Umberto Eco

Zapiski na pudeku od zapaek

Tom I
Przeoy: Adam Szymanowski

Wydanie polskie: 1993

SPIS TRECI
JAK BY INDIANINEM............................................................................................................. Przed atakiem.......................................................................................................................................................... Napad na dylians............................................................................................................. Napad na samotn farm lub obwarowany wozami obz.................................................. Napad na fort........................................................................................................................................................... Inne przypadki......................................................................................................................................................... JAK PISA DO KATALOGU WYSTAWY..................................................................................... Suplement................................................................................................................................................................ JAK URZDZI BIBLIOTEK PUBLICZN................................................................................. JAK ROZUMNIE SPDZA WAKACJE....................................................................................... JAK WYROBI SOBIE NOWE PRAWO JAZDY............................................................................ JAK KORZYSTA Z INSTRUKCJI.............................................................................................. JAK UNIKA CHORB ZAKANYCH........................................................................................ Wolne zawody......................................................................................................................................................... Proci obywatele i robotnicy.............................................................................................. Trzeci wiat....................................................................................................................... JAK PODROWA Z OSOSIEM........................................................................................... JAK PRZEPROWADZA INWENTARYZACJ............................................................................. JAK KUPOWA GADETY....................................................................................................... JAK ZOSTA KAWALEREM MALTASKIM................................................................................ JAK JE W SAMOLOCIE........................................................................................................ JAK MWI O ZWIERZTACH................................................................................................ JAK PISA WSTPY................................................................................................................ JAK BY PREZENTEREM TV.................................................................................................... JAK UYWA PIEKIELNEGO DZBANUSZKA............................................................................. JAK ROZPLANOWA CZAS..................................................................................................... JAK KORZYSTA Z TAKSWKI............................................................................................... JAK PROSTOWA CO, CO ZOSTAO SPROSTOWANE........................................................................ JAK WRZUCA DO KOSZA TELEGRAMY................................................................................. JAK SI ZACZYNA, JAK KOCZY............................................................................................. JAK NIE WIEDZIE, KTRA GODZINA..................................................................................... JAK POKONYWA KONTROL CELN..................................................................................... JAK NIE POSUGIWA SI FAKSEM........................................................................................ JAK REAGOWA NA ZNANE SKD TWARZE......................................................................... JAK ROZPOZNA FILM PORNO............................................................................................... JAK JE LODY...................................................................................................................... JAK NIE MWI: DOKADNIE TAK....................................................................................... JAK WYSTRZEGA SI WDW............................................................................................... JAK NIE ROZMAWIA O PICE NONEJ................................................................................... JAK UZASADNI POSIADANIE BIBLIOTEKI DOMOWEJ.......................................................................... JAK NIE KORZYSTA Z TELEFONU KOMRKOWEGO.......................................................................... JAK PODROWA AMERYKASKIMI POCIGAMI............................................................................. JAK WYBRA SOBIE POPATNY ZAWD................................................................................ JAK STAWIA WIELOKROPEK.................................................................................................

JAK BY INDIANINEM
Zwaywszy, i przyszo narodu indiaskiego jest ju, jak si zdaje, raz na zawsze okrelona, mody Indianin spragniony awansu spoecznego ma przed sob jedn tylko drog, a mianowicie zagra w westernie. W tym celu podamy tutaj gar najistotniejszych wskazwek, ktre pozwol mu osign w toku rozmaitych przedsiwzi pokojowych i wojennych status Indianina z westernu i w ten sposb upora si z problemem endemicznego bezrobocia nkajcego jego pobratymcw.

Przed atakiem
1. Nigdy nie atakowa znienacka; przeciwnie, z daleka i z kilkudniowym wyprzedzeniem dawa dobrze widoczne sygnay dymem, aby dylians lub fort zdy wysa wieci Sidmemu Pukowi Kawalerii. 2. Jeli to tylko moliwe, ukazywa si maymi grupkami na okolicznych wzgrzach. Niech wartownicy zajm stanowiska na wznoszcych si samotnie wierzchokach. 3. Zostawia dobrze widoczne lady swojego pochodu: odciski koskich kopyt, wygaszone ogniska na miejscach postoju, a take pira i amulety, ktre pozwol zorientowa si, do jakiego plemienia naleycie.

Napad na dylians
4. Napadajc na dylians, zawsze naley ciga go zachowujc odpowiedni odlego, a w najgorszym razie galopowa po obu jego stronach, tak eby stanowi jak najlepszy cel. 5. W adnym razie nie wyprzedza dyliansu. ciga w tym celu wodze mustangom, ktre s, jak wiadomo, znacznie szybsze od koni pocigowych. 6. Prby zatrzymania dyliansu podejmowa pojedynczo, rzucajc si midzy konie, tak by da pocztylionowi szans oddania celnego strzau i zosta nastpnie stratowanym przez zaprzg.

7. Nigdy nie blokowa dyliansowi drogi du grup, musiaby bowiem natychmiast si zatrzyma.

Napad na samotn farm lub obwarowany wozami obz

8. Nigdy nie napada noc, kiedy kolonici niczego si nie spodziewaj. Trzyma si zasady, e Indianin dokonuje napadu wycznie w wietle dnia. 9. Nie szczdzi garda i ujawnia gosem kojota swoj pozycj. 10. Kiedy jaki biay wyda okrzyk kojota, natychmiast podnie gow, eby stanowia dogodny cel. 11. Galopowa dookoa celu ataku, nie zacieniajc bro Boe krgu, dziki czemu bdzie mona wystrzela was kolejno jak kaczki. 12. Nie rzuca do tego galopu wszystkich ludzi na raz; trzeba przecie zastpowa kim tych, ktrzy padn. 13. Nie zwaajc na brak strzemion, zaplta jako nogi w uprz, eby ko mg moliwie najduej wlec Indianina, ktry zostanie trafiony. 14. Uywa strzelb, ktre nabylicie od nieuczciwego handlarza i ktrymi nie umiecie si posugiwa. Nie spieszy si z ich adowaniem! 15. Nie przerywa galopu, kiedy zjawia si odsiecz, czeka na szar kawalerii, nie rzuca si na ni, natomiast ju po pierwszym jej uderzeniu rozproszy si na wszystkie strony, eby umoliwi pocig za pojedynczymi Indianami. 16. W przypadku samotnej farmy posa tam noc jednego wywiadowc. Wywiadowca w ma podkra si do owietlonego okna i wpatrywa dugo w bia niewiast do momentu, kiedy ona zauway przycinit do szyby indiask twarz. Poczeka, a krzyknie i wybiegn z domu mczyni. Dopiero w tym momencie mona podj prb ucieczki.

Napad na fort
17. Przede wszystkim doprowadzi do tego, eby w nocy ucieky wszystkie konie. Nie wyapywa ich. Niech rozbiegn si po prerii. 18. Jeli w toku bitwy trzeba wdrapa si na umocnienia, niech jeden wazi na ramiona drugiego. Najpierw wystawi powolutku bro, potem gow; ukaza si w odpowiednim momencie, gdy biaa niewiasta musi mie wszak moliwo ujawnienia waszej obecnoci strzelcowi wyborowemu. Nie wali si do wntrza fortu, lecz do tyu, na zewntrz. 19. Oddajc strza z daleka, stan na jakim wierzchoku, eby by

doskonale widocznym i mc nastpnie run do przodu, roztrzaskujc si o skay. 20. Jeli dojdzie do walki bezporedniej, celowa bez popiechu. 21. W powyszym przypadku powstrzyma si od uycia rewolweru, ktry doprowadziby przecie do natychmiastowego rozstrzygnicia. Sign po bro bia. 22. Jeliby biali wayli si dokona wypadu, nie bra broni zabitego wroga. Tylko zegarek i wsuchiwa si w jego tykanie, dopki nie zjawi si nastpny przeciwnik. 23. W razie pojmania jeca nie zabija go od razu, ale przywiza do pala lub zamkn w namiocie i czeka na nw ksiyca, eby wrogowie mogli go uwolni. 24. Tak czy inaczej zawsze mona mie pewno, e zabije si nieprzyjacielskiego trbacza, gdy tylko rozlegnie si w oddali sygnawka Sidmego Puku Kawalerii. W tym momencie trbacz z fortu zawsze wstaje, eby odpowiedzie z najwyszej blanki fortu.

Inne przypadki
25. W razie ataku na wiosk indiask opuszcza w popochu namioty, a nastpnie biega we wszystkie strony, prbujc dotrze do broni, ktr poprzednio umiecio si w trudno dostpnych miejscach. 26. Bada jako whisky kupowanej od handlarzy; zawarto kwasu siarkowego w pynie winna wynosi jak trzy do jednego. 27. Kiedy przejeda pocig, upewni si, czy jest w nim owca indiaskich skalpw, a nastpnie pdzi konno obok wagonw, wymachujc strzelbami i wydajc powitalne okrzyki. 28. Skaczc z gry na plecy biaemu trzyma n tak, by nie dao si od razu zrani przeciwnika, dziki czemu dojdzie do walki wrcz. Czeka, a biay si obrci. (1975)

JAK PISA DO KATALOGU WYSTAWY

Ponisze zapiski maj by instrukcj dla autora katalogw artystycznych (w dalszym cigu AKA). Uwaga: nie dotycz krytyczno-historycznego eseju przeznaczonego dla specjalistycznego czasopisma, a to z rozmaitych i rnorodnych powodw, z ktrych najwaniejszy jest ten, e eseje krytyczne s czytane i oceniane przez innych krytykw, z rzadka za tylko przez poddanego analizie artyst, ten bowiem nie czytuje danego czasopisma, albo od dwch wiekw spoczywa w grobie. Sprawa jest diametralnie odmienna w przypadku katalogu wystawy sztuki wspczesnej. Jak sta si AKA? Jest to niestety bardzo atwe. Wystarczy wykonywa jaki zawd wymagajcy pracy umysowej (bardzo poszukiwani s fizycy jdrowi i biolodzy), mie telefon zarejestrowany na wasne nazwisko oraz cieszy si pewn renom. Renom ocenia si nastpujco: jej zasig geograficzny winien przewysza obszar oddziaywania wystawy (chodzi o renom na skal prowincji w przypadku miasta liczcego mniej ni siedemdziesit tysicy mieszkacw, na skal kraju w przypadku stolicy regionu i na skal midzynarodow w przypadku stolicy niepodlegego pastwa wyjwszy San Marino i Andorr), a w gb nie wykracza poza granic wyrobienia kulturalnego potencjalnych nabywcw obrazw (jeli w gr wchodzi wystawa pejzay alpejskich w stylu Segantiniego, nie ma potrzeby, a nawet byoby to szkodliwe, by korespondentem New Yorkera, wicej poytku bdzie bowiem ze stanowiska dyrektora miejscowej szkoy pedagogicznej). Oczywicie musi si do nas zwrci z prob artysta, ale tym akurat nie warto zaprzta sobie gowy, jako e artystw szukajcych prezentera jest wicej ni potencjalnych AKA. Zwaywszy na te okolicznoci, wybr na AKA jest nieunikniony i niezaleny od naszej woli. Jeli tylko artysta upatrzy sobie przyszego AKA, ten nie wykrci si od zadania, chyba e bdzie wola wyemigrowa na inny kontynent. Kiedy ju AKA pogodzi si ze swoim losem, stanie przed koniecznoci rozwaenia powodw, jakimi si kierowa: 1) Pienidze (niezwykle rzadko, gdy nie brak, jak zobaczymy, motywacji mniej dla artysty kosztownych). 2) Rekompensata seksualna.

3) Przyja; w dwch wersjach: rzeczywista sympatia albo brak moliwoci odrzucenia propozycji. 4) Podarunek w postaci dziea artysty (ta motywacja nie pokrywa si zgoa z nastpn, to jest z podziwem dla artysty, mona bowiem pragn dziea sztuki jako towaru na sprzeda). 5) Rzeczywisty podziw dla prac danego artysty. 6) Pragnienie sprzenia swego nazwiska z nazwiskiem artysty. Jest to bajeczna wprost inwestycja w przypadku modych intelektualistw, bo przecie artysta postara si ju o to, eby spopularyzowa nazwisko AKA w niezliczonych bibliografiach doczanych do nastpnych katalogw, ktre bd ukazywa si w kraju i za granic. 7) Ideologiczne, estetyczne lub komercyjne zainteresowanie rozwojem danego prdu artystycznego albo danej galerii. Ten ostatni punkt jest najdelikatniejszy i dotyczy zawsze najbardziej krysztaowo bezinteresownych AKA. Rzecz w tym, e krytyk literacki, filmowy lub teatralny, wynoszc pod niebiosa albo miadc dzieo, o ktrym pisze, w niewielkim stopniu wpywa na jego sukces. Krytyk literacki, piszc przychyln recenzj, sprawi, e sprzeda powieci wzronie o kilkaset egzemplarzy; krytyk filmowy moe zjecha komedyjk porno, ale film i tak przyniesie astronomiczne zyski. Podobnie jest z krytykiem teatralnym. Natomiast AKA jednym tekstem sprawia, e cae dzieo artysty jest czciej cytowane czasem w gr wchodzi przebicie dziesiciokrotne. Ta okoliczno okrela take sytuacj AKA jako krytyka. Krytyk literacki moe wypowiada si nieprzychylnie o autorze, ktrego nawet nie zna i ktry (zwykle) nie ma wpywu na to, czy artyku ukae si w tym a tym czasopimie; artysta za zamawia katalog i kontroluje jego zawarto. Nawet kiedy zwraca si do AKA z wezwaniem: Bd surowy, w istocie rzeczy takiej postawy nie da si utrzyma. Albo si odmawia, co, jak widzielimy, jest niemoliwe, albo przyjmuje postaw pen wyrozumiaoci. Albo stosuje uniki. Wanie dlatego, a take w zalenoci od tego, do jakiego stopnia AKA pragnie ocali swoj godno i przyja z artyst, tekst mglisty jest fundamentem katalogw wystawowych. Wyobramy sobie teraz, e malarz o nazwisku Prosciuttini od trzydziestu lat maluje to barwy ochry, a na nim umieszcza porodku bkitny trjkt rwnoramienny o podstawie rwnolegej do poudniowej krawdzi obrazu, na ten za trjkt nakada przezroczysty czerwony trjkt nieforemny, ktry jest pochylony w kierunku poudniowo-wschodnim w stosunku do podstawy trjkta bkitnego. AKA bdzie musia uwzgldni fakt, e midzy rokiem

1950 a 1980 Prosciuttini, w zalenoci od okresu historycznego, dawa swoim dzieom nastpujce tytuy, wymienione tu w porzdku chronologicznym: Kompozycja, Dwa plus nieskoczono, E=mc2 Allende, Allende, Chile si nie podda, Imi Ojca, Poprzez, Osobiste. Jakimi (uczciwymi) sposobami podejcia do kwestii dysponuje AKA? Jeli jest poet, bez trudu wybrnie z kopotu: zadedykuje Prosciuttiniemu wiersz. Na przykad: Niby strzaa (O, srogi Zenonie!) Pd innego grotu parasanga wytyczona chorego kosmosu czarnych dziur wielobarwno. Takie rozwizanie problemu zapewnia wzrost prestiu AKA, Prosciuttiniego, waciciela galerii i nabywcy obrazu. Drugie rozwizanie jest zarezerwowane dla prozaikw i przybiera posta listu otwartego, o swobodnym, katarynkowym toku: Drogi Panie Prosciuttini, kiedy patrz na Paskie trjkty, jestem znowu w Uqbar, wiadkiem Jorge Luis... Jakby Pierre Menard podsuwa mi odtworzone formy z dawnych czasw, jaki don Pitagoras z Manczy. Lubieno obrcona o sto osiemdziesit stopni; czy moemy wyzwoli si z wizw Koniecznoci? Byo to czerwcowego poranka, dalej. atwiejsze zadanie stoi przed AKA o wyksztaceniu cisym. Punktem wyjcia moe by dla niego przekonanie, e obraz jest take elementem rzeczywistoci, wystarczy wic zastanowi si nad najgbszymi aspektami rzeczywistoci, a cokolwiek si napisze, bdzie wolne od kamstwa. Moe wic snu takie oto rozwaania: Trjkty Prosciuttiniego to przykad grafw. Logiczne funkcje konkretnych topologii. Wzy. Jak przej od danego wza U do jakiego innego? Potrzebna jest, jak wiadomo, funkcja wartociujca F, i jeli okae si, i F(U) jest mniejsze lub rwne F(V), naley dla kadego innego rozwaanego wza V rozwin U tak, by generowa wzy pochodne wzgldem U. Wwczas wartociujca funkcja pierwotna speni warunek, i F(U) jest mniejsze lub rwne F(V), takiego, e D(U,Q) jest mniejsze lub rwne D(V,Q), gdzie D(A,B) oznacza oczywicie odlego na grafie midzy A i B. Sztuka jest matematyk. Oto posanie, jakie przekazuje nam Prosciuttini. Na pierwszy rzut oka moe si wyda, e tego rodzaju sposoby daje si stosowa do obrazu abstrakcyjnego, ale nie do takiego Morandiego lub Guttusa. To bd. Oczywicie wszystko jest w rku czowieka nauki. Ograniczymy si do oglnikowego wskazania: jeli z odpowiedni metaforyczn dezynwoltur powoasz si na teori katastrof Rene Thoma, bez trudu udowodnisz, e martwe natury Morandiego to formy zastyge w stanie skpane w socu pola; partyzant powieszony na supie telefonicznym. Zielone lata, zwtpiem w esencj Zasady... I tak dalej, i tak

chwiejnej rwnowagi, i wystarczy malekie odchylenie, by naturalne ksztaty butelek wywiny si poza siebie i wok siebie, zaamujc si w punktach osobliwych, pkajc niby kryszta poddany dziaaniu ultradwikw; magia artysty to wanie odtworzenie na ptnie tej sytuacji granicznej. Warto te poigra z angielskim terminem oznaczajcym martw natur: still life. Still jeszcze na jaki czas, lecz jak dugi? Still-Until... Magia rnicy midzy bytem, a bytem po. Midzy rokiem 1968 a, powiedzmy, 1972 istniaa jeszcze inna moliwo. Interpretacja polityczna. Uwagi na temat walki klas, rozkadu przedmiotw zbezczeszczonych wskutek komercjalizacji. Sztuka jako bunt przeciwko wiatu rzeczy na sprzeda, trjkty Prosciuttiniego jako formy odrzucajce byt komercyjny, otwarte na twrczo proletariack wywaszczon przez aroczny kapitalizm. Powrt do zotego wieku, czyli zapowied utopii, marzenie o Sprawie. Wszystko, co powiedziano powyej, odnosi si jednak do AKA, ktry nie jest zawodowym krytykiem sztuki. Sytuacja krytyka jest, jak by to powiedzie, bardziej krytyczna. Musi przecie omwi dzieo, nie formuujc jednak sdw wartociujcych. Najdogodniejszy sposb na wybrnicie z tego kopotu, to wskaza, e artysta pracowa w harmonii z dominujc wizj wiata, to znaczy, jak powiada si dzisiaj, z Metafizyk Oddziaywania. Wszelka metafizyka oddziaywania to metoda zdawania sprawy z tego, co istnieje. Ot nie ulega wtpliwoci, e obraz naley do rzeczy, ktre istniej, i e choby by nie wiem jak pody, jako tam przedstawia to, co istnieje (nawet obraz abstrakcyjny przedstawia to, co moe istnie albo istnieje w uniwersum czystych form). Skoro metafizyka oddziaywania utrzymuje na przykad, i wszystko, co istnieje, jest tylko energi, stwierdzenie, e obraz Prosciuttiniego to energia i e przedstawia energi, nie stanowi zgoa kamstwa; co najwyej bana, ale bana, ktry ratuje krytyka z opresji, a uszczliwia Prosciuttiniego, waciciela galerii i nabywc obrazu. Jedyna trudno sprowadza si do wyodrbnienia tej metafizyki oddziaywania, o ktrej w danym okresie wszyscy co syszeli ze wzgldu na jej popularno. Owszem, mona utrzymywa za Berkeleyem, e esse est percipi, i oznajmi, e dziea Prosciuttiniego istniej, poniewa s postrzegane, lecz wspomniana metafizyka jest niewystarczajco metafizyk oddziaywania, wic Prosciuttini i czytelnicy dostrzegliby nadmiern banalno twierdzenia. Jeliby wic trjkty Prosciuttiniego miay by wystawione u schyku lat pidziesitych, naleaoby, powoujc si na skrzyowane wpywy Banfiego-

Paciego i Sartrea-Merleau-Pontyego (a w punkcie kulminacyjnym na nauczanie Husserla), okreli rzeczone trjkty jako reprezentacj samego aktu zamierzania czego, ktry to akt, ustanawiajc obszary ejdetyczne, nadaje formom czysto geometrycznym modalno Lebenswelt. W tamtym okresie dopuszczalne byyby rwnie wariacje w terminach psychologii postaci. Stwierdzenie, e trjkty Prosciuttiniego kryj w sobie Gestalt, jest niepodwaalne, gdy kady trjkt, jeli tylko da si rozpozna jako trjkt, kryje w sobie Gestalt. W latach szedziesitych Prosciuttini byby bardziej up to date, gdyby w jego dzieach dostrzeono pewn struktur homologiczn z paltem struktur pokrewiestwa Levi-Straussa. Jeliby kto zapragn porusza si midzy strukturalizmem a rokiem szedziesitym smym, mgby oznajmi, e zgodnie ze sformuowan przez Mao teori sprzecznoci, ktra kojarzy heglowsk triad z binarnymi zasadami Yin i Yang, dwa trjkty Prosciuttiniego uwypuklaj relacj midzy sprzecznoci pierwotn a wtrn. Prosz nie sdzi, e kanon strukturalistyczny jest bezuyteczny w przypadku butelek Morandiego: powierzchownej. Po roku siedemdziesitym krytyk ma wiksze moliwoci wyboru. Oczywicie trjkt bkitny przeniknity trjktem czerwonym to epifania Pragnienia gonicego za Innym, z ktrym nigdy nie zdoa si utosami. Prosciuttini to malarz Odmiennoci, a nawet Odmiennoci w Tosamoci. Odmienno w tosamoci wystpuje take w relacji gowa-krzy na stulirowej monecie, ale z trjktw Prosciuttiniego da si wyodrbni przypadek Implozji, podobnie jest zreszt z drugiej strony z obrazami Pollocka i wprowadzaniem czopkw do odbytnicy (czarne dziury). Jednak w przypadku trjktw Prosciuttiniego mamy ponadto wzajemn redukcj wartoci uytkowej i handlowej. Jeli dorzuci si roztropnie skojarzenie z Odmiennoci od umiechu Giocondy, w ktrym, przechyliwszy gow, da si rozpozna srom niewieci, a w kadym razie jest on beance, trjkty Prosciuttiniego w swoim wzajemnym unicestwianiu si i katastroficznym wirowaniu mog jawi si jako implozyjno fallusa, ktry przeobraa si w vagina dentata. Upadek Fallusa. Zakoczmy stwierdzeniem, e w sumie zot regu AKA winno by omwienie dziea w taki sposb, by opis stosowa si nie tylko do innych obrazw, ale rwnie do uczu, jakich si dowiadcza patrzc na wystaw wdliniarni. Jeli AK A pisze: W obrazach Prosciuttiniego percepcja form nigdy nie jest biernym dostosowaniem do danych zmysowych. Prosciuttini mwi nam, e nie ma percepcji bez interpretacji i trudu, a droga od wraenia do butelka gboka (deep bonie) przeciwko butelce

percepcji wiedzie przez dziaanie, praksis, bycie-w-wiecie jako konstrukcja Abschattungen, wykrojona intencjonalnie z miazgi rzeczy w sobie, czytelnik uznaje prawd Prosciuttiniego, poniewa jest zgodna z mechanizmami, dziki ktrym odrnia si u masarza mortadel od saatki jarzynowej. Prowadzi to do ustanowienia nie tylko kryterium wykonalnoci i skutecznoci, ale take kryterium moralnego: wystarczy mwi prawd. Oczywicie s rne prawdy. (1980)

Suplement
Poniszy tekst wyszed naprawd spod mojego pira i prezentuje dorobek malarski Antonia Fomeza zgodnie z regularni postmodernistycznego cytacjonizmu (zob. Antonio Fomez, Da Ruoppolo a me, Studio Annunciata, Mediolan 1982). Pragnc przekaza czytelnikowi (w zwizku z pojciem czytelnik por. D. Coste, Three concepts of the reader and their contribution to a theory of literary texts, Orbis literarum 34, 1880; W. Iser, Der Akt des Lesens, Monachium 1972; Der implizite Leser, Monachium 1976; U. Eco, Lector in fabula, Mediolan 1979; G. Prince, Introduction a letude du narrataire, Poetique 14, 1973; M. Nojgaard, Le lecteur et la critique, Degres 21, 1980) gar wieych intuicji (por. B. Croce, Estetica come scienza delfespressione e linguistica generale, Bari 1902; H. Bergson, Oeuvres, Edition du Centenaire, Pary 1963; E. Husserl, Ideen zu einer Phdnomenologie undphdnomenologischen Philosophie, Den Haag 1950), w zwizku z malarstwem (odnonie pojcia malarstwo por. Cennino Cennini, Trat tato delia pittura; Bellori, Vite dartisti; Vasari, Le vite; A. A. W., Trattati darte del Cinquecento, opr. P. Barocchi, Bari 1960; Lomazzo, Trattato dellarte delia pittura; Alberti, Delia pittura; Armenini, Dveri precetti delia pittura; Baldinucci, Vocabolario toscano dellarte del disegno; S. van Hoogstraaten, Inleyding tot de Hooge Schoole der Schilderkonst, 1678, VIII, l, ss. 279nn.; L. Dolce, Dialogo delia pittura; Zuccari, Idea de pittori) Antonia Fomeza (jeli chodzi o bibliografi ogln, por. G. Pedicini, Fomez, Mediolan 1980, zwaszcza ss. 60-90), musz podj prb analizy (por. H. Putnam, The analytic and the synthetic, w: Mind, language and reality, Londyn-Cambridge 1975; M. White, wyd., The age of analysis, Nowy Jork 1955) w formie (por. W. Kohler, Gestalt Psychology, Nowy Jork 1947; P. Guillaume, La psychologie de la forme, Pary 1937) cakowicie naiwnej i wyzbytej uprzedze (por. J. Piaget, La representation du monde chez lenfant, Pary 1955); G. Kanizsa, Grammatica del vedere, Bolonia 1981).

Jest to jednak rzecz (odnonie rzeczy w sobie por. I. Kant, Kritik der reinen Vernunft, 1781-1787) niezmiernie trudna na tym wiecie (por. Arystoteles, Metafizyka) postmodernistycznym (por. por. ((por. (((por. por.)))))). Dlatego nie robi si nic (por. Sartre, Letre et le neant, Pary 1943). Pozostaje milczenie (Wittgenstein, Tractatus, 7). Przepraszam, moe innym (por. J. Lacan, Ecrits, Pary 1966) razem (por. Viollet-le-Duc, Opera omnia).

