PO W IAT OSZMIANSKI.

M A TE R JA LY D O D Z IE J W Z IE M I I L U D Z I

CZESAW JANKOWSKI.

CZ CZWARTA.

PETERSBURG KSIGARNIA K. GRENDYSZYSKIEGO 1900

Z . O Z 3 .

3 6 7

N k li'< w 'u lm n ydaw D kiem W L A cy. ru . nczyca i S . w K p rakow ie.

TRB .

: " w" " " : : : : : : : : ................

**S^?arSr&-" , -
B Tomaazewicz....................................................... . *9

Koci w N alibokaoh rys. B Tomaszcwicz....................... . Paacyk . . ....................... Dwr w Kw ialkow cach w edug fotogr. p M Szoatakow . . skiej rys. D Syrokom w Zau w fotogr. rya. B Tom om li czu ed. . aszcw . . icz Tablica genealogiczna Abram iczw ow . appw .

Z NAD W ILJI DO NIEMNA.

O slatnla w drw po oszm ka iaiiskiej ziom W i. yjazd zo Sm orgoii. M yssa. D aj dyplom n z k w aoi asi oca XVIII w . Franoiszck B katy i brat jogo ieku u Tadeusz. - Raz jeszcze po przez siedziby tatarskie. - Sow acki o Tatarach litew skich. - Krew - W o. iszniew - W . yjazd n ki i w p szczo. - Kraj a u obraz. ycie n b a oniach m idzylenych. - B akszty. - Nalibockie lasy. Z Bakszt do K lociszcza. - N aliboki daw i dziS.-Szko, olazo i m ltw niej j-S stw - Nowi N o. alibok dziedzice. - Pu szcza. - W spom nienie o .ksiciu D enassow - W .. ittgensteinow - Ksi i ksina H ie. ohenlohe. - Dw i k r o-

Tedy po raz ostatni, kres kadc wdrwkom moim po Oszmiaskiej ziemi, puciem si w drog, szlakiem z pnocy na poudnie, od brzegw Wilji pogranicznej, toczcej bystro za krty powyej Smorgo, a, hen, po przez drzemice na nieprze bytych niemal moczarach gszcze Nalibockiej puszczy, ku dru giej naszej oszmiafiskioj granicznej rzece, ku Niomnowi, pyn cemu majestatycznie wzdu yznych anw nowogrdzkich. I znw, jak kiedym przed laty, wynurzy si z miasteczko wej kotliny oszmiaskiej na piaszczyste rwniny podboruskie, puciy m si wzrok i dusza od dworu do dworu, od wioski i do wioski, od wieyczek kocielnych, wypywajcych gdzie z dali na widnokrgu, do widnych ze wzgrz: szerokich szachownic k, pl i lasw, na pozr w opatrzony, powszedni ukadajcych

si krajobraz, ale dla mnie ju teraz nieodcznych od pamit kowych wspomnie tylu... Zostay za mn Smorgonic, lecz nic ta rozbudzona handlarsko-przemysowem yciem miecina tera niejsza, tonca w bocie i wyziewach garbarnianych, jeno owa miejscowo, ktr niedawno temu obeszem z pargaminami w rku i zwojom pokych kartek pamitnikw. Znw przedemn wydua si szeroki tor gocica, tu i owdzie jeszcze ocieniony resztkami szpalerowych brzz, a po obu jego stronach, raz po razu, nadbiegaj ku mnie jak w panoramie miejscowoci przerne, dookoa ktrych, to przed rokiem, to przed dwoma, to przed trzema laty, wszystkiem powydeptywa cieki. Pokon ci i poegnanie oszmiaska ziemio!... Jak przypyw i odpyw nieustanny, swoi i obcy przebiega bd okolice twoje, bd zapada w ytnie twoje any i ukazywa si znw na wzgrzach gliniastych i sun si zwolna piaskami twemi i skraje lasw obchodzi i brodzi po kach i pomyka drogami; jutro, za rok, w sto lat bd po mnie swoi i obcy, do czoa przyo ywszy rk, patrze pod soce na krajobrazw tych oto wi dnokrgi ale nie wiem czy znajdzie si wielu, ktrzy z tak synowskiem ukochaniem obchodzi bd t oszmiask ziemi, obchodzi j przeto, by widzie j i zaludnia w myli wspommnieniami i kocha. I ziemi tej mojej, e nic nie mam cenniej szego jej do dania, uczucia te skadam, poniewa wiem, i bo gosawione s ziemie, ktre bardzo kochano. Przesuwaj si mimo mnie kolejno miejscowoci, ktre dziki uratowanym pamitkom, pismom i tradycjom zachoway jakby cigo bytowania swego i nieoderwane jeszcze stoj od przeminionych wasnych dziejw; a oto inno, na ktrych widz przed oczyma duszy jakby ju tylko fragmentarne, wplzatarte lady jakich widocznie dugich dziejw, ale ktrych ju wtku powiza nie sposb; i oto wreszcie inne jeszcze, po ktrych przeszo jakby jakie nage rozoranie i uczynio wielki przeom w ich istnieniu i bd na odwiecznych leach wznioso nowe siedliska, bd tylko pustk smutn na rumowiskach zostawio'). W ) olwc w ielkiego rozdrobnienia ziem oszm i iasktej n m jednostki a ae w asnoci pryw atnej (np. szlachty okolicznej i zaciankow w ej), obec niery-

8 Oto na poowie mniej wicej drogi do Krewa, dzi jeszcze starowieckim dworem okazaa M yssa. Gdzie szuka o niej wie ci, ktrych aden ocalay dokument nam nie przekaza? Przy lgno do niej tylko i utrzymao si do dzi dnia nazwisko wa cicieli jej od lat jakich stu bez maa: nazwisko Bukatych. Ba liski pisze, e rodzina ta, uywajc przydomka Bielski, od da wna gniazdo swoje miaa w Oszmiaskiem, mianowicie w ma jtnoci zwanej Golszczyzna nad Gawj, ale miejscowo takiej nazwy ju dzi w stronach tamtych nie istnieje. Przypomina nie trzeba roli, ktr w ostatnich latach istnienia Rzeczypospo litej odegrali Franciszek Bukaty, rezydent polski w Londynie i brat jogo Tadeusz, ostatni w Anglii pose Rzeczypospolitej. Franciszek, oeniony z Prozorwn, crk Jzefa, wojew. witeb skiego, a siostr obonego Karola, po upadku Rzeczypospolitej zamieszka w Sierhiejewiczach w powiecie ihumeskim gub. mi skiej. Umar w drodze z Petersburga 15 czerwca 1797 i pocho wany w grobach familijnych w Dudziczach. Jedyna pozostaa po nim crka umara w panieskim stanie; wdowa po nim wy sza za m za Ksawerego Lipskiego, kasztolanica czyckiego. Sierhiejewicze naby w 1833 Tadeusz Zawisza a w 1868 r. ksidz Aug. Lipski sprzeda je Piotrowi Popowowi. Papiery wszelkie po Franciszku Bukatym pozostae dostay si Kasprowi Lip skiemu (synowi z drugiego maestwa Franciszkowej Bukato wej), a od niego przeszy do Jana Zawiszy. Tadeusz Bukaty po skoczonej misyi dyplomatycznej w Anglii mieszka przy

iw ocian, w yznania rzym sko-katolickiego. U otve dane notuj jedynie n refd a

W "noozicy^kreByanio^sobstw 0 ienniki) araTdTilow w ojr loScian

.SB^

bracie w Sierhiejewiczach a reszt gotwki swej 30.000 zip. od dawszy oboninej Prozorowej, wzi) od niej w zastaw (1803) folwark Clirapkw w powiecie rzeczyckim. W kilka lat potem oeni! si z pann suc Prozorowej, z Tomkowiczwn i umar w 1829 r. Pochowany w kociele ostrohladowickim w pow. rze czyckim. Papiery i dokumenty po nim pozostae, jako to kore spondencja z wieloma dygnitarzami, bruljony korespondencji dyplomatycznej midzy dworem angielskim i polskim (1780 -1793) naby swojego czasu Konstanty hr. Tyszkiewicz. Tyszkiewicz mia to wszystko wyda, ale zamiar spez na niczcm. Udzieli tej spucizny Mikoajowi Malinowskiemu, ale i ton cennych r kopisw nie spoytkowa. Tedy cz listw Bukatego wrczy hr. Tyszkiewicz Michaowi Baliskiemu, ktry z daru tego zro bi uytek w swoich >Pamitkach o Janio niadeckim. Ze sprz tw po dyplomatach naszych pozostaych, jeden wielki stoowy zegar szyldkretem i bronzem zoconym suto wykadany, z her bami Poniatowskich, specjalnie dla krla Stanisawa Augusta robiony w Londynie, ktry wszelako nadszed do Warszawy ju po abdykacji, dosta si w posiadanie marszaka Osztorpa i znajdowa si w paacu w Dukorze. Drugi zegarek maty, umyl nie dla Bukatego w Londynie robiony, jak wiadczy napis: Pour Mr. Bukaty, an 1792 naby swojego czasu Konstanty hr. Tyszkiewicz'). Oo si stao z papierami i korespondencj Fran ciszka Bukatego? Cz jego korespondencji z krlem wyda Kalinka a za >archiwum sierhiejewickio oraz pamitki po oso bach niegdy tam dziaajcych znajduj si w posiadaniu p. Al. Jelskiego w Zamociu" By moe e w zamociskich zbiorach opary si i rkopisy Fr. Bukatego dotyczce. Bd co bd ycie i dziaalno obu dyplomatw naszych w kocu ubiegego wieku zasuguj ze wszech miar na szcze

gowe i pene monograficzne opracowanie. Wdzicznej toj ale mozolnej pracy, albowiem i do rde angielskich trzebaby moe sign, podejmie si z pewnoci kto bardziej wywiczony w opracowywaniu dziejowych materjalw i zajciu temu zawo dowo oddany. Wwczas wyjanionym te zostanie stosunek Fran ciszka i Tadeusza Bukatych do dziedzicw Myssy lub nawet moe do niej samej. Nam tylko samo nazwisko Bukatych na suno mimowoli wspomnienie o dwch zasuonych rodakach i nic moglimy si oprze chci przytoczenia tych kilku, dro bnych, a sdzimy, uszych bacznoci, szczegw o nich. Niech zreszt sama Myssa na oszmiaskiej ziemi przypomina choby nader luny zwizek z ni majcych ludzi oraz wypadki, kt rych pami tein lepiej, jeeli i przy tej i przy owej sposobno ci przypomina si nam bdzie. Ale oto obrazy dwch naszych straconych za morzami po sterunkw ju zamieniy obrazy i przypomnienia inne, w miar posuwania si ku Krewu, wyaniajce si na horyzoncie. Wbie glimy oto, raz jeszcze w okolic przytrznit silnie osadami tatarskiemi i wzrok dobrze wytywszy w lewo, moglibymy dostrzedz tam w oddali, drzewami porosy parw, w ktrym , Doubuciski, stary, cichy ley meczet pord porozkruszanych grobowcw starowieckich. He emy, za pierwszej w stronach tych bytnoci, na karty te sporo wytrzli dat i nazwisk skrz tnie z pod strzech zaciankowych i z pyt mogilnych uzbiera nych, moemy teraz ju, mijajc powoli odwieczne tatarskie lee, spojrze na nie okiem wybaczy mi prosz poety. Win moj oraz uchybienie gustom teraniejszym umniejszy sdz ta okoliozno, i, strze Boe, nie siebie mam pyszakowato na myli, jeno przedziwnego owego mistrza mowy polskiej, ktrego lira na wszystkie blaski i barwy wraliwa nieskoczenie, wy graa nam w pieniach .Beniowskiego, rapsodowy urywek, by moe mniej ni inno znany, o Tatarach naszych litewskich. Jake tam mwi o nich Sowacki, z tem przedziwnem melancholicznem wspczuciem jemu waciwem i tylko w jego mowie majcem tak do gbi przejmujce dwiki?

o -

P^ztota w odn r ^ !m ^ r - J 2n kT sch ta^R

ToVe\tonioS w'd^kS y

sl U

A a h il fulach!^ pU zcz^jak^ech jczy, Uc B o

ottryd'' tylk w zbjca do syna^ o ieS

I tk wysok,'jak grajce sfory.

*'

Tak p dziw do sm tku icS nej u ^podn iety

O jego yciu i ran oli^i im ^ n jco

Zda sil! >" kam coraz gbiej w a. ie ryw Jeli to p da, Rodzicielko B a, raw osk c u iem serca zranione odkryw m a: Ty n ten ksiyc, ktry si lak troska a O groby sw m sisz przylatyw ojo, u a

N m m ad uzu askim m eczetem ty stoisz Ty spokojnoci twoj u spokoisz, ^

Tale pksiyc w blady, zawieszony na litewskiem niebie, pyn cicho przed nami znaczc drog ku Krewu i widzielimy go jeszcze stojcego nad ciemn sylwet potnej baszty zam czyska, tego najokazalszego zabytku przeszoci na oszmiaskioj ziemi. A i Krewo samo, zamajaczywszy nam tylko przed oczami, zniko jak widmo, roztopio si w zmierzchy szerokie i zostao rycho, hen, za nami. Zapadaa noc i konie przynaglajc do szyb szego biegu, po przez niezliczone trzsce si mosty i rozbite grobelki, dotarlimy radzi do Chreptowiczowskiego Wiszniewa, gdzie czeka na nas gocinny, pokrzepiajcy nocleg }. I) Rzuciw okiem w lew n "'schd ku granicy, ju niedalekiej, szy o, a pow iatw oszm iaskiego i m iskiogo, przypom nie m oem naw y iasem ze , sam skrajem w ym schodniej czci pow oszm iatu iaskiego przechodzi granica na ow gazw skandynaw raU ych skiego p ochodzenia. M io prociej: koczy w si lam w , rd m iljardw kam i kam ieni ykw zalegajcych ogrom kaw , ny a ziem m i idzy w ysp O a Krakow , m sel em idzy rzek O a M skiem gudr i bernialnym - panow anie granitw porfirw kw , arcow ych, syjem , dijorytw tw o . odkruszonych w czasie przedw to iecznych geologicznych kataklizm w od rodzinnych gazw grenlandzkich i skandynaw skich, a u cielajcych glob

 8 Za wity poranne wynurza si dopiero poczy z mgie nadcznych, kiedy ju bryka nasza biega turkoczc dalej po zapobiegliwie sianych we wszystkich kierunkach drogach Wisz niewskich i kiedymy ujrzeli przed sob byszczco w pierw szych promieniach soca, ciemno-zielone korony czarnych olch pierwszych zwiastunw nadberezyskich puszcz. Minlimy niebawem folwark Wiszniewa Bukatowo, osta tni na dalek ju teraz przestrze placwk kultury i oto wz nurza si w zielonoci i jak dka brodzi.. ki, ki, ki. Ro zesane le po obu stronach Berezyny, tworzc olbrzymi, sto gami nastroszony, pas midzy lasami, zda si rozsunitemi a na bliszy lub dalszy skraj horyzontu. Do niedawna jeszcze nie przebyte, dziki moczarom ich i grzzawiskom podsycanym nieIc m dopywami rzeki, dzi wszdzie niemal oddane pod i kos, dziki sztucznym drogom, rzuconym przez ki w kilku kierunkach, z wielkim kosztem i mozoem. Jedn z drg takich, prowadzc w prostej niemal linii ku Baksztom, jedziemy wa nie. Nasyp to, lecy na ogromnym pomocie drzewnym, wzdu jednej z rzeczek, ktr sprostowano w korycie, ocembrowawszy j palami przeplecionemi chrustem i osadziwszy brzegi ozami. Droga wyborna, nieco bujajca; niezliczone mosty dobrze wsz dzie utrzymano; a gdy pomyle, e drogi takiej wyprowadzono wiorst dziesitki, przyzna wypadnie, e nieprzesadzon jest wcale sawa wiszniewskiej kultury. Wiele zrobiono i dobrze zrobiono. A dopiero gdy po nad krajobrazem takim, co go mamy dookoa zacznie coraz wyej i wyej podnosi si soce! Gdy lekko ju tylko dymi mlecznemi mgami ki, w dzie na kobierzec wykoszone, gdzieindziej jeszcze cao w puszy stej, chwiejcej si, najprzerniejszein zioom przetkanej po woce wysokich traw... Tam, w dali sinawa stoi ciana lasu, wci nieustannie lnica ciemn zielonoci czarnych olch, kt rych gadkie, jasne pnie widne z daleka na tle ciemnem lenej gbi, i powoli, powoli las w przepikny, jakby dla popisania

 9 si wdzikami swemi, zagarnia coraz wikszy kawa} ki i zblia si ku nam zblia si a i podbieg tu, tu ku tamtemu brze , gowi rzeczki i zagra nam caym nawp dziewiczym przepy chem swoim. I dawszy oczom naszym napa si, rwnie po woli, rwnie majestatycznie poczyna usuwa si w gb i cola si i staje znowu na linii widnokrgu. . A jakby tylko czekay na usunicie si lenego gmachu, na oswobodzonej kowej przestrzeni ju rozsypay si, brodzc po niej i podlatujc, powane, dugodziobe bociany. Co za mn stwo! Na pozostaych, po cofniciu si lasu, tu i owdzie drzewach-soliterach rozwieszone gniazda, jakby dwory jakie ssia dujce ze sob. Wysypuje si z nich modzie, zstpuje z nich powanie starszyzna na plac wsplnej pracy i zabawy; lekko liczc w jednym na rzut oka okrgu naliczy mona nierzadko pldrujcych dwadziecia, trzydzieci ptakw. A tam w dali, wi da ju tylko biae, tonce wrd kpin i potokw trawy nie zliczone biae plamki ruchome jakby dziwne, koyszce si na wietrze, kwiaty jakie kowe. Zapatrzysz si i zasuchasz. Bo ki graj wci i graj bezustannie, niezliczonego ptactwa odzywaniem si najrozmaitszem, wrd ktrego wprawne ucho rozrnia natychmiast gosy dobrze znane myliwym. Kto za nie myliwy, niedugo czeka musi na bardziej namacalny do wd obecnoci lotnej zwierzyny: raz po razu zrywaj si m u po drodze stada kaczek lub orlik< wzbije si w gr, zatoczy charakterystyczne krgi i gdzie opodal na erdzi sterczcej ze stoga siana przysidzie. Tedy mona m si dobrze przypatrzy, u tomu z drapienych ptakw naszych najokazalszemu. A biedne wilgi, kuliki i dropie tak i pyrchaj wystraszono w zarola, sze rzc czyrykaniem okrutnem postrach wrd rzeszy ptaszcej. wiat cay! wiat cay zabiegw, kopotw, bied i radoci roz grywajcych si na tych k, dziewiczych prawie, padole, z dala od oczu ludzkich, e doznaje si niemal zaenowania brutal nego natrta i gwaciciela wbijajc si tak przemoc w te dzie dziny, jakby zarezerwowane przez matk - przyrod dla sab szych i maluczkich. Czeme dla nas jeden, marny pokos trawy,

10 czemo dla nas krzak jaki podcity uderzeniom siekiery? a czemo dla nich?... U ostatniej wiszniewskiej leniczwki, najdalej na poudnie wysunitej, na skraju k, pi'zepra wilimy si promem przez od nog Berezyny, i yznym kawaem ziemi dobrze uprawianej, przez wioski zdradzajce pewn zamono ludnoci miejscowej, wyjechalimy na wielk paszczyzn. O wiorst par przed nam i, widna zdaleka, u samej Berezyny, rozbita na kilka czci pojedyczych, poczonych jednym wsplnym placykiem, ley oto przed nami ogromna wie: B akszty. Bya to niedy posiado obszarem i intratami znaczna. W 1387 roku, pospou z wielu innemi majtnociami np. z Wer kami, nada Bakszty krl Wadysaw Jagieo kapitule wile skiej a na dawczym dokumencie podpisa si midzy innymi do stojnikami, znany ju nam z innych wspomnie dawnych oszmiaskich, Michael alias Minigal Gedygold, capilaneus osmiimenais. Odtd przez wieki cae naleay Bakszty do dbr stoowych biskupw wileskich, puszczanych rnemi czasy w zastaw lub w dzieraw. Istnieje ustna tradycya, e z powodu zapadoci tych dbr w nieprzebyte podwczas, a i dzi jeszcze poniekd, moczary, puszcze i bagna, zsyano do Bakszt, jakby na wi zienn rekluzj rnych ze wszystkich stron Litwy przestpcw, ludzi opornych a niespokojnych, zodziei i wogle zoczycw, ze stanu wociaskiego i mieszczaskiego. Dokumentalnego potwierdzenia tej tradycji nie znalelimy nigdzie. W aktach kapituy wileskiej, spisanych przez ks. M Herburta znajduje . si pod dat 1 41 r. wzmianka, e szlachcic miejski Gasper Bucz5 kowicz, ssiad Bakszt, oskarony zosta przez kapitu o pa stwienie si nad kmieciami baksztaskimi. Buczkowicz tmaczy si, e wiele krzywd doznawa i doznaje od wocian owych, e mu oni, midzy innemi, owcze bobrw ustpy poarem po niszczyli *). Dzi ju oczywicie aden wocianin baksztaski takiej krzywdy adnemu ssiadowi baksztaskiemu wyrzdzi

 l i nie jest w stanie. Okazuje si tylko, e Bakszty z przed wiekw nietylko obfitoway w grzyby, ryby, wdlin i rud elazn ale i w bobrowe owcze ustpy*. W 1787 r. biskup Massalski pu ci! w dzieraw Bakszty ssiadowi swemu, podkanderzowi Chreptowiczowi na lat trzy, poczom w 1790 znowu na trzy lata. Po upywie tego terminu, w 1793 r. biskup wyda Chreptowi czowi prawo na 60-letni emfiteutyczn posessj. Po upadku Rze czypospolitej, Bakszty stay si wasnoci rzdu rosyjskiego i rzd Imperatorowej prawo emfiteutyczne wydano na Bakszty Chreptowiczowi zatwierdzi; jako Chreptowicz, a nastpnie syn jego, wadali Baksztami do 1843 roku, dobywajc tam rud i sprowadzajc j do Wiszniewa, gdzie j na elazo przetapiano. W 1838 odbyway w Baksztach paszczyzn wsie: Bakszty, Za brze?., Jagodnia, Pacewiczc, Krupi, Grabowo (Hrabowo waci wie wedug dawnej pisowni), Downary, Gudziszki, ydziewicze, Zubowicze, Dewergi, oraz mnstwo zaciankw, z ktrych kil kanacie, jako to: Ossygiry, Poselle, Szeszkowo, Zamosze, Smotry, Szylwiany, Borsuki, Kulcszyn i t. d. zamieszkiwaa ludno wycznie litewska. W 1842 r. zasiewano w Baksztach i nale cym do nich folwarku Krupi ogom: yta ozimogo 128 mor gw, jarego IB, pszenicy ozimej 10, jarej 7, owsa 71, jczmienia 29, grochu 8, kartofli 1 morgw. 3 Dzi Bakszty to wielka wie rzdowa z ludnoci pounick, niemal bez wyjtku prawosawn. Wocianie w znacznej liczbie wychodz po zarobki nad Niemen, gdzie wi drzewo splawne w tratwy po przystaniach lub wynajmuj si na flisakw, zara biajc nierzadko dziennie rubla i wyej. W Baksztach jestemy ju na skraju ogromnych lenych obszarw tworzcych na przestrzeni caych mil jedn wielk k obejmujc cz wschodnio-poludniow powiatu. Zbiegaj si w toj czci powiatu ze sob: lasy Wooyna, Wiszniewa, Nalibok, Lubcza i rzdowe lasy Baksztaskie, a lasw tych dzie sicin tysice. Nie jest to puszcza nieprzebyta; przecinaj j znaczne miejscami ki i znaczne wyrby, zawsze jednak oglny charakter tych szerokich okolic puszczowy i bieg ycia tu inny ni w innych okolicach i zapado ktw tu niektrych

