You are on page 1of 90

1. Modele wiedzy, przesanki modelu naukowego wiedzy. 2. Wiedza potoczna i wiedza naukowa o spoeczestwie.

Ludzie, by aktywnie uczestniczy w otaczajcym ich wiecie, musz co o nim wiedzie. Owa wiedza warunkuje skuteczne dziaanie i przeycie, poniewa aby przey, musimy posiada pewne wiadomoci poczone z pewnymi umiejtnociami. Czerpiemy je ze spoeczestwa, w ktrym yjemy. Wiedza moe mie rny charakter i rda. Najbardziej istotna jest zdobywana od dziecistwa wiedza POTOCZNA pynca z codziennego dowiadczenia. Ma charakter praktyczny (dziki temu moemy dziaa logicznie i sensownie) Odwoujemy si do niej, kiedy tumaczymy sobie niepowodzenia i sukcesy, a take okrelamy nasze miejsce wrd innych ludzi. Zwizana jest najczciej z danym miejscem i czasem. Jej cech charakterystyczn jest take to, e (wanie ze wzgldu na jej przystosowawcz rol) traktujemy j z reguy jako pewn, a wiat ktrego dotyczy, jako dany i naturalny. Dla wikszoci ludzi wiedza potoczna stanowi zasadnicz cz ich znajomoci spoecznego wiata. W miar rozwoju umysowego poszczeglnych jednostek i spoeczestw ludzkich, docza si bowiem do niej odmienna refleksja, wiedza o innej genezie. Przyswajana najczciej na innej drodze (np. w szkole) i wpywajca na wiedz potoczn. Zawarta jest w wierzeniach religijnych, w sztuce, w literaturze, filozofii, ideologiach, publicystyce. Wiedza kadego z tych rodzajw odznacza si specyficznymi cechami, odmiennymi od wiedzy potocznej. Swoiste waciwoci posiada zwaszcza jeden rodzaj spoecznej wiedzy wiedza NAUKOWA dostarczana przez nauki spoeczne, w tym socjologi. Jest to wiedza tworzona przez profesjonalistw i pod wieloma wzgldami mona j przeciwstawi wiedzy potocznej. Jej podstawy tworz systematyczne badania, majce na celu sformuowanie i uzasadnienie sdw o spoecznej rzeczywistoci. Podobnie jak we wszystkich naukach to uzasadnienie jest warunkiem akceptacji sdw przez innych czonkw rodowiska badaczy i wejcia w skad oglnego dorobku. Wiedza naukowa jest lepiej uzasadniona od potocznej. Jako bdca rezultatem bada, zmierza do obiektywizacji, do uniezalenienia si od poszczeglnych jednostek, a nawet grup, do tego, aby moga by zaakceptowana przez wszystkich na podstawie okrelonych danych. Wiedza naukowa w porwnaniu z wiedz potoczn jest bardziej abstrakcyjna, operuje abstrakcyjnymi pojciami. (Ale na przykad wiedza potoczna moe by przedmiotem bada naukowych) Rnice wiedzy potocznej i naukowej WIEDZA POTOCZNA 1) Wiedza zindywidualizowana, subiektywna, rna, zalena od dowiadcze yciowych (nabierana m.in. w czasie socjalizacji) WIEDZA NAUKOWA 1) Jednolita, systematyczna. Sdy nalece do tzw. korpusu wiedzy w danym momencie, uznawane s za prawdziwe, zmierzajce do obiektywizacji.

2) Ma charakter konkretny i praktyczny. 2) Ma charakter abstrakcyjny; sdy zawarte w Ludzie posuguj si ni w yciu niej nie s jednostkowe, lecz oglne. spoecznym. Zawiera (na og) sdy Odnosz si do zbiorw ludzi i maj jednostkowe, uoglnienia sprowadzane s charakter generalizacji historycznych lub do pewnych klas zachowa czowieka, praw naukowych. stosowane do okrelonych sytuacji. 3) Jzyk wiedza potoczna operuje jzykiem 3) Jzyk nauki jest wolny od ocen. Jest, jak potocznym. Jest to jzyk mao precyzyjny mwi Osowski, jzykiem treci (niejednoznaczny), nie jest wolny od ocen, 1

posiada komponenty emocjonalne. 4) Nie jest systematyczna. Wiedza pena wewntrznych sprzecznoci, mao spjna; a w zwizku z tym sdy jej s wewntrznie sprzeczne i niespjne 5) Nie troszczymy si o jej uzasadnienie dziaa ona na zasadzie pewnej oczywistoci. Jest to produkt naszych dowiadcze, ycia, naszych bliskich.

pojciowych. 4) Immanentn cech nauki jest systematyczno jej wiedzy. Jest uporzdkowana, w sposb wiadomy dy do eliminacji sprzecznoci we si pojawiajcych. 5) Empiryczne uzasadnienia sdw s spraw zasadnicz. Uzasadnienie musi by uzasadnieniem intersubiektywnym, procedura badawcza jawna, okrelony stopie pewnoci i generalizacji sdw.

3. Historia bada empirycznych nad spoeczestwem. Pocztkw bada spoecznych w dziejach kultury rdziemnomorsko europejskiej dopatrzy si mona w wielu etapach historii: I. CZASY STAROYTNE: Spisy ludnoci lub jej poszczeglnych grup w Izraelu i Rzymie. Sprawozdania gospodarcze w Egipcie. Relacje etnograficzne i etnograficzno historyczne. Opisy dotyczce stosunkw politycznych w Grecji. II. REDNIOWIECZE Spisy ludnoci i majtnoci zawarte w Domesday Book z 1085 roku zrobione dla Wilhelma Zdobywcy w Anglii III. RENESANS Wielkie odkrycia geograficzne mno si opisy ludw z nowo odkrytych kontynentw. IV. WIEK XVIII Pojawia si waciwa historia bada spoecznych. Rozpoczynaj si spisy powszechne, opisy miast i krajw, monografie spoecznych problemw. Rewolucja francuska uwiadomia nietrwao wiedzy i pragnienie znalezienia uoglnionych praw dotyczcych spoeczestwa. Uwiadomiona zostaa potrzeba gromadzenia bada empirycznych, by zrozumie ycie spoeczne. Rozpoczy si regularnie prowadzone spisy powszechne. Szwecja 1749 r USA 1790 r. (materia zebrany w trakcie tego spisu by tak fascynujcy, e konstytucyjnie nakazano robi spisy co 10 lat) Francja 1800 r. Wielka Brytania 1801 r. Czciowo prowadzone spisy w Polsce w latach 1777 i 1787 r. Rosja 1897 r. W XIX wieku pojawia si socjologia spekulatywna, ktrej zadaniem byo budowanie wielkich teorii, by udowodni empiri. Wiedziano wwczas, e metody badawcze s wane, ale ich nie praktykowano. Waniejsze byo tworzenie teorii ni ich uzasadnianie empiryczne. Rwnie w XIX wieku rozwijaj si badania statystyczne (I nurt bada), ktre pocigny za sob kolejne spisy powszechne. Pojawiaj si towarzystwa statystyczne doskonal si metody badawcze, gromadzenia danych i ich prezentacji. Za prekursora bada nad spoecznymi problemami uznany jest John Howard, autor monografii o winiach i warunkach ycia winiw w Anglii, Walii i Europie, napisanych na podstawie obserwacji, rozmw z zainteresowanymi i analizy dokumentw. Wraz z tym rozwija si matematyka 2

Ale co waniejsze pojawiaj si podrczniki metodologiczne (jak tworzy i zadawa pytania). Ujednolicaj si wskaniki na wiecie, aby analizy mogy by porwnywane. Spisy powszechne uyteczne byy w polityce wadz, ktra w epoce wiatego absolutyzmu, a pniej w czasie ugruntowania si demokracji, stawaa si coraz bardziej racjonalna i wymagaa oparcia na pewnych racjonalnych przesankach. II nurt bada dotyczy lustracji spoecznych. Metody lustracji spoecznych: Obserwacja Analiza dokumentw Sondae Wywiady Za ich pomoc badano problemy zwizane z rewolucj przemysow, rozwojem miast, wyzyskiem ludzi, bied, pojawieniem si patologii spoecznych. Rozkwitay instytucje charytatywne, ze wzgldu na potrzeb pomocy innym. Podejmowano prby reform spoecznych, by nie byo biedy, a to pocigno za sob konieczno zebrania danych o strukturze spoecznej, czynnikach wywoujcych bied i opinii publicznej. Niedugo po tym dziennikarze zaczli zamawia badania o opinii publicznej i tak pojawiaj si badania empiryczne gromadzone w BIAYCH KSIGACH. Pojawiaj si publikacje dotyczce ycia spoeczestwa. Jednak badania empiryczne byy realizowane poza nurtem socjologii, bowiem nadal dominowaa socjologia spekulatywna. 4. Historia bada empirycznych w socjologii. 1900 rok okres przemian gospodarczych, moralnych, kulturowych. Ronie rola mediw i opinii publicznej. Nurt badan empirycznych dokonywa si poza socjologi Rzadko korzystano w pracach badawczych z bada statystycznych. Socjologia akademicka nie wychodzia z gabinetw, tworzc koncepcje o charakterze spekulatywnym. Przeom w rozwoju myli empirycznej w socjologii wiatowej to prace m.in. socjologw amerykaskich np. Parsonsa, ktry zainicjowa badania nad mieszkacami miast. Przejcie przez socjologi uksztatowanego ju warsztatu bada spoecznych ze wspczesnymi zjawiskami, poczone z jego rozbudow zapocztkowane zostao podczas I wojny wiatowej przez amerykaskich socjologw. W czci byli oni wyksztaceni w Europie, pozostawali pod wpywem amerykaskiego pragmatyzmu i amerykaskiej niechci do spekulacji. Najwiksz rol odegrali w tym procesie socjologowie skupieni wok E. Parka w tzw. szkole chicagowskiej. Opublikowany w 1915 r. artyku dotyczcy zachowania ludzi w zurbanizowanym rodowisku doczeka si wielu przedrukw. Empiryczne badania i socjologia spotkay si przy okazji pracy Znanieckiego i Thomasa. Zweryfikowali oni tez naukowa empirycznie (mowa tu o metodzie biograficznej). Rozpoczto analizowa zjawiska poprzez odwoywanie si do dowiadcze ludzi metoda jakociowa. Std rozwj w latach 30. XX wieku metody biograficznej. W latach 30. XX wieku rozwija si rwnie metoda ilociowa. Rozpoczyna si od sonday telefonicznych, przedwyborczych, ktre jednak s mao reprezentatywne, ze wzgldu na fakt, e nie kady obywatel USA mia telefon. Nastpnie rozwijaj si badania marketingowe (nad gospodark). Powstaj instytuty socjologiczne (np. Instytut Gallupa), bowiem socjolodzy wierz, e w kocu uda si sformuowa prawa oglne dotyczce spoeczestwa. Okres II wojny wiatowej. USA bada rne wtki zwizane z przygotowaniem do wojny (by pozna wroga i jego zachowania, by mc cokolwiek przewidywa). Badania przeprowadzano w armii (jej funkcjonowanie). onierzy traktowano jako ma grup spoeczn. Celem byo poznanie warunkw, jakie naley im stworzy, by dziaali sprawnie. BADANIA EMPIRYCZNE W POLSCE. Florian Znaniecki zaoy instytut w Poznaniu i obj katedr socjologii na Uniwersytecie Ponaskim. Ogosi konkurs na pamitniki robotnika. Metody jakociowe kwity do lat 30. potem o nich zapomniano na rzecz bada ilociowych, ktre w Polsce dotyczyy gwnie badania wsi. Powstaj kolejne instytuty badawcze. W czasie II wojny wiatowej miao miejsce badanie socjologiczne w Szarych Szeregach, ktre dotyczyo modych ludzi, ale niestety zaginy jego rezultaty. Po II wojnie 3

