T.

C MARMARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS LET M B L MLER ANAB L M DALI BASIN EKONOM S VE LETMEC L B L M DALI

OSMANLI DNEM NDE KRT BASINI Yksek Lisans Tezi

FETULLAH KAYA

stanbul, 2008

T.C MARMARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS LET M B L MLER ANAB L M DALI BASIN EKONOM S VE LETMEC L B L M DALI

OSMANLI DNEM NDE KRT BASINI Yksek Lisans Tezi

FETULLAH KAYA

Danman: YARD. DO. DR. ZEYNEP KABAN KADIOLU

stanbul, 2008

ii

GENEL B LG LER Ad Soyad Anabilim Dal Program Tez Danman: Tez Tr Anahtar Kelimeler ZET Krt Basnnn hangi artlarda ve nasl ortaya ktn inceleyen bu almada, gazeteciliin tarihsel arka plan ile birlikte Osmanl toplumunda Krtler ve Krtlerin basm faaliyetleri ile ilikilerine deinilerek Krt basn ele alnmtr. Gazeteciliin ana vatan olan Batdaki rnekleri dikkate alndnda modern toplum yaplanmasnda yasama, yrtme ve yargdan sonra en nemli g olarak 4. kuvvet olarak nitelendirilen basn, hem siyasal hem sosyo-kltrel ve sosyo-ekonomik hem de dnce tarihi asndan modernleme tecrbesini anlamak asndan nemli bir tarihi kaynaktr. Gazeteciliin dou sreci ve temel kavramlar ile birlikte Osmanl dneminde Krte basn yayn faaliyetleri, gazete ve dergi kategorilerinde ulalabilen kaynaklar erevesinde kronolojik sra gzetilerek deerlendirmeye alnmtr. Bu almada, lk Krte gazetenin yayna balad 1898 ylndan balayarak Cumhuriyetin kurulu srecine kadar yani Osmanl devletinin ykl sreci ierisinde Krte basn yayn faaliyetleri ele alnmaya allmtr. Sadece basl rnler olarak sreli yaynlar ele alnmtr. : Fetullah Kaya : letiim Bilimleri : Basn Ekonomisi ve letmecilii : Yard. Do. Dr. Zeynep Kaban Kadolu : Yksek Lisans Tezi Temmuz 2008 : Osmanl Dneminde Krt Basn, Basn, Krt

iii

GENERAL KNOWLEDGE Name and Surname

Department Programme Supervisor Degree Awarded and Date

: Fetullah Kaya
: Communication Sciences : Economy and Administration of Press : Yard. Do. Dr. Zeynep Kaban Kadolu : Master July 2008

Keywords

: Kurdish Press in Ottoman Period, Press, Kurd, Kurdish

ABSTRACT
This study examines Kurdish press activities, how and under what kind of conditions it happened, with the general background information about Kurds and Kurdish press during Ottomans. If we take the examples from the west, the cradle of Journalism, Journalism becames fourth power after legislation, execution, and judgment in modern community. Journalism is an important historical source to understand the socio-cultural, socioeconomic events and history of thought during modernization experience. In this research, with the available sources, the start of the journalism and basic concepts, Kurdish press activities during Ottoman era are chronologically listed. This study has the information from 1898 when the first Kurdish newspapers started to publish, until the foundation of republic. In other words this information belongs the area called Collapse of Ottomans and only periodical publications are examined.

iv

NSZ Pierre Denoyer basnn nemini yle anlatyor; Basn olmadan ynetmek, muhalefet etmek, renmek ve retmek, inandrmak, almak veya dinlenmek, satn almak veya satmak artk imknsz hale gelmitir. Basn hi bir eye yeterli deildir. Fakat basn hereye ve herkese gereklidir. Krtler her eye ve herkese lazm olan basnn gcn ve deerini dier milletlerden ok sonra anlam olacaklar ki ilk profesyonel gazete ktktan yaklak olarak 300 yl sonra Krtler gazete - basn ile tantlar. Aslnda bu gecikme, Krtlerin bir paras olduklar Osmanlnn modern iletiim aralar ile tanma srecinin gecikmesiyle ilikilidir. Zaten Osmanl Devleti de yaklak 250 yllk bir gecikme ile gazete yaynclna balamlard. Ermeniler Osmanl tebas arasnda gazete karan ilk aznlk olmutur. O dnemde Krtler Ermenilerle yakn iliki ierisinde olmasna ramen 65 yl sonra gazete karmlardr. Gnmz yerel gazetecilinin de temelini atan Osmanl Vilayet Matbaalar ile Krtler blgesel olarak devlet eliyle gazete ile tantlar. 19. yzyln sonlarna doru Krtler, devlet matbaabalarndan bamsz olarak sivil bir insiyatif ile basn hayatna girmilerdir. Bu almada, o gnden cumhuriyetin kurulu srecine kadar yani Osmanl devletinin ykl sreci ierisinde Krte basn yayn faaliyetleri ele alnmaya allmtr. Sadece basl rnler olarak sreli yaynlar ele alnmtr. Gazeteciliin dou sreci ve temel kavramlar ile birlikte Osmanl dneminde Krte basn yayn faaliyetleri, gazete ve dergi kategorilerinde ulalabilen kaynaklar erevesinde kronolojik sra gzetilerek deerlendirmeye alnmtr. Krte isimli gazete ve dergilerin Trke anlam konu balnda verilmitir. Bu alma srecinde tez danmanlm stelenerek yardmlarn esirgemeyen bata sayn Yard. Do. Dr. Zeynep Kaban Kadolu olmak zere, tez hazrlama srecinde bana destek olan herkese teekkrlerimi arzediyorum.

FETULLAH KAYA STANBUL - 2008 v

 NDEK LER Z(ABSTRACT).............................................................................................................iii NSZ..............................................................................................................v NDEK LER.....vi KISALTMALAR...........................................................................................................viii G R 1 1.BLM 1. DNYADA VE TRK YEDE GAZETEC L N GEL M .........................................5 1.1.Kavramsal Olarak Gazetecilik..............................................................................5 1.1.1. Basnn nemi .............................................................................................7 1.1.2.Basnn Grev ve Sorumluluu .....................................................................8 1.2. Dnyada lk Gazetecilik Uygulamalar .............................................................12 1.2.1. Haber Mektuplar .......................................................................................12 1.2.2. Dnyada lk Gazeteler................................................................................13 1.3. Trkiyede Gazete Yaynclnn Balamas ve lk Gazeteler...........................19 1.3.1. Vakayi-i Msriye (1828).............................................................................21 1.3.2. Takvim-i Vakayi (1831).............................................................................21 1.3.3. Ceride-i Havadis (1840) .............................................................................24 1.3.4. Tercman- Ahval (1860)...........................................................................26 1.3.5. Tasvir-i Efkar (1862)..................................................................................27 2.BLM 2.1. KRTLER N ETN K YAPISI VE KRT D L ..............................................29 2.1.1. Krtlerin Etnik Yaps ................................................................................29 2.1.2. Krt Dili ....................................................................................................31 2.2. Osmanl Dneminde Krtler ve Toplumdaki Yeri .............................................32 2.3. Krt Yayn Tarihi .............................................................................................35 2.3.1. Krte Basl Eserlerin Ortaya kmas......................................................35 2.3.2 Krtlerin Matbaa Kurmas...........................................................................36 3. BLM 3. OSMANLI DNEM NDE KRT BASINI......................................................................39 3.1. Gazeteler ..........................................................................................................41 3.1.1. lk Krt Gazetesi; Krdistan (1898)............................................................41 3.1.2. Krt Teavn ve Terakki Gazetesi (1908)....................................................46 3.1.3. ark ve Krdistan Gazetesi (1908) .............................................................51 3.1.4. Krdistan (1908) ........................................................................................52 3.1.5. Peyman (1909)...........................................................................................53 vi

3.1.6. Amidi Sevda (1909) ...................................................................................54 3.1.7. Jn (Yaam)................................................................................................54 3.1.8.Gaz (ar) ................................................................................................55 3.1.9. Bangi Krdistan(Krdistana Sesleni) (1922)............................................56 3.2. Osmanl Dnemi lk Krte Dergiler (1900-1923) .........................................................58 3.2.1. Roj Krd (Krt Gnei) Dergisi (1913)........................................................58 3.2.2. Yekbn (Birlik) Dergisi (1913) ......................................................................63 3.2.3. Hetaw Krd (Krt I) Dergisi (1913) ........................................................65 3.2.4. Bang Krd (Krt Seslenii) Dergisi (1914) ...................................................68 3.2.5. Krdistan Dergisi (1914)................................................................................68 3.2.6. Jn (Yaam) Dergisi (1918) ............................................................................68 3.3. Dnemin nemli Baz Gazeteci Biyografileri .......................................................73 3.3.1. Piremerd (Sleymaniyeli M. Tevfik) (1867-1950)......................................73 3.3.2 Abdullah Cevdet (1869- 1932) ...................................................................75 3.3.3. Malatyal Bedri .........................................................................................77 3.3. 4. Ahmet Cemil (Asena) (1872-1941) ...........................................................77 3.3.5. Babanzade smail Hakk (1876-1913) .......................................................79 3.3. 6. Miktad Mithat Bedirhan ............................................................................80 3.3. 7. Abdurrahim Zapsu ....................................................................................81 3.3. 8. Hseyin kr (1890-1979)........................................................................81 3.3. 9. Hseyin Hsni Mukriyani .........................................................................82 SONU................................................................................................................................83 EK : I Osmanl Dneminde kan Sreli Yaynlar Tablosu..............................................85 EK: - II lk Krte Gazete rnekleri....................................................................................86 EK: - III 19001923 Yllar Arasnda kan Gazetelere Nasl Ulalabilir?..........................91 KAYNAKA.......................................................................................................................94

vii

KISALTMALAR

ABD a.g.e a.g.m a.g.y ev. e.t. KTTC KTTG TBMM s. vb. vs. Yay.

Amerika Birleik Devletleri Ad geen eser Ad geen makale Ad geen yer (web sayfas) eviren Eriim tarihi Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti Krt Teavn ve Terakki Gazetesi Trkiye Byk Millet Meclisi Sayfa Ve benzeri Ve saire Yayn

viii

GR Yzyllar boyunca Douda eitim ve retim grevini kendi zg yapsyla Osmanl eitim sisteminin bir paras olan medreseler stlenmitir. Bu medreseler ok sayda nl lim ve bilim adam yetitirerek Krt aydn kesimin temelini oluturdular. 20. yzyla gelindiinde medrese eitimi alm Krt aydnlar/enellektellerinin stanbulu merkez olarak setikleri grlmektedir. Osmanl toplumunun birer paras olan Krtlerin milliyetilikleri, Osmanldaki dier mslman unsurlar gibi merkez olarak stanbulda varlk alanna kavumutur. 20. Yzyln balarnda stanbulda yksek eitim kurumlar ve askeri

okullarda okuyan Krt renci saylar giderek artmtr. Buna bal olarak stanbulda Krt aydn tabakas meydana gelmitir. Geleneksel medrese kltr ile yetimi alimler ve aydnlarn aksine stanbulda toplanan modern eitim sisteminden gemi aydnlar, politik ve kltr alannda nemli rol oynamlardr. Dounun deiik illerinde gelerek stanbulda bir araya gelen bu aydnlar stanbulda baz dernek ve cemiyetler kurmu, Krt Basn Yayn Organlarnn kuruluunu gerekletirmilerdir. Krdistan Azm-i Kavi Cemiyeti (Krdistan Gl rade Dernei), Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti (Krdistan Dayanma ve Gelime Dernei), Krt Ner-i Marif Cemiyeti (Krt Eitim Yaygnlatrma Dernei), Krdistan Muhabin Cemiyeti (Krdistan Sevenler Dernei), Hevi Krt Talabe Cemiyeti (Umut Krt renci Dernei), Krdistan Terii Mesai Cemiyeti (Krdistan Yasal almalar Dernei), Krdistan Teali Cemiyeti (Krdistan lerlerme Dernei), Krd Tekilat- timaiye Cemiyeti (Krt Toplumsal rgtleme Dernei), Krt Millet Frkas (Krt Ulus Partisi), Krt Kadnlar Teali Cemiyeti (Krt Kadnlar lerleme Dernei), Krt Tamim-i Maarif ve Neriyat Cemiyeti (Krd Eitim ve Yaynlar Yaygnlatrma Dernei) gibi cemiyetler bu aydnlarn almalar sonucu kurulmutur. lk Krte gazete ve dergilerin ou da bu cemiyetlerin yayn organ olarak yayna balamtr. Modern toplumlarn siyas ve sosyo-kltrel yaplar ve bunun geliiminin basn yayn tarihi zerinden analizleri, incelemeleri yapld, akademik veya yar-

akademik almalara bakldnda grlebilecektir. Bu tr bir alma Krt basn tarihi iin de geerlidir. zellikle Osmanl mparatorluunun msluman unsurlarndan birisi olan Krtlerin modern dncelerle ve zellikle de milliyetilikle tanmalar ve bu dnce akmlarnn Krtler arasndaki seyri ile basnn bunun zerindeki etkisi zerinden de bir alma yaplabilir. Milliyetilik dncesi ile sadece Krtlere ynelik yaplan faaliyetler ve bunun basn araclyla duyurulmas veya eitli dncelerin yaygnlamas asdan aada verilen rnekler bunun bir gstergesidir. Osmanl dneminde Krte yayn yapan sreli yaynlar airet ve yresel kimlikleri bir kenara brakp etnik bir aray ierisinde bulunarak Krt milliyetilik akmnn balanmasnda nemli rol stlenmilerdir. Krt kltr ve Krt tarihi bu sereli yaynlar tarafndan ska ilenmesi ile Krtler arasnda bir tarih bilinci olumaya balamtr. Krt gazetelerinde kan baz ilanlar bu dnemde stanbulda Krtler

arasndaki yardmlamay ve dayanmay analiz etmek iin bir gsterge olarak deerlendirilebilir. rnein Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti Gazetesinin 2. saysnda yaynlanan u ilan bu dayanmay gstermektedir. landa; Derneimizin hukuk danman Haydarizade Davut Efendi, Krt halknn mahkemelerdeki meru davalarn cretsiz olarak takip etmektedir. Krt kardelerimizin maru haklar ile ilgili davalar oldiunda, Davut Efendinin Sirkecide Musul Hanndaki 25 ve 26 numaral yazhanesine mracatlarn salk veririz.1 denilmektedir. Dr. Abdullah Cevdet ve Mehmet kr ekbann da bu dorultuda Krt gazetelerinde ilanlar grlmektedir. Bu doktorlar verdikleri ilan ile yoksul Krtleri cretsiz olarak tedavi edeceklerini duyurmulardr. Ayn dnemde Krtlerin stanbuldaki ilerini yrtebilmek ve deiik

toplumsal hizmetlerde bulunmak iin Krt aydnlarnca 1919 ylnda Takib-i Umur darehanesi ( leri Takip Etme Brosu) kurulmutur. Bu kurum stanbulda yaynlanan Jin (Yaam) Dergisi tarafndan rgtlenmi olup, almalar derginin brosunda

Rohat Alakom, Eski stanbul Krtleri, (1453-1925) Avesta Yay. stanbul, 1998, s.69

yrtlmtr. Bu alma derginin 25. saysnda ilan olarak nemli Bir Giriim diye tantlarak hizmetlerin nasl yrtleceine dair ayrntl aklamalar yaynlanmtr.2 Bu rnekler dikkate alndnda basn organizasyonlarnn hem yeni toplumsal hareketliliklerin znesi, hem gelitiricisi ve katk salaycs hem de dnsel dzeyde Krtler arasnda yeniliklerin ortaya kmasn salayan nemli bir faktr olduu sylenebilir. Ancak bu tr bir alma youn ve spesifik bir inceleme ile ierik ve sylem analizini gerektirmektedir. Bu alma da ise Krt moderlemesinde ok nemli roller stelen Krt Basnnn nasl ordaya ktn, onun gelitirici unsurlar ve kronolojik olarak kan sreli yaynlara ilikin ksa monografik bir lama hedeflenmektedir. Osman dnemi Krt Basn, gazeteciliin ortaya k sreci, basnla ilgili temel kavramlar, Osmanl dahil baz Avrupa lkelerinde gazeteciliin douu ve ilk rnekleri ve zellikle de Osmanldaki ilk gazeteler dikkate alnarak ele alnmtr. Dnemin siyasi, sosyo-kltrel, ekonomik ve uluslaras koullar dikkate alnarak ayrntl ve geni bir almadan ok Trkiyede akademik dzeyde bir ilk olarak balang dzeyinde Osmanl dneminde yayanlanan Krte gazete ve dergiler hakknda genel bilgileri kapsamaktadr. Bu konuda YKe tescil edilmi Trkiyede herhangi bir akademik alma yaplmamtr. Janet Klein, Princeton niversitesi Yksek Lisans tezi olarak 1996 ylnda Osmanl dnemi Krt basn konusunu hazrlamtr. Fakat onun da konuyu detayl olarak ele aldn sylemek gtr. almasnda sadece 4 tane sreli yayndan bahsetmektedir. Akademik olarak yaplm bir alma olmasa da, bireysel olarak Krt basn tarihini ileyenler de olmutur. zelikle Malmisanijin bu konuda ok deerli almalar mevcuttur. Malmisanij ayrca 20. Yzyln banda kan ilk Krte gazetelerin Trkeye evirdii almalar da var, fakat yinede bu konu haknda yeterince alma yapld sylenemez. Bu tez almas blmden olumaktadr. lk blmde Basnn tanmn yaplarak, basnn grev ve sorumluluklar verilmitir. Daha sonra Dnyada ilk gazete rnekleri ve ilk gazetenin kt Avrupa lkelerindeki basnn geliimi anlatlmtr.
2

Alakom, s.70

Daha sonra Trkiyedeki basn hareketine deinilerek Osmanl dneminde kan ilk gazeteler hakknda ksaca bilgi verilecektir. kinci blmde Krtlerin etnik yaps, Krt dili ve lehesi, bu lehelerin kulandklar yerler, Krtlerin kullandklar alfabeler, ilk Krte basl eserlerin ortaya kmas, Krtlerin matbaay kullanmas ve Osmanl dneminde Krtlerin toplumdaki yeri ve nemi ksaca belirtilimitir. Son blmde Krdistan Gazetesinden balayarak Osmanl dneminde kan tm gazete ve dergiler teker teker ele alnm olup tantlarak ierikleri haknda bilgi verilmitir. Ayrca o dnemde Krte gazetelerin kmasna n ayak olmu dnemin nemli gazetecileri haknda ksaca bilgi verilecektir.

1.BLM 1. DNYADA VE TRK YEDE GAZETEC L N GEL M 1.1.Kavramsal Olarak Gazetecilik Krt Basn Tarihinden nce basn ve yayn kavramlarna deinilerek Dnya ve Trkiyede basnn tarihsel geliimi ksaca ele alnp, Krt basnn bu geliimin bir paras olarak yeri tespit edilmeye allacaktr. nsan, evresinde ve dnyada olup bitenleri renmek ve rendiklerini veya dndklerini bakalarna duyurmak ihtiyacndadr. Bu ihtiya az veya ok her insann doasnda vardr. Bu ihtiyacn giderilmesi iin giriilen eitli teebbsler sonunda bugn basn-yayn dediimiz ve modern toplumsal yaplanmada drdnc kuvvet saylan basn messesesi domutur.3 Geni anlamda basn; belirli zamanlarda baslp, her eit haberi ve fikirleri topluma ulatran tm yayn rnleridir. Genellikle gnlk basn rnlerine gazete; haftalk, onbe gnlk, aylk veya daha uzun periyotla kan basn rnlerine de dergi denilmektedir. Geni anlamda yayn ise; gazete ve dergilerin yannda radyo ve televizyon gibi tm kitle haberleme aralaryla kamuoyuna sunulan her eydir. 4 Gazetelerin yannda nce radyonun daha sonra da televizyonun gazetecilie kaymas ile baz yeni terimler gazetecilik diline girmitir. Gazete ve dergiler iin yazl basn; radyo ve televizyon iin szl veya elektronik basn terimleri kullanlmaya balanmtr. Gazetecilikte rol oynayan aralarn kendine zg zelikleri bulunmaktadr.5 Gnmzde artk basn yerine medya terimi daha ok kullanlmaktadr. Medya ok daha geni olup, Televizyon, Radyo, Gazete, Dergi, nternet gibi tm kitle iletiim

3 4

Hasan Refik Ertu, Basn ve Yayn: Hareketleri Tarihi, stanbul niv. Yay, stanbul, 1970, c.I, s.6 Nuri nuur, Basn Yayn Tarihi, Der Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 1993, s. 19 5 Oya Tokgz, Temel Gazetecilik, mge yaynlar, 3. bask, Ankara, 1994, s.38

aralarn kapsamaktadr. Nuri nuur Basn Yayn Tarihi adl kitabnda dar kapsamda basn tanmlarken sadece gazete ve dergileri kastettiini ifade etmektedir. Basn (Presse), ismini bask makinasndan almaktadr. Matbann XV. yzylda gelitirilmesi ile fikir ve dncelerin geni lde yaylmasna olanak saland. Bu, matbann gelimesine bal olarak giderek geliti. Basn iin, birok lkede Trkiyede olduu gibi bask anlamna gelen szckler kulanlr. ngilizcede (The Presse), Franszcada (La Presse), Almancada (Die Presse), talyancada (La Stampa), Trkede (basm) kelimeleri hep bask anlamndaki basm kelimesinin bu dillerdeki karlklardr. 6 Amerika'da (Presse) kelimesi yerine (mass communication) kitle haberlemesi terimi kullanlmakta, (Mass Media communication) ise kitle haberleme aralarn ifade etmektedir. Belika'da presse kelimesi yerine Technique de diffusion (yayn teknikleri) terimi kullanlmaktadr. Bu terim ise haberleme aralarnn sadece madd ynn iermektedir. Franszcadaki (journalisme) kelimesi, sadece gazetecilik anlamna kulanlmakta olup, basnn tm ieriini kapsamamaktadr.7 Haberleme (Communication) kelimesi ise Latince bir kelime olan communis yani ortak kelimesinden gelmektedir.8 Bu almann konusu olan sreli yaynlardan gazete ve derginin kavramsal karl ise yledir: Gazete, ksaca her eit haberi topluma ulatran gnlk haber aracdr. Bazen haftalk ya da aylk ta olabilmektedir. Haberlerin yansra gazete, okuyucunun ilgisini ekecek ve onu evresiyle derece derece ilgilendirecek baka tr yazlara da yer vermektedir. Ancak tm bunlar, bu almada ok geni anlamda birer haber olarak nitelenmitir. Makale, fkra, deneme,

6 7

nuur, s. 19 nuur, s. 23 8 Kayhan el, Kitle Haberleme Hukuku, stanbul niversitesi Yaynlar, 2. Bask, stanbul, 1985, s. 3

sohbet, yorum, eletiri, hikye, karikatrler ve eitli konular dile getiren resimler bunlar arasndadr.9 Dergi, Ana Britannikca Ansikhopedisinde derginin tanm yle

yaplmaktadr: Dergi, dzenli aralklarla yaynlanan, belirli bir ya da birka ilgi alanna ilikin haber, makale, deneme, inceleme, aratrma ve eletirme gibi yazlar, eitli edebi rnleri ya da belirli konulara ynelik denemeleri ieren ve genellikle resimli olan sreli yaynlardr.10 Fransz Basn Terimleri Szlnde ise u tanm verilmektedir: Geen belli bir srenin bilanosunu yapan, zgn yaptlar ortaya koymaya alan ya da uzmanlarn grne yer veren ounlukla aylk ya da aylk sreli yaynlardr. 11 Bir yaynn dergi olarak nitelendirilmesi iin ncelikle dzenli aralklarla yaynlanmas gerekmektedir. Bu aralk, ilkesel olarak en az bir hafta, en fazla 6 aylk peryotlarla yaynlanmaldr. Derginin dier bir zellii ise iinde fotorafn yan sra okunabilir metin de bulunmasdr. Ayrca bir dergi dier yaynlardan bamsz olarak datlmaldr. Bir gazete ile birlikte verilen ek, dergi olarak kabul edilmemektedir.12 Dergi ile ilgili olarak ok tanm grlebilir, ama hepsinin ortak zellii, belli bir periyod ile yaynlanmas, haftalk ile aylk veya 6 aylk sre ile yaynlanmasdr. 1.1.1. Basnn nemi Tarihten gelen sre ierisinde baktigimizda, toplumlarn aydinlanmasinda, reaksiyon gstermesinde basinin nemli bir rol hep olmutur. Bu reaksiyon gerek iktidara, gerekse muhalif olanlara ynelebilir. Basn haberleme aralarnn en eskisi ve en etkilisi olmutur. amzn dnrlerinden bazlarnn verdikleri tarifler basnn nemini en iyi biimde anlatr niteliktedir. rnein: Tocquevill'e gre Basn, zgrln en mkemmel demokratik

9
10 11

nuur, s. 21

Ana Britanica Genel Kltr Ansiklopedisi, cilt 7, stanbul, 1987, s.162 Asl Yapar, Trkiye ve Fransada Dergicilik olgusu ve kadan Dergilerinin Karlatrlmas, stanbul, .. letiim Fakltesi Yaynlar, 2000, s.6 12 Asl Yapar Gnen, Trkiyede Dergicilik ve Sorunlar, Akademi letiim Dergisi, Say:2, yaz 2005, s. 19

formldr. Mendes-France basn Modern demokrasinin belli bal elerinden biri olarak nitelemektedir.13 amzda gazetecilikte rol alan kitle iletiim aralar, toplumsal kurumlar toplumun iletiim yaps iinde kendilerine zg merkezi bir konuma sahiptirler. Temel ilevleri olan haber verme ile topluma eitli girdileri, olgular ve dier yarglar arasnda eitli balantlar kurarak, devaml olarak sunarlar. Bu sunu srasnda grdkleri toplumsal ilevler yannda, baz psiko-sosyal ilevler de yklenmilerdir. Daha baka bir deyile, haber verme ilevleri ile birlikte, daha pekok toplumsal ve psiko-sosyal ilevleri de yerine getirirler. Bunlar arasnda kamuoyunu oluturarak belirli bir konu zerinde ikna etmek, eitim, elendirme, oyalama, reklam yapma da yer almaktadr. 14 Atatrk basn iin, Milletin mterek sesi diyerek; Bir milleti tenvir ve iratta, bir milletin muhta olduu gday vermekte, hlasa bir milletin hedefi saadet olan istikameti mterekede yrmesini teminde, basn bal basma bir kuvvet, bir mektep, bir rehberdir.15 fadelirini kullanmaktadr. Gazetecilik faaliyetinin klasik anlam ve kapsam ile gnmzdeki anlam ve kapsam arasnda baz nemli farklar dikkati ekmektedir. Yzyllar boyu gazete ve dergiler tarafndan yrtlen gazatecilie bugn radyo ve televizyon da katlmtr. Gazeteciin grevi olan haber verme artk sadece basna zg olan bir faaliyet olmaktan kmtr. nk Radyo, Televizyon ve nternet de bu grevi stlenmi durumdalar.16 1.1.2.Basnn Grev ve Sorumluluu Basnn grevlerinden biri de kamuoyu oluturarak kamu kurumlarn, siyasal yapy, halk adna denetlemektir. Kamuoyunun oluumu zerinde ayrntl olarak durulmasnda, toplumsal geliim ve ada demokratik sisteme ulama asndan nemli rol stlendii bir gerektir. Basnn kamuoyu oluturma ilevi yadsnamayaca