 1 2 niezmierna i ludno wrd warunkw tych odwiecznych uro biona inaczej i wiat ten cay, jednem sowem, inny ni hen, tam, pod kolejami i miastami. Cala strona ta ciy ku Niem nowi, podobnie jak inne okolice ku liniom kolejowym. Ruch tu nader may, ycie zaledwie dostrzegalne po maych osadach wio skowych, zaciankowych i pustoszowych. Zwaszcza na prze strzeni idealnego skrzyowania linij przecignitych od Wooyna do Lubcza i od Wiszniewa do Nalibok bdziemy mieli istne ogromne uroczyska nieprzebytych prawie trzsawisk po krytych mniej lub wicej bogatym lasom. Gdzieniegdzie na tym obszarze wynurzaj si z bot wielkie oazy piaszczyste poro nite sosnowemi borami. Pomimo powolnych ale systematycznych stara uprzystpnienia tych okolic dla kultury i owiaty, sam charakter miejscowoci utrudnia te zabiegi. Ju sam dostp w gb puszczy Wooyskiej lub Nalibockiej utrudniony. Ju samo przecicie tych wiorst kwadratowych drogami nie podle* gajcemi zmianom pory roku, wymagaoby niepomiernych kosz tw i wytonej opieki nad temi arterjami komunikacyjnemi. Dzi przejechanie lekkim nawet wzkiem z Bakszt do Nalibok jest prost linj w niektrych porach roku przedsiwziciem albo niemoliwem albo ryzykownem, a w -dobry czas* wymaga znacznego naoenia drogi krgiem na Rudni Nalibock. Wy jwszy kilka wikszych drg zaoonych przez administracj Nalibok i utrzymywanych przez ni, na caej przestrzeni t. zw. puszczy Nalibockiej drogi i drki powstaj rok rocznie z ini cjatywy prywatnej kogo, ktry w danym wypadku ma jaki w gb puszczy interes. I tak, kto tam w takiej to a takiej miejscowoci wypala wgiel: przecina i wyprowadza tam drog i podtrzymuje j; przestaje wypala i droga znika, aby uka za si znw w jakim innym lasu obrbie. Jake tu drog tak, dla przejazdu furmanek, na gruncie bez dna, trzsawiskowym, ufundowa? A oto. Nacina si nieskoczon mnogo okrgla kw brzozowych lub olchowych, lub sosnowych, majcych du go ot, okcia, dwch, trzech. Nastpnie wykada si niemi, w po przek, drog, baczc by okrglak przystawa do okrglaka i skrzepiajc jo erdziami po bokach. I taki pomod cignie si

 1 3 amanym sznurem przez las wiorst dwie, trzy, cztery; urywa si gdzie nieco suszej i rozpoczyna si na nowo. Wyobrazi sobie atwo, jak mi jest jazda po drodze takiej, zwaszcza e powozu resorowego uywa nie sposb. Nie do na tem. Droga wzka, obliczona szerokoci na jednokonn furmank, tak i np. bryczka dwukonna z wielkim mozoem, przy spierajcych si nieustannie koniach, posuwa si naprzd moe. Nie zapomi najmy, e po jednej i drugiej stronie pomostu: trzsawiskowa, nieraz niezgbiona przepa. W jaki tedy sposb rozmin si na drodze takiej? bo zjecha z drogi, aby spotkanemu da prze jazd, nikomu nie przyjdzie do gowy a pomost, jak si rzeko, cignie si nieraz bez przerwy wiorst trzy, cztery. Kwestja nie zdaje si dla ludnoci miejscowej posiada bd jakiej komplikacji. Nie rozmijamy si wcale. Jakto, nie rozmijacie si wcale? Dopiero tmaczenie. Chop baksztaski lub naliboeki, spotkawszy si nos w nos z dwukonnym wehi kuem lub kaamaszk ktrego z panw, zsiada, odprzga swego konia i powzk wasn odciga w ty a ku miejscu, gdzie specjalnie dla rozmijania si pooono obok gwnego toru, tor z okrglakw drugi, krtki, podobnie jak przed sta cjami kolejowemi istniej krtkie paralelne linijki szyn, po kt rych manewruj zbiegajce si w jedno miejsce pocigi. Doci gnwszy wzek swj do takiego punktu, clilop znowu do zaprzga konia i nastpuje uroczyste rozminicie si ze spotka nym. Doda naley, e takie punkty- rozrzucone po drodze co wiorst nieraz dwie, trzy i e czsto odciganie w ty drabinki* lub lcalama8zki odbywa si na wiorstorej i duszej przestrzeni. Ale to nikogo nie dziwi a przedewszystlciem nie drani. Zwasz cza, e wypadki to nader rzadkie. Zazwyczaj opowiada czo wiek miejscowy slyszym, gdy kto puszcz jedzie, bo droga wymoszczona dudni okrutnie. Kto ma zamiar wyjecha z domu, daje pokj i czeka a to kto wydostanie si z drogi, na ktr mu trzeba. Ot czasem, bywa, i do wieczora tak poczekasz. Lu dzie powiadaj sobie: aha! to pan Kleciski (z Kleciszcza) posa furmanki po wgle; poczekajmy a wrc, wtedy my poja dziemy<

e za o posuwania si bryki naszoj po drodze z Bakszt do Kleciszcza wiedziano w szerokim obrbio puszczy, mielimy dowd po przybyciu na miejsce, gdzie przejazd nasz, krgiem na Rudni, sygnalizowano we dworze na par wprzd godzin. Chopi wracajcy z puszczowych wyrbw zaanonsowali: >oho! kto jedzie<. Byo to wanie akurat kiedymy w Sobodzie L zw. Kamieskiej przewodnika brali i kiedy nam owiadczono, e przejecha prost drog ze Sobody do Kleciszcza nikt nie po dejmie si -za adne skarby.. Slohoda to wio niedua. Stano wia ona cz dbr Kamie (na granicy powiatw oszmiaskiego i miskiego) nalecych do marszaka Stanisawa Judyokiego. Z eksdywizji ogromnego Kamienia, zakoczonej okoo 1842 r. Soboda wesp z innemi attynencjami przesza w rce rnych wacicieli a obecnie grunta dookoa Sobody nale do p. Kondrakowa, miskiego urzdnika akcyzy, ktry jo powoli parceluje midzy chopw okolicznych. Na wiorst jakich par przed Rudni, przerzedzi si las, rozsypay si piaski, ukazay si sosny i wyjechalimy na ob szern polan, srodze piaszczyst, falowaty, w gbi ktroj uka zay si zabudowania Rudni z grujcym nad niemi kominem fabryki elaza. Z daleka, nader malowniczo zarysowuje si miej scowo; z blizka wystpuje na jaw opuszczenie i maa wios kowa osada nie rni si niczem od wiolu innych. Losy Rudni, jak zawsze tak i dzi, w zawisoci s od Nalibok. Podczas tedy gdy konie odsapuj po cikiej drodze w cieniu sosnowego borku, uprzytomnijmy sobio czem byy niogdy Naliboki i ozom

N alibokl to przedewszystkiem odwieczna posiado Radziwiowska. Naby te obszerne dobra Mikoaj zwany Czarnym Radziwi, wojewoda wileski, od Szemiotw i Zawiszw 1 marca 7 1555 r. W pniejszym czasie wywiza si midzy Szemiotami i Radziwiami proces o wadanie zakoezony w 1 r. przyzna 597 niem wieczystego posiadania Nalibok Radziwiom. Odtd

 1 6 dobra nalibockie wraz z attynoncjami: Szemiotowszczyzna, Cielachowszczyzna, Ogrodniki, Prudy, Jankowicze, Niwno, Niecierowicze, Bojna, Trociece, Holendernia, Pasieka, Rudnia, Br dna, miojna przez trzy wieki z okadem we wadaniu Ra dziwiw, bez przorwy zostaway *). Z rozdziau dbr ojcowskich przeszy Naliboki w posiadanie Stanisawa Radziwia, starosty mudzkiego, syna Mikoaja Czarnego, po ktrego bezpotomnem zejciu ze wiata, dostay B linji Radziwiw niewieskioj i drogi) i dalszych sukccsyj przeszy we wadanie ksicia Panio Kochanku-, i wreszcie ostatniego z Radziwiw niewieskich, Dominika"). W zastaw i w dzieraw oddawane rnym osobistociom na rno terminy, Naliboki wyrniay si z pomidzy dbr Radziwiow8kich raz: znakomitom polowaniom, powtre: hut e lazn, po trzecie: fabryk szka. Kiedy rozpoczto w Nalibokach dobywanie rudy elaznej i przetapianie onoj, cile okreli nie umiemy; prawdopodobnie w drugiej poowic XVIII wieku rwnoczenie z postawieniom piecw hutniczych przez Chreptowieza w Wiszniewie. Fabryk szka zaoya w Nalibokach ksina Anna z Sanguszkw Karolowa Radziwiowa, ona kanclerza litewskiego a babka ksi cia *Panie Kochanku-. ycie zakoczya w Biaej w 1 46 r. 7 a pochowana w Niewieu. Serwis szklanny wyrobu fabryki nalibockiej ofiarowa ks. .Panie Kochanku* krlowi Poniatow skiemu w czasach owych, kiedy, na schyku ycia, na dobrej ze dworom warszawskim zostawa stopie. Krl podzikowa serdecznym listem. *Im bardziej pisa szacuj W. Ks. M o, tem milszy jest mi prezent. Z serca wyraam rado moj, wi dzc, e ta pikna manufaktura, dzieo . p. babki W. Ks. Moci utrzymuje si i kwitnie na poytek i ozdob kraju. I tak, zaraz kazaom, eby w rezydencyi mojej tutejszej, w azienkach, in szego szka nic dawano mi do stou. Niech kady widzi, co umiej w Nalibokach robi, jak jest dla mnie yczliwym pan

') Porw, tab goncalogiczn Radziw lic*; iw .Pow. O szin.* T. III. str. IM .

16

Nalibocki i jak ja jem tom dla niego z serca skonny i przy chylny. Jak z inwentarzrtw nalibockich, znajdujcych si w Wor kach, wida, mia hut szklan w dzierawie w 1727 roku niejaki Frazer. Znajdowao si wwczas w niej szka: krysztaowego 38 kop, rnych gatunkw 4B i kop, prostego 61 , kop, tafel 0/ / caych 27 kop, tafol wielkich do karet 36 kop, szyb 62 kopy, a w miasteczkach po kramach znajdowao si rozmaitego szka nalibockiego 230'/, kop. Ogem byo na skadach huty 9771 , kop / szka rozmaitego miejscowego wyrobu. Daje to miar skali, na ktrej zaraz w pocztkach istnienia fabryk postawiono. Szlifiernia znajdowaa si o p mili od Nalibok, w Jankowiczach. W lat czterdzioci potem (1766) trzyma hut szklan i szifierni w dzierawie Donat, komisarz spawu ryskiego i krle wieckiego, za opat roczn 8.000 zp. Majstrowio hutnicy maj po I, woki wolnego gruntu i s to ludzie ju miejcowi z wio sek okolicznych. Jest ich omiu i tylu pomocnikw. 1 alaczw zatrudnia fabryba 4, rysownikw to pochodzcych z wiosok okolicznych 7, robotnikw 6, szlifierzw 5 stolarzw 6 usarzw 8 , , i kowalw 3. Dla wycznej usugi huty konno i pieszo wydzie lonych jest szeciu >kozakw. W skarbcu podwczas loay r ne prby szka nalibockiego; wic kielichy berliskie- z na krywk i rysunkiem, kielichy w ksztacie buawy to z nakryw kami, kielichy per modum wanienki, kielichy z cyframi i napi sami, dalej t. zw. floty* z herbami, kieliszki z obrczk zot oraz fugowane w paski, szklanki czworograniaste szlifowano z czterema herbami, szklanki z inskrypcj in honorem, szklanki cikie i lekkie, cienkie i grube, pkate z orami Radziwiw, lampeczki, flaszeczki, karafinki per modum prochowniczok, .jasz czyki* do m asa, salatyrki koloru farfury i d. i t. d. Hutnikom pacono od kopy po groszy 20; pomocnicy (chopcy) Ich otrzy mywali pensji na tydzie po 2 zp. Po dziesiciu lataoh (1776) widzimy stojcego na czele fa bryki szka niejakiego Noumanna, pobierajcego pensji roczno] 600 zp. a praw jogo rk jest niejaki Fiodorkiowicz rwnie pobierajcy 600 zp. wynagrodzenia. Dwch dozorcw otrzymuje

 17 150 i 130 zip. pensji; szlifierz jeden otrzymuje 208 zip., drugi 104 zip.; rysownicy patni s 104-160 zip. na rok a stolarze, palacze i t. p. pracuj za grunt. Fabryka szlda istniaa w Nalibokaoh jeszcze w 1820r. miesz czc si w starym ale obszernym budynku, majcym 50 okci dugoci. Poozem ju upada zacza, wyrabiajc jeszcze przez czas niejaki tylko grube, ordynarne szko oraz butelki ciemno zielone lub wazony dla kwiatw rwnie prostej bardzo roboty i gatunku, ktrych gdzie niegdzie okaz jaki po dzi dzie napotka mo na w nalibockich stro17 roku jedn z Nalibo27 kami cao pocza sta nowi Oerewna, nabyta w 1594 r. przez Mikoa ja Krzysztofa Radziwia Sierotk' w czci od Mikoaja Rusieckiego a w czci otrzymana prze ze w darze od ony Hal szki z Winiowiockicli. Ma jtno ta sigajca gra nicami swemi w powiat miski miaa w obrbie swoim: miasteczko Derewna; folwarki: Derewna, Bryniczew, Bolewicze, Ostrw, oraz wsie: Ogrodniki, Zarzecze, Dzierana, Zabrodzie, Brzuchacze, Starzyna, SlobodaSucharzewska, Siemiakowo, Soboda Nadniemoska. Bialomosze, Humienowszczyzna, ukowszczyzna, Zuborowioc, Bielica, Skrudczyzna. Iiwnie do Nalibok przyczon zostaa posiado C hotw z folwarkami Chotw i Nowlki, oraz wsiami: Rusaki, Nowiki Wielkie i Mao, Borki, Kamienny oh, Charytonw, Ogro dniki. Wwczas Dorowna, majca 39 dymw, nosia szumn na zw >m iasta< a w miasteczku Sobodzio liczono 37 dymw.

 18 Ogom miay w 1727 r. dobra Nalibockie dymw 267, liczba niedua wzgldnie do obszaru ziemi. I obszary te przynosz intrat nader niepokan. Wynosia ona midzy 1720 a 1780 rokiem okoo 8.000 zip., od czasu do czasu tylko przewyszajc t nizk cyfr. Dopiero w 1780 intraty wzmogy si nieco, dziki gwnie fabryce elaza. Na czele jej sta wwczas majster Andrzej Szur kowski majcy pod sob 6 towarzyszy, 4 uczniw, jednego majstra-kowala (Gilewski), ktremu znowu przydano 3 towarzyszy i 2 uczniw. Rocznie o tym czasie wyrabiaa rudnia nalibocka: sosznikw 2146, gontali 10 .086. kop, szynek B , oprcz drobnych B wyrobw i dawaa dochodu brutto plus minus 10.000 zip. a netto przeszo 6.000 zp. Na pocztku biecego wieku Dorewn od Nalibok oddzie lono. Naliboki ocenione 442.000 zp. trzyma w dzierawie od 18081820 r. za plat roczn 22.100 zip. Micha Paszkowski, a Derewn, Balowicze, Ostrw i Brynieew ocenione razem 633.640 zp. trzyma od 18081820 r. na prawie zastawnem Ksa wery Obuchowicz'). W 1816 r. widzimy w Nalibokach dom mieszkalny nowostawiony z drzewa brusowego 36 okci dugi, 1 szeroki, dwa 8 stare domy mieszkalne, oranerj star a opodal dworu koci parafialny drewniany, stary, pod wezwaniem Wniebowzicia N. Maryi Panny. Do kocioa nalea, o mil od Nalibok sytuo wany, folwark funduszowy Terabiejna oraz dwie chaty w samej wsi Nalibockiej. Jezioro Kromie (tak), majco z gr wk 20 dostarczao ryb do dworu. W pasiekach stao uw starych 191, nowych 153. Dymw na caym obszarze Nalibok, pod dzieraw Paszkowskiego liczono przeszo 300. W 1820 r. mamy do zanotowania w Nalibokach fabryk po tau oraz chaty bobrowe. Fabryka elaza czynna. Rudnikom od wykopania i wypkania jednego wozu rudy (Cebrw 1 . Kady 2 ceber rwna si IB garncom) pacono po 1 zp. Za wywzk *) K siga okazujca B n czynny m la ajtku I In ro J O ks- D i to B W . . om nika Radziw przoi kom likw ia isj idacyjn sporzdzona w 1 1 . W Polan . 80 ach

1 9 i dostaw do fabryki takiego wozu pacono 2 zp. 15 gr. Gwodziarzom za wyrobienie kopy bretnali pacono 1 zip. 15 gr. Dy mw liczono ogom 246 (z ktrych > cigych< 118, ziemian 1 , 4 bojarw 46, rzemielnikw 12, lenikw 20, chaupowych 40, y dowskich 2). Ludno mska wynosia dusz 698, eska 742 robocizny 306, dni do niwa 2728, do orania 440, talek lnianych do dworu skadano sztuk 482, drg do Wilna (o mil 22) odby wano 120, danina ytem wynosia beczek 11, omin 3, kur wno szono do skarbu dworskiego 105, jaj 1050, grzybw kop 105, pieki funtw 525, nici funtw 262'/,, czynszu wreszcie wpywao do skarbu 2.288 *p. 1 groszy1 0 ). Na takidj mniej wicej stopie przetrway Nalibockie dobra do penej wagi i nastpstw chwili wydzielenia ksiniczce Ste fanii Radziwiwnie wychodzcej za m za ks. Wittgensteina*) wiana ziemi *). Naliboki przeszy nastpnie w posiadanie Wittgensteinw, potom Hohenlohe'w, a w styczniu 1899 roku nabyte zostay przoz braci Falz-Feinw.

Nowi dziedzice Nalibok s pochodzenia niomieckiego. Dziad ich, przybywszy do Rosyi z Niemiec, osiedli si za panowania cesarzowej Katarzyny, jako kolonista w gubernii taurydzkiej i zaj si tam hodowl owiec na wielk skal. Synowie i wnuki

w Paryu (188) k sika p t. U e fam prineiirc tTA agM Jest lo pa . n ilie Ilem . m itnik w dowy po k . Ludw Sayn-W u iku ittgenstein-Sayn, 7 d u LilienthaL . om Ksie Ludw by gow rodu i u ar w Rzym w 1 7 r. W ik m ie 8 6 dowie po n im w a, dotykajc zarazem dziejw fortuny R dow adzlw skioj pod rzdam ilow i W ittgensteinw Ks. Ludw by synem ks. W . ik ittgonstoina z drugiego m ae stw i ks. B a aratyskloj; m dw braci rodzonych: Fryderyka i A ia ch leksan dra. Ks. Piotr W itgonstoin by przeto j'ego przyrodnim bratom urodzonym ,

 20 poszli w jego Siady i w oliwili obecnej dziedzice Nalibok po siadaj w siedzibie swojej zwanej Askanja Nowa (gub. taurydzka), ogromn owczarni przedstawiajc olbrzymi kapita i przynoszc krociowe dochody. Bracia Falz-Fejnowio, poddani rosyjscy, s to ludzie niotylko fachowo ale i wszechstronnie wy ksztaceni i nie obcy nawet wcale wielko-paliskim fantazjom1 ). Czy wiedzeni miljonersk fantazj czyli te chwytajc w lot >dobry interes* przyszo dopiero to pokae do, e bracia Falz-Fejnowie nabyli od spadkobiercw ksinej Hohenloho dwie majtnoci pozostao joszcze z olbrzymiej Wittgensteinowskiej fortuny, mianowicie Naliboki i Lubcz. Za oglny ob szar tych dbr zapacono (jak si rzeko) w styczniu 1899 r. 2.348.000 rb. Suma znaczna; ale... w miesicy kilka potem kupcy spekulujcy gwnie na spienienie lasw, ofiarowali nowonabywcom za Lubcz oraz za jedn Nalibok attynencj (Rudma) 1.800.000 rb. Jeeli transakcja dojdzie do skutku, pozostayby ') Tak n . starszy brat jest niotylko m p ilionerom alo i w d , odatku za pam itaym zoologiom W jogo taurydzkiej -Askanji., jak wn N . rco oogo, okazy zw iorziit z caego w znalazy am iata atorsk h odow przodow l, szystkiom za p. Falz-K zajty jest w oliw obocnoj doprow ojn ili adzeniem do a tku trzech ku przedsiw zi: w orzeniem now ran koni pocigow zo skrzyow ytw oj y ych ania koni rosyjskich z zebram w orzeniem now rasy byda zo skrzyow i, ytw ej ania kanji. hodow strusiw N li . iedaw tom odkry, e w Afryoe, n terytorjum no u a dzi naleicem do N iec, a rozcigajcem si u stp K andaro, jak iem ilim w iadom najw o, yszej afrykaskiej gry, znajduj si p iska, nadajce si astw znakom dla hodow ow poudniow icie li ioo o-rosyjskich. G ubernator ow teryyoh torjw, dow iodziaw si zo sw B y, e n pou szy oj tron a dniu Itosji zaprow a dzon zostaa h odow strusiw przyjooha do A la , skanji dla naocznego przyj rzenia ai przedsibiorstw W u. ronzolo kanclerz n iecki, k . H iem B olionloho, zaintoresow si ow i i strusiam kontrahenta n N a cam i a aliboki. 7 tych rozjaz . dw i Interesow si w a yniko, io Niem rzecz w cy yjtkow - zdecydo a w si sprzoda p. Falz-Fojnow pew cz sw terytorjum u stp Ki ay i n ego lim andaro. P. Falz-Fejn ku jo i zaokrgli posiado sw doku iem pi oj pien siada w chwili obecn dziedzic Nalibok m ej niej w icej :1 tya. dziesicin pod 0 stokam K andaro, a e gr ca otaczaj dookoa torytorja: N iec, i ilim iem Anglji I p. F alz-Fejna, za gra aam ze w a szystkicm lodow i do nikogo i cam nio n aoy, pow iedzie przeto m ona bez oliyby, e dziedzic N alibok jest za razom w spw acicielom najw ikszoj gry w trzocioj czci iata w .