wiatowej reaktywowano socjologi. Irena Nowakowska badaa ydw, badania jednak nie powiody si. Socjologia rozwijaa si powoli, po czym zostaa uznana za nauk buruazyjn i zamknito wszystkie katedry a profesorw pozwalniano. Dopiero po 1956 roku nastpio ponowne docenienie socjologii. Badania prowadzi m.in. Stefan Nowak (przekonania spoeczne i polityczne studentw na prbie reprezentatywnej), ktry zadawa bardzo miae pytania. Lata 60. i 70. to fascynacja metodami ilociowymi. Rozkwity sondae i metody standaryzowane. Badania byy jednak pod kontrol rzdu. Istniaa cenzura wewntrzna, bo socjolodzy wiedzieli, e i tak cz bada nie zostanie opublikowana. Lata 80. to rozczarowanie, bo badania nie ujawniay adnych znaczcych kwestii. Metoda ilociowa nie moga dotrze do gbokich warstw wiadomoci spoeczestwa, ale nie stosowano jeszcze metod jakociowych. Dopiero w czasie stanu wojennego co si zmienio i obecne istnieje pewna rwnowaga midzy tymi dwoma rodzajami bada. 5. Funkcja naukowa socjologicznych bada empirycznych. Wyrniamy 3 funkcje bada empirycznych Naukow Praktyczn Humanistyczno owiatow. Skupmy si na tej pierwszej. Funkcja naukowa, a wic oddziaywanie przyczyniajce si do rozwoju socjologii, speniana jest w ramach pewnego ukadu. Musi istnie socjologia, badania socjologiczne oraz rodowisko socjologiczne (naukowe) zaznajomione z wynikami oraz badacze, ktrzy dokonuj analizy danych. Chodzi o to, by istniao przyzwolenie na uprawianie socjologii. Wszystkie te czynniki musz by akceptowane przez naukowe rodowisko, by mogy wej do nauki. Rola rodowiska socjologicznego: Funkcja kontrolna wobec innych podejmujcych badania (chroni nauk przed oszustwami) Ocena bada Wana rola autorytetw i ich opinii (zlicza si ile razy kto by cytowany, bada si ich wpyw na rozwj nauki oraz wpyw ich ksiek na w rozwj) Celem bada moe by rozstrzygnicie problemw ju postawionych lub weryfikacja twierdze i ich konsekwencji. Dotychczasowy dorobek stanowi punkt wyjcia dla dalszego rozwoju. Dzieje si tak niezalenie od faktu, e najoglniejsze zaoenia, na ktrych ten dorobek si opiera, bywaj zakwestionowane i ulegaj zmianom, co nie pozostaje bez wpywu na ocen dotychczasowego dorobku, ale nie powoduje jego odrzucenia. rodowiska socjologw s zorganizowane w: Zespoy uczonych Instytuty Katedry Wydziay Towarzystwa naukowe Redakcje czasopism Twierdzenie, ktre badania, jeli zostay zaakceptowane, wzbogac nauk, cechuje rny stopie oglnoci, rny charakter. Podane s uzasadniane twierdzenia, ktrych zastosowanie jest najszersze, a wic sdy najbardziej oglne oraz odnoszce si do zjawisk wielowymiarowych. Specjaln wag przywizuje si do twierdze o zwizkach midzy zjawiskami, zwaszcza o zwizkach przyczynowo skutkowych. S one bardzo uyteczne przy wyjanianiu zjawisk, stanowi tez dobr podstaw do przewidywa. Pojedyncze badania wasnych spoeczestwa w peni realizuj naukow funkcj ju wtedy, gdy ich wyniki mog by wykorzystane przy potwierdzeniu tj. konfirmacji, bd przy falsyfikacji cile oglnych twierdze, praw i teorii. 6. Funkcja praktyczno uytkowa socjologicznych bada.

Ta funkcja wie si z badaniami powizanymi z dziaalnoci ludzi, badaniami nastawionymi na osiganie konkretnych celw(np. zamawianie bada). Ukad, ktry musi by speniony, by ta funkcja moga zaistnie: Socjologia jako nauka Badanie empiryczne Sponsor instytucja (osoba zlecajca badania); badania na zamwienie (przez politykw, partie, organizacje spoeczne, organizacje o charakterze gospodarczym) Cel materialny to osiganie zyskw finansowych, niematerialny to wadza polegajca na posiadaniu informacji. O charakterze bada decyduje zleceniodawca. W PRL-u badania gwnie zleca OBOP, by to bowiem jedyny orodek bardziej praktyczny dziaajcy na zlecenie. Zaoono go w 1957 r. Realizowa badania niezalenie i bardzo rzetelnie. W 1982 r. zaoono CBOS. Oba te orodki zatrudniay socjologw i konkuroway ze sob. CBOS uzyskiwa bardziej prorzdowe wyniki, cho oba byy porwnywalne. Rnice wynikay z wieku ankieterw (w CBOS-ie starsi, emeryci i byli wojskowi). Badania opinii publicznej w wikszoci s realizowane dla instytucji o charakterze gospodarczym, dla mediw. Te orodki badajc spoeczestwo na zlecenie ponosz odpowiedzialno za wyniki swoich bada, za ich upublicznianie. 7. Problem etyczny bada praktyczno uytkowych w socjologii. Problem etyczny polega na tym, e nie wiadomo, czy wszystkie rezultaty bada jakie uzyskalimy publikowa. Moemy odkry przecie co, co moe by w zasadzie wykorzystane przeciwko badanej grupie. Innym problemem jest to, czy przyjmowa wszystkie zlecenia. 8. Funkcja humanistyczno owiatowa bada socjologicznych. Chodzi tutaj o popularyzowanie bada socjologicznych, ale nie danych statystycznych (np. publikacje ksikowe). Wane sa te prace, ktrych celem jest ksztatowanie postaw spoecznych i oddziaywanie na spoeczestwo. 9. Warunki sprzyjajce realizacji funkcji bada socjologicznych. Mona wyrni waciwie cztery takie najwaniejsze warunki sprzyjajce realizacji wymienionych wyej funkcji. I. Demokracja system polityczny musi sprzyja tym funckjom a. Pluralizm myli b. Swoboda rozwoju rodowiska naukowego c. Brak cenzury d. Wolno doboru problemu badawczego. Jak bowiem pamitamy (co jest opisane w pytaniu o empirie w socjologii, gwnie cz o Polsce, ktr dzielnie z notatek przepisaam ;) ) w czasach komunizmu w Polsce, zwaszcza w latach 70. i 80. badania nie miay wikszego sensu, bo istniaa ta wewntrzna cenzura, badacze nie widzieli sensu w ujawnianiu niektrych danych, bo one i tak by nie poszy do druku. Do tego ludzie boj si wyraa wasne pogldy w kraju, w ktrym ma ustawowo dominowa jeden wiatopogld. A nauka nie bdzie si rozwija, gdy masowo zamykane s katedry i zwalnia si profesorw. II. Pienidze pienidze musi mie zarwno ten, kto badanie zleca, jak i ten, kto je realizuje. W krajach biednych, gdzie nie ma na jedzenie i podstawowe rodki do ycia, prowadzenie bada naukowych moe wyda si zbdnym luksusem i marnotrawieniem pienidzy III. Samodzielno i niezaleno badaczy tu chyba wiadomo o co chodzi. Nikt nie moe narzuca badaczom co i jak maj bada. IV. Wolny rynek w doborze orodkw badawczych musi istnie jaka konkurencja. Kiedy orodkw jest wicej staraj si one lepiej pracowa, a zleceniodawca ma wikszy wybr. 5

10. Orientacje teoretyczne wspczesnej socjologii a badania empiryczne. 11. Osobliwoci nauk spoecznych w porwnaniu z naukami przyrodniczymi. 12. Plan badawczy. 13. Koncepcja badawcza: skadniki. Ustalenia badacza, po co robi badania, jakimi metodami i technikami zamierza zbiera materiay; ustalenia odnosz si do (to te skadniki): Problematyki badania; Aparatury pojciowej (aparatu pojciowego) kluczowe definicje zwizane z siatk pojciow definiuje si pojcia wpisane w pytania badawcze oraz w temat badawczy wyjanianie definicji operacyjnych nie moe by adnych niedomwie Przedmiotu bada; Technik otrzymywania materiaw Innych technik badawczych: o techniki doboru zjawisk do badania o techniki waciwego opracowania materiau np. kodowania, budowy skal; o techniki oceny wartoci zebranego materiau - techniki kontroli pracy ankietera, techniki weryfikacji danych; Metody bada oraz stopnia ich uzasadnienia (ocena wnioskw i ich uzasadnienie); Definicji, z ktrych skadaj si etapy procesu badawczego Znalezienie odpowiedniego narzdzia badawczego Jednostek analizy i sposobu doboru tych jednostek dobr prby Sposobu prezentacji przebiegu badania, wynikw i jego rezultatw;

Projekt bada jest pojciem szerszym ni pojcie koncepcji. Pojcie koncepcja bada zawiera si w pojciu projektu bada, ktry ponadto zawiera pojcie harmonogramu bada oraz kosztorysu. 14. Problematyka bada, pytania badawcze, hipotezy. a) Problematyka bada To pewien zbir pyta lub zhierarchizowany zbir pyta tego rodzaju, i warunkiem udzielenia odpowiedzi na pytanie bardziej oglne w tym systemie s wczeniejsze odpowiedzi na pytania bardziej szczegowe. Okrelenie przedmiotu zainteresowa w postaci pyta nie jest jeszcze okreleniem problematyki badawczej. Sprecyzowanie celu, dla ktrego badanie jest podejmowane. o Np. eksploracja (badanie wstpne) o Badanie opisowe Problemem moe by pytanie Jak wyglda struktura spoeczna maego miasteczka w Polsce? lub Czy stereotypy rzeczywicie odgrywaj dominujc rol w procesach spoecznego postrzegania?, ale nie: kultura masowa w Polsce czy rodzina w Polsce to s przedmioty bada Schemat problematyki bada mona przedstawi nastpujco: Jakie i na ile ogle relacje midzy jakimi wasnociami jakich przedmiotw czy te zdarze i procesw, ktrym te przedmioty podlegaj, chcielibymy uchwyci i wykry w naszych badaniach oraz opisa czy wyjani w naszych twierdzeniach, prawach i teoriach . (czyli co chcemy bada,) Sformuowanie problemu badawczego, to okrelenie zakresu niewiedzy badacza. Badacz sam zadaje pytanie o ten obszar, bowiem nie pytamy o to, co wiemy. Problematyka przeksztaca si w pytanie badawcze. b) Pytania badawcze 6

Pytaniu naley nada sens. Najpierw s to pytania oglne, potem si je uszczegawia. Pytania rozstrzygnicia- zaczynaj si od partykuy czy, po ktrej nastpuje zdanie oznajmujce (Czy modzi rolnicy chtnie zostaj na wsi?) - moliwo dwch odpowiedzi prawdziwych: tak lub nie - s to zawsze pytania zamknite Pytania dopenienia- to wszystkie inne pytania, bez wzgldu na to jak si zaczynaj. - pytania dopenienia mog mie posta pyta otwartych (nie przesdza si o rodzaju i liczbie moliwych odpowiedzi) lub zamknitych (liczba moliwych odpowiedzi jest z gry okrelona) Naley rozbi problem badawczy na pytania szczegowe. (czasem budujemy definicje operacyjne) np. badajc postawy musimy podzieli problem na pytania dotyczce tych 3 komponentw postaw. Odpowiedzi na pytania dzielimy na waciwe i niewaciwe. odpowied waciwa moe by prawdziwa lub faszywa, np. Kiedy bya bitwa pod Lipskiem? 1813 odp. waciwa i prawdziwa odp. bezporednia 1920 odp. waciwa i faszywa - odp. bezporednia w Niemczech odp. niewaciwa - niekiedy pytanie sformuowane jest tak, e kada odp. bezporednia jest faszywa, np. Jak si czuje portugalska mniejszo narodowa w Polsce? - jest to pytanie oparte na faszywym zaoeniu, bo w Polsce nie ma mniejszoci portugalskiej. - zaoenie, i na postawione pytanie istnieje choby jedna odppowied prawdziwa, jest nazywane pozytywnym zaoeniem pytania - aby poszukiwanie odpowiedzi na pytanie byo czynnoci sensown, naley przyj zaoenie, e przynajmniej jedna z moliwych bezporednich odpowiedzi na to pytanie jest faszywa - nazywamy to negatywnym zaoeniem pytania - zaoenie jedynoci wynika z koniunkcji zaoenia negatywnego i pozytywnego- dla pyta rozstrzygnicia dopuszczajcych odp. tylko tak lub nie- oznacza, e tylko jedna odpowied bezporednia jest prawdziwa. - zaoenie jednorodnoci dla wszystkich elementw zbioru waciwa i prawdziwa jest jedna odpowied lub, e charakteryzuje je pewna wsplna im wasno i wszystkie podlegaj tej samej zalenoci Przy formuowaniu problemu badawczego warto uwiadomi sobie zaoenia poszczeglnych pyta, bo uatwia to wyeliminowanie pyta le postawionych, to znaczy takich, na ktre szukanie odpowiedzi jest strat czasu i wysiku badawczego.