13 14

nuur, s. 20 Tokgz, s. 45 15 nuur, s. 20 16 el, s.79

gibi, basn tek bana ve tek ynl bir aratrma arac olarak da grlemeyecek kadar ok boyutlu bir iletiim ara niteliindedir. Basnn grev anlay, bu anlayn uygulan biimi, yayn politikas, hedef kitlenin beklentileri, ifade zgrlnn gereklemesi ve dolaysyla kamuoyunun biimlenebilmesini dorudan etkiler.17 fade zgrlnn bir baka kstlanma biimi de toplumsal yapdr. Bir toplumun yapsal zellikleri, bireylerin haberleme biim ve yntemlerini de belirler. Toplumdaki bireylerin ifade zgrln kullanabilmeleri iin grme, dinleme ve konuma zgrlklerinin yan sra "grlm olma" ve "duyulmu olma" gibi zgrlklere de sahip bulunmalar gerekir. Bu tr zgrlklerin savunucular da, lkenin kitle iletiim aralar olduu belirtilmektedir.18 Basnn grevleri genel olarak yle zetlenebilir: 1. Haber verme 2. Denetleme ve eletiride bulunma 3. Kamuoyunu yanstma ve oluumuna katkda bulunma 4. Okuyucu kitlesinin eitim fonksiyonunu stlenme, 5. Halk ve hkmet arasnda balanty salama19 Amerikan Basn zgrl Komisyonu Raporu'nda yle denilmektedir: "zgr bir toplumun gerei, dou koullarndan dolay bir fikrin ksteklenmemesidir. Basn, herkesin fikirlerini yaymlayamaz ve bu beklenmez. Fakat dev basn birimleri, yansz haber vermenin bir gerei olarak ve taraf tutma ilevlerinden

17 18

Atilla Girgin, Trk Basn Tarihinde Yerel Gazetecilik, nklap Yaynlar, stanbul, 2001, s. 142 Girgin, s. 142 19 el, s.81

ayr olarak, kendi kanaatlerine aykr olan fikirlerin yaymlanmas grevini yklenebilirler ve yklenmelidirler.20 Gazetenin hem bir haber arac olduunu, hem halk eittiini, hem kamuoyu oluturduunu ve hem de kamuoyuna yn verdiini sylemek mmkndr. Bunun yan sra, bir haber toplama ve yayma arac olan gazetenin demokrasilerde iki nemli grevi daha vardr: a) Gazete kamu ihtiyalarn, kamu yararna uygun bir biimde kamuoyuna ve yneticilere duyuran haber aracdr. Bu greviyle bir kamu hizmeti yapmaktadr. b) Dier taraftan yneticilerin kamu ihtiyalarn karlamak amac ile aldklar tedbirleri vatandaa zamannda ulatrr. Bu yn ile de genel ynetime yardmc bir aratr ve yine kamu hizmeti grm olur.21 Devlet basn faaliyetelerine ne derece az katlrsa, basnn kamusal grevi o derece nem kazanr. Basn mteebbisleri toplum iinden serbeste hareket edebildikleri veya meslek ilkeleri erevesinde zgrlk alanlarn kullanarak giriimde bulunduklar takdirde bu kurumsal grev gerek deerini bulur. Kamusal grevi tam anlam ile geree uygun olarak yerine getirebilmesi iin, basnn devletin her trl basksndan uzak kalmas bir meslek normu olarak kabul grmu durumdadr.22 Amerikan Basn zgrl Komisyonu Raporu, "Basnn, toplumu oluturan gruplar temsil edebilecek nitelikte bir grnm izmesi sorumluluu" konusunda u grlere yer vermektedir:" nsanlar oklukla, elverili ya da elverisiz grnmlere gre karar verirler. Gerekleri ve kanaatleri kalplara balarlar. Kitle iletiim aralarnn izdii grnmler, toplumsal gruplar gereki biimde yanstamazlarsa, yanl yarglara yol aarlar. Herhangi bir toplumsal grup hakkndaki gerekler, o grubun zayf ve kt yanlarn darda brakmamann yan sra deerlerini, amalarn ve insanlk

20 21

Girgin, s. 142 nuur, s. 23 22 el, s.80

10

ynn de iermelidir. Komisyon, belli bir grubun yaantsyla ilgili gerekler ortaya konulduunda, o gruba kar, zamanla sayg ve anlayn geliecei inancndadr." Basnn kamu grevi, bu almada, "haber vermek, bilgilendirmek, denetlemek, eletirmek, bylece kamuoyunun olumasna katkda bulunmak ve oluan bu kamuoyunu aklamak" olarak tanmlanmt. Buradan yola karak basn, bir yandan yazarlarn ve yazarlarn bal bulunduklar, resmi ya da resmi olmayan gruplarn ve rgtlerin kanaatlerini ynetime duyuran, bir yandan da hedef kitlesinde, kanaatlerin oluturulmas srecinde grev alan bir ara olarak grlmektedir. Kitle iletiim aralarn izleme, bireye mevcut siyasal dzen ve olaylar hakknda bilgi verirken, siyasal dzene ynelik talepleri ve siyasal yaama katlmay da salar. Bu aralar ayn zamanda, toplumdaki teki etki merkezlerinden, kanaat iin ipular iletirler ve sahiplerinin grlerini yayarlar. Ksaca kitle iletiim aralarnn yaynlar, kamuoyu oluumuna geni lde olanak salar.23 Basn, toplumun genel dzeni, genel kurallar iinde yaayabilen ve ileyebilen bir kurumdur. Toplumun teki kurumlar gibi basn da, iinde yaad ortam, siyasal, hukuki, sosyo-ekonomik dzen ve koullarn yan sra kltrel geleneklerle etki-tepki ilikisi iindedir. Bu iliki sreci basn, toplumdan bamsz bir kurum olarak ele almay olanakszlatrr.24 Ksaca basn, kitlenin grlerini kendi bnyesinde biimlendirip kamuoyunu yanstarak, toplumda eitli gruplarn grlerini bildirilmesini, duyurulmasn, yaylmasn ve bylece bu kanaatlerin, hem ynetenler zerinde, hem de ynetilenler zerinde etkileim salamasn grevini yapan aratr.

23 24

Girgin, s.144 Girgin, s.145

11

1.2. Dnyada lk Gazetecilik Uygulamalar 1.2.1. Haber Mektuplar Romallar, M. 59da gnlk olarak Acta Diuraadl gnlk haberleri aktarrken bunun ilerde ne kadar etkili bir iletiim aracnn temelinin oluturucular oldular. Romal gladyatrlerin kazand-kaybetii yarmalarn sonularn merak eden izleyiciler bir gn bu yaplan ilemin haber olarak kaytlara geeceini biliyorlar myd? Ya in hanedan Tangn (M.S 618-907) dneminde devlet memurlar arasnda datmla balanan saray genelgelerinin zaman iinde herkesin bilgilenecei birer haber olacandan kimin haberi vard? 25 Ancak bugn bu tr ilklerin gnmz modern kitle iletiim yaynclnn kkleri olarak ele alnd bir vakadr. lk haberleme, haber mektuplaryla balamtr. Batda basn tarihinin gerek balangc XIII. yzylda (Nouvelle la main) (Elde dolatrlan haber) denen, kk haber mektuplarnn ortaya kyla meydana gelmitir. Artk Avrupa'da yaayan insanlar olup bitenleri renmek, fikir, sanat ve ticaret evrelerinde geen olaylar haber alma ihtiyac ortaya kmt. Bu arzu ve ihtiya, yeni baz messeselerin domasna olanak salamtr. Bu ihtiya dolaysyla haber mektuplarn ortaya karmtr. Elle yazl haber mektuplar ile basl haber mektuplarm bu yeni messeseler arasnda sayabiliriz. Bu bakmdan haber mektupiar gazetenin temelini oluturan ncler olarak kabul edilir. ngilizlerin (News - Letter), Franszlann (Nouvelle Manuscripte) dedikleri haber mektuplar sosyal, siyasal, ticar ve ekonomik nedenlerle uyanan merakn etkisiyle domu belgelerdir. Venedik'te hkmetin emriyle yazlyor, kopyalar memleketin eitli blgelerine gnderiliyordu. lk haber mektuplarnn ne zaman yazld kesin olarak bilinmemektedir. lkeleraras ticaret yapanlar, savalar hakknda bilgi almak isteyen devlet adamlar, din ve san'at hareketlerini izleyen kilise grevlileriyle, aydnlar, haber mektuplarnn domasnda etkili olmulardr26

25 26

Mslm Ycel, Krt Basn Tarihi (Tekzip), Aram Yaynlar, stanbul,1998, s.8 nuur, s. 40

12

Haber mektuplarnn XII. ve XIII. yzyllarda nemli bir ticaret ve kltr merkezi olan Venedik'te doduu, Mslman ve Hristiyan ordularnn arpt spanya'da, rabet grd bilinmektedir. Ancak el yazmas haber mektuplar en ok Almanya ve talya'da nem kazanmtr. Bu iki lkede, asiller ve zenginler haber mektuplarna yksek cretler dyorlard. nk bu iki lke en ok alkantya sahne olmu ve bu alkant sonucu kk prensliklere blnmtr. El yazmas haber mektubu iletmelerinin en nls Augsbourg kentinde oturan Jeremie Krasser olduu bilinmektedir. Krasser'in gazete idarehanelerini andran byk bir iyeri olduu iddia edilir. 27 Gazetenin temellini oluturan ilk haber mektuplar elle yazlmaktayd. Politik, ticar bilgileri kapsayan bu mektuplar, ortaan sonlarna doru, zellikle byk ticar kurulularn eitli dallarnda alanlar arasnda elden ele dolaarak yaylmt. Haber mektuplarn hazrlayp satanlarn zel habercileri, yazclar, datclar bulunmaktayd. Bu nedenle zelikle Venedik'te haber mektuplar bir ticaret konusu haline geldii bilinmektedir. Bilinen en eski yazma haber mektubu rnekleri, XIII. ve XIV. yzyllarda ingiltere'de Kral emirlerinin yazld mektuplardr. Yazl haber mektuplar ngiltere'de de hzla gelimitir. XIV. yzylda III. Edward zamannda yaayan Laurence Minot ve XV. yzylda VI. Henry devrinde yaayan Lydgate ve Fenn bu ile uraan ve asilzadelere haber yetitirmeyi san'at edinenlerin en nlleridir. 28 1.2.2. Dnyada lk Gazeteler lk gazetenin yaynlanmasnda, Avrupada eitli lkelera arasndaki ou din kaynakl savalar hakknda bilgi edinme istiinin nemli rol oynad byk bir gerektir. Gazetenin douunda Avrapada sermaye birikiminin balamasnn ve ticaretin gelimesinin etkileride olmam deildir. lk kan gazeteler, Orta Avrupada

27 28

nuur, s. 41 nuur, s. 42

13

ticaretin gelitii, kentlemenin en youn olarak grld kentlerde, insanlara belirli ve dzenli aralklarla yayn sunma olana eklinde ortaya kmtr.29 Avrupada ilk kan gazete hakknda bilgi veren Ganmer adl bir ngiliz tarihi, 1588 tarihini tayan birka yapraktan ibaret bir gazete bulmutur. Bu gazete Haber Verici anlamna gelen ngiliz Merkri idi.30 Sreli yaynlarn ortaya kmasnda matbaann ok nemli rolu olmutur. 15. yzylda matbaa Avrupada yaygn olarak kullanlmaya baladktan sonra gazetelerin basm iin geni imknlar ortaya km oldu. lk basit makinelerle basm yaplmas, hem ok gt, hem de baslan eserlerin hayli pahalya mal olmasna sebep olmutu. Bu yzden basma kitaplarda ve basma haber mektuplarndan ancak zenginler istifade edebilmekte idi. Bu durum karsnda matbaaclar, haber mektuplarna, birok kimseyi ilgilendirecek merakl ve eitli haberler koymaya balayarak ieriini geniletmi oldular. Her trl doa ve sosyal olay gazetelerde yer almaya baladd ve bylece geni kitlelere hitap edilerek halkn ilgisini ekmeyi salad bilinmektedir. Yaznn ve kdn bulunmas, matbaann icad ile teknik olanaklar asndan kolaylklar salanan basnn gerek anlamda ortaya ks 17. yzylda Avrupada olmutur. Gerek anlamyla sreli yaynlarn douu XVII. yzyl balarnda mmkn olmutur. Sreli yaynlarn ilk rnei Hollandann Anvers kentinde, 1605 Maysndan itibaren yaynlanmaya baland.31 Bu aamada Avrupada ilk sreli yaynlarn grld birka lke ele alnarak basnnn geliiminin izleri takip edilebilecektir. Fransa: Blgeler arasndaki din savalar ve bu savalarla ilgili haber alma ihtiyac, Fransa'da gerek gazetelerin douunu salamtr. Bu dnemde balca drt gazete yaynlanmtr.

29 30

Tokgz, s.26 Enver Behran apolyo, Trk Gazetecilik Tarihi ve Her Ynyle Basn, Gven Matbaas, Ankara, 1969, s.13 31 Jean-Noel Jeanneney, Balangtan Gnmze Medya Tarihi, Esra Atuk (ev.),Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1998, s.26

14

a) La Gazette : 30 Mays 1631'de, asl meslei doktorluk olan Theophraste Renaudot tarafndan yaynlanan yar-resmi nitelikte ilk haftalk gazete olarak kabul edilmektedir. Belli aralklarla ve dzenli olarak haftada Vr yaytmitfiK (La Gazette) nceleri drt sayfa, daha sonra sekiz sayfa olarak kmtr. Bu gazetenin 6. says 4 Temmuz 1631'de yaynlanmtr. Gazete iki blmden ibarettir. Birinci blmde d, ikinci blmde i haberler yeralmtr. Renaudot, gazetesini yaynlarken, gerein aranmasnda kimseye ba emeyeceini temel ilke olarak benimsediini halka duyurmutur. 32 25 Ekim 1653'de Renaudot'nun lmnden sonra oullar tarafndan ynetilen gazete 1672 ylnda ikinci defa (La Gazette de France) adn alm ve Fransa'nn resm gazetesi haline getirilerek yaynlarn 20. Yzyla kadar srdrmtr (1631 -1914).33 b) Grozette: La Gazette'in yansra, Fransa'da edeb, bilimsel ve elendirici nitelikte kk bir basn da domu bulunmaktadr. Elendirici basnn temsilcisi 1650 Martnda Jean Loret tarafndan (Gazette) adyla yaynlanan mizah niteliindeki gazetedir. Bu gazetede halkn dertlerini, fakirliini, skntlarn ieren yazlara yer veriliyordu. 1665 ylma kadar yaynn srdren gazete sayfalarnda okuyucularna o dnemin skntl yaamn mizah ustalyla yanstmtr.34 c) Journal Des Savants: 1665 ylnda Colbert idaresinden yayna balayan gazete arlkl olarak Kltr-Sanata yer veriyordu. Hem bilimimsel hem edebi tm nemli kitaplar haknda bilgi sahibi olmay zendiren bibliyografya arlkl haftalk bir gazeteydi. Bu gazete daha sonra kullanlmaya balanmtr. 35 d) Mercure: 1672 ylnda (Jean Donneau de Vise) tarafndan elence arac talyaya tanarak talyanca kmaya balad. Franszcada gazete anlamna gelen (Journal) kelimesi, bu gazeteden sonra basn dilinde

niteliinde aylk bir gazete yaynlanmtr. Fransz gazeteciliinde zel bir yeri olan bu

32 33

smet Bozda, Dnyada ve Trkiyede Basn stibdad, Emre Yaynlar, stanbul, 1992, s.27-28 nuur, s. 59 34 nuur, s. 60 35 Jeanneney, s. 27

15

gazete, Jean Donneau de Vise'nin ld 1710 ylna kadar yaynn srdrm, bir aralk ad (Mercure Galant) olmutur. 1728 ylnda sonra (Mercure de France) adn alan bu haftalk peryodik 1789 ylna kadar yaynnn srdrmtr.36 lk kan Fransz gazetelerine bakldnda ok deiik konu ve ierikte ktklar grlmektedir. Hem cidd haber ve makalelere, hem de mizah (gldr) yazlara yer vermek suretiyle yayn yapmlardr. ngiltere: ngiliz basn tarihinin XVI. yzylda (haber bltenleri) ile balad, Londra'daki yazarlarn cidd haberleri ve kahvehane (Coffee-House) dedikodularn toplayp bltenler halinde baka ehirlerdeki abonelerine gnderdikleri ileri srlmektedir. Bu bakmdan Coffee-House'ler ngiliz gazeteciliinde nemli bir yer igal etmektedir. 37 ngilterenin ilk gnlk gazetesi 1702 ylnda yayna balayan Daily currant oldu. Bu gazete 1735 ylna kadar yaynn srdrmtr.38 XVI yzyln banda ok sk bir sansre maruz kalan basn, idealist bir devlet adam olan Oltver Cromwell (1599 -1658) Hkmetim, gazetelerin eletirilerine dayanacak gce sahip deilse, yaamaya lyk saylamaz, demek suretiyle basna byk deer verdii bilinmektedir.39 Bu gelimeler nda ilk ciddi anlamda gazete 1625 ylnda yaynlanan Mercurius Biritanicus adl gazete olmutur. Bu gazetenin tutumu hem halktan yana, hem de iktidara karyd. Bu gazete, byk ilgi ile karlanmtr. ki yl sren yayn Kraln i habere koyduu yasa d haberede kapsayacak ekilde geniletince ilgi ekici ve de gazetenin satn salyc haber sknts yznden kapanmtr.40

36 37

nuur, s. 60 nuur, s. 61 38 Jeanneney, s. 39 39 Bozda, s.36 40 Bozda, s.34

16

Hollanda: XVII. yzylda Hollanda hr basnn snma yeri olmutur, zellikle ticaret alannda ileri bir dzeye ulaan bu lkede basmevleri bir hayli gelimi ve eitli dillerde gazeteler baslmaya balanmtr. XIV. Louis'nin Katolik ve monarist ynetiminden kaan liberal ve Protestan muhalefet Hollanda'da yerletiinden, bu lkede baslan gazetelerin gizlice Fransa'ya girii bir trl nlenememitir.41 Gerek anlamda sreli yaynn douu Hollanda'da olmutur. lk dzenli gazete 1605 ylnda Anvers kentinde, Abraham Verhoeven tarafndan onbe gnlk olarak Flamanca ve Franszca yaynlanan Wettlycke Tjdinghe adl gazetedir. nceleri dzensiz aralklarla kan gazete daha sonra dzenli bir peryotta yaynlanmtr.42 Abraham Verhoeven ayn gazeteyi 1619'da Nieuw Tijdinghe adyla haftalk olarak karmaya balamtr. Bu gazete belirsiz aralklarla 1629 ylma kadar yaynn srdrmtr. Genellikle d politika ve sava haberlerini ieren bu gazetenin bazen 16 sayfa halinde kt, bazen de gnde drt bask yapt ileri srlmektedir.43 nceleri resimler, sava alan manzaralar, ehir krokileri verebilen bu gazete 1625 ylndan itibaren sayfalarna gravrler, haritalar koymaya balam, bazen de mzik ilveleri yaynlamtr. Daha sonralar 1649'da Bruxelle'de (Le Courrier Veritable des Pays-Bas) adyla dzenli bir gazete yaynlanm ve onsekizinci yzyl sonlarna kadar (1792) yaynn srdrmtr. 44 Almanya: Onyedinci yzyl banda Almanya'da birok basmevinin alr durumda olduu bilinmektedir. Otuz yl savalar (1618 -1648) boyunca savaanlar halka kendi ama ve isteklerine uygun asker haberler ulatrabilmek iin bu basmevlerinden fazlasyla yararlanmlar, Alman, ek ve sve dilleriyle eitli gazeteler yaynlamlardr. Hatta o dnemde kurulmu baz gazeteler yaynlarn gnmze kadar srdrmlerdir. 1615'de Frankfurt'da (Francfurter Post Zeitung) adnda bir gazete dzenli aralklarla yaynlanmaya balamtr. Ancak gndelik deildir.

41 42

nuur, s. 67 Jeanneney, s. 26 43 nuur, s. 67 44 nuur, s. 68

17

1648'den sonra bar dnemi baladndan gazetelerin says oalm, zgr her ehir en az bir gazeteye sahip olma abasna girimitir. 45 lk gnlk gazete 1660 ylnda Leibzig'de bir matbaac tarafndan (Leibziger Zeitung) adyla yaynlanmaya balamsa da uzun mrl olamamtr. Kald ki bu gazetenin belirli nitelii bir ticar blten oluudur. Bu ynyle gnlk gazete niteliinde deildir. XVII. yzylda Almanya'da edeb basn gelimi, zellikle edeb yn ar basan dergiler, haber gazeteciliinden daha ileri bir dzeye ulamtr. Geni bir kitleye hitap etmek amacyla 1668'de (Les Pansees Comiques et Serieuses) adl bir dergi yaynlanmtr.46 Alman Basn asndan bu olumlu gelimelere karn eitli dnemlerde yasaklamalarla da kalalmtr. Alman Prensleri her yerde basnnn faaliyetlerini kstlayc fermanlar ilan etmekteydiler. 1726da, Saksonya-Weimar tebasnn ahkam kesmesini istemediini aklayarak bir yaynn kmasn engelemitiu.47 sve: XVII. yzyln genel grnm, sosyal, siyasal ve ekonomik koullar otuz yl savalarnn etkisi ile ekillenmitir. Otuz yl savalarnda barol oynam bulunan sve, bu sava dolaysiyle basnn hzla gelimesine sahne olmutur. Bu nedenle bu lkede birok gazete kurulmu, bunlarn bazlar zamanmza kadar yaayabilmitir. rnein 1645'te Stokholm'da kurulan (ORDINAR POSTTIJDENDER) adl sve gazetesi bugn hl yaynn srdrmektedir.48 talaya: XVII. yzylda italya'da elle yazl ve basl (Avvisi )'lerin yannda, 1636'da Floransa'da, 1640'da Roma'da ve 1642'de Cenova'da ilk haftalk gazeteler yaynlanmtr. Roma'da yaynlanan ilk talyan gazetesi (Gazetta Publica)dr. Baz yazarlar tarafndan ilik italyan Gazetecisi olarak anlan (Lucas Assarino) 1646 ykda Cenova'da (Sincero) adl haftalk bir gazete karmtr. Zamann devlet adamlaryla yakn ilikiler kuran ve haberlerini inanlr kabaklardan toplamasn bilen Assarino, baz

45 46

nuur, s. 68 nuur, s. 68 47 Jeanneney, , s.47 48 nuur, s. 69

18

nemli haberleri yksek tabakadaki abonelerine, yazma haber mektubu halinde gndermekteydi.49 Amerika: Kuzey Amerika'da gazeteciliin balangc tamamiyle kendine zg bir biimde olmutur. Bugnk Amerika Birleik Devletleri lkesi XVII. yzylda yer yer ngiliz smrgesi olduundan basn yasaklanmt. ngiliz valilerinin keyf ynetimi yznden dnce zgrl ok snrlanm bulunmakta, zellikle dou kylarnda yaayan insanlar etin hayat artlarnn arl altnda ezilmekteydii.50 1636 ylnda Boston yaknndaki Cambridge'te (Harvarde college) kurulmu, bu koleje bal olarak 1638'de ilk basmevi almaya balamtr. ngiltere'den gelen gmenlerin gazeteyi bilmelerine ramen, 1689 ylna kadar bu basmevinde sadece kitap baslabilmitir. lk defa 1689'da Boston'da bir gazete karlmaya giriilmise de ngiliz vali tarafndan gazetenin yayn yasaklanmtr. 25 Eyll 1690 tarihinde Boston'da Benjamin Harris adl, Londral bir radikal Publich Occurrences isimli Amerikan gazetesini yaynlam, ancak ilk says ktktan sonra bu gazete de Massachusetts valisi tarafndan yasaklanmtr. Koloni hkmetleri dneminde gazete, hatta sz zgrl mevcut olmadndan, haberler ancak resm bildiriler, bltenler, Londra'dan gelen haber mektuplar ve ngiliz gazetelerinden salanyordu.51 Amerika'da ilk gazete ancak 1704'de karlabilmise de bu gazete de gnlk deildir. lk gnlk gazete daha sonralar XVIII. yzylda (1784'de) yaynlanmtr. 1775 ylnda Amarikada ngliz kolonilerinde, dzenli saylabilecek 34 gazete karlmaktayd. Daha sona bamszlk savann patlak vermesiyle beraber, pek ok gazete ortaya km ve bunlar savata nemli rol oynamlardr.52 1.3. Trkiyede Gazete Yaynclnn Balamas ve lk Gazeteler Matbaann Osmanl Devleti tarafndan kurulup iletmesinden tam iki asr nce Gayr-i mslim aznlklar matbaay stanbula getirip iletmilerdir. nk Trklerden
49 50 51

nuur, s. 69 nuur, s. 70 nuur, s. 70

19

nce Bati ile temas eden bu gayr-i mslim aznlklar olmutur. 15. yzyln sonlarndan itibaren matbaann ncleri Musevi, Ermeni ve daha sonra Rumlar faydalanmtr.53 Aznlklar tarafndan matbaa stanbula getirilmesine ramen gazete ya da dergi gibi sreli bir yayn baslmamtr. Trkiye'de ilk gazete 1785 ylnda Franszlar tarafndan karlan Bulletin de Nouvellesdir. Fransz Devrimini izleyen yllarda Fransz Bykelilii'nde kurulan matbaada Fransz elisi Vermainac tarafndan devrimin amalarn ve yeni kurulan cumhuriyet dzeni ile lkede meydana gelen yenilikleri Trkiye'de yaayan Franszlara ve dier yabanclara anlatmak ve tm dnyann desteini salamak amacyla on be gnde bir 6-8 sayfa olarak yayna balamtr.54 Vermainac'n ksa bir sre sonra Fransa'ya geri arlmas zerine kapanan gazetenin yerine yine Fransz Bykelilii'nde grevli dier bir elilik grevlisi Aubert Dubayet tarafndan Gazette Franaise de Constantinople isminde ikinci Franszca gazete yaymlanmaya balamtr (1796). Fransa'nn Msr' igali srasnda Eyll 1798'de zorunlu olarak yaymna son verilmitir. Bundan sonra mparatorluun nemli ticaret merkezlerinden biri olan zmir'de 1824 ylndan itibaren yine Franszlar tarafndan kendi dillerinde baz gazeteler yaymlanmtr. zmir'de yaymlanan ilk Franszca gazete Smyrneen Fransz tccarlarndan Charles Trican tarafndan karlm, Ocak 1824'den Eyll 1824'e kadar yaymn srdrm ancak maddi olanakszlklardan dolay kapanmak zorunda kalmtr.55 Tarihilerin ortak kanaat Osmanl dneminde yaynlanan ilk Trke olarak yaynlanan gazete olarak "Takvim-i Vakayi" (1 Kasm 1831) kabul edilmektedir. Oysa, Msr Valisi Kavalal Mehmet Ali Paa, Takvim i Vakayi den tam 3 sene nce 20 Kasm 1828 tarihinde, ilk Trke-Arapa gazete olan "Vakayi-i Msriye"yi Kahire'de

Jeanneney, s.56 Avram Galanti, Trkler ve Yahudiler, Gzlem Gazetecilik Basn ve Yayn, stanbul, 1995, s. 7 54 Alpay Kabacal, Balangtan Gnmze Trkiyede Basn Sansr, Gazeteci Cemiyeti Yaynlar, stanbul,1990, s.13 55 Suat Gezgin, Gazeteciliin ve Trk Yazl Basnnn Ksa Tarihsel Perspektifi, letiim Fakltesi Dergisi, cilt:19, s.12
53