JAK URZDZI BIBLIOTEK PUBLICZN

1. Katalog winien by poszatkowany na jak najwicej dziaw; naley z wielk pieczoowitoci oddzieli katalog ksiek od katalogu czasopism, oba za od katalogu rzeczowego, jak rwnie ksiki ostatnio nabyte od tych, ktre zakupiono dawniej. Ortografia w obu tych katalogach (nabytkw nowych i dawnych) winna by w miar moliwoci zrnicowana; na przykad w nabytkach nowych retoryka pisze si przez jedno t, a w dawnych przez dwa; Czajkowski w nabytkach nowych przez Cz, w dawnych z francuska, przez Tsch. 2. Tematy ma okrela bibliotekarz. Ksiki nie powinny zawiera w kolofonie wskazwki co do tematu, pod jakim naleaoby je zakatalogowa. 3. Sygnatury winny by niemoliwe do przepisania, w miar moliwoci rozbudowane, aby ten, kto wypenia rewers, nie mia nigdy do miejsca na wypisanie ostatnich symboli i uzna je za niewane, a dziki temu obsugujcy mg zwrci rewers z daniem uzupenienia. 4. Czas midzy zamwieniem a dostarczeniem ksiki winien by bardzo dugi. 5. Nie ma potrzeby wypoycza wicej ni jedn ksik na raz. 6. Ksiki, dostarczone przez obsug dziki wypisaniu przez czytelnika odpowiedniego rewersu, nie mog by przenoszone do biblioteki podrcznej, tak wic naley oddzieli w swoim yciu dwa fundamentalne aspekty: jeden dotyczcy lektury, drugi sprawdzania. Biblioteka ma zniechca do jednoczesnego czytania kilku ksiek, bo od tego mona przecie dosta zeza. 7. Unika wyposaenia biblioteki w jedn chociaby kopiark; jeli jednak jaka ju si znajdzie, dostp do niej ma by pracochonny i kopotliwy, cena wysza ni w miecie, limity bardzo niskie, co najwyej dwie, trzy stroniczki. 8. Bibliotekarz winien uwaa czytelnika za wroga, nieroba (w przeciwnym razie byby bowiem w pracy), za potencjalnego zodzieja. 9. Dzia informacji winien by nieosigalny. 10. Naley zniechca do wypoyczania. 11. Wypoyczanie midzybiblioteczne winno by maksymalnie utrudnione, a w kadym razie wymaga caych miesicy czekania. Najlepiej jednak zadba o to, eby zapoznanie si ze stanem posiadania innych bibliotek byo

niemoliwe. 12. W konsekwencji tego wszystkiego kradzie ksiek winna by uatwiona. 13. Godziny otwarcia biblioteki winny dokadnie pokrywa si z godzinami pracy, przedyskutowanymi wczeniej z przedstawicielami zwizkw zawodowych; biblioteka ma by poza tym zaryglowana na cztery spusty w soboty, niedziele oraz w porze obiadowej. Najwikszym wrogiem biblioteki jest pilny student; najlepszym przyjacielem Don Ferrante, czowiek, ktry ma wasn bibliotek, nie musi wic chodzi do biblioteki publicznej, ktrej zapisuje jednak swj ksigozbir. 14. Winno by cakowicie niemoliwe zjedzenie czegokolwiek w obrbie biblioteki; w adnym razie nie moe by mowy o posilaniu si poza bibliotek, jeli nie zwrci si wszystkich ksiek, z ktrych si korzysta, tak by po wypiciu kawy trzeba byo zamwi je od nowa. 15. Nie dopuszcza do odzyskania nastpnego dnia czytanej ksiki. 16. Niemoliwe winno by uzyskanie informacji, kto wypoyczy brakujc ksik. 17. Jeli si tylko uda adnych ubikacji. 18. W sytuacji idealnej czytelnika powinien obowizywa zakaz wstpu do biblioteki; zakadajc jednak, e do niej wtargn, naduywajc w maostkowy i mao sympatyczny sposb swobd przyznanych mu wprawdzie przez Wielk Rewolucj, lecz nie przyswojonych jeszcze przez zbiorow wraliwo, w adnym razie nie moe, i nigdy nie bdzie mg mie dostpu do pek z ksikami jeli pominie si prawo do pospiesznego przemknicia przez bibliotek podrczn. UWAGA DODATKOWA. Cay personel winien by dotknity uomnociami fizycznymi, albowiem obowizkiem spoeczestwa jest zapewnienie pracy obywatelom niepenosprawnym (bada si obecnie moliwo objcia t zasad take stray poarnej). Idealnym bibliotekarzem byby kto chromy, gdy dziki temu uzyskuje si wyduenie czasu potrzebnego na zejcie do podziemi i powrt. Jeli chodzi o te osoby z personelu, ktre wspinaj si po drabinie do pek znajdujcych si na wysokoci omiu metrw, winny zamiast rki mie protez z hakiem, a to ze wzgldw bezpieczestwa. Personel cakowicie pozbawiony koczyn grnych nosi ksiki w zbach (panuje tendencja, eby nie udostpnia tomw o formacie wikszym ni semkowy).

(1981)

JAK ROZUMNIE SPDZA WAKACJE

Kiedy zbliaj si letnie wakacje, chwalebny zwyczaj nakazuje tygodnikom politycznym i kulturalnym podsun swoim czytelnikom co najmniej dziesi mdrych ksiek, ktre pozwol im rozumnie spdzi rozumne wakacje. Przewaa jednak nieprzyjemny zwyczaj nakazujcy traktowa czytelnika jak osob niedorozwinit i nawet sawni pisarze staraj si proponowa ksiki, ktre ludzie o rednim wyksztaceniu powinni byli przeczyta najpniej przed matur. Wydaje si nam czym obraliwym, a przynajmniej poklepywaniem czytelnika po ramieniu, doradzanie mu, bo ja wiem, niemieckiego oryginau Powinowactwa z wyboru, Prousta w wydaniu Pleiade albo aciskich utworw Petrarki. Musimy uwzgldni fakt, e czytelnik, od tak dawna zasypywany tego rodzaju radami, musi stawa si coraz bardziej wymagajcy, a jednoczenie nie moemy traci z oczu tych, ktrzy nie mogc sobie pozwoli na kosztowne wakacje, gotowi s przey przygod niedrog i podniecajc. Komu, kto zamierza spdza dugie godziny na play, doradzabym Ars magna lucis et umbrae ojca Athanasiusa Kirchera, rzecz fascynujc dla czytelnika, ktry wystawiwszy si na dziaanie promieni podczerwonych, zechce zaduma si nad cudownoci wiata i zwierciade. Rzymskie wydanie z 1645 roku jest nadal dostpne w antykwariatach, za sumy bezspornie nisze od tych, jakie Calvi wyeksportowa do Szwajcarii. Nie zalecabym wypoyczania tej pozycji z biblioteki, poniewa mona j znale jedynie w zabytkowych paacach, gdzie personel biblioteczny skada si zwykle z ludzi bez prawej rki i lewego oka, ktrzy spadaj z drabiny, kiedy pn si ku pkom z cymeliami. Dalsz niedogodnoci s mole ksikowe oraz krucho kart, nie naley wic czyta takiego dziea, kiedy wiatr porywa plaowe parasole. Modzieniec, ktry podruje po Europie z okresowym biletem kolejowym drugiej klasy w kieszeni, naraony jest wic na lektur w zatoczonym pocigu, gdzie stoi si wystawiajc jedn rk za okno, mgby zabra ze sob przynajmniej trzy z szeciu wydanych u Einaudiego tomw Ramusla, ktre mona doskonale czyta trzymajc jeden w rku, drugi pod pach, a

trzeci midzy udami. Czytanie w trakcie podry o podry to przeycie bardzo intensywne i pobudzajce. Modziecom, ktrzy wyrwali si ze szponw polityki (albo si do niej rozczarowali), a mimo to pragn by na bieco w sprawach Trzeciego wiata, proponowabym jakie arcydzieo filozofii muzumaskiej. Adelphi opublikowa ostatnio Ksig rad, ktrej autorem jest Kay Kaus ibn Iskandar, lecz niestety w tym wydaniu zrezygnowano z oryginau iraskiego, przez co gubi si oczywicie cay smak tekstu. Godnym natomiast polecenia dzieem jest Kitab al-sada waL isad Abull-Hasana AlAmiriego, dostpne w Teheranie w wydaniu krytycznym z 1957 roku. Poniewa jednak nie wszyscy czytaj swobodnie w jzykach Bliskiego Wschodu, dla tych, ktrzy wdruj samochodem, a nie maj kopotw z nadmiernym bagaem, doskonaa byaby, jak mniemam, kompletna Patrologia Mignea. Odradzabym pisma ojcw greckich przed Soborem Florenckim z 1440 roku, gdy trzeba by zabra ze sob 161 woluminw wydania grecko-aciskiego i 81 wydania aciskiego, gdy tymczasem, decydujc si na ojcw aciskich sprzed 1216 roku, wystarczy zabra 218 woluminw. Zdaj sobie spraw, e nie wszystkie tomy s dostpne na rynku, od czego jednak fotokopiarki! Tym, ktrzy maj zainteresowania mniej specjalistyczne, solidniejszych dzisiejszych Izaak Luria. doradzabym dzie czasach Zestaw w lektur si dla (oczywicie z tradycji zrozumienia nadaje si w oryginale) paru (s w wywodzcych niezbdne kabalistycznej nowoczesnej zreszt

poezji). do

Wystarczy kilka pozycji: naturalnie Sepher Jezirah, Zohar, Mojesz Kordowero i kabalistyczny wspaniale wykorzystania dziaalnoci Klubw rdziemnomorskich, ktrych

animatorzy mog utworzy dwie grupy wspzawodniczce ze sob w budowaniu jak najsympatyczniejszego Golema. A wreszcie tym, ktrzy maj trudnoci z hebrajskim, pozostaje zawsze Corpus hermeticum i pisma gnostyczne (lepiej wybra Walentyna, gdy Bazylides jest czsto zbyt rozwleky i irytujcy). To wszystko (i o wiele wicej) polecabym ludziom spragnionym wakacji rozumnych. W przeciwnym razie nie ma dyskusji, zabierajcie ze sob Grundrisse, Ewangelie apokryficzne i inedita Peircea na mikrofilmach. W kocu tygodniki kulturalne nie s periodykami dla szkoy podstawowej. (1981)

JAK WYROBI SOBIE NOWE PRAWO JAZDY

W maju 1981 roku jestem przejazdem w Amsterdamie, gdzie gubi (albo kradn mi w tramwaju, jako e nawet w Holandii s kieszonkowcy) portfel, w ktrym byo niewiele pienidzy, ale za to rozmaite legitymacje i dokumenty. Spostrzegam to w chwili wyjazdu, ju na dworcu lotniczym; od razu te zauwaam brak karty kredytowej. P godziny przed odlotem ruszam wic na poszukiwanie posterunku, eby zgosi zgub, pi minut pniej przyjmuje mnie sierant policji dworcowej, ktry dobr angielszczyzn wyjania, e sprawa nie naley do jego kompetencji, poniewa portfel zosta zgubiony w miecie, godzi si jednak wystuka na maszynie moje zgoszenie, zapewnia, e o dziewitej, zaraz po otwarciu biur, osobicie zadzwoni do American Express, i w cigu dziesiciu minut zaatwia holendersk stron mojej sprawy. Po powrocie do Mediolanu dzwoni do American Express, wszyscy dowiaduj si, jaki by numer mojej karty, nastpnego dnia mam ju now. Jake pikne jest ycie w cywilizowanym wiecie powiadam sobie. Nastpnie dokonuj przegldu zgubionych legitymacji i skadam odpowiednie owiadczenie na policji. Zajmuje mi to dziesi minut. Wspaniale mwi sobie nasza policja nie ustpuje w niczym holenderskiej. Wrd straconych dokumentw bya legitymacja dziennikarska, po trzech dniach otrzymuj duplikat. Idzie jak z patka. Niestety zgubiem te prawo jazdy. Jestem przekonany, e to nic takiego. Sprawa ma zwizek z przemysem samochodowym, nasza przyszo to Ford, jestemy krajem autostrad. Telefonuj do Automobile Club, gdzie oznajmiaj, e wystarczy, bym poda numer zgubionego dokumentu. Spostrzegam, e nigdzie nie jest zapisany, poza oczywicie samym prawem jazdy, i prbuj dowiedzie si, czy nie mogliby zajrze do kartoteki pod moje nazwisko i znale ten numer. Wyglda jednak, e nie da si tego zrobi. Musz korzysta z samochodu, to sprawa ycia i mierci, postanawiam wic zrobi co, czego zwykle si wystrzegaem, a mianowicie osign cel drogami okrnymi, dostpnymi dla nielicznych. Zwykle wystrzegam si tego, bo nie chc naprzykrza si przyjacioom i znajomym, boj si bowiem, e to samo mogoby spotka mnie z ich strony, zreszt mieszkam przecie w

Mediolanie, a kiedy w Mediolanie chce si uzyska jaki dokument od wadz miasta, nie trzeba telefonowa do burmistrza, wystarczy stan w kolejce do okienka, w ktrym sprawa zostanie sprawnie zaatwiona. Ale tak to ju jest, samochd nam wszystkim dziaa na nerwy, dzwoni wic do Rzymu do grubej ryby z Automobile Club, ta za kieruje mnie do innej grubej ryby, ale z mediolaskiego Automobile Club, mediolaska gruba ryba poleca za swojej sekretarce zrobi w mojej sprawie wszystko co si da. Sekretarka jest bardzo mia, lecz moe zrobi bardzo mao. Zapoznaje mnie z paroma sztuczkami, namawia, ebym poszuka starego pokwitowania z firmy AVIS, wynajmujcej samochody, gdy wpisano na nim przez kalk numer prawa jazdy; dziki jej pomocy mog upora si w cigu jednego dnia z czynnociami wstpnymi, teraz wic kieruje mnie tam, dokd naley si uda, to znaczy do odpowiedniego wydziau prefektury, ogromnego holu, gdzie toczy si zdesperowany i cuchncy tum, przypomina to dworzec w New Delhi z filmu o buncie sipajw; petenci, opowiadajcy sobie historie, od ktrych wos si jey (jestem tu od czasw wojny w Libii), obozuj z termosami i kanapkami, a kiedy przychodzi ich kolej, okienko si zamyka co zdarzyo si wanie mnie. Tak czy inaczej, musz powiedzie, e trzeba powici par dni na stanie w kolejce, przy czym za kadym razem, kiedy czowiek dociera do okienka, okazuje si, e musi wypeni inny formularz albo kupi innego rodzaju znaczki skarbowe, a potem stan grzecznie na kocu ogonka, co jednak, jak wiadomo, naley do porzdku rzeczy. Wszystko dobrze mwi mi w kocu prosz stawi si za dwa tygodnie. Do tego czasu pozostaje takswka. Dwa tygodnie pniej, przeskoczywszy paru petentw, ktrzy poddali si i zapadli w piczk przedmiertn, dowiaduj si w okienku, e z powodu bd to bdnego zapisu, bd wady kalki, bd wreszcie stanu starego ju dokumentu numer odczytany z rachunku firmy AVIS jest niewaciwy. Nic si nie da zrobi, jeli nie podam numeru waciwego. No dobrze powiadam z pewnoci nie moe pani szuka numeru, ktrego nie umiem poda, ale mona przecie zajrze pod nazwisko Eco i ustali ten numer. Nie, moe wskutek zej woli, moe nadmiaru pracy, a moe tego, e prawa jazdy archiwizuje si wedug numerw, jest to niemoliwe. Prosz sprbowa radz mi w Alessandrii, gdzie wiele lat temu robi pan prawo jazdy. Tam powinni odnale paski numer. Nie mam czasu na jazd do Alessandrii midzy innymi dlatego, e nie mog prowadzi samochodu tak wic raz jeszcze wybieram drog na skrty: telefonuj do kolegi z liceum, ktry jest teraz grub ryb w

tamtejszych finansach, i prosz, by zadzwoni do wydziau ruchu. Kolega podejmuje decyzj rwnie nikczemn i telefonuje bezporednio do grubej ryby z ruchu, ktra wyjania, e tego rodzaju dane mona ujawnia wycznie policji. Zdajesz sobie spraw, czytelniku, na jakie niebezpieczestwo naraziyby si organa pastwowe, gdyby numer mojego prawa jazdy mona byo poda pierwszemu lepszemu osobnikowi; Kadafi i KGB tylko na to czekaj. Tak wic jest to informacja cile tajna. Sigam znowu pamici wstecz i przypominam sobie innego koleg ze szkoy, ktry jest teraz grub ryb w organach pastwowych, ale sugeruj mu, eby nie zwraca si do osb wysoko postawionych w subach ruchu, gdy sprawa jest niebezpieczna i mogaby trafi do komisji parlamentarnej. Lepiej znale jakiego funkcjonariusza niskiej rangi, choby nocnego stra, ktrego daoby si przekupi, eby w czasie suby zerkn do kartotek. Gruba ryba z organw pastwowych zna na szczcie osobisto redniej rangi w subie ruchu, czowieka, ktrego nie trzeba przekupywa, gdy jest staym czytelnikiem LEspresso i z czystej mioci dla kultury gotw jest odda t niebezpieczn przysug swojemu ulubionemu felietonicie (czyli mnie). Nie wiem, jakie posunicie wykona ten miaek, jest jednak faktem, e nastpnego dnia mam ju numer mojego prawa jazdy, numer, ktrego pozwol sobie jednak nie wyjawi czytelnikom, gdy mam rodzin. Z owym numerem (ktry teraz zapisuje gdzie tylko si da i chowam w skrytkach na wypadek kradziey albo zgubienia) wystaj znowu w ogonkach w mediolaskim wydziale ruchu i wreszcie ukazuj go podejrzliwym oczom urzdnika, ten za z umiechem pozbawionym ladu ludzkich uczu komunikuje mi, e musz ujawni jeszcze numer pisma, ktrym w odlegych latach pidziesitych wadze alessandryjskie przekazay numer prawa jazdy wadzom mediolaskim. Znowu telefony do kolegw szkolnych, nieszczsna osobisto redniego szczebla, ktra tyle ju ryzykowaa, raz jeszcze bierze zadanie na swoje barki, popenia par tuzinw przestpstw, wydobywa informacj tak zazdronie strzeon przez karabinierw i podaje mi numer pisma, ja za ukrywam natychmiast te cyfry, gdy, jak wiadomo, ciany maj uszy. Wracam do mediolaskiego wydziau, jeszcze tylko par dni w ogonku i uzyskuj obietnic, e za dwa tygodnie zaczarowany dokument znajdzie si w moich rkach. Mamy czerwiec w peni, wreszcie dostaj papier, ktry powiadcza, e zoyem podanie o wystawienie prawa jazdy. Oczywicie nie przewidziano adnego kwestionariusza uwzgldniajcego przypadek zgubienia cennego dokumentu i wrczony mi formularz jest zgoszeniem na

nauk dla kogo, kto prawa jazdy jeszcze nie posiada. Pokazuj go policjantowi i pytam, czy z czym takim mog prowadzi samochd, ale wyraz jego twarzy wprawia mnie w przygnbienie: daje mi do zrozumienia, e gdyby on przyapa mnie za kierownic, poaowabym, i przyszedem na wiat. Rzeczywicie auj i wracam do urzdu, gdzie po kilku dniach dowiaduj si, e papier, ktry otrzymaem, jest, by tak rzec, ledwie aperitifem; musz poczeka na nastpny dokument, powiadczajcy, e zgubiem prawo jazdy i mog prowadzi samochd, dopki nie uzyskam duplikatu, poniewa wadze sprawdziy ju, e miaem orygina. T informacj posiadaj wszyscy, od policji holenderskiej do kwestury woskiej, a take urzd wydajcy prawa jazdy, ktry jednak nie chce poda jej do publicznej wiadomoci, dopki sprawy nie przemyli. Prosz zauway, e urzd dysponuje ju ca wiedz, jakiej potrzebuje, i choby nie wiem jak dugo myla nad spraw, niczego wicej si nie dowie. Ale cierpliwoci. Pod koniec czerwca przychodz wielokrotnie, eby uzyska jakie informacje o losach duplikatu, ale wyglda na to, e jego przygotowanie wymaga wielkiego nakadu pracy, jestem skonny w to uwierzy, gdy daj ode mnie mnstwa dokumentw i fotografii; ta legitymacja musi by czym w rodzaju paszportu o stronicach opatrzonych znakami wodnymi lub czym podobnym. Poniewa wydaem ju oszaamiajce sumy na takswki, z kocem czerwca zaczynam rozglda si znowu za drog na skrty. Pisz do gazet, moe, do licha, kto zechce mi pomc pod pretekstem, e musz jedzi samochodem ze wzgldu na dobro publiczne. Za porednictwem dwch mediolaskich redakcji (Repubblica i LEspresso) nawizuj kontakt z wydziaem prasowym prefektury, a tam poznaj sympatyczn pani, ktra deklaruje gotowo zajcia si moj spraw. Sympatyczna pani ani myli trwoni czasu przy telefonie; miaym krokiem poda do wydziau komunikacyjnego i penetruje tajne obszary, do ktrych profani nie maj dostpu, szpera w labiryncie pism spoczywajcych tam od niepamitnych czasw. Co dokadnie tam robi nie mam pojcia (sysz tylko zduszone okrzyki, huk walcych si akt, przez szpar u dou drzwi dobywaj si kby kurzu). Wreszcie pani staje na progu, dziery w doni ty formularz na papierze delikatnym jak kartki, ktre obsuga parkingw wkada pod wycieraczki, o wymiarach osiemnacie na trzydzieci centymetrw. Formularz jest bez fotografii, wypeniony atramentem, ktry rozlewa si, jakby stalwk Perry maczano w kaamarzu typu Cuore, penym mtw i zawiesin odpowiedzialnych za kleksy na porowatym papierze. Jest tam moje nazwisko oraz numer zgubionego prawa jazdy, pismem maszynowym za podano do wiadomoci, e niniejsze zawiadczenie zastpuje wyej opisane prawo

jazdy, ale jego wano wygasa z dniem dwudziestego dziewitego grudnia (data zostaa oczywicie dobrana w ten sposb, eby ofiara pokonywaa wanie zakrty w jakiej alpejskiej miejscowoci, najlepiej podczas zamieci nienej, daleko od domu, gdy wtedy policja drogowa bdzie miaa pene prawo aresztowa j i podda torturom). Zawiadczenie umoliwia mi prowadzenie samochodu we Woszech, podejrzewam jednak, e wprawioby w zakopotanie policjanta, ktremu okazabym je za granic. Cierpliwoci. Na razie mog jedzi. Streszczajc si, powiem tylko, i w grudniu mojego prawa jazdy nadal nie ma, napotykam na opr, kiedy chc przeduy zawiadczenie, raz jeszcze wzywam na pomoc wydzia prasowy prefektury, odzyskuj swoje zawiadczenie, na ktrym kto niepewn rk dopisa to, co mgbym dopisa sobie sam, a mianowicie, e zostao przeduone do czerwca nastpnego roku (tym razem dat dobrano tak, by mona mnie byo przyapa podczas jazdy wzdu wybrzea), ponadto za udziela mi si informacji, e w czerwcu wano zawiadczenia zostanie przeduona, gdy sprawa wydania nowego prawa jazdy musi potrwa duej. Towarzysze niedoli poznani w ogonkach donosz zaamanymi gosami, e s tacy, ktrzy czekaj dwa albo trzy lata na nowe prawo jazdy. Przedwczoraj przykleiem do zawiadczenia znaczek skarbowy za rok. Waciciel sklepu z tytoniem doradzi mi, bym go nie stemplowa, bo przecie, kiedy przyl mi prawo jazdy, bd musia kupi nastpny. Wydaje mi si jednak, e nieostemplowanie oznaczaoby naruszenie prawa. W tym miejscu nasuwaj mi si trzy uwagi. Po pierwsze, jeli zawiadczenie uzyskaem po dwch miesicach, to tylko dlatego, e wykorzystaem szereg przywilejw, jakimi ciesz si dziki statusowi spoecznemu i wyksztaceniu, e udao mi si zaangaowa w spraw kilka wanych osobistoci z trzech miast, szeciu instytucji pastwowych i prywatnych, a ponadto jeden dziennik i jeden tygodnik, oba o zasigu oglnokrajowym. Gdybym by sklepikarzem albo urzdnikiem, musiabym kupi sobie rower. eby mie prawo jazdy, trzeba by Licio Gellim. Druga uwaga to ta, e zawiadczenie, ktre przechowuj pieczoowicie w portfelu, jest papierem bezwartociowym, atwiutkim do podrobienia i e w naszym kraju mnstwo kierowcw prowadzi samochody, chocia nie sposb mie zaufania do ich dokumentw. Trzecia uwaga wymaga od czytelnika koncentracji i wyobraenia sobie prawa jazdy. Zwaywszy, e otrzymuje si je dzisiaj bez okadki, ktr naley samemu sobie kupi, prawo jazdy to dwu- lub trzystronicowy zeszycik z fotografi, wydrukowany na podym papierze. Te zeszyciki nie s produkowane w Fabriano jak ksiki Franca Marii Ricciego, nie

s z papieru rcznie czerpanego przez biegych rzemielnikw, mona wydrukowa je w pierwszej lepszej drukarni, a od czasw Gutenberga cywilizacja zachodnia jest w stanie wyprodukowa wiele ich tysicy w cigu niewielu godzin (z drugiej strony ju Chiczycy wynaleli dosy szybkie metody kopiowania pisma odrcznego). Czego wic trzeba, eby przygotowa tysice takich zeszycikw, przyklei fotografi ofiary i wydawa je przy pomocy automatu? Co dzieje si w zakamarkach odpowiedniego urzdu? Wszyscy doskonale zdajemy sobie spraw z tego, e czonek Czerwonych Brygad moe mie w cigu paru godzin dziesitki faszywych praw jazdy, a prosz zway, i sporzdzenie faszywego dokumentu jest bardziej pracochonne ni wykonanie autentycznego. Jeli wic nie chcemy, aby pozbawiony prawa jazdy obywatel zacz uczszcza do cieszcych si z saw barw w nadziei nawizania kontaktu z Czerwonymi Brygadami, mamy tylko jedno rozwizanie: zatrudni skruszonych czonkw Czerwonych Brygad w wydziale ruchu. Oni maj to, co nazywamy know how, nie brak im wolnego czasu, praca, jak wiemy, wyzwala czowieka, za jednym zamachem zwalnia si mnstwo cel w wizieniach, osoby, ktre przymusowa gnuno mogaby pchn do niebezpiecznych mrzonek o wszechmocy, staj si spoecznie uyteczne, oddaje si przysug zarwno obywatelowi na czterech kkach, jak psu o szeciu nogach. Moe to jednak zbyt proste. Zapamitajcie moje sowa: za t histori z prawem jazdy kryj si machinacje jakiego obcego mocarstwa. (1982)

JAK KORZYSTA Z INSTRUKCJI

Wszyscy ucierpielimy z powodu cukierniczek, ktre maj t waciwo, e kiedy bywalec kawiarni nabiera cukier, wieczko opada niby gilotyna, wytrcajc yeczk z rki, wskutek czego cukier rozsypuje si po otoczeniu. Wszyscy pomylelimy, e wynalazca tego urzdzenia powinien trafi do obozu koncentracyjnego. On jednak najprawdopodobniej korzysta z owocw swojej zbrodni, wylegujc si na jakiej ekskluzywnej play. Amerykaski humorysta Shelley Berman wypowiedzia pogld, e ten sam czowiek wynajdzie wkrtce bezpieczne auto z drzwiczkami, ktre otwieraj si tylko od wewntrz. Jedziem przez kilka lat doskonaym pod wieloma wzgldami samochodem, ktry mia jednak t wad, e popielniczka bya umieszczona na lewych drzwiach. Wszyscy wiedz, e prowadzc samochd trzyma si kierownic lew rk, prawa za jest wolna i suy do zmiany biegw oraz uruchamiania rnych urzdze. Jeli kto pali siedzc za kierownic (a przyznaj, e to brzydki nawyk), trzyma papierosa w prawej rce. Jeli w tej sytuacji chce si strzepn popi na lewo od lewego ramienia, trzeba wykona skomplikowan operacj, odrywajc przy tym wzrok od jezdni. Jeli samochd osiga, jak to byo w przypadku tego, o ktrym mwi, sto osiemdziesit kilometrw na godzin, strznicie popiou do popielniczki wymaga rozproszenia na kilka sekund uwagi i oznacza grzech sodomii popeniony na TIR-ze. Projektant jest odpowiedzialny za mier wielu osb, i to nie z powodu raka puc, lecz wskutek zderzenia z obcym ciaem. Rozkoszuj si rozmaitymi komputerowymi programami edytorskimi. Kupujc jeden z tych programw, otrzymuje si pakiecik z dyskietkami, instrukcj oraz licencj, co kosztuje od omiuset tysicy do ptora miliona lirw, a nastpnie mona skorzysta z pomocy instruktora zatrudnionego przez, firm lub nauczy si czego trzeba samemu, z podrcznika. Instruktor jest zazwyczaj wyszkolony przez wynalazc wspomnianej wyej cukierniczki i najlepiej otworzy do niego ogie z magnum, jak tylko postawi stop w twoim domu. Dostaniesz za to dwadziecia lat, moe mniej, jeli wemiesz dobrego adwokata, ale zaoszczdzisz mnstwo czasu.

