0 tM irowtniH /

POWIAT OSZMIANSKI.
M A T E R JA L Y DO D Z IE J W Z IE M I I LU D Z I

CZESAW

J A N K O W S K I.

CZ DRUGA.

PETERSBURG. KSIGARNIA K. GRENDYSZYSK1EGO BAB LEOPOLDA

IIP

B liotek N ow ib a arod a W rszaw a a

N ademw ak ydaw - D W L. A cy. rak . nczyca i S lki w K p rakow ie.

TRB.
Sow w ne d cqM + l& i................................................ o stp o

S U

u S 1" imi, B oe.. - Mogiy....................

. D niem .ksita W om ani oloyscyRd G asztodw - RM Staszkw - N . . ajbogatsza d ziedziczka w Polsce XVIII w . - C ieku zartoryscy. - Tyszkiew iczow w ie ieiatyccy. - R ezydencja wooiyska dn m i dzis. - K ci. ^ w ej oS C erkiew G . roby Tyszkiew iczw G . rai.,c.. . obszai < 10 D roga n p oc. - Pooczany. - S n Jach ow a n tosu ek im szozyzn d y o Pooezan - Zabrzeziftscy, M . ikitynicze, K iszkow H ie, lebow iczow ie, O orajscy. - Rd .lu dyckicb. - Pooczany Jach ow im .czow ie sk O tn J sta ia acldraow iczw a. Jachim szczyzna pow n ow alaj ces o uiany. - W iadom z t r. o Su on - W o dym cie. ielkie S ioo. - S listrow w Pooczan . - R u scy ach od 'c|i Z attynoncji fu d m z fu d n attyn cja. - Do w JM nu , nu, en M m azezyzn dw ow ie, orek w P ooczan . - K ach ofaio. - Kam c d ie u on oocza i. C och - O sk h o. brek. - K ciM1 d r. oS w B ap K itw od opaczam - D i. ziedzictw S iczw - H o akow . ruzdw . S maJ - Puze'c - Izabeliskie dobra O sk . K ierz gi ich azim D ederko 7 7

rotn ak - Podskarbi litew M l K fa O w loj. ski iclm teo B ghlald - W y! padk k l rajow O ie lata R o. statn zeczypospolitej. Itola b |m1 , mskarblogo wdziejach roku 1 9 . Pow z zogran tlo k 71 rt icy rajti. Dzieje fortu dziedzica Z ny alesia. R ezydencja w Z alesiu - S . e n cj m dzkicli Plungian............................ en u * 139

O kolica i krajobraz. Panoram iczny w idok oglny K a od za row ch iej strony. M steczk Z ek. S obecn zw odn ia o. am tan y a lisk - D n Litw O . aw a a lglerdow - O a. lgierd i Kiejstut - ier m O lgierda. - Jego n stp . - Jagieo i Kiejstut - W I Troki. a ca ilno Program polityczny Jagiey. - D n i n e czasy. - Przew aw e ow rt 18 roku - R 31 . zdy K iejstu - Jagieo odzyskuje tron w ta. ielkoksicy. - K iejstu ier. - Litw n rozdrou. - Pan ie ta m a a ow polscy w ch'lH n s . - Poselstw polsko-w a cen o glersklo w K roK a. - K o krlow row row szczyzn, n astp ie starostw . - S n om ta rostow krew - Dokumenty................................. jol io scy. W spom nienia h istoryczn - K e. rzyzacy. - C A ar loksy M a lch jow i J K ierz w N iey. Ilorejkow lcz an azim iom szczyzna. D ok om pam itkow S y yrokom - M ik - Krzyackio u li. iodn i. ozty i tu r n Synow K ierzaJagiello ieje. ie azim czyka. D gosz. S . K u w n zim lorz. Z alisk zam u - K ien y Loli. S arga. w u k. am n k R n w opol. - G ica pow . Z traktu pod pn gra ran iatu ocn n - Gd a - O ic. u oh jo. braz M atki B iej. - O osk strw - R lec. a dziuny Kundziczw................................................ ryt D n ^ n p iatu - S ta w la a i w a. - O aw e gra ice ow . zlach ib sk ilojsk d oszm sk pod W ia a iedniem w 1 8 r. - O 63 biera tego roku d epu tatw n trybu I ch a na orych - R 110 - R 1 9 - It. 1 1 . . . 61. . 6 . 79 U dzia szlach oszm skiej w k ty ia onfederacji litew skiej w 1 0 r. 7 R 18 . U . 7:1 rzdnicy ziem i grodzcy pow scy iatu oszm skiego ia w 1 8 r. M 76 arszalkow szlach oszm skiej 1610-186.. . . 7 ie ty ia Opa a . o e ie la P la fu lcS k ndator k S o olola w B ach Procoa synwjogo ^Horan . a o liotm le W n vicck i .krzyach b n ich I zolnicrzu iu an IS im in oru sk < -

O w s ik i SUl........................ *----------............................... 4 1 7

Ilustracje I tablico. M a pow oxniu6.kloB ap lam P B kofcIMw Sm yy orgonlleh. W edug obrazu m anegoz n ry p alow atu rzoz R ezydencja w S iesikaci. W edug akw areli D D giaU z 18 r. .. . 6 . ow y 3 D r i dom w llorodzilow Puzynwwlalach 1 w ic 860-19, w g w p edu a G abryela Pu ina w H zyn orodziow W ie. edug folografji w ykonanej w H om > ie okoo IW r. dlili w Palae I p w W ark ooiynle Judycry iiablcal S olrow ItaUk* geoeftloglezaal oU acy Typ t okolic W .ilotyna hislortqu lU rr l olonuincnule.. Pary# l*? IM e, l^rm 8 Lebicdzicw Koci......................................................... . 8 9 9 IW J M S 1*8 IM ^

O giscy (tablica genealogiczna)............................................ IW M a I Izabella O acy. W ich giA edug w splczosncj lllograrjl an gielskiej . 11 81 D r w len . R any z natu przez Leonarda C w a iu ysow ry hodikijw I8i l r. 13 9

S onator M a K ich leofas O giski. W g obrazu znajdujcego s w U edu in posied w ze ileskiego Tow arzystw Ilobraaynnod a W id.. on ln K a .J strony zach n d y rew od ie) O krew kno sklego s m a nk Z ek Krew od strony pou am ie dniow e) Z h ssty krew a skiego za k mu St B om * B jrrok U orejkow siczysole M I J4

buta u m /m *. H n n ied lk eh ** Kodl O odohajach rak eb ftl wiiem nek II. M Pan y O d - n n okalak w aj. edln* ryciny1 XT1II w ieku M O braz N M Panny G doh iej, znajdu . aryi u ajsk jcy si* o ecn wboczn b ie ym otarzu k ocioa parafjaln w O ianie........................ *6 ego szm * G robow Jdrzeja n iec iadeckiego n cm tarzu w llorodnlkach . . . *5 a en 8 G robow podkanclerzego P a Sapieh w H iec aw y olszanacli............... 4 0 6 O Krzy przy drodze z O tan do llolszan............................. K szm y Rynek w O ian podczas targu.................................. -"l szm ie A ntoni W ayski, skarbny W K I.it. W g olejnogo p . s. edu ortretu zn ja Porfiry W ayski, genera zak u U on azyljan , b p c em W p w isku h ski. a Polonezy M aa K ich leofasa O giskiego................................... *6 8

SOWfTWSTPNE DO C Z C I DRUGIEJ.

'j/bficiej, nil mona byo si spodziewa, nadpywajce m ato rjaly rozwiny i t cz pracy mojej ponad zamierzon objto. Stao si jednak tak, to na nieduej stosunkowo przestrzeni |H iatu oszmialtakiego, ktrej dzieje toin niniejszy odtwarza, >w natkn si nam przyszo na fakt niejeden wybiegajcy z cia snych ram kroniki miejscowej w szeroki zakres oglnych dzie jw kraju, zostajcy w cisym zwizku z wypadkami, co swego czasu cae poruszyy spoeczestwo. Suche zarogostrowanio ta kiego faktu nie daoby szerszym kolom czytelnikw dokadnego pojcia o jego doniosoci. Wydao si nam tedy rzecz suszn |>odinalowa to, na ktrem dopiero fakt, dokonany gdzie w da lekim zaktku Oszmiafiszczyzny, nabiera waciwej wagi i zro zumianym dokadnie by moe. Podobnie, dziaalno niejednej osobistoci, z ktr zetkn si nam przyszo un oszmiaskim gruncie, otrzyma mogln nale yte owietlenie tylko dziki szczegowszemu nieco wykazaniu zwizku midzy rol, odegran przez rzeczon osobisto w Oszmiafiszczynio, a wypadkami, rozgrywajcemi si wsp czenie na szerokiej kraju widowni. Niech te wzgldy usprawiedliwi mi przedewszystkiem w oczach zawodowych dziejopisw, dla ktrych ta koinpilacyjna

cz pracy mojoj wartoci mie nio moe. Niech te usprawie dliwi m to wzgldy w oczach tych, ktrym zakres pracy ni i niejszej wyda si zbyt obszernym i ktrzy zarzut m czyni i zechc z togo, om zbyt nieraz daleko wybiega poza granico mego powiatu. Niostoty, ani powiat oszmiaiiski, ani adon zgoa powiat na wiecio, parafja nawet adna, nio stanowiy nigdy i nigdy stanowi nio bd oazy jakioj tak dalece odcitej od reszty wiata, aby spoeczne i polityczne stosunki danego po wiatu tworzy mogy, jak noem dookoa jioobciunn, odrbn, samoistn cao. Rzecz inna z kilkunastu kartami powiconemi np. wspo m nieniom Gnbrjoli i Gfintherw Puzynlny, wspomnieniom nale cym ju bezporednio do dziejw ludzi i okolic, tak dobrze jak niczem nie zwizanych z tom co w Oszmialiszozynio dziao , si wspczenie. Jeeli nie sposb byo goosown wzmiank zby faktw, dokonunych w starodawnom Krowie i nio rzuci na nie wiata najnowszych krytycznych roztrzsali, jeeli, mwic o podskarbim Ogiskim, nie sposb byo nio zwiza jogo dzia alnoci w Oszmiaskiom z oglnym zarysom wypadkw wstrz sajcych podwczas caym krajom, joeli wreszcie w imi bez stronnej prawdy naleao z bezwzgldn szczeroci dorzuci tu i owdzie kilka szczegw joli nio cakiem, to nazbyt m ao znanych to wycieczka przydlnsza na karty pamitnika Puzyniny jedn m tylko wymwk: ch odsonicia przed szer n szym ogem bodaj rbka obrazu ycia towarzyskiego w pro wincji naszej przd wielu laty. To zupolnie tak, jak gdyby kto do nas w Oszmiaskio przybyy j o ludziach i czasach minio nych rozpowiada. Czyliby waciwom byo m przerywa? u Z tego zakresu szersze nieco rozgldania si po widowni minionych czasw zaprowadziy mi z pod strzech dworw oszmiaftskich do bibliotek i archiww. Z wdzicznoci przeto niech mi pozwolonom bdzie na tem m iejscu wspomnie nietylko o tych, ktrzy m uatwili dostp do dokumentw dotyczcych i Znbrzezia, Woloyna, Obrka, Zalesia, Loska lub Krowa. Od tworzenie dziejw wschodniej poowy oszmiafiskiogo powiatu nio miaoby i tej wzgldnej penoci, ktr udao m si im na i

da, gdyby nic uprzejmo i yczliwo dla skromnych zabiegw moich pp. K. Estreichera i dr. W. Wisockiego z zarzdu Biblio teki Jagielloskioj, p. W. Bezy x lwowskiego Ossolineum , p. J. A. Sprogisa zarzdzajcego archiwum centralnem w Wil nie, hr. Konstantego Przezdziockiogo, pp. prof. A. Sokoowskiego i B. Biskupskiego, stojcych na czele zbiorw ks. Czartoryskich w Krakowie. Serdeczne im dziki za pomoc mi okazan.

POD ZABRZE.
N rw in oszm a n ach iaskiej Lom bardji. < iii/ rodzinne rzezi in itii ab skich . O chy byego ich dzied a. - Zabrze! Z Zabrzezia do L a kru zictw osk . w a z dziejam B icy. O ch la, K ieczn i ien alrou ow ociellow Pu ow - O ie, zyn ie. n

.tost za Boninami, na trakcie, tui za Zahorzem, wzgrze malownicze, z ktrego wzrok daleko siga. Wpatrzywszy si dobrze w poudniow dal widnokrgu, przy sprzyjajcej pogo dzie, prawie e dostrzedz mona bia plamk kocioa w ]tol uenach; zwrciwszy si za w przeciwleg stron, bdziemy mieli, hen tam za sinemi lasami, staroytne Krewo. Stalimy ju , raz na tom wzgrzu, podajc do Giejstun; dzi, jeli wola, nio opuszczajc traktu, co rozwija si przed nam dug, prost, ja i sn linj, spywajc agodnie w szerok, otwart dolin, zapu cimy si w odleglejsze strony | o Zabrze. >d W doliny i rwniny prowadzi nas droga. Berezyna, wtar gnwszy pod Oborkiem w powiat oszmiaAski, biognie zo wschodu na zachd, rozcielajc szoroko wzdu swego koryta ki i pa skie role uprawne, przecinajc yzn i pikn zabrzesk parafj. Zda si, jakby dajc przejcie wartkiej, bystrej rzece, rozst piy si na obie strony gste wzgrza j>okrywajce t cz ]M> wiatu; jedne z nich zbiegy si pod osk. aby rozfalowaf ca okolic a po Krewo, a po Bienic, a po Molodeczno, drugie

f i
skupiy si pod Wooyn i puszczaj niemiao wybiegi swoje a pod Wiszniew, jakby usioway zatamowa drog Berezynie, ktra zwrciwszy si nagle na poudnie, przebija si przez nie i wpadszy w paskie ki i lasy, przepywa mimo Bakszt, do tyka Naibockiej puszczy i nie zmieniajc kierunku, coraz szorsze i gbsze obic sobie koryto, pynie majestatycznie ku Niemnowi. Trakt, po ktrym jedziemy, prowadzi prost inj na to zaamanie si rzeki, na miejsce, w ktrem nagle zmienia ona swj kierunek. Zanim jednak tam staniemy, przeci nam trzeba pas tatarskich odwiecznych posiadoci, zataczajcy pkole od Lebiedziewa do Bohdanowa. Przepodrowalimy go ju wszerz i wzdu, odwiedzajc meczet w Doubuciszkach, rozgldajc si po okolicy Bieniun. Teraz szybk jazd przecinamy tylko t aw siedzib tatarskich, majc w tom miejscu sporych mil trzy rednicy. Oto wzdu drogi siedziby nowych, tatarskiej narodo woci. dziedzicw osiadajcych skwapliwie na prawiecznej tatar skiej ziemi, co wymkna si bya tu i owdzie na czas pewien z rk Witoldowych osadnikw... Mia si dzie ku zachodowi gdym przejeda tamtdy i symboliczny tym razem pksiyc sta cicho nad okolic. Oto przy samym trakcie O bozisicze folwark nieduy, zale dwie pi wk majcy obszaru, a dziki piknym zabudowa niom wygldajcy na jak pokan m ajtno. Byo Oboziszcze do niedawna wasnoci Ogonowskich, prawosawnej rodziny, przed wielu laty na Litw przybyej; kupi je od Morsowej, Ogonowskiej z domu, tatar Kryczyski zapaciwszy pikn sum . Nowy dziedzic wznis tam dom mieszkalny, drewniany, poma lowany na jaskrawo kolory, sprawiajcy wraenie podmiastwej jakiej willi do wynajcia. Jako m podobno, dom w Oboa, ziszczii suy za lotnio mieszkanie dla spragnionych wsi m ioDaloj u traktu cmentarna cerkiewka, niegdy unicka, a naprost jej prowadzi droga sadzona do piknie zabudowanej m a jtnoci ostaja te Kryczyfiskiego. Opodal may folwark Kty (Kuty) Achmatowicza.

K oci w Z b E . a rzc iu Mijamy wie ostajacoi oto i Podbrze nad Berezyn: karczm a i myn nalece do dbr Wiszniewskich lir. ButoniewaChreptowicza. Tu most na rzece pyncej malowniczym parowem, tu rozramieniaj si drogi: jedna idzie na SlowieAsk do Woloyna, druga, ktr jcdzicmy, zwraca si pro sto na wschd, prowadzc rwnolego z biegiem Berezyny na Zabrze*, dalej a do Chochla lecego u granicy powiatu. Wjedamy w rwniny rozcielajce si midzy dwoma gru pami wzgrz, jakby w jak Lombardj osziniask, bo i sto sunkow yznoci swoj parafja zabrzeska prym trzyma na dalek okolic. Ziemie ju tu lejszo znacznie ni pod Oszm ian, dla uprawy wygodne, podglobio przepuszczalne, gospodarka od dawna staranna, lk dosy. Po prawej stronie traktu cign si dug i gbok law grunta Wiszniewskie czc si u Zabrzozia bezporednio z grun tam Woloyna. Trakt odgranicza to wielkich dbr obszary od i gruntw mniejszych ziemskich posiadoci, lecych po lowej stro nie traktu, nad Berezyn. Wrd gruntw Wiszniewa osiad sza chownic, jakby oaza, folwark nieduy Rodziewiczw P ko ie w szczyzn a. Zato w lewo jedne przy drugich majtki i folwarki. Law ski Brd, do niedawna okolica szlachecka, nabyty i na jednolita po siado ziemsk przeksztacony przez Rodziewiczw, w przeli cznej miejscowoci, tu u Berezyny. Dalej R ozysaw wraz z atty-

ncncj M oszki Aramowiczw (wk okoo dwudziestu). Rwnie nad Berezyn Aleksin attynencja Horodziok Feldmana. Wioski: Kobylczyce, Bojary i Bartosze, jedna przy drugiej, cign si 0 staj par od traktu dug law, tworzc jakby jedn wie ogromn. Za niemi dalej ku Zabrzeziowi i wiorsty nie bdzio nieduy ale piknie zabudowany i starannie zagospo darowany folwark S iedliszcze Joachima Niekraszewicza, brata wa ciciela rwnie podzabrzeskiogo Wielkiego Dworu. Powyej za rzek midzy Berezyn a oskiem wiksza majtno H orodzki Mikoaja Feldmana, z duym dworem i m u rowan corkwi bielejc z daleka. Konio wasnej hodowli i sery domowego wyrobu p. Feldmana ciesz si zasuon wzitoci. Horodki, w ostatnich latach b. Rzeczypospolitej, nadano zostay senatorowi rosyjskiemu, Sobolewowi, ktrego crka wniosa t majtno wianem mowi swem Feldmanowi, uczostnikowi u kampanii 1814 r, a wpierw towarzyszowi zdetronizowanego krla Stanisawa Augusta w Petersburgu. Syn piorwszego, z Feldmanw, waciciela Ilorodziek, wezwany zosta w 1 31 r. 8 przez rzd na stanowisko marszaka szlachty oszmiaskiej i urzd ton przez lat par sprawowa. Jeszcze dwie, trzy wiorsty po dobrym szerokim trakcie 1 stajemy w Zabrzeziu. Zabrze (vel Zabereziny, vel Zaberezie) gniazdem byo i sie dzib monego rodu Zabrzoziskich. Protoplast ich by Juri (Jerzy), brat owogo Olechny, od ktrego poszed rd Dorohostajskich, dziedzicw Murowanej Oszmiany. Temu to Jurju nada wielki ksi litewski, Zygmunt, dobra Zabereziny, Krywiczy i esno. Potomkowie jego, obrawszy sobie siedzib w Zaberezinach (Zabrzeziu), jli zwa siebie Zuberoziskimi, pniej ZaRd Zabrzeziskich podobnie jak rycho doszed do najpiorwszych w kraju dostojestw, tak i rycho wygasi. Rozkwit togo domu obejmuje okres czasu niespolna szedziesicioletni, mniej wicej od 1480 do 1 40 roku. 5 Syn wspomnianego Jurja, Jan Zabrzezifiski, pierwszy swo jego czasu dygnitarz na Litwie, ulubieniec krla Aleksandra

 9 Jagielloczyka, wspzawodniczy! o wpyw nad krlem z du mnym i hardym kniaziem, Michaem Gliskim. Znany z dziejw n* zatarg midzy dwoma potentatami. Jan Zabrzeziski pierw szy denuncjowal krlowi Gliskiego jako zdrajc. Gliski, ufny w monowadztwo swoje, sam domaga si rozprawy sdowej i ledczej, a gdy krl zwleka, odezwa si butnie: Przyjdzie m wic pokusi si o tak rzecz, ktra i tobie, Miociwy krlu, i i mnie sam u bdzie dugo bolesn!< Jako co obieca, to em i wykona. Podnis jawny bunt przeciwko krlowi i przeszed pod sztandary wielkiego ksicia moskiewskiogo, Wasila Iwanowicza, ktrego wojska wkraczay wanie wo wschodnie dziel nice Polski. Pierwsz ofiar buntu i zdrady pad znienawidzony przez Gliskiego Jan Zabrzeziski. Napad go sam Gliski we dworze pod Grodnem i zamordowa w nocy dnia 2 lutego 1 r. 608 ). Jan Zabrzeziski by m arszakiom krlewskim, a kolejno namiestnikiem polockim i nowogrodzkim: w 1492 zosta kaszte lanom trockim, a w sze lat potom wojewod trockim, wroszcio marszakiom ziem skim. Wrd licznych i rozlegych jogo dbr znajdoway si: Olita w Trockiem i Dubina pod Zabrzeziem. Syn jogo Jurji i wnuk Mikoaj, marszaek litewski, byli ko lejno starostami oszmiaskimi. Jeden brat rodzony J.orzogo, Sta nisaw. piastowa urzd stolnika a nastpnie marszaka litowskiego, drugi brat Jan, oeniony najpierw z Kiegajwn a na stpnie z Zofj Radziwiwna, kasztelank wilesk, by mar szakiem ziemskim, wojewod nowogrdzkim i trockim starost , m arkowskim i oszmiaskim. Zapisa on w 1 36 r. dobra swoje 5 Olickie, Niomonojckie, Motolo i Siemno krlowi Zygmuntowi i krlowej Bonio. Syn togo wojewody nowogrdzkiego, to Ja, marszaek krlewski, mia za on najpierw Beat z Tczyna, a owdowiaw szy oeni si z Tomi (po przyjciu katolicyzmu: Barbara), ksiniczk mcisawsk, ktrej zapisa dobra swoje w Oszmiaskiem: Pooczany i uany. Umar midzy 1 42 a 1545 r. 5 ') S zezogly: w -D ziojncli, N rh ttn IX. 2 w E n u :t, ncyklop. P szcch ow ej (artyku J B . artoszew icza) X. 7 1 , w S 6 zkicu historycznym > ich G skiM a li

Na Mikoaju, marszaku litewskim i Janio, wojewodzicu nowogrdzkim, wygas w m skiem potomstwie starodawny rd ZabrzoziAskich. Fortuna tego monego domu przesza na crki, ktre pownosily j w domy mw swoich. A byo crck tych dwie. Crka Jana, wojewody trockiego, Hanna Zabrzeziska wydan zostaa za m okoo 1 43 r. za Fryderyka Sapiech, 5 za Mikoaja Zabrzeziskiego, Anna, zostaa' on Piotra Kiszki, marszaka ziemi woyskiej'). Knia Stefan oeni si z wdow po Sapiezie w 1 4 r, a gdy ta umara wzi po niej niemal 57 wszystkie ZalirzeziAskich dobra, midzy niemi Moodeczno i Za brze*. Crka kniazia Stefana Zbaraskiogo, Barbara, wydana w 16 r. za Gabrjela hrabiego z Tonczyna, oddaa m posa 02 u gowe m ajtnoci swoje, w ich liczbie Molodcczno i Zabrze, a gdy y przestaa w tyme samym 1602 r. wdowiec po niej oeni si w rok potem z Elbiet Radziwiwn). Czy tym sposobem wszed Zabrzo w dom Radziwilowski? czyli te wrci do Zbaraskich? czy przez hrabiego z Tenczyna sprzedany komu zosta? Jakie w nastpstwie Zabrze przechodzi! koleje, powie dzie nie umiemy, ile, e rdowych dokumentw zabrzeskich wane byo w sam funduni, ktre ju dzi nieistnieje. e takie em fundum istniao, wtpliwoci nie ulega ), atoli nawet, gdzie m ia-

S apiezie. D ga cz M ru olodeczn p a ozostaa przy Zbaraiskich, ktrzy d arodzlczyl n M a olodeezn S isa S ict, podkom ie tan w zcn orzy im udzki, a |"' S ze W ksigach sdow M > ych etryki litew skiej przechow siakt zam n a ia y niektrych d br, dokon ej przez d ch szw an w agrw k iazia S a Z : n tefan bara-

nowicie staa l-ezydoncjn Zabrzeskich, orzec dzi trudno. Tra dycja miejscowa chco widzie lady dawnej dziedzicw caego Zabrzezia rezydencji na pustkach midzy miasteczkiom a Wiel kim Dworem Nieraszewiczw, poniewa zdarzao si tam wyora szcztki cegie i kafli. To wiemy tylko, e by Zabrze* w 1 1 r. 67 w posiadaniu Krzysztofa Kiszki, kasztelana trockiego, czyli przy puci mona, i od hrabiego z Tenczyna wydostali go krewni Zabrzcziskich Kiszkowie, a przy kocu XVIII wieku by w po siadaniu Komarw. Nazwiska fundatorw kocioa w Zabrzezlu oraz kaplic przy kociele niewiele nam mwi. Niekoniecznie na wasnym gruncie fundowano witynie Paskie'). Podobnie jak rozpada si ziemska fortuna Zahrzoziskich przez wyposaonio dwch ostatnich dziedziczek, tak to ulega rozdrobicniu ziemska fortuna wzita od Zabrzeziskich przez Kiszkw, Zbaraskich i Sapiecliw. Przypuci naley, e niejedcn podzabrzeski m ajtek, dzi samoistn ziemsk |>osiadlo Wp ) osiad iu Zabrzczi an skich znajdow si rw ay nie dw w ie ielkie m oci: H a i laciaj. objte niegdy granicam oszm ajtn am fee i iaskicgo p o dobrow olnej u ow z Z m y abrzeziskim dobra K rzeniec i .u orai jexk.ro i u czaj N arocz brat Tom Z ity abrzcziskiej, starosta m dzki, czy te trocki, S i u tan saw S islaw icz. S tan ow tarosta im udzki, spodziw crk jedynaczk A ti. szy n p ci! w zastaw .u w I5W W u czaj ojciechow Ju i ndziiie, ciw now I h n u i orod iczem w skiem . Krl Zygm I n aczy! za op n o u ile u unt azn ieku a sierocialoj An n S isaw K ie tan a iegajl, ktry opiek n d pa n zda J a n anow H ow i leb iczow i, w odzie w skiem , Ton w pi .u z p zasta u J n ojew ile u yku czaj od w u dzllln nza , w krtce, p ionio sw krow oj A o ojej, n nny, stal si u czaju w acicielem W roku . IK ) crk J a H S an lebow icza, K liblot, polu M bi! elclijor S iet (Szem zem iot), elw n beriaski, i w em w u ian zi .u j. D czu ziedziczy! tam |, m ojca h ierci z Polonj, ksin iczk O sk sprzeda u w 11 r. k gi , czaj 67 sidzu A d n rzejowi Janow iczow R dom ie. W rok p i u in otem k sidz R dom a zby n on u in ow a byt m o bratan ow sw u, Piotrow R dom ie- D sia icm , ajtn k i ojem i u in u ck u pniejszem k u asztelanow sm sk u Po Piotrze R dom ie obj .u j i ole iem . u in cza syn jego, M oaj, m ik arszaek braslaw ski, po ktrego m ierci bezd ej zietn stryjecznych braci: K rzysztofa, Piotra, B saw i Zygm nta, w odziogu a u ojew

1 2

stanowicy, wchodzi niegdy w sltlad Znbrzezin Zabrzeziskioll. Tak po lewoj stronie traktu: U zblo, obecnie w posiadaniu Ko m ara, a po prawej inny U zblo (zwany to Jzofpolem), obszaru do dwudziestu wk, wasno niegdy rwnie Komarw. Crka Onufrego Komara, podstolego mozyrskiego, i Racheli Chodkwny podstarocinnki i obonianki oszmiaskiej, Tekla Komarwna, wdowa po Jzofio Koziolle. pukowniku kawalery! narodowej litewskiej, starocie ykowieckim, i po Jzofio Kulwiecu, stol niku pow. zawilejskiego, general-majorze wojsk litewskich, po lubiwszy S-o toto Antoniego i.app, prezydenta sdu grodzkiego oszmiafiskiego, wniosa m w posagu, wzity w spadku po ojcu, u Uzblo (Jzefpol) w 1805 r. Portret tej damy, olejno malowany, wspczesny, widzielimy w Malinowszczyznio witorzeckioli, By Uzblo (Jzefpol) w posiadaniu appw joszcze w 1829 r., poczem siostra ws|>om niancgo Antoniego .appy wysza zam za Nikodema Jasiewicza i majtno t w dom Jasiowiczw wniosa. oaw im a ta on m Zofj Izabell Isajkow sk , ia sk, p lu ion . 2-o rolo o b a Krzysztofow lliallozorow m i i, arszakow u i pitskiem . W pierw u szych la chm ta i nion w ego ioku dziedziczy n Lu ju syn K a czn rzysztofa, Piotr R d in sta u om a, rosta rad fisk oeniony z K u l, atarzyn n C lczu C a ich l-o volo W a lm h leek , ooR dom a zostaw syn M aa, ktry m sw sprzeda w 1 3 r. L u in i a ich atco ojej 70 u ezaj za 5 .0 0 u 0 0 darw b itych. Pociejowi (m ic n iasem w w aw acicielk D a u nilow sp icz) rzedaa Lu w 13 r. za 9 .0 0zp. E czaj 71 00 lbiecie z O sk Pu gi ich zyn inie, m ce A aon ntoniego ^ Puzyny, ch orego n orn litew adw ego skiego. bratu sw u rodzon u T szow O sk u w odzie trock u ojem em , adeu i gi iem , ojew iem , w acicielow Z i alesia, H tv itd T anu . adeusz O giski pu szcza Lu w zasta czaj w za poyczon su 0.000 zp. Tadeu i i A m szow nnie ze itorzeckich W w a kow iczom ow , czym w dztw m sk ojew a i iego. Synow w ody trockiego, ie ojew A ndrzej i F ranciszek Ksaw O ery giscy, n m ie ogc w pi Lu yku czaju z p d o zastaw , zdecydow si stary 1now L czaj W u ali y u akow iczomsprzeda. Tran sw (In i M n ostow skich Po la ch kilk d . ta u ziesiciu w 1 9 r. K ard h M 8 3 dw r. ostow ski, syn B d a a w u E arda M oh an n k dw ostow skiego (m arszaka, oenionego z Idalj G nth n), sprzeda z w u eniw olnej rki .u J ljanow J ljan iczaj u i u ow czow Sandrow za 3 6 0 rs,' za w kilk m i i 3 .0 0 a iesicy p otom pikn i rozlegle e to d obra przeszy za tfS .00rs, w p O0 osiadan ksin K laku -S cra ie ej an zcn p skicj.

 1 8 Uzblo (Jzofpol) zosta przodany przymusowo po 18 r. przoz 63 Jasiewiczw i> Kirylowoj (z Polki urodzonej), ktro) crka, po. lubiona M okrzockiomu, jest d t olk i Jzofpola-Uzblocla. Niewtpliwi# to Sknyplew pod samym Zabrzoziom, stanowi niegdy attynoncj dbr zabrzeskich. Okoo 1858 r. naby t ma jtno od Kuncewiczw za 40.000 rs. Wilhelm Wierzbowski. Po wypadkach 18 r. gdy dziedzic Skrzyplewa zmuszony by opu 63 ci kraj, Skrzyplow wystawiony przymusowo na licytacj, na byty zosta przoz Rajkow, z domu Antropow, crk wacicielki Sl' za 9.000 rs. Obocnio jest we wadaniu jej dzioci. Sam Zabrze nazywa si, co prawda, m iasteczkiom alo m , ia steczka wygldu niom Cao jego mieszczastwo stanowi: dwch, a. trzech wacicieli nioruchomoci katolikw i jodon waciciel nie ruchomoci yd. Przecina miasteczko trakt, a tut u traktu, na adnej wyniosoci, stoi drewniany koci, prezentujcy si pokanic, dziki swom pooeniu, ale ubogi zewntrz i wewntrz. u W inwontarzu kocielnym czytamy, o pierwszy koci w Zabrzeziu stawia pod wezwaniem w. Trjcy w 1446 r. Ale ksandra, wdowa po Jerzym Zabrzoziskim, wsplnie z synem Janem Okoo 16 r. Baltazar Strawiski, kasztelan sm . 20 oleski, pniej wojowoda m iski z maonk swoj Zofi z Morskich (2-rfo volo Krzysztofowii Chodkiewiczow) wznioli przy kociele zabrzeskim kaplic murowan. W czaHie wojny z carom Aleksym pierwszy ten koci zgorza ze szcztem. Na jogo miejscu wznis koci nowy, z sosnowego ciosanogo drzewa, w 1 95 r Albrycht 6 Gnojnicki-Rbioj wsplnie z zon Ann z Juuzkiowiczw. Ko ci w konsekrowany pod wezwaniom w. Trjcy w 1 9 r. 67 do dzi dnia stoi w Zabrzeziu. Naleaa niegdy do niego po bliska wioska Dziomidowicze. Cerkiew unick stawi w Zabrze ziu w kocu ubiegego stulecia Komar: dzi cerkiew prawo sawna. Zabrzesk ziemi poegnamy z gocinnych progw dworku p. Tomasza Xickraszewicza. W ielki D r, wiorst par od mia w steczka, nie usprawiedliwia obszarem imponujco] nazwy swojej; stokro suszniej naleaoby go nazywa Zlotom Jabkiem. Nie dua ta posiado, bodaj czy nio z samego fundum byego Za-

 1 4 brzezin wykrojona, od pierwszych lnt biecego stuleciu w po siadaniu Niekraszowiczw, suy moo za wzr wydajnoci za brzeskiej ziemi. Sto dwadziecia ornych morgw i dwiecie pi dziesit wozw siana, a rok rocznie pitnaste ziarno yta i mniej wicej dwunaste ziarno owsa; zbir kartofli dosiga w niekt rych latach i na poszczeglnych morgach dziewidziesiciu bo czek. Trzypolwka; w pole id sochy. Dziedzic obecny Wiolkiogo Dworu, od lat trzydziestu gospodarzcy na ukochanym zagonie swoim z rzadkim oddaniem si i czujn zapobiegliwoci, m a ustalon opini doskonaego gospodarza oraz zdeklarowanego rutynisty i konserwatysty. Ani sowa, tak jest; rutyna ta jednak i konserwatyzm maj podkad niezmiernej wagi, ktrogobym nio radzi nikomu traci z oczu. Caa gospodarka w Wielkim Dwo rze opart jest 110 cislem zastosowaniu si do m iejscowych warunkw i okolicznoci. Nio szuka tam najmniejszego wybiegu ku pomysom, niezaprzeczenie dobrym teoretycznie, 11I0 niedajcym si przeprowadzi dlatego wanie, o nasze miejscowe wa runki i okolicznoci, wrd ktrych gos|iodarzymy, od lut trzy dziestu, w bingiem atalux quo pozostaj. Mona te warunki i oko licznoci przeforsowa: nakadem hazardem; taka m , etod idzie Wiszniew, id Remikiszki ale na gruncie malej posiadoci ziemskiej metoda to nic do naladowania. Przysowiowy sok byby ju z pewnoci w rku gospodarzu z Wielkiego Dworu, gdyby nio prowadzia do karkoomna droga przez um ico si i niemoliwo do naprawienia n m u iejscu pugi i niwiarki, przez bezecne drogi hamujco dostaw, przoz. droyzn i brak robo tnika, przez zmonopolizowany handel zboem, przez ceny coraz to nisze, przez wszystkie, dobrze nam znane, impedimenta, niedajce rozwin si dziaalnoci rolniczej. Tymczasem za wr bel. szary nasz wrbel litewski, hodowuny pod czujnom nleustannio okicin gospodarza, hodowany wzorow rk, milo pa trze, jak rozrs si i wypiknia. W Wielkim Dworze, rzec mona, wyhodowa p. Niekraszewicz - czyst, okazow ras gospodarstwa miejscowego. Kto clico si przyjrze jak ona by moe i w jaki sposb j otrzyma i podtrzyma, ten niech pod Zabrze jcdzic. Jeeli za o gospodark m nie chodzi, to w Wiel u

kim Dworze znajdzie rzecz nicmnioj u nas rzadk i przestudio wania godn - rzdn i wytrwa praktyczno. Droga z Zabrzezia <lo Loska biegnio czas jaki zabrzesk rwnin i zaczyna stopniowo pi si w gr. Za dug wiosk. M ato Zaprudzie, wzgrz coraz gcioj. zmienia si krajobraz, zmienia si gleba. Chodnio] ju Hi teraz, uboej i puciej; sp

nione siejby skpe daj plony, pojedyozo chaty zaciankw coraz cz ciej dziuraweini wiec dacliami, sam lud jakby ocialszy, a ponury jaki i zrezygno wany. Cala okolica Loska, malownicza, ani sowa, dzika, jaka Stara., ale jaowa i jakby nieprzystpna. Losk, jak wiadomo, wsawi Si ongi drukarni swoj. Susznie bardzo; dzi jeszcze korzystniejsz byoby afer m w osku drukarni ni gospo ie dark. Za Matom Zaprudzlom, w prawo, na falistych wzgrzach druga spora wioska: Zaprudzie Wielkie, a u drogi w lewo cmentarz, adnie na wzgrzu rozsypany lasem krzyw. Charakte-

 1 6 rystyczncmi na tyra cmentarzu s kody, lece po m ogiach. Zwyczaj to taki u ludnoci (okolicznej) dwch wiosok naj bliszych. Kada mogia powinna by wzdu przycinita kod, a na kodzie tej nierzadko znajdziesz wycity lub namalowany krzyyk. Podobny zwyczaj zachowuj niektre wioski pod Bionic; mieszkacy jodnoj z nich daj zwyczajowi warjant taki, o kd nio kad na mogiy, jeno przerzucaj je przez botnisty stru mie ucmentarza pyncy i przychodz nastpnie modli si-nio nad mogiami, jeno nad owomi, w bocie lcemi, kodami. Opowia daj ludzio miejscowi, z Maego Zaprudzia, e uchylajcy si od rekruta modziecy kryli si w wydronych kodach, przywa lajcych mogiy na zaprudzkim cm entarzu. Oto i osk. Dzi ju to tylko dua wie, rzucona midzy kotliny kilku falistych wzgrz. Minwszy grobolk, przejeda si mimo sy panego, sporego kopca, na ktrym sta niegdy zamek. Spora to wynioso, wida zaraz o >horodyszcze<, ale znacznie mniej sza od holszafiskiego. Obocnio traw porosa, a na m iejscu, gdzie staa rezydencja odwieczna, teraz zagony swoje ma ktry z wo cian. Sam folwark, nieduy, oddany na uytek miejscowej W porodku wsi, na rodzaju plaskowzgrza, okronego dwiema wioskowemi ulicam biegncemi parowem, stal koci, i, a dokoa niego grzebano zmarych i pomniki stawiano. Koci w 1866 r. zamknito i zbudowano w wiosce, nieco dnloj, corkiow. Koci, przeznaczony na rozebranie, w nocy z 1 na 20 kwietnia 9 18 r. spon. Miejsce, na ktrom sta, pustk loy; ronie na 74 niem brzz kilka i klonw; stoj elazne dwa krzyu pomni kowo, jeden balustrad olazn obwiedziony; para kam ieni m o gilnych wrasta w ziemi, a opodal byszczy, pasko w muraw wpuszczona, tafla z lanego elaza z dobrze zachowanym na niej o wypukych literach napisem : Depozyt ciaa kosztowny w tym grobie To m iojsco obra wyrokiem sam sobie w Felicynn Proaymki cnotliwy , Ziemstwa miskiego sdzia sprawiedliwy,

M krwi w narodzie wielki, zasugam i, Rozumem, cnot, natury daram i. Umar Roku 1 8 . 78 Dnia XXI Czerwca. D gry, wypuko odlany, dobry w rysunku i czysty w ro bocie herb Ogoczyk. Na pomniku z krzyem, nazwisko Karoliny wietlikowej; na drugim pomniku: \V Bogu zesza 8. p. liozalja .Januszkiewiczowa. R. 1 47 X-bra 1 d 8 7 .< Pierwszymi dziedzicami Loska byli przed wiekami Koributowicze (Korbutowicze), potomkowie kniazia Koributa Dymitra Olgierdowicza, ksicia na Nowogrodzio Siewierskim'). Dziedziczya na osku w 1 80 r. Anna wdowa po Januszu 4 Korbutowiczu a crka kniazia Cliwiedora (Kiodora) i w rzeczo nym roku koci w osku wzniosa*). Ta Anna, uywajca ty tuu kniahini oskiej, pragnc animae suae thesauro in antris thesaurizare, darowaa d. 2 lipca 14 r.. oprcz dwch wsi zwa 89 nych Chrywsko i Grodzisko, kocioowi loskiemu rne schedy, dala m prawo rybolowatwa w rzece Itrzeszynio (Berezynie?), u wstp do lasu zwanego Oszynowlcze (Osinowlcze) nietylko dla drzew opalowycli ale i dla dbw nn budowle, iem |>ostanow iIa, aby rzenicy oscy pewien podatek miesiczny zam iast, jak do td, do dworu, do plebanji wnosili, oddala kocioowi danin miodu ze wsi Kormysze, dochd cay z karczmy niedaleko ko cioa stojcej, wreszcie daa wstp do wasnych mynw oskieb *). Kniahini Loska, Januszowa Korbutowiczowa, zapisaa Losk ziciowi swemu (mowi joj crki Anny), Piotrowi Janowiczowi Mondigirdowiczowr , wojewodzio trockioinu, marszakowi ziem i ) Oktrymczyta u W olffa: .K niaziow 1 . Kim t> l /wkn C ioi* 7 y ia liw dor, ojciec k iah i oskioj? K byl wJanas* K n in im orbutow joj m sk ie, , oro, w hlg rodow ksit litew od odu skich K , oribu iczo w tow yunili ju w pierw szej polow XV w ? K petentniej#! odo m io zoch m t n io ieku om n c oo iejasn rozo Przyalgow -yw bisku w klch I. 7. J. W > ski: oty pw llofm ., olff: K ian ,IO ie'| X M iert H W . an erbur O dpis aktw K apitu w y ilenkiej IS 1 0 r. 0I 6 0 R kopis b ibljotoki k C s. zartoryskich w K rakow n 3 .I6 ie, r. T .

1 8 skiem litewskiemu. Zapis len konfirmowal w 14 r. Wielki u 94 Ksi Litewski'). Crka Piotra Mondigirdowicza wyszedszy zam za Stani sawa Piotrowicza Kiszk, starost grodzieskiego, wniosa osk Rd Kiszkw, znaczeniem i fortun jeden z piorwszych swo jego czasu na Litwie, gniazdo swoje m w Krzywiczach (dzi ia w powiecie wilejskim) i zasynwszy na kraj cay, zgas w 16 53 roku. By lo magnacki dom, z ktrym Radziwiowio jeno dosto jestwami wspzawodniczy mogli, a poszukawszy sobie on w gniedzi Kiszkw, od nich przewan cz fortuny swojej wzili. Kiszkowie, jak wiele paskich domw litewskich w cpoco Reformacji, arjannm byli. Jan Kiszka, wpierw ewangelik refor i mowany, a nastpnie gowa litewskich arjanw, kasztelan wi leski, krajczy W. Ks. Lit, pan czterystu majtkw i siedm dziesiciu miast, odda arjanom w posiadanie zbr helwecki w o- ' sku istniejcy, ministrem za w nim zrobi sawnego z nauki Szymona Budnego3 Tene Jan Kiszka, krajczy litewski, zaoy ). w osku drukarni, o ktrej wiadomo podalimy w pierwszej czci pracy niniejszej ). Podobno pierwszym typografem w o sku by Daniel z czycy, a od 1570 r. Jan Karcnn przybyy z Wieliczki. Wytaczaa ta drukarnia dzida socjan: Budnego, ) R ouo.tr au tyczn praw I zapisw n dobra Ijwlt. W 1 8 r. ten ych a 73 II czerw kom ca ponow do kan any celarji ziem skiej p iatuoszm skiegoprzez ow iaA X opaci . skiego, bisk p trypoiitaskicgo i su ua fragan im a idzkiego, z okazji XVI w , odznaczajcy si bystroci u ysu w ieku m , ielk n u dobr zn a k, ajo m oci polszczyzny, stylem yw , rodcin by praw ym dopodobniez B R si, iaej u zn b iem n a ow arzecze biaoru ie i pisa w n pocztkow O sk icm o. trzym szy aw w any zosta przez o ieku a w ezw p n czesn ych kalw w M oaju R in . ik adziw ia C zarnego, n p a astorado K a. Przeszedszy n stp ie do socyn w otrzyeck a n ian , I57i r. W iadom o B d ymi pism jego p a P C m sk w . E o u n ach od . h ielow i W n cyklopcdyi p szcch ilu ow . strow anej.. Porw te .loch .O n. era braz blbiogr.

1 0 Marcina Czechowicza, Paleologa i t p., oraz dziel kalwiskie. Istniaa drukarnia w osku do 16 lub te do 1 87 roku, po80 5 czem, jeli prawda, do Wilna przeniesion zostaa'). Drukarnia loska wydala midzy innemi, oprcz dzie nie ktrych Andrzeja Wolana, oprcz polskiego przekadu dziea Fricza Modrzewskiego 0 poprawie Rzeczypospolitej-, przekad polski Ksig Nowego Testamentu, dokonany przez Budnego (1B r.), stanowicy, podobnie jak przekad Biblji Budnego, 74 wany przyczynek do rozwoju jzyka naszego *). Drukarnia przeto w osku nietylko heretykom- litewskim oddala usugi; bya to placwka umyslowogo rozwoju na cay kraj. Prawie przez ptora wieku pozostawa osk w posiadaniu Kiszkw. Przedostatni z rodu Kiszkw, Stanisaw, syn wojewody wi tebskiego, darowa osk kapitule wileskiej, a w 1 3 r. wydal (1 9 biskupowi wileskiemu Wojnie odnone prawo roboracyjne na osk syn Stanisawa Janusz, wojewoda polocki, hetm wielki an litewski, ostatni po mieczu potomek rodu Kiszkw. (idy umar biskup wileski, w dziesi lat potem, spadkobiercy jego wszczli gwatowny proces o osk, twierdzc i majtno ta, wpierw za nim do Kiszkw, naleaa do Wojnw i e aden Kiszka rozpo rzdza si samowolnie oskiem nie mia prawa, e podobno, w 1628 r., wspomniany Stanisaw Kiszka przeda osk Piotrowi Steckiemu, choremu oszm iaskiem e wreszcie nigdy osk nie u, ') H n k H a iU i*. i-toryn dru kar w K Pos. i W Kr. I,il. K rl. . rakw IS 6 2. I, 4 7 tai. iM 2 katm rics. D zieje k A ln lielw o clo eckiego n Litw Pozn IH2. o ie. a V II, 1 , 2 '.' i n stp 8 7 a . ) .Co l< iknie p ; olszczyzny eby o teinw iedzia, w - pisa Itu n iem dy si tego zw yczaju B pon a si to n jednej ktrej krain a * pow .' o iew ic ie, ln ia tow a w i, le szem p adao, przelo te ad ein w ociam m n b rzek n i asn i w ie ra k alim Znajdziesz tu sow w ow y. a ielkopolskie, znajdziesz k rakow skie, m azo w ie, pod ie, san om ie, a bez m i ru ie. G pstw tojest m ieck lask d iersk ala sk u o ow jednej krainy gardzie, a drugiej sw u pod n k iebiosa w osi; czem n yn u ie w szech radszej (raczej) ziem n aszych sw u am gdyby jaoy (jakie) n yw y, ie nazbyt grube byy? Zaiste by B tak wrychle jzyk n n i asz iejako rozszerzy m k ju teraz b g, try ardzo zm . ala

20 -

moo by wasnoci kapituy wileskiej, jeno o stanowi, wa sno osobist, prywatn biskupa Wojny, do ktrej oni, spadko biercy, bezporednio tora/, maj prawo. Jak na owo czasy proces trwa krtko, bo przoz rok jeden (1649) i zakoczy! si, raczej przerwany zosta, dobrowolnym komprom isom Dnia 18 maja 1650 r. Kazimierz, pisarz ziemski . piski, Wadysaw i Micha Wojnowie, Aleksander i Anna z Wojnw Woowiczowio, Ilioronim i Anna z Wojnw 1'ncowio oraz Hrohorowiczowio zrzekaj si dobrowolnie wszelkich praw swoich i protonsyj do Loska na rzecz Kapituy wileskioj'). Odtd a do ostatnich niom czasw by osk funduszow al m ajtnoci kocioa katedralnego wileskiego. Jeden z byych dziodzicw Loska, Piotr Kiszka, marszaek woyski, na dwa lata przed mierci, w 1548 roku, odczy od dbr swoich oskich do spor attynencj, zwan podwczas Kondratowszczyzn n dzi H orodecznem lec nad rzeczk Ho, rodcczn i darowa j sudze swemu Szczsnemu Abramowiczowi. 7 tej posiadoci ko jodon na potrzeby wojenno stawa. . In fnndamenlo togo zapisu wadali Abramowiczowie Horo decznem; Szczsny Abramowicz, pochowawszy syna Janusza, sam .y przesta, a modszemu jego synowi wyda Stanisaw Kiszka, wojewodzie witebski, w lill r. potwierdzenie darowizny przez stryja uczynionej. W potwierdzeniu tem atoli przezorny Kiszka pooy klauzul, opiewajc, e jeeliby kiedy tono Sta nisaw Abramowicz lub |H >tom ie jego Horodcczna trzyma kow nie chcieli, tedy dom Kiszczyski w kadej chwili bierze llorodecz.no napowrt do niobie, wypacajc 1.200 kop groszy. Klau zula okazaa si wcalo nio zbyteczn, gdy w om lat potom jest ju Horodeczno znowu w rkach Kiszkw. Janusz Kiszka z Druck-Sokolisk ooniony, puszcza Horodeczno w zastaw za 1 G .6 0 kop groszy Jzefowi Kozowi (Koziellowi) i zonie jego Halszce Haraburdziance. Ody si to atoli stao, Stanisawowa Abramowiczowa wdowa, Wojcioch Biesiccki jej zi i Dorota Abramowiczwna jej crka, opamitali si, zapragnli na|iowrt do Ho') Kegcslr praw n l.o k w 1 8 r. sporzdzon n n 73 y.

 21 rodeczna wrci, a e ju klamka byta zapada, tedy od Kozw Horodeczno w 1 19 r. odkupili i (straciwszy na tej aferze 400 6 kop groszy) przez czas je niemay posydowali. Biesieccy jednak nie mogli utrzyma si przy odkupionej fortunie; przycisny ich dugi i Horodeczno przeda byli zmuszeni bratu, a brat w w 1 46 r. zby Horodeczno Aleksandrowi i Marjannie z Bie6 sieckich Wieliczkom. Aleksander Wieliczko, podstoli starodubowski, pisarz grodzki oszmiaski, wydawszy crk Katarzyn w stan wity m aeski, z czci j Horodeczna wyposay a w 16 r. 84 majtek swj .fuiulitu* zdezelowany przez inkursje nieprzyja cielskie synowi swemu Janowi oddal. W 1 82 roku rodzestwo 6 przelao prawa swoje do Horodeczna na Jana Wieliczk, nie zrzek si tylko praw swoich brat Miclial, ale i ten, poprocesowawszy si, ukontentowany zosta i tak tedy w 1690 r. Jan Wieliczko zostawszy owczym oszmiaskim i polubiwszy Kata rzyn Wasilewiczwn, spokojnie na dziedzictwie caego Horo deczna mg osi'). Dzi folwark p. M Keldm . ana. W okolicy .oskn kilka wikszych i mniejszych posiadoci W ssiedztwie wspomnianej ju na innem miejscu Lenkowszczyzny Strutyskich J o folwark liczcy do szedzie zefp l, siciu morgw w zmianie, do niedawna w posiadaniu Skindera. Poniej: W ysokie (wlok 12), niegdy wasno Komara, nastpnie Jasiewiczw. Obecnie posiada t majtno p. Ryy z Jasiowiczwn oeniony. Jeszcze bliej Berezyny, gwne fundum Pu ciatw Porzecz (wlok 30 40), gdzie dzi rezyduje i gospodarzy Jzef Puciata; tu w pobliu K iezilow Wadysawa Puciaty5 o ); opodal uiki, bya wasno Wituskich, dzi Jankowskiego oe nionego z W itusk.

w sk d ziem ich p d ci K a sk oaia loS ocietiw nasU , jini' Abram iczw B rb ra ow . a a z Kociellw A braniow iczow przedalaobe tc m oci wIN I r. W ccn n a ajtn S in tcm Paciacie za 3 .0 0ra. aaaygn (O one d m ta w B icy). 30 . dn oku on ien

 22 Colem najdalszym naszoj wycieczki pod Zabrzo bdzie H zi . orod w Najdawniejsz wiadomo o toj od wiekw samoistnej po siadoci ziemskiej, znajdujemy w aktach Kapituy wiloskioj. Jakb Ralowycz, dziedzic Horodzilown, wznis tam okoo 14 r. 43 koci konsekrowany przez biskupa wileskiego Macieja i tono koci, aktom czynionym w Horodzilowie 2-go lutego 1 43 r, 4 donacj snopowego ze czterech dworw swoich hojnie upo say ') Wchodzi nastpnie Horodziw, w sto at i>otom okoo , 16 r. w skad ziemskich posiadoci Ostrouchw, dziedzicw 50 Bionioy. W nastpstwie w 1 04 r. nalea do Aleksandra G6 siowskiogo, sekretarza JK. Moci, poczem przeszed w rce Ale ksandra i Zofji z Gsiewskich Przyjemskich, ktrzy w 1 79 r. 6 przedali Horodziw Samuelowi Hieronimowi Kocieowi, posia dajcemu ju od lat dwudziestu Bonic). Jakio losu koleje przechodzia w nastpstwie ziemska for tuna Kociolw, powiedzielimy na innom m iejscu. Nadmiemy ohecnio, w ksztacie dopenienia, o niewiele brakowao, aby w jednej chwili, wszystkie ich majtki przeszy, wcalo nio dobrowolnio, w inne rce. Wiadomo z dziejw, o M icha Kazimierz Kociell, wojowoda trocki, w nastpstwie podskarbi wielki litew ski, gorliwym by adherentom Augusta II czasu wojen domo wych, wichrzcych krajem na pocztku XVIII wieku. Krl Le szczyski, wziwszy gr nad swym wspzawodnikiem, usun Kocioa z konferowanych m przoz Sasa dostojestw i mao u togo odj m urzdowym reskryptem wszystkio posiadano u na Litwie nioruchome dobra. Ciekawy w dokument brzmi jak nastpujo: Stanisaw Pierwszy z Booj laski etc... Gdy urodzony Krzysztof Urbanowicz starosta hubski pukownik nasz benem cruil u Rzeczypospolitej, tedy dobra dziedziczno nazwane Hanuta, Bionica, Moodeczno, Horodziw, Kobylnik, Usza, Szko-

2 3 dziszki, w powiecie oszmiaskim lece, wy pomicnioneimi Krzysztofowi Urbanowiczowi starocie hubskiem pukownikowi u, naszemu dajemy i conferujcmy, odsdziwszy od przerzeczonych dbr Wielmonego Michaa Kotla kasztelana trockiego, od po spolitego prawa i od wszelkich dbr innych tamquam rebellem el perduellem, ktry przy wiaroomnych i przysigych przeciw Majestatowi naszem wszystkim wolnociom i prawom Korony u, Polskiej oraz W. X. Lit nieprzyjacioach contumaciter adhaesit et adhaeret. Datowany w Gieranonach. It. MDCCVIII. Marca VI dnia. Panowania naszego III. Stanisaw Krl'). Gdyby krl Leszczyski utrzyma si na tronie, spora cz oszmiaskiego powiatu przez inne przechodziaby rce i w innych ludzi zo stawaaby dzi posiadaniu. Krl Leszczyski atoli zmuszony zo sta ustpi placu Sasowi, losy kraju odmiennemi potoczyy si kolejami, a Michaa Kociela nikt nie m yla rusza z odzie dziczonych po ojcu m ajtnoci. Posagowe dobra Barbary Kocielfc-ny, ony Andrzeja Abra mowicza, przeszy na cztery jej crki, z ktrych Anna Abramowiczwnn wydan zostaa za m za Jzefa ks. Puzyn, pisarza grodzkiego upitskiego. Ona to wniosa Horodziw w dom Puzy nw. Dzi stanowi Horodziw wasno Achmatowicza, potomka od dawna w Oszmiaszczynie osiadej rodziny tatarskiej, syna zacnej pamici marszaka oszmiaskiej szlachty. Z Horodzilowem zczone cile imi Gabrjeli z Guntierw Puzyniny *). Pootka to bya nieduego talentu, ale kobieta rzadkiej za-

o (iabrjela O ntherw u na rodzia > j w D row ach M w l< ob lan rzen ia jcc jej dziea: > im B W i oe. < 3 I D < w (18) d a zbiory u IH | alej r iat. w lo tnych poezyj; .D zieci litew skie, ich sw odpow ka, iedzi, postrzeenia (1 4 87 zaw ierajcy dw u ory scen e p t.: .Czy a n czy bonata*, oraz Z a tw iczn . da a m iastem oba grane z pow ., odzen w w iem czesn teatrzo w skim Jako ym ile . tyczn p t. -H . rabina si n dzi-. u

 24 cnoci, obdarzona niepowszedniemi /.idolam serca ora/, um i ysu, /.ostawiajcego, jak na czasy i otoczenie w ktrych wyrosa, da leko za sob przecitn m iar. Z Dobrowlan, gdzie w domu rodzicielskim przoliywala, ona lo jiotrafia stworzy ognisko istotnie oywionego ycia um y sowego, promieniejcego na szerok okolic. Liczne jej stosunki towarzyskie, rozlego znajomoci, czno z literackim wiatem Wilna, Warszawy i Krakowa, ujiodobanie w nawizywaniu co raz to dalszych i nowych rclacyj, wroszcio wewntrzna potrzoba sigania | .a sfor hucznych i gwarnych, ale bd co bd cia )0/ snych wiojskich, ssiedzkich i salonowych stosunkw - wszy stko to, midzy rokiem mniej wicoj 1 36 a 18 , czynio z Pu8 65 zyniny osobisto na widnokrgu litowskim niemal e wybitn. Wpierw jednak joszcze dom dobrowlaski ludny i gocinny, zerodkowywal w sobio ruch towarzyski caloj okolicy, dom . w ktrym gospodarzyli Adam Gunthor, tytuujcy si chtnic hrabi, skoligacony z pierwszemi na Litwie domami, wesoy, uprzejmy, dowci|>ny i uczynny i ona jego Tyzcnhatizwna z domu, pani wysoco wyksztacona, artystka, uczennica Norblinn i Orowskiego, obojo o splendor Dobrowlan zapobiegliwi w iolco. Dom w dawa przyszej autorce -W imi Boe. nieraz sposo bno zapoznania si z najrozmaitszemi sferami litewskiego to warzystwa, jioczwszy od przedstawicieli najczystszej arysto kracji, przechodzc przez licznych pisarzw i artystw odwie dzajcych chtnie gocinny dom dobrowlaski a koczc na ca ej climarzo bliszych i dalszych ssiadw, interesantw etc., ktrych sprawy majtkowe i urzda lir. Gunthera do Dobrowlan sprowadzay. Puzyninn miaa jiami znakomit, ktrej przychodziy w pomoc prowadzono z dnia na dzio szczegowo dzionnlki; zamiowanie miaa do wszelkich wspomnie i pamitek; intorosowaa si szczerze ruchem artystycznym i umysowym, oraz dzieami sztuki i zabytkami, ktrych ojciec jej pikn kolekcj w Dobrowlanacli zgromadzi. Zbiory dobrowlasltie opisywali I komentowali szczegowo

25 Aleksander Przedzieeki') i A. Kirkor). Zwaszcza pikn bya kolekcja broni staroytnej i starowieckiej, ora* zbir szkicw oryginalnych Szymona Czechowicza, ktrych liczono sto bez m ata; bya te tam ksika zoona z 67 kartek, ozdobionych rysunkami gonego artysty; wrd obrazw wyrniaa si wielka kompozycja Czechowicza w kopji Szmuglewicza, wyo braajca apoteoz witych Paskich ze 44 figurami; obok niej zwracay uwag obrazy Orowskiego, Norblina, Itustema, -D a niela), Czechowicza (-Trzy gowy starcw*), Szmuglewicza'), oraz wiole cennych obrazw cudzoziemskiego pdzla. Wrd przernych zabytkw i osobliwoci oglda byo mona w dobrowlaAskim dworze trzy taflo drewniane, wyobraajce na zo tem tle ywemi kolorami malowanego abdzia, feniksa i ora; trzy te sztuki wyjto zostay niegdy z powozw Ludwika XVIII, zapomnianych w Biaymstoku, gdzie krl, pod przybranem im ie niem lir. de Lisie przemieszkiwa. Doda do tego mnstwo roz rzuconych po domu mebli starowieckich, antykw, zegarw, kantorkw, m injatur, panoplij, a dziwi si nie trzeba, e dla samego ogldania dobrowaskiego m uzeum zjedano si z da lekich stron kraju. ') -W iadom oszkicachS on C o zym a zechow icza.. .IM iuicnm 1 1 . W c . 8 ? ilno. ) Itib trk w rK n tn 1 5 . IV, Sil. ljn ti a sa w . 8 5 a Jan D m tw ( a el, rca p larn ryciny w opu ej yobraajcej przejcie cofaj cych lij w ojsk fran sk przez plac ratu y w W cu ich szow ilnie w 11 r, (w Al 82 bu ie W m ilczyskiego). U rodzi si w 1 ) r. w K rlan z rodziny szln o 7 u djf, eh ckiej. S zkoy odby w M ie, ksztaci s j w W ftaw i< ilnie p kieru k S u od n iem zm glew i R stcm . W 1 *1 r. w icza u a 8 yjecha do T obolska, by w O sku i w m ielu n Syberji zyska sobie przyjaci; tam lei w obrazw n alow (np. d a iele am a o k ocioa w Tom ). W sku rciw do k szy raju osiad n stae w M sk . C o a i u ech w go atw w ob an z lu i, dobroczyn o, oyw ay o cow iu dm n ienie i oczyta n U ar w M sk tslo r. M a obrazy h ie. m i u alow istorycznej i religijnej treci, cen o w ion ysoko sw ojego cza . W su spom ian jego kom n a pozycjaz A m W lbu u il) N portret ow p. ej'kasztelanow O ej giskiej z O sk , ktra talerz gi ich srebrny w trbk doni zw ja, gdy w e dzieci ch y jej odebra zarzd im asn cia m ajtku pod pozorem /u m , atka -osabion n sila - i w w a a ch ieku ju n d a to

Dom pitrowy pisze o Dobrowlanach jeden z odwie dzajcych ') od ogrodu ma facjat wzniesion z drugiem pi trem, balkon na arkadach woskich i doln balustrad w p kole z jode staroytnych jak we francuskich ogrodach. Wege tacja wspaniaa, kanay, mosty murowane i peno pamitkowych pomnikw ogrd zapeniajcych. Pikna w samym domu ka plica, w kosztowne sprzty i zbroje krzyackie zdobna, ma okna staroytne zc szka malowanego. Codzie msza wita, a wie czorem dom cay wieczorn modlitw i litanj do Matki Naj witszej odmawia; patryarchalne to i nader tkliwe. Hr. Adam Giinther ceni pamitki i zbiera ich kolekcje cae, rzec mona, z roku na rok przoz szereg lat dugi. Pamitki to, listy, druki, rysunki, litografje, szkice, wiersze okolicznociowe, ba, nawet karmelkowe papierki z rozmaitych uczt i cukrowych kolacyj, wypeniaj szesnacie wielkich, starannie oprawionych ksig, noszcych wycinit Wzlocie nazw Silva rerum i po rzdkowy num er. Ksigi te, obejmujce okres czasu m niej wicej od ostatnich lat minionego wieku a do poowy ko czcego si obecnie stulecia, stanowi ciekawe i cenne dope nienie do -Pamitnikw* Gabrjeli Puzyniny. Znajduj si one obecnie w bogatych warszawskich zbiorach Konstantego hr. Przedzieckiego. Zamiowanie do pamitek i wspomnie odziedziczya po ojcu crka. Niemniej ciekawe ni Silva rerum hr. Giinthera s przerozmaite sztambuchy Gabrjeli Puzyniny, w ktre kady swe podpisy, w ktre kreliy proz i wiersze przenajrozmaitsze osoby, z ktremi poetk czya bd cisa zayo, bd znajomo przelotna. Gocie dobrowlaftscy, a ilu ich byo! znajomi wi lescy,gospodarze i gospodynie odwiedzanych dworw, swoi i obcy napotkani w wycieczkach do Warszawy, do Krakowa, za gra nic wszyscy da swoj kadli na karty sztam bucha, a skoro jeden wypeni si po brzegi, wnet pojawia si drugi w rkach Gabrjeli, tylko ju pokaniejszy rozmiarami, aby panowie ma larze rozwin w nim mogli szerszej skali rysunki i szkice, aby ) G staw O za P itniki (1 9 8 5 Lw . 1 9 . S 3 0 u U r. am 7 8 1 &). w 8 2 tr. 0 .

-- 27 panowie muzycy cig duszy pamitkowych taktw mogli w nim nakreli. Czyjego nazwiska niema w tych sztambuchach! Su chodolski i Orowski, Moniuszko, Wieniawscy, Kontski Antoni, Syrokomla, Chodko, Deotyma... istny panteon wspczesnych znakomitoci na polu litoratury i sztuki. A obok nich nazwiska wszystkich dziadkw i babek sporej liczby litewskich rodzin szlacheckich i paskich. Cz tych pamitkowych albumw autorki W imi Boo* opara si we wspomnianych zbiorach hr. Przedzieckiego, cz ich przesza do Bienicy Szwykowskicli, gdzie dotd w starannem przechowaniu pozostaje'). Jzef Korzeniowski pooy w tych albumach dwakro na zwisko swoje, raz w Warszawie 29 padziernika 1844 r. pod przekadom monologu Hamlota, drugi raz w pi lat pniej, pi szc: .Dnia 3 marca 1849 w dzie nazawsze dla mnie pamitny w Wilnie, na stoliku autorki > Imi Boe, ktr prosz niech W w Imi Boe lcontynujo dla chway jzyka i dla czci ziomkw. K. W. Wjcicki wpisa wyjtek z rkopisu swoich Nie wiast polskich*, E. Zieinicka w 1 45 r. wyjtek z rozbioru Le 8 gend* ks. Iloowiskiego; Al. Przedziecki wyjtek z rkopisu Obrazw miejsc i czasu* oraz opis dwch szkicw oryginalnych: Szmuglewicza (w Dobrowlanach) i Leonarda da Vinci (w Po stawach). Na innej karcie spotykamy Juljana Korsaka wpisujcego w Dobrowlanach w 184z r. wiersz zatytuowany *Myl i serce*, N m a orzach l a , sw szerz p , d ch oje odbicia: ) C i okolicznoci pozw n mzaledw p zas oliy a ie rzojrze toogrom tom ne y M p ici, oraz kolekcj pam ojej am itek hr. G n era. W pracy przeto n u th inlojszcj korzystalim z u y dzielonych n m u a przejm przez p K stan ie . on tego stan i w ie -M pom ow an oj i*, bdc w p an h Przedzieckiego), osiad iu r. i ludzi. Po przejrzeniu atoli jo] p itn am ikw odstpi m sielim od tegoza u y m .D iaru opki n ajglw niejszo rdo do tego rodzaju stu m dw tom m dju , a y oo pracow ie p an enego w n G izeru ku abrjeli z G nllierw Pu in u zyn y.

W przd ziarno praw siej w sercu czlow dy ieczem ,

W przd u s n cierniow k . cz i; osi oron Pod wierszem Korsaka, wiersz A. E. Odyca, a na teje karcie tu pod nazwiskiem autora >Felicyty* czytamy: Przy tobio, b racie, przy tobie, przy tobie O bieram m iejsce w tej ksidze ja s ie. ob Ty m zach przy b A a i ci! oku dain N aj zostaje d syn w sp cin iech la w u ie-.. W incenty P ot. W obszernym wyjtku, zatytuowanym: 0 stanie i deniu owiaty wieku XIX, pisze Tomasz Zan: Nie jestem wieszczem, nauczycielem, piewakiem: adne dotd nie utworzyo si we mnie dzieo i sowo prawdziwe, uyteczne, wdziczne, z ktregoby wyjtok przypomnia w tej ksice jakem chcia, jak um r ia em w zawodzie narodoweiro pimiennictwa suy czet Boga, chwale ojczyzny, dobru wspudzi, blinich. Goci Zan w Do browlanach w marcu 1842 r. O par kart dalej nazwisko Jana Czeczota, pod skrom nym, charakterystycznym czworowicrszcm:

Znosi' bole i n iedol ' Z Tw si w zgadza w it ol. Chodko Ignacy, Chodko Jan, Chodko Dominik kilka krotnie do pamitkowej zapisywali si ksigi; zwaszcza autor Obrazw litewskich nie szczdzi dla przyjaciki swojej obfi tej wierszowanej dani, odwiedzajc tak czsto Dobrowlany, sam tylokrotnie przyjmujc j w swojej Dziewitni.

Franciszek Morawski na pamitk zaznajomienia si w Puiwach* skreli wiersz patetyczny:

30

Id kolejno nazwiska Deotymy, Stanisawa Jachowicza, An-

u r s L w a ,.