52

20

yaymlatmtr. Mehmet Ali Paa ayrca, 1830 ylnda da Hanya'da, Vakayi-i Giridiye"yi yayna balatmtr.56 1.3.1. Vakayi-i Msriye (1828) Vakayi-i Msriye, resmi bildirileri, yasal uygulamalar ve Mehmet Ali Paa'nm almalarn yanstmak amacna ynelik bir yayndr. Sol stunu Arapa, sa stunu Trke olan 600 tirajl haftalk gazete, Hidiv smail Paa dnemine kadar (1863-1879) iki dilli yapsn korumu, daha sonra yalnz Arapa olarak yaymlanmtr. Mehmet Ali Paa bu arada, yine kendi grlerini zellikle yabanclara aktarmak amacyla, 1833 ylnda Vakayi-i Msriye'nin Franszcas olan "Moniteur Egyptien"i yaymlatmtr.57 1.3.2. Takvim-i Vakayi (1831) Trk basn tarihi 1 Kasm 1831de Takvim-i Vakayinin kmas ile balamtr. Ancak bu gazete devletin resmi organ olup dier lkelerde olduu gibi meydana gelmi bir sivil hareketin sonucu olarak ortaya kmamtr. O tarihlerde zel matbaalarn olmad bilinmekle birlikte ayrca Osmanl toplum yapsnn da bu tr bir yaynclk faaliyetine hazr olmad sylenmektedir.58 Takvim-i Vakayinin karlmasndan nce, II. Mahmut dneminde lkede i ve d siyasette byk karklklar yaanyor olup, var olan dzenin yenilenmesi iin abalar sarfedilmekteydi. Osmanl-Rus savalar, Osmanl-Fransz ilikileri, Srp ile Rum isyanlar, Yenieri ocann kaldrlmas, askeri alanda yenilik giriimleri vb. olaylar lkeyi ypratmtr.59 Osmanl mparatorluunun bu kark devresinde II. Mahmut, devletin dzenlenmesinde kamuoyunun grlerinin nemini anlam ve ara olarak basnn kullanmas gerektiini farketmitir. Ayrca yabanc dilde yaymlanan baz gazetelerin Trk halk arasnda ve yabanc evrelerde yaratt olumlu etkilerinde farkna varan II. Mahmut, bir gazete
56 57

Girgin, s.18 Girgin, s.18 58 Server, skit, Trkiyede Matbuat dareleri ve Politikalar, Bavekalet Yay., Ankara, 1943, s. 4

21

karma fikrini benimsemitir. Bu srada Le Moniteur Ottoman'm yayn devam ederken bir de Trke gazete karmaya karar vermitir. Amac, bu gazete yoluyla yapm olduu ve ileriki tarihlerde yapmay planlad yenilikleri halka aracsz olarak birinci elden bildirmektir. Padiahn kard emirnamenin hemen ardndan Beyazt'ta bir bina satn alnarak matbaa kurulmu ve mdrlne Sait Efendi getirilmitir.60 lk Trke gazete olan Takvim-i Vakayinin karlmas iin Takvimhane-i Amire adyla yeni bir matbaa ve idare etmek zere de Takvimhane Nezareti kurulmutur. Nazrlna ve gazetenin karlmasna bakmak zere tarihi Esat Efendi grevlendirilmitir. Haber toplamak zere iki muhabir grevlendirilmi ve gazetenin karlmas iin hibir fedakarlktan ekinilmemitir.61 karlacak olan gazetenin adnn anlaml, dikkatli ve sylenii kolay bir isim olmas amaland bilinmektedir. Osmanl Devletinin resmi gazetesine verilen Takvim-i Vakayi ad konusunda ilk kayt dnemin vakanvisti Ltfinin tarihinde bulunmaktadr. Bu konu ile ilgili almalar yapanlar Ltfi tarihine dayanarak, Takvim-i Vakayi adnn bizzat II. Mahmut tarafndan bulunup gazeteye verildiini tekrarlamlardr. Ancak Takvim-i Vakayi ad u ekilde seilmitir: Serasker Hsrev Paa bir lahiya hazrlam ve bunu Bab- Aliye sunmutur. Paa bu layiha srada yaynlanacak evrakn genel adnn gazete olmakla birlikte bunun Osmanl Devletine uygun bir isimle deitirilmesi gerektiini belirtmi ve layihasna Avrupada kan gazetelerin isimlerini ve verilebilecek Trke isimleri de eklemitir. Bab- Alide kacak gazete ile ilgili olarak ileri gelenlerin katld bir toplant yaplm ve burada dier kurullarla ilgili olarak isim konusu da ele alnmtr. Hem btn lke ahalisinin hem de Avrupallar tarafndan beenilebilecek bir ismin bulunmas vurgulanarak paann bulduu isimlere yeni ilaveler yaplarak padiaha sunulmutur. II. Mahmut bu kanunun yeniden grlmesini istemitir. Bunun zerine Serasker Paa, Sedaret makamna gnderdii tezkerede Havadisname adnn verilebileceini, ayrca da Esat Efendinin tesbit ettii isimler pusulasn gndermi ve Padiah Esat Efendinin pusulasndak Usul-i Hayriye ve Takvim-i Vakayi isimlerinden birinin seilmesini
59 60

Orhan, Kololu, Takvim-i Vakayi, Ankara, 1981, s. 13 Gezgin, s.13

22

istemitir. Bunun zerine Takvim-i Vakayi ad sailerek II. Mahmutun, nk Takvim-i Vakayi tabir olunmas her ne tarafa mteallik ise mnasebet olacandan tensib olunmu bu suretde al vechile tesmiye olunsun ibaresini tayan hatt- hmayunu ile Osmanl Devletinin resmi gazetesinin ismi belirlenmitir.62 Yllk abone creti 120 kuru olan Takvim-i Vakayi, Sleymaniye Camii ile imdiki niversite bahesi arasnda bulunan ve adna "Takvimhane-i Amire" denilen, Kapucuba Musa Aa'nm konanda karlmaya balanmtr. Gazeteyi ynetmek ve yaymlamak mitir.63 Dokuz yl boyunca Trkiye'de Trke gazete olarak yayna devam eden Takvim-i Vakayinin yayna son verilme nedeni de dikkate deerdir. Gazete 12 yandaki bir ocuun yapt bir dizgi hatas neden ile kapatlmtr. 12 yandaki Felemenk, Kraliesi'ne bir nian verildiine ilikin haberde, bir dizgi hatas olarak (ita) kelimesi yerine (hata) kelimesi yazmtr. Bu yazy okuyan ve padiaha yaranmak isteyen Fuat Bey adnda bir vali, durumu Abdlhamid'e ikayet etmesi sonucu kzan Abdullhamid, Mstear Reit Bey azledilerek gazeteyi kapatmtr. Takvim-i Vakayi kapandktan bir sre sonra tekrar yaynlanmaya balam fakat bu ikinci yaynlanma dnemi tamamen Resmi Gazete niteliinde olmutur. 1860 tarihinden itibaren, tamamen devletle ilgili belge ve tzklerin yaymland "Resmi Gazete" niteliine brnerek gerek gazete zelliini kaybetmitir. 1879 ylnda gazete kapatlm ve 12 yl yaymlanmamtr. Takvim-i Vakayi, 1891 ylnda yeniden yaymlanmsa da, bir yl sonra 1892'de, 283. saydaki dizgi yanl yznden tekrar kapatlm ve bu ikinci kapan 1908 Merutiyeti'ne kadar 16 yl srmtr.64 zere "Takvimhane Nezareti" kurulmu, nazrla ise eski vak'anvislerden, Mekke Kadl da yapm olan Seyit Mehmet Esat Efendi getiril-

apolyo, s. 101 Nesimi, Yazc, Takvim-i Vakayi Belgeler, Gazi nv. Yay., Ankara, 1983, s. 42, 43 (Aktaran: Yaar Salihpaaolu) 63 Girgin, s.19 64 Girgin, s.20
62

61

23

1.3.3. Ceride-i Havadis (1840) Basn tarihimizde Takvim-i Vakayiden sonra karlan ikinci gazete Ceride-i Havadis olmutur. Villiam Churchill isimli stanbul'da yaayan bir ngiliz tccar tarafndan 1 Austos 1840 tarihinde karlan bu gazete, zel sermaye ile kurulan ilk Trke gazete olma zelliini tamaktadr. Dokuz yl boyunca tek Trke gazete olan Takvim-i Vakayeye rakip olabilecei umuduyla karlan gazete yaymland ilk gnlerde hi satlmam, hatta ilk says bedava datlm, kuruluundan sonraki ylda abone says 150'yi ancak bulmutur. Maddi zorluklardan dolay yaymna bir sre ara vermek zorunda kalan gazete, hkmetin kendisine ayda 2.500 kuruluk bir denek balamas zerine yeniden yaym hayatna dnmtr. 1853'deki Krm Sava srasnda William Churchill'in muhabir olarak ngiltere'ye gidip buradan taze ve birinci elden haber gndermesi ve bu haberlerin Ruzname-i Ceride-i Havadis ad altnda ek olarak yaynlanmasyla tiraj olduka artmtr. Baz kaynaklar ngiltere basnndan sava haberlerin tercme ederek gnderdiini iddia ederler.
65

Biraz ieriinin kuvvetsizlii,

biraz Takvim-i Vakayinin brakt etkiyle ve biraz da gnmz anlamyla bir okur kitlesinin olmay yznden bu gazete ilk yllarnda pek rabet grmemitir.66 Gazetedeki yazlar Avrupadaki olaylar, Amerika, Hint ve inde meydana gelen garip olaylara aitti. Okuyucular o zamann stanbul aydn snf, devlet memurlar ve valilerdi. skenderiyeden havadis gnderen gazeteci gazetecilik tarihimizdeki ilk muhabirdir. Haberler i ve d olarak iki blme ayrlmt. D haberler Avrupa olaylarnn tercmeleri idi.67 Bu gazetenin nasl yaymland konusunda basn tarihinde ilgin bilgiler mevcuttur. 2. Mahmut ve Abdlmecid dneminde baz yabanc uyruklu kiiler, zellikle ngiliz aileler, Kadky yakasnda yerlemeye balamlardr. Mslman olmayanlarn Kadky'de yerlemesini doru bulmayan Anadolu yakas halk, skdar Muhafz Firari Ahmet Paa'ya bavurarak, bunun engellenmesini ve bu kiilerin, nceden olduu

65 66

Gezgin, s.14 Server skit, Hususi lk Trke Gazetemiz Tercman-i Ahval ve Agah efendi, Ankara, 1937, s.8 (Aktaran Sezai Balc) 67 apolyo, s. 110

24

gibi Beyolu'na yerletirilmelerinin salanmasn istemiler, Muhafz Paa da halkn bu arzusuna uyarak yabanclar Beyolu tarafna naklettirmitir 1836 ylnda. Ancak bunlar arasnda bulunan ve "Morning Herald" adl ngiliz gazetesinin muhabirliini de yapmakta olan Villiam Churchill adnda bir tccar, avlanacandan sz ederek paadan, ay sreyle Kadky yakasnda kalma izni almtr. Churchill, bir gn Kadky'de avlanrken, ayrda kuzusunu otlatmakta olan, Defterhane katiplerinden Necati Efendi'nin olunun yaralanmasna neden olmutur. Bu zc olay gren halk, William Churchill'i yakalayarak muhafz paann huzuruna karmlardr. Paa, skdar kadsndan ald bir ilamla, suluyu Babali'ye gndermi ve Churchill tutuklanarak tersanede hapsedilmitir.68 Ancak o gnlerde, mevcut kapitlasyonlar nedeniyle lkedeki yabanclara geni haklar ve dokunulmazlklar tanndndan, ngiliz Elisi'nin mdahalesiyle Churchill hapisten kurtarlmtr. Fakat i bu kadarla kalmam, bu olay nedeniyle nce Dileri Bakan Akif Paa azledilmi, sonra da Churchill'e baz haklar verilmitir. Churchill'e verilenler unlardr: "Prlantal bir nian, 10 bin kantarlk zeytinya ihrac iin bir ferman, (yaklak 350 bin kuru deerinde), bir de Trke gazete karma izni.69 Sz edilen olay, 1836 yl Mays aynda olmutur. Villiam Churchill, bir kahraman gibi nian gsne takm, zeytinya ihracyla ilgili ferman da 350 bin kurua "Rali" adl bir Rus tccara satm, ancak gazete karma iznini kullanmakta acele etmemitir. nk Dileri Bakanl'ndan azledilen Akif Paa, bu kez ileri Bakanl'na getirilmitir. Bu nedenle Churchill, gazete karma imtiyazn kullanmaya cesaret edememitir. Akif Paa, bu ikinci grevinden de ayrlnca, Churchill gazeteyi karmak iin almalara balam ve bu amala Eminn'nde, Hamidiye Trbesi karsnda, imdiki Drdnc Vakf Han'n bulunduu yerde, bir basmevi kurarak, 1 Austos 1840 tarihinde "Ceride-i Havadis" gazetesini yaymlamtr.70

68 69 70

nuur, s. 181 nuur, s. 182 nuur, s. 183

25

1.3.4. Tercman- Ahval (1860) Tanzimat dneminde yaymlanan gazetelerin en nemlilerinden biri olan Tercman- Ahval yerli zel sermaye ile kan ilk Trke gazetedir. Hatta, bata zel sermaye ile kt halde, sonradan devletten yardm alan ve srekli devleti ven ve devlet aleyhinde hibir ekilde eletirel yazlar iermeyen Ceride-i Havadis, bu tr haberlerinden dolay da yar resmi gazete sfatna brndnden Tercman- Ahval zel sermaye ile kan ilk Trke gazete olarak gsterebiliriz. inasi Efendi'nin yardmlaryla Agah Efendi tarafndan karlan gazetenin ilk nshas 21 Ekim 1860 gn kmtr. stanbul Bahekap'da bulunan matbaasnda el tezgahnda krkl makineyle baslan gazete, gerek imzal bayaz usuln ilk olarak kullanmas, gerek mizanpaj ve gerekse yaz zenginlii bakmndan ayr bir deere sahiptir. Ayrca stunlarnda siyasi makalelere yer vererek fikir gazeteciliini balatan ilk gazetedir. ve d haberlerin yan sra resmi haberlere, tzklere, devletleraras anlamalara, piyasa ve borsa haberlerine, sanayi, bankaclk, haberleme, ulam gibi her trden habere yer veren gazetenin i sayfalarnda resmi ve zel ok sayda ilan ve reklamlar da yer almaktadr. 25'nci saysndan sonra inasi'nin ayrld gazetenin yazarlar arasnda Ahmet Vefik Paa, Hasan Suphi Bey ve Refik Bey gibi isimler bulunur. Gazetenin hem sahibi hemde bayazar Agah Efendi'dir. 740 numaral saysna kadar haftann gn yaymlanan gazete, bu saydan itibaren Cuma gnleri dnda her gn yaymlanmaya balar. 1866 ylna kadar yaym hayatnda kaldktan sonra kapanr.71 Agah Efendinin Maarif Nezaretine yapt bu mraacat Meclis-i Maarif tarafndan incelenerek istenilen ruhsat verilmitir.72 Tercman- Ahval gerek ierii, gerek basm ekli konularnda kendilerinden ncekilere benzemez. ncekiler kendisinden ok geri olup, sonrakilerde ondan ilerdedir. Bu gazete hem sivil, hem fikir gazeteciliimizin balamas asndan nemlidir.73

71 72

Gezgin, s.15-16 Hseyin Semen. Sinasi, Trk Dik Kurumu Yay, Ankara niv. Basmevi,1972, s. 168 73 skit, Hususi lk Trke Gazetemiz Tercman-i Ahval ve Agah efendi, s. 19

26

Tercman- Ahval'in yaymlanmasndan nceki dnemlerde, halk gazete okumaya pek altrlamamtr. lkede fikir gazetecilii ise henz domamtr. Trkiye'de okuma yazma bilenler, parmakla gsterilecek kadar azdr. lkeyi ynetenlerin dnce ve tutumu, zgr bir basnn ortaya kmasna byk bir engel oluturmaktadr. Tercman- Ahval, byle bir ortamda, Sultan Abdlmecid'in lmnden 8 ay nce yaymlanmtr. Trk gazetecileri bu koullar altnda, ellerine kalemlerini almlar ve yazmaya balamlardr. 2. Mahmut'un (1784-1839) basna kar gsterdii byk ilgi, Abdlmecid dneminde hemen hemen yok olmutur. Oysa ki bu dnem, siyasal olaylar asndan ok ykl ve hareketli bir dnem olduundan gazeteye byk gereksinim duyulmas doaldr.74 1.3.5. Tasvir-i Efkar (1862) Tercman- Ahvaln ilk 25 saysndan sonra buradan ayrlan inasi Efendi tarafndan kurulan gazetenin ilk nshas 27 Haziran 1862'de yaymlanmtr. Bir fikir gazetesi olan Tasvir-i Efkar hrriyet dncesini yaymas bakmndan basn tarihimizde ok nemli bir yere sahiptir. Milliyet ve merutiyet kelimeleri bu gazetede korkusuzca kullanlmtr. ve d haberlerin yan sra eitli tercme yazlara da yer veren gazetenin bayazar inasi Efendi, sorumlu mdr Hamdi Bey, imtiyaz sahibi ise Talha Ebuzziya'dr. Byk boyda ve resimli olup alt sayfadan ibarettir. Son sayfalarnda resm ilanlarn yan sra ok sayda zel ilan ve reklamlar gze arpar. Dneminin en renkli ve okunmas zevkli gazetelerinden Tasvir-i Efkr'm bayazarln, inasi Efendi'nin hkmetin zerindeki basksndan tr Paris'e kamak zorunda kalmas sonucunda, 200'nc saydan itibaren gazetenin yazar kadrosuna katlm olan Namk Kemal devralmtr. Ancak yazlarnda ska yenilik ve zgrlk konularna deinen Namk Kemal'in de "ark Meselesi" ismiyle yazd makaleden dolay gazetecilik yapmasnn yasaklanmas zerine 465'nci saydan itibaren Recaizade Ekrem'e gemitir.
75

gazetenin

bayazarl

74 75

Girgin, s.30 Gezgin, s.16

27

lk saynn sunu yazsnda Tanrnn verdii akl kullanmak gerektiini savunan inasi, her eyden nce dinamik bir kamuoyundan, hkmdar ve hkmetin yansra sz sahibi olacak bir halktan yanadr. Gazetesinde padiahn tahta k ve doum gnlerine vgler koymay reddetmitir. Parlamenter sistemi savunuyor bu konuda Avrupa basnndan eviriler yaynlyordu. Mali reformlar, saray evrelerinin oyunlar, fakirlerin durumu, stanbulun kent olarak sorunlar, eitim konusundaki eletirilerin yansra d politikada Karada sorunu, Rusyann Kafkaslar politikasnn eletirisi gibi konularda da nemli yanklar salad.76 inasi gazetesinin zelliklerini yle belirtmektedir: Tasfir-i Efkar gazetesi iki blmden olumu olup, birinci blm genel olarak i ve d haberlere, seilmi haberlerin duyurulmasna, ikinci blm ise bilgice birbirinden ayr olan yaptlarn yaymlanmas iin ayrlm blmdr ki, gereine gre yapt ya tm olarak ya da zetlenerek verilecektir.77 Tasvir-i Efkar'm Trke basma getirdii en nemli yeniliklerden biri, okuyucu mektuplaryla ilgilidir. Takvim-i Vakayi ve Ceride-i Ha-vadis'in, yalnzca padiaha ve vezirlere vg tayan okuyucu mektuplarna yer vermelerine karlk, inasi, gerek okuyucusunun fikirlerini yanstan yazlara stunlarn amtr. teki yenilik ise Arap harfleriyle dizgiyi kolaylatrmak iin, dizgi kasasmdaki harf saysnn 112'ye indirilmesi olmutur. Yazlarnda "milliyet" ve "merutiyet" kelimelerini cesaretle kullanan ve ilk kez "Reisicumhur"dan sz eden yazar inasi'dir. Nitekim ilk saydaki giri blmnde, gazetenin amacnn, haber ulatrmak, halka kendi yararlarn dnmeyi, kendi sorunlar zerinde durmay retmek olduu, zellikle belirtilmitir.78

76 77

Orhan Kololu, Osmanldan Gnmze Trkiyede Basn, letiim Yaynlar, stanbul, 1992, s. 33 Semen, s. 54 78 Girgin, s.37

28

2.BLM 2.1. KRTLER N ETN K YAPISI VE KRT D L 2.1.1. Krtlerin Etnik Yaps Krtlerin kkeni ve nereden geldikleri birok tarihi tarafndan aratrlmtr. Bu konuda deiik grler ortaya atlarak farkl tezler savunulmaktadr. Kimi kaynaklar Krtlerin Orta Asyadan g eden Trk boyu olduunu sylerken dier baz kaynaklar da Mezopotamyann en eski kavimlerinden biri olduunu ifade etmektedirler. Krtlerin Trklerin soyundan geldiklerini ne sren grlerin temel dayana Krt kelimesinin Orta Asyadaki kitabelerde gemi olmasdr. Krt adnn getii ilk yazl kant Trke olup; bir uruk veya boy ad olarak Krt kelimesine, tarihte ilk defa Orta Asyadaki kazlarda Elege nehri yaknlarnda ortaya kan bir Trk mezarnn kitbesinde rastlanmtr.79 Yeniseyde Gktrk kitabelerindeki (Elege Yazt) Bengtata yer alan bilgilerden, Krt Uruunun Gktrkler ierisinde yaadklar anlalmaktadr. skitSaka Uruunda Krt lhan olan ve 39 yanda len Alp Urungunun Ben Krt lhan Alp Urunguyum. Balkl yaztnn Trke yazlm olmas ise Krtlerin, Trkler ierisinden geldikleri tezini bilimsel anlamda daha da kuvvetlendirmektedir.80 Ayrca, Ceyhun deltas iindeki Krder ehri ve Krder Ark, anlan kitabelerde ad geen Krt topluluun yerleimiyle ilgili olup; bunlar Krt kelimesinin Trkede bulunduunu81 ynnde veriler bulunmaktadr. lk Krt lkesi zerine deiik grler olsa da, birok etnolog, Krtlerin Aryanlarn orta kolu Gutilerden oluan yerli halkn karm olduu noktasnda gr

79 80

Hseyin Namk Orkun, Eski Trk Yaztlar, C.III, stanbul, 1940, s. 140 (Aktaran: Safiye Dndar) M. Fahrettin Krzolu, Dastan, Aras, Dicle, Altay ve Trkistan Trk Boylarndan Krtler, Ankara, 1984, s. 6 81 Mehmet Erz, Krt Ad zerine, Trk Kltr Dergisi, Say: 256, Austos, 1984, s.475

29

birliine varmlardr. Trklerle ayn kkenden geldikleri yolundaki tezler ise, buraya Orta Asyadan g ettiklerine ilikin grlere dayanmaktadr.82 M.. 2000 ylna ait olduu dnlen bir Smer yaztnda Kardakya adl lkeden sz edilmektedir. Daha sonra Asur kral Tiglat Pileserin Kurtiye adl kabileyle savatklarn ilikin kaytlar mevcuttur. Arap Tarih ve Corafyaclardan Balahuri, Taberi ve bnl Tahir, daha sonra Krtler diye adlandrlan kabilelerin Botan nehri dousundaki blgede Diclenin kuzey yamalarnda yaadklarn belirtmektedir. slam kabul etmeden nce Dou Krtlerine Med, Bat Krtlerine Karduk (Qardak) denilmekteydi. Oturduklar blgelere de Kardukya ve Medya diye adlandrlmtr. Eski Krt dili Karduke ve Medce olmak zere iki kola ayrlr eklinde snflandrlmaktadr. Krtler VII. yzylda Zerdt dinini brakp islam kabul etmeleri ile likilere bal olarak Krtlerin dilinde nce Araplar ve daha sonra Fars ve Trklerin etkisi grlerek bir takm deiiklikler medyana gelmitir. Kardukya sz Grd, Grd, Krt, Krt biimini almtr. 83 Trklerle Krtlerin ilk karlamalar 1071 Malazgirt savanda olmutur. Bizans ordusunda bulunan onbinlerce Mslman Krt asker, karlarnda bir baka Mslman ordu grnce taraf deitirip Alparslann saflarna getii bilinmektedir. Alparslan sava kazanmasnda byk yardmlarn grd Krtlere dokunmadan direk Anadoluya doru ilerlemitir. Yzyllar boyu blgeyi egemenlik altna alan devletlerle arpan ya da dostluk kuran Krt kabileleri gcebe beylikler halinde yaamaktayd, geimlerini feodal ve yar feodal retimle salyorlard. Biraraya gelip savatktan sonra ulalmaz, sadece kendilerinin yolunu bildii sarp doruklara gidiyorlard. Bu yzden egemen devletler onlarla savamaktansa kabile ve beylik dzenini srdrmelerine gz yumulard.84

82 83

Alpay Kabacal, Tarihimizde Krtler ve Ayaklanmalar, Cem Yaynlar, stanbul, 1991, s. 11 Kabacal, s.12 84 Kabacal, s. 13

30

2.1.2. Krt Dili Arastirmacilar, Krtenin Hint Avrupa dil ailesinden rani diller gurubuna mensup bir dil oldunu ifade etmektedirler. Krtenin leheleri konusunda birok ayr gr bulunmaktadr. Krtenin bir dil olduunu kabul etmeyen baz kaynaklar Krtenin ive ve az olduunu sylemektedirler. Hatta bu lehelerin ayr bir dil olduunu syleyenler de vardr. Oysa bu konu uzun zamandan beri Krdologlar ve dilbilimciler tarafndan aydnlatlp tanmlanmtr. 16. yzylda erefhan Bedls, erefname adl tannm eserinde, Krte leheleri yle sralamtr: 1) Kurmanci 2) Lori 3) Kelhri 4) Gorani85 1836-37 yllarnda Krt etnografyas zerinde almalar yapan G. Girvinliye gre Krte iki gruba ayrlr: Aa Krte, yukar Krte. Peter Lerch (1857-58) Krteyi be leheye ayrr: Zazaki, Kurmanci, Kelhri, Grani ve Lri. Oscar Mann, Krteyi bat, gney ve dou olmak zere e ayrr. Mann, Gorani ve Zazakiyi bir kol ya da lehe saymamaktadr. E. B. Saane, Gramer of Kurmanji
or Krdish Langauge (1913) adl eserinde, Krteyi blme ayrr: Aa Kurmanci,

yukar Kurmanci ve Lori-Zazaki (Hewrami ve Gorani). 86 Ziya Gkalp, Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler9 adl almasnda, Krteyi be leheye ayrr: Kurmanc, Zaza, Soran, Goran ve Lor. Gkalp bu lehelerin kadim Krteden ktklarn sylemektedir.87

85 86

erefhan-i Bidls, erefname, Hasat Yaynlar, kinci Bask, stanbul 1998. Mrad Ciwan, Trke Aklamal Krte Dilbilgisi (Kurmanc Lehesi), Jna N Yay., 1. Bask, Swd 1992. 87 Ziya Gkalp, Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler, Sosyal Yaynlar, 1. Bask, stanbul 1992.