 21 w posiadaniu pp. Falz-Fejnw: puszcza Nalibocka oraz Naliboc kie grunta. Puszcza warta lekko liczc, miljon. Z caej tedy ope racji pieninej mogoby pozosta pp. Faz-Fejnom czystego zy sku: pl miljona gotwki z okadem, nastpnie po wyciciu puszczy okoo 20.000 dziesicin k znakomitych i mogcych da wa wietny dochd, wreszcie grunta nalibockie wszystkie obsio- . wne. Zanotujmy, e Nalibocka majtno ma dzi ogem ob szaru 86.048 dziesiciny, z ktrych 24.298 dziesicin pod lasem . Czy nowi dziedzice zechc w tak prosty i atwy sposb zrobi doskonay interes? Nie zanosi si na to. Podobno i naj prawdopodobniej, okrojona z folwarkw puszcza Nalibocka wraz z gwnem fundum pozostanie ich wasnoci i postawion zo stanie na stop wzorowego i niepowszedniego lenictwa, stano wicego rzadki i niemal jedyny w swoim rodzaju teren do po lowania. Obecnie w lasach nalibockich znajduje si przeszo 800 sztuk osiw i kilkaset dzikw. Zapas w zwierzyny ma zosta dopenionym najrozmaitszemi, wytrzymujcemi nasz hodowl gatunkami. Ma tedy powsta w Nalibokach zwierzyniec, jakiego daleko i szeroko szuka. osie nasze... wspaniay, wyginajcy szczep! Na gruncie, gsto niegdy przez nich usianym, zostao ich niewiele ju. Do polowania teraz tylko su jako okazowa zwierzyna. I polowaniu na resztk osi powicaj wolne chwile od powaniejszych zaj Niemcy, zawoani tpiciele szlachet nej zwierzyny i w puszczy Nalibockiej i gdzieindziej. Tak jest lub owak, do, e jeeli co uratuje puszcz Nalibock od zagady, to myliwBtwo, owo myliwstwo, ktre cech jej przez wieki stanowio. Przestay tam z biegiem czasu istnie fabryki szka, rolnictwo ohyba nigdy nie dosignie szer szego rozwoju, przemys elazny, po wyczerpaniu si rudy, za niknie powoli, a w Nalibokach kwitn wci bdzie, jak kwito Widziolimy wyej jakie przechodzi koleje przemys szklany nalibocki i napomknlimy o przepawianiu rudy elaznej miej scowej. Niestety, tak skpe i niedokadne mamy wiadomoci o tom co si w najbliszem naszem ssiedztwie dziejo, i zdzi , wi, by moe, niejednego twierdzeniem, e my w powiecie

oszmiaskim wyrabiamy nietylko apcie i obwarzanki smorgo skie, alo i elazo. Tak jest; owa lepsza ni jej reputacja oszmiaska ziemia wydaje nietylko yto i gryk, dby i sosny, ale i rud elazn, z ktrej od lat wielu korzysta do dzi dnia przemys miejscowy. O istnieniu rudy elaznej na gruntach oszmiaskich wiedzia ju podkanclerzy Joachim Chreptowicz, ktry w 1778 r. w majtnoci swej Wiszniewie zaoy pierwsz wwczas i jedyn na Litwie fabryk odleww elaznych, prze rabiajc rud miejscow, dobywan w Wiszniewie samym, oraz w Baksztach, dzierawionych przez Ohreptowicza od biskupa wileskiego. Fabryka wiszniewska przepawia np. od maja 1796 do maja 1796 roku przeszo cztery tysice cetnarw elaza. Przestaa istnie mniej wicej czterdzieci lat tem u. Okoo togo czasu, w 1849 r. wznowi przemys elazny w Oszmiaskiem ksi Piotr Wittgenstein, poczwszy dobywa rud w Nalibokach i stawiajc piece hutniczo w Kleciszczu oraz w Rudni Nalibockiej (dwie Nalibok attynencje). Fabryka, na niedu skal rozwinita, nie przynosia adnego dochodu; po mimo to ksi Piotr nie zwija jej, pragnc utrzyma na wido wni przemys miejscowy. Spadkobierczyni jogo, ksina Hohenlohe, w celu uatwienia komunikacji przez puszcz Nalibock, kazaa wykopa przez nieprzebyte moczary i gszcza kana spawny, czcy Kleciszcze z Niemnem. Dugo tego kanau od Kleciszcza do Lubcza wynosi 22 wiorsty. Powoli wszelako kana, dziki zaniedbaniu, pocz zapywa a fabryka elazna w Kleciszczu ledwie tlaa; budynki fabryczne stay niemal w rui nie. Natenczas w 1889 r. fabryk odkupia spka z trzech Po lakw zoona, a we trzy lata potem, w 1891 r, spaciwszy splnikw, wacicielem jedynym fabryki w Kleciszczu i Rudni zo sta p. Zygmunt Wojewdzki, z Wilna rodom, byy waciciel majtnoci Antonowo pod Boninami stojcy w chwili obecnej na czele przemysu elaznego w Oszmiaskiem. *) W ojewdzcy, herbu A bdank, z P olonia rd aw w odzcy, posia j yw doci ziom akio m od daw n Litwie. B ioli na a ogusaw W ojowdzki m sobio ial n m adan ajtnofi litew w 1 7 r. przez krln M aa. D B sk 6 2 ich o onifacego W o-

K l w N ok ch o ct alib a . Energii, zapobiegliwoci i pracowitoci p. Wojewdzkiego daiy najlepsze wiadectwo osignite rezultaty. Kleciszcze, w ktrem osiad, rzucono w sam rodek puszczy Nalibockiej, miao i ma dotd wiele cech wsplnych z jak amerykask kolonj. To te w zapadym tym kcie rozwino si rycho y cie na lad i sposb potrosz amerykaski, i Kleciszcze w chwili obecnej daje nam ciekawy i charakterystyczny obraz przemy sowej placwki. Po spaleniu si fabryki w Rudni, jeli nie myl si, w roku 1892, stan tam piec wysoki, przetapiajcy rud na surowo elazo (surwk). W Kleciszczu surowe elazo przetapia si na elazo walcowane rozmaitych rozmiarw, od

 24 powiadajcych potrzobom miejscowego rynku, bowiem do 1895 r. elazo oszmiaskie miao zbyt tylko miejscowy, nie sigajcy dalej Miska i Homla. Dopiero przed czteroma laty fabryka w Kleciszczu zacza wyrabia elazo tak zwane >mutrowe, doskonatogo gatunku, ktre, zyskawszy u powanych firm do br renom i mogc miao konkurowa z zagranicznem, poszo do Warszawy, do Jekaterynostawia i licznym dzi zapotrzebo waniom zaledwie moe wydoa. Odlewni na zbyt fabryka nie posiada; odlewa tylko dla wasnego uytku walce oraz skadowe czci maszyn. Wytwrczo fabryki wynosi rocznie od 4050 tys. pudw elaza rozmaitego. Botna ruda dobywana w okoli cach Kleciszcza i Rudni, zawiera 2236 proo. czystego elaza. Dwa lata temu, zagraniczna pewna kompanja zakupia w Kle ciszczu cay nagromadzony przez lato zapas maki (odpadkw od t zw. pudingowych piecw). Szlaka owa, wyrzucana precz jako bezpoyteczna i tworzca gry cae dookoa fabryki, oka zao si, zawiora znaczny jeszcze procent elaza i, przetopiona raz jeszcze, da moo pewn ilo fosforycznej surwki. W chwili obecnej szlaka oszmiaska wdruje wielkiemi partjami na Szlsk Grny. W 1898 r. wywieziono jej z Kleciszcza 330.000 pudw. Drog jak? Aby ekspedycj tak znaczn uskuteczni, wyrestaurowa p. Wojewdzki i spawnym napowrt uczyni wspomniany wyej kana, kopany z rozporzdzenia ksinej Hohenlohe, i poczy z nim Kleciszcze bezporednio nowym kanaem. 2'/ wiorsty du goci majcym, zaopatrzonym w drewniano cembrowania i luzy. Po tym nowym i po starym kanale wdruj dzi z gbi Nalibockiej puszczy do Niemna - stamtd do Kowna i dalej baty, rwnie fabrykacji kleciskiej, z ciarem do 900 pudw kady. Baty cign konie; aby za miay po czein stpa, usypano wzdu kanau, na nieprzebytym moczarze drog groblow... I po owym kanale, lecym jasn smug wrd guszy lenej, podszytej olbrzymiemi trawami i trzcinami, osnutej pncym si po czarnych olchach chmielem, sczy si powoli w zapad, od ludn, drzemic od wiekw okolic wzki strumie kultury oywczej i cywilizacji dalekiej.

25 Ruda elazna nalibocka jest na wyczerpaniu; zapasu jej, wedug oblicze, starczy jeszcze moe na jakich cztery, pi lat eksploatacji. Ozy na owych cztery, pi lat ma fabryka w Kle ciszczu zapewnion egzystencj? Stanowczej odpowiodzi da dzi na to trudno. Kleciszcze i Rudni trzyma w dzierawie waci ciel budynkw fabrycznych i maszyn p. Wojewdzki, z prawem dobywania rudy i kupowania drzewa opaowego dla fabryki. Obecnie kontrakt dzierawny upyn, a da odnowienia go na ley wej w now umow z nowym dziedzicom Nalibok. Od jego chci i woli, od pokierowania przeze losami caych Nali bok zalee te bd losy przemysu elaznego w Oszmiaskiem. Wrae ju dzi takich jak np. puszcza Biaowieska, lasy nalibockie nie daj. Nio szuka w nich okazaoci, tajemniczoci, a nawet wyjtkowego pikna krajobrazowego. Niektre ju tylko partje* puszczowe, zwaszcza dookoa Kleciszcza i Rudmy, na moczarach lece, trudne do przebycia, maj oryginalny urok i niejakiej dziewiczoci imponujce pikno. Tam za gdzie grunta pod lasami suche, mamy przed sob br sosnowy, nieciekawy na oko i przyzna trzeba silnie ze starodrzewia ogoocony'). Pozo staje tylko dla uciechy mionikw przyrody sam obszar, ogromny obszar leny, cigncy si na mile dookoa. Zapuci si we, zbiedz tam od wiata na tygodnie, ba miesice cae, i tak przey puszczowom yciem kawa czasu, moe mie urok swj i powab nietylko dla zapamitaego i zawoanego myliwego. I z pewnoci niojodon z owych Radziwiw, ktrzy lasy Nalibockio napeniali skowytem sfor swoioh i obaw haasom, szuka tu musia czego innego jeszcze po za satysfakcj ubicia setek sztuk zwierzyny i pobaraszkowania w wesoej myliwskiej koinpanji. Ile za tu, niezalenie od kontemplacyjnych rozkoszy ludz kich, lego w cigu wiekw zwierzyny, kt policzy? A e wspom nienie Nalibok przedewszystkiem zapasy Nemrodowe przywodzi na pami, dowd chociaby w >Panu Tadeuszu-, gdzie Mickie-

Painilnika Fizjogrnflozuogo. (1 8 ^str 1 9 15 84 8 9).

 26 wicz ze wspomnie nalibockich z pewnoci krcych wwczas jak dzi jeszcze po ssiedniej Nowogrdzkiej ziemi, zapamita i uwieczni nie co innego jeno wanie przygod myliwsk. Gdy polujcy w gbi N alibockich a w n , R ejtan w ypata sztu ksiciu D assw k en ... I oto dziki owej kilkakrotnie przerywanej i ostatecznie nigdy nie dokoczonej opowieci Wojskiego przylgna do Na libok posta dziwnego czowieka, co I tam tygrysa "Pis w rcznym boju zab i. I dzi po wszystkich dzielnicach byej Rzeczypospolitej, ba za oceanem w kolonjach dalekich czytaj ludzie o owym .ksi ciu Denassw< i tylu z nich a tylu rwnie mao wie kto zacz w by ksi cudzoziemski, jak gdzie te, w jakiej stronie Litwy rosy Nalibockie lasy i czy rosn tam jeszcze. Lasy Nalibockie rosn do dzi dnia joszcze na oszmiaskiej ziemi, tylko e ju aden Rejtan dzi po nich nie poluje, za ksi Denassw, tak >z polska* nazywany, akurat tak mao fikcyjn jest osobistoci, jak wcale niezmylonemi w >Panu Tadeuszu* s Nalibockie lasy. Ksi Denassw, ktrego nam Mickiewicz do wspomnie oszmiaskich przyrzuci, nazywa si za ycia: Karol Mikoaj Otton de Nassau-Siegen, a pochodzi ze znakomitego rodu Oranjw, co za8iadlszy na tronie angielskim, dzi jeszcze w osobio modziutkiej krlowej dziery bero w ilollandji. Kto ciekaw przyjrze si bliej tej niepowszedniej postaci, jak z jakiej ro mantycznej legendy, moe zapozna si z ni we francuskich i polskich monografjach, przywodzcych cile historyczne a szcze gowe dane'). Gdzie nie by w awanturniczy czowiek, czego

k sicia podalim w tu io III. >Pow oszm y rn . iniskiogo..

nie poczyna, gdzie si nie obraca! Susznio o nim powiedziano, e by to te courtisan de toutes les coure, le guerrier de tous les com ps, le chevalier de toutes les fortunes. Urodzony w Pikardji w 1745 r. walczy w szeregach wojsk francusko-hiszpaskich, kuszcych si o zdobycie Gibraltaru, poczem umyliwszy wy walczy dla siebie tron udzielny, chociaby w Afryce, odby tam wypraw ale z kwitkiem powrci. Udao m si natomiast, pod u czas bytnoci w Spa, pozna tam i zachwyci sob pikn, pen wdziku i powabu rozwdk ksin Karolin Sanguszkow, z domu Grsk. Zrujnowany de Nassau i nic nie posiadajca oprcz piknoci i wdziku polska dama stanli na lubnym kobiercu. Obecnym na lubie by krl Stanisaw August Matrymonjalne te sprawy zawiody ksicia do Polski, ale na sprawach tych nie poprzesta. Umyli spawnym Dniepr uczyni i wyje dna dla siebie przywilej spawiania drzewa budulcowego pol skiego do Czarnego morza, poczem przez rdziemne do Marsylji. Plan by dobry; zawiodo tylko wykonanie; pozostay w zy sku liczne przejazdy i rozjazdy po Litwie i Ukrainie a na czas rozjazdw owych musiaa wanie przypa bytno ksicia de Nassau w Nalibokach, mniej wicej midzy 1780 a 1790 rokiem, ile e ksi kilkakrotnie goci w Polsce. Mao mu wszelako byo prowadzi do skutku spekulacj handlarsk. Otrzymawszy indygenat polski rzuci si w polityk,

28

rozwijan podwczas na trzy fronty przoz Stanisawa Augusta. Jedzi z nim na zjazd z cesarzow Katarzyn do Kaniowa i prezentowany by joj w Kijowie. Krl nie puszcza go od sie bie i ksi de Nassau peni prawie rol posa krlewskiego przy boku wszechmocnego Potiemkina. Rycho atoli skoczya si ta sielanka midzy krlom a ksi ciem. Rzeczpospolita nio rzucaa si w adne hazardy wojonne, w ktrychby nassauski animusz mg znale godne polo do popisu. Wojn prowadzono chyba tylko w izbie poselskiej a awan tury te wydaway si romantycznemu obieywiatowi nazbyt ograniczonej skali. I przeto te, porzuci rycho antykamery i gabinoty krlewskio dla obozw rosyjskich, posuwajcych si wanie ku granicom Turcji. Pod rosyjskiemi sztandarami widzimy go potykajcogo si z Turkami, dowodzi nawet przez czas jaki flotyll wiosow przeznaczon na Limany; poczem stoi bezczynnie z Potiomkinem pod waami Oczakowa.

C . B o J ftll *llllo'z zu n O kroku M trn l, o cliw loR ? pisa o nim Wgierski. Do Nassau nigdzio jednak karku nie skrci. Przociwnie, podnis kark wyej joszcze, gdy mu Katarzyna II. poruczya misj dyplomatyczn do Madrytu do Karola IV. Pojecha i o tem jak si tam sprawi historja mwi niewyranlo, nato miast pokazuje nam ksicia, rycho potom walczcogo w szere gach rosyjskich przeciw Szwedom. Szczcie mu dopisao, od znaczy si i otrzyma rang wice-admirala. Podobno w 1794 r. ofiarowywa usugi swojo Kociuszce. Naczelnik nio odpisa mu nic a de Nassau by jednak o tyle sumiennym, o w kam panii prowadzonej przociw insurekcji polskiej udziau nio bra, nawet opuci Rosj i osiad w Wonooji. Alo sdzonom m byo ujrze raz joszcze polskio niwy. u Pod koniec ycia wroil w granico byej ju Rzeczypospolitej i zamieszka stale, syty przygd i fatyg, ycie prowadzc spo kojne i odosobniono, w odziedziczonych po Grskich ogromnych

dobrach Tynna, pooonych o mil cztery od Kamieca Podol skiego. Tam w wiejskiom zaciszu, umar samotny w 1809 roku. Co mu znaczya przygoda z Rejtanom wobec tylu przygd burzliwego ycia? Los atoli zrzdzi, e nad t przygod zatrzy maa si myl poety i tuajca si po ludziach stara opowie z rki jego niemiertelno wzia. I oto w niepami ludzk poszy: wyprawy afrykaskie, wojenno czyny heroiczne, za szczyty i rangi a pozostaa po Nassauskim ksiciu trwalsza ni granity nadgrobne i pargaminy z szumnomi tytuami ta jedna, drobna opowie, ktra pami o nim przekazywa jeszcze dugo bdzie z pokolenia w pokolenie. Takiego zaszczytu nio zdoa mu udzieli ani monaroha aden, ani czyn aden budzcy po dziw wspczesnych; da m go jednem pocigniciem pira, jakby u od niochcenia, pewien w atanym paszczu sztachetka nowo grdzki, ktry na wistkach papieru zwyk by sobie wierszyki pisywa. Ale tym piszcym wierszo szlachetk nowogrdzkim by Adam Mickiewicz. Zdarzyo si atoli tak, e echo rogw myliwskich Radzi wiw, Rejtanw i Denassoww nio przestawao jako nigdy do dzi dnia gra po ostpach Nalibockich. Zda si, e ka dy kolojny dziedzic Nalibok przynosi zo sob na wiat wraz z tytuom ich dziedzica zamiowanie do myliwstwa. Tak, oto, aby dalej pamici nio siga, wacicielka ich do niedawna, zmara przed dwoma laty, ksina Hohenlohe, ona niemieckiego kanclerza, nad wszelk miar i nad gusta niewiastom wrodzono, sportu myliwskiego bya zapamita zwolenniczk. Widywano j nieraz brodzc po lasach Nalibockich, celnie trafiajc w o sie i spdzajc nieraz czas niemay w skromnych leniczw kach, ale na jakich przedziwnych przosmykach sytuowanych. Nawot umylnie dla myliwskich zgromadze i wypraw du szych kazaa ksina wybudowa palaoyk, zwany Bud, na pi knej lenej polanie o wiorst kilka od jeziora Kroma, tworzcy wdziczn osad. Paacyk do chwili obecnej stoi umeblowany tak, jak za ycia ksinej a po cianach wisz rogi osi i jeleni rk jej ubijanych. Przed paacykiem lipa rozoysta, z altank midzy konary podniesion, oznacza miejsce, gdzie ksina wy

80 poczywa lubia po fatygach wypraw myliwskich a zarazem stanowi inn pamitk, odnoszc si do dziejw ostatniego powstania. Za ycia ksinej, wielu niemieckich ksit i hrabiw z Hohenlohe'ami spokrewnionych lub zaprzyjanionych, do Na libok na Iowy zjedao, chwalc w cudzoziemskiej mowie przy bytki lasw naszych i podziwiajc Radziwiowskioj fortuny okru chy: paskie ostatki. Bo, co prawda, ostatkami temi monaby jeszczo miao nie jednego i nio dwch szla chcicw piknio utuczy. Na pozr tylko samo fun dum Nalibockie nio spra wia wraenia odpowiada jcego zasobnoci i roz legoci toj ziemskiej for tuny. Naliboki nigdy nie byy adnogo dziedzica staem miojscom pobytu i przeto to do dzi dnia zw. rezydoncji nie maj. S natomiast we dworze dwa domy mioszkalne, jak dwa typy dwch epokopoPain w N oyk iibokach, dal siobio stojce: paac stary i ofioyna nowa. Pa ac w, to dawny myliwski pled d terre dziodzicw nalibockich. Ganek z filarami, kilka pokojw wygldajcych nioco z pafiska-starowiecko, bo w gwnej sali parkiet jeszcze pikny i tu i wdzie meble, jakie si zwyko widzie w zamoniejszych a starej daty dworach. >Paac< dzi pustk stoi; sad za nim, od dawna nietknity rk ludzk, porasta, w bogim kwietyzmie, krzaczastemi po rzeczkami i agrestami, nad ktremi rozkadaj si swobodnie, wykrzywiajc fantastycznie omszae gazie, staro grusze i jabo nie. Stary lenik, co dawno, i naturalnie, lopszo< czasy pamita, peni przy starym >paacu< funkcje murgrabiogo, zaziorajc od czasu do czasu do komnat, prbujc zamkw rdzawym kluczem,

hodujc po oknach balsaminki i mirty, okurzajc meble. I tak od wiosny do lata, od lata do zimy drzemi sobie, upywajcych lat nie liczc: paac starowiecki, sad stary i lenik - murgrabia siwy i pochyy. Powoli tylko, nieznacznie, chylc si na stron, osiadaj w ziemi filary ganku, wykruszaj si grusz i jaboni konary, blakn obicia kanap starowieckich i landszafty rozwie szone po cianach a wspomnionia dawnych, niepowrotnych lat, od cian tych, drek zarosych i zaryglowanych progw ulatuj cicho, niepostrzeenie w nico niepamici. Podobno, w paacyku tym wanie drewnianym najpikniejsze dni ycia miodowe mie sice polubne spdzili ks. Klodoweusz Hohenlohe z maonk swoj. Tak, ten wanie may, suchy, skulony staruszek, ktregom razy tyle widzia dobywajcogo si mozolnie z karety u pod jazdu gmachu parlamentarnego w Berlinie i owa, z pamici na szej, dzielna, energiczna staruszka, polujca po Nalibockich la sach, ktr cesarz Wilhelm nieodmiennie w rk caowa i u stou wyej wsplwladzcw sadza. Tak, oni to, ci ludzie obcy i daleoy, przyszli tu niegdy do nas z gwarnych i byszczcych sa lonw Europy, sucha jak ptaszta nasze wiergoo po gbo kich kniejach, sam na sam bdzi po polach naszych czerwie niejcych gryk pod cudownem socem jesiennej pogody; skryli si tu, w to nasze zacisza od ludzi, co widoku ludzkich uczu i dusz ludzkich nio znosz. A wrciwszy tam znowu do siebie na szerok widowni wiata, zachowali wdziczn i rzewn pa mi tej gociny przelotnej na oszmiaskiej ziemi, jak wspomnienia o wionie jakiej dalokiej a niepowrotnej... Nietknitym, jakim by przed laty, w czasy owe, kazano zostawi paacyk Nalibocki, nie rusza sprztw, dziedzica i sadu. Takim te od tej daty pozosta. I, bywao, ksi kanclerz i ksina, przyjad tu, stan kwater w przygotowanej na ich przyjcie oficynie, a po tom samowtr id pod gr, ku staremu domowi, z osiadajcemi w ziemi filarami w ganku. I wszystkie obszedszy pokoje, drzwiami tylnemi wychodz w sad, w cichy, zaronity krza kami malin, splotami omszaych gazi grusz i jaboni. Oficyn, t ju od dawna przerobiono z jakiej obszer niejszej budowli dworskiej i przystosowano do wszelkich nowo-

ytnych wymaga. Tam ju suba uwija si po parkietach, chodniki rozciela, na werandzie za z nastaniem wiosny, rozsta wia lekkie bambusowe meble. Tam czysto i porzdek wzorowe, niemieckie, europejskie. Tam rezydencj swoj ma gwny nalibocki rzdca a przebywa tam czsto obecnie generalny nowych dziedzicw plenipotent, Niemiec, czujcy si bardziej u siebie w Londynie, Kairze lub New-Yorku, ni w gbi Nalibookieh lasw. Tam te, do wysoce zajmujcej pogawdki toczonej w mo wie Gothego i Schillera zasiedlimy na werandzie, w pikne, lotnie poobiedzie. Za pociniciom dzwonka elektrycznego uka zay si-, co? moe, jak pisa Syrokomla: >kieliclt z Nalibok, siarka od SsacUg*? Gdzieby tam! W szkach czeskich, zaczerwienio si bordeaux de Luzea czy te jakiej innej firmy zagranicznej, podane wesp z oohodzonemi butelkami Gieshubler'a i Apolinarisa tworzo kontrast niepowszedni z t atmosfer guszy zapadej, puszczy i odludzia, przez ktr nas duga a tu pro wadzia droga. Dopiero poegnawszy uprzejmych zastpcw, zawsze nieobocnych dziedzicw, odnalelimy znw swojski cha rakter otoczenia, w progach nalibockiej plebanii. Ksidz proboszcz, powitawszy nas sowem Boem, powid do kocioa, starannie odnowionego, poczem na cmentarz wcale malowniczo za kocioem na wzgrzu ocy i ugociwszy, w dal sz poegna drog. Pierwszy w Nalibokach koci stawi Albrycht Radziwi w 1636 r., poczem, na miejscu starego wznieli koci nowy, do dzi dnia stojcy, Radziwiowie w 1701 r. Kon sekrowa go Biskup wiefiski, Brzostowski.

