzedali w 1674 r. Ponizie Samuelowi Kociettowi. Siwiea i Redki, nalece do radziwiltowskiej upraszczyzny i bdce w zastawie razem z calemi upranami u Fonendy C h Enden), vo przeszy w rce Samuela Kociela, jako dar Bogusawa Ra dziwia. Przybya te do majtnoci Kociela wie Zaskicwiczo. Zy gmunt August w 1668 r. nadal by 12 wk osiadych w siole Zaskiewiczach i 3 wtoki puste w siole Chodkiewiczach, oddzie lone ml starostwa markowskiego, Fiedorowi Jesmanowi dzier awcy mejszagolskinmu. Po mierci Jesmana spady te ziemie je w 1590 r. kanclerz Lew Sapieha i odda je w 1646 r. w do ywocie Bazylemu Bace podczaszemu trockiemu. W 1665 roku. Pawe Sapieha darowa te wsio Samuelowi Kodettowl ). l.raaki.P" uw'ki, ^ziUnriki M M c. aro.IL C zyni indom I zeznaw .. a.. pozycji m w nazw /.ijazkiew i C ojej si.' ane iczn hodkiew wpowiedo onm icze inA

przyszy do nieodm iennej Jmiei zachci obie yczliw wieczno w oci, yej rzeczonychw Z ai aazkiew i C icz hodkiew '.m iurt, modeml (tu zpodicz iro dobrow olnym nplKm m iu w oim ieczne1,czasy aptenj i w^ntrom Lay, m skarbow W K Ul. Ic w Z y . s. loakl a.zkiewicze i C hodkiew od jm p llakl icze . ana podczaszegotrockiegoeliberow azy, tak onem jakow aw i asnw iccznoM aw oj szafow kom chcc da, darow przeda, zapisa, wedug w I najlepa, a a, oli sica Januarii roku H0 . (O w Iticniev). 1 .V ryg. K tan K ierz daje przyw K rl azim ilej ociellow na m i oslowe w Z ackiew i czach, wyznaczyw w kw szy ietniu I06 roku kom dla ogldnicia zlej n isj a

 810 na wspobywateli, animus* niepospolity, a wreszcie bogactwo, uczyniy ze osobisto znan nawet daleko po za granicami Litwy. Dochody daway mu swoje: dobra dziedziczne Bienica (dymw 107) z folwarkami, Ilanuta (dymw 77) z folwarkami: 7.ab!ocieni. Hrudzienic i Ordzici, Horodzidw (dymw 49) z fol warkami, oraz wzgldnie mniejsze posiadoci: Szkodziszki, Herim:ini'/ki. I.iikis/ki. Itym.-i.-ni-.zki, rin.w, kupiony |.r/..-/. i1724 od Szablowakiego, Nowy Bychw nabyty w r. 170G od Jana Kazimierza Dbrowskiego podkomorzyca wileskiego, Wiazowice, Usza, Wiayn, Siellszczo i t. d. I t. d, oraz liczne w zastawie trzymane dobra, midzy ktremi Molodeczno (dymw 137) i Oawja na poudniu powiatu oszmiaAskiego. Nie mniejsze intraty daway starostwa, ktrych szelki posiada Kocie, mianowicie: starostwo mScislawskio, markowskie, radziAskie, pungiaAskie, krasnosielskie i skirtymoAskie. Wielki i zapamitay przeciwnik Sapiehw, czasu rozterek krajowych po mierci Jana III, a nastpnie wpierw szych latach panowania Augusta II, czynny bra udzia w nie szczsnej wojnie domowej, toczonej midzy dwoma wielmonemi domami OgiAskich i Sapiehw. Kocie przysta ca dusz i ca potg swoj do partji OgiAskich. tworzc wesp z Hrehorym OgiAskim starost generalnym lmudzkim, z Zarankiem chorym imudzkim, ktrego tak susznie Narbutt istn plag Litwy na zywa. oraz z Pociejom podkomorzym brzeskim t rozhukan band, ktra demoralizujc nard, kraj nam niszczya, a brato bjcze staczajc walki, splugawia karty naszych dziejw. Juci nie bez grzechu byli i Sapiehowie. Jan Kazimierz Sapieha hetman i wojewoda wileAskl, oraz brat jego Benedykt Sapieha podskarbi wielki, majc w rku swoim ca si zbrojn litewsk i cay skarb publiczny, rzdzili despotycznie na Litwie, szerzc strach, bezprawia i gwaty. Zajcie i dewastacja dbr biskupa wileAskiego Brzostowskiego, rozstrzelanie Biaozora, zatargi z krlem Janem, wreszcie ostatnia awantura, rzekomo przypadkowe postrzelenie ksit Winiowiockich na ulicy im. JaAskiej w Wilnie "), oburzyy na nich ca szlacht litewsk. przypisuje ntaucupi* ,-.,inrkni. k.ll l, o S iii, Ul1*\Vln

Zaprzysiono srogi odwet; partja OgiAskich wzrosa do kolo salnych rozmiarw. Zawzia na Sapiehw szlachta, uzyskawszy milczce przyzwolenie krla Augusta, ja, pod pozorem cigni cia w pole przeciwko Szwedom, gromadzi si w istotne pospo lite ruszenie. Cel byt wszystkim, nie wyczajc Sapiehw, do brze wiadomym. To te* i Sapiehowie poczli lia gwat zbroi si, cigajc, rwnie* pod pozorom ruszenia na Szwedw, w je dn mass wojska litewskie regularne, ktromi hetman Jan Ka zimierz mg samowolnie rozporzdza. Pierwsze kroki nioprzyjnciolskio rozpocz Kocie (ktry ju w Rosieniach bra udzia w urzdzeniu aamotrzasku na stol nika Sapieh) i wraz ze liniem stan na czoo ruchawki po wiatu oszmiaskiego. Zamiast uda si do Lipniszek, gdzie byo wyznaczone generalne miejsce zborne dla wszystkich wojewdztw i ziem, chcia on odznaczy si wielkim jakim czynem wojen nym, ktryby mu zapewni pierwszorzdne stanowisko i cay Zamiarem jego byo, przy pomocy stronnikw miejscowych, napa na Wilno znienacka, rozbroi Sapiehw i tak odrazu i wojn zakoczy i zosta panem pooenia, nie potrzebujc wadz dzieU si z innymi. Plan ten zosta zdradzony; zamiast zw jerdzil \aar!y* przeciw ykle nik R nie o nieporoznw

wieo przez Sapiehw ('Sapiehowie III. Natom L P idaj, usiujcywy iast . ow kazaniem grzechw Sapioyskich osabli w raenie lej bezprzykadnej obaw y n Sapiehw urzdzanej, pisze: -Faktem jest, e Sapiehow dobrze w a ie iedzieli, o to nic do K oeictta strzelali i e nie W ilinlow loocy byli stron zaczepiajc. (-W dom a Sapiehw zo szlacht litew ojna ow sk*. Przegld P. R VII. 1 7 . ok. 84 Z * i 5). Za wspczesny Stefan K eszyt ostrow tow ickl arzysz usarski pod zna kiem kanclerza Ogiskiego w pisze: -D A rcz . S pryla 1700 r. Wniedziel p . < poudniu m J. P. Sapieha wojew w m oda ileski hetm W K L jadcych an . a. it. w krzy niem iosiernie, drugiegow palce" rki lew a P. C u ej, edrow skiegoSe-

814 wywlekli pl umarlogo nn ulic, rzucili w bioto i lam ycia Sapiehowie udali si Spiesznie za granic Prus i do Warszawy. Ogiski, Kocielt i Winiowieccy przebyli joszczo wicej tygodnia w Olkionlkach, gdzie spisali akt konfederacji postanawiajcej pozbawi Sapiehw i ich stronnikw wszystkich urzdw i honorw, im przyszo do takowych nic dopuszczali, dobru za ich wszelkie rabowa i konfiskowa. 1 poszy krajom tncli, napady na obywntelskio domy'). Takie byy smutnej pamici czyny wojenne kasztelana Kociella. Z Sapiehami (togodzil si dopiero w 1720 r., zawarszy ukad ze stolnikiem Jerzym Sapieha wzgldem dekretw, ktro czasie zamieszek krajowych Kocio! by na Sapiozie uzyska i nn mocy ktrych zaj by sapieyAsk Dubrown " ). H* tt SarJU r11 w n< > "" ow lr,lle narodu iilcw akiogo. W I8U. ilno I Sapiehowie III. 01. II. IKl-195. W archiw blenickioin przecho um way i* ; liczne ordynarnie ulotnego w dziejach loj doby kalcia W i iniw kokiego, lanych d.. dow dtew rozm aitych oddziaw w ojaka. B i one rzm praw wszystkie jednakow w lea nn: -M Serw K ie o icha acy orybal na W innlow I Z ru barau, kaie W laznlow leckl, hrabia na Doi,ku, D brow I K icy .* m arnie, lielman Polny w W K L Piski, G ojak . a. ii., llalnfiakl I W yakl ilkow alnroala. Jego M Panu K oci apitanow a w niebytnoci JI*. P i orucznikowi ko m m end ajcem chorgw dnigoliaklej W onegoJego M Pana Piaarza u i ielm oci W X. Ul. (K . ociela) daj len ordynaaa m aeby W S Pan ki dojciem j, . I. ^krcmnod1^ * o ^ u ^ H l^ ^ n y m tral^ ^ T

ztd z Sapielm i dlugl m i XD ,,';om ,n ^ , U' "M ' w yA- ^ iW ^

uniosy, wzity na kiel Umiay ja^szalone, cu^l.M;kly, sztangret

gdzieby k n

I i 1 1^ i i my l i %

jak^blyskawica prze-

sieliio fundowanym^wymurowa kaza" dla siebie ziemi sklepik

318 z attynenojami, Hanut Ud itd., po nastacj mierci swojej, zapi sa Kazimiorzowi Kocielowi, krownemu swojemu, synowi Rn- 1 bryela, dziedzica Slrypun (por. tablic genealogiczn). rak rozrzdziwszy fortun swoj po<lskarbi Koc.ell, liczc wieku lat 69, po drodze na sejm warszawski wstpiwszy do Polonki, umar tamo C padziernika 17-22 r. Ciao jego sprowa dzono do Bienicy i w kociolo tamtejszym z wielk pomp po' 17t Kazimierz Kociell osiad w Bienicy, z ubogiego krewnego. stawszy si najmoniejszym z Kociellw dlatego jedynie, e Kociellom siej zwa i Pelikanom piecztowa. Oeniony by dwakro: z Eufrozyn Frckiewiczwn podstarociank oszmiask, z kt rej mia crk Rozalj, wydan za Ogiskiego; drug on mia Barbar Cbomisk marszakwn oszmiask, ktra dala mu syna Tadeusza. Pan na Bienicy, zapisem dispositionis datowa nym lipca 10 dnia 1736 r. rozrzdzi fortun swoj tak: dobra Bicnic, Horodziw i Czyyszki oraz dwr na Puszkami pod Wilnem ze wszelk ruchomoci i dobytkiem oddal synowi Ta deuszowi, onie Barbarze zawarowal rzdy na tych dobrach do czasu dojcia syna do penoletnoci, dla Kazimierza i Rozalji Ogiskich przeznaczy 0.000 z., a jeliby Tadeusz Kociell w nie2 letnoci mia zej zo wiata, wtedy dobra dla niego przezna : ,

lane zostao; Moodeozno i Ilanut z attynenojami Ogiskim Tadeusz Kociell obj po ojcu dziedzictwo i przysporzy go znacznie. 7.a jego rzdu przybyy do bienickiego dominium: fol wark Uhlany kupiony od Martusowicza w 1781 r. za 3.000 z. oraz folwark Horki. Horki bya to stara tatarska siedziba jeszcze w 1681 r.; nastpnie Okuszkw ") (16261680) za na pocztku ") Wroku 1W sierpnia 10 dnia Siem O I ion kuszko i m aonku jego K rystyna 7 C . hodkw taw przd podstarocimoszinlaliskini K vi| I ponli oroj> wroeni fiw v ucieczki, .budnezybardzouw ioo . iolikomubstwie i utrapieniu* opowiUnll t.. nastpuje: Z 010 podczas nastpienia wojska m o oskiewskiego '.J