31

Kaynaklar her ne kadar ortak bir noktada bulumasa da net olmasa da gnmzde 3 farkl lehe ile Krte konuulduu aktr. Bunlar Kurmanci, Sorani ve Zazaki dir. Trkiyede Arlkl olarak Kurmanci kulanlmakla beraber Tunceli, Bingl, Diyarbakrn Dicle Hani ve Liceye bal baz kylerinde Zazaca konuulmaktadr. Trkiyede Zazaca konuulan yerler dnda Kurmanci lehesi

konuulmaktadr. Ayrca Suriye, Ermenistan, Kafkasya ve Orta Asyada bulunan Krtler de bu leheyi kullanmaktadrlar. Erbil, Sleymaniye, Kerkk, rann Mahabad, Unaviyeh, Bukan, Sakz, Senendec ve Merivan blgesinde Sorani Lehesi konuulmaktadr.88 Bu lehelerden Kurmanci ve Sorani daha zengin olup yazl edebiyatt varken Zaza lehesinde yazl bir edebiyata doru yeni yeni admlar atlmaktadr. Zaza lehesine Lori ve Kelhori de denilmektedir. 2.2. Osmanl Dneminde Krtler ve Toplumdaki Yeri Osmanllar ile Krtlerin ilikileri Yavuz Sultan Selim dneminde 1514 ylnda aldran Zaferi ile balamtr. Yavuz Sultan Selim slam birliini bozan, Doudaki Snni Krt ve Trkmen airetlerini rahatsz eden Safevi tehlikesini bertaraf etmek iin 1514 ylnda Dou seferine kmtr. aldran seferi ile Safevi devletinin Dou Anadolu zerindeki etkisine son verilerek Krtlerin yaadklar yerler Osmanlya balanmtr. Bu mhim zaferin kazanlmasnda Snni Krt airetlerin byk rolu olmutur. zelikle dris-i Bitlisi bu katkda nemli bir tarihsel figr olarak ortaya kmaktadr.89 dris-i Bitlisi ile Yavuz Sultan Selim arasnda aldran Sava sonrasnda yaplan bir anlama ile Dou ve Gneydoudaki vilayetler Osmanl Devletine biat etmilerdir. Bu anlamaya gre; 1 - Krtlerin emirliklerinin Osmanl ynetimine bal zerklikleri korunacak. 2 - Krt emirliklerinde ynetim babadan oula geecek ve bu da Padiah fermanyla ilan edilecek.

88 89

Amir Hassanpour, Krdistanda Milliyetilik ve Dil, Avesta Yay, stanbul, 2005, s.81 Ahmet Akgndz, Gneydou Meselesi ve zm Yollar, OSAV Yaynlar, stanbul, 1996, s. 30

32

3 - Krtler, savalarda Osmanl ordusuna asker verecekler. 4 - Krtler, Osmanllara vergi verecekler. 5 - Osmanllar, Krtleri d saldrlardan koruyacaktr.90 Osmanl zamannda da Krtlerde feodal yap devam etmitir. Evliya elebi Seyhatnamesinin birinci cildinde Krtlerin feodal yapsn yle anlatmaktadr: Diyarbakr eyaleti 19 sancaktr, 5 Hkmettir. Bu sancaklarn on biri Osmanl mal olup, Osmanllarn teki kent ve memleketleri gibi ynetilir. Sekizini Krt heyetleri ellerinde tutarlar ki, Yavuz Sultan Selim buralar feth ve zapt eyledii zaman yurtluk ve ocaklk olarak balamtr. Azilleri, tayinleri hep kendilerine aittir. lrlerse sancaklar, eyalet valisinin emriyle ocuklarna verilmitir.91 1919 ylnda Krtlerin yaad blgelerde zel grevde bulunan ngliz Binba Noel gnlnde Krtlerle ilgili unllar yazmtr: nsan hayrete dren bir durum; tarih boyunca Krt blgesine ynelik tm igalc ordularn saldrlarna ve vatanlarn yakp ykp igal etmelerine ramen Krtlerin, evrelerindeki halklardan farkl olarak yar bamszlklarn ve ulusal niteliklerini koruyabilmeleridir. Tpk ok eskiden olduu gibi kalabiliyorlar. Olaanst garip ve dikkat ekici olan, bu insanlarn Bulgarlar, ekler ve dier uluslar gibi ne krallar ne padiahlar ne de demirden veya alminyumdan taclar yani ulusal birlii simgeleyen iftihar vesilesi mevkii ve nianlarn olmamas ve btn bunlara ramen Krt ulusu olarak ayakta durabilmeleridir. Krtler tarih boyunca ne monarik ynetim gelenei, ne de ulusal birliklerine temel tekil edecek siyasal rejimleri olduunu duyduklarnda etnologlar ne der acaba? Fakat din bu gl politik ve toplumsal balar ierir. Tarihsel gelenekler, edebiyat, hatta okumayazma sanat bu insanlar arasnda hi bilinmiyor mu? Yukarda akland gibi Krt ulusal varl tarihin eski devirlerinden beri varolmu, tm tarihi olaylara ve uzun zaman srecinin andrmasna ramen ulusal yaplar imha olmamtr.92

mer Vehbi Hatipolu, Bir Baka Adan Krt Sorunu, Mesaj Yay. Ankara,1992, s, 32 Kabacal, s.13-14 92 Edward William Charles Noel, Krdistan 1919 (Binba Noelin Gnl), Avesta Yaynlar, stanbul, 1999, s.136-137 ev: Blent Birer
91

90

33

Krtler Mezopotamya denilen blgenin en eski milletlerinden biridirler. Binlerce yl boyunca tm igal ve istilalara ramen zerk yaplarn korumulardr. Osmanl zamannda da bu byle devam etmitir. Osmanlnn son zamanlarnda, Birinci Dnya Sava sras ve sonras Osmanl tebasnda bulunan ou millet Osmanlya kar savaarak bamszln elde ederken, Krtler Osmanlnn hep yannda savamtr. Sevrde de Lozanda da bamsz bir Krdistan istemediklerini, Trklerle beraber yaamak istediklerini ak ak dile getirmilerdir. Krtler Kurtulu Savana da destek vererek tavrlarn belirlemilerdir. Dnemin Erzurum Milletvekili Necati Bey ile Bitlis Milletvekili Yusuf Ziya Bey de, 3 Kasm 1922de Meclis krssnden yaptklar konumalarda smet Paann Lozandaki tezine yrekten destek vermilerdir.93 Yusuf Ziya Bey aadaki konumay yapmtr. Avrupallar diyorlar ki: Trkiyede yaayan akalliyetlerin (aznlklarn) en by, en kesretlisi (kalabal) Krtlerdir. Bendeniz Krt olu Krtm. Binaenaleyh bir Krt mensubu olmak sfatiyle sizi temin ederim ki Krtler hiirey istemiyorlar. (Alklar) Biz Krtler vaktiyle Avrupann Sevr paavras ile verdii btn haklar, hukuklar ayaklarmz altnda inedik ve btn manasyla bize hak vermek isteyenlere iade ettik. Nasl ki El-Cezire Cephesinde arptk. (Alklar) Nasl ki Trklerle beraber kanmz dktk, onlardan ayrlmadk ve ayrlmak istemedik ve istemeyiz. (Alklar) Binaenaleyh szme hitam (son) verirken Heyeti Murahhasamzdan rica ederim ki, akalliyetler mevzubahis edildii zaman Krtlerin hi bir mutalebesi (talebi) olmadn ve Krtlerin kanaatine tercman olarak buradan sylediklerimi sylesin ve iddia etsin.94 eklinde bir konuma yapmtr. Bu konumada da anlalaca zere Krtler Kurtulu Savana destek vererek Bat glerinin bamszlk vaatlerine kanmamlardr.

93

Mustafa Akyol, Krt Sorununu Yeniden Dnmek Yanl Giden Neydi Bundan Sonra Nereye, Doan Kitaplk, 2006, s. 73 94 Trk Parlamento Tarihi, Milli Mcadele ve TBMM I. Dnem, 1919-1923, C. II. TBMM Yay., Ankara, 1995, s.343

34

2.3. Krt Yayn Tarihi 2.3.1. Krte Basl Eserlerin Ortaya kmas Osmanl mparatorluu dnemindeki Krte rnler, daha ok manzum olan el yazmas eserlerden olumaktadr. Bunlarn iinde Yezidi, Ermeni ve Sryani alfabesiyle yazlanlar da bulunmakla birlikte ou Arap alfabesiyle yazlmtr. Basn ve basl rnler dncelerin yaylmasnda ve dilin standartlatrlmasnda nemli bir rol stlenmektedir. Birinci Dnya Sava'na kadar Krtlerin sahip olduu matbaa bulunmamaktayd. Var olan matbaalar devlete ya da Batl misyonerlere aitti. Bu nedenle Krte kitaplar nce Kahire ve stanbul gibi yerlerde baslmtr. Feodal yapdan henz kurtulamam olan Krtlerin ulusal hareketi, Osmanl mparatorluu snrlar iinde yaayan dier halklara gre ge balamtr. Krt yaynlarnn durumu da genel olarak bu ulusal uyana paralel bir gelime gstermitir.95 1844 ylnda ilk defa stanbul'da bir Krte kitap baslmtr. nl mistik Mevlana Halid Nakbend'nin bu kitab, aslnda tmyle Krte deildir, Arapa ve Farsa manzumelerle birlikte birka Krte manzume de iermekteydi.96 1857 ylnda ilk kez ncil Krteye evrilmi ve Ermeni alfabesiyle stanbul'da yaymlanmtr. Daha sonra bu kitabn ikinci bir basks 1872 ylnda yaplmtr. Bu kez Ermenice ve Krte kaleme alnan bir alfabe Ermeni harfleriyle 1861 ylnda stanbul'da yaynlanmtr. Yusuf Ziyaeddin Paa, 1894-1895 ylnda Krte-Arapa bir szlk hazrlam ve stanbul'da yaymlanmtr. Bu szlk, Ehmede Han'nin Nbara Pikan adl kitapyla birlikte yaynlanmtr. Bu kez 1919 ylnda Mksl Hamza tarafndan Ehmed Han'nin nl destan Mem Zin ilk kez stanbul'da kitap olarak baslarak, ulusal baz motiflerin de yer ald bu edebi yaptn kitap olarak kmas, Krtler arasnda nemli bir olay olarak kabul edilmektedir. Daha sonra nemli bir Krt klasii olan Melaye Ceziri'nin Divan 1922 ylnda stanbul'da baslmtr. Ayn

95

M.Malmisanij, Trkiye ve Suriyede Krte Kitap Yaymclnn Dn ve Bugn, Vate Yaynevi, stanbul, 2006, s.33 96 Malmisanij, Trkiye ve Suriyede Krte Kitap Yaymclnn Dn ve Bugn, s. 34

35

dnemde dier Krt yazarlarndan Halil Hayali, Emin Fevzi Bey, Abdurrahim Zapsu ve baka Krt yazarlarnn stanbul'da kitap olarak deiik yaptlar yaynlanmtr.97 Bylece Krt kitap veya basm tarihinde yeni bir dnemin stanbul'da balam olduu grlmektedir. Krtlerin bu yllarda modern anlamda ve ynsal llerde kitapla tant ilk kent stanbul'dur. Yayn etkinliklerine bu yllarda byk bir nem verilmitir. Trkiye Cumhuriyeti'nin ilan edildii 1923 tarihine kadar Arap harfleriyle yaymlanan Krte kitaplarn saysnn 30 civarnda olduu dnlmektedir. Bunlardan sadece bir tanesi Diyarbakr'da, biri Kahire'de, dierleri ise stanbul'da yaymlanmtr.98 Osmanl dneminde Ermeniler ve Batl misyonerler Krte birka eviriyi yaymlamlardr. 1856-1911 dneminde stanbul'da en az be Krte ncil ve bir Krte alfabe kitab Ermeni harfleriyle yaymlanmtr. 1922 ve 1923'te ise ncilin iki Krte evirisi Arap harfleriyle yaymlanmtr.99 2.3.2. Krtlerin Matbaa Kurmas Gayr-i Mslim aznlklar Bat dnyas ile ilikileri iyi olduu iin Osmanl devletinden tam 2 asr nce matbaa ile tantklar ve kulandklar yukarda belirtilmiti. Hatta Endls Emevi Devletinin yklmasndan sonra oradan kaarak Osmanlya snan Yahudilerin beraberlerinde matbaay da getirdiklerini baz kaynaklar ifade etmektedir. Osmanl imparatorluunun bilim ve teknik, eitim ve kltr alannda Avrupa lkelerinin ok gerisinde kalmas matbaann ge kulanmaya balamasyla dorudan ilikisi olmutur. Matbaann nemini ok sonra anlayan Osmanl mparatorluu, matbaay kulanmaya gemesi sadece stanbulda deil, yakn bir sre sonra Badat, am, Halep ve dier ehirlerde matbaaclk faaliyetleri iin gerekli koullar oluturulmutur.

97 98

Rohat Alakom, Eski stanbul Krtleri (1453 1925), Avesta Yaynlar, stanbul,1998, s.111 Mehmet Malmizanl, Osmanl Dnemenide Yazlan Krte Eserler zerine, Tarih ve Toplum, stanbul, 1986, s. 59 99 Malmizanl, s.50

36

Osmanl

mparatorluu dneminde Douda 1855 yllar sonras matbaa

kurulmaya balanmtr. lk olarak Erzurumda 1856 ylnda kurulmutur. 10 sene sonra Bitliste 1865 kurulmu, daha sonra Diyarbakrda 1868 ve Vanda 1889 ylnda kurulmutur. Bu matbaalarn hepsi hkmet tarafndan kurulmu olup Trke yayn yapmaktayd.100 Krtler, Arap ve dier Osmanl tebalarndan daha ge anlam olacaklar ki onlardan ok sonra Krt matbaas kurulduu grlmektedir. 1898'de Kahire'de Krdistan Gazetesinin basld bir "Krdistan Gazetesi Matbaas" bulunmaktayd. 1911'de Ferecullah Zek El-Krd adl Krd'n Kahire'de Metbe'a Krdistan lmiye (Krdistan Bilimsel Matbaas) adnda bir matbaasnn var olduu da bilinmektedir. Fakat Krte kitap basp basmad bilinmemektedir. Osmanl sultanna muhalif olan Krtlerden Abdurrahman Bedirhan ve Abdullah Cevdet, svire'de kaldklar srada bir matbaa satn alma teebsnde bulunmular, ama Osmanl elisi bundan rahatsz olmu ve devlet makamlarna bunu bildirmitir.101 Liceli Krdzade Ehmed Ramz ve Mutkili Halil Heyali ile arkadalarnn 1908'de stanbul'da bir Krt basmevi atklar, 1910'larda yine stanbul'da bir Diyarbakrlya ait Matbaa-i Amedi'nin var olduu ve burada Krtlerle ilgili kitaplarn da basld bilinmektedir.102 Trkiye Krtlerinden ilk kez Ekrem Cemil Paa, 1918 ylnda Diyarbakir'da bir matbaa satn alarak burada Gaz gazetesini basmtr.103 Daha nceleri Krt gazete, dergi ve kitaplarn basld matbaalar olsa da ciddi anlamda Krt matbaas denilebilecek Modern anlamda ilk Krt matbaasnn kurucusu, Krt Mukriyani ailesinden gelen nl tarihi Hseyin Huzni Mukriyani'dir. Ulusal kltrn gelimesi ve eitimin yaygnlamasnda yayncln oynad rol ok iyi gren Hseyin Huzni Mukriyani, Krt matbaasn kurma kararn vermitir.

100 101

Hassanpour, s.276-277 M. kr Haniolu, Bir Siyas Dnr Olarak Dr. Abdullah Cevdet ve Dnemi, dal Neiryat, stanbul, 1981, s. 111 102 Malmisanij, Yzylnmzn Banda Krt Milliyetilii ve Dr. Abdullah Cevdet, Jina Nu Yay (Yeni Yaam Yay), sve, 1986, s.42 103 Ekrem Cemil Paa, Muhtasar Hayatm, Krt Ens. Yaynlar Brksel, 1989, s. 33 (Aktaran Malmisanij)

37

Bu amala 1914 ylnda Almanya'ya giderek 120 Trk Liras karlnda Arapa basm harfleri ve kk bir basm tezgah satn alarak 1915 yl balarnda Halep'e getirmitir. Arapa basm harflerinde gsterilmeye allan Krte ses birimlerinin yetersizlii iin Hseyin Huzni, daha ok ran harflerinden kard yeni ekiller bulmu; yeniden Almanya'ya giderek bask kalb siparii vermitir. Yeni harflerle yaplm bask kalbnn tamamlanmasndan sonra Krte kitap basmaya balamtr. Bylece Hseyin Huzni Mukriyani, daha sonra gelitirilen ve imdiye kadar Irak ve ran'da Krtler tarafndan baaryla uygulanan Krte alfabenin kurucusu olmutur.104 1915 ylnda Mukriyani'nin matbaasnda baslan ilk kitap, Krt klasii Ehmede Hani'nin eseri "Mem Zin"dir. Hseyin Huzni'nin matbaasnda ok eser baslmamtr. Hseyin Huzni tarafndan baslan kitap ve dergilerin ok az bugne dek korunabilmitir. Bu matbaada "Krdistan", "iyaye Kurmanc" (Krt Da), "Botan", "Diyarbekir", "Soran " ve daha birok dergi baslmtr. Mukriyani'nin matbaas, 1925 ylna kadar Halepte varln srdrmtr.105 Mukriyaniden sonra matbaa Hseyin Huzni ynetimine gemitir. Bu dnemde yaynlanan Diyarbekir dergisi bu matbaada baslmaktayd. Bu dnemde kan eyh Said isyann ok geni ekilde ileyen "Diyarbekir" dergisini Krte ve Franszca olarak yaynlanmaytayd. "Diyarbekir" dergisinin sadece birka says kmtr. Matbaa, 1925 ylnda Halep'ten Badat'a, oradan da "Zare Kurmanci" (Krt Dili) diye isimlendirildii rak'ta bulunan Krt ehri Revvanduz'a tanmtr. Hseyin Huzni lmnden sonra, Giw Mukriyani matbaay Erbil'e nakletmi ve orada yakn zamana kadar kardeinin iini devam ettirmitir.106

104 105

Celile Celil, Krt Aydnlanmas, Avesta Yaynlar, stanbul, 2000, s.93 Celil, s.93 106 Celil, s.94

38

3. BLM 3. OSMANLI DNEM NDE KRT BASINI Osmanl matbaann gelitirilmesinden 250 sene sonra gecikmeli olarak

tanmtr. Dolaysyla tebasndan bulunan dier milletler de basnla ge tanmlardr. lk Trke gazete 1831, Arapa 1828 ve Farsa 1848 yllnda yaynlanmtr.107 lk Trke gazetinin kt 1831 ylndan tam 67 sene sonra Krtler de basn alannda faaliyetlerde bulunmaya balamlardr. Osmanl tabasnda gazete karan ilk aznlk Ermeniler olmutur. Osmanl dneminde stanbulda 414 Anadoluda 187 adet sreli Ermeni yayn yaynlanmtr. lk Ermeni gazetesi 1831 ylnda yaynlanan Lirokir gazetesidir.108 Krt aydnlarnn merkezi stanbul olmasna ramen ilk Krte gazete, Msrda yaynlanmtr. Zaten ilk gazeteyi karan Mikdet Mithat Bedirhan da stanbuldan srgnle Msra giden bir Osmanl Krt aydn idi. Mikdet Mithat Bedirhann mensup olduu Botan Beyi Bedirhan ailesinin Krt aydnlanmas ve modernlemesine ok byk katklar olmutur. Bedirhan Bey 1845 ylnda Osmanlya bakaldrarak Cizre merkezli Botan blgesinde hkmet kurup kendi adna para bastrmtr. 1847 ylnda Abudlhamid uzlama vaadiyle Bedirhan Beyi stanbula arm ve gzaltna alp daha sonra bir ordu gndererek Bedirhan birliklerini yenilgiye urattarak Bedirhan aeritine mensup herkesi Bedirhanlar stanbulda modern Krt milliyetiinin ncleri olmulardr 1900 yllarn banda stanbuldaki hemen hemen tm Krt oluumlarnda Bedirhan ailesi mensuplarnn katklar bulunmaktadr. Bu dnemde merkezi stanbulda bulunan; Krdistan Azm-i Kavi Cemiyeti (Krdistan Gl rade Dernei), Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti (Krdistan Dayanma ve Gelime Dernei), Krt stanbula getirtmitir. Tekrar bir isyan karmalarn engelemek iin gzlem altnda tutulan

107

108

Hassanpour, s. 345 Pars Tulac, ada Trkiye Ansiklopedisi, 3. cilt, stanbul, 1958, s.1658 (Aktaran: Celile Celil)

39

Ner-i Marif Cemiyeti (Krt Eitim Yaygnlatrma Dernei), Krdistan Muhabin Cemiyeti (Krdistan Sevenler Dernei), Hevi Krt Talabe Cemiyeti (Umut Krt renci Dernei), Krdistan Terii Mesai Cemiyeti (Krdistan Yasal almalar Dernei), Krdistan Teali Cemiyeti (Krdistan lerlerme Dernei), Krd Tekilat- timaiye Cemiyeti (Krt Toplumsal rgtleme Dernei), Krt Millet Frkas (Krt Ulus Partisi), Krt Kadnlar Teali Cemiyeti (Krt Kadnlar lerleme Dernei), Krt Tamim-i Maarif ve Neriyat Cemiyeti (Krd Eitim ve Yaynlar Yaygnlatrma Dernei) gibi ok sayda Krt Sivil Toplum Kurulular ve Partiler vard. leriki blmlerde anlatacak olan gazete ve dergilerin bir ounun bu kurulularn yayn organ olduu grlebilecektir. 20. Yzyln balarnda stanbul, modern Krt milliyetiinin en nemli merkezi durumda bulunuyordu. Osmanlya bal olan, Osmanlnn devamn isteyen bu Krt aydnlar dorudan ya da dolayl olarak o dnemde kan gazete ve dergilere katks olmutur. 1898 ylndan yayna balayan ilk gazete Krdistan dndaki tm gazeteler 1908 ylndan sonra yayna balamlardr. 1908 ylnda ilan edilen II. Merutiyeten sonra bata stanbulda olmak zere Osmanl topraklarnda gazete patlamas meydana gelmitir. Bir anda gazete yaynlama says artmtr. Bunun yansmas Krt Basnnda da grlmektedir. II. Merutiyetin ilann hemen akabinde 5 tane gazete yayna balamtr. Bu dnemde bulunan cemiyetler ve yayn organ gazete ve dergilerin olmasndan da anlald zere bir yasaklanma sz konusu olmamtr. Ana dilde eitim, yayn ve kltr almasna ynelik bir yasak sz konusu olmamtr. Bu gazete ve derneklerin ou aldktan birka sene sonra kapatlm ama Krt dili yznden deil Padiah ve hkmette kar muhalefette bulunduklar iin kapatlmlardr. Bu almann ana konusu olan Osmanl dnemi Krte sreli yayn almalar erevesinde Krte yayn yapan gazete ve dergiler zerinde durulacaktr. Gazete ve dergilerin kronolojik olarak ele alnd bu blm Osmanl dnemi Krt

40

basn kavramnn ana unsurlar olacaktr. Ayrca ele alnan gazete ve dergilerin ana aktrleri olana gazeteciler hakknda biyografik bir alma da yaplmtr. 3.1. Gazeteler 3.1.1. lk Krt Gazetesi; Krdistan (1898) lk Krt gazetesi olan Krdistan, 22 Nisan 1898de Kahirede yayn hayatna balamtr. Mikdat Mithad Bedirhan tarafndan kartlan gazetenin ilk be says Msrn bakenti Kahirede, 6-19 aras saylar Cenevrede, 20-23 aras saylar Londrada, 24-29 aras saylar Folkstonda, 30 ve 31. saylarysa Cenevrede yaymland. Gazetenin ilk be saysnda gazetenin knyesinde sahibi ve yaz ileri sorumlusu olarak Mikdat Mithad Bedirhan grnmektedir.109 Mikdat Mithat Bedirhan, gazetenin yalnzca be saysn karmtr. lk say "El Hilal" matbaasnda drt ve beinci saylar ise gazetenin kendi matbaasnda baslmtr. Basklar kk ebatta ve 2 bin adet baslmtr. Gazetenin ayda iki defa yaymlanaca duyurulmasna ramen dzenli olarak karlamamtr. Gazete, dil olarak Cizira Botan blgesindeki Krtler arasnda yaygn olan Krtenin Kurmanci lehesiyle yayn yapmtr. Gazetenin datm yntemi hakknda fazla bilgi edinilememesine ramen nerelere ulald bilinmektedir. rnei, Msrda baslan Krdistan" gazetesinin saylar, Suriye zerinden byk oranda Anadoluya ve Avurapaya da ulatrld bilinmektedir. Ayrca Suriyede datm olduu kaynaklarda belirtilmektedir.110 Gazetenn Kahire dneminde zellikle eitsel amalar gdlmtr. Mikdat Mithat Bedirhan, Krdistan gazetesinin ilk saysnn Franszca karlan ekinde gazetenin k amac ve grevini yle aklamaktadr: Gnmzde artk dnyada meydana gelen her trl olay gazeteler yazmakta. Birok eyi gazetelerden renmekteyiz. Fakat ne yazk k o kadar cesur, yiit ve mert olan Krtler byle bir
109

Janet Klein, Claiming the Nation: the Origins and Nature of Krdish Nationalist Discourse A study of the Krdish Press in the Ottoman Empire, A Master's Thesis Presented to The Faculty Of Princeton University in Candidacy for The Master's Degree, 1996, s. 2 110 Celil, s.26

41

eyden mahrumdurlar. Ben de siz Krtleri dnyadaki gelimelerden haberdar etmek, ilim ve marifetin yollarn gstermek, Krte okuma yazmaya tevik etmek iin bu gazeteyi karyorum 111 Bu ifadeden anlald zere gazetenin Kahire dnemindeki yayn politikasnda eitsel amalar arlkl rol almtr. Gazete ilk dnemlerde zelikle Msrda yaynland ilk 5 saysnda politik bir gazete hviyetinde deildir. Dil ve eitime daha ok nem verilmitir. Yaz ilerine gelen baz mektuplarn yaynlanmasndan da anlald zere gazete Krtler arasnda byk ilgi uyandrmtr. Krt blgelerine gnderilen gazete saysnn arttrlmas istendii grlmektedir. Her ne kadar gazete milli hasasiyetlere nem verdiini yazsa da Miktad Bedirhann yazd makalelerine ayet ve hadislerle desteklemesi paradoksal bir ekibde dnemin koullarnda milliyetilik ile dindarln ii ie gemesinin bir gstergesi olarak okunambilir. Krdistan gazetesi Suriye'de, zellikle de am'da byk ilgi ekmi olduu yine gelen okuyucu mektuplarndan anlalmaktadr. yle ki; ehirdeki Krt nfusunun ounluunu, deiik yerlerden buraya para kazanmak amacyla gelen kalifiye iiler oluturmaktayd. Gazetenin nc saysnda yaymlanan yazlardan birinin yazar unlar aktarm: "Bizim emrimizle datlan gazete am'a ulat, bir tanesini satn aldm. Krtleri topladm ve gazeteyi okudum. Memnun oldular. Yazlanlarn tmn de ok iyi anladlar. Yrekten etkilenmi olacaklar ki, hamall brakp yeni meslekler edinmeye karar verdiler... Birbirlerine yardm etmeye, ocuklarn eitime vermeye ve onlara sanat retmeye sz verdiler." 112 Okurlarn ilk Krte yayn organna ilgisi ve ona yneltilen sorular, gazetenin gerekliliini ve tam zamannda ortaya ktn gstermektedir. ok kii, Krt basnnda, anadilde bir yayn organnn olmaynn kendilerini uzun zamandr rahatsz ettiini ve endielendirdiini ifade etmitir. Okurlardan biri yaz ilerine yle yazmtr: "Her zaman, bizim Krtlere bakyor ve gece gndz endieyle dnyordum: Krtlerin ou gzpek ve hnerli olduu halde, neden hepsi de