c) Hipotezy Hipotezy, to krtko mwic przypuszczenia badacza co do kierunku odpowiedzi. Przystpujc do badania, w ktrym interesuje nas prawdziwo hipotezy, formuujemy pytanie: Czy prawd jest, e H?, gdzie H to twierdzenie (hipoteza), o ktrego prawdziwoci lub faszywoci mamy si przekona w wyniku tego badania. Wwczas pytanie ma charakter rozstrzygnicia. Twierdzenie H moe by twierdzeniem jednostkowym konkretne zdarzenie, konkretny przypadek, np. historyk stawia zaoenie co do przebiegu bitwy lub moe by generalizacj historyczn, czyli uoglnieniem o czasowo- przestrzennie ograniczonym zasigu wanoci. Hipoteza moe te by oglnym prawem nauki. - hipotezy mog rni si swym momentem asercji, czyli stopniem pocztkowego, poprzedzajcego badania przekonania badacza, i prawdziwe jest zdanie twierdzce okrelone mianem hipotezy: silny moment asercji badacz podejmuje badania, by udowodni, e prawd jest goszona przez niego hipoteza zna on zjawisko na tyle, e jest w stanie oszacowa prawdopodobiestwo rnych alternatywnych stanw rzeczy i spord szeregu moliwych wybra t hipotez, ktra wydaje mu si w wietle wiedzy uprzedniej najbardziej zasadna niekiedy badacz nie potrafi wybra waciwej hipotezy spord danych alternatyw, wtedy badanie bdzie nastawione na rozwizanie problemu o charakterze pytania dopenienia z okrelon liczb alternatywnych 7

odpowiedzi. (Ktra z wymienionych hipotez jest prawdziwa?) niekiedy w ogle nie specyfikujemy w pytaniach problemu wszystkich interesujcych nas alternatyw, lecz formuujemy pytania: jak?, ile?, kiedy?. (Jaki odsetek Polakw interesuje si lub Od jakich czynnikw zjawisko to zaley?) przedmiot badania jest na tyle mao znany, e nie potrafimy wysun hipotezy nawet o bardzo sabym momencie asercji, wtedy znamy przewanie przedmiot bada, teren badania i zakadamy, e problem uksztatuje si w toku pierwszej fazy kontaktu z terenem. Hipoteza moe by weryfikowalna (potwierdzalna) lub falsyfikowalna. Hipoteza pokazuje zwizek midzy dwoma lub wicej zmiennymi. T zmienn, ktra w danym zwizku wystpuje jako czynnik warunkujcy czy sprawczy, okrela si jako zmienn niezalen, zmienn za, ktra zmienia si pod jej wpywem jako zmienn zalen. Hipotezy musz by sprawdzalne empirycznie zmienne przedstawione w nich musz by uchwytne i mierzalne. Goszona zaleno midzy zmiennymi musi mie charakter prawidowoci ( nie moe by zw. niepowtarzalnym i przypadkowym) Hipoteza musi mie moc wyjaniajc pomocna przy wyjanianiu obserwowanych zjawisk.

Bdy przy stawianiu problemu badawczego: 1. Mylenie problematyki z przedmiotem zainteresowa 2. Niezdefiniowany zakres oglnoci przedmiotu (zbyt wski lub zbyt szerokie) 3. Mylenie pyta badawczych z pytaniami kwestionariuszowymi 4. Badanie zbyt wielu problemw na raz 5. Stawianie pyta, na ktre kada odpowied jest prawdziwa lub faszywa 6. Problemy fikcyjne nieznajomo literatury 7. Niewaciwy jzyk 15. Jednostki analizy w badaniach socjologicznych. (Jaska) jednostki ktre badamy by stworzy ich syntetyczny opis oraz wyjani rnic midzy nimi 1. jednostki indywidualne badacze zazwyczaj opisuj i wyjaniaj grupy spoeczne i interakcje poprzez agregowanie i analizowanie opisw jednostek; w badaniach spo. kada jednostka moe sta si jednostk analizy; zazwyczaj badania zajmuj si okrelonymi typami lub klasami jednostek; klasa jednostek to np. studenci, lesbijki, wierni itd. s to populacje pojedynczych osb, ale badamy dana osob, analizujemy zachowania czonkw klas czy grup jako elementy analizy jednostki ludzkie mog by opisane w kategoriach ich przynalenoci do grup spo. 2. grupy gdy jestemy zainteresowani cechami przynalecymi do grupy traktowanej jako pojedynczy byt np. chcemy porwna gangi, maestwa, scharakteryzowa sekty czy rodziny pod wzgldem posiadania sprztu agd; i cho tu moemy porwna rodziny pod wzgldem wyksztacenia gowy rodziny i wtedy badamy jednostk gow rodziny, to interesuje nas rodzina jako cao i to rodziny porwnujemy pod jakim wzgldem

3.organizacje (formalne organizacje spoeczne) np. kongregacje kocielne, szkoy wysze, przedsibiorstwa, firmy, szpitale, supermarkety 8

4.wytwory spoeczne wszelkie wytwory istot spoecznych i ich zachowa np. konkretne przedmioty, usprawiedliwienia, samochody, ceramika, dowcipy, ale take interakcje spoeczne (maestwa wyznaniowo mieszane, koczce si rozwodem lub nie albo jako kibicw Oakland raider(?;), przyjanie, sprawy sdowe, wypadki drogowe, bjki, demonstracje) Inni badacze wskazuj wicej lub nieco odmiennie zdefiniowane jednostki analizy badawczej, ale nie to jest wane, tylko to , by badacz wiedzia, co bada i co jest jego jednostka badawcz.

16. Aparatura pojciowa (wg Mayntz) Pojcie opisana za pomoc okrelonego sowa (lub zestawu sw) tre wyobraenia, idea; nie jest tosame ze zjawiskami, ktrych dotyczy wyobraenie. Samo pojcie nie moe by podstaw do orzekania, co jest rzeczywistoci; pojcia nie stanowi fotograficznej odbitki zjawisk rzeczywistoci. Postrzegamy to, co wydaje nam si wane i nastpnie jako tre wyobraenia staje si elementem pojcia. Pojcia czsto cz si z wartociami, nie oznacza to, e s nacechowane wartociujco. Funkcje poj: 1. f. poznawcza porzdkuje postrzeganie 2. f. oceniajca ocenia spostrzeenia 3. f. pragmatyczna lub praktyczna kieruje dziaaniami jednostek 4. f. komunikacyjna umoliwia porozumiewanie si 3 warunki, ktre musz spenia pojcia: a) trwaa zgoda co do treci wyobrae kady zawsze ma rozumie dane pojcie tak samo b) pojcia musz by precyzyjnie sformuowane dokadne ustalenie zawartoci znaczeniowej c) pojcia uyte w badaniach musza mie ekwiwalent empiryczny musz oznacza co, co jest dostpne dowiadczeniu definicja wyoenie zawartoci treciowej pojcia, wyspecyfikowanie jej w sposb opisowy przy uyciu okrelonych sw. Sowo, ktrego tre mamy sprecyzowa to definiendum, zestaw elementw opisujcych t tre to definiens. Pojcia musz si odwoywa do definicji o charakterze operacyjnym. Operacjonalizacja poj. - w badaniach empirycznych naley sprecyzowa operacje badawcze, ktre pozwol orzec, czy zjawisko okrelane przez odnone zjawisko wystpuje czy nie - definicja operacyjna wyspecyfikowanie takich operacji badawczych, ktre pozwol stwierdzi wystpowanie zjawiska ujtego w definicji. Jest to konieczne w procesie kadego badania przeoenie pojcia zdefiniowanego realnie lub nominalnie na jzyk technik lub operacji badawczych. Naley operowa jzykiem jasnym i zrozumiaym dla badacza i badanego oraz wszystkich osb biorcych udzia w badaniu. Badacz, dziki pojciom, wie co bada. 17. Przedmiot bada (St. Nowak) Jest krelony przez pojcia. Socjologw interesuj ludzie lub podmioty wiata pozaludzkiego, zarwno oywionego jak i nieoywionego, uksztatowanego naturalnie jak i bdcego wytworem ludzkiej dziaalnoci. 9

Ludzie jako przedmiot zainteresowa: 1. zainteresowanie wprost, bezporednie formuowanie twierdze o ludziach; ludzie jako pewne kategorie bd typy. 2. przedmioty wyszego poziomu, czyli zbiorowoci ludzkie: grupy, instytucje, spoeczestwa. Obok ludzi mianem przedmiot mona okrela rwnie spoecznoci terytorialne (zaoga fabryki, klasa szkolna) Przedmioty s na rnych poziomach, np. jednostki to niszy poziom, ktre wchodz w skad wyszego poziomu, np. spoeczestwa, ono za jest czci skadow jeszcze wyszego poziomu. W fazie formuowania problematyki badawczej bardzo istotne jest uprzytomnienie sobie, jakiego poziomu czy jakich poziomw dotyczy maj odpowiednie pytania, o jakich przedmiotach chcemy formuowa twierdzenia w wyniku bada. Chodzi zatem o okrelenie poziomu socjologicznej analizy. Dopiero wtedy wiemy, co chcemy bada w sensie przedmiotowym. 18. Podstawa rdowa bada, rodzaje rde. Podstawa rdowa zjawiska, z ktrymi badacz wszed w bezporedni kontakt, musz by zarejestrowane, np. ankieta, dane urzdowe, nagranie magnetofonowe, pamitniki itd. a) Wywoane przez badacza odpowiedzi na pytania kwestionariusza, dane autobiograficzne itd. b) Zastane niezalene od woli badacza dane urzdowe, dokumenty Podzia wg Lutyskiego: a) Utrwalone te, ktre s utrwalone przez badacza b) Nieutrwalone 19. Techniki bada socjologicznych, podzia. Prb klasyfikacji wykorzystywanych przez socjologi technik badawczych podj m. in. J. Lutyski, ktry zastosowa dwa kryteria: 1) Wystpowanie bd niewystpowanie procesu wzajemnego komunikowania si midzy badaczem (ewentualnie jego przedstawicielem) oraz badanym. Kryterium to speniaj takie techniki jak: a) Techniki wywiadu swobodnego (wolnego) b) Techniki otrzymywania wypowiedzi pisemnych niestandaryzowanych c) Techniki wywiadu kwestionariuszowego d) Techniki ankiety 2) Standaryzacja- ujednolicenie wg z gry przyjtego wzorca czy wzorcw (standardw) Techniki standaryzowane: a) Techniki obserwacji kontrolowanej b) Techniki wywiadu kwestionariuszowego c) Techniki ankiety Techniki niestandaryzowane: a) Techniki obserwacji niekontrolowanej b) Techniki wywiadu swobodnego c) Techniki otrzymywania wypowiedzi pisemnych niestandaryzowanych