Tedy, zostawiwszy puszcz za sob, przez Derewn, dzi wasnoci hr. Czapskich bdc, mimo kocioa tamtejszego, dosy nawet okazale wyzierajcego z po za starych drzew, przez ulic ubogiego miasteczka-wioski, pomykalimy dalej, w sam poludniowo-wschodni rg powiatu, aby przed zachodem jeszcze soca dotrze do Zaucza i przez ukowy Borek na pnocny pocig trafi do Stopcw, stacji kolejowej linii Brze-Moskwa, ju w miskim powiecie lecej. Bo i jake, na odjezdnem

z Oszmiaskiego, u samej tu granicy powiatu, nie pokoni si po drodze pamitkowej miejscowoci, skd wyszy na wiat Dborg* i .Lirnik wioskowy, jakie zarazem przepomnie o rwnie?, pamitkowej, ssiadujcej z Zauczem, wiosce nadniomeAskioj, ktrej powicony rzewny utwr poetycki rozpocz niegdy Adam Pug sowami: Litwo m Litwo droga! oja, W odlona, w ym ypakana, W ycierpiana m u B i oga, Bo gdyby tak kto, czc dzieje pimiennictwa naszego z goografj kraju, spyta: gdzie ley powiat oszmiafiski? m onaby mu odpowiedzie: Midzy Borejkowszczyzn a Zauczem, midzy Dziewitni a Zaosiem. Tylko e my o geografji kraju wasnego suchamy jak o wilku elaznym, a o miejscowociach upamitnionych w dziejach pimiennictwa wasnego, zwizanych cile z imieniem tych, ktrzy nasze imi zbiorowe uniemiertelnili, troszczymy si tyle akurat co Zulusowie jacy lub Patagoczycy. Niesuszne to, szkodliwe, a przedewszystkiem niegodne cywili zowanego narodu.

 34 T sam absolutn obojtnoci ogu dla miejsca upamit nionego pobytem jednego z najwikszych poetw naszych, po wiao ku mnie z Zaucza, jak przd laty trzema zastaem w rnie pamitkowej Borejkowszczynie ). Dookoa maego, typo wego folwarku* zieleniy si tylko krgiem, jakby wiecem, kwiatami przetkanym, ki nadniemofiskie, stay opodal sosen pki i zote zboa kaniay si drogom i ciekom, po ktrych niegdy przechadza si Lirnik wioskowy, ukadajc niemier telne swe pieni. Kiedy, wybrnwszy z drg krtych i wzkich, znalelimy si na skraju borku sosnowego, na nieduym wzgrku, i nagle pooyo si przed nami Zaucze jak na doni, w ramach przemiego, wesoego, nadrzecznego krajobrazu, pyrchny z g stego jarej pszenicy poletku przepirki dwie i zawirkaly nam na powitanie. Ot tedy i Zaucze! Oto obrb gospodarskich budowli: duga z boku obora, na starych murowanych supach stawiana, poczona z odrynami i stajniami, oto nawprost nioj dornek nieduy, widocznie dla czeladzi, oto plot obejmujcy po dunym czworobokiem w obrb a w jego gbi znany m i z dawnej, dawnej reprodukcji >Tygodnika domek mieszkalny Syrokomli, takim jakim by przed aty i jakim do dzi dnia po zosta. May, nizki domek z gankiem na dwch supach. Na ukos przed nim z jednej strony studnia z rawiem, z drugiej resztki dawnego ogrodu, bo z po nad krzakw kilku wyziera jeno para starych drzew owocowych. W stronie ku Niemnowi, gumno. Na wprost domu, w przeciwlegym kocu ogrodzenia, wrota wjaz dowe, od ktrych w pola biegnie parkanowa ulica*. I-Ien, da . leko na ce sycha brzk kos i gosy pracujcych w polu; w sa mom Zauczu cisza zupena i pustka; wszyscy na kobie. Zaucze by to odwieczny Radziwiowski folwark, do wiereszczyzny nalecy. Majtno wiere nadan zostaa w 16 01 roku przez krla Zygmunta I. Janowi Litaworowi Chreptowi czowi. Z powodu wyganicia linji Jana Chreptowicza, posiado ta przesza w posiadanie Wrzeiewskich, ile e Zofja Chi:eptowiczwna za ma miaa Mikoaja Wrzelewskiego. Poczem Swior-

e rozbity zosta na dwie czci. Jedn jego poow (w ktrej obrbie znajdowaa si Tulonlca, przy ktrej attynencj stano wio drbne Zaucze) otrzymali krewni Wrzelewskich Cieciorscy (1B 70), druga poowa przeszedszy przez rk kilka, dostaa si Wolowiczowi i Sukom. Za obie poowy nabyt Mikoaj Krzysztof Radziwi, od Ciecierskich w 1577 r., dawszy im w za mian majtno Mordy, od Wolowicza w 157S r. a wreszcie od Halszki Kmicianki Mikoajowej Suszczyny w 1582 r. Takim rze czy skadem caa wiereszczyzna znalaza si ju w 1582 r. w posiadaniu Radziwiw. Lat trzysta temu, Mikoaj Krzysztof Radziwi darowa w 1574 r. dziesi wJk ziemi wiereskiej za zasugi niejakie m Jewaszewskiemu, ktry je niebawem odprzeda napowrt u Radziwiowi, przenoszc gotwk nad ziemi. W pniejszym czasie do owych dziesiciu wk nie majcych ustalonej nazwy, zaczto przycza wsie i schedy, jako to wsie Berezno, Ogrodniki i ukowy Borek. Od owego przyczania (zaczania) po wstaa nazwa folwarku: Zaucze, ktry znaczn objto prze chowa do koca minionego wieku'). Gdy dobra te Radziwiowskie przeszy w posiadanie Wittgensteinw, Zaucze znacznie obcito i przyczono do byej Swierenia attynencji Tulonki. Tulonk wesp z folwarkami sprzedaa ksina Hohenlohe i w chwili obecnej Zaucze (podobnie jak Tulonka) w posiadaniu jest pukownikowej Tomiowskiej, prawosawnej. Folwark ma caego obszaru wk 6, z ktrych 3 pod gruntami a 3 pod sianoci; intratnym by jednak musi, poniewa rocznej dzierawy pac dzi za 800 rb. Dzierawi obecnie (1899 r.) Zaucze, szlach cic zagrodowy, katolik, Walerjan Hoowacz. W Zauczu, na dzierawie, przey W. Syrokomla najlep sze lata ycia swego (18441862), w Zauczu zmniaa pie jego i dojrza umys modzieczy. < Stary, odludny dworku powiada, egnajc go - co widzia moj modo i niebogaty w wypadki, ale peny przemiany uczu, wrae, pamitek wiek

36 dojrzalszy! Chleb z piasczystych pl karmi moje oialo; twoje lasy ponure, kwitnce bonia i nieporwnane sowiki wypieciy w mej duszy zamiowanie pikna przyrody; twej samotnej ustroni zawdziczam moje pokoohanie pieni i ksiki, w ktrych je dyna moda mej przyszoci. W Zauczu napisa Dboroga, Lirnika wioskowego i tyle, tyle innych gawd i pieni, le cych w skarbcu poezji naszej. Za wczesnego Zaucza pozo sta wizerunek niekamany niczem, skrelony w pieni >0 m ' oim starym domku< przez samego poet. Ej za gr, za w ysok, SU dby z lcw strony ej^ V praw strony bagno szlakiem . oj . N bagnista w a ierzba w zrasta A na p iasku n ch n , ad rS iakiem W parkanow w jed u lic Stary dom w ziem gnie si ok i ; Krzywo y, a na strzesio cian M om zakw ju d ch ity ranice; W idn nlobo z drugiej strony To m dom pochylony, j ek Lecz n oddabym go za n io ic. D ogrdka m w o ego nijde, A w ogrdku gdyby w w k . ian u Pod oknam m rozw i ych alin A od kw iatw id drki O przyba, oto ganek to Std su cham gdy z poblizka y, N dn ofiski w n lom ychow anek Sow Sw piosnk tryska. ik, lt C zasom tskn m m pod ySl i a, C zasom rzow noS tak gboka, Ani ujrzysz gdy ci z oka zy poloj si jak w oda.

 87 Ot m pokj, m rowy, j j O w ch! okoo biednej^gow y Pam^nlwa i doynek. O sola pyem kryta, to M po pracy w j ypoczynek. Ot m stolik, tron potgi; j Tam szpargaw lo roje. A to szafa - a w niej ksigi: Agn stoem tam w ad ysoko B nitka pajczyny. ^ uja

Lub gdy m pasm sn om yli o u , W te, sabe, jak pajcze. Tum"fajeczn tras p e opioy,

Tu, byw co w ao, ieczoru , Tu, byw gdym znuzony, ao, W ucien iu lubej ony, ien ^

W gwarze goci tch w n eselom , An ajbardziej gdy si szepce oe tw ardsze n cegy ili Std daleko do h a . a su Tdy m sny przebiegy ojo

38 Ot w ezgowie w to w ezgow ie Ej, n iojedna Iza zasu > jkla! ) Wic jake? zagadnem impana Iloowaeza, tgiego jak db a agodnego dziwnie ujmujc uprzejmoci szlachcica 0 twarzy ogorzaej i spracowanych rkach, gdymy na belce u parkanu zasiedli wic pamitaj ludzie joszcze, e y tu 1 pisa Syrokomla? Takich ju niewielu powiada co pamitaj jak tu mieszka. Ale wiedz ludzie o nim, wiedz, a jake. Jest w ukowym Borku stary Antoni Kremko, co u pana Syrokomli za lokaja suy, wiadomo, nie za takiego lokaja jak u panw, ale i to, bywao, zrobi i tamto a pan Syrokomla bardzo go lubi i wszdzie zawsze posya. Potem jedzi z nim Kremko do Wilna, ale nie upodoba sobie w miecie i wrci. Teraz na przewozie jest Niemnowym i synowi przy promie pomaga. Opowiada co o swoim panu? Niewiele. Trudno ju i dogada si ze starym. Ale wspo mina, zawsze wspomina. Ot, jak pan widzi, dwa, trzy kroki od tamtego domu, w ktrym pan Syrokomla mieszka, stal stary spichrz, nie spichrz, jak po prostu powiedzie: syrnica, som kryta i z filarkami. Bya tam niedua izba, jakby powiedzie na pitrze. Tam, bywao, zabierze si pan Syrokomla i pisze. Zawsze tam sysz, na pisanie chodzi. Tak i mwi Kremko. , Staa jeszcze ta syrnica, ot, tam, na prawo, jak wielmo nemu panu mwi: midzy domem a sadkiem, kiedymy brali w arend Zaucze. Staa sobie i staa. Przyjecha pan pu kownik, niby dziedzic nasz Tulonki i Zaucza; popatrza: >A do czego powiada wam te starocie?. Do niczogo powia') O pisy i w spom ieniu Z n auoza rnem czasy w ksikach I ozt.opisi cachsw Tygodn. Pow szechnym (isu) .Obrazy z Pobrzoia Niem w Ty na.; nku ycia a op S u an sodzili.;, przenoszc si do W u cil koch ilna, w roku y cia trzydziestym brodzi s j w Sm . ie olkow (folwark i wla w zachodnio) czie

 89 dam na skad chyba. To jeszcze po panu Syrokomli podobno zostao i tak stoi, bo jej nikt nie ruszy. Popatrzy pukownik, obszed i powiada: Wy j wecie i rozbierzcie, poprawia nie warto a jeszcze zawali si. Tak ja jemu znowu o panu Syro komli. Ale jemu - powiada nic do pana Syrokomli, to nie jego pisarz powiada 0 1 bardzo szacuje, co pan Syrokomla 1 pisa, ale budowl trzeba znie, bo na podtrzymywanie jej nie ma pienidzy. Tak my i rozebrali syrnic. Byo to zaraz! lat 8iedm czy sze tem u. A w sadzie ronie co? Ot, ronie, jak Bg da. Na trzech jaboniach czasom co obrodzi; czasem liwek kilka znajdzie si. Ale jak pan wi dzia, to ju gszczar tylko; gdzie nam sady sobie zaprowa dza; czowiek ledwie uprawi si na polu. A mielicie- kiedy w rku ksik Syrokomli, pisan tu, w Zauczu? A jake... a jake. Sam miaem drukowano wiersze pana Syrokomli i podpisano byo pod niemi: Zaucze. Zabra mnie ksik pan (tu wymieni nazwisko ktrego z ssiadw) i tak u niego zostaa. Szkoda wielka, bo dzieci ju piknie czytay te wiersze i samemu byo przyjemnie posucha. Sysz, wiele tu w Zauczu napisa pan Syrokomla i my to sobie powtarzamy, bo jake nio wiedzie! To ju ja wam, za powrotem do domu, przysz wszystko, eo Syrokomla napisa, bo nawet wypada, aby w Zauczu byy pisma Syrokomli. Gdzie tam wielmony pan bdzie pamita! Co prawda, dziw, e pan tu przyjecha z dalekich stron, bo o Zauczu to tylko my tu wiemy, okoliczni. Ale dzikuj ja za obiecane ksiki... dzieci niech czytaj. Niech czytaj i niech zapamitaj sobie, e, jak z ksiki zobaozycio, pisa to wszystko wielki nasz pisarz u tego samego okna, gdzie wy wieczorami siadacie, patrzc na ten Niemen, tam za k i na br ten i na to niebo... Pisa to, co my czujemy nieraz sami, i ja i pan, panie Walerjanio, tylko, e on to wszystko

umia tak przedziwnie wypowiedzie i wypisa jak mao kto przed nim i po nim . Tak siedzielimy, rozmawiajc o tym, ktrego pieni roze szy si std, hen, z kraju do kraju do samego Dunaju, a ktry, odszedszy sam na wieki, pami oto zostawi po sobie nawet w tym, nizkim, pochylonym domku Zauczowym, stojcym oto wanie przed oczami naszemi. Soce zachodzio za nim i roz lao po niebie wielk, jasn un, e domek Syrokomli sto jcy na jej tle, zdawa si otoczonym wspania, promienn aureol...

Dalej w drog., ku Niemnowi, co w niewielkich ale cigych zakrtach pynie w kierunku coraz bardziej zachodnim, majc po prawej stronie gsty las sosnowy i jedlinowy a po lewej bo szerok i niezliczone zatoki. Zawsze jeszcze do wzki ale ju dwiga na sobie plony litewskiej ziemi.

Iw esoy flisak piew a. Za odjechawszy z wiorst od Zaucza, wspiwszy si na faliste wzgrza, widzisz tam za sob, w dolinie lec siedzib pamitkow, a przed sob, nad Niemnem rozsypan wie nie du, z cerkiewk na piasku. To ukowy B orek, w ukowy Bo rek, w ktrym lata dziecice a potem cz najpikniejszej mo doci spdzi Adam Pug (Antoni Pietkiewicz), wanie o tym czasie, kiedy Syrokomla w Zauczu przebywa. Ssiadowali ze sob: poeta ju gony u wiata* i mody autor dopiero zrywajcy si do lotu i nie zliczy ile razy prze wdrowali, odwiedzajc siebie wzajem, drog parowiorstow od dzielajc Zaucze od ukowego Borku. I zostay te dwie nazwy zczone z sob na zawsze na pamitk twrcy Dboroga

i autora "Sroczki- i Oficjalistw ). Pug, przebywa w domu rodziciolskiin (Ojciec jego w lenictwie Radziwiowakiem mia .Bya to, podobnie jak dzi, wie, a opodal dwr lea spo rej majtnoci i leniczwka. Do Radziwiw nalea przed laty pod wezwamem^pieWMarj! Panny i cerkiewka ta istnieje do

pisa Pug, zapatrzony we wspomnienia lat dziecicych.

0"y 8tg0d lkCz,6" 0 " 01 t i' J

D oh I olao wzi z lej roli, u Tak ja dusz, tak ja ciaom S wyrosem Bo ta gleba td . M m u roje, ytu oje, czu Brm w j ielki z tego N ieba! Pierwszy pokj: to dziecinny Jak kadzldo w n dym on o y. Tylem w spom nie tu zostaw i! Tu kleciem pierw rym ' szo y.

I jedlink w ysypany.

Gdyby przeczul, e opuszczajc to strony i progi owo, nio wrci nigdy ju wicej do nich-

Tobym garstk w tej ziem zi i... ) Sowa niewprawnie jeszcze ukadano i artystycznego kunsztu w nich niewiele ale tyle w nich uczucia i przywizania, tyle rzewnoci i prostoty, ukochania i zachwytu... Sycha w nich ') Adam Pug. Zupeny zbir pism Serja druga. W , ilno. 1 6 . >ukow 83 y Borek- I .Piosnka rodzinna*.

43

jakby rozchodzce si po borach i boniach naszych echa maje statycznej inwokacji Mickiewicza: Litwo, ojczyzno m oja._< to jakby jedna z oderwanych nut nieustajcego wtru, podawa nego z pokolenia w pokolenie na strunach harf i lirenek dwi czcych wci i dwiczcych, milkncych i odzywajcych si znowu. To jedna z nut owych, co to pyn swobodnie gr i do lin, wzdu rzek naszych i po nad naszych si strzechami i chwytaj nagle za seroa zobojtniao, przypieszajc ich bicie. Tedy, gdziebd po drodze znajdziemy nut tak, pooon jak niemiertelnika kwiat na ukochany gorco prg chaty czy zrb zwaliska, czy skraj lasu, czy wierzb nad ruczajem podniemy j i dwikiem wieym oywmy ludziom na pokaz, przypom nienie i otuch.

wi si ty ziemio nasza ojczysta, pikna ty i ukochana! Bogosawieni ci, co dusz sw i ycie dali tobie i kadc si w ciche, zapomniano ju dzi groby, przekazali nastpcom swoim cudotwrcz t mio zbliajc do siebie ludzi, wic w je dno pasmo trudy, walki i zabiegi ojcw z plonami dziedziczonemi po nich przez wnukw. A plonom tym nietylko lipa dwuwiekowa, sadzona rk dba o cienisto alojo przy starym dwo rze, nietylko z ciosanego kamienia gmach wzniesiony przed wielu, wielu laty, nietylko dokumont na niespoytym spisany pergaminie. W plonach tych spadkowych wzilimy ducha, co niegdy oywia rozsypujce si dzi po mogiach prochy i czy nw antenackich, dopiero teraz obliczalny, posiew i kade drgnie nie krwi dawno ju, dawno zastygej i rzuty niezliczonych myli ludzkich, co krzyujo si, rozsypyway si w cigu wiekw po tej ziemi. Wszystko to zostao; zostao niedostrzegalno dla przelotnego spojrzonia. w duszach, czynach, uczuciach i mylach naszych wasnych i trwa bdzie i owocowa tu. na mogiach naszych urabiane i dopeniane w dalszym nieprzerwanym cigu przez ycie naszo wasne i ywoty tych, co po nas przyj tu maj. adne zapomnienia, spustoszenia adne nie przerw wspa-

niaoj i nieubagane] cigoci zbiorowego ycia, a ton, ktry w pysze swojej sdzi, e nie z grobw powsta i e w grb wszystko ze sob zabierze i za sob zamknie, lub ten, ktry pracujc dla przyszoci, nio liczy si z tem, co przeszo dla niej uczynia ten jakby po omacku stpa naprzd bdzie, wyrzekszy si dobrowolnie wiate wielu na swej drodze. Jak w, co, w najszczuplejsz bodaj, siedzib wasn gdy wiele trudu woy i gdy wiele w niej zazna doli i niedoli, przywizuje si do niej dziwnem jakiem duszy caej przylgni ciem, tak i nard, gdy wieki cale spdzi na danych dziolnicach i nieustannie z dziejami swemi y, unoszc si naprzemian lub bolejc nad niemi, tak bdzie mia o ziemi swoj rodzinn dbao i z takiem obchodzi j bdzie uczuciem, jak w czo wiek do osobistej siedziby swej przyrosy. Obchodmy siedziby nasze! Obchodmy je, badajc gruntw przyrodzone waciwo ci i fundamenta budowel i tradycj dowiadcze ojcowych. Gdy za spruchniae wgy wyciosawszy, zastpujemy je nowem, umiejtniejszem i trwalszem spojeniem, chobymy przy pracy tej gow mieli pooy, nie zniechcajmy si samolubnie i nie cofajmy si przed trudem. Kochajc siedzib swoj, lekko nam przyjdzie wszelka dla niej ofiara a z radon ducha pogod, w nowe ciany, na starych dwignite podwalinach, wprowa dzimy sami tych, co snu tu bd dalej przdz uczu naszych i zabiegw. Tak, z siedziby w siedzib, z kraju do kraju, z na rodu do narodu, od ognisk domowych do wielkich ognisk wszechludzkich, krzewi si i rozchodzi na szeroki, daleki wiat cay, przekazywana z duszy w dusz mio, mio na ktrej, jak na opoce, stoi przyszo lepsza ludzkoci caej i upragniony tryumf zasad Chrystusowych.

D O P E N IE N IA .

Do alroniey 289 i 255 I czci. Rodziny Kryczyskich herbu Radwan (potne nazwisko: Emirza Najman beg-Oloazkiowicz - Kryczyski) protoplast byt: yjcy w 1525 r. knia ilurloz Oleszkiew icz, chory wileski. Obdarzony od Najjan. krlw polskich rnemi przywilejami i majtnociami, przezwa si Kryczyski, przydawszy do Najman po Dolinie. Z Tatarszczyzny ten z sob przynis zaszczyt. Syn jego knia Abraham, chory wileski, odziedziczy! po ojcu majtno Kryczyn, wwczas w powiecie orszaskim le c, dzi w borysowskim nad Berezyn. Pikna to do dzi dnia posiado, majca obszaru okoto 190 wk oraz mnstwo k. Kryczyn jest obecnie wasnoci Kukiewiczw. Rodzony brat Abrahama na imi mia Bohdan. Synw mia Abraham piciu: Adama, Jana, Eljasza, Sa muela i Szukana. Z nich Eljasz yjcy w 1644 r. naby w pow. oszmiaekim lece Doubuciszki. Syn jego Aleksander, dziedzic po ojeu Kryczyna i Doubuciszek, naby w 1670 r. od Malewskich, majtno w Oszmia skiem: Ponizie. Brata mial Adama. Synowie Aleksandra: Samuel, porucznik wojsk potskioh, dziedzic Doubuciszek, Daniel, porucznik wojsk polskich, Abra