8 1

* A tu m istre d on osk ali, C*y ja si przy n p ieszcz? ich om Ale w jego n ikie p rogi N w ic chodz adne ietn w oci. C zasem w n zabrzm glos p dy, im i raw

Czasu pobytu swego w Krakowie w 1867 r. uzyskaa te Puzynina autograf Ambroego Grabowskiego (11 lipca, akurat w szedziesit rocznic przybycia jego do Krakowa). Napisa on jej krtko i wzowato:

W takim to domu, gdzie na cianach wisiay obrazy Szmu glewicza, a po stolikach leay sztambuchy z poezjami Syro komli, w domu penym zawsze ludzi, wrd niebanalnych roz m i zaj gospodarskich, przeplatanych artystycznemi i umyw' sowemi pracami, wzrastaa, wychowaa si, a nastpnie brylowaa Gabrjela Giintherwna. A doda trzeba, e i fortuna dobrowiaskich dziedzicw pozwalaa na rozwinicie ulubionej towarzyskoci i na zaspakajanie nietylko szlacheckich ale i paskich upodoba. Dobrowlany ) stanowiy niegdy w XVI wieku wasno Zenowiczw. Dwaj ziemianie oszmiascy Zenowiczowie przedaii je Roskiemu Adamowi, podkomorzemu oszmiaskiemu; naleay >Pierw otna ich zazw O b w, n a: u ro y aleaoby przeto m i i p D w isa u

3 2 pniej do Stabrowskich, do abiskich, do Podbipitych. W 1 8 05 Florjan Podbipita przedaje Dobrowlany wraz z attynencjami (Niestaniszki, Zabocle etc.) za 155.000 zip. Bogusawowi Unichowskiemu. Rycho potem przeszy Dobrowlany do Jakba na Skrzynnie hr. Dunina, ktry w 1 44 r. przeda je za 2 7 50.000 zp. ziciowi swem ks. Karolowi Sanguszce. W 1 85 Hieronim u, 7 ks. Sanguszki) przedal je Abramowiczowi, a w 1818 kupi D o. browlany od Abramowiczw Adam hr. Gunther von Heidelsheim, onaty z Aleksandr hr. Tyzenhauzwn'). Rodzina Guntherw mwic nawiasem^- |iochodzi z Palatynatu. Za czasw Jana III graf Micha Giinther von Heidelsheim przyszed z wojskiem So bieskiego z pod Wiednia i osiad na Litwie1 ). Mia hr. Gflnther inne jeszcze oprcz Dobrowlan m ajtnoci na Litwie. Wyprzedawszy dobra dziedziczne w gubernii m i skiej lece: Pakoszew i Zamojcic, naby, nalecy niegdy do dziedzictwa Stefanii Radziwiwny, majtek Starzyca w ihumeskim powiecie miskiej gubernii, majcy obszaru 346 wk, ceniony sto tysicy rubli. W 1843 r. spady na dobra Iliuinonw. W 1 5 r. ca t fortun swoj odda hr. Adam Gunther 81 na wasno trzem crkom swoim: Matyldzie Buczyskiej, Idzio Mostowskiej i Gabrjeli Gilntherwnie. Siostry tego roku dzia midzy sob uczyniy. Po oszacowaniu cacj hr. Giinthera for tuny okazao si, e na dol kadej z sistr przypa powinna posiadowartoci 1 6 1 3rs. 88'/, kop. Tedy Buczyska wzia Do 1 .9 1 browlany z folwarkiem Nadbrzezfe, dopacajc siostrom 21 26 rs.; .3 Mostowska wzia Starzyc, a Gabrjela wybraa dla siebie Zabocie i Niestaniszki ze wsiami i zaciankami, oraz dobra pojozuickie Ihumeuw. Wszystkie te dobra ogem wzite dawaly rocznego dochodu 1 .5 rs. Adam Gunther, po dokonaniu dziau. 7 50

Ignacy T yzenliaiiz, rezydujcy R akiszk ; siostr jej bya Zolja, w a ach ydan za h C oisou G r. h l ouffier; R udolf I K stan Tyzcnhau ie byli jej rodzoon ty zow ) B iecki: -Poczet rodw -A on rcbiw n d u i obrow lariskie w zb ch iora h PraedzieckicR - O rjoll Pu r. o nb zynlny p itn - A Kirkor: w B ljoam ik-. ib

H fl ilio przesta rezydowa w Dobrowlanach, zastrzegszy sobie do koAca ycia z oglnej sumy rozdzielonych majtnoci 0.77 rs. 5 rocznego dochodu. Gabrjela czas jaki przy ojcu mieszkaa, na stpnie w Niestaniszkach pobudowaa sobie rozydency, na zwawszy j Potulinem'), wreszcie za m wysza i do Horodzilowa przejechaa, nigdy atoli Dobrowlany pustk nie stay; prze mieszkiwaa tam przez czas duszy po mierci ojca i ma p. Buczyska, siostra Gabrjeli, dom prowadzc otwarty i go lirodzia si Gabrjela Giintlierwna w Wilnie w 1 16 r. 8 Znakomita jej pami sigaa niemal pierwszych wrae trzyletniego dziecka, przywiezionego do nowonabytych Dobrowlan. Sta podwczas w Dobrowlanach stary posanguszkowski dom rezydencjonalny, ale prawie bez dachu, majcy kilka tylko zamieszkaych pokojw. Guntherowio miecili si pocztkowo wofi cynie. Nowi dziedzice jli natychmiast przemyliwa o wybudowa niu dla siebie dogodnej rozydoncji. Kam ie wgielny pod nowy paac w Dobrowlanach pooono w 1 2 r.; hr. Adam zaj si 84 gorliwie wznoszeniem zabudowaA gospodarskich, emulujc w tem z Abramowiczem, ssiadem swoim z Wornian, przyozdabiaj cym wanie pieknoim budowlami rezydencje swoj; hr. Giintherowa zaja si ogrodem. Stary sad o strzyonych drzewach, z rozmaitemi ^labiryntami* zburzono i przeistoczono w wyszy z mody klasycyzm na romantyzm z przymieszk angielszczy zny, stawkami, wysepkami, kioskami, altankami, grotami: pozo stawiono tylko ruczaj, oblewajcy ogrd ( Ten bieg wody, tych brzz kilka!-), pkole strzyonych jode oraz lipy, przepikne lipy stare rwieniczki historycznych topoli, sadzonych przez krla Jana w Wilanowie. '1 O V w , iorsty od k ocioa niestn isk n iego. w P otttlin byt to p proo dziw tu ta p in ie. ta dobru; m tkie izdebki oddychaj In p ie k u ln k alu k rostot. r co tu k iatw drzew starych, ksiek rycia, korcspoitdeaeyj op n w , , raw ych gospodarzy praw ie oiitlaj czow dziw ieka!

3 4 Zim ca spdzono w Wilnie, prowadzc dom otwarty. wietne to byy dla Wilna czasy. Huk towarzystwa, a na czele: Tyszkiewiczowie, Radziwiowie, Czetwertyscy, Wnwrzeccy, Wa kowiczowie, Woodkowiczowie, Sulistrowscy, Abramowiczowie, Grabowscy, Romerowie, Plntorowio... W salonach lir. Ountherw wrzao i kipiao od nieustannych goSci. Na lato wi'acnno do Dobrowlan, otoczonych lic/.nem ssiedz twem. Midzy 1818 a 1830 r. mieszkaa w Zalesiu senatorowa Ogiska z trzema crkami, w paacu penym nauczycieli i nau czycielek, prowadzc dom nader oywiony: w Womianach szam belanowa Abramowiczowa, z domu Bachm iska, l-o roto Cicho cka, niegdyS pikno z 'pod Blachy* '); w Smorgoniach brat cioteczny m Oabrjeli, Karol hr. Pi-zedzlecki, ex-wojak z 1 18r atki 8 a teraz zapamitay gospodarz; w Wiszniowie szambelanicowa Sulistrowska z crk Celin i synkiem Kdmusiem; w Czurlonach wdowa po Aloizym, pisarzowa Sulistrowska, wiecznie otoczona licznym fraucymerem; w Olszewie Teresa z Oskierkw chor yna Chom iskn z crk; trzej jej synowie, uczniowie wile skiego uniwersytetu, zjodali na lotnio wakacje do Olszewa, oy wiajc dom choryny; w Niostaniszkach wicicka z synom je dynakiem Adolfem, rezydujca w starowieckim, staropolskim domu o piecach na duych toczonych nogach, o izbach wysoko stalowanych. Drzwi wiolkioj jadalnej sali, zajmujcej rodek domu, prowadziy do ogrodu, suto sadzonego staremi kaszta nami; na stolo w bawialni leao dzieo ksidza Kluka wiccznio zaoono prbk farbowanej w domu weny; u drzwi siady') W ornlany, obszern m o w pow a ajtn iod w ileskim niedaleko gra nicy pow orm . iaskiego, w p obliu G iat. W o d n Abram i ierw asn aw iej ow czw d , okd w dom rodzicw sw , Jerzego starosty starodu sk oich bow iego, iM arcjan y z D aow n crn iczw przywiz sobie on z B , ienicy w I7 J r. A 8 n drzej A bram icz, m B ow arbary K ociellw o k ny, trej pisalim n in em y a n m iejscu (.Pow. O .. I, 3 3 Posagu w iosa m B ara z K szm J ). n u arb ociclw 1 0 0 zip i .OOw 0 .0 0 . O O ypraw ktr to su p jn .opraw u y, m odw , bezpieczy Andrzej A bram icz n C iaim trzym ow a ylow oli, anych wzastaw od R io adziw . iw Po m ierci rodzicw obj dziedzictw W o ornlan n A ie ndrzej A bram icz, ow jeno brat jego J im oon y z F oach , lon ranciszk z S ierakow skich (Intorcyzy . lu e obojga - w O bn borku D W ). ziS ornlany n ale do ia eck . n d ich

S B

wali, mieszajc si od czasu do czasu do rozmowy: panna Ra i pan Kuderkiewicz, krewniak i rzdca, ruszajcy potnemi wsiskami, harmonizujcemi z szeregiem antenackich portre tw, wiszcych na cianach. Z dalszego ssiedztwa dojedali Czyowie z Worony, spotykajc si w Dobrowlanach z M inejkami z Dubnik, z Szumskimi z Szumska, z Domojkami z Oierwiat. Rzecz prosta, nie brako wszelkiego i-odzaju uroczystoci rodzinnych i towarzyskich, na ktre wybierano si licznym dwo rem Tak jesieni 1828 r. odbyo si w Wornianach huczne we . sele Konstancji Sulistrowskiej, crki Kazimierza, mieszkajcej przy wuju swoim Abramowiczu, wydawanej za m za Aleksan dra Skirmunta z piskiego; okoo tego czasu wicono w uczoju lubowiny Konstantego Tyzenhauza z Wakowiczwn; prawie jednoczenie w oludku grodzieskiej gubernii, starszy brat m atki Gabrjeli, Rudolf Tyzenhauz, bra za on Genowef Puslowsk. Ale gdy odwiedzin i wyjazdw nie byo, pyn w Dobro wlanach letni ywot cicho, spokojnie i patryarchalnym trybem. Kwiaty, jagody, przechadzki pod opiok staruszki panny Sobo lewskiej i starego lokaja niem przygldanie si fabrykom ca, przy budowlach gospodarskich. wsplne gone czytanie, robtki rczne, zajcia w ogrodzie, od czasu do czasu kalabrak z ojcem, jesiennemi wieczorami przebieranie ziaren kwiatw i warzyw, a za po wieczerzy... -po wieczerzy pisze Puzynina m atka moja siadaa do fortepianu, by piewa, w modzie bdce czasu jo] modoci, > anse- krlowej Hortensji, Rlanginiego, Porra, rom Michaa Ogiskiego, lub co ze pieww historycznych Niemce wicza, w czem i starsza crka jej pomagaa. Po koncercie nast powa ba, skoczne mazury i anglezy, a gdy crki tacoway z sob, stawali przed oczami matki dawni jej zabaw towarzysze: kuzynki Radziwiwn z Nieborowa, Anna Tyszkiewiczwna pniej Potocka, wspzawodniczka w rozumie, Morykonianki, ssiadki z Rakiszek, siedmiu braci Platerw, towarzyszw lokcyj taca i nauki, Jzef Szymanowski pniejszy genera, pierwszy

starajcy si serjo o rk i pomimo reku/y, stay Io koto ty. I.ato 1880 r. upamitnio si generaln przeprowadzk ze

j l uprztn, ale mija rok za lokLm!'mh^o lat

dziewany^Hyl im genera Pal'), przebywajcy z I>aryia,,,wiadek^wieo rozegranej'Rewolucji.

zlT ze

piaskowiec; ojciecYnj przerobi je^e starej rzeby, lsz,tkam^

 37 jedzi / nami na spacer nad jezioro i nad Wilj; starsi w po jedzi, modzie konno, a my, rade popisa si zrcznoci i od wag w kusie i galopie. Ranki i poobiedzia schodziy nam na cgzercycjach duetw, tercetw i kwartetw Rossiniego i Meyer* bera, co zczywszy z muzyk kocieln Kurpiskiego pan Bianchi (nauczyciel piewu) ukada z nich m sz, ktr zamierza ymy piewa we wirze na Wniebowzicie. Prby odbywano przy organach wo wirze, raczc si podwieczorkami u gocin nego ksidza kanonika. piewy w dzie festu powiody si zna komicie. Zalokowanie si w obszernym domu odjo ochot wra cania do Wilna na zim. Rodzicom m oim przybywao coraz wi cej myli dla upikszenia siedziby; jednemu chciao si z okien swoich patrze na ozdobne budowle, drugiej na ogrd coraz pikniej zarysowany, a z gabinetu rogowego mamy licznie si przedstawiay masy sdziwych lip, kwieciste klby, aksamitna murawa, jasne wody, zarose ich brzegi i sine ich oddalenia, z bia w stylu woskim kapliczk na tle ciemnego lasu. Codzic tam co przybywao, jakby dotknicie pdzla dla wykoczenia krajobrazu. Na duych schodach, prowadzcych do ogrodu, bya mamy malarska pracownia, stay tam sztalugi z napitym blojtram i bukiet wieych r, jak pikno proszca o portret. em Ojciec mj mial dwa pokoje od dziedzica, z birem u okna da jcego widok na cay ruch gospodarski. Przy cianach stay szafy z hibljotek. na rodku wielki st z m apami, w gabinecie porzdki gotowalniane, ktrychby si najpierwsza nie powsty dzia elegantka; przy ku stal klcznik z krucyfiksom mister nie w soniowej koci rzebionym i podnek aksamitny, na ktrym jednak nigdy nie klka mj ojciec, odbywajcy wprost na ziemi swoje ranne i wieczorne modlitwy. Crki lokoway si tymczasom w ogromnej sali, stanowicej znaczn cz ca ego pitra, poprzedzielanej przepierzeniami. Kadn po kolei zajmowaa si gospodarstwem domowem, przynoszc codzie zrana na dzie dobry do mamy gotowy cctcl obiadowy na sankcy. Przyrzdzaniem lekarstw i leczeniem zajmowaa si gwnie i z upodobaniem wlelkiem Matylda, zwana w domu Matyni.

3 8 Teje jesieni mielimy odwiedziny praata Mamerta Herburta, kanonika kapituy wileskiej i szperacza historji krajo wej. Nie pamitam co go /.w abio w nasze strony, podobno wi zyta klasztoru karmelitw w Zawirzu, a moe nadzieja odkry cia we wirze pamitek i ladw przejcia tamtdykrla Batorego. Bawi on u nas dni kilka i zjecha si z wujem Karolem Przedzieckim'); dwie sobie przeciwne postacie, rnice si powoa niem i powierzchownoci. Kapan i wojak, wiatowiec i uczony, historyk i gospodarz. Jeden chudy, wysoki, czarny i ywy, m wicy tylko o piknych kobietach i o mioci; drugi krpy z gow, jak to mwi, nie dla proporcji i to w podwjnem znaczeniu: bo mia j i rozumn i wielk i t gow trzyma zawsze od wrcon od kobiet, a gdy je mia dookoa siebie, spuszcza! oczy, ktre byy wielkie i wypuke. Wybornie jednak kwadrowali e sob: po jednej stronie bya znajomo wiata, po drugiej ro zum O pukowniku zreszt powiedzie byo mona z kuchark . !.a Fontaine a: Dieu naura pas le courage de le damner. Kano nik Herburt mia za nieodstpnego towarzysza wiernego psa; nazywa go Psubratem- i przez lat cztordzieci, cho si poko lenia faworytw zmieniay, nazwa i przywileje pozostaway to sam Psubrat, nie wiedzie ju ktry z rzdu, tak samo obok e. swego pana siada i z jednych grabek jada*. W lad potem na dzie Zaduszny pojawi! si w Dobrowla nach inny kapan. By to Dominikanin z Oszmiany, miay, ru miany rubacha. Po mszy witej uwaa za stosowne przemwi do ludu propos znikomoci wiata, nie majc za pod rk stosowniejszych przykadw, j wypomina Cezara, Kleopatr i innych wielkich tego wiata. .Co znaczy - woa co znaczy sawa wojenna*... tu ley Cezar! Co znaczy pikno ciaa... tu ley Kleopatra!* A, e za kadem imieniem wskazywa na stopnie otarza, zdawao si prostodusznym suchaczom e Ale , ksander Wielki i Cezar i Kleopatra i Semiram byli to proto is, placi dawnych dziedzicw Dobrowlan, pochowani w lochach

39

paacu, obok trjniaku z 1700 r. i wdki stuletniej... Ksidzem tym, grzmicym jak trba archanioa, by ksidz Jasiski. Wi zerunek jogo znale mona w dziolo Jzefa Straszowicza. wita Boego Narodzenia, podczas gdy ju w Warszawie burzyo si wszystko i wrzao, spdzono w Postawach u wuja Konst t *,o Ij7 1 i i 1 )Palc postawski, stawiany przez podskarbiego Tyzoriliauza, m ksztat kwadratowy i pierwotnie byl tylko oficyn, ale m ia u domurowano z boku podjazd z kolumnad, patrzc na miaste czko; za czasw podskarbiego na facjacie nad drzwiami wchodowomi paacu widnia napis: Sladrvm rad , om W iejskim b d . iesia om Z duej sieni, wyoonej m urom, wchodzio si na Iowo arm w szorog pokojw o plafonach zdobnych sztukaterj, o marmu rowych kominkach; na cianach wisiay ptna znakomitych m i strzw. W prawo od sioni byy sale obrcono na gabinet orni tologiczny. alo ta cz dom sztuoo I naueo powicona, ...o u, bya zamieszka i staa pustk, szczeglniej zim Hr. Tyzon. hauzowie zajmowali drug skromniejsz poow paacu, pod ktr podjedao si przeciwnym bokiem przez bram w dzie dziniec, trzymajcy rodek domu. W dziedzicu tym peno byo zawsze ruchu i ycia; wychodziy na trzy ganki, przechadzay

lytu h l rabiw iJ!Pastwa rzym skiego w I7M r.), w u b p n k rata .skarbiego, u rodzony 17 i. > d , zn otu ku akom ornitolog polski, pu n w ity kow ik ojsk n oleo ich oeniony z W ap sk , akow iczw u ar w 1 5 roku Siostr jego, n*. m 83 . A leksan m za on h A dr, ia r. dam C ttnlhcr; d ruga siostra (w spom ana n in iejcdnokrolnio przez Puzynin .ciocia Zosia., n tork , p ych po fra cu u u n isan n sk , ciekaw w ych spom ie polu n ) bia hr. O ta in a do C oin l-G ffior. O k wn h ou ou jciec K onstan tego h T h zn Ignacy, szef gwariyi litow r. yzen au , skloj, m za ran ia n Tyzonlinu (u 1 3 , zm w H old z r. 8 0 ary ojdelborgu w 18 r.), jodcn z n 81 ajza m oniejszych pan w kraju by ostatn po m w , im irau potom kiem gw nego / u Tyzon u , czop ltn zw

40 si po nim pawio i urawio, zlatyway si gatunkowo gobio, wyy faworyty wylgay si na socu. Pod pochyym dachom dugiego ganku, raczej galery!, czeka na goci opasy kamer dyner, Leon Pacowski. Pokj gospodarza domu by za sal ja daln. Zastawiony szafami suy razem i za sypialni i za pra cowni; stao tam ko prosto za prost perkalow kotar, a w kadym kcie by lad rnorodnych zatrudnie Konstan tego Tyzenliauza i upodoba: wdzie teki z wasnemi rysun kam wdzie trofea myliwskie, tam rozpoczto dzieo o ornitoi, logji, tam archiwa gospodarskie. Za sal jadaln bya sala bi lardowa, za ni sala z fortepjanem, przy ktrym staa wiolon czela gospodarza domu. Na biaych cianach wisiay pikno sztychy w hebanowych ramach; umeblowanie mahoniowe, czarn wlosiennic obito, bez spryn (jak zreszt wwczas wszdzio) cigno si wzdu cian w sztywnym porzdku. Rozlego wasne dziedziczno dobra, zwikszone posagowemi majtkami ony, do tego opieka nad sierotami po bracie Ru dolfie, wszystko to pod piecz Konstantego Tyzonhauza nie zda wao si ciy na jogo gowie, oddanej nauce, dzieciom i inte resom a wystarczajcej wszystkiemu z przedziwnym spokojom , . Czy go widzia kto kiedy zniecierpliwionym? Pewion z gry, e wola jego si wypeni, obmyla wszystko zawczasu i na chodno. Przed czasem nigdy si nie wygada, a na razie powiedzia zawsze tylko to, co byo nieodbicie potrzebnom. Interesa zaa twia szybko, krtkiemi sowami w przechoym jadalnym pokoju. Z bursztynem fajki w ustach, w wzkim tyftykowym szlafroku, przechadzajc si lub stojc, nie pieszc si, nio niecierpliwic, nie spuszczajc z oczu interesanta i wasnego interesu za wiera ukady na 50 00 rs. i wicoj o on z Rakiszek lub o wen .0 z Postaw. Susznoj urody, rysy mia wyrazisto i regularno, um iech rozumny, czoo niskio ale szerokie, czupryn krtko strzyon, gst i tward, rk szorok i wosem poros. Tom charakteru jego bya tajemniczo. Od zwykogo spaceru do kadego interesu, wszystko miao u niego wano tajemnicy stanu. A na wzr pana wyksztaceni sudzy mwili m ao, cho dzili cicho, nio wtrcali si do niczego, nie roznosili plotek.

 41 Dobrze odziani, nakarmieni i opaceni, pewni na staro chleba nietyiko dla siebie ale i dla dzieci swoich, wrastali, rzec m ona, w ciany i w ziemi Postawsk i nigdzie moe nie byio m niej odmian w subie ni w Postawskini dworze; jeli za jaka m oda twarz zastpia stara, by to z pewnoci syn lub crka, zajmu jcy miejsco rodzicw. Zna byo, e jodna gowa i to rozumna przewodniczy caem dworowi, e w jedn rk zbiegy si u wszystkie nici domowego steru... O synnych zbiorach ornitologicznych, zgromadzonych w Po stawach, wiadomoci nie braknie; zoone ono zostay w M uzeum wileskiem, gdzie cz ich si dotychczas prawdopodobnie prze chowuje. Syn te zbir obrazw, wrd ktrych znajdoway si dziea Pawa Veronese, Dominichina, Leonarda da Vinci, Rubonsa (szkic en grisaile do >/djcia z krzya*) i t. d.; w te kach leay litografje Charleta. Syny take, hodowane w Po stawach, konie rasy mekleniburskicj i angielskiej. W ogrodzie rosy lutowe trzenie, funtowe jabka, pudowe kawony, wino grona i brzoskwinie. Nastaa burza 18 r. 1 31 iknogo marcowego poranka przy wiz Karol Przedziecki on swoj do Dobrowlan, zostawi pod opiek Giintherw i sam poszed. W miesic potem, gdy ju dziodzic Smorgo znajdowa si w korpusie Dembiskiego na mudzi, uwaano za konieczne aby hr. Kornelja przejechaa do majtku matki swojej do Ihumcnowa w dzinieskiein. I do brze si stao, bo nazajutrz po jej odjedzie, dwustu uanw otoczyo dwr dobrowlaski. Czasy byy fatalne; listy, przycho dzce z Wilna, pokute i zlane octom (z powodu panujcej tam cholery), brzmiay jak najsmutnioj. Radzono ucieka ze wsi. Giintliorowio atoli zostali w Dobrowlanach. W kocu maja prze mkn genora Dembiski z 8.000 oddziaom, zostawiwszy w Dobrowlanaoh rnnnogo majora Jorzewskiogo ze stron Poznaskich, ktry wyzdrowia, ale wzity zosta i wywiezion do Wiatki. Konstanty Tyzenhauz przesiedzia cao lato w fortecy Dynoburskioj, alo rycho uwolniony zosta. Nastaa nareszcie jesie; gru chna po Litw wiadomo o zdobyciu Warszawy. Popowracao do domu nawet wielu tych, ktrzy byli w obozie. Midzy nim i

 42 znalaz si te i Adolf wicicki. Matk straci! na |)oc/.tkii 1 31 r. i teraz samotny w Xiestaniszkacli gospodarzy. Powoli 8 wraca do kraju porzdek i jy dochodzi wieci o znajomych. Babka Gabrjoli przebya lato w Warszawie; pod strychom jej domu chroni si przez dni kilka Skrzynecki. Wuj Przedziecki dosta si do Krlewca a stamtd do Poznania, gdzio jak pi sze Puzyninn, nionaloycio poinformowana ciko zachoro wawszy, pielgnowany przez ksin Antoniow, niebawem umar ). Genera Pac, raniony pod Ostrok, 7 kul w ramieniu do . sta si do Warsza wy; gdy go tain opero wano, babka Gabrjoli zawsze pena serde cznych pomysw, kul, wyryt na niej dat, posaa na pamitk jodynaczco generaa, Karolowa hr. Przodziecka przejechaa z Ihu-

" B kofcit w S org ia , yy m on ch

- . ,s -

osiada. Po konfiskacie Smorgo joj, ktra siedni miljonw m iaa posagu, pozosta tylko skromy dochd, pozwalajcy na utrzy mywanie pojazdu, pary koni, dwch sug, lokaja i starego pie ska Zefirka; zawsze w aobie, cicha, pobona, zacna ta kobieta odtd zamknity w Wilnie prowadzia ywot. Pukownik Radzi szowski, m Klary Abramowiczwny, przedosta si do Parya; majtek jego, Ilj, skonfiskowano, jego samego, togo wesoego, odwanego i towarzyskiego czowieka, zabia na obczyznie m e-

W Wilnie gubernatora Chrapowickiego zastpi ks. Dolgorukow, czowiek wiatowy, troszczcy si aby w Wilnie jak najbardziej si bawiono. To te bal nastpowa po balu, a mo dn byo rzecz pokaza si na kaczelach, urzdzonych na placu przed w. Piotrom. Na takich zebraniach zaatwiano pod wczas najdraliwsze osobisto sprawy. Polonezowi, przetaczo nemu wwczas z p. gubernatorem przez pewn wielk dam , zawdziczaa panna Zofja Mackiewiczwna paszport, ktry j zczy za granic z narzeczonym, Antonim Edwardem Odycom . W r. 1833 wybrao si cale towarzystwo Dobrowlaskie do Warszawy z wizyt do babuni. 1 rzebawiono w stolicy do pnej jesieni, pozawizywano mnstwo nowych znajomoci, zaznano wrae niemao i wrcono w wietnych hum orach do Dobrowlan. >Ssiedzi blisi i dalsi pisze Puzynina posypali si na haso naszego powrotu, jodni zatsknieni do osb, drudzy cie kawi usysze lub obejrze co nowego, chociaby .mody* ze stolicy. Ale nie byo na co patrze; suknio kuso i pstre, kape lusiki jak kogutki, nawot salopy w szerokio pasy i due kwiaty. Oto byy mody tegoczosne. Pani Abramowiczowu, obejrzawszy nas yczliwie przez podwjn zot lornetk, i syszc, e wiosn wybieramy si do Wilna, zapytaa czy umiemy taczy kontrodansa? Na odpowied przeczc usiada do rortepjann, by za gra pi czci') tej francuskiej promenady, a panna Anastazja Jakowlow i panna Kajetami Abramowiczwna uszykoway nas w czworobok i uczyy .chodzonego taca, bez ktrego nie byo balu, bo juz anglez i kotyljon wyszy z mody. W grudniu przybya Dnbrowlanom nowa ssiadka. Oeni si modszy syn choryny Chomiskiej, Napoleon, z Palmir ksiniczk z Kozielska Puzyniank i Olszcw, w ktrym m atka opakiwaa zgon crki swojoj, Buczyskiej, zmarloj z suchot wo ') O n n tan w tu lryila ee, iec iejski. Pojawi! si w F o rancji ju w IJIOr.; dopiero w 14 u 81 oon w stay porzdek piec cz kadryla, n cych o cl osz nazw lajialilafon, V , la pou . la Ird is. la piK rd . do klrycli zn ie : t6 le n lou la aczn pniej d o, jako fin g odan a, alopad.

4 4

Florencji, oywi si na nowo'). I*ani Palmira odprowadzona z Wilna do Oszewa przez siostry oraz przez swata, lir. Kon stantego Platera, sprawia na ssiedztwie jak najlepsze wrae nie. licznie wyksztacona, blada o czarnych m aych oczach i lekko zadartym nosku, mwia cicho, doborowemi sowami i po francusku, chodzia lekko jak ptaszek, ubieraa si w ciemne kolory i piewaa gosem niewielkim, ale uczenie i z wdzikiem. Rok 1834 upamitni si dla gubernji Wileskiej szlacheekiemi wyborami, odbywajcemi si po raz pierwszy w rosyj skim jzyku. W lad po wyborach ruszy si dom dobrowlaliski do Wilna, gdzie towarzystwo szumno i gwarno bawio si czasu Wielkiejnocy. Ton zabaw towarzyskich, o wiele swobo dniejszy ni niedawno jeszczo, niemie sprawi zdziwienie pa niom i pannom z prowincji przybyym. Damy wileskie wyday si im nazbyt wyemancypowane, a modzie do niegrzecznoci poufa. Razio je trzsienie i ciskanie rk po angielsku z pra wie impcrtynenckim dodatkiem: Boujour, m belle dam! przyczem a modziki pozwalali sobie wyrywa prawie z ramion rce pa. Caowanie rk niewiecich wychodzio z mody; trzymali si tego zwyczaju jedynie tylko starsi panowie, jak Adam Chreptowicz, jak generaowie Kossakowski i Wawrzecki, jak Micha Romer, podkomorzy Szwykowski, Jan Gwalbert Riidomina i inni. Rej wodzi na czele modziey dwudziestoparoletni ks. Leon Sa pieha (nie Lew Sapieha, ale Sapieha lew salonowy), rodzice jego, ks. Pawe i 1 elagja z Potockich, przebywali te podwczas w Wilnie. W wiat wchodzi modziutki Edmund Sulistrowski, przyszy dziedzic Wiszniewa, brylujcy na zohraniach swoj czyst francuzczyzn, delikutnemi, regularnemi rysami i dwor skoci markiza. Dostarcza te kontyngonsu modziey wieo ) C oryn C om sk , O lcrczan z d u on T sza C oh a h i a sk ka om , a adeu h m itiskiego, ch orego zaw ilejskiego. Syn joj N oleon pn szy m ap , iej arszaek trocki, dziedzic K onarow szczyzn zm y, ary IS i r., m dw crki: Zofji; za H ia ie B d emh M oh an r. ostow skimi M za Z u arj ygm ntem lten ;tw im Synem jego itd k . starszego b raa S isaw jest dzisiejszy O tan a, lszew w ciciel, p A a a . leksan der

 45 otwarty Instytut szlachecki, do ktrego cisnli si synowie najpierwszych w kraju rodzin. W mieszkaniu Giintherw, prawie za miastem bo za Ostr , Bram, rojcem si tum goci, odbya si, w antrakcie m em i dzy zabawami, powano uroczysto rodzinna. Panna Matylda Giintherwnn zarczya si z p. Maurycym Buczyskim | Bol z kowa, / ssiadem swoim z tamtej strony jeziora wirskiego, . wdowcem od roku. ktrego pleureuzy i sm utek stopniay pod spoj rzeniami szafirowych oczu 'Matyni'. Naznaczono lub na 5-ty sierpnia i wesoo wracano do Dobrowlan. Po drodze przekoma rza si z pannam wuj Tyzonltnuz, przerywajc im wileskie i wspomnienia woaniem: -A do kur, a do gsi m ocipanny!< Wujaszku - odpowiadaa Gabrjela takemy szczerze przez cztery lata na kury i gsi patrzyy, e i nam skrzyda Rok to by jako szczliwy na m aestwa. Ssiad Dobro wlan, prezydent Ksawery Kotwicz, dziedzic na Palestynie kupio nej od hr. Przedzieckiego, przywozi pod dach swj om nastoletni maonk, ktr wybra sobie z zacnego gniazda yli skich, w Trockiem osiadych. Pani Kotwiczowa odziedziczya po matce, z domu Zielonko, spor doz przedziwnej piknoci, zwaszcza czarne, due, aksamitne brwi zachwycajce. Oeni si te i pan Adolf wicicki z wdow |o Narbucie, Konstancj Poniakwn. Stojce pustk od lat trzech Niestaniszki odyy. Pani wicicka czya takt z rozsdkiem, i zjednawszy sobie m io ma, zjednaa te sobie rycho powszechny szacunek. Wiedzc o niedobrym stanie interesw przyszego m aonka, wymoga aby przed przyjazdem do Niestaniszek zostay takowe, drog eksdywizji, oczyszczono z dugw. Eksdywizja nastpia i )>osza zupenie na korzy wierzycieli, ktrzy za tysic rubli wzili po dwie chaty z gruntem; "dusze- przesiedlono, a sam |>ozostaly po nich grunt j>osj>rzedawano to za tysic rubli. Atoli nio skaryli si nigdy na ukrzywdzenie takie ani szlachetny |. Adolf, ani te zacna jego maonka. Trzeci wresz > cie odby si lub w oszmiaskim powiecie: Jana Czechowicza z Pelagj Lo|>aclsk.

46 Nastpi wreszcie lub czwarty w oznaczonym terminie w Dobrowlanach. Pastwo modzi odjechali do Bolkowa szeciokonn karet witani we wirze (nalecym do dziedzictwa pana modego) przez kaha miejscowy a u bram dworu przez wocian. Z paradnym obiadem powitalnym wystpi sam autor -Kucharza doskona ego, mistrz Szytler. liczny by dum bolkowski. Biay, wesoy, o czerwonym ek dachu i zielonych okienicach, sta na wzgrzu panujc rozleglej okolicy; na widnokrgu byszczao wirskie jezioro, bielay m u rowane kocioy w wirze i w Zawirzu. W pokoikach niewiel kich ale z gustem urzdzonych, portrety rodzicw Maurycego um iechay si z ram zocistych do synowej. Filj salonu stano wia wielka, cienista, lipowa altana, w ktrej moda gospo dyni i zachwycony ni m przyjmowali, odwiedzajcych chtnie Bolkw, licznych krewnych i znajomych. Kilka nastpnych zim spdziy Dobrowlany, jak zazwyczaj, w Wilnie, za Buczyscy wybrali si na karnawa 18 r. do 38 Warszawy. Miy Boe, jaki to tam duch czasu wia podwczas po Warszawie! Jakie manjery, jaka swoboda w salonach, jaka nonszalancja. Nie bez zdziwienia i ironji opisywaa to wszystko w listach swoich do sistr pani Matylda: jak mikkie sprynowe kanapy i fotele zastpiy ju wszdzie dobre, zacne, starowieckie, twarde meble! Jak najpierwsze damy Warszawy, Radziwilowe, Jabonowskie, Potockie, Starzyskie, ufryzowane w dugie loki la Stviom1 wygorsowano 11 la Pompadour, plec na esach , i na kuszetkach, wygito, pozapadalo, pochylone, rozparte na nizkich fotelach roccoco lub w wysokich gotyckich konfesjona ach, suchaj z pod wachlarzw romantycznych szeptw schy lajcych si nad niom kawalerw! No, Warszawa. Ale i Wilno i emancypowao si ju nieartem. Bale i obiady w wileskim dworcu, gromadzce ca wczesn mietank towarzystwa, inny zupenie miay ju wygld ni przed laty... Przybycie do Wilna gonego wirtuoza na skrzypcach, Ka rola Lipiskiego, i mier Jdrzeja niadeckiego, zbiegy si jednoczenie. Artysta cofn swj koncert zapowiedziany ju afi

 47 szami, aby nie naruszy powszechnego, tiroczystego alu pu blicznoci. Zamiast przeto gry Lipiskiego, usyszao w tym dniu Wilno gos wymownego kaznodziei, ksidza Trynkowskiego, ktry mow swoj pogrzebow rozpocz od miao zastosowanej cy taty: >Oto czowiek! We dwa dni zato polem sala ratuszowa pomieci nie moga wszystkich, ktrzy si dla oklaskiwania Li piskiego zebrali. Gra, gra i zachwyca. lo koncercie, na drugi dzie Zielonych witek, zaprosia pani opaciska ') toni Vilnn do swoich Kojran, pooonych 0 dziesi wiorst od m iasta. Wrd tum goci znalazy si u 1synne wczesne piknoci wileskie: ksina llarutyska z cr kam a powrt o wicie do m i, iasta godny stanowi fina piknej zabawy. Inn cech, ale oryginaln wielco, mia bal wydany skiego uniwersytetu), w biaym domku, stojcym u stp gr za czono ochoczo, cho w ciasnych pokoikach, do biaego dnia. W lipcu odwiedzi! Dobrowlnny Konstanty Przedziecki'), trzymajcy w dzierawie by wasno brata swego, Smorgonie, i przywiz z sob syna swego starszego Aleksandra3 ). Przyszy wydawca dzie Dlugoszn przybywa z Petersburga, gdzie trupa artystw paryskich graa dramat jego p. t. Don Sebastien-, z ktrego t powodu wystosowa by! do modego autora list sam Wiktor Hugo. Aleksander Przedziecki nietylko piknie pisa, ale i mwi po francusku. Chcc wzorow popisa si deklamacj, j towarzystwu w Dobrowlanach zgromadzo D ia z M ) orn orykonlcli (u 1 8 , on. 1 5 r.). ona Jzefa M oaja r. 7 3 87 ik opaol skiego (ur. 18 , 7 . 1 3 ), m 7 1 .m 8 5 arszak szlach p iatu d a ty ow ryaieftsklego, dziedzica S aryi, N oszycy, H lidow asicy, K u a, ojrall, B a oto.; m a Igna ogd n atk cego opaci skiego, rw m nie arszak dryslofiskiogo, ktry rezydencj sw a oj w Saryi p iknym gotyckim przyozdobi k , ociolkiem . ) B rodzony w rat aciciela S orgo, h K m r. arola, przoz lat trzydzieci m arszaek szlach p ty odolskiej gu O b. enion z h O y r. llzarw zm 1 5 r. n, ary 8 3 czystej, zasu y m a i w ca dziel pom ikow . D on ecen s ydaw n ych ziedzic F i, alen oen y z h M Tyzenliauzw zm ion r. arj n, ary 1 7 . O 8 1 jciec h K r. onslantego I G staw 1 u a rzed ich zicck .

48

nom odczytywa n&wy swj utwr dramatyczny Los deilx u reines d Franco-, traktujcy o onach Filipa Augusta. Niostoty, suchacze a bya to poobiadowa godzina bardziej poddali si wpywowi upau ni harmonji istotnie piknej dykcji; jeeli suchaa z uwag senatorowa Ogiska, jeeli suchay pinie panny, natomiast ksidz kanonik Sienkiewicz, nietgi francuz, a i sam gospodarz domu, w doslownem sowa znaczeniu, jakby przez sen- chwil t pamitali potem . Nadjechao towarzystwo z Postaw, kuzynowie i kuzynki; urzdzono dla goci oryginalny spektakl, uscenizowany na wolnempowietrzu, w stosownio dobranej m iejscowoci, Powrt taty*. B iegn ddntki w szystkie razem Za m iasto, p slu n w od p a zgrek, I zaczynaj i-a .-l--r.-k Zbjcami byli dworni, ubrani w czerwono koszule, faszywe brody i uzbrojeni w kuchenne noe. Dzieci dostarczya kowalowa, ojcem by} komisarz, a gosem z pod wierzby Gabrjela. Zrobiono gremjalna wycieczk do Bolkowa, gdzie zawsze po mysowa gospodyni domu zgotowaa gociom swoim slurpryz co O zachodzie softca opowiada Puzynina gospodyni zaproponowaa przechadzk przed herbat. Zabrawszy cae to warzystwo od wista i od hutawki, skierowaa tego rno barwnego wa w stron ogrodu, ktr nazywalimy ogrodem pani podstoliny, bo jak w -1'odstoiim- Krasickiego, kwiaty i krzewy maskoway grzdki z prozaicznem warzywom. Ogrd ten graniczy z folwarkiem, a folwark z gaikiem i k. Od gaju wiatr jjrzynosi dalekie tony fujarki, a rozrzewniona panna d' Ivornois (nauczycielka Szwajcarka), wspomniawszy ojczyzn swoj, potrzsa loczkami i podwoia kroku. Za ni wszyscy. U wejcia do gaju, na malynt wzgrku, sia szaas z mlcczywom u wejcia napis niemiecki Pod niezapominajk', a przed , szaasem adna Szwajcarka, za u ng jej pasterz dmcy w fu jark. Przemwi do niej wuj Tyzenhauz ]>o niemiecku, chcc w kopot wprowadzi. A ta m w odwet, najczystsz niem u iec-

czyzn. Zalcdwieiny z osupienia wyszli, a patrzym oto i na mioty pod bukam i stoy zastawione na czce. Zaciekawieni i idziemy tam wszyscy. Patrzym, pod markizami z ptna uwija si rum ianna Normandka w narodowym stroju i nalewa herbat. Wuj do niej po francusku proszc o szklank. Monsieur le cum ie va Hre servi totU-A-1'keure". Jeszcze jedno zdumienie. Jedna i druga cudzoziemka znalaza si pod dachem Bolkowa: Szwajcark bya panna Frey, apteczkowa, a Francuzk niaka, przybya z Besanon. Nie koniec na tem W kotlinie wrd drzew spostrzeono . band cyganw, a przed obozem nad strumykiem liczn bru netk, pojc z dzbanka, wygldajcego z poza drzew, czowieka 0 strasznej twarzy. Esmeralda i Quasimodo!< zawoano ch rem nie dopatrzywszy nawet kozeczki biaej, przygldajcej si , uoonemu na trawie imieniowi Phoebus*. Sypny si pochway 1 podzikowania; otoczono rumienic si pikn Esmerald (pann Dziakowiczwn). Kuzyn Aleksander nazwa Matyni wrk Bolkowa i nazwa ta jej pozostaa... Do pnej nocy roz mawiano i bawiono si u szaasa przy samowarze, w wietle kandelabrw... Powrt do Dobrowlan nastpi w pn, czarn cich i ciep noc. Domek bolkowski, stojcy na wzgrzu, nad jeziorem midzy dwoma kocioami, byszcza dugo ogniami we wszystkich oknach jak meteor albo jak paac wrki, usprawiedliwiajc miano nadane gospodyni przez kuzyna Ale ksandra. .. Tak bawiono si nad wirskiem jeziorem przed pidzie siciu laty. Dnia 15-go sierpnia przypaday imieniny senatorowej Ogi skiej '). Rezydencja jej w Zalesiu, piknie urzdzona przez ksi cia Michaa, miaa cienisty park z danjelkami, liczne kwiaty i dom wiejski ale murowany, w rodzaju postawskiego, bo nie podjedano i tam przed gwny podjazd; duo salonw, obrazy dobrego pdzla, cho po wikszej czci tylko portrety familijne, oranerja suca latem za sal jadaln. Ksina Ogiska sia daa zwykle na kanapie pod portretem swoim en pieds z lat m o*) Porw dalej rozdzia .Z naj alesie-.

dzieficzych, z ktrym, pomimo wielkiej ju rnicy wieku, nie tracia w porwnaniu. Wnuczek jej, czteroletni Karolek Kublicki, rozkosz caego domu, liczne dziecko z oczami m atki, w sukience gorcowej, przychodzi co ranek caowa stopy babuni na portre cie. Pani senatorowa zajmowaa jedn z wie kwadratowych pa acu (waciwie byy to narone pitra, noszce nazwy: la tour d' Amelie i la tour <t Irene). Apartamenta gospodyni domu za wieszone byy mozajk portretw. Ce sonl mes amis mwia pani senatorowa. Dzie imienin gospodyni cign do Zalesia wielu ssia dw. Zastawiono paradny obiad w oranerji, wieczorom zaja niaa w ogrodzie iluminacja i odbyy si doynki dla wocian w rotondzie wycitej w lesie. Woy w caku krciy si na roprzeszo sto par taczyo przy muzykach do pnej nocy. ssiedztwa, utworzya si formalna amatorska kapela. A stao si to zbiegiem nastpujcych okolicznoci. Jesieni tego 1838 r. pojawi si pod dachem p. Maurycego i p. Matyldy wdrowny artysta-malarz. Henrykiem ukowskim zwa si, a by niejako wnukiem Rustem bowiem uczniem jego uczniw. Celowa w ma a, lowaniu minjaturowych portretw wodnemi farbami. Dziedzic Bol kowa, chcc mie jeden jeszcze wicej portret swojej M a tyni, a gocinny i uprzejmy, zatrzyma artyst u siebie na ca zim. W lad za p. ukowskim pojawi si inny amator artysta, p. Zabocki, a e adnie malowa na szkle, zrcznie klei pudelka i gra wcala niele na czekanie, tedy i jego zatrzymano na ca zim w Bolkowie. A by we wirze assesorem p. Sokoowski, cx-wojskowy, niezmiernie towarzyski czowiek, w ktrym z przy rodzenia nie to jeden, ale trzech siedziao rezydentw; z assosorstwem to jego sabo byo sycha, natomiast gdzie im ieniny, gdzie teatr amatorski, gdzie majwka, gdzie jaka pomysowa siurpryza, tam p. Sokoowski czynny jak na urzdzie; a e pani Matylda tylko o takich niespodziankach przemyliwaa w Bol kowie, przeto pan assesor wirski czciej tam ni we wirze przebywa.

51 Grala pani Matylda na fortepianie, graa jej krewna pani Piotrowska, stao w Bolkowie mieszkajca, a powoli zaezl fortopjanom wtrowa tkliwy czekan, lecz o mdl bya nieco ta muzyka, przeto p. Maurycy jl przypomina sobie lekcje brano na skrzypcach i wysza z szafy altwka po dugolotniom wi zieniu. P. ukowski, aby nie by bezczynnym, ofiarowa si na grzebieniu puzon imitowa. Dowiedziawszy si o tych zbiorowych popisach, nadbiog assesor z kwart-wiol, odgrzeban gdzie na wirskim cltrze po dziesiciu latach milczenia. To ju bya or kiestra co si zowie; dwicza fortepian, piewaa altwka, wzdy cha czokan, pakaa kwart-wiola, chucha puzon... a pani Matyl dzie w to i graj. Zasyna na okolic ca bolkowska kapela. Popisywaa si nawet w Dobrowanach na wity Adam<, przedziwnie do peniajc amatorskiego przedstawienia Fircyka w zalotach-. Pan ukowski wykacza portrety dziedzica i dziedziczki Bolkowa z ca precyzj, z ca sum iennoci, a gdy jo wyko czy i z gocinnego Bolkowa zbiera si odjecha ani sucha chcia o adnej zapacie. Ambaras z tymi artystami: dumny jak hidalgo, a goy jak bizun. Zacna, delikatna alo i przobioga za razom pani Matylda poszukaa na to rady w fortelu. W gardorobie szya si bielizna z piknego ptna. Ktre go dnia przechodzi p. ukowski tamtdy i pyta: Dla kogo to? Dla pana odpowiada szwaczka. Artysta rozumiejc, e .dla pana dom powiada, ukrywau<, Szczliwy pan Buczyski! i przechodzi mimo nie mylc za chwil ani o garderobie, ani o bieiznie. A zdarzao si od czasu do czasu, o uczynny zawsze i ch tny p. ukowski zastpowa w pisaniu listw pani Matyld. Prosi go tedy ona piknego poranku, aby pod jej dykto waniem napisa list >do sistr. P. ukowski siada i pisze: Kochano siostry! Od przejedajcego kupca kupiem niektre rzeczy, a to moe si wam zdadz na wita i t. d. i t. d.

 Dzikuj panu - rzecze pani Matylda, gdy list byt sko czony sama podpisz. I podpisuje H. . List, towarzyszcy sporej paczce, ruszy nie do Dobrowlan, ale do Wilna pod adresem panien ukowskich. W kilka dni potem, gdy artysta zapomnia ju nawet o owej dyktowanej korespondencji, oddaj m z Wilna list od u jego sistr, ktre m dzikuj >za liczne prezenta, za konie u rzyki haftowane, za rkawiczki, a zwaszcza za liczn tyftykow chustk, ktr mam wzia dla siebie*. a Co to jest?! Zwarjoway siostry!... wola artysta, nie rozumiejc nic o co chodzi, zwracajc si, rzecz prosta nada remnie, z pytaniem do pani Matyldy. I dugo prawdy doj nie mg, a znalazszy w swoim po koju tuzin koszul z wasn cyfr, domyli si, e i prezent dla sistr jego pochodzi z jednego i tego samego rda... Pod sm utnem wraeniem rozpoczo Wilno rok nastpny, 1839-ty. Ostatni akt sprawy Konarskiego rozegra! si na Pohu lance; wiele osb, mniej lub wicej skompromitowanych, pod stra trzymano, midzy niemi Seweryna i Edwarda Komorw, pani Antonin niadeck, Justyna Hrebnickiego, Bolesawa Za leskiego. Powoli atoli zwyky ruch ycia towarzyskiego, przy cichy chwilowo, oy i wynagradzano sobie hucznym *wiosen nym sezonem* brak zabaw w minionym karnawale. Zwaszcza wietnym by piknik, urzdzony w podmiejskich Werkach. Po jawia si na nim i podbia wszystkich wdzikiem swoim jedyna crka zmarego w Smyrnie generaa Paca, Ludwika. O niej tylko mwio cae m iasto. Przyjedaa z emigracji, z pod skrzyde opiekuczych Klementyny z Taskich Hoffmanowej, starannie wychowana V rzymskiem Sacri Coeur, jedynaczka, bogata, wcale i nie br*ydka, -interesujca!; chwytano kade jej swko wymy kajce si z drobnych usteczek, z pod czarnych, dugich lokw; nawet milczenie hrabianki Pacwny bo wogle bya mao mwn uchodzio za odpowied pen znaczenia. Satelitami jej staymi byli podwczas: ksi Ireneusz Ogiski, Seweryn Grabowski i Marjan hr. Czapski, najstarszy syn Stanisawa.

Obok milczcej prawie zawsze brunetki Ludwiki Pacwny, zwra caa powszechn uwag oywiona a ognicie ruda panna Loonja Benningson, crka byego gubernatora wileskiego1 wieciy ). rwnie jako gwiazdy na niebie wczesnego wileskiego towa rzystwa: panna Ludwika Borewiczwna, zarczon ju z Kazi mierzem Zyberkiem Platerem, dwie modziutkie Chrapowickic, Julja i Marja, crki Eustachego, trzy Wolowiczwny, M ichalina, Leontyna i Melanja. W operze brylowa Kaps, baryton, a Brodowiczowa zachwy caa jako Lunatyczka*. piowano to Akteona Aubera, oraz grano star sztuk Papugi naszoj babuni, w ktrej wyrnia si ju w maej roli oficera przyszy synny aktor Davison. W auli byogo uniwersytetu pokazywano wielki mikroskop, ktry niemniej ciga publiki ni popisy, istotnie ciekawo, pche tresowanych, cigncych powozy, ubieranych w suknie i fraki. Bawili w Wilnie Antoni Edward Odyniec z on, a autor Folicyty co niedziela przychodzi w odwiedziny do ssiadw swoich GOntherw, spdzajcych zim, jak zwykle, w m iocio; gorliwio zajmowa si pootycznomi prbami i pracami Gabrjoli, nie szczdzi, jak zazwyczaj, zachty i rad najlepszych. Latom zawitali w gocin do oywionych zawsze i penych sasiodztwa Dobrowlan trzej przyjaciele: Ignacy Chodko, A. E. Odyniec Nasi parnasowi gocie charakteryzuje ich Puzynina zwizani z sob talentem, przyjani i powinowactwem, nio byli w niczom podobni do siebie, ani rodzajem twrczoci, ani po wierzchownoci. Najweselszy, najdowcipniejszy z nich, Ignacy. Chodko, mia twarz i ca posta arcy krotochwiln, may, za darty i zapady nosek, policzki wydatne i rumiane, usta potne miechw, oczy jak dwie czarno szpileczki pene iskier, wosy w nieadzie i t jak rubaszno, ktra przy dowcipio bya m u do twarzy; z damami galant, co sowo w rczki je caowa z za paem. Waciwie jednak by Chodko dusz mzkiego towarzy stwa, a noc spdzona przeze w gocinie bywaa zwykle dla

64 --

gospodarza i dla goci noc bezsenn, tak sypa piosneczkami, anegdotami, artami, ktrych, dziki Bogu, tylko echo bez sw dolatywao do pokojw zajmowanych przez kobiety... Rozmowa z p. Odycom m iaa nastrj wyszy, szlachetniejszy, religijniejszy; zawsze po niej janiej robio si w inyli. Grzeczno jego, objawiajca si te caowaniem rczek, miaa cech serdeczn, ale powan. Oczy jego czarne i takie wosy spadajce na czoo, ple cicinno-ta, ostre, wyraziste rysy, czyniy go podo bnym do szkicu wglem narysowanego gienialn rk... Trzeci towarzysz, najmodszy z nich, nie wyglda z pozoru ani na umysowo wybitnego, ani te na serdecznego czowieka. Tusza trzydziestopicio letniego, zdrowego na cerze, wygodnie yjcego obywatela nio harmonizowaa z opinj poety; w rozmowie z nim atoli, odczuwao si natychmiast tskno piewcy -Barkaroli, i gboko Um acza -Boskiej komedji . Niebawem te zaprezentowa w Dobrowlanach on swoj p. Edmund Sulistrowski. Pani Antonina, Karnicka z domu, bya z rodzaju kobiet, co to si podobaj od razu i zawsze i ka demu i wszystkim i po wielu latach. Nowa ssiadka rzucia istotny czar na ca okolic. >wity Adam spdzono, jak zwy kle, w kolo najbliszych znajomych: Chomiskich, wicickich, Sulistrowskich. Stanisaw Chomiski, przybyy prosto z Parya, mia mnstwo do opowiadania, panna Teofila Woowiczwna graa przelicznie na fortepjanie, hr. Konstanty Plater, zapomi najc o szstym krzyyku, z zapaem modzieczym oywia ka d zabaw. Tymczasem Wilna ju nie byo w Wilnie. Miasto cae byo w Werkach. Jedono tam jak na odpust zim wiosn i latem , . liczn t rezydencj naby od marszaka Jasieskiego ksi Wittgenstein, wdowiec po Stefanji Radziwiwnie, oeniony po wtrnie z ksiniczk Leonild Baratysk, zwan powszechnie Sylfid*. Dawny paac Massalskich zbito, natomiast przybudo wano wie do pitrowej oficyny i wntrze nowej rezydencji z wielkim urzdzono gustem i przepychom. Wyraano si o niej, e tam na co spjrze pikne, na czem usi mikkie, co skosztowa sm aczne, co powcha pachnie. Nie byo jeszcze

 55 zimowego ogrodu i sali rycerskiej, ale wisiay po cianach przopyszno obrazy, salony polno byy dywanw, otaorok z pos kam albumam rycinami; nie brako gipsw l)antana, m i, i, akat, gobelinw; nad stromym brzegiem Wilji sta bastjon murowany w pkole, osadzony bzami, fontanna bila w dziedzicu; gray orkiestry, pieway sowiki. O tym czasio zaszy to niemae zmiany w dworcu W ile skim Genera gubernator wileski, ks. Mikoaj Dulgortikow, . oeni si z ucj Zabielo. lub katolicki odby si w kapliry kojraskiej u pani opaciskiej. Biskupa Kgiowicza, zaproszo nego dla dawania Sluliu, zastpi ksidz Menu, proboszcz od Sw Jana. Sam biskup uczy go dawa lub po francusku, co nie . byo wcalo rzecz atw, bo pomimo swego francuskiego na- ' zwiska, szanowny praat nio umia ani sowa po francusku; uczc si, rnz zamiast (pouse wymawia iponase, to znowu celt tpuce, co do nioporozumio mogoby da powd. Niedugo atoli mode maestwo przebywao we dworcu. Ksi Dolgorukow odwoany zosta do Potorsburga, a miejsce jogo na stanowisku gonoral-gubornntora zaj gonornl-lejtonant Mirkowicz'). egnano odjodajcego ksicia bardzo wspaniale, aczkolwiok zostawia on po sobio tyle dugw, i powiadano: on cay nio zniknie, tylko ruki wyjad a ilolgi zostan. Ubranie doniku na stacji w Kiorzanco (pierwsza za Wilnem stacja na wilkomierskim trakcie) kosztowao tysic rubli; ciany byy wysano r owym atlasom i biaym mulinem; mnstwo osb przyjo udzia w poegnalnom niadaniu, w Kiorzanco zastawionom . Sejmiki rozpoczto w karnawale 1840 r. zakoczyy si wo rod popielcow obiorom Mostowskiego na gubernjalnogo mar szaka. Niomniejsz sensacj, ni ten obir, wywoa pierwszy dagerotyp eksponowany w sali Millora na dochd biednych. Wystawa trwaa przez cay tydzie, a p. Rudominn, w asystencji opiekunek dobroczynnej wystawy, tlmaczyl niezmordowanie zwiedzajcym istot niebywaego fenom enu.

 B fi Coraz wystawniejszomi staway si przyjcia w Kojranacli; pani Niesioowska, mieszkajca w domu Ogiskich (dawniej Nagurskich), daa przeliczny wieczr w dniu swoich imienin, 15-go maja; we dworcu, gdzie jedna wszystkich cichy, pracowity genera-gubernator, a honory domu czynia jego pikna ona i wspzawodniczce z ni wdzikami crki, taczono co czwar tek. Za przykadem Kojran i Werek szy inne domy, wprowa dzajc w skromne dotd salony coraz to wyszukaAszy komfort. Ba. nawet w Dobrowlanach poczto zrywa z tradycj. Papa i Maurycy, na wzr dworca, posprowadzali sobie essy, krzesa, sofki itp., a wszystko na sprynach, mikko wypikowane, obite ponsem; ustawiono te nowalje ukosem bokiem , , w rogu i na rodku salonu. Ian sowietnik Niewiarowicz, przy bywszy w ten 'umylny niead , prosi u progu o przewodnika i plan aby nie zabdzi, a jedna z ssiadek na widok stolika stojcego na rodku pokoju i firanek wiszcych u drzwi, prze praszaa moj siostr za przybycie nie w por, mylc e to przenosiny. Dwch za panw, nic bywajcych dotd w Bolko wie, przybyo tam z daleka, a po kwadransie rozmowy o pogo dzie, spojrzawszy na siebie, jeden z nich zacz od chwalenia apartamentu i poprosi wreszcie mojej siostry o plan jej salonu... bo pani M, oczekujca u siebie gubernatora, chciaaby podobnie uoy salon, a nie wio jak do tego wzi si. Siostra moja pochlebiona t ufnoci w jej dobry gust ale zakopotana propocycj, nie wiedziaa co radzi. Gdy atoli poso, ogldajc si po salonie, zabiera si wiernie go odrysowa, wytmaczya m u jako tako, jak ustawiajc meble >od fantazji- naley jednak, w najwikszym nieadzie, zachowa wolne przejcie od drzwi do drzwi i do gwnego dlablmemenl za co serdecznie dzikujc, ambasador pani M poegna si i odjecha. . Lato 1 41 roku spdzono w Druzgienikach. 8 Druzgieniki nie byy naturalnie pod owe czasy tom, czem dzi s. Dojedano tam ze wszech stron koAmi po piasczystych drogach, a karety i bryczki wloky si tak powoli, e Kamonek, piesek panny Idy, mg sobie spokojnie bied lekkim truchci kiem, poszczekujc przy pojazdach. Na miejscu nie znaleziono

57 -

wygd adnych; dopiero budoway si nowe azienki, do kt rych bose ydziaki znosiy wod lecznicz wiadrami. Ca okras Druzgienik wczesnych stanowi nieco obszerniejszy dom, w kt rym mieciy si: traktjer Cybulskiego i sala, gdzie od czasu do czasu fundowano sobie tace. A zjedao si osb sporo. Do wymieni pani Zambrzyck, senatorow Ogisk z nieodstp nym doktorem Wolfgangiem i towarzyszk Teofil Wolowiczwn, ksin Giedrojciow, wdow po ks. Antonim, urzdzajc w lasku podwieczorki, p. Abramowiczow chodzc na kulach, p. Niesioowsk z Grodzieskiego, p. Mejsztowiczow (Wawrzeck z domu), hrabin Eleonor Tyszkiewiczow z dwiema creczkami, panny Tyzenhauzwny, z panien: Mierzejewskich, z panw: Pusowskich etc. wiat literacki reprezentowali: s dziwy historyk Narbutt, powrcony wieo do kraju Tomasz Zan, autor Myli mojej-, Klorjan Brochwic z on. Dnia 1 lipca 6 odbyo si powicenie wgielnego kamienia pod nowy koci swj pobyt u wd, wrcili do Dobrowlan. Tam ju czekali na nich obaj Przedzieccy, ojciec i syn, ba wicy od pewnego czasu w Smorgoniach. Hr. Aleksander ju si by zarczy z Marj Tyzenhauzwn z Postaw i odwiedzi w Dziewitni .Jana ze Swisoczy*. Chodko czyta m ustpy u z .Brzegw Wilji- i na oznak swej przyjani podarowa po dolskiemu bratu po pirze cenn pamitk, rkopis .Grayny, na ktrego ostatniej karcie bya wasnorcznie przez Mickiewicza skrelona bajka p. t.: -Brytan i Wilk - (Autograf ten znajdowa si potem w Dobrowlanach). Mwic nawiasem, mia te Chodko, czsto rozjedajcy po wirskich stronach, ulubiono tam miejsco wypoczynku. By niom kam ie ocy u brzegu wirskiego jeziora, po drodze midzy wirem a Wiszniewem, opodal karczmy zwanej Kamionk. Siada na nim nutor -Obrazw i zapatrzony w sin dal, w bie lejce mury klasztoru, powzi tam myl do obrazka swego .Je sie w klasztorze*. W roku nastpnym, 1842, zawita do Dobrowlan Tomasz Zan i cay wielki post tam zabawi. -Zan by pobony, agodny

i wesoy zarazom pisze Piizynina. Gdy zrana wymodli si w kaplicy, szod w pole, doki|d go obszar swobodny pociga, ilo e przez lat omnacie do rwnin i stepw przywykn; szu ka kam ieni, gatunkowa pokady ziemi i tmaczy nam geologj, wspominajc chtnie o Hmnboldtcio, ktremu w Orenburgu na wycioczki naukowo towarzyszy. Wieczorami opowiada, pr bowa piowa swoje dawno piosenki, pisywa ze mn wiersze naprzemian, rysowa kirgizw, ich bro, ich mieszkania. Poe gnanie nasze z nim byo sordoczno; przez tych kilka tygodni spoi si on z naszem yciem, tak jak my z ca jogo przeszo ci. Czowiok ton boz ci jak gob pokocha stopy i wspo mina o nich z rwn mioci jak o wasnej ziemi; kart Tatarszczyzny, ktra Humboldtowi suya, ofiarowa z napisom ojcu na pam itk. Odjechawszy naszemi komi pldrowa czas jaki po okolicy, rozbijajc co mil kilka swj namiot; by w Po stawach, by w Kobylniku u Szyszkw, nareszcie objechawszy krgiem wilcjski powiat, opar si w Rienicy u Szwykowskich, skd [io niejakim czasie dnloj ruszy* '). Stan zdrowia hrabiny Gilnthorowej zmusi ca rodzin do przejechania do Wilna, gdzio mieszkano prawie w odosobnieniu, odwiedzajc tylko najbliBzyoh i najbliszych przyjmujc u sie bie1 Wrd nich piorwsze m ). iojsco zajmowaa Karolowi! Czap ska, wdowa od at piciu, stao boz przerwy mieszkajca w Wi-

nie, odkd jej crka Marja, w drodze do nieba, zatrzymaa si za krat Wizytek ') Ciocia Karolowa opowiada Puzynina mieszkaa na Subocz ulicy w domu misjonarskim, nic bywajc prawio nigdzie oprcz w kociele i u crki. Przy niej byl najmodszy syn lime ryk, chodzcy do gimnazjum; najstarszy Adam bawi w War szawie; redni za Ignacy spdza zim w Berlinie. Tam rozry wano go po balach dworskich, kostjumowycli i wszelkich innych, co cioci Karolowej dawao powd do cigych o syna niepoko jw. Niepokoje te byy raz przyczyn zabawnego qui pro quo. Ciocia miaa wyliczk dziwnej m aoci i zmylnoci, do ktrej mwia zawsze po niem iecku, a nazywaa j Luchchen. U Idy) za by piesek Raptu. Pewnego razu, faule de mirtu-, przyszo mi na myl napisa list po francusku od tego Baptusia do owej Luchchen, w ktrym byo duo strzelistych afektw. Ciocia Czap ska odbiera list, nie zwaa na charakter pisma, nie patrzy na podpis, bierze Luchchen za Luischen i, z myl zajt synem , wyobraa sobie, e to on ma romans z jak Ludwik, a kto, chcc owieci m atk, ten list z Berlina jej przysya. Szczciem tego dnia jeszcze przyszymy sam rzecz ku oglnej uciesze e, wyjania si i uspokoiy si alarmy cioci. Apartament cioci ska da si z kilku maych salonw, ozdobionych obrazami witej treci; bliszych znajomych i krewnych przyjmowaa w swoim ga binecie przed biurkiem, na ktrern sta pikny, kosztowny kru cyfiks i dun palia si lampa. Rozmowa cioci bya |K an >w , trzymajc rodek midzy klasztorn a wiatow; dbaa bardzo o to aby si modzi bawili, wyprawiaa nas na bao i za m , dzicu N o-llr-k i p w n ia lcm raz S kow w m skicm ow u ran gziu ftsk , ta a m , m czw dzieci, z ktrych crka M iaa oro arja S alezja, zak n u P ien W on ica an i zytek w W ilnie od r. I8 H pniej w W 3, ersalu zim a bya ze jw , n iqlobiw oci pra M N cew etc.; h E eryk, dziedzic S kow etc., sza tio. ala, aru icz r. m ta a m la , syn jako posiadacz n n ajpikniejszego w Polsce zbioru n m atw u izm ; lir. Ignacy, w ielkimtalen m tem uzycznymobdarzony, u ar b m ezienny. (Porw . Pow O .*. C I. I3 1 0 . szin zg fi4 ). :) S iostra O abrjei, w nastp ie M stw ostow a. sk

a gromic za wymysy, opowiadaa o obie jak bya szczliw 7.0 swoim Karolem, dlatego wanie, o pos/.la za wol i wybo rom ojca. Ciocia Czapska miaa lat cztordzieci sze; twarz sw joszcze bardzo pikn o rysach rzymskich, ubieraa w czepiec pod brod szczelnie zapity, za sw wspania kibi w czarne i ciemne szlafroki, na ktre wkadaa jeszczo szerok mantyl; na rkach jej biaych, w ktrych obracaa m echanicznio taba kierk srebrn, byy mitenki czarno. Chodzia zwolna, mwia powanie, artujc i gderajc naprzomian syna i odwiedzajce j panny. Pani opaciska, o lat pitnacie starsza a nigdy pikna, wci joszcze uywaa wiata w wycitych sukniach, krtkich rkawach i kwiatach na gowic... Jednak te dwie osta tecznoci spotykay si nieraz u kraty i za krat Wizytek, u stp otarza i u jednego konfosjonau, a pulchna rczka w paryskiej rkawiczce i biaa rka w m itence nieraz t sam bied wspieray... Hr. Gunthorown, po krtkich cierpieniach, zakoczya ycie 17 marca 1843 r. w Wilnie. Prawio jednoczenie umara w War szawie sdziwa jej m atka. W par tygodni | * bolesnym tym ciosio otrzymaa Gabrjela W z rk Ignacego Chodki pierwsze arkusze drukujcego si piorwszego zbioru swych |ioczyj, zatytuowanego >W Imi Boe*. Chodko namwi j do tego wydawnictwa, Chodko uczyni wybr z pomidzy mnstwa rkopisw i pootk na widowni pimionniclwa naszego wyprowadzi. Ksieczk przyjto nad spodziewanie yczliwie. Ten i w tylko pozwoli sobie na deli katn aluzj do przewaajcego w niej modlitewnego tonu. Mar szaek Mostowski, ktrogo bon-m powtarzao podwczas cale ota Wilno, pozdrowi autork wykrzyknikiom: .rai Iii cotre meme' a inny artowni, zostawiwszy tytu z treci, zauway: -Nie bdziesz wzywa Imienia Pana Boga nadaremno!. Tym ar townisiem by - eligowski (Antoni Sowa). W Dobrowlanach, po powrocie na wie osieroconej rodziny, przycicho na czas powion ycie towarzyskie. W Zalesiu spdza cicho ks. Ireneusz Ogiski miodowo m iosice z pierwsz m a onk swoj (Kalinowsk) wrd przopychu i elegancji od wieonej rodziciolskiej rezydencji; pani sonatorowa bawia

 BI w Rzymie. W Wiszniewie byo ju troje dziatek: Ceiinka o du ych szafirowych oczach, Manilia jak pczek biaej ry i omio miesiczna Jagusia, .wieczkiem zwana z powodu krzopkiej czerstwoci. mier atoli miaa rycho zabra liczn, wdziczn M anil... i dom wiszniewski posmutnia na dugo. Przedzieccy zimowali w Rzymie. W Postawach opakiwano m Zbigniewa ier Tyzenhauza, modzieca tak pikne rokujcego nadzieje! W cigu 18 i 1 46 mniej ni zazwyczaj gwarno i nio wszdzie wesoo 44 8 byo w nadwirskich stronach... W listopadzie 1 46 r. odby si lub p. Idy Guntherwny 8 z Edwardem hr. Mostowskim ') Pastwo modzi odjechali do swoich Cerkli8zek, gdzie w obszernym paacu miay jak dawniej, tak i teraz panowa tradycjonalne: ad, cicho, czysto i po rzdek. W Dobrowlanach pozostaa ju jedna jedyna tylko crka domu, Gabrjela, przy boku ojca. Przyby natomiast jeszczo jeden cel wycieczek i odwiedzin, W powrocie z Cerkliszok wstpowano bd do Olszewa, bd do yntup, gdzie osiada cala rodzina Korbuttw, ktrzy sprzodawszy pikne swoje Domaszewicze, wzili t majtno w dzier aw od Buczyskiego. Raz po drodze wstpiono do Zalesia, stojcego pustk. Otworzono przybyszom odwieone raz jeszcze salony. W gwnej sali krlowa portret en pieil* w bogatych ram ach samej ksinej pani, drugiej ony ks. Ireneusza. Owdo wia on w niespena rok po lubie i oeni si po raz drugi z siostr zmarej ony, pikn Olg Kalinowsk. Ona to wanie staa na portrecie, wyniosa, patrzc przed siebie duemi niebieskiemi oczami, w biaej atlasowej sukni, przy koszu kwiatw. Salony wypeniay meble Gams'a, wygodne, jasno obite, ardinjerki, latarnie chiskie. Kwiatw adnych nigdzie nie byo; hjacynty, tulipany, onkilo stay, pczkami okryte, w lodowni. Ksi, ktrego nie bez racji nazywano w ssiedztwie Monleczasie pu blicysty, zm arego w 1 1 r., brat Tadeu 87 sza, m istra K in rl. Pol sk iego. D ziedzic C erkliszck, l.u ezaju etc. hr. E ard M dw ostow by jui ski w czas w cem po W w dow akow iczw nie. B m y arszak gu w skim iem b. ile ,

 62 Christo, zabroni! u siebie kwiatom kwitn do przyjazdu ony. Ksistwo bawili w Rzymie, a powrotu ich spodziewano si lada chwila. Przybya te Gabrjeli nowa serdeczna przyjacika, w oso bie Ludwiki Paterwny (crka hr. Jzefa i Sottanwny). Zawi zaa si oywiona korespondencja midzy Inflantami a Dobrowlanam i. Na sam Nowy Rok 1 47 utracio Wilno swoj imatk ubo 8 gich' hrabin Kazimierzow z abw Platerow, dam niozmiernio miosiern dla biednych a gocinn w stosunkach towarzy skich. egnajc rok stary bawia si jeszcze wesoo wrd goci swoich, graa do taca modziey a nazajutrz ju nio byo jej na ziem i. Zaproszeni przez Mostowskich, m ajcych obszerno mieszka nie wo wasnym domu pod Ostr Bram, wybrali si hr. Gfmther i Gabrjela na par ostatnich zimowych miesicy i wiosn do Wilna. Wiosn miasto oywio si jak zazwyczaj: kontraktam i, jarmarkami, kwest po domach i zjazdem obywateli. Z Wilna, zaproszona przez Kossakowskich, wybraa si Gabrjela z siostr swoj Buczysk w odwiedziny do Wojtkuszek. W Wojtkuszkach pisze nie bylimy od lat dziesi ciu. Sami gospodarze lat kilka przebyli w Warszawie i za gra nic, najwicej w Tuluzie, gdzie byy nauczyciel wujaszka') by biskupem Zwiedzali Pireneje i zamki krewnych. lad tych po . dry i tych lat pozosta w albumach, a czego litografja nic odbia, dopeni widokami i portretami owek wujaszka. May Sta *), niegdy trzyletni zawadjaka, ju mia nauczyciela abb Jacotin, ktremu frak (noszony obyczajem duchowiostwa fran cuskiego) nio dawa zapomina o brewjarzu. L'abb Jacotin znika z salonu w chwili, gdy w nim rozpoczynao si zaledwie ycie wiatowe, punkt o dziesitej. May Sta pogrzocznia, pie wa piosenki zasyszane w Paryu, znosi m kwiaty z ogrodu, nie

h de L r. ava).