10

Techniki obserwacyjne Techniki oparte na wzajemnym (obserwacja waciwa) komunikowaniu si bezporednim porednim Techniki 1.Techniki obserwacji niestandaryzowane niekontrolowanej Techniki standaryzowane 2.Techniki wywiadu swobodnego 3.Techniki otrzymywania wypowiedzi pisemnych niestandaryzowanych 6. Techniki ankiety

4. Techniki obserwacji 5.Techniki wywiadu kontrolowanej kwestionariuszowego

20. Metody badawcze w badaniach socjologicznych. 21. Pomiar w badaniach socjologicznych. Pomiar jest to rozpoznanie i zapisanie wartoci danej zmiennej, ktr przyjmuje dana jednostka badawcza. W badaniach socjologicznych mamy 4 typy/poziomy pomiarw: nominalny, porzdkowy, interwaowy i ilorazowy. 22. Poziomy pomiaru wartoci cech. badacz decyduje jakie cechy/zmienne go interesuj i do, ktrego poziomu nale, oraz ktry poziom jest wystarczajcy dla badacza by przeprowadzi badanie (jeeli chce sprawdzi o ile wicej zarabiaj lekarze od nauczycieli, potrzebny jest mu poziom interwaowy, a nie nominalny) 1. pomiar/poziom nominalny zmienne, ktrych miary wartoci sa jedynie wzajemnie rozczne i wyczerpujce to miary nominalne np. pe, wyznanie, miejsce urodzenia, kolor wosw jest to jedynie zbir nazw lub okrele cech 2. pomiar/poziom porzdkowy zmienne o wartociach, ktre moemy logicznie uporzdkowa to miary porzdkowe rne wartoci zmiennej porzdkowej odpowiadaj wzgldnie wyszemu lub niszemu poziomowi zmiennej zmienne to np.: klasa spoeczna, alienacja, uprzedzenia, poziom intelektualny, wyksztacenie; dziki tym zmiennym moemy stwierdzi nie tylko, e jednostki s rne ale, e jedna jest bardziej: ni druga (np. starsza, mdrzejsza, itd.) 3. pomiar/poziom interwaowy miary interwaowe to zmienne, dla ktrych odlegoci faktyczne midzy wartociami tych zmiennych s istotne w tym pomiarze moemy powiedzie, e dwie porwnywane jednostki s od siebie rne, ktra jest bardziej i o ile (wasnoci strukturalne) np. temperatura w stopniach Celsjusza czy Farenheita, wyniki w tecie na IQ 4.pomiar/poziom ilorazowy wartoci skadajce si na zmienn ilorazow maj wszystkie wasnoci strukturalne oraz oparte s na prawdziwym punkcie zerowym, mona powiedzie ile razy co jest bardziej np. skala temperatury Kelvina, wiek, czas zamieszkania w okrelonym miejscu, liczb posiadanych dzieci, liczb organizacji, do ktrych badana osoba naley, itd. 11

23. Rzetelno i trafno pomiaru. 24. Metody doboru jednostek badawczych do bada. Mona bada ca grup, wwczas mamy do czynienia z doborem wyczerpujcym. Ale to dotyczy tylko maolicznych grup, bo tylko w takich mamy fizyczn moliwo dotarcia do wszystkich jednostek. Czciej jednak bada si fragmentarycznie zbiory i zbiorowoci. Pobiera si prby z tych zbiorowoci. PRBA - podzbir populacji; dobrana liczba jednostek danej zbiorowoci, ktre pozwol uzyska informacje o caej populacji POPULACJA GENERALNA zbir jednostek bdcych przedmiotem zainteresowania badacza JEDNOSTKA BADAWCZA element populacji generalnej. By dobr prby nie budzi wtpliwoci, populacja generalna musi by dokadnie okrelona, np. dorosa ludno Polski, zbir klientw danego banku.

Dobr prby: Dobr losowy = probabilistyczny: dla kadej jednostki doboru prby wchodzcej w skad populacji moemy okreli prawdopodobiestwo, z jakim jednostka ta moe znale si w prbie (wszystkie jednostki maj jednakowe prawdopodobiestwo znalezienia si w prbie. Losowe schematy doboru prby pozwalaj badaczowi okreli zakres, w jakim wyniki otrzymane na podstawie badania prby bd rniy si od wynikw otrzymanych w sytuacji, w ktrej badano by ca populacj. Wnioski z bada na prbie odnosz si do populacji generalnej. Prbka nigdy nie jest cakowicie reprezentatywna, wic mwimy o bdzie sondaowym +/- 3%

Prosta prba losowa

Niezalena kady element populacji generalnej ma jednakowe prawdopodobiestwo znalezienia si w prbie. Losowanie ze zwracaniem. Zalena nie ma zwracania, za kadym razem prawdopodobiestwo wylosowania ronie. Mamy list jednostek i ustalamy liczb n-t, ktra oznacza interwa losowania (populacja generalna/wielko grupy = n. n oznacza, e co t liczb losujemy jednostki do prby)

Prba systematyczna

Dobr

Prba warstwowa: ~Schemat proporcjonalny ~Schemat nieproporcjonalny Prba oparta na losowaniu grup

nielosowy- nie ma moliwoci okrelenia prawdopodobiestwa wczenia okrelonego elementu do prby i nie ma gwarancji, e kady element moe zosta wczony do prby z rwnym prawdopodobiestwem. Prba okolicznociowa

Osoby atwo dostpne Nie ma adnej moliwoci okrelenia stopnia reprezentatywnoci; otrzymanych wynikw z tej prby nie mona uoglnia na ca populacj

Prba celowa 12

Badacze dobieraj osoby w sposb subiektywny, zwizane jest to z celem badania. Podstawowym celem tworzenia tej prby jest uzyskanie maksymalnego podobiestwa do populacji wyjciowej. Dobiera si osoby badane ze wzgldu na taki parametry jak: pe, wiek miejsce zamieszkania, pochodzenie etniczne ( kierujc si rozkadem tych zmiennych w populacji) Schemat doboru prby kwotowej Okrelenie cech, na podstawie ktrych bdziemy bada grup. Nie moe ich by za duo. Przydzielenie zada ankieterom. Potem ankieter wybiera si w teren. To on decyduje z kim bdzie przeprowadza wywiady, wane jest tylko to, eby respondent posiada okrelone cechy. Odpowiedzialno ostatecznego doboru jednostek spoczywa na ankieterze i zaley od jego starannoci i skrupulatnoci. Dlatego prba ta nie jest reprezentatywna. Gdy jednostki, ktre si czym charakteryzuj s trudno dostpne. Metoda ta jest stosowana tam, gdzie dane osoby s ekspertami w danej dziedzinie.

Prba kwotowa

Metoda kuli niegowej

25. Schematy doboru probabilistycznego prby. PROSTA PRBA LOSOWA: I. Tworzy si list jednostek populacji generalnej II. Numerowanie jednostek III. Spord tych ponumerowanych jednostek losuje si prb, tak jak z urny, ze zwracaniem. Czsto korzysta si z tablicy liczb losowych. PRBA SYSTEMATYCZNA: Wybieranie co n-tego elementu, poczwszy od pierwszego elementu, ktry zostaje wybrany w sposb losowy n = wielko populacji generalnej/wielko prby, ktr chcemy uzyska PRBA WARSTWOWA Dzieli si zbiorowo generaln pod wzgldem cech na podgrupy (warstwy), z ktrych nastpnie losuje si odrbne, niezalene prby (stosujc dobr prosty losowy lub systematyczny) Kada warstwa musi spenia te same warunki, ktre dotycz prostej prby losowej: wielko kadej warstwy musi by znana i kada z nich musi by faktycznie lub symbolicznie dostpna procedurze losowania. Warstwy musz by rozczne i wyczerpujce. -podzia na warstwy zaley od problematyki bada a) Dobr warstwowy proporcjonalny- losowa prba z kadej warstwy pobierana proporcjonalnie do wielkoci kadej warstwy (uamki prbkowe dla warstw s rwne) b) Dobr warstwowy nieproporcjonalny- gdy interesujce badacz grupy s liczebnie mae- z nich losuje si wikszy procent osb PRBA GRUPOWA Najczciej stosowana w badaniach prowadzonych na du skal (poniewa jest to najmniej kosztowny schemat pobieranie prby Polega na wczeniejszym okreleniu duych zbiorowoci zwanych grupami i nastpnie losowaniu okrelonej liczby grup za pomoc losowania prostego lub losowania warstwowego. Podczas podziau na grupy nie bierzemy pod uwag adnych szczeglnych cech. 13

W zalenoci od problemu badawczego do prby mona wczy wszystkie elementy z danej grupy lub wybra okrelon ich liczb Podstawowymi jednostkami analizy s grupy nalece do populacji, z ktrej dokonano losowania

26. Operaty losowania, cechy podstawowe, przykady. Jednostka doboru prby pojedynczy obiekt z populacji, z ktrej bdzie pobierana prba Operat (postawa doboru prby) lista lub quasi-lista jednostek doboru prby. Wykaz jednostek badania lub ich zespow. Jednej jednostce odpowiada jeden numer. W sytuacji idealnej operat zawiera wszystkie jednostki skadajce si na dan populacj. W praktyce trudno jednak uzyska tak list zazwyczaj tworzy si list zastpcz. Czsto to dostpne operaty definiuj badan populacj, a nie odwrotnie. Pomidzy operatem a rzeczywist populacj powinien istnie wysoki stopie odpowiednioci. Od operatu zaley prawidowo doboru prby, jako e wszystkie dalsze czynnoci s zwizane z operatem. Operat do bada na du skal mona opracowa na podstawie np. list adresowych, a na mniejsz skal na podstawie ksiek telefonicznych (ale daje to nadreprezentacj klasy redniej i wyszej), spisu mieszkacw (np. miasta), listy czonkw organizacji (badanie organizacji mona uzna za proste wanie dlatego, e maj one listy czonkw). Wygodnymi listami s te: listy uczniw i nauczycieli szk, studentw i pracownikw uczelni, czonkw wsplnot religijnych, zag fabryk, czonkw klubw, czonkw stowarzysze zawodowych. [to wszystko w warunkach znanych autorom podrcznikw, w Polsce moe by inaczej] Earl Babbie formuuje nastpujce wskazwki: Wyniki bada reprezentatywne s tylko w odniesieniu do elementw tworzcych operat. Operat nie zawsze zawiera wszystkie elementy (rodzi to konieczno wyrwnywania brakw). Wszystkie elementy populacji musz mie tak sam reprezentacj w operacie. Problemy zwizane z tworzeniem operatu wedug Nachmiasa: 1. Niepena podstawa doboru prby gdy nie wszystkie jednostki doboru prby znalazy si na licie (mona wtedy stworzy list dodatkow) 2. Grupowanie elementw gdy jednostki tworz raczej grupy ni maj charakter indywidualny (mona wtedy stworzy list grup, a dla kadej grupy list jednostek; np. gdy mamy do czynienia z mieszkacami w blokach) 3. Puste elementy spoza populacji gdy niektre z jednostek doboru prby, ktre znalazy si na licie tworzcej operat nie nale do populacji podlegajcej badaniu (np. gdy korzysta si z nieaktualnych list lub gdy dysponuje si list adresw, a nie nazwisk) Najbardziej spektakularny bd: Sonda wyborczy w USA w 1936 roku przeprowadzany przez Literary Digest. Operat skonstruowano na podstawie ksiek telefonicznych i list czonkowskich klubw, co dao wyran nadreprezentacj warstw wyszych - zwolennikw kandydata republikaskiego. Musz by: Kompletne (wszystkie jednostki wchodz w zakres danej populacji) Aktualne Identyfikowalne 27. Prby imienne i adresowe. 14

Imienna prba losowa dane: imi i nazwisko respondenta s dokadnie okrelone i podane. Adresowa prba adres gospodarstwa domowego. Ale badanie si robi z jedn osob z gospodarstwa (dwufazowo losowania, najpierw gospodarstwo domowe, potem jednostka z gospodarstwa domowego) 1 Prba imienna - wylosowana z operatu PESEL. a b W numerze PESEL znajduje si pe, data urodzenia jak i miejsce zamieszkania respondenta. Po pierwsze, dane PESEL s znacznie bardziej aktualne ni dane o adresach, bdce w dyspozycji GUS. Te ostatnie, umoliwiajce wylosowanie prby adresowej, czsto pochodz ze spisw powszechnych i s mao aktualne. Po drugie, znajomo imienia i nazwiska respondenta sprzyja personalizacji kontaktu midzy nim a badaczem (na etapie listu zapowiedniego), a nastpnie midzy nim a ankieterem. Po trzecie, wyniki prowadzonych analiz wskazuj, e realizacja bada na prbie adresowej w znacznie wikszym stopniu sprzyja obecnoci osb trzecich podczas wywiadu, ni ma to miejsce w badaniach na prbie imiennej.

c d

Prba adresowa- wylosowana z informacji o respondenta GUS- u ( Gwnego Urzdu Statystycznego ) a Bardzo czsto informacja o rzekomych respondentach pochodz ze spisw powszechnych, ktre jak wiadomo organizowane s co jaki czas, najczciej co 10 lat. W tym czasie dane nie mog zosta aktualizowane. Dlatego te prba adresowa jest prb do mao aktualn.

b Ankieterom, badaczom zostaje podany adres, ulica, nr domu. c W krajach Europy Zachodniej bardzo rzadko stosuje si prb adresow, w Polsce korzysta z niej wikszo firm opinii publicznej prowadzce sondae, Np. CBOS, TNS OBOP, PBS, Pentor i GfK Polonia.