319 przeszego wieku naleay do Radzikowskich, nastpnie do ytkiewiczw, ktrym w 1719 r. podskarbi Kocioll .uznawszy szczera, i yczliw usugi; pana Jana ytkiewicza sugi mego, chcc onego ask moj do dalszej yczliwoci powabiiV, dorzuci by do Horek prawom darownem wk gruntu. W 1774 r. naleay Horki czciami do kilku wacicieli: do potomkw wspomnianych Okuszkw, do Rodziewiczw, do Grudziskich, do Jzefowiczw, do Boufalw, do Kouchowskich. Od nich wszystkich w cigu lat szeciu (1774 1780) poskupywa Tadeusz Kocioll ssiadujce z Bicnic Horki. Najwiksz atoli kupl zaokrgli Tadeusz Kocicll dobra swojo Horodzilowskie. W ssiadujcych z niemi trzech folwarkach zwanych Raczkw, Rowicze i Cielatki, dzie dziczy ongi Orda kasztelan mudzki i darowa je 1666 r. sio strzecowi swemu Konstantemu Siesickiemu. Sto lat potem po siad te folwarki Benedykt Mickiewicz, przedal jo Pancorzyskim, a w 1772 r. Micha i Klara z Merw Pancerzyscy, starostowstwo dobrosielscy zbyU je Tadeuszowi Kociellowi za 15.000 A. Tadeusz Kocioll by to pan mdry, roztropny, rzdny a przen W n ielkie Ksistwo Litewskie, uchodzi m usieli z dziem i dobytkiemz dbr i swoich *lIor; o m nieprzyjaciela we wszystkich pow ajc iatach ziem sw i ojej, zaledw zo skupem wyywieniem uj m w k spokojniejszy; e czasu io ogli rnj ucieczki poglnijty dokum i nadania krlewskie na dziedziczn ich m enta ajt-

z ktrej takow um ionej sum y m i pow ej w m a inien bdzie o w szelkie n ajoglne poddastwo m tak sub dworsk jako rolnicz obow oje, izane, we wszelkich chorb zdarzeniach, tak w ntrznych jako pow ierzchow nych, najdok Ij I o p najm ocniejszego okoo Ich zdrow dokada ia starania, nie w agajc adnych od nich podarkw szczeglnie na tein tylko ym , przestajc, coby z w asnej woli poddany m m ofiarow O j g a: prcz tego nlc wszystkie z potrzeby wypade dla m posugi, od ktrych nigdy nic nie m by w a olnym chyba w , tenczas, gdybym ja onych nlo potrzebow albo a, sug m obojej pici pensjonow oich anych i liberjf jurgieltownie shicej, nie

32-2 rcligji, cnt, ludzkoci prawa, - mier yciem, wdziczno wie cem, a nadgrobkiem slawa<. Micha Kazimierz Kocie ostatni z linji Kociellw oszmiaskich, rozsta si z tym wiatem w 1813 r. w .lzof|>olu (niedaleko Horodzilowa). Byl on szambelanem .1. K. Moci, prezydentem komisji cywilno-wojskowej powiatu oszmiaskiego, rotmistrzem kawalerji narodowej wojsk polskich przez rzd Kociuszki na znaczonym, jeneral-majorem powiatu oszmiaskiego. Pochowany w Bienicy i pyt ma grobow na wprost pomnika brata Jzefa w kocieln cian wewntrzn wmurowan. Czytasz na niej: D. O. M .

Na nim wygaso dziedzictwo Kociellw w Bienicy i Horolady przejcia tego rodu po ziemi oszmiaskiej przecho way si do dzi dnia w Bienicy. Stoi tam w piknej bardzo struktury koci kocielowski, grujcy nad nieduem miastecz kiem o jak wier wiorsty od dworu. Pustka w nim i ruina. Opodal drzwi kocielnych na cmentarzu grobowiec Szwykowskich; w samoj wityni wystpy otarzw, na cianach pyty grobowe Kociew z ponadtukiwanemi paskorzebami; pod chrem kamie wpuszczony w cian, a na nim napis: Karolina z Kulwiecw Soroczyna prezydentowa ziemska pow. oszm. t 1813 februarii 3 dnia . Przy kociele stal niegdy klasztor o grubych murach i potnych sklepieniach; rozpadajcy si w gruzy gmach

3*3

i Horodzilowem obja siostra icli jedyna Harl.ara Andrzcjowa AhramowiczowaOwdowiawszy, rzdzia jeszrze ca t for tun do mierci swojej, nastpionej 27 wrzenia 1826 r.

secznikieni, z nakryw i. D onek I. szczotka 'I' siikivii w srebro opra kam zw w I. Szczotkadoeht^lociiiagrzebieni lako wsrebroopraw I, razemS na na . cw flara I, yka I, noyk m alekidopu.lrs I, razem *.- Poduszkado **0. walni z zielonego aksam z obw itu dka srebrn. Szklaneczka krysztaow a zm iednic d niej srebrn w spodniej szufladzie, sztuk i. i* Filianek por-

zielonego. - N lei knntym szuflada drew a ; niana stolarskiej roboty, brond atasowy biay I. K obrom kitajkow biay I. - Robrow czarnej ! y i inateryjki czarn fnjdzl oszyty I. tobrond grcdylurouy w orzechow ym z spdnica bia kltajkow para I. - Angielka bkitna w m , uszki kitajkow n z bia spdnic para I. Angielka kitajkow w kolorze pius z spdnic a bia, para t. Angielka tureckiej m aterji w kolorze oliwkow z spdnic ym m eje aterji frdzl ..szyte, parn I. Angielka z tureckiej m aterji pasy biae glin z bia spdnica atlasow. pani 1. I.ew gredyturowa w kolorze k itka a parow ^liiiila.podnic gredylurow. para 1 ^ Polonez z angielskiej m ym . a-

w weszetl w dom Puzynw, a za Marojanna i Marjanna po lubiy kolejno Kazimierza Szwykowskiego sekrelarza legacji kiujkowy w pasy zielone z ciem , para |. - K atlasowy bialo-blnym abat kitny l. K trockiej m abat aterji biay z fulban gazow I. Szubka pona aU b i rkaw i, pijakami oklnlana 1. 8podnica biaa sukienna asow ia kam

Atasu w erdepom wcynki okci S.\ K itajki gryglin w cynki i kw okci iaty S. - K u itajki popielatej w cynki i kw okci S . - K iaty n roazy na cegiastym dnie zipasatni okci 35. - K roazy zielonej w |ty gryglin zbiaem okci S.. i T f'lm Salop atlasowy czarny amami li.iom podszyty I. Salopatlai nostajam okadany bielinkam pm i i iazyly I. Salop atasow czarny zajczkam y i Vutoa*. Dezabilw m ulinowych wkratki, do nich spodniei kaftanikw par S M . ulonu gadkiego sjH ln i. K M ie ornetw m ulinowych z szerok U m w ulinu gadkiego i. U alni m otow ulinow 3, akrycia gotow ych N alni m ulinowe z trzem do nich fabanam 3. Faban m a i ulinowych do spodnie 1S Falban m . ulinowych do kaftanikw IS. N leczek na jadwiszk goaw dw w rnym kolorze lotw 10 - Ptna holenderskiego okci 10 abi . szlofkowe z dw a param m om i ankietw M . ankietw robow nie uszytych, ych w gazie para 1. - K gazowych i. K ryz ryzka krepow 1. C a hustek gazo wych na szyj z garnirow aniem IS. - C hustek w ybijanych 3. - C hustka jelokci ii. C zepkw gazowych koroneezk oszytych t. K ornetw S Far . tuchw gazowych 2. - Fartuch krepow I. M y ankietw blondynow po ych trjnych par 3. M ankietw podw jnych koronk oszytych para I. - D i em

328 jedno dnje miar wysokich skoligaco i powagi zarwno rodziny pana modego jak i panny modejIM ). Syn Bernarda, Kazimierz Szwykowski hyl, jak ku; rzoklo, sekretarzem logacji pruskiej t. j. jakbymy dziS powiedzieli: ulladte ambasady polskiej przy dworze berliskim i odegra! pewn polityczn rol Po Kazimierzu Szwykowskim'), dziedzictwo Bonicy sukcessj obj syn jego Franciszek Przedzleck onaty, a |k> /. m 'Ii co ponileniony W 4. Pan C > . zcnik (ojciec K ara) Idc J w f ;1 o

par orit qu'a dem dirferent* iilr.-, l'un dc .l6 flor. I'aulrc tle 3.8)0 flor. cn mmc 8.0MH dc Poone sont a rdes par la usae de alfaire* or. -

puje, u J. P. Rezydcm t^Znbioclflogo.. I'o nad cyfram wytlnuiozcnie k i ilka de rim pratrice ft rim pereur, dana lan cl 1'autrc eas dem andet lui cela de m part on lo rem a ercianl beauconp de la nollce qu'il vou a donn el en lal disanl que je rogardo cola m o com une prouvo do son affortlon p r m inn ou jours * nie donner.... (O w Bienicy). ryg^bow iai autor -K uwag nad dzieleni pod tytuom ihmmrm ,h Sliehel D skiik-' ilku am pisie: -Zapytywaem w lej m ierze yjcego jeszcze dzl# (pisze sit; 1 * t'*1 " 1 183) pana Szwykowskiego, byego sekretarza legacji przy ksiciu Jabonow skim w Berlinie, a teraz obyw atela i urzdnika gubornji w ileskiej, a ten m l odpowiedzia I t. d,. (Przyjaciel L Nr. 1 z d. 6 llpca I8U udu. ).

 329

Pikna ta majtno, jak dawniej tak i dziS wzorowo go-

hodowli; kom wasnego stada (trzy tylko takie hodowlo ma pop. Feldmana i w Bienicy). Miasteczko niedue. Na wprost wsposiona przez samego dzisiejszego Bienicy dziedzica, wiedzionego nadzieja zachowania w ten sposb pamitkowej dla kocieltowskioj wityni. Grunta bienickie, posiadajce niemae, ale wysosicin. Wioski okoliczne, zwaszcza Jakowiczu i Siwica, due i zamono. Lud w caej okolicy prawie bez wyjtku pra wosawny.

G abryel

M K M -i iclal u iM

N A Z A C H D O l) O S Z M IA N Y .

tuincych herbem l-eljwa.

j,

lo"'y"ka Svn Olechny Piotr, byt kuchmistrzem UtewsWm;

Syn Olechny Piotr ;

by do Moskwy z ..znaj-

wum domowem Wawicm lad dokumentu, cie przez lego* Piotra

noci nad rzeka Osz-

333 oszmiaskicli stronach i nieduemi wadajc posiadociami, s siaduj ze sob czterej Dorohostajaoy: Jan, Piotr, Stanisaw i Mikoaj miecznik, a jak pisz inni stolnik litewski; jest te midzy nimi i Andrzej Olechnowicz z synami dwoma Stanisa wem i Szczsnym (Szczasny) oraz Maciej obaj ostatni Niosieckiemu i Ronieckiemu nie znani. Ci wszyscy midzy 1518 a 1560 rokiem zawieraj midzy sob umowy, rozgraniczaj si, handluj poddanymi chopami, kc si i godz i powoli z tego zamieszania, wywoanego osiedlaniem si Olechnowiczw na nowych siedzibach, wyania si zaczyna na widowni posta najwybitniejszego z nich i najzamoniejszego. Jest nim syn M i koaja miecznika, Mikoaj Monwid Olechnowicz Dorohostajski. Pisz o nim, e pan to by w rku i w radzie silny, e gdy w 1577 r. Tatarzy Litw naszli, on dogna ich pod wlasnemi Io-

i tysic Moskwy na placu pooywszy, dwa tysice wzi w nie-

midzy inncmi w 1574 r. od Mikoaja Naruszewicza |x>dskarhiogo W Ks. Lit za 600 kop groszy posiado ziemsk, zwan 0z. miana Irzykowska, stanowic, by si tak wyrazi, samo jdro ma jtkw zwanych w nastpstwie Oszmian Murowan. Za owa Oszmiana Irzykowska kupion bya przez Naruszewicza od Woj ciecha Stabrowskiego pisarza polnego ziemi Inflanckiej, oenio nego z Zofj Czywn'). Mikoaj Monwid Dorohostajski w 1597 r. ycia dokona. Crka jego Rajna, z Rajskiej urodzona, we dwa lata po mierci ojca polubia Mikoaja Sapieh. '") N ajpraw dopodobniej O iana ta m azm usiaa kiodyS przej przez rce Irzykow iczw (linja O lechnow iczw od Iriyka O lechnow dworzanina kricza