111 112

Ycel, s.41 Celil, s.27

42

zanaattan ve bilgiden uzaklar, neden Krtler okuma-yazma ve eitimden mahrumlar. Bu dnceler beni tmyle endieye sald, zldm ve eziyet ektim. Ama imdi krler olsun ki, gazeteniz Krtlerin yararna yaynlanyor.113 lk saylarndan itibaren, gelen okur mektuplar dikkate alndnda gazetenin bir ihtiyaca karlk geldii, kendi hedef kitlesini oluturmaya baladn ifade etmek mmkn. Okur mektuplarndan anlald kadaryla gazeteye biilen rol, halkn klavuzu, rgtleyicisi ve danman olmas, bunun iinde, politik ve sosyo-ekonomik hayatn sorunlarna yeterli ve kapsaml zmler getiren dnceleri yaynlamas olmutur. Adana'dan, Seyyid Tahir Botani'nin on be bin Krt hamal adna yazd mektubu ilgi ekmitir. Hamal Krtler, kt kaderlerinden, ekilmez alma koullarndan ikayeti oluyor ve kendileri hakknda daha sk yazmalarn rica ediyorlard. Mektupta, gazetenin her saysndan Adanal hamallar iin elli adet gnderilmesi ricas da vard. Mektuba yant veren Mikdat Bedirhan, bu ricalarn yerine getireceini, Osmanl ynetimi yaynn yasaklam olmasna ramen, gazetenin illegal kanallarla ellerine ulaacan bildirmitir. Ancak Mikdat Bedirhan, padiah ynetimine kar yaklamnda politik basiretsizlik gstermi. Krdistan'n be saysnda da, padiah kzdracak sorunlar ilemitir.114 Mikdat Bedirhan Krdistan'n ilk be saysndaki makaleler imzasz yaymlanmtr. Kullanlan materyallerin ve makalelerin incelenmesi, birka nemsiz istisnayla, tm yazlarn editrn kaleminden getii dncesini akla getirmektedir. Gazeteye yaz yazacak gazeteci ve muhabir sknts vard. Mikdat Bedirhan, Kahire'de eitim kurumlarnda okuyan Krtlerle, ayrca, El-Ehzer niversitesi rencileriyle ve daha ok Sleymaniye ile Kerkk'ten okul arkadalaryla iliki iindeydi. Bunlarla birlikte, Krdistan Gazetesinde yaynlanan makalelere baktmzda grnmektedir ki, Mikdat Bedirhan henz belirli bir dzene ve sistemli bir programa sahip deildir.115

113 114

Celil, s.28 Celil, s.28 115 Celil, s.29

43

Gazetenin datlmas ve okunmas bata Diyarbakr olmak zere birok ilde yasaklanmtr. Yasaklara ramen gazete gizli yollardan Krtlerin yaad ehirlere girerek gizli gizli okuyucu bulmutur. Bu gazete Krtlerin yaad geni corafyadaki okuyucularnn yansra, am-Adana yrelerinde ve Avrupa'da da datlmtr. Osmanl ynetimi, gazetenin datlmasna kar sert tedbirler almtr. Bu gazeteyi satn alanlara dahi, sert cezalar uygulamaya balanm, Osmanl padiah Abdlhamit, yaplan bu faaliyetlere bir son vermek iin Mithat Bey'in Msr'dan karlmasn istemitir. Fakat buna ramen gazete yaynlanmaya devam etmitir. Krdistan gazetesinde ayrca Krt tarihi de ele alnm olup Krt halkna seslenilerek eitime nem verilmesi istenmitir. Aydnlanma ve bilginin nemi konusu srarla belirtirmitir.116 Gazetenin datlmasna ve okuyucu zerinde basklar yaplmtr. Gazetenin 3. saysnda, Sultan Abdulhamid'e, Mithat Bey'in yazd Osmanlca dileke yer almtr. Padiahtan, Krtlerin geriliini giderecek olan bu gazeteye engel olunmamas iin bir ferman verilmesini istenmi, fakat olumlu bir karlk alnamamtr.117 Krdistan Gazetesi grd basklardan dolay yayn merkezini Avrupaya tamasyla gazetesinin yayn periyodunda Avrupa Dnemi denilebilebecek bir sreten sz edilebilir. Krdistan Gazetesinin sk sk yer deitirmesi yaynn aksamasna neden olmutur. Bu yayn deitirme ile ilgili olarak 15 Ekim 1898 tarihli Osmanl gazetesinin 22. saysnda yer alan haberde Bedirhan Paazadelerden Abdurrahman Bey biraderimiz, Msrdan tesis ile nerine balad Krdistan gazetesine devam etmek iin ehrimize gelmi ve matbaamzda tabettirip altnc ve yedinci nshasn neretmitir diye yazlmaktadr. 118 Krdistan gazetesinin tarihindeki ikinci dnem, gazetenin Kahire'den Cenevreye tanmasyla balamtr. 6. Say Cenevrede Mikdat Mithad Bedirhannn kardei Abdurrahman Bedirhan tarafndan baslmtr. Mithat Bedirhan zamannda
116 117

Ycel, s.40 Hassanpour, s. 348 118 Ycel, s.44

44

gazete daha ok Krt dil ve kltrne nem vererek Krtlerin aydnlanmas rolunu stlenirken Abdurrahman Bedirhan zamannda Krtlerin ikayetlerini padiaha aktarma grevi grmtr. Kahire'den Cenevreye tanmasndan sonraki ilk gnlerde Krdistan, nceki biim ve ebatyla ayda iki defa olmak zere yaynn srdrmeye devam etmitir. Ancak ok gemeden periyodik dzeni aksamaya balam ve tiraj zaman zaman iki yze kadar dmtr. Sonraki yllarda yaz kurulu sk sk yer deitirmitir. Londra, Folkstan, yeniden Cenvre ve Kahire. Bunda, padiahn casuslan tarafndan yaplan takipler ve editrn duyduu maddi skntlar rol oynamtr. Krdistan gazetesinin yayn tarihinde bundan sonraki dnem, 1900 Hazirannda Londra, ayn yln 15 Eyllnden itibaren de Folkstan'da. Prens Sabahattin ynetiminde karlan Jn Trk gazetesi "Osmanl" ile ideolojik ve politik olarak yaplan sk ibirlii dnemi olmutur.119 Gazete 1902 ylnda yayn hayatna son vermitir. Bu gazetinin kurulu tarihi olan 22 Nisan gn gnmzde dnyadaki tm Krtlerce Gazetecilik Gn olarak kutlanlmaktadr. Krdistan gazetesinin ttihat ve Terakkinin kontrolnde olduuna dair

eletiriler yaplmaktadr. Hata baz Krt aydnlar Krt gazetesi olarak kabul etmemektedir. Gazetenin Avrupa dneminde ttihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan karlan Osmanl gazetesinin matbaasnda baslmas bu eletirilere dayanak oluturmaktadr. ttihat ve Terakkinin yayn organ Osmanlnn defalarca Krdistan gazetesi lehine propaganda yaptn anlatan Ferhad Pirbal, Krdistan gazetesinin da ayn biimde Osmanl gazetesi ve ttihat Terakkiyi desteklediini dile getirereke unlar ifade etmektedir: Osmanl gazetesi yaz kurulu yesi ve ittihat Terakki kurucularndan

119

Celil, s.31

45

shak Skuti ldnde, 14 Mart 1902 tarihli Krdistan gazetesinin 30. saysnda basal mesaj yaynland.120 Osmanl gazetesi ile Krdistan gazetesinin yaynland yer ve tarihlerin ayn olduunu belirten Ferhad Pirbal u bilgileri vermektedir: Osmanl gazetesi 1897 ylnn 12 sayndan 1904 ylnn 11. ayna kadar srasyla Cenevre, Volkstown ve Kahirede yaynland. Krdistan gazetesi de 1898 ylnn 4. ayndan 1902 ylna kadar ayn yerlerde yani Cenevre, Volkstown ve Kahirede yaynlanmtr.121 Ferhad Pirbalun syledii bu hususlar Krdistan gazetesinin ttihat ve Terakki Cemiyetinin yayn organ olduunu ispatlamaya yetmemekte ancak her iki hareket arasnda gl bir iliki olduunu gstermektedir. Ali Haydar Ko da Osmanl gazetesi 1898de Krdistan gazetesinin kmasnda etkili olmu ve Krtlerin basn alanna ilgi duymalarn salayan gazetelerden bir olduunu122 ifade etmektedir. Osmanl gazetesinin 1896-1898 yllar arasnda toplam 108 say Dr. Abdullah Cevdet ynetiminde kt. Abdullah Cevdetin daha sonra yaynlanan Krt gazetelerinde Krte yazlar yazdn bilinmektedir. Dolaysyla bu durum Krdistan gazetesinin ttihat ve Terakkiden destek ald tezini desteklemektedir. Paradoksal bir ekilde Trk milliyetiliinin gelimesinde nemli bir role sahip ttihat ve Terakki ile Krt milliyetiliinin gelimesinde azmsanmayacak bir rol olan Krdistan gazetesi arasndaki ibirlii dikkate deerdir. 3.1.2. Krt Teavn ve Terakki Gazetesi (1908) Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti'nin yayn organ olarak 1908 ylnda yaynna balamtr. Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti (KTTC) tznde, bu cemiyetin Krte ve Trke haftalk bir gazete yaymlayaca belirtilmitir. Buna uygun
120

H. Bengin, Acaba Krdistan Gazetesi (1898-1902) ttihat ve Terakkinin Yayn Organ myd? http://www.Krdistan.nu/dk-yazilar/h_bengin_Krdistan_gazetesi.htm, e.t: 15.07.2008 Bengin, a.g.y, 15.07.2008

121 122

Ali Haydar Ko, Osmanl Basn ve Krtler, http://www.demanu.com.tr/arsiv/23_11_2006_179sy/niv_14_alihaydar.htm, e.t: 18.07.2008

46

olarak Cemiyetin yayn organ olan Krt Teavn ve Terakki Gazetesi (KTTG) stanbul'da yayna balamtr. Cemiyet tarafndan seilen imtiyaz sahibi, mdr ve yazar Sleymaniyeli Tevfik, bayazar ise Diyarbekirli Ahmet Cemil (Tiyatrocu Orhan Asenann babas) dr.123 Gazetenin ilk saynn birinci sayfasnda gazetenin hem knye bilgilerini hem de gazetenin kime ak olduu ve fiylat hakknda bilgi ieren u metin yaynlanmtr; Cemiyet'in vasta-i ner-i efkrdr. Tarih-i tesisi: 1324 [1908] Cemiyet tarafndan mntahab sahib-i imtiyaz ve mdir ve muhaRriri: Sleymaniyeli Tevfik Sermuharriri: Diyabekirli Ahmet Cemil Tara iin senelii posta cretiyle beraber 80 ve alt ayl 45 kurutur. Nshas 1 kurutur. Krt erbab- fikir ve kalemine daima sahibelerimiz aktr. Dercolunmayan (yaynlanmayan) evrak ve sr (eserler) iade olunmaz. darehanesi: Vezneciler'de Krt Teavn ve Terakki Merkez-i Umumisi'dir.124 Gazete logusunun Trke olarak Hafta da bir kez kar, dini, ilmi, siyasi, edebi ve sosyal bir gazetedir ibaresi yer almaktayd. Ayrca gazetenin ilk saysnda cemiyet yeleri iin be kurua satlmakta olduu belirtilmektedir. KTTG, 1898'de yaymlanmaya balayan Krdistan adl ilk Krt gazetesinden sonra Krte diliyle yayn yapan ikinci gazetedir. Krdistan gazetesinde Kurmanci Krtesiyle yazlara yer verilmiken bu gazetede Kurmancinin yan sra Sorani lehesi de

123 124

Malmisanij, Krt Teavn ve terakki Cemiyeti ve Gazetesi, s.55 Malmisanij, Krt Teavn ve terakki Cemiyeti ve Gazetesi, s.56

47

kullanlmtr.125 Bylece Krt Tevavun ve Terakki gazetesi Sorani lehesini kulanan ilk gazete olma zeliini de tamaktadr. Krdistan gazetesi 15 gnde veya ayda bir karken, KTTG haftada bir kez kmaktayd. Krdistan gazetesi Avrupa ve Msr'da yaymlanmtr, lkeye girii yasaklanmtr, KTTG ise hem legal olarak yaymland hem de stanbul'da yaymland iin nispeten daha kolay datlmaktayd. lk sayda u yazlar yer bulunmaktadr: Mukaddime; Sleymaniyeli M. Tevfk Cemiyetin Beyannmesi Telhs-i Siyas; E. A. Krtler ve Krdistan; Babanzade smail Hakk Osmanl Amerikas ve Saadet-i Mstakbele-i Air; Diyarbekirli Ahmet Cemil Askerlik; Sleymaniyeli Fethi Mhim Bir Arza; Reis-i Cemiyet Seyid Abdlkadir Krtler ve ecat-i Akvam; Malatyal Bedri Lisnmz Krte; Bedizzaman Molla Said-i Krd'nin Nasyihi Ey Gel Kurdan!; Seyyah Ahmet evki Baban Krtesi; Meqsd Kirdewebnewey Cem'yet Krte iirler; Sleymaniyeli Tevfik Krt Erbab- Fikir ve Kalemine Ricanme Haberler126

125 126

Hassanpour, s.256 Malmisanij, Krt Teavn ve terakki Cemiyeti ve Gazetesi, s. 57

48

En az dokuz saysnn ktn bilinen Krt Teavn ve Terakki Gazetesi'nin baz saylarnn yaym tarihleri yledir: No 1. 5. 6. 7. 8. 9. Yaymland Tarih 22 Terin-i sn 1324 (11 Aralk 1908) 20 Knun- evvel 1324 (2 Ocak 1909) 27 Knn- evvel 1324/ (9 Ocak 1909) 3 Knn- sn 1324/ (16 Ocak 1909) 10 Knn- sn 1324/ (22 Ocak 1909] 17 Knn- sn 1324/ ( 29 Ocak 1909]127

Krt Teavn ve Teraki gazetesinin ilk saylar 8 sayfa olarak km fakat beinci saydan itibaren sayfa says artrlmtr. lk sayda genelde cemiyetin faaliyetlerine yer verilmitir. Bu gazetede Sleyman Nazif gibi yazarlarn da almalarna rastlanlmaktadr. Gazetede yer alan yazlar arasnda iki ilgin yaz bulunmaktadr. Bunlardan biri gazetenin 2. saysnda Krtler ve Krdistan ve 7. saysnda zmir Krdistan Deil balkl yazlarda Krtlerin vld ve kendilerine ynelik basklar eletiren Krt kkenli Sleyman Nazife aittir. Nazif daha sonra zellikle 1920'lerde Krtler konusunda fikirlerini deierek son derece tutucu bir dnya grne sahip olmutur.128 Gazetede Krt dili ve edebiyat youn olarak ilenirken, Krtlerin kendi dilleriyle eitim yapmalar iin okul istemeleri ska vurgulanmaktadr. Gazetenin bal olduu Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti, 25 Eyllde stanbul Veznecilerde bir kulp amtr. Kulubn amac ayn dncede olan insanlar bir araya toplamaktr. Cemiyet ayrca Diyarbakr, Erzurum, Mu, Bitlis ve Musulda birer ube amt. 129

127 128

Malmisanij, Krt Teavn ve terakki Cemiyeti ve Gazetesi, s. 58 Alakom, s.106 129 Naci Kutlay, ttihat Terakki ve Krtler, Beybn Yay. Stockholm,1992 s.42 (Aktaran: Malmisanij)

49

Gazetenin 3. saysnda eitimin neminde bahseden smail Hakk Babanzade, Krt ocuklarnn anadilde eitilmesinin neminden bahsetmektedirr. Babanzadenin bu makalesi politik bir propagandann yan sra adalamann ve Krt edebi dilinin gelimesinin bilimsel temellerini ortaya koyduu eklinde yorumlanmaktadr.130 KTTG'nde yaymlanan Diyarbekirli Mazharzade Mazhar'n "Ktbhaneler" balkl yazs zerinde de durmak gerekir. Bu yaz, ktphaneler konusunda Krt basnnda rastladmz ilk yazdr. Mazharzade'nin ktphanecilik konusundaki grlerinin ou, ada ktphanecilerin de sahip ktklar grlerdir. Ona gre, daha ksa, daha emin yoldan hedefe ulamak iin okullarla beraber bir de ktphanelerin kurulmasna ve oaltlmasna nem verilmeliydi. renci genler, istedikleri kitaplar, renim iin gerekli aralar kendi balarna salayamadklarndan ilerleme ve olgunlama yolunda nlerine kan engellerle uramaya mecbur olmaktadrlar, bu ise onlarn gayret ve faaliyetlerini, eitime kar isteklerini azalttndan dolay milletin mutluluk ve selamet binalarna tahrip edici bir darbe indirmektedir.131 Krt dili ve edebiyatna verilen nem sonraki saylarada da ilenmitir. Krtlerin kendi dilleriyle eitim yapmalar iin okul istemeleri ska vurgulanmtr. Gazetenin bal olduu Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti, 25 Eyll 1908de stanbul Veznecilerde bir kulp amtr. Kulubn amac ayn dncede olan insanlar bir araya toplamak, Krt dilinin gelitirilmesine katk salamakt.132 Bir sivil organizasyon olarak Krt Teavn ve Terakki Cemiyetinin yayn organ olan bu gazetede yazlar hem Trke hem de Krte yaynlanmaktayd. Gazetenin yazarlarndan bazlar unlardr: Gazetede Trke yaz veya evirileri yaymlananlar arasnda Babanzade smail Hakk, Diyarbekirli Ahmet Cemil, Diyarbekirli Mazharzade Mazhar, E.A., Erzincanl Hamdi Sleyman, Haydarizade brahim Efendi, Hseyin Paazade Sleyman, Mahmud Muin, Malatyal Bedri, Molla

130 131

Celil, s. 63 Malmisanij, Krt Teavn ve terakki Cemiyeti ve Gazetesi, s. 60 132 Ycel, s.50-51

50

Said-i Nursi, Seyid Abdlkadir, Sleyman Nazif, Sleymaniyeli Fethi, Sleymaniyeli M. Tevfik, Sleymaniyeli Seyfullah.133 Krte yazanlardan Sleymaniyeli Tevfik yazlarn Sorani lehesi ile dierleri Kurmanci olarak yazmlardr. KTTG'nin yaynland bu dnemde tm iletiim zorluklarna ramen gazete, Krt blgesi ile ilgili birok haber yaynlamtr. Dounun en cra kelerine dahi ulam olan gazetenin yayn 9 ay srm, 1909 ylna gelindiinde 31 Mart olay patlak vermi ve gazete alanlarndan bazlar yakalanarak Bekirolu Bl namyla tannan nl hapishaneye gtrlmtr.134 3.1.3. ark ve Krdistan Gazetesi (1908) ark ve Krdistan, 1908de yayn hayatna balamtr. stanbulda haftada iki kez karlan 4 sayfalk gazetenin tm yazlar Arapa harflerle Trke ve Krte olarak yaynlanmtr. Ka say kt bilinmeyen gazetede arlkl olarak arkn durumu, Krtler ve Bosna Hersek ile ilgili yazlar yer verilmekteydi.135 stanbul'da kan Krte dergi ve gazetelerin belli bir cemiyet tarafndan karldn bilinmekle birlikte ark ve Krdistan Gazetesi'nin hangi Krt cemiyeti ile ilikisi olduu tespit edilememesine ramen knye bilgilerine ulalmtr. Gazetenin sahibi olarak kaytlara geen isimlar unlardr: Ehmed erif Herseki (Hersekili Ahmet erif) Bedriy Meletiy (Malatyal Bedri) ve smail Hersek (Hersekli smail). Sorumlu Yaz leri Mdr ise Ehmed erif Herseki (Hersekili Ahmet erif) ve bayazar ise Bedriy Meletiy (Malatyal Bedri)dir.136 lk Saysnda yer alan baz yazlar: 133 134 135 136

Krtler ve Krdistan M. Bedri (Malatyal Bedri) Vatan paralamak istiyen kiiler Bedri

Malmisanij, Krt Teavn ve terakki Cemiyeti ve Gazetesi, s. 65 Derya Deniz, Krt Basn Mizgn Dergisi, stanbul, Say:20, s.21 ark ve Krdistan Gazetesi Yaynda [1908], http://www.Krdistantime.com/?p=80, 24.10.2007

Malmisanij&Mahmud Levend, Li Krdistana Bakur Tirkiy Rojnamegeriya Krdi (1908 1992) (K.Irak ve Trkiyede Krt Basn 1908-1992), z-Ge Yaynlar, Ankara, 1992, s.24

51

Konferansn muhtemel sonular smail Herseki Krtler yine muhtatr Said-i Nursi Milletin Korunmas Topu Yzba Ali Vesfi Bosna Hersek Bedihan ark ve Krdistan Bosha Hersekteki Katoliklerin Mslmanlar zerindeki basklar Bosna Hersekte Girit Meselesi Kosova mebuslar137

lk saynn yaz balklarndan yola karak Osmanl Devletinin eitli blgelerinde bulunan Krtlerin durumu ile birlikte Balkanlardaki sorunlar gibi Osmanlnn yz yze olduu dier sorunlar da gazete ieriinde kendisine yer bulabilmitir. 3.1.4. Krdistan (1908) kinci Merutiyetten sonra stanbulda 1908 de yayna balamtr. lk Krt gazetesi olan Krdistan gazetesi ile ilikisi olmayp sadece ayn benzerlii tayan baka bir gazetedir. Daha sonraki dnemlerde bu isimle ok gazete ve dergi karlmtr. Daha sonraki dnemlerde ran, Beyrut, Azerbaycan, Trkiyede bu isimle dergi ve gazetelerin kt bilinmekmektedir. Bedirhan ailesi mensuplarndan Sreyya Bedirhan hapisten ktktan sonra bu gazeteyi karmaya balamtr. Yaklak bir yllk hayat olan bu gazete, 13 Nisan 1909 ylnda kapatmtr.

137

Mamisanij&Levend, s.26-27

52

3.1.5. Peyman (1909) kinci Merutiyetten sonra Diyarbakrda ttihat ve Terakki tarafndan ilk says 15 Haziran 1909 ylnda yaynlanmtr. Haftalk bir yayn periyoduna sahip olan gazete her pazartesi yaynlanmakta idi. Mirikatibizade krnn mtiyaz Sahibi ve Sorumlu Yaz leri Mdr olduu gazetenin bayazar E. Baki idi. Devlet matbaas olan Diyarbakr Vilayet Matbaasnda baslan gazete Diyarbakrda yaynlanan ilk zel gazete olarak bilinmektedir. ok dilli bir yayn ieriine sahip olan Peymanda, Ermenice, Sryanice, Arapa ve Krte haber ve yazlara yer verilerek bazen bu dillerde zel sayfalar yaplmaktayd. 138 Krte gazete kategorisinde deerlendirilmesi sadece baz saylarnda Krte yazlar yaynlanmasndandr. Bylece Osmanl tarafnda karlan bir gazetede ilk kez Krte dilinden ierie yer verilmesi anlamnda bir ilki tekil etmektedir. Hilmi Ziya lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi adl eserinde Ziya Gkalpn bu gazetede Vedat, Tevfik Sedat, ve Mehmet Mehdi isimleri ile yaz yazdn belirtmektedir. Gazetenin 12. saysnda Ziya Gkalp Selanikteki ttihat ve Terakki kongresine gitmeden hemen nce yazd Sureti Nutuk balkl Krte ve Trke bir yaz yazmtr.139 Diyarbakr vilayet matbaasnda baslan Peyman Gazetesi toplam 12 say yaynlanmtr. Son says 31 Austos 1909 ylnda ktktan sonra yaynna son verilmitir. 140

138

Mehmet Mercan, Anadoluda Gazetecilik ve Diyarbakr Basn, Gneydou Gazeteciler Cemiyeti Yaynlar, Diyarakr, 1998, s.45 139 Ycel, s. 51 140 Yucel, s.52

53

3.1.6. Amidi Sevda (1909) Ali Emiri tarafndan karlan gazetenin sahibi Mehmet kri Diyarbekiridir. Amidi Sevdann kapanda unlar yazlmtr: Her on be gnde bir nerolunur. lm, fenn, itima, edeb gazetedir. 141 Sahib-i mtiyaz ve Mdr: kr Amid. Basld Yer: Diyarbakr, 4 Matbaa-i Amid. Boyutlar: 20x28 D kapak ana balk altnda "Diyarbakr- Elcezire: Mesopotamie" ibareleri

vardr142

Amide Re yani Kara Amid adyla da anlan dergi 1909 ylna stanbulda Trke olarak 6 say karlmtr. Kara Amid Diyarbakrn eski ismidir. Bu gazetede baz Krte yazlara da yer verilmitir. 3.1.7. Jn (Yaam) 1918 -1919 yllar arasnda Jn dergisi 25 say yaynlanmtr. Daha nce ayn isimle yannlanan derginin kapatlmasndan sonra ayn isimle gazete olarak yayna devam etmitir. Baz kaynaklarda Jn dergisi ve gazetesini ayr ayr ele alnmaz, ikisinide dergi olarak grlmektedir. Yayna balama tarihi tam olarak bilenmemektedir ama Jn dergisi son says 2 Ekim 1919da yaynlandktan sonra kapanm olduu gz nnde bulundurulduunda bu tarihten sonra gazete olarak yaynna devam ettii dnlebilir. Gazetinin ilk sayfasnda yle yazlmaktadr; Haftalk Gazete Din, Edebiyat, ctimaiyat ve ktisadiyattan bahseder Trke - Krte Mecmuadr.143 Gazete abonelik sistemi ile datlmaktadr. zerine Ylk Abone bedeli 130 kurutur diye yazlmtr.
141 142

Mamisanij&Levend, s.45 Mamisanij&Levend, s.457

54

Yukarda ifade edildii gibi ayn adla 1918-1919 yllar arasnda Krte bir dergi yaynlanmtr, bu derginin son sorumlusu ve ynetmeni Memduh Selimdir. Jn gazetesinin ynetmenliini de Memduh Selim stlenmitir. Bu iki yayn organnn birbirinin devam yayn olduu organ anlalmaktadr. olarak kt Jn veya Gazetesinin onlar Krdistan Teali Cemiyeti'nden ayrlan bir kesim tarafndan kurulan Krd Tekilat- Cemiyetinin tarafndan timaiye karld

dnlmektedir. nk Memduh Selim, Krdistan Teali Cemiyeti'nden kopan bu grupla birlikte hareket etmitir.144 imdiye kadar kaynaklarda kendisinden pek sz edilmeyen bu yayn, aratrmac Ali Birinci'ye gre Bedirhanzade Ahmet Sreyya Bey tarafndan karlmtr. Birinci bu yannn bir taraf Trke, bir taraf Krte olarak yaynlandn ifade etmektedir. 145 3.1.8.Gaz (ar) Ekrem Cemil Paa hatralarnda Gazi Gazetesinin Krdistan Cemiyeti tarafndan 1919 ylnda yaynlana baladn ifade etmektedir. Diyarbakrda yayna balayan gazete birka say ktktan sonra Krdistan Cemiyetinin kapatlmas ile kk bir matbaada yaynna devam etmitir. Tam olarak ne zaman yaynna son verildii bilinmemektedir. Gazetede Avukat ehid Hac Muhammed Efendi, ehid Cemil Paazade Cevdet, Pertew Beg Lici, Ali, Mirikatibizade Cemil Beg, Henizade Reat yazlar yazmtr.146

Alakom, s.108-109 Alakom, s.108 145 Ali Birinci, Merutiyet Matbuat (1324-1325), Kebike- nsan Bilimleri iin Kaynak Aratrmalar dergisi, stanbul, 1995, Say.2, s.145 (Aktaran: Mamisanij&Levend) 146 Mamisanij&Levend, s.288
144

143

55

3.1.9. Bangi Krdistan(Krdistana Sesleni) (1922) 1914 ylnda yine Kuzey Irakta Bangi Krt isimli bir dergi kmtr. O derginin bu gazeteye benzer birok yn oluduu iin ikisi ayn sanlmaktadr. Bundan dolay olsa gerek ou kaynak bu gazeteye yer vermemektedirler. Fakat aratrmalar sonunda grlmtr ki ikisi ayn olmayp biri dergi dieri gazetedir. Zaten ayn tarihte de kmamlardr. 2 Austos 1922 ylnda Sleymaniyede haftalk olarak yayna balamtr. mtiyaz sahibi ve bayazar Mirliwa Mustafa Paa Yamolki olan gazetede Krtenin yan sra Trke ve Farsa sayfalar da bulunmaktadr. Trke editr; Refik Hilmi, Farsa editr ise Ali Kemal ve M. Nuriydi. Gazete logusunun hemen altnda Haftalk ilmi, ctimayi, edebi gazetedir ibaresi yer almaktadr. Badat Darl - islam matbaasnda baslan gazete Kerkk ve Erbilde datlmtr.147 lk 13 says 6 sayfa olarak baslan gazetenin ebatalar 34cm x 21 cm olup 14 saydan sonra 4 sayfa olarak baslarak ebat 50cm x 38cm olarak bytlmtr. 148 Gazetenin mtiyaz Sahibi Mirliwa Mustafa gazetenin amacn ilk sayda yle aklamaktadr: Bu gazete tm Krtler iindir. Yiit Krtleri uyandrma ve atalar haknda bilgilendirmek iindir. Krtler her eyden mahrum, dnyadan habersizler. Bunun sebebi cahiliktir. Zaman silah ve sava zaman deil. Zaman ilim ve eitim zamandr. Ey Krtler gelin Bangi Krdistan dinleyin. Bangi Krdistan vatan ve vatan evlatlarn aydnlatmak iindir149 Resmi olarak mtiyaz Sahibi Mirliwa Mustafa Paa grnse de gazetenin ilk says Trke blmnde Krt aydnlarna seslenildii yazda, gazetenin krtasiye giderlerinin Krdistan Cemiyeti tarafndan karland belirtilmektedir.