28. Listy zapowiednie. (K. Lutyska Wywiad kwestionariuszowy. Przygotowanie i sprawdzanie narzdzia badawczego) Powinno si je wysya do respondentw okoo dwch-trzech tygodni przed rozpoczciem bada. Korzyci wynikajce z rozsyania listw zapowiednich: Pozwalaj zorientowa si co do aktualnoci poszczeglnych adresw (jeli adres jest nieaktualny, nastpi zwrot) Uatwiaj ankieterom pierwszy kontakt z badanym ankieter nie wchodzi do mieszkania respondenta jako osoba nie znana i niespodziewana, ktra nie wiadomo skd ma adres i nie wiadomo czego chce; moe powoa si na list, ktry peni funkcj podobn do wprowadzenia do wywiadu Ankieter nie musi recytowa caego wprowadzenia (cz jego treci zostaa zawarta w licie zapowiednim), cho oczywicie musi by gotowy do odpowiedzi na dodatkowe pytania i udzielania respondentowi wyjanie Jeeli pozycja lub nazwisko osoby, ktra podpisaa list cieszy si szacunkiem w badanej zbiorowoci, zachca to respondenta do udziau w badaniach

Tre listu zapowiedniego jest podobna do treci wprowadzenia, tzn. informuje o instytucji prowadzcej badania, temacie bada, anonimowoci, sposobie wyboru danego respondenta itp., a ponadto okrela dzie, w ktrym respondent ma si spodziewa ankietera. 15

Rol wprowadzenia i listu zapowiedniego mog rwnie czciowo peni artykuy zamieszczane w prasie lokalnej, lokalne audycje radiowe lub telewizyjne, pogadanki itp. 29. Dobr jednostek w prbie adresowej. ??????? 1. Prba losowa polega na losowaniu jednostek bez ich jednoczesnego zwracania. 2. Prba losowa- adresowa a) Wszystkie elementy jakiej populacji maj rwne szanse znalezienia si w prbie badanejkady ma tak sam szans znalezienia si w badaniu. a) Podstaw losowania prby moe by kada baza adresowa obejmujca ca populacj, Np. pesel lub spis gospodarstw domowych w GUS ( Gwny Urzd Statystyczny ) 30. Dobr celowy jednostek badawczych. (patrz pytanie 24) Jest to metoda doboru nieprobabilistycznego. Inne nazwy: dobr arbitralny, prba ekspercka. Badacz dobiera jednostki o cechach istotnych z punktu widzenia danego badania, kierujc si wasn wiedz o badanej populacji, wiadomoci celu badania i subiektywn ocen jednostek pod wzgldem posiadania tych cech. Moe wybra atwy do rozpoznania podzbir populacji, dla ktrej trudno sporzdzi wykaz wszystkich czonkw (np. z ruchu studenckiego wybiera jego liderw) Metod doboru celowego mona wczy do prby np. cz populacji wyrniajc si pod wzgldem pewnych cech, cz charakterystyczn dla danej populacji, cz nietypow itp. Przykadowe zastosowanie: wybr do prby okrgw wyborczych, gdzie wyniki w poprzednich wyborach odzwierciedlay wyniki w kraju. Dobierajc prb do pilotau naley dy do uzyskania prby zrnicowanej, tak aby respondenci reprezentowali moliwie wiele stanowisk, postaw itp. Ta metoda doboru jest szczeglnie praktyczna w badaniach porwnawczych (dysponujemy dziki niej jednostkami typowymi - charakterystycznymi dla porwnywanych zbiorowoci, dziki czemu rnice s wyranie widoczne). Jeeli dy si do reprezentatywnoci, naleaoby wczy do prby reprezentantw wszystkich podgrup danej zbiorowoci. L. Ackoff (w Metodach... Nowaka) wskazuje zalety i wady tej metody: Zaleta: zmniejsza koszty przygotowania prby i realizacji bada, poniewa jednostki badane mona dobra tak, aby byy blisko siebie. Wady: a) nie mona oceni ani skontrolowa zmiennoci, ani te bdu wynikw b) wymaga przyjcia pewnych zaoe lub te szerokich informacji o populacji i wybranej prbie Autor wspomina te o prbie celowej proporcjonalnej [ale jak si wydaje, na myli ma tutaj prb kwotow] 31. Metoda kwotowa (udziaowa) doboru jednostek badawczych do bada. Jest to jedna z metod nieprobabilistycznych, ktre bywaj stosowane, gdy celem bada jest przeprowadzenie pewnych uoglnie na badan populacj. cz si one z przyznaniem ankieterowi prawa do wybrania badanych osb (prba kwotowa), albo z moliwoci wyczenia pewnych osb wylosowanych z grona badanych w oparciu o jakie niepropbablistyczne zasady. Prba kwotowa (udziaowa), stosowana czsto w sondaach opinii publicznej, okrela to, e ankieter musi np. przebada tyle i tyle kobiet w wieku powyej 40, lub np. tyle i tyle osb z dochodem powyej 2000pln. Tylko od ankietera zaley, ktre kobiety powyej 40 lat i ktre osoby z dochodem powyej 200pln zostan zbadani. Ankieter moe wic dla wygody wybiera osoby najatwiej dostpne. Nawet jeli jest on wiadom skrzywienia prby, wprowadzenie poprawek nie jest proste. Ankieter moe te skrzywi prb w inn stron i przebada zbyt wiele osb z jakiej kategorii (np. tylko tych bywajcych 16

w domu od godziny 14-18). Jeli jaka grupa (kategoria) jest nadreprezentowana lub niedoreprezentowana rni si znacznie od innych grup pod wzgldem badanej zmiennej, to prba moe by powanie obciona. Jak robi si t prb w skrcie: Naley okreli cechy prby tak, by posiadaa cechy populacji generalnej, np. pe , wiek, wyksztacenie itp. Te cechy musz by w odpowiednich proporcjach, zatem naley zna te cechy w populacji. Zatem na podstawie jaki oficjalnych dokumentw buduje si odpowiednie kwoty. Ankieterzy musz by bardzo dobrze przeszkoleni, to oni w ostatecznoci odpowiadaj za wybr jednostek do badania. Ich bdy to: ograniczanie si do osb mieszkajcych najbliej, atwo dostpnych, zwizane z rodowiskiem ankietera, nieumiejtno nawizywania kontaktw. Metoda ta czsto stosowana jest (bo atwa i tania) w badaniach zalenoci. rdo: Blalock i wykad. 32. Osoby wykluczone z uczestnictwa w badaniach. Dotyczy gwnie bada marketingowych. To osoby Ktrych zawd lub dziaalno koliduje z tematem bada Pracujce w reklamie (specjalici) Ktre zajmuj si produkcj lub dystrybucj danego produktu Ktre pracuj dla konkurencji lub ludzi ktrzy pracuj dla innych instytucji badawczych i firm z tej samej brany (np. rodzina, znajomi) Ktre w ostatnim czasie (6 m-cy) bray udzia w innych badaniach marketingowych (chodzi o respondentw przecitnych, nie zawodowych) zatem s pytania filtrujce. 33. Oglna charakterystyka obserwacji jako metody badawczej. Obserwacja zawsze dotyczy konkretnych zachowa, dziaa, interakcji symbolicznych w sytuacjach spoecznych bez wzgldu na to, czy sytuacje te zostaj umylnie stworzone do celw eksperymentalnych, czy powstaj spontanicznie w warunkach naturalnych. Przedmiotem obserwacji jest zawsze zachowanie, ktre ma okrelony sens subiektywny a zarazem obiektywne znaczenie spoeczne. Rozumienie subiektywnego sensu obserwowanego zachowania oraz jego obiektywnego znaczenia spoecznego jest nieodzown przesank naukowej obiektywnoci obserwacji. Obserwacj i wnikanie w sens tego, co si obserwuje mona wyodrbni tylko teoretycznie. W praktyce badawczej procesy te najczciej nakadaj si na siebie. Z jednej bowiem strony identyfikacja obserwowanych zjawisk spoecznych wymaga uwzgldnienia ich sensu i znaczenia, z drugiej za dajce si obserwowa zachowania dostarczaj wskazwek pozwalajcych odkrywa w sens i znaczenie. Istniej trudnoci w zweryfikowaniu przejcia od subiektywnych do obiektywnych znacze Rozumienie odwouje si do wiedzy, dowiadczenia i wraliwoci spoecz. Badacza Zachowania zawsze wystpuj w kontekcie spoecz. Bardzo wany w procesie interpretacji jest system spoeczno-kulturowy, badacz musi umie zdystansowa si od wasnego systemu spoecz.-kult. i zrozumie system spoecznoci badanej Selekcja zachowa obserwowanych nastpuje wg kategorii obserwacyjnych, trzeba skupi si tylko na zachowaniach wyodrbnionych Obserwacja czsto traktowana jest jako wstp do innych bada Cele obserwacji: Opis, bez prby uoglniania wnioskw, odpowied na pytanie jak jest. Analiza zalenoci empirycznych midzy waciwociami zachowa a sytuacj Wyjanianie, teoretyczne uzasadnianie zjawisk i ujawnianie ich nastpstw 17

Cele badawcze wpywaj na wybr metody obserwacji. Z WYKADU MOJEGO: Odnosi si do rozmaitych sposobw zdobywania danych w wielu dyscyplinach naukowych. Sposb zbierania danych o dziaaniach, zachowaniach, interakcjach, zbiorowociach. Niezalenie od tego, czego dotyczy odbywa si w sytuacji spoecznej, kontekcie spoecznym od niej zalenym. o Jest to wane, by zwrci uwag na t sytuacj o kontekst. Kontekst uwarunkowany jest sytuacj spoeczn, subiektywn interperetacj i intencjami badacza. o Trudne jest przejcie od subiektywizmu do obiektywizmu Potrzebne do tego: Prba rozumienia (odwoanie si do dowiadczenia, wiedzy i wraliwoci badacza) i interpretacji Wnioskowanie ze wskanikw. Zachowania obserwowane s empirycznymi wskanikami. Trzeba zatem zna sens i znaczenie spoeczne. W obcych nam rodowiskach trudno rozumie, wnioskowa bez znajomoci sensu i spoeczestwa oraz kultury. Badacz ma zachowa dystans i powstrzyma si od pochopnych wnioskw. Obserwacja powinna si opiera na oglnym modelu zachowania spoecznego. Nie mona obserwowa wszystkiego Kategorie obserwacyjne (na tym ma si opiera obserwacja) o Zachowania niewerbalne Ruchy, mimika, ekspresja ciaa, gestykulacja wane s uwarunkowania kulturowe o Zachowania przestrzenne Miejsca, gdzie ludzie si gromadz, jak siadaj itp (marsze, milczenia, zachowania przy stole) o Zachowania parajzykowe Formy komunikacji werbalnej Np. e tak powiem, prawda paralingwistyczne zwroty W jzyku potocznym, codziennym. S zbdne, ale sygnalizuj o tym, e kto myli nad doborem sw. miech, pacz, okrzyki, pomruki o Zachowania werbalne Naley zna jzyk spoecznoci, ktr badamy 34. Cechy obserwacji jako metody naukowej. Premedytacja czyli cile okrelone zadania obserwacji Planowo plan obserwacji ma odpowiada celowi obserwacji, obserwowanie = postrzeganie planowe Celowo Aktywno obserwator nie rejestruje wszystkich spostrzee, ale dokonuje selekcji Systematyczno systematyzacja czyli wyodrbnienie kategorii badawczych oraz powtarzalno obserwacji