Dobra Murowana Oszmiana przeszy sukcessj na syna woje wody polockiogo, synnego w nastpstwie magnata, wojownika i pisarza Krzysztofa Dorohostajskiego. Krzysztof Dorohostajski urodzi si 2 marca 1862 r. Ojciec, gorliwy kalwin, ktry dla wyznania swego w do brach swoich Oszmianie Murowanej wystawi zbr kalwiski i przy nim drukarni zaoy, wysa syna swego Krzysztofa, po odbyciu nauk domowych, dla lepszego wyksztacenia si, za granic. Miody Krzysztof sucha tedy najprzd wyszych umie jtnoci w Strasburgu, a nastpnie w Fryburgo-Kry/gowskioj Akademii, gdzie nawet pozostawi prbki swego talentu w pi saniu poezyj aciskich i greckich. Nastpnie uda si do Wioch, bawic czas niejaki w Wenecji, gdzie mu Rzeczpospolita nadaa obywatelstwo, w Ferrarze u ksicia Alfonsa i w Bononji u hra biego Popoli. Gwnie za przynca go Neapol, synny podw czas z chowu piknych wierzchowych rumakw i /. nauczycieli wyszej jazdy konnej, jakimi wtedy mianowicie byli P. Carac-

skiego, ksicia de Osua, czujc jak si sam wyraa >za wpojeniem samego przyrodzenia, wielka ochot do koni i jo-.

derlandach, zaszczytnym tytuem barona Cesarstwa. Po powrocie na Litw, bra w ostatnich latach ji inowama krla Stefana Batorego czynny udzia w wojnie moskiewskiej, walczc mnie z nieprzyjacielem przy boku i j>od okiem ojca swego. Pomimo modego wieku nie miny go w kraju zaszczyty i dostojestwa: albowiem ju roku 1688 mianowany stolnikiem W. Ks. Lit. i starost wolkowyskim, roku 1590 jjosunity na go dno krajozego, a roku 1692 podczaszego, zosta w roku 1596 marszakiem nadwornym litewskim, wreszcie roku 1598 marszal-

nie, dodaj,'i ciao Krzysztofa Dorohostajskiego nabaisamowane.

Pierwsza' I1 Krzysztofa"* Dorohostajskiego bya Zofja. .O II

K itf>tyfgSrirja H r& o& ero*

eftcgo CE>poprtt)ic S?5cc|ppofpotitej>
f ilg i Pctge O
I ftO K C cjeie

cjtcere.
byc|diocf?.
tfttUlC. XPoymc*

C jtm te

jto le .

flfl& roto pc f|? ie g o : f . b o < tw ttt7 b o (Tanu 3Syce frie f o /y w obcc b o B ed ) ta b ji A rm t|u i> /ti, Syficm Ucitnffim n d p ifd n e : fi te ra j

rffic prjtlnmncjone / y na w idu micyfcaS) te#K l? itedUM m lo im

fertfef)

y Eotijflcyamt po ftfliocE) obw nione. _

* *

* f-

^dfC idectb ~ tego

C rm C f

JL>^ * * 9
(c n / ( u

( /^ -

in o ft> ?o e fu

^ tc ( m o l t M A

ptfna ja n r f i f t f t :Rttfyc&fto ft

VD itVikm % e ti(lw it it w (fiem .

R o n o b n *c b $ c n i

9(

nalcnoSi- ze sprzeday Pieluchowa, oraz kapita 20.063 zl. wy noszcy. Cala ta scheda oszacowan zostaa na 265.000 zl. (cyfra cytowana w dziele Sapiehowie, materjaly historyczno-genealoeiczne 1894. III. 30, ale bardzo problematyczna, gdy w 1677 r. same dobra Kodeskie ceniono urzdownie 200.000 zl.) W rok potem 1678 Kazimierz Wadysaw na ICodniu i Holszanach Sapieha dobra to swoje Murowana Oszmiana zo wszystl em dz olcz i k cie z 1677 r. wyraonemi attynenjami: z Mereczem alias Taboryszki, Olanami, Ukropiszkami etc. przeda na wieczne i nigdy nieodzowne czasy za 78.000 zl. Hieronimowi Wayskieinu starocie tyrkszlaskiemu. obra. czici dziedzica uraw iaklego, tedy addUur iegom otd

lecem i^folwarki, wsi, zioniianieInm rzjrazczailo zaniku y m nalece, te iasla w Szwaby, Tum , Stoboda, Lglejwy, /agrodnlkl, W : ie# lnw asiewicze, K liinace, Jankow wsie d.t zam nalece; nadto *wsiam M iczc, ku i atyniski, O raw yszkl, Zlociszki, szczyzna, folw M azow ark crerz nazw do ktrego wie any, H andanee, Pieclule, Zagrodniki, W ybracy, Urygi, ziem ianie M ereecy, w ieli lerow szczyzna. folw O ark lany, do ktrego nale wsi, w Zagrodnik!, O ieS rygaajcy, K olew om szczyzna, Piotrow Zarzeczany; folw Ckropiszkl, do ic*, ark niego wsi K ooczyszki, U kroplazki, Ponielecza. ktry folw ze w i u p ark siam ana K stolnika Cpilskiego, m ozia allno* W ojeaw ienta n paniey Jchnatow ej iczow

y zw yczaju do teye sukcessyey yczci K akiey y O iaskiey naley odeA szm (D m zia idzy Sapieham w M i aciejow #1 czerw 1 7 r. uskuteczniony. ie ca 6 7

Wiadomoii o rodzinie Wagakich. Jak bujny orze m patrzy k ioA ielp * cu,

Przodkowie starodawnego rodu tego od niepamitnych cza-

wawelski pokonanym zosta. Krakus w nagrod fortunnego po mysu nadal Skubie zn herb liter -W. od sowa -w- albo li Potomkowie Skuby pisali si .z Gry a jeden z nich. .lan. w r. 1109 wysa by w legacji do Henryka cesarza niemieckiego przez krla Bolesawa Krzywoustego, wojujcego wwczas z Niem cami. Chodzio posowi o zawarcie pokoju. Ostro atoli stawia si cesarz niemiecki Janowi z Gry. pokj obiecywa, ale nie inaczej, chyba, eby Polacy wieczncmi czasy dannikami jego byli i aby posowi zaimponowa, skarb mn swj prezentowa, to przydaw szy: Hic perdomabit Polonon. co znaczy: skarb ten Polsk mi podbije. Alici ani buta cesarska, ani |>ogrki nie ustraszyly polskiego posa; chcc ukrci pask fantazj, sygnet swj z palca zdarszy, w skarbiec cisn, mwic: Aurum auro addi mus zotu do zota przydajemy, jakby zna dajc: Prino tych mw zlotem straszy, ktrych rka szabl, serce mztwem uzbrojone. Dorozumia si sensu tego cesarz Henryk i chcc pyszalkowato swoj pokry, rzek z niemiecka: Hab Dank! albo:

>dzikuj<. Od czasu tego potomkowie Jana z Gry zwa si poczli Skarbkami a herb Skuby nazw .Abilank. otrzyma. Rozrodziwszy si Skarbkowlo, dla wyrnienia si midzy sob. od rnych miejscowoci luli to dbr posiadanych nazwi ska swojo ksztatowa poczli. Jeden ze Skarbkw, Jakli. nie wiedzie kiedy przenisszy si z Krlestwa Polskiego do Litwy, posiada w wojewdztwie poockiem dobra Wayn, od ktrego Sknrbkiom-Wayskim zwa si pocz. Dla staroytnoci rodu i defektu piBin, trudno dzi cobd stanowi zarwno o przod kach owego Jakba jak i o nim samym. 7. testamentu tylko synu jego Macieja, pisanego w 1698 roku okazuje sic, ze Jakb w I'okolrnii' //. Bartosz Wayski", onierz w nflanciech slaLiflandji broni, gdy za Chodkiewicz za wol krlewsk wyszed

to te dzielny w na kresach pnocnych rycerz, z zaftmku mo narszego, w nagrod wiernoci swej i zasug, dbr ziemskich nie mao, w teje liflandzkiej ziemi sytuowanych, darem wieczystym otrzyma. W 169B otrzymuje on za konsensem. krlewskim dobra Ludy. Waydower i Tawerg po Siekluckich; w 1597 na zalecenio Jana Zamojskiego kanclerza i za zasugi rycerskie konferuje mu krl majtno Lud z attynencjami w derpskim powiecie lec, a po mnej przez Bartosza Wayskiogo obronie Dorpatu do bywanego przez Szwedw pod wodz Mansfelda, krl w lllO r. G konfiskuje majtki zdrajcy Wrangla, ktry si by znis z nie przyjacielem i dobra te Wayskiemtt, naonczas derpskiemu podkomorzemu. przywilejem lennoci oddaje. W rok potem i na re szt dbr Wrangla w derpskim juiwiei ie otrzymuje dzielny Jm pan Bartosz krlewski przywilej lennoci. W r. 1609 spadaj na, *) O kolakl (1610) o rozrodzeniu Skarbkw W I.J ayskicli wwojew dz twie poockiem w ina: H apom aniucH In iKilalinnlu Plo&mi SkartJcourn ah o ;i-

plerwpfsarza xi"mkiog" derpsHego, n*l.;pnie podkomorzy!

844 -

zejciu z lego wiata matki -ojej, wspomniane inflanckie do bra. Mia on konferowane sobie ciwunowstwo Maych Dyrwian z dobrami do tego ciwunowstwa nalecemi, na niego te prze szy i>o stryjecznym l)racie dobra mudzkie Siemiany i Krzywionie swej Annie Pacwnie "*) testamentem doywocie zabezpie czy. Piastujc urzd dworzanina pokojowego krlewskiego, bez potomnie zeszed z tego wiata w 1669 r. Czwarty syn Bartosza tako Bartosz (Bartomiej), zostawszy ksidzem wieckim by kanonikiem, dziekanem i kantorem kapituy wileskiej. Pity syn

tych, przebywa. W r. 1678 Hieronim Wayski naby od Sa piehy, czci w wileskim a czci w oszmiaskim powiecie lece, dobra Oszmian Murowan ze wszystkiemi attynencjami. W akcie sprzedanym czytamy: Ja, Kazimierz Wadysaw Janowicz na Kodniu y Olszanach Sapieha czyni wiadomo y zeznawam tym listem dobrowolnym wieczysto przedanym zapisem moim komuby o tem teraz y na potomne czasy wiedzie naleao: i majc ia w spokojnym dzier eniu y possesyey moiey majtno Oszmian Murowan na zwan w Woiewdztwie Wileskiem y powiecie Oszmiaskim bdc, niegdy od zeszley Wielmoney Jm Pani Zophiey Monwidowny na Dorohostaiacli Tomaszowey Sapieyney Obozney W. X. Lit: sawney Pamici Jm. Panu Tomaszowi Sapiee Obonemu W. X. Lit: Panu maonkowi Jmci. przy innych do brach prawem wieczystym zapisan nikomu pierwszym ani poledniejszym Prawom ani sumami nie obcion excepto niej Crka Bonifacego H obonego W Ks. Ul. po m W ) aon . ierci ojciecha "udVikiCt"j "w O T ** ",, Flori*n* Eperyjasza wojskiego

345 wyraonych folwarkw w nastawie u r zp\ m a o a cl osb bdcych, nikomu inszemu nie zawiedzion ani obcion, t majtno Oszmian Murowan z zamkiem murowanym, prze* Moskw zruinowan y folwarkiem przy nim bdcym, miastecz kiem Oszmian y folwarkami Mereczem alim Taborzyszknmi y Ohmami, take folwarkami 1'kroplszki w zastawie u Jm Pana Maleiewicza we zotych tiO , folwarkiem Woydawita w za O stawie u zeszego Jm Pana Inatowicza Podstaroeiego Oszmiaskiego y sukcessorw onego w sumie pienidzy 12.000 zl. polskich, wsi wink nazwan w zastawie u Jm P. Kozia starosty dzisieskiego, w sumie 7.000 zl. bdcemi, z budynkami dwornemi y gumiennemi, z gruntami wszelkiemi, z zasiewem zboa wszelakiego, ze wsiami do tcy Murowaney Oszmiany i folwarkw wyej spenemi oyczystemi y zachoemi teraz zostajcemi i rozeszlemi. z ich bota, powinnoci, czynszami, ciachem, dam miodow, z grun tami wszelakiemi oromeml y nie oromemi, prosteml zagrodami, sadami, kami, sianociami muronemi v blotneini, zarolami, gaiami, dbrowami, lasami, borami, drzewem bartnem, z pszczo ami w puszczy y w domach poddanych bdcemi. z rzekami, ieziomami y ze wszystkiemi poytkami y przynalenociami, z wolnym odiskiwaniem precz rozeszlych chopw poddanych excepto folwarku nazwanego Lokacie y poddanych do nich nalecych, take gruntw sianoci y innych naleytoci. lak jako si ten folwark zdawna w sobie ma y teraz w possesyi Jm Pana 'oodka Podstolego Smoleskiego zostaie, ktre do moiey wolney dispozycyi wyimuj y zostawuj take i |>oddanego nazwiskiem Jendrzeyka Dziemenkiewicza alias kredensarza z Oian bdcego, sobie od tey przeday czasy wiecznomi excipuj, przedaem na wieczne i nigdy nieodzowne czasy Wielmonemu Jm Panu Hieronimowi Wayskiemu, starocie Tyrkszlewskiemu *) za pe**) Powinno l> ijrrkuzlaAsktem Tego rodzaju niedoktsdnold w 6w y a*. -