147 148

Cemal Haznedar, Bangi Krdistan, Bir Dergisi, say 1, Diyarbakr, 2005, s. 68 Haznedar, s.72 149 Haznedar, s. 79

56

Gazetenin ierii ile ilgili olarak unlar belirtilebilir: Gazetenin ilk saysnda tm Krtlerin kurban bayram kutlanarak Krdistan Cemiyeti yelerini bayramlamak zere Haci Mustafa Paann evinde toplamaya aran bir duyuru dikkat ekmektedir. Gazetenin Trke blmnde Refik Hilmi Krdistannn Geri Kalma nedenleri balkl yazsnda, okuyucular her trl garaz ve aibeden uzak bir gr ve dnceyle fikir yrtmeye ynelterek, okuyucusundan Dounun geri kalma nedenlerini aratrlmasn istemektedir. Krtelerin lim, rfan ve fazilet asndan teki millet ve kavimlerin ok gerisinde olduunu ifade ederek, O halde hem geri kalmlmzn nedenlerini, hem de inkar mmkn olmayan geri kalmlmzn iyicene aratrrsak doal olarak gzmze en bata eitimsizlik arpacaktr. Evet, bugn hl Ortacadan km vahi milletler hari tutmak artyla, oturduklar blgede eitim ve sanatlar asndan Krt milleti kadar geri kalm bir millet dnlemez. 150 diyerek Krtlerin eitime nem vermesi gerektiine iaret eder. Gazetede dikkat eken bir dier yaz da darda bulunan saygn Krt aydnlarna hitaben yazlan bir yazdr. Bu yazda gazetenin Krdistan Cemiyeti tarafndan krtasiye masraflarnn karlnd ifade edilip fakat Cemiyetin kayanaklarnn snrl olduu ve uzun sre masraflar karlayacak bir fedekarlkta bulunamayacana iaret etmektedir. Bu gazetenin devamll iin yardmlama ve gayrete ihtiya olduunu ifade ederek, Biz bu gayreti yabanclardan dilemiyoruz. Szmz Krtlk uruna almak ve Krtleri ilmi olarak ilerleyip ykseldiini grmek isteyen Krt yurtseverlere yneltiyoruz151 Bu yaz, gazetenin ekonomik skntlar iinde olduunu gstermektedir. Gazetede ayrca slam ve Krt tarihi hakknda yazlarn olduu da

grlmektedir. Gazetenin Farsa sayfasnda ise ran Krtlerine hitaben yazlara yer verilmektedir. Toplam olarak ka say yaynland bilmeyene gazete 1926 ylna kadar yayn srdrmtr.

150 151

Haznedar, s. 80 Haznedar, s. 81

57

3.2. Osmanl Dnemi lk Krte Dergiler (1900-1923) 3.2.1. Roj Krd (Krt Gnei) Dergisi (1913) Krt Talebe Cemiyeti Hev yelerinin abalaryla yaymlanan ilk periyodik yayn olan Roj Krd dergisi, 6 Haziran 1913 ylnda stanbul'da yaynlana balam ve drt say kmtr. Ayda bir kere kan derginin her says 32 sayfadan olumaktadr. Roj Krd'n ynetim yeri Hev derneinin bulunduu daire, datm yeri ayn dernein merkezinin yan sra afak Ktphanesi de bu i iin kullanlmtr. Trke ve Krte (Kurmanci ve Sorani Krtesiyle) yazlar ieren derginin imtiyaz sahibi ve sorumlu mdr Abdlkerim (Sleymaniyeli Abdlkerim)'dir. Harbiye Oklunuda okuyan Sleymaniyeli Abdlkerim daha sonra topu yzbas olmutur.152 Derginin ilk saysnda Roj Krd dergisinin amac yle aklanmt: "Kukusuz yine en basit tabir ile iinde bulunduumuz zamana ve gelecee layk bir ilerleme gayesi, siyasi ihtiraslardan bamsz bilimsel ve sosyal bir yol (meslek). Baka hibir ey. te bugn Krt genlii Krtle ve leme kar, bu gayenin ykledii bir grev altndadr. Bu genlik, bu grevi iyi yerine getirmek, Krtle her taraftan vurulan hakaret tokadn, ilerleme ve bilme (irfan, kltr) ile reddetmek iin ant imitir. imdi ancak 'ynesi itir kiinin, lafa baklmaz' diyebiliriz."153 Derginin ieriine bakldnda Krt tarihi ve diline nem verilen yazlarn arlkta oluduu gze arpar. lk saysnn kapanda Selahaddin Eyubinin resimi yer almtr. Derginin ilk sayfasnda Roji Krt imzas derginin amac belirtilmitir.

152

Malmisanij, Krt Talebe Hevi Cemiyeti, lk Legal Krt renci Dernei, Avesta Yaynlar, stanbul, 2002, s.138 153 A.Meretowar,C.Amedi, S. Azad Aslan, Roji Krd (Kovara Cemiyeta Hvi Hevi Cemiyeti Dergisi), War Yaynlar, stanbul, 2002, s.14-15

58

Abdullah Cevdet Bir Hitap balkl yazsnda; ster kalemi olsun, ister pratii olsun dnyada hibir byk bir cesaret yoktur ki byk byk cesaret ve yrekliliin yardmyla meydana gelmi olmasn. Krd genlerine bu prensibi iddetle arz ederim. Milliyetlerin ne kt ve olutuu devirdeyiz154 diyerek genlere hitap etmektedir. Cevdet yazsnda yle devam etmektedir: Belirli ve sekin bir ahsiyete sahip olmayan bir ferdin hibir toplumsal deeri olmad gibi ahsiyetine sahip olmayan bir milletin de esamisi Okunamaz, ve konuan hayvan suretinden baka bir ey olmaz.155 Krd Talabe Cemiyeti ve Krdlerin Makam- Hilafete Hizmetleri yazsnda, Kerkkl Necmeddin, Hilafete Krtlerin Osmanl ile olan ilikileri dris-i Bitlisinin abalar ve Krtlerin Hizmetleri balkl yazsnda hilafete sadakatini atmaktadr. H, imzasyla yaynlanan Derda Deva balkl yazda Roji Krd dergisinin nemini ve abalar anlatlmaktadr. Hnin gazetenin ynetim ve yazar kadrosundan olmad yaplan srarlar sonunda yaz yazd yaznn ieriinden anlalmaktadr. Haputlu H. B., Garpla ark Milliyet Cerayanlar balkl yazda; Avrupa, gemi asrdan Hristiyanlk mezhepleri arasnda meydana gelen mthi kanl ihtillaler ve bunlarn dourduu eitli facialar ve sefaletler ierisindeki aresizliini156 anlatp Avrupa ile slam dnyas arasnda bir karlatrma yapmaktadr. Kerkkl Necmedin, ayn sayda Ahval-i ctimayemiz Krtlerin toplumsal durumlarn aklamtr. Fahri, yaradldan gelen kaabiliyet yle bir harika ve bahedilmi bir geni alanda varolmu ki btn vahet ve karanlklar kendi kontrol altna alarak insanln gerek bulularnn sebeplerini hazrlamaya alandr157 diyerek Krtlerin Medenileme Kabiliyetlerine deinmitir. Mithat Hkmetin Genel Kuvvetleri balkl yazda Ayrlk ve Eitliinin gereklii, bu husutaki fikir ve ayrlklar ve bu konudaki grleri aktarmtr. Ayrca bu

154 155

Meretowar, Amedi, Aslan, s. 16 Meretowar, Amedi, Aslan, s. 16 156 Meretowar, Amedi, Aslan, s. 20 157 Meretowar, Amedi, Aslan, s. 23

59

sayda Sleymaniyeli Mesud, Krd harfleri ve okuma kolayln anlatmtr. Bunun yan sra dergide Krte iir ve hikyelere de yer verilmitir. 2. saynn kapanda ah Abdulkerim Han Zendin resmini konulmutur. Bulgaristanl Doan, gen Krt aydnlarna hitap ederek milletlerine kar grev ve sorumluluklar hatrlatmtr. Babanzade smail Hakk, Krtlk ve Mslmanlk balkl yazda, slami geni ailenin en nemli esaslarndan birini de Krd milliyetinin oluturmakta olduunu belirtmitir. Dr Abdullah Cevdet ttihat Yolu (Birlik Yolu) balkl yazsnda banda geen bir olay aktararak, ziyaretine gelen bir arkadann masasnda grd Krte gazeteye nasl tepki gsterdiini anlatmtr. M. Salip Bedirhan Hlya Gerek Oldu balkl yazda Hevi cemiyeti ve cemiyetin yayn organ olan Roji Krd dergisinin misyonundan sz etmektedir. Ayn ekilde Harputlu H. B.de Hevi cemiyetini nemini anlatmtr. Krte harfleri ve okuma kolayl bu sayda da yer verilmitir. lk sayda sadece kapakta resmini konulduu Selahaddin Eyubbi haknda bu sayda detayl bir bilgiye yer verilerek Sellahaddin Eybbiden bahsedilmitir. lk sayda olduu gibi bu sayda da iir ve hikyelere yer verilmi, ayrca gelen okuyucu mektuplar da yaynlanmtr. 3. Saynn kapanda Hseyin Kenan Paann resmine yer verilmitir. Babanzade smail Hakk; imdiye kadar kapkaranlk bir bilgisizlik iinde bulunan Krd kavminin varlacak yere doru yrmesi ve deiik beer kavimleri arasnda kendisine den kutsal grevi yerine getirmesi iin kuraklk, arzal, tehlikeli ukurlar, urumlar, talar ve tuzaklarla geilmesi zor bir hale gelen gidi ve ykseli yol ve geitleri, kuvvetli bir k ile kendisine aydnlatmak lazm158 diyerek Krtln ykselme artlarn belirtmitir.

158

Meretowar, Amedi, Aslan, s. 73

60

Salih Bedirhan Kltan Evvel Kalem balkl yazda eitimin ve okumann nemine deinmitir. kinci sayda grdmz Selahaddin Eyubbinin hayat bu sayda da yer verilmitir. M. mzas ile yaynlanan yazda Selahiddin Eyubbinin hayat geni bir ekilde anlatlmtr. Ayrca Bedirhan ailesine mensup Bedirhan Hseyin Paada tantlmtr. X. imzasyla yaynlanan Dertlerimiz ve Nifakmz balkl yazda, nifakn Krtlerin ezeli bir derdi olduu anlatlmtr. Asrlarca mevcut bir hastalk gibi kemiren, onu maneviyatn bu derece zorlayan ve ona yrmekten ve ykseltmekte alkoyan eyin nifak olduuna iaret etmektedir. Krd dili, Krte hikaye ve iirleri bu sayda da grlmektedir. 4. Sayda kapanda Erzurum ehrinin resmine yer verilmitir. Ltfi Fikri Krt Milliyeti balkl geni yazsnda, Krt milliyeti muhtelif rklardan; memleketten sra itibariyle Araplardan ve Arnavutlardan sora varln his ve idrak etmee balam bir unsurdur. Onun muhiti Anadolunun nispeten merkezi ehirlerden uzak ksmnda bulunmas, ekseriyetle yolsuz, trensiz yerlerin sakini olmas itibaryla bu konudaki gecikmesi izah edilebilir 159 diyerek Krtlerin durumunu aklamtr. Ebu Rewen Krtlkn kahramanlk defterinden iki bahadrlk simas diyerek Harputlu Krt Muharrem ve Elegirtli Krt Bhlulu anlatmtr. M. Bedirhan, Krtln nemli geleneidir byklere sayg. Emin bir ekilde syleyebilirim ve iddia edebilirim, bizde u anda bu gelenee iddetle riayetkar olmayan gen yoktur. Gerekli yerde bunu ispat etmek iin delil ve ahitlerin gstermesi kolaydr genliin ne kadar hrmetkr olduunu aklamtr. Dergide ska ilenen genlik konusun yan sra ilk kez derginin 4 saysnda Krtlerde kadn meselesinin de tartld grlmektedir. Ergani Madenli Y.C Krt

159

Meretowar, Amedi, Aslan, s. 99

61

toplumunda kadnn yerini ve sorunlarn aklamtr. Son sayda da yine iir ve hikayelere yer verildii grlmektedir. Roj Krd'n kimi yazarlar dergideki yazlarndan dolay tutuklanmlardr. rnein derginin muhabiri M. Salih Bedirhan'm bu dergideki bir makalesinden dolay tutuklandna dair haberler dnemin Trk ve Ermeni gazetelerinde yaynlanmtr.160 Roj Krd'n drt saysnn yaym tarihleri yledir: Say 1 2 3 4 Yaymland Tarih 6 Haziran 1913 /14 Receb 1331 6 Temmuz 1913 /14 aban 1331 1 Austos 1913 /11 Ramazan 1331 30 Austos 1913 /10 evval 1331161

Bu dergide hem Trke hem de Krte yazlar yaynlanmtr. Ehmede Han, Nal, eyh Rizay Taleban gibi baz airlerin Krte iirlerinden baz blmler Roj Krd'de aktarlmtr. Bunlardan Nal ve eyh Rizay Taleba-n'nin Krte iirlerin yansra Trke iirler yazd bilinmektedir. rnein nl Lgt- Naci'de "ngehn" szc Roj Krd'n baz yazlar o dnemin baka gazetelerinde de aktarlmtr. Yine Abdullah Cevdet'in 1913'te Roj Krd'de km olan bir yazs, Ermeni gazetelerinden olan Jamanak'ta (No. 1608) da yaymlanmtr.162 Roj Krd'n drdnc saysn grmemi olan baz tarihiler, bu derginin ilk saydan sonra drdnc sayda Hetaw Krd adn aldn yazarak deerlendirmelerini ona gre yapmlardr. Fakat baz aratrmaclar Roj Krd'n drdnc saysnn kmadn iddia etmilerdir. Oysaki Roj Krd drt say, ondan sonra yaymlanan Hetavv Krd ise en az on say kmtr.
160

Meretowar, Amedi, Aslan s. 14 Celil, s. 75 162 Malmisanij, Krt Talebe Hevi Cemiyeti, lk Legal Krt renci Dernei, s.142
161

62

A.Meretowar, C.Amedi, S. Azad Aslan, bu derginin drt saysnda Latin alfebesine evirerek Trke yazlar Trke, Krte yazlarnda Krteye evirerek, orjinal Osmanlca yazln da kitabn arkasnda yer vererek 2002 ylnda War yaynlarnda baslmtr. Onlarn bu almalarnda 4 say kt grlmektedir. Hkmet tarafndan zararl grldnden, yneticileri derginin yaynna ara vermek zorunda kalmtr. Bylece 'Roj Krd' adnda yalnzca 4 say yaynladktan sonra 'Hetaw Krt' dergisi olarak ad deitirmitir. 3.2.2. Yekbn (Birlik) Dergisi (1913) Yekbn (birlik) dergisi, kaynaklara gre Hev tarafndan stanbul'da KrteTrke olarak sadece birka say yaymlanmtr. Dr. Kemal Mezber Ebmed bu konu ile ilgili olarak unlar ifade etmektedir: " stanbul'daki Krt renciler, Hev Dernei'ni kurdular ve 1913te Roj Krd dergisini yansra Yekbn adnda bir baka dergi de kmaya balad... Celadet Bedirhan'n ei Sayn Rewen Bedirhan, bana Yekbn ve Roj Krd'de yaymlanan ve ou babas Salih Bedirhan'a ait olan baz Trke makaleler vermiti... Yekbn, ikinci saysnda (19 Eyll 1329/1913) dier halklardan hibir ynden eksik olmadmz halde bugne dek gcmz ve iktidarmz yaamda gstermediimizden yaknyordu. nk 'okuma yazmamz yok ve cahiliz' diyor. Bu nedenle bu derginin canla bala ksa bir srede 'Krtlerin okuma yazma orannn hi olmazsa yzde 40 veya yzde 50'ye karlmas' gereini savunmas, bunun gerekletirilmesi iin de 'rahat yaamdan elinizi eteinizi ekiniz', arkn'n yksek dalarna dnnz ve milletin evlatlarna rehberlik ve retmenlik yapnz' (Yekbn, no. 3, 30 Eyll 1329/1913) arsnda bulunmas tuhaf deildir." 163 Yekbn'un iki saysn grm olan Musa Anter daha ayrntl bilgi verirken Yekbn'un gazete olduunu belirtir. Onun vazdgna gre, Yekbn gazetesinin nc saysnn zerinde unlar yazlmtr:
163

Malmisanij, Krt Talebe Hevi Cemiyeti, lk Legal Krt renci Dernei, s.146-147

63

"Haftada iki defa intiar eder. Siyasete karmaz. Mes'l mdr: brahim Krdi164 Gazetenin amac "Osmanl ve islm camiasnda Krtleri tantmak, kadir ve kymetlerini daha da ykseltmektir". Ayn saydaki "bayaz, Mnc-i Krdi imzasyla genlie hitap etmektedir, Yazar bu hitabnda; Okur-yazar oran az olan Krtler iin, kolay bir alfabe yaplmaldr, Genler siyaset hrsna kaplmamaldr, Genler en byk erefi, milli hizmette bulmaldrlar ekilinde eitli tlerde bulunmaktadr.165 Musa Anter'e gre, Yekbn'un ikinci ve nc saylarnda u imzalar da vard: F. N., M. H., M. S. Aziz, M. Salih Bedirhan.166 Anter'in yukarda verdii imzalardan F. N.'nin Fikri Necdet adnn ksaltlm biimi olabilecei akla gelmektedir. M. H. ise Modan Halil yani Halil Hayali'dir. nk kznn ad Naciye olan Halil Hayali, Hetaw Krd'n onuncu saysnda da "Babe Naco M. X." imzasn kullanmtr ki Babe Naco Krte'de Naco'nun (Naciye'nin) babas demektir. Modan Xell'in ksaltmas olan M. X. harfleri, bugnk Trk alfabesiyle yazlnca M. H. biiminde yazlrlar. Ayn yazar Roj Krd'de de "Modan X." (no. 2, s. 28) ve M. X. imzalarn kullanmtr.167 Mncl-i Krdi, M. S. Aziz, Fb Rewen (Ebl-Rewen) ve M. Salih Bedirhan imzalar ise M. Salih Bedirhan'a (1874-1915) aittir. Bu vesileyle Musa Anter'in "Eb Ruen" biiminde okuduu adn dorusunun "Eb Rewen" olduunu da belirtelim. Rewen adndaki kzndan dolay M. Salih Bedirhan'n "Rewen'in babas" anlamna

164 165

Musa Anter, Yekbun 1914te kan dergi, Dou Dergisi, stanbul, 1969, Say.1, s. 30 Malmisanij, Krt Talebe Hevi Cemiyeti, lk Legal Krt renci Dernei, s.147-148 166 Musa Anter, Yekbun 1914te kan dergi s.30 167 Malmisanij, Krt Talebe Hevi Cemiyeti, lk Legal Krt renci Dernei, s.148

64

gelen Babe Rewo veya Eb Rewen mahlaslarn kullandn biliyoruz. Yekbn'un bu iki saysndaki yazlardan birounun onun tarafndan yazld anlalyor.168 Dr. Naci Kutlay ve smail Glda bu dergide Celadet Bedirhan'm yazlarna sk sk rastlandn yazmaktalarsa da bilindii kadaryla Yekbn'da Celadet Bedirhan'm hibir yazs yaynlanmamtr. M. Salih Bedirhan ilk sayda yazd yazyla Yekbun Dergisinin misyonunu yle ifade etmitir; Yaamaya ve ykselmeye azmetmi olan Krtler, daha nce Hvi ve Roji Krd ustaca meydana getirmilerdi, bugn de mutluluk ve onurlu bir yaama ulama klarndan birini hayalinin dlyatanda yaatm olan Yekbunu karmaya cesaret ediyorlar. Hayata hasret olan bu hayal, bu hizmet ve fedakrlkla, onurlu bir yaam iin hazr olan gnllerde cesareti ve umuduru diriltiyor. Yakbun azmini Krtlerden alyor, sermayesi sadece kvanc ve vntr.169 Yekbn'un tespit edilebilen saylarnn yaym tarihi yledir: Say: 9, Eyll 1329 [1913] Say:19, Eyll 1329'da [1913] Say: 30, Eyll 1329/Zilkade 1331 [1913]170 3.2.3. Hetaw Krd (Krt I) Dergisi (1913) Mksl Hamza ynetiminde 5 Ekim 1913 tarihinde yayna balamtr. Hetaw gne demektir. Is ve k veren cisim anlamna gelir. Dergide ierik olarak sosyal ve kltrel ihtiya duyulan hususlar ele alnm ve deiik grler sunulmutur. Doktor Abdullah Cevdet ve Mevlanazade Rfat yazlar yazmlardr.

168 169

Malmisanij, Krt Talebe Hevi Cemiyeti, lk Legal Krt renci Dernei, s.149 Salih Bedirhan, Muzekkerati, Dilawer Zengi Yay, am, 1991, s. 91-92 (Aktaran: Malmisanij 170 Malmisanij, Krt Talebe Hevi Cemiyeti, lk Legal Krt renci Dernei, s.149

65

1914'te seferberlik ilanna kadar Hetaw Krt yaynna devam etmitir. Harp ilanyla Hev mensubu aydnlar ve genler askere alnm bylece deri yayna ara vermitir. Hetaw Krt, Krtlerin toplumsal ulusal tarihi bilincinin gelimesi asndan nemli bir katk saylmaktadr. Hev cemiyetinin yaynlad Roja Nu ve Hetaw Krd, cemiyet iin bir mit meselesi olmutur.171 Hev'nin stanbul'da kard dergilerden olan Hetaw Krd dergisinin en az on say ktn bilinmektedir. Her biri 32 sayfa olan ilk saynn zerinde "imdilik ayda bir nerolunur" ibaresine yer verilmitir. 16 sayfadan oluan dergi daha sonraki saylarn zerinde ise "imdilik 15 gnde bir nerolunur"172 ibaresi konulmutu. Bu derginin ynetim yeri, ehzadeba'nda Fevziye Caddesi'nde bulunan Krt Talebe-Hev Cemiyeti binas, datm yeri ise derginin ynetim yeri ve afak Ktphanesi idi. 10. saysnda derginin amc Krtle Hizmet olduunu ifade ediyordu. Hetaw Krd'n ilk saysnn kapanda, srasyla Baban beylerinden Abdurrahman Paa'nn resmi, am Krtlerinden bir ailenin ve Babanzade smail Hakk Bey'in fotoraflar, onuncu saysnn kapanda ise Krt milletvekillerinden eyh Muhammed Nasreddin Efendi'nin fotoraf bulunmaktadr. Yine onuncu sayda, Siverek yresi Krt airetlerinden Terkan airetinin reisi Muhammed Aa ve maiyetinin bir fotoraf yaymlanmtr.173 Hetaw Krd'de zaman zaman abonelere abonman cretlerini demeleri gerektii ifade eden hatrlatmalarada yer verilmitir.174 Bu uyarlardan anlalyor ki dergi abone sistemi ile datlmaktayd ve abonelerin deme yapmalar sknts o zamanlarda yaanmtr.

eyma Yldz, Tarihte Krt Basn http://www.mizgin.net/modules.php?name=News&file=article&sid=142,12.04.2007 172 Malmisanij, Krt Talebe Hevi Cemiyeti, lk Legal Krt renci Dernei, s.150 173 Malmisanij, Krt Talebe Hevi Cemiyeti, lk Legal Krt renci Dernei, s.151 174 Malmisanij, Krt Talebe Hevi Cemiyeti, lk Legal Krt renci Dernei, s.152

171

66

Hetaw tantlmtr.

Krd'de

yaymlanan

baz

mektuplarda

aydnlatc

bilgiler

bulunmaktadr. Krdistan Mektuplar" bal altnda her sayda bir ehir ya da yre lk sayda Malatya, Frat sahili, Harput-Mezre hakknda bilgi verilmektedir. Onuncu sayda yaymlanan Terkan aireti mensuplarndan Cndo'nun mektubu ise Siverek yresi hakknda nemh' bilgiler iermektedir. Hetaw Krd'n saylarnn yaym tarihleri yledir: Say 1 2 3 4-5 10 Yaymland tarih 11 Tern-i evvel 1329 (23 Ekim 1913) 21 Tern-i sn 1329 (3 Aralk 1913) 29 Knn-i evvel 1329 (10 Ocak 1914) 10 Mays 1330 (22 Nisan 1914) 20 Haziran 1330 (9 Haziran 1914)

Bu dergi, "Hev Cemiyeti'nin faaliyette bulunduu 1914 seferberlik ilanna kadar" yaymn srdrebilmitir.175 Derginin incelenen saylarnda aadaki ahslarn yaz yazd grlmtr: Doktor Abdullah Cevdet, Babanzade Ahmed Rfat, Babanzade smail Hakk, Ahmet Muhsin, Bitlisli ehab Malver, D zade Muhamemed Mihri, Diyarbekirli Fikri Necdet, Haputlu H. B, Sleymaniyeli smail Hakk, Kerkkl Necmeddin Hseyin, Kerkkl Rasih, Kerkklzade Kerim, Sedat Berzenci, Tahir Fuad, Manisada Krt Kz Kevser, Cizreli Mola Ahmet, Siirtli Mola Halil Efendi, Musud, Mevlanazade Rfat, Mardinli Mehmet Nuri, Modani Halil, Babe Naco, Mustafa evki, Sleyman Asaf, Sleymaniyeli Zafer, eyh Hamza, brahim Heralu, Zehavizade E. M., Zeko

175

Silopi, s. 36

67

3.2.4. Bang Krd (Krt Seslenii) Dergisi (1914) Cemaleddn Baban tarafndan yaymlanan ve ilk says 12 Reb 'l evvel 1332 (8 ubat 1914)'de km olan Krte-Trke bir dergi olup Badat'taki El-Edeb Matbaas'nda baslmtr. Birinci Dnya Sava'nn balamas zerine yaym hayat sona ermitir. lk saysn grm olan Dr. Kemal Mezher Ahmed'e gre, bu say toplam 72 sayfa, yani her says 24'er sayfadan olutuunu ifade eder. Abdurrahman Hasana gre ise toplam be say yaymlanmtr.176 3.2.5. Krdistan Dergisi (1914) Derginin ilk says Nisan 1914'te rann Mahabad ehrinde kmtr.