Z MOICH NOTATEK a. Obiektywna Nieskazana postawami obserwatora (jego zmysy te mog znieksztaca) 18

Nakadaj si fizyczne i psychologiczne waciwoci na znieksztacenia (zudzenia, wada suchu itp) b. Adekwatna Zmiany rzeczywistoci pod niezamierzonym wpywem badacza ma tego nie by!! o Np. obserwator wprowadza zmiany, ktre potem obserwuje nie przypisujc sobie wpywu na nie. c. Wyczerpujca Obserwator ujmuje tylko pewne wymiary rzeczywistoci. Dokonuje selekcji, ale to co wybierze musi by obserwowane dokadnie d. Wnikliwa Duo rzeczy z danym wymiarem obserwowa trzeba. 35. Rodzaje obserwacji wyodrbnione ze wzgldu na stopie systematyzacji. Obserwacja mao usystematyzowana. Obserwacja o duym stopniu usystematyzowania.

Im mniej wiemy o problemie badawczym, tym bardziej otwarta powinna by obserwacja. Systematyzacja wzrasta w miar badania (wprowadzanie kategorii). Badania rozpoznawcze, pilotaowe, opisowe s prowadzone w sposb nieusystematyzowany. Systematyzacja to take kontrola samego siebie, emocji, stosunku do zjawiska, wasnych reakcji. Badacz opisuje je tak, by czytelnik mg oceni jego dystans wobec obserwowanych zjawisk. Gdy wzrasta precyzja hipotez, wzrasta tez kontrola nad obserwowanym zjawiskiem i nad badaczem. Badacz podejmuje szereg decyzji, np.: czy obserwuje sam, czy w zespole; czy sytuacja ma by sztucznie wytworzona, czy naturalna; czy poinformowa badanych o obserwacji. Obserwacja systematyczna to inaczej kontrolowana, standaryzowana (kade z tych poj charakteryzuje nieco inny aspekt obserwacji systematycznej). Obserwacji systematycznej mona dokonywa w laboratorium, ale take w terenie; stosuje si j, gdy kategorie obserwacji s strukturalnie uporzdkowane i dotycz tylko okrelonych sekwencji zachowa w dokadnie zdefiniowanych sytuacjach spoecznych. Stopie usystematyzowania obserwacji zaley od: rodzaju pyta badawczych; zrnicowania modelu teoretycznego; zweryfikowany ju empirycznie wiedza o systemie spoeczno-kulturowym, ktry ma by przedmiotem badania. Usystematyzowane metody obserwacji: Na podstawie teorii wyodrbnia si pojciowo zmienne zachowa oraz zmienne warunkujce zachowania. Teoria obejmuje empirycznie sprawdzone lub sprawdzalne twierdzenia na temat zwizkw midzy zmiennymi Przebieg obserwacji podporzdkowany jest precyzyjnie zdefiniowanym kategoriom okrelajcym wszystko, co ma by przedmiotem obserwacji. Zmienne musza by przy tym zoperacjonalizowane w postaci wskanikw dostpnych bezporedniej obserwacji. Pewn trudno sprawia niekiedy ustalenie jednostek obserwacji, trzeba te okreli, co przyjmuje si za zamknity czon dziaania [to z Mayntz !] Warunki pocztkowe okrelajce sytuacje, w jakiej pojawia si zachowanie, s kontrolowane, aby umoliwi przeprowadzenie porwnywalnych obserwacji

36. Rodzaje obserwacji wyodrbnione ze wzgldu na rol obserwatora. Obserwacja nieuczestniczca Obserwacja uczestniczca 19

Granice midzy tymi dwoma rodzajami jest dosy pynna. Nieuczestniczenie, ale jednoczenie przebywanie z dan grup, to klasyczny model obserwacji (obserwacja poowiczna), natomiast w obserwacji uczestniczcej badacz przyjmuje jedn z rl w badanej grupie. Obydwie obserwacje mog by jawne lub ukryte. Gdy obserwacja nieuczestniczca jest jawna, nie istnieje niebezpieczestwo, e badacz bdzie nieobiektywny, ale badani mog zachowywa si sztucznie, stosuje si wic wybieg: poinformowanie, e badanie dotyczy innego tematu. Kategoria zrozumienia stosowana jest w obu rodzajach obserwacji. Obserwacja uczestniczca Badacz bierze bezporedni udzia w badanych procesach spoecznych. Wcza si w badany system spoeczno-kulturowy, biorc na siebie jedn lub kilka rl spoecznych waciwych temu systemowi i zachowujc si zgodnie z nakazami tych rl. Celem tego jest nawizanie bezporedniego kontaktu i dziki niemu uzyskanie wgldu w konkretne (naturalne) zachowanie ludzi w specyficznych sytuacjach, zrozumienie subiektywnego sensu tych zachowa, poznanie zarwno ich ram odniesienia, jak i warunkujcych te zachowanie modeli (norm i wartoci itp.) Zanim badacz rozpocznie badanie powinien: Wybra tak rol spoeczn by bya podyktowana okrelonym celem zainteresowa badawczych. Trzeba mie na wzgldzie optymalne warunki uzyskania informacji. Im staranniej obserwator stara si odegra wybran rol, tym silniej w miar upywu czasu bdzie si z ni identyfikowa, a efekcie moe straci potrzebny dystans teoretyczny, a jego raporty bd miay tak sam warto jak relacje autentycznych uczestnikw, i te trzeba je bdzie tak samo opracowywa. Przed wyborem roli spoecznej trzeba sprawdzi czy obserwator moe j podj bez zbytniego nakadu czasu i pracy. Czasem rola jest zbyt trudna wymaga wielu kwalifikacji (czasem wrodzonych). Obserwacja nieuczestniczca Charakterystyczna dla sytuacji czysto laboratoryjnych. Ale moe by stosowana we wszystkich sytuacjach oglnie dostpnych oraz takich, ktre dopuszczaj obecno osb nie biorcych bezporedniego udzia w wydarzeniach. Nie wymaga w sposb bezwzgldny systematycznego planu. Uatwia natomiast standaryzacj sytuacji spoecznych, ktre maj by obserwowane, systematyzacj procesu obserwacji i rejestracj wynikw, poniewa obserwator nie bierze udziau w obserwowanych procesach. Moe cakowicie skoncentrowa si na systematyzacji obserwacji. W sytuacjach naturalnych obserwator nieuczestniczcy jest jednak cakowicie skazany na wewntrzn dynamik wydarze. Nie moe, tak jak obserwator uczestniczcy, wasnym zachowaniem prowokowa okrelonych, interesujcych go sekwencji zachowa. Musi czeka a w naturalnej kolejnoci zostan one podjte lub nie. 37. Zalety i wady obserwacji uczestniczcej ukrytej, przykady zastosowania.. (wykad) Obserwacja uczestniczca rola peniona w grupie przez badacza ogranicza zakres obserwacji, nie ma rwnie moliwoci biecego zapisywania spostrzee; badacz nie kontroluje sytuacji; wyniki bada s niesprawdzalne, niepowtarzalne. Inne wady i zalety opisane s wyej (wszystko si powtarza). Granice moralne dotycz szczeglnie obserwacji uczestniczcej, ukrytej. Jest to chyba najwiksza wada obserwacji, ludzie maja prawo do intymnoci. Przykad: Referat o flircie pracowniczym jest u p. Staszka na ksero obszerny opis. Badania Jacka Kurzypy na temat jumy czyli kradziey towaru w sklepach niemieckich, przemycanego pniej do Polski. Oraz zorganizowanej przestpczoci wanie na zachodniej 20

granicy Polski i tzw. wiosek przestpczych, szczeglnie tam nie ujawnia kim jest i podawa si (cho wyszo to przez przypadek) chyba za krewnego lub znajomego jakiego super-przestpcy, ktry kontrolowa ten teren. 38. Narzdzia badawcze stosowane w obserwacji (wykad) Jest to ksika obserwacyjna, inaczej dzienniczek obserwacyjny. Rubryki odpowiadaj kategoryzacji zachowa. Im wiksza systematyzacja, tym lepiej. Obserwacja jest czsto jedyn metod pozwalajc zbada jak sytuacj, np. gdy w grupie istnieje jakie tabu. Dodatkowe narzdzia konstruowane przez badaczy, by uzupeni dzienniczek to np.: socjogramy, filmy (kamery), kasety magnetofonowe itp. 39. Metoda biograficzna oglna charakterystyka Metoda biograficzna (metoda dokumentw osobistych, dokumentw ludzkich) takie prowadzenie bada socjologicznych, w ktrych do rozwizania postawionego zagadnienia zbiera si tylko materiay zawierajce relacje ludzi o ich uczestnictwie w zdarzeniach i procesach stanowicych przedmiot bada, a na podstawie tych relacji dokonuje si opisu danych procesw i stawia hipotezy wyjaniajce dokument osobisty pisemna wypowied, ktra relacjonujc udzia piszcego w pewnej sytuacji spoecznej, zawiera take osobisty pogld autora na te sytuacje, opis przebiegu zdarze, jakie miay w niej miejsce i opis zachowania si autora (autobiografie, listy, pamitniki, spisane zeznania i in.) Chop polski w Europie i Ameryce jest oparty na tej metodzie, autorzy starali si wykry spoeczny mechanizm przystosowania si do nowych warunkw cywilizacji; wykorzystali listy wymieniane midzy rodzinami w Polsce i emigrantami oraz ich autobiografie Dwie tendencje metodologiczne: rozwijanie metody wykorzystujcej jedynie te dokumenty wykorzystywanie tych dokumentw jako materiaw uzupeniajcych i pomocniczych

Cele uytkowania biografii (R. Angell): nasuwanie nowych idei oglnych wytyczajcych badaniom okrelony kierunek nasuwanie zespou hipotez dot. konkretnych zjawisk i procesw dostarczanie materiau ilustrujcego pewne z gry powzite hipotezy weryfikacja hipotez zaczerpnitych nie z dokumentw ale innych rde jako materia umoliwiajcy zrozumienie (a wic nie wyjanienie) pewnych procesw psychospoecznych jako materia orientacyjny w procesie przygotowywania bada

40. Typy autobiografii Wg Clifforda R. Shawa typ kroniki typ samoobrony typ wyzna 21

typ samoanalizy

Wg E. T. Kruegera: dokument bdcy wyznaniami osobowoci zdezorganizowanej lub cierpicej na poczucie niszoci, ktra w intymnych opisach znajduje ujcie dla mczcych j konfliktw wewntrznych i przez wytumaczenie innym swoich stanw zmierza do social reincorporation egoistyczny dokument noszcy charakter racjonalizowania obronnego swej dziaalnoci autobiografia naukowa, bdca prb obiektywnego przedstawienia i analizy swoich przey i wyzna dokument naiwny, napisany przez osoby nie przekraczajce ustalonych konwencji, a zatem w sposb bezbarwny Sposoby zdobywania materiaw biograficznych