346 wn sum pentfdljr IH siedmdziesit om tysicy zl. polskich, lo jest do rku moich wyliczonych y oddanych pidziesit y trzy tysice zotych u lin zniesienie y oddanie sum zastawnych lin*' Panu Starocie Tyrkszlewskim sumy pienidzy dwadziecia pi tysicy zotych xostajcych. M wolen y mocen bdzie Ichni. Pan a, starosta Tyrkszlewski Jeym. Pani maonka, potomkowie y suc cessorowie Jchni. od dnia i daty tego wieczystego zapisu przewszystk ogem y | h>czci, folwarkami ziemianami, boiarami, tatarami, |>oddaiicmi wieczystemi i zachoemi, wsiami, ziemi wszelk pod niemi bdc, sub, piata y powinnoci ich, jako swoj wasnoci, wedug woli i upodobania swego rzdzi, s-

czystym uywaniu Jmi czyni nie mam y mocy mie nie bd...... ciami y z |Hidpisy rki mey y Jchmo Panw przyiaci moich ode mnie na to ustnie y oczywisto uproszonych. Pisa w Wilnie roku 1678 mca. .lulij 80 dnia. Kazimierz Wadysaw Sapieha inp. Oczywisto wedug prawa proszony piecztarz od J. P. Ka zimierza Wadysawa Sapiehy do tegom si listu wieczystey przeday podpisa: Jan Micha Zegrza Wolmiski skarbnik upitski mp. Ustnie proszony piecztarz od Jm P. Kazimierza Sa piehy do tego listu |iodpisui si: Alexander z aszczw aszcz rk sw. Ustnie proszony piecztarz od Jm P. Kazimierza Sa piehy do tego listu |iodpisui si: Szuyski Jerzy Konstanty czenik Wtwa Brzeskiego . 1okolenir IW Po ustaem yciu Hieronima, synowie jego ro bi w 1695! r. dzia midzy sob. Aleksander Nestor otrzymuje moc leg., dziau dobra na mudzi Szegaudzie alias Wysoki Dwr z attynencjami i Keliksburg w Kurlandji; przypada mu rwnie w dziale opieka nad siostrami Jagnieszk, Johann, Konstancj i Kpifanj, .ktre jak pisze we wspomnianym dzielczym dokumencie majc w opiece swej, mam do dojcia lat

347 kadej i pjcia za mai lub do zakonu, ktr do czego Bg po woa, na przystojnej prowizji i oehdstwle w szatach, chowa, za m* lub do zakonu powydawa, wszelkim dostatkiem i ko sztem i z tych majtnoci, i wzi na cz swoj.. Hieronim Sebastjan bierze Olany, rolwark Walawienta, wie nad Wilj winka oraz Siemiany na mudzi. Wreszcie Micha otrzymuje Murowan Oszmian z 1'kropiszkami i Merecz-Taboryszki. Na rzecz Aleksandra zrzeka si matka Barbara Hiero nimw w r. 16K praw swych do starostwa tyrkszlaskiego za przywilejem krla Jana III. Aleksander Noator, jako pukownik telszewskiego powiatu, odbywa w IfiltH r. |H>spolite ruszenie, a w 1717 daje podwody pod amunicj z pod Memla do Mitawy przewoon. Oeniony by z Joann Terlikowsk. Drugi syn Hieronima. Hieronim Sebastjan, pokojowy JK. M oci, nastpnie pukownik piechoty W. Ks. I,it, za on mia Elbiet de Neufrille, francuzk rodem, z ktr adnego |x)tomswa nie mia a po Jej mierci do zakonu Bazylianw wstpi i w celi zakonnej y da dokona. Trzeci syn Hieronima Micha Kljasz. te dworzanin pokojowy krlewski, ciwunem by wiekszniaAskim, trzyma w za stawie folwark (iiedrojde w powiecie wileskim, w Murowanej Oszmianie rezydowa i oeniwszy si z Danowsk. synw mia czterech a mianowicie: Marcina. Benedykta, Michaa i KaziFokolenie V. Synowie Michaa Ejaaza rozdzielaj w 1738 r. midzy siebie fortun w spadku po rodzicu wzit. Kazimierzowi dostaj si Ckropiszki; Benedyktowi Judejki i Orwidyszki na mudzi oraz dwie kamienice w Wilnie; Michaowi Merecz-Taboryszki: Marcinowi Murowana Oszmiana. Kazimierz Wayski. Oeniony z Wiktorj Wialbutwn, by sdzi grodzkim oszmiaskint i obj w spadku jki stryju Olany, wyprowadzajc linj Wayskich (Hask. Benedykt Wayski. skarjiy W. Ks. Lit, starosta tyrkszlaski, pukownik ks. mudzkiego. chory petyhorski krlewicza Augusta, rotmistrz tolszewski, oeniony z^Gorsk. wybrany zosta przez obywatelstwo ks. mudzkiego w li48 r. posem na sejm i zostawiwszy po sobie aynw siedmiu, pocztek dal linji Wayskich lidzkiej. Trzeci syn Michaa Eljasza. Mar-

wid trzeci^linj' Waryskich rodu,' linjcj Taborysk. Czwarty syn Michaa Eljasza, Micha, w roku 1738 skarbny W. Ks. Lii.

W. Ks. I-ii. oraz starostwa kronieskie i kiernowskio, ktro u<-zy-

Karmelitw osadzH i zapis dla' nich (Wooo zl.) w 1770 r. 'uczy-

349 nych stoikw z porczami i tyle bez porczy, na orzechowy ko lor malowanych. Przy drzwiach po prawej stronie piec zielony, z duym pobielanym kominkiem, przy drzwiach za po lewej kredens stolarskiej roboty z szufladami, na nim lichtarze cynowe ze szczypcami elaznemi, na kominku, ku ozdobie, dzbanek farfurowy. Tu i wdzie dzbanki i baryki. Z izby tej wchodzio si prosto do sypialni; tu obok pokoik nieduy o jednem oknie na podwrze wychodzcem, z umeblowaniem czarna, skr obitem, wieczkami inosinemi nabijanem. Znw pokj o jednem oknie ze stoem porodku na czerwono malowanym; u ciany tapczan za gocinne sucy oe. Do sieni przylegaa spiareka pena samowek na szczury, generalny skad tygielkw, kubekw i blanion, dachem przykryt, w ktrej kocu tajemniczo ukryty

dua o czterech oknach, z wielkim glinianym piecem, pena dzie, raek, garnkw, dzbanw; przy samych drzwiach kunica elazna do ciany przybita dla chopstwa ekscesantw, li piekarni ko mora o jednem oknie; tu zaraz alkierz. Od rumu w lewo wzno si si budynek nowy, som kryty, przeznaczony dla rezydencji administratora. W rumie paskim, zarwno jak w tej budowli, lonycli kafli, takie kominki, takie stoy, takie lawy, jeno ze pan administrator wszem nieco oknem na wiat wyzioial, ni sam dziedzic. Dalsze zabudowania gospodarskie stanowiy: chlew wielki, chlew may, obora, chlewek dla owiec, chlewek dla wi, stajnie, osobna dla klaczy, osobna dla koni i ti/ecia zapana. Skarbiec mia dwa pitra, szerokie schody i ganek dookoa pitra grnego; w dolnej jego czci stay kufy i beczki pene wdki 'oraz wina i miody. Nie brako to i dwch armatek maych Spi owych na drewnianych lawetach czerwono malowanych, elazem okutych; wiwatowe, grone tylko hukiem modzierzyki. Od skarbca w stron gumna piwnica z ankarkami i barykami, zamczysta co Si zowie; w niej beczek piwnych dziewi i kuf niezliczona do.

trzone i baryki puste i pasy rzemienne od szorw i krosna i skrki baranie na kouchy i zydle elazne i kola do kolasy

dla rebcw, szczelnie opierzona. Przed piekarni chlewek dla owiec; dalej spichlerz w dwa pitra z przywirnem, u zewntrz nych cian ktrego kolumny gontw. W Spichlerzu tym zasie kw om i znowu skad przernych rnoci, wrd ktrych niebrak nawot spryn elaznych o siedmiu zbach na bobry; tam te pytel, tam generalny skad wszelkich skr, wszelkich za pasw lnu, weny, konopi i gospodarskich narzdzi: tam wisz gowizny, kumpie, |>cie soniny, schaby, pgski, kiebasy i w dzonki. Na gumnisku dwa gumna i osiecie, w dali duga szopa som kryla, |hm ktr brusowanych bierwion zapas szeciu kop, I przy kocu za szopy pod ogrodami, studnia na krynicy pod da chem; za t studni sadzawka, dalej myn, browar, a w browa rze ania. Po lewej stronie stawy dwa, a w jednym z nich skrzy nia w wod wpuszczona dla chowania ryb na jmtrzeby paskie. Trzeci staw po prawej stronie drogi wiodcej ze dworu do wsi. Wszystkie te trzy stawy jaowe a jeden z drugim koresponduj. Czwarty staw na rzeco Mercczy, z ktrego woda ma swj dukt na myn i walusz. lu super jeszcze staww trzv zarosych. Wysiewao si. podwczas (w 1741 r.) w Taboryszkach 'beczek yta dwadziecia siedm, stao na stajni koni dziewi przewanie rasy zmudzkiej, ozdob dworskiego ptactwa stanowiy paw Micha Skarbek-Wayski w bezestwie y i w 1778 r umar, zapisawszy testamentem -majc ze zrzdzenia boskiego osobliw mio i afekt ku synowcowi swemu Antoniemu., temu Antoniemu, sdziemu grodzkiemu oszmiaskiemu. dobra swoje Merecz.TalH,ryszki ze wsiami Sloboda. Mayniszki, Taboryszld, Wydrace. .Sejluki. Zlociszki, Grygi, Pobie, Ancie, ukszyszld oraz ca swoj ruchomo. W roku nastpnym Antoni. dzi dzic e

po ojcu Murowanej Oszmiany, wszed we wadanie Taboryszelc jako te i niezliczonej iloci makat, upanw, pasw, kontuszw, kierei, tabakierek, karabel, janczarek, relikwiarzy, lasek, cza]>ok, fuler, cynowych i miedzianych naczy oraz biblioteki caej dziel polskich, aciskich i francuskich, po pisarzu wielkim pozo-

wywiedli lini Bayskich, dbr w C^zmiaskie^nie" majqc*

midzy siebie rozdzieUli. Antoni, urodzony 1741 r. w Murowanej Oszmianie i tame ochrzczony, sdzia srodzki, nastpnie podko

morzy oszmiaski, bezonny, otrzymawszy, jak si wyej rzeko, w spadku po stryju Taboryszki, zrzek si na brata Ignacego wszelkich praw swoich do ojcowizny1 On to naby od Rome "). rw w r. 1787 graniczc z Taboryszkami posiado Kierdejowco w powiecie wileskim za 68.340 zl. i cz Miednik w 1781 r. od Koza Paklewskiego. Pochowany ley pod wielkim otarzem w kociele taboryskim. Ignacy, szambelan krlewski, oeniony z Barbar opacisk, byt komisarzem cywilno-wojskowym osz miaskim, by deputatom na trybuna g. litewski, by sdzi ziemskim, by wreszcie chorym oszmiaskim1 3 W jego rku 1 ). skupiy si w jedn du cao: Murowana Oszmiana z attynencjamt i po bracie wzito Taboryszki wraz z przykuplann Anto niego. Sam szambelan Ignacy dokupi w 1786 r. od Jankowskich Piktusz, od Bortkiowiczw 1787 r. Bortkiewiczo, od Goginw za 2200 z. Gogieniszki, w 1785 r. od Adama Krepsztula skarb nika oszmiaskiego Pogiry, nastpnie Jurszany i kilka innych jeszcze pomniejszych sched w powiecie wileskim. Murowana Oszmiana we wadaniu szambolana Ignacego minia w 1796 r. z wioskami i folwarkami dymw 135, dusz mskich 444, eskich 490, lasu wk 8, sianoci wk 15, ogom ziemi wszystkiej wk 158, morgw 16. Dwr lea podobnie jak dzi tuz u drogi wiodcej do Oszmiany, zdobny murowanym w dwa pitra paa cem. Za rzek wznosi si koci drewniany pod wezwaniem ) O brany S kw ietnia 1 r. w W czonkiem dcputacji skarbu 79 ilnie ekira, Janem.N ucenemH epom oraiuem F , lorjanemSyrudom" d h -iefi^ ^ lzi^ on k m ,nn^.) Nr' 5 zsdn'! 1 1 '' 7 ,1 na podkom orzego Jzefa W ai.jilal <, a cl oi \ .go li il ro/o K /ia, n > n piczy,lenia ziem skiego Franciszka 1 oniaka, a ,;,lziiv zion,sklei. Antoniego nlaka napodstof 1W C ikl- zechow na s icza, Ign. Pouniw ersalu przez Jakba B uhakow tajnego konsyiiarXlitew a, skiego ^Ibe* "brady oh""'**,ini" * k' ic",ia ^ m arszaka Franciszka Poiniaka, na funkcj podkom orzego A ntoniegoW ayskiego. (Porw K 8 alendarze' w esltie"^ owydHUP i"IU1 nawK W H W ay-