Prawdziwej biedy napytasz sobie jednak biorc do rki podrcznik, a dodam, e moje spostrzeenia odnosz si do wszelkich podrcznikw omawiajcych wszelkie typy informatycznych artefaktw. Podrcznik komputerowy jawi si w ksztacie plastikowej okadki o ostrych rogach, ktrej nie mona zostawia w zasigu dzieci. Kiedy wydobywasz podrczniki z okadek, robi wraenie wielostronicowych ksig oprawionych w elbeton, a wic nie nadajcych si do przenoszenia z saloniku do gabinetu, a na dodatek opatrzono je w takie tytuy, by nie wiedzia, od ktrego naley zacz lektur. Firmy majce mniejsze upodobanie do sadyzmu podsuwaj na og dwa podrczniki, bardziej perwersyjne cztery. Na pierwszy rzut oka jeden omawia kwestie krok po kroku, eby kady gupi mg zrozumie, drugi jest przeznaczony dla ekspertw, trzeci dla zawodowcw, i tak dalej. To wraenie jest bdne. Kady z nich bowiem omawia sprawy, ktre inny przemilcza, rady do natychmiastowego zastosowania znajduj si w podrczniku dla inynierw, rady dla inynierw w podrczniku dla gupcw. Poza tym przewiduje si, e przez najblisze dziesi lat bdziesz wzbogaca podrcznik, ma on wic posta segregatora z mniej wicej trzystoma lunymi kartkami. Kady, kto mia do czynienia z segregatorami, wie, e wystarczy przekartkowa je raz albo dwa, by dziurki si poprzeryway, w wyniku czego wkrtce segregator eksploduje i kartki fruwaj po caym pokoju nie wspominajc ju nawet o trudnoci, jak sprawia odwracanie stron. Istoty ludzkie przywyky, szukajc informacji, posugiwa si przedmiotami noszcymi nazw ksiek, ktrych strony miewaj kolorowe brzeki lub wcicia jak w ksice telefonicznej, dziki czemu mona szybko znale to, czego si szuka. Autorzy podrcznikw komputerowych nie maj pojcia o tym jake ludzkim przyzwyczajeniu i podsuwaj nam rzeczy, ktrych trwao obliczona jest na jakie osiem godzin. Jedyne racjonalne rozwizanie to rozebra taki podrcznik, studiowa go p roku, korzystajc z pomocy znajomego etruskologa, spisa tre na czterech fiszkach (w zupenoci wystarczy), a sam podrcznik wyrzuci. (1985)

JAK UNIKA CHORB ZAKANYCH

Wiele lat temu pewien aktor telewizyjny, nie kryjcy si ze swoim homoseksualizmem, powiedzia modemu pieszczoszkowi, ktrego jawnie prbowa uwie: Zadajesz si z kobietami? Nie wiesz, e grozi to rakiem? To byskotliwe powiedzonko jest nadal cytowane na korytarzach przy corso Sempione, ale teraz nie pora ju na arty. Przeczytaem, e zdaniem profesora Matrego stosunek heteroseksualny moe doprowadzi do zachorowania na raka. Najwyszy czas. Powiem wicej: stosunek heteroseksualny to najkrtsza droga do mierci; przecie nawet dziecko wie, e ma on na celu prokreacj, a im wicej ludzi si rodzi, tym wicej umiera. Psychoza AIDS grozia ograniczeniem aktywnoci wycznie homoseksualistw, co wiadczyo o sabym poczuciu demokracji. Teraz ograniczymy rwnie aktywno heteroseksualn i znowu wszyscy bdziemy rwni. ylimy sobie w stanie cakowitej beztroski, a przypomnienie sobie smarowaczy*1 obowizkw. Warto jednak podkreli, e problem AIDS jest powaniejszy ni sdzimy, i dotyczy nie tylko homoseksualistw. Nie chciabym zosta posdzony o szerzenie bez powodu nastrojw alarmistycznych, pozwol sobie jednak zasygnalizowa inne grupy podwyszonego ryzyka. przywrci nam wyrazist wiadomo naszych praw i

Wolne zawody
Nie chodzi do awangardowych teatrw w Nowym Jorku, wiadomo bowiem powszechnie, e aktorzy angielskojzyczni ze wzgldw fonetycznych pluj przy mwieniu, wystarczy przyjrze si im pod wiato z profilu, a w teatrach eksperymentalnych widz jest blisko aktora i grozi mu opryskanie lin. Jeli jeste czonkiem parlamentu, trzymaj si z daleka od mafii, aby nie musia caowa rki ojca chrzestnego. Odradzam rwnie camorr, a to z powodu obrzdku, przy ktrym niezbdna jest krew. Jeli kto chce zrobi karier
1* Chodzi o osoby, ktre podczas epidemii dumy w Mediolanie w 1630 roku podejrzewano o to, e smarujc ludzi i przedmioty paskudn materi szerz epidemi. Przyp. tum.

polityczn w Katolickim Ruchu Spoecznym, musi mimo wszystko unika przyjmowania komunii, gdy zarazki przenosz si z ust do ust poprzez palce kapana, nie mwic ju nawet o ryzyku zwizanym ze zblieniem podczas spowiedzi.

Proci obywatele i robotnicy

Do grupy podwyszonego ryzyka wypada zaliczy te osoby korzystajce z ubezpiecze spoecznych, ktre maj zepsute zby, a to ze wzgldu na kontakt z dentyst, manipulujcym przecie w ustach rkami zbrukanymi wskutek zetknicia z innymi ustami. Pywanie w morzu zanieczyszczonym rop naftow potguje niebezpieczestwo zakaenia, albowiem oleisty surowiec przenosi czsteczki liny innych ludzi, ktrzy uprzednio nabierali wod w usta i wypluwali j. Jeli kto wypala ponad osiemdziesit gauloisew dziennie, dotyka palcami, ktre miay styczno z innymi ludmi, dolnej czci papierosa i zarazki dostaj si do drg oddechowych. Unika zapisania si do kasy chorych, gdy cae dni spdza si wtedy ogryzajc paznokcie. Dba o to, by nie zosta porwanym przez sardyskich pasterzy albo terrorystw, gdy porywacze wielokrotnie uywaj tego samego kaptura. Nie podrowa pocigiem na trasie Florencja-Bolonia, szcztki na jako e a wybuch w rozrzuca z niewiarygodn gowicami szybkoci organiczne, widok chwilach takiego czowiek

zamieszania doprawdy trudno naleycie si chroni. Unika stref atakowanych nuklearnymi, gdy grzyba atomowego odruchowo podnosi donie (nie umyte!) do ust, szepczc: O Boe! W sytuacji wielkiego zagroenia s take umierajcy, ktrzy cauj krucyfiks; skazani na mier (jeli ostrze gilotyny nie zostao naleycie zdezynfekowane przed uyciem); dzieci z sierocicw i domw podrzutkw, gdy niegodziwa siostra zmusza je do lizania posadzki, uwizawszy uprzednio za nog do skadanego eczka.

Trzeci wiat
Straszliwie niebezpieczni s czerwonoskrzy. Przekazywanie sobie z ust do ust fajki pokoju doprowadzio, jak wiemy, do wytpienia narodu indiaskiego. Mieszkacy Bliskiego Wschodu i Afgaczycy s naraeni na linicie przez wielbda, a skutkiem jest wysoka miertelno w Iranie i Iraku. Desaparecido ryzykuje niemao, kiedy oprawca zadaje mu pchnicie sztyletem, spluwajc mu jednoczenie w twarz. Kambodanie i mieszkacy libaskich obozw

musz unika krwawych ani, odradza je bowiem dziewiciu na dziesiciu lekarzy (dziesitym, bardziej tolerancyjnym jest doktor Mengele). Poudniowoafrykascy Murzyni s naraeni na infekcj, kiedy Biay patrzy na nich z pogard, i przedrzenia, toczc z ust lin. Wszelkiej maci winiowie polityczni musz starannie unika sytuacji, kiedy policjant daje im w zby nie zwaajc, e uprzednio jego pi zetkna si ze szczk innego podejrzanego. Ludy dotknite endemicznym godem powinny wstrzymywa si od zbyt czstego przeykania liny, gdy ma ona styczno z miazmatami rodowiska i moe zainfekowa przewd trawienny. Spraw edukacji sanitarnej spoeczestwa powinny zaj si wadze, a take prasa zamiast rozdmuchiwania sensacji i skupiania si na problemach, ktrych rozwizanie mona spokojnie przeoy na inne czasy. (1985)

JAK PODROWA Z OSOSIEM

Kiedy czyta si gazety, nie mona oprze si wraeniu, e bolczk naszych czasw s dwa problemy: inwazja komputerw i niepokojcy napr Trzeciego wiata. To prawda, i zdaj sobie z tego spraw. W ostatnich dniach odbyem krtk podr: jeden dzie w Sztokholmie i trzy w Londynie. W Sztokholmie zostao mi akurat tyle czasu wolnego, eby kupi sobie za mieszn cen ogromnego wdzonego ososia. By naleycie zapakowany w plastik, ale powiedziano mi, e podczas podry lepiej trzyma go w chodzie. atwo si mwi. Na szczcie w Londynie mj wydawca zarezerwowa dla mnie luksusowy hotel, gdzie by barek-lodwka. Po przybyciu do hotelu miaem uczucie, e jestem na placwce w Pekinie podczas powstania bokserw. Rodziny koczujce w holu, owinici w pledy podrni, ktrzy pi na bagaach... Zasigam informacji u obsugi sami Hindusi, kilku Malajw. Wyjaniaj, e wanie poprzedniego dnia ten wielki hotel zainstalowa sobie system komputerowy, ktry jednak jest jeszcze niedotarty i od dwch godzin nie dziaa. Nie wiadomo, ktry pokj jest zajty, a ktry wolny. Trzeba czeka. Pod wieczr komputer by naprawiony i mogem wej do mojego pokoju. Martwiem si ju, co z moim ososiem, wyjem go wic z walizki i zaczem rozglda si za lodwk. W przecitnym hotelu w takiej lodwce znajduj si zwykle dwie butelki piwa, dwie wody mineralnej, kilka miniaturek z mocniejszymi trunkami, troch soku owocowego i dwie torebki orzeszkw. Olbrzymia lodwka w moim hotelu krya w sobie z pidziesit butelek whisky, ginu, drambuie, courvoisiera, grand marnier i calvadosu, osiem butelek wody perrier, dwie vitelloise i dwie evian, trzy redniej wielkoci butelki szampana, wiele puszek stouta, pale ale, piw holenderskich i niemieckich, woskie i francuskie biae wino, orzeszki, tartinki, migdaki, czekoladki i alka-seltzer. Nie ma miejsca na ososia. Otworzyem dwie pojemne szuflady, umieciem w nich ca zawarto lodwki, zapewniem chd ososiowi i przestaem si nim interesowa. Kiedy nastpnego dnia wrciem o czwartej do hotelu, oso spoczywa na stole, a lodwka bya znowu napeniona po brzegi cennymi produktami. Otworzyem

szuflady i zobaczyem, e wszystko, co do nich schowaem, nadal si tam znajduje. Zadzwoniem do recepcji i poprosiem, by wyjaniono personelowi, e jeli zastanie lodwk pust, nie bdzie to oznaczao, i spoyem wszystko, co w niej znalazem, ale e powodem jest oso. Odpowiedzieli, e trzeba wprowadzi t informacj do centralnego komputera, midzy innymi dlatego, e wikszo obsugi nie zna angielskiego, nie moe wic przyjmowa polece wydawanych gosem, lecz tylko instrukcje w jzyku basic. Otworzyem dwie nastpne szuflady i zapeniem je now zawartoci lodwki, po czym znowu ulokowaem w niej ososia. Nastpnego dnia o czwartej oso by na stole i wydawa ju z siebie podejrzany zapaszek. Lodwka bya zapchana butelkami i buteleczkami, a cztery szuflady przypominay szaf pancern w speak-easy* za czasw prohibicji. Zatelefonowaem do recepcji i dowiedziaem si, e komputer znowu zawid. Nacisnem guzik dzwonka i prbowaem nastpnie wytumaczy, na czym polega moja sprawa, jakiemu typowi z wosami spitymi w kok na tyle gowy, ten jednak mwi dialektem, ktrym jak wyjani mi pniej kolega antropolog posugiwano si w Kefiristanie, i to w czasach, kiedy Aleksander Wielki bra lub z Roksan. Nastpnego dnia poszedem podpisa rachunek. Astronomiczny! Wynikao z niego, e w cigu dwch i p dnia skonsumowaem par hektolitrw veuve clicauot, dziesi litrw whisky, w tym par niezwykle rzadkich gatunkw, osiem litrw ginu, dwadziecia pi litrw perriera i evian, plus par butelek San Pellegrino, tyle soku owocowego, e wystarczyoby go na utrzymanie przy yciu wszystkich dzieci wspieranych przez UNICEF, tyle migdakw, orzechw i sonych orzeszkw, e zwymiotowaaby nawet osoba dokonujca autopsji bohaterw Wielkiego arcia. Prbowaem wszystko wytumaczy, ale pracownik ukaza w szerokim umiechu zby czarne od ucia betelu i zapewni, e tak zawyrokowa komputer. Poprosiem o adwokata, a pomyleli, e chc avocado i przynieli mi mango. Mj wydawca jest wcieky i uwaa mnie za pasoyta. oso nie nadaje si do jedzenia. Dzieci powiedziay mi, e powinienem ograniczy troch picie. (1986)

* Tajny bar. Przyp. tum.

JAK PRZEPROWADZA INWENTARYZACJ

Rzd zapewnia, e zrobi co, eby zagwarantowa autonomi wyszym uczelniom. Uniwersytety miay autonomi w redniowieczu i funkcjonoway wwczas lepiej ni w dzisiejszych czasach. Uniwersytety amerykaskie, o ktrych doskonaoci kr legendy, ciesz si autonomi. Niemieckie s podporzdkowane landom, ale rzd lokalny jest elastyczniejszy ni administracja centralna i w wielu sprawach, jak na przykad dobr profesorw, land ogranicza si do formalnego zatwierdzania decyzji uniwersytetu. We Woszech natomiast, kiedy uczony odkryje, e flogiston nie istnieje, grozi mu to, i bdzie mg ogosi swj wynik jedynie wykadajc aksjomatyczn teori flogistonu, gdy raz wpisana do ministerialnych rejestrw nazwa moe zosta zmieniona jedynie za cen mozolnych rokowa z udziaem wszystkich krajowych wszechnic, Rady Najwyszej, ministra i paru innych organw, ktrych nazwy wyleciay mi z gowy. Badania naukowe s prowadzone dziki temu, e kto dostrzega jak drog, ktrej nikt dotychczas nie dostrzeg, a par innych osb okazuje wielk elastyczno przy podejmowaniu decyzji i postanawia mu zaufa. Jeli jednak decyzj w sprawie przesunicia stoka w Vipiteno musi podj Rzym w porozumieniu z Chivasso, Terontol, Afragol, Montelepre i Decimomannu, nie ulega wtpliwoci, e stoek zostanie przesunity w najlepszym razie w momencie, kiedy niczemu to ju nie suy. Profesorami kontraktowymi powinni by zagraniczni uczeni, cieszcy si wielk saw i majcy niepodwaalne kompetencje. Ale od chwili wystpienia z odpowiednim wnioskiem przez uniwersytet do zatwierdzenia go przez ministerstwo upywa zwykle tyle czasu, e rok akademicki dobiega koca i pozostaje kilka zaledwie tygodni wykadw (albo w tym wanie momencie ministerstwo odmawia). Jest oczywiste, e przy takim stopniu ryzyka trudno zatrudni noblist, i w rezultacie znajduje si tylko nie majc pracy kuzynk dziekana. Badania naukowe grzzn rwnie dlatego, e duga procedura biurokratyczna prowadzi do marnowania czasu na rozwizywanie miechu wartych problemw. Jestem dyrektorem instytutu uniwersyteckiego i przed

laty

musielimy

przeprowadzi

dosy

drobiazgow

inwentaryzacj

wyposaenia. Jedyna urzdniczka, jak dysponowalimy, miaa na gowie tysic innych spraw. Moglimy zleci wykonanie tego zadania prywatnemu przedsibiorstwu, ktre dao trzystu tysicy lirw. Pienidze byy, ale przeznaczone na zakup podlegajcego inwentaryzacji sprztu. Jak uzna inwentaryzacj za co podlegajcego inwentaryzacji? Powoaem komisj logikw, ktrzy na trzy dni oderwali si od pracy naukowej. Logicy dostrzegli w tym zagadnieniu co podobnego do paradoksu ze zbiorem wszystkich zbiorw. Nastpnie doszli do wniosku, e akt inwentaryzowania jest czynnoci, nie za rzecz, a wic nie moe zosta zinwentaryzowany, lecz z drugiej strony prowadzi do zaoenia rejestrw inwentaryzacyjnych, ktre jako rzeczy mog by inwentaryzowane. Poprosilimy prywatn agencj, by wystawia rachunek nie za dokonan czynno, lecz za jej wynik, ktry objlimy inwentaryzacj. Oderwaem na kilka dni od pracy paru naukowcw, ale uniknem mordgi. Kilka miesicy temu przyszli do mnie woni, by oznajmi, e wyczerpa si zapas papieru toaletowego. Poleciem dokona odpowiedniego zakupu. Sekretarka powiedziaa, e zostay ju tylko fundusze na wyposaenie podlegajce inwentaryzacji, i zwrcia mi uwag na fakt, e wprawdzie papier toaletowy mona zinwentaryzowa, lecz ze wzgldw, w ktre nie bd si w tym miejscu zagbia, ma on ograniczon trwao i po jakim czasie znika z inwentarza. Powoaem komisj zoon tym razem z biologw, ktrym daem do rozwaenia zagadnienie, czy da si zinwentaryzowa zuyty papier toaletowy, oni za odpowiedzieli, e owszem, ale koszty ludzkie bd bardzo wysokie. Powoaem komisj prawnikw, ktrzy dostarczyli wreszcie rozwizanie. Musz odebra papier toaletowy, wpisa do inwentarza, a nastpnie wyda aby z powodw cile naukowych umieszczono go w toaletach. Kiedy okae si, e papieru tam nie ma, zgosz kradzie zinwentaryzowanego wyposaenia, dokonan przez nieznanych sprawcw. Niestety, musiaem ponawia zgoszenie co dwa dni i w kocu pewien inspektor wystpi z powanymi oskareniami o nieudolne zarzdzanie instytutem, na ktrego teren z tak atwoci mog periodycznie przenika osoby obce. Jestem podejrzanym, ale wos mi z gowy nie spadnie, nie dopadn mnie. Niedogodno caej procedury polega na tym, e poszukujc rozwizania, musiaem na wiele dni oderwa od poytecznych dla kraju bada wybitnych ludzi nauki, trwoni publiczny grosz, gdy przecie zajem czas personelowi naukowemu i administracyjnemu, a ponadto musiaem korzysta z telefonu i

zuywa papier stemplowy. Nikt jednak nie zosta oskarony o wyrzucanie przez okno pastwowych pienidzy, bo wszystko odbyo si zgodnie z prawem. (1986)

JAK KUPOWA GADETY

koca,

Samolot

przelatuje

majestatycznie

nad

rwninami

bez

nad

pustyniami niczym nie skalanymi. Kontynent amerykaski stwarza nadal okazje do prawie dotykalnego kontaktu z przyrod. Zapominam o cywilizacji, ale tak si skada, e w kieszeni na oparciu fotela przede mn, wrd instrukcji na wypadek koniecznoci natychmiastowej ewakuacji (z samolotu, w razie katastrofy), obok programu filmowego i koncertw Brandenburskich w suchawkach znajduje si egzemplarz Discoveries, broszury, ktra wymienia, wraz z zachcajcymi zdjciami, cay szereg przedmiotw do nabycia za porednictwem poczty. W nastpnych dniach, podczas kolejnych lotw, odkrywam The American Traveller, Gifts with Personality oraz inne tego rodzaju publikacje. Ta fascynujca lektura pochania mnie bez reszty i zapominam o przyrodzie, monotonnej, gdy, jak si zdaje, non facit saltus (podobnie, mam nadziej, jest z moim samolotem). O ile bardziej interesujca jest kultura, ktra wiadomo przecie suy poprawianiu natury. Natura jest bezwzgldna i wroga, kultura za pozwala czowiekowi robi rne rzeczy z mniejszym wysikiem, zyskiwa na czasie. Kultura wyzwala ciao od zniewolenia prac i usposabia go do kontemplacji. Pomylmy na przykad, jak uciliw rzecz jest manewrowa kroplami do nosa, to znaczy tymi kupionymi w aptece buteleczkami, ktre trzeba ciska w dwch palcach, eby dobroczynny pyn dosta si do rodka. aden problem. Viralizer (4 dolary 95 centw) to urzdzenie, w ktrym naley umieci tak buteleczk, a on ju bdzie za ciebie naciska, i to tak, by strumie zosta skierowany bezporednio do najskrytszych zaktkw drg oddechowych. Naturalnie cae urzdzenie trzyma si w rku, i w sumie, jeli mona sdzi na podstawie zdjcia, czowiek ma uczucie, jakby strzela z kaasznikowa, lecz co za co. Uderza mnie, cho mam nadziej, e nie porazi, Omniblanket, kosztujcy, bagatela, 150 dolarw. Jest to pled z grzak, ale zaopatrzony w program elektroniczny, ktry wyrwnuje temperatur danej czci ciaa. Mam na myli to, e jeli w nocy jest ci zimno w ramiona, ale pocisz si w pachwinie,

programujesz odpowiednio Omniblanket, ktry bdzie ci grza ramiona i chodzi pachwin. Jeeli masz niespokojny sen i krcisz si w ku tak, e gowa jest tam, gdzie powinny by nogi to ju twoja sprawa. Upieczesz sobie jdra, czy co tam masz w tym miejscu zalenie od pci. Nie sdz, by mona byo domaga si ulepsze od wynalazcy, gdy ten zapewne spali si na wgiel. Moe si oczywicie zdarzy, e chrapiesz przez sen, budzc wspmaonka. Drobnostka, Snore Stopper to jakby zegarek, ktry zakadasz na przegub rki, zanim uoysz si do snu. Jedno chrapnicie, a Snore Stopper natychmiast dowiaduje si o tym dziki audiosensorom, wysya odpowiedni impuls elektryczny, ktry biegnc wzdu ramienia dociera do ktrego z orodkw nerwowych i przerywa nie bardzo wiem co, ale przestajesz zaraz chrapa. Kosztuje jedne 45 dolarw. Bieda z tym, e osobom cierpicym na serce radzi si, by zrezygnoway z jego uywania, i w moim umyle pojawia si wtpliwo, czy Snore Stopper nie zniszczy serca najpotniejszemu atlecie. Poza tym way dwa funty, czyli prawie kilogram, moesz wic go stosowa spoczywajc przy maonce, z ktr czy ci kilkudziesicioletnia zayo, ale nie z dziewczyn na jedn noc, gdy uprawianie mioci, kiedy dwiga si na przegubie rki kilogramow machin, mogoby doprowadzi do nie chcianych incydentw. Jak wiadomo Amerykanie, zwalczajc cholesterol, uprawiaj jogging, to znaczy biegaj godzinami, dopki nie padn powaleni przez zawa serca. Pulse Trainer (59 dolarw i 95 centw) zakada si na przegub rki; jest poczony przewodem z nasadk, ktr wsuwa si na palec wskazujcy. Wydaje mi si, e kiedy twj ukad sercowo-naczyniowy jest bliski zapaci, rozlega si dzwonek. To wyrany postp, zwaszcza jeli uwiadomimy sobie, e w krajach sabo rozwinitych czowiek staje dopiero, kiedy dostaje zadyszki jest to wszak wskanik bardzo prymitywny; by moe wanie dlatego dzieci w Ghanie nie uprawiaj joggingu. Jest przy tym pewn osobliwoci, e mimo tego zaniedbania nie cierpi zgoa na zbyt wysoki poziom cholesterolu. Z Pulse Trainer moesz biec spokojnie, a zakadajc na piersi i w talii dwa pasy Nike Monitor, masz ten komfort, e elektroniczny gos, ktry uzyskuje odpowiednie informacje dziki mikroprocesorom i Doppler Effect Ultra Sound, mwi ci, ile przebiege i z jak szybkoci (300 dolarw). Jeli lubisz zwierzta, radz ci zaopatrzy si w Bio Bet. Urzdzenie zakada si psu na szyj; wydaje ultradwiki (Pmbc Circuit) zabijajce pchy. Kosztuje jedne 25 dolarw. Nie wiem, czy mona zaoy samemu sobie, by wytpi wszy onowe, ale obawiam si skutkw ubocznych.

Shower Valet (34 dolary i 95 centw) daje nam w jednym zestawie do zawieszenia na cianie nie tracce poysku lustro azienkowe, odbiornik radiowy, telewizyjny, golark i dozownik kremu do golenia. Reklama zapewnia, e dziki temu urzdzeniu codzienny nudny obrzdek zamienia si w niezwyke przeycie. Spice Track (36 dolarw 95 centw) to elektroniczna maszynka, kryjca w sobie pojemniczki z wszystkimi przyprawami, jakich czowiek moe zapragn. Biedacy ustawiaj przyprawy na listwie nad kuchenk i kiedy chc posypa, powiedzmy, cynamonem swoj codzienn porcj kawioru, musz bra przypraw w palce. Majc Spice Track, wystukujesz palcem odpowiedni algorytm (zdaje si, e w systemie Turbo Pascal) i przyprawa, na ktr masz apetyt, przechyla si nad talerzem. Jeli chcesz kupi ukochanej osobie prezent na urodziny, za jedne 30 dolarw wyspecjalizowane przedsibiorstwo dostarczy jej egzemplarz New York Timesa z dnia, w ktrym przysza na wiat. Jeli urodzia si w dniu zrzucenia bomby na Hiroszim albo trzsienia ziemi w Messynie, to ju jej sprawa. Mona rwnie upokorzy kogo nie lubianego, pod warunkiem jednak, e urodzi si w dniu, w ktrym nie zdarzyo si nic wanego. Podczas duszych lotw moesz wypoyczy za trzy lub cztery dolary suchawki, dziki ktrym syszysz rozmaite programy muzyczne albo ciek dwikow filmu. Podrni zmuszeni do czstych lotw, a ponadto obawiajcy si AIDS, mog za 19 dolarw i 95 centw kupi osobiste, odpowiednio przygotowane (wysterylizowane) suchawki, ktre nosz przy sobie z samolotu do samolotu. Przemieszczajc si z kraju do kraju chcesz wiedzie, ile dolarw wart jest funt szterling albo ile hiszpaskich dublonw mieci si w jednym talarze. Biedacy uywaj przy takiej okazji owka i kalkulatora za dziesi tysicy lirw. Wyszukuj kursy walut w gazetach i wykonuj odpowiednie dziaania arytmetyczne. Bogaci mog sobie za dwadziecia dolarw kupi Currency Converter, ktry robi dokadnie to, co kalkulator, ale twj dyrektor generalny musi kadego ranka programowa go na nowo zgodnie z notowaniami podanymi w gazetach; urzdzenie to nie potrafi natomiast udzieli odpowiedzi na pytanie (nie zwizane z kursem walut): Ile jest sze razy sze? Wyrafinowanie jest tu zwizane z tym, e ten szczeglny kalkulator robi za podwjn cen poow tego, co mog zrobi inne. Nastpnie mamy rozmaite cudowne terminarze (Master Day Time, Memory Pal, Loose-Leaf Timer i tak dalej). Cudowny terminarz wyglda jak zwyky kalendarzyk (tyle e zwykle nie mieci si w kieszeni). Zupenie tak samo jak w zwykym kalendarzyku, po trzydziestym wrzenia nastpuje pierwszy