kadI cukierki | w serwet i prowadzi! do altanki, gdzie chowa nl uaskawione wiewirki. Kilty i Sasza'). adne podlotki, rysoway godzinami pod okiem ojca. Podjeda do nich mody Sta Dowgiao, ssiad o mil kilka, ale adn Sasz jeszcze wicej zajmo waa maszynka do kawy, w ktrej spirytus le si pali, i po maganie matce przy niadaniu...Bzy kwity apachniaogrd cay, aleja za wjazdowa, s czaa od chr: fa a bo inaczej ani listka d f<f, nie zostaoby na drzewach. Jedzilimycodziennio midzy niadaniem a obiadem naspaR sn eiyd c. cer do lasu >liniejk, a czai sempowozemidalej doWieprz Saint Clairw, gdzie wiosowano po jezior! giao i tam si znalaz i zaprosi nas w ii Pikn rezydencj w Siesikach oblew: wajce pod taras paacu, w ktrego wiey n czasu pokazywa cie zamordowanej przed 1 Koci parafialny, po drugim brzegu j<

64

z wiatrem nietylko odgos dzwonw, ale i dwiki organu, nie gdy boruskiego, ktry p. Kocz naby i ofiarowa do parafji. Sama pani domu szkicowaa m isterne minjaturowe portrety, m jej') malowa krajobrazy z natury, ktre porwnywano do gwaszw Kuleszy. Ogrd by pikny i starannie utrzymany; w paacu znajdowa si ciekawy i cenny zbir broni staro ytnej. Dalsze peregrynacje zaprowadziy Gabrje a do Nldok do chrzestnej matki autorki >W Imi Boe, gdzie p. Marja Szadurska opakiwaa m ier Stefana Witwickiego, z ktrym si bya zarczya w Paryu 18 r. ....Ale on pisze Puzynina 86 odkadajc ostateczn decyzj d zupenego ozdrowienia, leczy si co rok, raz w Griifenbergu wod, raz we Woszech powie trzem, pisa i odracza wsplne szczcie, a nie doczekawszy go na ziemi, poszed czeka na w niebie. Masia pokazywaa nam portret swego pielgrzyma, mwia o nim i to jej ulg spraDnia 1 listopada 1 46 r. odby si, jak napomkno si 2 8 wyej, lub hr. Idy Gflntherwny z hr. Mostowskim . Dobrowlany atoli i wileski salon dobrowlaskiego dzie dzica nie straciy nic zo zwykego oywienia, a czyni ho nory domu dopomagaa siostrze zawsze pomysowa, zawsze wesoa, zawsze czynna Buczyska. Zim w miecie przyjmowa hr. Giinther jak i w poprzednich latach mnstwo goci, panna Gabrjela za braa udzia we wszystkich zebraniach towa"rzyskich rozbawionego Wilna bd pod opiek ojca, bd tej, to tamtej krewnej *). W salonie, w ktrym prezydowaa autorka ') D in D giallo zm w Paryu 8 7 r. om ik ow ary 5 D ic s M sobie, a jednak idc za p szech ym prdem w ziw iq ina ow n N p ie racow a o poczyw aa, d a, oc b ic g ) czyta, aw azcU

fi >W Imi Boe-, gromadzio si najrnorodniejsze towarzystwo: arystokracja, kapani, artyci, literaci, lekarze, pedagodzy, nawet z czasem aklorowio miejscowego teatru, co jeszcze w 1860 r. byo rzeczq niesychan. To te przed oczami Puzyniny w rnobarwnym kalejdo skopie wileskich wspomnie z 1848, 40, B roku przesuwaj si O niezliczone postacie i sylwetki. Oto Odyniec, oto ksidz Wayski, oto eligowski, ju gony autor >.Tordaua>, oto ltonoldi, piewajcy po salonach z przedziwn mikkoci i wdzikiem Czaty Moniuszki, oto ks. Stefanja Radziwiwna, crka ks. Mi koaja z linji Bcrdyczewskiej, intrygujca Wilno szuhkami aksam itnenii, szafirowej to karmazynowej barwy, oszytemi grono stajami, z powodu ktrych nazywano j witym Kazimierzem: oto pani Wandnlinowa z Jezierskich 1usowska, czarujca Wilno przelicznym tacem oklaskiwana entuzjastycznie przez balowe , e. towarzystwo podczas figury mazura, zwanej la Ti-oiupeim Oto wspaniay muszkieter- Aleksander Puzyna, narzeczony piknej Zuni OorBkiej; oto Konstanty i Zygmunt Grscy, jeden ywy jak ogie, a drugi powany i wyrzekajcy na zbytni dugo karnawau. Oto doktorowie Wikszemski, Tyejus i Rajkowski, ktrych gdy nio znaleziono w domu, to szukano bez zawodu w salonie pani Duczyskiej. Ks. kanonik Markiewicz i ks. M amert Herburt, janiejcy nauk i wymow, a obok nich ksidz rektor Kozowski, ksidz inspektor Lipnicki, -ksidz profesor Zdanowicz nadawali ton powanym rozmowom, przeplatajcym wiatowe zabawy. Wypadkiem dnia dla towarzystwa wileskiego byo przy bycie na krtk do m iasta gocin autora >Kollokacji< i -Pannymatki-. Poznajomia si z nim Gabrjela na ulicy, |>odczas pro cesji Boego Ciaa u otarza, wzniesionego u zbiegu ulic ZamK to jedw li")/ abn su i BZelc&i, kn S k ia n H k i, p i k iaty? u n a u ira w O zbytki! zbytki! K U ta dn a t i in

 66 kowoj 1 w. Jafiskiej; prezentowa Odyniec. Nazajutrz Korze niowski odwiedzi! Mostowskich, w ktrych domu spdzaa pod wczas zim Gabrjela. Go znalazszy na stoliku album pa mitkowe, podpisa nazwisko swojo pod portretem Ignacego Chodki, rysowanym z natury przez Helen Tyzenhauzwn, dodawszy tylko jeden wymowny wyraz: Boruny>. Korzeniowski odwiedza Wilno wcharakterze kuratora szkl. Gdy go zagadn hr. Mostowski o Szlacheckim instytucie, odpo wiedzia z um iechem ze znalaz w nimkorytarze jasno a st , wyborny. Toatr by ju od 1 czerwca 1849 r. zamknity, ale go otworzono dla odegrania >ydw no cze gocin. Autora, so dzcego w pierwszym rzdzio krzosel, zarzucono bukiotam i. Aktorowio Dering i Malewski zbierali sute oklaski. Nazajutrz p. Rafa lizie modelowo! profil Korzeniowskiego, a ks. Gobrjelowa Ogiska daa na cze gocia wspaniay wieczr. Latom 1850 r. wybrali si hr. Gunther z crk z odwiedzi nam w dalsze nieco strony za Dwin. Wybrano si koczom i szeciokonnym, a cztorokonny furgon wiz kucharza, suc, walizy i paki. Inaczej bo in illo tempore nie podrowano. Za jechano po drodze do Komarowszczyzny, Olszewa, Cyrkliszok, a pierwszy duszy popas wypad w Daugieliszkach. Daugieliszki. starostwo nadano przez Imperatorow Kata rzyn kanclerzowi Platerowi, ojcu siedm synw, w posiadaniu iu byo nnwczas wnuka kanclerza i wnuczki: Zygmunta i Pauliny. Stryj ich, . p. hr. Plater, zajty bardziej bibljotek ni gospo dark, dal podupa starej rezydencji; dwr silnie zdezelowany wychodzi oknami na istn puszcz bzw, jaminw i sjnrei, rozgazionych, rozhulanych, popltanych ze sob jak las jaki dziewiczy; ogrd owocowy rozbuja si te swobodnie, a dach oranorji ada dzie- grozi zapadniciom si na pomaraczo i magnoljo. Stara tylko Platorw gocinno podtrzymywaa Drugim etapem by Kombul, gdzie w wielkim dwupitro wym domu poznaa si Gabrjola z przyjacik swoj dotd tylko przez listy Ludwik Platerwn. Kombul przypomina

nieco klasztory, gdzie praca i modlitwa utrzymuj umysy w skupieniu i powadze. -Z cichego, prawie klasztornego Kombulu pisze Puzynina znalelimy si z poranku na wieczr w Sarji, w obj ciach pani opaciskiej i zawsze piknej i serdecznej Maryli. Sarja, rezydencja gona z dawien dawna z gocinnoci, miaa dom wielki drewniany, ale bez pitra; w ogrodzie rofey stare drzewa i przepywaa go Sarjanka, winca si wrd murawy i kwiatw. Dzieli zaczyna si od mszy w. w kaplicy domowej, ktrej asystowaa p. opaciska w rannym stroju, przed wann i przed kaw. Po niadaniu, ktre podawano o poudniu, cho dzilimy po ogrodzie, pywalimy po rzece eleganckim batem . Obiad i herbat zastawiano bardzo pno, a wieczr koczyby si z pewnoci nad rankiem gdyby nie wzgld na zdrowie sy , nowej; pani opaciska nie kada si sama nigdy przed trzeci rano, tak dla powzitego ju od modu zwyczaju, jak te dla skonnoci apoplektycznej, ktra joj dugiego snu nie pozwalaa do tego stopnia, e gdy usna, budziy j co kwadrans suce. Sarja przypominaa m iasto, nie byo dnia aby kto z obcych si nie zjawi, to p. Duniewski, to Ludwika Platerwna z ojcem, to p. Stanisaw Chom iski, wracajcy od teciw swoich itp. itp.* Hr. Gunther zrobi wycieczk do Justynijanowa Szczytw; Ga brjela odwiedzia p. Chrapowick w Kochanowiczach. Sarja ssiadowaa z Owiejem Szadurskich, o ile ogromne dobra ssiadowa- z sob mog, przedzielone wielkiemi obsza rami wasnych gruntw, podobne do dwch dam siedzcych obok siebie, a stykajcych si szeroko rozdtemi robronami su kien swoich. Jakkolwiek Owiej') z paacem o dziesiciu skrzydach i dziedzicach, z kocioem murowanym, z seminarjum ks. M ipotem S apieh . N w aby je w !79 r. od Sapieh Jan A gu z E w w u st k H yizen w oda m ojew iski i w znis w O ieju pa c oraz k w a oci. H yizen, Liczyy podw dobra ow czas iejskie 1 .0 0d sz. O ie w 3 0 u becn acicielemO ieja w jest p W . adysaw S u zad rski.

sjonarzy na dziedzicu, z m iasteczkiem za bram wjazdow, wyglda! bardziej na stolic udzielnego ksistwa, ni na rezy dencj litewskiego pana, serdeczne przyjcie gospodarzy potra fio zaraz na wstpie zapeni te olbrzymie przestrzonie takiem ciepem staropolskiem, emy si od razu uczuli przygarnici. Obrany przoz . p. hr. Hylzena spadkobierca tej krociowej for tuny, hr. Plater, (z linji Krasawskiej) zrzek si daru na rzecz Jana Szadurskiego, bowiem przestraszyy go ciary do Owieja przywizane: utrzymanie pensji panien, szkoy, szpitala, apteki, sem inarjum I dobrze si stao, bo dobroczynne te zakady zy . skay w osobie Jana Szadurskiego, a teraz dzieci jogo Ignacogo i Michaliny z Wielhorskich Szadurskich aniow strw i opie kunw prawdziwych. Patrzc na p. Michalin Szadursk, w skro mnymstroju, ustpujc wszystkim m iejsca, ale mylc o wszyst kich, czynn, energiczn, oddan miosierdziu, zapominajc o so bie, przychodziy w pami bogosawione Jadwiga i Elbieta. Liczno grono panien, krewnych i siert hodowao si w ( iwieju i wychowanio brao pod jej opiekuczem skrzydem. Z pod tej opioki wyszy midzy innem trzy Karnickie: Radziwiowa, i Edmundowa Sulistrowska i Gustawowa Wilhorska, ktra to ostatnia zajmowaa teraz w Owieju, wraz z ca rodzin, dom osobny w kocu dziedzica. W jednem zagiciu paacu utwo rzony by ogrd zimowy, zajmujcy dwa pitra, do klrego schodzio si z salonu po schodach, lub na ktry patrzyo si z gry przez okna. Drzewa egzotyczne, w klomby zgru|iowane, pitrzyy si magnoljami i rododendronami, a wiy si w rnym kierunku cieki wirowane, jak w ogrodzie pod otwartem nie bem Wieczorem owietlano ogrd ten czarodziejski lampam . i, co dawao nieopisanie pikny widok*. Powrt zaprowadzi dobrowlaskich goci do nieduej ma jtnoci p. Marcinowej Szadurskiej z domu Rossadowskiej, do siedziby wygldajcej jak bukiet polnych kwiatw przy ci kim a bogatym robronie Owieja; dalej przez Druj do Obabia, gdzie serdecznie w milej rezydencji swojej podejmowa przy byych p. Stanisaw Szumski; wreszcie do Zawierza (Mirskich), malowniczo lecego wrd wzgrz i jezior.

69 Miay niebawem w yciu Gabrjeli nastpi dwie wane przemiany: wydzielenie z fortuny ojcowskiej przypadajcej na niq czci i zampjcie. Rozdzia midzy crki fortuny swojej dopeni jak si rzoko wyej hr. Giinther w 1 6 r.; Ga 81 brjela wybraa dla siebie Niestaniszki i pobudowaa tam sa m oistn rezydoncyjk nazwan Potuinem. Do Dobrowlan po mierci hr. Giinthera przeniosa si owdowiaa w 18 r. siostra 48 Matylda Buczyska. Kiedy zad w progach Dobrowaskich zjawi si z m irtem w rku Tadeusz ks. Puzyna, liczya wwczas autorka >W Imi Boe- trzydzieci sze wiosen. Pierwsz wzmiank o przyszym m u spotykamy w jej pamitnikach pod dat 1 47 r. 'Jeszcze 8 jesieni odwiedzi nas ssiad Bienicy, krewny Szwykowskich i Chom iskich, Tadeusz Puzyna. Jedzi on co rok do Olszewa i mj ojcioc spotkawszy go u Romerw w Wilnie wymawia, e mu wgy obija< nic zajedajc ani razu cho na popas. Ta wymwka bya grzecznem wezwaniem i ju nie miju Dobro wlan. Widzc tego modego czowieka w zapitym | o szyj >d surducie, z wosami ostrzyonemi krotko, z wsem polskim bez bakenbardw, syszc go mwicego dwicznym gosem, o go spodarce z prostot, o rodzinie z m ioci, o Mickiewiczu r. za paem, o ksidzu Wazynskim i Godlewskim z przyjani i wsp czuciem pomylaam sobie: czemu tacy jak on nie bywaj u nas czciej! Odgadam czowieka, ktry i w domu by takim jak za domem bo nic adn urnalow lalk. Korbuttowie, za , intrygowani tym gociem, przeladowali mnie nim ale sycha , byo, o ju wybra >swoj<, e si stara za Dwin w Mohylewskiem o pann Antonin Czudowsk, poznan zeszego lata u pani marszakowej Sulistrowskieji. Jako tak i byo. P. Tadeusz Puzyna (syn Jzefa i Anny z Abramowiczw, rodem z gub. wileskiej, liczcy lat okoo trzy dziestu dwch) nietylko stara si o pann Czudowsk, alo i sta n z ni u otarza. Nie dugo atoli trwao to poycio m aeskie. Pierwsza ona Tadeusza Puzyny umara we cztery m iesice po lubie, a mody wdowiec j coraz czciej pojawia si w Dobrowlanach.

W maju 1 6 r. Tadeusz i Gabrjela zamienili piercionki. 81 W Wilnie to si dziao i wiadomo obiega lotem byskawicy cale m iasto. Odyniec powita narzeczon wykrzyknikiem: >Pan Tadeusz!' Genera gubernator Bibikow przyby osobicie zoy powinszowanie i yczenia, zdobywajc si na niobardzo szcz liwy komplimcnt: Je voiut fSUette de chanyer de nom! Ignacy Chodko pisa dla narzeczonej: e T Mim n jr. .szej ifem i. ^

Tadeusz Puzyna by dziedzicom Horodziowa, ani obsza rem ani rozydoncj nie mogcym i w paragon z wielkopa, skiemi Dobrowlanami. Panna m oda zustpi przeto m iaa z pa acw sterczcych dum nie* do skromnej podzabrzezkioj chatki. Ale chatka ta miaa podobno dla niej urok, chociaby tylko przeciwiestwa. Suchaam pisze w pamitnikach swoich z uczuciem zadowolenia o maym domku w Horodziowie, o przy sdzi starych klonw, dzielcych dom od kocioa, o matce Ta deusza, ktr on straci w tyme roku i m iesicu co ja moj. o siostrze jego Basi, o kuzynce M arciutce, ktre na mnie tam czekay... ta prostota ycia, ktr malowa mj przyszy, doga dzaa m jak wypoczynek po pitrach i sam i ocie w pustkach duego mieszkania'. lub odby si w Dobrowlanach IB sierpnia 1 5 r. Nowo 81 ecy odjochali do Ilorodziowa. Jakio wraenie sprawi nowy dom* Jak wygldaa nowa siedziba? Odpowied na to znajdujemy w licie Gabrjeli Puzyniny, pisanym do ojca z Horodziowa na poranku 22 sierpnia, nazajutrz po przybyciu pod dach mowski'). Jak m tu dobrze! pisze jak mi tu coraz lepiej b i dzie! Przybylimy tu jak najszczliwiej na godzin dziewit (wieczorom) |io zmienieniu koni w Smorgoniach. Gdyby droga

D ri d wH tiow P zyn w om orod fo u w

m niej pikna, mniej m a lownicza, a od Bienicy m niej grzysta, byli bymy na sidm . Mijalimy dwory i dworki Ogonowskich, Godlowskieh, Skinderw. Wszdzie mosty nowe i gro ble, sypane staraniem mojego dobrogo W p* Tadeusza. (Ozy inny mgby by godnym to rowa drog d alej w wiat!) Co wiorsta spotykalimy to konnego z latarni, to prze wodnika, to znowu pod samym dworem drki parokonne w razie gdybymy si bali jecha w wikszyta powozie. Przy wieca ksiyc... ju przebylimy grobelk wrd gstych za roli, ju m ost, ju z daleka wida Horodziw, pomimo nocy, bo jak paac zaczarowany wieci wszystkiomi oknami i wita now gospodyni. Serce bio nam obu; pojmowalimy wzrusze nie Basi. Ju wjedamy w ulic klonow star, ju w klomby i biae barjerki, ju pod ganek... Na ganku dwie sylwetki; Ba sia z Chlebem i sol i Marciutka, obie drce i kochajce. Tysic byo uciskw, duo ez sodkich zaraz otartych, ale sw bar dzo m ao. Ganek przeliczny a al go opuszcza... Odrazu by am jak urodzon pod tym dachem- Oprowadzono mi wczoraj po caym domu; wszdzie znalazam Potulin. Cho wszystko tu wiee i eleganckie, jednak z tych cian co z dawnych cza sw wyglda: portrety dziadw i babek, a cnoty ich odrodzone we wnukach- Pisz nieubrana jeszcze; mj Tadeusz ju obchodzi

gospodark. Cicho w caym domu; m by wczenie; widziaam usi wschd soca z okien mego gabineciku, ktro wychodz na W par dni potem mamy w licie opis: .Dom bialutki w zie lonym wianeczku bluszczowym jak panna ioda, a wewntrz biay, niewinny, jak dusza panny modej po spowiedzi. Pozycja otwarta, wesoa, daleki horyzont; klomby i barjerki okoo drogi. Koci duy, drewniany, 7 kaplic murowan, z cm . entarzem ocienionym klonami, jeszcze starszemi ni przysada; we wntrzu co starowieckiego; otarz rotcoco; msz piewaj przy or ganach*. Miaa tedy teraz Puzynina trzy rezydencje dla siebie: Horodziw, Potulin i Dobrowlany i przyzna to trzeba, najrza dziej bywaa w pierwszem z tych gniazd swoich. Zachwycaa si Horodziowem, od czasu do czasu przemieszkaa tam m ie sicy dwa, trzy, tam pisaa swojo powiastki i artykuy do pism warszawskich, tam dyktowaa swoje pamitniki trzymanej przy sobie specjalnej sekretarce. Ale Potulin by jej wasnom dzie em;; lubia popisywa si niem jirzed gomi przybywajcymi z dalszych stron. Dobrowlany za nciy j ku sobie urokiem tyoletnich wspomnie; po mierci wreszcie ojca trzeba byo j> omaga siostrze w czynieniu honorw domu. A podczas gdy au torka W Imi Boe* przebywa to w Wilnie, to w Potulinie, to w Warszawie, gospodarz w Horodzilowie m Tadeusz z sio str Basi. Dawnym trybem, zaledwie pojawia si Puzynina u siebie, zjedali si horodzilowscy ssiedzi, lub te ona wy bieraa si do nich w gocin. Najmilsz atoli dla niej rozrywk, po umysowej pracy, byy majwki i dugie niadaniowe i pod wieczorkowe posiedzenia w gronie domownikw, ma, Basi, Marciutki, uczniakw na wakacje do Horodziowa przybyych, Ludwiki Platerwny, ktrej pobyt w Horodzilowie przeduano wszelkicmi sposobami, lub panny Olgi Semoneko, wielkiej przy jaciki Puzyniny, ktra w Horodzilowie przeszo rok przemieszkaa. Natomiast w Potulinie przyjmowaa Gabrjela Syrokoml. Przywiz go tam z Wilna po sejmikach Tadeusz Puzyna jesie-

 78 ni 1865 r. I.irnik wioskowy stal podwczas u szczytu rozgosu' i wzitoci, alo niemiay, nawet dziki piewak litewski ledwo da si pochwyci. W Dobrowlanach witaa poet Buczyska chlehcm i sol, mwic e to za Ks chleba*, a witaa pod d bem ustrojonym na cze >Dboroga< w rogi jelenie i tarcz z herbom Syrokomli. Czeka te mody klon przygotowany do sadzonia; proszono gocia, aby sam wasn rk zechcia go rydlwki, garciami chwyta ziemi, rzucajc j do dou alo przez to tom bardziej tylko pamitkowym sta si klon dobro* wlaski. Za Horodziw wici uroczycie w 1861 r. odwiedziny biskupa. Pasterz, objedajcy djecezj, przyby do Horodziowa dnia 5 sierpnia z Obrka, gdzio bierzmowa ranek cay i obia dowa u dziedzicw, pp. Kazimierzowstwa Dcderkw. Powitany odgosem wszystkich dzwonw, przeszed midzy klczoym lu dom, bogosawic na wsze strony, a gdy wchodzi do kocioa, zabrzmia chralny spiow, wrd ktrego brzmia najpiknioj gos ksidza Michaa Szwykowskiogo, gotujcego si do odbycia promicyj swoich za dni kilka w Bionicy u grobu rodzicw. Ks. biskup Krasiski, wiaty kapan, zarazem uczony i poeta, niemnioj wiatowicc oywiajcy rozmow dowcipem lub barwnom opowiadaniom, spdzi wieczr w horodziowskiem towarzystwie i przyj ofiarowany sobie nocleg. Po piknej nocy nasta pikny ranek. Od witu ksidz Szyejko i inni kapani spowiadali lud na cienistym cm entarzu, a o dziewitoj ksidz biskup, postpujcy solennio pod baldachimem, rozpocz bierzmowanie. Duo osb z obywatelstwa okolicznego przystpio do sakramentu, pp. Pu ciatowie, Jasiscy, p. Gruszecka z crk i wielu innych. Karmakome, pstre chustki wieniaczo wszystko to na tle zieloni drzew liczny dawao widok. Okoo poudnia wysza msza pontyiikana; biskup zasiad na tronie, a ksidz Szyejko przem wi do ludu toczcego si na cm entarzu. Kapanw byo okoo i w plohanji. Na trzeci dzie ksidz biskup odjecha a ze

 74 brane w Horodzilowie towarzystwo, do ktrego przyczya si Jachimowszczyzna i Obrek, zabawio si weso, w lesie, do pna w noc trwajc sierpniwk. By to, nietylko nad Horodzilowem, przebysk ostatni da wnych czasw. Nastao pi lat burz niezapomnianych, klsk i przemian a gdy huragan przewy i pozostali jli rozglda si dookoa, nio byo ju wielu i wielu dawnych ludzi, nie byo ju dawnych czasw ani ladu, nie byo ju i dawnego kraju. Przycicho wszystko po dworach wiejskich; po miastach nato miast zaczynao coraz bujniejsze rozwija si ycie. Towarzyskie wiejskie stosunki rozluniy si; opustoszay ^rezydencje*, a ci, co pozostali nad zagonem, wrci do dawnego trybu ycia nio mieli i ochoty i rodkw. Barwne, obfite pamitniki Puzyniny przechodz w ton co raz bardziej szary, wlok si od daty jednego zgonu do daty nowej mierci, nawiedzajc ju teraz tylko m iejsca dawnych wspomnieli... az wreszcie na roku 1 67 urywaj si, rozpywaj 8 si w smutnej zadumie, wytrcajcej z rki piro tej, ktra p wiekow pamici obejmowaa taki okres czasw, takie zbioro wisko ludzi, okres czasw przeminionych na zawsze, tum ludzi znikych na zawsze z widowni wiata... A wreszcie i Horodziw sam ttnicy jeszcze przez czas , jaki cichym gosem staruszki, dyktujcej z awki ogrodowej opo wie wspomnie swoich, ze mierci Puzyniny zamilk, za m ar. Dzwony kocielne przycichy ju w 1866 r. W dniu zam knicia, dnia 1 czerwca, ochrzczono w kociele w Horodzilowie 2 ostatnie dziecko, a by niem synek pp. Jzefowstwa Puciatw, Hippolit. Pochowano zwoki Gabrjeli Puzyniny w sklepach horodziowskiego kocioa, w grobach familijnych ale zwok tych ladu ju dzi nigdzie nie pozostao na ziemi. Dzi ju tylko drzewa stuletnie pozostay na miejscu w Horodzilowie. Dwr ley tu u drogi prowadzcej w kierunku od Pooczan do Zabrzezia, niedaleko duej wsi nazwanej Litw, jakoby na pamitk, e sza tdy niegdy granica Bialejrusi i Litwy

7 R waciwej. Od drogi biegnie aleja do dwom. Dom mieszkalny Puzynw ju nie istnieje; poar go zniszczy! doszcztnie; na przeciw szeregu topoli, ktre stay niegdy przed samym fron tem dworku Puzynw, znaczny dzi tylko kwadrat koniczyn zarosy; tu stal dawny dom rezydencjonalny. Nowy budynek mieszkalny, nieduy, o dawnym typio, pobudowano nieco dalej w gb, bliej ku starym, ale dobrze utrzymanym zabudowaniom gospodarskim, dzi jak dawniej lecym z tylu za rezydencj sam W lewo sad. cienisty obficie, zrzdzeniem dziwnego po . mysu wysadzony wzdu i wpoprzek jesionami, tworzcemi, co prawda, wdziczne, rwnolegle szpalery, nie guszcemi wszelkie owocowe drzewo. To te w prawo od domu mieszkalnego, ponad stawkiem, zaoono na nowem m iejscu nowy sad owocowy. Cay dwr dzisiejszy horodzilowski w typio swoim, starowieckim, pozosta ten sam co i dawniej; wida tylko, e waciciel, acz kolwiek stale w Wilnio przebywajcy a zjedajcy do Horodziowa jeno na par lotnich miesicy, nieobojtny zarwno dla starych jak i dla nowych gniazd Achmatowiczw na starodawnej, rodzinnej oszmiaskiej ziemi. Troskliwo dziedzica i dozr wi dne wszdzie. Grunta niedue obszarem (811 dziesicin), ale do skonae. Gospodarka tylko, dzierawcy yda, szwankuje jak zwy kle w tych warunkach. Pooenie Horodziowa adne; duo drzew, drogi sadzone, woda, wioski, a tu i nadberezyskie zielone r wniny, rozpywajce si w szerokim widnokrgu poudniowym, po ktrych byska tu i owdzie srebrny pasek Berezyny. O wior st niepen od dworu, na przeciwlegej stronie drogi, na wy niosoci, cerkiew. Pikna, staremi klonami, josionami, lipami, jarzbinami wy sadzona droga cienista prowadzi wprost od dworu do m iejsca, gdzie sta niegdy koci. Na obszernym, nieogrodzonym, zdzi czaym, opuszczonym cm entarzu, stercz ruiny: trzy ciany m u rowanej przybudwki kocielnej. Zapad si dach, zapada si posadzka, pod ktr do niedawna jeszcze walay si trumny na cm entarzu, pod cieniom rozoystych klonw, krzy drewniany w ogrodzeniu starem, cay w dziko ju rosncych krzakach bzu

 76 lub jaminu; gdzie niegdzie kam ie nadgrobny omszay, z za cierajcym si nadpisem; opodal ruin kocielnych, murowany z kamienia pomnik, z wpuszczon we pyt, powicony pa m ici Krystyny Jasiskiej, zmarej 1 wrzenia 1840 r. i tu | v 2 w grzebionej. Przechowa si te jeszcze jako tako grb rodziny Kuczkw; na mogilnym innym kamieniu wida jeszcze nazwisko Estelli Wituskiej, zmarej w 1848 r.; dalej grb Skinderw; na plycio grobowej Pawa Sarnowskiego f 1866 pooono znane m e mento: Przechodniu, westchnij do Boga i pomnij; Czem ja byem Tem ty jeste; Czem ja jestem , Tem ty bdziesz*. Na zewntrznych cianach ruin pokocielnych kilka tablic popkanych, kruszcych si, przypomina jeszcze tych, ktrych zwoki zoono w podziemia wityni, na spokj, jak sdzono, nienaruszony. Tu pochowan zostaa w 1 43 r. Anna z Abra 8 mowiczw Puzynina, tu pochowany zosta m jej Jzef z Ko zielska Puzyna, urodzony w 1783 r., zmary 3 stycznia 1838 r. Tu obok ich trum ien spoczli syn Jzef i synowa Gabrjela... Tym, ktrych prochy wiatr rozwia na cmentarzu w Horodzilowie, na cmentarzu w osku, ktrych mogiy zielskiem tam porosy wieczne odpoczywanie w wiatoci Twej wiekuistej racz da. Panie...

U W SCHOD NIEJ P O W IA T U G R AN IC Y. W oloiyn 1 0 -1 9 . D n am k iq ln W 47 87 om iem i s zi> oloyscy. R G aztold a dw RM S . taszkw N . ajbogatsza dziedziczka w Pobcc XVIII w . ieku C zartoryscy. Tyszkiew iczow w ie ielatyccy. R ezydencja w oloiyska da w niej i dzi. . K oci. C erkiew Orob* Tyszkiew . iczw - G ice . ran i obszar d D br. roga n p oc. Poloezan S n J a n y. tosu ek acliim szczyow zny do Pooczan Z . abrzezi scy, M ikitynicze, Kiszkow H ie, lebow iczow ie, G orajscy. R .T d ich Poloezan J ch ow d u yck . y n im iczow akie. O tn sta ia J im iczw n Jacliim szczyzna pow ach ow n , ow staje. Proces o Lu y. an W iadom z IMt r. o S dym cie. W o u on ielkie S Su ioo. istrow w P scy oocza acli. R S listrow n d u skicli. 7attytten fu d m z fu d u a en . . eji n u , n u i ttyn ejn D r w J ch ow w a lm szczyzn dw io, orok w Poloozanacli. K oci. K m a ie pod K opaczam D i/ ziedzictw S o akow iczw H . ruzdw - B . tadw Iu . zele. Izabeliskic d obra O skich K ierz D gi . azim ederko b dow u niczyoszm sk - C ia i. lioiw M cczn . ood o. I^szna. - N osiw Lebiedziew . . W kronice Bychowca czytamy, e wiadomo o m ierci wiel kiego ksicia litewskiego, Zygmunta Kiejstutowicza, zamordowa nego 20 marca 1 40 r. w Trokach, dosza do Wooyna w chwili, 4 gdy bawi tam nam iestnik smoleski, Andrzej Sakowicz, w go cinie u kniaziw Wooyskich. Porwa si Sakowicz i wesjwi z innymi panami litewskimi i dostojnikami pody do Holszan, do kniazia Jerzego Semionowicza na narad. Zjechali si tam: Gasztold, poprzednik Sa kowicza na namiestnictwie smoleskiem, Kierzgajo nam iestnik mudzki. Mikoaj Niemirowicz starosta wileski. Mikoaj Radzi wi marszaek ziemski litewski. Postanowiono (w Uolszanach)

78 -

wezwa na tron wielkoksicy Kazimierza Jagielloczyka kr lewicza polskiego i wysiano do niozwlocznio posolstwo do Krakowa. Kniazlowio atoli Woloyscy na wybr w patrzyli krzywo. W kilka lat potom, wsplnio z synom zamordowanego ksicia, naleeli do spisku' majcego na celu zgadzenie Kazimierza Ja gielloczyka podczas oww. Zamach nio uda si i piciu braci Woioyskich pojmano i stracono w Trokach. Taka tylko wiadomo przechowaa si o Woioyskich kniaziach; oprcz wzmiankowanej kroniki, wspczesno wszystkie inne inno rda milcz o nich liajzupcnioj ') Nasuwaj si dwa przypuszczenia: albo e kronikarz litew ski zatytuowa rozydontw wczesnych w Woloynio ukut na prdce nazw -Woioyskich kniaziw-, albo ze kniaziowie ci zgol nio Istnloli, urodziwszy si i pomarszy w wyobrani kro nikarza. Z adnom za z tych przypuszcze nio zgadza si wia domo zaczerpnita przoz Wolffa z 3-ciej ksigi zapisw Me tryki Litewskiej, e Woloyn nadany zosta .okoo 1400r. przez w. ks. Kazimierza Jagielloczyka panu Iwanowi Moniwidowiczowi- (Janowi Monwidowi) *). Nie ufajc kompetencji wasnej, kwestji nic omielamy si stanowczo rozstrzyga, zwracamy tylko uwag, o trzecia ksiga zapisw Metryki Litewskiej, zawierajca nadania krlw Kazimierza i Aleksandra (14401606), zostaa w 1 97 roku p rzepisan 1 i o omyka w ni boz trudnoci 5 ) wkra si moga; pozwalamy sobie rwnioz pooy raz joszczc nacisk na okoliczno, o wzmianka o -kniaziach Woioyskichznajduje si jodynie w kronice Bychowca. Tak jedunk lub owak, faktem pozostanie, o w drugiej po owie XV-go wioku nalea Wooyn do Monwidw, pierwszych wojewodw wlloskich, a z ich rk, przez rce krlowskie, prze szed we wadanie niemniej znakomitego rodu Gasztoldw. ') J. W olff: K iaziow litew n ie sko-ru scy-. W arszaw ISl\ str. 0 . a 8 !1C .1 lli.m iKA ( . . im < la ri. ua vb .loT rad U |4ii. I. I is in tu n

79 -

W pierwszej poowie XVI wieku wacicielem Wooyna by starodawny magnat litewski Olbrycht Gasztold, syn Marcina wojewody trockiego i ksiniczki Aliny Holszafiskiej, nam iestnik nowogrodzki, podczaszy litewski, starosta bielski, wojewoda poocki, trocki, wileski, mianowany w 16 r. kanclerzem litew 22 skim, starosta mozyrski i borysowski, dzierawca dorsuniski, zmary w 1639 r. Rd Gasztoldw, herbu Abdank, nalea do nnjznako mitszych na Litwie. Przysugiwa m nawot przywilej uywania u do pieczci czerwonego wosku, co wycznie panujcym wielkim ksitom byo dozwolone. Ju w 1 87 r. Andrzej Gasztold pia 3 stowa wysoki urzd starosty, tj. wojewody wileskiego, a kro niki litewskie i polskie z ostatnich czasw zlewania si obu pastw, raz po raz kad imi Gasztoldowe w rzdzie najwpywowszych i najwiehnoniejszych monowadcw litewskich. Naj dawniejsz siedzib Gasztoldw na ziomi oszmiaskioj byy Gieranony, posiadane ju przez Piotra Gasztolda w 1 3 r na 41 stpnie odebrane m a przez w. ks. Zygmunta Kiejstutowicza u zwrcono w 1488r. bratu jego, wojewodzie wileskiemu. Janowi. Rzeczonego Jana wnukiem by dziedzic Wooyna, Gasztold. By to najmoniejszy swojego czasu pan na Litwie. Aeby da wyobraenie o jego majtku, do przytoczy, o na ekspe dycje wojenno dostarcza najwiksz ilo konnych, bo 46fi jed cw. Olbrzymi fortun, odziedziczon po rodzicach, powikszy nietylko dobrami, ktre otrzyma w darze od krlw polskich i od kniahini Trabskiej, ale nadto znacznemi majtkami, ktre wci kupowa. I tak krl Aleksander Jagielloczyk nadal m u Soldzieniszki, a krl Zygmunt I Koniuchy, ukin w Kijowskiem i lece obok Gieranon Lipniszki, w nagrod za obron zamku poockiego, dzielnych czynw dokonanych czasu wyprawy na Moskw, oraz za poselstwo do hordy tatarskiej odprawione. awryn Talwoszowicz, po mierci synw swoich, zapisa m u Troki i Bire; biskup Pawe ks. Hoszaski zapisa m cz dbr u swoich holszaskich a kniahini Moejska Kamieniec, Marja kniahini Trabska, siostra babki jego Elbiety, zapisaa m w 1 9 u 40

i 1496 r. Traby, Bychowo, Doboszny, Holszany '), Dorgiszki, Jerosimiszki, Dolgiszki, Widziszki, Zojakowie i Hlusko, wraz ze skarbami, stadami i ru chomym majtkiem. Sam Olbrycht Gasztold naby midzy, rokiem 1 1 57 a 1537 Tukleje, Krostomiecze, Widz, Purwiszki, Pukaftce, Miadzio, Kobielniki (od wirskich), Tejkiniany, dwi' Gieranojski-, >dwr Zasawski , Kolodzie i t. d. a prawdopodobnie i Wofo/.yil, jeeli nie by ju nabytym przez ojca Olbrychta, Marcina wojewod trockiego. W 1 29 r. krl Zygmunt utwierdzi! go we wadaniu 6 Lubcz ) i Kojdanowem, nadanych niegdy przez krla Aleksan dra kniaziowi Wasylowi Wierejskiemu, ktrego crk Zofj po j! za on Olbrycht Gasztold. Syn Olbrychta, Stanisaw, wojewoda trocki i nowogrdzki, obj cale | > ojcu ogromne dziedzictwo, wyjwszy niektre do m 'I Praw dopodobnie jak cz dbr h ich zw H olsza sk , an olszan y. *) M a tu o starostw lu ow ie beckicm n dsam D ieprem (Lu a ym n becz, dzi kiem przez krla A leksan W sp k po G dra. ad u asztold w je Paw Iwa ach zi e now S ieh ('Sapiehow I, 7 ). ic? ap a. ie9

 81 bra (Traby, Bire, Troki, cz Holszan i d.), zapisano prze* ojca matce w doywocie. Stanisaw Gasztold polubi w 15 r. 37 Barbar Radziwiwn i przeywszy z ni lat zaledwie pi, zeszed z tego wiata w 1642 r. bezpotomny. Dobra jego wszy stkie, stosownie do praw wczesnych, przeszy na krla Zy gmunta, ktry je synowi swemu Zygmuntowi Augustowi w 1 4 53 roku darowa'). Krl Zygmunt August czyni w 1567 r. zamian z Mikoa jem Radziwiem kanclerzem litewskim, starost mozyrskim, lidzkimetc. Krl bierze od kanclerza dobra Jndur w Grodzieskiem, a daje m w zamian -dwory Nasze Wooyn i folwark Sakow u ski i dwr Lipiczno jako ten dwr Wooyn i folwark Sa kowski nieboszczyk pan Gasztold, a Lipiczno (waciwie: Lipiczna, w Lidzkicm) pan Stanisaw Andrzejewicz dziercli i jako po ich mierci na nas Hospodara to spado i dzierano byo. W nastpnym roku wysa krl rewizorw swoich, aby granice woloyskie objechawszy, ssiadw uspokoili i kopcami ma jtno ograniczyli). W pocztkach nastpnego, XVII wieku, s woloyskie do bra w posiadaniu Krzysztofa Radziwia kasztelana wileskiego, hetm ana wielkiego litewskiego, jednego z najwybitniejszych m w, ktrzy uwietnili panowanie Zygmunta III i Wadysawa IV. Przed wypraw atoli jeszcze na Szweda do Inflant, podczas kt rej ksi Krzysztof pierwsze mia zebra wawrzyny, modzie cem bdc dwudziestoletnim, przyszy towarzysz krla Wady sawa pod Smolesk, przedal 28 czerwca 1614 r. Wooyn dyssydentowi, jak on sam Aleksandrowi Suszce ). , Nie ustpowa za podwczas kalwiski rd Sluszkw a dnej wielkopaskioj litewskiej rodzinie ani pod wzgldom za sug, ani koligacyj, ani te dostojestw. Starosta rzeczycki, nowy ') B iecki: Poczet rodw to0 on -, 6. 1 6 (w W 57 ooyaie). E xtrakt tegui przyw ileju z k ancelarji litew skiej za p od*) A iw m W zn akie. N rch u U iew aleay w 1 1 r. do W 64 oloyna sioa: Po-

82 dziedzic Wooyna, rycho kasztelaskie zasiad krzesa: m i skie a potem mudzkie, wojewod byl kolejno miskim, nowo grdzkim i trockim Pod koniec ycia, odrzuciwszy bdy kal . wiskie, wszystek jak pisze Niesiecki wyla si na po mnoenie czci Boej i fundatorem byl wielu kociow. Za on mia wdow po Stanisawie Kiszce1 Dmar kasztelan Suszka ). w 1647 r. Obj po nim dziedzictwo nad Wooynem i Sakowszczyzn syn Bogusaw podskarbi nadworny litewski!), a po mierci podskarbiego, rycho nastpionej, rzdzia wooyskiemi dobrami w roku 1 52 wdowa po nim, Anna z Poto 6 ckich, zalubiona 2-ooto Stanisawskiemu kasztelanowi sandeckiemu*). Niemniej zasuonym ojczynie i chwale Boej by wnuk Aleksandra, dziedzic na Wooynie, Jzef Bogusaw Suszka kow M icze, D o, icew obrow icze, D ien icze, Jackow P olb iew o, ohoretka; do a ttjrnen stan i! folw Sakow cj ow ark szczyzn (daw a niej S akow skim zw any) z a to lam Z ocie, Pietrasza Stajki, C i: am ce, zortow etc... D w W icze wr ooynie zbiegay si nlice: W sk Loska i Iwien a (Inw ile o, ieck . entarz, w a . w rch oojr iem sk ). *) -ktr do w katolick n iary iej akon i do takiej w i itobliw przy oci prow adzi p rzykadem sw , ie gdy jej m oim edycy w ostatn ch iej orobie tak ie lekarstw radzili, ktre z p a rzykazaniam B iem n m i osk i ie ogy si p ogodzi, raczej sobie m ob nliell w ier raa ykroczy najm iej z drogi m datw B n an o skich.. (N iesiecki).

K 3

1 *) Kognow w sw raaLskrypde .pom icki oim in, e krl Jan III p oM aksym iljanow II elektorow b arsk u 7 tej okazji kasztelan a w i i aw iem . ow ile sk d a ostaa I* listop a 1 5 r. od krl. nastp jcy krtki m orjal: I) Zdroad 6 1 u em w w ia, ygody i h oru elektorow J oci przestrzega bdzie jak n il on ej ejm ajp n w afektu i yczliw sw iej edle oci ojej, t, S a przy elektorow jejm syam ej oci n a 4) D a , prcz tych dw dam Jegom k . bisku pock p ick . tolu ch , o s p i, oso siada b l, dzie z elektorow J oci! drugi st rozporzdziw ukt ejm szy,

SSSSrSaHEHSS

 84 Dominik wojewoda polocki. starosta borysowski, zeszed w 1 1 78 roku ze wiata rwnie bezpotomnie ') Na nich wygasi Sluszkw zacny i zasuony rd. Przeszed za Wooyn od Sluszkw do DoonhoHw drog wiana. Crka Jerzego Bo gusawa Suszkis podskarbiego nadwornego ) litewskiego, Konstancja, jedyna oczywicie spadkobierczyni, po bezdzietnymbracie, Slusz kw fortuny, wysza za m za Wadysawa Doenhoffa wojewod pomorskiego1 Wady ). saw Doenhoff poleg pod Parkanami w 1 8 63 roku. Crka Wadysawa Doenhoffa i Kon stancji Suszczanki. Teresa, polubia Jzefa ks. Czartoryskiego (z linji Klewaskiej) chorego litewskiego, zmarego w 1750 r. Synem za Wadysawa Doenhoffa by Sta nisaw hetm polny i wojewoda poocki, gorliwy stronnik Au an gusta II. ktremu los dal w zamcie najbogatsz w Polsce dzie dziczk, kasztelank krakowsk Zofj Sieniawsk. Trwg p dzikim lu m ia Krym o d artw ie, Jakby ob lecia p n B rm y, ioru isu an Gdy si S ia sk odezw im ien w ick ao i... pisali panegiryci wspczeni, za sam kasztelank do wszy stkich porwnywali bogi staroytnych, zwaszcza do Pal') O i S statn taszk oeniony z K stan Podberesk, p d W a, on cj osia a oo yn, S ce, T top erespol, t. zw k . sistw B o rzeskie, C zajniki w w dztw p ojew ie o lockiemi innedobni, oraz p a w W ac ilnie, za zam kiemn d rzek W j. (Te a U stam t D in a Suszki. pisan w W en om ik y ilnie 1 1 r, iO styczn p 73 ia odpisan y przez piecztarzw K : rzysztofa z B raloszyna D ota Z eszp enow icza starost oszm sk ia iego, A leksan Podbereskiego m dra arszak u a pitskiego i J u a A ak b n toniego Zielon ackiego p rtstarost w o ileskiego w a iw m w rch u ooy skiem ). ) Jerzy B saw S ogu taszk by ojcem w a spom ian w n ego yej Jzefa B o80 ) D h p o to n isko w ak en otf isan azw tach R zeczypospolitej i pow szech ie n saw y, ktry M n ladszy w Polsce, w m k itry sice i w kapelu kardynal sze skie rycho krw sw i koligacj w . M tardn D h p as i oj pyn ein s oen off, rim d u osladszy w Liw om , onji, Inflanty do w w C rystu p iary h sa ocign .

86 lady, co si im wobec panny Zofji naszej wydawaa niedou *trM' mwiono i pisano prosto w oczy pannie modej, i konkludoA spekt si w jednym d u poczyy. om

D a tego w W ok ite asze lu y b i czas posp ych kon n tu n iu k rach gru by, M si w pogod o ieni si u dm liczn , W sa po w iek m iecie k itncy i lu w by Pod n iedosze si skryje antypody '). Tymczasem, nie noc pod antypody, jeno sam wojewoda polocki rycho skry si pod ziemi. Niedugo Doenhof cieszy si maonk i fortun. Poczyniwszy onie swojej liczne zapisy (500.000 zp. w 1 2 t\), po krtkiem z ni poyciu, umar 1728r. 74 w Gdasku jako ostatni bezdzietny gwnej linji Doenhoffw potomek *). Wooyn, jak kropla w morze rzucona, rozpyn si w ogromnej fortunie wdowy pozostaej po Doenhoffie. Rd Doen hoffw wymar te w Polsce niebawem, bo jeszcze przed 1750r.; do dnia dzisiejszego natomiast yj Doenhoffowie w Prusach i Austrji. Nie byo w caej Polsce bogatszej partji, nad mod a pikn wdow Zofj z Sieniawskich 1-rolo Stanisawow Doenhoffow.

86 W tumie ubiegajcych si o jej rk znalazy si najwietniejsze w kraju imiona; najmoniejsze rodziny nasze zajmowao pytanie, komu wojewodzina poocka przyzna pierwszestwo, bo nie obo jtn byo rzecz, w wczesnych zwaszcza u nas stosunkach, w czyje rce dostanie si ta ogromna fortuna. Zajmowao to nawet zagraniczne dwory. Leszczyski, ju wtenczas te Ludwika XV, nie tai, e kto pani Doenhoffow polubi, ten moe sta si w przyszem bezkrlewiu jego wspzawodnikiem do polskiej korony; interesowa si projektami modej wdowy gabinet wer salski; pose austrjacki forytowa jej na ma portugalskiego ksicia Bragancy; midzy starajcymi si by te ksi Hol sztynu; w liczbie naszych panw widziano: Paca, Klemensa Branickiego, Tar, nawet Franciszka Salezego Potockiego, pana na Krystynopolu, ktrego nazywano wwczas krlikiem Rusi, jak pniej Karola Radziwia krlikiem Litwy. Stan obok nich; August ksi na Klewaniu i ukowie Czartoryski, wysoce wy ksztacony trzydziesto cztero letni modzieniec, pukownik wojsk austrjackich, uczestnik zwycistwa pod Belgradem, brat kancle rza, mianowany wieo po powrocie do kraju generaem-majorem wojsk koronnych. I w zabiegach o wojewodzin poock zwyciy ksi Czartoryski, zalubiajc j dnia II lipca 1 31 r. 7 w kociele Reformackim w Warszawie. Przez ten zwizek stan ksi August co do fortuny na rwni z dwoma najwikszymi panami Rzeczypospolitej: Radziwiem niewiezkim i Potockim krystynopolskim. Cztery mia rezydencje: Sieniaw, Brzeany, Puawy i Wilanw. We wspomnianym 17 r. otrzyma woje 31 wdztwo ruskie, odegra wybitn, znan z dziejw, polityczn rol, i umar w 17 r. Synem jego by ksi Adam, pniejszy 82 genera Ziem Podolskich'). Tak rzeczy kolej dziedzictwo nad dobrami wooyskiemi, stanowicymi zaledwie czstk niedu wiana wojewodziny poockiej, dostao si ks. Czartoryskim. ') ychliski: >Z ksiga VIII. Z ota apis zrzeczn do dbr S y tolpcw , W oloyna o k tc. siciaS isaw C tan a zartoryskiegoow czegokoronnego n rzecz a Augu k C sta s. zartoryskiego, aktykow y w k celarji m an an niejszej lit. 1 gru 3 dnia 1 4 r. (W a iw m w 7 rch u ooy skiem ).

87 H TYSZK W ZO IE r. IE IC W

li
m

3EJ8$J&Z
?1P:

88 -

W 1782 r. obj Wooyn w posiadanie Adam na Klewaniu i ukowie ksi Czartoryski genera artylerji wojsk J. Cesar sko-Krlewskiej Moci apostolskiej, pukownik, waciciel regi mentu infanterji, orderw w. Andrzeja, Ora Biaego i w. Sta nisawa kawaler. W niespena wier wieku potem, tene Adam ks. Czartoryski przeda Wooyn w caej rozcigoci') dnia 10 marca 1803 r. za 10 .0 0 czerwonych zotych (300.000 rs.) Jze 0 0 fowi hr. Tyszkiewiczowi starocie wielatyckiemu, trzeciemu sy nowi Michaa hr. na ohojsku i Berdyczowie. Nowy dziedzic Woloyna, urodzony w r. 1724,- posiada otrzymane w darze od stryja swego, biskupa mudzkiego, dobra Kosi w po wiecie borysowskim i sto tysicy zp. kapitau. To byo pocztkiem ogromnych bogactw jego potomkw, nazywanych wielatyckimi* od ty tuu ich dziada. Hrabia Jzef poj za on Marj Ualimsk a yjc lat 91 i skrztnie pra cujc okoo pomnoenia blasku rodzinnego, po zostawi umierajc dzieciom swoim nabyte przez siebie dobra: Wooiyn oraz Bire, kupione od ks. Dominika Radziwia. Po chowany w Wooynie, w kociele murowanym, przeze pod wezwaniem w. Jzefa wzniesionym, a od r. 1 6 zamienionym 84 na cerkiew. Nadgrobek stanowi wspaniay pomnik duta Pulm ana, wyobraajcy posta lecego rycerza. W spadku po nim obj Wooyn syn Micha z Karpiwn oeniony, pukownik wojsk polskich, uczestnik kampanji 1812 roku. Oboje pochowani w kociele wooyskim. Hr. Michaowa umara w 1816, m jej w 1 39 roku, pozostawiajc trzech sy 8 nw, z ktrych hr. Jzef, 1 051 4 , by marszakiem oszm 8 84 iaftskim w 1 31 r. i dziedzicem Waki, hr. Benedykt, t >8 6 naby 8 6. Wp ) orodku t. zw "H . rabstw W a* ooyskiego lea folw H ark ordyn ,n w alecy do Pierszaj, dbr stoow bisk p w ych u a ileskiego, Ignacego M assalskiego. A e s ow ica tak n zach n a, iedogodn w o ielk czynia, tedy A u gust ks. C zartoryski w 1 7 r. zam u i z bisk p . D m D 77 ian czyn u em al u ory (w 1 3 a H ok 8 ), ordynw (w 1 3 do dbr sw ok 7 ) oich w ooyskich w cieli (Arch. w W ooynie).

Czerwony Dwr od Zabiew i byl marszakiem ko wieskim, trzeci za, hr. Jan, 18011862, posiada Wo oiyn i Bire. On to utworzy! ordynacj biraak. Umar w Woloynio, gdzie stale mieszka; ciao jego przewieziono do Bir. Sukcesj po bezdzietnym stryju obj Wooyn hr. Jan, urodzony w 1 37 r, marszaek powiatowy wileski, dziedzic 8 Waki, oeniony z Izabell Tyszkiewiczwn. Umar w 1 92 r. 8 w Wooynie i z rozdziau midzy synami i crkami dosta si Wooyn najstarszemu synowi hr. Jana, hr. Michaowi Tyszkie-

 90 wieowi, urodzonemu w 1860 r., ktry obecnie wacicielem jest dbr wooyskich '). Dwr wooyski od dawnych czasw mial zawsze wygld paskiej rezydencji, tylko e nie zawsze odpowiednim jania splendorem. Z rk Sluszkw wyszed w stanie opakanej dezolacji. Pa ac a by ju wwczas, w 1 1 r. paac w Wooynie by 73 srodze zrujnowany; na obszar duy,- bo trzydzieci pokojw liczcy, nawet klamek u drzwi nie m ia. Paac wznosi si na duych sklepach i na piwnicach. O ile skombinowa mona, pa ac w suszkowski, czy te jeszcze przez poprzednikw ich na dziedzictwie wooyskiem wzniesiony, sta m niej wicej na tem m iejscu, gdzie dzi oranerja. Gdzie paac dzisiejszy, wieci wybitemi oknami rum" drewniany z m urowank, stojcy, jak opiewa inwentarz, >pod woskim ogrodem. N'awprost owogo rum rum u, jeszcze jeden tu przy klasztorze, j. na m iejscu dzisiejszej ofi cyny. Oczywicie w paacu zamieszkiwali dziedzice gdy fantazja lub potrzeba zmuszaa ich do zajrzenia do Woloyna, za w ru m ach* miecia si administracja wczesna lub dzierawcy. Ku chnia staa pustk, bez drzwi, bez okien. Sad paacowy nie mia ogrodzenia adnego; w spustoszonym ogrodzie *woskim drzemaa pod sieci pajczyn salka drewniana malowana. Dwr cay ogrodzony by erdziami. Myn na zarosym stawie ledwie si rusza szczerbatemi koam i. Wiadomoci nie mamy kto mianowicie erygowa paac do dzi dnia w Wooynie stojcy. Jeeli nie Doenhoffowie, co m ao jest prawdopodobnem, z pewnoci nie Czartoryscy posiadajcy a nadto rezydencyj rozmaitych. Prawie przeto na pewno twier dzi mona, e paac budowa pierwszy z Tyszkiewiczw dzie dzic na Wooynie, hrabia Jzef starosta wielatycki, a erygowa tO bszerniejsz w iadom o linji Tyszkiew o iczw -w ielatyckiej< u y1 r. O i w n T pis izeru ek yszkiew iczow skich grobow w W cw ' ooynie p a od t E h Tyszkiew (-Groby rodziny Tyszkiew . r. icz iczw W - arszaw 1 7 , 8tr. a 83

9 1 go w pierwszych latach biecego wieku, bo i styl i ukad na to wskazuj. Wjechawszy z miasteczkowego rynku, mimo byego ko cioa, przez bram na plac rezydencjonalny, mamy paac w gbi przed sob. Gmach dugi, jednopitrowy na wysokich sutorynacli, ma na froncie kolumnad i podjazd wzniesiony, a tyami opiera si o ogrd. Wzdu budynku byszczy dwadziecia wy sokich omioszybowych okien. W lewo z obszernej sieni - sala zw. myliwska, za ni pokoje gocinne, gabinety, kurytarze, kredensy etc. W prawo z sioni sala jadalna, z niej przejcie

jedno do sypialnych apartamentw, a drugie do bawialni, dalej do pokoju bilardowego, majcego wyjcie w ogrd, jeszcze kilka pokojw, jeszcze kilka, a kady duy, wysoki i jasny. Nigdzio sztukateryi, nigdzie budowlanego komfortu; starowiecki, duy dom szlachecki o paskich rozmiarach. Tu i owd/.io portrety Tyszkiewiczw i fotografjo; w sali bilardowej due dwa, ca niemal cian zajmujce, dobre obrazy; jeden Mullera, wyobra ajcy zabaw jak sielsk z czasw odrodzenia, drugi, efekto wny w owietleniach, Riedela z Rzymu, wystawiajcy kpico si dziewczta. Stale nic mieszka w paacu nikt od dawna, od czasw hr. Jana pierwszego biraskiego ordynata. Tylko czasu wielkich polowa, w Wooynie urzdzanych, odwiedzaj dzie dzice rezydencj swoj oszmiask; wtedy na niedugo oywia

si dwr, a ksidz z Zabrzezia przyjeda msz w. odprawi w paacowej kaplicy. Nawprost paacu, tyche co i paac rozmiarw i teje struk tury, oficyna dla pomieszczenia administracji. Po lewej stronie dziedzica ogromna oranerja, na oko jeszcze pokana, ale nie mal groca zawaleniem si. Zdobi j wewntrz kilkanacie po zostaych z dawnych dobrych czasw drzew pomaraczowych bardzo piknych, nieco palm nieco egzotycznych rolin. Za ni , dwie czy trzy ananasarnie czynne do dzi dnia, eksportujce na ptysica rubli dobrych ananasw, cieplarnie, kwieciarnie, in spekt*. Za paacem ogrd owocowy, poczony z piknie pooo nym, cienistym, rozlegym parkiem. Stare aleje prowadz laskami i klombami a na wzgrze, z ktrego wzrok obejmuje dalek okolic poudniow i lece w dole pod dworem: zabudowania gospodarskie, myny, cz m iasteczka. Obrb dworu i rynek miasteczkowy ssiaduj z sob na jednem paskowzgrzu. W rynku koci od roku 1 64 cer 8 kiew, - za cznik midzy kocioem a dworem stanowi obszerny klasztor Bernardynw, dzi do fundamentw zniesiony. Pozostay tylko lady podmurw w ogrodach warzywnych, rozcielajcych si w obrbie niegdy klasztornym; w cianie kocielnej od strony dworujest jeszcze zabity deskami wylot kurytarza, prowadzcego niegdy bezporednio z kocioa do klasztornego, obok stojcego, gm achu. Koci prawie adnym nie uleg przerbkom. Uwa ano tylko za stosowne pomalowa polychromowo czterech Ewan gelistw, stojcych w niszach na froncie. Za kocioem nieco po , niej, byy unicki koci, dzi oerkiew, fundacji Suszkw. W za chodniej stronie miasteczka trzecia cerkiew, wystawiona w 1 66r. 8 Pierwszy koci w Wooynie stawi Albert Gasztold w 1600 r. Bogusaw Suszka osadzi przy nim Bernardynw. W 1690 Doenhoffowa wojewodzina poocka wzniosa nowy, na miejscu dawnego, koci drewniany. Koci ten spon w 1 16 r., 8 a w tyme 1 15 r. ukoczon zostaa fabryka nowego murowa 8 nego kocioa, rozpoczta w 1 06 nakadem Jzefa hr. Tyszkie 8 wicza, pierwszego dziedzica Woloyna. Konsekrowa koci wo-

1856 roku. W sklepach kocielnych spoczywaj trumny: J zefa hr. Tyszkiewicza + 18 (nagrobok zburzony), Michaa 15 hr. Tyszkiewicza + 1 3 , Jolianny hr. Tyszkiewiczowoj, ony jego 89 t 18 , Kazimiorza hr. Tyszkiewicza, syna hr. Michaa, zmarego 16 w 24 roku ycia 1 3 , wreszcie dwojga dzieci: trzyletniego synka 80 lir. Michaa i jednorocznej creczki hr. Jzefa i Anny z Zabia w, zmarej w 18 r.'). Trumny te w opakanym stanie, wprost, 35 walaj si pod cerkiewn posadzk. Jeeli nie dla dogodzenia wasnym uczuciom to dla przykadu ludziom naleaoby zabez , pieczy je od profanacji ciekawoci ludzk. Nie rzecz prochom Tyszkiewiozowskim tua si po cudzych ktaoli; w dobrach Tyszkiewiczowskich do miejsca na kawa powiconej ziemi, na przytuek dla popiow dziadw i pradziadw... Ludno miasteczka wynosi obecnie 2.446 dusz m skich (1.900 ydw, 406 prawosawnych, 140 katolikw) ). Poprzednio ludno bya wiksz, istniaa bowiem w Wooynie rozgona szkoa rabinw i meamedw, t zw. akademja ydowska, pro wadzona w duchu surowej prawowiernoci. Szkoa ta liczya ') G roby rodziny Tyszkiew iczw str. 63 * 1 6. S .G ) low eogr. XIII. 9 0 1.

 94 kilkasot (400B O uczniw, pochodzcych nietylko z pomidzy O) ludnoci miejscowej, lecz i z zagranioznych krajw: z Anglji, Austrji, Egiptu, Syrji, a wychodzcy z niej rabini synli z uczonoci. Wykady rozpoczy si w 1 06 r. W ostatnich latach sta 8 na czele akademji uczony wielce i powaany rabin Berlin, zmary niedawno w Warszawie. W 1892 roku ministerjum owiaty zre formowao akademj woloyfisk i podcigno j pod ogln ustaw szk ydowskich ludowych. Nieco w stron od rynku stoj obok siebie dwie szkoy: stara i nowa; w tej ostatniej od byway si do 1892 synne wykady. Do dzi dnia w obu jeszcze rojno i gwarno od uczcej si modziey, ale nie zasiadaj ju w nich i nie wychodz z nich w wiat daleki najuczcsze talm udyczno gowy. Wooyn, jako przysowiowy Rzym litewskich ydw, jest ju dzi tylko magni nominis um bra. Dobra wooyskie skaday si przed uwaszczeniem wo cian z miasteczka, z 1 folwarkw i 81 wsi osadzonych wo 7 cianami; obejmoway one woglo przeszo 2.000 wk ziemi. Po uwaszczeniu wocian, ktrym nadano prawie 16.000 dziesicin, dobra wooyskie maj obecnie okoo 30.000 dziesicin ziemi dworskioj. W skad tych dbr wchodzi sze kluczw: Wooyn, Sakowszczyzna o dziesi wiorst od fundum, Adampol o sze wiorst, Maryangra o om wiorst, Dubina o dziewi wiorst, ojkowszczyzna o czternacie wiorst. Lasy rozcigaj si na przestrzeni 16 00 dziesicin, tworzc jedn puszczow law po .5 obu stronach rzeki Isoczy, graniczc z lasami rzdowemi Bakszt i lasami Wiszniewa. Lasy polne, rozrzucone midzy folwarkami dociana, reszt stanowi buduloc i las towarowy. Duo zwiorzyny, poczwszy od niedwiedzia i osia a koczc na kuropatwach i kaczkach. We wsi Biaokorzcc nad Isocz jest zwierzyniec z danielami i paacykiem myliwskim drewnianym. W Isoczy do niedawna jeszcze mnoyy si bobry. Dobra wooyskie gra nicz od pnocy: z Zabrzeziem, z Dzbociem Komara, z grun tam Jachimowszczyzny Lubaskiego; od wschodu: z Chochlem i , z majtkiem Dory i Pierszajo Benedykta hrabiego Tyszkiewi

 96 cza'), z majtkiem Kamie Plowaki; od poudnia: z Nalibokami ksinej Hohenlohe i rzdowemi Baksztami; od zachodu: z Wiszniewein hr. Butonjewa-Chroptowicza!). Podajc dalej, wzdu wschodniej powiatu granicy, w gr, na pnoc, natkniemy si miedza w miedz na ssiadujce z W ooynem grunta rwnie niemaej posiadoci ziemskiej Jach im szczyzny Lubaskich. ow Wooyn pozosta za nam Dugo jeszcze widzie bdziemy i. gdyby miasto jakie rozoone po wzgrzach, z bieiejcemi na wyniosoci murami kocioa i paacu w otoczeniu m iasteczko wych domw i domkw szarych, gstych, spywajcych szeroko po pagrkach. Pikna rezydencja, paska co si zowie. Odwie czna tradycja przyrosa do niej, nazwiska tylu pokole zwi zano z Wooynem, tak zda si krzepko siedzi to gniazdo ludz kie wrd odwiecznych puszcz, w otoczeniu mnogich awulsw, osypane dookoa wioskami, na tym garbatym gruncie raz gli niastym, raz grzskim, grujc nad rwninami Berezyny- / 'da leka gmach pyszny alo z bliska dopatrzysz rycho, e go sie rysw, szczelin i pkni powleka. Moe to przejciowa chwila; moe to wanie znika z wooyskich poletkw, lasw i sianoci prymitywno starowiecka, a werniks modernizmu nio zdoa pokry ich jeszcze? To co stare chyli si w Wooy nie ku upadkowi; to co nowe kiekowa nawet joszcze nio za czyna. W porwnaniu z bozporodniem ssiedztwem, z tolefonami w Jachimowszczyznie, ze wzorow, postpow gospodark w Wiszniewie, Wooyn wydajo si szar, bezbarwn plam na obrazie ekonomicznego rozwoju powiatu. Gnuna cisza tam za oga. Intraty pyn wyobionein od wiekw korytem i wyglda jakby nikt nie troszczy si o to, e osuwajca si ziemia coraz to zwa bdzie to koryto; nikt nie wyplenia chwastw, nikt *) Pierszaje, dobra bisku darow w 1 0 p pio ane .9 rzez cesarzow K ata rzyn n orn ulekarzow R adw em i ozersonow ktry je sprzeda Jzofow h Ty i, i r. szkiew iczow ojcu hr. B edykta. (R i, en kopis A leks. C od i). h k ] S . G low eogr. I. c .

oyska nio przeczyszcza; po poletkach wlok si sochy, po fol warkach wrastaj w ziemi budowlo, po parku paacowym w czy si haastra, a ku pustem milczcem okruszajcemu si u, u, na gzemsach paacowi nikt z dalekich kracw wooyskiej ziemi nio zwraca oczu; od progw paacowych aden gos, gos paski, nio doleci... Czy nowy >kanclerz< wooyski p. Moraczewski, ktremu od kilku miesicy powierzy hr. Micha Tyszkiewicz zarzd ma jtnoci swojej, zdoa nowe ycie rozbudzi w opuszczonym, mamie zagospodarowanym, wyzyskiwanym przez niesumienn dotychczasow administracj Wooynie? Trudno z tem bdzie niem aa, jeeli na dawnej stopie ma pozosta wszystko w pa acu. Nic nie zastpi dla ziemi ukochania jej; gospodarce, jak przysowiowemu koniowi nie zastpi nic paskiego oka. Mijamy wioski, zacianki,jodowe lasy i any ytnie. W prawo zostaje folwark attynencyjny Jachimowszczyzny, uany; oto i trakt, biegcy rwnin z Zabrzezia do Cholclia; oto i mocza rowa nizina Berezyny, przecita niezliczonemi groblami i grobelkam Wrd niziny ley, rodzaj oazy piaszczystej i niskim i. lasom pokrytej, na ktrej drugi jachiinowski folwark: Borki. Da lej prom na rzece, a za nim ju niedaleko kraj berezyskiej rwniny i na szerokim pagrkowym pasie widne przed nam i, hen, w lewo Horodziw, nawprost drogi woloyskiej wielka wie Litwa, za w prawo wrd czuba drzew Poloezany, a na skrajnej prawicy widnokrgu Obrek. Kto dzi wspomni o Pooczanach? O folwark .Jachim t, ow szczyzny jak wiele innych, nawet moe znacznie mniej pokany ni inne. Natomiast gdy mowa o majtkach w tej okolicy, zaraz u kadego na ustach: lach ow im szczyzn a. Trzeba jednak wiedzie, e wwczas, kiedy nawet nazwa Jachimowszczyzny nie istniaa jeszcze, ju Poloezany wpisywano do ksig ziemskich powiatu oszmiaskiogo wcale nie najmniejszemi literami. Cay niemal obszar ziemi, ktry dzi Jachim owszczyzn stanowi, nazywa si niegdy Pooczanami. Jdro ma jtnoci stanowi w niepokany dzi folwark, gdzie dziedzicw pooczaskich stao fundum; grunta za pod dzisiejsz Jachi-

mowszczyzn rozbite byty na drobne czsteczki, stanowice od dzielne, samoistne siedziby rnych wacicieli, a zway si te Pooczanami, jeno te drobne Poloezany dobieray sobie rozmaite przezwiska odpojedyczych dziedzicw. Na najwikszymskrawku owych Poloczan, ktre dzi zowi si Jachimowszczyzn, siedzieli wpierw Poloczan Jachimowskich (waciwie: Jachimowiczowskich), Midzy Poaczanami a Jachimowszczyzn zaszed w cigu wiekw ten sam stosunek co midzy upranami i Nowosikami. Zniko z widowni gwne fundum, a wybi si na wierzch i za panowa nad caym obszarem majtnoci obskurny niegdy awuls. uprany stay si Nowosikami; Pooczany .Jachim ow szczyzn. Nastpujce za koleje przechodziy zjednoczone dzi pod jedn rk: Pooczany, uany i grunta zw. Jachimowszczyzny. Wspomniany na innem miejscu dziedzic Zabrzezia, Jan Janowicz ZabrzeziAski marszaek hospodarski, zmary w 16 czy 48 15 roku, m za on wdow po dwch ju mach knian 44 ia Tomi Michalwn Zaslawsk-Mcisawsk l-o voto za kniaziem Matwiejem Mikitiniczem administratorem dbr krlowej Heleny, maonki krla Aleksandra JagielloAczyka, z ktr przyby z Moskwy na Litw, 2-0 voto polubion kniaziowi Andrzejowi Wasilewiczowi Soomereckiemu. Ta wietnie skoligacona pani przeya ma trzeciego. Na otarcie ez znalaz si zapis testa mentowy. Jan ZabrzeziAski darowa onie liczne dobra swoje, a wrd nich: Pooczany, uany i Zanarocz. Tomila ZabrzeziAska wszystkie posiadane majtnoci, zapi sane jej zarwno przez pierwszego maonka, jak te przez . p. trzeciego m a, legowaa testamentem jedynemu synowi swojemu z pierwszego maestwa kniaziowi Ostafjemu Matwiejewiczowi Mikityniczowi i w 15 r. y przestaa. 56 Waciciel Poloczan i uan, knia Ostafij Mikitynicz, wiat ten opuci nie wstpiwszy w zwizki maeAskie, ale umie rajc okoo 16 roku zapisa Pooczany, uany, Zanarocz, 58 cz Moodeczna etc. mowi jednej z sistr matki swojej, M i-

 98 koajowi Piotrowiczowi z Ciechanowca Kiszce podczaszemu W. Ks. Lit, oenionemu z knian Maryn Mcislawsk'). Niedugo pozostaway te dobra w rku Kiszkw. Cii, Mi koaj i Maryna Kiszkowie, zamienili Pooczany i uiany w 1560r. na cz majtnoci Rudka w ziemi Drohickiej ze Stanisawem Hlebowiczem Poloskim. I tak oto w cigu nieponych lat dwu dziestu zmieniy Pooczany i uany czterech dziedzicw, a byli nimi sam magnaci: Zabrzeziscy, Mikitynicze, Kiszkowie i Hlei Ci ostatni przedali Pooczany w pierwszej poowie XVII wieku Krzysztofowi z Goraja Gorajskiemu i onie jego Zofji z Radzi m iskich Frckiewiczw. Od nich trzyma w 1644 r. w zastawie Pooczany (za sum 18 00 zp.) Aleksander Judycki i w Poo .0 czanach mieszka. W siedm lat potem (1651) wzi w spadku (czyli te z zapisu) po siostrze swojej, Zofji Gorajskiej, maj tno Pooczany Andrzej Aleksander Radzimiski Frckiewicz tynicze w Nowogrdzkiem z pod zastawu Judyckiego wykupi, za Pooczany pod zastawem na rok jeszcze jeden zostawi1 ). Przemin rok. Podkomorzy mudzki zamiast wykupi od Judy ckiego Pooczany, przeda je temu Aleksandrowi Judyckiemu 24 wrzenia 1 52 r. za 40.000 zp.). 6 Na widowni powiatu oszmiaskiego wystpi nowy rd dziedzicw. Judyccy herbu Radwan (quis venerabilior aant/uu? z dawien dawna osiada nad Dnieprem w Rzeczyckiem), gdzie krl Zygmunt August nadal by niegdy Bazylemu Judyckiemu pikne dobra. w, o ktrym mowa, Aleksander Judycki, dzie) J. W K olff. niaziow 1 6 1 8 IS , 8 0 ie'. 1 , 1 , O 7 . *) lntercyzawd iu6 . M a 15 r. czyniona. (W Jachim nczyznie). n w ich a 61 ow

czyckiego. Rd ten w po m ygau ieczu w d giej poow b ru ie iecego w u iek .