353 w. Trjcy; pod miasteczko podchodziy poletki folwarkw Miadziowszczyzna i obu Piktusz Wielkiej i Maej. Kazimierz Wayski mial synw trzech: Jzefa, Benedykta przelewa na brata swego Jzefa, obaj spacaj trzeciego brata Porfirego, na Jzefa przechodz po Hieronimie Sebastjanie spadkowo dobra Olaskie i tym rzeczy porzdkiem staje si Jzef wacicielem Ukropiszek i Olan. Ukropiszki przedaje 1761r. niony w 1762 r. zc Swadkowsk!"), rne krajowe odbywa posugi jako pisarz grodzki oszmiaski, jako pose na sejm elekcyjny krla Stanisawa Augusta, jako deputat, wreszcie jako podko morzy oszmiaski; w doywociu mia starostwo kierniowskie w wojedwdztwie wileskiem. Umierajc w 1793 r. zapisuje w testamencie majtno swoj dziedziczn Olany z attynencjami oraz osobista dokupi majtno Swadkowicze w wojewdztwie mcislawskiem dwm synom swoim, ktrzy mog je rozdzieli midzy siebie, za rad atoli i pomoc stryja swego Antoniego, sdziego grodzkiego, ktrego rwnie jak ojca sucha maj*. Benedykt rotmistrzem by powiatu oszmiaskiego; Porfiry przez * Jaku rzeczy kolejm ) aestw to doszodo skutku, czytam w P o y a m itnikach M atusiew icza: Bya W Dbrow z dom B ilnie ska u tlharynw na, ktra I ptorw V szem m aestw byo za Sw ie adkow skim . z nim m dw iaa ie crki: starszej ju by rok tnynaM i jak Sw , adkow stryj^ ski, Htora kro sto tysicy zotych. Panienka przytom niespena; wietaM , tem ^*yW^anienkar^azaZ Ju<yck^go, depuuta trockiego, i gdy ju Judycki M zaZ i od m i od crki otrzym deklaracj, szo tylko o to, aby wyjechaw atki a szy - W i w w dztw n.Scislaw zajechaw slub w Judycki. A ilna ojew o skie szy, zi le donyli rszack trybunalski i biskup wileski, ktry najprzd w ydal inhibicje, aby si nikt nie w daw ubu Judyckiem ze Sw ay a u adkowsk, a : potemzaprosiwszy Brzostowski, pisarz litew do siebie D ski, brow , C sk ork, jej Sw adkowsk n obiad, na ktrymobiedzie i biskupw 'a ileski

zakonn Bazyljaninn col doszed do stolicy biskupiej; biskupem by chemskim i beskim2 ). '5 Pokolenie VII. Jedynym przedstawicielem aboryskiej linji Wayskich zosta Marcin, urodzony w 1798, zmary w 1878 r., syn Ignacego. W 1816 r. polubi Tekl Umiaslowsk i wziwszy po niej 820.000 z. w posagu, stosujc si do przepisw statutu litewskiego, zapisajej sowit (podwjn) opraw wsumie 665.000zl. czyli 99.000rubli, opartych na Taboryszkacli, Kierdejowcach, Ocikowszczynie, Batnjkowszczynie i innych licznych swoici dbr attynenejneh. Zamony to byl wielce pan, a jako podkomorzy oszmiaski wpywowy niemao. Do rk jego wrciy w 1816 r. Ukropiszki i w tyme roku przeszy do Wialbutw i Giedojki. Przymnoy podkomorzy Wayski fortuny ale te i znaczn jej cz, niezalenym od niego zbiegiem okolicznoci, mia w rychle utraci. Podkomorzymi Tokla Wayska, na szerok yjc Ska, nagromadzia dugw tyle, e m jej, dla zaspoko jenia licznych kredytorw, uczu si zniewolonym odda cz ziemskich swoich posiadoci pod taks exdywizorska. -Nastpia ona midzy 1829 1881 r. Murowan Oszmian w 1814 r. liczc 759 dusz obojga pici. wzili Korewowie. Wada ni marszaek trocki Ksawery Korewa, nastpnie Mikoaj Korewa, ktry zo stawi Murowan Oszmian w spadku synowcom swoim. Ci to * M zacny i prawy, prczydow wkom porzdkow chclinskloj. ) nl issyi ej Przegld archeologiczny lwowski. ogosi drukiemjego -Djarjusz.. G k dy rl Stanisaw August baw gocin u ks. Panie K i ochanku w Niew i gdy ieu przedstaw m si tam delegacje dyssydentw, wystpi naonczas ksidz iay u W ayski, opat B azyljanw yarzcw skich wdjecezji uckiej, a pniej biskup chem .m obznajom gruntow hlsuirj kocieln narodw pism ski, lony nie , a Wpierwszej JJ czci m m o wi ocno przociw rznow hircoin, ale w drugiej dowid, jak szkodliw jest dla wiary katolickiej przcSladow em anie^now T iC eow1 jak szkodliwy wpyw m to przeladow na polityczne interesu kraju, a anie .-.konkludow nareszcie, e pom a ylno, bezpieczestw kraju i rzd doskonay o w acnia si przez toiorancj roznvcll wvzna i r zm r io I n P Mkliku PkatillTich'k9'5 1 czna '1 W v''l< zacito ran a. i'!" a(Pam itnik o ks. K arolu R wille w adzi edug rkopisu ze zbiorw W hr. B o. aw

'mm^alkiem powianUi^kiogo i Lodicem dbr Hody w

SknrbetWally^kl m-odzlny 'lSI6 r.j dLd/ic Taboryszek, oe-

J oko!cn ^

Linja to h o r^ k a ^ J^ n y y n Edwai^a Karol

^^

X^Linja taboryska jedyny syn Karola J z c f ,^

36 ska naslpnie^Chortysikain/ preeiwana^wrai * mnogiomi

posiadloSn ziemskie wielmonego magnata Mikoaja Monwida I)o-

MaSwuJaplehy biakupa wileskiego.^ W ^ ^ 1655 r^od-

.lal 'karczma

przy gofeicajwzmiaftsldms

Mm

Wzity zostaje do niewo

yskiemu, ktry natychmiast spaca zastaw Ukropiszek wcze snemu icli zastawnikowi i wchodzi w posessj tej Murowanej V dziau midzy synami Hieronima Wayskiego, w 1692 r. . uczynionego, otrzymuj 1 kropiszki w liczbie innych posiadoci dwaj bracia Hieronim i Micha Wayliscy pokojowi dworzanie J. Kr. Moci, ci za rwnie* dzia midzy sob czyni, moc kt rego Ukropiszki przypadaj na dol Michaa Wayskiego i prze chodzc z ojca na syna, z dziedzicznego wadania w dziedziczne wadanie, dostaj si z biegiem lat i okolicznoci, o ktrych na pomkno si na innem miejscu, w rce Kazimierza Wayskiego starosty poniaskiego, oenionego z Wiktorj Wialbutwn (trzymajcego w zastawie Wialbutw). By to ju rok 1738. Przy Ukropiszkach szy podwczas wsie Uglewy, Tominw, Ponetecz, Kolociszki, Wooycie, zacia nek Sw.-Duchski (pod sam Oszmian) i zacianek liorkiszki. Kazimierz Wayski zostawia po sobie dwch synw a ci, nieCicc dzieli ojcowizny, urzdzaj si w ten prosty sposb, e Benedykt prawa swoje do poowy Ukropiszek na brata Jzefa przelewa (1757). By atoli i brat trzeci, skromny Bazyljanin, Por firy, pniejszy biskup, ktremu ojciec Kazimierz by nie wiecei jak tylko 3.000 ,1 zapisa fo te p,zv dziale majtnoci ziem skich me wcignito w rachub brata Porfirego, Jzef Wayski oh stawszy si caych 1 kropiszek wacicielem, czu sie w obo wizku sum nalen bratu wypaci, nie .z,kaja, naet polar " 'i l ^ ZdZIW s, "Pomau brat Porfiry otrzymu I' jc, jakbj z nieba na spade, owych 3.000 z. i zdziwieniu swemu

T \ n n n Tn

* i k h a a L di

daje /.a 13O T0 zl. >wsrebrnej dobrej staropolskiej niebn.kownej O

si.; list.; utoy^^ 5

^ aczeniu charakterystycznej ktni

o l('xl i interesa majtkowe w opakanym zostawujc stanic -

^ rL l^ L k o w ^ te tee w B k te Z Wodzimierzowi Oadonowi ple-

(lub jak pisz, w niektrych dokumentach: Malewiczw) i jeden

z nich, mniej wicej w pierwszej poowie XVII woku yjcy, M alewic/, chory parnawski, toj swojej Oszmianie Itziagirdowskiej daje nazw Choryszki. Czas jaki s one w posiadaniu Chrzstowskich ), aby w 1683 r. przej znowu w rce Malewiczw. (Jzef Chrzsowski pisarz ziemski mudzki przedaje je (ialirje-

przcplywala Osmianka a nad rzek po zabrzeu', z obu slron stay dby wielkie, na ktrych ule stawiano. Xa rzece - jak po dzi dzie sial myn o dwch kolach. Wysiewano beczek ya 81, jczmienia -solanek- 10, owsa -solanek 30. I*o Malewiczach w spadku bior Choryszki Ankudowicze a je<len z Ankudowiczw sprzedaje je Michaowi Xaramowskiemu choremu wondeskiemu. W 1763 r. Samuel Naramowicz Naramowski starosta dworczaski darowuje je siestrzanowi swojemu Antoniemu Doazpot-Zonowlczowi starocie sznitowsklemu a ton po dziesiciu lalach, w 1763 r. odprzedaje Choryszki wacicie lowi podwczas Ukropiszok Jakbowi Nagurekieinu elwunot bii-asklemu. Byy podwczas Choryszki puszczone przez Znowicza w zastaw za 30.000 zl. Benedyktowi ChodkiowiczowH krajczemu mcislawskiemu, ktry w nich rezydowa. Od lej |iory Choryszki, z Dkropiszkami zczone, wsj>lne przechodz losu koleje i przeszedszy przez Xagurskicli, lulharynw i ukowskich rce, dostaj si w aktorstwo Wnyskich, do ktrych od 1815 r. po dzi dzie nale. niM W * "j iiii k J',a^e Choriygzki wzaslaw' Gabrjelowi Kim barowl Itkarb" K IJ (InweniarM kopia * Bollapiu). "-

Ifrodzfcfirki. s- *

J Ul O=

Inmogrdzkl AChryzostom AW adysaw

Inow rdzki oK AM l fclia

Inrona liJw kl

grodzieA nki j hp2S J,n I I * U wi.lki uunMan rossyjkl kta)

AKazim iera A M icha wdzia | chory ! lepeluki lo|H lak > i * * " marszaek -l.cb.ki j

*ulU^kA

O ityltlcm

S aszk iuiR

pods^dek * K * I

"4 l * ,C 2 15

''i"'

* Bm o ..