 46 ham, Mustafa, chory oszmiaski w 1707 r., Bohdan, rotmistrz wojsk polskich, Bilal, pukownik wojsk polskich. Syn Samuela: Mustafa, rotmistrz wojsk polskich, chory oszmiaski, dziedzic Doubuciszek oraz ziemskiej posiadoci w Nowogrdzkiom. Syn Daniela: Aleksander, rotmistrz wojsk polsk. Synowie Mustafy: Eljasz, porucznik wojsk polsk., oeniony z Regin Dowgiawn, Dawid rotmistrz wojsk polskich, cho ry oszmiaski, yjcy w 1724 r., oeniony z Ann Sulkiewiczwn, naby w Oszmiaskiem: Sielce, Kodyszewszczyzn i Wotkowszczyzn, Aleksander, porucznik wojsk polsk. Synowie Boh dana: Dawid, rotmistrz wojsk polskich, Mustafa, w 1759 nomi nowany chorym wojsk polskich. Synowie Mustafy dziedzica Doubuciszek: Jakdb, porucznik wojsk polsk. Jzef porucznik wojsk polsk. Jan, porucznik i kwa termistrz wojsk rosyjskich, Samuel, major wojsk rosyjskich. Sy nowie Eljasza: Jzef, Alclcsandcr, Micha, major wojsk rosyjskich, Abraham, major wojsk rosyjskich, dziedzic w 1819 Doubuciszek. Synowie Dawida: Eljasz, rotmistrz wojsk polskich, Bilat, rotmistrz wojsk rosyjskich, Jzef, rotmistrz wojsk polskich w 1766, nast pnie major wojsk rosyjskich 1798, dziedzic majtnoci Ksakiewicze i Dawkoeiszki. Jan, rotmistrz wojsk polskich. Synowie Aleksandra: Eljasz, chory wojsk polskich, oeniony z Antonin Giedwiwn, Abraham, porucznik wojsk polskich. Synowie Mu stafy, chorego wojsk polsk.: Abraham, adjutant w wojsku rosyjskiem, Osm namiestnik wojsk rosyjskich, Aleksander, chory an, wojsk rosyjskich, Jan, chory w 1794 wojsk polskich. Jzef, porucznik wojsk p. mia syna Samuela, urodzonego w 1796 r. Samuel, major w. r. mia synw dwch: Aleksandra, ur. w 1811, i Dawida, ur. w 18 . Eljasza rotm. wojsk polskich 05 synem by Dawid, dziedzic majtnoci Sielce, a Dawida synem by Tamertan, zmary w 1860i pochowany na cmentarzu w Doubuciszkach (>Pow. oszm I. 264). Bilat, rotm. wojsk rosyjskich, .< synw mia czterech, na ktrych sukcesj po nim spady dwa folwarki w Oszmiaskiem Bobotw i Czerbasy. Jzef, dziedzic Kaskiowicz synw mia szeciu. Jan, rotmistrz wojsk polsk. syna

mial Mustaf, ktry w 1819 posiada! Dzieraki (wiadomo o nim w Pow. Oszm. I. 265) i ktry zostawi) po sobie dwch synw: Aleksandra i Jzefa. Eljasz, chory wojsk polsk. mial synw dwch: Aleksandra i Jzefa. Abraham, porucznik wojsk polsk. zostawi po sobie dwch synw: Jana i Jzefa. W edug znajdujcych si w posiadaniu p. pu nika K stan kow on Kryczyfiskich. Do stronicy 116, czci I. Krtiiiuiof H atlsiieM n B a irach i D bin , h u kach elinan polny litew od ski, jedajc do obozu w 16, podczas n stannych w z w ieu alk ojskam G staw i u a Adolfa^zostaw w ('wancie (dzIS w ia asno Pom arnackich w pow w . ilkom ir-

w \roh"iw m w u ^Vcrkaoh - dajem poniej w y yjtkw"kilka. .Ju szkiem nu ., o ktrym tu m a, jest syn ksicia urodzony w 1 IS r n ow 6 astpnie h an etm w ielki litew synny z haniebnego poddania si S odomw K , r. .Kasi. ski, zw iM gnata Jerzego H lebow icza. O wczas maonki mojej pisa ksie-hetman i dzia tek, take cokolwiek do zdrowia, do uszanowania, do dogody jej naley, ze wszelak pilnoci si stara. Rozchody wszystkie tak miarkowa, eby ani defektu, ani zbytku adnego nie byo. Lepiej z miodw przasnych i ze sodw tu napitki robi a po trosz, bo piwnic po temu na dugie chowanie tu nio masz. Aleksander, cyrulik mj, obstalowal w Wilnie biaogow dla maonki mej. Stara si z pilnoci, aby j co najprdzej do maonki mej cho na krtki czas odiska, aeby moga zemu zdrowiu jej zapobiedz. A potem, ku czasowi zlenia, daj Boe szczliwego, eby ju nie odrywajc si przy maonce mej mieszkaa. Jest te pod Dubinkami niejaka Piotrowska, o ktrej powiadaj, e si te okoo chorb biatogowskich rozumie. Znie si co wskok z Paszkowskim i stara si, aby j tu, do maonki, odiska. Stara si o to z pilnoci, aby dla kon wersacji maonki mej jejmo pani Rajska, jejmo pani Ko-

morowska, jejmo pani Kurbska, pani Patrykowska i inne bia ogowy, co najczciej maonk m nawiedzay. Jeli gocie jacy przyjad, by im wedle czasu i osb rado, wszake, aby si tu nikt gospodarzem nie czyni. Zabiega temu jako najpil niej, aby nikt niczem maonki mej nie frasowa, plotek nikt do uszu jej nie donosi. I ta majtno na gocicu ley, gdzie tacy i owacy si przewijaj, przeto wiedzie, kogo do dworu a osobliwie do pani przypuszcza i tego strzedz, aby domowi miastem si nie bawili i w niepotrzebne gadki i w nowiny z przejezdnymi nie wdawali si. Dla koni taki obrok dawa: od godziny do godziny na cug p beczki owsa a wier sieczki. Siana przytem w po trzeb. A dla psw na nawar kupowa albo szkapy albo bydo stare, do uywania niezgodne. Sug okolicznych upomina, aby z onami swemi czsto tu maonk moj nawiedzali. Jeli Pan Bg pokrzepi na zdrowiu maonk moj, tedy stara si, aby przejazdkami i inszemi zabawami zbywaa tsknic. Jest tu nie trudno na gocicu o posaca do obozu. Co kady dzie dawa mi zna o zdrowiu i powodzeniu maonki mej i o inszych rzeczach potrzebnych, nie aujc ani pracy, arii papieru. Ksidz Chociszewski pty tu ma by, pki ksidz Popielski z sy nodu nie przyjedzie, a skoro przyjedzie, ma przy maonce mej

 49 rezydowa. Jeliby, strze Boe, o nieprzyjacielu pewnego co zaszo, kaza zaraz mosty wszystkie na drodze Popielskiej (Po piel, dobra i miasteczko o 8 mile od Bir w pow. nowoaleksandrowskim, dzi Kocialkowskich) pozrzuca, las zasiec a samym si ku Wiunom (miasteczko i dobra dzi lir. Czapskich) bra. Jeliby ktry katolik przyjecha i ksidza z sob majc, naboestwo tu odprawowa chcia, nie dopuszcza tego i zgoa zabroni, aby tu ksia papiezcy nie postawali. Na kady dzie aby dwakro naboestwo albo modlitwy przy maonce mej odprawowane byy, jeli nie w tym pokoju, gdzie ona sama bdzie, tedy cho w antikamerze, gdzieby commode sysze wszystko moga. Januszek ordinarie tylko do obiadu i do wieczerzy ma przy chodzi do paniej matki. Potem, nio si nie bawic w pokojach biaogowskich, wraca si do nauk albo do swoich z mczy znami relcreacyj, gdzie nie zaywajc polskiego jzyka, w aci skich mowach wiczy si m a. Z fraucymerem w korespondencji mieszka i codzie si od nich o woli maonki mojej wywiadywa, eby, wiedzc, mo go si jej we wszystkiem wygodzi z ochron jednak Listy adne ani wychodzi std, ani tuprzychodzimaj.

 B O tylko z wiadomoci i przez rce Brzostowskiego. Przejazdek wszelkich ldem i wod zaniecha jako zdrowiu szkodliwych i pod moj nieobecno nie warownych (nie bezpiecznych). Ludzi prostego stanu, mczyzn i niewiast, nullo praetextu nie kaza do dworu puszcza, nawet ubogich, a jeli o karmi ich idzie, przed dworem to kaza czyni. Dwr aby dzie i noc by zawarty i u kadych wrt aby po jednemu hajduku na odmian obecnie pilnowano. Kasiek przeprowadzi do tej izby, gdzie teraz bialegtowy, biaogowy gdzie rzeczy moje, a gdzie Kasia, tam stanie Brzostowski. Hajducy, jedni przed pokojami, drudzy w bramach, trzeci koo dworu obecnie warto wa maj. W tak niespokojnem zdrowiu maonki mojej, kt rego ona pod moj niebytno frasunkami i tsknicami przy czynia sobie zwyka, niema by pani stara malowan, ale koo posug maonki mej czu, obecnie przy niej bywajc, przy niej sypia powinna. Co si w pokoju dzieci wiedzie, na wszystko oko mie. Dziewczta w grozie chowa i osobnoci im z nikim nie pozwala. A rchiw w W um orkach. Do stronicy 15, czci IV. Jeden z dziedzicw Nalibok, syn Mikoaja Czarnego, Sta nisaw BadeimiU, starosta mudzki (porw, tablic Radziwiw. Pow. Oszm. III. str. 145) pogrzebany ley w kociele podominikaskim w. Ducha w Wilnie. Na piknym, ale srodze ponisz czonym grobowcu jego marmurowym czytamy napis: D. O. M . STANISLAUS RADZIWI, Dei gratia Romani Imperii princeps Dux Olycae et Niewiesz supremus in M. D. L. Marschalcus Generalis Samohitiae capitaneus etc. Romam pro tempore jubilei proficiscens Passaviae anno Dei 1599 aetatis suae 40 Marte 19 Mortus Hic conditur Cui parenti devotissimo Pium hoc monumentum gratus filius Albertus Stanislaus Radziwi Dei gratia princeps S. R. I. Olycae et Niewiesz Dux M. D. L. vicecancellarius capitaneus etc.

... 51 Pod wpywem braci oraz wymowy Piotra Skargi, wyrzek si wiary kalwiskiej, wrci na lono Kocioa rzymsko-katolic kiego i wielk zasyn pobonoci. Opowiadaj o nim o co , rok, w Nalibokach, w kociolo w. Antoniego, przez siebie zbu dowanym, w miejscu ustronnem, jakby na pustyni, przez dni 40 postu si zamyka i czas ton na modlitwach i umartwieniu tra wi. Kotubaj myln podajo wiadomo, e ciao jego, przywie ziono z Passau do Wilna, pochowane zostao w kociele Ber nardynw. Proste przeoczonie spowodowao omyk przy uka daniu cytowanej wyej tablicy Radziwiw (>Pow. oszm III. .< 145). Nio Stanisaw Radziwi, starosta mudzki zoszedl bezpo tomny zo wiata, jeno syn jogo Albert, autor znanych Pamit nikw*, po ktrym dobra wszelkie (ordynacja Oycka), a z niomi i Naliboki przeszy na ks. Michaa Kazimierza, czc w jedno dziedzietwo obie ordynacje. W Nalibokach urodzi si w 1589 zmary modo syn ks. Stanisawa Mikoaj Krzysztof Radziwi.

SPROSTOWANIA. I. W czci pierwszej .Powiatu Oszmiaskiego', na stronicy 37, w cytowanym dosownie obszernym ustpie pamitnika J. Kar czowskiego znajduje si epizod odnoszcy si do osoby Ksaworogo Rymszy, rzucajcy wiato ujemne na zachowanio si wozesno czowieka, ktrego mztwo i uczciwo stwierdzaj inno doku menty i rda wspczesne. Autentyczno te dokumenty, zakomu nikowane mi uprzejmie przez wnukw Ksawerego Rymszy pp Adama, Edwarda, Romana i Wacawa Rymszw, zadaj kategory czny kam relacyi Karczewskiego, albowiem rzecz jest oczywicio nieprawdopodobn, aby uczestnik w wielu bitwach, czasowo do wodzcy w 18 r. dziewitnastym pulkioin uanw, kawaler 12 krzya Legii honorowej, wroszcie prozos, z wyborw szlachty, granicznego sdu suckiego mg dopuci si czynw, za ktro odpowiedzialnym czyni go J. Karczewski. Zawiody pamitnikarza albo bezstronno albo pami. Niech mi wolno bdzie wyrazi wdziczno wacicielom rzeczonych dokumen tw, e dali mi mono faktycznego wywiotlenia susznoj i spra wiedliwej prawdy, ktra przekazuje nam nietknitemi: dobr, pami i dobre imi kapitana Ksawerego Rymszy. Dokumenty te, ktrych autentyczno wtpliwoci nie uloga, s nastpujce: I. Stan suby Ksaworego Rymszy dany m przez Rad u Gospodarcz 5-go puku jazdy strzelcw konnych dnia 21 Lipca 1812 r., w ktrym czytamy: Odprawi/ kampani z Austryakami iv roku 1809, w szdzie okaza si jako honor kochajcy otnierz, m w c szystkich spotkaniach si z nieprzyjacielem okaza zimn krew

2. wiadectwo. Nr. 1297. .Podprefektura powiatu Oszmia skiego na rekwizycy W. J. Pana Kapitana Rymszy, przeyrzawszy akta swoie y nienalazlszy w nich adney od nikogo na te go W. J. Pana Kapitana, z rzeczy exekwowanego naboru kanlonutw urzdownie zaniesioney skargi, o tem temu W. Kapita nowi Rymszy wydaie wiadectwo. Dat. w Oszmianie 1812 roku Oktobra 31 dnia. Maciej Zabocki, zastempca podprefekta Oszmiaskiego*. L. S. 3. Woysko Polskio. Plac Oszmiana. Dnia 29 padziernika 1812 roku. Biesiekierski kapitan komendant placu. Bdc wiad kiem oczywistym wydai niniejsze urzdowe wiadectwo W. Rym szy kapitanowi 19 plku uanw litewskich, i tene W. kapi tan Rymsza wykomenderowany z plku w powiat Oszmiaski dla przyjcia koni, przez czas pobycia w Oszmianie przyimuic konie od obywateli zacliowut si iak przystoi na oficera dbaicego o dobro sw plku a razem dokaza tego i byt naydogodnieyego szym dla obywateli nie brakuic iak tylko to co istotnie dla plku uylecznym nie znalaz. Po odebraniu kantonistw y koni aden obywatel nie by niesusznie przytrzymanym y natychmiast za kwaterowanym do domu wrci. Tak w czasie alarmu iako te kwateruic tu z komend swoi w Oszmianie zachowa nayprzyzwoitszy porzdek y komend swoi, iak przystoi na oficera do wiadczonego, w karnoci y subordynacyi utrzyma potrafi; czego komendant placu bdc oczywistym wiadkiem, ninieysze wiadectwo przy pieczci urzdowey wydaie. Plac komendant Biesiekierski. L. S. 4. wiadectwo wydane w Dalemburgu 1 maja 1813 roku, 3 e kapitan Rymsza zachowa si jako bon et bram mtittairc i e: saooir a son courage peul-flre de nous Mre reliri sans avoir pcrdu davanlage de monde. 5- Urzdowy dyplom Ksaweremu Rymszy na krzy Legii honorowej Nr. 3870. Dnia 24 lipca 1813 roku. 6. Formalny spis suby Ksawerego Rymszy wydany w 1 26 8 roku, z ktrego wida, e tene Ksawery Rymsza zosta wy brany przez szlacht powiatu sluckiego na prezesa stuckiego gra nicznego sdu apelacyjnego.

II. P. Zygmunt I.uba-Radzimiski z Woynia komunikuje mi uprzejmie nastpujce szczegy prostujce wiadomo o o nie ksicia do Nassau, podan w niniejszej czwartej czci -Po wiatu Oszmiaskiego*. -Ksina Karolina pisze p. Radzimiski rozwdka z pierwszym swym mom ksiciem Januszem Modestem Sanguszk stranikiem w. koronnym, 2-do voto maonka ksicia de Nassau Siegen, bya nie -Grska- lecz Goidzka z domu. Rodzi cami jej byli: Bernard Gozdzki herbu Doliwa wojewoda podla ski i druga jogo ona Maachowska starocianka owicimsko. Polubiona ks. Sanguszce w 1778 r., rozwioda si z nim w 1 78 7 a stana na lubnym kobiercu z ks. de Nassau w 1781 r. Do niej naleaa podolska majtno Tynna, pikna niezaprzcczenie, ale obszarem nie imponujca. Po bozdzietnem zejciu zo wiata ksicia i ksinej de Nassau, dobra to przeszy we wadanie ich wychowanki, noszcej nazwisko Okoman.

" " r ~
S 5 S

2 , s S r

A . . .

L / V P P O W IE (LINJA KOWIESKA) a g ^ j g g g g S ! g ^ j 3 g s

\t\ !______
| Abram | | Paw | el |M itolaj |

[i

g] E3

ABRAMOWICZOWIE.

|m ikoaj | | Ignacy |

O BJ AN IENIA.

Natom dekret wywodowy A iast bram iczw z 1 (X roku dajo im przydom ow 8) ek

0. J n brat Piotra, jeden z trzech senatorww rodzinie Abram iczw o a! ow , e13 .1U Przywilej Zygm 5 3. unta 1 1n starostw lidzkie w 1 a o ydany m *9 p u a dziornika 1 8 O to pierwszym byl w 5 . n acicielem W ornian z przylegociam nabyw jo od Andrzeja Czartoryskiego i ony jego M i, szy agdaleny guszkw W . szystkie dobra sw testam oje, entem S lipca 1 9 r. w W O 57 ornialiach uczynionym synowi sw u M , em ikoajow zap i isa. starost B larodu skiin w r. 1 3 , w od trockimw 147 D bow 6 6 ojew 0- .' rugi w ro i. S m e syn M a u l, ikoaja, o ktrym w iadom .Pow. O .. III. 1 9 1 0 o szm 3 . 4. Nic m potom a z on sw S etw zapisa jej w ajc stw oj zcm n, szystkie d o bra sw m ojo, idzy inncm W i orniany, dobrow olnymzapisem sporzdzonym zapisaa n astpnie najbliszem krew u p m S u i-M u nem . a: am elow lchadarow synow i sw u, synowi rodzonego brata sw A a cow ojem ego ndrzeja: Sam uelow (17) Abram iczow jak przekonyw o tom zapis w i ow i, a ieczysto darow any sporzdzony I padziernika 1 8 r. aktykow 69 any w Tryb. G r. 1 . S m e oeniony z Teres liniw .Pow. O ,. III. 11 7 a u l, n. szm 4. I. A d trzeci senator, k n rzej, asztelan brzoski. -Pow. O .- III. 11 szm 4. 1 . J rzy oeniony z M 8 e , arcjann D ernaow iczw .Pow. O .. III. 1 3i nast n. szm 4 Otrzym przywilej n starostw sdow Starodubow a a o e skic Si m arca 1 6 . 73 2 . A a , brat Jerzego, by jezu 1 dm it. 2 . T , crka Jerzego. Pierwszymjej m 2 eresa emby lizie; drugim Jzef-Antoni lir. B rol-Platcr. 2. S ery , w r. 1 7 nau pobiera u jezuitw w M sku i u ar m ew n 7 3 ki i m odo. 2 . J a h , oeniony z Sierakow (Pow. O . III. 1 6 wraz z b 4 o c im sk szm 5 ), i-atomAn drzejom odziedziczy po ojcu Jerzym W orniany i O strw iec.

S KO RO W ID Z.
A . N azw y miejscowoci. Adamowo I, 63. Aleksandry III, 90. Aleksin II, 8. Aloizowo I, 124, 1 7 3. Ambroewszczyzna I, 1 5 2. Ancelowszyzna I, 270. Andruszki III, 116. Anielin I, 212, 222. Ankudy I, 1 2 4. Antokole III, 209. Antonowo I, 62, 212, IV, 22. Augustwek III, 5 . 7 Baruliszki I, 1 5 0. Baluki I, 196. Basin I, 40. Barw May III, 56. Barw III, 44, 90. Barafiee I, 142. Baranowszczyzna I, 19 . 1 Baranowieze I, 194, 1 6 9. Balwaniszki I, 85, 125, 212. Baldy III, 94. Balowo II, 1 1 2. Bakszty I, 270, 276. II, 1 2 7. 223. III, 64, 76, 90; IV, 10-12. Bakowszczyzna I, 228. Bajby III, 1 7 9. Bagnord III, 67. Bagnopol III, 94. Baczkowce I, 216. Babisk III, 5 . 5 Berezyna I, 263, 270, 274. III, 50; IV, 8. Berezowiec III, 141. Berezno IV, 33. Berezowce II, 11 . 6 Berdowszczyzna III, 13 11 2 3. Berezwka III, 90. Bijdry I, 351. Biaa Cerkiew I, 877. Bialohorodka I. 151. Biaokorzee II, 9 . 4

5 4 Biatudzie III, 1 6 1. Bicienita II, 226. Biatomosze IV, 1 . 7 Bielica IV, 1 . 7 Bieeiuny I, 169, 170. Bielewskojcie III, 167. Bienica 1,24,301- 330,- II, 17 . 2 Bieniuny I, 33, 42, 48, 2 242, 12, 261, 266. Bierwiefice I, 9 . 1 Bierwieciszki II, 23, 90. Bieszenkowioze III, 9i. Bijuciszki I, 62, 70, 76, 80, 2 12 Bire I, 113. II, 88, 89, Birunie II, 151. Blikany I, 106, . Budow II, 101, 119-128. Borejkowszyzna II, 240247. Bordzobohaciszki II, 251. Borcie I, 1 9 2. Bohdanowsk I, 265. Bohuszki I, 257. Bonifacw I, 166, 158, 159, 1 1 6, 1 13 62, 6 . Bobry I, 270, 274. Borgaliszki I, 261, 266. Boreliszki L 1 5 0. Bojary I, 105. BombaJy I, 270. Borkowszczyzna II, 133, 136. Bobotw I, 254; IV, 44. Bolkw II, 46, 48. Bowdyry I, 255. Bortkiewicze I, 352, 365. Bohdaniszki I, 174. Boltup I, 24, 1811 8 8. Bortele I, 91. Bokszyszki I, 6 - III, 43. 3. Bolewicze IV, 1 . 7 Bojna IV, 1 . 6 Borsuki IV, 1 . 1 Bohdaco III, 3 . 4 Borowiki III, 134. Borti III, 157. Borki III, 57, IV, 1 . 7 Bojarasze III, 45. Boczeczniki III, 46. Boruny I, 68, 61, 126, 384. II, 271-277. IU, 1 9 8. Bohdanw I, 204, 209, 212, 223233, 242. II, 105. . Brzeany II, 86. Brzuchacze IV, 1 . 7 Brodowszczyzna I, 33, 68, 74, 212. Bryniczew IV, 1 . 7 Bryndziszki I, 106. Bujniany I, 169. Buszewicze II, 1 6 3. Burakowszczyzna I, 22. Bukaty I, 204, 223, 224, 227. Bukatowo 1,125, 270, 274; IV, 8. Budrany III, 28. Burdaki III, 94. Burczaki III, 19 . 7 Cerkliszki II, 61. Ciecierskie starostwo III, 91. Cicin III, 1 6 9.

Ciunowicze III, 90. Ciecierzyn II, 19 . 1 Ciecierniki III, 46. Cieciemicze I, 9 . 8 CieszyJowo I, 98. II, 10 . 4 Cieniukowszczyzna I. 96. Cielachowszczyzna IV, 1 . 5 Ciereszki I, 258. Clielmecz III, 136. Chwosty III, 94. Chmielniki III, 34. Chodziejowszczyzna II, 1 5 1. Chilewiozo III, 90. Chowaszczyzna III, 57, 90 Cholynicze II, 98. Chrytoniszki I, 166. Chotw IV, 1 . 7 Chodkuny I, 101, 1 5 2. Cholchlo II, 83, 114, 1 6 1. Choduciszki II, 258. Choryszki I, 356, 369, 364. Charytoce I, 209. Charytonw IV, 1 . 7 Choowa I, 203. Chow 1, 310. II, 101, 1 29. Chodkowszczyzna I, 257. Chodkiewicze I, 307. Cytowiany III, 1 9 4. Czuriona III, 76. Czobry III, 116. Czerkiesy III, 34. Czuchny II, 226. Czerepy II, 108, 1 2 1. Czapu III, 57, 90. Czerwony-Dwr 1,268. - II, 89. Czabiszki I, 327.

Czechy I, 116, 122, 1 6 2, Czatunowicze III, 46. Czaniki II, 84. III, 52. Czereszczenita I, 69, 265. Czerkasy I, 54, 266. Czerbasy IV, 4 . 4 Czerniewicze III, 46. Czerniszki II, 264. Czortow Stupie I, 218. Czyyszki I, 306, 318. Czurki I, 209. 101. Czerniewicze I, 195. Czerewaeze I, 303, 308, Darklowce (Drahlowce) I, 208. Daszki II, 104, - III, 43. Darew II, 124, 1 5 2. Daugieliszki II, 66, 2 III, 58. Dachny I, 256. Datkowce I, 209. Daniuszew I, 1 4 II, 2 5. 69. III, 18 . 8 Danilki I, 270. Daulcszyszki I, 177. II, 261. Dbrwka III, 94. Dewergi I, 270; IV, U. Dejlidy III, 90. Derewna I, 108; IV, 17, 31. Degiesie I, 161. Dekniany I, 158, 262, Deresze III, 1 16.

Debiesy I, 1 3 8. Dekniany I, 1 0 9. Dobra-Ziemia I, 270. Dowkniewicze I, 223, 224, 22 7 Dorohi I, 1 2 8. Dore I, 195, 204, 205. - 220, 221, 222. III, 157, 1 0 6. Dorgiszki I, 143, 208, 218, 2 19. Dolewicze I, 270. Downary I, 270; IV, 1 . 1 Dojnowa III, 115. Dowgierdziszki III, 55. Dokszyce II, 1 1 0. Dory II, 88. Dobowicze I, 209. Dothawotakowszczyzna I, 96. Dokurniszki I, 150, 162. Dowtany III, 1 4 3. Dobrowlany II, 24, 31-33. III, 134, 17 . 4 Doubuciszki I, 252254. III, 50; IV, 44. Drobycze III, 90. Drewioniki III, 201. Draki III, 197. Druzgieniki II, 5 . 6 Dunicze III, 3 . 4 Dudziczo IV, 8 . Dunaj III, 90. Dukojnie I, 125. Dudy I, 27. III, 33, 44, 46. Dubotollki I, 1 4 6. DunUowioze I, 203. II, 258.