"Derginin sosyal ve edebiyat blmleri vard. O. L. Vilevsky dergi hakknda unlar yazyordu: "Derginin 'sosyal' blmn Alman misyonerleri tarafndan yazlan makaleler oluturuyordu. Bozuk bir Krte ile yazlan bu makalelerde ' slam'a kar Hristiyanln stn meziyetleri' hakknda skc Protestan hikayeleri anlatlyor, Krtlerin 'Ari' rkndan geldii ve Almanlara yakn olduu dncesi ifade ediliyordu: 'Edebiyat' blmnde de yine basmakalp bir dille, ayn iddialar bu kez iir biiminde ne srlyor ve sadece ara sra, Alman yazar O. Mann tarafndan hazrlanm notlardan karlm olan Krt halk iirlerinden rnekler veriliyordu." Dergi nemli oranda iran'da datlyor ve Krtleri Trkiye ve Almanya tarafn tutmaya zorlama gibi nemli bir hedef gdyordu. Dergi periyodik deildi ve Birinci Dnya Sava yllarnda yaynn durdurdu.177 3.2.6. Jn (Yaam) Dergisi (1918) Jin dergisi, 1918 ylnn sonbaharnda stanbulda yaymlanmtr. Siverekli Hilminin Krt Genliine Hitap balkl yazsnda derginin amacn: Yzyllardan

176 177

Malmisanij, Krt Talebe Hevi Cemiyeti, lk Legal Krt renci Dernei, s.154 Celil, s.95

68

beri ihmal edilen Krt halknn tarihsel yaamna, ulusal haklarna, edebiyat ve sosyolojisine ilikin yaynda bulunmak 178 olarak aklamtr. lk 20 saysn Krt Teali Cemiyetinin kurucularndan Mksl Hamza, son 5 saysn da Memduh Selim Bey ynetmitir.179 yaynlanmtr. Krte ve Osmanlca olmak zere iki dilde yayn yapan dergide Krtenin Soran ve Kurmanci leheleri kullanlmaktayd. Krt Divan Edebiyatnn nemli airlerinden Ehmed Han ve Melay Cizr gibi ustalarn yannda Fecr-i Atnin nemli airlerinden Piremerd (Sleyman Tevfiq) iir ve iir zerine yazdklaryla katk sunarken, Halil Heyalitarih, mitoloji, sosyoloji, dilbilim ve felsefe ile ilgili makaleler yaynlamt. Abdurrahman Rahm, Kemal Fevz, Ezz Yamulk, Law Red, hsan Nur, Kamuran Al BedrHan, Qadizade Mustafa ewk, Hzny Dersim, Minay Cizir, Kadizade Latf Zahoy ve Abdullah Cevdetin iinde bulunduu yazar kadrosundan Siverekli Hilmi, Krt ataszleri ve deyimleri zerine yapt almalara yer vermiti.180 Toplam hikayenin yaymland dergide dikkat eken ilginliklerden biri de Kemal Fevznin Altn Kakll ocuk adl hikayesidir. Her ynyle masal ve mitoloji arasnda gidip gelen bu hikyeyi Kemal Fevz derlemi ve daha sonra Trkeye evirerek hikyeletirerek yeniden yazmtr. Kemal Fevz bu hikayeyi yaynlamadan nce masallarla ilgili yapt almalar aktarm ve Krt Masallar hakknda sayfalk bir yaz kaleme alarak Krtler ve dier uluslarn mitolojilerinde ortak noktalar olduunu vurgulamtr. zellikle Krt ve Yunan halklarnn masallar arasndaki kuvvetli ba zerinde duran Fevz, Yunanllarda titanlar ne ise Krt masallarndaki yedi bal devler de odur 181 gibi bir yorumda bulunmaktadr. Jn Dergisi toplam 25 say

178 179

Ycel, s.57,58 http://www.Krdistantime.com/?p=232 , e.t: 08.02. 2007 180 http://www.Krdistantime.com/?p=232 , e.t: 08.02. 2007 181 http://www.Krdistantime.com/?p=232 , e.t: 08.02. 2007

69

Jn 1918de yaymlanmaya baladnda evredeki btn halklar kadar Krtler de sava sonras skntlarla mcadele etmekteydi. Sava sonras dalan Krtlerin mevcut durumlar Jnde srekli gndeme getiriliyordu. Jn ilk says sava psikolojisini grmek asndan nemlidir. Danklk, yoksulluk ve yoksunluktan ikayetin olduu dergide, Krt aydnlar Amerikaya vglerde bulunurlar. Bir Krt imzasyla yaymlanan Krtler Uykuda Deil balkl yazsnda Dr. Abdullah Cevdet, Amerika Cumhurbakan Thomas Woodrow Wilsona vgler dizmitir. nk o dnemde Wilsonun kendi adyla bilinen ve sava noktalayan on drt maddelik ilkeleri yaynlanmtr. Bu maddeye gre Osmanlnn Trk olan ksmlarnn egemenlii salanacak, Trk olmayan ve Trklerin boyunduruunda yaayan halklarn da zerk geliimi iin her trl olanak verilecekti. Abdullah Cevdet yazsnda u cmlelere yer vermektedir: Washingtonun zgr ve yce ruhu, Long Fellonun merhameti ve duyarl yrei, Wilsonun bilgi ve uygulamasnda taze ve ateli bir hayat yaatr. Jpitere kar Prometenin diline koyduumuz,Yakacak m senin gklerini / Her yanmdan hayat fkrtacak haykr Wilsonun dilinden, imparatorluk makamlar ve gz kamatrc bykleri zerine sryor182 diyerek Wilsona vgler yadrmaktayd. Jnin ikinci saysn 15. sayfasnda Wilson lkeleri zlmtr ve artk ilk sayda olduu gibi savan etkilerine ok fazla yer verilmitir. efik Arvas, dil sorununu gndeme getirerek, dil ve bilimin birlikte gelieceine vurgu yapmtr. Bilgi hereyden nce gelir diyen Arvas yazsnn en can alc yerinde yle seslenir: Biz son derece yiidiz fakat yiitliimizi birbirimizi ldrmekle, birbirimize ktlk etmekle harcyoruz. Ve biz son derece cmerdiz ancak bu cmertliimiz genel bir yarar ya da dinsel bir emir iin deil de dnlerde ingeneler iin, davalarda rvet iin, tiyatrolarda oyuncular iin ve bayramlarda aalara ve eyhlere alnan hediyeler iindir. Btn bunlarn nedeni bilgisizliktir. Bunu bildikten sonra, bugnden itibaren bizim iinde her eyden daha nemlisi bilimdir; onun yolu da okuma yazmadan geer. O da

182

smail Beiki, Krdistan zerinde Emperyalist Blm Mcadelesi, 1915-1925, Yurt Yay., stanbul,1992, s.129

70

ancak kendi dilimizle olur. nk baka bir dili renmek iin bir mr gereklidir. Ondan sonra ancak bilim dili renilebilir. 183 Abdurrahim Rahmnin ars Jnin 4. saysnn 16. sayfasnda yer alan yazs yank bulur. Mustafa evk, Birlik balyla kaleme ald yazda zamann dar olduunu belirterek, nk vakit dardr ve dman da gafletimizden yararlanmaktadr. Kurtulua ve iflah olmaya koun () Pimanln yarar olmayacaktr. 184 Birlik konusu yazlarla Jnde dile getirmekte ancak derginin dier saylarna baknca bunun zaman zaman tartmalara dahi dnt gze arpyor. Fakat bu tartmalarda kast ve karlkl duru sz konusu deildir. Jnin beinci saysnda yine Abdurrahim Rahm Ey nifak iindeki millet / sana beraberlik gerek derken, Jnin altnc saysnda Krdzade Kemal Bey Krdlere: Bugnk Grevlerimiz balyla yaymlanan yazsnda Umut, ama, arzu Krd genliini bir araya toplamak, cahillik belasn arktan defetmektir diyerek genlere seslenmiti. 185 Peki bu birlik nasl salanacak? Derginin 7. sayda birliin nasl salanaca, kltr ve dilin nasl geliecei hakknda bir haber vard. Bu, Krt Tamim-i Ner-i Maarif Cemiyetinin bir haberidir. Bu haber ve bu dergide konuyla ilgili kan yazlar bir yerde bu cemiyetin tz niteliindedir. Jnde cemiyetin kurulmas ile ilgili u bilgiler verilmitir: Krt dili, tarihi ve corafyas ile ekonomi ve sosyoloJne ilikin incelemelerde ve yaynda bulunmak ve Krdler arasnda ada bilimleri yaygnlatrmak zere, Krt Tamim-i Ner-i Maarif Cemiyeti adyla bir bilim derneinin kurulmas hakkndaki hazrlklar son bulmutur.186 Jnin sekiz ve dokuzuncu saylarna gzede Krtler, sorunlarnn zm iin mektuplar yazmlard, neriler istiyorlar. Abdurahm Rahm bu lklar yle dile getirmiti: Acaba hangi milleten olursa olsun, 120 haneli bir kyden 10 kiinin

183 184

Ycel, s. 63 http://www.Krdistantime.com/?p=232 , e.t: 08.02. 2007 185 Ycel, s.64 186 Ycel, s.65

71

kaldn baka bir milletin felaketli serveninden okumak mmkn mdr? Bunlar ne oldu, niin yok oldular?187 diye soruyordu. Jn 10, 11 ve 12. saylarnda ise cemiyetin program dahilinde kimi sorunlar gndeme getirmitir. 14. sayda gzedelerin sorunu yine gndemde ve air Kemal Fevzi gzadelerin sorunlaryla ilgili bir yaz yaymlanmtr. Yaznn can alc blm yle; stanbulun beyaz yallarnda iki datan kzlar kadeh sunarlarken, Kafkaslarn karl ve buzlu eteklerinde memeleri stnde yavrusu uyuklayan anneler, anne kucanda meme emen yavrular alktan yokluu yuvarlyorlard. Frtnalar koynunda serilen sahipsiz, ksz ocuklar, balar ucunda alayarak bir ziyareti dahi bulmadan, solgun baklarda br dnyaya szlp gidiyorlard. Yorgunluktan, yoksulluktan birer iskelete dnm din yallar, yaamn son soluunu tketiyor ve sren mrlerini bir lokma uruna yok ediyorlard. Karl yollarda birer kurban srs gibi lme srklenen insan kmeleri lm hasretle aryor, karlarda alan souk mezarlara canlarn teslim etmilerdi. 188 Jni 21. saysnda ise cemiyetin byd, Krtlerin artk ne istedikleri hemen belirginlemitir. Bunun yannda 22. sayda baka bir haber dikkat ekmektedir. Krt Kadnlar Teali Cemiyeti ad altnda rgtleniyorlar189 eklinde bir haber yer almtr. 2 Ekim 1919da kan son saysndan sonra hkmetin basklar sonucu kapatlan derginin Osmanlnn son dneminde yukarda saydmz mecmualar dnda ayrca Celil Celil, Krt Aydnlanmas eserinde 1915 ylnda Mukriyani'nin Krduu matbay anlatrken bu matbaada hakknde bir bilgiye ulaamadk. "Krdistan", "iyaye Kurmanc", "Botan", "Diyarbekir", "Soran" ve daha birok dergi basldn ifade eder. Fakat biz bu dergiler

187 188

http://www.Krdistantime.com/?p=232 , e.t: 08.02. 2007 Ycel, s.65-66 189 Vedat adilili, Trkiyede Krtlk Hareketleri, Kon Yay. Ankara, 1980, Cilt 1, s.128 (Aktaran: Mslm Ycel)

72

3.3. Dnemin nemli Baz Gazeteci Biyografileri Osmanl dnemi Krt basn zerinde yaplan bu almann gazete ve dergilerin ana aktr olan gazeteciler/yazarlardan bazlarnn biyografilerinin ele alnmas dnemin Krt basnn anlamak asndan nem areztmektedir. Bu dorultuda dnemin Krt yazarlarndan bazlarnn biyografileri ulalabilen kaynaklar erevesinde aaya alnmtr. Gazeteler ve dergilerin yansra basn tarihinin nemli bir baka aktr olan gazeteci-yazarlarn biyografileri nemli bir gsterge olduu iin almann bir paras olarak ele alnmtr. 3.3.1. Piremerd (Sleymaniyeli M. Tevfik) (1867-1950) Uzun sre yazl Krt kltrne hizmet etmi olan Premerd (Sleymaniyeli M. Tevfik), ok ynl almalar ile Irak Krtleri yan sra tm Krtler tarafndan bilinir. iirlerle birlikte Krte hikaye ve tiyatro eserleri de yazm, Krt folklor rnlerini derlemi, eviriler yapm olan Premerd gazetecilii ve matbaacl ile de tannr. Premerd'in bu ok ynl almalar olmutur.190 -1867'de (baz kaynaklara gre 1871'de) Sleymaniye'de domutur. -ark'daki deiik medreselerde eitim grd, Arapa ve Farsa renmitir. -1882'de Sleymaniye'de nfus katiplii yapmtr. -Bir sre zabt katibi olarak almtr. -Halepe'de emlak katibi olarak almtr. -1886'da arbajer'de bakatiplik yapmtr. -Bir sre Nakib ex Mistefa'nm zel katipliini yapmtr. -1895'te Kerbela Mdr'nn yardmcl (baz kaynaklara gre savc yardmcl grevine atandysa da bu greve gitmemitir)
190

Malmisanij, Krt Teavn ve terakki Cemiyeti ve Gazetesi, Avesta Yaynlar, Stockholm, 1998, s. 67

73

-1899'da (baz kaynaklara gre 1898'de) eyh Mahmud-i Berzenc'nin babas olan eyh Said ile birlikte stanbul'a gitmitir. Orada Mabeyn'e, Saray'a konuk olmulard. 1899'da eyh Said ile birlikte hacca gitmi olup hac dn tekrar stanbul'a gitmi ve 25 yl stanbulda yaamtr. - ran ah Nasreddin ah'n Sultan Abdlhamit'e gnderdii Farsa mektubun cevabn, Katib-i ehriyari zzet Paa stanbul'da Premerd'e yazdrmtr. 191 - 1899'da Sultan'm fermamyla Premerd olmutur. - stanbul Hukuk Fakltesi'ne girmitir. Buray bitirince avukatla balayp stanbulda evlenmitir. -1909'da olemerg (lemerik) kaymakam olmu daha sonra Beytebap ve Adapazar'nda kaymakamlk yapmtr. -1918'de Amasya Sanca mutasarrflna atanmtr. - 30 Kann- Sn 1925'te (baz kaynaklara gre 1924'te) Nejad ve Vedat adndaki iki olunu alarak stanbuldan ayrlp Sleymaniyeye yerlemitir. 19 Haziran 1950'de vefat edinceye dek orada yaad. Vasiyeti zerine, lnce Sleymaniye yaknndaki Gird Yare mezarl'na gmlmtr.192 Eserleri: Anadili olan Krtenin Sorani lehesinin yan sra Kurmanci lehelerinden baka Farsa, Arapa ve Trkeyi de bilen Premerd, eserlerini Krte, Trke veya Farsa olarak yazmtr. Premerd'in nemli bir zellii, ok deiik alanlarda yazl Krt kltrne hizmet etmi olmasdr, Onun en ok yazd trlerden stanbul'da Meclis-i li yesi

191 192

Malmisanij, Krt Teavn ve terakki Cemiyeti ve Gazetesi, s. 68 Mehmet Resl, Piremerd Nemir (Piremerd lmedi), Hawar dergisi, Badat 1970, s. 10-24, (Aktaran: Malmizanij)

74

biri iirdir. Dr. Kurdistan Mukriyan, onun nl Krt airi Mewlew Tawegoz'nin iirlerinden ok etkilendii syler.193 iirlerinin byk bir blm Krte olmakla birlikte Farsa ve Trke iirleri de vardr. Ayrca Hikye de yazm olan Premerd, ayn zamanda Krte tiyatro eseri yazan ilk Krt yazarlardan biridir. Krt iirinde neo-klasisizmin temsilcisi olduu ve hikyelerinde folklorik temalar ileyen ilk Krt hikayecisi olduu belirtilir.194 Premerd, Jiyan ve Jn gazetelerinde birok folklorik Krt rn yaymlam, 6400 ksur Krte atasz ve deyimi manzum olarak dzenlemitir. Krt gazetecilii tarihinde ise zel bir yere sahiptir, yle ki Hemin gibi baz nl Krt yazarlar, onu "en byk Krt gazetecisi" saymlardr. Mihemed Resul (Hawar)'n belirttiine gre, Premerd, Sleymaniye'de yaymlad Jiyan gazetesinde Krteyi Latin harfleriyle yazmay denemise de bu giriimi baarszlkla sonulanmtr. Ayn ekilde Premrd, Sorani kard kard gazetelerde Kurmanci lehesi ile yazlan yazlara da yer vermi fakat bunu srdrmekte de baarl olamamtr.195 3.3.2 Abdullah Cevdet (1869- 1932) Osmanl Devletinin son devirlerinde yaam siyaset adam ve

yazarlarndandr. Jn Trkler hareketlerini balatanlardan ve

ttihad ve Terakki

Cemiyetinin kurucularndandr. Babas Diyarbekir Birinci Tabur Ktibi mer Vasfi Efendi olup, 9 Eyll 1869'da Arapgir'de domu, 1932'de stanbul'da lmtr. lk tahsilini Arapgir'de ve Hozat'ta yaptktan sonra Mamret'l-Aziz (Elaz) Askeri Rdiyesini bitirmitir. Kuleli Askeri Tbbiye dadisinden de mezun olduktan sonra Mekteb-i Tbbiyeye girmitir. Biyolojik materyalist fikirlerin tesirinde kalp,

193 194

Resul, s. 41 Malmisanij, Krt Teavn ve terakki Cemiyeti ve Gazetesi, s. 80 195 Resul, s.38

75

Dinin insan zerindeki fonksiyonlarn inkar eden ve her eyi madde ile aklamaya alan materyalist grlere yer veren baz eserler yazmtr.196 Talebeyken 1889'da tbbiyeli arkadalar ile sonradan ttihad ve Terakki Cemiyeti adn alacak olan ttihad- Osmani adl gizli cemiyeti kurmutur. Siyasi faaliyetleri sebebiyle birok defa tutuklanmtr. 1894'te Mekteb-i Tbbiyeden mezun olalarak Haydarpaa Hastahanesinde greve balamtr. Geici olarak vazifeli olarak gnderildii Diyarbakr'da ttihad- Osmani Cemiyetine Ziya Gkalp gibi pekok kimseyi ye kaydettirmitir. stanbul'a dndkten sonra siyasi faaliyetlere devam ettii ve devlete kar olan faaliyetleri sebebiyle arkadalaryla birlikte tutuklanmtr. 1896'da Bakanlar Kurulu kararyla Trablusgarb'a srlm, Burada da siyasi faaliyetlere devam etmitir.197 Mizan ve Meveret adl dergilere imzasz ve "Bir Krt" takma adyla yazlar yazmtr. Fizan'a srlen Cevted oradan Tunus'a oradan da Paris'e geerek Osmanl Devletini ykmak iin faaliyet gsteren Jn Trklere katlmtr. 1897'de Cenevre'ye giderek ttihad ve Terakki Cemiyetinin merkez komitesinde yer almtr. eitli gazete ve dergilerde takma adyla yazlar yazd. 1899'da Viyana sefareti tabipliine tayin edildi. 1903'te tekrar Cenevre'ye giderek bir matbaa kurdu ve ctihad Mecmuas'n karmaya balad. 1904'te Osmanl ttihad ve nklap Cemiyetinin kurucular arasnda yer ald. 20 Ekim 1904te almtr.198 kinci Merutiyetin ilanndan ve kinci Abdlhamid Hann tahttan svire'den snr d edilince, ctihad Dergisi ve ktphanesini Msr'a naklederek ura-y Osmani Cemiyetinin idaresinde vazife

indirilmesinden sonra 1910 senesi sonlarnda stanbul'a dnen Abdullah Cevdet, ttihad ve Terakki ileri gelenleriyle aras ak olduundan Caalolu'nda tihad Evi adn verdii binaya yerleerek tihad Dergisini karmaya devam etmitir. Ayn sene iinde kurulan Osmanl Demokrat Frkasnn ikinci bakanl grevini stelmitir. Bu frka, Hrriyet ve tilaf Frkasyla birleince de, siyasi faaliyetlerini Krt Teali Cemiyetine
196 197

http://www.biyografi.net/kisiayrinti.asp?kisiid=1631, e.t: 01.06.2007 http://www.biyografi.net/kisiayrinti.asp?kisiid=1631, e.t: 01.06.2007

76

girerek devam ettirmitir. kard ctihad Dergisi, din ve devlet aleyhinde yazlar yazd iin birok defa kapatlmtr. Birinci Dnya Harbinden sonra yeniden siyaset ve yayn faaliyetlerine balayp 1 Kasm 1918'den itibaren tihad Dergisini yeniden karmtr. Krdistan Teali Cemiyetinde de nemli roller alm. tihad Mecmuasnda dini tezyif edici yazlar ner etmeye devam etti. Bir ara Shhye Mdr olduysa da bu vazifeden alnmtr. 25 Mays 1920'de bu vazifeye yeniden tayin edilmi, fakat yedi ay sonra tekrar grevden alnmtr. Yeniden tihad Dergisinin yaynlamaya balayan Abdullah Cevdet 29 Kasm 1932'de lmtr.199 3.3.3. Malatyal Bedri Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti Gazetesin (KTTG) karanlardan biri de Malatyal Bedri'dir. Onun "Krtler ve ecat-i Akvam" balkl yazs birinci sayda yaymlanmaya balayp daha sonraki saylarda devam etmitir. Altnc saydan sonra ise yazlarna rastlanlmamaktadr. Kimlii konusunda geni bir bilgi yoktur. smindende anlalaca zere Malatyaldr. Malatyal Bedri, 1908'de stanbul'da yaymlanm olan ark ve Krdistan gazetesinin de bayazar ve sorumlu mdrln stlenmitir. Ayn gazetenin ilk saysnda "Krtler ve Krdistan" ve "Mlkde Tefrika Taraftaranna" balkl iki yazs bulunmaktadr.200 3.3. 4. Ahmet Cemil (Asena) (1872-1941) Mirikatibizade Ahmet Cemil adyla da tannan ve soyad yasasnn kmasndan sonra Asena soyadn alm olan Ahmet Cemil, 1872'de Diyarbakir'de dodu. Diyarbakir Askeri Rtiyesi ve Mekteb-i Air (Airet Mektebi)'den sonra Mekteb-i Mlkiye-i hne'nin "Snf- Mahss"unu bitirdi. Ziya Gkalp'in ocukluk arkadalarndan ve akrabalarndan olan Ahmet Cemil, II. Merutiyetin iln ediliinden nce Ziya Gkalp'in nderliinde Diyarbekir'de gizli olarak kurulan Osmanl Ittihad ve
198

http://www.biyografi.net/kisiayrinti.asp?kisiid=1631, e.t: 01.06.2007 http://www.biyografi.net/kisiayrinti.asp?kisiid=1631, e.t: 01.06.2007 200 Malmisanij, Krt Teavn ve terakki Cemiyeti ve Gazetesi, s. 102
199

77

Terakki Cemiyeti Diyarbekir ubesi'nin ilk mensuplarndan biri olmutur. Bu cemiyet, Merutiyet'in ilnndan bir iki gn sonra Osmanl ittihat ve Terakki Cemiyeti Diyarbekir ubesi olarak ortaya kmtr.201 u da belirtelmelidir ki Dr. Cebar Kadir gibi baz Krt tarihileri Ahmet Cemil'in adn Ehmed Ceml Paa biiminde yazarak Ekrem ve Kedr Ceml Paa'nn kardei olduunu yazarlarsa da yanltr. Ahmet Cemil, 1918'de Ekrem Cemil Paa ve arkadalarnn Diyarbekir'de yaymladklar Gaz (ar) gazetesinde de yaz yazm fakat daha sonralar Krt ulusal hareketinden uzaklamtr. 1899 ile 1920 yllar arasnda Siverek, Avniye, Midyat, Cizre, Nusaybin, Derik, Mutki, Beiri, Atina (PazarRize), Reslayn ve Readiye'de kaymakamlk yapm olan Ahmet Cemil, bir ara Diyarbekir belediye bakanvekillii de yapmtr.202 Mirikatibizade Ahmet Cemil'in hazrlad birka eser: 1-Arkadam Ziya Gkalp: Bu eserin bir blm Zonguldak'ta yaymlanan Ataizi gazetesinin 24. 12. 1948 tarihli nshasndan itibaren tefrika edilmitir. 2-Airetler: 239 sayfa tutan bu eser Trk nklp Tarihi Enstits Arivinde bulunmaktadr (Dosya no: 28, Nihat Gkalp Arivi). 3-Krt Bedirhaniler: Msvedde halinde ayn arivde bulunmaktadr. 4-Diyarbekir Tarihi Notlar: Msvedde halinde ayn arivde bulunmaktadr. Diyarbakr'n Osmanllara katl olay ile ilgili notlardan ibarettir. "203 Dicle (1910) ve Diyarbekir gazetelerinde de yazlar (rnein 25 Mart 1928 tarihli 334. sayda Ziya Gkalp hakknda bir yazs) yaymlanm olan Ahmet Cemil 1928'de Diyarbekir'de Ticaret Odas Bakatiplii yapmtr.204

201 202

Malmisanij, Krt Teavn ve terakki Cemiyeti ve Gazetesi, s. 104 Malmisanij, Krt Teavn ve terakki Cemiyeti ve Gazetesi, s. 106 203 evket Beysanolu, Diyarbakrda Gml Mehur Adamlar, Ankara, 1935, s. 100 (Aktaran: Malmisanij) 204 Beysanolu, s.100

78

3.3.5. Babanzade smail Hakk (1876-1913) Baban Krt beylerinin soyundan yazar Mustafa Zihni Paa'nn olu, Ahmet Naim Baban ve Prof. Hseyin kr Baban'n kardei olan Babanzade smail Hakk ( smail Hakk Babanzade) 1876'da Badat'ta domu, ilkrenimini orada, ortarenimini stanbul'da tamamlayp Mekteb-i Mlkiye'ye girmitir. Ynetime

muhalif olduundan Mlki-ye'den atlm daha sonra Mekteb-i Hukuk'a girip buraya bitirmitir. Bir sre Matbuat- Hariciye Kalemi'nde almtr.205 kdam gazetesinde gazetecilie balayan smail Hakk, daha sonra yazar da olduu Tanin gazetesinin sahipliini stlenmitir. Mlkiye'de hukuk dersleri okutmutur. 1908 ve 1912'de Badat ve Divaniye milletvekillii, 1910'da Hakk Paa kabinesinde ksa bir sre marif nazrl (Milli Eitim Bakanl) yapt. 1908'de kurulan Cemiyet-i Matbuat- Osmaniye (Osmanl Basn Dernei)'nin de kurucularndand.206 Ali Read ile birlikte "Bismark'n Hayt- Siyasiyesi"ni de yazm olan Babanzade ismail Hakk'nn yazd dier baz kitaplar unlardr: 1-Hukuk-i idare 2-Irak Mektuplar 3-Dreyfs Meselesi 4-Hukuk-i Esasiye ttihat ve Terakki hareketi iinde nemli bir rol oynayan Babanzade ismail Hakk'nn Krtlerden ok ttihat ve Terakki'ye hizmet ettii bilinmektedir.207 lm zerine, Hetaw Kurd gazetesi nc saysnda Babanzade smail Hakk'mn fotorafn kapak yapm, lm haberini vererek bayazsnda ve birka
205 206