- l ? r r , 4W tadjsbw A ] Itw or

kp**! ^ m

llrinkLii W iczem ojtow

I bnetkl

* *

| prikoMong

CHREPTOWICZOWIE.

Z P A M I T N IK A 1809 1814. Ojciec p. Olgi Salmonowiczowej '), Ksawery Mararycki, zo-

nLki uprzejmoci p. Salmonowiczowej sposobno miaem

okolic oszmiaskich nigdzie i dotyka. JeieH przeto, wycigom' w oszmiaskim znalazy si powiecie, a powtre, e zbierajc materjaly do dziejw ziemi i ludzi, al mi byo, po drodze, opu ci nietknwszy i takiego ich zbiornika, do ktrego, prawdopoAutor pamitnika, urodzony w 1789 r. rozpocz karjer swoj od suby przy boku hr. Samoiowa naczelnika milicji gu-

369 Rozkazawszy gra muzyce, jpj odezwaniem si jak dotkniciem .zar.-lziejskiej laski powstrzyma toczcych sit; i spokojno wrcia. oskot za, co tak roznis trwog, pochodzi od awki, co si bya na galerji pod zbytni liczb osb zaam a ksi Poniatowski, wdz gony z tylu zw aa, yciztw, stal si M idzy dwoma starszymi generaami Zajczkiem I Dbrowskim a ksi ciem Poniatowskim dostrzegaj uwaniejsi m aych niechci, uie szkodzcych jednak wcale .prawom publicznym. Iw istnie. Zajczek i DbrowsWmaj Pomimo w Jago^leakaziielnocHmztwa okazanego za byej Rzeczypospo ic litej, naczelni- nad wojskami dowdztwo musiao raczej przypa Zajczkowi 1 Dbrowskiemu nie za jemu. To wyniesienie ks. Poniatowskiego przypisuj jedni intrygom pani Tauban, rodom francuzki, niegdy kochanki a teraz znaczniewlata posunitej jego przyjaciki; drudzy, z ktrymi zdanie podzie lam, przypisuj nominacje ksicia Poniatowskiego wasnej woli Cesarza N a poleona, garncego do swego boku arystokracj, jak gdyby wielko jego tego jeszcze potrzebowaa blasku. Ktby nie ceni zasug Zajczka a jeszcze bardziej Dbrowskiego! Zarzucaj atoli susznie Dbrowskiemu zbytni po baliwo na naduycia, do ktrych, I l*ez pobaania swoich naczelnikw, z Ukrainy tu z woami przybyy, skarg zanis do generaa Dbrowskiego, e mu kilka w ow wojskowi zabrali. .To nie m podwadni by musz oi pow iedU b . i nl" ^ . ^ j e n o ^ s z y s t k o . OdRozkaz dzienny, przy odgosie dzia, obwieci nam o zawarciu pokoju W iedeskiego, inaczej Schnbrunaklln zwanego (to. ii padziernika 1800). polski z czterystu tysicami ludnoci. Pobyt mj przy generale Zajczku puku kiryssjerw pod dowdztwem Stanisawa M aachowskiego i wyjedam obliczyem'si z zasobam i brak pienidzy dotkliwie pocuwszy, postaraem sil; i dawno licz pasportu ja przebyem. Tedym uzy pom usunych zydkw ocy , ktrzy m i wiadom i pienidze od rodziny przywieli. l oci Droga powrotna wypada ini na Lublin Kiedy dywizja generaa Zajczka przyj miaa do lego miasta na zim lee, wysany tan, zosta owe major Zabocki dla upatrzenia budowli dogodnej na lazaret wojskowy. W adza miejska przeznaczya na ten cel gmach dogodny, bo klasztor PP. W izytek brakowao atoli m iojscadlaskadania trupw, ktre w edug ustaw w ojskowych, dopiero po upywie dni kilka od mierci, grzebano by maj. M Zabocki ajor dostrzegszy niewielk budowl jakby przyczepion do klasztoru, zada aby

^^^^tony^mur wybi rozkaza. Gdy otwr po kilku udorzeniaeh uczyczerpnwszy^wieego wpada w stan konwulsyjny. oprcz bowiem prze, m olwr w ksztacie okienka, powietrze wiee nie dochodzio do ay niej. W ezwani na ratunek lekarze polecili przenie j natychmiast gdziebdz z murw klasztornych, a gdy wie o niebywaem leni zdarzeniu rozbiega opiek I wygod. Badania, r. ca atwoci, wykryy rycho prawd. Nieszcz liw zwaa si Premiota (?) Grabowska i zaprzekroczenie lubu czystoci skaa wanic yw 1w tym oto rozbitym przez onierzy grobie ju od lal om cem nastu powolnej oczekiwaa mierci. Dalsze ledztwo wykryo, e Grabowska okruciestwo wywierao ju srogo swoj jedynie na jej ciao mogce teraz, dla braku uczucia moralnego, silniej jeszcze opiera si katuszom. Przeciw wyrzutom oburzonej opinji publicznej zasaniaa si przeoona wyrokiem konsystorskim, to jest rozkazem wyszej, bo biskupiej hierarehji kocielnej. Zreszt przez czas niewoli Grabowskiej zm ieniy si w klasztorze Wizytek dwie przeoone i zamurowan, jak sprzt martwy, jedna drugiej przekazywaa. szego Jaki Jest w Lublinie, t.. jest do klasztoru Karmelitanek skoczya si U tragiczna hlstorja. Ptna jesie 1pocztek zimy zeszy na nudnym kwaterunku w K o skich, wrd uciliwej bezczynnoci. Jedynym epizodem urozmaicajcymjako tako w gnuny postj, by przegld puku dopeniony przez przybyego do Koskich generata Ronieckiego, ktry atoli serc sobie nie zjedna, docinajc

371 zatrzyma K w Krlikarni i tam opatrzy si nieco, aby w naleytej posta i wie i piestancji uroczysty wjazd do stolicy odprawi. W jechao wojsko do miasta pod lukiem wspanialej bramy tryumfalnej, na ktrej widnia napis: Tdy z pod W iednia powraca Jan Trzeci*. dramat |""1 tytuem: Rzym oswobodzyny*. Prolog wypowiedziaa pierwsza podwczas artystka sceny warszawski^ Ledchowska. Parter cay zajty byl przez wojskowych; z l na nich sypay si kwinty i wiece wawrzynowe, z rk piel piknej gsto lecce. Nastpnie w salach teatralnych, ozdobionych oficerom l prostym onierzom usugiway damy z najplerwszych w stolicy rodzin. Towarzystwo Przyjaci Nauk uroczyst scssj w kaplicy paacu SaPotockl odczyta pochwal polegych wojownikw; Szaniawski li-J.l zoy cie niom Cypryjana Oodcbskiego, pukownika IH puku piechoty, polegego na JO akieini zasugami dorwna rycerskiej swej w alecznoci; Osiski odczyta od na itochwal rycerstwa naszego.^ Obecny temu obchodowi rezydent francuski

plero po festynach. Ody bow ks. Jzef po bitwie K iem aszyskiej^ pomimo i jaddowi oddal - posdzono go o zdrad, a dopiero uwolniy go od tych pialejrze czyny wojenne, co niemierteln tego nieskaonego wodza okryy

Stanisaw Potocki.' jako sezonypdnik maglM ratury^ U n e t Mc"',^ zeaem rady ministrw, daje wietne w kadym prawie tygodniu u siebie w ie czory, na ktrydi bywam, rwnie te i na pokojach ksicia w odza. D zabra o nia obszerniejszych znajomod posuya m uczta, ktrtmy w Im i ienin w oj ska dawali, a ktra si od nas tak susznie, po tylu festynach doznanych, na leaa. Odbya si ona przed przybyciem ksicia wodza I przewodniczy jej genera Dbrowski a miaa miejsce w paacu zwanym H skim rylow . przed Jego mierci, m gonej sawy, Stanisawa M a aachowskiego. Jego krewny a mj dowdca pukowy wstp m do jego domu uatwi. N i achylony wiekiem a piastujcy do dni swych oslalkn urzd prezesa senatu, pom imo steranego tylu nieszczciami zdrowia, zachowa jednak rzew swobod umy su, cech waciw ludziom niepokalanej cnoty. 1* niedugiej chorobie, syt 0

S S IiS iB ir l

? .S t S C -

78

przekaza j dsom pniejszym. KM; Suworm zaj W.na, by podw ako rossyjskie nic pldrowao milmui krzywdy adnej m ieszkacom nie czy sty - pohulaa sobie! W teje oliw stojcy obok Suworowa Bukshewden, ili, dobywa z kieszeni kiesk poln pienidzy, rzuca j onierzom i - zam yka okno. Tern szlachctnem i przylomilom znalezieniem si uratowa Buksliewden stolic od wielkiej klski a Sttworowa i wojsko jen., od haby. W tych dniach przyjty zostaem do bractwa M ^ assonow, inaczcj^W ob powzitj, do onego si wcignem Jednoczenie, acz o wiele ode mnie w . iezjednoczonych braci Polakw ) ksidza Czarneckiego, rektora Pijarw tutej szych. Ktoby to przed laty pomylni, c do lego bractwa, za anti-religijne lnianego, i ksia kiedy nalee bd! M idzy przybranymi brami znalazem M y ta zagorzaych szpcraczw w polityce, znanych pod nazwiskiem am .Junty ogrodu Krasiskich . Prcz cigania wszelkich wiadom politycz oci nych, oddaj si oni jeszcze kombinacjom, klre z takowych wypa m og. Schodz si nigdzie wicej tylko w ogrodzie przy paacu Krasiskich i pod otwarem niebem, jak za czasw greckich akademij, peroruj i o tem co byo gaj wci firmament polityczny, ledzc mniejszych i wikszych wydarze obroty; socem dla nich jest Napoleon; - i susznie, bo jeli rwnych m o nieatwo znaie w wiekach staroytnych, to kt si z nim ze w spczesnych mierzy odway! Czonkowie Junty, s cesarza zdeklarowanymi chwalcam i, lecz po wziciu na si cesarskiej purpury, wiele on w oclach ich straci. Su cham ja ich rozmw pilnie, czsto w awych, czsto zacitych i trzeba odda sprawiedliwo, e kady z nich wnika bacznie i wmaterj wszelk polityczn i w kad spraw nas bliej i najbliej dotyczc. W czonkw -Junty iciu Przeciwnicy Napoleona powstaj zw aszcza przeciw jego miostkom, ktdaczek naszych, pani W Pozna on j w czasie pierwszej swej tu bytnoci, . gdy pokonawszy Prusakw, Ksistwo W arszawskie utworzy. Ona to w roku przeszym, gdy cesarz toczy leniwe ukady l Austrj, sodzia mu nudy w pa acu Schnbrunnskim, przeplatajc je chwilami rozkoszy uwieczonej ju dzi siaj yjcym owocem W . idzielim niedawno jak o m sze od W y il arszawy, do woci W alewic, jedzi tutejszy rezydent francuskiego dworu, aby assym alemi pocigae Jestemy zdolni, to zwaszcza '..stpowanie jego z Hiszpanj nagania by nam w olno. M na tej iberyjskiej ziem hojnym krwi przelewem y i