9 9 dzic od 1 52 r. Poloczan, pisa si wojskim rzeczyckim i staro 6 st jaswojAskim, byl rotmistrzem, a nastpnie pukownikiem kr lewskim i jak pisze Niesiecki sia pomg w 1666 do zby cia Szwedw z ksistwa mudzkiego. Senatorskie potem zasiad krzeso: w 1 73 kasztelanem by m 6 iAskim . Ojcem jego by Konstantyn Judycki stolnik rzeczycki, on Anna Felicjanna Rudzka herbu Wyk (std w wielu dokumen tach Wykwn zwana). Synw mia trzech: Mikoaja kanonika uckiego, Jerzego sta rost jaswojAskiego ), dwuna ejragolskiego i Jana. Z potomstwa Jorzego Judyckiego wyszed Micha Aleksander starosta jaswojAski, ostatni z Judyckich dziedzic PoonczaAskich m ajtnoci. O nich wszystkich poniej bdzie. Na tem m iejscu, dla lepszego zapamitania, kadziemy tabliczk: Knta ty J dc i o s n n uy k stolnik rzeczycki

Mo j ik a

^ J rzy ^ e

Jn a

Stracilimy tymczasem z oczu skadowe czci dzi jachimowskich a niegdy pooczaAskich majtnoci: sam Jachim owszczyzn i uany. Skupiy si one pod dziedzictwo Aleksandra Judyckiego w nastpujcy sposb.

 100 Aleksander Judycki, wpierw zanim sign po Pooczany dzisiejsze, j okoliczno drobne posiadoci skupowa. Leay te w pobliu grunta dzi Jachimowszczyzn stanowice, a niegdy rozbite na nieduo, samodzielne folwarki. Najwikszy z nioh by w poowie XVII wioku w posiadaniu Jana Grodzickiogo, syna ostatniej z rodu Jacliimowiczw, Marjanny Jachimowiczwny Pawiowej Grodzickiej, w nastpstwie --rolo Janowej Wiszniew skiej '). W folwarku stal stary rum som kryty z jedn izb >bia< nawprost piokarni. To byo fundum niojako 1'oloczan, zwanych Jachimowskiomi, respecliue Jacliimowiczowskiomi. Naby t posiado Judycki w 1 47 r. 6 W par lat potoin inny waciciel pownej czstki Polocznn Jachimowiczowskloh, Jan Siestrzeficowicz KuczukJ zby grunta ), swoje Judycklomu. Za tym przykadem poszed jeszcze jeden poloczafiskich gruntw wczesnych waciciel Adam Kaluski. A skoro ju Ic grm Poloczan Jachimowskich byo w rku Judyckiego, zdecydowali si odda m i reszt ci i owi z drobnej u szlachty, siodzcej samodzielnie na tych gruntach. W roku 1 5 61 by ju Judycki wlncicielem caej ziemi, ocej dzi pod maj tnoci zwan Jachimowszczyzn. Transakcjo to przychodziy m tem latwioj, ile o jak u wspomniao si wyej - Aleksander Judycki zastawnikiem by Poloczan i czsto w nich przebywa. To te w zastpstwie dziedzicw Poloczan, Gorajskich, roz pocz ciekawy proces o uany, odorwane od ich aktoratu. Za wioda pretensjo o w folwark, m niej wicej dziesicio wkowy, kapitua wileska. Dowodzi ja z wielkim nakadom erudycji i pewnoci siebie, o uany darowano zostay przd laty przez wielkiego ksicia Zygmunta Sudymontowi, i o z potomstwa jego pozostaa Jadwiga Sudymontowiczwna kasztolanowa wi') Zapis kw ilcy]nv D oroty G rzybow skiej J anow G i rodzickiem z preu tensyj w szelkich do Poloczan Jach ow ich i7 m 11 r. (w J im im sk aja 6 7 och ow !C r > gienkow Z | szczyzna i K czu n u ki aleay w 1 5 r. do J n S 60 a a iestrzon cockich J si a scy.

leska (iona ktrego kasztelana wileskiego?) zapisaa uany kaplicy, t zw. Kiegajlowskiej. (Zwiastowania N. M Panny), . przy katedrzo wileskiej'). Dowodzenia te znalazy wiar w w czesnych instancjach sdowych i uany zwrcono kapitule wi leskiej, ktra je bezspornie przez czas niemay posydowaa. Do piero Aleksandrowi Judyckiemu przyszo do gowy posesj t obali. Rozpocz proces i wygra. Inny skad sdziw prze kona si. e w zapisie wielkiego ksicia mowa o innych uanach. uany midzy Berezyn a Wotoynem sytuowane odjto katedrze wileskiej, reap. kaplicy Kiegajowskiej i zwrcono Gorajskim, za Judycki intromitowa si w 17 , jako zastawnik, 48 do tej attynencji Poloczan1 ). Tak wyrewindykowane od kapituy wileskiej uany na by te Judycki od Gorajskicli i caego, dzisiejszej Jachim owszczyzny, obszaru (oprcz Bludowa) sta si wacicielem. Oprcz tych majtnoci posiada jeszcze Judycki: rwnie w Oszmiaskiem folwark Dziedzinw, za w wojewdztwie poockiem ma jtno Czernice, w wojewdztwie wileskiem majtno Paszkowszczyzn, w Rohaczewskiem majtno wiere, dalej majtek Dokszyce, a w Sonimskiem folwark Iwankowisze sowem ziemi niem ao. Pooczany i wiere przeszy na syna kasztelana m i skiego, Jerzego Judyckiego. jeszcze za ycia rodzicw, ktrzy m te majtki w 1673 w posiadanie oddali. -Widzc ju by u w leciecli dojrzaych i w wieku m skim syna naszego miego

wp . w ow ilejskitn w , tpliw zdaje si n u oci ic lega. O ktrych atoli Poocza n ch m a w n an ? o ktrych, a n et czy o an ? W jaki sp a ow ad iu aw u ach osb Pooczany i uiany przej m .1 Su on icz do Zabrzeziakidit ogy dlm tow w ') O d ryit. ekretu relaoyjnego w spraw m ie idzy ksid C zem ieszy skim kan ikiem w skim a Krzysztofem (lorajskim lntrom Ju on ile . lsja dyckiego do Lu z 1 list. 1 *8 < Jach ow an 4 7. W im szczyzn ie).

102 pana Jerzego Konstantego Judyckiego kasztelanica miskiego, podstolego rzeczyckiego, dworzanina J. Kr. Moci pokojowego, a chcc onemu lask i m io nasz rodzicielsk pokaza, nie m niej te do sub J. Kr. Moci i Rzeczypospolitej, ktrych bez na leytego i proporcjonalnego stanowi swemu sum ptu i kosztu odprawowa nie mgby, t wy pomienion dobroczynnoci nasz by m mogli pobudk i do kontynuowania zamysw u jego, ratione odmiany stanu samotnego w stan wity m ae ski, chtliwym uczynili...* '). Jako nadzieje rodzicielskie nie zawiody. Im pan podstoli chtliwszym si sta do stanu maeskiego i rycho po tem po j za on Katarzyn Benetwn. Ta po jego mierci wysza powtrnie za m za Szczyta chorego polockiego, kasztelana smoleskiego, ktry gorliwie opiekowa si pasierbem swoim Mi chaem Aleksandrem Judyckim). Obj po rodzicach dziedzictwo Pooczan, uan, Pooczan Jachimowskich, zgoa wszystkich attynencyj oraz wierenia w Rohaczewskiem syn Micha Aleksander Judycki starosta jaswojski. Oeniony by z Rozalj Koziewn chorank oszm iask, ktra po jego mierci wysza 2-voto za Franciszka Galimskiego miecznikowicza orszaskiego i trzymaa w posesji swojej dobra

*) Jerzy Ju dycki trzym w zastaw od K a ie arola D ilew folw an icza ark W lk S o w 1, ilsii attyn cja 1,1 ie ie io , k 0 en 'hit'dzii'w W i! ielkie S z o b ioo sad o W ituskiego i ony jego M aryny z W iczw a w 13 przeszo do S olow , 65 ztu z syn i n 3 w ach S n zw . Podobnie osadzi R am a ok . td a a adziw -za kw . i item siedzieli -za kw i* k ch istrze i kreden itam u m sarze R adziw Z obrbwtych ia. p ozostay, jak n . W p ielkie S ioo. (W idyntu p iaru Lebiedziew i C oow s om a h a z 1 7 r. W O 65 borku ).

L NE S L T 0 S 1 H 1 J DIS B WK C :

*S t ? # JSL
vE fst

ig u M H

is v s .

 10 4 Judyckich do 1724 r poczem owdowiawszy raz jeszcze polu bia 3-voto Stefana Michaa Frckiewicza podstarociego sdo wego oszmiaskiego i wreszcie, straciwszy trzeciego m a, zo staa 4-volo on Wojdaga koniuszego lidzkiego. Micha Aleksander Judycki mia crk Teres, ktr wy dano za m za Antoniego Jzefa Sulistrowskiego starost kurklewskiego ') Teresa Judycka wyja z pod posesji matczynej dobra wiere i Pooczany ze wszystkiemi attynencjami, intromitowaa si do nich jako spadkobierczyni ojca i w 17 r. uczy 25 nia zapis wieczysty Pooczan na rzecz ma swego Antoniego Sulistrowskiego, a wierenia na rzecz potomstwa z nim spo dziewanego. Od tej daty przeszy Pooczany, Jachimowszczyzna i uany w posiadanie Sulistrowskich. Rd Sulistrowskich herbu Lubicz, znaczny na Litwie i staroytny, zwizkami krwi z wielu znakomitemi rodzinami litewskiemi poczony, za protoplast kwitncych dotd od poowy XVI w ., oraz wygasych po mieczu pokole, bierze so bie Stanisawa Lubicza Sulistrowskiego). Syn jego Andrzej dzierawi w 15 r.( 77 a od 15 r. posiada dobra: Cieszylowo, Olszyn 91 i Daszki w oszmiaskim powieciea Syn An ). drzeja Rafa, oeniony z Apoonj Brzostowsk herbu Strzemi, naby od Dybowskich majtno Wiszniew, dawniej w powiecie oszmiaskim, pniej w zawilejskim, dzi w wiciaskim sytuo wan; posiada j w 1 98 r.4 Syn jego Karol, m najpierw 5 ).

m w -Zotej K er sidze- ychliskiego. Pozn 1 S. V 3 8 1 6 Ze rda a N3 . 1 3 . tego p alam sobie zaczerpn gw zarysy n ozw y ne iniejszej w om iad oci, u zu m o graniczca z u ajtn czajem naleaa'w , pierw jeszcze za czasw Zy gm n A gu do O u ta u sta stykw naby j od S listrow ; u skich F ranciszek J n a-

 105 Osiskiej a nastpnie Heleny Korsakwny, wzi Wiszniew spadku po ojcu i od niego to rozramieni si maj trzy gwne linje rodu Sulistrowskich, ktre nazwalibymy: Wiszniew sk, szemetowsk i pooczask. a) Linja wimniemka. Po ojcu swym Karolu wzi w posia danie dobra Wiszniow i Komajo jeden z najwybitniejszych czonkw rodziny Sulistrowskich - Krzysztof. By pdstolim oszm iaskim, a w 17 m 16 arszakiem konfederacji litewskiej, po sowa na sejm grodzieski 1718 r. + 1 3 . ony m dwie: Te 77 ia res Danielewiczwn podkmorzank oszniiaftsk, a nastpnie Ann Gbock. Jedna z crek jego, Barbara, polubia Tomasza Michaa Lachowickiego Czechowicza pisarza ziemskiego oszmiaskiego, starost dziewieniskiego i umara w 1 r. wBohdanowie'). 780 Po Krzysztofie obj Wiszniewskie dobra syn jogo Miclial stolnik oszmiaski. starosta ozdziejski, oeniony z BiUewiozwn, zmary w 1 6 r.'). 71 Syn Michaa Tadeusz szambelan J. Kr. Moci, konsyljarz Rady Nieustajcej z prowincyj litewskich, oeniony z Brygitt opacisk), umar w 1 9 r. i pochowany w Komajach. 71 Syn jego Jzef, dziedzic na Wiszmewie, Komajach etc., oeniony z Karolin Przouska, byl sznmbelanem dworu cesarza Aleksandra I. Umar w 18 ). 15 ') Porw -Pow O ia 1 2 . . iat szm ski* . it> - w ielk w aniaoci odpraw si tu akt w si i eselny Im P a T ci an a dou S listrow sza u skiego sdziego sejm ego i podkom ow orzego J. K M r. oci 7 Im Pann B . ci rygitt opacisk p isarzow w n ielka lit. w to sposb: N n a p rzd za zgroin adzon iom i caego p a tu przytom a stw nego do k ocioa fiw J n ksi Im pasterz n w a . aa asz systoncjl ieh ociw ksiy, p m raatw i kan ikw oraz caego du ow stw zczy t przew on ch ie a, ietn par zw y czajnym obrzdkiemwdoyw otn przyja; n astp p i otemwp a Im a a cu pan M iejszego Pa a i caej tam nazaju za z rw take w an n n ilji; trz n sp iaoci obch odzon byy p e rzenosiny, p odczas ktrych Im p S listrow p an u ski odkom ych d obiad i koln n a cj-. G ze W k A a ty ileitu io. ddytam do n XVI. z d ia ent r. n 4Zp ) iknoci syn crka jego C a, zalu ion w 1 2 K stan a elin b a S on tem k R u s. adziw i. S b ow Su iow zam elan a listrow m ska iedzy 1 3 a I I8 9 2 2 r.

 16 0 Syn Jzefa Edmund, dziedzic na Wiszniewie, Komajach, Karolinowie oraz Liszkowie w Augustowskiem. oeniony z Anto nin Karnick, zeszed ze wiata w 1 7 r. jako ostatni po m 81 ie czu potomek gazi Sulistrowskich Wiszniewskiej. Dobra po Edmundzie Sulistrowskim pozostae, dostay si w spadku czte rem jego crkom, a mianowicie: Komaje Celinie, polubionej w 18 r. Ignacemu Lachowickiemu Czechowiczowi, Wiszniew 68 Irenie, zalubionej w 18 dr. fil. Janowi Karowiczowi, Jadwi64 sin Adeli, onie od 1 74 r. Kazimierza niadeckiego, wreszcie 8 Karoilnw Wandzie, zalubionej w 1874 r. Alfredowi Homerowi. b) Linja szenw loivska. Synem wspomnianego Karola Suli strowskiego a bratem podstolego Krzysztofa by Miclial w ojski OHZiniafiski, nastpnie w 1716 r. chory oszmiaski oeniony z Ann Stachowsk herbu Ogoczyk '). Syn MichaaKorol woj ski oszmiaski, starosta butwilowski, naby od Przedzieckich c*). Oeniony by dwakro: z Teres I)es|iot Zenowiczwn, a nastpnie z Pacwn ) llmar w 1 4 . 79 Syn jego Alaizy, posta nietylko w rodzinie Sulistrowskich, ale i w dziejach ojczystych wybitna, otrzyma w 1786 r. urzd podstolego litewskiego, a 24 grudnia 1 87 r. mianowany zosta 7 prow adzia w W ilnie zim a latem w W iszniew dom otw i oyw ic arty iony G abrjeli Pu in O ioletn u d zyn y. m iem ziecku ju w razi si w pam ek ii w gniade z ru u sk prz i d om lok w a ajczu i praw karam kam ie i...' ') O trzym w a jtow o k stw orkla w p iecie w oin skie ow itk ierakim (A . kta S etow ) zem szczyzna n abyta 13 r. przez Piotra Przedziecklego, w 08 a sn oci bya jego w u i Z n czk enow iczow w odziny m sk Teresa Z oj ojew i iej. enow iezw a w odzian m sk on K n ojew ka i a, a arola Su iistrow skiego, przek azaa Szem szczyzn synow sw u A iotow i em loizem . (Sow G u . oogr. XI. 81). W g 11 edu lej przeto relacji n bya S iotow ie zem szczyzna n abyt od P rzcdzlockich jeno , dziedzictw po Z ow em en iczach n S listrow a u skich p rzesza. ') W czk M nu arcjan M a O a ich a giskiego w ody w ojew itebsk iego. b lu odby si u w ody O ojew giskiego w H u w 1 3 r. Karol S listiow an cie 7 8 u ski p osiad jeszczo przed nabyciem Szem szczyzny, dobra Zan a, etow arocz i M o krzyce, ku e od S pion adow ich (Intercyza lu n z d ia r m I7 Hr. sk . b a n > arca .1

17 (1 pisarzem wielkim litewskim; rezygnowa z lego urzdu w 1 9 71 roku'). W rewolucji Kociuszkowskiej czynny bral udzia: czon kiem byl Rady Najwyszej, ustanowionej w Wilnie 24 kwietnia 1794 r.; nastpnie nalea do skadu Rady Najwyszej Narodo wej, utworzonej w Warszawie przez Kociuszk dnia 24 maja tego roku i niejednokrotnie jej prezydowa. Po wziciu War szawy przedar si za granic i schroni si do Florencji, gdzie umar w 1 9 r. Oeniony by z Antonin Oskierczank. 76 towszozyznie, oeniony z Abramowiczwn, by od 18 do 1 1 12 85 roku marszakiem gubernji wilesko-litewskiej, poczem rok jeden gubernatorem miskim; umar w 1816 r. Syn jego Aleksander byl ostatnim po mieczu potomkiem linji szemetowskiej; cierpicy na obd umysowy, przebywa przez lata cale w zakadzie leczniczym, dopki mier w 1872 r. nie pooya kresu jego dugim cierpieniom. Szemetowszczyzn wniosa w dom Skirmuntw siostra jego Konstancja, zalubiona w 1 23 r. Aleksandrowi Skirmuntowi. 8 c) Linja /w tocziutka. Antoni Jzef syn Michaa wojskiego oszmiafiskiego a wnuk Karola, posiadszy Poloczany, pocztek da linji Sulistrowskich pooczaskiej. Urodzi si on w 1702 r byl pukownikiem a nastpnie w 1 41 r. marszakiem powiatu 7 oszmiaAskiego, posowa na sejm z tego powiatu w 1 r. Dzie 748 dzicem by Poloczan, Jachimowszczyzny, Borek, Kamionki, Zanarocza, Bohdaniszek etc.1 Pochowawszy pierwsz on, Zofj ). Judyck kasztelank m isk, zmar bezpotomnie, oeni si ze wspomnian Judyck Teres. Umar w 1 5 r. 72 Syn jego Jzef wojski oszmiaAski, oeniony byl z Helen Marj Poniatowsk czonikwn lubelsk, nastpnie za z M arjnnn Kozowsk. Ody ojciec jego umar, gdy siostra Teresa wy) O sobisty iim K A j -k ntoniego S iistrow u skiego n m sia by n ty, ie u u f.koro m referendarz S p a zadu si u niego n su 1 0 0 zip g a ieh y a m 0 .0 0 . S p a, koadju i su a ieh tor fragan w ski, op n n potom em i d ile ieku ad stw obram i K ierza I.eon S azim a apieh genera artylerii lit., odda S listrow y, u skien wza iu staw trzy w jtow a, o stw dczon od h e rabstw D brow a om iefiskiego.

 ice sza za Kiepsza a brat Felicjan do zakonu Jezuitw wstpi, obj Jzef dziedzictwo Pooczan i wierzenia, do ktrych przykupiwszy folwarki Malyszki i Kuczuki, obrb swoich majtnoci nader zwikszy. Rezydowa stale w wierzeniu, podczas gdy syn Tadeusz rezydowa stale w Pooczanach. Pod koniec ycia, w 17 r., dobra pooczaskie, ze wsiami Pooczany, Czerepy, 90 apice, Sikowszczyzna, Litwa, wydzieli dla wspomnianego syna Tadeusza, wkadajc na obowizek spacenia dugw na tych ziemiach cicych; dla drugiego syna, Antoniego, z dru giej ony urodzonego, przeznaczy wiere oraz kilka folwar kw pomniejszych, onie, z domu Kozowskiej, zapisa w doy wocie uany, a zaS dla siebie Jachimowszczyzn zatrzyma. Syniatowskiej, Antoniego inpost bezdzietnegooraz bezennego Cyprjana. Przez Konfederacj targowick wezwany do konsyljaratwa powiatu oszmiaskiego, przyby z Biaej Rusi na Litw i odby wajc t funkcj w 1 92 r. zapad na zdrowiu; dla poratowania 7 onego pojechawszy do Miska, tame tego 1792 r. ycie za koczy. Syn jogo Tadeusz, urodzony 1776 r., obj cay spadek po ojcu, dziedziczc na Jachimowszczynie i Pooczanach'). By s dzi granicznym oszmiaskim i komisarzem cywino-wojskowym.

rotm istrz p . osziu sk ow iaA iego! W ch rew cja Koiriunkowik*. W ybu a olu ojska rozproszono, a c z poddan , ktrzy zostali n m i ych a iejscu sam najgorliw , i iej zd etencji ow n ej ieszczsn dzieraw sch i si d O y ca ron o brka i p yw rzeb a k czon tein ie S listrow zerw u ow z Pon o y , u ski a m iakiem i oddal .la i* ch m szczyzn w zastaw su y *.4 0czerw ow m 0 onych zotych T szow i Teresie adeu i

Poj a on Scholastyk Chodkwn, rozwiedzion z Bona wentur Lewkowiczem komornikiem powiatu oszmiaskiego. Umar w 1810 r. O spadek po nim toczy proces brat Antoni, ale bezowocnie'). Dziedzictwo po Tadeuszu obj syn Jzef, uro dzony z Chodkwny w 17 r. 98 Jzef wybrany zosta 1834 r. na marszaka powiatu oszmiaskiego i przez trzy tryenje suy wspobywatelom na tym urzdzie. Zalubi w 1829 r. Elbiet Sorokinwn, wdow po Rogowskim, i naby od Jana Zabockiego Kuszlany w Oszm iaskiem Umar 1 49 r. . 8 Marszaek Jzef Sulistrowski zostawi po sobie dwch sy nw i jedn crk. Starszy Konstanty Otton, ur. 1 2 , oeniony 89 z Konstancj Prszysk, crk M ichaa podkomorzego ihum eskiego, wzi po ojcu Kuszlany i ma tylko crk jedynaczk Marj, zalubion Kazimierzowi Szafnaglowi. Modszy Jzef Aleksander, ur. 18*4, otrzyma Jachim owszczyzn z attynencj jej Poloczanami. ona Wanda z Grusze ckich nie dala m potomstwa. Tak przeto i ta pooczaska linja u Sulistrowskich, na ostatnich dwch po mieczu potomkach swoich, wyganicia jest blizk. Jzef Sulistrowski, podejrzany o udzia w wypadkach 1 68 8 roku i relegowany w gb Rosji, przeda 20 listopada 1 67 r. 8 Jachimowszczyzn ksiciu Piotrowi Wittgenstoinowi. Od ksicia Piotra odkupi j 1 czerwca 1 71 r. Eustachy Prszyski, po 1 8 ktrego mierci, nastpionej 18 r., wzi Jachimowszczyzn 77 ') > p w W W J PP. J S ra a . . . zefa braa, H eleny siostry n ieletn S li ich u strow skich s^d zica i n d n i graniczn oszm sk aktorw a JW . ^ zia k ych ia ich , W K ierza S introw azim u skiego k onsyljarza s n etc. przeciw WW JPP. M ta u ka . ar iannie z K ozow skich w ojskiej oszm skicj m ia atce, A ton u w gubom n iem ji m ow ohU .kiej w .M em depu tow synow Jzefie i T m * yw iow u U i i, w ojskiej pttu oszm lasklego m atki, A ntoniego d u ep tata w odow p yw ogo ttu roh aczew sldego syn Jzefy i Teresy crek Su a, listrow skich p , rzeciw JW . ko W JPP. * C hodkw Low iczow m Jzefow synow H kow ej atce, i i, elenie crce, S u U atrow skimetc.. - -R eplika w teje spraw W . JP. M ny S iistrow ie W arjan u -

110 w spadku Jan Lubaski byy marszaek powiatu oszmiaskiego, oeniony z rodzon siostr Jzefa Sulistrowskiego, Aleksandr. Marszaek Jan Lubaski, dziedzic Lubania w powiecie wilejskim, zasuony obywatel, umar 3 sierpnia 1884 r. i w lat kilka po jego mierci obj w posiadanie Jachimowszczyzn syn jego Aleksander, z Izabell Mierzejewsk oeniony, w chwili obecnej waciciel Jachimowszczyzny ze wszystkiemi attynencjami. W 18 r. Jachimowszczyzna, Pooczany i Kuczki miay 50 ogem obszaru 5.73 dziesiciny 434 snie. W roku teraniej 2 szym, 1896, Jachimowszczyzna wraz z folwarkami: Pooczany, Borki, Kuczuki, uany i Budowo ma ogem obszaru 4.00 0 dziesicin. Fundum rozleglej majtnoci znajduje si dzi w Jachimowszczynie, strojnej okazaym dworem, kipicej coraz bujniej rozwijajcem si yciem gospodarczem i przemysowem. Skro mna rezydencja marszakowej Sulistrowskiej przeksztacona do niepoznania. Niepokany domek starowiecki niknie midzy dwoma murowanemi skrzydami; z maych rodkowych pokoi kw, urzdzonych nietylko z nowoytnym komfortem, ale i na der przyjemnym sm akiem przechodzi si do wielkiej i wysokiej , sali, zajmujcej cae prawe skrzydo, za po lewej stronie rod kowego starowieckiego domku, powsta w murowanej dwupi trowej przybudwce cay szereg apartamentw. Pod dom rezydencjonalny podchodzi obszerny staw, po ktrego przeciwlegej stronie wznosi si huczca i dymica gorzelnia. Bo dworu'zbiega si szerokiemi podjazdami kilka drg: od pnocy z Lebiedziewa, od wschodu z Moodeczna, trakt szeroki i wygodny, wyznaczony supam prywatnej dziedzica Jachimowszczyzny linji telefonicz i nej, czcej dwr ze stacj kolei elaznej w Motodecznie (wiorst om nacie). Czego ju tylko przeistoczy si nie dao w Jachimowszczynie, to pooenia dworu, lecego niewygodnie i nie efektownie w do znacznem zagbieniu. Gleba w sam fundum i w folwarkach piaszczysta borowa; em ziemi ornej ogem 1 1 dziesicin; siana z k zbiera si rocznie .2 7 do 40.000 pudw; we wszystkich folwarkach podozmian; w Jachimowszczynie obora zawodowa rasy ayrshirskiej, skadajca

sii; ze stu krw i pidziesiciu sztuk cielt; trzoda chlewna rasy Linkoln (70 sztuk). Gorzelnia parowa, opalana torfem prasowa nym, na miejscu lokomobil przerabia wasne kartofle, czynn jest przez dwiecie dni w roku, daje dziennie przeszo 12 00 gra.0 dusw. Oprcz tego w skad przemysowej gospodarki jachimowskiej wchodz: smolarnia, wyrabiajca olej terpentynowy oczyszczony i smol, olejarnia dziaajca przy pomocy lokomo-

bili, przorabiajca konopie i siomi lnianne, cegielnia wyrabia jca rocznie przeszo 200.000 cegiol i serowarnia. Jako filja bu duje si wanie pod sam stacj drogi elaznej w Moodecznio wielkich rozmiarw rektyfikacja spirytusu. Pooczany, wobec tego rozronicia si i rozwielmonienia Jachimowszczyzny, zeszy na plan daleki, do roli niepokanej attynencji. Stoi tam dotd dworok drewniany, w ktrym przemieszkala czas jaki jeszcze marszakowa Suiistrowska. Dookoa rosn tradycyjne klomby bzw i jaminw; za dworkiem plac ob

szerny traw porosy z wielk lipow altan w porodku, w krg objty staremi lipami i jesionami. Bowiem na przeciwlegym kracu tego wielkiego krgu sta niegdy odwieczny dom rezydencjonalny poloczaski, majc przed frontem swoim wspomnian typow litewsk altan. Dzi jeszcze znaczny lad fundamentw dawnej rezydencji, gdzie siadywali w starowieckim ganku do poufnej przy kielichu rozmowy jm pan Krzysztof z Goraja G rajaki ze starost jaswojskim Aleksandrem Judyckim. Taksamo wwczas jak dzi rozcielay si o zmierzchu dnia za dworem mgy nad Berezyn, psw szczekanie dolatywao z poblizkiej wioski, ttnial dzwonek kocielny i szumia wiatr po lipach, je eli nio po tych samych, co dzi jeszcze tworz otoczenie typo wej litewskiej siedziby, to z pewnoci po jakiem dawniejszem pokoloniu szpalerw i altan, rosncych przed dwiestu laty na tern sam co i dzi miejscu... em O wier wiorsty na wschd za dworom, u drogi do Obrka wiodcej, tu przy wiosce, stal niegdy, fundowany przed wielu, wielu laty, koci graeci rilm, przy ktrym staego nie byo ka pana. Odrestaurowali koci w 1788 r. Antoni Sulistrowski i ona jego Teresa. Wystarano si te o staego ksidza i aby m w Pooczanach wygodnie byo, dali Sulistrowscy wielebnemu u ojcu Orowskiemu morg gruntu pod plebanj, tui pod kocio em, w pobliu wioski; aby nadto i gospodarzy na czem byo, wydzielono dla kocioa dwie woki gruntu, nazywajcego si Starosiele, lecego midzy wsi Pooczany a wsi Czerepy; da rowano wreszcie plebanji na wieczno czasy rodzin chopw pooczaskich, mianowicie Leona Polubiskiego nieonatego z m a tk i trzema siostrami wraz z caym dobytkiem1 ). Dzi w Pooczanach cerkiew. Za o Wiorst jak w stron, na tyche pooczaskich po letkach, widzie mona ciekawy pomnik ludowego wierzenia, nieujtego w adne formy rytualne. Byo to z tom tak. Przed kilkudziesiciu laty, chop orzcy poloczask ziemi, natkn si

 118 na spory kamie, przeszo arszyn dugoci majcy, wyciosany, czy te uformowany z przyrodzenia w ksztacie krzya. Lea w kamie na pask, w ziemio wryty, a za na kamieniu owym spoczyway trzy ogromne jabka. e si kamie znalaz w szczerem polu, nie dziw jeszcze, ale e znalazy si na nim jabka i to takie, z ktremi jodynie w dworskich sadach spotka si mona! Chop nic na mylajc si dugo, zjad jabka, a, ile e by zy z natury i nie godziwy, zaledwio je spoy olepi najzu peniej. Zbiegli si lu dzie i ociemniaego od prowadzili litociwie do wioski, dziwujc si niebywaej przygodzie. Nazajutrz choptknity wewntrznem przeczu ciem, kaza siebie do kamienia prowadzi, zoy na nim ofiar i w jednej chwili wzrok odzyska. Tak historj opowiada lud T" 1 o ,,,ic W k oioiy. okoliczny wasnemi li sty. Od tej daty poczto kamie pooczaski za cudotwrczy uwa a. Ile e wrd yta lea i dostp do by trudny, przenie siono go pod dbki rosnce o staj par od wioski Kobyki i tam u kamienia w ksztacie krzya skadano ofiary i modlono si, a zawsze cudownej doznawano pomocy. Lat z dziesi tem u, jeden z ekonomw Jachimowszczyzny przenis synny ju na ca okolic kamie na rozstajne drogi, krzyujce si w kie runku z Jachimowszczyzny do Pooczan i z Pooczan do Koby ek. Kamie, dotychczas na plask lecy, postawiono stojco i do dzi dnia na rzeczonem miejscu stoi. S dni w roku, w ktrych

lud jak na odpust wdruje do cudownego kamienia (tak np. ostatniego dnia maja, na w. Piotr itd.), modli si przed nim i skada ofiary: jajka, pionidzc, ptno i mid. Ofiary te pod bieraj ubodzy, ktrych droga prowadzi jako zawsze m o im cudownego kam ienia. A i tak zreszt niema w okolicy czowieka, ktryby przeszed mimo kamiennego krzya, nie uczciwszy go pokonem lub ofiar. Niemal codziefi widzie mona bd to bab bd chopa klczcych u kamienia, na skrzyowaniu drg... Zwaszcza rozpowszechnionem jost przekonanie, e pooczaski kamie najskuteczniejszym bywa czasu epidemii na ludzio lub na bydo. Gdy kilka lat tem wybucha zaraza wrd nieroga u cizny w wiosce Litwie, jedynie gste ofiary, skadano u kamie nia, kres zarazie pooyy. Podobno, jak mi stare baby mwiy, mia si na kamieniu owym znajdowa jaki napis; nawet ladu tego napisu dopatrzy nie m ogem. Nie zdaje mi si rwnie, aby w ksztat krzya ciosanym by kiedy rk ludzk. Po drodze z Wooyna do Pooczan zostawilimy w stronie Chocho. Siedziba to nie od dzi i nie od wczoraj istniejca, ale bo daj o rezydencjonalna nigdy, w guch okolic zapada. Grunta jej le ju przewanie w wilejskim powiecie, cignc si w stron Grdka. Posiada Chochlo jeden z synw Olgierda, Lingweni (na chrzcie Szymon rei Semen), wystpujcy na widowni dzie jw litewskich midzy 137 a 1 8 r pan na dzielnicy m 41 cisawskiej (w dzisiejszej gub. mohilewskiej), od ktrego poszed rd ksit M cislawskich. Potomek jogo, Juryj Semenowicz Lingweniewicz knia mcislawski, nada w 1 65 i 14 r. kilka si, na 4 56 lecych do Cholcha, niejakiemu bojarynowi Wasilowi Tolkaczewiczowi'). W nastpstwie*, w pierwszej poowie XVI wieku naleao Chocho wesp z Solami, lloduciszkami etc. do Radziwiw, a w sto lat potem, ju jako niemae dobra (bo i Grdek stano

 115 wi wwczas attynencj Cholchla), do Aleksandra Suszki wa ciciela Wooyna'). Majtno ta cala przesza do Kiszkw i w spadku po Krzysztofie Kiszce wojewodzie witebskim wzia Chocho crka jego Halszka, wydana za m za Tomasza knia zia yemskiego podkomorzego miskiego. W 1 50 r. Halszka 6 Kiszczanka Tomaszowa yeinska przedaa Grdek, odczony od Chocha, Gabrjelowi Kierle marszakowi starodubowskiemu!). W drugiej poowie XVIII wieku znajdujemy Chocho w posia daniu Galimskich. W 17 r. Jorzy Galimski chory powiatu 79 oszmiaskiego zapisuje Chocho w testamencie onie swojej Franciszce z Rdntowskich. Po skoczonein yciu Franciszki z Rdutowskich Galimskiej, synowio Jerzogo: Feliks towarzysz brygady usarskiej wojsk W. Ks. I.it. i Jzef Galimscy rozdzie laj midzy sob w 17 r. majtno ca: Chocho z m 92 iastecz kiem i wsiami Wielkie Sioo, Zadworco, Piekarze, Berezowce, Szaraje, Czechy, Suchopary, Chodziejowszczyzna etc., oraz m a jtek macierzysty Horodziec w Orszaskiem ), Na schyku wieku przeszego lub w pocztkach biecego wieku przeszo Chocho wianem w posiadanie Karnickich *). Obecnie miasteczko rzdowe, z cerkwi wzniesion tam w 1 42 i\ majtek za na 8 , ley do Somowa, zicia Garbaniewa, b. waciciela Holszan, i daje dzierawnej intraty rocznej (sama ferma) 1 0 rs. .3 0 Nazw Chocha wyprowadzaj nie bez susznoci od sta rodawnego sowa chechfo, oznaczajcego nizk i mokr miej scowo. Tu za wsi Pooczanami, minwszy tylko wie apiece, nie ujechawszy i dwch wiorst, mamy oto przed sob O rek b . I to miejscowo, ktrej nazwa przetrwaa wieki, a ktrej dzieje sigaj w zamierzcho czasy. Dzi, to u drogi z Wooyna do Molodeczna stojcy koci drewniany, a za kocioem dwo') Introm Kierle n G iaja a rdek lfi.7 r. sierpn 1 o. (W .lach ow 1 ia -g im -

116 -

rek p Kazimierza Dederki, waciciela nieduego m ajtku. Dwo rek starowiecki, typowy litewski, tu, tu nad moczarowemi, lcznemi rwninami Berezyny; od dworu gaikiem, raczej duym jednym klombem, prowadzi adna droga, gdyby cieka par kowa, do wrt murowanego ogrodzenia, okalajcego koci. We dworku z oszklonym gankiem portrety antenatw, a w kociele czystym i schludnym porzdek i ad wzorowy. Kocioek nieduy lecz jasny, malowany wewntrz olejno, mie sprawia wraenie. Na cianach kilka dobrego pdzla obrazw,

przewanie z okolicznych pozamykanych kociow, np. z Wo oyna; w bocznym otarzu starowiecki w. Roch, osobliwy pa tron Obrka; w otarzyku procesjonalnym dobrze malowana, woskie wzory przypominajca Madonna z Dzieciciem Boem na rku, domniemanie roboty Szmuglewicza; na cianie w gbi dwa due, od stp do gw portrety kolatorw kocioa: pod skarbiego Ogiskiego i Kazimierza Dederki budowniczego osz miaskiego; szkoda tylko, e ostatniem czasy jaki ryzykowny i ale niefortunny artysta oba wspczesne wizerunki nazbyt grun townie odwiey, przez co ca warto im odj. W obrbie kocielnego ogrodzenia, o par krokw od kocioa, okazay grobowiec rodziny Dederkw, niedawno, sumptem dzisiejszego dziedzica Obrka na obszernych sklepach katakumbowych wznie-

siony. W prawo, tu bezporednio za murem otaczajcym koci ogrdek, ktrego wirowane cieki prowadz mimo rezed i bratkw ku gankowi ple banji. Dawny, tradycyjny dualizm wiej ski: dworu i plebanji, utrzyma si w Oborku w caej peni, a od czasu gdy rzdy obj w plebanji gorliwy i ener giczny proboszcz, ksidz Juljan Ejdziatowicz, na daleki plan zesza trzecia wiejska potga karczma. Lud parafjalny okoliczny, rozrzucony garsteczkami wrd ludnoci prawosawnej, przy kadnie uczszcza na wzorowo prowa dzone naboestwa, a gdzie lud modli si, tam midzy ludem duch Boy, co w Oszmianskiem, niestety, nie nazoyt czsto si objawia. W inwentarzach kocielnych przechowaa si wiadomo, e koci w Oborku, na tem m iejscu, gdzie dzi t. zw. cholery czne mogiki, j. o 1'/, wiorsty od obecnej plebanji i dworu, fundowa w 1443 r. Andrzej Bohdan Sakowicz, dziedzic naten czas obszernych woci: IUji, Hruzdowa, Obrka, Leszny i innych '). te W rsza s ie zarok 1 V III,sir. ) m podajew ce a wk j &. 7 W yln iadonio jakoby

 118 stlitowicza wMrygielo, nie dajc za wygram; dochodzeniu ,,raw

granicy dzisiejszego powiatu oszmiaskiego). Ale i tu pom ylno^

rtil'\ 'd T ',< iifykH o / d in sad j

ki ,',

f i J widrygiely, a uratowany'' cudem / pogromu pJd Kop^

skiej, a nastpnie siostrzeftcf jej Andrzeja Sakowicza. Jeno e

11 9 cyjny Hruzdowa folwark, o ktrym by nikt i nie wspomina, gdyby nie koci tam stojcy. Jakie koleje przechodzi Hruzdw-Oborek przez cay cig XVI wieku bezporednich wiadomoci, z pierwszej rki, nie mam Sow. Geogr. notuje, e wasnoci by Kiszkw, kt y. rzy przedali t posiado biskupowi wileskiemu Benedyktowi Wojnie. Relacja ta zgadza si z dokumentami, ktro mielimy przed oczami. W istocie 27 sierpnia 1 11 r. Stanisaw Kiszka 6 wojewoda witebski, actcr el haeres Hruzdowa, przeda t m aj tno swoj wspomnianemu biskupowi wileskiemu. W tyme roku biskup Wojna zby wiecznoci Hruzdw (31 sierpnia) An drzejowi Niekraszowi Szwaskiemu'). Szwascy przez czas niemay dziedziczyli w Hruzdowie, Oborku i Budowie. Nawet za ich dziedzictwa fundum majtno ci tej caej przeniesione zostao do Budowa (dzi pod gra nic pow. oszmiaskiego, ju w wilejskiem, folwark I.ubaskieh). Crka Tomasza Szwaskiego, Felicjanna, wyszedszy za m za Aleksandra Iwaszkiewicza wniosa mowi swemu kilka folwar kw, od majtnoci rodzinnej odczonych, za Szwascy przedali niebawem wszystkie posiadoci swoje Kazimierzowi Bace stolnikowi starodubowskiemu i onie jego Krystynio z Podbereskich. W 1707 wada Ilruzdowem, Bludowem, Oborkiem i omiszczyzn Antoni Baka podsdkowiez orszaski, po ktrego m ierci, okoo 1730 nastpionej, rzdy sprawia wdowa Jadwiga 7 Ciapiskich. Mino atoli zaledwie lat dziesi, a crka Dyo. nizego Baki (syna . p. Antoniego) polubia Marcina Iwaszkie wicza i w 1 41 Bludw, Hruzdw, Obrek etc. przeszy, ju te 7 raz w caym skadzie swoim, w Iwaszkiewiczw dziedzictwo. Nie dugo atoli siedzieli Iwaszkiewiczowie na posiadoci swojej. Jzef, Tadeusz i Aleksy Iwaszkiewiczowie, synowie M ichaa starosty mossalskiego, przedali w 1773 r. Hruzdw, Obrek, Budw i omiszczyzn za 80.000 zp. Tadeuszowi Ogi') Prawo w icczysto-przedane Franciszki z B akw W oroncow Tadeu ej szow O skiem d an 8 m 1 6 (orygina w O i gi u atow e 0 arca 7 0 borku ).

 120 skiem wojewodzie trockiemu, dziedzicowi Zalesia w Osziniau Syn Tadeusza Ogiskiego Franciszek Ksawery kuchmistrz litewski przenis w 1773 koci oborkowski z m iejsca, na ktrem przesta trzy wieki, na miejsce gdzie dotd stoi. Staa tam podwczas kaplica, a w niej znajdowa si obraz cudowny w. Ro cha. Obraz w fundowali dziedzice Obrka w XVIII wieku Mi cha i Barbara z Chodkw Iwaszkiewiczowie, dla ktrych kaza go malowa w Paryu brat Iwaszkiewiczowej, Ignacy Chodko Jezuita, profesor paryskiej Sorbony. Gdy we wspomnianym 1 73 r. na miejsce kaplicy koci postawiono, umieszczony w nim 7 wietrz, mnogiemi ju wsawiony cudam i. Poar w 1 73 r. wyniky spali w Oborku plebanj wraz 8 ze znajdujcemi si w niej aktami i metrykami zamknitych ko ciow w Horodziowie, Choowie i Chochle. Koci cudem ocala, ale odwieczne metryki i dokumenty oborkowskie przepa dy na zawsze. Pierwszym plebanem przeniesionego na nowe miejsce ko cioa oborkowskiego by ks. Olszewski (1773 -1790). Obecnie, po stu dwudziestu trzech latach, zajmuje oborkowskie probostwo dwudziesty z rzdu pleban ks. Juljan Ejdziatowicz *). ') Intcrcyzn w ieczysta braci Iw aszkiew iczw z dn 3 listop a 1 7 . . ad 7 3 Aktykacja tryb n a praw w u alsk a ieczystego przcdanego od Iw aszkiew iczw O sk u 5 lipca 1 7 (w O gi iem 74 borku). C n tycli p z iedu osiadoci przedaly za 1 .1 0 zip T szow O sliicm jeszcze w 110r. d ie sp kob 4 0 . adeu i gi u 71 w ad ierczyto w ie gru tach ley dzi m an n ajtek O borklem zw any, ta * i tw k ier dzi w o, e O oln brek dzisiejszy od roku I7 0 w O sk w an p G gi ich ad iu ozo) -M onografja czyli op ie historyczne parafji i k isan ocioa rzym sko katolickiego w O u przez p bork arafjan a d p ici.przyszych pokole,. in la am R kopis w p osiad iu p S an p. akow iczw w Leszn R ie. zecz, n bez faktyczn ie ych niektrych u ybie sk ch , relon w m 1 7 r. przez A a aju 8 4 leksan C od , dra h k 7 -lotn podw 0 iego czas sta rca. ( A w leksan C odko, brat rodzony Leo der h n arda, u ar w O m borku w 1 7 r. N n 87 ie aley go identyfikow z A a leksan drem C hodk p rzyjacielem M ickiew icza, p rofesorem w C ollege de F ce, gonym ran orjen talisl. Zm w O ary borku A C od o pisyw rozm szkice, u ki l. h k a aite ryw

 12 1 Okoo 1720 r. dwignity zosta w Hruzdowie koci nowy drewniany na fundamentach walcego si starego kocioa, fun dacji Andrzeja Sakowicza. Dokona bogobojnego dziea proboszcz miejscowy przy uczestnictwie parafjan. Koci pod wezwaniem Wniebowzicia N. Marji Panny mia dwie kaplice. Syn w n im obraz cudowny w. Rocha, cigajcy do Hruzdowa tumy po bonych. Obchodzono solennio cztery doroczno uroczystoci. Fol warki trzy naleay do plebanji: Hruzdw (fundum m ajtnoci byo w Budowie), Rabczyn i Siomiakwka, zapisane jeszcze przez Sakowicza Andrzeja i syna jego Bohdana. Folwark atoli Rabczyn zagarny niewidzie dla jakich przyczyn Benedyktynki wileskie i w posiadaniu swojem trzymay. Parafja graniczya na wschd z parafj choowsk, od poudnia z parafja w Cholchle, od zachodu z horodziowsk, od pnocy z ebiedziewsk. Szeroko jej i dugo wynosia mil jedn. W skad parafji w 1 83 wchodzi sam Hruzdw, zwany miasteczkiem*, Poo 7 czany Sulistrowskich, Bludw (w 1783 ju wie przy folwarku), wsie Ogiskich: Sieczki, Kopacze i wie Obrek; wsie Snlistrowskicli: Balowo, Stakowszczyzna, Kobyki, apice; zacianki: Czerepy i Sobodka. Koci w Pooczanach by filj kocioa w Hruzdowie. ydw obojej pci mieszkao w obrbie parafji 23 '). Niedua parafja: mila wszerz, mila wzdu, ale skoro si miao za parafjan Ogiskich i Sulistrowskich, mona byo bez wielkiego ambarasu nowy koci stawia. Cerkiew unicka w Hru zdowie istniaa do roku 18 9 Po roku 1860 stana w Hruzdo 3. wie nowa cerkiew m urowana, ktra gdy grozi zacza upadkiem , parafjanie na jej miejscu zbudowali w 1 7 r. now drewnian. 81 Jednoczenie prawie z Hruzdowem, Budowem, Oborkiem i omiszczyzn zbiegy si w rce Ogiskiego: Puzele, Kopa cze, Sieczki i Saki. i u agi treci religijnej, sp w oeczn n al filozoficznej i zam ej, iem ierza je d ru skiego 1 m 1 8 za | td is n dziek a z R 8 arca 7 3 H p 'e i an adoszkow k M aa C icz s. ich yd zika (w O u bork ).

122 Puzole, dzi majtno niedua naleca do brata waci ciela Obrka, Sotera Dederki, naby Tadeusz Ogiski czciami w 1 70 i 17 r. od Pawia Antoniego z Matusza Matuszewicza 7 71 herbu abd rotmistrza orszaskiogo, oraz od Jzefa Ilinicza rotmistrza mcislawskiego i zony jego Praksedy z Moskiewiczw. Saki (w Wilejskiom) przeda w tyme mniej wicej czasio Ogiskiemu Legowicz stolnikowicz wikomierski. Sieczki (rwnie w pow. wilojskim) naby Tadeusz Ogiski od Kazimierza Justyna Szwab-Szwaskiego ezenika owruekiego. Kopacze wreszcie, wspomniane wyoj, stanowiy niegdy folwark, przy ktrym chodzia jedna wie teje nazwy. Naleay Kopacze w 15 r. do Anny z Rokuciw Janowej Mitkiewiczowej, 62 nastpnie do syna jej Pawia Mitkiewicza. W 1 51 Rcina Wa6 kowiczwna, siostra Piotra Wakowicza, polubiona Antoniemu Stankiewiczowi, odziedziczya po bracie Kopacze i przedala jo Ostafiemu Siestrzecewiczowi Kuczukowi. May ten folwark uleg w nastpstwie rozdrobieniu. Obok Kuczukw mieli tam grunta swojo Myscy i Szwascy, wreszcie przeszy Kopacze w polowio XVIII wieku w posindanio jednego dziedzica Jerzego Galintskiego wojskowicza orszaskiogo. Galimski przedni Kopa cze w 17 r. Tadeuszowi Ogiskiemu. 59 Wszystkie te nowo nabyto posiadoci: majtki, folwarki i wsie, Hruzdw, Obrek, Bludw, Puzele, omiszczyzna, Saki, Sieczki, Kopacze przyczy Ogiski do dbr swoich Izabelina, ocego w pobliu w wilojskim powiecie. Po mierci wojewody trockiogo w 17 r. przeszy ono na syna jego Andrzeja Ogi 83 skiego kasztelana trockiego, poczom na wnuka Michaa Kleofasa Ogiskiego miecznika, podskarbiogo, poczem senatora'). W 17 r. stosownie do uchway sejmowej wyznaczono zo 89 stay komisje powiatowo dla pobierania'dobrowolnego podatku na wojsko od wszystkich bez wyjtku obywateli. Mial to by dziesity grosz z czystej intraty. Obrek wykaza dochodu ro cznego netto 2.76 zl. Komisarzo skarbowi na powiat oszmia 3 ski: Franciszek Poniak, Ignacy I.achowicki-Czechowicz, Andrzej

Sawicz-Zabocki, Tomasz ITmiastowski oraz ksidz Tadeusz Sulistrowski pleban komajski otrzymali na rce 276 z.'). Mieszka podwczas w Oborku, do ktrego przenioso si fundum majtnoci przez Ogiskiego nabytych, Kazimierz De derko budowniczy oszmiaski. By 0 1 plenipotentem do wszyst 1 kich interesw ksit Ogiskich, najpierw Tadeusza a nast pnie synw wojewody trockiego: Andrzeja kasztelana i Franci szka Ksawerego kuchmistrza. Przesta nim by w 1784 r. i otrzy mawszy chlubn od Ogiskich >przy owiadczeniu najzupeniej szej wdzicznoci atestacj, trzyma Obrek w zastawie. Staroytny rd Dederkw istnia ju w XVI stuleciu i uywielkie i mao Dederkay. Od siedziby tej swojej wzili Dederkowie nazwisko (Dederko vel Dederkao) i fundowali tam kla sztor Cystersw z przepysznym murowanym kocioem W po . owie XVI wieku przenis si protoplasta kwitncego po dzi dzie rodu. Piotr Dederko na Litw. Piecztuj si Dederkowic herbem wasnym, wyobraajcym srebrne rozdarte oczepisko, lub te, jak utrzymuj inni, liter Y w czerwonem polu; waci wie za jest to runiczny starodawny znak, pozostay prawie bez Iwan Dederko naby Truclionowicze w powiecie oszmiaskim i rezydowa tam midzy 1 02 a 16 rokiem syn jego Kon 6 74 stanty z Poniakwn oeniony. w ek om oborski M i"w ej on ostw ykona nastp jc przysig: -ja B u ogu iw szystk eksp sw skarbow p ich en ych odaw aem 1 teraz lin zoen w kom ia i sji pow iatow oszm skiej podaj; n temjakon niejszej szkody, krzyw ej ia a , ajm dy szkodzi, prcz czynionych w iadom oci, n w . Tak m B d ie iem i oe opom i n in a m a jego.. Strze B abym m praw w iew n k oe, ia dom no oborkow skiego ek om podejrzyw ale podobny sposb w on a a, eryfikow ania d o och dw m ajtkow (pod przysig!) m sia n ych u iejedn w kraju obciy s o u

124 -

Wnukiem owego Konstantego byt wspomniany Kazimiera Dederko. Posiada Kazimierz Dederko osobist niema majtno: Darew w wojewdztwie nowogrdzkiem, nabyt przeze w 1 82r. 7 od Michaa opotta obonego W. Ks. Lit., starosty bobrujskiego i ony jego Anny z Czosnowskich. Do Darowa przejechali z dzie dzicznej majtnoci swojej Truchonowicz, sytuowanych w Orszaskiem rodzice Kazimierza Dederki Karol skarbnik orsza, ski i Klara z Mirowickich. Kazimierz zamieszka, jak si rze ko, w Oborku aby bliej by rezydencji Ogiskich. Zastawna pososja budowniczego oszmiaskiogo na Oborku trwaa lat okoo dwudziestu'). Przed sam om wybuchniciem rewolucji kociuszkowskiej ') C su toj zastaw do gorcego przyszo zatargu w O u m za y bork idzy dw orem a p loban G j. ospodarzy w I7 9 r. w kociele oborkow S skim k z sid Stan isaw Z akrzew k n ik in ck a gospodarzy w rzeczy sa oj n ski a on flan i, in icn icpoyteczn n rnych b eficyach ycie, w o a en szdy k cc si i p ia em ien ctw baw jako przedtem w K ie, w B ic, rew obrze i w W inio przy probostw to ie, sam teraz w O o borku najgorzej dokonyw K a. oci do szcztu sp stoszy, u krzye z w pozdejm a, posadzki ceglan przed w ie ow e, ielkim otarzem b dce, n piece p a leba ie pow sk ydzieral i adn n niejszej opatrzn ci ej ajm oci giem sw ojego zaw iadyw ania n u io czyni.. O kazaosi dalej, c -p anobjw leb lyby si, gdyby d ch ze d oru n d n e b dow p u u w ie a o, u le leba ie zdezolow sk a a folw k ark ocielny Ryki zn ikczom i, e sprow n adzone b sy drzew z h ru n rab tos stw M a oodeoza sklego n orekcj now w O a ego borku k ocioa in priva sus obrci, o b dyn p u ek leba i za z. 5 n k sk 0 a arczm ydow p al, sk rzcd e p a , u iozn p w leb n staw io o iccie jedc, k ocioa n p u k on arza ie iln je, om d n trzym zostn u koci bez m w u ie a, w jo szy roczyste n et w o spro aw ita, w adzajc rnych zak n w do O on ik brka w pom k oc ocleln obligacji, s m oj a

S,

e ju ad egor ksid u n za prosi nie'm e zalecon parafjn ych oe; ych ln szk n u ie trzym je a n w szpitala p kocioemw g zw u a ot od edu yozaju n a; iem e s cica in p n Zbu lcza clilopa, zlajal, w zlach i. a a tow eksow kijom bi pory a, w si, w . O a! idm leszkiow iezow pu i bliczn ch stw zad rnym zacn ie op o a, ym dyfam al ctc.dc.. R m si pow n p ow ozu ie sta a leban im p n bu n a . a dow iczy, zm go i dal p g reced s jako n p en ie lcbanja dw i, a dwr p orow lo lebanji w i-

15 2 w r. 1 93 i 17 wyprzedawa podskarbi Micha Ogiski dobra 7 94 swoja Izabeliskie. Odczony od tych dbr: Obrek z folwar kami omiszezyn, PiiZelaini i Bludowem, naby od podskar biego na wasno Kazimierz Dederko za 250.000 zp. dnia 6 kwietnia 1793 r.'). W ten sposb przeszed Obrek w rce Dederkw, i w dzie dzictwie ich do dzi dnia przez sto lat z okadem bez przerwy Fortuna Kazimierza Dederki bya ju teraz znaczn. D arew, dajcy 6.000 z. intraty, wart by minim 100.000 z.; zeszy um wojewoda trocki jeszcze w 1 71 r. da pocztek kapitaom wcze 7 snego rotmistrza orszaskiogo gratyfikacyjn sum 16.0 zip.*); 00 obecnie przyby Obrek z attynencjami; w pi lat potom w 1 98 r. 7 naby dziedzic Obrka majtno Hanuszyszki w Trockiem od Feliksa Galimskiego pukownika brygady wojsk litewskich ). Obrek, Puzele i Budw miay pod sob wsio: Obrek, zO giskim i in e p n orednio toj tran cji dotyczcedoku en D sak m ty. ziedzictw o tedy O sk O gi ich borku d zisiejszym trw od 1 0 do 113r, za w H zao 7 0 71 S ru dow B dow i innych ok io, u ic olicznych folw arkach i w siach od 1 7 do 10 . 7 73 ) ....li ja w oda trocki m ojew ajc w zgld n zasu Im p n plen a gi . a n i poten z d ta aw oci n ieodstpn i a tencj w w e szelkich o azjach in k , teresach , dalszej w u gach obow su iza piln oci sp , granic i c o ci archivi o/ c raw aS n adfala m w ody trockiogo, in praem gratU intosu 10.(100zp.nie ojew ium ud m im P c. anu D cderkow plen i ipoten i n aczyem Poniew im Pan D tow azn . a . e derko rotm istrz pow orszaskiego, generalny p ipoten przyjm . len t, ujcy clitn w dziczn i obow ych izanych u g k tyn acj, n su on u adto zabierajc si <l e ctio e Mus con bii, dalszym w le n m nu zgldom m pa im rek en ow oim sk om d a si, w ja w oda trocki, ora s n u e corile, zasu em su zu ic ojew es t on u dze pe n iejsz ow iadczajc lask iu per n d opisan zw s m jeszcze 3 0 zip su a y u , .(10 . daruj i zapisu A e K ierz D j-. azim ederko b za on W ral lktorj K i am sk ofiarow O a giski w prezen 3 0 zip cie .0 0 . *) B artoszew (.Przypiski do H czn ch p m tek. Tom w icz istory y a i . ie ckiego. W arszaw I8 ) a za n a 9 im ychliski ( Z ksiga. IV, 45-30) w ota spo m aj n cytu rda e Karol D in ie jc ederko przeda synow sw u i em K ierzow m o dziedziczn Tru ow i e w I7 0 ten K azim i ajtn clion iczo S e azi m ierz D ederko naby od G skieli dobra Talkw z folw alim arkiem Pokolniki w w . trockiom O jednej i o drugiej tran ojew . sakcji n znalelim w a iic y rch

12 6

Kopacz, Puzele, Hajowce, Budw, Hruzdw, Rartoszki, Sieczki i Saki, ogem dusz mzkich 416, eskich 396. W Puzelach stal budynek inio3zkalny z gankiem o czterech slupach, gontem kryty, wieccy oknami o dwudziestu szybkach w kadein, izby biae* byy po lowoj, izby czeladne po prawej stronie, piece byszczay przyzwoicie zielonenu kaflami. I)om rezydoncjonalny w Bludowie drewniany, tynkiem by szalowany; za domem ci gn si wcale nie may owocowy ogrd. Stanowniczy oszmiaski Stanisaw Wituski, ckspedjowany w kwietniu 1 98 r. od rzdu gubernji litewskiej do lustracji po 7 wiatu oszmiaskiego, stwierdzi, e w majtnoci Oborkowskiej: lasu puszczowego ani na okrta, ani do adnej budowy zdatnego niem e fabryka adna ani jakowy handel ldowy czyli wodny a, nie utrzymuje si, e trakt podrny partykularny przy drodze do Pooczan idcej, bez stacji pocztowej, nic sposobny dla adnej akcji wojennej, oprcz togo chyba, e wielkieini biotami, rze czkami i groblami otoczony*. Kazimierz Dederko dwakro wybierany by na Trybuna gwny litewski z powiatu oszmiaskiego (w 1 8 1 i 1 88 r.). 71 7 Sejm czteroletni wyznaczy go na komisarza do wybierania po datkw dobrowolnych z powiatu osmiaskiego. Peni) urzd pi sarza grockiego trockiego, a pod koniec ycia pisa si koniu szym oszm iaskim. Umar w 1 00 r., pochowany w kociele obor8 kowskim, ktrego gorliwym by kolatorem . Oeniony z Wiktorj Kamiesk owczank sochaczewsk pozostawi picioro dzieci. Z nich crka Walerja polubia Lu dwika Chodk marszaka zawilejskiego, synowie; Barnaba i J zef poumierali bezenni, za trzeci syn, Roch Dederko porucznik uanw b. wojsk polskich za Napoleona czasw, obj dziedzi ctwo Obrka. Oeniony z Wand witorzeck umar w 1 5 r. 8U Pozostawi dwch synw. Z nich Kazimierz odziedziczy Obrek i dzi tam gospodarzy, za drugi syn modszy Soter odziedzi czy Puzele, gdzie obecnie stale przebywa '). ') Pu 1B d ze w i d n n zclfl lu w siam o ich alecem trzym w d i a zieraw ie od m ik litew ieczn a aklogo M aa O ich giskiego przez rok jeden < 3 k ietn 4 w ia 1 9 4 k ietn I7 > S icki rotm 7 3 3 w ia !H leln istrz b raalaw i. D charakterystyki ak la

^ Z 'a A ze stolicy l,ikupie* i osindlw O ly ^ g d . ^ w 'u j peyw*y

18 2 78 lat, ycic zakoczy. Portret jogo znajduje si obecnie po lewej stronie wielkiego otarza w katedrze m iskiej. W Oborku urodzi si 6 listopada 1800r. Leonard Chodko (syn crki Kazimierza Dederki, Waerji i Ludwika Chodki) zasuony autor > Malowniczej Polski, inicjator tylu wyda wnictw zaznajamia jcych Francj z dziejami naszego kraju, autor >Historji domu Rawitw Ostrowskich*'). W Oborku wre szcie przemieszka lat trzy (1817-1860) Tomasz Zan z oni| swoj Brygid Switorzeck, rodzon siostr Wandy, po lubionej Rochowi Dederce. Wzdu wscho dniej granicy powiatuoszmiaAskiegoci gny si przeto, jak rednio czc si z sob, jednym dugim pasem: dobra nalibockie, wooyAskie, izabeiAskie, a za do tych ostatnich przymy ka granicami: Lebiedziew majcy na flanku bye hrabstwo m oodeczaAskie. Dziedziczyli tu niegdy wielcy panowie: Radziwilowio w Naibokaeh; Gasztoklowie, Staszkowie, Czartoryscy, Tyszkiowiczo') O iyclll i p n ch I,. C ia ia hodki a re& Al. W k if ernicki spor k l ij a k p. t : r<l C I.m hodko i jego p ce. Krlki rys biograficzny i n k y-. ra au ow

19 9

wio w Wooynie, Ogiscy w Izabelinie. Nastpnie dobra izabcliskie rozpady ai na czci, podobnie jak rozpady si do bra molodeczaskie i lehiedziewskie Docierajc nn sam pnoc dzisiejszej wschodniej granicy powiatu oszmiaskiego, Moodeczno zostanie nam na prawo. M oodeczno z zamkiem obronnym ksit Zbaraskich przerobio nym na paac przez ksit Ogiskich, rezydencja niegdy ma gnacka, dzi przecitne miasteczko, oywione stacj kolei LibawoRomeskiej. Ze szk moodeczaskich wyszli w pierwszej poowie biecego wieku: Aleksander Tyszyski znakomity krytyk i An toni Muchlifiski orjentalista, zasuony profesor i dziekan uni wersytetu petersburskiego. Osada to i rezydencja odwieczna. W Moodecznie 16 grudnia 1 89 r. Dymitr Korybut ksi No 8 wogrodu Siewierskiego wyda dokument, zapewniajcy wierno hodownicz Wadysawowi Jagielle i krlowej Jadwidze1 Kan ). clerz I,ew Sapieha dziedziczy na Moodecznie; w Moodecznie przebywa burzliwy Micha Kocie podskarbi, czsto tu zagl dajcy z ssiedniej swojej Bienicy; umarli w Moodecznie Ta deusz Ogiski i syn jego, ostatni kuchmistrz litewski. Tu przy bywszy 3 grudnia 1812 cesarz Napoleon noc spdzi w paacu ') D dbr izab sk n lea te w XVIII w o eli ich a ieku C jw dzi m hu , aj tek M a C elch sk arjan h ow icgo, u granicy o iaskiego pow , w w in szm iatu ilejsk i lecy. N iegdy p rzed w iekam stan i C i ow how attyn cj dbr leb ziew en ied sk , n stp ie w caoci lu czciam n ich a n b i alea do H n , szlach n ooow iw ty ow grdzkiej, do M ikoaja O ch ch strou a oryca o ia szm skiego, ktry w 1 IGr. G zapisa z C lioow S 0zip. n n a tu koci w Lebiedziow a 1 zp. n a 0 n u ty i ie, 0 a koci w H zdow D ru ie. ziedziczy te w C oow B h ie altazar K n icz a u cew w reszcie zlaa si ca ch ska m o w rce M iew a oow ajtn ack iczw a Z za n , u na M iew ack iczw aw iosa C ow w emm i sw uJanow Z iem . n n h ian ow ojem i alesk u Poczem Z alescy w yzbyli si p osiadoci sw n rzecz S ow ich C o ojej a zab sk ; h w zn u u rozdrobieniu a w ow leg , reszcie pojedyfcze J czci p pyego osku w T al adeusz O giski, tw rca dbr izab skich O podskarbi M a K eli . dy ich leo fas O giski rozprzedaw doszcztnie iobra izalieli ic, nabyli od n al sk iego sklej i on jego A a ntonina z l,n sk . S o fu in Iz blin (w 8 or stow ich am m m a e k 9 n , ii w k, la 1 w p ych oki su 9 k) rzedal O giski za a U o z. w zocic W .M io in m ii. (W arca idym ob praw w usy u ieczystych w P a ). olan ch *) S . G low jogr. VI. 8 . *7

i dyktowa synny 2 biuletyn, w ktrym pierwszy raz oznajmi) !> Francji o katastrofie odwrotu. W pokoju, zajmowanym przez ce sarza, obawiano si rozpali piec aby nie dymi i rozoono tylko ogie na kominie; do komina przysunito kanap i przospa si na niej wadca poowy wiata w paszcz owinity. Na zajutrz po jego wyjedzie spostrzeono na kominie napis owkiom Napoleon I. W kilka dni pniej nocowa w tymo pokoju moodoczaskiego paacu Kutuzow i do aiitogrofu Napoleona dopisa el tlemier'). W 1832 r. rozbia dobra molodeczaskie ekodywizja. Roze brali midzy siebio pojedyncze dbr tych czci: Tyszkiewiczowie, opaciscy, Morawscy, Juszyscy i t. d. i d. Rezydencja sam a przesza w rce Tyszkiewiczw, a hr. Jan Tyszkiowicz, dziedzic Wooyna, czasu niemao w Molodecznie przemieszka. U szerokiego traktu pocztowego midzy Moodecznem a l.obiedziewem adnie wrd drzew szarzejcy kocioek dawniej unicki, dzi cerkiew, stoi na gruntach niemniej nt Molodeczno i Lebiedziew starodawnego Nosilowa (waciwie: NasiIowa). Nazw wzia ta majtno od dziedzica swego w XVI wieku Jurja Wojciechowicza Nasiowskiego wojewody witebskiego zmarego w 16 r. Crka jego Szczsna polubia kniazia Jurja Zbaru44 skiego *). Opodal traktu: Leszna, dziedzictwo od dwiostu przeszo lat Sakowiczw. W 16 r. naleaa Leszna do I>awla Danilewicza 82 sdziego ziemskiego wileskiego, starosty inturskiego *), poczem Danilewiczwna wniosa t posiado wianem w dom Sakowi czw. Obecnie wacicielem Leszny, obejmujcej z folwarkami okoo 80 wk obszaru, jest Micha Tomasz Sakowicz. Tu u samej granicy powiatu Lebiedziew majcy miasteczko , w wilejskim powiecie, a przewan cz gruntw w oszmiaskim. Dziedzictwo niegdy ksit Holszaskich, poczem przez czas krtki, z zapisu biskupa Pawa Holszaskicgo, krlowszczyzna. ') S otyk. m K12. 4, F 5 nlkm 'O v.ki brazy* V 15 3.