Malmisanij, Krt Teavn ve terakki Cemiyeti ve Gazetesi, s. 107 Malmisanij, Krt Teavn ve terakki Cemiyeti ve Gazetesi, s. 107 207 Dicle-Frat gazetesi, stanbul, 1963, Say.4, s.5

79

makalesinde onun zerinde durmu, Ondan vg ile sz etmi, ayrca "terceme-i hli"ni yazmt. Ayn sayda yaymlanan Krte bir manzumenin altndaki smail Hakk Sileman imzasmn ona ait olup olmadn ise kesinlik kazanmamtr. Mehmet Mihri (Hilav)n smail Hakk Baban iin yazd Krte bir mersiye de yllar sonra Dicle-Frat gazetesinde yaymlanmt.208 3.3. 6. Miktad Mithat Bedirhan Tarihte ilk Krt gaztesini kararak bir ilke imza atmtr. Bedirhan Beyin oullarndandr. Ailesinin 1947 yllndan itabaren stanbulda srgnde olduklarn dnlrse stanbulda domutur diye dnlebilinir, fakat ailece stanbul dnda baka yerlerde de srgnde bulundular baka bir srgn yerinde de domu olma ihtimali mmkndr. Krdistan gazetesinin ilk saysnda kendisinden yle bahsetmektedir; Ey Krt aa ve beyleri! Biliyorsunuz ki ben Botan Beylerinden Bedirhan Beyin oluyum. Aslmz Halit Bin Velide dayanyor 209 1898 yllnda gs hastalna yakalanarak Kahireye gitmitir. Gittii yl Krdistan gazetesini karmtr. Miktad Mithat Bedirhan Kahirede Krdistan gazetesinin 5 saysn kardktan sonra Abdlhamidin basklar sonucu stanbula dnmtr. Osmanl hkmeti Miktad Mithat Bedirhan Beyi stanbula getirmek iin kardelerine ok basklar yapmtr.210 Miktad Mithat Bedirhan, 1889 ylnda kardei Emin Ali Bedirhan ile birlikte bir ayaklanma giriiminde bulunmu fakat bu giriim baarszlkla sonulanmtr. 1906 yllnda Rdvan Paann ldrlmesinden sonra Abdurrahman Bedirhan gibi Oda Mekkeye srlmtr.211

208 209

Malmisanij, Krt Teavn ve terakki Cemiyeti ve Gazetesi, s. 108 Felat Dilge, Romameya Kurdiya Pin Krdistan ( lk Krte gazete Krdistan), Krt Ensitits, stanbul,1998, s.19, 210 Malmisanij, Cizira Botanl Bedirhanlar, Avesta Yynlar, stanbul, 2000, s.187 211 Malmisanij, Cizira Botanl Bedirhanlar,, s.187-188

80

1910 ylnda stanbulda kurulan Krt Ner-i Marif Cemiyetinin kurucular arasnda yer almtr. II. Merutiyet ilan edildikten sonra Hrriyet ve tilaf Frkasn desteklediini grlmektedir. Nuri Dersiminin yazdna gre; Hrriyet ve tilaf Partisi, Dersim mutasarrflna Mithat Bedirhan gndermilerdir.212 3.3. 7. Abdurrahim Zapsu Abdurrahim Rahmi Zapsu, air ve yazard. Hemen hemen o dnemde kan tm dergilerde oka milli ve dini iir ve yazlar yer almtr. Hatta yle ki, Jn'de "Meme Alan" adl, mitolojik ve milli Krt edebiyatndan esinlenerek iki perdelik bir piyes de yazmtr. Ayrca, stanbul'da Doktor Abdullah Cevdet, Aziz Baban ve Ziya Gkalp'le, Sultan Mahmud trbesinin vakfiyesi olan sar binada Krt ocuklarna Krte okul amlardr. Yine eyh efik Efendi ile, o zamana kadar el yazma olarak tekke ve medreselerde muhafaza edilen mehur "Dvvana Cizri ve Ahmed-i Hannn esiz eseri "Mem Zn"ini birer n yaz ile basmlardr.213 3.3. 8. Hseyin kr (1890-1979) Roj Kurd'n yazarlarndan Hseyin kr (1890-1979), daha sonra 1918'de stanbul'da kurulan Krdistan Tel Cemiyeti'nin genel sekreterlii yapan ve Krt Tekilat- itimaiye Cemiyeti'nin kuruculanndan olan Hseyin kr Baban'dr. Mustafa Zihni Paann olu ve Babanzade smail Hakk'nn kardei olan Hseyin kr Baban, Msr Fevkalade Komiserlii'nde katiplik ve iileri Bakanl'nda zel kalem mdrl yapmtr. Brest-Litovsk'a giden heyette yer almtr. Tercman (Tercman- Hakikat) gazetesini yneticilerindendir. Mustafa Kemal ynetime gelince, Hseyin kr bu gazete adna ona hediye olarak bir kl gtrmtr. Cumhuriyet dneminde Mlkiye Mektebi Mdr ve Yksek retim Genel Mdr olarak alm, istanbul niversitesi iktisat Fakltesinde ordinarys profesr olarak ders vermi ve Yeni Sabah gazetesinde bayazar olarak yazlar yazmtr214

212 213

Malmisanij, Cizira Botanl Bedirhanlar, s.189 Musa Anter, Hatralarm, Avesta Yaynlar, stanbul, 1999, s.70 214 Alakom, s.180-185

81

3.3. 9. Hseyin Hsni Mukriyani Modern Krt matbasnn kurucusu olan Hseyin Hsni Mukriyani'nin hayat ile ilgili bilgiler sadece, onun "Pekeftn" adn tayan kitabna yazlan nsz de yeralmaktadr. nsz, Onu byk bir evkle kaleme alan ve faaliyetlerini dorudan devam ettiren, Hseyin Huzni Mukriyani'nin kardei Giw Mukriyani tarafndan yazlmtr. Hseyin Huzni Mukriyani, 1893'te Soucbulag (imdiki rannn Mehabad Kenti) blgesinde, Haci Hasan kynde domutur. lk eitimini babas ve daysndan, ondan sonra da yre okulundan almtr. Bundan sonraki bilgisi, nemli lde, uzun yllara dayanan Avrupa ve Asya lkelerinde yapt geziyle zenginletir. Genlik yllarnda Marag, Tebriz ve Erivan'a gitmi, Moskova ve Petersburg'da iki yl kalmtr. Rusa renerek Rus edebiyatyla tanma imkan bulmutur. Rusya'dan Hindistan'a giderek daha sonra Afganistan zerinden stanbul'a gelmitir. Burada gzel yaz ve matbaaclk eitimi grmtr. Henz, yirmi yalarnda Hinte, Arapa, Trke ve Pers dillerine tamamyla hkim olmu ayrca Rusay okur ve konuur duruma gelmiti.215 Bat lkelerine yapt gezi ve bir dnem Rusya'da kalm olmas, Hseyin Mukriyani'nin manevi geliimine byk tesirde bulunmutur. Giw Mukriyani'nin belirttiine gre, Krt halknn yaad yerleri ve onun hayat tarzn renmek amacyla, Krtlerin yaad hemen hemen btn blgeleri dolamtr. Hseyin Huzni Mukriyani, Krt tarih biliminin gelimesinde byk rol oynamtr. Birok edebi ve tarih eserinin yazardr. Krtlerin tarihine adanm birok kitab vardr: "Awreki Paawa" (Geriye Bak), "ahinahani Krdi Zend" (Zendlerden Krt ehinah), "Mirani Soran" (Soran hkmdarlar), "Navdarani Kurd" (Krt nlleri), "Kurd Nadr ah" (Krtler ve Nadir ah), "Kurdistani Mukriyan" (Mukriyan Krdistan) ve dierleri.216 Hseyin Hsn Mkraniyani 20 Eyll 1947 ylnda vefat etmitir.

215 216

Celil, s.92 Celil, s.94

82

SONU Osmanl modernlemesinin nemli bir faktr ve taycs olan gazeteler, son dnem Osmanl toplumunu ve Cumhuriyet Trkiyesindeki dnce tarihini ve sosyokltrel tarihi anlamak asndan nemli bir tarihsel materyaldir. Modern dncenin en nemli tayclar II. Abdlhamitin balatt modern eitim okullar ile 1831den itibaren Osmanl toplumunun nemli bir aktr olmaya balayan gazetelerdir. Osmanl toplumunun nemli bir unsuru olan Krtler de Osmanl modernlemesinin sonucunda dier topluluklar gibi stanbulda milliyetilik dncesiyle modern okullar ve gazeteler zerinden tanmlardr. Bu erevede Osmanl dnemi Krt basnn ele almay hedefleyen bu almada ncelikle tarihsel srete ilk gazetenin ortaya k ve Avrupa ile Osmanlda ilk rnekleri ele alnarak basn tarihi asndan tarihsel bir arka plan verilmeye alld. Gazetecilin tarihsel arka plan ile birlikte Osmlanl toplumunda Krtler ve Krtlerin basm faaliyetleri ile ilikilerine deinilerek Krt basn ele alnmtr. Gazetecilin ana vatan olan Batdaki rnekleri dikkate alndnda modern toplum yaplanmasnda yasama, yrtme ve yargdan sonra en nemli g olarak 4. kuvvet olarak nitelendirilen basn, hem siyasal hem sosyo-kltrel ve sosyo-ekonomik hem de dnce tarihi asndan modernleme tecrbesini anlamak asndan nemli bir tarihi kaynaktr. Gazete, Osmanl modernlemesi asndan da hem modernliin kayna olan Batdan bilgi taycl yaparak dnce oluumuna katkda bulunmas hem de bir sivil organizasyon olarak siyasi ve sosyal hareketlerin znesi olmas asndan dikkate alnmas gereken bir kaynaktr. Osmanl dnemi dnce tartmalar asndan ve basn tarihi asndan siyasi ve sosyal adan alkantl olmakla birlikte en verimli geen dnem olan 20.yzyln ba ve zellikle de II. Merutiyet dnemi ayn zamanda Krte yaynclk faaliyetleri asndan da nemli bir sretir. Osmanl Krt Basn Tarihi asndan ortaya kan nemli hususlardan birisi, gazete ve dergi ayrmnn tam olarak netlememesi ve gazete ile dergicilik karm bir

83

yaynclk

faaliyetinin

grlebilmesidir.

Hem

gazete

hem

de

dergi

olarak

deerlendirilen sreli yaynlarn varl buna iarettir. Krt yayncln balatan aktrlerin hemen hemen tm Osmanl toplumunda yeni yeni olumaya balanan modern brokraside grev alanlar ile yerel yneticilerin nclk ettii kiiler olduu grlmektedir. Datlmakta olan bir imparatorluun Mslman unsurlar arasnda gayri muslimlerden ok sonra ortaya kan ve ge-milliyetilik olarak da deerlendirilen bir srecin rn olan Krt cemiyetleri, Krte basnnn da en nemli kuruculardrlar. Osmanl dneminde kan sreli yaynlarn ou bu cemiyetlerin yayn organlardrlar. Daha ok Krtlerin Osmanl toplumuna entegrasyonunu salamay amalayan bu cemiyetler ve bunlarn yayn organlar ncelikli hedef olara Krt dilini bir eitim ve yaz dili haline getirerek halk bilinlendirmeyi, modernlemenin bir sonucu olarak aydnlanmac bir zihinle aydnlatmay hedeflediklerini gazete ve dergi ieriklerinden grmek mmkdr. Ayrntl almalarla ierik ve sylem analizlerinde yararlanarak belli gazete veya dergiler zerinden spesifik almalar yaplarak dnemin koullarnda Krte yayn yapan basnn Krtler zerindeki etkisi tespit edilebilir. Cumhuriyet dnemi milliyetilik ve Krt sorunu asndan da tartmaya nemli bir katk salayabilecek bu tr almalar doktora dzeyinde yaplabilecek almalar olabilir. Osmanl dnemi Krt Basn zerinde yaplan akademik almalarn azl bu almann bir ilk olmas balang olarak kabul edilip bu tr almalarn daha ileriye gtrlebilmesi iin bir zemin tekil edebilir. Akademik almalarn azl, akademi d ve akademik nitelik tamayan almalarn varl konunun siyasi tartmalarn dnda daha objektif olarak ele alnmas nnde bir engel oluturmaktadr.

84

EK I (Osmanl Dneminde kan Sreli Yaynlar Tablosu) Yayn Sreli Yaynn Tarihi Ad 1898 Krdistan 1908 Krt Teavn ve Terakki ark ve Krdistan Krdistan Peyman Tr Gazete Gazete Sahibi Mithat Bedirhan Krt Teavn ve Terakki emiyeti Hersekli Ahmet erif, Malatyal Bedri Sreyya Bedirhan ttihat Terakki Dili Yaynland (Lehe) Yer Krte Msr (Kurmanci) Cenevre Lonrda Trke stanbul Krte (Krmanici Sorani) Trke stanbul Krte Krte Trke Krte Ermenice Sryanice Arapa Krte Trke Krte Trke Krte Trke Krte Trke Krte Krte Almanca Krte Trke Krte Trke Krte Krte Trke Farsa stanbul Diyarbakr

1908 1908 1909

Gazete Gazete Gazete

1909 1913 1913 1913 1914 1914 1918 1919 1919 1922

Amidi Sevda Roji Krd (Krt Gnei) Yekbn (Birlik) Hetawi Krd (Krt I) Bangi Krd (Krt Seslenii) Krdistan Jn (Yaam) Jn (Yaam) Gazi (ar) Bangi Krdistan (Krdistana ar)

Gazete Dergi Dergi Dergi Dergi Dergi Dergi Gazete Gazete Gazete

kr Amidi Hevi Cemiyeti Hevi Cemiyeti Hevi Cemiyeti ? Alman Misyonerler Mksl Hamza Memduh Selim Memduh Selim Krdistan Cemiyeti Mirliwa Mustafa Paa Yemolki

Diyarbakr stanbul stanbul stanbul Badat ran (Mahabad) stanbul stanbul Diyarbakr Sleymaniye

85

EK: - II ( lk Krte Gazete rnekleri)

Roji Krd Dergisi Say-2

Jn Dergisi Say -1

86

ark ve Krdistan Gazetesi (Say 1)

87

Krt Teavn ve Terakki Gazetesi (Say -1)

88

Hetawi Krd Dergisi Say -2

89

Krdistan Gazetesi Say -1

90

EK- III (19001923 Yllar Arasnda kan Gazetelere Nasl Ulalabilir?) (Not: Bu Liste Mamisanij&Mahmud Levend, Li Krdistana Bakur Tirkiy Rojnamegeriya Krdi (1908 1992), z-Ge Yaynlar, Ankara, 1992, Kitabndan alnmtr.) AM D Milli Ktphane: Yer No: 1968 SC 178 1. say (1909) Beyazt Devlet Ktphanesi: Yer No: saylar var. AM D- SEVDA Mevcut Saylar: Atf Efendi Ktphanesi, Yer No:15, 1-6 saylar (7 ubat 1324-7 Mays 1325) Beyazd Devlet Ktphanesi, Yer No: 0.1023, 1-6 saylar. Bursa l Halk Ktphanesi, Yer No: 5127, 1-6 saylar. Hakk Tark Us Ktphanesi, Yer No: 204, 1-6 saylar. st. . Edebiyat Fak. Gnl. Ktb., Yer No: 1957/234, 1-6 saylar. Millet Ktphanesi, Yer No: 570, 1-6 saylar. Milli Ktphane, Yer No: 1956 SB 127. 1-6. saylar. Tercman Gazetesi Ktphanesi,1-6 saylar. 0.1023'de 1324-1325 yllarna ait 1-6.

HETAW

KRD

Mevcut Saylar: stanbul Belediye Ktphanesi, Yer No: 0.360, 1-5, 10 saylar

JN (Gazete) Mevcut Saylar

91

stanbul Belediye Ktphanesi, Yer No: 0.214, III, 1-25 (1334-1335) saylar. Hakk Tark Us Ktphanesi, Yer No: P. 73, 1, 14, 22. (1334-1335); II, 23-36 (1336) saylar. Millet Ktphanesi, Yer No: 727/3, 1, 23-24 (1335) saylar. JN (Dergi) Mevcut Saylar: stanbul Belediye Ktphanesi, 1 .Yl, 1- 25 (1334-1336) saylar Ankara- Milli Ktphane, 1962 SA 113, 1. yl, 24 say (1335)

KRD STAN (Gazete). Mevcut Saylar Milli Ktphane (Ankara); Yer No: 1962 SC 315, 18. say(1315/1899)

KRD STAN (Dergi) Mevcut Saylar: stanbul Belediye Ktphanesi, Yer No: 0.354. 8-9. saylar (2 Mays-11 Haziran 1335) Hakk Tark Us Ktphanesi , Yer No: P. 73, 8-9. saylar (1335) Milli Ktphane (Ankara), Yer No: 1962 SB 233, 13 say (1335) PEYMAN (Gazete) Mevcut Saylar Atf Efendi Ktphanesi , Yer No: 275, 5. say (1325/ 1909) Milli Ktphane (Ankara) Yer No: 1962 SB 248, 1. yl, 3. say (1325) Milli Ktphane (Ankara), Mikrofilm Arivi, Yer No: B-384'de 1-15, 17-25, 27, 28, 33, 35, 36. saylar (1325/1909). Diyarbakr Ziya Gkalp Mzesi Kitaplnda, tamam var.

ROJ KRD

92

Mevcut Saylar: stanbul Belediye Ktphanesi, Yer No: 044, 1-4. saylar (1329/1913) Hakk Tark Us Ktphanesi, Yer No: P.73, 1-4 saylar. Millet Ktphanesi , Yer No: 563, 1-2. saylar (1329) Milli Ktphane (Ankara), Yer No: 1962 SA 116, 1. say (1329)

93

KAYNAKA Kitaplar Alakom, Rohat. Eski stanbul Krtleri (1453 1925), Avesta Yaynlar, stanbul,1998 Akgndz, Ahmet. Gneydou Meselesi ve zm Yollar, OSAV Yaynlar, stanbul, 1996. Akyol, Mustafa. Krt Sorununu Yeniden Dnmek Yanl Giden Neydi Bundan Sonra Nereye, Doan Kitaplk, 2006 Ana Britanica Genel Kltr Ansiklopedisi, cilt 7, stanbul, 1987 Anter, Musa. Hatralarm, Avesta Yaynlar, stanbul, 1999 Bedirhan, Salih. Muzekkerati, Dilawer Zengi Yay, am, 1991, (Aktaran: Malmisanij Beiki, smail. Krdistan zerinde Emperyalist Blm Mcadelesi, 1915-1925, Yurt Yay. stanbul,1992 Beysanolu, evket. Diyarbakrda Gml Mehur Adamlar, Ankara, 1935, s. 100 (Aktaran: Malmisanij) Bidls, erefhan-i. erefname, Hasat Yaynlar, kinci Bask, stanbul 1998 Bozda, smet. Dnyada ve Trkiyede Basn stibdad, Emre Yaynlar, stanbul, 1992. Celil, Celile. Krt Aydnlanmas, Avesta Yaynlar, stanbul, 2000

94

Ciwan, Mrad. Trke Aklamal Krte Dilbilgisi (Kurmanc Lehesi), Weann Jna N, 1. Bask, sve 1992. Dicle-Frat gazetesi, stanbul, 1963, Say.4 Dilge, Felat. Romameya Krdiya Pin (Krdistan) ( lk Krt Gazetesi Krdistan), Krt Ensitits, stanbul,1998 Dndar, Fuat. ttihat ve Terakkinin Mslmanlar skan Politikas (1913-1918), letiim Yay. stanbul, 2001 Ekrem Cemil Paa, Muhtasar Hayatm, Krt Ens. Yaynlar Brksel, 1989,(Aktaran Malmisanij) Erz, Mehmet. Krt Ad zerine, Trk Kltr Dergisi, Say: 256, Austos, 1984. Ertu, Hasan Refik. Basn ve Yayn: Hareketleri Tarihi, stanbul niv. Yay, stanbul, 1970, c.I. Galanti, Avram. Trkler ve Yahudiler, Gzlem Gazetecilik Basn ve Yayn, stanbul, 1995. Girgin, Atilla. Trk Basn Tarihinde Yerel Gazetecilik, nklap Yaynlar, stanbul, 2001. Gkalp, Ziya. Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler, Sosyal Yaynlar, 1. Bask, stanbul 1992. Haniolu, M. kr. Bir Siyas Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, dal Neiryat, stanbul, 1981. Hassanpour, Amir. Krdistanda Milliyetilik ve Dil, Avesta Yay, stanbul, 2005.

95

Hatipolu, mer Vehbi. Bir Baka Adan Krt Sorunu, Mesaj Yay. Ankara,1992. el, Kayhan. Kitle Haberleme Hukuku, stanbul niversitesi Yaynlar, 2. Bask, stanbul, 1985. nuur, Nuri. Basn Yayn Tarihi, Der Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 1993. skit, Server. Trkiyede Matbuat dareleri ve Politikalar, Bavekalet Yay., Ankara, 1943 skit, Server. Hususi lk Trke Gazetemiz Tercman-i Ahval ve Agah efendi, Ankara, 1937. (Aktaran Sezai Balc) Jeanneney, Jean-Noel. Balangtan Gnmze Medya Tarihi, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1998, ev: Esra Atuk. Kabacal, Alpay. Balangtan Gnmze Trkiyede Basn Sansr, Gazeteci Cemiyeti Yaynlar, stanbul,1990. Kabacal, Alpay. Tarihimizde Krtler ve Ayaklanmalar, Cem Yaynlar, stanbul, 1991. Krzolu, M. Fahrettin. Dastan, Aras, Dicle, Altay ve Trkistan Trk Boylarndan Krtler, Ankara, 1984. Klein, Janet. Claiming the Nation: the Origins and Nature of Krdish Nationalist Discourse A study of the Krdish Press in the Ottoman Empire, A Master's Thesis Presented to The Faculty Of Princeton University in Candidacy for The Master's Degree, 1996 Kololu, Orhan. Takvim-i Vakayi, Ankara, 1981.

96

Kololu, Orhan. Osmanldan Gnmze Trkiyede Basn, letiim Yaynlar, stanbul, 1994. Kutlay, Naci. ttihat Terakki ve Krtler, Beybn Yay. Stockholm,1992 s.42 (Aktaran: Malmisanij) Malmisanij, M.Trkiye ve Suriyede Krte Kitap Yaymclnn Dn ve Bugn, Vate Yaynevi, stanbul, 2006 Malmizanl, Mehmet. Osmanl Dnemenide Yazlan Krte Eserler zerine, Tarih ve Toplum, stanbul, 1986 Malmisanij, M. Yzylnmzn Banda Krt Milliyetilii ve Dr. Abdullah Cevdet, Jina Nu Yay, sve, 1986 Malmisanij, M. Krt Teavn ve terakki Cemiyeti ve Gazetesi, Avesta Yaynlar, Stockholm, 1998 Malmisanij, M. Cizira Botanl Bedirhanlar, Avesta Yynlar, stanbul, 2000 Malmisanij& Levend, Mahmud Li Krdistana Bakur Tirkiy Rojnamegeriya Krdi (1908 1992) (K.Irak ve Trkiyede Krt Basn 1908 -1992), z-Ge Yaynlar, Ankara, 1992 Malmisanij, M. Krt Talebe Hevi Cemiyeti, lk Legal Krt renci Dernei, Avesta Yaynlar, stanbul, 2002 Mercan, Mehmet. Anadoluda Gazetecilik ve Diyarbakr Basn, Gneydou Gazeteciler Cemiyeti Yaynlar, Diyarakr, 1998

97

Meretowar, A Amedi, C. Azad S. Aslan, Roji Krd Kovara Cemiyeta Hvi (Roji Krt Hevi Cemiyeti Dergisi), War Yaynlar, stanbul, 2002 Orkun, Hseyin Namk. Eski Trk Yaztlar, C.III, stanbul, 1940. (Aktaran: Safiye Dndar) Semen, Hseyin. Sinasi, Trk Dik Kurumu Yay, Ankara niv. Basmevi,1972. Silopi, Zinar. Doza Krdistan (Krdistan Davas), Stewr Basmevi, Beyrt 1984 adilili, Vedat. Trkiyede Krtlk Hareketleri, Kon Yay. Ankara, 1980, Cilt 1, (Aktaran: Mslm Ycel) apolyo, Enver Behran. Trk Gazetecilik Tarihi ve Her Ynyle Basn, Gven Matbaas, Ankara, 1969. Tokgz, Oya. Temel Gazetecilik, mge yaynlar, 3. bask, Ankara, 1994. Tulac, Pars. ada Trkiye Ansiklopedisi, 3. cilt, stanbul, 1958, (Aktaran: Celile Celil) Trk Parlamento Tarihi, Milli Mcadele ve TBMM I. Dnem, 1919-1923, C. II. TBMM Yay., Ankara, 1995 William, Charles Noel, Edward. Krdistan 1919 (Binba Noelin Gnl), Avesta Yaynlar, stanbul, 1999, s.136-137 ev: Blent Birer Yapar, Asl. Trkiye ve Fransada Dergicilik olgusu ve kadan Dergilerinin Karlatrlmas, stanbul, .. letiim Fakltesi Yaynlar, 2000. Yazc, Nesimi. Takvim-i Vakayi Belgeler, Gazi nv. Yay., Ankara, 1983 (Aktaran: Yaar Salihpaaolu)

98

Ycel, Mslm. Krt Basn Tarihi (Tekzip), Aram Yaynlar, stanbul,1998.

Birinci, Ali. Merutiyet Matbuat (1324-1325) Kebike- nsan Bilimleri iin Kaynak Aratrmalar dergisi, stanbul, 1995, Say.2, s.145. (Aktaran: Mamisanij&Levend) Sreli Yaynlar Anter, Musa. Yekbun 1914te kan dergi, Dou Dergisi, stanbul, 1969, Say.1 Deniz, Derya. Krt Basn Mizgn Dergisi, stanbul, Say:20 Gezgin, Suat. Gazeteciliin ve Trk Yazl Basnnn Ksa Tarihsel Perspektifi, letiim Fakltesi Dergisi, cilt:19. Haznedar, Cemal. Bangi Krdistan, Bir Dergisi, say 1, Diyarbakr, 2005 Resul, Mehmet. Piremerd Nemir (Piremerd lmedi), Hawar dergisi, Badat 1970, (Aktaran: Malmizanij) Yapar Gnen, Asl. Trkiyede Dergicilik ve Sorunlar, Akademi letiim Dergisi, Say: 2, yaz 2005. nternet Siteleri Kaya, mit. Krdoloji almalar, http://www.xelkedondurma.com/dirok/dirok_k_html/Krdoloji.html, e.t: 26.03.2007 ark ve Krdistan Gazetesi Yaynda [1908], http://www.Krdistantime.com/?p=80, e.t: 24.10.2007 Diken, ehmus. Gnle Gelen, Gnele Gelen, www.bianet.org/ e.t: 10.06.2008

99

H. Bengin, Acaba Krdistan Gazetesi (1898-1902) ttihat ve Terakkinin Yayn Organ myd? http://www.Krdistan.nu/dkyazilar/h_bengin_Krdistan_gazetesi.htm, e.t: 15.07.2008 Ko, Ali Haydar. Osmanl Basn ve Krtler, http://www.demanu.com.tr/arsiv/23_11_2006_179sy/niv_14_alihaydar.htm, e.t: 18.07.2008 Yldz, eyma. Tarihte Krt Basn http://www.mizgin.net/modules.php?name=News&file=article&sid=142,12.04.2007 http://www.Krdistantime.com/?p=232 , e.t: 08.02. 2007

100