Dubowicze I, 204. Dubina II, 9. Dubniki II, 36, Dunaje I, 158. Dworzany III, 90. Dworzyszcze I, 219. Dworcowszyzna I, 195. Dyndyliszki III, 90. Dynapol I, 56, 212. Dziamonty III, 94 Dziewieniszki III, 108. Dziedzinw II, 101. Dziegieniew II, 261. Dzierana IV, 17. Dzieraki I, 256266; IV, Dziadkowce I, 216. Dziertniki I, 227. Dziakowszczyzna I, 125. Dziemidowicze II, 1 . 3 Dziesitniki I, 204, 223, 224, Dzialin (Ougiry) I, 163. Dziertyniki I, 224. Dziertniki I, 223. Elfrydw III, 57. Eygirdy I, 219. Filipienita I, 270. Franusin III, 180. GaJagury I, 1 1 0. Gajdzie I, 115, 1 7 4. Gajlesze II, 227. Galimszczyzna III, 57,64,90 Gaje I, 306. Gast I, 274.

Gawja I, 310; II, 170, 173; III, 64, 94. Gawdziewicze I, 147, 14 . 8 Gieranony I, 114, 205; III, B , O 81, 108-121. Giejstuny I, 34, 66-84, 212. Gientyliszki III, 7 . B Giedrojcie-Okmiana III, 214. Girowicze I, 1 5 9. Gierwiaty 1,199; II, 35; 111,217. Gielucie III, 41. Giolosze I, 192; III, 127. Gieniowce I, 22. Girduszki I, 209; III, 54. Girbieniata (Gierbieniata) 1,69, 265, 270. Giedejki I, 166, 168 174, 353, 355, 356; III, 169. Gbokie I, 110; III, 174. Gorockowszczyzna I, 71, 204, 209, 212, 218, 242, 251. Gowdzie I, 270. Golezuny I, 147; III, 203. Golgieniszki I, 352, 355. Gry I, 212, 218. Grauyszki I, 165 168, 1 9 6, 389; III, 278. Grodzie I, 101, 125. Grzybowszczyzna I, 53. Grabowa I, 270; IV, 1 . 1 Grdek II, 114, 115. Grzymalowszczyzna (vel ICrzyelewszczyzna) I, 174, 355. Gudzinita I, 1 5 2. Gudowszczyzna I, 251. Guttowszczyzna I, 18 . 2

Gudohaje II, 250. Gudele 1, 189. Gura I, 1 3 9. Gudziszki I, 270; IV, 1 . 1 Ilanuta I, 262, 310, 318; II, 22, 106, 144, 145. Hanczary I, 195, 263. Ilamzicze I, 140, 242, 255. Hanuszyszki II, 125. Hanczary III, 90. Helenw I, 274. Ilermaniszki I, 310; III, 201. Helenw III, 90. Helenwka III, 90. Hlyboczany I, 1 8 2. Ilusk I, 203. Hody I, 351, 355. Horodniki I, 165, 186. Hoa I, 1 4 7. Horki I, 318, 319. Hoki I, 153, 154. Hordynw-Stan I, 273275. Holoblewszczyzna I, 204, 212, 218, 224, 226, 227, 228, 229. Holszany I, 201215; II, 77, 172; HI, 79, 182. Horodowicze I, 125. Horodyszcze I, 38, 209. Horodziec II, 115. Horodki II, 8; IV, 22. Hory-Horki III, 75. Ilolubikowszezyzna III, 34. Ilolobliszki I, 209. Horodziw I, 308, 310, 318, 319, 323, 325; II, 22-76.

Ilordynw II, 88. Holendernia IV, 15. Hrudzienica I, 310. Hruzdw II, 117124. Hryce I, 96, 98, 101. Huta I, 270; III, 169. Humieniowszczyzna IV, 1 . 7 Ika III, 7 . 6 Illja II, 117, 191; III, 76. IJycie I, 1 6 2. Indrupka I, 1 5 0. Indrupie I, 64. Inkielewicze III, 45. Ireniewo I, 274. Iszczolda I, 365. I wieniec II, 172, 174. Iwankowicze II, 101. Iwaszkowee I, 150. Iwaszkiewicza I, 1 4 6. Iwanki III, 34 Iwie I, 161; II, 172, 182, 191; III, 56-94, 189. Izabelin II, 122, 129, 1 6 4. Jankowicze IV, 16.' Jagodnia IV, 1 . 1 Jaswojnie II, 99. Jachimowszezyzna I, 204, 207, 209, 223, 224, 226, 227, 230, 233; II, 9611 . 4 Jasiew I, 1 7 6. Jachimowska puszcza I, 209. Jackowszczyzna I, 1 5 9. Jagiellowszczyzna I, 23, 98, 99.

Jafowce I, 270. Jakuii III, 41 44. Jaszuny I, 113; II, 180. Jasowicze III, 90. Jakuka III, 90. Jewje II, 1 2 4. Jedziwicze I, 1 6 2. Jodkowiczo III, 1 6 1. Jodziszki III, 211. Jodafice III, 1 6 1. Jototowicze III, 55. Jzefpl I, 322; II, 21. Jurkiewieze III, 46. Juchnowszczyzna III, 1 4 3. Jukowicze I, 223. Jurszany I, 105, 3 52. Juszki I, 1 9 3. Jurbork I, 258. Juchniewszczyzna I, 245. Juraciszki III, 53. Juljanw III, 64 Kaskiewicze I, 254, 255, 268; IV, 44. Kamionka I, 64, 223. Karpuciszki I, 87, 126, 385; II, 272, 278. Kantorowszczyzna I, 75, 7 . 7 Karolinw II, 106. Kowalewszczyzna (wierzno) II, 82. Kamie II, 96; IV, 1 . 4 Kajecienita I, 212, 242, 255. Kaukiele III, 94

I Kolotuny I, 101. Karpowicze III, 90. I Korlcinita III, 41. Kamieczaki III, 1 6 1. Kopcewicze II, 226. Kaplany III, 1 7 9. Kobyki II, 1 1 2. Kazimierzw I, 268. Kolezuny 1, 176. Kaszymw I, 265. IConwaliszki 1,98,100, 101, 102, Kasperowszczyzna I, 1 4 9. 167; III, 170. KatorowBzozyzna I, 126. Koliszki I, 343. Kaldyki I, 270. Kozarowszczyzna I, 267. Karlowszczyzna I, 80, 212,218, Kocieniew 1 1 40. 1, 262. Kowale III, 34, 116. Katerympol I, 212. Komaje II, 106. Karolinowo I, 274. Kopacze II, 121, 122. Kalwarja I, 274. Kosili II, 88. Kty II, 6 . Korklaskie wjtowstwo 1,162. Kiby III, 1 0 7. Kozice III, 90. Kiojcie III, 34. Koniuchy III, 116, 1 4 3. Kieziowo II, 21. Korewicze III, 116. Kirkliszki III, 42. Kombul II, 6 . 6 Kierdejwka I, 862. Koziaki I, 242. Kieury III, 90. Kiewly III, 197. Koztowszczyzna 1,209,212,218. Kiejany I, 197. Koan Gorodek I, 339. Iiiby I, 270. Kode I, 227. Kiewliszki I, 101, 106. Klewica I, 166, 169, 172, 209; Kozierowce I, 204, 224. III, 166 16 . 0 IClimowszczyzna I, 161. Koraby I, 209. Kleje I, 14 . 9 Koziany I, 262. Kleciszcze IV, 22-26, Komorowszczyzna I, 386. Klimy I, 268, 274. Kobylnik I, 386. Kadniki III, 1 6 1. Koziszki I, 144 15 . 7 Kondraoiszki III, 1 4 6. Kociowszczyzna I, 274. Korciany III, 76. Korwele I, 1 5 2. Kobylnik III, 136, 14 1 Kojacienita I, 72. Kozorezy I, 174, 209; III, 167. Kowali I, 154. Kozary III, 1 6 1.

Korwie Mejszagola I, IB S. Kopano boto I, 258. Krukany III, 1 2 3. Krakuny III, 116. Krajewszczyzna III, 1 4 0. Krasowszczyzna III, 67, 90. Krewo I, 383; II, 200-238; III, Krzywsk I, 262, 267; III, 1 0 8. Kryliszki III, 42. Krzywicze I, 164, 344. Krayn I, 270. Kretynga III, 76. Kryczniki I, 209; III, 66 Krywula I, 218. Kraskowszczyzna I, 270. Kraniace I, 16 . 7 Krasny Br I, 102. Krzepa IV, 1 . 1 Kromie (Kroma) IV, 1 . 8 Kryczyn IV, 43. Krakwka 1, 90. Kropiwna I, 164. Kukszyn IV, 1 . 1 Kudejszy III, 1 4 3. Kumicze III, 116. Kutyszki II, 223. Kurzeniec II, 11, 1 1 3. Kuszlany I, 142 -148,168,176; II, 109. Kuszelewszczyzna I, 63, 147. Kumelany I, 66, 72, 74, 84, 2 42, Kuliki III, 3 4. Kurkle II, 1 4 0. Kurszany III, 174.

Kurciszki III, 90. Kurowszczyzna I, 212, 214. Kunawa III, 197. Kuty I, 266. Kurhany I, 212. Kujaowszczyzna I, 1 7 4. Kuchciki I, 1 7 4. Kuncewszczyzna I, 267. Kucienit I, 270. Kuliszki I, 162. Kwiatkowce III, 132. Kwacze III, 90. Lachowszczyzna I, 162. Lachwka I, 149. Lepie III, 170. Leszna II, 117, 130. Lebiedziew I, 107, 122, 203; II 102; III, 136. Loniewicze III, 46. Lejpuny I, 312; III, 76, 1 7 6. Lenkowszczyzna I, 222, 223, 267; II, 10 . 2 Legowszczyzna I, 92, 101, 102. Lepufice I, 17 . 0 Liszkw II, 106. Litwa II, 1 8 0. Lipniszki I, 206, 311, 312; II, 79, 130134, 172, 173; III, 34, 108118. Lipiczna II, 81. Ligi I, 7 . 4 Lipsk III, 67. Lubszany III, 34. Ludmilin III, 57.

6 1 Luszniow III, 132. Lutoszanka I, 270. Lubcz III, 44, 97-106; IV, 20. Luba II, 110, 1 3 8. Ludy I, 209. atyholy I, 1 4 5. ajtubka I, 23. azduny I, 39, 107, 109, 110, 114; III, 51-54, 1 4 3. apico II, 108, 121. awkieniki m, 1 9 6. atowiczo I, 105, 125. awski Brd II, 7. osiowco DI, 90. opiejki I, 169. ostaja I, 242, 245, 249, 255; n, 6 . ostajaco I, 270: U, 7 . osza HI, 201. ojoio I, 1 7 6. otowka HI, 90. Loszki II, 223. otewskio starostwo ni, 44. ogumowicze III, 44, 46 51, 97. ojw II, 98. osk I, 391; II, 1620. opooio I, 101, 12 . 5 oszany I, 254. ubionicjta HI, 90. uczaj II, 11, 145. ubianka I, 175 8 . 11 uki U, 21. ukaszowszczyzna I, 256. ukiszki I, 310. ukuciewszczyzna I, 234. ukoszyn HI, 9 . 0 uany n, 9, 961 4 1. yntupy HI, 1 4 3. yozkowoo I, 195, 209, 218. yntupka m, 121. Malo Zaprudzio II, 1 . 5 Masiuny III, 1 0 7. Malyszki n, 10 . 2 Mamony II, 102. Malinowszczyzna II, 58, 133, 185-137; III, 1 6 3. Markw I, 882; U, 137, 172; HI, 176. Mae Dyrwiany I, 344. Markuny I, 1 & 2. Maeelowszozyzna I, 1 5 6. Marciniszki I, 98. Maciuki I, 1 5 9. Matowszczyzna I, 1 5 7. Markionita I, 209, 212. Macewioze I, 250. Malyszkowszczyzna I, 212,218. Mazao II, 226. Maslowszczyzna m, 42. Magielico DI, 34. Markuce I, 122. Merecz-Ocikowszczyzna 1,348. Morooz I, 336. Medryki-ICoxvale I, 1 5 5. Molochy III, 115. Moljanowo L 1 5 0. I Mikoajw I, 107; II, 172; IH, I 86, 95. | Mindziany HI, 200.

Michaowo I, 274. Mikulewszczyzna I, 267. Milejkw I, 267. Michaliszki II, 170,171; III, 1 8 8. Mikinita I, 270. Miassota I, 272. Michaowszczyzna I, 209, 212, 215, 217. Milwidw 212. Micdziki I, 1 6 9. Miadziol n, 80; m, 95. Milki m, 3 . 4 Miechy m, 28. Mindziany m, 28. Michay Ul, 115. Midzysargi HI, 1 5 1. Miedniki X 383; U, 247, , Mirkliszki 12 . 5 Migule I, 137, 267. Misiukowicze ID, 90 Mory Ul, 94. Mokrzyce n, 106. Molodoczno I, 271, 310, 318; U, 10, 22, 97, 129, 145, 146, 199; HI, 1 6 7. Mostwiliszki I, 63. Moejkw I, 63, 226. Mordy IV, 8 . 3 Montyniany IH, 214. Moncewioze III, 46. Moszki U, 8. Morgiewicze III, 34. Montuciszki I, 126. Mokrany I, 228. Murowana Oszmiana I, 207,

332, 334 - 364, 339, 347. Murzyny I, 169, Muksy n, 226. Muniki I, 1 8 1. Mysa I, 242; m, 197; IV, 3 . Mysakowicze I, 242. Naruciowszczyzna I, 270. Naruszowco I, 204. Narbutty III, i34. Narwiliszki I, 1 1 9. Naruszewiczc I, 223. Nazdraczuny I, 1 6 2. Narkowszczyzna I, 212, 218. Naruny m, 139. Nackiewicze ID, 116. Narwidiszki m, 214. Narejki m, 3 . 4 Narciuki I, 209. Naruszowce I, 227. Narbutowszczyzna I, 15 . 0 Naliboki I, 107; IV, 14 30. Newel I, 1 1 1. Nemowtany I, 219. Neuburgskie dobra I, 1 6 1. Neple I, 339. Niwno IV, 1 . 5 Nidoki H, 64. Niewioskio dobra I, 107. Nierowy I, 270. Niecierowicze IV, 15. Niewiaryszki II, 224. Nirwka 267. Nielidki (Lenidki) I, 303, 308. Niekrasze DI, 116.

Niesutycz m, 40. Niechwiedki DI, 34. Nierwka m, 28. Niomiea n, 1 1 8. Niestaniszki n, 45. NiemonczynI, 163; II, 170;1 1 6 1 ,7 . Nietupy U, 263. Nowosiki I, 62,116 140, 1 6 2, 1 161, 270; HI, 94. 64, Norzyca n, 47; III, 217. Norszty 208, 209. Nowosioly I, 228. Nowoaiady I, 46, 208, 209, 2 24, 866. Nowopl I, 198-199. Nosewicze Ul, 114. Nozdraki m, 34. Nosilw II, 130. Nowy Bychw I, 310. Nowiki IV, 1 . 7 Oboziszoze I, 242; II, 6 . Obrek n, 73, 108, 116-128, Ogrodniki I, 126, 183, 270; HI, 116; IV, 16, 17. Oginty II, 143. Olginiany I, 6 . 6 Olebliski I, 223. Olany I, 22, 66-67, 340, 347, 363, 366 IH, 186. Olchwka I. 61. Olkieniki I, 312; ffl, 7 . 7 Olkiewicza I, 1 6 2. Olszanka I, 270. Olita U, 9.

Olszyn II, 104. Olszyn I, 386; II, 34, 43. Olawina I, 274. Otmyty I, 268. Omelany I, 1 9 3. Opita-Talkowszczyzna III, 1 5 2. Ordzicia I, 310. Orwidyszki I, 347. Orlowciszki m, 127, 167, 169. Ostaszyn DI, 10 . 4 Osoczniki III, 45. Oszmiana I, 11-60, 203, 382, 383; n, 172176; III, 18 1 19 . 2 Osipany I, 1 8 4. Ostejkowszezyzna I, 266. Oszmiana Bziagirdowska I, 366. Oszmiana Naruszewiczowska I, 366. Oszmiana Stara I, 14, 60. Ossygiry IV, 1 . 1 Oski I, 267. Oszmiana Irzykowska I, 333. Ostrowce I, 270. Ostrwieo II, 249. Ostrw IV, 17. Owioj B, 67: HI, 75. Owruciszki I, 266. Owanta IV, 46. Owieczkojnie I, 12 . 5 Oubale m, 170. Oukalnie III, 1 0 7. Pacewicze IV, 1 . 1 Pawlinw I, 212, 242.

64 Pasznik n, 1 6 6. Pakoszew II, 32. Pawowicze ID, 90, Pasynki IH, 1 7 9. Pasieka HI, 41; IV, 16. Paszkowszczyzna II, 10 . 1 Palestyna U, 45, 1 1 7. Pakienie X 125. , Paszkiele I, 1 7 6. Paszkiszki 1,208,209,212,218220. Pawidojcie I, 167. Petrule I, 125. Pereohody I, 16 . 1 Pikuny I, 91. Pikmanowszczyzna I, 209. Pacewicze I, 270. Pielakowszczyzna I, 270. Pierzchay I, 204, 223, 224, 227. Piktusza I, 175, 352, 355. Piktusza Maa I, 1 5 7. Piktusza Wielka I, 1 5 7. Piekarze U, 1 5 1. Piekowszczyzna II, 7. Pierszaje D, 88, 94, 95. Piesiewicze HI, 45. Poliponie DI, 41. Piwowarce I, 209. Pietkowszyzna I, 147. Piekieliszki I, 15 . 5 Piotrowicze I, 68, 7 77, 79, 80. 4, Piekuce I, 19 . 1 Plebafice I, 212. Podkrewie I, 306. Podolin 212. Pocie I, 270. Podbrze I, 267; II, 7. Postawy II, 39-41, 174, 269. Poeiewioze I, 1 7 4. Podokupie I, 193, 195. Poyby 204. Poluda I, 223, 224. Pogiry I, 176, 352; n, 254. Pobowlany I, 335. Popliszcze ni, 174. Poowo ID, 1 4 7. Podworaee ID, 1 9 6. Poniemu DI, 75. Pozdzienita m, 90. Pogawie m , 121. Poko Tatarski DI, 1 6 1. Pokoi! Chrzecijaski DI, 116. Popielniki DI, 55. Popiel IV, 46. Poabele DI, 47. Poiniaki ID, 34. Porzecz II, 21. Potulin D, 33, 72. Porpleszcze I, 1 0 1. Popowszczyzna l 212. Polany I, 23, 93102, 106, 154; D, 1 1 7. Pooczany 1,242; U, 9,9411 . 4 Poholsza I, 66, 166, 169, 212, 222. Pomusze I, 327. Ponary I, 126, 137, 140, 209, 257. Ponizie I, 242, 254, 258, 306, 307; DI, 195.

65 Powie I, 22. Pozele IV, 1 . 1 Proniuny II, 251 Prackowszozyzna I, 1 1 0. Puzele II, 121, 122, 1 6 2. Prudy H, 137; IV, 1 . 5 Puciowo n, 223. Puawy U, 86. Pucitw-uki I, 158. Radziuny I, 101, 105; II, 251. Raczki I, 105. Radziwittowskie ordynacje I> 106-114. Raudonniki I, 174. Radoszkowicze I II 81. Rabczyn II, 121. Rapieje I, 274. Raczkiany I, 1 7 4. Raczuny I, 154, 158163; II, 179. . Rakw J, 272; II, 191. Repla ID, 210. Roszkuciany I, 209. Remizw IH, 114. Rembakowszczyzna HI, 57, 9 0. Rewki II, 227. Retw II, 146, 200. Redki I, 307. Remikiszki I, 208, 212, 233 235. Romaszkowszczyzna ni, 160. Rowkowicze I, 270. Romanw I, 74. Rodziowszczyzna I, 212. Rogalewszczyzna I, 270. Rozyslaw n, 7 . Rosalszczyzna I, 218; III, 54. Rosienie I, 311. Rogowszczyzna m, 90. Rowbowicze m, 1 5 1. Rowy I, 242, 255. Rwnopol 38, 47, 186, 188; II, 175, 176. Ranna m, 75. Rudniki I, 266, 270; m, 28. Ruda-Poplawy I, 196. Rudziszki I. 16 . 0 Russota I, 1 4 7. Rudnia m, 1 9 6. Rusaki IH, 116; IV, 1 . 7 Rudka n, 98. Ruteliszki E 251. Rum IH, 1 5 8. Rudnia Solska I, 1 0 6. Rudnia Stara I, 1 0 6. Rubieewicze I, 16 . 0 Rybaki HI, 1 4 3. Rydy n 102. Rymcieniszki I, 256, 310. Ryndziuny I, 205. Rymowicze I, 204, 223, 224, 226, 227. Rzesza-Pauciszki I, 158. Rzesza II, 83. Sangucie m, 90. Sawiszcze HI, 43. Sapieyn DI, 7 . 5 Saki n, 121, 1 2 2. Sarja n. 67.

6 6 Sakocienita I, 208, 209, 212. Sakowicze I, 258; m, 90. Sawieze 270. Samiazcze I, 1 5 9. Seliszczenita I, 219. Sieczki U, 1 1 2. Sioinieyce m, 5 . 0 Siekowce HI, 1 6 1. Sieniawa n, 86. Sierhieje IH, 3 . 4 Sierhiejewicze IV, 3. Sitkowicze m , 20. Sikowazczyzna n, 1 8 0. Siesiki II, 63. Siebie I, 1 1 1. Sicmierniki I, 208. Siemiakowo IV, 1 . 7 Siekierowce I, 209, 216. Sielce-Kodyszewicze I, 256. Sielce IV, 44. Siemiany I, 344. Sikufi I, 157. Sielce I, 242. Sieurymy m, 34. Siedliszcze n, 8. Siekienita I, 189, 209, 219. Sieliazcze 227, 310. Siwica I, 307; U, 82. Sieniewicze I, 1 7 9. Siemiany 347. Siemionowicze I, 175. Siekieryszki I, 183. Skrzypiew n, 1 . 3 Skoderwy I, 9 . 6 Skilondziszki I, 101, 142. Skuratowo 1 2 4. Skodorwy I. 270 Skirdzimy I, 67, 116, 126, 1 4 3. Sloboda I, 142; IV, 14, 1 . 7 Sowieftsk 1,270, 263 -266, 274; Ul, 202. Slobdka I, 221; II, 178, 260. Smotry IV, II. Smorgonie I, 40, 42, 48, 110; U, 41, 42; III, 79-81, 172, 1 7 9 Solecznild I, 882. Soroki III, 41. Sontald in, 94, 11 6. Soy 114, 161-168; II, 114, 176, 177, 179; m , 16 6. Sobakice (Pokrowy) 98, Strzyienita HI, 90. Stedzki III, 11 . 6 Stary Bychw III, 76. Strawienniki III, 7 . 6 Staszkuniszki III, 210. Staniewicze HI, 67. Streszczenita DI, 67. Stakowszczyzna U, 1 1 2. Strzelczyki m, 101. Stolpco II, 84. Straoz I, 886. Staroaielo I, 1 1 0. Stempkowszozyzna I, 1 6 0. Starzyna IV, 1 . 7 Stymony I, 141. Strypuny I, 140, 147, 306. Stulgi I, 169. Stakw 134, 186, 203. Subotniki I, 107, 109, 110, 1 8 8, 193, 196; m, 132-166. Sudrogi Ul, 1 6 1.

j I

I I

6 7 Suchynowo m, 1 7 9. Suchopary U, 1 6 1. Suchodoly I, 101, 1 6 0. Suro m, 1 6 8. Sukow I, 268; II, 274, 279; m, 1 7 9. Surogi m, 90. Sudonio III, 84. Surwlliszkl 1,84, 188-199, 2 27. wirki I, 886. wilwka I, 212. Sylwostrowszczyzna (Sylwerstowszczyzna) I, 24, 176, 366. Szoptuny DI, 90. Szylucio m, 116. Szumsk II, 86, 1 8 7. Szawinly III, 41. Szarkucie III, 16 . 9 Szadziuny HI, 16 . 9 Szatejki m, 76. Szaraje n, 1 6 1. Szemetowszczyzna n, 106, 1 07; III, 1 7 7. Szeszole III, 206 214. Szalciny I, 227. SzemiotowBzczyzna I, 146; IV, 1 . 6 Szozopany I, 1 7 4. Szarkomiedzie I, 1 9 4. Szylwy I, 209. Szylwiany IV, 1 . 1 Szolciny I, 268. Szumioliszki 1 8 4. Szegaudzio (Wysoki Dwr) 846. Szwody I, 183. Szkodziszki I, 810. Szeszkowo IV, 1 . 1 cigany HI, 116. losarze m, 1 4 8. loski IH, 1 0 7. nigiewicze I, 164. nigiany I, 166, 161. nipowszczyzna I, 126. wity Duch I, 2 . 2 wilwka I, 6866. wirany I, 262, m, 96, 1 6 8. wir ID, 96. wiciany n, 141, 267. wiere 98, 101, 102, 104, 108; IV, 3 . 3 wietlany 242. Targowica H. 148, 1611 9 6. Tarucze III, 13 . 4 Tadulin II, 146. Talkw n, 12 . 6 Taruszki m, 9 . 0 Tafiszczyzna I, 267. Talmuciszki I, 14 . 1 Taboryszki I, 338364. Tajmanw n, 82. Tchorzewo 1 6 9. Teniukowszczyzna III, 48. Tenozyn I, 268. Teresjanw I, 217. Terespol II, 84. Telatowo II, 1 1 0. Terabiejna IV, 1 . 8 Tokarzyszki m, 64. Trokiniki HI, 96.