11 3 Mikoaj Hadziwil Czarny zamieni z krlom Zygmuntom III 7 maja 1668 r. dobra swojo Kurzonioc na dobra Lebiedziew z Choiowem'). W 16 r. naleay dobra lebiedziowskie w catej rozcigo 76 ci swojej do Mikoaja Krzysztofa Radziwia na Olyco i Nie wieu. i

Lebiedilcw W i m steczk d d om . jazd ia a o w . Obszar wwczas dbr ebiedziewskich wraz z attynencj Choiowem wynosi 79 woki, 4 morgi, 1 prtw (w samym 1 3 2 -e bie<lziewic bez mala 570 wk, z ktrych 230 wk puszczy, 23 pod Tatarami, 88 wk osadzonych drobn szlacht; w Choowie przeszo 220 wk). Granica wczesnych w 1575 r. dbr lebie) Produkt ze strony J O k . , sicia Antoniego R adziw w u raw ia p ie i jw. M a ich em Z aleskim w , ystpu jcym w im iu ksin ien iczki S tefam R i adziw ny. D k (tr P a ). illw ru . olan ch 9*

12 8 dziewskicli sigaa na pnocy do Wilji, opieraa si o rzeczk Cn (dopyw Uszy), spuszczaa si w d podchodzc niem pod al sam zam - M ek oodecznie, zwracaa si do Nosiowa. dotykaa gruntw Leszny Danilewicza, nastpnie siedzib Tatarw na grun tach polaskich siedzcych, sza dalej ku Sieczkom (H , item m o im Choowa aby dotknwszy gruntw pooczafiskich zwrci si n a w schd ku M onom i oprze si o stary trakt wiodcy niogdy* am

z .oska do Lebiedziewa. Wracaa z tego m iejsca granica ku p<H ooy m o ziem n im skich, nieduych posiadoci drobnej szlachty Woowiczw, Donatowskich, Skoubw siedzcych w pobliu Trepaowa, poczem dotykaa gruntw krlowszczyzny m arkowskiej (starostwa Markowskiego). Biegc dalej ku pnocy, zawsze wzdu m iedz Markowa, przecinaa trakt dzi pocztowy m niej wicej midzy Zaskiewiczami a Trudam i opieraa si o Wilj. i Jednem sowem sam posiado lobiedziewska Radziwiw (bez a

18 8

C(loowi!) rozcigaa si od Wilji do Jachim owszczyzny, od M ar kowa do M oodeczna. Pod m iasteczkiem leaa woka ziemi, ale grunta m iejskie miay obszar pokany. W m iasteczku, przecitem ulicam Nosi* i owsk, Choowsk, Tyln, Zawart i Zarzeck, liczono placw 1 9 Ornych gruntw m 4. iejskichbyo wk 4 . M 6 ieszczanie obowi zani byli z kadej woki om dni niwa odbywa do dworu, siedzcy nie na wce, ale na placu z ogrodem, odbywali dni sze; wszyscy bez wyjtku m ioszczanie jedzili z posykam i o mil 4, a pieszo o mil 2, oraz poprawiali drogi i m osty. Oprcz tego dawa dwr m ieszczanom za osobn opat i odrobkiem sianocie tak, i ogem korzystao m ieszczastwo lebiedziew* skie w placach, ogrodach, polach i sianociach z 73 w k i, oprcz robocizny, wnosio gotowemi pienidzm do kasy Ra i dziwia rocznie 1 7 kop groszy lit 39 groszy'). 3 Na przecig prawie caego wieku wypucili Radziwiowie Lebiedziew z rk swoich. Naby to dobra w 1 8 r. od Albrychta 58 ks. Radziwia Jzef Hoownia sdzia ziem nowogrdzki. Wr ski ci je w dom Radziwiowski dopiero Bogusaw Radziwi okoo 1 7 r. Choowa ju tylko przy Lebiodziewie nie byo. Attynen60 cjo radziwiowskiego Lebiedziewa stanowiy folwarki: M alinowszczyzna i Borkowszczyzna, wsie: Moroszki, Lebiedziew, M alinowszezyzna, Borkowszczyzna, Wysokowszczyzna, Lobaczwka, Slobodkn i Usza1 ). * Przoz trzy pokolenia by Lebiedziew w zastawie Barano wiczw. M icha Baranowicz, wnuk pierwszego zastawnego poso* sora, cedowa prawo swoje na Lebiedziew Kostrowickiem stol u nikowi nowogrodz.- siewierskiem ktry po zniszczeniu Lobio* u, dziowa, w czasie domowych rozruchw i wojen, zwrci m ajtok Baranowiczom Wskutek zawartego ukadu prawo zastawne na . ') W im a p ia L ied a i C ld u om ru eb ziew lioow dok a ego w Leb zie* a on n iod w II a n 17 r. za rozk za iem R d ia W io ierp ia 5 5 a n a ziw . ydany | p eze *"1 ic iit ) slow G . eogr. T. III. P kt cytow w rodu . yej.

 14 8 Lebiedziew przeszo w 1 0 do Aleksandra Sapiehy m 79 arszaka wielkiego litewskiego'). Lebiedziew (bez Malinowszezyzny) nabyli w 1 2 r. od za 87 rzdu m dbr radziwilowskieh Stanisaw i Klara z Abramo as wiczw Radziszewscy, od nich naby ca m ajtno biskup .J n a Cywiski i zapisa j synowcowi sw u, szambelanowi Cyprjaem nowl Cywiskiem Po m u. ierci szam belana wzi Lebiedziew (okoo 4 .000 dziesicin) w spadku syn brata . p. szam belana, genera Zenon Cywiski, znakomity okulista, oeniony z Szostakowsk, ktrego wasnoci jest obecnie starodawny Lebiedziew. Koci pierwszy w l^ibiedziewie stawi 19 lipca 1 7 r. pod 46 wezwaniom Narodzenia N. Marji Panny ksi Aleksander Sem enowicz Holszaski. brat wczesnego dziedzica Ilolszan, pan na wiranach. Koci w spali si w 1 0 r.; odbudowano 89 nowy w 1 4 staraniem proboszcza ks. Nowickiego1 Stoi dzi 87 ). w Lebiodziewie koci na skraju obszernego m iasteczkowego rynku, m ajc w bezporedniem ssiedztwie, w lewo, cerkiew, a za nawprost wjazd z rynku do dworu. Ludno okoliczna tum odwiedza czasu lata koci lonie biedziewski, a to z racji cudownego jakoby rda pyncego pod Lebicdziewem w stronie Leszny. Przed laty trzydziestu w rdle owem m iay si ukazywa twarzo Pana Jezusa i M atki Boskiej. rdo, B ezce si nieduym strum ieniem zarzucono ziem , i i kam ieniam nie m i, niej przeto lud wdrowa do -cudownego m iejsca- nie przesta. Krzy, stojcy przez czas jaki u rzeczo nego rda i stam td usunity, znalaz schronienie na cm enta rzu lebiedziewskiego kocioa. Przed laty istnia w Lebiodziewie zbr kalwiski m urowany. Od 1 0 r. ju przy nim kaznodziei nie byo, tylko z upran 72 dojeda; wszake zbr lebiodziewski by jednym z czterech kociow wyznania lielweckiego w dystrykcie w ileskim ktre , a do koca panowania Augusta III w caoci przetrway1 ). ') ap ow S ieh ie', >In en k cio . w tarz o a >S . G low eogr.

 18 5 Oderwana od I-ebiedziewa M alinow szczyzna nabyt zostaa od Dominika ks. Radziwia przez szam belana .lakba witorzeckiego. Do niej dokupi syn szam belana Stanisaw wtorzecki, onaty z kuzynk swoj witorzeck, crk zam onego waciciela Konstantowa, Boratycz etc. w M ohylewskiem w 1 2 r 87 znaczncz gruntwdzisiejsz Malinowszczyznstanpwicych'). Z niepokanej, pustk stojcej attynencyi stworzy pierwszo rzdnej wartoci m ajtno dopiero wnuk nabywcy M alinow szczyzny a syn Stanisawa, M icha Switorzecki, oeniony raz ze Stengelmajorwn, apowtrniez Marj Jasiewiczwn z Uzbocia-JzefpolawOszm li ia skiem M . ainowszczyzna taka, jak j dzi widzi my, jest niepodzielnem dzieem M ichaa witorzeckiego, ktry prakty k agronom iczn i go rzelnian przestudjowawszy osobicie w Niem czech, nietylko m a jtek na wzorow po stawi stop, alei zaoy w n piorwsz w okoli im cy krochm alni i fabryk drody. M icha witorzecki, znakomity gospodarz i zacny kraju obywatel, y przesta w 1 9 r., zostawujc wdowie i dwom 81 synom swoim, Bolesawowi i Wacawowi, najpikniej, powie dzie m ona, wzorowo zagospodarzony m ajtek. Dzisiejsza wa cicielka Malinowszczyzny, przy czujnej i kom petentnej pom ocy blizkiego krewnego swego, p. Konstantego Kontrym nie dala a, upa wietnem stanowi, syncej na szerok okolic M u alinow') N jednym z p w M ow a oletk alin szczyzn pod L ied emz u u y eb ziew n jd j sosn p d alin J k b d li sigajcej fu d cj w odlegle czasy. M ry y, o w y a iej u ow na u grub, p ie n do p icia M raw i rzeb . iejaee to m lok n : C o a aln azw erk -

szczyzny. W calem znaczeniu sowa pikna lo i okazowa posia do ziem ska. Obszar Malinowszczyzny wynosi ogom 2.30 dziesicin, 0 z ktrych nieznaczna tylko czstka wchodzi w obrb dzisiej szego ormiaskiego powiatu, Granico jej sigaj w powiat w ilejski po rzek Usz, nad ktr folwark Usza (nabyy od Ba czyskiego) i po Buszewiczo folwark h Tyszkiewicza; w Oszm r. iaskiem dwio attynenojo; m i wielka Borkowszczyzna. Grunta aa lekkie, z podglebiem pm szczystoin, w przeciwioatwio do n iourod/.ajnoj noglo globy samego l.obiedziewa, do uprawy wygodno i wdziczne. Sam form dworu ma 430 morgw ornego | ila a a M, z ktrych oO pod koniczyn; folwarki zczono w jedn ferm nazwan Szm arwka. (ilwna waga gos|H >darki pooona n a wydajno iwsieww: zbir przecitny yta w M alinowszczyznie daje dzi rocznie 1 .0 3 pudw, jczmienia 7 0 pudw, kartofli 2 0 .IJ 0 6.00 beczek. W oborze szwyce. holendry i algauy; pikne ko 0 nie wasnej hodowli; nierogacizna: yorkshiry. We dworze parowa gorzelnia funkcjonujca od 1 7 r, a w 1SW przerobiona n 81 a fabryk spirytusu i krochm alni. Ananasarnia. I)o charaktery styki Mahnowszczyzny dodajmy, o na dworskioj zieini nlo m ioszka od dawna aden yd. Dom m ieszkalny, stojcy do dnia dzisiejszego w M allnowszczyznie, stawia Justyna Stanisawowa witorzecka, a pam itny on przybyciem Tomasza Zana i nastpnie zalubieniem przeze crki dziedziczki Malinowszozyzny.Znalaz sobieZan on tu wpo bliu wasnego rodzinnogo gniazda. Gniazdo bowiem Zanw to m trzywokowy zacianek Zapolaki, lecy w gra ach ay wiata oszmiaskiego midzy Malinowszczyzn a plantem drogi elaznej, tuz pod Prudaini. stacj kolei. Do dzi dnia jest tam pasioka zwana przez lud okoliczny .pasiek Zanw.. " pnrku w Malinowszczyznio jest oryginalnej struktury m auzoleum nadgrobno, z kaplic wewntrz, chronice zwoki Switorzockich, dziedzicw M alinowszozyzny i czonkw ich naj bliszej rodziny.

17 3 Mallnowszczyzna loty na kracu wzgrz, cigncych si szerok aw od Horodzilowa i Poloczan. Tu za dworom roz wijaj si rwniny obojm ujco ca okolic od M oodoczna po Zalosld, nawet po Sm orgonie. Inna lo ju strona, ni cikie, gliniasto wyniosoci pod oskiem albo |ionure troch, silnie pogarbione, jod porose okolico Jaclilmowszczyzny; strona to jakby widniejsza, weselsza; bieg trakty szerokie, rzdam brzz i a nawet szpaleram klonw wysadzana; wzrok siga swobodnie i w dal; zieleni si oblito ki, ywo w blaskach soca ciej piaski, wiec si dwory, m iasteczka gsto przy sobie le, ludniej jako tu a jednak i przestronniej zarazem Ruch te . wikszy. W M oodecznio u stacji a kipi od m ularzw; pitrz si klatki cegie, sterty boczek cem entu, kubiki kam ienia; zakro jona na wielk skal idzie robota; w Malinowszczyznio n polu a rojo robotnika; pod Prudam huczy pocig, cielc za sob i sm ug biaego dym a oto i Markw z bielejc cerkwi na u, widnokrgu, prawie e widny z Lebledziowa. Kolej w znacznej mierze ycic szersze i wawsze tu wywoaa. Nawet may M arkw wyglda jako pokanie, jakby i on poczuwa si do obowizku podrygiwania w tym ruchu. Staro stwo m nrkowskio dawno ju zniko z widowni wiata, a rcz, o nawet sam starostowie m i arkowscy w grobie po niem nie pacz. Mae byo i chude; aby wartoci m przysporzy* doda u wano do kilka krlowszczyzn znacznie od Markowa oddalo nych. Czas jaki, pod koniec ubioglogo wieku, konferowano by wao cznio zo starostwom wilojsklom Najduej pono trzym . ali jo w posiadaniu swojom Kociollowie. dziedzice Bieniey, bo byo im ono tu pod m iedz, a i tytu nio wadzi. Dzi z caego starostwa markowskiego osta si tylko nioduy, z pllorasta dziesicin liczcy, nio wietny gleb m ajteczok, do Straszyskich nalecy. Markw ley w odnodzo wilojsklogo powiatu, wpuszczonoj am an granic w dzisiejszy oszm iaski powiat. Z tego powodu bardziej na wschd wysunite Prudy le w Oszm iaskiem , a za Markw dzi do ssiedniego naley powiatu. Tak wic oto, porzuciwszy daleko za sob drzemic wrd

18 3 bagien i nizin, nawp dzik, tajem nicz prawio w ogrom ie swoim Nalibock puszcz, starzejcy si na porosych jodam i wzgrzach swoich stary Woloyn, pas nadberezysklch m okrych, m gam osnutychrwnin, m o prnwiooznych kurhanwpod Obori im l>o drodze wspom nieniam do M i oodoczna, przodostalm ri a y ku pnocnej granicy powiatu i popasawszy w Loblodziowie i Mainowszrzyznie na gruntach niegdy Agimuntowiczw hoszaAskich i Radziwiw, przez starociaAski M arkw dotarlim y z powrotem -w tfmjom okolic;, [<1 ganek dworu w llienicy, u ktrej progw czy si i zlewa wschodnia granica powiatu z pnocn.

Z A L E S IE .
O o . Z k lica alesie daw iej i d n zi. R d O sk linji retow odow gi ich skiej. Pod arb litew H al K sk i ski lch leofas O sk gi i. W ypadk k i rajow e. O tn sta ie z zagran do k ju D icy ra . zieje fortu y d zica Z n zied alesia . R en ezyd cja w Z lesiu S ator O sk Potom o jego. - O ia ie Z lesie a . en gi i. stw szm sk a Minwszy Smorgonie, biegao plant kolei elaznej LibawoKom eskiej na zachd rwnolegle z szerokim wysadzonym sta, rem brzozam traktem pocztowym Trakt w, droga to odwie i i . czna czca niegdy Wilno ze wschodniem dzielnicam Litw i i ry, szlak, ktrym niejednych wojsk przecigny zastpy, poczwszy od biaych forpocztw krzyackich a koczc na arm jach pobi tych Napoleona__ Piasczysta rwnina rozciela si dookoa. Okolica, sosnow i, czystem lasam porosa, tu i owdzie gadki kam cm l i i zazieleniona, o glebie urodzajnej i do uprawy atwej, przyjem ne sprawia wraonio; zwaszcza po nizinach nad Berezyn i po wzgrzach pospnych Loska swobodniej tu pier oddycha, ruch kolejowy, przemysowy i rolniczy oywia i urozm aica weselsze jako krajobrazy; wicej tu w dzie |>ogodny blaskw i po wietrza a i dzie sotny m niej |ionury i ciki. Rycho te z poza przezrocza sosnowego boru wychyli si ku nam wcale |>ok a i oywiona stacja kolei w Zalesiu. Zie an lony dach dworca, czerwone dachwki budynkw stacyjnych, dymy krzyujcych si pocigw, ruch |>rzykolejow oto co y.

14 0

wpada najpierw w oko. Za w lad potem dostrzeemy wioski dwie,tu pod stacj i kilka drg sadzonych, zbiegajcych si ku niej po rwninie, a hen, w prawo, o niepen wiorst, ciem nym le pasem wielkie zadrzewienia duego dworu. To dwr w Za lesiu, paska niegdy, okazaa rezydencja. Jeli kom tu przy i bylimy od strony Sm orgo, wypada nam droga przez pobliski

las sosnowy, w- ktrym do dzi dnia przetrwa jeszcze plac obszerny, gdzie omczy dziesi zbiega si drg citych um ylnie przez br za czasw owych, kiedy w lasach przydwornych polo wania i majwki wyprawiali dla siebie i goci dziedzice Zalesia. Wioda te nas droga m o przedziwnie m im alowniczych zwalisk kocioa wznoszonego na ksztat okrgej rzymskiej wityni przez senatora Ogiskiego. Wpord lasu u traktu m stan ia

ton gm ach w klasycznym stylu, niezmiernie efektowny i pikny; dokoczy; koci wyprowadzony pod dach przesta coly lu t

( byo niegdy' Zalesien Jietmejsze czasy ^sw zazem ,aj oje,

ju^znie fatnieie.^Ntom^8| of^yn^ogrom^a, w ktrejjeszcze

Tu i owdzie, dzi jeszcze, jaka cz parkanu, jaki slup, jaki

pene p wieku. Ongi, aczkolwiek rozlegle, dobra te nigdy nie

142

B d Old oh an g sk

OGISCY

hjrbLu

Ad j n rze k sztela trocki a n

Fraacisze a w ry k-X a e k ch istrz litew i u m sk

_
') Ma trzy crki: N > atalj za G w sk , G rjel za b r. R n e a ro im ah a n '1 O ion z N en y arzym p stw n m. sk; otom a ie a

 14 3 szczyciy si wyjtkow ask pask i w dziejach rodu Ogi skich nie gray adnej roli. Nazwa ich bya niegdy D y. erb Nie m ajc zam iaru pisa monografji starodawnego Ogi skich dom bo z niejednego dzida wiadom o nich obszern u, o powzi m ona, ograniczamy si na tern m iejscu przypomnie niem e zmary w 1 10 r. knia Dymitr Iwanowicz Hluszonok, , 6 (syn protoplasty Puzynw) otrzymawszy od wielkiego ksicia Aleksandra Jagielloczyka przywilej na dobra Oginty w po wiecie ym orskim, sta si protoplast kniaziw Ogiskich. Osiedli nastpnie Ogiscy w rnych dzielnicach Litwy wypro wadzajc kilka linij rodowych; tak w Nowogrdzkiem, gdzie nastpnie rezydowa w Stom ie synny hetm Ogiski, twrca m an kanau noszcego jego nazw, tak w W itebskiem , tak w Trockiem (Strawienniki); czas jaki m ieli Ogiscy w rku swojem dobra Iwje w Oszm iaskiem Jedne z tych linij wygasy z biegiem wie . kw, inne kwitn do dzi dnia. Linj, w ktrej posiadaniu jest do chwili obecnej Zalesie, zowi heraldycy linj podskarbisk lub retowsk, albo wreszcie odnog po Marsjanie Ogiskim Bieg . za jej jest nastpujcy. Wspom niany knia Dymitr m syna Itohilana (+ 16 2 ia 4 ), ten syna M acieja ciwuna wileskiego, oenionego z Jurwn (f 15 ), a M 64 aciej ub Matwiej ojcem by rwnie Bohdana pod komorzego trockiego, waciciela Ogint i Jewja w trockim po w iecie, ktry pisa si z Kozielska Ogiski-. Za on m ia Regin Woowiczwn a um w 1 2 r. ar 66 Syn jego Sam ciwun trocki, oeniony z Billewiczwn, uel um w 1 5 r. wyznawajc jeszczo wiar greck. Syn Sam ar 67 uela Nzymon-Kurol podkomorzy witebski, m iecznik wielki litewski, wojewoda m cisawski zoony ju zosta do grobu w wileskim kociele Karmelitw bosych, ktrego by fundatorem Dziedzi . czy on na Strawiennikach, na onie w W itobskiem na M , ikulinie w Witebskiem, na Krasnem w Kowieskiem Umar . w 1 99 r. 6

Obj po nim obszern fortun syn Marcjan Michat i rezy dowa w M ikulinio, posiadajc ju nadto midzy innom maj i tnociam Molodoczno i Biaynicze. Urodzi si M i arcjan-M ichal z Korsakwny w 1 7 r. i kasztelanem by witebskim M 62 . ia cztery ony: Brzostowsk, Tyzonhauzwn, Abramowiozwn i Larsk. Piszo o nim panegirzysta, ze passyj by m odorowanycli, niewiele z natury m wi, w mowie realno zawdy utrzy m ywa, w punktualnoci nigdy nie by poszlakowany. Pod sar m ackim Hectorem Janom III. w corocznych marsowych expodycjach odwanego serca dawa dowody poszc tureckie hufce; wiedeskiej wyprawy aderal bdc pierwszoj zotej chorgwi towarzyszem. Ojczyzna, cenic w nim zalety rycorskio, caego litewskiego obozu konferowaa m regim u entarstwo. Dwanacie razy od rnych wojowdztw i powiatw posowa na sejm y, trzykrofi m arszakiem byl Trybunau litewskiego a nawet po graniczne potencjo dworu berliskiego i rosyjskiego sprawiedli wo jogo wychwalay..') Ten to wanie M arcjan-M ichn O giski naby sytuowano w oszm iaskim powiecie Zalesie alias Derby i um ierajc w 1 8 r. zapisa je w testam 70 encie onie swojej Larskiej. Pochowany kasztelan Ogiski w Witebsku, za z roz dziau midzy rodzestwem wzi po nim (raczej po m atce) Za lesie syn Tadeusz. Rzecz szczeglna, e podczas gdy jeden syn kasztelana witebskiego bra w spadku m ajtek w O iaskiem szm , drugi syn kasztelana, Ignacy, wchodzi na dziedzictwo (w 1 52r.) 7 dbr wja rwnie w oszm iaskim powiecie lecych. W ton sposb o jednym m niej wicej czasie osiedli Ogiscy na oszm iaAskiej ziemi (w dzisiejszych jej granicach). Dopiero Tadeusz-Franciszck Ogiski, majcy stao rezydencjo swoje to w Moodecznie, to w Hanucie (dzi Rzowuskich) t. j. w byych granicach oszm iaAskiego powiatu, z Oszm iaAszczyzn w cilejsze wszed stosunki. Urodzony z Brzostowskiej w 1 1 r. pisa si starost babinowieckiin, przewalskim guzow71 , ') C oty h oru i law p n , on y ortret J W J P. M rcy im lo n n K . . . u n -M h ln n o ziclsk O n lojo e oic. w u gi k tc. yraony p X N odw iego 15 r, 1 L rzez . ow orsk 71 7 u

skim wierzbowskim piastowa urzd pisarza wielkiego litew , , skiego i wyniesiony zosta na kasztelanj, nastpnie na woje wdztwo trockie.') Ale ani kasztelanja, ani wojewdztwo trockie nie zdoay oderwa go od stron oszm iaskieh i oszm iaskich ludzi. Zbyt cise stosunki czyy go przez ycie cae z Oszm ian, stosunki zarwno m ajtkowe jak towarzyskie. Do powiedzie, e jedn posiadoci ziemskie Tadeusza Ogiskiego: M olodeczno, ticzaj, Tadulin, Izabelin, Obrek, Zalesie, Hanula. Gorliwie tem do i bram opiekowa si wojewoda; fundo i wa koci i klasztor w M oodecznie, koci w uczaju, koci w Tadulinie, cerkwi unickich1 Dnia 1 lutego 1 40 otrzyma przywilej n ). 6 7 a starostwo oszm iaskie*). Oeniony byl Tadeusz Ogiski z Iza-

M zd n w an em a iem sp ialszego nc tw w n - b zie, ai j jazd u d Ty w a w odo, s m przez b m sw jed sz,' ojew a* ra oj. (IU. E ce D D T a e F n x lI. . . h d o ra cisco O ifis i in K id d ci, in H n ta y k on sk u au . H od u Luctaj, T d lin d d palatino te rn c ce sc a , u e procin fm em , a u c. c. oe si e u re to rb m cta m p e ac rincipemsolen i cu p n ain u ti gra la II ,lnoUD n m rn p gred m tu tio 0CLXX). ') K zan p a ie ogrzeb e m e u . J n w W ie p k . B k teg . ow ian w a a iln rzez s u a o W ksigozbiorze h K Przed iego. r. . zieck K T deu O sk w ) iedy a sz gi i jeda n s rostw grodow o ia sk a ta o e szm le, w ystpili z p egiryk p an ietn ijarow ie: I w w ym E o rozlegszy si to ie oln ch n O n otyczn w odbija gry? ieb e ieS B i n A rzm a rktojskie w isszy si T zn ryony

 16 4 bell Radziwiwn i pochowawszy j w 1 6 r. w M 71 oodocznie, wstpi po raz drugi w zwizki m aeskie z Jadwig Zausk wdow po Krzysztofie Tyszkiewiczu slarocio retowskiin. W ten to sposb ogromny Retw na m udzi przeszed w dom Ogi skich. Umar wojewoda trocki w Motodecznie w 17 r.; pocho 88 wany w Wilnie w kaplicy Hoego Ciaa, w.-Jaskiego kocioa. Tadeusz Ogiski zostawi po sobie dwch synw: Andrzeja referendarza wiokiego litewskiego, posa do Petersburga i Ber lina etc., kasztelana i wojewod trockiego, oraz starost oszm iaskiego i Franciszka Ksaw erego ostatniego kuchm istrza litewskiego. Ten ostatni, urodzony w 1 80 r, zmary w bezostwle w M 7 oodecznie w 1 1 r., wzi w spadku po ojcu Zaosio, ktre daro 84 wa wrconem z wygnania synowcowi swojemu M u ichaowi Kleofasowi, synowi Andrzeja Ogiskiego. Tem z pomidzy wszystkich Ogiskich linii retowskiej, u, przypada w udziale najwybitniejsza rola polityczna, o ktrej dusz wiadom kadziemy poniej. A i dla Zalesia stao si o dziedzictwo byego podskarbiego litewskiego opok najwikszego rozkwitu. Micha Kleofas ksi z Kozielska Ogiski urodzi si 7 padziernika 1 65 r. w Guzowie i otrzymawszy bardzo sta 7 ranno wychowanie w dom rodzicielskim, ju w 1 roku ycia u 9 rozpocz zawd publiczny jako pose na sejm z 1 8 r. W 1 8 74 79 ponownie wybrany posem byl kom , isarzem skarbowym i wypra cowa kart topograficzn ostatecznego rozgraniczenia midzy m udzi a Pru sam W tyme roku m i. ianowany m ie cznikiem litewskim wysany zosta przez , sejm czteroletni uchwal z dnia 3 m 1 arca 1 9 r. jako pose 70 nadzwyczajny do Hollandji i Anglji. Po dwuletnim pobycie zn granic, gwnie w Hadze, wrci dwudziestosiedm ioletni pose do kraju wtedy w anie, kiedy od kracw do kracw wzbu rzona Rzeczpospolita, kona pocza. amao si od posad pa stwo, rozprzga si do ostatka niebyway, niemoliwy ju system spoeczny i m iay oto nasta wiksze nili polityczne klski m o ralne przerywane byskawicam desperackich w i ybuchw. W wirze

17 4

tym szalonym staczay si w przepa cale tum pogray si y, stajce przed chwil jeszcze na wieczniku osobistoci a za z morza wypadkw wypyway na widowni postacie, o ktrych niktby nie sdzi, e na karty dziojw si dostan. W odm cie tym m si niobawein znale i Micha Kleofas Ogiski. ia Dnia 1 m 1 9 r. w lad za not cesarzowej. Katarzyny 8 aja 7 2 wrczon przez Buhakowa podkanclerzem Chreptowiczowi, u 1 0 0 wojska rosyjskiego wkroczyo z dwch stron w granico 0 .0 0 Rzeczvpos|H >hioj. Od Bessarahji wszed na Ukrain genera Kachowskij n a czele 64 0 wojska; na bitw wkroczy jednoczenie genera .0 0 Kreczetnikow, rozdzieliwszy siy swoje na cztery kolum ny. Pierwsza kolum pod dowdztwem ksicia Dohorukowa i druga na pod dowdztwem generaa n subie rosyjskiej Szymona Kos n sakowskiego, obie liczce razem 1 .3 0 ludzi, miay rozkaz i 70 na Wilno; trzecia kolum (6.400 ludzi) pod dowdztwem gene na raa M ellina sza na M isk; czwarta, dowodzona przez bar. Fersena i Knorringa (8.800 ludzi) posuwaa si na Niewie i Grodno. Krl Stanisaw August wieo obleczony now godnoci gwnodowodzcego sil zbrojn polsk, wysa przeciw gene raowi Kachowskiem synowca swego ks. Jzefa Poniatowskiego u z 30 00 wojska: za przeciw generaowi Kreczetnikowowi ksicia .0 Ludwika Wirtemberskiego na czele 1 .0 0 ludzi a jednocze 6 0 nie wyprawi Ignacego Potockiego do Berlina, aby prosi krla pruskiego o udzielenie zbrojnej pomocy zastrzeonej przymie rzem z 2 m 9 arca 1 90 r. 7 Krl pruski uchyli si od tej przysugi wymwk, e zmiany zaprowadzone w Polsce przez konstytucj 3-go m aja uwalniaj go od zobowiza zawartych w innych warunkach i dla innych celw. Ks. Jzef Poniatowski, majcy w sztabie swoim Wielhorskiego, Grocholskiego i Kociuszk, niepotrzebnie rozdzieli sabo sity swoje, wiolo inztwa okaza w bitwie pod Poonnem Zielecam i Dubienk, ale zaskoczony rozkazem , i krla, aby ukada si z Karbowskim wreszcie przystpieniem , Stanisawa Augusta do konfederacji targowickiej, cofn si m usia. Kachowskij zaj Lublin 1 (25) czerwca i wysia Lewa4

nidowa w stron Brzecia dla zczenia si z wojskiem Kre* czetnikou-a. Ks. Wirtemberski zdradzi. Na m iejsce jego wysia krl Stanisaw August Judyckiego, zacnego onierza, ale nie posiadajcego tadnycli kwalifikacyj na naczelnego dowdzc nawet tak nielicznego wojska. Tego wspomnianego 18 m 1 9 roku w m aja 7 2 aem m iaste czku ukraiAskient, w Targowicy, Szczsny Potocki i Seweryn Rzewuski zawizali konfederacj w celu uniewanienia i znie sienia reform uchwalonych przez sejm czteroletni i konstytucj 3m aja. M arszalkiem konfederacji okrzyknity zosta Szczsny Potocki; dookoa niego skupili si w Targowicy tak zwani > kotlsyljarze- konfedoraccy: Franciszek Ksawery Branicki hetm an wielki koronny, Seworyn lzowuski hetm polny koronny, an ks. Antoni CzetwertyAski kasztelan przem ylski, Jerzy Biaopiotrowicz, Adam M oszczeAski, Jan Zahorski, Jan Suchorzewski, M icha Kobyecki, Jan Szwykowski wojewodzie podolski, Fran ciszek Hulewicz. Przy nowopowstaej konfederacji, podczas gdy wojska rosyjskie zaleway Ukrain i Litw, akkredytowany zo sta specjalny penom ocnik cesarzowej Katarzyny bar. Buchler. > Poniewa konfederacja zawizan zostaa z mojej porady i pod moj szczegln protekcj pisaa do niego cesarzowa przeto polecam abycie byli rzecznikiem zamiarw m , oich, dla Rzeczypospolitej zbawczych'. Tym czasem wojska rosyjskie pod naczelnictwem Dohorukiego, Kossakowskiego i Dcnisowa, nie znajdujc nigdzie oporu, posuny si ku Wilnu i 8 m (U czerwca) stany pod bra 1 aja m i stoecznego m am iasta W. Ks. Litewskiego. Wilno nie miao adnej obrony. Jeszcze 2 m wycofa 7 aja si by z m iasta Kronem ann genera-major artylerji litewskiej ze wszystkiem t. j. 20 arm i atam oraz z zapasam ubogiego ar i i senau. Poszed za jego przykadem Szymon Zabielo generalejtenant komenderujcy dywizj drug litewsk, m ajc okoo 600 gw piechoty i 70 koni; zatrzyma si chwil przy W 0 ace, ale dowiedziawszy si, e Rosjanie maj 5 0 wojska, uwaa .00 za stosowno ustpi. Prezydent Wilna Tyzenhauz wyjecha do Oran zabrawszy ze sob archiwa i sa stam listy do krla. td

kw, niedawno zacignitych do szeregw, nic pokusi K nawet i broni m iasta. Stronnicy konstytucji 8 m rozbiegli si, pod,aja ajc kio do Warszawy, kto do Prus. Wilno zostao bez wy

t 'konsyljarzw. um ieszczajc na licie Mwet tych, ktrych

dl^njro7'WUna^Ti^1 "!!

ju^ly n r a d

IBO Dnia 1 czerwca przyby do Wilna sam genera Kreczetni4 kow i nastpio uroczyste obwoanie nowozawizanej konfede racji. Biskup Kossakowski, brat hotm ana, odprawi naboestwo w kocielo w. Jana przy wielkim napywie narodu; kto i nio m ochoty i, ten i m ia usia pod strachem rosyjskich onie rzy i kozakw. Tedy pojawiy si w kocielo cci hy / chor igwiami i akadem i zakony wszelakiej reguy i procosj uroczyst od ja prawiono akurat tak jak czasu ogoszenia konstytucji 3 m aja. Po naboestwie ks. biskup odczyta akt konfederacji, znacznie krtszy ni akt konfedoracji targowickiej. Uroczysto zam kno odpiewanie ,Te Deum- przy odgosio salw rosyjskich armat Dla ludu wydano uczt obfit w jada i napoje. We dwa dni potem ogosi Ignacy Szwykowski, nom inowany m arszakiem prowincjonalnej litewskiej konfederacji, m anifest pitnujcy za miary i uczynki stronnikw konstytucji 3 maja'). Rzdy konfederacji targowickiej rozpoczy si na Litwie. Genera Chruszczw zaj Kowno i konfcderackie rzdy tam ustanowi. Genera M ellin zaj M isk, czem Judycki zau pobiodz nie zdoa; pobity pod M irom cofn si ku Grodnu; kroi odj m kom u end i powierzy! naczelnictwo nad wojskiom litewskiem M ichaowi Zabiello. M olin opanowa '2 czerwca 0 Nowogrdek. Przelknione obywatelstwo pieszyo do obozu rosyjskiego skada zapewnionie o lojalnoci swojej i o wyrze czeniu si wszelakiego wspiniotwa z konstytucj czteroletniego sejm Genera Fersen szod na Niewie, ktrego zaog dowo u. dzi Dederko. Dnia 1 czerwca Niewie podda! si rosyjskim 9 wojskom bez oporu; w lad potom Sonim gdzie na cze w , ojsk rosyjskich rozliczne zabawy urzdzane byy przez stronnikw konfederacji Gdy si to dzieje Dolhorukij zaj Grodna Fersen otrzym a rozkaz ochraniania generalnego sztabu konfederacji litewskiej o cc, a n b ielltodw n k w b ci. W ych a rew sp ra idzicie jak or ich c y wj. a zyku zw n od iczym byl tylk n wroiunin u ia ow n . S lo jaszczu i o, ic m rk a ia rk w trzn n oci w sn m tk sza ice, p d lee w sn p poerajce.... a ej a i rp an a y d (K errnp. W rsi. n 5 z 1 VIII. 1 9 ). a r. 0 5 78 ') H H Keo n o . Ilo rta w j P ii-lItK U ifl. CIlee .1 7 . n . 46 . . or wpm o liie u in iN in . r jiC 8 0 p 8

161 przejedajcej z Wilna do Brzecia. Zabiello zabiegi drog rosyjskim silom i stan nad Bugiem bronic przeprawy. D ohorukij zlam jogo linji; bojow i Bug przekroczy W (S d al ia zatem otrzyma Zabiello rozkaz krla Stanisawa wzywajcy go do Warszawy. Krl 22 ipca n. s. przystpi do Targowicy. Poniatowski, Kociuszko, Zabiello, Zajczek, Wielhorski i mnodzy inni naczelnicy wojsk polskich podali si do dym isji. Wszelki opr zbrojny by zam any. Rosjanie zajli waniejsze stanowiska strategiczne w caej Rzeczypospolitej, wyjwszy Wielkopolsk, oczywicie przeznaczon dla krla pruskiego. Konfederacja wolna genoralna Wielkiego Ksistwa Litew skiego w odezwie swojej z Wilna pod dat 3 sierpnia 1 9 r. 72 donosia o postanowieniu krlewskicm w to sowa: >Donosim caem narodowi rzecz najprzyjemniejsz, e y u Jego Krlewska M Pan Nasz Miociwy, nie chcc si nigdy o oddziela od narodu, a przegldajc z wyszego m iejsca okoli cznoci polityczne, przez m io serca ojcowskiego o powszechne dobro kraju, na dniu 1 Julii do zwizku konfederacji naszej 4 goneralnej askawie raczy przystpi przez pism ktrego o, kopi -I W nasz hetm polny Kossakowski w oznajm an ieniu swojem do nas nrdownio przesa, w nastpujcym skadzie: .Skaniam si < podpisaniu akia konfederacji, jnilo dla zam lo iarw Najjaniejszej Imperatoronej listem ow iadczonych, juito przez oj cow skii pieczoow ito uszczliw ienia kraju - i przystpuj w raz z calem w ojskiem do konfederacji w Targow uczynionej. Stani icy saw August krt. Dnia 8 wrzenia nastpio poczenie si obu konfederacyj: koronnej i litewskiej w Brzeciu. Odtd zwa si pocza zje dnoczona konfederacja targowicka Konfederacj Generaln Obojga Narodw. Na czele konfederacji targowickiej litewskiej (Konfederacja generalna W. Ks. Lit.) stay wo wrzeniu 1 92 r. nastpujce 7 osobistoci: Marszalkiem konfederacji generalnej litewskiej, po dobnie jak m arszakiem konfederacji koronnej Szczsny Potocki) byl ksi Aleksander Sapieha kanclerz litewski. Zastpc m ar szaka Sapiehy by Jzef Zabiello owczy W. Ks. Lit. - Rad

konfoderncyjn skadali t zw konsyljarae. Z senatorw: M . astahki biskup wileski Kossakow biskup inflancki Plater ski Kazimierz kasztelan trocki Sapieha Ksawery wojewoda sm o leski Kossakow M ski icha wojewoda witebski Zyberg Jan wojewoda brzeski-litewski Kossakow Szymon hetm ski an Szczyt kasztelan brzesko-litewski - Suchodolski Antoni kasztelan sm oloski - Kossakow Antoni kasztelan inflancki. Ze stanu ski rycerskiego: W . w ojew ileskie: Jzef K ossakow wojewodzie wi ski tebski, rotmistrz kawalerji narodowej, ksi Marcjan Gialroyi stolnik wileski. Powiat oszm iaski: Jzef 1azyiiski podkomorzy 1 oszm iaski, Ignacy Cl,omhuki sdzia ziem oszm ski iaski. Pow iat lidzki: Ignacy Tyznilmn: starosta podolski, Jzef Narbut chory iidzki. Powiat W ikom irski: Ignacy Koiciakowski podkomorzy W i kom irski, Wadysaw Szadurski sdzin ziem wileski. Pow ski iat braslawski: Stanisaw lir. Manuzzy starocic opeski, Jan Rudnicki. W dztw trockie: Antoni Romer podwojow. trocki, Ignacy Si ojew o w icki byy pose. Powiat grodzieski: ks. Radziwi wojewodzie wileski, M arcin Dankiem skarbnik grodzieski. Powiat ko icz w ieski: M icha Kossakow podkomorzy kowieski, Jzef M ski iosz krajczy kowieski. Powiat upitski: Micha Straszenia m arszaek upiski, Jzef Kossakow major kawalerji narodowej. Ksistw ski o im udzkie: M icha Giegud marszaek konfederacji g. lit, pisarz polny litewski, Jzef Biaozor krajczy m udzki, Jzef llillew iez, Antoni toudaski pisarz grodzki, Feliks Henno szam belan. W . sm ojew oleskie: Antoni Chrapow starosta starodubowski, icki Jzef Szw ykonski pisarz grodzki sm oleski. Powiat starodubow ski: Kannty Romanomcz sdzia grodzki witohski, Antoni Jaboski. W . poockio: S ojew zpine.k, Aureljan Snarski pukownik. W . no ojew w ogrdzkie: Micha oppot ox-wony litewski, W ojniow icz. Powiat sonim skl: Jan M akow iecki m arszaek sonim ski, ks. Jan S apieha kanclerzyc witebski. Powiat wokow yski: M ateusz Zyniew starosta brzeski, Zabieo podczaszy czernihowski. W . w ojew itebskie: Piotr Kleczkow pisarz ziem trocki, Jan Konin,m horodniczy m ski ski cisawski. Powiat orszaski: Wincenty Jzefow starosta m icz erecki, Ignacy Szteyn. W . m ojew iskie: Jzef W akow sdzia ziem icz ski

m iski, ex-poseJ. Powiat m oiyrski: Jan Jelski starosta m ozyrskl, O skierka stranik polny litewski. Powiat rzeczycki: Jzef D zie kaski podskarbic nadworny litewski, Onufry Houieald. Ksistw o inflanckie: Ignacy Burzyski starosta braslawski, Cyprjan Zahor ski, Hieronim Ssw ykow szam ski belan, Antoni D eyko, Piotr Kosom sakoteski podstolic inflancki, RodzieKicz owczyc. Dwaj marszakowie: koronny Szczsny Potocki i litewski Aleksander Sapieha trzli Rzeczpospolit). W Grodnie nie w Warszawie rezydowa nawczas istotny rzd pastwa. Kon* federacja rozpucia wojsko, wybieraa podatki, rozsdzaa sprawy, ustanawiaa sd ulliiniie tnslanluic. konfiskowaa dobra nieprzychylnych, wynosia na godnoci, skadaa z urzdw, traktowaa bezporednio z penom ocnikam zagranicznych m i oJedn z pierwszych czynnoci konfederacyjnego rzdu byo pooenie sekwestru na dobra litewskie M ichaa Kleofasa Ogi skiego nom inowanego 7 sierpnia 1 8 r. m 79 iecznikiem W. Ks Lit Specjalny w tej mierzo rozkaz hetm ana Kossakowskiego brzmia dosownie: > Szymon Kossakowski wielki hotm litew an ski z woli narodu etc. Nakazujemy niniejszem na mocy jiosta, nowienia konfederacyi targowickiej wszystkim wadzom cywil nym wojewdztw i powiatw, w ktrych s pooono posiadoci M ichaa Ogiskiego m iecznika litewskiego, kawalera ordorw Orla Biaego i w. Stanisawa, aby pooy sekwestr na owo wszystkie posiadoci, aby powierzy ich zarzd osobom ktre , na ton cel bd przossnaczono a uy nawet gdyby tego bya potrzeba, siy wojskowej w celu wykonania tych rozkazw- *). Z dbr Ogiskiogo wypdzono oficjalistw i zastpiono ich protegowanymi rodziny Kossakowskich. Nowi ci zarzdcy jli niszczy, upi i pustoszy wszystko co w rce im oddano. Ogiski, widzc oczywist ruin swych majtnoci, apelo wa do hetm ana. Hetm owiadczy m e dziaa na wyrany an u, ') P , k orw oresp d cj z Gradu pod d 1 p d ik 1'Ji r. on en at 5 a ziern a 7 ) O sk P m ik P ad p i. P a 1 7. gi i. a itn i. rzek olsk ozn 81

14 5

wynis do dwch m iljonw zotych); zabiogi szy opornie. Ogi ski, dla uratowania fortuny, chwyci si najpewniejszego rodka -

K. Spinek,1 a Kazimierz ^M *,T n akowiecki, Jan Joleski starosta

^ jSrSw SSSiSiS

kowicz, Jzef Szwykowski konsyljarz sm oleski, Antoni Chrapowicki, Wincenty Hebicki-Jzefowicz z Orszaskiogo. Sekreta rzem konfederacji litewskiej byl Ferdynand Kontrym; regentem W ten nas wity spoiy wzo pisz ci panowie na sesji.>narodu litewskiego, odbytej w Grodnie 1 grudnia 1 9 r. 8 72 nie zem sta, nie ch korzystania lub wyniesienia si nad rwno, lecz cnota nieskaona, gorliwo obywatelska, m ito ojczyzny, uszanowanie ku dawnym prawom Rzeczypospolitej. Gdy sejm rewolucyjny warszawski, sprzysigszy si na zgub ojczyzny, wszystko zo swoich powywraca karbw, gdy nam nic witego w ustawach przodkw naszych nio zostawi. tedy, m u sieli zjednoczy si dla przywrcenia dawnego, drogiego im po rzdku rzeczy. M icha Kleofas Ogiski m iecznik litewski przystpi do konfederacji dnia 1 wrzenia 1 9 r. i przysig wykona w tych 6 72 sowach: Ja M ichat Ogiski m iecznik W. Ks. Lit. przystpujc do konfederacji pod aktem 14 maja1 1 9 r. w Targowicy pod ) 72 ask generalnego marszaka JW. Szczsnego Potockiego gene raa artylerii koronnej utworzonej, a przez nard litewski pod dniem 2 Junii tego roku za swj przyjy-przysigam Panu 5 Bogu Wszechm ogcem w Trjcy witej Jedynem i ja kon u u, stytucj 3 m aja, jako grobem wolnoci i Rzeczypospolitej b dc, wszystkiem silam niszczy bd i sukcesj tronu wszysti i kicm silam odwraca bd, wadzy krlw polskich rozszerze i i nia dopuszcza nie bd, tych, co przeciw wolnociomszlacheckim ') czynm n K icU onfcd enuji G n ra ej W . Lit. c c l,/rok 1 9 e e ln X o.- ,, 72 m im nra*lia Ud ia ,v Unticm IM lm n auklm R op in folio N 2 3 . k is r. .5 6 7 b liotek k . C . ib i s zartoryskich w K ow D k fed rak ie. o on eracji p rzystpi za b oci w W ytn arszaw 7 sierp ia 19 A ton W ie n 7S n i ayski sd ziem i zia sk orm iaski w z M rcin mS p sk pod esp a o u i im starost oszm im J ia sk , zefem S zczyttem k sztela em K a n , rzysztofom K ociellem A ton Platerem K u i, n im , ra c w oryginale, pokryty p p m n k cu rzeczon rk isu Tego rok od isa i, a o ego op . u im iesica p rzystp do k fed cji M a H imR i on ora ich ieron adziw w od i ojew a

rzymsk broni^Td^Tadhcrentami'^""maja'adnego stych m nie bd, pki sukcesja tronu i konstytucja 3 m ie aja skasowan nie bdzie, pki rzd wolny republikaski nie powrci si. Pki konfederacja rozwizan nie bdzie, od tej przy da nie bd,^ a choby m byo od kogokolwiek ofiarowane, i

(IB wrzenia 1 92 z m 7 ) iecznikiem Ogiskim przystpi do kon-

wszed wesp z innym (20 listopada 1 92 w skad kom wy i 7 ) isji znaczonej dla uoenia i poprawienia statutu litewskiego. Z ilo-

p ^ il !
WgoHutorowicza m arszaka konfederacju^wiatu oszm iaskiego, zaniedba dostatecznego urzdzeniiffuraw i prowjantw w W . ) Protok td. 18 9.

17 5

1 lub peni onych nio chcieli, konfederacja m 9 iejscowa powiatu konsyljarzw determinowa^ zaniedl , )

IR 8 m aftstwa 30 .0 0 zip. Oprcz tego. dla utwiordzonia si w sto 0 0 pniu podskarbiego wielkiego litewskiego, wypado m ofiarowa u sekretarzowi ksicia Zubowa, panu Altesti'em 48 00 rs. asyu, .0 gnacyjnyeh (10.000 dukatw wedug wczesnego kursu) i 7 m aja 1 93 r. drogo zapacone podskarbiowstwo z rk wszochm 7 oinego Kossakowskiego otrzyma'). Na schyku 17 r. w listopadzie konfederacja obojga na 92 rodw wysaa uroczyst dolegacj do Petersburga przed tron Imperatorowej dla podzikowania jej / wsparcie i opiek1 .a ). Nasta rok 1 9 . Postanowienie konfederacji, zapade w dniu 73 1 stycznia na ekstraordynaryjnej sesji, dotyczyo urzdzenia 7 ') N b icz. W Pn,jaeid Mu n I. Z d lnII llpot 1 :4 ielu ow H r. n 8. ) Wali a d cjon ln zab gos w liclm n k n B n k u jcn a ej ra ielki a oron y ra lc l, jako gow delegacji i n stp j w a a u c yglo.il m : W i o l n rod ow ysan < a w Polskiego I Litew skiego, w ych d w iej istot rz u a dzisiaj d em oln an d, zlen w a sp rciem ^ a n N jja iejszej W aszej Im peratorskiej M , n oM iesiem im iem y ien n ej d szy N W In torsk Jliscl, e jest jeszcze w ia u . . ijs-ra iej olnym a n w * a et'e ob c ara terow n rod em im cej h k i a ow u %gi, gdyby to zd.mni/nj ^!dloMt ww u k iek , trego n jch b iejsz bd ep pa ow n W a la n zie ok n a ie ielkiej K ta a rzyny. Im to n ierteln a n jp iejszych P w b zie zaw wli iem e a n olak d sze o noici'h sem ta jak jest^ ziS za d saw I szczcia sw a , k d sa y ojegokraju an j; a n w n X W Im o a ia . . peratorskiej'llI!fei, dodTzTII.fcwjOMujirT^^kfej Mn rch i rk d igaa k o a in a w rlw a w lim d w a n roiloiu Ju b d , o *,- a a a . yl e sp otyzmo tron polski, zgw szy w siad aciw szystk zap k ie ory, trem gi, ml droi d w iejszych P wob arow ju gron m su cia p an olak w aa; ym u rem rzy. n w jego krain i patrzy z rozp em ie acz n w a ieczysto k jd n k p a a y, tre ra w u wjego k ow m y. W nk rp a ia ejrzeli n li B i K a g atarzyn U a b w n a! p d a a zw n od iczy, p ierzch li o egotw i czciciele; p w Polak pod n sw n n rcy o sta ob y oim n d zla om w is ree k n u a oczy ez czu Hl p ln k sw W a d d ; zn u ieb , lo e o o u ojej ybw a icielce. O gdyby n ood k n w oS sla si w otrw emd ! ow zya a a oln la loczn a la n rod p a u olskiego s zczciem Pragn on tego, a go n w tylko w w ! ie le io idzi io ezystem sp ierzen si z j s n k ro 0 trz o w o om em rzym iu t t/ | n S iek p n u N W Im . . peratorsk MS p d a b . Te s jego n jszczersze ch n icj o ci o d a eru a ci, a iciyku tku los^spokojn^^najw ysz'za ln a^ u yllaoM D n s k d pm . la a

 1 1 przyzwoitego m ieszkania w tak zwanym starym zam w Gro kn dnie dla zjedajcego tam posa rosyjskiego Sieversa. Konfe deracja delegowaa na t czynno Antoniego DziekoAskiego, asygnujc na koszta ze skarbu Rzeczypospolitej 12 0 zp. .0 0 W szo dni potem dobiegy do koAca toczce si ju od pewnego czasu ukady cesarzowoj Katarzyny z krlem pruskim . Stana dnia 28 stycznia 1 9 midzy cesarzow i krlem ugoda 73 podziaowa. Sejm GrodzioAski potwierdzi) t ugod podziaow, odda jc dnia 22 lipca w rce Rosji przeszo 4.000 m kwadratowych, il a 1 padziernika w rce Prus taki m 0 niej wicej obszar ziem i. Z obszaru Polski, wynoszcego w 1 7 r. 1 .3 0 m kwadratowych, 7 2 3 0 il pozostawao ju tylko 4 0 . .4 0 To, co Polsk zwao si jeszcze, byo ju tylko jak dzi wn attynencj Rosji, obdarzon z laski jej, pewnem prowin i cjonalnej autonom w ii aciwociam Pozostawaa na tak zwa i. nym tronie polskim dziwna osobisto, noszca wprawdzie tytu krla ale nie posiadajca zgoa adnej wadzy, a raczej przy obleczona we wadz niedorwnywajc wedug sw Sie versa wadzy twerskiego gubernatora. Cios, zadany krajowi przez wypadki zasze dookoa sejm u grodzieskiego i |irzcz sam sejm ostatni Rzeczypospolitej, opa m ita! nawet najgortszych konfederacji targowickiej promoto rw. Juz w lutym 1 9 r. zaniepokojenie targowiczan odbio si 73 w uniwersaach, zwoujcych pospolite ruszenie dla obrony za groonej caoci ojczyzny; teraz dopiero spado im cakowicie bielm z oczu. Przejrzeli, zo narzdziem tylko byli w rku m o drej polityki'). ) T n . Ilieli l, odegraw s u sw rolt; n sejm grod ak p sk izy m tn a ie zle d n ty, iyeio za o olk iq k czy. U ar w 10 r. la e, a p sa ierci m 87 m rzed m m , w aw d sleb w o ezw szy o lo iele sli, p b p ln s ru y i rozpaczy d k u liczn , o k ch o la rk im n A C op ien a l. hodiki, sp n z o ow d n R u ld M szew lego isa a p ia a ia om a a a sk

10 6

 lfil wojsku z pod wasnej kom endy i Icnzid lnu i na Litw dla za jcia m udzi i przytum ienia wybuchajcego tam powstania-'). Wilesk zaog dowodzi genera Arsonjow. Skaday si na to siy zbrojne dwa puki piechoty, narwski i pskowski, bataljon jegrw, puk doskich kozakw i cztery roty artylerji. Armat byo dziewitnacie, pod kom end m ajora Tuczkowa; park artylerji stal w polu na przedm ieciu Pohulance. General Arsenjew byl to czowiek niepodejrzliwy, spokojny, dobroduszny i nieco ociay, chtnie poddajcy si wpywom polskiego oto czenia, tem bardziej, i rej wodzia nim podwczas pani Jze fowa Wollodkowiczowa (pniej m arszakowa Grabowska). Rz dzi waciwie m iastem energicznie bardzo, hetm Kossakow , an ski, za ktrego staraniem nastpio wydalonio z kraju Brzostow skiego, Bohusza, Radziszewskiego i Grabowskiogo. Sam on, jako gwnodowodzcy wojskiem litewskiem, aresztowa niektrych wyszych oficerw i dba o liczebne zm niejszanie wasnego woj ska. By to czowiek pisze Kostom arw niezm iernie nie nawidzony. Wrd takich to warunkw przebywa w Wilnie m iody pu kownik inynierw Jakb Jasiski, penicy tam sub, przy sany specjalnie do Wilna przez kom warszawski dla przy itet gotowania gruntu pod powstanie. Jasiski byl to peen ognia i zapau odwany fanatyk, gorcy patrjota, gotw chwyci si najskrajniejszych rodkw, czciciel francuskiego rewolucyjnego terroryzmu; mierny taktyk i nierozwany, am bitny dowdzca, wyborno natom iast posiada warunki na agitatora, trybuna, n a osobisto kochan, porywajc i popularn. Wymknwszy si z Wilna, on to zjedna dla kociuszkowskiej sprawy kolegw swoich M eja, Niesioowskiego, Giedrojcia i Chlewiskiego i zo stawiwszy im robot w powiecie wilkom ierskimi na m udzi, sam wrci do Wilna wyczekiwa sposobnej chwili dla podniesienia na nogi stolicy litewskiej. Te konszachty i agitacje Jasiskiego zwrciy na niego uwag hetm ana Kossakowskiego. Mody zam jp . 1 n . i. n . n iH . im p ' pui'!'!*"!

palenico zosta aresztowany, ale u kni\l i ukrywa si w Wil m nie u przyjaci, midzy ktrymi byli porucznik Kotaj, Brzo stowski, 1 ociej i - ktby si spodziewa! - Chadklowicz synny grac* w karty, ale w danej chwili, i jak si okazao rycho, czowiek na wszelkio ryzyko dobrze przysposobiony. Tym czasem nauczony przez Jasiskiego Chlowiski w so bot wieczorom 20 kwietnia wpad do Janowa aby pochwyci hetm ana Kossakowskiego, goszczcogo tam u brata Antoniego kasztelana inflanckiego. Czujny lielm przez ogrd i furt nn zbiegi do wsi, wpad do chopskiej chaty, |>ochw konia i do ycil sta si do dworu jakiego przyjaciela, skd dano m | wz do u ki W ilna. Dziao si to w sampierwszy dzicA W ielkiejnocy. H an, etm dostawszy si pomylnie do m iasta, do zajmowanego palncu Pociejowskiogo przy Dom inikaskiej ulicy, nio chwalc si z tara patw, ktro przobyl, zaalarm owa Arsonjowa, nagli ilo suro woci i do przedsiwzicia energicznych rodkw dla stum ienia jawnio manifestujcego si buntu. Niojaki faktor Gordon jirzostrzegl Tuczkowa o s| isk , zwracajc jego uwag, o na dom > u ach, zajm owanych | rzo rosjan, ponakrelano litery It Z, a za na > z wasnej Tuczkowa bram pooono cyfr 1 . Tuczkow pobieg lo 8 z leni do Arsonjowa, ktry rzecz ca wzi za bzduratwo i nie dorzeczno. Pogniewa si nawet, e m takiom dziecistwam u i i gow nabijano, a z hetm m si, o stchrzy. ana ia W Wielki poniedziaek (11-22 kwietnia) w ieczorem Jasiski, zszedszy si zo spiskowcam w ogrodzie na Zarzeczu, |ioslanoi wil tojo jeszcze nocy wykona zam ach na m iasto. Sygnaem m by wystrza arm ia atni dany z Zarzecza. Do walki stan m ogo wszystkiego 380 ludzi, gdy tylu liczyy litewskio dwie kom pnnje czwartego regimentu i dwie kompanjo sidm ego. O pl do pierwszej w nocy dano haso; ozwaly si dzwony kocielne, uderzono w bbny, jy pada coraz gciej wystrzay, rozlegy si okrzyki; do broni! do broni! Kapitan sidm ego re gim entu Solecki zaatakowa odwach i opanowa go lioz wy strzau wraz z om d/ialam nie wchodzcom w rachub dzie iu i i witnastu stojcych n Pohulance. Niolepicc kajiilan artylerji u (Kostomiirow pisze: oficor Chelkiewicz) wzi do niewoli Arsen-

16 3 jewa. Wedug innej relacji Arsonjew przytrzymany zoH n lal a Antokolu w dom Wolodkowiczowej. .ioszezo inna wersja opo u wiada, *0 genera ujty zosta we wasnem m ieszkaniu. Jasiski pobieg ku niem wzi go | o rk i rzeki: .Panie generale, u, >d taki los na wojnie! Jeste pan aresztowany, alo za dobro pa sk i szlachetno szanowany bdziesz przoz nas i zawsze u ski i tam trzyma pod stra. Dostali si rwnio do niewoli pukownik Jazykow, kom en dant Rebok i kilku rosyjskich urzdnikw. Zabitych byo nie wielu. Nie przygotowani na napad Rosjanie stracili przytom no. Jedni z nich pisze Kostom arw kryli si w piece, drudzy wcigali na siebie kobieco suknie. Wzito do niowoli piciu m a jorw, cztorech kapitanw, jedenastu porucznikw, ndjiitanta, szerogowcw okoo tyslcn. Wszystkich zam knito do kocioa w. Knzimierza (dzi sobor prawosawny w pobliu ratusza), skd Jasiski kaza wynie Przenajwitszy SakranionL Tuczkow skoczy na konia i usiowa przedosta si do ar tylerji swojej na Pohulance stojcoj. Udao m si to i prze u dziera si tam jy puki rosyjskie, walczce w m iecie. Jedna rota, pooywszy trupem niom przeciwnikw, utorowula sobie ao drog bagnetam zanim atoli dosza do Pohulanki zostao w jej i; na Pohulank ocalaego rosyjskiego wojska okoo 2 0 ). Tu.2 0 czltow rozpocz bombardowanie m iasta, zapalajc tu I owdzie poary. Uwiziony gonornl Arsenjew posa do dwch oficerw, rosjnnina i polaka, z rozkazom zaprzestania ognia. Wtodv Tu czkow, jiuciwszy na m iasto jeszczo bom kilkanacie, cofn si, b ujirowadzajc artylerj w gry Ponarskie, w stron Grodna. 'JTak cyfr p odaje K ostom , w arw liczajc w n w iej k d i szelk on ycji sk rosyjskiego b w m n yo iecie zn czn w n 1 1 gw ju p K a ie icej i .02 , k lszo o rzon (D zieje w n e IV, oz i). B ew trzn liszym przoto p d jel gen raw y era S tefan G ow i (Paszkow rab sk skiego D zieje Tad K szk K . ociu i. rakw IS . IS D en ia oraz m op ien ) iesiczn .K ik ociu o, (k iecie 1- 1 sir. 1 7 p ajc szk w 81. 2 ), od liczb w czesn garn u rosyjskiego w W ie o ego izon iln krg cyfr 3 U .0 ).

W nocy, o ktrej m owa, stojcy o wiorst dwadziecia od Wilno oddzia wojsk rosyjskich pod dowdztwom podpukow nika Lowlza, usyszawszy odgosy strzaw w m loflclo, pody przoz W lIJ, bowiem sznury prom byy przecito. I.owiz roz u pocz -tedy ogiefi karabinowy z za rzeki, odstrzoliwujo si pol skim oniorzom bronicym przeprawy; nastpnie pocign siedom wiorst w gr rzeki, przeprawi si tam przez ni I zczy si z uchodzcym z Wilna kozakam oraz pskowsk piechot. i i Zam iarom jego byo przedosta si do artylerji na Pohulance, okazao si to jednak rzecz niemoliw i Lowiz cofn si do Niemenczyna'). Gdy zaraz po pnocy ruch wszcz si w m iecie, hetm an Kossakowski, u ktrego na warcie stao dziewitnastu knrabinjorw, zamierza si broni. Kaza im strzela z okien, a sam , porwawszy pistolety, biega po dom nareszcie rzuci si na u, tylno wschody wiodce na strych. Tu spotka si z adjutantem swoim M ichaowskim >B . unt!< zawoa holm an. M ichaowski potwierdzi to policzkiem . Kossakowski przoraony wpad bozprzytomny na podda sze i tam skry si za kom inom Alo ju szukano go po caym . paacu i wkrtce znaleziono... Zwizawszy go powrozam jak sta, i, w szlafroku wycignito na ulic. Radliski, drugi adjutant, ktry chcia go broni zastrzelony. Z paacu Pociejw przy Dom inikaskioj ulicy wleczono Kossakowskiego na postronku a do cekhauzu za Zam kow bram a jki drodze rozjuszone posplstwo zncao si nad nim , obrzucajc botem i woajc: zdrajca! Nazajutrz przed ratuszem o godzinio dziesitej rano zgro madzi si tum Do zebranego obywatolstwa i m . ieszczastwa przomwi kom endant Jasiski, poczem Jorzy Biaopiotrowicz (pisarz wojskowy litewski), stanwszy na stolo, aoby si w tak wiolkiom m nstwie ludzi glos jego nie tum przeczyta uniwer i, sa Kociuszkowski. Nastpio ogoszenio osb do Rady Najwy ) 111.1 O ;oi, ;o . 1X1 . . 3

szej obranych i przyjole od nich przysigi. Poczom ruszyli si wszyscy do kocioa akademickiego w Jana, gdzio w obecnoci . nieprzeliczonego ludu, zalegajcego motylko wityni, alo i ob szerne dziedzice, zaintonowa biskup Toczyowski uroczyste Te l/cum'). W skad ustanowionej w dniu 24 kwietnia Rady Najwy szej Rzdowej W. Ks. I.itowskiogo weszy nasti>ujco osobisto ci: Jzof Niesioowski wojowoda nowogrdzki, Antoni Tyzenhauz chory wileski, prozydent m iasta, lionedykt M orikoni, Stanisaw .M irski pisarz litewski. M icha Brzostowski starosta m iski, Dom inik Narbutt wojski lidzki, Jzef Pac starosta wilejski, M icha Grabowski koniuszy litewski, Stanisaw Wollowicz podkomorzy rzeczycki, Tomasz Wawrzecki b. chory litewski. M ikoaj Chrapowicki m arszaek orszaski, Walenty Grecki woj ski wileski, Benedykt Karp' chory upitski, M icha Straszewicz m arszaek upitski, Jzef Kociel pukownik wojsk W. Ks. Litew skiego, Kajetan Nagurski chory powiatu szaweskiego, Wi szniewski podkomorzy jireski, Mikoaj M orawski b. |iisarz woj skowy, Tadeusz Wysoglord, Aloizy Sulistrowski b, pisarz litew ski, Sam Korsak, Ignacy Oiolgud b. stranik litewski, M uel arcin 1 oczobut rektor akudom wileskiej, M ji icha Karpowicz archidjakon sm oleski. Jerzy Biaopiotrowicz, Antoni Chlewiski generam ajor. Romuald Gicdroy general-m ajor, Jakh Jasiski puko wnik inenierw oraz kom endant m Wilna, Antoni I.achnicki . wice-prozydent Wilna *). Ustanowiono to komisje porzdkowe, organa zarzdu m iej scowego utworzono jeszczo przez sejm czteroletni dla poszcze glnych powiatw'). Do komisji jiorzdkowej powiatu oszm iaZahlockiego, Szczepnnowlcza pisarza aktowego, Jakba U iiastowskiogo, Stanisawa Kossackiego, Antoniego Czya, Jzefa

) O z a iu i feno tych kom pow ych p oti.zem K n czen isyj iatow izo io o rzo D w n e* IV, ezMi, str. I8 i0 n zieje ew trzn 2.