padziernika. Rnica sprowadza si do opisu. Wyobra sobie wyjaniaj nam cierpliwie e pierwszego stycznia umawiasz si na godzin dziesit dwudziestego grudnia; te dwie daty s oddzielone prawie dwunastoma miesicami i aden ludzki umys nie jest w stanie utrwali w pamici na tak dugo tak drobnej informacji. Co wic powiniene zrobi? Pierwszego stycznia otwierasz terminarz na dwudziestym grudnia i zapisujesz sobie: Godz. 10 mister Smith. To cud! Jeste na cay rok zwolniony z uciliwej koniecznoci pamitania i wystarczy, e dwudziestego grudnia, jedzc mleko z patkami kukurydzianymi, otwierasz terminarz i w cudowny sposb przypominasz sobie o umwionym spotkaniu... Jeli jednak dwudziestego grudnia, uwiadamiam sobie, budzisz si o jedenastej i dopiero w poudnie sigasz po terminarz? Zakada si tu milczco, e skoro wydae 50 dolarw na cudowny terminarz, masz do oleju w gowie, by wstawa codziennie o sidmej. Jeli chcesz przyspieszy osobist toalet w jake kuszcym dniu dwudziestym grudnia, kupujesz za marne 16 dolarw Nose Hair Remover, czyli Kotary Clipper. Przyrzd ten zafascynowaby z pewnoci markiza de Sadea. Po wsuniciu do nosa (z reguy) obraca si, napdzany elektrycznoci, obcinajc rosnce w rodku wosy, niedostpne dla noyc krawieckich, ktrymi biedacy daremnie prbuj zazwyczaj je usun. Nie wiem, czy istnieje wersja makro, przeznaczona dla twojego sonia. Cool Sound to przenona lodwka, ktr zabiera si na wycieczk za miasto, z wbudowanym odbiornikiem TV. Fish Tie to krawat w ksztacie dorsza, wykonany w stu procentach z poliesteru. Dziki Coin Changer (aparacik wydajcy monety) unikasz grzebania w kieszeniach, kiedy chcesz kupi gazet. Niestety zajmuje tyle miejsca, co relikwiarz z koci udow witego Albina. Nie podano te, gdzie w razie pilnej potrzeby mona znale monety, eby wypeni oprniony przyrzd. Jeli chcesz zrobi sobie herbat, wystarczy ci, pod warunkiem, e surowiec jest odpowiedniej jakoci, naczynie do zagotowania wody, yeczka i ostatecznie sitko. Tea Magic za 9 dolarw 95 centw to bardzo skomplikowana machina, ktra sprawia, e przygotowanie filianki herbaty jest rwnie uciliwe jak przygotowanie filianki kawy. Cierpi na zaburzenia wtrobowe, kwano moczu, nieyt nosa, nieyt odka, kolano praczki, okie tenisisty, awitaminoz, ble w stawach i miniach, uskowato palucha u nogi, egzem alergiczn i by moe nawet trd. Na szczcie uchroniem si od hipochondrii. Jest jednak faktem, e codziennie musz pamita, jak pastylk mam zay i kiedy. Dostaem w prezencie srebrne pudeeczko na pastylki, c jednak z tego, skoro

zapominam napeni je rano. Chodzenie po wiecie z penymi flakonikami oznacza spore wydatki na kaletnika, zreszt jest niewygodne, kiedy jedzi si na hulajnodze. Sytuacj ratuje Tablets Container, ktry zawadza ci nie bardziej ni Lancia Thema, towarzyszy ci przez cay pracowity dzie i zaopatruje ci w odpowiednich porach w odpowiednie piguki. Bardziej wyrafinowanym urzdzeniem jest jednak Electronic Pili Box (19 dolarw 85 centw), przeznaczony dla pacjentw cierpicych na nie wicej ni trzy schorzenia jednoczenie. Jest to szkatuka z trzema przegrdkami, a wbudowany w ni komputer daje sygna, kiedy nadchodzi pora na tabletk. Jeli masz w domu myszy, pomoe ci wspaniay Trap-Ease. Wkadasz do rodka ser, odstawiasz i moesz i choby nawet do opery. Kiedy mysz wchodzi do zwykej puapki, trca wihajster, a wtedy opada gilotyna, ktra j zabija. Natomiast Trap-Ease jest zbudowany pod ktem rozwartym. Dopki mysz pozostaje w przedsionku, jest bezpieczna (ale nie ma sera). Jeli dobierze si do sera, przedmiot obraca si o 94 stopnie i spada kratka. Poniewa urzdzenie kosztuje tylko 8 dolarw i jest przezroczyste, moesz do woli oglda sobie mysz wieczorami, kiedy zepsuje ci si telewizor, a nastpnie wypuci zwierztko na pole (wariant ekologiczny), cisn wszystko do mieci albo podczas oblenia miasta wrzuci mysz prosto do rondelka z wrzc wod. Leaf Scoops to co, co dokonuje mutacji twoich doni w apy petwonoga wystawionego na promieniowanie radioaktywne, daje krzywk gsi z pterodaktylem i doktorem Quatermassem. Suy do zbierania lici w twoim liczcym 80 tysicy akrw parku. Pacc 12 dolarw 50 centw, oszczdzasz na ogrodniku i gajowym (zatrudnienie go doradzano lordowi Chatterleyowi). Tie Saver pokrywa ci krawat oleistym sprayem, dziki czemu bdziesz mg spoywa Chez Maxim, szczotki w sosie pomidorowym, nie lkajc si, e bdziesz pniej na posiedzeniu rady nadzorczej wyglda jak doktor Barnard po dokonaniu transplantacji (15 dolarw). Poyteczne dla tych, ktrzy nadal uywaj brylantyny. Mog spokojnie otrze czoo krawatem. Co si dzieje, kiedy walizka jest tak wypchana, e pka w szwach? Gupiec kupuje nastpn walizk z zamszu lub skry dzika. Ale takie rozwizanie prowadzi do tego, e ma si zajte obie rce. Briefcase Expander to w gruncie rzeczy ciar, ktry kadziesz na swojej jedynej walizce i ju moesz upchn wszystko, co wystaje, osigajc grubo dwumetrow i wiksz. Za jedne 45 dolarw, wchodzc na pokad samolotu bdziesz mia wraenie, e dwigasz pod pach mua. Ankle Vallet (19 dolarw 95 centw) pozwala ukry karty kredytowe w

tajnej

kieszeni, ktra

przylega do ydki. Bardzo

przydatne

dla osb

zajmujcych si przemytem narkotykw. Drive Alert umieszcza si, podczas prowadzenia auta, za uchem i ledwie nachodzi ci senno i gowa zaczyna si kiwa i pochyla do przodu bardziej ni to dopuszczalne, rozlega si dzwonek. Sdzc po doczonym zdjciu urzdzenie to zmienia uszy uytkownika w co kojarzcego si ze Star Treck, Andreottim lub Elephant Man. Jeli kto ci zapyta: Czy mnie polubisz?, a masz akurat urzdzenie za uchem, nie mw zbyt energicznie: tak. Grozi ci mier od ultradwikw. Na zakoczenie pozwol sobie wymieni automat do wydawania pokarmu ptakom, kufel na piwo z wmontowanym dzwonkiem rowerowym (dwiczy domagajc si dolewki), saun do twarzy, automat do coca-coli w ksztacie pompy benzynowej i Bicycle Seat chodzi o podwjne siodeko rowerowe, po jednym na poladek. Dobre dla cierpicych na prostat. Reklama zapewnia, e ma ono split-end design (no pun intended). Jak by to powiedzie: Rozszczepia ci tyek (nie ma w tym zoliwoci). Midzy jednym lotem a drugim czowiek eksploruje rwnie kioski gazetowe i uczy si mnstwa rzeczy. Par dni temu odkryem, e istniej rozmaite czasopisma przeznaczone dla poszukiwaczy skarbw. Kupiem wydawane w Paryu Tresors de lHistoire. Zamieszczono tu artykuy mwice o szansach znalezienia cudownych rzeczy w rozmaitych stronach Francji, precyzyjne wskazwki geograficzne i topograficzne oraz informacje o skarbach znalezionych ju w tych miejscach. W kupionym przeze mnie numerze podane s wskazwki dotyczce skarbw, spoczywajcych na dnie Sekwany, od staroytnych monet do przedmiotw rzucanych do rzeki w cigu wiekw, jak miecze, wazy, odzie, kompromitujce skradzione przedmioty, a nawet dziea sztuki; przedmiotw zakopanych w redniowieczu w Bretanii przez apokaliptyczn sekt Eona de 1Estoile; pamitajcych czasy Merlina i cykl opowieci o Graalu skarbw w czarodziejskim lesie Brocelandie, przy czym doczono tu drobiazgowe wskazwki, ktre pozwalaj w razie powodzenia zidentyfikowa witego Graala we wasnej osobie; a dalej skarbw zakopanych przez Wandejczykw w Normandii podczas rewolucji francuskiej; skarbu Oliviera Le Diable, balwierza Ludwika XI; skarbw, o ktrych opowiada si niby to artem w powieciach z cyklu Arsen Lupin, ktre jednak naprawd istniej. Wydano poza tym Guide de la France tresoraire, pokrtce jedynie opisany w artykule, jako e kompletne dzieo kosztuje 26 frankw i zawiera 74 mapy w skali jeden do stu, przy czym kady moe sobie wybra jedn, przedstawiajc rejon najbliszy miejsca zamieszkania.

Czytelnik zadaje sobie by moe pytanie, jak szuka skarbu pod ziemi lub pod wod. Nie ma obaw, gdy czasopismo zamieszcza reklamy i artykuy dotyczce sprztu niezbdnego dla poszukiwaczy. S to najrozmaitsze wyspecjalizowane detektory, suce do wykrywania zota, metali i innych cennych rzeczy. petw. Niektre z tych instrumentw kosztuj adne par setek tysicy lirw, cena innych dochodzi do miliona i wicej. Proponuje si nawet karty kredytowe, umoliwiajce po wydaniu dwch milionw dalsze zakupy z wykorzystaniem kuponu na sto tysicy lirw (nie wiadomo czemu ma suy ten rabat, gdy po takiej inwestycji klient znalaz ju przynajmniej skrzyni wyadowan hiszpaskimi dublonami). Na przykad za osiemset tysicy lirw moesz sta si wacicielem urzdzenia o nazwie M-Scan, ktre zajmuje wprawdzie duo miejsca, ale pozwala wykrywa miedziane monety do gbokoci dwudziestu dwch centymetrw, kufry do dwch metrw, a optymaln ilo metalu zamknitego w skrytce do mniej wicej trzech metrw pod ziemi. Inne instrukcje wyjaniaj, jak kierowa we waciw stron rozmaite typy detektorw, informuj, e pogoda deszczowa sprzyja wykrywaniu wielkich bry, sucha za przedmiotw drobnych. Beach-comber 60 to specjalistyczny przyrzd sucy do poszukiwa na plaach i obszarach wystpowania bogatych z surowcw (czytelnik rozumie chyba, e jeli miedziana moneta spoczywa obok zoa diamentw, maszyna moe zawie i jej nie wykry). Z drugiej strony mamy anons, ktry zawiadamia, e dziewidziesit procent z zota nie zostao jeszcze wykrytych, a detektor Goldspear, niezwykle atwy w obsudze (kosztuje ptora miliona), jest skonstruowany wanie do wykrywania zotodajnych y. Za niewysok cen mona kupi kieszonkowy detektor (Metal Locator) do poszukiwa w kominkach i starych meblach. Za niecae trzydzieci tysicy lirw kupisz buteleczk AF2, dziki czemu bdziesz mg czyci i odtlenia znalezione monety. Dla uboszych poszukiwaczy s rozmaite wahadeka rdkarskie. Jeli kto chce si dowiedzie czego wicej, ma ca seri dzie o nccych tytuach: Tajemnicza historia francuskich skarbw, Przewodnik po zakopanych skarbach, Przewodnik po zaginionych skarbach, Francja, ziemia obiecana, Podziemia Francji, Poszukiwanie skarbw w Belgii i Szwajcarii itd. Zadajesz sobie by moe, czytelniku, pytanie, jak to si dzieje, e redaktorzy tego czasopisma, majc do dyspozycji tyle rozmaitego dobra, trac najlepsze swoje lata na pisaniu, zamiast ruszy w gb bretoskich Do szukania pod wod mamy kombinezony, maski, urzdzenia wyposaone w dyskryminatory pozwalajce odrnia klejnoty od

lasw. Rzecz w tym, e zarwno czasopismo, jak ksiki, detektory, petwy, pyny dezoksydujce i caa reszta s sprzedawane przez to samo przedsibiorstwo, ktre prowadzi sie sklepw rozsianych po caym kraju. Tajemnica zostaa ujawniona oni znaleli ju skarb. Pozostaje wyjani, kim s ci, ktrzy ich wzbogacaj, ale chodzi zapewne o te same osoby, ktre we Woszech szukaj zotych okazji podczas telewizyjnych aukcji i prbuj wykorzysta mecenat fabrykantw mebli. Francuzi maj z tego przynajmniej spacery po lesie dla zdrowia. (1986)

JAK ZOSTA KAWALEREM MALTASKIM

Dostaem list, ktry mia nagwek: Ordre Souverain Militaire de Saint-Jean de Jerusalem Chevaliers de Malte Prieure Oecumenique de la Sainte-Trinite de Villedieu Quartier General de la Vallette Prieure de Quebec, i w ktrym zaproponowano mi, ebym zosta kawalerem maltaskim. Wolabym otrzyma odrczne pismo od Karola Wielkiego, ale i tak powiedziaem o licie moim dzieciom, aby wiedziay, e ich ojciec nie wypad sroce spod ogona. Potem wyszukaem na pce tom Caffanjona i Galimarda Flavigny, Ordres et contre-ordres de chevalerie, Pary 1982, w ktrym podano midzy innymi spis pseudozakonw maltaskich, pochodnych autentycznego Zakonu Rycerzy Szpitalnych witego Jana z Jerozolimy, Rodos i Malty, majcego swoj siedzib w Rzymie. Istnieje szesnacie innych zakonw maltaskich, ktre nosz odrobin zmienione nazwy i wszystkie na przemian uznaj si wzajemnie albo nie. W 1908 roku Rosjanie zaoyli w Stanach Zjednoczonych zakon, ktrym w latach pniejszych kierowa Jego Krlewska Wysoko ksi Robert Paterno II, Averbe Aragonii, ksi Perpignan, gowa domu krlewskiego Aragonii, pretendent do tronu Aragonii i Balearw, Wielki Mistrz zakonw acucha witej Agaty Paterno oraz Krlewskiej Korony Balearw. Od tego pnia odczy si w 1934 roku pewien Duczyk i zaoy inny zakon, ktrego kanclerzem uczyni ksicia Piotra Greckiego i Duskiego. W latach szedziesitych odstpca od pnia rosyjskiego, Paul de Granier de Cassagnac, zaoy we Francji wasny zakon i na protektora wybra krla Jugosawii Piotra II. W 1965 roku byy Piotr II skci si z Cassagnakiem i zaoy w Nowym Jorku nastpny zakon; Wielkim Przeorem jest w latach siedemdziesitych ksi Piotr Grecki i Duski, ktry pniej rezygnuje i przechodzi do zakonu duskiego. W 1966 roku w roli kanclerza zakonu pojawia si niejaki Robert Bassaraba von Brancovan Khimchiacvili, ktry jednak zostaje wykluczony i zakada Zakon Kawalerw Ekumenicznych z Malty, ktrego Krlewskim i Cesarskim Protektorem zostaje ksi Henryk III Costantino di Vigo Lascaris Aleramico Paleologo del Monferrato, nastpca tronu Bizancjum, ksi Tesalli, ktry utworzy nastpnie jeszcze jeden zakon

maltaski, Przeorat Stanw Zjednoczonych, natomiast Bessaraba prbuje w roku 1975 zaoy wasny zakon, Przeorat Trjcy witej z Villedieu, i do niego miaem wstpi, ale nic z tego nie wyszo. Znajduj potem protektorat bizantyski; zakon utworzony przez ksicia Karola Rumuskiego po rozstaniu si z Cassagnakiem; Wielki Przeorat, ktrego Wielkim Bajliwem jest niejaki Tonna-Barthet, ksi Andrzej Jugosawiaski za bdcy ju Wielkim Mistrzem zakonu zaoonego przez Piotra II jest rwnie wielkim mistrzem Przeoratu Rosji (lecz nastpnie ksi wycofa si i zakon zmienia nazw na Wielki Przeorat Krlewski Malty i Europy); utworzony w latach szedziesitych przez barona de Cholberta i Wiktora Buse, Prawosawnego Arcybiskupa Metropolitalnego Biaegostoku, patriarch diaspory zachodniej i wschodniej, prezydenta republiki Danzig (sic!), prezydenta demokratycznej republiki Biaorusi i Wielkiego Chana Tartarii i Mongolii, Wiktora Timura II, i Wielki Przeorat wiatowy utworzony w 1971 roku przez cytowan ju Jego Krlewsk Wysoko Roberta Paterno wraz z baronem markizem Alaro, zakon, ktrego Wielkim Protektorem zostaje w 1982 roku inny Paterno, Gowa Domu Cesarskiego Leopardi Tomassini Paterno z Konstantynopola, spadkobierca Wschodniego Cesarstwa Rzymskiego, pomazany na prawowitego nastpc Prawosawnego Kocioa Katolickiego i Apostolskiego Obrzdku Bizantyskiego, markiz Monteaperto, ksi palatyn tronu polskiego. W 1971 roku w wyniku rozamu w zakonie Bessaraby, pojawia si na Malcie mj zakon, a jego wysokim protektorem zostaje Alessandro Licastro Grimaldi Lascaris Commeno Ventimiglia, diuk La Chastre, suwerenny ksi i markiz Deols, Wielkim Mistrzem za jest obecnie markiz Carlo Stivala de Flavigny, ktry po mierci Licastra dobiera sobie jako wsplnika Pierrea Pasleau, a ten przyjmuje wszystkie tytuy Licastra i na dodatek Jego Wysokoci Arcybiskupa Patriarchy Belgijskiego Kocioa Katolickiego i Prawosawnego, Wielkiego Mistrza Zakonu Rycerzy wityni Jerozolimskiej i Wielkiego Mistrza i Zakonu Masoskiego Rytu Orientalnego Hierofanta Powszechnego

Staroytnego i Pierwotnego Zjednoczonych Memfis i Misraim. Odstawiem tom na pk. By moe on take podaje informacje faszywe. Zrozumiaem jednak, e jeli czowiek nie chce czu si jak pite koo u wozu, musi do czego nalee. Loa P2 zostaa rozwizana, Opus Dei cierpi na niedostatek umiaru i w efekcie jest na ustach wszystkich. Wybraem Woskie Stowarzyszenie Fletu Prostego. Jedyne, Prawdziwe, Staroytne i Akceptowane. (1986)

JAK JE W SAMOLOCIE
Kilka lat temu, podczas podry samolotowej (do Amsterdamu i z powrotem) straciem dwa krawaty firmy Brooks Brothers, dwie koszule Burberry, dwie pary spodni Bardelli, tweedow marynark kupion przy Bond Street oraz kamizelk Krizia. Podczas lotw na trasach midzynarodowych obowizuje dobry zwyczaj podawania posiku. Wiadomo jednak, e w fotelu jest ciasno, na pulpicie niewiele miejsca, a samolot czasem si koysze. Poza tym serwetki w samolocie s malekie i pozostawiaj odkryty brzuch, jeli wetknie si jedn z nich za konierz, a pier jeli pooy si je na kolanach i brzuchu. Zdrowy rozsdek nakazywaby podawa pokarmy nie plamice i gste. Niekoniecznie musz by to piguki enervitu. Pokarmem gstym jest na przykad kotlet po mediolasku, miso z rusztu, sery, frytki i pieczony kurczak. Pokarmy plamice to spaghetti con pummarola n coppa,* bakaany po parmesku, pizza dopiero co wyjta z pieca, wrzce consome w filiance bez uszek. Rzecz w tym, e typowe danie w samolocie skada si z mocno wypieczonego misa toncego w brzowym sosie, obfitych porcji pomidorw, drobno posiekanych jarzyn moczonych w winie, a poza tym z ryu i groszku z sosem. Wszyscy doskonale wiedz, e groszki s nieuchwytne dlatego wanie nawet wielcy mistrzowie kuchni nie potrafi przyrzdzi groszku nadziewanego a ju zwaszcza jeli kto si uprze, eby, jak nakazuj dobre maniery, je je widelcem, nie za yeczk. Prosz mi tylko nie mwi, e w gorszej sytuacji s Chiczycy, zapewniam bowiem, e atwiej chwyci groszek paeczkami ni nabi na widelec. Na nic zda si take wyjanienie, e groszku nie nabija si na widelec, lecz widelcem si go nabiera, gdy wiem doskonale, i widelce s zawsze zaprojektowane w ten sposb, by spaday z nich groszki, ktre rzekomo si na nie nabiera. Dodajmy, e groszek podaje si wycznie wtedy, gdy samolotem zaczyna rzuca i kapitan wydaje polecenia zapicia pasw. W konsekwencji tego zawikanego rachunku ergonomicznego groszki stoj zatem przed alternatyw: albo wpadaj za konierz, albo do rozporka.
* spaghetti z pomidorami. Przyp. tum.

Starodawni bajkopisarze nauczaj, e jeli chce si uniemoliwi lisowi picie ze szklanki, trzeba poda mu szklank wysok i wsk. Szklanki w samolotach s niskie, rozszerzone u gry, podobne do miseczek. Jest rzecz oczywist, e wskutek dziaania praw fizyki wszelki pyn przelewa si przez brzeek, nawet jeli nie ma adnych zawirowa powietrza. Jako pieczywo nie jest bynajmniej podawana francuska bagieta, ktr trzeba szarpa zbami rwnie kiedy jest wiea, lecz upieczony ze szczeglnego rodzaju otrb chleb, wybuchajcy w oboczek drobniutkiego pyu, jak tylko si go ugryzie. Zgodnie z zasad Lavoisiera py w znika tylko pozornie; po wyldowaniu czowiek odkrywa, e caa ta substancja osiada na fotelu i oblepia spodnie take na siedzeniu. Deser albo przypomina bez i natychmiast zgniata si w palcach, albo je oblepia, a przecie serwetka jest w tym momencie nasiknita sosem pomidorowym i nie nadaje si do uytku. Pozostaje co prawda chusteczka odwieajca, ale nie sposb odrni jej od torebeczek z sol, pieprzem i cukrem, wskutek czego najpierw posypa czowiek surwk cukrem, a potem wrzuci ow chusteczk do kawy, ktr podaj wrzc i w filiance z materiau dobrze przewodzcego ciepo, wypenionej poza tym po brzegi, eby dziki temu atwo wylizna si z poparzonych doni, a jej zawarto poczya z sosem, ktry zdy ju zakrzepn za paskiem spodni. W business class kaw wylewa czowiekowi na podoek osobicie stewardessa, ktra nastpnie przeprasza w esperanto. Zaopatrzeniowca kompanii lotniczej powouje si z pewnoci spord ekspertw hotelarstwa preferujcych ten typ dzbanuszka do kawy, z ktrego osiemdziesit procent zawartoci trafia na obrus zamiast do filianki. Ale dlaczego? Narzuca si natychmiast hipoteza, e chce si zapewni podrnym poczucie luksusu, zakada si wic, i pamitaj ten hollywoodzki film, w ktrym Neron pije zawsze z bardzo szerokich kru, wskutek czego paprze sobie brod i chlamid, a feudalni panowie, obejmujc ramieniem dworki, ogryzaj udce ociekajce sosem na koronkowe koszule. Dlaczego jednak w pierwszej klasie, gdzie nie brak miejsca, podaj pokarmy gste, jak choby delikatny rosyjski kawior na tostach z masem, wdzonego ososia i porcje langusty w oleju i z cytryn? Moe dlatego, e w filmie Luchino Viscontiego nazistowscy arystokraci mwi: Rozstrzela go, wkadajc sobie do ust jeden owoc winnego grona? (1987)

JAK MWI O ZWIERZTACH

Jeli nie entuzjazmujesz si biecymi wydarzeniami, oto historia, ktra wydarzya si jaki czas temu w Nowym Jorku. Central Park, ogrd zoologiczny. Gromadka chopcw bawi si koo basenu dla biaych niedwiedzi. Jedno z dzieci namawia pozostae, eby zayy kpieli obok zwierzt, i chcc je zmusi do zanurzenia si w wodzie, ukrywa im ubrania; chopcy wchodz do wody, pluskaj si obok spokojnego i sennego misia, drani si z nim, w kocu wic znudzony mi wyciga ap i zjada, a waciwie poera dwjk dzieci, zostawiajc dokoa szcztki. Zjawia si policja, przybywa sam burmistrz, dochodzi do dyskusji, czy naley niedwiedzia zabi, wszyscy godz si, e jest niewinny, w prasie ukazuje si par artykuw powiconych tej sprawie. Tak si skada, e chopcy nosz nazwiska hiszpaskie; s Portorykaczykami, moe kolorowymi, moe od niedawna w Stanach Zjednoczonych, w kadym razie przyzwyczajonymi do brawurowych popisw, jak to bywa ze wszystkimi chopakami, ktrzy skupiaj si w paczki w ubogich dzielnicach. Prezentuje si rozmaite interpretacje wydarzenia, niektre surowo chopcw oceniajce. Czasem pojawia si wypowied cyniczna, w kadym razie przekazywana ustnie: naturalna selekcja, skoro byli tak gupi, by pywa obok niedwiedzia, zasuyli na to, co ich spotkao, ja nawet jako picioletni chopak nie wskoczybym rezerwaty naley do si basenu take, z jeli niedwiedziami. wyksztacenia, chodzi o Interpretacja niestety, do o spoeczna: ndzy, niedostatek

lumpenproletariatu

nieostrono,

lekkomylno. Zadaj sobie jednak pytanie, jakim niedostatku wyksztacenia mona tu mwi, skoro nawet najbiedniejsze dziecko oglda telewizj i czyta podrczniki szkolne, powinno wic wiedzie, e niedwiedzie poeraj ludzi, a myliwi zabijaj niedwiedzie. W tym miejscu zaczem si zastanawia, czy dzieci nie dlatego wanie weszy do basenu, e ogldaj telewizj i chodz do szkoy. Ci chopcy padli prawdopodobnie ofiar nieczystego sumienia, jakie narzucaj nam szkoa i mass media. Ludzie zawsze postpowali bezlitonie wobec zwierzt, a kiedy zdali sobie

spraw ze swojej niegodziwoci, zaczli, jeli nie kocha wszystkie bez wyjtku (gdy najspokojniej w wiecie nadal je zjadaj), to przynajmniej przychylnie si o nich wyraa. Jeeli na dodatek uwiadomimy sobie, e media, szkoa, instytucje publiczne musz zabiega o wybaczenie za tyle krzywd wyrzdzonych ludziom, widzimy, jak korzystn pod wzgldem etycznym i psychologicznym rzecz jest pooenie nacisku na dobro dla zwierzt. Pozwala si umiera dzieciom z Trzeciego wiata, ale dzieci z Pierwszego wiata zachca si do szanowania nie tylko waki i krliczka, ale take wieloryba, krokodyla i wa. Prosz zway, e takie dziaanie wychowawcze jest samo w sobie waciwe. Przesadna jest natomiast obrana technika perswazji. Chcc pokaza, e zwierzta godne s tego, by y, uczowiecza si je i sprowadza do poziomu zdziecinnienia. Nie mwi si, e maj prawo do ycia, nawet jeli zgodnie ze swoj natur s dzikie i misoerne, ale wpaja si szacunek dla nich, przedstawiajc je jako mie, zabawne, dobroduszne, yczliwe, mdre i przezorne. Nie ma stworzenia bardziej nieroztropnego ni leming, leniwszego ni kot, bardziej zalinionego ni pies w sierpniu, bardziej mierdzcego ni prosi, bardziej histerycznego ni ko, gupszego ni ma, bardziej oblizgego ni limak, jadowitszego ni mija, obdarzonego mniejsz fantazj ni mrwka i mniej twrczego muzycznie ni sowik. Trzeba po prostu kocha a jeli nie moemy si na to w aden sposb zdoby, przynajmniej szanowa te i inne zwierzta takimi, jakimi s. Dawne bajki w przesadnych barwach pokazyway zego wilka, natomiast bajki wspczesne przesadzaj pokazujc wilka dobrego. Wieloryby naley ratowa nie dlatego, e s dobre, ale dlatego, e stanowi czstk rodowiska naturalnego i przyczyniaj si do zachowania rwnowagi ekologicznej. Natomiast nasze dzieci s wychowane na mwicych wielorybach, wilkach, ktre zapisuj si do trzeciego zakonu franciszkaskiego, a przede wszystkim na pokazywanym do znudzenia niedwiadku Teddym. Reklama, filmy animowane, ksiki z obrazkami s pene misiw poczciwych jak anioki, praworzdnych i opiekuczych pieszczoszkw. Obelg jest dla niedwiedzia usysze, e ma prawo y, bo jak powiada si w moich stronach jest grande e grosso, ciula e balosso.* Dlatego podejrzewam, e biedne dzieciaki z Central Parku zginy nie na skutek niedostatku wyksztacenia, lecz wanie wskutek jego nadmiaru. Pady ofiar gryzcego nas sumienia.
* Wielki i gruby, ospay w mioci i oferma (dialekt lombardzki). Przyp. tum.