I Wiuny IV, 4 . 6 Truchonowicze n, 1 3 2. Wilejka m, 28. Tryszki m, 116. Wiekszniany in , 46, 56. TroSciefice IV. 1 . 5 Wiszniwka II, 226. Trubock III, 1 7 3. Wierbuszki U, 226. Trepalw X 258, 803, 306. Widz n, 80. Trypla (Tryple) 1,92,93; m , 1 1 2. Wielki Dwr II, 13. Trzeszeczenita I, 65. Wiszniew I, 261 299; U, 44. Trzesiakowszczyzna I, 169. 61, 104, 105, 106, 172-174, Trokiele U, 251. Traby I, 197; II, 80; HI, 33, 41. Wielkie Sioo n, 102, 116. Turee I, 303, 308. Wilanw n, 86. Tupacze I, 270. Winkszumpie I, 239. Turly I, 125. Wisztoki I, 1 5 0. Tulonka IV, 33. Wiabrowicze I, 126. Wierkielany I, 142. Uciecha 1 0 6. Wilejkowicze (Wolejkowioze) Uhlany I, 318. I, 1 5 6. Ukropiszki I, 340, 347, 356. Wilno II, 14 8183. Uvleniata I, 242, 268. Wilczany I, 1 p 7. Urzecze m , 28. Wialbutw I, . 168-174, 354, Usza I. 310; II, 1 6 B 355, 356, 358; Ut, 169. IJzblo II, 1 . 2 Wiesztortowszczyzna I, 9 . 6 Wiewiury I, 254. Wasilewicze HI, 41. Wiazowice I, 310. Walki ni, 41. Wierzbuszki I, 1 3 9. Wasiukowicze I, 15 . 4 Wielona I, 224. Warakomszczyzna I, 1591 3 6. Wiayn I, 310, 318; m, 75. Walerynw I, 221. Witejkowszczyzna I, 160. Waka I, 207; n, 88. Wiszniwka I, 1 0 6. Wereszczaki m , 55. Widojcie I, 1 7 6. Werki n, 64. Wie I, 65. Wsawienta I, 141, 347. Wojstowicze I, 270. Wiguszki IH, 90. Womiany I, 188; U, 34; Ul, 96, Wierzbolowicze DI, 1 9 3. 153. Wirgany ni, 116. Wodole m, 9 . 0 Wierszupie IU, 1 4 1-

Woodkowszczyzna III, 121. Wolkowszczyzna IV, 44. Woronowo II, 1 9 7. Wolowiki I, 208, 209. Wojsznaryszki I, 208, 212,233; n, 261. Wowierany II, 260. Wojtkuszki n, 62. Woloyn 114, 272; II, 7796, 173, 174; m , 201, 202. Wojtasze I, 126. Wojniewicze I, 1 6 2. Wojgiany I, 204, 212, 2 2 18, 29. Worona I, 118; H, 3 . 6 Woszczyniki I, 126. Wolpa I, 203. Wojstontowicze I, 223. Woszkieniki I, 24, 176, 1 8 8. Wolanow I, 69, 266, 270, 384. Wojtkuny I, 76, 12 . 6 Wosokie n, 21. Wysoka I, 172, 173; m , 169. Zabrodzie IV, 1 . 7 ZakoSciele IH, 90. Zasaw III, 76. Zapudziany III, 9 . 0 Zalejki III, 94. Zalesie I, 271; II, 49, 60, 61, 139-200. Zarucz IH, 11 . 6 Zamo IH, 66. Zablocie HI, 41. Zapolce DI, 34. Zarzecze I, 270; IV, 1 . 7 Zapurwie I, 270.

Zamojd?. I, 270. Zajezierze I, 161. Zaborze 76, 80, 86-87, 268. Zamosze IV. 1 . 1 Zaucze IV, 31-38. Zabrze I, 270; n, 8-12, 82; III, 201; IV, 11. Zamojcie n, 32. Zaborze I, 166. Zanarocz II, 97, 1 6 0. Zaskiewicze I, 307. Zakrewie I, 267. Zabooie I, 126. Zaozierje (Zajezierze) I, 1 4 5, 1 66. Zalosie DI, 134. Zakrzewszczyzna m , 121, 125. Zabo I, 310; III, 310. Zaprudzie Wielkie II, 1 . 5 Zamociany I, 125. Zaharankowszczyzna I, 102; m , 121. Zareczanie III, 167. Zboisk n, 1 HI, 90,189 -190. 73; Zielony Dwr IH, 42. Zienowszczyzna I, 126. Zorany I, 162. Zuborowiec IV, 1 . 7 Zubkowicze m, 90. Zubowicze I, 270; IV, 11. Zykowicze-Derenie m , 28. Zynkowszczyzna I, 227. ary I, 386. emajduki III, 169.

7 0 emloslaw I, 174, 19B III, j 160-170. odziszki III, 1 8 8. ukowy Borek IV, 83, 88-41. urawy I, 106. uprany I, 23, 106 -140, 388. ukowszczyzna IV, 1 . 7 ykowicze Ul, 55. ylicze IU, 34. ytyn I, 203. ydziowioze IV, U.

Ii.

N a z w is k a .

Abramowie* I, 124, 321, 324, I Baranowski J, 239, 240, 241. 325; H 8, 20, 21, 23, 32, 34, | Baka I, 307; n, 119, 120. Bazarewski I, 163, 241. 107, 144, 249, 262, 264, 266, 268; m, 133-166, 1 3 205, 8, Baczewscy I, 231. Bartolt I, 1 3 9. 214. Bazarewicz I, 257, 258. Achmatowicz 1,73, 75, 2 240, 18, Baranek I, 53. 255; II, 6, 23. Bajraszewscy I, 255. Adamowicz U, 265; III, 1 2 8. Bartoszewicz U, 267, 268. Aleksadrowicz U 35, 142; III, Baturyn I, 150; II. 251. 61, 121. Ambroewiez II, 261, 263. Baliski I, 113. Baranowiczowie I, 142, 218; II Amforowicz I, 157; II, 262. 133, 1 5 6. Antosewicz I, 258. Bajkowski II, 165. Ansio I, 223. Bonislawskil, 102,161,162-168. Andrusewiez I, 101; HI, 215. Benningsen n, 53. Ankudowicz I, 142, 363; n, 262. Betza I, 38. Andrzejewicz I, 1 1 4. Benukowicz IH 1 3 8. Benet 1 , 1 2 3 0. Antonowicz I, 218. Bezborodko HI, 117. Antropow I, 54, 162; n, 1 . 3 Berdowski m, 1 1 8. Augustynowicz U, 259. Bentkowski n, 265. Aziewicz n, 265. Bernatowicz I, 222. Azulewicz n, 255.

Biaozor J, 810, 312, 318; HI, 131. Biesiecki U, 20. Biliski I, 1 5 0. Biluski IH, 211. Bierwieniec \ 90. Bielecki IH, 104. Bielikowicz I, 169; IH, 69. Bildziukiewicz HI, 52. Bilesimowicz I, 71. Billewicz H, 105, 1 3 4. Bielawski H, 265. Bielski I, 105; IH, 18 . 3 Biegaski H, 265. . Biekuski I, 176-181; H, 266, 267, 268. Biesiecki H, 262. Bielak I, 140; IH, 60. Blud m, 38. Bobola IH, 210. Bohdanowicz I, 258. -Bogusawski I, 138, 14 . 9 Bokiej I, 1 9 6. Bobrowski I, 84. Borawski m, 182. Bohuszewicz I, 81, 142, H, 2 57, 265. Boltufi H, 265. Bokszczanin H, 251. Bocianowski H, 265. Bojanowski H, 264. Bohaj H, 265. Bortkiewicz I, 1 2 209, 352; H 9, , 267. Bogwi H, 267. Borkowski HI, 1 2 2.

Boufa \ 319. Brzostowski I, 22, 29, 124, 3 09, 310, 351; H, 104, 1 1 1 9 44, 71, 9 . Brayc I, 383. Brzeski I, 248. Bronowslii I, 181, 218, 229. Brzuchaski m, 5 . 1 Brzosko I, 6 . 4 Brochocki H, 249, 270; HI, 94. Braski-Bielecki I, 338; HI, 1 3 0. Btu H, 263, 264. Buczyski I, 212; H, 32 74, 1 268. 36, BudzilJo H, 223. Burzyski I, 264. Butenjew-Chroptowicz I, 272. Bukowski I, 230. Bujnieki I, 86; III, 44, 45, 46, Buchholc I, 15 . 7 Buczkowicz IV, 1 . 0 Bulharyn I, 362. Buyha-Kurcewicz HI, 18 . 6 Bukaty I, 101,184,265; IH, 197; IV, 3 . Bukshewden I, 372. Buhak HI, 1 7 6. Bujalski H, 261. Butler m, 180, 18 . 2 Buat J 159. , Butrymski I, 16 . 7 Buczacki I, 240. Bykowski HI, 213. Bychowiec I, 16 . 7 Byszyfiski H, 265,

7 3 Celioa X , 180; III, 219. X Cedrowski I, 311; m , 1 9 5. Chadkiewicz U, 375. Charowicz n, 268; IU. 182, 18 3. Chalecki I, 241; II, 1 . 2 Chdzyski I, 91, 14 2. Chelchowski n, 129. Chilimon I, 243. Ohodyko I, 150. Chomtowski I, 84. Chorulski II, 265. Chojecki I, 266; U, 251, 263, 265, 267. Choiseul Gouffior I, 174; IH, 217. Chodkiewicz I, 364; II, 265. Chmielewski I, 11, 175; II, 16 , 7 267, 268: m. 182. Choiski I, 106,169; II, 265,268. Chodorowicz I, 12; II, 16 . 6 Chomifiski I, 29, 142, 150, 318, 351, 352, 366; II, 34, 43, 162, 166, 223, 260, 263, 265, 266, 268, 269; m , 85, 91, 1 7 7. Chodko I, 75, 80, 85, 86, 101, 141, 227, 306, 318; I 12, 63, 67, 109, 120, 128, 194, 1 8 9, 227, 260; Ul, 41, 183, 265, Chrzanowski n, 265. Chromsza I, 338. Chrzstkowski I, 364. Chromowicz J, 250. Chreptowicz I, 169-172, 244. 251, 262, 263, 265, 268, 269, 271, 277299; U, 129, 260; m, 98, 169; IV, U, 33. Chrapowicki I, 167; Ul, 1 3 8. Ciecierski IV, 33. Cieszejko II, 268. Ciechanowski U, 224. Ciszewski II, 250. Ciapifiski U, 1 9 1. Cywiski U, 1 4 265. 3* 65. Cytowicz n, 2 Cydzik Ul, 1 2 8. Cybulski n, 261. Czasznicki II, 267. Czapski I, 101, 136, 136, 1 0 4, 179; II, 68, 59, 260; IV, 3 1. Czaplic III, 103. Czartoryski I, 99, 187, 308; U, 84, 86, 88. Czetwertyski U, 226. ^Czernicki I, 100, 150, 174, 176, 355; m, 182, 218. Czelcanowski I, 32; U, 16 . 6 Czechowicz-Lachowicki I, 95, 100, 212, 2i 226, 227, 228, 230, 232, 251, 252; U, 10 , 5 106, 122, 157, 264, 265, 266, 267, 268, 269: III, 122, 12 , 3 1 180, 1 2 183, 219. 68, 8, Chodkiewicz I, 28,192,206, 263, 264; U, 226; Ul, 7 . 0 Czyrwiski I, 1 6 4. Czymbajewicz I, 265. Czy I, 72, 142, 145,' 231, 333; U, 166, 261, 2 265, 267, 268; 63, III, 50, 122, 169, 1 6 9. DaniBowicz I, 206.

7 4 Danilewicz I, 225-226, 281, 309; n, 102, 105, 130, 261, 265, 267; m, 211. Dawidowicz I, 140, 803. Daniewicz I, 176. Damel U, 2 . 5 Dalkiewicz III, 1 2 8. Darowaki-Weryha U, 267. Dagocki II, 265. Darewski III, 84. Dbrowaki I, 94, 310, 8 76; 69, m, 17 . 0 Dederko I, 227; U, 12, 108, 1 6 1, 122, 123128, 260, 267, 268. Dernalowicz I, 321; III, 1 3 4. Dembowski DI, 1 9 3. Dembiski III, 186-192. Dbski I, 105. Dbowicki m, 9 . 4 Diejew m, 219. Dluniewski n, 264, 265. Duski DI, 169. Dmochowski I, 91, 101, 1 6 4, 162, 218; n, 260, 262, 264, 265, 268, 269; 111,42- 44,60. Doneyko III, 183. Domaszkiewicz III, 47. Dowgialo I, 150, 240, 255, 258; n, 63, 265; ID, 128,134; IV,44. Domiak D, 265; ID, 1 2 2. Downar ID, 18 2 Dorohostajski Monwid 1 1 1 , 0, 141, 331, 333, 334, 357; II, a Downarowicz I, 266; II, 265; IH, 201. Domejko I, 197, 199; m , 217. Doenhoff U, 8485, 92; ID, 45. Dolgorukow II, 5 . 5 Dowojna I, 1 3 5. Dorgowicz I, 1 3 4. Dokurno U, 262. Drucki-IIorski I, 263. Drucki-I,ubecki I, 243. Drucki-Sokoliski 1,154; III, 88. Dragat ID, 183. Dunin U, 3 , 2 Dydyski IH, 214. Dybowski II, 1 4 0. Dymitrowicz I, 1 . 6 Dziadowicz I, 144, 1 6 4. Dziewialtowski I, 2 209, 2 08, 34. Dziakofiski I, 1 5 4. Dziewoczka m, 210 214. Dziendolet I, 14 . 6 Dzikowicz U. 262. Dziwlewski II, 268. Ejnik I, 106. Ejdziatowicz n, 120. Eijaszewicz III, 6 . 0 Enden I, 1 8 1. Epimachowicz II, 224. Estko II, 262. Eygirt I, 219, 264; m , 38. Eytmin III, 213. Falz-Fein IV, 19-21. Faszcz I, 144, Feldman n, 8, 21. Ferson I, 16 . 0 Fiszer I, 276.

7 ft Filipow I, 257. Fleming I, 158. Florkowski m , 183. Fonderflott III, 93. Frckiewicz-Radzimiski I, 95, 173, 182, 222, 256, 312, 318; U, 98, 104, 225; III, 40, 41, 139-141. Furs I, 233, 242, 244, 245, 263, 265; III, 95. Gan I, 199, 212, 218, 219; U, 265; III, 40, 121. Gasztold 0, 78-82, 92, 249; Ol, 33, 35, 95, 98, 108-111. Garbaniow I, 211, 214. Gabryaowicz I, 91, 105, 348; H, 265. Gadon I, 344, 363. Galimski II, 102, 116, 122, 1 6 2. Gaecki I, 137, 140. Gaugier I, 62. Gawroski III, 18 . 2 Ganecki II, 265. Gaziewicz II, 166. Gsiewski (Gosiewski) 1,22, 2 , 9 309; n, 10, 22, 267. Gsowski II, 265, 268. Gqsiecki I, 2i 327. Gizbert Studnicki I, 1 2 8. Gintowt I, 142, 176; II, 261, 265. Giedroj I, 99, 167; n, 261,265; HI, 211, 112. Giedygold I, 2 267; IV, 1 . 0 Gilewski II, 265. Gintyll m, 131. Ginett IH, 1 1 3. Gierdziej ID, 103. Gimbut I, 306. Giedwiil IV, 44. Girdwoj III, 63. Giwoj I, 266. Gieczewicz II, 129. Gbocki II, 105. Gnoiski n, 249, 265. Gnatowski I, 80, 212. Gnojnicki II, 1 . 3 Golimont IH, 69. Grecki I, 71, 74, 224, 243. Gogin I, 352. Gorajski n, 98. Gotoltowicz II, 223. Godebski I, 216. Goslawski I, 206. Graua-Snowski 1,166; III, 16 . 6 Gruzd I, 209; m, 15, 164, 16 . 6 Grd* I, 105, 149; U, 264. Grottkowski II, 261; KI, 214. Grabski I, 76, 174; DI, 168 16 . 0 Gradowski n, 263. Grudziski I, 319. Grang-Krygier L 170, 171, 1 2 7. Grzyb 53. Grodzicki n, 1 0 0. Grabowski I, 248. Gruszecki II, 109. Grabkowski I, 246. Gumiski n, 265. Guroki m, 90. Guscian I, 1 . 6

7 0 Gunther II, 23 7. 4 Hutoi-owioz I, 227, 850; U, 263, 265, 268. Hutten-Czapski I, 127. Murynowicz HI, 1 2 3. Ihnatowicz I, 303, 3 345; m, 05, 211. Uinicz U, 12 2. Hcewicz HI, 18 . 3 Irzykowicz II 262. Isajkowski-Dolmat II, 12, 269. Iszora I, 215. Iwaszkiewicz 1,145,149; II, 108, 119, 120, 183, 265, 267, 268. Iwanow I, 1 2 6. Iwanowicz I, 1 3 9. Iycki II, 265. Jasiewicz I, i42, 146, 175; H, 12, 21, 135, 251, 267, 268. Jankowski I, 29, 92 102, 175, 222, 226, 227, 351, 3 2 5, 859, 386;. H, 21, 104, 156, 16 , 6 227, 264, 265, 267, 268, 269, 279; m, 40, 41, 121, 160, 17 , 1 180, 182, 218. Jachimowicz I, 230; II, 1 0 0. Januszkiewicz II, 17, 263; IH, 180. Januszewicz I, 70, 80. Jaboski U, 265. Jasiski H, 39, 76, 1611 8 7. Jan Kazimierz krl III, 71, 9 . 9 Jankiewicz I, 1 9 5.

Hajko I, 28, 189, 191; IH, 8 . 8 Hamszyc I, 209. Halko H, 267, 268. Hamiewicz I, 17 . 6 Iiamszej I, 338. Haurykiewicz I, 231. Haraburda H, 20. Halaburda m 1 9 3. Herman I. 101, 105, 198. Hewel m, 132, 1 4 3. Herburt II, 38. Hlebowicz I, 308; H, 2, 98; HI, 14, 7 . 6 Holowacz IV, 33. Holszaski I, 115, 189,202,203, 220, 261; H, 79, 130, 134; IH, 35, 206, 208. Hohenlohe IV, 23, 28. Hotownia H, 102, 129, 133; HI, 16 3. Horbaczewski H, 261; HI, 45. 2. HoJubb I, 105; HI, 18 Hornostaj m, 1 6 3. Horski I, 28; II, 1 . 3 Horain I, 95, 98, 352. Hojniewicz I, 29. Horwacki HI, 1 4 0. Holowczyski H, 223. Hromyka \ II, 90, 98; H, 263, 264. Hrynkiewicz I, 147, 1 8 4. Hryniewicz H, 166; IH, 1 3 8. Hrehorowicz H, 20. Hryniewski I, 1 2 4.

7 7 Jalgowski Ul, 1 0 8. Jakbowski HI, 1 3 8. Jasieski IH, 206 - 214. Jadwiga krlowa U, 219222. Jagielowicz I, 96. Jagieo krl II, 209 222. Jacyn I, 1 . 6 Janik-Janowski n, 266. Janowski n, 266. Jagieo n, 266. Jagmin I, 214. Janowicz III, 122. Jatowtowicz m 12 . 2 Jaoliimowski I, 223. Jeman J 1 8 306, 307; n, 264. , 9, Jelski m, 62. Jodko II, 166; m, 123. Jotkiewicz D 1 3 3, 8 . Jzefowicz I, 241, 319; III, 1 3 0. Judycki 1,209, 363; II, 98-104, 107; m, 46, 202, 211; IV, 14. Juraha I, 173; U, 260, 263, 266; m, 84, 86, 1 2 8. Jundzi I, 2 172; H, 1 . 1 .Tuszyski I, 264; U, 130. Jurewicz I, 222. Jurkowski Ul, 18 . 3 Jusewicz I, 212. Jurto U, 1 3 4. Juniewicz II, 262. Jurjewicz U, 266. Jurgenson I, 276. Karczewski I, 3260, 212, 218, 242, 261. KaraS I, 146, 327. Kamieski I, 207, 24 266,267; II, 126, 126, 261, 263, 264, 268; III, 122, 1 9 3, Kalinowski II, 61, 200. Karnicki II, 106, 1 6 1. Kazanowski IH, 41, 211. Kapusta I, 204. Karowicz n, 1 6 0. Karski m, 1 9 3. Karwowski m, 139. Kauski II, 100. Kaczanowski U, 166, 261, Kalwiski I. 1 1 2. Kantalcuzen U, 1 . 2 Karnicki III, 11 . 1 Karpowicz II, 266. Kalenkowski n, 266. Ksowski I, 168. Kierowicz Ul, 183. Kiszka I, 163, 164; U, 10, 1 , 1 16 98, 116; III, 63, 66 20, 74, 96, 98, 106, 1 2 1. Kijeski I, 249, 267. Kiewlicz I, 101; III, 84. Kierdej I, 72, 167, 168, 263. Kieniewicz I, 174; III, 1 9 6. Kieczewski I, 306; n, 263. Kiepsz n, 108, 266, 268; III, 43. ICiero II, 10, 116; HI, 69, 70, 71, 139. Kijanowski I, 146, 14 . 6 Kijan E , 44, 97. U Kirkor I, 1 6 4. Kigajto I, 28; II, 1 . 1 Kierbed I, 73.