41.

zalenie od sposobu nakaniania ludzi do pisania, rne motywy decydujce o podjciu przez nich tego zadania odbijaj si na treci, formie i zakresie pisanych dokumentw; natomiast w przypadku dokumenty osobistych pisanych bez jakiejkolwiek zachty zewntrznej (pamitniki, listy, wspomnienia itp.) pojawia si problem wydobycia ich od autora Motywy skaniajce ludzi do pisania dokumentw osobistych (G. W. Allport):

samoobrona czy samousprawiedliwienie si we wasnych oczach lub w oczach otoczenia ekshibicjonizm, egoistyczny pd do pokazania siebie denie do uporzdkowania swojego ycia, notowanie zdarze i wasnych czynnoci, jak np. notowanie wydatkw szukanie zadowolenia estetycznego w dziaalnoci pisarskiej na wasny temat szukanie perspektywy wasnego ycia, podsumowanie przebytej drogi i odkrywanie nowych moliwoci: specjalny rodzaj obrachunku wasnych osigni i moliwoci wyadowanie wewntrznego napicia, czsto przed samobjstwem, czsto z potrzeby wyznania wasnych konfliktw wewntrznych ch zarobienia pienidzy przez publikacj lub zdobycie nagrody w konkursie wyznaczanie do napisania biografii np. wadze daj od robotnikw autobiografii czsto ludzie leczcy swoje niedomagania psychiczne pisz autobiografie na prob lekarza, aby mu pomc w postawieniu diagnozy i w terapii czsto ludzie nawracajcy si, szukajcy z powrotem przyjcia do spoeczestwa, np. przestpca pisze autobiografi w ktrej dokonuje szczerego obrachunku z przeszoci zainteresowania ludzi wyksztaconych, np. kto pisze, bo sdzi e bdzie to miao warto rda historycznego ludzie uwaaj napisanie pamitnika za swj obowizek wobec spoecznoci lub za przykad dla przyszych pokole (np. wizie obozu) denie do niemiertelnoci, ch pozostawienia po sobie jakiego dziea

socjologom posugujcym si ta metod zaley na tym, aby otrzyma moliwie najwiksz ilo autobiografii od grup jednorodnych spoecznie, trzeba wic apelowa do motyww dziaajcych rwnoczenie na wielka liczb ludzi: najlepsza forma to ogaszanie konkursu na najlepszy yciorys wasny z nagrodami pieninymi 1. konkurs - F. Znaniecki w 1921 r. 42. Narzdzie badawcze w badaniach biograficznych i zasady jego konstruowania 22

Ogaszajc konkurs na yciorys czy wspomnienia (pamitnik) trzeba: rozway dobrze, do jakiej zbiorowoci, klasy, kategorii czy grupy zwracamy si z odezw, i zda sobie spraw z jej cech spo.; naley wybiera zbiorowoci jednorodne pod wzgl. poziomu intelektualnego i spoeczno-ekonomicznego w ogoszonej odezwie przedstawi jasno cele konkursu, aby nie byo moliwoci domylania si innych celw ukrytych w odezwie zaczy instrukcje podajc, jakie zagadnienia i w jakim porzdku trzeba omwi w autobiografii; nie narzuca jednak sztywnego wzoru czy schematu i nie sugerowa ograniczania si tylko do tych zagadnie ani nie uzalenia nagrody od trzymania si podanego przegldu zagadnie sformuowa sownie odezw - powinna by obliczona dla najniszego poziomu intelektualnego przyszych autorw zastanowi si dobrze, do jakich motyww si odwoujemy poda wysoko nagrd, skad sdu konkursowego, termin nadsyania prac, ich objto, adres instytucji ogaszajcej konkurs, sposb udzielania bliszych informacji piszcym

Inny sposb zbierania autobiografii znajc przebieg czyjego ycia, prosi o napisanie historii ycia, ukadajc znane zdarzenia w porzdku chronologicznym 43. Metody wykorzystywania materiaw biograficznych.
1.

Sposoby interpretowania i wykorzystywania materiaw biograficznych (wymieniane przez Szczepaskiego i podane na wykadzie): metoda konstruktywna czyta si du ilo pamitnikw po ktem widzenia okrelonego problemu i konstruuje oglny obraz zjawisk uwiadamianych przez autorw metoda dowolna metoda egzemplifikacji na podstawie wysnutych wczeniej zaoe lub twierdze poszukuje si fragmentw, ktre potwierdzaj dane zaoenia, polega na ilustrowaniu i uzasadnianiu pewnych hipotez dobranymi przykadami z autobiografii; autor szuka jedynie potwierdzenia metoda jednostronna metoda analizy treci zastosowaniu do materiau autobiograficznego analizy treci wypracowanych w ostatnich latach w socjologii; moe dostarczy bardzo rygorystycznej techniki badania postaw autorw biografii opracowania statystyczne ustalenie zalenoci pomidzy rnymi cechami spoecznymi autorw a ich postawami i przejawami tych postaw deniami midzy rnymi cechami rodowisk spoecznych a cechami autorw, szukanie zalenoci midzy ludmi z rnych rodowisk spoecznych, a cechami autorw (brak doboru losowego) Analiza typologiczna ustala si typy osobowoci, zachowa, wzorw wspycia wystpujcych w rnych zbiorowociach W. Allport wyrnia (w ksice Szczepaskiego): wykorzystanie nomotetyczne badacz zmierza do ustalenia oglnych praw dotyczcych badanej dziedziny zjawisk wykorzystanie idiograficzne celem jest sporzdzenie moliwie dokadnego opisu, dajcego wgld w struktur i przebieg zjawisk Blog jako dokument osobisty

2.

44.

Metoda biograficzna opiera si w badaniach na dokumentach osobistych, do ktrych moemy zaliczy: Dokumenty osobiste: 1. Dzienniki

23

2. Blog- wirtualny dziennik, stale dostpny dla czytelnikw, badaczy, z bogatym archiwum. Przez to, e Blog jest dziennikiem wirtualnym, duy wpyw na jego wygld i tre ma Internet. Czsto pewne opisane sytuacje itp. s przekoloryzowane. Najczciej pisany jest przez nastolatkw ale i zdarzaj si 40- Latkowie. a) Budowa bloga:
1 strona- tu najczciej znajduje si tekst gwny, podana jest data a take

dokadne dane o autorze ( autor tworzy swj wasny wizerunek ). Istnieje take moliwo wpisania si na list odwiedzajcych- archiwum z wypowiedziami, pozdrowieniami itp. b) Blogi dostarczaj bardzo duo informacji rnego rodzaju ( o autorze, o odwiedzajcych, stopie przywizania autora do pamitnika ) c) Autor bardzo szybko przestaje pisa Blog dla siebie a robi to dla internautw, gdy Blog jest waszego rodzajem dialogu. Oczywicie zdarza si, e tylko konkretna osoba jest jedynym odbiorcom. d) Funkcja bloga: Rozadowanie emocji- w rzeczywistoci o wielu rzeczach nie mwimy a z ktrych zwierzamy si piszc bloga. Zaspokojenie potrzeby wizi, daje moliwo poznania pokrewnych dusz, stworzenia waszego rodzaju wsplnoty. Jest to ucieczka od samotnoci. Dostarcza przyjemnoci- jest to forma spdzania wolnego czasu. Suy podkrelaniu wasnej osobowoci, daje moliwo ekspresji o charakterze artystycznym. Dziki Blogu moemy wykreowa wasn osobowo niemal, e w samych superlatywach. e) Nasze potrzeby jakie oczekujemy zaspokoi poprzez prowadzenie bloga, s zaspokajane niemal, e natychmiast. f) Najczciej ludzie zaczynaj od przegldania blogw, czytania, nawizywania kontaktw. Dopiero w pniejszym etapie zaczynaj sami pisa. Najpierw poznaj normy, wartoci blogowiczw. Internalizuj si i s ju gotowi by pisa wasny Blog. g) Blog zapewne powoduje, e zaciera si granica pomidzy rzeczywistoci prawdziw a wirtualn. Coraz mniej czasu mamy na kontakty z osobami ze wiata rzeczywistego. h) Celem blogu jest ujawnienie wiedzy o sobie, swoim yciu.

i) Blogowicze- Nomadzi czasu teraniejszego, dla niech najwaniejsza jest teraniejszo. Najpierw czytaj o yciu teraniejszym a dopiero potem o przeszoci, tak jednak jest zdecydowanie mniej istotna. j) Blog to gra towarzyska bez dystansw ekonomicznych, spoecznych. Zapewnion mamy anonimowo, bowiem przedstawiamy si przy pomocy Nickapomaga nam to wykreowa wasn tosamo. k) W blogu nie porusza si raczej powanych tematw, najczciej ich tematyka opiera si na artach. Do problemw podchodzi si z dystansem.

24

l) Bardzo istotn rzecz w funkcjonowaniu bloga jest regularno, jeli regularnie nie piszemy notek, nie zagldamy na nasz Blog, ludzie o nas zapominaj, tracimy rozmwcw. m) cichy wielbiciel czytelnik, nie wpisujcy si, nie komentujcy.

n) Pojawia si efekt konsumeryzmu- czujemy si lubiani, dowartociowani dziki Blogom. Czytelnicy s lustrami Blogowicze. Im jest ich wicej, tym autor czuje si jeszcze bardziej atrakcyjny, wspaniay. o) Autor jest jednoczenie czytelnikiem. Fikcja wymieszana z prawd. Jednostki jednoczenie bdce indywidualnymi i publicznymi.

*** Webblog- dziennik sieciowy, w Polsce Blog.pl ukaza si dopiero w 2001 roku. Dzi posiada ok. 50 000 uytkownikw. 45. Wywiad narracyjny F.Schutza w badaniach biograficznych.

W wywiadzie narracyjnym aktywno naley do jednostki badanej, to ona wybiera te elementy, o ktrych chce opowiedzie, to jednostka badawcza musi dba o wyjanianie wydarze itp. Takie badanie zmierza do pewnego zakoczenia. Badacz nie musi ingerowa, jego zadaniem jest uwane suchanie i potakiwanie Trzy fazy wywiadu narracyjnego: faza narracyjna uwane suchanie opowiadania jednostki badawczej; jednostka badawcza sama rozwija opowiadanie i sama akcentuje najwaniejsze momenty faza opisowa badacz moe zada pytania zewntrzne tzn. takie, ktre s niezbdne do badania faza argumentatywna badacz odwouje si do zdolnoci informatora jako teoretyka wasnego ycia; badacz przedstawia wasn koncepcj i wsplnie mog o tym podyskutowa 46. Kulturologiczna analiza biograficzna A. Koskowskiej.

Jej zdaniem zbyt du uwag powica si aktorowi i mikrowydarzeniom. Powinno si zastanowi, co dzieje si z cigoci kulturow. Proponuje powizanie analizy budowania wasnej tosamoci z kultur symboliczn. Koskowska nawizaa do bada Eriksona dotyczcych powracajcych onierzy z Wietnamu. Zaoya, e kultura ksztatuje osobowo w nie mniejszym znaczeniu ni interakcje (to jest kultura wartoci i symboli), dlatego teoria biograficzna w poczeniu z kulturalizacj powinna przynie bardzo owocne wyniki. Kulturalizacja wpyw elementw kultury na przeksztacenia osobowoci; dokonuje si w sposb poredni Przedmiotem tej analizy mog by uczeni, wybitni humanici, a celem badania ,,powoanie poznawcze, czyli identyfikacja z wyborem drogi yciowej. Koskowska opara si na biografiach W. Tatarkiewicza i St. Ossowskiego. Wybr uzasadniaa ich rnymi drogami kariery naukowej, podobiestwem realizacji. Prbowaa bada ich kontakty o charakterze zinstytucjonalizowanym (szkoa, parafia, towarzystwo naukowe itp.) i kontakty niezinstytucjonalizowane (rodzina, przyjaciele).