Pragnc, by zapomniay, jak zy jest czowiek, zbyt intensywnie wmawiano im, e niedwied jest dobry. Zamiast powiedzie im uczciwie, co to takiego czowiek, a co zwierz. (1987)

JAK PISA WSTPY

Celem niniejszego felietonu jest wyjanienie, jak opracowa wstp do tomu esejw, rozprawy filozoficznej, zbioru tekstw naukowych, wydanych, jeli to tylko moliwe, w oficynie lub serii o randze uniwersyteckiej, i zgodnie z obyczajami zakorzenionymi w naszych czasach, w akademickiej etykiecie. Przedstawi wic poniej w ujciu syntetycznym, dlaczego trzeba pisa wstpy, co powinny one zawiera i jak naley dobiera podzikowania. Zrczno w formuowaniu podzikowa wiadczy o klasie uczonego. Moe si zdarzy, e ten czy w z uczonych, bdc u kresu si, uwiadamia sobie, e nie ma komu dzikowa. To niewane, mona wszak wymyli dugi wdzicznoci. Wynik naukowy bez dugu wdzicznoci to rzecz podejrzana i komu trzeba zawsze w jaki sposb podzikowa. Przy pisaniu tego felietonu cennym wsparciem byy mi dugie lata zayego obcowania z tekstami naukowymi, ktre zawdziczam ministrowi szkolnictwa Republiki Woskiej, uniwersytetom w Turynie i Florencji, politechnice w Mediolanie oraz uniwersytetowi w Bolonii, a take New York University, Yale University, Columbia University. Nigdy nie zdoabym doprowadzi do koca pracy nad tym felietonem bez nieocenionej pomocy Pani Sabiny, dziki niej bowiem mj gabinet, ktry o drugiej w nocy jest wypeniony stosem niedopakw i makulatury, rano powraca do jakiego takiego stanu. Szczeglne podzikowanie winien jestem Barbarze, Simonie i Gabrieli, ktre nie szczdziy wysikw, aby czas przeznaczony na refleksj nie by zakcony przez midzykontynentalne rozmowy telefoniczne na temat zaprosze na rozmaite kongresy, powicone zagadnieniom nie majcym nic wsplnego z moimi zainteresowaniami. Niemoliwe byoby rwnie napisanie tego felietonu bez wytrwaego wsparcia mojej maonki, ktra zawsze umiaa, i umie, znosi humory i wybryki uczonego nkanego najwzniolejszymi problemami bytu, przywracajc mu pogod ducha uwagami o nicoci wszelkiej rzeczy. Wytrwao, z jak podawaa mi soki jabkowe, przedstawiajc je kamliwie jako rafinowany sd prosto ze Szkocji, przyczynia si ponad wszelk miar i ponad wszelk dajc si udokumentowa wiar do faktu, e na tych

stroniczkach zachowa si skromny choby lad jasnoci umysu. Moi synowie podtrzymywali mnie na duchu i dawali mio, energi i wiar w siebie, tak niezbdne, eby doprowadzi dzieo do koca. Ich cakowitej i olimpijskiej obojtnoci dla mojej pracy zawdziczam si, ktra pozwolia mi pisa ten felieton w codziennym zmaganiu z okreleniem roli czowieka kultury w postmodernistycznym spoeczestwie. Im to zawdziczam tak pomocn niezomn wol zaszycia si u siebie i pisania tego tekstu, wynikajc z obawy przed natkniciem si w korytarzu na ich najlepszych przyjaci, ktrych fryzjer trzyma si kryteriw estetycznych budzcych sprzeciw mojego poczucia dobrego smaku. Publikacja dziea staa si moliwa dziki wspaniaomylnoci i wsparciu finansowemu Carla Caraccioli, Lia Rubiniego, Eugenia Scalfariego, Livia Zanettiego, wydawnictwa Marca Benedetta SA. oraz innych czonkw rady nadzorczej jestem Espresso Szczeglne podzikowanie winien

dyrektorowi administracyjnemu Milvii Fioraniemu, ktry swoim staym, comiesicznym wsparciem zapewni mi moliwo kontynuowania bada. Jeli ten skromny wkad w nauk dociera do rk tylu czytelnikw, zawdziczam to kierownikowi sub kolportaowych Guido Ferrantellemu. Do przygotowania tekstu przyczynia si firma In. Camillo Olivetti i Wsplnicy SA, ktra zaopatrzya mnie w komputer M 21. Szczeglne podzikowanie skadam MicroPro za program Wordstar 2000. Wydruk tekstu powsta na Okidata Microline 182. Nie mgbym napisa powyszych i poniszych linijek bez serdecznego nalegania i sw zachty ze strony doktora Giovanniego Yalentiniego, doktora Enzo Golina oraz doktora Ferdinanda Adornata, ktrzy umacniali moj wytrwao przyjaznymi, a zarazem natarczywymi codziennymi telefonami, ostrzegajc, e LEspresso idzie do druku i musz za wszelk cen znale temat do niniejszego felietonu. Oczywicie, w nic, co napisaem na tych stroniczkach, nie jest zaangaowany ich autorytet naukowy, wszystko bowiem, jeli chodzi o poprzednie i przysze felietony, a take o ten dzisiejszy, naley zapisa na konto moich przewin. (1987)

JAK BY PREZENTEREM TV
Miaem okazj zazna niezwykego przeycia, kiedy Akademia Nauk Wysp Svalbard wysaa mnie, bym przez kilka lat bada cywilizacj Bonga, ktra kwitnie na Ziemi Nieznanej i Wyspach Szczliwych. Bongowie robi mniej wicej wszystko to co i my, ale ujawniaj przy tym zadziwiajc predyspozycj do posugiwania si pen informacj. Nie znaj sztuki domniemywania i domysu. Kiedy my, na przykad, zaczynamy mwi, uywamy oczywicie sw, ale nie mamy potrzeby zawiadamiania o fakcie mwienia. Natomiast Bonga, ktry rozmawia z innym Bonga, zaczyna tak: Uwaga, teraz bd mwi i uywa sw. My budujemy domy, a nastpnie (wyczajc Japoczykw) podajemy naszym gociom numer domu, nazwisko lokatorw, klatk schodow A lub B. Bongowie na kadym domu pisz przede wszystkim sowo dom, a nastpnie na specjalnych karteczkach wskazuj poszczeglne cegy, dzwonek, obok drzwi za pisz drzwi. Kiedy dzwoni si do mieszkania pana Bongi, ten otwiera drzwi oznajmiajc: Teraz otwieram drzwi, a nastpnie si przedstawia. Jeli zaprasza ci na kolacj, prosi, by usiad i powiada: To jest st, a to s krzesa! Nastpnie tryumfujcym tonem zawiadamia: A teraz pokojwka! Oto Rosina. Zapyta, co by pan zjad, i postawi na stole paskie ulubione danie! To samo w restauracjach. Ciekaw rzecz jest obserwowanie Bongw w teatrze. Gasn wiata i ukazuje si aktor, ktry mwi: To jest kurtyna! Odsania si kurtyna i na scen wchodz aktorzy, by odegra, powiedzmy, Hamleta albo Chorego z urojenia. Ale kady aktor jest przedstawiany z prawdziwego imienia i nazwiska, a nastpnie z imienia osoby, ktr gra. Kiedy aktor koczy mwi, wyjania: Teraz pauza! Mija kilka sekund i dopiero wtedy zaczyna sw kwesti nastpny aktor. Nie warto nawet dodawa, e na zakoczenie pierwszego aktu jeden z aktorw wychodzi na proscenium i obwieszcza: A teraz nastpi antrakt. Uderzyo mnie to, e ich widowiska estradowe skadaj si, podobnie jak u nas, ze scen mwionych, piosenek, duetw i scen baletowych. Ale byem przyzwyczajony do tego, e dwaj komicy odgrywaj swj skecz, potem jeden z

nich zaczyna piewa piosenk, potem obaj znikaj, a na scen wbiegaj pikne dziewczta, ktre wykonuj fragment taneczny, by widz mia jak odmian, a potem balet znika i pojawiaj si znowu aktorzy. Natomiast u Bongw dwaj aktorzy zapowiadaj, e teraz bdzie scenka komiczna, potem informuj, e zapiewaj w duecie, i dodaj, e bdzie to piosenka artobliwa, a wreszcie aktor schodzcy jako ostatni ze sceny mwi: A teraz balet! Najbardziej zadziwio mnie to, e podczas antraktu na kurtynie pojawiy si napisy reklamowe, co zdarza si take u nas. Ale po zapowiedzeniu antraktu aktor oznajmia zawsze: A teraz reklama! Dugo zastanawiaem si, skd bierze si u Bongw ta obsesyjna potrzeba precyzji. By moe, powiadaem sobie, s tpawi, i jeli kto nie mwi im: Teraz ci witam, nie s w stanie poj, e si ich wita. I czciowo jest to zapewne prawda. Istnieje jednak jeszcze inny powd. Bongowie ywi kult widowiska i czuj potrzeb zmieniania wszystkiego w widowisko, choby domylne. Podczas pobytu u Bongw miaem take sposobno zrekonstruowania historii oklaskw. W czasach staroytnych Bongowie klaskali z dwch powodw: albo byli zadowoleni z piknego widowiska, albo chcieli uhonorowa kogo wielce zasuonego. Po nateniu oklaskw mona byo pozna, kto jest bardziej ceniony i kochany. Ju w dawnych czasach sprytni impresaria, chcc przekona widzw, e ogldaj znakomity spektakl teatralny, usadzali wrd publicznoci klakierw, ktrzy mieli obowizek bi brawa, nawet jeli nie byo po temu najmniejszego powodu. Kiedy zaczy si widowiska telewizyjne, Bongowie cigali na sal krewnych organizatorw i sygnaem wietlnym (niewidocznym dla telewidzw) dawali znak, kiedy trzeba klaska. Telewidzowie bardzo szybko spostrzegli, na czym polega sztuczka. U nas oklaski zostayby cakowicie zdyskredytowane. U Bongw nie. Rwnie publiczno ogldajca widowisko w domu zapragna bi brawa i cae gromady Bongw cakiem dobrowolnie pchay si na widowni telewizyjn, gotowe paci, byleby sobie poklaska. Niektrzy zdecydowali si nawet na specjalne kursy. A poniewa teraz ju wszyscy wiedzieli wszystko, sam prezenter mwi po prostu na gos w odpowiednich momentach: A teraz burzliwe oklaski. Jednak ju wkrtce widzowie na sali zaczli klaska bez adnej zachty ze strony prezentera. Wystarczyo, by spyta kogo, jaki zawd wykonuje, a pytany odpar: Obsuguj komor gazow u rakarza, by rozlegay si burzliwe brawa. Bywao i tak, e prezenter, zupenie jak u nas przy scenkach Petroliniego, nie zdy powiedzie: Dobry wieczr, gdy po dobry wybuchaa istna burza oklaskw. Prezenter mwi: Jestemy z wami jak w kady czwartek, a publiczno nie tylko oklaskiwaa, ale take zrywaa

boki ze miechu. Oklaski stay si tak niezbdne, e nawet w programach reklamowych, kiedy osoba zachwalajca jaki towar mwia: Kupujcie rodek odchudzajcy Pip, rozlegaa si salwa braw. Telewidzowie doskonale wiedzieli o tym, e zachwalajcy nie ma przed sob sali wypenionej ludmi, ale odczuwali potrzeb oklaskw, w przeciwnym bowiem razie program wydaby si im jaki sztuczny i zmieniliby kana. Bongowie oczekuj, e telewizja pokazywa im bdzie ycie prawdziwe, takie jakie jest, bez adnej lipy. Oklaski to sprawa publicznoci (ktra jest jak my), nie za aktora (ktry udaje), stanowi wic jedyn gwarancj, e telewizja to okno na wiat. W przygotowaniu jest wanie program, w ktrym wystpi wycznie klaszczcy aktorzy i ktry bdzie si nazywa Teleprawda. Bongowie chc czu si zakorzenieni w yciu, wic klaszcz bez ustanku, nie potrzebuj nawet do tego telewizji. Klaszcz podczas pogrzebw, i to nie dlatego, e s zadowoleni albo e chc sprawi przyjemno zmaremu, lecz by nie poczu si cieniem wrd cieni, by czu si ywymi i rzeczywistymi jak obrazy ogldane na telewizyjnym ekranie. Pewnego dnia byem u kogo, kiedy wszed jaki krewny i oznajmi: Babci dopiero co przejecha TIR! Wszyscy wstali i zaczli klaska. Nie mog powiedzie, by Bongowie stali na niszym ni my szczeblu rozwoju. Jeden z nich powiedzia mi nawet, e zamierzaj podbi cay wiat. Po powrocie do ojczyzny przekonaem si, e ten zamys nie jest zgoa platoniczny. Kiedy wieczorem wczyem telewizor, zobaczyem prezentera, ktry przedstawia swoje asystentki, potem owiadczy, e wystpi z monologiem komicznym, na koniec za powiedzia: A teraz balet! Pewien dystyngowany pan, ktry rozprawia o wakich problemach politycznych z innym dystyngowanym panem, przerwa w pewnym momencie i ogosi: A teraz przerwa na reklam. Niektrzy konferansjerzy przedstawiali nawet publiczno. Inni kamerzyst, ktry mia ich w obiektywie. Wszyscy klaskali. Wzburzony wyszedem z domu i udaem si do restauracji sawnej ze swojej nouvelle cuisine. Podszed kelner i poda mi trzy licie saaty. Powiedzia: Oto surwka z saaty longobardzkiej, przyprszonej drobniutko siekan rukwi z Lomelliny, marynowana w naszym aromatycznym occie i skropiona sokiem z toczonych na zimno umbryjskich oliwek. (1987)

JAK UYWA PIEKIELNEGO DZBANUSZKA

Istnieje

wiele

rozmaitych

sposobw

parzenia

kawy.

Jest

kawa

neapolitaska, jest z ekspresu, turecka, brazylijska cafesinho, francuska cafe filtre, wreszcie kawa amerykaska. Kada moe by doskonaa w swoim rodzaju. Kawa amerykaska bywa mikstur o temperaturze stu stopni, serwowan w plastikowych szklankach, co daje efekt termosowy, i wmuszan przewanie na stacjach w celach ludobjczych, ale kawa zaparzona w urzdzeniu zwanym tam percolator, kawa, jak dostaje si w niektrych domach albo w skromnych barach, gdzie podaj j do jaj na bekonie, jest wyborna, pachnca, pije si j jak wod, tyle e pniej serce zaczyna omota, gdy jedna filianka zawiera wicej kofeiny ni cztery kawy z ekspresu. Osobn kategori stanowi kawa-pomyje. Uzyskuje si j zazwyczaj ze zbutwiaego jczmienia, koci trupa i paru ziarenek prawdziwej kawy wymiecionych wraz ze mieciami w przychodni dla wenerykw. Rozpoznaje si j nieomylnie po woni stp wymoczonych w wodzie, ktra pozostaa po zmywaniu. Podaj j w wizieniach, zakadach poprawczych, wagonach sypialnych i luksusowych hotelach. Rzeczywicie, jeli zamieszkasz w Plaa Majestic, Maria Jolanda & Brabante, Des Alpes et des Bains, moesz zamwi choby kaw ekspresow, a i tak dociera do twojego pokoju pokryta praktycznie warstw lodu. Jeli chcesz tego unikn, zamawiasz continental breakfast i przygotowujesz si do zaywania rozkoszy, jak zapewnia niadanie podane do ka. Continental breakfast skada si z dwch bueczek, jednego rogalika, homeopatycznej dawki soku pomaraczowego, zawijaska masa, pojemniczka z demem jagodowym, drugiego z miodem, trzeciego z demem morelowym, dzbanuszka z zimnym ju mlekiem, rachunku na sto tysicy lirw i piekielnego dzbanuszka z kaw-pomyjami. Dzbanuszek uywany przez osoby normalne lub poczciwy stary imbryczek, z ktrego wonny napj nalewa si prosto do filianki umoliwia przepyw kawy przez wski dziobek, cz grna za jest wyposaona w takie czy inne urzdzenie zabezpieczajce by dzbanek pozostawa zamknity. Pomyje w Grand Hotelu albo wagonie sypialnym

przynosz ci w dzbanku o mocno wygitym dziobku przypominajcym znieksztacony dzib pelikana z niezwykle mobiln pokrywk, pomylan w ten sposb, by przycigana przez nieprzeparty horror vacui zelizgiwaa si natychmiast po przechyleniu naczynia. Te dwie sztuczki sprawiaj, e poowa kawy wylewa si od razu z piekielnego dzbanka na twoje croissants i demy, a nastpnie, dziki zeliniciu si pokrywki, reszta rozpryskuje si po obrusie. W wagonach sypialnych dzbanuszki s przecitnej jakoci, poniewa koysanie wagonu pomaga skutecznie rozla kaw, natomiast w hotelach winny by porcelanowe, aby pokrywka zelizgiwaa si w sposb agodny, cigy, ale i niechybny. Jeli chodzi o pochodzenie i uzasadnienie piekielnego dzbanuszka, mamy dwie szkoy mylenia. Szkoa fryburska utrzymuje, e urzdzenie to pozwala kierownictwu hotelu udowodni, e pociel, ktr zastaniesz wieczorem, zostaa zmieniona. Szkoa bratysawska twierdzi, e motywy maj charakter moralizatorski (por. Max Weber, Die protestantische Ethik undder Geist des Kapitalismus) piekielny dzbanuszek uniemoliwia wylegiwanie si w ku, gdy spoywanie ciastka drodowego nasczonego kaw, gdy jest si owinitym w mokr od teje kawy pociel, jest bardzo nieprzyjemne. Piekielnych dzbanuszkw nie ma w handlu. Produkuje si je wycznie dla sieci wielkich hoteli i wagonw sypialnych. W wizieniach pomyje podaje si w blaszanych kubkach, gdy przecierado przesiknite kaw byoby sabo widoczne w ciemnociach, kiedy spuszczaby si po nim uciekajcy wizie. Szkoa fryburska sugeruje, by da od kelnera postawienia tacy ze niadaniem na stoliku, a nie na ku. Szkoa bratysawska replikuje, e wprawdzie uniknie si w ten sposb rozlania kawy na pociel, ale do rozlania i tak dojdzie, tyle e poplamiona zostanie piama (ktrej codziennej zmiany hotel nie przewiduje); piama czy nie to niewane, liczy si bowiem to, e kawa zawsze wyleje si na doln cz brzucha i wzgrek onowy, powodujc oparzenia, a tego lepiej byoby wszak unikn. Na to zastrzeenie szkoa fryburska wzrusza tylko ramionami, i doprawdy nie jest to reakcja najstosowniejsza. (1988)

JAK ROZPLANOWA CZAS

Kiedy telefonuj do dentysty, eby umwi si na wizyt, a on mwi, e przez cay nadchodzcy tydzie nie ma ani godziny wolnej wierz mu. To czowiek powanie podchodzcy do swojego zawodu. Kiedy jednak kto zaprasza mnie na kongres, do dyskusji przy okrgym stole, pokierowania prac zespou, napisania eseju lub do jakiego jury, a ja mwi, e nie mam czasu nie wierzy. Ale profesorze powiada kto taki jak pan zawsze znajdzie troch czasu. Najwyraniej nas, humanistw, nie uwaa si za ludzi wykonujcych powany zawd, lecz za kogo, kto przez okrgy dzie chodzi z kta w kt i nie ma nic do roboty. Przeprowadziem pewne obliczenie. Zachcam kolegw wykonujcych podobny jak ja zawd do sprawdzenia, czy jest ono poprawne. Rok nieprzestpny liczy 8760 godzin. Osiem godzin na sen, jedna na dwignicie si z ka i zabiegi toaletowe, p godziny na rozbieranie si i postawienie na stoliku nocnym wody mineralnej, nie wicej jak dwie godziny na posiki, i mamy 4170 godzin. Dwie godziny na poruszanie si po miecie, co daje 730 godzin. Poniewa prowadz trzy dwugodzinne wykady tygodniowo i powicam jedno popoudnie na konsultacje ze studentami, licz, e uniwersytet zabiera mi w cigu dwudziestu tygodni trwania semestru 220 godzin na zajcia dydaktyczne, do czego dochodz 24 godziny egzaminowania, 12 omawiania prac dyplomowych i 78 rnych posiedze i rad. Zakadajc, e prowadz w cigu roku rednio pi prac po 350 stronic kada, przy czym kad stronic czytam dwa razy, raz przed wprowadzeniem poprawek, drugi raz po poprawkach, z przecitn szybkoci trzy minuty na stron, otrzymuj 175 godzin. Jeli chodzi o wiczenia, wic wiele tylko z nich przegldaj na kad moi sesj wsppracownicy, uwzgldniam cztery

egzaminacyjn, po trzydzieci stronic kade, pi minut na stron jeli si doliczy wstpn dyskusj, i oto mamy 60 godzin. Nie biorc pod uwag pracy naukowej, dochodz do 1465 godzin. Kieruj periodykiem z zakresu semiotyki VS, ktry wydaje trzy trzystustronicowe numery rocznie. Pominwszy maszynopisy, ktre czytam i

odrzucam, potrzebuj dziesiciu minut na stronic (ocena, poprawki, korekta), co daje 50 godzin. Prowadz dwie serie wydawnicze, ktrych tematyka wie si z moj prac naukow, jeli wic policzymy sze ksiek rocznie, w sumie 1800 stron, dziesi minut na stron, da to 300 godzin. Tumaczenia moich tekstw, esejw, ksiek, artykuw, a take sprawozdania z kongresw, biorc jedynie pod uwag te jzyki, ktrych znajomo pozwala mi na kontrol, to 1500 stronic rocznie, po dwadziecia minut na stron (przeczytanie, porwnanie z oryginaem, dyskusja z tumaczem spotkania, telefon lub korespondencja), zabieraj 500 godzin. Nastpnie idzie pisanie. Nawet jeli przyjmie si, e nie pisz w danym momencie ksiki, a liczymy tylko eseje, wystpienia na zjazdach, sprawozdania, szkice do wykadw i tak dalej, z atwoci dochodzimy do 300 stron. Zamy, e obmylanie, notatki, samo pisanie, poprawianie zajmuje co najmniej godzin na stron, uzyskujemy 300 godzin. Zapiski na pudeku z zapakami to poszukiwanie tematu, sporzdzenie notatek, zagldanie do jednej czy drugiej ksiki, pisanie, doprowadzanie do wymaganej objtoci, wysanie lub przedyktowanie, co zajmuje jakie trzy godziny, liczc optymistycznie; mno przez 52 tygodnie i otrzymuj 156 godzin (nie bior tu pod uwag innych artykuw, pisanych okazjonalnie). A wreszcie korespondencja, ktrej nie jestem w stanie przetrawi, cho powicam jej trzy dni w tygodniu, od dziewitej do pierwszej, zabiera mi 624 godziny. Obliczyem, e gdybym w 1987 roku przyj tylko dziesi na sto propozycji i ograniczy si do konferencji cile zwizanych z uprawian przeze mnie dziedzin, do przedstawienia prac prowadzonych przeze mnie i przez moich wsppracownikw oraz uczestniczenia w imprezach nie dajcych si unikn (uroczystoci akademickie, posiedzenia zwoywane przez kompetentne ministerstwa), zebraoby si 372 godziny efektywne (nie licz przestojw). Poniewa mam wiele zaj poza miejscem zamieszkania, podre zajy mi 323 godziny. Zaoyem w tym rachunku, e podr na trasie Mediolan-Rzym, od chwili, kiedy wsiadam do takswki, eby pojecha na lotnisko, do zainstalowania si w Rzymie w hotelu i przybycia na miejsce posiedzenia, trwa cztery godziny. Podr do Nowego Jorku to 12 godzin. Wychodzi w sumie 8094 godziny. Jeli odejmiemy t liczb od 8760 godzin w roku, pozostanie reszta wynoszca 666 godzin, to znaczy godzina i czterdzieci dziewi minut dziennie, i ten czas powiciem na seks, spotkania z przyjacimi i krewnymi, pogrzeby, wizyty u lekarza, zakupy, sport i ycie kulturalne. Jak wida, nie wliczyem tutaj czasu lektury tekstw opublikowanych (ksiek, artykuw, komiksw). Zakadajc, e czytaem

podczas podry, a wic przez 323 godziny, z szybkoci jednej strony na pi minut (samo czytanie plus notatki), mogem przeczyta 3876 stron, co odpowiada 12,92 ksiek po 300 stronic kada. A papierosy? Jeli uznamy, e znalezienie paczki, zapalenie i zgaszenie da zajmuje to 182 p minuty, Jak przy je szedziesiciu papierosach dziennie godziny.

wygospodarowa? Musz rzuci palenie. (1988)

JAK KORZYSTA Z TAKSWKI

W momencie, kiedy czowiek wsiada do takswki, rodzi si problem uoenia sobie poprawnych stosunkw z takswkarzem. Jest to osobnik, ktry okrgy dzie spdza za kierownic, i to w warunkach ruchu miejskiego czynno prowadzca do zawau serca albo zaamania nerwowego i jest w bezustannym konflikcie z innymi kierowcami. W wyniku tego jest znerwicowany i nienawidzi wszystkich stworze antropomorficznych. Skania to osoby cenice radical chic do wyraania opinii, e wszyscy takswkarze to faszyci. Tak jednak nie jest, takswkarza nie interesuj zagadnienia ideologiczne, nie cierpi manifestacji organizowanych przez zwizki, ale dlatego, e tamuj ruch uliczny, nie za ze wzgldu na barwy polityczne. Takie same uczucia ywiby do defilady balilla.* Pragnie jedynie silnego rzdu, ktry postawiby pod cian wszystkich kierowcw prywatnych i ustanowi rozsdn godzin policyjn od szstej rano do pnocy. Jest mizoginem, ale tylko w stosunku do kobiet wyruszajcych na miasto. Jeli siedz w kuchni gotw jest je tolerowa. Woscy takswkarze dziel si na trzy kategorie. Na tych, ktrzy podczas kursu wypowiadaj powysze pogldy; tych, ktrzy zaciekle milcz, demonstrujc swoj mizantropi poprzez prowadzenie samochodu; tych wreszcie, ktrzy rozadowuj napicie przez czyst narracj, opowiadajc, co si im przytrafio z jakim pasaerem. Chodzi tutaj o cakowicie pozbawione znaczenia przenonego tranches de vie, ktre, opowiedziane w barze, kazaoby wacicielowi wyrzuci narratora za drzwi, z wyjanieniem, e najwyszy ju czas i do ka. Ale takswkarz uwaa je za ciekawe i zaskakujce, dobrze wic komentowa je czsto: Patrzcie, co za ludzie, czego si czowiek nasucha, naprawd to si panu zdarzyo? Tego rodzaju uczestniczenie w rozmowie nie wyrywa takswkarza z jego konfabulacyjnego autyzmu, ale sprawia, e czujesz si lepszym czowiekiem. Kiedy w Nowym Jorku Woch, przeczytawszy na plakietce nazwisko w rodzaju De Cutugnatto, Esippositto, Perquocco, ujawnia swoj narodowo, naraa si na powane niebezpieczestwo. Takswkarz zaczyna bowiem przemawia jakim jzykiem, ktrego nigdy nie syszae, i okropnie si
* Chodzi o dziecic organizacj faszystowsk z okresu faszyzmu. Przyp. Tum.