16 6 Szczytu; * niioszczan: Pasznika, Kunickiego, Kulikowskiego. Jotk, Gaziewicza, Sadowskiego, Chodorowicza i Czekanowsklogo; z duchowiestwa: ks. dziekana Staniszewskiego, ks. I.nbaskiego, ks. Szablowiskiego, ks. Loszniowskiogo, Stefana Koysz ka znodziej zboru upraskiego') Tego dnia ustanowiono sd krym inalny, do ktrego po woano midzy innymi z pord oszm lnsldogo obywatelstwa: Marcina Suplskiego, Andrzeja Zabockiego, szam belana Wayfiskiogo, Adam Przeciszewskiogo, Stanisawa Poniakn, s a dziego Nornickiego, Sam uela Korsaka. Ignacego ab. Ignacego Sawiskiego, Adama Kaczanowskiego: za z m ieszczan: Piotro\ Hryniewicza. Na dozorc do wykonywania instrukcyj Rady Najwyszej nom inowano na powiat oszm iaski obywatelu Jankowskiego > ). Piorw 7.ii czynnoci wiloskiogo sdu kryminalnego byo B wydanio wyroku na trzymanego pod stra hetm ana Kossakow skiego. Jakim ten wyrok by m nio byo dla nikogo taje ia. m nic. We rod wieczorem to jest nazajutrz po ukonstytuo , waniu Si nowego rzdu, zaczto budowa szubienic pod ratu szem przy latarni, m nioj wicej nawprost wczesnego kocioa Sw Kazim . ierza. We czwartek witeczny, midzy 3 a 4 po poudniu, m il czce tum ju ratusz zalegay. Od arsenau szed oddzia pie y choty 7 regim entu, a przed nim dobosze bijc w bbny. Za n i im karet nlebloak, ktra naleaa podobno do Jasiskiego (inni mwi do kupca Mullera), cignion par koni biaych, jecha ostatni sam ozwaczy hetm litewski w tym szlafroku nnnkian nowym. podbitym biaem barankami... tak jak go wzito n i a strychu... Dzikiem wejrzeniami z pod brwi nawisych mierzy i tum stojco w m y ilczeniu... Po bokach i>ow i za nim jechali ozu konni z brygady kowieskiej, grajc m arsz na trbach... ,\iozhezono ludu masy znlogaly u lico, rynek, dachy, okna... Naprzdw karety wyjocha! Jasiski z wojewod Niesioow' n n lo irUd. Nr XVII z dnb 9otrra 19 a M ira 74

17 6 skiin i chorym Tyzonhauzem. Stan) i odezwa si gono: - M oci panowie, m si tu odby sprawa, o ktrej rozprawia a nie wolno. Czy si to kom podoba czy nic, m u ilcze prosz a kto si odezwie, na tej sam szubienicy bdzie w ej isia. (iluchc panowao m ilczenie, onierze ustawili si w czwo robok z broni nabit, frontom do ludu, plecam dp odwachu. i wyjecha 11 biaym koniu instygator sdu najwyszego, adwo 11 kat, szam belan Elsner 1odczyta wyrok. Hotm obwiniony by ail i przekonany o zdrad kraju, odsdzony od czci. od m ajtku i skazany na m ier przez powieszenie'). Gdy si Elsner u su n, wpuszczono do karoty bernardyna dla spowiedzi, ktra kilka m inut trwaa. Tymczasem kat w czerwonym paszczu wy szed na szubie aby by got | | | s (, wezwa przez pachokw katowskich, stojcych blizko. I*o spowiedzi pochwycili go oni pod rco... Gdy go prowa dzono. chcia przem wi do ludu, ale z odwachu dano znak aby w bbny uderzy. Zdjo szlafrok. j>osadzono na krzele, skr powano rce i nogi. Hetm znowu gos podnosi. an Zakrzyczano nie wolno! Bito w bbny a do kofica egzekucji. Kat zmiszany czy niezrczny, le zarzuci potl na gruby kark hctinnna, tak e m ier nierycho nastpia... Gdy znaki ycia ustay wrd guchego m ilczenia kto w tum om ie ieli si krzykn: Vivat! /.a nim cay lud wrze szcze i>ocz i woa: Vivat!... wicej godziny. Ciao zdjto z szubienicy, zawieziono na cm ontnrz w. Ste fana i zakopano bez trum nie gboko tak, e jo psy m ny, iay podobno wycign i rozszarpa... Podczas gdy z byskawiczn niem szybkoci nastpoway al ' W yrok w p ezn wd rzytn osow ymrosyjskimp ln zlo E o 1c n rzok d iik I . . lllllin u D in N rb l w i p w lu lld iegn K jeta N gu i lllem : ora fk n u ojsk o ln zk , a n n rsk ch ory ililu dzki, T d sz W a eu ysolerd, S m el K a u orsak p k n w liu ow ik ojsk W K UL Jerzy B lotrow L-iiw W . s. ialop iez, ik iazow T deu Mrd s. gki, a sz o a

18 6 1 obie opowiedziane powyej wypadki, byy pose w Hadze a teraz podskarbi M icha Kleofa. Ogiski ba. il w Nowogrdku Tam to w nocy 30 m arca otrzymuje przez kurjera z Warszawy wiadom o insurekcji krakowskiej, o bitwie racawickiej o coo tujcym si w Warszawie w ybuchu. Co pocz? Ogiski pisze niezwocznie list do ony, aby wyjedaa z Warszawy, zbiera naprdce 40 00 dukatw w zlocie i jedzie do Wilna, dokd .0 ona jego wkrtce przybywa. W m iecie panowaa zupena spokojno, pozory atoli tej ciszy udzi nie mogy znajcego doskonale si>oeczostwo swoje Ogiskiego. Postanawia tedy bzukuf jeszcze bezpieczniejszego schroniska - za granica Prusy najbliej, do Prus zatom . J Nie udaa si im preza podskarbiom Na komorze pruskiej, u. zatrzymany przez celnego intendanta Huszcz i przez granice nic puszczony wdty zosta Ogiski pod areszt i dostawionypod eskort do Grodna objtego ju |m czas rewolucj i opuszczo dw nego przez rosyjsk zaog generaa Cycianowa. Tam dziki , wdaniu 8 przyjaci i licznym stosunkom zdoano podskarbiego , , ,1 7 ? yntovae 1Zesano go do Wilna do wczesnej Rady centralnej. .Pan Huszcza do Prus nie puszcza-... powtarzano sobie m wic o gonej podwczas przygodzie podskarbiego. h 'T i0"' d ,,ro'* sam ^ ski Rd najwyil L papl0ry' kMre ,,,ial 10 P^ejrze. Jako wyznaczeni z kom itetu bezpieczestwa czonkowie nic w onych papierach przeciwnego istniejcem rzdowi nie znaleli i zna u le m m e ogli, bo Ogiski nigdy nie knul adnej zdrady ani te me znosi si w politycznych zam iarach ze stronnictwem reakcyi. Nagli, wycieczk do Prus przedsiwzi nie w innym celu jeno popi ostu dla zabezpieczenia si przed nadcigajc burz w ktrej m chciao m si adnej zgoa odegra roli. Ba sio e u odpowiedzialnoci za sw przysig w Hadze wykonan, za przyjcie urzdu z rk hetm ana Kossakowskiego, bal si wreszcie wasnej niepopularnej a i ewentualnie dalej rka w reke z targowiczanam nie m ochoty. Zrozum i ia iano w Wilnie to wszystko; m l tam nadto Ogiski wielu przyjaci z powodu m m nogich interesw pieninych, ktre go z obywatelami Litwy

czyy. Dyzma Lachnicki, czowiek wymowny nawet w jzyku litewskim ktrym do posplstwa publicznie przemawia, silnie , popar spraw; podtrzymali go sam czonkowie Rady najwy i szej. Przygod ca puszczono pazem nie pocigajc do odpo , wiedzialnoci ani Ogiskiego ani Huszczy'). Bya to jednak zawsze przykra przeprawa, nietylko zamy kajca jeszcze szczelniej odwrt za granic, ale rzucajca nie miy cie na wyrniajc si wrd tum osobisto podskar u biego. Naleao zatrze conajrychlej zle wraenie i nietylko cie wszelki zrzuci z siebie, ale nowym niespodziewanym otoczy si blaskiem Tak te Ogiski i uczyni. Przysta ostentacyjnie . do rewolucji i na otarzu swego pntrjolyzinu zoy podskarbiowstwo. Zrzek si urzdu, ktry go tyo zabiegw i pienidzy kosztowa. Ten pierwszy wystp i w lad potem wygaszane gorce m owy, zjednay m prdko um u ysy i serca. Wielu obywatelw m iasta jo domaga si od Rady pozwolenia na uform owanie korpusu strzelcw i powierzenie naczelnictwa Ogiskiem u. danie to odnioso skutek. Ogiski, obrany przoz m ieszczastwo w iloskie, zam ianowany zosta przez Rad naczelnikiem oddziau strzelcw, ktrych rekrutowaniem ubieraniem zbrojeniem i wi , , czeniem zaj si gorliwie, nic szczdzc pracy i grosza. Oddzia w dosign! najwyej cyfry 480 ludzi, z ktrych 440 polego. Nadto, na puk kawalerji formowany tego czasu przez Jana Nagurskiego, daje Ogiski 1 0 0 zip. Kiody popisa si to po0 .0 0 Ogiski onierzem zosta z m usu, nie m do tego stanu ia adnego powoania ani nawet m iernej zdntnoci, ale przyzna m to trzeba, e z tych lub owych dziaajc pobudek, sprawie, u do ktrej przystpi, wiernio i wedle si gorliwie i z oddaniem si suy. Traf niem zdarzy, e z nazwiskiem jego zwizane al zostay najcilej wszystkie ruchy wojenno 1 0 r. w oszm 74 ia skim powiecie. Inny niezawodnio obrt wziyby rzeczy, gdyby na czele ekspedycji wysanej powiatem oszm iaskim pod M isk

sta inny dowdzca, bardziej w kunszcie wojennym biegy, za niepomylny atoli skutek wyprawy nio naley wini ani wale cznoci, ani dobrych chci, ani starali Ogiskiego. Jeeli co m u nie dopisao, to przedewszystkiem nie dopisaa m um n iejtno. Da siebio ubiodz i oskrzydli rosyjskim oddziaom i adna wa leczno nio zdoaaby ju naprawi tych kardynalnych bdw strategicznych. Za rol, jak powiat oszm iaski odegra w r. IT4 jeeli kogo wini, to Jasiskiego. Trudno przypuci, aby na czelny wdz siy zbrojnej litewskiej nio wiedzia, e Ogiski nie m adnych warunkw na kierownika tak wana ekspedycj; a m przecie, niedaleko szukajc, pod rk Stefana Grabow ia skiego, ktrem m u isj t o wicie bezpieczniej m ona byo powierzy. Ale sam Ogiski wyrywa si w pochd, sam przyspo sobi soblo owych strzelcw, gorco pragn odznaczy si, i by m oe, Jasiski m chcia uchyleniem od noczolnictwa wyprawy e zapa w nim ostudzi... W Wilnie organizowa si rzd, zbrojono si, odlewano dziaa, rano napyway dobrowolne skadki, prawie pl m iljona zotych zoono w cigu trzech tygodni, wojska litewskie sta czay raz | >raz potyczki: pod Niom m enezynom (29 kwietnia), pod Michaliszkam pod Gawj, pod Niewieom Szlachta zagonowa, i, . nawet gdzioniogdzie chopi, przyczali si ochotnie do ruchu ) Wawrzecki odby wietn partyzanck wypraw do Kurlandji i zaj niobawem Libaw, a za goneral-majorowie ziem iascy Janusz Tyszkiewicz, Stetkiowicz, Prozor, Wojtkiewicz, poruszyli cale ksistwo m udzkie. Tym czasem pukownik Dicjew od pnocnej strony nadci gajcy ku Wilnu, dowiedzia si po drodze o zaszych tam wy padkach; jednoczenie za otrzyma rozkaz pieszenia do M iska zagroonego rewolucyjnym ruchem Z wasnej inicjawy radby . by uderzy na Wilno, na to -gniazdo buntowszczykw< jak pisa w raporcio swoim gdzie zerodkowaa si, jego zdaniem sam , , a esencja buntu- ). Cign tody Diejow powoli, dugie czynic ') llo yu n i it.B m lliu m .Im, m r.it, u n . ijrt, n , n itfm e) .| mira C y. (R W jm aporl D -a z U k ietn . E gel. L c. 8 ). irjeu w ia n M

11 7 popasy, wci m ajc na oku Wilno, nio wac si zbyt daleko odofi odstpi, aby nio puci cugli caej okolicy, nio fim iojc te podbliy si zbytnio, bo im bliej Wilna, tern silniej wrzaa i kipiaa insurrekcja. W ostatnich dniach kwietnia stan Diejew w Palestynie'). Ku niem posun si od strony M u iska brygadjor baron Bennigsen; przeszedszy przez Hieni; i Zaskiewlozo, stan gwna, kwilter w Sm orgoninch i zaj /uprany. Tym sposobom z jednej strony mg w kadoj oliwili da su , kurs Dlojowowi, ile e zo Smorgoii do Paiostyny niodaloko, wiorst m niej wicej trzydzieci, drugim za flankiem swoim strzeg Oszm inny, wysyajc | m m k I iasteczko czsto z Zupran patrole. Przo<l frontem swoim m Bennigscn rzek Oszmlank oddzie ia lajc go od glwnogo ogniska rewolucji. Jasiski, chcc stano w isko Dlojowa sforsowa, wystpi z Wilna zo znaczn si (okoo 1 .0 0 wojska tak rogularnogo jak ochotnikw oraz wio-. 10 cian uzbrojonych w kosy, piki i siekiery)1 uderzy na Diejewa ) i stoczy z nim 7 maja krwaw batalj pod Polanami). Ilitwa ta nie m iaa adnego strategicznego znaczenia dla wojsk polskich, bowiem Diejew posun si ku Sm orgoniom i zczy si zo stojcym tam Bennigsenom wzmocniwszy tem , tylko swojo stanowisko'). Puki lekkiej kawalerji Bonnigsona nie zdoay tylko za grodzi drogi wojskom |u ilskim do Oszm iany, a Diejew uderzy na nio nio odway si. Stan tedy sztab armji Jasiskiego (on sam wrci do Wilna) w Oszm ianio i stam td rozsyano ) 1 lea n dzi m 'a ty a jlnoW I d r p J n K ieza, u p ln o o gra w . a a oiw nnj n p w tu 0M icy o ia n,i.fifkW w p w w .k . llictatinki w oWn sd 4 ., n . ilc im ta-n l< y n h u J strzb i o t przez p tu w p sia a iu Itrzostow ick erb a iec d d ar leci o d n lc zo.law U kh aly. riilzit li; w M llszk cli zn om d ielin a ak ity yplom ! i m u aior B raoalow p ikl isarzw litew i. D M a zk m lom steczk i*folw ielki sk zi ich lU i n ia o ark j L? SS 7.

12 7 znan proklam acj do onierzy rosyjskich'). Celem ruchu w ojsk polskich byo uderzenie na M isk, strzeony przez wojska rosyj skie, ale okrony zewszd i niepokojony przez rewolucyjne par tyzanckie oddziay. Dla przeciwdziaania tem ruchowi, poczeni u ze sob Diojew i Bennigsen, poszli na Bienic i Markw, aby zagroony M isk osania. Na spotkanie ich i w celu poczenia si z nim ruclm z poudnia od Nowogrdka genera Cyclai, now, przeszed Niem pod Mikoajowem i staczajc drobno en utarczki z oszm iask partyzantk, rozrzucajc rekonesansy w lewo i w prawo a pod Berezyn i pod Lipniszki, pocign ku Holszanom gdzie stan kwater. , Nie do na tem dnia 1 m ; 0 aja wysany zosta z M iska silny oddzia pod dowdztwom podpukownika Sakena z rozka zem zajcia stanowiska pod Iwiecem i strzeenia Bakszl, to jest centralnego punktu hnji midzy Mikoajowem a Bienic. Lea w dugi zolozny kordon wojsk rosyjskich wzdu caej granicy m iskiej gubernji, to jost wzdu nowej, po drugim rozbiorzo powstaoj, granicy midzy liosj i Polsk. Cycianow broni przepraw na Niem nie, Sakon Bakszt i Wiszniewa, B01 1nigsen z Diojewom Bienicy oraz drg wiodcych w powiat bra slawski, gdzie regularne wojska wileskie przedosta si usio way dla zczenia si z partyzantk brasawsk. Cay w ruch strategiczny wojsk rosyjskich zmierza do osonicia m iskiej gubernji, ku ktrej dyo cuom silam powstanie, ku ktrej i i zwrcona bya armja Jasiskiego midzy Wilnem a Oszinian obozami leca. Raz po raz w cigu ptora m iosica wikszo i m niejsze oddziay wojska polskiego prboway jirzedosta si po za t linj nieprzyjacielsk. W kocu m znaczne oddziay wojska polskiego pod osoaja bistem naczelnictwem Jasiskiego stany w Iwju, skd synny z walecznoci Korsak porucznik drugiej brygady kom endero wany zosta z B ludm za Niom dla zaalarm O i on owania obozu rosyjskiogo pod M ikoajowem .

Korsak przeszedszy w brd Niem pod Zboiskiem rozbi en niedua komend karabinjerw i niewolnika zachwyci. Tymczasem gwne siy polskie wyszy z Iwja i stany obozem pod Gawj. Dowiedziawszy si atoli, e Bennigsen pieszy ze znaczn komend od strony Wiszniewa na sukurs rosyjskiem obozowi pod Mikoajowem, ruszyy si ku Lidzie u .drog przez Lipniszki. Na polach pod Lipniszkami zaatakowali je Rosjanie, dawszy ognia z arm Kawalerja narodowa zaso at. nia kolum w m n arszu i zm usia nieprzyjaciela do cofnicia si ale o przeforsowaniu obrony Niem ju mowy by nie na m ogo. Innym razem pukownik Achmetowicz w trzysta koni za pdzi si a pod M yss, ale natknwszy si na silne oddziay rosyjskie, cofn si m usia zostawiwszy na placu kilkunastu zabitych'). Dla przeam ania tego wanie acucha bronicego dostpu do gubernji m iskiej komenderowany zosta w pierwszych dniach czerwca M icha Ogiski. Zadaniem jego byo wtargn na Bia Ru, zaj M isk, nada wolno chopom powoa w szeregi jakich 12 0 wie , .0 0 niakw z dbr Ogiskich, pocign wreszcie do udziau w po w staniu wszystkich m ieszkacw szerokiej okolicy. Do piciuset strzelcw dodano m dwustu kawalerzystw. u Oddzia w m stanowi przedm stra caej regularnej annji ia wileskiej, posuwajcej si lad w lad za nim Ogiski rusza . naprzd. Jasiski i zastpujcy go chwilowo Niesioowski, pro wadzc gwne siy armji polskiej podaj za nim i staj g wn kwater w O ianie. szm O giski idzie wielkim traktem przez Wiszniew na Wooyn, gdzie miao podobno sta 3 ludzi piechoty i p sotni 00 kozakw. W Wooynie nieprzyjaciela nie byo. Zajto m iasteczko i znalezione tam nagromadzone zapasy: skry, elazo i trzod, ') G z ta im iv rs . w n m 1 z d ia 2 czerw p n w leae lna a s u erze 8 n 4 ca od osi a

i-

14 7

wysiano do gwnej kwatery do Oszm iany. Po kilku godzinach wypoozynku ruszy Ogiski daloj ku Iwiecowi. Stojco lam wojska m oskiewskie cofny si oddajc do rk Ogiskiogo m nstwo am unicji, sukna, srebra, m iedzi i cyny, pozabieranych m ieszkacom okolicznym Dowdzca wyprawy polskiej dowie . dziawszy si, e gubernator M iska Nioplujew ciga do m iasta cao okoliczne wojsko, postanawia nio uderza na M isk zo szczupym swoim oddziaem, ale poczy si napowrt z g wn arm aduje tedy na 17 powzek wzite w Iwiecu lupy j. 0 i z caym tym taborem zawraca nazad. Cika bya droga i tru dna do przebycia; straciwszy om godzin czasu na torowanio sobio przeprawy przoz gste lasy, zbliya si kolum polska na do wsi Sakowszczyzny, o m od Wooyna. il Rosyjscy generaowie doskonale wiadom m i iejsc, gdzie si Polacy znajduj, jli ze w szech stron ich otacza. Zaledwie zdoa Ogiski przoprawi si przoz Berezyn i spuci si z gry pod W iszniewom, uderzy na puk genoraa M ikoaja Zubowa, oddzia kozakw oraz blizko 3 0 piechoty z korpusu .0 0 Knorringa. Kawalerja polska cofna si, strzelcy dawszy niejaki opr, zm uszeni zostali do ucieczki, wozy wraz z caym ich ladunkiom wpady w rce nieprzyjaciela. Straciem w tej roz|>raw - jiiszo samOgiski wszystkie io bagae zabrane w Iwiecu, kas moj wynoszc 7 0 dukalw .0 0 w zocie, wiele kosztownych, nalecych do m przedmiotw; nio dwunastu ludzi z kawalerji, okoo dwudziestu ochotnikw, dwu dziestu piciu strzelcw i wszystkich ludzi z m suby zabito. oj O wier mili od m iojsco, gdzio nas zaatakowano, odszukaem moj rozjiroszon kawalerj. Waleczny major Korsak, ktrego ko unis w szeregi nieprzyjacioskio, powrci do nas. M iolim wielo trudnoci w znalezieniu poprzecznej drogi prowa y dzcej ku stanowisku naszej arm Wymknwszy si zaczojico ji. korpusu Knorringa, bylimy nio|iokojoni przez kilka godzin I>odjazdam silnych patroli korpusu Cycianowa. Nakoniec, po i zapadniciu nocy, udao si nam poczy z awangard naszoj armji w Krewie. Dnia nastpnego rano udaem si do kwatery gwnej, ktra bya zawsze w Oszm ianio. General Jasiski

nych 6Wo'0 dladzieSci'a /tcrj god/.ny pawiej powrcili m oi bywajc Tasy ora drogi"prawie nie do uycia-. .Uroniona pom ylno tej wyprawy - pisaa G w az. olna w arszaw ska pod dat 28 czerwca - cofna nagle blizkio ju nadzieje osignicia M iska, stolicy nowej gubemji i | >lczen K ia

Warszaw, alo^Wawrzeckiego atwo odci od W ilna, ale Ko-

 17 6 waniu jego i bacznej roztropnoci, m ianowa na jego m iejsce dowdzc siy zbrojnej litewskiej M ichaa Wielhorskiego, pod dajc pod tego kierunek generaw Wawrzeckiego i Clilewiskiego. Uboda ta nom inacja Jasiskiego, Dum i am ny bitny, przyj to za despekt osobicie m wyrzdzony. Mody pu u kownik, awansowany na generaa-lejtenanta za spraw wile sk, sdzi, e jem nie kom innem naley naczelnictwo nad u, u u litewskiem powstaniem ktre on a nie kto inny do ycia po , woa. Nie chcia zrozum e na kadem stanowisku dobry ie, onierz nie siebie moe w ofierze jak tego pikny przykad da wieo ks. Jzef Poniatowski. Zaledwie przeto ogoszon zostaa nom inacja W ielhorskiego porwa si Jasiski, aby wietnym hazardem pokaza Kociuszce, jakiego w nim naczelnika traci Litwa. I rzuci si na Zubowa i na Bennigsena stojcych obozSm pod Solam i. Wieczorem dnia 25 czerwca ruszy z Rwnego Pola trak tem do Oszm iany, a o wicie dnia nastpnego wkroczyy pol skie forpoczty w rozlege podupraskie lasy. atwo byo zaskoczy awangard nieprzyjacielsk niespo dzianie i odci j od gwnego korpusu. Strzelcy tym czasem polscy dawszy w las ognia, zaalarmowali najniepotrzebniej nie przyjaciela, ktry te odstrzeliwszy si tylko z armat razy kilka, cofn si piesznie, zostawujc na placu kilku zabitych i jednego niewolnika grenadjera. 0 godzinie 4 z rana stano W 'ojsko polskie | o Narbu>d towszczyzn na porzuconem obozowisku awangardy nieprzyja cielskiej. Dowiedziano si, o kom enderuje obozem genera Zubow; o sile atoli Rosjan szczegowych wiadom oci powzi nie zdoano. Wyjecha przeto sam genera Jasiski na rekonesans. Okolica pokryta bya gsto laskam i zarolam Genera do i i. strzeg tylko dwa obozy, jeden rozoony po tej stronie S, drugi wikszy, lecy za rzek Oszm iank. Postanowiono tedy, e sam Jasiski z wojskiem linjowem i artylerj atakowa b dzie ten wikszy obz, a za genera Grabowski z smym regi m entem kosynjerw, 200 jazdy i 2 arm atam uderzy na obz i m niejszy, przed Soam lecy. i

Zaledwie pisze w raporcie swym Jasiski wojsko nasze przeszo rzek, nieprzyjaciel wystpi z Sl, przeszed te rzek i dwign si naprzd dla opanowania wzgrkw m idzy wojskiem polskiem a rosyjskiem lecych. Jasiski natychm iast zmieni plan, wszystkie wojsko linjowe napowrt przez rzek przeprawi, opanowa zagroone wzgrza i posun si sporym m arszem na Soy. Regiment 7 stan frontem do rzeki; rozpo cza si gsta kanonada, podczas ktrej caa linja nasza posu waa si naprzd. Nieprzyjaciel osadzi m iasteczko jegrami i cik baterj. Prawe skrzydo nasze zoone z 1-go bataljonu 3 regim entu, pod kom end pukownika Sztejentyna i 1-go ba taljonu I regim entu, pod kom end pukownika Rym iskiogo, podstpio pod m iasteczko; baterja nasza lewego skrzyda, pod kom end porucznika Michaowskiego zdobya arm nieprzyja at cielsk; wice-brygadjer W awrzecki z prawego skrzyda przeszed na lewe; dowodzcy 1 pukiem Eydziatowicz wykona ruch ce lem okrenia m iasteczka; Jasiski wydal rozkaz generalnego na Soy ataku. Regiment 7 zaj pozycj nieprzyjaciela, rod kowa hatcrja Hornowskiego i baterja prawego naszego skrzyda pod dowdztwem Kazimierza Sapiehy, zmusiy Rosjan do co fnicia si; Jerzy Grabowski natar kolum swoj na kozakw n i jegrw odpierajc ich a do lasu na lewem m eprzyjaciolskiem skrzydle. W tej chwili znacznej przewagi naszego wojska, nieprzy jaciel zapali m iasteczko. Popoch std powstay da Rosjanom sposobno przerzucenia na lewe swoje skrzydo znacznej siy, a za las nie pozwala Jasiskiem dostrzedz takowego zwrotu. u Hukny nagle na naszych kosynjerw 12-funtowe arm aty, skoczyli na nich jegrzy i karabinjerzy. Kosynjcrzy zmiszali si i ani genera Grabowski, ani Gucewicz kom endant gwardji na rodowej wileskiej, ani kapitanowie Uzdowski i Hayko, pom o im najwikszych usiowa, utrzyma ich w porzdku nie m ogli Genera Jasiski widzc t porak, wyrywajc namz rki zwy cistwo, posa na pom kosynjerom podpukownika Grabow oc skiego z 1 batnljonein i regim entu oraz baterj Kazimierza Sa piehy. Linjowe te wojsko nasze, ruszywszy si wawo z m iejsca.

18 7 przeszo rzek i stano za ni w bojowym froncie. Nieprzyjaciel odwany na kosynjerw, ale respektujcy wojsko regularne, nie miejcje nawet zaatakowa, cofn si w las. Podpukownik Gra bowski osoniwszy kosynjerw, da im czas zebra si i przej napowrt. przez rzek poczem wrci na dawn pozycj. Cala akcja trwaa bez przerwy godzin pi. Rosjanie za brali kosynjerom dwie arm aty, ubili 1 ludzi regularnego wojska 5 oraz 100 przeszo kosynjerw i strzelcw; wojska za nasze utrzymay si na placu boju i kilkaset nieprzyjaciela pooyo Bya godzina 5 popoudniu. Nagle z za m iasteczka i z lasu ukazywa si poczy trzy kolum nieprzyjacielskie, o sile m ny niej wicej szeciu do siedm tysicy rfojska; nie wiedzie czy to iu sukurs nowy nadszed, czy te, e cz Rosjan w odbytej akcyi udziau nie braa stojc za lasem w odwodzie. Genera Jasiski, nie mogc raz jeszcze prowadzi do boju wojska, ktre prze szedszy pi m bio si przez pi godzin, a dob ca nic il w ustach nie m iao, da rozkaz cofnicia si. Odwrt nastpi pod oson 7 regim entu Grabowskiego Czar nym gocicem Nieprzyjaciel da kilka razy ognia z arm . at bezskutecznie. O zachodzie soca wojska nasze stany w Sobdce, gdzie przenocoway, a za nazajutrz przyszy do Szum ska i tam stany obozem'). Po tej bitwie, ktra t jedn chyba korzy wojskom pol skim przyniosa, ze powstrzymaa na czas pewien pochd Rosjan na Wilno, ale przyprawia za to oddziay walczce jx>d Soam i o znaczne straty, odjecha genera Jasiski z obozu, a nastpnie z Litwy. Do Warszawy si uda i w kdka m iesicy potem poleg m ierci walecznych zapalecw na zdobytych okopach Pragi. Genera Micha Wielhorski przyby do Wilna i obj na czelne dowdztwo, szlc rozkazy generaowi Chlewiskiem pod u Sonim i generaowi Wawrzeckiemu na m ud. Chlewiski z-

czyi si z generaem Sierakowskim przybyym na Podlasie z pod Warszawy i stoczy kilka utarczek z korpusemCycjanowa, poczem przyby do Wilna dla objcia komendy nad m iastem Wawrzecki . zdoby Libaw i wyda Rosjanom waln bitw pod Saatam i. Wielhorski tym czasem ktry pokadanych w nim nadziei , nie usprawiedliwi ani jednym czynem wojennym zaoy gwn , kwater wojsk litewskich w Woronowie, gdzie grywano w karty i ucztowano, a onierz przymiera godem W Wilnie zostawi . Wielhorski niedu zaog pod komend Jerzego Grabowskiego, a w Niemiey dla osony stolicy postawi generaa M ejena Nieprzyjaciel zblia si raz po raz pod Wilno, to cofa si napowrt ku Soom albo na trakt lidzki. Nagle w nocy z dnia 1 na 18 lipca ruszy forsownym m 7 arszem z obozu midzy So am a Raczunam piechot wiozc na furm i i, ankach. Uwiadom ione o tem wojsko polskie w Woronowie, pieszy na odsiecz zagroNim atoli zaoa Wielhorski siy swoje dorzuci do Wilna, ju zosta genera M ejen wyparty z pozycyj swoich pod N iemie i zmuszony cofn si na Wilno, przez co zaoga m ia stowa wzm ocnion zostaa. Zrana dnia 19 lipca Rosjanie zaata kowali m iasto. Kolum genorala Knorringa uderzya na Ostr na Bram druga kolum pod kom , na, end generaa Zubowa zaata kowaa Zarzecz. Broni Ostrej Bramy genera Mejen, za Za rzecza podpukownik Grski, wewntrzn obron m iasta kiero wa kom endant Wilna, genera Jerzy Grabowski. Rosjanie wdarli si w sam przedmiecie Zarzeczne. Mejen zmuszony posa o sukurs w tam stron, nio wytrzyma szturm na Ostr Bram t u , zdoa jednak przedrze si przez szeregi nieprzyjacielskie i po dy na spotkanie nadcigajcego z Woronowa Wielhorskiego. Zosta dla obrony m iasta sam Jerzy Grabowski z 800 ludm i - i odpar zwycizko zarwno gwatowny atak od strony Ostrej Bramy') jak te i od strony Zarzecza. Noc przerwaa bitw.

Nazajutrz, o wicie 20 lipca rzucili si Rosjanie raz jeszcze do szturm i raz jeszcze odparci zostali. Tedy nieprzyjaciel osadzi! u gry otaczajce m iasto i jl bombardowa Wilno. Nieustanna kanonada trwaa do godziny czwartej !>oj>olu dniii. Zarzecz spalono; wiele kam ienic runo; sdnie ucierpia koci i klasztor Bernardynw. Kilkakrotnie genera Knorring wzywa m iasto do poddania si. Jerzy Grabowski nie odpowiada nic i broni si. Tym czasem Wielhorski nie pieszy si wcale na odsiecz m iastu. Doszedszy do Jaszun stan nie ruszc si z m iejsca i dopiero zczywszy si z oddziaem Mejena, poszed nieco wawiej naprzd. Pierwszy na grach Ponarskich ukaza si re giment pukownika Grabowskiego, a podpukownik Gorzkowski z czci kawaleryi wszed do m iasta Trock bram Wilno byo . uratowano. Rosjanie zoczywszy przybywajce wojsko posikowe, odstj>ili od oblenia i cofnli si ku Niemiey. W ielhorski, ktrego jawnie o zdrad obwiniano, przyby do m iasta na Te Deum ale przeladowa nieprzyjaciela i szuka go w Nie , miey nie zdecydowa si). Ogiski wysany przez Wiolhorskiego, zaraz po objciu do wdztwa, do Kociuszki z dokadnem sprawozdaniem o stanie si zbrojnych na Litwie, bawi w Warszawie: Przyby do niej jeden z zak n w (Kna iio .. 1c. 8 t). P. N B szk u on ik o o n in . 0 . atiu ow trzym je, e b t u y n K rm im a elita, k . C a (F p iviu aJiit i. C Ilra t,. isyo. e. i,2 co a li, s elic . il.v y I iu . p r .), to zw szy n ok ayw a oliczn oci, w rd k trych jakoby m a n st i m ia a p ier D a oraz n n iej wm iejew a ieistn ce artyrologiu c rzeS iemim C n m h cija sk i elic w aje si b a o p yd y lb rostem zm iem a p a p ylen , lbo rzein czon ogosk M . ic kiew t K tcz pisz, zc D icz ltow iejew postrzelon zosta przez n a ego y iezn n z n zw a m a isk ieszcza in . N n a ajpraw op ob iej za b ta , o D d od n yto k iejew za ity b O ra sk od iera sztu u cych O ra R n ^Porw X W . strob m iej p rm j strob m osja . n. . | claw k p cy . -O cu ow ym obrazie N M P. O ram iej*. K , au n d n . aryi strob sk ra kw I8 5 str. S 2 ). D U, tl. 7 iejew p ch a y w N iey, gdzie w iesion m o ow n iem zn o u p n , od om ik restau an p k u laty s ra iemi k row y rzed ilk ta n osztemgen l-gu erera b ) O ob iu W a, ob ie m sta i od len iln ron ia sieczy zdajdok d sp : a n raw

 11 8 pose nazajutrz po krwawych egzekucjach na Targowiczanach dokonanych. Kociuszko srogo zgromiwszy warszawskich jako binw, stan by w Pragskiej Woli o m trzy od stolicy. Tam il do niego popieszy Ogiski i dug m z naczelnikiem roz ia m ow. W rezultacie kaza Kociuszko zapewni Wielhorskiego, e pole m generaa Mokronowskiego z korpusem 8 do 1 .0 0 u 00 ludzi i artylerj. Z t obietnic wrci Ogiski na Litw, prosto do obozu Wielhorskiego w Woronowie. Udziau przeto w obl eniu Wilna nie bra, zostajc wci przy gwnoj Wielhor skiego kwaterze. Natom iast niebawem m nowe otrzyma po ia lecenie. W ostatnich dniach lipca wysa go Wielhorski z 5 0 ludm jazdy w powiat zawilejski dla zorganizowania tam zbroj i nych oddziaw szlachty. Ogiski pocign przez Niem enczyn ku wiecianom poczy si z powstacam z powiatw zawilej, i skiego, brasawskiego i W ikom irskiego pod generaami ziem ia skim Zienkowiczem Bielikowiczem i Morykonim i dotar a do i , granic Kurlandji. Majc ju pod sob okoo tysica jazdy i 1 0 .5 0 ludzi piechoty, usiowa doby Dyncburga. Fortecy nie w zi, lecz cz m iasta spali. Nie dokonawszy lody dziea, stan wD usiatach, gdzie otrzyma wiadom o zdobyciu Wilna. o Bezczynno bowiem Wielhorskiego w Wilnie, daa czas Rosjanom wzm ocni siy swoje w Niemiey. Genera Knorring cign tam 18 00 wojska i gotowa si do nowego na m .0 iasto ataku. Wielhorski wobec powszechnego na szem rania obywa telstwa i wojska, pod pozorem ran dawniej otrzymanych zo y dowdztwo. Kociuszko niezwocznie, dnia 5 sierpnia, da ordynans genera-lejtnantowi M okronowskiem aby zjecha do u, Wilna i obj kom end nad wojskiem litewskiem Przewidywa . naczelnik atak Rosjan i stanowcz rozpraw, bo pisa do kilka krotnie: obowizuj ci jecha jak najprdzej, aby przed za czt batalj stan w Wilnie*. Tym czasem Mokronowski, o ktrym mwiono, ze przewy sza wszystkich wodzw zdatnoci, pom o nalega Kociuszki, im na czas do Wilna nie przyby. Przyby tam tylko Chlewiski genera-lejtonant i obj komend zaogi.

We trzydzieci cztery godziny po przybyciu do W ilno C hlewifiskiego, dnio 1 sierpnia o sidm rano podstpili Rosjanie 1 ej pod m iasto i rozpoczli atok skierowany na pozycje Frankow skiego. Dwa batoljony kosynjerw pierzchy, 3 regiment zosta odcity i zabrany, Azulewicz na czele swego 4 puku tatarskiego poleg w czasie szary, brygadjer Kossakowski i major Korsak daremnie usiowali z kawalerj narodow odeprze nieprzyja ciela; nareszcie uderzenie no bagnety dwch bataljonw rosyj skich na jeden (pierwszy) regim ent, dokonao zniesienia caego prawego skrzyda polskiego. O godzinie dziesitej nieprzyjociel opanowa ju wszystkie gry dookoa m iasta i sypa na nie ogie arm atni do dziewitej wieczr. Kazimierz Nestor Sapieha uprowadzi! cik ortylerj zo Zielony m i nietylko uratowa ost dziaa, ale i baterj nieprzyjacielsk do cofnicia si zm usi. Oddzia Jerzego Grabowskiego sta na Zarzeczu i Popowoch zupenie bezczynnie tak niedonie kierowa obron Wilno Chlewiski. Gdy przedmiecia zostay zapalone przez nieprzyja ciela, delegowany od m iasta Piotr Szulc przyby do generalicji z zapytaniem czy moliw jest dalszo obrona. Generaowie do , radzali kapitulowa. Kapitulowao te m iasto dnio 1 sierpnia, 2 o wojsko przeszedszy rzek, pocigno w d Wilji pod D ukszty. Odpowiedzialno za tak niezaszczytne poddanie m iasta spada na Chlewiskiego. Si do obrony byo dosy (dziesi ty sicy wojska przeciw m aoco przewyszajcej liczbie Rosjan) onierze dobrze si bili, nie byo tylko kom wydawa roz u kazw. Upadek Wilna pooy kres powstaniu kociuszkowskiem u na Litwie. Trwao ono waciwie od 1 kwietnia do 1 sierpnia 6 2 1 9 roku, czyli m 74 iesicy cztery. Wojsko polskie m usiao rozpo cz odwrt ku Grodnu i Warszawie. Do Grodna cignli nie bawem Jerzy Grabowski z wilesko kom end odwoanego C hewiskiego, Pawe Grabowski, Wowrzecki, M ejen i Giedroj. Dnia 30 wrzenia przyby do Grodno Kociuszko i caej tej arm ji liczcej 16 0 gw dowdztwo odda M .0 0 okronowskiem u. Porwa si jeszcze zuchwale w 2 .000 ludzi z pod Oron Ste fan Grabowski i zapdzi si w M iskie przez Iwje, gdzie star

widzia w tam -krok nieroztropny* i wysia w lad za Grabowskim kurjera, wzywajc do odwrotu. Rozkaz nie doszed i Grabowski pobity przez ks. Cycianowa pod Lubaniem (w okolicy Slucka) otoczony pod Rohaczewem dosta si do niewoli. Ogiski, odstpiwszy od Dyncburga, pocign ku Rownu, aby zobaczy si z generaom Cblewiskim ktry poddawszy , Wilno, tam byl si cofn. Nastpnie zdawszy dowdztwo nad swym oddziaem M orykoniem przyby dnia 1 sierpnia do War u, 8 szawy, dokd cigay si powoli wszystkie oddziay wojsk, ktro walczyy na Litwie. Ogiski przybywszy do Warszawy, wiadkiem byl niedugo potem odstpienia z pod jej okopw krla pruskiego i we dwa dni po oswobodzeniu stolicy od dugiego i cikiego oblenia jad obiad z krlem Stanisawem Augustem . W jedenacie dni po bytnoci Kociuszki w Grodnie stopada weszy do niej wojska rosyjskie. Dnia 1 / 5 listopada 42 17 w Grodnie podpisa krl Stanisaw August akt abdykacji1 96 ), 14-go grudnia tego roku ogoszony zosta m anifest cesarzo w -B c p on n e N i d rzek a i, asze sta n n m w ra ia ie og icej by p oylek try j pogry w teran iejsz ru ; u a j soln d lej, ic zam in w a c e a iary 0p rzyszym losie P i, gw olsk atow potrzeb ok n oliczn p u e, d oci rzym szon o k trych N ajjan iejsza Im peratorw .lej M c tej B i dru p a o a osji gie a stw p n e si u a m jodyn zjed a pokj i b ieczn sp ogra iczn d li, og ie n ezp o lziom k N om aszym k , trych u szczliw ie b n ilszym zaw o jek p ien yo ajm sze b tem ie czoow itoci N aszej, dlatego z m ioci k poi u |ok j p si rzed w zilim ob ieci, co te ob ieszczam tym a to jak n u tyczn y w w y km aja ten iej, 1ich^ rzyn oci w p ien ych P a b ad ego w czen . p alen om lon a stw ch ez n y ia S a a y to u k d m n roczysty a k t K "yd R '

woj Katarzyny przyczajcy do im perjum rosyjskiego woje wdztwa i powiaty byego Wielkiego Ksistwa Litewskiego'). ') .M K y atarzyn W z B la i Im a tra oej sk peratorow i S m a n ca i, a ow d W szocli R - M sk sk , K ska, W osji o iew a ijow odzim irska, N ogrodzka, C row ow a a K za sk , C a A ch a C a S irsk , C a C erson T u a a arow stra a sk , arow ib a arow h ozn a rycfciego; p n P ow a i w a k a S ole a L sk W sk a i sk sk ielk sin m sk , ilew a, oy a iP odolska; k a E d a In tsk K rlan ji i S igaiji, u zk sin sllan zk , tlan a, u d cm m d a, K orelsk Tw a, erska, J h a P n a, W tsk , B garsk i in ych p n u orsk , on sk la a u a n ; ai i w a k a N ogrodzka, zom N w ich C ih sk R a ielk sin ow izu sk , zern ow a, eza sk , P a R otock , osow a, J ro w a B sk a sa sk , iaojeziersk , U orsk , O d a K n a d a b orsk , o dyjska, W sk , M w a i caej p ocn strony rz zicielk i p n iteb a cisla sk n ej d a a i, Incrskich ziem K rta sk i G zi ich carw i K b rd sk ziem i, a li icll ru sk a a y ich i, C a ich i G ich k zerk sk rsk sit i in ych d ziczn p n I w d i. n zied a a i a czyn N u am przejm m p d ym W ie iym od an ielkiego K sistw L skiego, d a itew u c ow stw , s n i rycersk u i w h ie u ta ow iem szystk m i z i o yw telom im iast iem b a . Przyczyw n w o czasydoim m N szy a ieczn perjn aszego k W rajo ielkiego K sistw Litew a skiogo w g n op n lin a m ow edu iej isa ej ji ian icie* zaczyn jc a od gran gubem W icy ji oyskiej w d p b o rzegu rzeki B gu do B u rzecia L skiego i S d c dalej bieg tejerzeki dogran P itew o z icy odlaskiej, p temroz o cigajc si po g n ra icach w dztw B ojew a rzeskiego 1 N ogrdzkiego d ow o N n rzeki n p iem a a rzeciw G n , sk d id c dalej w d t rzek do m jsca rod a io , gdzie praw brzeg on w od w kraje p sk a n k icc S z p y ej ch zi ru ie, a on ied c o sta granicy k rej rlestw P skiego w tej stron do P a ru ie olongi 1 m B do orza a tyckiego tym s osob , i w p em szystk m sta ziem i p iaty zn u ce s ie ia , ie ow ajd j i w iej k dycji, p i w u w w om on u zostaw ilj' p szelk on ci iek ieczn em a^m od d ie. a stw Polecilim n szem gen y a u eraow gu ern i b atorow litew iem k i sk u siciu R n ow przyj od k d kon ycji ob atelw p ien ych ziemn cp in i, a ej d yw om ion a w e n mp d o i w oS p ieczn a od a stw icrn rzysig. Z atemp rzystpu dow jc pro w zen rzd w gu n szy , ktrem w ad ia u edu staw a ch i szystk gu je im erju io bern p m n aszego rzdz s m p staw N mto w i, a rzed i a szystk rozp ie orzd ia, k zen tro k p yln on n w n su m u om oci ycli ieza od ie y og. O w b ieszczajc w m ch as, iy i w ych n szych p d a ych o ta ow n w e cza n zow ie p iern a o d n , k em a ieczn sy ieod n o tw zon p oen w ierd ym o iu aszem p k w szych zarcza y oraz Im e, otom w a , m p ra iem n szemsow , za N i su cesorw N torsk a em as k aszych i n , ictylko w e oln w a ie w yzn n iary p rzodk w w aszych i w sn p w ie k d u n len , a o, ra n a em a a m a p ien ych krajw u a'bd tyc^ws^ki^pM-,8 ieszk cy om ion yw ." n i prerogatywjakow u aj d n rosyjscy p d a i z a i p oset ych yw aw i o d n sk rzod picczoiow N itoL' asze'' ^a 0 a k io tc | J b M" s 9m' m tyle d od ajc ow w cesorom N aszym w oci, a gorliw iern oci k poytk i i su ie p a u ow b a stw N aszego b ziccic u a zasu a n si cig d sieb mn rch d siow giw a la ie o a iczn

Ksi Mikoaj Repnin mianowany zosta pierwszym gonera-gubernatorom Litwy').

dziaws/y' si tam o wziciu stolicy, priylcza si do korpusu grudnia w Wenecji, gdzie zgromadzili si: Piotr Potocki byy

bowiem byo szukt oparcia i pomocy jeeli nio u Francyi ww dwudziestu dziewiciu bitwach, opanoway pidziesit dwa

Przed odjazdem z Wenecji dla zrealizowania jakich takich fun-

wano i o powrt do kraju jest m wzbroniony na zawsze. u

mt j do8^ra7 5 S iS jwszyste aU a 9 lJ u rolw inLty. RiJ royjki .

16 8 Znalazem si f to - pisze Ogisk |ol jm

do^parya,dudzie pod wiasnem ju nazwiskiem staje 2 lutego

pustem obietnicam tylu rzdw i tylu ludzi, przysta skwaplii i

kie wczesne paryzkie zakom itti. Po obiedzie proszono O gisk,ego aby /agral m arsza uoonego przeze dla legjonw poi-

17 8

cha tej rady Ogiski, doszed do przekonania, e sprawie, kt-

byloAUyrido rzdli pruskiego, od ktrego spodziewa si instancji i protekcji. Istotnie, szwagier krla pruskiego ks. Wil helm Oranji, pniejszy krl holenderski, utorowa drog Ogiskiom do krla pruskiego. A krl pruski niotylko e przyj u

a przy boku je^o znaiaz^a ks^Adam Czartoryski.^Za jogo ini^

rosyjskiegiT osobistoci przy dworze petersburskim jeeli nie po zapadniciu uchwal kongresu wiedoskiogo, znuony yciem

18 8

, i K .7 *-= :

dcdc fB?pE^ oLi^

slyltak^n^okaza/o^^domowi^h^^iil^^rz^sf^^loy"

5 S H r r s H 3r S i i 5

bytu, bdc postem Rzeczypospolitej polskiej, tam Hadze e

:3 3 E^H H S^3 1 r ^

rosyjskiej wkrc Kaliczewa wczesnego rosyjskiego am basa-

. sztowala go bez m 2,0 0 0 ^Ip. Bya lo pierwsza klska, ala 0 .0 0 wstp do dalszych niepowodze. Wkrtce runy bankierskie

way*najwyej pi od sta, a od dugw trzeba^byo placW s iedal* S dotkliwie uczu to tembardzLj tem ktry m i u, ajc roz-

cii dugi. Interes* byy ze, ale fortuna dua; w skad dbr w ie-

m ajtkach itd. Ud^ tak i Ogln w arto caej Nieruchom oci i ruchom oci szacowano m niej wicej na 2 ,0 0 0 zip. W lad 6 0 .0 0 przy kocu 1 9 r. cala ta m 76 ajtno ksicia ulega konfiskacie. aj a :*d Md k L kl,*81 aski6rei kreis

r? di j or p

1802 r-

dycznych czynnofL. Czasu rozlania si po \raju owej plagi

sowem politycznie um : arego. Od tego m entu wszystkie do om niego pretensje powinne by zaspokojone z oglnej masy jego wczesnych m ajtkw, skonfiskowanych na rzecz skarbu. W dru gim wzgldzie, byt polityczny Ogiskiego zaczyna si od dnia kiedy w 1 0 r. otrzyma pozwolenie wrcenia do Rosji i odtd 82 naley go uwaa za nowo przywrconego czonka towarzystwu; zatem Ogiski adnem nowo nabytem po 1 0 r. m i i 82 ajtkam i nie powinien odpowiada za dugi zaciagnite przed oddaleniem Senator Ogiski ty lask m onarsz jakby na nowo odro dzony, spokojno nad najwiksze przekadajc bogactwa, bez adnych pobudek obowizku, lecz sam chrzecijask wiedziony zasad, nie chcc zasm uca swoich kredytorw, zrzek si do browolnie na ich rzecz dbr Warszawk zwanych. Zaledwie je dnak senator, oswobodziwszy w ten sposb pozostay swj m a jtek od wszelkich pretensyj, wyjecha za granic, wystpili z pozwam kredytorowie jego zagraniczni: zatrwoeni ty gwa i town akcj siedzcy dotd cicho kredytorowie krajowi to pod nieli gow i przyszo do tego, e w 1 2 r. sam ksi 84 Ogiski odda na ich satysfakcj wszelki swj m ajtek, hrabstwo zaleskie, hrabstwo hanutskie, hrabstwo m oodeczaskic, hrabstwo biaymckie (w gub. mohyewskiej), paac w Wilnie przy ulicy Rudnickiej, rozmaite sum jemu nalene oraz wszelk rucho y m znajdujc si po dobrach i folwarkach '). o Rozumie si, e kredytorowie nie om ieszkali skorzysta z danej imsposobnoci oraz woli i silnie szarpnli pikn senatora fortun, dostatecznie ju nadwtlon tem nioustannem losu i i przeciwnociam i. Senator Ogiski rezydowa stale od 1 0 r. w Zalesiu. Jak 82 si rzeko wyej, Zalesie po m ierci wojewody trockiego Tadeu sza Ogiskiego dostao si z jiodziau familijnego synowi Fran ciszkowi Ksaweremu,ostaniem kuchm u istrzowi litewskiem ktry, u,

 19 4 w 1 02 przenisszy rezydencj swoj do Moodeczna, ustpi 8 Zalesie synowcowi swem Michaowi Kleofasowi. u Sta tam stary paac z obszernym ogrodem francuzkim se ; nator wznis paac nowy wedug planw i rysunkw Szulca profesora architektury przy uniwersytecie wileskim, a ogrd przeksW w angielski, ozdobiony altanam pomysu Poussiera Oi i, wiloskiego architekta. Przez lat dwadziecia ksi rezydencj swoj upiksza i przystraja; zaoono zwierzyniec i ogrd bo taniczny obfity w roliny najrzadsze, dostarczane przez Strumil i ksidza Jundzia z Wilna, a przez hr. Chreptowicza ze 8zcz0r80wskich sadw; pobudowano oranerje, trejbhauzy, strzel nice; po przelicznym parku, oblanym dwiema nieduem rze i czkam Bobrynk i Rudzicz, rozrzucono m i alownicze kioski i ro m antyczne -witynie; jedna z nich otrzymaa nazw wityni Amelji na cze najstarszej crki senatora. Nawet ki, przyle gajce do parku, upikszono parteram kwiatw i klom i, i bam a jeden z tych klombw powicono innej crce gospodarza domu Em ie. W zacisznej ogrodu ustroni pooony zosta duy m kam z napisem na nim do dzi dnia doskonale znacznym ie , : Pam Tadeusza Kociuszki-. Na innym pam ici itkowym kam ie niu rozkaza senator wyry nazwisko byego nauczyciela swego Jana Rolay. Myn wodny, oranerje i paac, stojce obok siebie w jednej linji 630 stp dugiej, miay na wprost siebie parku skrty i za krty, klomby drzew, kwiatw kobierce, sztuczne wysepki, m ostki konstrukcji m isternej; kaplica staa tu w pobliu na skraju rezydencjonalnych zabudowa. Drogi wreszcie wszystkie zbiega jce si do Zalesia, prosto i szerokie, ocioniay piknych drzew szpalery, a u pocztowego traktu wzniesiono na tle lasu, w gu cie klasycznego odrodzenia, rzym sk, przypominajc Panteon, wityni. Dzi jeszcze odczu nietrudno wdzik w i m alowniczo ow, ktrem senator Ogiski wiejsk siedzib swoj otoczy i potrafi. To te nie dziw, o w 1 2 r. natchno Zalesio poet 81 i to tego, ktrem twrca Pana Tadeusza najwietniejsz przy u szo rokowa. Aleksander Chodko, podczas gociny swojej

u ks. M ichaa, napisa na wzr Zofjwki' Trbeckiego i Pu aw* Woronicza dugi wiersz wysawiajcy zachwycajc pi kno Zalesia:

T , p tylk Z u atrz o, alesie c cia ci d czy: zu ou

W szdzie razemb am w y d , szystk w zie ra , o id zem W Zalesiu, pord swej rodziny rozpocz ksi zawd prywatnego czowieka, rozwin ycie kosztowne, w spaniae, jednem sowem ca gb pafisk egzystencj. Odtd ludno byo w Zalesiu, bo oprcz licznych dworzan i rezydentw, oprcz blizkich ssiadw' Zalesie odwiedzajcych, wkrtce po kongresie w iedeskim kiedy stan j>olityczny kraju cakiem nowe przybra , formy i do nowego ycia powoanym zosta, ksi zrazu utrzy mywa bezprzestannie stosunki z Petersburgiem za poredni ctwem feldjegrw, przewocych m korespondencje. Zalesie u stao si jedynem ogniskiem narad, nowein rdem wiadom oci publicznych; wszyscy ludzie stanu, znakom obywatele z Ko itsi rony i z Litwy, gorliwi o dobro kraju, na przemian do Zalesia si zjedali, ksicia okrali i na dworze jego uprzejm po ie dejm owani, nieraz po kilka tygodni gocili. Ksi raz zamieszkawszy na wsi, ycie swoje rozdzieli na rwno: pomidzy sprawy publiczne, pomidzy zatrudnienia naukowe i przyjemna rozrywk, ktr' dla niego szczeglniej stanowia muzyka; nam itnie j lubi i sam by artyst w wyko naniu i m istrzem w kompozycji, jak tego zostawi nam dowody;

17 9 rozmaite czyta, kogo polityka lub rzeczy polityczne zajmoway; kto nareszcie chcia godzin poprinowa, ten si po ogrodzie przechadza! lub w swoim apartam encie odpoczywa. Podany obiad wszystkich za jednym stoem gromadzi; znowu posza oglna rozmowa, kolej wytwornych pmiskw chwilowo prze rywana i skrupiana kosztownem w inem . Zacytujemy tutaj, znajomy wszystkim w owej dacie, jeden z wyskokw gastronom icznych ksicia, a zawiadczy on, jak na tym dworze nieaowano adnych wydatkw na przyjem noci ycia. Ody raz kto z obecnych goci siedzcy u stou opowia da, i jad gdzie zagranic nadzwyczaj sm aczny pasztet sztrasburgski na cioplo podany, ksi na trzynasty dzie zaprosi! obecnych goci z Wilna do Zalesia na podobny pasztet, i wnet wysianym zosta do Sztrasburga feldjogor z rozkazem aby na , dzie naznaczony na godzin obiadow przywiz do Zalesia w pasztet cioply. Zebrali si gocie zaproszeni, wybia godzina obiadu feldjoger wysany nie wrci jeszcze. Darm ksi o niespokojny i nieukontentowany, co chwila do okna si zblia i przez nie wyglda; feldjegera jak nie wida, tak nie wida byo; sztuka si nic udaa; gocie przybyli, przez ksicia prze proszeni, zasiedli do stou i obiad si rozpocz. Lecz kt opi sze rado gospodarza, kiedy m wrd obiadu doniesiono, i u feldjeger ze Sztrasburga praylocia! i na gorco dowieziony pasz tet postawiono na stolo. Rado nastaa oglna; wszyscy go kosztowali, przoz oh il sm jego pochwalali - i na tem si ak zakoczya adm iracja dla specjau, ktry ksicia niepospolite jnkie pienidze kosztowa m usia. Ksi M icha Ogiski | elen nauki i talentw, postaci oka > zalej, czowiek m aniery paskiej, gadkiej wymowy i sodkiego ujcia, posiada bogaty zapas tych darw, ktre czowieka przy jemnym w towarzystwie czyni. Kobiety na wiecie za nim sza lay i on si w nich wiecznie kocha. Utwory jego m uzyczno pene s tego uczucia. Znane s. wszystkim polonezy kom po zycji jego, peno rzewnego piewu i sm tnej m elancholji. Polo nezy te urodziy si w Zalesiu, niewiadomo czyli na tle sod kich rozm yla o przeszoci, czy na m otywach nowych jakich

u czu, bo jak przedtem tak i potem sercu ksicem na nich , u nie zbywao. Lubi ksi Ogiski niewypowiedzianie, kiedy puszczono; m si on razu pewnego do rozpuku i nie m ia g sunkiem! przedstawiajcym3 ksicia^ Ogiskfego%Z^pikn,"

pisa i ca tsknot rozkochanego serca w nL wyla

eb

czonegokochanka, ^polonez wyztychowano. Pniej, gdy jc/d/d ,5 uj toh() .inyioVr j p dr anegdocie; m iano s^^ogSTeTen tyki a S z wysokich goci tam zaproszonych, cakiemnie podzielajc tego gentleman, dla zadouczynienia publicznie ogoszonej wiado-

 19 9 okres wspom nie ksicia od 17 do 1 1 roku. Tum 82 85 aczono je mejeanoKroinie na jzyk niem iecki i polski. Oprcz pracy nad pam itnikam zajmowa si gorliwie Micha Kleofas Ogiski i, szkoami, ktro zaoy w Moodecznie oddawszy je pod zarzd ks. Trynitarzw; wspiera gorliwie modziez uniwersyteck wi lesk i by jednym z zaoycieli Towarzystwa dobroczynnoci w Wilnie. Cesarz Aleksander nada m godno tajnego radcy u i senatora pastwa rosyjskiego. W 1 2 ks. Ogiski rozporzdziwszy wszelk m 82 ajtnoci swoj, warujc tylko sobie niedu stosunkowo roczn rent, ulubione Zalesie i Litw opuci na zawsze. Wyjecha za gra nic. W tej podry towarzyszy m przez czas pewien Leonard u Chodko i zosta w Paryu podczas gdy ksi senator do Woch pody. Ksi M icha Kleofas do dwakro wstpowa w zwizki m aeskie. Najprzd onaty by z Izabell Lasock, crk An toniego wojewody ciechanowieckiego, i rozwid si z ni w 1 0 82 aby polubi Marj de Neri, wdow po Kajetanio Nagurskim Sena. torowa, de Neri z dom pozostaa po odjedzie m w Zalesiu, u, a a gdy senator ycie zakoczy we Florencji 1 listopada 1 3 r. 8 83 jeszc/.o przez lat bhzko dwadziecia (um ara w 1 6 r.) zarz 81 dzaa z Zalesia ca fortun . p. m i podrastajcych synw. a Za czasw senatorowej splendor Zalesia ju gasn poczy na. Synowie M ichaa Kleofasa z Lasockiej urodzeni: Tadeusz, polubiwszy baronwn R5nne, umar w 18 r.; Franciszek 44 Ksawery, oeniony z siostr bratowej, zm w m ar odym wieku w 1 3 w Petersburgu. Crki powychodziy za m: Amelja 87 oddalasw rk Karolowi hr. Zauskiem marszakowi upitskiem u u; Em a wysza za m za Hipolita hr. Brzostowskiego; Ida po m lubia Adolfa Piottucha-Kublickiego. W Zalesiu przy m atce ba wi tylko stale syn Ireneusz, urodzony w 1 08 we Florencji. Ten 8 dla uczczenia lub ubawienia senatorowej wznawia jeszcze od czasu do czasu dawniejsze festyny i recepcje. Po m ierci za m atki coraz rzadziej goci ks. Ireneusz w Zalesiu. Od czasu tylko do czasu zjeda tam z on swoj aby pokaza jej oka-

 200 ao rezydencji ojcowskiej; wtedy w Zalesiu zapanowywal na krtko ruch witeczny. Byt za ks. Ireneusz, podobnie jak ojciec, dwakro onaty. Pierwsz jego on bya Jzefina Kalinowska, a drug siostra jej Olga, yjca do dzi dnia i rezydujca w Retowie, crka ge neraa wojsk polsko-francuskich Jzefa Kalinowskiego i Emilji hr. Potockiej. Ks. Ireneusz, coraz rzadziej zagldajcy do Zalesia, prze nis wreszcie rezydencj swoj ostatecznie do Retowa i pod nis t siedzib do wspaniaoci magnackiego icie dwom. Wznis tam paac, wznis koci, poprzecina drogi, zaoy bank wociaski, gospodarstwo na wysok podnis skal jednem sowem stworzy z Retowa rzetelne udzielne ksistwo. , Opuszczone Zalesie przeszo w spadku na modszego syna ks. Ireneusza, ksicia Michaa O t/ifakiego. (ur. 1 4 , oenionego 89 z Marj hr. Skrzewsk, crk ordynata na Czerniejewie w W . Ks. Poznaftskiem Ks. M ). icha, ile e brat jego rodzony ks. Boh dan (ur. 18 r oeniony z Marj hr. Potulick) osiad w Re towie, rezydencj sobie wyznaczy w ssiadujcych z Retowem Pungianach, ktrym wiclkopaAskiej siedziby nadal rycho wy gld i znaczenie. Zalesie tym czasem wk 1 0 obszaru liczce, puszczone , 8 w dzieraw, coraz bardziej chylio si ku upadkowi i dzi ju tylko wietn, cho krtk, przeszoci swoj im ponuje oszm iaAskiem powiatowi. u

KREWO.
O kolica i k job z. P oram y w ok oglny K a od za od iej ra ra an iczn id rew ch n stron -- M steczk Z ek S n ob y zw lisk - D w a Litw y. ia o. am . ta ecn a . an a O gierd a. - O ow lgierd i K iejstu - S ior O t. m lgierd - J n stp . a. ogo a ca Jagieoi K iejstu W i Troki. - Program p t. ilno olityczn Jagiey, - D w e y an i n e cza Przew 1 ! rok . - R ow sy. rt 3 u zdy K iejstu . - Jagieo od ta zy sk je tron w ok cy. K u ielk si iejstu gn ta iior. Litw n rozd . a a rou P ow p an ie olscy w od n scen P ch z a . oselstw iK o-w o isk giersk w K ie re w - P d isan u ovy I d ia ISsierp ia 13 rok . - Z ierzch K a ie. o p ie m n n u m rew . K o krlew rew szezyzn n stp ie sta stw . - S , a n ro om tarostow krew ie scy. szystko co przyroda litewska na obronne schronisko dala czowieko wi, otacza m usiao niegdy starodawne Krewo. Nio od przypadku rzucono , przed wiekam t zamkow siei / dzib midzy wzgrza puszcz ife jodow porose, midzy kam ie nisto drogi, przopaciste i dzikie jary, nioprzobyU) trzsawiska. Z cza sem dopiero, kiedy udzielno-ksic stolic stao si Krowo, dostp do niej uatwiono i ruch zapewne nie may cign okolic w latach owych, kiedy na dzielnicy krewskiej siedzia Olgierd, kiedy nastpnie rezydowa w Krewie raz przym usowo, to znw dobrowolnie Jagieo. _ ^

 200 ao rezydencji ojcowskiej; wledy w Zalesiu zapanowywa na krtko ruch w iteczny. Byt za ks. Ireneusz, podobnie jak ojciec, dwakro onaty. Pierwsz jego on bya Jzefina Kalinowska, a drug siostra jej Olga, yjca do dzi dnia i rezydujca w Retowie, crka ge neraa wojsk polsko-francuskich Jzefa Kalinowskiego i Emilji hr. Potockiej. Ks. Ireneusz, coraz rzadziej zagldajcy do Zalesia, prze nis wreszcie rezydencj swoj ostatecznie do Retowa i pod nis t siedzib do wspaniaoci magnackiego icie dwom. Wznis tam paac, wznis koci, poprzecina drogi, zaoy bank wociaski, gospodarstwo na wysok podnis skal jednem sowem stworzy z Retowa rzetelne udzielne ksistwo. , Opuszczone Zalesie przeszo w spadku na modszego syna ks. Ireneusza, ksicia Michaa O t/iiikiego. (lir. 1 4 , oenionego 89 z Marj hr. Skrzewsk, crk ordynata na Czerniejewie w W . Ks. Poznaftskiem Ks. M ). icha, ile e brat jego rodzony ks. Boh dan (ur. 18 r oeniony z Marj hr. Potulick) osiad w Re towie, rezydencj sobie wyznaczy w ssiadujcych z Retowem Pungianach, ktrym wiclkopaAskiej siedziby nadal rycho wy gld i znaczenie. Zalesie tym czasem wk 1 0 obszaru liczce, puszczone , 8 w dzieraw, coraz bardziej chylio si ku upadkowi i dzi ju tylko wietn, cho krtk, przeszoci swoj im ponuje oszm iaAskiem powiatowi. u

KREWO.
O kolica i k jo ra P oram y w ok oglny K a od za od iej ra b z.. an iczn id rew ch n stron -- M steczk Z ek S n ob y zw . D w a U y. ia o. am . ta ecn alisk a n lwa O lgierd a. - O ow lgierd i K iejstu - S lor O t. m lgierd - J n stp . a. ogo a ca Jagieoi K t. W I Troki. - Program p iejstu ilno olityczn Jagiey, - D w e y an i n e cza Przew 1* rok . - R ow sy. rt 31 u zdy K iejstu . - Jagieo od ta zy sk je tron w ok cy. K u ielk si iejstu m Litw n rozd . ta ier. a a rou P ow p an ie olscy w od n scen P ch z a . oselstw polsk giersk w K o o-w ie re w - P d isan u ow I d ia ISsierp ia 13 rok . - Z ierzch K a ie. o p ie m y n n u m rew . K o krlew rew szezyzn n stp ie sta stw . - S , a n ro em tarostow krew ie sey. szystko co przyroda litewska na obronne schronisko dala czowieko wi, otacza m usiao niegdy staro dawne Krewo. ^ Ni od przypadku rzucono , , przed wiekam t zamkow siei _/ dzib miedzy wzgrza puszcz jodow porose, midzy kam ie nisto drogi, przopaciste i dzikie jary, nieprzebyto trzsawiska. Z cza sem dopiero, kiedy udzieno-ksic stolic stao si Krowo, dostp do niej uatwiono i ruch zapewne nie may cign okolic w latach owych, kiedy na dzielnicy krewskiej siedzia Olgierd, kiedy nastpnie rezydowa w Krewie raz przym usowo, to znw dobrowolnie Jagieo.

Od tej daty niejedno na krajobrazie otaczajcym Krowo

d" "d *K P etr" ^ P K ""'0 Jc8zci ostatnich latach d '" P fki i wydymaj ai/okrgie wzgrza nastroszone ^jodel

s i ja w i^

Pg

' ^

k'

-;/ J ,V 1;|
Wszystko to na tle pasm pagrkw, po ktrych wspinaj si a wybiegajce z m iasteczka tawe drop; na drugim planie pej-

s r .s r "s f"'

w '"

 W W .kiermaszw., przewanie na bydo okoliczne. Mleszcrawe, zy dli, trudni) si drobnym handlem zboowym, nie mylc nnw M 0 handlu sklepowym lub przem yle. Dostawy id przewanie na Sm orgonie, cztery dobro m od Krewa oddalone. Io bru ile dnych ulicach scz si tu i owdzie rdeka, zasilajc sadzawki 1 stawki, zabagniajc nizkie ki, lece pod wieczncm m i gam i, w prawo za zam kiem na dnie doliny. Ruiny zam jeszcze dzi w ku spaniae. Przed pidziesiciu aty oglda je Baliski w takim e stanie, w jakim si dzi znajduj, a e przotrwaty do dzi dnia we wzgldnem zachowaniu traf zrzdzi. M ies/kaAce m iaste czka i wocianie okoliczni wydzierali stare ogromno cegy zwaliskowe z gorliwoci niem na wasny uytek. A razu pew a nego stojcem na drabinie rabusiowi spadla cega na eb u tak skutecznie, i pad trupem na m iejscu. Podobnie jak gsi Kapitol tak jeden gupi eb uratowa ruiny krewskiego zam ku. Obwd ich prostoktny pisze BaliAski z jednego boku dugi jest na sto krokw, z drugiego na sto czterdzieci. M ury mogy m z gr dwadziecia okci ie wysokoci. Dwie bramy od poudnia i wschodu ze zwodzonemi zapowno m ostam prowadziy do wntrza ob i w odu, na ktrego obszernym dziodziAcu bya wielka sadzawka i nie ktre budowle drewniane, a w rogu m urw, midzy poudniem a wscho dem niewielka wiea do m , ieszkania i obrony, znacznie nad mury wywy szona. Strzelnice u gry cian zam kowych i gdzieniegdzie drewniane blanki, co pozostaych dotd belek koAce ukazuj, suyy rycerstwu do raenia zbliajcych si napastnikw. Do obwodu m urw tych przytykaa zewntrz ich w rogu od pnocy wzniesiona wielka baszta, blisko 2 okci w kwadrat przestronna, a wicej ni na trzy 0

 24 0 pitra prcz dou wysoka. W niej to byy m ieszkania niotylko dla przowdcw zaogi, ale i dla ksit, w ktrych dzielnicy rnemi cznsy Krowo zostawao. Dotd jeszcze w gronych jej rozwalihacli, otwory trzypitrowych okien gotyckich widzie B i daj, a pod niem u spodu m okno wizienia zam i ae kowogo. Podstawa j baszty az do wysokoci szeciu okci nad ziem o i, jest z wielkich kam ieni polowych, tak jak i wszystkie m n ury a okoo: wyej za ciany wszystkich piter, chocia z tego m aterjau m urowane, wielk jednake i gadk ceg podwjnie wewntrz i zewntrz s wyoone. Gwne komnaty ksico musiay by na drugiem pitrze, m iarkujc ze ladu najszer szych okien jaki dotd pozosta; a sam baszta bya zapewne a daleko wzniolejsza, bo nad oknam trzeciego pitra jest joszczo i otwr, ktry suy za m iejsce do wnijcia ku wierzchokowi baszty na wschody, albo do jakiego m ieszkania. W obrbie pustego zamkowego czworoboku szorokio wkl nicie traw poroso. Zalewa je wiosn i jesioni stojca dugo, martwa woda. gdzio gromadnie gnied si aby kumki, kt rych alono, m elancholiczne kum kanie rozlega si dziwnie przojm ujco po pustco i ciszy zwalisk. Rzekby zaklto jakie duchy istot przedwieoznych przypominaj si yjcemu w iatu. Pod szarom niebem stoi pogruchotany zczernialy gm ach. Wicher zawala si w zaomy baszty jeszcze dzi potnej, deszcz smaga ziolska polzajce po cegach i kam ieniach, m onotonnio kum kaj aby alone kum swoje, a mgy wichur pdzone ki wchodz przoz dawnych bram szczerbate otwory oraz wierzchem m urw w obrb zamkowy i zalewaj zwaliska dymn przoTak na scen schodz m isterne dekoracyj m glisto zasony, gdy obraz jaki m w oczach widza, przeistoczy si w obraz a, odm ienny. I powoli rozbyska zaczyna zewszd wiato sonoczna. Niedostrzegalnie prawie topniej mgie welony, rozsuwaj si i przopojono jasnoci nikn. A z poza obocznycli ich oparw wyania si jak widmo prom ienno wielki, wspaniay krajobraz z potnom w porodku zam czyskiem Olgiordowogo Krowa

W M ciejow i. P . a sk olska p w em obyczajwi zw od zgld yczajw IS . II. S . W ta

206

wtpienia kolos, w ktrym tkwiy wielkie zasoby upionych sil, olbrzym pogrony w niemocy skutkiem braku spoistoci we wntrznej. Dwie czci skadowe zupenie odrbne i obce sobie, zoyy si bowiem na utworzenie tego pastwa. Waciwa Litwa ze m udzi, kraj rozoony na dorzeczu Niem i Wilji, zam na ie szkay przez ludno nawskr pogask i do wiary przodkw przywizan, stanowi zaledwie czwart cz Olgierdowych dzieraw; reszt pastwa zajmoway ziemie niskie pod panowa niem dzielnicowych ksit z rodu Gedymina podlegajcych zwierzchnictwu wielkiego ksicia, pana waciwej Litwy. Na wschodzie i na poudniu rozszerzay si z kadym dziesitkiem lat zabory Gedyminowych potom kw; na pnocnych za i za chodnich kresach szczep litowski broni z rozpaczliwym wysi kiem kadej pidzi ziem przed najazdam krzyakw i kawale i i rw m ieczowych. Olgierd by wielkim ksiciem dziery najwysz wadz , na Litwie. Kiejstut jednak zajmowa obok niego tak wybitne, znaczce stanowisko, e za granic nieraz nie wiedziano, kto waciwie na Litwie panuje: Olgierd czy Kiejstut Kiedy w 1 4 roku obaj bracia, za wsplnem porozum 35 ie niem si, zrzucili z wielkoksicego tronu niedonego Jawnut i zm usili go do ucieczki na Ru, Kiejstut sam oddal w rce Olgierdowi wadz najwysz i usun si niejako w cie jego, nie pragnc niczego innego okrom suenia wedle si m ziem iej i litewskiej. Ale Kiejstut by zanadto wybitn osobistoci, aby go m ajestat wielkoksicy i wielkie zalety, nawet Olgierdowe, przymi mogy. Zamiast tedy spiera si nieustannie o pierw szestwo, zgodzdi si obaj bracia na system wsplnych rz dw, nie zawarowany adnom pim i ionnem um i owam nie wy i, nikajcy z jakiego z gry uoonogo planu, ale wypywajcy z dobrze zrozum ianego interesu pastwa oraz serdecznego sto sunku czcego obu braci. Olgierd stan na stray wschodnich i poudniowych dzielnic pastwa, Kiejstut zasania Litw od strony zachodniej; nad caym za obszarem owego ogromnego pastwa iteW sko-ruskiego unosia si wedug wyraenia

Sm olki zgodna wola Olgierda i Kiejstuta. Ich stolice, Wilno i Troki, w rdzennej Litwie, przedzielaa droga dwch godzin; jeli ich wojna w dalsze strony nie odwoywaa, byli tu obok siebie i o wszystkiem mogli stanowi za w splnem porozum ieniem . Taki to by system wsplnych rzdw, co w czasach, o kt rych m owa, stanowi podstaw bytu i stanowiska paAstwa litewDualizm owi tem nadawaa wybitn cech osobisto obu u w adcw. Olgierd i Kiejstut, stanowic dwa skrajno przeciwie stwa, dopeniali si jednak wzajom i dopki Kiejstut rzdzi nie z Olgierdem a Olgierd z Kiejstutem stara Litwa nie m , iaa po wodu narzeka. Olgierd by Litwitnem zniszczonym Pod wpywem pierw . szej i drugiej ony. ktre byy .ruskiem ksiniczkam przechy i i, la si jawnie ku chrzecijastwu prawosawnemu'). W ruskich dzielnicach litewskiego paAstwa od wiekw po gan wcale nie byo, ani te nie napyno ich z Litwy, bo i ksi ta litewscy chrzcili si obejm ujc panowanie nad ruskiem i ziem i i bojarowie litewscy, ktrzy z nim przybywali, przyj iam i mowali chrzest wity. Zwizki m aeskie potom kw Gedymina z ruskiem ksiniczkam tych nawet, ktrzy jawnie chrztu nie i i, przyjli, rozpocieray na dworze wileAskim wszechwadne pa nowanie ruskiego obyczaju i ruskiej mowy, oswajay .z rusk wiar nietylko ksit, ale i bojarw utrzym ujcych blisz styczno ze dworem W Wilnie sam (w 1 8 r.) poowa lu . em 37 dnoci wyznawaa wiar prawosawn ). Oprcz istniejcych ju podwczas w Wilnie trzech cerkwi, ufundowan zostaa czwarta Przeczystej Bogarodzicy przez samego Olgierda. Co prawda, na przejednanie starej Litwy- sam wielki ksi kaza przela krew trzech Litwinw, ktrzy porzuciwszy starych bogw przy jli chrzest w cerkwi ruskiej, ale te i ukara srogo drug rk ') N trzy h iek istorycy u trzym j, O u lglenl c su przeb an tw za yw ia ego w W sk , p w ien n tron w ok fa p iteb u rzed stp iem n lelk sl jcy, rzyj ch rzest p ra p ga sk Litw n b d (K zin IV Sil. .S d ic i', sir. U o iej y ie u zi. aram ta n k J).

 aoe zabjcw Franciszkanw, ktrych do Wilna byl Gasztold spro wadzi) chrzecijastwo jednak uywao za czasw Olgierda penej n Litwie swobody, a wiara prawosawna zaywaa wprost u wielkoksicej opieki. Ta opieka nie bya atoli gwn przyczyni) znaczniejszego rozkrzewienia si na Litwie cerkwi wschodniej nili wyznania rzym sko-katolickiego. Litwin ku cerkwi wschodniej nie m a ia dnej odrazy, podczas gdy w katolickiem wyznaniu widzia .wiar krzyack-, wnoszon w dom jego na ostrzu m iecza, przy u nach palonych warowie i osad. Rzecz bardzo prosta, e wiara w ten sposb krzewiona tylko zrazi go do siebie m oga. Nadto, cerkiew wschodnia przepychem rytuau przem awiajca silniej do wyobrani pogaskiego ludu moga go atwiej do siebie po cign anieli biedne m isje chrzecijaskie. Wreszcie, sam i Krzyacy tam skuteczn kadli rozmylnie rozpowszechnianiu si katolickich m isyj na Litwie. Nie leao wcale w icli interesie aby Litwa ochrzczon zostaa. Rozumieli dobrze, e z chwil nawrcenia si Litwy, Zakon straci racj bytu. Krzyacy m ni chw, wysyanych z za granicy w kraje litewskie, przejmowali po drodze, topili lub wieszali, wznoszone przez apostow rzym skie witynie palili, nawet posa Gedym ina, wyprawionego na zjazd legatw papieskich do Rygi z owiadczeniem jego chci przyjcia chrztu, zamordowali'). Na zam wielkoksicym staa cerkiew i odprawiay si ku w niej naboestwa dla wielkiej ksiny (najpierw dla pierwszej ony Olgierda, Marji ksiniczki witebskiej, potem dla drugiej jego ony Jnljanny ksiniczki twerskiej), dla jej ochrzczonych dzieci i dla dworu. Pidziesiciu szeciu ksit litewskich wy znawao wiar prawosawn, szesnacie ruskich ksiniczek m iao za mw litewskich ksit, pitnacie litewskich ksiniczek wydanych byo za m za ksit ruskich. Na dworze w ileskim panowa ruski obyczaj, w mowie i pim w powszechnem uy ie ciu byl jzyk ruski. Dom niem any nastpca tronu, ulubieniec ') Jaroszow I. e II. 1, 1. A t. Proiiask 'S n i K ie . 0 9 n a tosu k rzyakwz Go d in i L ietk *. K rl. H . 19. I. 1 6 . ym em ok iom tm id 86 7

29 0

Olgierda ksi Jagieo, ochrzczony w cerkwi prawosawnej pod im ieniem Jakba, chowany byl pod wycznym wpywom ru skiego zwyczaju i ruskiej wiary'). Obok zru8zcza!ego Olgierda sa na czele starolitewskich dzielnic pastwa Kiejstut, ksi dawnego pokroju, do starych bogw tak przywizany, e ostatni kropl krwi gotw by za nich wyla, Kiejstut, ktry przed adnym obcym bogiem nigdy nie udorzy czoem . W tym rycerzu pogaskim ktrego cae ycie byo jednem , pasm liojw z Krzyakami, wcieli si idea starej Litwy, gi em ncej w obronie bstw ojczystych i rodzimej tradycji, nie tkni tej wpywami niskiej wiary i obyczaju ruskiego. Kiejstut byl Ulwy lej m oralnym przewdzc i boyszczem . Osobisty serdeczny stosunek, czcy obu rzdzcych braci, agodzi to przeciwiestwa obyczajowe i wyznaniowe i nadawa pastwu litewskiem jednolity system polityczny, zasadzajcy u si przedewszystkiem na wsplnej obronie znrwno wiata starolitewskiego jak litewsko-ruskiego. Gbok przepa, dzielc te dwa wiaty, pokrywao dwulicowe ale mdro postpowanie Ol gierda, ktry jedn rk ofiary bogom pali, a drug wspiera on swoich donia apostolskie i cywilizatorakie. Kiejstut ze swej strony podtrzymywa nieustannie bohaterskiego ducha w na rodzie i opromienia stare wierzenia blaskiem jakiego niezo mnego pogaskiego rycerstwa. Gdy w 1 7 r. um Olgierd, ochrzczony na ou m 87 ar ierci przez arcliim andryt Dawida, m w systemdwch wadz utrzyial ') N ajstarszy J agieo, w ru iej trierze J k b wla sk w a ia sk a u , ciu icm yzn n W ysaw . (N rb tl I r. V *3 ). .Jagieo, S irgiello. A id -lloi W n ad n u . 9 k w rvgu igu t byli ta e w k przd o rzd u n b k iskiego, a p otem przyjli rzym ski-. (J ro a szew / r.jr^IO. ^ es ze w XV a n w w XVI w u ru k ie . J zc a et iek a o-lilew p n scy a o m .1 p n ie el szczegln ru ie - a ow iej skiego u ali pism a k Tgbi yw a! iedy serca w ydobyt m w u im p yl yn rza rzyszo, ru i) w sk yraali si m T k ow . a n. p h a J n K C od iew p . etmn a alol h k icz, atrzc przed b eh a (1 3 r.) itw oclmk 0 1 n zastp Tu , zaw a y rkw oa: .S erdyta sob k ! - w u omstraw (M cleaa nk a., a jow i e II. W B ow i, K zan wcza p aki . . irk sk a ie sie ogrzeb h a a C d ieu etmn lio k

m anym by w pastwie litewskiemi nadal. Zapewnili przyszo tem system sam Olgierd i Kiejstut, cliowajc synw swoich u owi i Jagie i Witolda ko irclikoj drubie. Na wielkoksicy tron przeznaczy Olgierd Jagie do tychczasowego dziedzica na Witebsku i Krewie; praw jego rk m zosta syn Kiejstuta, Witold. Dla rzdzenia nadal, w m ia yl zgasego rodzica, pastwem litewskiem w szczeglnoci rusko, litewskiem jego dzielnicami, byl Jagieo doskonale przygoto i wanym Urodzony z Twerskiej ksiniczki i przez m wycho . wany przesik od lat najm odszych ruskim obyczajem; nie byl takim Rusinem jak bracia jego przyrodni, Litwie zupenie obcy, ale rozszerzaniu si chrzecijastwa nie m yla wcao by prze ciwnym Jagieo wreszcie, nie posiadajc wysokich przymiotw . swojego ojca, odziedziczy po nim znakom gitko oraz po it datno do wynajdywania sobie zawsze najwygodniejszego sta nowiska wrd danych warunkw yciowych. Nie budzi ku so bie fanatycznego przywizania pogan, jak Kiejstut, nie im pono wa Rusinom Olgierdow wyszoci, ale ani jednym, ani dru gim nie byl zbytecznie niem iy. Dlatego te on jeden a nic kto inny z Oigierdowych synw mg panowa nad Litwinam i Ru i sinam Olgierd nie zawid si na Jagielle. i. Natomiast Kiejstut zawid si na Witoldzie. Od tego po tnego litewskiego dbu pad owoc dalej ni spodziewa si mg stary Litwy bohater. W starciach, ktro niebawem nast pi miay midzy dworem modego wadcy w Wilnie a starym stryjem z Trok, Witold coprawda stawa po stronie ojca, broni go w mowie i pim ale ju wida byo, e prdy nowoczesne ie, i jego dotkny; ani go ju nie czya tak szczera i staa przy ja z Jagie jak swojego czasu Olgierda z Kiejstutem ani , te nie bya ju pogaska Litwa, w bory zapada, przed Zniczem na twarz padajca, jego ideaem Umys szeroki i bystry posia . da! Witold i ciasno m ju zaczynao by midzy Trokami a B u alSystem oparty na wsplnych rzdach Olgierda i Kiejstuta, , wytrzyma dug prb, wicej ni lat trzydziestu. Starano si go przeduy, odrodzi w drugiem pokoleniu; utwierdzano w szel

 Hi kie rkojmie jego trwaoci, odsuwano roztropnie z drogi wszystko co mogo m grozi jakiem niebezpieczestwem Tym u . czasem cztery lata ubiegy od m ierci Olgierda, gdy nage wstrzs) si i run w system ktrem Litwa przez tak dugie czasy za , u wdziczaa wzrost i potg. Kiejstut, penic wol zmarego brata, sam osadzi Jagie na wielkoksicej stolicy i w pierwszych latach utrzym ywa powag swoj synowca na tronie, zanim .ludzie przywykn do nowego, modego wadcy.. Ta przewaga stryja nad Jagie m u siaa by sol w oku wdowie Olgierdowej Juljannie; zaraz potomsia zacz niezgod w dom ksicym zausznik Jagiey, Woju dyllo, pachoek wyniesiony do najwyszych dostojestw, ktrem wbrew woli Kiejstuta u dano za on crk Olgierda, ksiniczk M arj. Zam ci si stosunek midzy Kiej stutem a wielkoksicym dworem Nieba . wem przyszo do zupenego rozdwojenia. A gdy stanli naprzeciw siebie Jagieo i Kiejstut, po stronie tego ostatniego nie stan nikt, coby go w walce podtrzym a). Stara Litwa iiogaska m ju tylko rze iaa cznika i obroc jednego. Cios po ciosie uderza w Kiejstuta. Wasny jego syn Butowt um kn do Krzy akw i bawic na dworze cesarskim od grywa rol chrzecijaskiego pretendenta na tron litewski, a te raz wanie uciokl z trockiego zam z pod opieki dziada, syn ku Butowta Waydutte take do Krzyakw i ladem ojca pody na dwr cesarski, aby tam wyrzec si bogw i przyj chrze cijask w iar. Stary Kiojstut l>yl zam any. Nic jeszcze wpraw dzie nie wiedzia o spisku Jagiolty z Zakonem ale postawa wi , leskiego dworu chylcego si ku Rusi i ruskiej cerkwi, za niedbujcego ju od lat kilku walk z Krzyakami, cik m u siaa go napenia trosk, gdy w przyszo spoglda... Warto byo z takim wysikiem broni wiary i siedzib praojcw.