374 D uczczenia Ledchowskiej ofiarowa na jej benefis Franciszek W la yk tragedi oryginaln pod tytuem -Gliski., aby po raz pierwszy odegran sn kompozycie osnut na ulubionej naszej m elodjl. Dzuirniiowski m naa pocztkowo ksztalc-il si w m uzyce; dotd Jest w orkiestrze teatralnej w altornist. Znajomi Dziuranowskiego przypisuj m dziwactw bez miary. N u icbaski , syszaem jednak przyjaci autora radzcych m aby jej jeszcze nie u, Bdc w liczbie widzw^ pHnycli suchaczw w czasie odegrywania tej trasi oklaski w ' odzyway! Obiecuj nam jeszcze now tragedj z dzie idzw jw narodowych wzit o zalubieniu przez krla Zygmunta Augusta w dowy po Gasztoldzic. W ymieniaj naw dwch poetw pracujcych nad tymjednym et czytaem niektre poetyckie pody. Puk kiryssjerw przeznaczony na sub wewntrz paacu, puiki za lekkiej kawalerji na eskort dla krla w czasie jego rozjazdw. Trzymaem ju wart z oddziaem m podkomendnych; suba to nie cika - w sali oich paacowej. Wrazie przechodu przez ni osoby krlewskiej, oddajemy m cze u honorow; taka za jest regularno wyciu naszego m onarchy, e dosy jest pjrze na zegar, by, widzc skazwki na godzinie smej z rana, bv ju pe wnym, e krl do kaplicy paacowej na m przechodzi bdzie. Nastpnie sz 1 przybyciu krla do stolicy, bylimy mu prezentowani przez ksicia w odza Poniatowskiego wraz z oficerami Innych pukw tu kwaterujcych. Oddzielnie nastpia prezentacja krlowej wjej apartamentach a za* krlewna, do ktrej take mielimy si uda, owiadczya przez wysanego azambelana swe po dzikowanie i prezentacji nic przyja, najprawdopodobniej nr/./ skromno stanowi panieskiemu waciw. Bywaj^one'na prwtan^tacamiihBz^ta^c*1 ^* "* " knil"wskim cach bierze, natenczas - .. czem uprzednio uwiadom jestemy i nam ieni si honor taczenia z ni dostaje. Jeden z moich kolegwl drogo len honor przepaci, nie zachowasz, rnicy ktrej taczc z krlow przekroczy me w olno, aby w obrotach tacw skocznych zostawia j wasnym jei ru chom. Oprcz nagany ktr mj koleka, taczy od serca przywyky, od

376 Etykieta dworu saskiego przechodzi podobno etykiet wszystkich in nych dworw monarszych i nacechowana odwieczn starowiecczjzn. A to le przedmiot podrzdny... Krl nasz cnotliwy, podjtego przyclTylnoM'Narzuci m^Nap eon to krlowanie i z trudnoci wydoywa 1 on wszystkim potrzebom obu krajw; ci mu naw te podwjne rzdy, do et czego sam niejako si przyzna w poufaej odpowiedzi, danej naszemu w o dzowi. Gdy bowiem prosi go raz ksi Poniatowski o dymissj; .Nic od m ci jej M Ksie - rzek krl lecz wtenczas dopiero, gdy wyro wi oci bisz m nawzajem u Napoleona, e mnie on od rzdw Ksistwa W i arszawS lC Zamiari ks. wodza opuszczenia swego stanowiska rozmaitym podlega kB lami Zajczkiem i Dbrowskim wynikych, drudzy posdzaj ks. wodza, e nie syt honorow i nagrd; m te dostrzega on w obrotach politycznych oe gasnc dla nas nadzieje... Po odbytym przegldzie zebranego tu wojska, krl wraz z rodzin odjecha do Drezna i my wrcilimy do dawnego trybu ZC y ""podczas gdy S to dzieje, gruchna wie, e rzd rossyjski zamyla i konfiskowa majtki tych, ktrzy sam owolnie wyszli za granic i w o cem wojsku su. W okazaa si prawdziw. W ie prawdzie ogoszon zostaa niewrci, tego zapowiedziana kara docignie. M arszycki, wraz z wielu kolegami swymi, prosi rezydenta francuskiego generaa Serra o wstawiennictwo do cesarza Aleksandra, aby amnestyjny termin prze duy raczy; zabiegi stoli francuskiego reprezentanta nie odnosz rolnego skutku niema rady - aby nie straci na zawsze spadej po zmarym ro dzicu ojcowizny, wraca trzeba. To te, ze cinite.,, sercem bierze M arszycki urlop i do rodzinnych stron pieszy. W racajcy W oyniacy udali si najpierw do ytomierza -i tan. z nas kady rad nierad .....sial wyslucl.ae cierpkich upomnieli naczelnika gubernii oraz jego zapowiedzi, e odtd rz.l baczniej zw bdzie, aby nikt nie mia sam aa owolnie, bez paszportu, przekracza W domu tratia M arszycki na lub siostry swojej, wychodzcej za m za Jzefa lir. Dunina W sowicza (brata tego wanie W sowicza, ktry w par lat potem m suy Napoleonowi za przewodnika od SmorgoA do granicy ia nastwa, czasu pamitnego odwrotu armii i odjazdu cesarza). .M idzy uczestnikami weselnego obrzdu - pisze autor pamitnika znajdowa si i w sawny Cliadkiew byy legjonista a jednak patrjota icz, niewielki, oddany szczeglnie passji gry w karty, obieywiat, p wiata zna jcy. Przesiadywa on czas jaki przed mierci Szczsnego Potockiego wTulczynie i grywajc tam z Potockim w m arjasza, niem s ^ bl 1 O k i ao wa on rwnie synw wojewody, jm i wieluej fortuny ^ u w

376 mogef A to ja - Chadkiewicz na to lbo m poniosem szkod, kiedy a

Potocki nie przedua dalej rozm o tym draliwym przedm owy iocie. Poham owa je Chadkiewicz jednem sowem . - A no tak - rzek - ja ogrywajc was, panw, jestem przez to sam o panem z panw, a wy za, dochody swoje cignc jeno z chopw, jestecie Po odbytem siostry weselu jedzie M arszycki do Odessy, gdzie dzieam i

kakrotnie w W ilanowie, oglda szczegowo azienki, powtarzaj/przed po mnikiem Sobieskiego znany dwuwiersz:

Przypomina ksicia do Lille pretendenta do korony francuzkiej, ktry wwczas bawi w azienkach niedugo. .W tym to wanie paacu pisze opakiwa ks. de Lille) mier ks. d'Enghien, ostatniego potomka K lcuom szw rodu. Utrzymuj niektrzy, o nic polityce Napoleona ale zbiegowi nazwyczajnyoh zdarze mier tragiczn tego ksicia przypisa naley - i po wtarza wersj oficjaln o zamachu na ycie Napoleona, ktrego spisku przewdc mia by rozstrzelani ksizo Zwiedza M odlin, gdzie pomidzy braci orn spotyka kapitana Rychowskiego, ktry bdc sam m ionikiemlitera tury, szczeglnem obdarza wzgldam modziutkiego oficera swego Brodzi i i skiego, .objawiajcego zdolno do poezji., D W o arszawy tymczasem wra caj z Parya Zajczek i kB Jzef. Liczono, e przywioz'pcino wiadom . oci o nadczekiwanej wojnie z Rossj. Tymczasem um oni Iko rozpowiada ieli o festynach odbywajcych si nieustannie w Paryu a o wojnie - ani sowa. Zdawao si, e wiat zapad wpokojow dugoletni cisze postanawia nrzoni M arszycki sub wojskow opuci, egna sie na iw w z m undurem swoim, paasz jedynie jako pamitk zostawaj,c przy .... z i, razem determinuje si na ten krok wiele kolegw. Kiedym si pisze - po otrzymaniu dymissji u ksicia wodza y

377 bardziej popularny, dusz nas zatrzyma rozmow: Polacy m wi ochoczo staj zbrojnych szeregach w imi ojczystej sprawy, ale gnunie w pokoju i najemnymi by onierzami niecierpi. Seliillcr ciko si Przecigajc rzecz o Schillerze, ojtowiedzia nam genera zdarzenie, jakie m ia drzewem, czytaem wspomnian liistorj Schillera, a gdy si kanonada zaW krtce karabinowa kula w pier innie ugodzia i byby to strza mlertelny gdyby kula, przeszywszy ksik, nie bya przez to impetu swego stracia. TakotowinicnemSchillerowi m ocalenie; miarkuj te zarazem, ezksiki oje lawach, gdzie na ogldaniu tam tejszych osobliwoci i wW ysokiem tamtejszem szawie nadzieje i rozczarowania. Te same prdy daj si te odczuwa pod czas kijowskich synnych kontraktw. Z Kijowa jedzie M arszycki do B iaej Porednictwu, ktremu winianem zabranie znajomoci z wielu niem i wspobywatelami zawdziczam te i wstp do domu Branickicli, stalewB iaej Cerkwi mieszkajcych. Jeszcze dziad mj jo m atce, a ojciec Kajetana Proskury, bywa swojego czasu wdobrej z hetmanemBranickini zayoci i ws siedzkich, dalekich od unionoci stosunkach; zazylosc t z domem Branicnowslwa wuj m Kajetan, a kwapiem si tam dlatego, e przyja sam j ej

i zaj adnych pyncego, przypisa naley, em go zasta" nic a^nic nie nowi ognisko, do ktrego zbiegaj si najszybciej wiadom polityczne; oci mwi tu z pewnoci, e si w cigu biecego roku wojna m idzy Francj a Rossj zdeklarowa powinna. Stary hetman, gdy sobie raz podchm ieli bo jak dawniej tak i teraz od kufla nie stroni rozprawia gono i wygada si o odebranej od generaa Zajczka, adjutanta jego za czaswRzeczypospo litej, korespondencji. Obiecuje m on w niej protekcj na wypadek jeliby u e ja drwi z jego protekcji. Bg i moja determinacja mi wystarcz!. W sowach tych, aczkolwiek w pustej przechwace, maluje si odwaga oso bista starca, na ktrej mu w m odych latach nie zbywao. W pam w ici ielu jest jeszcze jego rozprawa z Casaow, w lochcm czowiekiem nizkiego sto , pnia, ktregoby * W arszawie liajduo hetmascy rozszarpad m a on ogli,

tony wsta. ^ ^ ^Zaj czka rzekl' I ten obwinia m em nie, stal na mele targowickiej konfederacji! Ktby sam sobie chcia by wro giem* I- djabla, m yliem si jak wielu Innych, ktrzy m i dotychczas sdz, oe e nam z Rnssj trzyma naley. Ajednak szkaradnie oni nas oszukali, a po Potockim czulszym moim koledze, ju dawno podzwomono . A ud) m u obecny piotr Potocki dat do rozumienia, e i midzy Uossjanamt znajduj si 'chtcia jM dyptomat, nie za,beczysz chyba, e nas dyplomatyka jak dud teftW kw zawsze wyprowadzaa w polo, ale gdyby na to, na ktrembySmy si z ni naszem szablami zm i ierzy m ogli! Ot na przykad, co nam przyszo z dyplomatycznych negocjaeyj w Stambule? W idziaem m starosto, obraz , oci twego poselskiego wjazdu do stolicy tych niewieiciuchw Turkw, m alowany podobno przez naszego Szmuglewicza.... A gdy starosta potwierdzi: W am modszym doda hetman jeszcze ail; cackam wolno baw ale nam ju i i, traktw kijowskich'spor baryk ostryg, zajadali je wesp z przyjacielem nieodstpnym Kordybanowskim. Popijali szampanem: hetman po smej bu telce by nietylko yw ale i zdrw, natomiast za Kordybanowski ledwie przy pom kozaka hetmaskiego m si za drzwi wytoczy. Hetman jada i ocy ogl spoy i onych niejedn czasem butelk wilia nie zakropi. na w ieczno.* N m on z niego adnych korzyci, bo dochody starostwa ip ia onego pobiera M niszech, doywotni dziedzic. Branlcki w iecznie potrzedecydowa si hetman odstpi Bia Cerkiew, oszacowan na 10 miljonw ' 7 dwa miljony. Tranzakcjn juz bya spisan, gdy zy jaki duch pod-a szepnl M oszyskiem by zapyta ku. koszta papieru opaci? A byy one u, wwczas bajecznie nieznaczne. Po|idliwy Branlcki uraony chciwoci M o szyskiego, tranzakcj na kawaki podar, M niszeeh w cigu tego jeszcze Pomim odrazy jak wkadym Branicki wzbudza musia, towarzystwo o jego, dla licznych zw aszcza ojrowiada, w dla nas szczeglniej, modszych, iele m powabu. Towarzyszom kawalerji narodowej oddajc wielkie pochw iao ay, kad hetman nacisk na ich wielk draliwo na punkcie honoru. Jednego go koledzy oskaryli, e suy z nim nie chc, albowiem na jakie tam bie siadzie przez noc ca w pysk by bity. Niedowierzajc temu wezwaem do miastym wsie, pomylaem sobie: kalumnja to by musi. Powtrzyem mu jednak doniesienie kolegw, jakoby w pysk mia by bity przez noc ca.