obraa, jeli go nie rozumiesz. Musisz natychmiast wyjani po angielsku, e mwisz wycznie dialektem ze swoich stron. Zreszt takswkarz jest i tak przekonany, e teraz naszym jzykiem narodowym jest angielski. Oglnie jednak rzecz biorc takswkarze nowojorscy nosz nazwiska ydowskie albo nieydowskie. Ci z nazwiskami ydowskimi s reakcjonistami i syjonistami. Ci z nazwiskami nieydowskimi s reakcjonistami i antysemitami. Nie wygaszaj twierdze, daj deklaracji. Trudno jest przyj waciw postaw wobec tych, ktrzy nosz nazwiska kojarzce si niejasno z basenem rdziemnomorskim albo rosyjskie, gdy wtedy nie wiadomo, czy s ydami, czy nie. Aby unikn incydentw, naley wtedy powiedzie, e zmienie zamiar i nie chcesz ju jecha na skrzyowanie Sidmej z Czternast, ale na Charlton Street. Takswkarz wpada we wcieko, staje i wyrzuca ci z wozu, gdy takswkarze w Nowym Jorku znaj tylko ulice opatrzone numerami, tych za z nazwami nie. Natomiast takswkarz paryski nie zna adnych nazw. Jeli poprosisz, eby zawiz ci na place Saint-Sulpice, dowozi ci pod Odeon, mwic, e nie wie, jak jecha dalej. Przedtem jednak bdzie dugo lamentowa nad twoimi daniami, nie szczdzc rnych ,,ah, ca monsieur, alors... Na propozycj, eby zajrza do planu miasta, albo nie odpowiada, albo daje do zrozumienia, e jeli potrzebna ci konsultacja bibliograficzna, powiniene zwrci si do archiwisty paleografa z Sorbony. Osobn kategori stanowi ludzie Wschodu; niezwykle serdecznie zapewniaj, e nie masz si czym przejmowa, e zaraz znajd wskazane miejsce, potem objedaj trzykrotnie wielkie bulwary, a wreszcie pytaj, czy zrobi ci jak rnic, jeli zamiast na Gare du Nord zawioz ci na Gare de lEst, bo przecie i tam nie brak pocigw. W Nowym Jorku nie moesz wezwa takswki telefonicznie, chyba e naleysz do jakiego klubu. W Paryu owszem. Tyle e i tak nie przyjedzie. W Sztokholmie moesz korzysta wycznie z takswki wezwanej telefonicznie, gdy nie ufaj pierwszemu lepszemu z ulicy. eby jednak uzyska odpowiedni numer telefonu, musisz zatrzyma przejedajc takswk, ktrej kierowca jest jednak, jak si rzeko, nieufny. Takswkarze niemieccy s uprzejmi i nienaganni, milcz, naciskaj tylko peda gazu. Kiedy wysiadasz blady jak ciana, rozumiesz ju, dlaczego przyjedaj pniej na wypoczynek do Woch i jad ci przed nosem szedziesitk pasem szybkiego ruchu. Wycig takswkarza z Frankfurtu w porsche i takswkarza z Rio w poobijanym volkswagenie wygraby jednak takswkarz z Rio, midzy innymi dlatego, e nie zatrzymuje si na wiatach. Gdyby si zatrzyma, podjechaby

inny poobijany volkswagen, peen chopcw, ktrzy natychmiast wycignliby rce i zabrali mu zegarek. Wszdzie na wiecie jest jeden niezawodny sposb rozpoznawania takswkarza. To ten, ktry nigdy nie ma drobnych, eby wyda reszt. (1988)

JAK PROSTOWA SPROSTOWANE

CO,

CO

ZOSTAO

List prostujcy. Szanowny Panie Dyrektorze, nawizujc do podpisanego przez Aletesa Veritasa artykuu Kiedy Idy, ja mam zwidy, ktry ukaza si w poprzednim numerze Paskiej gazety, pozwalam sobie wyjani co nastpuje. Nie jest prawd, e byem obecny przy zamordowaniu Juliusza Cezara. Jeli zechce Pan askawie zajrze do zaczonego wiadectwa urodzenia, przekona si, e przyszedem na wiat w miejscowoci Molfetta dnia 15 marca 1944 roku, a wic wiele wiekw po tym nieszczsnym czynie, nad ktrym zreszt zawsze ubolewaem. Pana Veritasa zwiody zapewne moje sowa odnoszce si do faktu, e dzie 15 marca czterdziestego czwartego czcz zawsz w gronie paru przyjaci. Jest rwnie nieprawd, jakobym powiedzia pniej niejakiemu Brutusowi: Zobaczymy si pod Filippi. Wyjaniam, e nie miaem adnych kontaktw z panem Brutusem, a nawet nie wiedziaem do wczoraj, i kto taki istnieje. Podczas krtkiej rozmowy telefonicznej rzeczywicie powiedziaem panu Veritasowi, e wkrtce zobacz si z pewnym radc z wydziau ruchu drogowego, Filippim, lecz zdanie to pado w kontekcie rozmowy o problemach zwizanych z ruchem samochodowym. Nie byo mowy o tym, e najmowaem zdrajc, eby przygotowa zamach na plugawego Juliusza Cezara, lecz tylko, e namawiaem rajc, eby zamkn dla ruchu plac Juliusza Cezara. ciskam do, z powaaniem Preciso Sprostovanno. Odpowied Aletesa Veritasa: Jak wida, Pan Sprostovanno nie zaprzecza w istocie twierdzeniu, e Juliusz Cezar zosta zamordowany podczas Idw marcowych 44 r. Nie mona rwnie przej do porzdku dziennego nad faktem, e Pan Sprostovanno w szczeglny sposb wituje z przyjacimi rocznic 15 marca 44 r. Wanie ten osobliwy obyczaj chciaem ujawni w moim artykule. By moe Pan Sprostovanno ma jakie osobiste powody, eby urzdza tego dnia huczne libacje, przyzna chyba jednak, e tego rodzaju zbieno jest co najmniej zastanawiajca. Pamita zreszt, jak sdz, e w toku dugiego i powanego wywiadu, jakiego zechcia mi udzieli przez

telefon, pado z jego ust zdanie: Uwaam, i trzeba zawsze oddawa Cezarowi, co cesarskie. Jednoczenie ze rda bardzo bliskiego Panu Sprostovanno rda, ktrego wiarygodnoci nie mam powodu podwaa dowiedziaem si, e Cezarowi istotnie dano, ale dwadziecia trzy pchnicia sztyletem. Warto podkreli, e w caym swoim licie Pan Sprostovanno unika jasnego przyznania, i zada te pchnicia. Jeli chodzi o mozolne prostowanie sprawy Filippi, mam w tej chwili przed oczyma notes, w ktrym zapisaem, i nie moe by co do tego cienia wtpliwoci, e Pan Sprostovanno nie powiedzia: Zobacz si z Filippim, lecz: Zobaczymy si pod Filippi. Mog zapewni, e tak samo rzecz si przedstawia z brzemiennymi w groby sowami. Zagldam do notatnika i widz, e stoi tam jak byk: Na... aem zdrajc, eby zam. pl. Juliusza Cezara. Obrona straconych pozycji i sowne igraszki nie zdejm z niczyich barkw ciaru odpowiedzialnoci, kneblowanie prasy nie suy sprawie prawdy. (1988)

JAK WRZUCA DO KOSZA TELEGRAMY

Kiedy, po otrzymaniu rankiem poczty czowiek otwiera koperty zamknite i wyrzuca otwarte. Teraz instytucje, ktre niegdy wysyay koperty otwarte, zaklejaj je, a nawet wysyaj jako listy polecone. Trudzisz si, eby otworzy kopert, i znajdujesz w rodku zaproszenie, z ktrym nie wiesz co zrobi. Bierze si to midzy innymi std, e bardziej wymylne koperty s w dzisiejszych czasach zamknite w hermetyczny sposb, wobec ktrego bezsilny jest noyk do papieru, a take gryzienie i ciosy wielkim noem kuchennym. Zamiast kleju jest tam zastosowany szybko tejcy cement dentystyczny. Na szczcie moemy zaoszczdzi sobie troch wysiku, gdy anonse sprzeday promocyjnej zaopatrzone s na wierzchu w wypisane szczerozotym literami swko gratis. Od dziecka wpajano mi zdrow zasad, e kiedy proponuj ci co gratis, trzeba natychmiast telefonowa na policj. Ale wszystko idzie ku gorszemu. Kiedy z zaciekawieniem, nawet drcymi rkami, otwiera czowiek telegramy; albo przynosiy bowiem z nowin, albo zawiadamiay o nagej mierci bogatego wujaszka z Ameryki. W dzisiejszych czasach telegram przysya kady, kto nie ma ci absolutnie nic do powiedzenia. S trzy rodzaje telegramw. Rozkazujcy: Zapraszamy pojutrze wane posiedzenie uprawa ubinu w Aspromonte z udziaem podsekretarza rolnictwa, prosimy poda pilnie teleksem godzin przybycia (nastpuj zajmujce dwa blankiety skrty i numery, wrd ktrych gubi si naturalnie, i na szczcie, podpis pretensjonalnego nadawcy). Porozumiewawczy: Zgodnie z ustaleniami potwierdzamy Paski udzia w konferencji paraplegia u koala, prosimy o bezzwoczny kontakt teleksem. Naturalnie adnych ustale nie byo albo ich propozycja nadejdzie wkrtce w licie. Kiedy jednak list przychodzi, jest nieaktualny, gdy telegram trafi ju do kosza, i list wdruje w jego lady. Zagadkowy: Data okrgego stou informatyka a krokodyle zmieniona ze znanych powodw, prosimy o potwierdzenie nowej daty. Jaka znowu data? Jakie potwierdzenie? Do kosza! Ostatnio jednak telegram zosta wyparty przez over-night express. Kosztuje tyle, e przyprawioby to o blado

samego De Benedettiego, nie ma mowy o otwarciu bez uycia noyc do drutu kolczastego, pomylany jest za tak, by nie mg zorientowa si od razu, jaka jest zawarto (jak koperty, choby gdy w musisz przedtem pokona zapor rozmaitego rodzaju tam samoprzylepnych. Czasem powodem przysania jest czysty snobizm przypadku obrzdowych uroczystoci unicestwiania zbadanych przez Maussa). Wreszcie znajdujemy w rodku bilecik ze sowem ciao (ale traci si par godzin, zanim si go znajdzie, gdy przesyka ma wymiary worka na mieci, a nie wszystkich natura obdarzya ramionami rwnie dugimi jak mister Hydea). Czciej przesyka stanowi rodzaj szantau i zawiera kupon na odpowied. Wysyajcy mwi w domyle: Wydaem kup pienidzy, eby powiedzie ci to, co powiedziaem, sposb wysania wiadczy o pilnoci sprawy i o tym, jaki niepokj mnie drczy, na dodatek z gry opaciem odpowied, jeli wic nie odpiszesz, bdziesz kanali. T bezczelno spotyka zasuona kara. Od jakiego czasu otwieram tylko te overnight, o ktrych dostarczenie wyranie poprosiem przez telefon. Pozostae wdruj do kosza, ale i tak przysparzaj kopotu, bo trzeba czciej wyrzuca mieci. Marz mi si gobie pocztowe. Czsto telegramy i przesyki overnight zawiadamiaj o przyznaniu nagrody. Na tym wiecie istniej odznaczenia i nagrody, na ktre kady jest asy (Nobel, Zote Runo, Order Podwizki, Loteria Noworoczna), i inne, ktre same si pchaj do rk, byleby zechcia je przyj. Jeli kto chce wylansowa now past do butw, prezerwatyw z opniaczem albo kpiele siarkowe, przyznaje nagrod. Dowiedziono ju, e znalezienie jurorw nie nastrcza trudnoci. Gorzej z kandydatami do nagrd. Lub raczej znaleziono by takich, gdyby nagradzano modziecw stojcych na progu kariery, ale wtedy nie zjawiaby si prasa ani telewizja. Tak wic osob nagrodzon musi by co najmniej Rubbia. Gdyby jednak Rubbia chodzi odbiera wszystkie nagrody, jakie mu przyznaj, koniec z prac naukow. Telegram zawiadamiajcy o nagrodzie musi by zatem utrzymany w tonie rozkazujcym i dawa do zrozumienia, e w razie odmowy gro powane sankcje: Mamy przyjemno zawiadomi, e dzisiejszego wieczoru, za p godziny, zostanie panu przyznane Zote Suspensorium, a jednoczenie informujemy, e Paska obecno jest niezbdna, by jury gosowao jednomylnie i bezinteresownie. W przeciwnym razie bdziemy musieli wybra kogo innego. Osoba wysyajca tego rodzaju telegram spodziewa si, e adresat podskoczy na krzele i wykrzyknie: Nie, ja, ja! Bybym zapomnia. S jeszcze widokwki z Kuala Lumpur podpisane Janek. Jaki Janek?

(1988)

JAK SI ZACZYNA, JAK KOCZY

W moim yciu by pewien dramat. Podczas studiw na uniwersytecie w Turynie, gdzie uzyskaem stypendium, mieszkaem w domu akademickim. Pozostay mi z tamtych lat mie wspomnienia i gboka odraza do tuczyka. Stowka bya przy kadym posiku otwarta przez ptorej godziny. Ten, kto zjawi si w cigu pierwszej pgodziny, dostawa danie przygotowane na ten dzie, dla pozostaych by ju tylko tuczyk. Ja byem zawsze wrd tych pozostaych. Jeli pominie si miesice letnie oraz niedziele, okae si, e zjadem 1920 posikw skadajcych si z tuczyka. Nie to byo jednak dramatem. Rzecz w tym, e mielimy puste kieszenie, a bylimy zaknieni take kina, muzyki i teatru. Jeli chodzi o teatr Carignano, znalelimy cudowne rozwizanie. Przychodzio si dziesi minut przed pocztkiem przedstawienia, podchodzio do pana (jake si nazywa?), szefa klakierw, ciskao mu rk wsuwajc do doni sto lirw, on za pozwala wej. Bylimy klak pacc. Tak si jednak skadao, e akademik zamykano nieuchronnie o pnocy. Ci, ktrzy byli w tym momencie poza akademikiem, ju poza nim zostawali, nie byo bowiem ogranicze o charakterze dyscyplinarnym i kady student mg si tam nie pojawia przez cay miesic, jeli tak mu si spodobao. Oznaczao to jednak, e za dziesi dwunasta trzeba byo opuci teatr i pdzi na eb, na szyj do celu. Ale za dziesi dwunasta sztuka si nie koczya. Wskutek tego przez cztery lata obejrzaem wszystkie arcydziea teatralne, tyle e wszystkie bez ostatnich dziesiciu minut. Tak wic nigdy w yciu nie dowiedziaem si, co zrobi Edyp, kiedy pozna straszliw prawd, co si stao z szecioma postaciami w poszukiwaniu autora, czy Oswald Alving zosta uratowany dziki penicylinie, czy Hamlet doszed w kocu do wniosku, e warto by. Nie wiem, kim jest pani Ponza , czy Ruggero Roggeri Sokrates wypi cykut, czy Otello spoliczkowa Jagona, zanim wyruszy w drug podr polubn, czy chory z urojenia doszed do zdrowia, czy wszyscy pili z Giannettacciem, jak skoczyo si Mila di Codro. Mylaem, e jestem jedynym miertelnikiem dotknitym tak ignorancj, kiedy

przypadkowo, snujc wspominki z moim przyjacielem Paolem Fabbrim, odkryem, e jego od wielu lat trapi co dokadnie odwrotnego. W czasach studenckich pracowa nie wiem ju w jakim teatrze uniwersyteckim i oddziera wchodzcym widzom kupony od biletw. Z powodu licznych spnialskich mg wej na sal dopiero po drugim akcie. Widzia, jak Lir, lepy i w stroju w nieadzie, miota si z trupem Kordelii w ramionach, lecz nie wiedzia, co doprowadzio oboje do tego ndznego stanu. Sysza, jak Mila krzyczy, e pomie jest pikny, i zachodzi w gow, jak doszo do tego, i piek na ruszcie dziewczyn o tak wzniosym umyle. Nie by w stanie poj, dlaczego Hamlet ma na pieku ze swoim stryjem, ktry te robi wraenie czowieka porzdnego. Patrzy, jak Otello robi to, co zrobi, i nie pojmowa, dlaczego tak onk kadzie si pod poduszk zamiast na niej. Jednym sowem, dzielilimy si na przemian zwierzeniami. I odkrylimy, e czeka nas wspaniaa staro. Siedzc na schodkach wiejskiego domu albo na aweczce w parku, caymi latami bdziemy sobie opowiada, jeden zakoczenia, drugi pocztki, i wydawa pene zdumienia okrzyki przy odkrywaniu wczeniejszych wydarze lub katharsis. Niemoliwe? Jak powiedzia? Mamo, pragn soca! No tak, w takim razie byo ju po nim. Tak, ale co si waciwie stao? Szepnem mu par sw do ucha. Mj Boe, co za rodzinka, teraz wszystko jasne... Ale opowiedz mi o Edypie... Niewiele jest do opowiadania. Matka wiesza si, a on olepia. Biedaczysko. Nie on jeden. Dawano mu to do zrozumienia na tysic sposobw. Mnie te cigle to drczy. Jak mg si nie domyli? Postaw si na jego miejscu, przecie kiedy zaczyna si duma, on jest ju krlem i szczliwym maonkiem... Kiedy wic eni si z wasn mam, niczego nie... Ni w zb, i to jest najlepsze. Jak u Freuda. To przechodzi pojcie. Bdziemy wic szczliwsi? Czy te utracimy na zawsze t wieo, ktra pozwala przyjmowa sztuk tak, jakby bya yciem, jakbymy wczali si w momencie, kiedy karty zostay rozdane, i opuszczali gr, nie wiedzc, jak wszystko si skoczy? (1988)

JAK NIE WIEDZIE, KTRA GODZINA

Czasomierz, ktrego opis czytam (Patek Philippe, kaliber 89), jest zegarkiem kieszonkowym, zabezpieczonym podwjn kopert z osiemnastokaratowego zota i wyposaonym w 33 funkcje. Przedstawiajcy go periodyk nie podaje ceny jak sdz, z powodu szczupoci miejsca (cho przecie wystarczyoby zapisa j w miliardach, opuszczajc par zer). W stanie gbokiej frustracji wychodz, eby kupi sobie nowy casio za 50 tysicy lirw zupenie jak ci, ktrzy oszaleli na punkcie ferrari i chcc zaspokoi jako swoje pragnienie kupuj radio-budzik. Z drugiej strony jednak, eby nosi zegarek kieszonkowy, musiabym kupi stosown kamizelk. Mgbym atoli rozmylam trzyma go na stole. Mijayby godziny, a ja znabym przez cay czas dzie miesica i tygodnia, miesic, rok, dekad i wiek, poza tym rok cyklu przestpnego, minut i sekund wedug czasu urzdowego, godzin, minut i sekund w innej wybranej strefie czasowej, a take temperatur, czas gwiezdny, fazy ksiyca, por wschodu i zachodu soca, zrwnania dnia z noc, pooenie Soca w zodiaku, nie mwic ju o tym, e mgbym poczu rozkoszny dreszczyk, smak nieskoczonoci, wpatrujc si w kompletn i ruchom map nieba albo unieruchamiajc i przesuwajc rozmaite tarcze i wskazwki chronometru, decydujc dziki wbudowanemu w zegarek budzikowi, kiedy zatrzyma si na chwil. Bybym zapomnia. Mgbym take zobaczy, ktra godzina. Ale niby po co? Gdybym by posiadaczem tego cudu, z obojtnoci podchodzibym do tego, e jest akurat dziesi po dziesitej. Pilnowabym raczej pory wschodu i zachodu soca (mgbym to czyni nawet w ciemni fotograficznej), sprawdzabym, jaka jest temperatura, stawiabym horoskopy, wpatrzony w niebiesk tarcz marzybym w cigu dnia o gwiazdach, ktre zobacz w nocy, noce za spdzabym na medytacji nad czasem oddzielajcym nas od Wielkanocy. Majc taki zegarek, nie musisz ju przejmowa si czasem zewntrznym, gdy z koniecznoci kontrolowae go przez cae ycie, ten za czas, o ktrym snuje sw opowie zegarek, przeobraa si z nieruchomego wizerunku wiecznoci w wieczno urzeczywistnion, a zatem staje si tylko bajkow zud, wytworzon przez to magiczne zwierciado.

Opowiadam o tym wszystkim, gdy od jakiego czasu ukazuj si czasopisma powicone w caoci kolekcjonowaniu zegarw, okrytych patyn i barwnych, dosy drogich, i zastanawiam si, czy nabywcami tego rodzaju wydawnictw s wycznie tacy czytelnicy, ktrzy przegldaj je niby ksik z bajkami o dobrych wrkach, czy te s one przeznaczone dla potencjalnych wacicieli zegarw, jak niekiedy podejrzewam. Oznaczaoby to, e im bardziej zegar mechaniczny, cudowna suma wielowiekowych dowiadcze, staje si niepotrzebny, gdy wypiera go zegarek elektroniczny za par tysicy lirw, tym silniejsze i powszechniejsze staje si pragnienie, by si takimi zadziwiajcymi i doskonaymi maszynami czasu popisywa, by strzec ich z mioci, tezauryzowa jako lokat kapitau. Jest rzecz oczywist, e te urzdzenia nie maj bynajmniej mwi, ktra godzina. Obfito funkcji i ich eleganckie rozplanowanie na licznych i symetrycznie umieszczonych tarczach sprawia, e kiedy czowiek chce dowiedzie si, i mamy trzeci dwadziecia, wtorek, 24 maja, musi dugo ledzi wzrokiem ruch licznych wskazwek i zapisywa w notesie pojawiajce si kolejno rezultaty. zawstydzeni swoj Z drugiej strony zawistni elektronicy japoscy, dzisiaj niezmiennie praktyczn postaw, obiecuj

mikroskopijne urzdzenia, z ktrych da si odczyta cinienie barometryczne, wysoko nad poziomem morza, gboko wody, ktre umoliwi countdown i w ktrych znajdzie si miejsce na chronometr, termometr, oczywicie baz danych, oczywicie czas we wszystkich strefach czasowych, osiem budzikw, kalkulator i przelicznik walut, i ktre bd miay dwikow sygnalizacj godzin. Grozi nam, e wszystkie te zegarki, podobnie jak cay dzisiejszy przemys informatyczny, mnoc informacje, nie bd dostarczay ju adnej. Istnieje jeszcze inny opis urzdze informatycznych: nie podaj adnych danych poza tymi, ktre odnosz si do ich wewntrznego funkcjonowania. Arcydzieem s niektre zegarki dla pa, wyposaone w niewidoczne wskazwki, marmurkowe cyferblaty bez zaznaczonych godzin i minut, zaprojektowane tak, ebymy potrafili w najlepszym razie stwierdzi, e jest wanie chyba przedwczoraj, jaka godzina midzy poudniem a pnoc. Tak wic (sugeruje porednio projektant) dama, dla ktrej przeznaczony jest taki zegarek, nie ma wyjcia, musi patrze na urzdzenie goszce wasn chwa. (1988)

JAK POKONYWA KONTROL CELN

Ktrej nocy, po miosnym spotkaniu zabiem jedn z moich licznych kochanek, walc j cenn solniczk Celliniego. Nie tylko z tego powodu, e od dziecistwa wychowywano mnie w poszanowaniu dla surowych zasad moralnoci, a niewiasta, ktra pobaa zmysom, nie zasuguje na pobaanie, ale rwnie ze wzgldw estetycznych, czyli po to, by odczu dreszcz, jaki daje zbrodnia doskonaa. Suchaem z compact discu barokowej muzyki angielskiej i czekaem, a zwoki ostygn i krew zakrzepnie, a potem zabraem si do wiartowania ciaa za pomoc piy elektrycznej, starajc si zreszt uszanowa niektre podstawowe prawa anatomiczne, skadajc w ten sposb hod kulturze, bez ktrej nie sposb mwi o uprzejmoci i umowie spoecznej. Nastpnie woyem czci ciaa do dwch walizek ze skry dziobaka, zaoyem szary garnitur i udaem si w wagonie sypialnym do Parya. Jak tylko powierzyem konduktorowi paszport i wiarygodn deklaracj celn, w ktr wpisaem par setek tysicy frankw, jakie zabraem ze sob, zasnem snem sprawiedliwego, nic bowiem nie daje lepszego snu ni wiadomo dobrze spenionego obowizku. Na komorze celnej nie pozwolili sobie na zakcenie spokoju pasaerowi, ktry kupujc bilet na jednoosobowy przedzia pierwszej klasy deklarowa ipso facto przynaleno do klasy panujcej, a tym samym oznajmia, e jest poza wszelkim podejrzeniem. Sytuacja ta bya dla mnie tym dogodniejsza, e chcc unikn godu narkotycznego, zabraem ze sob umiarkowan ilo morfiny, osiemdziesit czy dziewidziesit dekagramw kokainy i jedno ptno Tycjana. Nie bd opowiada w tym miejscu, jak pozbyem si w Paryu biednych szcztkw. Pozostawiam to wyobrani czytelnikw. Wystarczy uda si do Beaubourgu i postawi walizy na ktrych ruchomych schodach, a min cae lata, zanim kto to zauway. Albo zostawi je w przechowalni na Gare de Lyon. Mechanizm otwierania skrytki za pomoc hasa jest tak skomplikowany, e spoczywaj tam tysice paczek i nikt nawet nie podejmuje prby, eby sprawdzi ich zawarto. Mgby rwnie wybra prostsz metod, usi przy stoliku w Deux Magots, a walizki porzuci przed ksigarni La Joie de

Lire. Po kilku minutach nie zostanie po nich lad, a dalej to ju zmartwienie zodzieja. Nie mog jednak zaprzeczy, e wszystko to wprawio mnie w stan napicia, jakie zreszt towarzyszy niechybnie zakoczeniu operacji tak skomplikowanej i bezbdnie przeprowadzonej, i stanowi prawdziwe dzieo sztuki. Po powrocie do Woch zaczy zawodzi mnie nerwy i postanowiem odpocz w Locarno. Jakie niezrozumiae poczucie winy, jaki nieuchwytny lk, e kto mgby mnie rozpozna, skoniy mnie do podry drug klas, w dinsach i koszulce z krokodylem. Na granicy obiegli mnie drobiazgowi funkcjonariusze celni, ktrzy obejrzeli mj baga, nie wyczajc najbardziej osobistej bielizny, i zakwestionowali jako towar nielegalnie wwoony do Szwajcarii karton papierosw MS z filtrem. Okazao si poza tym, e znaczek skarbowy w paszporcie jest od dwch tygodni niewany. Na koniec odkryli, e ukryem w zwieraczu 50 frankw szwajcarskich niewiadomego pochodzenia i e nie mam na nie zawiadczenia o legalnym zakupie w banku. Przesuchiwano mnie wiecc w oczy tysicwatow arwk, bito mokrym rcznikiem i czasowo zamknito w izolatce, przywizujc pasami do ka. Na szczcie przyszo mi do gowy, eby owiadczy, e nale do loy P2 od momentu jej zaoenia, e kierujc si pobudkami ideologicznymi podoyem par bomb w pocigach pospiesznych i e uwaam si za winia politycznego. Wyznaczono mi jednoosobowy pokj w orodku odnowy biologicznej Grand Hotelu na Wyspach Borromejskich. Specjalista dietetyk doradzi mi, ebym opuszcza co ktry posiek, co pozwoli mi powrci do formy i waciwej wagi, psychiatra za wszcz starania o uzyskanie dla mnie aresztu domowego ze wzgldu na rzucajcy si w oczy brak aknienia. W tyme czasie napisaem kilka anonimowych listw do sdziw sdw okrgowych, insynuujc, e pisz jedni do drugich listy anonimowe, i zadenuncjowaem matk Teres z Kalkuty, oskarajc j o aktywne kontakty z Bojowymi Zastpami Komunistw. Jeli wszystko pjdzie jak powinno, za tydzie bd w domu. (1989)