 22 1 jeeli ich odstpowali wrd tych krwawych zapasw, jeszcze za ycia bohatera Litwy, jego synowie i wnuki? Jako z tych lat cikich jeszcze w nastpnem pokoleniu zachowaa si ywa tradycja, e Litwini, znkani napadam Krzyakw, zam i ylali w rozpaczy opuci ziem ojcw i przenie si gdzie w dale i * kie strony, w niedostpne lasy i bagna, aby cho bogom starym wiar zachowa, gdy ju nie mogli obroni zielni krwi tylu po kole przesiklej. Z takiego rozpaczliwego odrtwienia wyrway jednak Kiej stuta nowe najazdy krzyackie, ktre z pocztkiem 1 8 r. spa 81 dy na jego dzielnic. Dziwni ci krzewiciele chrzecijanizm spa u lili zam w Nowopolu i zrwnali z ziem grd nndniom ek i eski Darsuniszki, a rycho potem rozlao si Krzyactwo raz jeszcze po m udzi, kadc trupem niezliczone m nstwo pogan. Uprowa dziwszy jecw cofnli si jednak rycerze Chrystusowi; nie cho dzio im wcale o zagad Litwy pogaskiej, przeciwnie przedu enie jej ywota jak si rzeko wyej byo warunkiem ich wasnego bytu. Upadek Kiejstuta, dla ktrego Jagieo wiza si z Krzyakami, byby Zakon uwaa dla siebie za tak sam porak polityczn jak upadek Jagiey'). Nie dziw przeto, e z ich obozu doszo do Kiejstuta ostrze enie o tajem nym zwizku Jagiey z Zakonem Oburzy si . stary Kiejstut; Witold jednak uwaa to ostrzeenie za nowy podstp krzyacki. Czy szczerym byl Witold? Czy chcia jeno wczesnego przyjaciela swojego Jagie od podojrze broni? Odpowiada nam na to dziejopis. W ostatnich latach pisze w rodzinie Kiejstuta, pomidzy ojcem a ulubionym synem po , czy si rnice zdania objawia; w sprawach, ktro dzieliy Kiejstuta od wileskiego dworu, Witold z Jagie zachowuje przyja, staje nieraz po jego stronie. Podobno ju i on nawet, ten syn ukochany, patrzy na ojca jak i | sti / a ych tradycyj, bronicego straconego posterunku... Coraz wiksza pustka ja otacza osam otnionego Kiej> S olk . K ) m a iejstu i J gieo. t a

Tymczasem wszystkie wojska Jagiey litewskie i niskie wycigny pod Polock, a na pom im popieszyy jawnie oc hufce krzyackie. Teraz ju o zdradzie Jagiey wtpliwoci by Kiejstut decyduje si na krok stanowczy. Korzystajc z chwili zajm ogoocono z zaogi Wilno i ogasza siebie wielkim ksi uje ciem Pojmanego na zam wileskim Jagie z brami i m . ku atk, ze wszystkioini skarbam i dobytkiem odsya do Krowa. i Zam any i upokorzony Jagieo przyj dzielnic niegdy ojcowsk z rk zwycizkiego stryja, przysigszy m wierno u i posuszestwo. Wojska litewskie na rozkaz Kiejstuta odstpiy od oblenia Potocka, zerway chtnie wstrtn imspk z Krzy akami, wrciy na swoje loe i przeszy ochoczo pod wadz nowego pana. Tak dokona si bez krwi rozlewu przewrt na Litwie Rzdy atoli Kiejstuta, nacechowane od samego pocztku wybitn reakcj przeciw kierunkowi politycznemu panujcem u na Litwie od czasu m ierci Olgierda, nie miay trwa dugo. We dwa m iesice po wstpieniujego na stolic wielkoksic krwawy odwet dany byl Krzyakom, a w kwietniu 1 8 r. obieg Kiej 32 stut Jurbork. Ukady jednak toczone z Krzyakami, spezy na niczem Kiejstut odstpi od m ; iasta i nie rozpuszczajc wojska zwrci si na Siowicrszczyzn, gdzio Korybut podnis jawny bunt przeciw jogo wadzy. Witolda zostawi w Wilnie, po dro dze powiesi nienawistnego sobie Wojdyl i dla przekonania si o wiernoci Jagiey posa goca do W itebska, kac siedzcem u tam byem wielkiom ksiciu poda na Siewierszczyzn u u Jagieo nie ruszy si z m iejsca. Wyczeka a Kiejstut od dali si i dozna poraki w walce z Korybutem i korzystajc z nieobocnoci w Wilnio Witolda zaj stolic. Popieszy na ratunek Witold, stan z zebranem na prdce wojskiem pod okopam Wilna, stoczy krwawy bj, ale pobity i na gow przez witebskie, z sam ych rusinw zoone puki Ja giey, m usia cofn si z niedobitkam i zam i kn si w Trokach.

 24 1 Teraz, uwiadom iony o zaszych wypadkach, nadcign z Siewierszczyzny Kiejstut Witold dla zebrania nowych sil zbrojnych uda si w Grodzieskie, a zo Jagieo obieg Troki. Tam le przybya niebawem wielka armja krzyacka, wysiana dla podtrzym ania Jagiey na odzyskanym Ironie. Dnia 1 lipca 8 wojska Jagiey zczyy si z krzyackiomi zastpam Troki i. podday si. Krzyacy, speniwszy swoje zadanie, wrcili do Prus; w Trokach osadzi Jagieo brata swego Skirgie aby z nim wsplnie rzdzi Litw. Tym czasem Kiejstut, uwiadom iony po drodze o poddaniu si trockiej twierdzy, pody do Grodna, gdzie z niecierpliwo ci wyczekiwa na Witold. Nio zam sdziwego bohatera ay lo wszystkie gromy, ktre na spady w cigu ostatnich tygodni. Jak ranny lew wyta ostatki sil. on odesa do Brzecia, o tam jej bdzie najbezpieczniej i poleciwszy Witoldowi zawiza nie rokowa z Lubartem ') na mud pody. Gdy ju w szystko na niego si sprzysigo, gdy nawet obrocy Trak stchrzyli, m ud zostawaa dla Kiejstuta jedyn przystani. Tam najgo rtsze byo przywizanie do starych bogw, tam zachowaa si niezachwiana wierno dla obyczaju przodkw, nio podm ulona jeszcze wpywami wileskiego dworu. Ale ju i mudzinw wierno bya zachwiana. Sie stanli oni natychm iast po stronie Kiejstuta. Wpierw wysano zostao ordzie do Jagiey, zgadzajce si na uznanie go wielkim ksi ciem pod w arunkiem e chrztu m , udzi narzuca nie zechce. Jagieo nio odway si, wobec otaczajcych go Itusinw i Krzy akw, da takiego stanowczego zapownienia... Wledy dopiero przesza m ud pod Kiejstuta rozkazy. Jednoczeni zdradza go wasny zi Janusz ksi M azo wiecki; zaj Drohiczyn, M ielnik, zniszczy Sura, Bielsk, Kamie niec i obieg w Brzeciu wiekr swoj Birut. Ale Kiejstut pewny swoich m udzinw, pewny nadcigaj cych z Woynia posikw, poczywszy si pod Kownom z wojlicj '' j f t

S r

b" K n toi"lU ' "'"J '

d icy w > zieln to

 25 1 skicm Witolda nuci si odwanie na Jagie i 3 sierpnia stan z ca sil swoj pod Trokam i. Stanowcza chwila bya blisk i powtrnie w tej stanow czej chwili nic zawioda Jagiey czujna pomoc: Mistrz Inflancki przecign szybkim pochodem przez ogoocon z wojska m ud i stan pod Trokami ram przy ram i ieniu z Jagie. To nie znaki tyje injHzli - powiada latpis do Nimci s nim za m ino stojali protiw w kolto kniazia KestiUija. u eU Stany naprzeciw siebie zastpy w oddaleniu trzech lub czterech strzaw lukowych. Zanim jednak przyszo do walki, przybyli kniaziowie i bojarowie ukada si z Witoldem i pro si o porednictwo. Witold zgodzi si. Posano do zam po ku Skirgie i ten zaprzysig m bezpieczestwo w razie udania u si do obozu Jagiey. Tam odbya si narada, w skutek ktrej pojecha Skirgiollo z Witoldem napowrt do Kiejstuta, eby go zaprosi pod nam synowca. Stary ksi wymaga aby Skiriot giello zaprzysig m podobnie jak Witoldowi, bezpieczestwo. u, Skirgielo przysig wykona, poczem Kiejstut, w obliczu obu wojsk gotowych do w aki, przyby do obozu Jagiey. Ale Jagieo owiadczy wtedy dum nie, c jeeli gdzie ukada si bdzie o zgod to tylko w Wilnie. Jedmy do Wilna rzek tam zawrzemy przymierze. I Kiejstut uwie rzywszy zapewnioniom i przysigom pojecha z Jagie i Wi toldem do Wilna, a wojska zostay spoczywajc bezczynnie pod Trokam i. Przyjechawszy za do Wilna kaza Jagieo oku Kiejstuta w kajdany i odesa do Krewa, gdzie wrzucono go do wizien nej wiey warownego zam ku. I tam Kiejstut ksi trocki, pitej nocy po przybyciu do Krewa, z rozkazu synowca swego Jagiey, uduszony zosta dnia IB sierpnia 1 8 r. Morderstwa dokonali wielkoksicy poko 32 jowi: Proksza, M ostcw, Kuczik i Lisica. tam u Krem pialyja noszai powiada latopis o ie kniazia icelikoko Kesiulija udamili komorniki Jahajtomy: Proteza, szo nodu dawal jemu, a byli iniji M osiem brat a Kuczik a Li-

w7 kiE^
stwo:^wschodnie czy zachodnio.

) .K ok S p lsk w o od B u ra i- zqci p d n p ,: IMopi,iK ,,-Mlch k la o n l.on u-

,X ~ ^ ..l;.'"',^ r

-w " ~

dawna na polockiej swej dzielnicy przyrodni bra Jagiey, stan po stronie tej Moskwy i m iao zaprzeczy Jagielle praw do wielkoksicego tronu. Jeeli wadza litewska m iaa na Rusi zatrzyma swoje stanowisko, trzeba byo pogastwu wej w pakta z wyznaniem na Rusi panujcem trzeba byo starej , Litwie rozpyn si w owej Rusi i utworzy z Wilna ognisko ruskiego wiata, potniejsze ni M oskwa. Po zgonie Olgierda okoo tego dylem atu wszystko si m skupia. Jagieo zdawa sobie jasno spraw z pooenia w ja kiem pastwo jogo si znajduje; widzia on jasno, na jak kru chych nogach s|>oczyw kolos litewski, osobicie za wszystko a cigno go w objcia Rusi: atm osfera, w ktrej si wychowa, wpyw m atki, konieczno polityczna; popycha go wreszcie na tory polityki ruskiej zniszczony Wojdyllo. Hamowa go jedynie Kiejstut, ktrego jedno sowo mogo wystarczy, aeby Litwa nie cierpiala na (iedyminowym tronie Rusina. I Kiejstut pad. Z nim razom ginie stara Litwa pogaska; na jej gruzach m Jagieo zatkn bezpiecznie krzy prawosawny i pod jego oe ram iona wszystkie ziemio ruskie przywoa. Na domiar sprzyjajcych po tem warunkw, jedyny po u zostay grony przeciwnik wielkiego ksicia, Witold, ktrego zem zawioda w obz krzyacki i ktry tam si ochrzci), opa sta m ita si, zmierzi sobie sub krzyack, zdradzi nowych opiekunw swoich, wrci do obozu litewskiego i z katolika zostawszy |>rawoslawnym przystpi do programu Jagiey. '), Syn Kiejstuta przejednany z Rusi i rusk cerkwi, przesta by niebezpiecznym . I-os Litwy zdawa si by rozstrzygnitym. Jagieo odst') W itold b w c w F siech p d s zatargw z Ja a i ru , o cza gie, och rzczon y by w T p u n im W d (1 p d ik 18 r.), p n szy si n in a i igan a 2 a ziern a 3 3 ojed aw zJ agie w1 8 rok od ion w a ie k tolick n w a ie w od iego 3 5 u m i yzn n a io a yzn n sch n k ocioa i o trzym im Jerzy, a 1 lu 1 Or. wK a i 5 tego IS rakow p ie rzyj ch rzest w w k ted n Ww , oraz im A sa d . (N tt I. c V 3 8 32 . a rze a a elu i lek n ra arbu . 3 , 8. Jaroszew I. c. II 11 icz 7).

28 1

piwszy zakonowi, dla w lijtoj zgody, mud. ca'), mg bez obawy wej w zwizki najeilojszo z M oskw. Na istnienie takiej chwili w dziejach pastwa litewskiego zgadzaj si wszyscy historycy. .Gdyby stan rzeczy pisze Jaroszewicz duej jeszcze bez przerwy mg przetrwa, Litwa, przyswoiwszy ju sobie ruski jzyk, ruskie zwyczaje i | o czci > ruskie prawa, przyjmujc rusk wiar z duchown ruskiej cerkwi wadz i wchodzc wreszcie w coraz cilejsze stosunki z ca Rusi przez familijne zwizki swych ksit, Litwa, mwi, za mieniaby z czasem sw pogasko-litewsk w rusko<hrzecijask narodowo.3 .Rok cay pisze Smolka1 wayy si ). ) jeszcze losy Litwy: czy wiara katolickaczyli to prawosawna stanio atwo w olbrzyma pastwowego, przed ktryinby si m usia ugi cay w schd Europy. 7 prawosawnego Wilna dayby si . byy wszystkie ziem ruskie zagarn i w karnoci utrzym ie a; .M oskw straciaby wobec niego ca swoj si odporn. 7 wiel a . kiego ksicia Litwy Jagieo przodziergnby si byl w cara a despotyczna wadza m oga z prawosawnej Litwy wytworzy niepokonan dla caej Europy gron potg. Witold, ktry genjuszem swoim tak wysoko przerasta Jagie i ktry zwt piwszy o starych bogach, rzuci si w objcia ruskiej cerkwi, mg atwo stan u steru toj potgi i m wszelkio warunki ia potem aeby na czele schlzm u, atyckiej Litwy odegra rol Piotra Wielkiego, o wiolo doniolojsz, o tyle to groniejsz dln caego zachodu*. Ale m si oto, w tom sam ia em Krowie, sta niebawem fakt w ieko|H nego znaczenia dla Europy caej, drugi fakt >m zwrotny dla dziejw pastwa litewskiego. Podczas gdy potny ju teraz wielki ksi litewski za pragnwszy da uczu t l>otg swoj ssiedniej Po b o za I c, puszcza si ze zwycizkiem wojskiem w jej granice, dobywajc

*) S $ olk . K 18. K w 1 8. W d gie s 17 19 . m n ok 30 rak 86 yd. ru tr. 11,

twierdzy pod Zawichostom rabujc klasztor na ysej Grze, , podczas gdy zastpy litewskie docieray do Wilicy (do Wilicy o dziewi tylko m od Krakowa oddalonej!) podczas gdy Litwa il zalewaa Ru Czerwon zdobyt wioo przez Kazimierza Wiel kiego osadzaj panowie polscy na tron Piastw m odsz crk zmarego krla Ludwika wgierskiego, Jadwig i ujwszy w rce ster wielkiej i m iaej gry politycznej, szl pokryjom u najgroniejszemu wrogowi Polski, Jagielle, zacht, aby wypra wi swadziebne poselstwo po rk teje krlowej polskiej Jadwigi. Komu naley si zaszczyt togo miaego pom ysu, togo n am ju zapewne nigdy rda dziejowe nie odkryj. Mniejsza o to zreszt, kto z nim odezwa si pierwszy: Spytek M elsztyAski, Jako z Tarnowa, czy Jan z Tenczyna; w kadym razie w dygnitarskiem kolo m aopolskich m agnatw myl la dojrzaa. Natom iast wspczesnych sdw nam nie potrzeba, aby zro zum e w 1 8 roku bya dla Polski unja z Ulw jeeli nie ie, 35 desk zbawienia, to tward koniecznoci i celem wynikajcym z bardzo m drej rachuby. Zaledwie krl Kazimierz zam kn po wieki, Litwa zabraa Wodzimierz, t wan twierdz, ktrej zdobycie kosztowao tyle wysikw; za utrat togo klucza ziem ruskich posza utrala trzeciej czci Kazimierzowych zdobyczy; m iay pochd Polski ku wschodowi i ku Czarnem m u orzu by wstrzym any, z drugioj strony zakon, potny zakon krzyacki, hardo zadziera z Polsk od zachodu. Jeden tylko by ksi, ktry skuteczn mg Polsce da obron przeciw krzyakom sam wielki ksi litewski. Zm usi go do togo sil nie starczy; przyholubi nie da si; zwiza paktam nie dotrzyma; za i dowoli go byle czem trudna Jedna tylko rada: osadzi go na wasnym tronie, krlow polsk da m za on, zla oba u pastwa w jedno i zcem entowa unj wspln w iar. Trudniej poj, co mogo zniewoli Jagie na laki ukad rzeczy; jak wytum aczy pobudki, ktre skoniy go, w ostatniej niem chwili, do opuszczenia raz obranej drogi, do zawrcenia al z traktu prowadzcego ku Moskwie il;t trakt wiodcy do Kra kowa? Czy propozycja panw polskich pochlebia jego osobistej

220

wielkoksicej dum Czy zncio go przyczonio rnz na zawsze ie? do Litwy upragnionej Rusi Czerwonej? Czy olni go blask ko rony? Czy podziaaa na rozgona sawa piknoci polskiej dziedziczki? Czy wpyna na perspektywa zadania stanow ezogo ciosu znienawidzonem zakonowi, z ktrym znw byl u toraz w otwartej wojnie? Czy usucha rady Witolda gorcego ordownika pomysu panw jralskich? Do, e huczno swadziclmo poselstwo wielkiego ksicia litowskiogo, ze Skirgiell i dwom jeszcze bram Jagiey Bo n i rysom i Wigandem na czoo, udao si do Krakowa, a stam td cznio z Polakami na Wgry, do Budy, aby wdow po Ludwiku, krlow Elbiet, prosi o rk crki. Krlowa wgiorska przy ja Litwinw jak najyczliwiej i przyzwolenie swojo dala; pol scy panowie nie posiadali si z radoci; postanowiono niozwlocznio wyprawi polsko-wgiorskio poselstwo na Litw, aby udzieli Jagielle oficjalnoj odpowiodzi i przyj wymagano odo W* Budzie i w Krakowlo los krlewny Jadwigi byl roz strzygnity; m si niobawom rozstrzygn na Litwie. Bo o ia tnk a nie inaczej m usiao si sta, jak uo sobie polscy pano wie, wiolki ksi litewski i krlowa m atka, o tom nikt nio wtpi. Jake to jednak mogo si sta, skoro ksi Wilhelm rnkuski byl narzeczonym Jadwigi, skoro w 1 7 roku. olm 38 je, dopiero przekroczywszy sidmy rok ycia, zostali zarczeni przez prym asa wgierskiego stul u otarza w Hainburgu? W szak byy to ttiw nsalia do futuro, wkraczajce w sakram entaln dzie dzin? Nio do na tom zarczyny takie staway si sakram , ontom m aestwa, jeliby oblubiecy po ukoczeniu dwunastu lat ycia, zam ieszkali razom I warunek ten dopenionym zosta. . W 1 8 roku Jadwiga m 85 iaa lat cztemacio a narzeczony joj o rok byl starszy. I ks. Wilhelm tego roku w sam wilj w. Bartomieja (23 sierpnia) wjecha uroczycie na zam kra ek kowski, gdzie przebywaa m iujca go serdecznie, narzeczona jego, Jadwiga!

Alo co to m ogo obchodzi panw polskich, skoro si raz uwzili, aby nio W ilhelm jono Jagidlo na zam krakowskim ku nietylko osiad alo i utrzyma si! Zjedaj si-coprawda nieco po niewczasio - gromadnie do stolicy, a jeden i nich Dobiesaw z Kurozwk, przymusza ks. Wilhelma do ustpienia z zam ku krakowskiego. Ksi salwuje si ucieczk, spuszczony z okna na linie. Jadwiga w szale rozpaczy pragnie sobie torowa drog do niego tojioroin; Dymitr z Goraja odwodzi j od tego perswazj, poza ktr ukrywaa si sila. I uwiziona, pilnie strzoona w Krakowio, pada Jadwiga tragiczn ofiar wyszego celu, do ktrego gotowali j panowie duchowni i wieccy. ^ ^ toczny ukad z Jagie w Krowie. Nie bez okazaoci i popisywali si wzajem nych m usiao odby si to pierwszo zetknicie posw od krlewskiego tronu zm onowladc litewskiego pastwa. Ani przedtem ani potem , nio jania zam krewski tak uroczyst wystawnoci, takich ek goci tumem... Przybyli wwczas do Krewn z Polski: Wodek z Ogrodzieca czenik krakowski. Mikoaj Bogorya kasztelan zawichostski. Krystyn z Ostrowa i inni dygnitarze, penom ocnicy i przedstawiciele ssiedniego narodu. Przy boku Jagiey stanli bracia jego Witold, Skirgiolo, Korybut i Langwe, aby wiad kam by uroczystego aktu i podpisam swem utwierdzi zobo i i i wizania si wielkoksice, I tego niom dnia, kiedy w Krakowio krlowa Jadwiga al omyliwszy czujno strae, pieszya z zam do m ku iasta pod za ciszno kruganki franciszkaskiego klasztoru na tajom schadzk n z Wilhelmem auulryjackim stan w Krowio akt wicy Litw z Polsk. Podpisa go Jagieo w wilj Wniebowzicia N. Panny (14 siorpnia) 1 W roku. Krlowa wgierska obowizywaa si 3> odda m w zam u zcie crk swoj, za w zam ian Jagieo, 11 dnx LUhuanorum Ruw 11 iae<ic dominu* cl haeres naturalis, zobowizywa si litewskie i ruskie ziemio swojo na czasy wie czno do pastwa polskiego przyczy ferro* suas Utkuaniac cl Itnssiac Coronac Regni Poloniae perpetuo applicare.

 22 2 To co nastpio potom chrzest Jagiey w Krakowio, du : b jego z Jadwig w 1 8 roku, uznanie we dwa lata potom wa 36 noci tego zwizku przoz papiea, dalszy ywot Jadwigi, ktry wedug stw Szujskiego byl odtd tylko ofiar, apostolstwo ka tolickie na Litwie, ukady polskich i litewskich m onowladzcw w Horodo, ostateczno zlanio si obu pastw w 1 69 roku, cay 5 acuch wypadkw i czynw n do mowy Sapiehy w katedrze warszawskiej w dniu 8 m 1 9 , a do pogrom pod Szawaja 7 1 u laini wszystko to byo ju tylko wynikiem i nastpstwem owego faktu dziejowego, ktry speniony zosta na zam krewku skim wo trzy lata po zam ordowaniu Kiejstuta. Na zam krewskim zapanowaa cisza i pustka. Jagieo ku przenis rezydencj swoj do Krakowa i nie zazieral ju wicej do siedziby, ktra niewiele przyjemnych wspom nie m dla ie m oga. Dzielnic Krewsk posiada od 1 8 roku do 1 9 brat 37 31 krla polskiego Aleksander Wigunt, po ktrego bezpotom nom zejciu / wiata, Krewo przyczone zostao do Wielkiego Ksi .o stwa Litewskiego, aby rycho potem zosta tak jak wszystkie inne, krlewszczyzn - zwykem starostwem wietna, cile . z dziejami litewskiej ziem zwizana, przeszo Krowa przem i iAlcksandra Jagielloczyka, midzy 1 0 a 15 r. zburzono za 52 06 m krowski, zniszczono m ek iasteczko. Powracajcy z Moskwy w J518 r. pose cesarski Herberstein zasta zam opustoszaym ek ; jurysdykcja atoli zamkowa jeszcze si utrzymywaa, s bowiem akta okolicznych m ajtnoci, oblatowanc i przyznawano po roku 1 C w zam krewskim M 60 ku . iasteczko, sdzio si za czasw Rzeczypospolitej prawom m ugdeburskiem i uywao na pieczci herbu Leliwa'). Krl Jagieo w pierwszym roku apostolstwa swego na Li twie < 8 7 r.) kaza w Krewie zbudowa koci rzym 18 sko-kato') B ski. .Sur. P IW . IV. 13 NoU jegowrk isa B l. J.g. ll ol.- M 9. lki op ch ib

licki, jcdnoczasowo z fundowanemi kocioam w W i: ilkomlerzu, Hajnowie. TaurogacK Brzeciu'). W 144 r. krl Kazim ier/, .la-

dw .majtki Ntewieryazki i WerebLzki., nad rzek Krewlank lece. Jest w lem niedokadno. Najpierw, wie Wcrclmzki

obraz M Paskiej; porodku kocioa stao awek om z lewej ki , i prawej po siedem Obok plebanji staa szkoa a nawprost jej . szpital. Doaltarji krewskiej naleay: folwark nad Krewlank,sioa Szymaki, Horodziszcze, Sowonki i Pucilowoz Loszkami'). I)o altarji nalea w 1 9 r. folwark Niewiaryszki1 Koci rzym 77 ). sko-katolicki w Krowio zam ieniony zosta na corkiow prawosawni) w 1 6 r. 86 Krowo z m iasteczkiem folwarkami i wsiami okolicznem , i zostao, jak si rzeko krlowBzezyzn, dzieraw, starostwem . Pierwszym, o ktrym do nas dosza wiadom o, starost krewskim byl w 1 0 r. joden z Gasztoldw. W 1 6 r. m 41 48 ial w posiadaniu swojem starostwo krewskie Wasil Zenowiewicz (Despot Zonowicz); od 1 1 r. do 1 2 r. Piotr Hlebowicz; w 1 3 r. 51 62 62 Andrzej Epim achowicz; w 1 3 r. Nikodem Janowicz Cioclionowski 58 (Ciechanowiecki) podstoli litewski; od 1 3 do 1 3 r. Michajo W 53 58 asilowioz winiuski; od 1 4 do 1 6 r. M 60 55 ikoaj Narbut; w 1 6 r. M 5 0 i koaj Ocik (oeniony z Ann Lubeck, puci starostwo w 1 6 r. 62 dwuletni ard za 200 kop groszy podstarociem krewskiem u u Kasprowi Kuncewiczowi). W 1 6 r. synny z dziejw wycliodziec 66 knia Andrzej M ichaowicz Kurbski-Jarosawski, przybywszy na Litw otrzyma od krla Zygmunta Augusta starostwo krewskie, utraci J atoli ju we trzy lata potem i dnia 1 U 1 6 roku o pca 5 9 akt unji podpisa jako dzierawca krewski knia ukasz Bolesawowioz wirski*). W 1 7 r. starost krewskim byl Jan Wolm 69 iski kasztelan poocki, synny wojownik, ktrem Stryjkowski dwie ksigi u kroniki swojej przypisa, a ktrego waleczne czyny przekazali potom noci Bielski i Heidenstein. O nim to piszo Niesiecki, e gdy dobywano zam Taurus pierwszy tam ze swoj wpadszy ku usarj, szczliwie go opanowa, e niem niej odwanie poczyna sobie na poach Iwaskich, e Szerem pobi, e pod Wielkiemi eta ukami w 1 8 r, we dwunastuset sobie komenderowanych nie 51 ) A lw c lr. -Ilofisk . K. St. fol. 3 0 S. Inw ri k rch . en io 3 -.IM onU ojciota k aklego d ia Glistop d l3 r. prxex X M cieja S u ak rcw n a a fi . a ztn rlow icgo d zie A . c m w e s K . 5 . 1,5; * ) rch U . a .7

25 2

przyjaciela porazi i winiw do krla przyprowadzi. Przez lat pidziesit pozostaje starostwo krewskie w rku W iAskich, om od ktrych niem uraz cierpi krewscy m ao ieszczanie. Sam krl Zygmunt III specjalnym reskryptem zmuszony jest w 1 0 roku 61 przykrci naduycia Jerzego WomiAskiego, nierozdzielnego to warzysza ckspedycyj ojcowskich, starosty upitskiego i krewskiego'). W 1 0 r. starosta krowski Jan WomiAski chory 69 upitski nastawaniem swojem na prawa m ieszczan krewskich, wywouje przywilej krlewski zabezpieczajcy poddanych sta rostwa krewskiego od naduy ze strony starostw*). W jede nacie lat potem krl znowu wysya do Krewa komisantw dla zaagodzenia wynikych tamzatargw. Powtarza si to raz jeszcze w 1 3 r. i za krzywdy m 60 ieszczanom krewskim czynione wzywa krl Wadysaw IV przed sd swj niesfornego starost krew skiego Jana WomiAskiego; wreszcio we trzy lata potom po , jeszcze jednoin upom nieniu, zostaje starostwo krewskie Janowi W iAskiem odjte1 om u ). W dalszej lat koleji starostam krewskimi byli: i Od 1 8 r. Krzysztof Chodkiewicz kasztelan wileski i m 66 a starostwo krewskie jeszcze w dziereniu swojem w 1 4 roku; 66 w 1 7 r. Kazimierz Radzimiski Frckiewicz ustpuje starostwo 63 Icrewskie Karolowi M arsonowi, obersztlejtnantowi dobrze zasu onem na wojnach kozackich i m u oskiewskich, m iecznikowi oazm iaAskiem wieo nobilitowanem na sejmie 162 r. Czasu u, u 6* dzierenia starostwa przez tego M arsona potwierdzi krl Jan III w 1 79 r. przywileje m 6 ieszczan krewskich4 ). Przez cay prawie wiek XVIII jest starostwo krewskie w rkach liniw, ktrzy rnem czasy rozmaite osziniaAskie i piastowali urzda *). >Patrz D u en . ok m ty ' E a ch m dlin i zostay w u relacji N teek - n d n u ta c u iow ed g lM tafO a a e J nbyl w imo ia a im P e a ik oszm k , flrzcffnrz p d a ojsk szm k , aw loln iem ia a im o-

 26 2 Starost krewskim byl Stefan Jan lizie pisarz ziem ski oszniiaski, nastpnie referendarz litewski i m arszaek trybu nau litewskiego, zmary w 1 0 roku. Cedowa on starostwo 77 krewskie synowi swoim Michaowi Adamowi w 1 0 roku za i 72 konsonsem krla Augusta IL Starostwo krewskie byo w ]> o siadaniu M ichaa linia jeszcze w 1738 roku i w skad jego wchodzio m iasteczko oraz wsio: Biclenita, Ropowicze, Czuchny, Wiorbuszkl, M azale, M uksy oraz kilka zaciankw; fittynoncj szillwka. Starostwo".lal., w 1 1 8 roku 2 08 zl. dochodu (z kt 71 9 rych poowa szla do skarbu'). M icha lizio um w 1 6 r.*). ar 70 W siedem lat pniej konforujo krl Stanisaw August B tarostwo krewskie Stefanowi Sllniowl podkom orzem Sonim u skiem u i onie jego Zofji z ksit Czetwertyskich *). Po n a raczej ich, po Zofji liniowej, otrzyma w 1 75 roku starostwo krewskie 7 lzef Skarbek Wayski podkomorzy oszmiaski*) i w 1 8 r. 77 ustpi jo za 2 0 czerwonych zotych Rafaowi liniowl m .0 0 stygatorowi lit i onie jego Tekli1 We dwa atoli lata potem ). (1789 roku) jest starostwo krewsklo znowu w dziereniu spomnianoj Zofji z ksit Czotwortyskich liniowej podkomorzyny Sonim skiej. W porodku ruin zam kowych, do ktrych w cho dzio si z m iasteczka przoz bram o szeciu slupach z drzowi , ciosanego, dwigajc nawpl opad salk, stal budynek m ie szkalny z drzewa krgego, dranicam kryty. M i iasteczko, prze cito ulicami: Zarzeck, Piaskow, Tatarsk, Bolulanowsk i Borusk, dawao plus m inus 6.000 zl ardy. Do starostwa.

rotom ick (K tostock w . 11 r. VIII. W i: jrd 81 i). > Aroh. ctnir. 1 . K . <, (ol. 6 0 K. 3 1 , fol. 56-M ) 1 u 6. 73 . *) J. W olff: .S atorow l D en ie ysnlW *9 . ne- 9 !) 1 . P w . .Pow O iaA 8 oru n iat sim aki-. C 6 plorw xS jia

oprcz znaczno] puszczy i kilku zaciankw, m ilczay wsio: Czuchny, W iorobuszki, liicionita, Kopcowicze, Gajlesze i Rowki; w roku uliicglym 1 8 duo starostwo intraty 1 .3 6 z 1 gr.'). 78 68 3

P lt'w i. A . em vfleilkfe. K l-U . fol 3 -5 . ak k rch ir. s. u 5 0

D O KUM ENTY. Zygm n Traci i B ut oioy aski Krl Polski, W ielki X U aki, i*c uw R sk Pru i, u u i, sk m ydzki, M zow i, In n k a S cd l, d a ieck fln ln i, zw sk olski, Wn ad la l dziedziczn K ak y rl. Wkem u zon u J B u rod em erzem u W i olm .kiem D n mte s raw y aow li ob a- ali a p a ciliw m lo ieszcza ie y pod n d i n szy w S N an a lo ci aszey K sk D rcw icy ziera y W T, i W T. n tylko im w . ie krzyw y o pressye p dy p rzez u n w y ring sw rzd ik oich J'1 ***!*czyn roboty, podrad y w In y w rzecza n d u w K izopk sze, y n ch ielu ch a sta i; ew icIw ow rn '^'mordowa y gard k ra Z iT k k em a . aczemoni n u i ' T ic p c kny^d^T^olcgUw^Wa*! s oich p w rzed rew m iia il, ktrychd izora i szen o sta stw n szego K sklego teraz zsyam do rozpraw p ro a a rew y, y rzystp a s ow , u p ow do n s, abym onycli przez list n sz zarczn o W r. b zp lik all a y a y d . c ie ",0 ATk my^r* w V by t au pllk, o ycli s szn a | .lrzcga c h d p n u i,, K j n v n lon s nszla eck wp listw c n szychm b ie o ta ch i n n h a idzy sob | k yp sp > o o lity za ow li, ale te y lu sio u od p d n n si zw ch a d b zy od a i a aszcza m d l zieraw cw s ych ktrych w d Z ierzch oci n szey p lega licz w y n tylk w , a za w n a od , in ie o gard ale y b em iczem m ow n n in ie albo bez w k k ra i n ord a i iew n ystp u a n ie b k zalim o yli, a y nym len n sz list zarczn d W T. w a. K a y o . yd trym n p a o m a y W T. y przyk jem in m . azu y ' ' ^neVIn y XgTw^ n ch ich d rozpraw y p rozpraw z n i p n przed rew o y o ie iem raw ey izoram M rn i ize i, ktrzy w rok teran u loyszymd K n z ram ia n o rew ien aszego w i lid ysian pow n w si p zark imn s tysi k p a ie ay od a ca o la n sz k sk a rlew A jeiell W T. albo kto z su W r. d n h jakie sk . . g . o ic p sye m b zie przed leliii rew reton ie d izoram i W e lTm H sk ^oku od^X arodzen P skiego tysic s U a zescln p szego cgo^ lerw

Z utT ygm n rzeci z B a k K P oey wi rl olski, W X o L sk R ielki l itew i, u sk Pru Z u zk M zow i, Inflan i, ski, m d l, a ieck lski, S ed i, G , W n a i zw zk otw a d lsk d ziczn k zied y rl. M zczn o , w iea n m oytom a rcom a n omy w , ta , w ik szystk p d ymn im od an a szymw a ro tw n szego K sk oci ta a a a rew iego. I za | cn m w s sk irzco icm i a argi zorw u zon J n K : rod ych a a orsak p a isarza n aszego ziem iego O iafisk sk szm iego n ieyszym tysiczn szeW ym pierw in ym setn szym a ca S n d d iiesi ierp ia w ziestego d ia d S row a K skiego zia a krzyw w n o ta stw rew ch , d aszych w szystk ich doyrzc y sp ied o w sk teczn z U raw liw am u rodzon W tskicgosta ego om ro sty n aszego K sk rew iego, tu to z P k odstarociego, W y in oyta szych w szyst k s g wd ich u zieraw jego, O w ia y , u i y p w n w k ie b in n ch czyn o in oci szela ie, w le m oo gru tw p ed on l n , rzych ylajc B do p szych row la , ia ob i ierw izyj k k y wit W le y W ic oyta m iego w g w ieysk edu aszych zw yczajw d obrogo p o d , y tego p n w ia y u y ic list w d , w g k a osta o ien staw h am a edu trego w szel kie p w n sw p i b ziecie. Przeto rozkazu y w n ycio d o in oci e en d jem aia b la tych rew izorw n szy sta cy w g p a ch n edu otrzeby zgotow li, a p roza d a n o k dn 9 m ia iesi,S n n utysiczn Seesetaegopierw ierp ia lk ego szego. dtu rer. L s sigilli. M cicy J n W ocu a a oyaa p rz. isa ACTUS COMMISSORIALIS. M rew y izorow Jn K i: orsak p isarzziem i p ia o ia sk J n sk ow tu sztn A logo, a K in (lslew d orzan J K M za sk orw aki w in . . ci, arg m ieszcza y p d a y n o d n ch J K M K sk b p listy o K J oci n szego M . . ci rcw ich d c rzez d rla egom a ioci w P a w n n doyrzon krzyw u cA o P D ego an ysa i a lc dy, cl d . zieraw K cy rew sk iego J oci Pa a Jerzego W i egom n olm skicgo m loszczn o y w cia o n m o n m sta wd ley zioraw K w lo . A I byli p n m la <1m lo ro sk J rzed a i k m ieszcza z ro n w P S low jako to y od jegom ci P D izy . leck lcza oS . zlorin oy P. O k llcza w yb u z C raa sk row p h ow im izy ooon w k e, trych i d ostateczn s o isa e, ta ie p n k s zib m d a leysek jako m a ioszcia le, p n acy, w i, m y w ok orgi szystk w ley oci si gran (czego m n p n ia dla szerok b si le m siayb ico y ie o aw jc oci o u y op a gran w k graatw ale do tych rew pierw isyw ice szela ich , e izyj szych przych ylajcy si Ile w o isa iu graaic y p p n orzdkw m icszcza y w S a lo ci) tylko o jan y y |praw b iam laioy pow od y u y, w k ian staw trych u ie d en K skiego y P lsln cich K sk . C w rew ta roS rcw ich o szystk z m s zn o ia ta lozszy, co byo n d u w p sze, ta u w jem i p in oichw isu y y p a sta y ierw k stn u y ow n yp jem o

280 -

w d u .w ..juk, .by * ld .u om oim wl*y do Z k w kidy rok o d w i pobi m y p w n b*l. am u da a aj o in i

iw j^ slS iS S S S S

S ^ r ii^ a s s e s

iL V iis r

..

f ^

g g ^ ,r H a

r a s S :,r r ^ ^ S - H S r s r jr ^ a ^ ^ w / a r t e s s s s

3 2 ,"3

h
e

s
s

s
- S S

^ - S ;

S S ^ S ^ ^ S S -EH ^ S :sHSit3

n m b p c je n g ra u p n d y l. ic a ra r z d e o z ie i z I ich u w p szey n a a sk sta ie ierw iem sz arg d osili, i n n n on a ich a k id rok p gr. 1 b y g a jr o 0 ior arcc. Tedy groazy 1 0 irinam jako n rze * a po g arcu n ly.irie ied em , co Ic bidzie garczarzw d li, a ieli garcw a n u h , a ktrego tyd in n p n ie otrzeb bd do Z k , tedy p S p id mja a zie am u o ien zy a ^W zc to y w pierw id szych u w ch i n W sta a a oyta m icysckiego K rew y domz k rczm w y, adru w w siele p stymp K lan trzym a oln g lok u od rcw y a ten W p e yt, rzeto y m n tego W y a yta m ck ieya iego, ii w zie n jen szd ie o

w y wm oln iecie K ie y p ziew ta m rew d i orgw k p ych p sa y . K un a n ch try W K ski jako si p ien m n sieb trzym te w i, d m oyt rew om llo, a a ie a lok o gw k p ych ad ey p in oci d Z k p ln n b zie p in un n ow n o am u ien ey ic d ow ien p c w u go od d gich m a i, yjm jc ru ieszcza . D tegojeszcze, aby si m zc n o ies z w m IM ta te przy o b n czyn m Wytly? aby si linju yta a , k d iera iu szu a od is w K ie n gdziein ziey. J y p n rew ie d elib otrzeba o a a jech p in k za a ow ien bd z rodstarocim abo y b P sta zie , ez od rociego. U ara si u n p a a K skiego, i m sk rzd ik leb n rew ieszcza omjego n n iiesz^ygonu Ted/m U ialn a jako zd w a m w y w y w zd . y staw y, by a n ieli oln jald yja , y i k " ryn w " ku olny w targ, J rmrek y b d ego d ia targow a a un n a,

Idom*Pu T il rew . izorw n d n ch n n d tonL p a a y , ie a rzyczyn iajc u i w n ylz Illin m ta y z w ftc K skicy w iera p a, k lu i rew yb ocz m w k ym ro u aj ad k n V pd a i w ie o d n azyscy do B oego N zen w le n ego K len a . arod ia ed ow a d rza K trego lo p n w ia n osta o ien aszego w D zieraw Krl Jcgom K sk ie oid rew iey za w y w n przez listy p n do n s rew ol ysa iem isa e a izorw od J Kr. M . ci Pn N a a aszego M iociw y co si p n ilo, aby loju n b w ego osla ow ie yo zra danyclf K sk rew ich 'lalim I.) n s u w | p y n z sta id ieczciam y z p d isem i op rk n szy jedn JP. J a ch erzem W iu lcm D u om sk u zieraw K sk u cy rew iem , a dru m g ieszcza om y w n oscza o . P w K io roku tysic s n m isa rcw ze setn p szego m ca A gu d u ego ierw iesi u sta w dziestego osm d ia Sotorripiio ego n . otlu ro o fM H parli p d la ti c * originali r j '/ ffNla M omm m m

d yK ziczn rl. O aym jem tymlistemn zn u y aszymI przych zili don s p d n n od a od a i sszy

A np a rzd m n icie b ja i.- y m ia ow o row ieszcza ie K scy sk n rew arali s ,^e gdy i

rew izorsk y n d zw a yczay w ra, do robt n yk stra, p w y, yb iezw ych a .d od grah leem b , iczem w , izien y god p u y trapi; w b za wsiele iem em rzym sza a r roboty, ktrey o i p i n p in i, ora p u p n en ie ow n rzym sza otym b ln lo n ezw n ie ktrych m ieszcza K sk a m ow H ora T n rcw ich ian icie reh opyh Iw C ro , ana h p cza W a , asila B d n w , R ziw a N oh a o icza od on ikit k a gw sid p a ow lw oli zu leb n i K sk u n ktrego si Im X ow rew iem , a c. ldzu B u ow W sk u isk p i ile iem p otymun hpogral.il w ic ow c zterechy k jed y do tego w y J k row n in a leyd p ln k p cztery y gr. dziesi litt. z n h w ien ey o . ic ycign S d te y n . u zy a

Mpr.wtodllwi.jv

powMlM: KapnM'jrfJ Ikn pi^due.l. k p U o,

lm

g p ^ p p p i s S H S S

^ S ^ rS S srS

26 3 O pograh ie a m ien ieszcza K skich m ow o llrchora Tolpyh n rcw , ian icie y u Iw n C ro a , u Wada B h a o icza R d on M ity, k w lw a a h p cza o d n w . a zlw a ik oa , rjrch si n a sk jem aby d p d i przysigli, to ta te w o lezn , azu y, od an n oy d sta rosty n a a zciio p b e, w I n rcon a p p .,gra ion zite lew e; o rzysid przyrzc ze za a W p ci. ybra uk z m stcczk J k y z w cw ia a ao oci w szystk k listu iey, rom y rozk za ia n szego. w a n a ybiera n a C si lei n u n a y su (ego iem. o a rzd ik gi o rn krzyw kariyli, m s rosta n a z k d .Ingi sw k e dy a ta a z a ego ego, trym w d d , k d u m in a z a em ieszcza in i y p d a em n szem spraw n ow o d n u a u iedliw o su i sk teczn u i. D m te ktry po Iw u T szn u czyn o aazk opyzie y z rol u zon sta rod y rosta n a przyw aazczyl. n k zu y a y b tu J rodzo a a jem b ra ego n u H orow Topyzie, k em reh l trem lo .p k n u ad iem aleiy, zn u p rci. ow rzyw C si tk ie w k d o n in tre zieraw n a z p d n n ca a z od a ych auych D itrze C o ym h rym H on Tolpyhi po Iw szk p kop w , reh t a u o ie ycign do czego si tei , u zon sta sta n z a tedy m ci p d a i n szy przysig w on , rod y ro ie n , aj o d n a yk a jako z n d ich zieraw w y po kop groszy y p m ego po gr. a ca in ie a itn zcidu litew . w sk ycign A po w on n przysigi, m tym p d a ym n szy . yk a iu a odn a m te k y y po azeidu gr. iittew . w op sk rci. K przysigi w y m n w n tre zw ia o a e tu w sdzie n szym a a ssesors. p d a ym n odn aszymn s a zkody, grabiey, w y in w on n k zu y y m yk a a a jem ieysce y cza n zn czyli. C u w s a a zem szystk u gdy iem pod a i n szy byli gotow l dosy u i przysigi w g dekretw ndn a em ezyn edu u ob oin przed s emn h ln d aszymb d p d c o rzysigi ad ego z n h n w , n ic ie id ale U w k, szystk sp , jako k ich oem adego z osob a z tych p n rzysig wp A y u cll. Przeto m za dobrow em w u y on yp szczen starosty n iem aszego z p rzysig u y, a y przerzcezon sta sta te w jem b y ro szystk grab ie iey, d b , mjtn ci, o ra a o z p d n n szy w od a ych a ch zito, w g tego dek n edu retu aszego w ci, wca od r le d l, szkody n a agrodzi y tem dekretow n szem w w u i a u e szystk iem d osy op n L A isa em eby si tymp rdzey y sk teczn tym w u iey szystk p d a ym im o d n n aszym dosy sta n zn cza y y zsyam ta do K a k orn a n o, a a m y m rew om ik a szego u . W rod ojciecha P odoskiego, przed ktrym jako te grab w iee rci ta y z su sw spraw liw sta sta n sz u i m y b zie p w k g ych ied o ro a czyn a d o id n n szy do n ykych rob t, cia , racigw n p u , a ych a ch iezw rw ie rzym sza w n szn n n h n w in iesu ych a ic ic yciga, ale si z n i przystoyn w u iem ie ed g u w n su u aszego i rozsd u za ow pod w am n gw n l gleytw k ch a in i a atow ik n szych o isa em Jed a te p d n na.zy n s a p n L nk od a i ie zczyc si tym c ^gleytem "go" zw yczaju W m zy so n m , ted n u , s ro tn n s yta id b ie aj y in rod tn s a z m zy n i w id im yta, czow a dobrego y o ego, ob y o iek siad rn nym d prze la strzegan w ia szelakiego porzd u p d m tego d retu n szego. C d k o a oc ek a o la

27 8

w ikszey w p iary iecz n szW X L. p a . . rzycisn ro a lim D nwW ie zk za y. a iln sktegoMrok aSzw u edakleJTierok . l*oSapi*a C w fa ll.. > . S D U u h W rfea 1 T . )'). W la.ly.lawC arty i laski B - krl P i, W Xli L a i, zw oey olak ielki ttcw k R sk P ski, M zow i. u u i. ru a ieck m ydzki, In tsk y S ed i, G ki, Wn flan i zw zk oU ad la l d ziczn krl, obran W C M iew i. a k zied y y ielki ar osk sk IT zon uJan i W i iem , C or uU iU ia u dzieraw rod em ow olm ak u h em p k tn , cy n a u K sk u w ie n mm ula n sz k sk . U zon a zem rew iem , iern a iem sk a rlew rod y, n mm S a iy! karyli si przed n m bojarow y m a i ie ieszcza ie K scy d n rcw o y przodk ie ic n ow h igdy n odpraw ali, czyn tylko zw ie ow sz yczayn d z m u y * a k o a ea orw n szy on n d n y od n s w c.n ow e P a ch ym a a e a ie., firm an rzeto ch y to m p W T. aby on do robt tych n p u y d e cem ie o . ycb ie rzym sza a n jr imp rzykroci n czyn dok d sp a, od p ien ych bojar p s d ie i, raw om ion rzed n sz W T. in tow n , sk czon n b a . ten a a o a ie dzie, in czey n czyn d a i a ic ic la sk n szey. W llorod a yazczach d ia p n itego m S n rok Pa ca ierp ia u skiego IK, p n a ia n a ow n aszego p iego y a ed . p szego. Ih f a * na. (U H olsk zw sk ierw w dM J

yilkl! M zow i, In n i, Pod i, P inu a ieck fla tak olsk odlaski, W sk Sm oy i, olcAiH K . d ieli n mprofb sw a rew on a bym pra a o y w nym z d w ych czasw .> an 1 n yjn ieyszychw p m a tecessorwn szychS h n ,Z u taIII a n itej a ici n a tep a a ygm n ad w a n e, rzed a i o a a tw zili. ako m, y y W ysa a IV n d n ktre p n m p k d li, s ierd J krl, w idzc su rzecz, teran szn iejszym listem n aszym w szystk p w ie rn a jak olw m so ie su ce u a ia y y przy u w ch sp d ych iek iek aj b mcn m sta a orz zon oszm sk la iego y J n C in G a a orw a siew iego n rew od A tecesso w sk a lzy n r M j ted m a y ieszcza ie y bojarow K n zosta a w w n ie rew e* w e szystk p lem rzy u w sw , tru k w k robi y on szyn ow , w su ach oich n i szela ie e k a icey Im n d a zw ym * rg... U m k ieszczk h jako y b jarsk n w szy tylk jak k o ich ie ik o, i p ed tymw m n a i u zen R izorow posu ow od a a d ra y ia ow n rod i ew i* n ili, d w o Z m u K skiego p w n A jako w a jc czyn U czyn s raw a k rew o in i. yp ca sz k ic p ie d o, w c k iek z bojar y m liw zym olw ieszcza W k n yt, trego s m m a i ieszcza ie n

 28 3 k in o p d tk Rioojypoipoiitej n ici p in i bl m M za io n d io n o n l a co ow n io C n ic o Z k K n lcgo, n do karbu W X a L tik am u row k io iol. tw itow iogo doi ciyiii y k ity olnym a. W tom w w yw szystk diioriaw na K ski n m im ca row io a on ciynU iadn prxo..kody, d ciogo w naym loy.iym pu k o^ au ym oy la n nd d dane' tcra^ioyM ynTTu toni**naszymrtw lordM iny. K ktrogo dU lop..oy o p agi rk n ow aai p odpiaaw p o W X LiU p aiy, io z . . go rzycisn rozk za a li y. Finn wO n rioy n szcy roku P logo^7 m ^ ob a d., in a colU n altak 0 oa K ru ry)

TRAKT OSZMIASKI.

k in B n i. K o li. * lied lk rzyack u i tu ieje. S ow K zim ie czty rn yn ie a ierza Ja giello a D czyk . IugoiL - . K ierz. - Z alisk za k K m n w azim w a m u a ien y Loh - S arga. - R iw o o - G ica p w lu - 7 Irak p l p n cn . k / n p l. ran o ia . . lu o gran - G d je. - O ic. u olia braz M ik B iej. - O trw a i osk a lcc. Rd n a ziu y Poniekd do oszmiaskiego powiatu, n w kadym razie do dziejw jego naloty trakt dawniej pocztowy, tak zwany >oszm iaski<, wybiegajcy z Wilna na w schd nu Oszm ian i M isk. Gwna to niogdyS bya arterja ruchu niotylko m idzy ziem oszm i iask alo i dalekiom wschodnicm dzielnicam Litwy, i i i a wspln stolic. Tdy to, za dawnych, dawnych czasw cig no krzyactwo zachodnio ku O ianio i tdy cofaa si z krwa szm wych pobojowisk napowrt na leo swojo; tdy to przybya na tron wielkoksicy zakadniczka zgody i przyjani midzy Moskw a W ilnom, narzeczona Aleksandra Jagielloczyka, spo tykana uroczycie w Kiomiey; tdy to w pltorasta lat potem , za nieszczsnogo panowania Jana Kazimierza, wylay si na Litw wojska cara m oskiewskiego, pustoszc ogoocony z obrony kraj po Wilno i dalej; po trakcie oszm iaskim manewroway brygady i szwadrony kociuszkowskie, usiujc przobi obrcz elazn, opasujc Wilno w coraz to cianiejszym prom ieniu i z traktu oszm iaskiego cofny si na Wilno po raz ostatni; t drog wroszoio pary si naprzd ory francuskio, przodujc

 240 ludzkiej powodzi, i wracay broczc krwi pogruchotanych skrzyde.... Tych w spom nie, co z biegiem wiekw przylgny do plasczystej i grzystej drogi tej odwiecznej, wystarczyo by na m ono grafii tom niejeden i nie duya by si zapowne podr po oszm iaskim trakcie tom ktryby do pam chcia przywoa u, ici tyle dat pam itnych i rozgonych im ion. Alo ziom atka, po la-m dobnie jak deszcze i susz, kurzaw i niegi bierze w siebie, lad po nich zacierajc, tak te daje po sobie przechodzi burzom , wichrom klskom i wietlanym dnioin ludzkiej doli i niedoli, , zacierajc ich lady, rozwiowajc pam itki, o ktro by m po yl tom nych m oga przorwan ni wspom nie zadzlargn. I przeto nierychlo i w czasu odstpach niem aych przy chodzi to ten to w, w przeszoci bardziej ni w przyszoci rozmiowany i w gwar codziennego, z dnia na dzie, ycia om iela si rzuci sowo wspom nie, cieniom dawno m inionych lat po m wi u grobowcw i na cm entarzach, powstrzymuje kwaplcych si m o przechodniw i dla garstki suchaczw opo im wiada ciekawsze i poyteczniejsze ni niejedno pisarskie / y .m lenie, dzieje tych oto zwalisk, am icych si na potnych jeszcze podwalinach, dzieje togo oto pola dziwn jak a nioswojsk nazw. Bg wie kiedy i przez kogo, ochrzczonego, dzieje horodyszcz i kurhanw, ba, okolic caych dzi m artwych i pustych ale m artwot i pustk ogromnego, na wiat cay gonego niegdy teatrum z ktrego czas wszechpotny w it aktorw i w , ym idzw. M te i trakt oszm ia iaski swego historjografa, a by n im nio kto inny, jeno marny przed laty dzierawca trzywlkowoj Borejkowszczyzny, znany w okolicy z nazwiska a szorokiom u wiatu z przybranego autorskiogo im ienia. W swoich .Wyciecz kach po Litwie w prom ieniach od Wdna* powici Wl. Syro komla m iejscowociom ocym u oszm , iaskiego traktu, setk kart ciekawych, cennych i barwnych i sdz - na czas dugi wygodne spoeczestwo nasze uwolni od obowizku zajcia si tatarskicm osadam pod Niem i i ie, byem probostwom w Ilukojniach, gdzie przey lat niem i do snu wiecznego spocz jeden ao

z najzasueAszych obywatolw kraju, Pawe Ksawory Brzo stowski referondarz litewski, olgierdowomi Miodnikam i Kam i ionnym ohem rezydencj lotni zotouslogo Skargi'). 1 , .| Niechccy atoli, Syrokomla ulywszy pracyjprzyszym| zicv d jopisom ziem litewskiej, przysporzy im roboty w i lnsnom u traktu oszm iaAskiego przebywaniem. Do Kiemiey, tipam itnionoj pobytem krla Jana Kazimiorza i um ow, zawart tam przezeA z carem Aloksym M icliajowiczein, do Miodnik polnych w spom nie o witym krlewiczu Kazimierzu, do Kam iennego ohu Skargi, przybya trakjodnu pam itkowa m iejseow oSf: Borejkowszczyzna. Okoo dziesiciu lat ycin spdzi tam | oeta w fol > , warku dzierawionym przezoA od hr. Tyszkiewicza, Mil par odjechawszy od Wilna, zajd nam drog dwie piaszczystegry,awkotraktu, staa do niedawna jeszcze, po lewoj rce, obpokaniejsza ni wielo in nych przydronych na trakcio oszm iaskim Po prze . ciwlegej stronie gociAca, o wiorst niespena od drogi, grujc nad borejkowsk kotlin, dostrzegao si drzew kup, oczywicie przysad dom ow, i sadu nieduego szpaler i szaro potw linjo. Tam pod drzew tych , ') S ca u tra tu m zy M d ik m K k iatn ku toj k id io n a i u ojn i renia Krzy w a z a a i niegdyi I dzli jo.zczo ca ok k , nn loj olicy jako m co p p su | ioja o a lo drod z O ian d W a, p m jest p jm n w n K n iego, zo szm y n iln a itn o a iem iej o arsk u a cegoz W a wr, 13. E izod wop a y w d u p t. -Z w o ciek j iln 88 p in n ziek . o sp m ieszla eck -. K n ch ich rakw 19, 8 8 3 87 tr. 5 3,

cieniom kryl si skrom may dom * gankiem na dwch slu ny, ok, pach, a z dom tego, z nad stolika u naronego okna stojcego, ku poszy w wiat, aby na zawsze w ludzkiej pam ici pozosta serdeczno .gawdy wioskowego lirnika, o > Starych wrotachi o .Janku Cmentarnlku, o Ksie chlclm o .Spowiedzi pana -, Korsaka-, o .Filipie z Konopi*.... Kto jecha m o, swj czy obcy, mdry czek i byway, im czyli to Sim plex Dei tervus, z gocica zjeda, zacina szkapy pod gr i do Borejkowszczyzny, bodaj na m ent, w om stpowa, pokoni B osobicio tom do ktrogo lgny wszystkie serca i u, litewskie. I przesiadywali w izbio ladajakioj poety, lub w sadzie m alekim u pamitkowego stolika, m , isternie uksztatowanego ze starego m yskiego kam ienia, bracia po pirze, po u yle, m po sercu: Odyniec i Pug, Eustachy Tyszkiewicz i M ikoaj Mali nowski, StanisawMoniuszkoi Teodor Tryplin, Horajn, Chodko kt wszystkich zliczy i koniu obcom nio zdziwiwszy go, po u, wiedzie, e tam ot, uoszmiaskiegotraktu, pod som , ian strzech lichego folwarku, bilo nieraz swojego czasu najywsze ttno pim iennictwa naszego. W Borejkowszczyznie jaskry polne i rum ianki obradzaly przelicznie, nawet dopisyway od czasu do czasu porzeczki i m a liny, ale na polach piaszczystych m niejszy zazwyczaj bywa urodzaj ni w tece poety. Sam przecie Apollo instalowa go tak a nie inaczej na tej ziem skiej siedzibie! I rozk s m om b a tru yk rzcze z c ej s a ity, I rozka sow om by p n n ciy, ik , ik ie u Za* by c p m w oczy n w a a z ik y, i rzed iot ie p d n om N d mc n d ie a i a zieraw n z a n a y.... ie i iarn i tom Tak chcia Feb a woli jego, przyzna trzeba, nie m yla nawet opiera si sam Syrokomla, a jeeli i myla czasem to , meljoracje gospodarskie koczyy si zazwyczaj na najlep szych zam iarach. Ba, piknego poranku dla przeprowadzenia gruntownej reformy gospodarczej wezwa do Borejkowszczyzny-.. Korotyskiego i autorowi .Czem chata bogata- dozr nad chat swoj powierzy. Korotyski zainstalowa si w Borejkowszczyz-

243

nie, o staj kilka od -rezydencji' przyjaciela, w istniejcym do dzi dnia budynku, gdzie te* prawdopodobnie podwczas m usiaa by tak zwana piekarnia i czeladnia-. Izdebk zaj naron, z przelicznym widokiem na zielony wielki parw, na faliste wzgrza, na uroczy, swojski krajobraz; u okna roso rozoyste drzewo, zastpujc w locie firanki a zim oson od w iatru. Nowy pan rzdca zasiad powanie przy stolo, otworzy szuflad i wyj tompiosenek Beranger'a. Rozpocza si z dziedzicom wsplna praca: przetum aczyli w cigu gospodarskiego roku bodaj czy nio do dwch kop beranerowskich gawd i pieni. Borojkowszczyzna m iaa niepenych trzy woki obszaru i dwch agronom w. Wyobrazi sobie atwo, jak gospodarzyo dwch takich agronomw na trzywkowym folwarku! To te jeeli w Borejkowszczyznlo goci z bliska i z daleka zawsze m bya, to rczy m oc ona, e nikt nie zajeda tam dla ogl dania - gospodarki. Interesowa si ni jeden jodyny chyba Kaciukiewicz, karczmarz horejkowski i to li tylko zo wzgldu na pobrane u niego na kredyt >ze dworu- produkta spiarniane i kolonjalne. Biedny Kaciukiewicz! sprawdzio si, co sam Syrokomla przepowiedzia w Testam encie swoim Nio stao . poety, Kaciukiewicz -zosta sierot*. Od 1 5 roku prawio do koca yoia przem 82 ieszkal Kondra towicz w Borejkowszczyznie, bawic u sioble krciej lub duej, stosownie do tego jak m icm w danej chwili byo m W u ilno, jak czu si usposobionym do ludzi czy od ludzi. : Z pocztku dobrze m tam byo; czul si istotnie .1 siebie-, u 1 no wsi szczerej, ktr tak kocha a zarazem w pobliu ogniska ycia umysowego, bez ktrego obej si nie m g. T aj d i m sp u n oje okojn p ie yn . Mmch a soli, k ia d s ta a leb , w tw o y , Id obry czow c semg iek za ocin W rd gstych d w ja on gru S b , b i, szy O , gdyby tylko jeden d B ch ar oy: S ok o d szy! p ojn u

 24 4 I ta .spokojno duszy, rwa si i rwa Ja powoli.... Gorczka przetrawiaa ycie togo napozr cichego, a w swo bodnej chwili zotym hum orem sypicego czowieka; w piersiach tchu brako. Ody w wileskiej klatce zamknito konajcego sowika, przyjaciele, jakby ju utrwalajc pom iertne po nim pam itki, odbili na ulotnej karcie drzeworyt .Tygodnika Ilustrowanego,. wyobraajcy rysowany z natury doniok w Borojkowszczyznie, oraz trzy strofki pod nimSyrokomlii jli za groszy kilka pam itk t midzy ludzi rozrzuca. Ton i w naby i do dzi dnia tli i owdzio napotka m ona przechowywano egzemplarze wize runku Borejkowszczyzny midzy 1 5 a 1 U rokiom 85 80 . I chyba nio znajdzie si i dzi i dugo josz.cz.o, dugo, czo wiek taki, ktry w pam m ici ajc serdecznie rzewny w iersz, borojkowski Syrokomli, nie przypomni go sobie jadc traktem oszm iaskim m o |>odw im ileskiej Borejkowszczyzny. Oto bladoniobioskio niebo nasze, usane obokami m lecznem a pod niem i, tym piaskiemi drobn trawk przytrznlte- faliste wzgrza, i droga w .koleiny, i plot z erdzi i w oddali gar klonw naszych, lip i topoli. A pod tem niebem na szm , acie ziom w bry i, owate zagony pobitej, pod oson zielonych drzew, stajo nam przed oczam wyobrani dom pod strzech, w domok z pa i ek mitkowego ju dzi wizerunku dawnej Borojkowszczyny, i gos jaki cichy, daloki niezm iernie i sm utny /.d si w duszy jak ajo eclio powtarza; C o ch m rodzi p la h leb i rzez to; Mimjonl tylko ten b it n b , o k ie a C > j uo n dc a . o !< n .1 a h t Pod u rzyd ch u p d c iems k om m ry, o ien trzech y Prdkoi m b le. m p ciech e o oje o y Prdko I dwch lat nie m ino po napisaniu tych sw . a jeden z najwikszych lirnikw wiata, wioskowy liraik litewski, skolial z rk na strunach liry swojej piownoj. Gdy si traktom oszm iaskim wyjeda z Wilna, w prawo

- 25 4 z po za przedmieciowych domw i dom kw, jto nad ogrodami warzywnemi, pomidzy wzgrzami otaczajcem m i iasto, wida w dali m cm ur ontarny i gsto drzew nad nim To Rossa. Tam . pod niskim prostym citym gadko po jodnej stronie kam , , ie niem polnym naszvm pogrzobiony ley Syrokom . la. Ulica w Wilnie, przy ktrej stal dom w ktrym um jut ar, nio istnieje. Wdowa niedawno tom y przestaa; dzieci rozpro u szone po wiecie. Bodaj nikt nie wskae m iojsca (w M iskiem ), gdzio urodzi si autor >Dborogac; mao kto wio gdzie Zaucze, w ktrem spdzi znaczn cz ycia. Nigdzie jtom nika, nigdzie pamitkowej chociabyoznaki. Pamitk jedyn | >ukochanym M * pieniarzu pozostaa tylko Borejkowszczyzna. I to jeszcze, gdyby wacicielowi przysza z poniedziaku na wtorok fantazja znloH ioiiia folwarku lub oddania borejkowskloj ziem dajmy na i, to. pod fabryk drody nikom by u nas do gowy nio u przyszo zatroska si o to, wstawi si lub chociaby tylko al gono wyrazi. Borejkowszczyzna pozostaa na m iejscu tem czem bya , przed laty: puszczanym w dzieraw folwarkiem lir. Benedykta Tyszkiewicza. Tylko obszar joj urs z trzech do piciu wk, a na piaskach tam tejszych, pod skrztn upraw |>otroily si plony. I dobrze znana karczm u gocica ju nio Istnieje. a Dawnego dom m u ieszkalnogo Syrokomli te nie szuka. Przorobiono go, przostawiono, rozszerzono, cnie jedno skrzydo dodano; tylko po prawoj stronie od ganku pozostay dawne ciany i okno narono wci jeszcze to sam u ktrego siadywa e, niegdy poeta. PP. Narkiewiczowie, trzymajcy dzi od lat przeszo dwudziestu ~ wdzierawie Borejkowszczyzn, na dom ku pod strzech poprzesta nio m ogli, nawet wolno sdzi przy szczeroj chci uratowania pam itki, a dziedzic Borejkowszczyzny, rozum si, nigdy nio zatroszczy si o to, aby da m ie ono zachowania tego, co w caym cywilizowanym wiecie jest szonow anom W Anglii, we Francji lub w Niem . czech nio tknito by dom w ktrym pisarz znukom yj i tworzy, albo li to sta u, ity rano by si podtrzym siedzib, a w razie runicia upam a itni w dany sposb m iejscowo pam itkow. Znam nad jozioram i

26 4 Salzkam ergutu kilka nadbrzenych awek kam m iennych, opatrzo nych napisem Ixnanruke. Tdy przechadza si autor .Albi: gensw- i tu wypoczywa, zbierajc dla piosnek swych tony i obrazy. A jakie daleko niem ieckiem m u olanoholicznem poocio u do Syrokomli! Za jake inny los m pom a lortna ich obu pam i u Niemcw i u nas!