7 8 Kimbar I, 864. Kiersnowski III, 1 2 2. Kiejstut n, 206 216. Kikowicz II, 265. Klukowski I, 101, 160; IH, 1 12 80, 8 . Kleczkowski I, 117. Klimaski II, 266. Kosowski I, 1 1 0. Koczko III, 1 6 5. Kmicic I, 260; m, 1 6 6. Koyszo II, 1 6 6. Kozie! I, 101, 167, 159, 227, 352, 386; II, 20, 102, 227, 2 60, 261, 266, 267, 268; IH, 41, 4 3, 198, 200, 211. Kocie I, 22, 24, 2 29, 30, li 5, 14 , 227, 805-330, 361; U, 0 21, 22, 34, 129, 1 7 166, 1 0 3, 8, 260, 261, 262, 263, 265, 266, 267, 268, 269, 272; IH, 94, 166, 1 8 9. Korsak 1,167,168,169, 194,206, 214, 220-222, 314, 389; II, 53, 105, 166, 234, 249, 260, 263, 267; III, 50, 167, 16 . 9 Komar I, U, 146, 1 7 176, 192, 4, 109, 301, 803; U, 11, 12, 13, 21, 261, 262, 267; m, 84, 85. Kowzan I, 91, 106; n, 262, 2 64, 267. Korewa I, 854, 856; n, 2 67. Korojwa I, 165, 318; U, 263. Kod* I, 80; n, 265; III, 1 3 8. Kocz II, 64; III, 211. Kotwicz II, 45, 17 . 1 i Kontrym I, 36, 102, 172; II, ! 135, 1 5 5. Kozowski I, 122, 258; II, 1 7 0, 265; HI, 1 5 9. ; Korzeniewski I, 264, 265. Kosacki I, 142; U, 1 5 6. Kownacki I, 836, 338, 146; m, 10 . 4 Kofielakowski I, 79, 80, 234; m, 48; IV, 4 . 6 Korecki I, 258. Korycki I, 240. Korwinus I, 1 7 3. j Koryzna I, 1 4 4, | Kope I, 29. Konczialow I, 2 . 9 Kouoliowski I, 267, 319. Kotaj I, 802. Kosobudzki I, 214. Komajowski I, 1 6 6. Korf I, 1 9 6. Koyszko I, 1 5 9Kostrowicki II, 1 3 3. y Kossakowski HI, 213. Komorowski m, 1 2 1. Kociuszko II, 160 8 . 13 Korbutowicz II, 1 . 7 Konwicki I, 90. Kotowicz I, 1 0 2. Korzeniowski II, 66. Konnencow II, 278. Kotowski m, 1 9 3. Koszczyc IH, 1 7 6. Kob-Siolecki I, 6 . 4 Kondratowicz II, 265.

7 9 Kurowicki ID, 1 6 6. Koczan II, 2 B 6. Kulwiski II, 267. Krzywoblocki II, 2 B 2 268; G , 67, Kuniski II, 16 . 6 m, 132. Kuczuk II, 1 2 2 . Krepsztul I, 181, 8B U, 267. 2; Kwiatowski ni, 196. Kryczyfiski I, 289, 240, 242, 2B 2 B 236, 2B II, 6; IV, 4, 5 , 8; Laudaski I, 212, 221; m, 18 . 3 43 B 4. Labuski II, 267. Kraszewski I, 265. Lasoeki II, 188, 199, 26 . B Kremko IV, 36. Larski II, 1 4 4. Krzywiski I, 144. Lacki I, 16 . 9 Krzywiec HI, 1 B 6. Lachnicki I, 1 5 8. Krupski I, 2B . B Lauda II, 267, 268. Krukowiez I, B . O Lenkiewicz II, 2 B 6. Krasowski ID, 1 4 0. I Leniowicz III, 183. Krasiski II, 78. | Lenkowski III, 1 3 8. Krasuski n, 265. Lenartowicz III, 180. Krukowski n, 265. Leszniewski II, 1 6 6. Krzecz III, 1 1 8. Lenkowicz II, 102, 109. Kuncewicz I, 74, 80, 176, 19 , 4 Leniowolski I, 208, 214, 224. 214, 216, 284, 257; II, 1 9 2, Lewicki II, 265. 224, 265; 1 1 196. 1, Leszczyski krl III, 78 82. KubilojG I, 141: II, 261. Legowicz II, 1 2 2. Kulikowski I, 226, 280, 231; II, Lobied I, 256, 270. 166; m, 55. Lingweniewicz II, 1 4 1. Kundzicz I, 105; 1 , 253-2B6; 1 Lisiecki I, 87, 1 5 7. m, m Lipko I, 1 5 4. Kukie I, 1 2 4. Lipiski I, 245-250. Kuszel I, 52. Lipski IV, 3 . Kuralowicz I, 84. Lubecki I, 185; II, 224. Kupalski I, 254. LudwikaMarja,krlowain,71. Kulesza I, 79; II, 264. Lubaski I, 154; II, 110, 119, Kurman I, 140. 166, 270. Kurbski-Jaroslawski II, 224. Kulwiec II, 1 . 2 I astowski I, 72, 140, 222, 257; Kuczko U, 76. | II, 267; DI, 1 9 6. Kurowski HI, 189.

8 0 appa I, 100, 172; U, 1 . 2 aszcz I, 846. awszowioz II, 265. atyski II, 266. aszkiewicz II, 261. awrynowicz I, 221. azarewicz I, 68. okucijowski I, 40, 1 5 1 6 0, 4, 267; II, 251, 265, 267, 268. ?>om iski II, 1 8 1. opott II, 1 4 2. odziata II, 268. opaciski n, 10 180. 6, oszol I, 1 8 9. ukaszewicz II, 266. ukianowicz III, 1 2 8, uniewicz U, 265. ukoszyn I, 29. yszkiowicz n, 267, 268. yntupski I, 231. Mackiewicz I, 101, 231, 302; II, 1 263, 265. 29, Markiewicz I, 1 2 4. Mamon II, 1 2 0. Matuszewicz II, 122, 262, 265. Marson II, 225. Maluszycki I, 240. Malyszewicz IH, 1 2 8. Malewski IH, 1 3 8. Maso I, 56, 122; III, 173, 1 6 7. Markowski II, 264, 279. Markowicz III, 1 9 8. Massalski I, 1 4 197; III, 211. 2, Makowiecki III, 1 7 7. Maruszewicz II, 265. | Masowski II, 263. Marszycki I, 235, 365. Makarowicz III, 10 . 4 Maciowicz II, 266. Malojewicz 1 181, 363, 364. , I Martusewicz I, 3ia I Makowski I, 216. Malinowski I, 163. Machmetowicz I, 265. Makowski I, 226. Malowicz I, 1 8 9. Menyk I, 72. Merlo I, 319; m, 12 . 2 Mejnartowicz I, 142; III, 84. Myski II, 1 2 2. Milewski I, 212; II, 262, 266; 111,50,51,53,118,119, 1 83,197. Michaowski I, 101; U, 265,267. Mitkiewicz I, 75 80, 303; II, Mikitynicz II, 97. Mierzejewski II, 110. Milonicki I, 246. Milanowski III, 139, 1 2 8. Mickiewicz I, 319; III, 218. Mikszewicz U, 265. Minkiewicz II, 261. Mizgier U, 265. Milecki I, 1 9 6. Minigajo I, 28. Michaowski I, 1 7 5. Mocicki III, 18 . 3 Mosiewicz I, 172, 212, 214, 2 16, 226, 234; III, 159. Monwid I, 114, 115, 16 220; 8, II, 78; III, 13 . 3

8 1 Mokrzecki I, 41, 101, 212; n, 18; IU, 1 5 6. Mondigirdowicz II, i7 . Mostowski n, 12, 82 74. Mors II, 6. Moszyski II, 1 8 9. Monczyski XII, 1 3 8. Morawski II, 1 0 3. Mostwillo I, 53; U, 1 3 2. Mocicki III, 1 2 8. Moraczewski II, 96. Moejko ni, 1 2 2. Mondygiord III, 64. Molski III, 13 . 9 Mogilnicki Ul, 51. Moczulski U, 265. Moksiewicz n, 261. Moskiowicz n, 1 2 2. Morykoni n, 47. Mohuczy n, 267. Mowlewicz n, 265, Mohl I, 1 7 9. Mucha I, 255. Mucik I, 256. Muchliski U, 12 . 9 Municki I, 143, 1 4 4. Murawski I, 1 9 3. Mysowski HI, 215. Nagurski J, 357, 359, 362, 361; II, 165, 167, 1 9 9. Narbutt I, 28, 137, 16 , 197; II, 0 224, 260; III, 4 , 0 Naruszewicz I, 166, 109, 1 2 9, 226, 333; IH, 156, 1 7 6. Naramowski I, 95, 178, 1 6 7, 864; II, 260, 264. Narkowicz I, 91, 101, 142, 257; II, 263, 266. Narkiewiez I, 800; II, 268. Narusz I, 72, 243. Narwillo II, 266. Narzymski III, 1 9 2. Napoleon cesarz I, 823. Nasiowski II, 1 0 8. Narwojsz I, 356. Nassau IV, 25-28. Neri de II, 1 9 9. Nestorowicz I, 217. Niekraszewicz I, 58, 124, 149, 172, 218; II, 8, 13; III, 1 0 8. Niewiarowicz II, 266, 267. Niemira II, 263. Niewiadomski II, 266. Niedziakowski II, 266. Nieciewski U, 266. Niesioowski III, 1 7 4. Nielubowicz II, 1 0 9. Niezabytowsk! 1 1 9 , 1. Niemcewicz III, 1 2 2. Niejotow III, 5 . 5 Niepreski I, 244. Niemorecki I, 248. Nowicki I, 212; II, 184, 266. Nornicki 1,264,265; II, 166,267. Nosewicz II, 266. Noyn I, 1 0 5. Obuchowicz III, 86; IV, 1 . 8 Oborski III, 132, 1 6 6. Obrpalski I, 151, 1 8 6. Obrzyski III, 6 . 9

Odejowicz E, 259. T Odachowski X 199; m , 139, , 182, 183. Odyniec I, 33, 66, 81, 83, 84, 212, 221; I 53, 260, 266. Ogiski I, 22, 29, 158, 244, 271, 308, 310, 312, 313, 318; II, 11, 12, 49, 60, 6 106, 120, 1, 122, 142-200, 266; III, 73, 87, 90, 92, 1 3 9. Oganowski I, 255, 258; II, 6 . Okuszko 1,318,319,301; U, 279. Olszewski H, 120; III, 7 . 3 Oleszkiewicz I, 302. Olgierd II, 205 209. Olszaski III, 214, Opaleski I, 206. Opanowicz IH, 183. Orda I, 319. Orzechowski I, 22. Ordyniec III, 84. Oraski HI, 13 . 9 Oskierka I, 29, 227, 269, 320, 351; n, 107, 265, 266, 268; III, 216. Ostrowiecki I, 95, 98, 1 9 4. Ostrouch I, 201, 303, 305; II, 22, 129; III, 195, 210. Ostrowski 1,142;H,261; 111,104. Ostreyko II, 2 2 6. Ossoliski I, 264. Osicki I, 34. Ostejko I, 144, 256. Osmlski m, 1 2 8. Ostromcki I, 105; III, 201. Oskowicz I, 257.

Ostankiewicz m , 103. Ocik I, 261, 262; II, 104, 224; III, 95, 136. Owierkowicz II, 262. Owadowski III, 157. Owieskowicz III, 132. Oziblowski II, 261. Pac I, 29, 224, 226, 229, 230, 261, 262; II, 20, 36, 53, 106; HI, 37, 104, 113, 168. Paszkowski I, 385; H, 2 278, 61, Pancerzyski I, 175, 319. Palcosz I, 160; n, 250. Paszkiewicz II, 263, 266. Pawlikowski I, 124, 126. Pawowski II, 263. Parczewski III, 1 9 3. Pawowicz I, 101. Potelczyc I, 144, 145. Petrusewicz I, 218; II, 266, 2 68. Perepiecza II, 266. Perecza I, 90. Pezarski I, 122. Peczkowski HI, 1 3 8. Piotrowicz II, 102, 166, 266, 267, 268; III, 182, 1 6 9. Piasecki I, 205, 216, 218; II, 267; m, 112, 1 7 5. PiefUewioz 1,91; II, 264,266,267. Pietkiewicz I, 94, 95; II, 262; IV, 38-41. Pielak I, 122, 222; II, 263, 271, 273. Pisanko II, 262.

8 8 Piaskowski I, 264. Pisarzewski I, 123. Piottuch-Kublicki II, 1 9 9. Piekowski HI, 1 2 8. Piadziski Ul, 19 . 6 Pieglowski U, 268; IU, 10 . 4 Pilecki I, 258. Plater I, 185; IU, 1 7 7. Plenicki IU, 84. Plewaka I, 212, 218. Pieski I, 39. Plawski I, 212, 222; m, 182. IoniakI,31,81, 102,146, 151163, 227, 248, 309, 352; I! 45, 108, 122, 123, 166, 26( 261, 262, 267, 263, 269. Polubiski I, 29, 1 9 192, 1 E 1, 9 II, 266. Podbipita 1,169; II, 32,264,26( Podbereski I, 339; II, 84, 1 ! 1 Popawski L 196 -198, 232; E 272; IU, 40. Porzecki I, 234, 235. Pociej I, 310; U, 12,312; III, 9Poczobut I, 22, 118; II, 261, 26' Poloski U, 266. Podernia II, 266. Podskoczyn U, 256. Polozow I, 168; n, 278. Poniatowski I, 41, 154. 169; E 1 07. PotuUcki U, 200. Pol IU, 18 . 0 Poczanowski Ul, 211. Pogorzelski U, 266. Polski U, 261. Pltorzecki J, 255. Przezdziecki I, 101, 130, 309, 328, 390; II, 34, 38, 41, 47, 260,261,269; III, 177179,181. Przeciszewski I, 82, 228; III, 166, 269. Protasewicz I, 143, 357. Prszyski I, 148, 259; n, 1 , 6 10 . 9 Przyjeraski I, 308; II, 22. Przypkowski I, 192. Prus I, 1 1 9. Prihabski I, 28. Przybora I, 83. Proskura I, 366. Przeuski II, 1 5 0. Prosiski III, 1 2 8. Puzyna I, 258, 324, 325; U, 1 , 2 23, 43, 69, 74, 76, 260, 261; m 128, 159. Puciata D, 21, 74, 266. J'uslowski I, 185; III, 11% 219. Puzyrewski n, 267. Puwiski III, 218. Radziwi 1,22,28,29, 71, 106 114, 115-122, 124, 1281 5 3, 138, 139, 140, 153, 251, 307, 388, 389; II, 10, 81, 133, 146, 260; IH, 109; IV, 1 -38,45,47. 4 llaczkiewicz I, 57, 210; II, 262; III, 1 0 8. Radziszewski 1,324; n, 42, 134; III, 1 8 8. Rajeoki I, 309; m, 41, 43.

86 Stanisawski n, 82. Stecki H, 1 . 9 Staszyc II, 32. Straszyski II, 137. Staniszewski n, 166. Supiski I, 147, 227; II, 165, 166, 266, 267, 26& Suchorski IH, 104. Sulistrowski I, 100, 142, 1 6 4, 1 8 227, 351; n, 36, 45, 54, 4, 103-110, 123, 1 7 166, 260, 6, 262, 263, 264, 266, 267, 268, 809,270,278; III, 4, lr.ii, a1 . 7 Suchocki H, 266; Ul, 1 3 8. Sulkiewicz I, 264, 268; IV, 44. Sudymont II, 100, 101. Sulatycki I, 1 7 6. Surwillo I, 189 - 1 1 9. Sulkowski m, 18 . 3 Suchinicz II. 266. Suro HI, 1 2 8. Swoyski 1,231; II, 269; III, 84. Swadkowski I, 353. witochowski I, 268. Syrokomla II, 72; III, 218; IV, 31-38. Syru6 I, 363. Sylwestrowicz I, 261. Sycianko H, 249. Szafnagl I, 142, 148; II, 1 9 0. Szyinkowicz 1,150, 208; II, 266; IU, 40, 43. Szabowski I, 310; U, 129; in, 13 8. Szumski I, 157, 196; HI, 213. Szablifiski I, 101, 106. Szklennik, I, 144; H, 263, 266. Szczepanowicz H, 166,251, 267. Szorc 1 191, 192; H, 268. , Szemiot H, 10,11; IH, 139; IV, 1 . 4 Szachno IU, 1 3 8. Szwykowski I, 154, 192, 325, 327, 328, 329; U, 249; HI, 16 , 4 181, 1 2 8. Szczytt I, 174; II, 102, 166; III, Szczepanowicz I, 261. Szorc II, 268. Szadurski I, 102; U, 68. Szaniawski I, 97; II, 264. Szymkiewicz I, 172; H, 267. Szwafiski I, 221, 222; U, 119, 122, 267; HI, 60. Szymanowski I, 1 8 9. Szymonowicz I, 222. Szuyski I, 346. Szweryn I, 344. Szeltyng IH, 182. Szabanowicz HI, 60. Szoucha H, 261. Szulc U, 264. Szuniewiez III, 18 . 0 Szukiewioz IU, 60. Szostakowski m, 1 9 2. Szweryn II, 266. Szachmancer I, 338. Szutowicz I, 257. Szachuniewicz I, 266, 266. Szyszlo II, 268. Szukszta I, 234. Szczorcz I, 97. Szczerba I, 265.

Sztucki U, 10 . 2 Szabowiski II, 1 6 6. Szlachta oszmiaska II, 257

cierko ID, 1 6 1. lizie 1,1 , 310, 317; II, 225 1 227, 261, 262, 263; Ul, 84, 141, 1 2 4. lep Dunin I, 86. iechowski II, 262, 263. niadecki I, 174, 183-187, 18 , 8 363; II, 46, 106. wirski I, 95, 107, 167, 176; II, 261, 266; IH, 96. wieboda I, 101, 142; U, 267, 268. witorzecki 1,308; U, 126,128, 135, 136; III, 180. wicicki 1,1 162, 163; II, 46. 61, wietlik U, 1 . 7 winiuski U, 224. Talkowski I, 240, 254, 268. Talmont Ul, 104 Tabeski I, 217; Ul, 1 1 2. Tallat-Kiellpsz II, 266. Taube I, 344. Talibski I, 222; II, 266. Taraszkiewicz II, 266. Targoski II, 264, Tarnowski I, 222, 264. Taski III, 214. Toneszko I, 303. Terlecki I, 1 2 4. Towiski III, 84.

Tomiowskij IV, 33. Tomaszewicz I, 1 7 9. Tolkaczewicz II, 114. Tokarski II, 261. Tomaszewski II, 264, 266. Tryzna I, 220, 244. Trzeciak I, 157; III, 94, 1 2 3. Tracewski II, 263; III, 182. Trabus III, 33. Trabski II, 79; III, 35. Trejkowioz III, 65. Trychutko III, 94. Trubecki III, 1 7 3. Trokielnicki II. 266. Trosnicki II, 266. Tupalski 1,241; 11,261,262,268. Turski II, 261, 2 66. Tukalo I, 258; III, 1 3 8. Tuliszewski II, 264. Tutolmin I, 1 2 3. Tur I, 14 . 6 Tulubaj I, 242. Turczynowicz III. 122. Tutowski II, 267. Twarowski I, 60. Tyzenhaus I, 312; II, 35, 39, 61, 144; 111,83 86,93,208 Tyszkiewicz I, 113, 269, 271, 320, 363; II, 87- 90, 92, 93, 95, 130, 146, 260, 269. Tymowski 1 1 2 , 4. Tyszyski II, 129. Uchtomski I, 102. Ulan I, 249, 255.

8 8 Ulanowie* II, 266. Umiastowski I, 101, 227, 251; II, 123, 165, 268, 269; III, 124 -171, 219. Unichowski II, 32. Urbanowicz II, 23, 261, 262, 266, 267. Vietinghof I, 212, 217, 218; III, 19 . 6 Wagner III, 44. Warka I, 1 0 4. Wasilewski I, 105. Wasilewicz II, 21. Wardecki I, 193. Wawrzecki I, 102, 352. Walicki I, 158; II, 266; Ul, 182. Warakomski I, 94, 146,169; II, 261, 262. Wakowicz I, 34, 62, 65, 8 , 0 101, 212; II, 12, 122. Wayski I, 22, 29, 54, 66, 5 . 7 99, 100, 153, 174, 175, 227, 340, 341-355; U, 152, 154. 1 55, 166, 166, 226, 266, 267 268, 269, 282 - 285; III, 40, 128, 180, 183 -186, 218. Wsowicz I, 43, 375. Wereszczaka I, 183; III, 1 8 6. Wesselin I, 183; III, 1 8 6. Wereszczyski I, 188. Wenden III, 5 . 1 _^Weryha I, 101. Wesoowski I, 1 4 4. Wesioowski III, 1 7 6. Wyk I, 374; III, 213. Wituski I, 217; II, 21, 76, 1 2 0, WioDowicz II, 266. Willowicz II, 260. Winkszar II, 266. Wilbik III, 1 2 8. Wilkicki II, 266. Wilczewski II, 266. Wilczyski III, 18 . 0 Wit III, 97. Witwioki II, 6 . 4 Wittgenstein U, 109; IV, 19 2 . , 2 Widinont II, 266, 268, Wierzbowski II, 1 . 3 Wiszniewski I, 37; II, 100; III, 18 . 3 Wiesztort I, 94; III, 182, 183. Witold ksi II, 210 - 222. Wierzbicki I, 146; II, 266. Wieczr I, 1 8 9. Wialbut I, 93, 173. Wilkaniec I, 219. Wilamowski I, 139, 248; II, Wieliczko I, 1 8 6. Wizgird II, 168, 1 2 7 Wilamowicz I, 18 . 2 Wilczek I, 28, 1 2 9. Winiowiecki I, 311, 3 314. 12, Wojewdzki 1,62,212,218;IV,2 2, Wojtkiewicz I, 38, 63; III, 66. Woronowicz II, 267. Woejko HI, 132. Wojdak II, 1 4 0.

Wojdzieft H, 259. Wojniowicz IH, 213. Wojsznar II, 259. Wooyski U, 78. Wojnicz I, 208. Woronicz I, 1 8 9. Wokanowski I, 216. Wolmifiski II, 224, 225,228, 229. WoczaskiI,127,258,259; III, 1 3 8. Wolski I, 101; U, 260; Dl, 63, 118, 129. Woilodkowicz I, 307; n, 260, 267; El, 52. Wolkowyski I, 306. Wojniusz I, 105, 142, 222; II, 266. Wojna I, 162; II, 20, 119, 260; III, 1 3 2. Woodko I, 29, 99, 266, 351, 361; n , 260, 262, 266, 267, 268; III, 121. Wolan I, 6871, 73, 7379; 198, 218, 246, 250, 266, 384, U, 268; IH, 1 6 3. Wolowicz I, 204, 208, 214, 2 24, 301, 303; n, 12, 20, 143; III, 45, 136, 175; IV, 33. Wotlk-aniewski III, 46-61, 18 1. Wolk I, 124, 140, 212, 214, 2 50, 256, 388; H, 262, 266; III, 50, 121. Wrzolewski IV, 33. Wysocki I, 61, 166; IH, 182. Wybicki I, 35. Wyszotrawka I, 302.

Zabocki I, 98, 147, 198, 227, 240, 351, 361; II, 1 123, 09, 156, 166, 166, 263, 267, 268 278; III, 38. Zabielo I,150;II,88,264;m , 196. Zaleski I, 105, 158; n, 129. Zaranek I, 310. Zakrzewski I, 219, 267; II, 124, 261, 266, 267; III, 73, 122. Zawadzki I, 64, 65, 66, 72, 98, 212, 222; II, 266. Zabrzeziski I, 28, 56; H, 8 1 , 97; III, 64. 0 Zagrski I, 257. Zambrzycki I, 40, 101; II, 266. Zasimowski I, 105. Zasawslci-Mcisawski U, 97. Zan II, 57, 128, 1 6 3. Zahoranek III, 122. Zauski E 146, 1 9 t, 9. Zander n, 12. Zajczkowski HI, 1 3 8. Zajczek I, 367. Zamojski III, 93. Zacharewicz n, 264. Zattey II, 264. Zaliwski II, 266. Zaborowski E 266. t, Zbaraski II, 10, 1 0 3. Zdzitowiecki II, 266. Ziemo I, 17 . 1 Zielonacki H, 84. Ziemacki I, 257. Zienowicz I, 303, 312; E 276. t,

90 Zenowicz I, 28, 29, 317, 359, 364; II, 31, 84, 106, 224, 260, 263, 264, 269; m, 30, 1721 6 7. Zgierski III, 84. Zieloski I, 1 6 9. Zienkowicz I, 186, 191; II, 251, 262, 263, III, 33, 40, 41, 45, Zuchorski I, 264; III. 73. Zwiartowski III, 157. Zygmunt m k 5 In, 17 r< 1 6 aba I, 33, 212, 214, 219, 222, 223, 284, 285; II, 32, 166, 2 66, 267, 269; HI, 60, 1 9 5. emla II, 261, 263; III, 1 2 2, 168, 164, 1 8 6. ebrowski I, 91. ukowski I, 362, 363. uk I, 14 . 0 yomski I, 265; n , 115; HI, 71, 86, 201. ytkiewicz I, 819, yromski II, 263. yliski I, 142, 160, 162; II, 92. ydowic* I, 1 2 8, yczyllo I, 1 0 9.