JAK NIE POSUGIWA SI FAKSEM

Telefaks to naprawd wspaniay wynalazek. Tym, ktrzy si z nim jeszcze nie zetknli, wyjaniam, e wkada si do niego list, wykrca odpowiedni numer telefonu i list po kilku sekundach dociera do adresata. Nie tylko list, take rysunek, plan, fotografia, cae stronice skomplikowanych oblicze, ktrych nie da si podyktowa przez telefon. Jeli list ma dotrze do Australii, kosztuje to tyle samo, co podobnej dugoci rozmowa telefoniczna. Jeli wysyamy go z Mediolanu do Saronno tyle samo, co poczenie midzymiastowe. Prosz uwiadomi sobie, e poczenie z Paryem kosztuje wieczorem okoo tysica lirw. W kraju takim jak nasz, gdzie poczta z definicji nie dziaa, telefaks jest rozwizaniem problemu. Zwyky czowiek nie wie rwnie, e za cakiem przystpn cen kupuje si telefaks, ktry mona trzyma w sypialni albo zabiera ze sob w podr. Kosztuje jakie ptora do dwch milionw. To duo jak na zachciank, mao jednak, jeli rodzaj pracy zmusza ci do korespondowania z wieloma osobami, mieszkajcymi w rozmaitych miastach. W technice obowizuje jednak nieubagane prawo, ktre mwi, e kiedy najbardziej rewolucyjne wynalazki staj si dostpne dla wszystkich, przestaj by dostpne. Technika jest w swej istocie demokratyczna, gdy wszystkim obiecuje te same korzyci, ale urzdzenia techniczne funkcjonuj pod warunkiem, e korzystaj z nich tylko ludzie bogaci. Kiedy uywaj ich take ubodzy, dostaje przechyu. Pocig pokonywa kiedy odlego z A do B w cigu na przykad dwch godzin, ale pojawi si oto samochd, ktremu wystarczy godzina. Dlatego samochd kosztowa bardzo duo. Gdy tylko sta si dostpny dla mas, drogi zatkay si i pocig sta si znowu szybszy. Sdzisz, e apele o korzystanie z komunikacji publicznej s w epoce samochodu absurdem; jeli jednak wyrzekniesz si auta, okae si, e dojedziesz na miejsce szybciej ni uprzywilejowani. W przypadku samochodu mino wiele lat, zanim osignlimy punkt krytyczny. Z telefaksem, urzdzeniem bardziej demokratycznym (gdy znacznie taszym ni samochd), ten punkt zosta osignity w cigu niecaego roku. Znowu szybciej dziaa poczta. Rzecz w tym, e telefaks

zachca do korespondowania. Jeli dawniej mieszkae w Molfetcie, a syna miae w Sydney, pisae do niego raz na miesic i telefonowae raz na tydzie. Teraz, majc do dyspozycji telefaks, posyasz mu natychmiast pierwsze zdjcie kuzynki, ktra wanie przysza na wiat. Jak oprze si takiej pokusie? Poza tym wiat jest zamieszkany przez stale rosnc liczb ludzi, ktrzy chc poinformowa ci o czym, czego wcale nie chcesz wiedzie: jak najkorzystniej lokowa kapita, jak kupi ten lub inny przedmiot, jak uszczliwi nadawc wysyajc mu czek, jak zrealizowa si w peni dziki uczestnictwu w konferencji, ktra podniesie twoje kwalifikacje zawodowe. Wszystkie te osoby, ledwie dowiedz si, e jeste posiadaczem telefaksu, sigaj po ksik telefoniczn i l ci na wycigi, za umiarkowan opat, informacje, ktrych nie jeste spragniony. Rezultat jest taki, e kiedy podchodzisz rano do telefaksu, widzisz, e tonie w powodzi korespondencji, ktra napyna w cigu nocy. Oczywicie wyrzucasz wszystko nie czytajc, jeliby jednak kto bliski chcia donie ci, e odziedziczye dziesi miliardw po wujku z Ameryki, ale musisz o smej stawi si u notariusza, linia byaby zajta i nie dowiedziaby si o tym. Osoba, o ktrej mowa, musiaaby wic skorzysta z usug poczty. Telefaks sta si kanaem przepywu informacji zbdnych, podobnie jak samochd sta si rodkiem do powolnej jazdy, przeznaczonym dla ludzi majcych mnstwo czasu i pragncych sta w dugich kolumnach pojazdw, suchajc Mozarta lub Sabriny Salerno. Trzeba na koniec stwierdzi, e faks wprowadza nowy element do dynamiki zanudzania. Dotychczas byo tak, e nudziarz, ktry chcia wierci ci dziur w brzuchu, sam musia paci (za telefon, znaczek pocztowy, takswk, by zastuka do twoich drzwi). Teraz ty ponosisz cz kosztw, bo ty przecie opacasz abonament za telefaks. Co wic robi? Zastanawiaem si ju, czy nie zamwi papieru listowego z napisem w nagwku: Faks niepodany automatycznie znajdzie si w koszu, nie sdz jednak, by mogo to wystarczy. Jeli mog udzieli jakiej rady, wyczaj telefaks. Kiedy kto zechce przysa ci jakie pismo, bdzie musia zatelefonowa i poprosi, by wczy urzdzenie. Ale moe doprowadzi to do zatkania linii telefonicznych. Lepiej, eby ten kto przysa list. Ty za odpisaby mu nastpujco: Wylij pismo faksem w poniedziaek pi minut i dwadziecia siedem sekund po pitej czasu Greenwich, gdy wtedy wcz aparat na cztery minuty i trzydzieci sze sekund. (1989)

JAK REAGOWA NA ZNANE SKD TWARZE

Kilka miesicy temu znalazem si przelotem w Nowym Jorku i nagle zobaczyem z daleka doskonale mi znanego faceta, ktry zda wanie w moj stron. Bieda z tym, e nie mogem sobie przypomnie, gdzie go poznaem ani jak si nazywa. Tego rodzaju sytuacje przeywamy najczciej, kiedy za granic spotykamy kogo poznanego w ojczystym kraju, albo na odwrt. Twarz w zmienionym otoczeniu wywouje zamt w gowie. Jednak jest to twarz tak dobrze mi znana, e z ca pewnoci powinienem zatrzyma si, przywita, porozmawia, choby nawet tamten mia natychmiast spyta: Cze Umberto, jak si miewasz? albo nawet: No jak, zrobie to, o czym mwiem?, ja za nie miabym pojcia, co odpowiedzie. Uda, e go nie zauwayem? Za pno, tamten jest jeszcze po drugiej stronie ulicy, ale patrzy na mnie. Lepiej ju przej inicjatyw, przywita si, a potem na podstawie brzmienia gosu, pierwszych sw przypomnie sobie, kto to taki. Jestemy dwa kroki od siebie, ju mam rozcign usta w szerokim umiechu, wycign do, kiedy nagle poznaj. To Anthony Quinn. Oczywicie nigdy nie bylimy sobie przedstawieni. Zdyem w jakim tysicznym uamku sekundy wyhamowa i minem go ze spojrzeniem zagubionym w pustce. Zastanawiaem si pniej nad tym incydentem i doszedem do wniosku, e nie ma w nim niczego nadzwyczajnego. Zdarzyo si ju kiedy, e w jakiej restauracji wypatrzyem Charltona Hestona i odruchowo chciaem mu si ukoni. Wszystkie te twarze zaludniaj nasz pami, spdzilimy z nimi wiele godzin siedzc przed ekranem, stay si swojskie jak twarze krewnych, a nawet bardziej. Mona zajmowa si naukowo rodkami masowego przekazu, dyskutowa nad oddziaywaniem rzeczywistoci, nad mieszaniem jej ze wiatem wyobrani, i nad tymi, ktrzy padaj ofiar tego mieszania, ale samemu nie jest si wcale uodpornionym na ten syndrom. Jest nawet gorzej. Zapoznaem si ze zwierzeniami osb, ktre przez umiarkowany okres byy zwizane z dziaaniem rodkw masowego przekazu, jako e dosy czsto pokazyway si w telewizji. Nie mam tu na myli Pippa Baudo ani Maurizia Costanzo, ale osoby, ktre ze wzgldw zawodowych uczestniczyy w jakich

dyskusjach na tyle czsto, by zapamitano ich twarze. Wszystkie uskaraj si na te same nieprzyjemne doznania. Zwykle, kiedy widzimy kogo, kogo nie znamy osobicie, nie wpatrujemy si w jego twarz, nie pokazujemy go palcem naszemu rozmwcy, nie mwimy o nim gono, wiedzc, e moe nas usysze. Byoby to bowiem zachowanie niegrzeczne, a po przekroczeniu pewnej granicy nawet agresywne. Ci sami ludzie, ktrzy nigdy w yciu nie wskazaliby palcem jakiego bywalca baru, eby powiedzie przyjacielowi, e tamten ma modny krawat, zupenie inaczej zachowuj si w razie zobaczenia twarzy kogo znanego. Moje krliki dowiadczalne twierdz, e przed kioskiem z gazetami, w sklepie z wyrobami tytoniowymi, przy wsiadaniu do pocigu, wchodzeniu do toalety w restauracji natykaj si na ludzi, ktrzy midzy sob wymieniaj na gos uwagi: Widzisz, to ten a ten. Jeste pewny? Jasne, to on. I chocia ten a ten wszystko syszy, cign mi konwersacj, nie zwaajc na jego obecno jakby nie istnia. Zbija ich z tropu fakt, e mieszkaniec zbiorowej wyobrani wtargn niespodziewanie w rzeczywiste ycie, ale jednoczenie w obecnoci realnej osoby zachowuj si tak, jakby nadal bya tylko mieszkacem wyobrani, jakby bya nadal uwiziona na ekranie albo fotografii ilustrowanym, mona wic mwi bez obawy, i usyszy. To tak jakbym zapa Anthonyego Quinna za konierz, zacign do budki telefonicznej i zadzwoni do przyjaciela, eby powiedzie: To ci historia, spotkaem Anthonyego Quinna, robi wraenie prawdziwego czowieka, co ty na to? (A potem pozbybym si go i zaj swoimi sprawami). rodki masowego przekazu wmwiy nam najpierw, e twory wyobrani s obdarzone bytem rzeczywistym, a teraz wmawiaj nam, e rzeczywisto jest tworem wyobrani, a im wicej rzeczywistoci mamy na ekranach telewizyjnych, tym bardziej rzeczywisto filmowa zlewa si ze wiatem codziennego ycia. A dojdzie do tego, e jak przekonuj niektrzy filozofowie uznamy, i jestemy sami na tym wiecie, a wszystko poza tym to tylko film, ktry Bg lub jaki geniusz za wywietla przed naszymi oczami. (1989) w magazynie

JAK ROZPOZNA FILM PORNO

Nie wiem, czy zdarzyo ci si, czytelniku, obejrze film pornograficzny. Nie mam na myli filmu z wtkami erotycznymi, nawet budzcymi sprzeciw wielu osb, jak choby Ostatnie tango w Paryu. Chodzi mi o filmy pornograficzne, a wic takie, ktrych prawdziwym i jedynym celem jest od pocztku do koca wywoanie u widza podniecenia i ktre przedstawiaj rozmaite i zmienne sposoby kopulowania, by ten cel osign, a wszystko inne liczy si tyle co nic. Czsto si zdarza, e o tym, czy dany film jest czysto pornograficzny, czy te ma jakie wartoci artystyczne, musz decydowa sdy. Nie nale do tych, ktrzy utrzymuj, e warto artystyczna rozgrzesza z wszystkiego bywao ju, e autentyczne dziea sztuki okazay si niebezpieczniejsze dla wiary, obyczaju i powszechnej opinii ni dziea niszego lotu. Uwaam poza tym, e osoby dorose maj prawo do wiadomego obcowania z utworami pornograficznymi, w kadym razie, jeli nie dysponuj czym odpowiedniejszym. Przyjmuj jednak do wiadomoci fakt, e czasem trybuna musi zdecydowa, czy dany film zosta wyprodukowany w celu wyraenia pewnych koncepcji lub ideaw estetycznych (nawet za porednictwem scen obraajcych poczucie wstydu ogu), czy te jego jedynym celem byo rozbudzenie instynktw widza. Ot istnieje kryterium pozwalajce okreli, czy film jest erotyczny, kryterium oparte na sumowaniu przerw w akcji. Wielkie, ponadczasowe arcydzieo Czerwone cienie rozgrywa si wycznie (poza pocztkiem, krciutkimi wstawkami i zakoczeniem) w dyliansie. Przygoda Antonioniego skada si z samych przerw w akcji; ludzie snuj si, przychodz, co mwi, gubi si i odnajduj, ale przez cay czas nic si nie dzieje. Ale ten film ma wanie powiedzie, e nic si nie dzieje. Moe si to nam podoba albo nie, lecz dokadnie to ma nam przekaza. Natomiast film pornograficzny, jeli ma by warty ceny biletu lub wideokasety, powiada nam, e pewne osoby kopuluj ze sob, mczyni z kobietami, mczyni z mczyznami, kobiety z kobietami, kobiety z psami lub komi (zwracam uwag, e nie ma filmw pornograficznych, w ktrych

mczyni kopulowaliby z kobyami lub suczkami; dlaczego?). I to byoby jeszcze w porzdku, ale peno tutaj przerw w akcji. Jeli Gilberto, pragnc zgwaci Gilbert, musi uda si z piazza Cordusio na corso Buenos Aires, film pokazuje nam, jak samochd Gilberta pokonuje ca t tras, nie oszczdzajc nam ani jednych wiate po drodze. W filmach pornograficznych roi si od postaci, ktre wsiadaj do samochodu i przemierzaj cae kilometry, od par, ktre trac niewiarygodnie duo czasu na zameldowanie si w hotelu, panw, ktrzy marnuj cenne minuty w windzie, zamiast od razu uda si do pokoju, dziewczyn, ktre scz rozmaite trunki i zabawiaj si koszulkami i koronkami, a dopiero potem wyznaj, e przedkadaj Safon nad Don Juana. Mwic prosto z mostu, cho nieco ordynarnie, nim dojdzie do zdrowego spkowania, trzeba zapozna si kapk z problemami komunikacji. Powody tego stanu rzeczy s oczywiste. Film, w ktrym Gilberto gwaciby bez wytchnienia Gilbert od przodu, tyu i z boku, byby nie do wytrzymania. Fizycznie dla aktorw i finansowo dla producenta. Przekraczaby te wytrzymao psychiczn widza, aby bowiem doszo do naruszenia obyczaju, w tle musi toczy si zwyczajne ycie. Przedstawienie zwyczajnego ycia to dla kadego artysty jedno z najtrudniejszych zada, natomiast ukazanie zboczenia, zbrodni, gwatu, tortury jest bez porwnania atwiejsze. Dlatego film pornograficzny musi pokaza zwyczajny bieg ycia i jest to sprawa zasadniczej wagi, jeli naruszenie obyczaju ma nastpnie wzbudzi zainteresowanie tak jak to pojmuje kady z widzw. Dlatego, jeli Gilberto ma pojecha autobusem z A do B, ujrzymy, jak Gilberto wsiada do autobusu i jedzie z A do B. Czsto irytuje to widzw, ktrzy chcieliby mie same sceny gorszce. Jest to wszelako zudzenie. Nikt nie byby w stanie wytrzyma ptorej godziny scen gorszcych. Tak wic przerwy w rozwoju intrygi s koniecznoci. Jeszcze raz od pocztku. Wchodzisz do kina. Jeli bohaterowie wicej czasu, ni pragnby, powicaj na pokonywanie odlegoci dzielcej A od B, oznacza to, e ogldasz film pornograficzny. (1989)

JAK JE LODY

Kiedy byem may, kupowano dzieciom dwa rodzaje lodw, sprzedawanych z tych biaych wzkw z posrebrzanym wiekiem: roek za dwa soldy albo wafel za cztery. Roek za dwa soldy by maleki, pasowa dokadnie do dziecicej rczki i napeniao si go wydobywajc lody z pojemnika za pomoc specjalnej opatki. Babcia prosia zawsze, eby nie zjada caego roka i wyrzuca spiczasty koniec, gdy bra go do rki lodziarz (a przecie wanie ta cz bya najlepsza i najbardziej chrupica, wic zjadao si j ukradkiem, udajc, e zostaa wyrzucona). Wafel za cztery soldy by napeniany przy pomocy specjalnego przyrzdu, take posrebrzanego, ktry ciska dwoma krkami wafla cylindryczny wycinek lodw. Wsuwae jzyk w szczelin midzy waflami, dopki dawao si nim sign do centralnie umieszczonych lodw, a potem zjadae ju wszystko, gdy obie powierzchnie zewntrzne byy rozmike i nasczone nektarem. Babcia nie musiaa o nic prosi, gdy w teorii wafle stykay si jedynie z maszyn, cho w praktyce lodziarz bra je do rki umieszczajc w urzdzeniu, jednak okrelenie strefy zakaonej byo niemoliwe. Mnie jednak fascynowali ci moi rwienicy, ktrym rodzice, zamiast jednego loda za cztery soldy, kupowali dwa roki dwusoldowe. Szczliwcy kroczyli potem dumnie, dzierc jednego loda w prawicy, a drugiego w lewicy, i pochylajc lekko gow, lizali to z jednej rki, to z drugiej. Ten rytua mia w moich oczach tyle wystawnoci, tak godny by pozazdroszczenia, e wielokrotnie prosiem, by pozwolono mi go odprawi. Daremnie. Moi bliscy byli nieugici. Jedna porcja za cztery soldy owszem; dwie po dwa soldy nigdy. Jak wszyscy widz, ani matematyka, ani ekonomia, ani dietetyka nie uzasadniay tej odmowy. Nawet higiena zakadajc, e koce obu rokw byy wyrzucone. Wysuwano aosny i naprawd nieuczciwy argument, e chopiec zajty przenoszeniem spojrzenia z jednego loda na drugi atwiej moe potkn si o kamie, schodek, upa i zedrze sobie skr. Wyczuwaem niejasno, e w gr musi wchodzi inny powd, przeraajco pedagogiczny, nie potrafiem jednak go wyuska. Ot jako uytkownik i ofiara cywilizacji konsumpcyjnej i marnotrawicej

dobra (a wic odmiennej od cywilizacji lat trzydziestych) wiem ju, e ci najdrosi zmarli mieli racj. Dwa lody po dwa soldy w miejsce jednego czterosoldowego nie byy marnotrawstwem z punktu widzenia ekonomii, ale z ca pewnoci byy nim symbolicznie. Wanie dlatego tak ich pragnem; mwiy wszak o zbytku. I wanie dlatego mi ich odmawiano; robiy wraenie czego nieprzystojnego, byy policzkiem wymierzonym ubstwu, popisywaniem si urojonym przywilejem, agresywnym dostatkiem. Dwa lody jady tylko dzieci rozpieszczane, dzieci, ktre w bajkach zawsze spotyka zasuona kara, jak Pinokia, kiedy z pogard patrzy na skrk chleba i ogryzek. Rodzice, ktrzy zachcali maych parweniuszy do demonstrowania tej saboci, przygotowywali ich do wystpu w gupim teatrze chciabym-alenie-mog, czyli, jak powiedzielibymy dzisiaj, do tego, by lecc klas turystyczn zabierali podrabian torb od Gucciego, kupion od wdrownego sprzedawcy na play w Rimini. W wiecie, w ktrym cywilizacja konsumpcyjna rozpieszcza take dorosych, obiecujc im cigle co wicej, od wbudowanego zegarka do wisiorka w upominku dla kadego, kto kupi czasopismo, w takim wiecie apologeta moe jawi si jako wyzbyty moralnoci. Zupenie jak rodzice tych oburcznych cztery soldy akomczuchw, to, co warte ktrym jest cztery tak zazdrociem, Wyrzucisz cywilizacja stare radio konsumpcyjna udaje, e daje wicej, ale w ostatecznym rachunku daje za soldy. tranzystorowe, by kupi takie, ktre samoczynnie si nastawia, ale jakie niepojte saboci konstrukcyjne sprawi, e nowy tranzystor przetrwa ledwie rok. Nowy samochd bdzie mia siedzenia wycieane skr, dwa boczne lusterka regulowane z wntrza samochodu i drewnian tablic rozdzielcz, ale okae si znacznie mniej trway od sawnej pisetki, ktr mona byo uruchomi kopniakiem, jeli si nawet zepsua. No, ale wczesna moralno wymagaa, bymy byli Spartanami, a dzisiejsza sybarytami. (1989)

JAK NIE MWI: DOKADNIE TAK

Toczy si zacieka walka z szablonowymi powiedzonkami, ktre szerz si w potocznej woszczynie. Jednym z nich jest, jak wiemy, esatto (dokadnie tak). Wszyscy teraz mwi esatto, kiedy chc wyrazi potwierdzenie. Do uywania tego swka zachciy pierwsze quizy telewizyjne, gdzie oceniajc odpowied jako poprawn tumaczono po prostu amerykaskie wyraenia thats right lub ,,thats correct. A wic w mwieniu esatto nie ma w zasadzie nic niewaciwego, poza tym e osoba uywajca tego sowa pokazuje, i woskiego uczya si wycznie z telewizji. Mwi esatto to jakby popisywa si w salonie encyklopedi, ktr nagminnie wrczaj jako nagrod nabywcom proszku do prania. Pragnc poda pomocn do osobom chccym uwolni si od esatto, przedstawiam poniej spis pyta i stwierdze, na ktre odpowiada si zwykle swkiem esatto, a w nawiasach podaj warianty innych odpowiedzi twierdzcych, ktrych mona uywa w zastpstwie. Napoleon zmar 4 maja 1821 roku. (wietnie!) Przepraszam, czy to plac Garibaldiego? (Tak.) Halo, czy mwi z Mario Rossim? (Sucham, kto mwi?) Halo, tu Mario Bianchi, czy mwi z Mario Rossim? (Jestem przy aparacie, sucham.) Jestem ci wic winny jeszcze dziesi tysicy lirw? (Tak, dziesi.) Jak pan powiedzia, doktorze, AIDS? (No c, niestety.) Telefonujesz do programu policyjnego powiconego poszukiwaniu osb zaginionych, by powiedzie, e widziae opisan osob. (Jak na to wpade?) Policja: czy pan jest panem Rossi? (Carla, walizka!) Nie nosisz majtek? (Wreszcie to zauwaye!) da pan dziesiciu miliardw okupu? (A skd mam wzi na telefon w samochodzie?) Jeli dobrze zrozumiaem, podpisae czek bez pokrycia na dziesi miliardw i podae mnie jako gwaranta? (Podziwiam twoj przenikliwo.) Ju po odprawie pasaerw? (Czy widzi pan ten punkcik na niebie?) Mwi wic pan, e jestem kanali? (Trafi pan w sedno.) W sumie wic, powiesz, czytelniku, doradzam unika mwienia dokadnie tak? Dokadnie tak.

(1990)

JAK WYSTRZEGA SI WDW

By moe, drodzy pisarze i drogie pisarki, nie zaley wam na tym, co powie o was potomno, ale ja w to nie wierz. Nawet szesnastolatek, ktry trudzi si nad wierszem o rozszumianym borze, a rwnie kady, kto do mierci spisuje dziennik, choby zoony z zapiskw w rodzaju: Dzisiaj byem u dentysty, ma nadziej, e potomno go doceni. A gdyby nawet pragn pogry si w zapomnieniu, dzisiejsi wydawcy celuj w odkrywaniu zapomnianych twrcw, take takich, ktrzy nie napisali ani jednej linijki. Potomni s, jak wiadomo, nienasyceni i niewybredni. Byleby tylko co pisa, przyda si im kade sowo pisane. Dlatego, o pisarze, winnicie mie si na bacznoci, nie wiadomo bowiem, jak potomno wykorzysta wasze dziea. Naturalnie najlepiej byoby, gdybycie za ycia dbali o to, aeby nie poniewieray si po ktach adne wasze teksty poza tymi, ktre zdecydowalicie si opublikowa, dbali aeby dzie po dniu poyka wszelkie inne pisemne wiadectwa, cznie z trzecimi korektami. Ale wiadomo, notatki su do pracy, a mier przychodzi znienacka. W takiej sytuacji najwikszym zagroeniem jest publikacja ineditw, z ktrych lektury wynika, e bylicie zupenymi gupcami, a wystarczy przeczyta swoje zapiski z poprzedniego dnia, by przekona si, i niebezpieczestwo jest naprawd ogromne (midzy innymi dlatego, e notatka jest na og wyrwana z kontekstu). Jeli brak jest zapiskw, wyania si drugie zagroenie, polegajce na tym, e natychmiast post mortem zaczn si mnoy konferencje powicone waszemu dzieu. Kady pisarz ma ambicj, eby jego imi zostao utrwalone w esejach, pracach dyplomowych, wydaniach krytycznych, ale te przedsiwzicia wymagaj czasu i ambarasu. Bezzwocznie zorganizowana konferencja pozwala osign dwa cele: skania przyjaci, wielbicieli, zaknionych sawy modziecw do ustalenia czterech na krzy interpretacji dziea, a poza tym, jak wiadomo, tego rodzaju zgromadzenia pozwalaj odgrzewa ciut niewiee dania, utrwala frazesy. Dziki temu ju wkrtce czytelnicy rozczaruj si do pisarzy tak natarczywie narzucajcych sposb odczytania.

Trzecie zagroenie to publikacja osobistej korespondencji. Rzadko si zdarza, eby pisarz pisa listy inne ni zwykli miertelnicy, chyba e chodzi o zmylon korespondencj, jak u Foscola. Pisz wic: Przylij mi rodek na przeczyszczenie albo: Kocham Ci jak szalony (szalona) i dzikuj Ci, e jeste i nie ma w tym nic niewaciwego ani niezwykego, wzruszajce jest natomiast to, e potomno wygrzebuje te wiadectwa, by wyuska z nich wniosek, i pisarz by czowiekiem jak wszyscy. Po co, czyby przedtem uwaano go za flaminga? Jak unikn takiego rozwoju wydarze? Jeli chodzi o odrczne zapiski, radzibym umieci je w jakim niemoliwym do ustalenia miejscu, zostawiajc w szufladach co w rodzaju mapy dla poszukiwaczy skarbw, by w ten sposb potwierdzi istnienie tych materiaw, zaopatrujc jednak ow map we wskazwki niemoliwe do rozszyfrowania. Uzyska si za jednym zamachem dwie korzyci: ukryje rkopisy i zapewni sobie mnstwo rozpraw dyplomowych, omawiajcych nieprzeniknion tajemnic mapy. Jeli chodzi natomiast o konferencje, poyteczne moe si okaza zostawienie precyzyjnych zapisw testamentowych, domagajcych si w imieniu Ludzkoci, aby w cigu dziesiciu lat od dnia mierci organizatorzy kadej tego rodzaju imprezy przelewali dwadziecia miliardw na konto UNICEF-u. O takie fundusze nieatwo, a trzeba nie lada czelnoci, eby zlekceway testamentowe zastrzeenie. Bardziej skomplikowany jest problem listw miosnych. Zaleca si pisanie ich na komputerze, gdy wtedy grafolodzy s bezsilni, a take stosowanie tkliwych pseudonimw (Twj Kotek, Chopczyk, Twoja asiczka), ktre naley zmienia przy kadym partnerze (partnerce), aby atrybucja budzia cigle wtpliwoci. Zalecane jest take wtrcanie uwag, ktre wyraaj wprawdzie ogromn namitno, ale s ambarasujce dla adresata (na przykad: Kocham Ci nawet za to, e czsto puszczasz wiatry) i zniechcaj go do publikowania. Nie da si za to nijak poprawi tego, co napisao si niegdy, a ju szczeglnie w latach dorastania. W takich przypadkach najlepiej byoby wytropi odbiorcw, napisa list, w ktrym z dystansem i pogodnie wspominaoby si niezapomniane dni i obiecywao, e pami o tamtych czasach pozostanie tak niemiertelna, i nawet po mierci piszcy bdzie nawiedza adresatw, by owa pami nie zostaa zaprzepaszczona. Nie zawsze to dziaa, ale upir to zawsze upir i adresaci nie bd mieli spokojnych snw. Przydaoby si rwnie prowadzenie fikcyjnego dziennika, w ktrym co jaki

czas wtrcaoby si myl, e przyjaciele i przyjaciki maj skonno do garstwa i faszerstwa: Jak urocz kamczuszk jest Adelajda albo: Gualtiero pokaza mi dzisiaj sfaszowany list Pessoi, istne cudo. (1990)

JAK NIE ROZMAWIA O PICE NONEJ

Nie mam nic przeciwko pice nonej. Na stadiony nie chodz z tego samego powodu, z jakiego nie waybym si spa noc na mediolaskim Dworcu Centralnym (albo przechadza si w Nowym Jorku po Central Parku, kiedy wybije szsta po poudniu), ale jeli jest okazja, z przyjemnoci i zainteresowaniem patrz na dobry mecz w telewizji, gdy znam i doceniam wszystkie walory tej szlachetnej gry. Nie czuj niechci do piki nonej. Czuj niech do ludzi zakochanych w pice. Chciabym jednak by dobrze zrozumiany. Dla kibicw mam takie same uczucia, jakie Liga Lombardzka ywi do osb spoza wsplnoty: Nie jestem rasist, dopki siedz u siebie. A przez to u siebie rozumiem miejsca, gdzie lubi si spotyka w cigu tygodnia (bar, rodzina, klub), oraz stadiony, nie interesuje mnie bowiem, co si tam dzieje, i ciesz si, kiedy przyjedaj kibice z Liverpoolu, gdy pniej mam zapewnion rozrywk przy lekturze prasy, i skoro maj ju circenses, niechaj przynajmniej leje si krew. Nie lubi kibica, bo ma dziwny rys charakteru: nie rozumie, dlaczego ty nie jeste kibicem, i stara si rozmawia z tob tak, jakby nim by. eby unikn nieporozumie, pozwol sobie przytoczy przykad. Gram na flecie prostym (coraz gorzej, jak twierdzi w publicznie zoonej deklaracji Luciano Berio, lecz fakt, e tak uwanie ledz mj rozwj Wielcy Mistrzowie, daje mi niema satysfakcj). Zamy teraz, e jad pocigiem i pragnc nawiza rozmow z siedzcym naprzeciwko podrnym, pytam: Czy sucha pan ostatniego kompaktu Fransa Bruggena? Co, czego? Mam na myli Pavane Lachryme. Moim zdaniem zanadto zwalnia na pocztku. Przepraszam, ale nie rozumiem. Przecie mwi Van Eyck, tak czy nie? (Oddzielajc sylaby) Blockflote. Prosz pana, ja... Czy to na smyczki? Ach, rozumiem, pan nie... Nie. To ciekawe. Czy wie pan, e jeli chce si mie rcznie wykonanego

coolsm, trzeba czeka trzy lata? Lepiej ju sprawi sobie moecka z hebanu. Jest najlepszy, w kadym razie spord tych, ktre dostpne s w handlu. Tak twierdzi Gazzelloni. Czy potrafi pan doj do pitej wariacji z Derdre Doen Daphne DOverl? Ja naprawd jad do Parmy... Aha, rozumiem, gra pan w tonacji f, nie za c. Daje wiksz satysfakcj. Czy wie pan, e odkryem sonat Loeilleta, ktra... Leje co? Ale chc zobaczy, jak pjdzie z fantazjami Telemanna. Pan czasem prbuje? Nie stosuje pan czasem palcowania niemieckiego? Wie pan, Niemcy, BMW to wietny samochd, mam dla nich duo szacunku, ale... Jasne. Stosuje pan wic palcowanie barokowe. Susznie. Prosz tylko pomyle, ci z Saint Martin in the Fields... Nie jestem pewny, czy wytumaczyem, o co mi chodzi. Ale jeli mj nieszczliwy towarzysz podry rzuci si na hamulec, z pewnoci go, czytelniku, nie potpisz. Dokadnie tak samo jest z kibicem. Sytuacja staje si szczeglnie trudna w przypadku rozmowy z takswkarzem. Widzia pan Viallego? Nie, musia przyj, kiedy akurat wyszedem. Obejrzy pan wieczorem mecz? Nie, musz zaj si ksig Zet Metafizyki, wie pan, chodzi o Stagiryt. Dobrze, niech pan zobaczy, a potem sam powie. Dla mnie Van Basten mgby zosta Maradon lat dziewidziesitych, a jak pan myli. Ale ja nie spuszczabym z oka Hagiego. I tak si toczy rozmowa jakby gada do ciany. I nie w tym rzecz, e jego nie obchodzi, czy mnie obchodzi. Rzecz w tym, e on nie jest w stanie poj, e kogo moe to nie obchodzi. Nie pojby tego, nawet gdybym mia troje oczu i par czukw na zielonych uskach potylicy. Nie uwiadamia sobie odmiennoci, rnorodnoci i nieporwnywalnoci moliwych wiatw. Podaem przykad takswkarza, ale w przypadku rozmwcy z klas panujcych sprawa przedstawia si dokadnie tak samo. To jak choroba wrzodowa, atakuje biednych i bogatych. Rzecz osobliw jest jednak to, e istoty tak niezomnie przekonane o rwnoci wszystkich ludzi gotowe s rozbija gowy kibicom, ktrzy przyjechali z ssiedniej prowincji. Ten ekumeniczny szowinizm wydziera z mojej piersi okrzyk podziwu. To tak, jakby ci z Ligi powiedzieli: Niech Afrykanie przyjedaj do nas. Potem damy im wycisk.