Dajmy pokj tym m ylom .... Me py tajmy dlaczego, wraliwi niezm iernie na ot> co 0 nas B lidy, sam do poszanowania, utrwalenia i 1upam itnienia narodowej chluby i chway przy czyni! si nio um y lub nio chcem iem y.... Ze-ladw dawnej Borejkowszczyzny pozosta tedy nie tknitym jedynie w kam m ie yski, za stolik ogro dowy sucy niegdy poecie. W nieduym sadzie fron towym, rosncym 1 prawoj stronie dom sta on pod altank "' u, bzw i jaminw: dzi, przeniesiony o par krokw blioj ku dom owi, stoi przd awk drewnian, pod cieniomgruszy, u cieki sad przecinajcej, ubarwionoj rabatkam rezod i nasturcyj. i Nawprost dom m u, inwszy drzew rozoystych kilka, za obrbem nowego owocowego sadu, uprzojmi dzisiejsi gospodarze

Borejkowszczyzny pokazuj przybyszowi wspom niany wyej stary budynek, w ktrym m ieszka i pisa W incenty Korotyski. Zwaliska m iodniokiego zam (wiorst m ku niej wicej pi od granicy oszm iaskiogo powiatu) rozsypuj si w gruzy powoli. Troszczy si o nio jeden tylko yd dzierawicy ogrd fruktowy, rosncy w obrbie m urw, bo sadowi mury to za ogrodzenie su. Pokruszona baszta narona sterczy jeszczo wyniole o staj kilka od traktu; gnied si na joj wierzchoku z roku na rok bociany; czas zachowa jeszczo gotycki rysunek poowy jednego okna i architektonicznych par szczegw. Ogromna fosa, ota czajca niegdy zam porosa dziewiczym lasom olch, osin, ek, , czorom topoli, krzakw rozmaitych i dokoa m ch, urw utworzya si przecudna prom enada, gdzie roje ptactwa trzepoc si i wierJeden to z najpikniejszych zaktkw na szerok okolic, z kt rego nikt nie korzysta. Kiedy zbudowany zosta zam w M ek iodnikach, wiadom oci nio m y. W kadym razio istnia ju w piorwszoj poowie am XIV. wieku czyli przeszo pl tysica lat tom Opowiada po u. danie, e budowao jednoczenie zam w M ek iodnikach i zam ek w Krewie jakie plem bogw czy olbrzymw, tak silno, e i m ularze pracujcy jcdnoczasowie w M iodnikach i Krowie, poy czali sobie m otek, przerzucajc go powietrzom z Krowa do M iodnik i z M iodnik do Krowa. M ktry do naszych czasw dotrwa, m ksztat prosto ur, u kta, na 249 okci dugi, 19 szeroki, a 1 wysoki, ale zdaje si, 5 6 i m usia by daleko wyszym. W obrbie jego m ieciy si budowle drewniano lub m urowane. W pnocno-wschodnim wgle wznosi si, rozwalona u gry, zamkowa wiea, w kwadrat m uro w ano. Bya do przestronn i m iota trzy pitro, w kodom za pitrze po dwie kom naty. Baliski widzia jeszczo przd p wiekiem nieopadle schody staroytne, prowadzce na pierwsze pitro.

28 4 WM iednikach spdza od czasu do czasu cz lala Olgierd zm aonk swoj Juljann. a za nieproszonym byl lam gociem w 1 8 r. wielki m 35 istrz krzyacki Konrad Zolner von liothonstein. Przeraony zawart ugod .Jagiey z Polsk, odatrycliniciom si Witolda od Zakonu i zdobyciem Kowna, prze szed na czoo licznych hufcw Niem en, pom in Wilno i zapuci si a za nitt kraju ogniem i n tiogo roku wraca do Prus. stan w ielkimoliozempod M iodnikam Tu na cze i. w JerzegoodbywaoKrzy. podezas ktrych wielki m istrz pasowa wiolu na rycerzy i wspania wyprawi uczt. Zawitali tu jeszczo Krzyacy w 1 0 r. pod dowdztwem w 42 iolkiego kom tura Wilhelma z Holtonstointi, ale niefortunny wypad im tu popas, gdy wszystkie drewniane budowle w M iodnikach m ieszkaAce sam ju byli spalili. i W zam m ku iednickim przemieszkiwali czas krtszy lub duszy synowie Kazimierza .lagielloAczyka, pod dozorem nauczy ciela swego, od 1 6 r Dugosza. W M 47 iednikach wreszcie spoczywaly zwoki witego krlewiczu Kazimierza, ktry > M v io dnikach a do m ierci swojej, w r. 1 8 , przebywa. Z M 44 iodnik przeniesiono ciao witego do katedry wileskiej w r. Zam atoli m ek iednicki nio byl ju podwczas rezydencj niczyj, i, sdzi wolno, chyli si ju ku ruinie. Dekadoncjn la rozpo czo si na pocztku XVI, w ioku. Pose cesarza niom iockiogn, Ilorborstein, powracajcy z Moskwy w 1 1 roku, znalaz ju 57 zam w Miednikach opustoszaym ek .

249 U Rwnego-pola, m ajtku dzi niadeckich, czy si gra nica wileskiego powiatu t granic powiatu oszm iaskiego. Dalsz traktu oszm iaskiego przestrze przebywalimy ju przy innej okazyl, opisujc na innem m iejscu nocn podr cesarza Napoleona zo Bmorgo do Wilna w Grudniu 1 1 r., krelc 82 wiadom o upranach, o Sm o orgoniach, o Zalesiu, o M olodecznie, mim ktrych trakt oszm o iaski ku M iskowi na wschd poda. Minwszy Rwnopol, z traktu wileskiego zwrmy na p noc, pod plant kolei elaznej Libawo-Komeskiej, ku rzeczce Loszy, oddzielajcej oszm iaski powiat od wileskiego. Okolica pokryta drobnem ziem i skiem posiadociam le obok siebie i i; folwarki niedue, okolice szlacheckie, zacianki, n za m ajtki wiksze dopiero hen, za granic lub u sam granicy powiatu. ej Tam, daleko, na skraju sinego horyzontu, byska cerkiew w Ostrwcu pogranicznym M . ajtno t znaczna i dzi jeszcze, leca jakby na wyspie utworzonej przez trzy rzeczki: Kiegn, Kowalk i Losz, skd podobno i nazwa m iejscowoci urosa. O strow stara to, odwieczna osada i siedziba. Stal tam ju iec, w 1 74 r. koci i klasztor Dom 4 inikanw, fundowany przez M arcina Gosztolda, a dobro byy niegdy (1537) w posiadaniu pierwszego m Barbary Radziwiwny, wojewody nowogrdz a kiego, Stanisawa Gasztolda. Byl nastpnie Ostrwiec w asnoci Gnoiskich, a Helena Gnoiska wniosa Ostrwiec wianemi daro waa w 1 00r. m 8 owi swem Janowi Korsakowi, pisarzowi ziem u skiem oszm u iaskiem Ostrwiec przoz trzy prawie wieki by u. w dziedzictwie Korsakw. W 1 8 Adam Ignacy i l.ndwika 74 , z Koziew Korsakowie przedali Ostrwiec Abram owiczom , a Abramowiczwna wniosa go wianem w dom Szwykowskich. Crka Kazimiorza Szwykowskiego (porw. Bienica. Pow. oszm . cz I. 828), Julja, wnioso posagow m ajtno Ostrwiec Kostrowickim Po m . ierci bezdzietnej Aleksandrowej z Kostrowickich Brochockiej, dosta si Ostrwiec prawem sukcessji Kazi mierze z Kostrowickich Kyszardowej Hom erowej, po ktrej wzia Ostrwiec crka W ando, polubiona Ryszardowi Syciance, obec-

nom Ostrwca wacicielowi. Podupad; koci D inikanw u om wznieli nanow w 16 lub 1 18 Jan Mikoaj i Ilclcna z G -o 16 6 noiskicli Korsakowi?, zapisujc ua uposaenie klasztoru folwark Wowierany i Prudziszcze. Gdy i ten koci podupad, wznis now wityni, m urowan, przeor miejscowy ks. Hilary Ciszewski w 17 r. W 1 6 r. koci skasowano, a budynok klasztorny 85 86 zniesiono')Woglo obfit bya la strona powiatu w klasztory. O w iorst kilka od Ostrwca stal zaoony w 1710 r. klasztor Karmelitw w S odce. d .i w niepokatnej, a o wiorst kilka od Sobdki lob / si m ksia Karm ieli elici siedzib swoj w G udohnjach. G d a wsawi na kraj cay cudowny obraz M u oh je atki H oskioj. Hyla to niegdy m ajtno Wojnw herbu Trby, a Jzef Wojna, 51 *8 wali w Gudohnjach w 1 6 r. 74 koci i klasztor Karm elitw. Gdy koci gudohajski uleg cudowny M atki H oskioj prznniesiony zosta do kocioa dotd tam w lewym bocz , nym otarzu si znajduje. Koci w G udohnjach, n iopokany, ubogi, drewniany subie Boej, alo obraz pozosta w O ianie. Na jego m szm iejscu zawieszono w wielkim otarzu obraz M atki Boskioj, | m srebrn m1 szal, przewieziony ze skasowanego kocioa karm elickiego w Sobdce, a niedu kopi gudohajskiej Matki Najwitszej zawie szono u gry wielkiego otarza. Niem niej przeto w kociele gudohajskim bdcym dzi filj kocioa parafialnogo w Solach, skd , proboszcz lub wikary co sobola ze m dojeda, fest uroczysty sz ') S . K O E Tyszk icz. W d o o k sztora w djeceijl low C tjr. iew ia om la ch

odprawia si jak dawniej w kado wito M atki Boskioj. Oywia si wtedy napywom ludui largiem wie niedua, oficjalnie zwana m iasteczkiem oywia si na p dnia stara budowla plebanii, ; stojca opodal kocioa na m iojscu zniesionego klasztoru, a do dzi dnia, pam itkowo, klasztorom nazywana: po drodze, prze cinajcej Gudohajo a wiodcej m o stacji kolei z Ostrwca do im Oszm iany, rozsypuj si gsto wozy i lud pieszy. Poczem znw nastaje w podkodelnej wsi cisza i m artwota, przerywana od czasu do czasu ubogim chopskim kon , duktem pogrzebowym, wlokcym si ku kociolkowi, na cm entarz, rozblocon ulic wioskow lub po zaspach nienych, pi trzcych si zim na niej.... Tu pod wsi Slobdk niewielki fol wark D ziegien , siedziba dawna i przez iw czas niem Chojeckich. Karol Chojock ay horodniczy slonim i brat jogo Feliks ski horodniozy rzoezyeki przedali t m ajtno swoj w 1 08 r. Piotrowi i Fortunacie 8 z Klim askich Zionkowiczom i odtd Dzie gieniw w Zlonkowiezw jest posiadaniu. Ow iorst par dalej na zachd, u tak kolejowym: Pron n drobna ziem iu y, ska po siado od dawna ukuciewskich, dzi Kodziewiczowoj Lukuciewskioj z dom m u iejscowo upam it niona przez Ignacego Chodk w opowiadaniu p. t: .Pustelnik w Proniunach- '). W pobliu: W ojsinaryszki liogiskich. Dalej w stron Sl: B ordzob aciazk .luljusza Jasiowicza, R teliszkl Bokszczanina, Ou oh l u ak szyszki aszkiowlczw, Troklele Wilamowskicli, dzi Baturyna. Po drodzo z Gudoliaj do O iany. m szm inwszy wie Grodzio, wychyl si ku nam w prawo od traktu, z j>o za adnego iirzozowego lasku zabudowania R d n nieduej posiadoci ziem a ziu , skiej ') P a ia lltow k . Scrja III. od n a lo

Obr.i N ...i Puny Gd h J ic . u o a ik J

*6 dzi Kundziczw, a za z nazwiskiem Kundziczw wie si wspom nienie dziwnych losu kolei, ktre przeszed jeden z czon kw tej staroszlaclieckiej litewskiej rodziny. Iid Kundziczw, od dawien dawna na Litwie osiady, herb Pogoni noszcy na tarczy, za protoplast m niejakiego Nestora, a ktrem za zasugi wojenne krl Aleksander Jagielloczyk kon- ' u ferowa okoo 1 0 r. dwadziecia wk ziemi lecych w Gro50 dzieskiem w parafji Krynkowskiej (Krynki). Owych wk dwa , dziecia nazywano przeto przez czas niemay Nestorowszczyzn. a wreszcie m ajtno otrzymaa nazw Nietupy i do dzi dnia w posiadaniu potom kw wspomnianego Nestora pozostaje. Nestor m kilku synw, a od jednego z nich, ktry zwa si D ia eszko, dalsi potomkowie Nestora jli nazywa siebie Deszkiewiczam i iW Deszkowiczam Za w Deszko m syna Kunda i Kunda i. ia w dal te nazw rodowi, tak e ju w pocztkach XVII. wieku potom kowie Nestora, Deszki i Kundy nazywali siebie Deszkiewiczam i-Kundziczam Z biegiem czasu pierwsze nazwisko wy i. szo z uycia i pozostao do dnia dzisiejszego tylko drugie: Kundzicz. Cicho i spokojnie siedzieli Kundziczowie w Nietupach sw oich, adnej wybitniejszej wrd szlachty grudzieskiej nie grajc roli. Syn bra dziedzictwo ziem skie po ojcu i a oto wreszcie w pierwszych latach ubiegego wieku obj Nietupy Jzef Kun dzicz. M on rodzonego brata Marcina i tem przypado ia u w udziale m syna, ktry wynie m na szersz nieco w ie iai i downi rodowe nazwisko. Urodzony w 1 4 r. syn M 77 arcina Kundzicza Tadeusz, przysta do stanu duchownego, a ksztacc si bystro i gorliwie, poszed wysoko, bo obj w byym uniwer sytecie wileskim katedr m atem atyki. Mia niebawem zaj wyej jeszcze, bo kanonikiem inflanckim zosta, nastpnie pra atemkapituy w ileskiej, a wreszcie jako biskup sufragan przez czas pewien adm inistrowa wilesk djecezj. Tym czasem przeszy Nietupy w spadku po Jzefie Kundziczu na syna jego Dom inika i ten, zamierzajc opuci gro dzieskie strony, przedal je bratu swem stryjecznemu Francisz u kowi, rodzonem bratuwspomnianego biskupa Kundzicza. Projekt u

24 6

ojcowski przosicdlonla si w dalszo okolice urzeczywistni! dopierb M icha! regent sdu granicznego oszm iaskiego, ktry stolo w Oszm innie m ajc zajcia, naby w 1 8 r. pod l Oszm 80 inn sytuo wane Radziuny od Franciszki Staiulowiczowej byej m arszakowej powiatu oszm iaskiego. Takim to rzeczy jtorzdkiem znaleli si pod Oszm ion Kundziczowie, a za w Itodziunach gos|K >darzy dzi pan Stanisaw Kundzicz. Franciszek Kundzicz, nabywca Nietup, m syna M ia arcinaBaltazara i ten zby m ajtno w 1 ,1 r. krewnem swem 80 u u, rwnie Kundziczowi, tak, o |>osiadlo z rodu nio wysza. Za sam im Marcin-Ballazar kupi sobie w 1 19 r. od Kazimierza j>. 8 Szwykowskiego z Bienicy dwa folwarki, Pogiry i Czcrniszki, w powiecie wilofiskim lece i dal tom pocztok nowem Kun u dziczw gniazdu. W kwietniu 1 8 r. dziokanom i proboszczom w Oszm 81 ionie by ks. Jan Kundzicz. O ilo wnosi m ona, by on synem w jjo s m nianego wyej Franciszka Kundzicza nabywcy N ietii|>, brata biskupa. Urodzony w 1 9 r, skoczy! gim 76 nazjum w 1 1 r, 86 a popierany przez stryja swego, wylanego dla krewnych i za m onego, wstpi do wileskiego uniwersytetu i zasiad na jednej awie z M ickiewiczem i jego rwienikam Zdolny i z rnem i. i sferami towarzyskiemi obyty, osignwszy stopie m ngistro obojga praw i gotujc si do doktoryzneji, y Kundzicz w jirzyjnni z wszystkim prawie wczesnymi profesoram uniwersy i i tetu, z Abichtem Jundzilleni, Fom , borgioin, Rymkiewiczem; u Lele wela bywa na skrom nych herbatkach, ze niadeckim owi raki w Boltupiu, z Baliskim grywa w bilard w Jaszunach. Dlaczego i kiedy zdecydowa si Kundzicz zosta kapanem , powiedzie nio um y; do, e i stopnie hierarchii duchownej iom przebywa szybko, skoro m trzydziestoparoletnicniu, deknnat u, oszm iaski powierzono. Nastaa pam itna zawierucha krajowa- Ks. Jan Kundzicz, uniesiony zapaem stan na czele zawizanego w Oszm , ianie sprzysienia, mowy wygasza na rynku i podpisa akt jiowstania oszm iaskiego kwietniowego; jtrzysta do insurrokcji. Co si z nim stao po zdobyciu Oszm iany, dociec trudno. W iadomo

26 5

tylko, ie znajdowa si w odwrocie Dbiskiego i e przedosta si do - Galicyi. Tam, w ubraniu cywilnom nie zdradzajc przed nikim ani , nazwiska swego ani stanu, schroni si ks. Kundzicz do Lwowa; czas jaki, do listopada 1 3 , pracowa w bibliotece O 88 ssoliskich. Gdy atoli wadze austrjackie coraz gorliwiej jy poszukiwa i wydala z granic pastwa uczestnikw powstania, schroni si byy dziekan oszm iaski do acuta Alfreda hr. Potockiego, ojca m inistra. Ten, najprawdopodobniej znajc przeszo K undzicz, przyj go rzekomo w charakterze nauczyciela dla dzieci swoich i bibliotekarza zamkowego ksigozbioru. W acucie oddal si ks. Kundzicz gorliwie lingwistyce i po dziesiciu latach pracy wydal w 1 43 r. -Rozpraw o jzyku polskim 8 i o jego gramatykach-. Ksika wysza pod nazwiskiem Itnakienritm takie bowiem nazwisko, jak widziolim przyslugujco , y, niegdy Kundziczom przybra byl sobie ksidz Jan i pod lakiem , nazwiskiem wszyscy go znali. Nikom do gowy nie przycho u dzio, aby Deszkiewicz m by nie Daszkiewiczem g . Rozprawa m iaa szeroki rozgos. Towarzystwo naukowe krakowskie uczynio autora swoim czonkiem i w lad za tern w 1 4 r. wyda Deszkiewicz .Gramatyk jzyka polskiego. 86 (Rzeszw), ktra cigna na gorce, nam itne polem i kry iki tyki. Podraniony niem i dotknity, porzuca Kundzicz acut, i zapada w puszcze hr. Potockiego i zostaje tam lenikiem gospo , darzc jednoczenie zapam itale na kilkudziesiciu m orgach otrzymanych od hrabiego w doywocie. Wyrzek si ludzi, ksiek, wiata; ywot wid anachorety. Nie trwa atoli w kryzys dugo. Kundzicz wraca napowrt do acuta i odbywa wycieczki po kraju, wygaszajc odczyty filologiczne. Pisze jedn po drugiej rozprawy, broszury, dziea cae bronice zasad wyuszczonych w .Gramatyce', oprcz tego drukuje ksiki dla ludu, rozrzuca po dziennikach artykuy lite rackie, kreli obrazy z podry, listy otwarte w rozm aitych kwestjach, wreszcie, pozostay w rkopisie obszerny m orjnl em o stanie kocioa na I.itwie, m orjal, ktry ks. Kundzicz za em mierza zoy Ojcu witem w Rzymie. Przypuci bowiem u

256 -

naley, io papie, a nawet wysza wadza duchowna wiedzie m usiaa dokadnie kimjest w galicyjski Deszkiewicz. Potwierdza w domys korespondencja prowadzona przez Deszkiewicza z bi skupem m iskim Wojtkiewiczem, ktrego list wraz z fotografj nadszed do ocua ju po m ierci Deszkiewicza-Kundzicza. Niepospolity to byl czowiek, w okryty do koca ycia gbok _tajem nic cx-dziekan. Czynny, energiczny, uczciwy i prawy do gruntu, gorliwy clirzecianin, prawdomwny, ostry w mowie i wystpieniu. Oprcz zapam itaych polem filolo ik gicznych, prbowa -s swoich w rysunku architektonicznym il , nawet na konkurs majcego stan w Wiedniu kocioa ofiar nego (Votiv-Kirche) posa swj plan w stylu, jak go nazwa, gotycko-sym boicznym . Zna i chtnie zajmowa si m > uzyk, komponowa utwory na gitar, yjc w przyjani z najsynniej szymi owego czaB gitarzystami: Hzczepanowskimi Sokoowskim U . Przez czas pewien oddawa si m echanice i uoy wasnego po m ysu co w rodzaju dzisiejszego weiocypedu. Wszystkie prace swoje drukiem ogoszone i w rkopisie bdce legowa ks. Jan Kundzicz bibliotece Jagielloskiej i tam si te dzi znajduje cala ta literacka spucizna. Umar w LaAcucie 1 . czerwca 1 6 r., pogrzebion na cm 6 89 en tarzu tam tejszym pod skrom nym pom nikiem dwignitym sum , p tem hr. Potockich, chlebodawcw i opiekunw ks. Kundzicza przez ycie cae. Nikt do koAca nie domyla si waciwego nazwiska nieboszczyka, tak dobrze znanego w Galicji caej. Dopiero n legowanym bibliotece JagielloAskiej m orjale, prze a em pisanym obc rk. znaleziono skrelone w asn rk . p D . esz kiewicza sowa: >przez X. Jana Nepom ucena Kundzicza dziekana i proboszcza oszm iaskiego, . Teologii magistra,....'). b l. J g U k J N 7 . ib a ie o p te r. 5 " " S8r. R k p 3 ^ l

SZLACHTA OSZMIANSKA.
D w e ranice p iaa. S ch "W a i w k . 0 D u iean ow zla ta irtia k ileja a .1 a g liszek do N ok - K azyn i s ra i. - S ch oa ia sk p d aiib . arm y za czk zla ta zm a o W n w18 r. - O ied iem 6 3 biera teu rok d u twn tryb n i ch ych oi u ep ta a u a or . litew iej 10 r - R 1 8 . U n ziem i grodzcy p w tu o im sk 7 1 '. . 7 3 rzd icy scy o ia a la Gdy mowa o powiecie oszm iaAskim z przed wicej ni stu laty, naley przedewszystkiem nie traci z oczu wczesnych jego granic. Sigay ono daleko po za dzisiejszy powiatu obszar, obejm ujc niem cay dzisiojszy powiat wiciaAski i znaczn al cz wilejskiego. Powiat oszm iaAski zajmowa pod owe czasy niem poow wojewdztwa wileAskiego i m dla znacznej al iul rozcigoci swojej nawot dwa ogniska sdownicze; przez dugi przecig czasu sdy grodzkie i ziem skie odbyway si jedno czenie w Oszm ianie i w Miadziole, za z Miadzioa w 17 r. 75 przeniesiono zostay do Postaw, utwarzajc w ton sposb dwie |>ow iatow rcpartycje: oszm e iaAsk i postawsk. Dopiero w 1 9 r. 71 konstytucja sejm owa rozdzielia ogromn przestrzcA powiatu oszm iaAskiego rzek Wilj na dwie poowy; pnocna poowa utworzya sam oistny powiat t. zw. zawilejski, z ktrego powsta dzisiejszy powiat w iciaAski, poudniowa poowa pozostaa nadal i jest do chwili obecnej powiatem oszm iaAskim w powszechnie dzi pojm owanem znaczeniu. Sza dawna pnocna granica powiatu oszm iaAskiego m niejwicej od M ichaiiszek nad Wilj, obejmujc dzisiejsze jiowiatowe m iasteczko wiciany, do KretoAskiego jeziora (dawne Pokre-

fdrT^dT"^pw,"j"*nn,ii ^ i " ,jV oi a 'i A ^-z k

liro o ic J rzeja S U c lcg b w c d n d ck o

ciaskie lub Wilojskio, ju po utworzeniu tych dzielnie, jakoby z gry, z po za Wilji, na szlacht oszraiask spoglda i szpetnie jej^od apcia na jednej ^nodze przymawia, ale - Chom iscy

m iask_ do oszm jak iaskiej' naleeli szlachty poprzednicy kh

Monwidowte Dorohostajscy, Gasztldowie.Wirgirdy, Wiesztorty, Zenowiczowie, Narwojsze, Kociellowie, Wolanowie o ktrych

20 6

cicw oszm iaskicii, ktrzy w potrzebie w iedeskiej 1 8 r. udzia 63 brali. Znajdowali si tam przy boku krla Jana z oszm iaskiego powiatu: u- .. .E B r*lk ' *" * h u KoMno - S n w OaniUl h 1 !ia o o erb ta isa . .1 'i * . l TX!i!.l'J T ,.T J C"? "1 C - h L a A i,.n ?n 1 1 . oliw n l h K icz M a Bogusi. K . otw ich oefe h PeU fn- J n . k a W aerjan K aram rM h odlla F n m . ra ciszek N rtn h Trby - K zim a d . a ierz

h G aa - K . rzym rzysztof yvtc*/w*( h* Rochm- A n.lraej*.K i^drtaka /uftH -- Fr.rl.zekS p h ll. Li. - S n w k". K d s 1. a to a ta isa a eiiriU M a S li. ich m rfrani h Lu - E sta y Tfukinria h Leliw - M oa W ik . bicz u ch . a ik j otod hK . ociesza _ Teodor WWte/W* h R d a W cen UMk, h o. a wn in ty . gorya - J n W k h O n a oU i . gn czyk K rzysztof D ot Zenonia - A lon esp n l 2 oh K o4 . oiciesza. 1 Tego roku, dnia 2 lutego, na sejm iku gromnicznym (krl

Sobieski ruszy pod Wiede dopiero IB sierpnia 1688) dawaa szlachta oszm iaska .kredens, na dcputacj ze swego powiatu na sdy gwne trybunalskie JWielm. .Im panu Mikoajowi ci Pmidlimkiemu kasztelanowi nowogrdzkiemu1 i Stanisawowi ) Poiniakom starocie zoraskiemu!) .dobrze osiadym i prawa umiejtnym Akt w podpisali: -. S m el H im K a u ieron ncidt mrsza o ia sk M rcja B u w a ek szm i a n og sa W . .In S k ii lad n ie e K rzysztof Wra o u i a k H tk K n n W m om i o sta ty a k sk A san er K bitojt K lek d u rzysztof K ar sd grodz, o ., p cza b om zia szm od szy ra J n T i J n O la icki 1 a ursk a d n oaobal ow w om i 8zym J fc czy ik tersk on m ro iem K ierz C i S n w A b n tc* S cf azim s ta isa m ro p tefan litieA p sa od r. o . W szm ojciech JW Aw*fr M a K ich arol S ch k F ta oim i lorjan U a rb D n RogiAM ta isa K ierz Zakrm - T.paUci 'M a iel S n w azim nM icha H n Wk d - K n n B ki A s. Il-Jalki - M h S om ii o sta ty -JoU lek ic a rolta*a - J n a F ciszek Ssohu*a) - Piotr 6M ran oirf B u w S n w 'irtx o zk og sa ta isa lk w i. R eszta n zw n oliw do o czyta ia P a isk iem a d n . rosto orali, p isali k o. rzyw Tego 1 83 r. dnia 1 czerwca wybraa szlachta oszm 6 iaska z pord siebie na cltoritslwo: Jerzego W rzy Z / pisarza sk aw ca rm f artow W K L podstolego ego . s. it., o ia sk szm iego, sta st d ien ro ziew iskiego M h a K ierza K (K ic a azim otla ode) sta stm ow iegoi sk ro ark sk irstym sk o iego J rrzego 'o i-/ irfra 9 4 o A r6 to fcM o K zie) starost d ie iego1S n w fwi*a sta st zoraA iego. .K zin sk ta isa a ro sk reden s. I)zifbinr*ki A ton hiiH n i iak Paw K ziin e u ierz iririki p cza o tu od szy m .

'I H u ia z k erb w t rzyem K n n S> u h p d isa z M sk . o sta tyn z 4 c a o p i iego elekcj W ysaw IV. Siateki. ad a *) O a -kredensy w P la a . b o n ch

2 8 2
mowi niechoK ukiem sdziem ziem u u skiem oszm - Stanisawowi u . Poniakom stolnikowi oszm Stefanowi lanioiri pisarzowi . ziem oszm i Hafalowi SulMroitskiemu'). Akt w podpisali s. . wesp z wielu, ktrych nazwiska najzupeniej nieczytelne: M a K ierz Korh k sztela w sk 'dyrektor seyu u - J n ich azim a n iteb i, ilk . a R p *sk H im K or - K y csy i ieron om rzysztof K a p cza b sla sk om r od szy ra w i A s. Jim ii'ir? W ysaw A fln n - K ierz Itiesicek h n lek li1 ad n rn icz azim i orod iczy oszm S . tefanS cM b etefer k jczy p . oszm - S rn ow . tefanS irm n - S m e k ul a ul Itsik ica A t. K H a itw MS n K ierz Sulhinndti p d t-d k im n . nk k tefa azim os e oszm - A ton IM . n i mnoirla-PM iItlll p d o stoli m cisla sk sd grod S w i, zia z, oszm ra ciszekH ra rk *Io]lllk a rod h sk -M .) F n / irM l ta u ow i icha R aakieiric*

K n n K k M oa K n K in Milmki - Paw M w l / o sta ty Mo ik j osla ly orw e on h kotrire stra ikin lski J n M W d S n AtnMti i in i, k n fian a U la . tefa n trych W kredensie na deputacj do Trybunau W. Ks. LiL, dan przez szlarhtt; oszm infisk Stanisawowi Jerzem Poimialmei u w dniu 9 lutego 1 9 r. czytamy nastpujce zastrzeenie: -Obli . I8 9 gujemy Ichm ociw, aby, nim przystpi do przysigi, upraszali Ichm ociw panw kolegw swych, rwno z sob do juram entu przystpujcych, take Ichm ociw panw urzdnikw ziem skicli wojewdztwa wileskiego, przysigi tej suchajcych, aby punkt ten zoony by do juram entu, te Trybuna ten nie inaczej tylko wedug konutytucyi coaequationis jurium Wielk. Ksistwa Litew skiego z Koron Polsk i wedug ordynacyi trybunalskiej w roku 16 8 postanowionej i drukowanej, zjazdem stanw Rzeczypospo 9 litej postanowieniem generalnem pospolitego ruszenia midzy awno a Puzewiczami I potwierdzone!, sadzi beda. Sainvch 'I O k en - w P la a . ryg. red su o n ch *) P zew Pozew wp iecieslon sk ; jakaby za m u ieze, icze ow im im d iejscow o S^gdz*Tr* 'kT uS W *ow i p d je. oa

te Ichm ociw panw deputatw teraz od na obranych fide, honoro et constientia obligujemy, aby jako kochajcy wolno i prawo coaequationis, tak postrzegali, eby ten Trybuna przyszy bynajmniej od prawa nowopostawionegonic oddala si, i owszem , jeli by widzieli, e jakakolwiek potentia zam ylaa rujnowa po wag jego albo do dawogo zwyczaju sdzenia onego usiowaa przyprowadza, tedy aby Ichm ocie, lub jeden lub obaj, zaraz dawali zna albo do .JW onogo Jm Pana pukownika gene ielm . ralnego W. Ks. Lit. lub do Wielm. Jm Pana m . arszaka oszm iaAskiego, lub jeliby tych Ichm ociw nie byo, sam przez swe i uniwersay nas obwiecili o jakichkolwiek m alevolorum zam ysach. A my zaraz na ko wsiada i do Wilna stan, subsidium pier siam naszem da deklarujemy. ). i i Nastpuj liczne podpisy, z ktrych wyjmujemy czytelne: C ristop z B h h ratoszyn D oU /.m to m rsza oszm a eszp ow a ek iaski') Jerzy W rzyn z T aw iec ezyna Zrm o p U odkom orzy o ., p szm isarz sk ow arb y W K Lit, kon szy w sk s rosta d ien i - . s. iu ile i, ta ziew isk nitrhm E nki razmJ n a sd ziem i o . - Sin) A drzej zia sk szm n - Kona S m el au K ilati h n oszm i I a M i l.u w J k - M Um ti oau orod iczy ia sk d lk a b flio jito W ysaw m ad K stan k orn i^regen ziem i on ty om ik t sk '' InUinla Z u t ygm n

",Wo-^.A U Jaw A ton - J a / p Ka.im W dT n i / s o ri. kri

S n w P n J n Z ow Paw - T p U i R M h ta isa irtU a ien lM e ma k afa ic a M . ~ Mciej - Z Wd S icz W a O o tf aw ojolech M acktrric* S tefan F n ra ciszek k m ik p . oszm - Szleaai F n o orn ow . ra ciszek - Tm ctirai A drzej Teofil n p stoi m cisla sk - M M l Ja b M h ^ KM Jan^Anlon^od S w i k ic a iett m el F ciszek X eim Piolr u ran M nH m B ed tikrajczy sU a , II M en yk trod b

D la 7 lu 1 1 r. w ran n a tlk w O la lc^k isarza d u tego 7 yb o a ejn u szm n om la W ybr p d n D in a Poinlaka stoln a oszm fia lego. K en d a a om ik ik ia k red s la n p p p w m zy in ym ze s ch o ia iej ): iego od isali od czas id n i zla ty szm sk 'I O w P la a . ryg. o n ch ) W aciciel S orgo m . *) H u W icz. S zib Lod erb adw ied a ziatw gw a w S lm iem n lon sk .

^ ^ n g r a o f^dzia eski oM ia mrsza w iku irro m .ki, a ek irn m k D in b d n Znotrire Jzef s rosta o ia sk p k n y a om ik u ow iczy ta szm i, u ow ik JK M . r. J) SulUmnki Krzysjlo ch ory oszm i ia sk S n wta isa

ju oA a - T ia m M l W d m W m tri irlia K ierz azim Zarkarm Jerzy ia - Ipyaitom Ignacy Teofil ki M rkm ki J k - MtM. a n a b **' Jzef - X arkotriaM h ic a D och k Jerzy / fe w m om i M trA IW eivirx Jerzy n ja m i u tw tk

Akt generalny Sianw W. Ks. Litewskiegokonfenie 16kwietnia 1 6 r.,cza 74 su bezkrlewiapo gm ierci AugustaIII., pokryy licz-

stwem M ichaa Brzoslowskiego koniuszego litew skiego, w celu utrzym ania szcza w sprawach sdowych, przesza pod egide Czartoryskich,

26

Ja - 1 in MW n ftfe s ojciech - JtaMi A ton A n n rfci K n i Y ria a arol, M h , ic a Jzef - I M i M Pioir - S anriU J n - KialiUbntj Paw - J . o a e f e WMciej *e a Jzef _ S id M rcin N rk ricr Paw om ra a a m e ^ T J r C r,i,|p ^ " kl 1A | i k p n - O ier A lon h j " n "n a ita rfjw n l Mn K iete-Jk,..>**. M h ^ /W.o.oW^llun^^^^^ ic a n islaw- ftyetwMi S n w- / p M a - l-rokopom K ier* ta isa -IW ifta ich c, azim * S n w - IMM-i A ton /W ta isa n i er*. M idia - u . tom iej TndJnay, A drzej - K omO u ezen sta d b a l i A n ok n fry ik ro u ow k le1**^ , Ad""'. J ni Jzef a L neo W tor ik J"" to r*b S * j k p row H a tu y, ipolit i Jzef.t ttf7tra!lkdrohtekTl l*'"T 1F n >''k ra A ton .vr.W Jeny i M h .V e n ' M rian i Wawrzyn^1' n i rti ic a a fc h a 1J n SHkMn A ton a n i hwic. K r.ncls,k - .W r fi Jm, IWfett . T.ub j n -TrvkUtbM Jk a b InH al-hiellpm J n Taras*/ A ton - Tnm F a * n i tkki elicjan T u iiKirHi A ton i Jzef - Tun Ign u ia e k n i iki acy U rbaim A ton I lzef rict n i Ign stran o..- R m n au'ro.u n iT i^ ^ A n d ! ^dtta acy lk o a eck ^ r ; - "<***. K ierz Ho* T d sz azim a eu -ifrt M a ich F orjan lopiu. Andnej - IIUW iinsry M o M i Franltort** Wottt F n ra ciszek - JbfaraoH Ign i K i /rad K rol, J acy am zlsi a zef, A ton I M oa - Zafcnw D in n i ik j s*. om ik M h Z im ic a a/ *, F n ra ciszek / a re rk L d ik .a tb y i u w , Sto i trzydzieci lat tom na laudum szlachty oszm u, iaskiej, konferujcej w dniu t> lutego 1 6 I r. urzda sdziw ziem 7J skich Antoniem W u aiyskiem (| o zm u > arym Jzefie Chodce) i Igna cem ChamiMtUmu (po zm u arym Jacku Mackiewiczu), a pisar stwo ziem skie Jzefowi Soroce (po zmarym Ignacym Woodce) podpisy swoje pooyli'): M ,rrin T eodor mrsza n iataki - K U T d a s a ek szm orU a eu z ta ,| ,k M <p">rduj,cyi ,-m i m araasam D in kom ik o zm A l A ra o irs Mrcin - ,lraoa om ik orn a ia sk b mw a A!ck ",ler ~ BM tm ') R is b ijoteki k . C kop ib s zartory.kich N 89 A k n el. in ioj.zcj r. 7 . kta a c n litew skiej, p zosta oo C tow , K ziem n zw a w p d ua o e I.rcp .czu ad y a isk orz k lfa b etyczn d u tw ia p ym la a ien rzegl u d.

skich i grodzkich ormiaskich w 1 8 r.'): 76 ? Tal aT&efc M ard 0rf* r* P odkom Jzef H .!*. - s ro orzy or,/ ta sta C F ciszek ran A ton W phW Ignaqr 'otalZlwl w n i M , jsU Jozef S .'fro -i - ^t^hilkjgnacj FolH k - pod W *u ia stoli M ciej 0w*ox*z a

oia ct , hr

Pik o, Z

H uczgiM - h n Jzef Jlubfejfee - sk rb ik Ignacy cJrtorcta i orod lczy a n low K ierz O ilito m ik M oaj Ja k k - k n szy K zi ezy azim m . ieczn ik n oim i o iu a m D ferf - o y A ton S o - stran T d sz ierz w bon n i r.-A ik a ou , k rajczy D izy C m tt - b d n Jzef H - s k yon fa u u ow iczy otto tru czaszv U ielia B k igk - m n Jzef C tn l k regen zi> k oszm A i ie m i ostow iczy h ie tcs i t iiMi fa sk Jankom i Jzef Z ock regent grodzki rep p ki tib i art. ostaw iej K zim sk a ierz D o u ra i - regen podkom i S eryn B uA i - rotm md m k t orsk ew iaik sk istrzow ie: A drzej Zabocki, A ton llutorowia. S n wt*gi, A Lukucijtmki, A a n n i ta isa dam dm JM**, A leksan W ko, A der olcU ndrzej II'U onl, T d sz G ivM J m a eu qm . zef Antonl^fa F n H k n ci, T asz U iad ki, M teu R tiew , olicja ^ ic u d om m om a sz od ia N rk iet, J n W iiiW J n Prirusenia, K ierz Pieglom , Kazim a icm a H i. a azim M ierz tiotroKia, D in D om ik zinbm Jzef K im ki, am ki k orn A san er om icy: lek d FnudmfawT1 1 ^11 S er>" BM ulOli, Izydor J im ew H a rto, Marszalkami szlachty powiatu oszmiaskieg byli: okoo 16 Sachow Krzysztof1 10 ski ). 1 2 Szorc Jerzy W 69 ojciechowic/-')

1 H. W 6 2 olan Tomasz'). 1 3 . Isajkow Dolm Karol1 66 ski at ). 1 3 . Szorc Mikoaj Krzysztof). 67 okoo 1 4 . Sicolyski Jan *). 64 16 1 6 , Zenow Despot z Bratoszyna Jans 48 6 8 icz ). 1 7 . Przcidziecki Mikoaj W 68 adysaw. 1 8 . Kociett Sam Hieronim 68 uel . 16 1 0 . Zenow Despot z Bratoszyna Krzysztof. 97 7 1 icz 17 -1724. ChomisM Ludwik Jakb. 17 17 1 6 . Sulislrow Antoni. 47 7 0 ski 1 6 1 8 i w 1 9 . Oskierka M 75 76 73 arcin. 1 9 . Poiniak Franciszek. 78 1 0 1 0 . Przeciszew Adam 85 87 ski . 1 0 . Dm 88 ochow Aureljan. ski 1 1 . Poiniak Franciszek. 80 1 1 . aba Ignacy. 81 1 1 . aba Antoni. 82 1 18- 1 2 . W liski M 8 8 0 ay arcin. 12. C 8 5 zechow Kazim icz ierz. 1 261 2 . Jankow Ambroy. 8 89 ski 1 3 . Tyszkiew hr. J 81 icz z.of. 1 4 . Waymki Edward. 80 ') S A yn ndrzeja W n (N ie l. Pow Ozin I. 7 ). ola a ies ck . s .< 3 ') U a tu on jego A n P cw a crk Piolra w ody tro m r to, a n a a n, a ojow csejm e z IGUo mrsza a p ia ych a od istotn p eM ow 6 a k ch ow tow , by td ie er ionem b l) D zie D n szew . M ien riad a lu a ajtno6 t, u ieraj w 1 W r za isa m c 0 p S oy i on sw Tryzn ce I-o voto p b ej M oajow P co i, w sk lo ojej ian olu ion ik i uw > D u t n sejm elekcyjn .la a K zim , k isarz dla op ty ) ep ta n y n a ierza om a nion z lliarj P cw zm w 17 r. S jefio A ton J y a n , ary 0 0 yn n i orzy Z ow en icz p a Postaw n rzed y, abyte przez m od Tow sk b u ow m d atk ia icli isk p i u * k u K ierzow P iem azim i acom (J W . . olfl. .Pacow S 0 ie. 0 ).

1 4 . Sulislrow Jzef. 86 ski 1 5 . Lubaski Jan. 83 1 5 . Um 88 iastow Konstanty. ski 1 6 . Brochocki Aleksander. 82

DOPENIENIA.
Do stronicy Gt i 333 (I cs dci). Mikoaj Piclak, fundator kocioa w Boninach, oeniony z Konstancj Steckiewiczn-n, rodem byl z Oszm iaskiego gdzie pod Boninami folwark Kozakowszczyzn posiada. Otrzymawszy w darze od ks. Jozefata Brayca buzyljanina, oficjaa potockiego, obraz M atki Boskiej, czczc go przykadnie u siebie chowa. Tody jak czytamy wo wspczesnym dokum encio Najwitsza Panna nieehcc w wizieniu u pana I'iolaka zostawa, ule laski swoje grzesznym ludziom udziela, przez si pokazaa m iejsco nazywajce si teraz Boniny, lasami guchem natonczas zarose, aby w tem m i iejscu cerkiow wit na chwal Bo za .Jej staraniem i promocj z drzewa pobudowa. Ktry to p. Mikoaj Piclak bdc od Panny Najwitszej napom niony, wprzd krzy na tem m iejscu na cudzym gruncie postawi, a potem cerkiewk drewnian, z aski i jirom ocji Naj witszej Panny, za licencj jednak xidza metropolity budowa

 22 7 Grunt pod koci podarowaa w czci crka Bogusawa Radziwia ksina Neuburslca, kalwinka, wacicielka upraszczyzny, w skad ktrej wchodziy dzisiejsze Boruny, oraz cz ci M icha Popawski podstoli krzem ieniecki. Koci w pier wotny by drewniany. Fundator osadzi przy nim bazyljanw. Obraz M atki Boskiej ju wtedy, kiedy by na krzyu um ie szczony, cudam syncy, cudam zasyn jeszcze bardziej w dre i i wnianej boruskiej wityni; tak np. sam Mikoaj Pielak - jak pisze w testamencie -bdc od Pana Najwyszego cik cho rob zoony i ju byem cae um kiedy przez cztyry godziny ar, tchu adnego u siebie nie czujc, za protekcj Panny Przenaj witszej i obrazu cudownego w cerkwi mojej zostajcego, do zdrowia przyszed. Jli tedy poboni ludzie z caej niem al Litwy sa na otarz Matki Boskiej Boruskiej obfite daniny, wota i ofiary. Pielak, m ajc od metropolity kijowskiego o chowskiego pozwolenie na szafowanie i rozrzdzanie cerkiewnem i boruskiem funduszam zamyli z onych cerkiew obszerniejsz i i, /.m row J te dookoa drewnianej wityni w u a. znosi m ury a >sam widzc siebie do takich rzeczy witych w stanie wie ckim nie sposobnym skoniwszy wol swoj do stanu ducho , wnego, obrzdku greckiego (bazyljaskiego) przyj habit.'. Um ar ksidz Mikoaj Pielak okoo 1 9 r., kazawszy pochowa siebie 67 w cerkwi borufiskiej (>pod unj wit bdcej, z Kocioem rzym skim zjednoczonej-). Opiek nad kocioem zarzdzanie , funduszam oraz obowizek dokoczenia m i urw, sklepw' i ota rzw logowa synowcowi swem Janowi Pielakowi. A za za u osobliwszych protektorw przybytku Matki Boskiej uprosi i na znaczy M ichaa Kazimierza Kociea kasztelana witebskiego, Krzysztofa Zienowicza m arszaka oszmiaskiego i Stefana Kazi mierza Sulistrowskiego, podsdka oszm iaskiego. Z pocztku Jan Pielak sum iennie czyni zado woli . p. rodzica, niebawem atoli potem j fundusze cerkiewne m arno trawi i witokradzkim sposobem na wasny poytek obraca. Dopomagali m w tem bracia i bratowa, rabujc poprostu ofiary, u fundusze, a nawet kielichy i lichtarze. Przeszy w rce Pielakw na otarz boruski sane: i worek z portugalam Pacowej i

S ybral si dla wywietlenia sprawy do Borun w m arcu 1 0 r. sani 70

sfft je^spali Boruny o l^ y w / Tedy m etropolita5 Jana^Pie-

Sprawa pos/l.i przed' trybuna gwny litewski, ktry w r.

-TrPc *rH ri z

kl1' t. m o8 o m ?

24 7

!* ui f *n,n' na k 5 U ry 8toi- -Ikie prawa kollatorskie od l-.elakw odj, za odszkodowania (ze strony Ba8n 0 '"0 *'!>. strony I*ielatw 7.000,1 .) oddali. I ielakowie utrzym si przy Kozakowszczyznie. | o ali >. iecono Im atoli zoy dowody dziedzictwa swego na ten folwark, przeciwnym bowiem razie posiadoci ich ziem skie oddane zostan Bazyljanom boruskim'). i : r la l do',,odw - dl elakowie nie zoyli, bowiem C v ju w 1 8 r. ziem 7 '2 skie ich posiadoci, Kozakowszczyzna z folW 08la, a J d ,"iU l,0rU 8kich B y'inw>). Bazyijanle , Iok" okto,n dobrowolnej wieczystej umowy kad kres zatargom granicznym midzy tem folwarkami a Bsiadujceni i * niem /.ahorzeni, wpierw Andrzeja M i ichaa Chodki olM .nego

a ~u u W 1 8 r. fundusz kocioa boruskiego zczonym zostajo 81 funduszem klasztoru w Sukowie. Szkoa wiecka bazyljaska T..rU .0*^* tawo"- "a m iejscu jej ,wstaje szkoa duchowna, obowizana dawa wychowanie dwudziestu sierotom duchownych prawosawnych ).
W zwizku z Boninami pozostaje historja o tak zwanych 7 ! 0ikPl cudownego obrazu boruskiej M atki Boskiej, znajdujcej si dzi w kaplicy parafialnej m etelskiej. M etele wie . folwark le w powiecie sejneskiem na przesm yku midzy dwom jeziorami: D i M a u etele, rzecz za o krzyach owych i o obrazie przedstawia si, wedug ustnych poda, spinastpuje*8 "yC * k h 9'gach kocioa m etelskiego, jak M icha Serwacy Korybut na Wiszniowcu i Zbarau ksi

 27 6 Wiszniowiecki, hetm polny litewski, podczas wojny szwedzkiej an i domowej 1 02 r. stal z oddziaem wojska w Boninach. Szcze 7 glniejsze m ajc do Matki Boskiej boruskioj naboestwo i do znawszy podobno od Niej wiele ask i cudw, zmuszony z Bo nin ruszy dalej, kaza kopj z cudownego obrazu boruskiego zdj na blasze, nie duych rozmiarw i wzi j ze sob. W drodze, w obozie pod nam iotem hetm codzionnie przed an obrazem tym swoim m odli si zwyk arliwie. I oto raz po dugich a cikich ze Szwodam utarczkach, i cofajc si przed nieprzyjacielem, przyby ksi Wiszniowiecki nad jezioro D i stan obozem midzy wsiam Sutr a ubrzyu i szkam Dom i. niem anie dziao si to na Zielone witki wspo m nianego 1 0 roku. Wojsko rozbio nam 72 ioty, n hetm usta an, wiwszy obraz M atki Boskiej boniskiej w podrnym otarzyku, kapelanowi swem codzienne poleci odprawia przed nim na u boestwa. W tydzie potem wznis ksi na tem m iejscugdzie i dzi si znajduj, trzy krzye, na jednym z nich obraz zawie si a u stp krzya tego z obrazom nisz wit odprawiano. , W dzie Piotra i Pawa nastpi na obz nieprzyjaciel, woj ska nasze cofny si w zam iszaniu, kapelan pom kn za n i, iem nie zdoawszy nawet zdj z krzya i zabra ze sob witego obrazu. Wiszniowiecki spostrzegszy zgub, ztd i z owd w cza sie m arszu posya nad jezioro, dla odszukania i przywiezienia m napowrt zapom u nianego obrazu ale nadarem nie. Miejsce gdzie stay trzy krzye, opasane byo licznem wojskiem szwedzkiern; dostpu do nie byo. M niem ano powszechnie, o krzye heretycy zrba m usieli a obraz z sob unieli. Wreszcie i krzye i obraz w niepam poszy. i Po skoczonej wojnie, gdy spokj do kraju powrci, tra fio si raz, i ludzie wioskowi, pasc trzod zabdzili w lesie i brodzc wrd moczarw i zaroli, natknli si na trzy wp spruchniae krzye i ze zdziwieniem ujrzeli na jednym z nich wiszcy obraz Matki Boskiej. Wrciwszy do dom opowiedzieli u o tem wiosce caej; gromada ludzi posza oglda krzye; kto wyczyta na obrazie wp zatarty napis .Najwitsza Maryja

nie. A oto kiedy przywlk si do dom togo gospodarza bie u dny onierz kaleka, zachorowa i w gocinnej chacie przebywa. Gdy za choroba m si wzm u oga, wlecze si do wsi pobliskiej,

mina- Tak, ani chybi, t o m ^ e '^

Matki B oskiej^ Borus^ndiwrieTdz^

krzyp;n.^ .rT a t

,''1y

w l *a ie i'a s z,t> w8

rozpoczto niebawem starania, zarzdzono skadki i w 1 1 r. 85 21 padziernika zaoono fundam enta. Budowanie kaplicy uko czono sum ptem proboszcza metelskiego i ofiarodawcw w roku nastpnym 1 1 . W kaplicy um 86 ieszczono obraz Matki Boskiej Boruskiej i m zaczto przed nim odprawia. W 1 20 roku, sze 8 czasu solennego naboestwa, obraz um ieszczono na ozdobnym przenonymotarzyku, aby procesjom mg przodowa. W pier wszych latach biecego wieku czsto kaplic Trzech Krzyw odwiedzali biskupi, celebrujc m wite, bierzm sze ujc tum wier- . y

Do stronicy 28 (I czici). W pierwszej czci .Powiatu Oszm iaskiego*, wym ieniajc niektrych starostw oszm iaskich na wiar -Sownika Geogra ficznego. (VII. 753) nie ustrzeglimy si pewnych niedokadnoci w uoeniu tych starostw chronologicznej listy, ktr obecnie dopeniam y: Okoo roku 1 56 otrzyma starostwo oszm 6 iaskie i m je ia w swom posiadaniu do 1 68 r. Krzysztof Sapieha, zasuony wo 6 jownik, wojewoda poocki, starosta trabski, zmary w 1 6 r. 65 Od 1 8 roku starost oszm 60 iaskim by Marcjan Bogusaw Rym kiew kz-Polski. Podpis jego jako starosty oszm iaskiego znaj dujemy na kredensie na trybunalsk deputacj wydanym w r. 1 8 przez szlacht oszm 63 iask Przezdzieckiemu i Poniakowi; tego roku m M ia arcjan Polski starosta oszm iaski spraw z wo jewod wileskim Sapieh o uywanie jeziora Kretoskiego. Do rodziny Polskich, o ktrej Niesiecki wspom ina, naleaa w osta tnim dziesitku lat XVI wieku podoszm iaska nie dua posia do ziem ska, dawniej Radziwilowszczyzn, dzi Prackowszczyzn zwana. (Pacowie 110.111.114.; -Sapiehowie. II. 1 9i nast; 6 kredens na deputacj oraz ekstrakt prawa na Radziwiowszczy') W g zaw d ego dosow ego o p d k m tuzn u cego edu ia czon n d isu o u en ajd j sitj w k ociele w Mtela , sp o ch orzdzon p u ego rzyp szczaln m ie idzy I8i0a rokiemi p p ego p od isan rzez k p oszcza m s. rob etelskiego Ignacego a ow yb n icza oraz m etelsk w iego ikarego k E sta ego sk s. u ch ykow iego.

zn od Polskich M ackiewiczom z 1 9 r. B1 w Polanach; Contr. Areh. wil. ks. 87 f. 5 6). 12 8 Przy kocu XVII wieku starost oszm iaskim byl podskarbi Benedykt Sa/iicha, ktry 1 9 roku starostwo to cedowa synow 69 cowi swem Midmtom Sapieiie generaowi artyloryi litewskiej, u koniuszem litewskiem zabitem w rok polem w bratobjczej u u, u walce pod Olkienikam i. Kazimierz Micha Pac (oczywicie -Slow. Geogr.. m n a a m kawalera m ydli altaskiego, marszaka nadwornego litewskiego) starost oszm iaskim nigdy nie by. Do stronicy M i 87 (I czci). K ciu naleay do uarpu ki pran,dlr Radziwillowskich. Wr. 1 0 przeda je penom 87 ocnik k s. Dom inika, M icha Zaleski, Pasz* kowskim za 500 czerw. z. 1in tereswJ O X D . ltm iw , . . . om U ita K cew wasno niegdy u icze Zabockich. Andrzej Sawicz-Zabocki pisarz ziem oszm ski iaski darowa Kucewicze w 1 9 r.'sy 77 nowcowi swem Jzefowi. u Akty w p w K . rch ra XII. C 3 ). yd. rzez il. om ooK ficzn M 68 Do stronicy 16 (I czci). 8 G yszk m rau i ajce obszaru 11 wk (2260dziesicin), w liczbie 3 ktrych 800dziesicin lasu, przedane przed trzydziestu laty przez Korsaka Poozowowi za dwadziecia kilka tysicy rs. naby od Poozowa w roku biecym (1896) p. Konnencow za 1 3 0 rs. 8 ,0 0 (i 7 0 rs. kosztw tranzakcyi). W lad za tem tego roku, nowy ,0 0 , waciciel Grauyszek przeda z lasw grattyskich trzydzieci tysicy pni (do 1 cali) za sum 91 0 rs. i szedziesit cztery 1 ,5 0 dziesiciny lasu na wyrb za 1 ,0 rs., ju wybierajc w ten 8 00

 S ,^ E E 5 E E !iE
z KniaiowiMw. Ci, nio majf potom stwa dai.wnli w 1 .H r. 7

m istrzowi ormiaskiemu, iiodczaszeinu sm oleskiem ktry go u,

wag nasz, sum ptem nie m aym Rzeczypospolitej, zam Sm ek o

kw naszych dziedziczny nieprzyjaciel M oskwicin fortolnio paktu

Saprahinc po Iwanu Ofanasowiczu Boltynu nad rzek Czorobr, derowni Rahozin po Dmitrze Szczepanio Nieciowu (wyraz nie czytelny) nad rzek Kozic, do woli i konfirm acji naszej. M y tedy, m ajc wzgld na pomienione zasugi Urodzonego Jankw* sklego, za przyczyn Krlewien Jegom oci Wadysawa syna na szego, onom wyej m u ianowane dobra ze wszystkiem do nich i przynaenocinm z placem w zam Poczepowskim i z ogrd i, ku kiem na posadzie, przez komisarze nasze ukazanym sam u, , em onie, dzieciom i potom kom jego mzkiego rodzaju legitim ex e ipsius lum defundentibus, pki ich stawa bdzio, w m dzier bis oc, enie i spokojno uywanie prawem lennem wieczystem jako do , bra szlaoheokio, pod prawom i wolnoci szlaohock dawam y. Ktro dobra pomloniony Jankowski, m aonka, dzieci i potom kowie jogo mzkiej jlei, pkiby ich z linii jego stawao, wedug granic dawnych, przez komisarzw naszych opisanych, z ludm i, grunty, lasy, bory, sianociam jeziorami, rzekam z Iowy wiei, i, rzynnemi i z rybnem z gony') bobrowem drzewem batnem*), i, i, dani m iodow i ze wszystkiemi inszem przynalenociam ktre i i, kolwiek natenczas w tych dobrach s i na potem wynajdzione by m og, trzyma i uywa wyjwszy saletry, towary lene, ktro boz osobliwszego pozwolenia robiono by nie mog i bdzio mg to dobra da, darowa, przoda, frymarczy nie bez osobliwszego jednak naszego na to pozwolonia. A i ta da nina jost m od Nas konferowana t intencj, nby si z nagrody u za zasugi swojo cieszy i dlatego aby zaniok Sm oloski podczas niobezpioczoAstwn obron mial todv powinien bdzio dom w zam na jiiacu swym zbudowa i w nim czoladnika albo ku gospodarza m z m ie uszkietem i innym orem pieszem po, u trzebnem ktryby j>odczas nagej inkursji nieprzyjacielskiej r , wno z drugimi na cianie zamkowej dla obrony stan, a czasu jawnej wojny winien bdzie konno albo pieszo dla obrony w zam ktry od nas i od Rzeczypospolitej wedug zwyczaju ku, ') gon yon n Iow p a ie. B itw , y, olow n obrow gon b y obrow gn o e iazd (B crb ). ib au

wojennego wszelak im icj opatrzony m by, zosta; a jeliby m a sam obecnie by nie m g, tedy powinien tak dobrego szlachcica, jako sam zostawi. Czynic tem dosy pod wanoci tego , u prawa swego, a m o to ywnoci na pl roku w spiarni swej im w zam m bdzie, a nadto adnej inszej powinnoci czyni, ku ie ani adnych jiodatkw z tych dbr dawa i liczby Nam i Sukcessorom naszym on i potom kowie jego mzkiego rodzaju, po* kdby ich stawao, czyni nie bd jowinni. Co wszystko stwier dzajc,dalimytonlistprzy wilej nasz sam u i jotom em komjego mzkiegorodzaju 7 podpisem rki naszej . i z pieczci nasza. Pisa w Warszawie roku 1 2 , 60 m iesica Grudnia 29-go dnia. Panowania Krlestw naszych, Polskiego trzy dziestegotrzeciego aSzwe dzkiego dwudziestego si dmego roku.

Do sir. 341 i nasi. (I czci). Podan w pierwszej czci Powiatu O iaAszm skiegoe obszern wiadom o Skarbkach Wayskich uzupeni o nam wypada kilku szczegam i. Wspom niany tam Anloni skarbny W. Ks. Lit. w 1 64 r. (nie 7 za w 1 9 r.) rezygnowa z tego urzdu 1 listopada 1 8 roku. 75 5 71 .Spracowany pod ciarem Skarbstwa, penic t joslug przez dwadziecia lat z gr'). Inny Anloni, syn M arcina, urodzony

- 23 8 w Murowanej Oszm ianie w 1 4 r. sdzia grodzki oszm 71 iaAski w 1 7 , otrzyma od szlachty oszm 76 iaAskioj urzd sdztogo ziom skiogo dnia 6 lutego 1783'), a przystpi! do konlodorncji Tnrgowiokioj dn. 7 sierpnia 1 9 w Warszawie). 72 Jiizcf syn Kazimierza, r. linji OaAskiej, podkomorzy oszm iaski, przystpi do konfodoracyi litewskiej (Targowickiej) i przy sig konsyljarsk wykona dn. 1 wrzenia 1 92 r. jiodpisujc na 6 7 stpnie konfederackiej czynnoci protokoy3 ). Porfirego, brata podko morzego, prom owano w 1 8 70 i 1 8 na arcybiskupstwo 71 potockie en <u 1 alitr- do C o* adjuteur ou en qualit de succosseui' ilu sifege do Po* lock* jak pisa w m om orjalo swoim nuncjusz pa pieski. Chodzio o to, aby arcybiskupstwoPookio nio dostao si wrce nieunitw; krl popiera W ayskiego, usiowania atoli byy nadarom ..I. X. Wayfiski byl ne. proponowany od J. W. Nun cjusza, alo c kiedy ksi Potiom kin, m ocny prom otor J. X.Lisowskiego,pierwej dla niego zamwi ask M onar* cliini... do togo i nieunitski Mohylowski biskup z arcybi skupem Siestrzencewiczem kooperowali*. Arcybiskupem poockiin zosta Lisowski. By Porfiry WayAski w 1 84 r. opatom ydy7 czyAskim i tego raku wybrany zosta na prowincjalstwo itow') R op b l. k C k is ib s. zartoryskich N S 9 A ta k n m iej. lit. p zo r. 7 . k a c. n o sta p C rep iczu o o h low . > R is b l. k C ) kop ib s. zartoryskich N S 5 . O tn lw k r. 2 6 sta io io arty. IM. |

24 8

akie. Wyprasza! si elekt od tego zaszczytu. *Urzd ten pisa do m etropolity Smogorzewskiego nie zgadza si ani z m ojem i ani z prowincji interesam gdy jednak nie znalazem tej aski i; eby m zaniechali i pokj dali, m i usiaem przychyli si do dz braterskich i przyj na siebie wczg, na ktr o pa sterskie W. Excell. Dobrodzieja bogosawiestwo upraszam *. W roku 17 peny tytu ks. Porfirego brzmia: Porphyrius Skar 86 bek W ayski Ordinis S. Basilii Magni humilis hierom onachus, Congregationis liulhenorum Ex~Oeneralis et Provinciae Sanctissim ae 'Trinitatis Superior Provincialis, Archimandrila Zidiczynensis. W r. 1 88 wybrany zosta Protoarchimandryt czyli Generalem za 7 konu Bazyljanw'). O Benedykcie znalelimy wiadom o na ciekawym afiszu amatorskiego spektaklu teatralnego, urzdzonego w W ilnie przez ks. ks. Jezuitw w 1 4 roku ze wspudziaem uczniw Aka 77 dem Afisz w brzmi jak nastpuje: ii. Cud w paacu niewidany Karol Piaty Cesarz rzym ski, krl hiszpaski, arcy-ksie rakuski Krlestwa depccy, za ycia grzebicy si. Zanurzonem w sprosnociach wiatu u Na zbawienny widok dany. Od przewietnej modzi krasom owskiej W Akademii Wileskiej Soc. Jesu Dnia XI Lutego Roku Paskiego MDCCXLVII.

25 8

XA . lbaski......................... K P ow fp k n ow I. Kr. M rz. lloh sk u ow ik io . X Arem inio borgski.................K onl. J sk c n ow m cle i zeS ik icz ozyrak i. Posol niem iecki.....................M oaj K n ciw u tsk ik cn o . w i. ....................................A M low b . irski czyc r. S ow x yn ie icia Gandyi................. Legow czen ow w om jc* ik icz ilk . H in K rab ardon p sk i hiszp.. . J n J y od arb a ezierski sta cicja i. ro cza sk A F ow i, . alk sk A L czew i, . en sk P aziow k edyand...............N K ch n sk ie, om . o a ow i, Hislorya. Karol Pity zhidziwszy sobio obud y odm ian rzoczy wiatowych, z Cesarskich ozdb si wyzu y z panowa nia nad wielk wiata czci ogooci um yli. Jako Hiszpaskie, Indyjskie, Neapolskie, Sycylijskie, Niderlantskie, Burgundskie, M ediolaskie korony, sistwa, ziem wyspy, oceany Filipowi synowi, z angiolskiego ie, tronu zwoanem oddal. Ferdynandowi za bratu, da u, wno krlem Rzymskim obwoanem cesarsk koron u, przez sicia Arauzyoskiego zasia. Na reszt, okro pny katafalk sobie wystawi y m aobne z nieutu sze lonym narodu alem odprawowa kaza. Nastpuje wyliczenie wszystkich po kolei scen trzech aktw gm achu rozlegaj si-.

Do stronicy 1 i 97 (II czci). 1 Pooczany, u czaj, K rzen u iec, Z anarocz i inne mnogie dobra naleay w XV. wieku do kniaziw w irshich, mianowicie do

kniazia Petka wirskiego (ktrego brat fundowa w 1 62koci 41 w wirze). Crka kniazia Petka, Zofja, polubia Stanisawa Kiegaj kasztelana wileskiego (1522), wnoszc dobra, o kt rych m owa, w dom KieigajUw. Crka Stanisawa i Zofji, Bar bara ') Kiegajwna wysza za m za wspom nianego niejedno krotnie w rnych rozdziaach pracy niniejszej, Jana Zabrzeziskiego marszaka ziem skiego, wojewod nowogrdzkiego i syna m powia, te Jana (w nastpstwie m u arszaka krlewskiego, oe nionego z Tomi Zasawsk-M cisawsk). Gdy Zofja Kiegajlowa um ara, syn jej (brat rodzony Barbary Zabrzeziskiej) Stanisaw Stanisawowicz Kiegajo kasztelan trocki, starosta mudzki (t 1532) dzia uczyni m acierzystych dbr z siostrzecem swoim JanemZabrzeziskim (m , odszym). Dzia nastpi w 1 2 r., 59 z rozkazania krlewskiego. Wuj i siostrzeniec cignli losy (.my, zgodliwym obyczajem z Jegomod losy midzy sob wedug , obyczaju i prawa ziemskiego miotali- pisze Kiegajo.) Ja nowi Zabrzeziskiemu dostay si Pooczany z uanami i dwa dziecia sueb w Zanaroczu; Kiegajle Kurzeniec, uczaj i trzy nacie sueb w Zanaroczu. W ten to sposb Pooczany z uanami przeszy od kniaziw wirskich i Kiegajw we wadanie Zabrzeziskich, za uczaj nigdy w posiadaniu Zabrzeziskich nie by (jak m ylnie podano na str. 1 czci II), jeno 1 od wirskich przeszed do Kiegajw i z rozdziau 1 2 r. po 59 zosta wasnoci Kiegajly Stanisawa Stanislawowicza. Owym za wspom nianym na str. 1 czci II, opiekunem Anny Kiegaj1 Jwny by, bez wtpienia, Stanisaw Kiegajo, syn M ikoaja, stry jecznego brata jej ojca. podczaszy litewski, starosta m ohilewski. K d u d on n w W ie d ia 4 lip 1 i9m zy opia zia ok a ego iln n ca 5 id w iczemZ rzozilisk m k ziem im- zapod isemp ab im arsza iem sk p ie czlarzw J n b u aw sk Paw (H : a a isk p ile iego, ia olsza iego)b u a sk isk p u iego, JerzegoM oa icza(R ck lk jew adziw k sztela aw sk ia) a n ile iego ctajsk u tego, u zielon m u d e i przejm przez p M W w iego.) ie . . sla sk

POLONEZY OGISKIEGO.


7 =

2002209

-----T .2 .

B iblioteka N arodow a W arszaw a

'4 If 1