379 Hojno Branlckiego o mao e na szwank nie narazia caej jego for tuny. ile byo wiosek tyle byo trzyletnich dzierawcw, a niem i zastaw ao nikw; pospacaa Ich wszystkich jego ona, zastawiwszy wliolandji brylanty ostrzejszej nawet zimy, niclasie m odymprzecign wtej zabawie. Odbywaj sic te w Biaej Cerkwi wspaniale polowania. Nie braknie olbrzymich sioci

nastpionem tego dnia niadaniu, wola hetman owego' dojpdaeza i dla facecji pyta; M M j acieju, a jake ty to pozna, e to ja trbi?. M aciej, chocia dworak, nie zajknwszy si na to: -Bo, z przeproszeniem JW. Pana, nikt tak kiepsko nie trbi-. W szyscy w m a M dosta dukata-. iech aciej W dalszych toniach swego pamitnika notuje M arszycki, e sysza od naocznych wiadkw o dziwnym spokoju umysu, z jakim stary hetman B ranicki umiera. Przeywszy dugie lata, nie zawszea moe i nigdy przykadnie, nie czu umierajcy ani zgryzot ani obawy; gdy obecny doktor owiadczy mu, e lada chwila z yciem rozsta si bdzie musia: lonej sukni i biaych rkawiczkach przedstawi chtnie jej rk podam I pjdziemy z sob tam, dokd i w prdzej czy pniej pjdziecie. y Nasta rok lsl4-ty. W niebywaej katastrofie runy i wszystkie naszezeg o tem, jakoby Napoleon opuszczajc w Smorgonlach armj swoj, m temu W ia sowiczowi poleci, aby zabi go w razie nie dajcego si odSmler Tadeusza Czackiego zam kna jakby bolesnym epilogiem ten okres klsk powszechnych. Um w niepospolity czowiek w Dubnie, nie ar Uwag ogu pochania znw zaczy wypadki rozgrywajce si na w i downi europejskiej, w pocztek koca wielkiej epopeji. -Przejazd niedawnenii czasy przez nasze okolice - pisze M arszycki siostry Cesarza A le ksandra, zatrzymanie sie jej w B Cerkwi i wyjazd stamtd do W iaej iednia w towarzystwie Branickiej uwaano powszechnie za krok dany w celu odci gnicia Austryi od aljansu z Napoleonem Jako zerwanie nastpio niebawem . , Napoleon mlal ju teraz przeciw sobie ca Europ. Branieka, wracajc z W ie-

Eustachy - m wia Branicka - duej prry N .p o ^ e ^ o ^ ta ^

D O P E N IE N IA .

r> *w' 1791 r. uchwa sejmu czteroletniego zostay niektro pa rafie powiatu oszmiaskiego przydzielone do powiatu zawilejskiego. (Wojewdztwo wileskie miao wwczas 7 powiatw: wisawski). W rozkadzie miast przeznaczonych dla sejmikw, uo onym na sessji sejmowej d. 2 listopada 1791 r. czytamy: Powiat bdzie mia' za granic przedzielajc jeden od drugiego rzek Wilje, a odtd powiat oszmiaski bdzie si skada z parafiw (parafij): woloyskiej, pierszajskiej. trabskiej, holszaskiej, lebiedzieskicj, horodziowskiej, markowskiej, oborskiej, oszmiaskiej, iwiejskiej, dudzkiej (Dudy), lipniskiej, zygmunciskiej, gieranoskicj, dziewieniskiej, hermaniskiej, trokielskiej, surwiliskiej, grajzyskiej (Grauyszki), krewskioj, ostrowieckiej (Ostrwiec), solbrzekiej, loskiej, hozowskiej i winiewskiej. Sejmikowa za bdzie ten powiat w Oszmianie na zamku i na sejmy dwch po sw wybiera. W 1402 r. Krzyacy pod dowdztwom wielkiego komtura Wilhelma z Helfensteinu .puciwszy si ku Miednikom, znaleli ju je spalono przez samych mieszkacw, a przeto zwrcili si

w okolice Oszmian) i Salsenik (Solecznik), szerzc wszdzie lu-

(idy dnia 81 sierpnia 1432 r. widrygieo, zmierzajc do Brzecia, biesiadowa z on i dworem caym w Oszmianie, na pad na niego z nienacka, o wicie, nowoolirany wielkim ksi ciem Zygmunt Starodubowski, z ksitami HolszaAskim, Symeonem Langweniem i Aleksandrem Wodzimierzowiczem kijowskim, oraz z wiciu przedniejszymi panami litewskimi (Gasztold) wci gnitymi do spisku. widrygieo, ostrzeony, zaledwie mia czas wesp ze starost wileskim Gedygodem umkn/ w czternacie

mego, rozgromi go i 10.000 trupa na placu pototy widrygieo z placu bitwy i ratowa si ucieczk do Pskowa. W ksi Zyg munt Kiejstutowie*, z placu bitwy pod Oszmian, dnia 9 grudnia 1482 r. list do Wielkiego mistrza krzyackiego wysa, donoszc dni nem ziipenem zwycistwie i stan obozem w zdobytej Oszmianie. W teje Oszmianie, dni kilka pierwej, 30 listopada obozowa mistrz inflancki Rutenberg, sojusznik widrygiey i z Oszmiany wysya listy do Wielkiego mistrza krzyackiego, zachcajce do dama jaknajsiniejszej pomocy widrygielle, o kt rego przewadze na Litwie przesadne daje wiadomoci. Ign. D ow Skarbtec dyplomatw. W isai II. tr. anU icz. ilno I)o wspomnieA dziejowych, zwizanych z Oszmian, naley te uroczysty przejazd w 1495 r. z Moskwy do Wilna crki wiel kiego ksicia moskiewskiego Iwana Wasilewicza, Heleny, przy rzeczonej w zamcie Aleksandrowi Jagielloczykowi, wcze snemu w. ksiciu litewskiemu. Wspaniay orszak przeprowadza jcy dostojn oblubienic powitaj w Markowie, wysiany z sze

383 dziesiciu ludmi przez ks. Aleksandra, marszaek Stanisaw Stromilo w towarzystwie ksicia Konstantego Ostrowskiego, oraz ksit Iwana i Wasia Gliskich. Przywiz on od Aleksandra wz szkaratem obity a wewntrz zielonym aksamitem, z szeci takiomi wezgowiami. Zaprzono do sze siwych ogierw w aksamitnych szkaratnych szlejach /. wyzacanemi kkami i spinkami. Prosi marszaek, aby ksiniczka do tego przesiada si powozu; lecz ona niechciaa i a do samego Wilna we wa snym jechaa powozie. W Krewie spotkay ksiniczk: Anna Martynowa i Anna Bohdanowa. ktre nie przywizszy darw, odday tylko czoo bitno w izbie na stacji i jady razem z ksiniczk. Nazajutrz pucia si ksiniczka w dalsz podr z Krewa do Oszmiany, posadziwszy obok siebie w powozie pani Martynowa. Z Osziniany za do Miednik jechaa w powozie pani Bohdanowa. O trzy wiorsty przed Wilnem spotka swoj narzeczon ks. Aleksander, konno, na dzielnym danecio. Zatrzyma si powz, rzucono na drog postaw sukna czerwonego, na sukno rozcielono zloty adamaszek, ksiniczka wysiada, a ks. Aleksander zesko czywszy z konia, poda jej rk, powita, przytuli do siebie i po prosi napowrt wrci do powozu. Sam dosiadszy rumaka, obok karocy jecha ku miastu. W. ksiniczka Helena przybya do Wilna IB lutego 1495 r. lub odby si tego dnia w kociele w. Stanisawa wedug obrzdku rzymskiego i greckiego. Obszerne opisanie podry W ksiniczki Heleny oraz jej . zalubin, - Staroytnej Bibliotece Boyjklej , M ikwa 1 'JO Tom XIV. str. 1 W skrcenia o D 7 . 41. *niowicza: Skarbie* dypl.- II. tr. *19. Do stronicy 60. O. Jzefat Brayc, Bazyljanin, przechowywa w zakonnej coli swojej Obraz N. Maryi Panny, a wielo ask i cudw od niego doznajc, osobliwszem czci w obraz naboestwem. O. Brayc oddal Bogu ducha w Witebsku d. 12 lutego 1683 r. Umierajc podarowa wspomniany obraz krewnemu swojemu Mikoajowi Pielakowi, pilnie upominajc go i proszc, aby obraz w posza-

ych dzisiejszych jak to bywao w XVI wieku. lecz mia warUM tylko 4 groszy naszych dzisiejszych W 1650 r. grosz polski

3S6 B,k..pl bil.lk.leki Jagielloskiej ur.ffiK U M iladow skiego ii.. Jdrzeju niadeckiego. D" " w ,nTliiwu.il blenickiem przechowaa si pliku pisanej n ity nadchodzce] midzy 1765 a 1791 r. co dni kilka, czasem dzie po dniu, z Warszawy do Bienicy. Sn to odpisy /. gazet miejscowych, dostarczane Tadeuszowi Kooiellowi przez specjal nego koresjiondenta, utrzymywanego w stolicy. l*od dal IB sierpnia 1790 r. czytamy tam nastpujc wiadomo z Wilna-: -Po dwunasto-niedzielnej chorobie Wielmona Jejmo Pani J zefa z Kozielw Jankowska sdzina ziemska ]>owiatu oszmiaskiego, mimo wszelk usilno doktorw, przygotowana najprzykladniej po chrzecijasku do przyjcia wyroku woli Boskiej, na dniu SI lipca z tego wiata zesza, a na dniu 7 praesenlia, po co dziennych prawie do czasu pogrzebu u ks. ks. Franciszkanw egzekwijach i po publicznym od tyche ks. ks. Franciszkanw do ks. ks. Bernardynw przez prowadzcego JW. ksidza Zieftkowicza biskupa arjopolitaskiego kondukcio w lutejszem miecie w kociele tyche ks. ks. Bernardynw zostaa pogrze-

z czasem chory oszmianski; Jan miecznik oszmiaski; Jerzy chory oszmiaski, onaty z Ann Kociellwn marszalkwn oszmiask, po ktrym trzy crki wziy w spadku dobru: Kobylnik, Olszew (ktry przez Ann za Ludwikiem ('Im .miskim marszakiem oszmiaskim, nastpnie od 1737 r. pisarzem wielkim litewskim, przeszed w posiadanie Chomiskich) Bolkowszczyzna, Stracz, ary, Swirki, Koinorowszczyzna i Jazno. Jzefa Koziewna Jankowska bya crk Ambroego Koziela chorego K- J. K ocieli. .Domy W ielkiego K Lit., 1 1 . N *. 8 7 iealecki. W okolicy l,obau, nasz szwadron pod dowdztwem kapi tana Jankowskiego zaalarmowa dragonw rossyjskich tak da-

EHH5 H H ^ * 2 "fzz

l" jZ od jecw, e .o tylko byt jeden batalion posunity a Ji,.

390 zmarej w 18*8 r.l przysza na wiat 9 grudnia 1809 r.: |lujej, ks. Ludwik u^Tarl w 186 r. i obj i. nim dziedzictwo wszystkich dbr syn. ksi Piotr, rodzony 10 maja 1831 r. Ks. 20 sierpnia 1887 r. i ca fortun swoj zapisa testamentowi? siostrze swojej Marji Antoninie Karolinie yjcej od 1847 r. w zasiejszym kanclorzem pastwa Niemieckiego. Sd okrgowy wileski w lutym 1888 r. uzna testament ks. Piotra za nicwatny

szu. Mickiewicza mial by ktry Szwykowski, wojewoda. Ca za osnow swego poematu mini podobno wzi Mickiewicz z go nej swojego czasu historji odmwienia przez tego Szwykowskiego rki crki swojej Wsowiczowi. Ztd te, jakoby, zna lazo si w Panu Tadeuszu wyraenie -Jacek wsal* czynic aluzj do nazwiska odrzuconego konkurenta, Wsowicza. Wia domo te adnemi zreszt dowodami nie popart - mia lir. 1 Konstanty Przeldzlecki z ust hr. Potockiej (matki hr. Mikoaja) z domu Szwykowskiej. Za za wzr dla .hrabiego mial suy Mickiewiczowi , i Karol hr. Przedziocki, dziedzic Smorgo, pukownik w armji Napoleona w 1812 r, nastpnie pukownik w korpusie Gieguda, zmary w Krlewcu 1832 r. O tem mwi podobno sam Mickie wicz przyjacielowi swemu Jundziowi w Szwajcarji, a crka

naley przypuSci, przeniesion /ostaa do Wilna. Wytaczano

waty nawet wczesnym krakowskim, najpierw Daniel z czycy ^ j p o L ^ przekadu potnego dziea Andrzeja Frycza