(1990)

JAK UZASADNI DOMOWEJ

POSIADANIE

BIBLIOTEKI

Od najmodszych lat byem naraony zwykle na dwa (i tylko dwa) rodzaje uwag: Zawsze musi by twoje (pana) na wierzchu oraz: Mwisz (mwi pan) tak, e echo niesie si po dolinie. Przez cae dziecistwo sdziem, e wskutek jakiego osobliwego zbiegu okolicznoci wszystkie osoby, jakie poznawaem, s gupie. Potem, kiedy osignem wiek podeszy, przekonaem si, e kada istota ludzka podlega dwm prawom: pierwsza myl jest najlepsza, oraz: kiedy ju si wpado na t myl, nie przychodzi czowiekowi do gowy, e inni mogli wpa na ni wczeniej. Mam ca kolekcj tytuw recenzji, napisanych we wszystkich jzykach wywodzcych si z pnia indoeuropejskiego, od Echo Eca po Ta ksika odbije si szerokim echem. Ale podejrzewam, e w tym ostatnim przypadku nie taka bya pierwsza myl redaktora; z pewnoci na posiedzeniu kolegium rzucono ze dwadziecia rozmaitych tytuw, a wreszcie naczelnemu rozjanio si oblicze i owiadczy: Chopcy, mam wietny pomys! Na to wsppracownicy: Szefie, jeste niesamowity, sypiesz pomysami jak z rkawa. To wrodzone odpar bez wtpienia. Nie chc przez to wcale powiedzie, e ludzie s banalni. Uznanie czego oczywistego za rzecz now, wymylon dziki boskiemu objawieniu wiadczy o wieoci umysu, entuzjastycznym podejciu do ycia i niespodzianek, jakie niesie, o umiowaniu myli choby nie najwikszej. Nigdy nie zapomn pierwszego spotkania z wielkim czowiekiem, jakim by Erving Goffman. Podziwiaem go i kochaem za geniusz i gbi spojrzenia pozwalajc mu gromadzi i opisywa najbardziej nike odcienie zachowa spoecznych, za umiejtno wyuskiwania najmniej widocznych cech, ktre uchodziy uwadze innych. Siedzielimy przy stoliku przed kawiarni i po chwili, patrzc na ulic, Goffman powiedzia: Wiesz, wydaje mi si, e w miastach jest ju za duo samochodw. By moe nigdy nie przyszo mu to do gowy, gdy zastanawia si nad znacznie waniejszymi rzeczami; nagle dozna olnienia i mia umys na tyle wiey, e je wyjawi. Ja, may snob, zatruty lektur Niewczesnych rozwaa Nietzschego, nie wykrztusibym tego z siebie, nawet gdyby

przyszo mi do gowy. Drugi wstrzs wskutek nagego olnienia przytrafia si wielu osobom, ktre yj podobnie jak ja. Mam dosy bogat bibliotek, rzucajc si w oczy, gdy wchodzi si do naszego domu take dlatego, e nie ma tu nic poza tym. Go wchodzi i mwi: Ile ksiek! Przeczyta pan to wszystko? Z pocztku uwaaem, e te sowa s charakterystyczne dla osb sabo oswojonych z ksikami, przywykych do widoku peczki z picioma kryminaami i zeszytow encyklopedi dla dzieci. Jednak dowiadczenie nauczyo mnie, e sowa powysze padaj take z ust osb pozostajcych poza wszelkim podejrzeniem. Mona by powiedzie, e zawsze s to osoby, dla ktrych pka to miejsce na ksiki przeczytane, a biblioteka domowa nie jest narzdziem pracy ale to nie wystarcza. Uwaam, e na widok wielkiej liczby ksiek ludzi ogarnia pragnienie wiedzy, tak wic nieuniknione jest pytanie, ktre wyraa niepokj i wyrzuty sumienia. Problem polega na tym, e kiedy ci karc: Zawsze musi by twoje na wierzchu!, wystarczy odpowiedzie cichym chichotem, a co najwyej, jeli chcesz okaza uprzejmo, oznajmi: wita racja! Ale na pytanie dotyczce ksiek trzeba odpowiedzie, chocia zaciskaj ci si szczki, a strumyki lodowatego potu spywaj po grzbiecie. Kiedy stosowaem odpowied wzgardliw: adnej nie czytaem, w przeciwnym razie po co miabym je tu trzyma? Ale jest to odpowied niebezpieczna, gdy prowokuje oczywist reakcj: A gdzie trzymasz przeczytane? Lepsza jest standardowa odpowied Roberta Leydiego: O wiele wicej, prosz pana, o wiele, paraliuje bowiem przeciwnika i wprawia w stan osupienia i nabonej czci. Moim zdaniem jest jednak bezlitosna i grozi wywoaniem stanw lkowych. Obecnie skaniam si do stwierdzenia: Nie, to tylko lektury na najbliszy miesic, reszt trzymam na uniwersytecie, gdy taka odpowied z jednej strony sugeruje precyzyjn strategi ergonomiczn, a z drugiej skania gocia do przyspieszenia chwili poegnania. (1990)

JAK NIE KORZYSTA KOMRKOWEGO

TELEFONU

atwo jest szydzi z posiadaczy telefonu komrkowego. Naley jednak sprawdzi, do ktrej z piciu poniszych kategorii nale. Pierwsza to ludzie z niewidocznym niekiedy kalectwem, ktrzy musz by w staym kontakcie z lekarzem i pogotowiem ratunkowym. Chwaa niech bdzie technice za oddanie im do dyspozycji tak poytecznego aparatu. Na drugim miejscu s ci, ktrzy ze wzgldu na powane obowizki zawodowe musz by przez cay czas do dyspozycji (oficerowie stray poarnej, lekarze rejonowi, transplantatorzy organw, oczekujcy na wiee zwoki, a take Bush, gdyby bowiem jego zabrako, wiat wpadby w rce Quaylea). Dla tych ludzi telefon to twarda konieczno, nie majca nic wsplnego z przyjemnoci. Jako trzeci id cudzoonicy. Dopiero teraz, po raz pierwszy w historii, maj moliwo odbierania od swojego potajemnego partnera informacji tak, by rozmowy nie usyszeli czonkowie rodziny, sekretarki ani zoliwi koledzy. Wystarczy, eby tylko ona i on znali numer (albo on i on, ona i ona; jako wyleciay mi z gowy inne moliwe kombinacje). Wszystkie trzy wymienione powyej kategorie maj prawo do naszego szacunku. Jeli chodzi o dwie pierwsze, gotowi jestemy znie to, e zakci si nam spokj w restauracji albo podczas pogrzebu, natomiast cudzoonicy s zazwyczaj bardzo dyskretni. Pozostae dwie kategorie s natomiast grupami ryzyka (rwnie dla siebie, nie tylko dla nas). Pierwsza z nich to osoby nie potrafice ruszy si na krok, jeli nie maj moliwoci, by plotkowa o bahych sprawach z przyjacimi i krewnymi, z ktrymi dopiero co si rozstay. Bardzo trudno jest wyjani im, dlaczego nie powinny tego robi. Skoro nie potrafi opanowa pdu do kontaktu z innymi ani cieszy si chwilami samotnoci, zainteresowa si tym, co robi w danej chwili, smakowa oddalenia po okresie smakowania bliskoci, skoro nie potrafi ukry swojej wewntrznej pustki, a nawet czyni z niej symbol i sztandar, no c, sprawa podpada pod kompetencj psychologa. Tacy ludzie s uciliwi, ale musimy zrozumie ich straszn wewntrzn jaowo, dzikowa Bogu, e nie jestemy w ich skrze, i wybacza (nie daj

si natomiast opanowa szataskiej radoci, e nie jeste taki, oznaczaoby to bowiem pych i brak miosierdzia). Uznaj ich za swoich blinich i nastaw drugie ucho. Ostatnia kategoria (nale do niej take, na najniszym szczeblu drabiny spoecznej, nabywcy telefonw atrap) to osoby, ktre pragn pokaza publicznie, e ludzie uganiaj si za nimi, szczeglnie w zwizku z interesami. Rozmowy, jakich musimy wysuchiwa na dworcach lotniczych, w restauracjach i pocigach, dotycz niezmiennie transakcji walutowych, niedotarcia na miejsce transportu szyn profilowanych, nalegania w sprawie wyprzeday partii krawatw oraz innych spraw, ktre w intencji rozmawiajcego pasuj do stylu Rockefeller. Rzecz w tym, e mechanizm podziau na klasy dziaa w sposb przeraajcy, gdy taki nowobogacki, nawet jeli zarabia ogromne sumy, nie wyzby si atawistycznego proletariackiego pitna, nie wie, jak posugiwa si sztucami do ryb, zawiesza mapk w tylnym oknie swojego ferrari, witego Krzysztofa na tablicy rozdzielczej prywatnego odrzutowca albo mwi managment; nie bywa wic u ksinej de Guermantes (i drczy go pytanie, dlaczego, skoro ma jacht tak dugi, e waciwie jest mostem od brzegu do brzegu). Taki czowiek nie wie, i Rockefeller nie potrzebuje telefonu, gdy ma sekretariat tak wielki i sprawny, e w najgorszym razie, kiedy umiera mu dziadek, przybywa szofer i szepcze mu co do ucha. Czowiek mony to taki, ktry nie musi rozmawia z kadym, kto zadzwoni, a nawet jak zwyko si mawia jest niedostpny. Nawet na niskim szczeblu dyrektorskim dwoma symbolami sukcesu jest klucz do wasnego gabinetu i sekretarka, ktra mwi: Szef wanie wyszed. Dlatego ten, kto popisuje si telefonem komrkowym jako symbolem wadzy, wbrew swoim intencjom ujawnia wszystkim swoj podrzdn pozycj, nawet bowiem trzymajc w ramionach kobiet musi podrywa si na baczno za kadym razem, kiedy dzwoni byle penomocnik dyrektora; jest skazany na ciganie dniem i noc dunikw, by jako wyy, a bank z powodu jakiego czeku bez pokrycia nie daje mu spokoju podczas Pierwszej komunii crki. Lecz fakt demonstracyjnego korzystania z telefonu komrkowego wiadczy, e o tym wszystkim nie wie, co potwierdza jego bezapelacyjn marginalizacj spoeczn. (1991)

JAK PODROWA AMERYKASKIMI POCIGAMI

Mona podrowa samolotem cierpic na chorob wrzodow, wierzb, kolana praczki, okie tenisisty, ognie witego Antoniego, AIDS, suchoty galopujce i trd. Ale nie na przezibienie. Kady, kto tego sprbowa, wie, e kiedy samolot znia si nagle z wysokoci dziesiciu tysicy metrw, pojawiaj si ble w uszach, ma si wraenie, e gowa zaraz pknie, i czowiek zaczyna wali piciami w okienko, gdy chce si za wszelk cen wydosta, nawet bez spadochronu. Chocia o tym wiedziaem, zaopatrzyem si w krople do nosa o piorunujcym dziaaniu i wyruszyem z przezibieniem do Nowego Jorku. Skoczyo si le. Kiedy wysiadem z samolotu, miaem uczucie, jakbym lea na dnie Rowu Filipiskiego; widziaem, jak ludzie otwieraj usta, ale nie syszaem adnego dwiku. Lekarz wyjani mi pniej na migi, e dostaem zapalenia bbenkw, nafaszerowa mnie antybiotykami i surowo zakaza lotw przez nastpne trzy tygodnie. Poniewa miaem w programie pobyt w trzech rnych miejscowociach na Wschodnim Wybrzeu, poruszaem si pocigiem. Koleje amerykaskie to obraz tego, jaki byby wiat po wojnie atomowej. Nie chodzi o to, e pocigi nie wyjedaj, lecz e nie docieraj do celu, ulegaj rozbiciu po drodze, przyjedaj z szeciogodzinnym opnieniem, wic trzeba na nie czeka na ogromnych, lodowatych i pustych dworcach, gdzie nie ma baru, s za to typki, z ktrymi lepiej nie zawiera znajomoci, gdzie peno podziemnych przej przypominajcych nowojorskie metro z Powrotu na planet map. Linia Nowy Jork Waszyngton, ktr jed dziennikarze i senatorowie, przynajmniej w pierwszej klasie zapewnia komfort jak w samolotowej business class i ciepy posiek na poziomie stowki uniwersyteckiej. Ale na innych liniach jed wagony brudne, z wybebeszonymi siedzeniami ze sztucznej skry, a bufet oferuje jado takie, e czowiek zaczyna tskni (prosz tylko nie mwi, i przesadzam) za przystosowanymi do powtrnego spoycia trocinami, jakie wmusza si nam w ekspresie Mediolan-Rzym. Ogldalimy kolorowy film, w ktrym luksusowe wagony sypialne s miejscem okrutnych zbrodni, w ktrym wystpuj pikne biae kobiety pijce

szampana, obsugiwane przez czarnych kelnerw prosto z Przemino z wiatrem. To fasz. W rzeczywistoci amerykaskimi pocigami jed czarni pasaerowie prosto z Nocy ywych trupw, a biali konduktorzy przemykaj z obrzydzeniem korytarzami, potykajc si o puszki po coca-coli, porzucone bagae, gazety nasczone sosem z tuczykw, ktry wycieka z buki, kiedy czowiek genetycznych. Pocigu si w Ameryce nie wybiera. Jest kar za lekcewaenie tego, co Weber napisa o etyce protestanckiej i duchu kapitalizmu, i za bd, ktry polega na tym, e jest si biednym. Lecz ostatnim hasem goszonym przez liberals jest pollitically correct (PC; jzyk nie powinien dawa wiadectwa rnicom). Konduktorzy s niezwykle uprzejmi nawet w stosunku do najgorszego, kudatego wczgi (naturalnie powinienem by napisa: czowieka o niezwykej fryzurze). Po Pennsylvania Station bkaj si take ,,nie odjedajcy, ktrzy obrzucaj roztargnionymi spojrzeniami bagae blinich. Ale wszyscy pamitaj niedawne spory na temat brutalnoci policji w Los Angeles, i Nowy Jork jest miastem PC. Policjant w stylu irlandzkim zblia si z umiechem do przypuszczalnego wczgi i pyta, jak trafi w te strony. Wczga powouje si na prawa czowieka, policjant anielskim tonem zauwaa, e na zewntrz jest pikna pogoda, a nastpnie odchodzi wymachujc (nie krcc) dug pak. Ale poza tym wielu z biednych, nie umiejc nawet uwolni si od gwnego symbolu marginalizacji pali. Jeli sprbujesz wsi do jedynego wagonu dla palcych, natychmiast trafiasz do Opery za trzy grosze. Byem jedynym pasaerem w krawacie. Reszta to jacy katatoniczni freaks, jacy tramps, ktrzy spali rzc, z otwartymi ustami, jacy zombi w agonii. Wagon dla palcych by na samym kocu, tak e po przybyciu pocigu na stacj gromada wyrzutkw musiaa przeby po peronie sto metrw krokiem Jerryego Lewisa. Po wyrwaniu si z kolejowego pieka, przebraniu si w czyst odzie, w zarezerwowanej salce Faculty Club zasiadem do kolacji w towarzystwie dobrze ubranych i mwicych z poprawnym akcentem profesorw. Pod koniec zapytaem, czy mgbym zapali gdzie papierosa. Chwila milczenia, zakopotane umiechy, potem kto zamkn drzwi, jedna z pa wydobya z torebki paczk papierosw, pozostali rzucili si na moje. Porozumiewawcze spojrzenia, zduszone chichoty jak w mrokach widowni podczas striptizu. Dziesi minut rozkosznego, oszaamiajcego amania prawa. Byem otwiera opakowanie z parzcego w palce plastiku napromieniowanego w kuchence mikrofalowej, tak szkodliwej dla naszych zasobw

Lucyferem, zjawiem si ze wiata mrokw i owiecaem ich pomieniem grzechu. (1991)

JAK WYBRA SOBIE POPATNY ZAWD

Istniej zawody bardzo potrzebne i popatne, ktre jednak maj te wad, e wymagaj odpowiedniego przygotowania. Na przykad zawd miejskiego umiejscawiacza znakw wskazujcych autostrady. To, e jego celem jest rozadowa ruch nie tylko w centrum miasta, ale rwnie na autostradach, doskonale wiemy, wystarczy bowiem raz mu zaufa, by w stanie skrajnego wyczerpania znale si na jakiej lepej, peryferyjnej uliczce w dzielnicy fabrycznej. Nie jest jednak atwe umieszczenie znakw we waciwych miejscach. Gupcowi mogoby strzeli do gowy, eby ulokowa znak tam, gdzie kierowca ma do wyboru rozmaite drogi, chocia w takim miejscu i tak zachodzi wysokie prawdopodobiestwo zabdzenia z wasnej inicjatywy. Znak naley umieci tam, gdzie kierowca instynktownie wybraby waciw drog, istnieje wic potrzeba skierowania go w inn stron. eby jednak wykonywa dobrze ten zawd, trzeba zna si na urbanistyce, psychologii i teorii gier. Inny bardzo poszukiwany zawd to pisanie instrukcji doczanych do pude z domowym sprztem elektrycznym i elektronicznym. Taka instrukcja powinna przede wszystkim uniemoliwi zainstalowanie urzdzenia. Nie najlepszym modelem s w tym przypadku obszerne podrczniki, jakie kupuje si wraz z kalkulatorami, gdy wprawdzie osiga si cel, ale w sposb kosztowny dla producenta. Waciwym wzorcem s ulotki doczane do produktw farmaceutycznych, ktre to produkty maj jeszcze t zalet, e nosz wprawdzie nazwy z pozoru naukowe, ale w gruncie rzeczy wskazujce jasno natur medykamentu, tak by kupowanie ich wprawiao nabywc w zakopotanie (prostatan, menopausin, platfusan). Natomiast instrukcja potrafi w paru sowach sprawi, e wskazwki, od ktrych zaley nasze ycie, staj si nie do pojcia: adnych przeciwwskaza, poza przypadkami nieprzewidywalnego i miertelnego reagowania na produkt. Jeli chodzi o sprzt elektryczny i podobne urzdzenia, w instrukcji naley rozwodzi si nad sprawami tak oczywistymi, e masz ochot je opuci, tracc w ten sposb jedyn naprawd istotn informacj: Aby zainstalowa PZ40, naley rozpakowa go, wyjmujc z kartonowego puda. Mona tego

dokona jedynie po uprzednim otwarciu wspomnianego pudla. Otwiera si je rozchylajc w przeciwnych kierunkach dwa skrzyda pokrywy (zobacz rysunek w rodku). Podczas operacji otwierania zaleca si trzyma pudlo w pozycji pionowej, tak by wieko znajdowao si na wierzchu, gdy w przeciwnym razie PZ40 moe w toku operacji otwierania wypa na ziemi. Grna cz puda to ta, na ktrej widnieje napis A. Jeli pierwsza prba otwarcia nie daje rezultatu, naley przystpi do drugiej. Po otwarciu puda, a przed usuniciem folii aluminiowej, lepiej oderwa czerwon tasiemk, gdy dziki temu uniknie si wybuchu pojemnika. UWAGA: po wyjciu PZ40 pojemnik mona wyrzuci. Nie byle jakim zawodem jest rwnie opracowywanie ankiet, jakie ukazuj si, zazwyczaj latem, w tygodnikach powiconych polityce i kulturze. Masz do wyboru sl gorzk i kieliszek starego koniaku. Na co si zdecydujesz? Wolisz spdzi urlop z trdowat osiemdziesiciolatk, czy z Isabelle Adjani? Chcesz, eby oblazy ci jadowite czerwone mrwki, czy wolisz spdzi noc z Ornell Muti? Jeli za kadym razem wybierae pierwszy wariant, masz charakter kapryny, jeste penym inwencji oryginaem, ale troch ozibym seksualnie. Jeli zawsze wybierae wariant drugi, jeste hultajem. W medycznym dodatku do jednego z dziennikw znalazem ankiet dotyczc opalenizny i przewidujc na kade pytanie trzy odpowiedzi, A, B i C. Interesujce s odpowiedzi A: Kiedy wystawiasz si na soce, jakie jest zaczerwienienie twojej skry? A: Intensywne. Ile razy spalie sobie skr? A: Za kadym razem, kiedy si opalaem. Jakie zabarwienie ma twoja skra czterdzieci osiem godzin po nabawieniu si rumienia? A: Nadal czerwone. Rozwizanie: jeli czciej udzielae odpowiedzi A, masz skr bardzo wraliw i podatn na rumie. Pomylaem o nastpujcej ankiecie: Czy czsto wypadae przez okno? Czy w takich przypadkach doznawae mnogich zama? Czy za kadym razem koczyo si to trwaym kalectwem? Jeli czciej udzielae odpowiedzi A, albo jeste gupcem, albo co nie w porzdku z twoim bdnikiem. Nie wychod przez okno, kiedy jaki kawalarz woa ci z dou. (1991)

JAK STAWIA WIELOKROPEK

W felietonie Jak rozpoznawa film porno wyjaniem, e chcc odrni film pornograficzny od filmu przedstawiajcego mio, wystarczy ustali, czy bohaterowie jadc skd dokd w samochodzie potrzebuj na to wicej czasu, ni yczyby sobie widz i ni wymaga rozwj akcji. Podobne kryterium naukowe moe posuy do rozrnienia midzy pisarzem zawodowym a pisarzem niedzielnym (ktry rwnie moe zyska saw). Chodzi o sposb umieszczania wielokropka w rodku zdania. Pisarze uywaj wielokropka na kocu zdania by wskaza, e wypowied mogaby mie cig dalszy (niejedno mona by jeszcze powiedzie na ten temat, ale...), w rodku za lub midzy zdaniami by zaznaczy, e tekst jest w tym miejscu niepeny (To odgazienie jeziora Como... nagle si zwa). Pisarze niedzielni uywaj wielokropka, eby usprawiedliwi zbyt mia figur retoryczn: By rozwcieczony jak... byk. Pisarz to czowiek, ktry postanowi rozszerzy granice jzyka, dlatego bierze na siebie odpowiedzialno za zuchwa nawet metafor: Takiego cudu nie ogldaa przyroda: kpa si w socach i osusza rzekami. Wszyscy zgadzamy si, e w tym dystychu Artale przesadzi, jak przystao zreszt na przedstawiciela baroku, ale przynajmniej nie wyj kamienia z rkawa ukradkiem. Natomiast nie-pisarz napisaby: Kpa si... w socach i osusza... w rzekach, jakby chcia powiedzie: Oczywicie chodzi o art. Pisarz pisze dla innych pisarzy, nie-pisarz pisze dla ssiada z klatki schodowej albo dla kierownika miejscowego urzdu pocztowego i boi si (czsto niepotrzebnie), e jego czytelnicy nie zrozumiej lub nie wybacz mu takiej miaoci. Wielokropek jest dla niego przepustk; chce zrobi rewolucj, ale z pozwoleniem policyjnym w kieszeni. Do jakiego stopnia zgubne s wielokropki, wida z przytoczonych poniej wariacji, ukazujcych, co staoby si z nasz literatur, gdyby pisarze byli niemiali. Wim, a sia wo w istej graniej abrysie trzydci rokw bea... we wodaniu Sancti Benedicti.

Pochwalony bd, panie, przez... brata naszego, ksiyc, i nasze siostry, gwiazdy. Jak w borze... ptasz wrd zieleni. Gdybym mia... ogie, wiat bym podpali. W ycia... wdrwce, na poowie czasu. Najwitszy i najdroszy... i najsodszy ojcze w Chrystusie sodki... Jezu. Ten na jasne warkocze, co... pery, blask... zota cay owego dnia oglday. Brat Cipolla by czekiem o przysadkowej posturze, wosy mia barwy czerwonej, a oblicze zawsze wesooci tchnce. By to... najsprytniejszy hultaj pod socem. I tak dalej, i tak dalej a do: Rok... umiera w nastroju sodyczy i: Tej zimy miotay mn... abstrakcyjne szay. Ale miny mieliby nasi Wielcy! Prosz jednak zauway, e wielokropek, ktry wyraa lk spowodowany miaoci figury stylistycznej, mona rwnie wykorzysta, by wzbudzi podejrzenie, i wyraenie na pierwszy rzut oka dosowne jest w istocie figur retoryczn. Oto przykad. Manifest komunistyczny z 1848 roku zaczyna si, jak wiadomo, od sw: Widmo kry po Europie i kady chyba przyzna, e jest to pikny incipit. A gdyby tylko Marks i Engels napisali: Widmo kry po Europie, widmo... komunizmu, poddaliby tym samym w wtpliwo grony i nieuchwytny charakter komunizmu i rewolucja rosyjska wybuchaby o pidziesit lat wczeniej, moe nawet za zgod cara, wic wziby w niej udzia Mazzini. A gdyby napisali: Widmo... kry po Europie? Wic nie kry? Tkwi w miejscu? Ale gdzie? A moe chodzi o to, e widma, jak przystao na widma, ukazuj si i znikaj znienacka, w mgnieniu oka, i nie trac czasu na adne krenie? To jeszcze nie koniec. Czyby chcieli zaznaczy, e przesadzaj, e widmo chwaa Bogu miota si w okolicach Trewiru, wic gdzie indziej mona spa nadal spokojnie? A moe chcieli napomkn o tym, e widmo komunizmu nka ju Ameryk, a kto wie, czy nie Australi? By albo... nie by, to wielkie pytanie, By albo nie by, to wielkie... pytanie, By albo nie... by, to wielkie pytanie... Sami widzicie, ile szekspirolodzy musieliby si natrudzi, eby odczyta ukryte intencje barda. Wochy s republik opart... na pracy (no, no!) Wochy s, powiedzmy... republik opart na pracy. Wochy s republik... opart (???) na pracy. Wochy (gdyby byy)... byyby republik opart na pracy. Wochy s republik opart na wielokropku.

(1991)