25

47. Analiza treci wg B. Berelsona: (na podstawie rozdz.6. z Metod bada socjologicznych St. Nowaka) Berelson zajmowa si omwieniem rozwoju analizy treci w badaniach nad rodkami masowej informacji - proponuje nastpujc definicj: Analiza treci jest technik badawcz suc do obiektywnego, systematycznego i ilociowego opisu jawnej treci przekazw informacyjnych.Berelson opracowa schemat klasyfikacyjny, dajcy w sumie 16 rnych typw zastosowania analizy treci materiau sownego. Berelson wyrnia 3 rne sposoby podejcia do analizy materiau symbolicznego: 1. Badacz interesuje si gwnie cechami samej treci. 2. Badacz na podstawie analizy treci prbuje sformuowa wnioski o autorze treci, bd te wnioski dotyczce czynnikw t tre wyznaczajcych. 3. Badacz interpretuje tre po to, aby dowiedzie si czego o cechach jej odbiorcy. Kade z bada moe, ale nie musi, zawiera wicej ni jedno z wyej wymienionych poj. Ad. 1 Podejcie to moe prowadzi do skoncentrowania uwagi na samej treci, bd na formie, w jakiej jest ona podana. Berelson wyrnia 6 rodzajw zastosowa analizy treci dotyczcych gwnie rzeczowej zawartoci materiaw: 1.) Analiza trendw w przemianach treci przekazw informacyjnych. 2.) Badania nad rozwojem nauki. Jeli chcemy ustali, jakim zmianom ulega tre przekazw informacyjnych pod wpywem czasu to konieczne jest zastosowanie metody doboru porwnywalnych prb reprezentujcych cao materiau na odpowiednich przekrojach czasowych oraz zastosowanie dla caoci materiau tych samych zasad klasyfikacji. W tych pierwszych dwch zastosowaniach tej metody porwnuje si materiay z rnych okresw czasu. 3.) Badania rnic w treci przekazw informacyjnych rnych narodw. 4.) Porwnywanie rnych rodkw masowej informacji. W tych dwch zastosowaniach porwnuje si materiay pochodzce z rnych rde. 5.) Konstruowanie i stosowanie wzorcw waciwej informacji. Przy tym zastosowaniu podejmuje si ocen zawartoci przekazw informacyjnych z punktu widzenia pewnych standardw przyjtych przez badacza. 6.) Techniczna pomoc w prowadzeniu bada. Tu Berelson wskaza 2 najczstsze zastosowania: kodowanie wywiadu swobodnego oraz analiza wzajemnych oddziaywa midzy ludmi. Nastpnie Berelson wymienia 3 rodzaje zastosowa analizy treci, ktre czy zainteresowanie form, w jakiej ta tre jest podana: Analiza technik propagandowych.- podejmowana czsto dla wykrycia, a jaki sposb propagandysta prbuje ksztatowa opini publiczn. Badano tu dwie grupy technik: rodzaje i tre stosowanych apeli chwyty propagandowe Analiza czytelnoci przekazw informacyjnych wyrasta z praktycznych zainteresowa ulepszenia stopnia zrozumiaoci przekazw pisemnych. Wykrywanie cech stylistycznych najczciej spotykany w badaniu literatury.

Ad. 2 Berelson wyrnia kolejne typy zastosowa analizy treci prezentujce rne sposoby, za pomoc, ktrych badacze starali si uzyska portret respondenta przez analiz jego wypowiedzi. Stwierdzenie intencji innych cech osoby wypowiadajcej si. 26

Diagnoza cech psychicznych osb Diagnoza cech psychicznych grup ta kategoria zastosowa analizy treci interesowaa gwnie badaczy osobowoci, przy czym analizie poddawane byy wywiady kliniczne, teksty projekcyjne, biografie, dzienniki i inne dokumenty osobiste. Wykrywanie akcji propagandowych

Ad. 3 W trzeciej grupie bada posugujcych si analiz treci materia badany suy do wycignicia wnioskw na temat odbiorcy, dla ktrych s przeznaczone, bd te do oceny skutkw dziaania danego przekazu informacyjnego. Naley przy tym jednak zaoy, e przekaz wiernie odzwierciedla zainteresowania odbiorcw. Zaoenie takie nie ma jednak penego uzasadnienia empirycznego i jest uzasadnione o tyle, o ile niemoliwa jest bezporednia obserwacja samych odbiorcw.

Odzwierciedlenie postaw, de i wartoci (wzorw kulturowych) grup ludnoci. Ujawnianie orodkw zainteresowa. Przy tym zastosowaniu naley przyj zaoenie, e istnieje mniejsza lub wiksza odpowiednio pomidzy treci rodkw masowej informacji i treci poznawcz odbiorcw, na ktrych te rodki oddziaywaj. Analiza postaw i zachowa wywoanych przez rodki masowej informacji. Tu Berelson wskazuje trzy sposoby wykorzystywania analizy treci do badania oddziaywania przekazw informacyjnych. analiza materiaw powstaych w reakcji na okrelony przekaz informacyjny.] denie do uchwycenia zalenoci empirycznych pomidzy treci przekazu a reakcj na. wyciganie bezporednich wnioskw co do skutkw dziaania treci bez uwzgldniania danych dotyczcych porednio sposobu reakcji.

Celem analizy treci jest przeksztacenie surowych materiaw w dane, ktre mog by analizowane w sposb naukowy, aby mona byo na ich podstawie uzasadni pewne twierdzenia. Analiza treci musi by przeprowadzona tak, aby: dawaa materiay obiektywne, tj. powtarzalne ktre nadaj si do przeprowadzenia na nich pomiarw i analiz ilociowych s wane z punktu widzenia pewnej teorii wnioski, z ktrych mog by uoglniane poza zakres zebranego materiau. Analiza treci: tekst, autor, odbiorca: (Na podstawie rozdz.8 z Wprowadzenia do metod socjologii empirycznej R. Mayntz)
48.

Analiz treci mona okreli jako technik badawcz, ktra w sposb zobiektywizowany i systematyczny ustala i opisuje cechy jzykowe tekstw po to, aby na tej podstawie wnioskowa o niejzykowych wasnociach ludzi i agregatw spoecznych. Tekst moe by mwiony (np. nagrany na tam) i pisany. Analiz treci w szerszym znaczeniu mona stosowa take do przekazw nie wycznie sownych, np. do filmw czy plakatw reklamowych. Celem analizy treci jest identyfikacja i odpowiednia klasyfikacja treci lub znacze okrelonych konfiguracji jzykowych sw, zwrotw, wypowiedzi. Osoba dokonujca analizy opiera si z reguy na wasnym intuicyjnym rozumieniu jzyka, ogranicza si do jawnej treci tekstu, czyli do tego, co w okrelonym krgu jzykowym zazwyczaj lub tradycyjnie uznaje si za waciwe znaczenie danego sowa, wyraenia, itd. niezalenie od intencji mwicego czy piszcego. Z podejciem tym wie si jednak mylne zaoenie, e analizujcy rozumie znaczenie komunikatu tak, jak je pomyla nadawca i jak je rozumie odbiorca. 27

Kolejny problem pojawia si, gdy charakterystyka treci, tzn. rodzaj i czstotliwo wystpowania elementw jzykowych o okrelonym znaczeniu, ma by podstawa do wnioskowania o zmiennych niejzykowych. Wnioski tego rodzaju mog dotyczy; nadawcy tekstu (jego intencji, systemu wartoci, cech osobowoci) zaoonych przez nadawc cech odbiorcy (poziomu wiedzy, zainteresowa, wartoci) przypuszczalnych reakcji odbiorcy na komunikat cech systemu spoeczno- kulturowego w ktrym tekst powsta lub do ktrego jest adresowany (np. interesw klasy spoecznej, cnt i wartoci akceptowanych w danym spoeczestwie) W okrelonych przypadkach zalenoci takie mona bada czc analiz treci z innymi metodami badawczymi obserwacj czy wywiadem socjologicznym. Jednak analiz treci stosuje si, gdy zdobycie danych o zjawiskach niejzykowych nie jest moliwe w sposb bezporedni lub, gdy sdzi si, e ich ksztat jzykowy jest wskanikiem bardziej jednoznacznym ni jakiekolwiek inne dostpne wskaniki. Dla uniknicia interpretacji spekulatywnych i wycznie impresyjnych, wnioski w takich przypadkach musz znajdowa oparcie w teorii, ktra mwi, w jakich okolicznociach okrelone postawy, intencje, wartoci itd. Przyjmuj okrelone formy jzykowe. Jednak takiej teorii cigle nie ma, s jedynie hipotezy. Dlatego te trafno wynikw analizy treci w dziedzinie nauk spoecznych budzi czsto wiele wtpliwoci. 49. Kategorie analizy treci wg B. Berelsona (co si twierdzi i jak si twierdzi). (na podstawie rozdz.6. z Metod bada socjologicznych St. Nowaka) Dopki midzy badaczami nie bdzie zgody co do tego jakie aspekty materiau naley uwzgldni w opisie, trudno jest oczekiwa, i opisy badaczy bd zgodne. W literaturze posugujcej si metodami analizy treci pewne typy zmiennych (tj. zasady klasyfikacji uwzgldniajce te wanie aspekty materiau) uywane byy stosunkowo czsto. Berelson podzieli je na dwie kategorie: Co si twierdzi Jak si twierdzi W kadej z tych grup Berelson wyliczy zmienne po to, aby wskaza niektre kategorie, ktrymi ewentualnie mona si posuy w badaniach. Co si twierdzi?

Przedmiot czego dotyczy wypowied Kierunek czy przedmiot zosta potraktowany w wypowiedzi yczliwie czy nie Przesanki oceny kierunku, na jakiej podstawie oceniamy tak a nie inaczej kierunek wypowiedzi. Wartoci jakie cele i denia ujawnia porednio bd wyraa bezporednio wypowied. Metody jakie metody stosuje si do realizacji owych celw. Cechy jakie s cechy osb wystpujcych. Osoby dziaajce kto podejmuje dziaanie. Autorytet w czyim imieniu wygasza si tezy. Pochodzenie gdzie zrodzia si wypowied. Cel do kogo jest ona gwnie skierowana.

Jak si twierdzi?

Forma wypowiedzi. Sposb sformuowania jaka jest gramatyczna czy skadniowa jednostka analizy. Intensywno z jak si zostaa wypowied sformuowana i ile emocji zawiera. Skuteczno jaki jest charakter wypowiedzi z punktu widzenia funkcji propagandowych. 28

Jeli chodzi o sposb analizy to obowizuj tu takie same zasady jak przy kadej analizie danych jakociowych. Tzn. po wybraniu i ustaleniu zasad klasyfikacji materiau przystpuje si do jego kodowania. Naley mie odpowiednie wskaniki i symbole dla kadej kategorii. Z reguy kodowaniem zajmuje si, co najmniej dwch pracownikw niezalenie od siebie. Po zakodowaniu materiau i przeniesieniu go na karty statystyczne, dokonujemy normalnych niezbdnych do weryfikacji naszych teoretycznych czy opisowych hipotez. Wspczesne modele ilociowej analizy treci (struktury asocjacyjne).(Na podstawie rozdz.8 Wprowadzenia do metod socjologii empirycznej R. Mayntz)
50.

Z ilociow analiz treci mamy do czynienia ju wwczas, gdy okrelamy czsto wystpowania pewnych treci w analizowanych tekstach. Same treci rwnie mona traktowa jako zmienne ilociowe. Analiza kontyngencji suy do okrelenia szczeglnej struktury asocjacji midzy rnymi pojciami. Stosuje si j przede wszystkim w odniesieniu do tekstw powstajcych spontanicznie, gdzie asocjacje nie s w sposb konieczny uwarunkowane wzgldami argumentacji, tzn. nadawca nie stosuje ich z rozmysem. Poniewa czstotliwo skojarze okrelonych sw w tekcie moe by rzecz przypadku, naley wyapa wyraenia wystpujce w skojarzeniu z czstotliwoci wykraczajc poza prawdopodobiestwo losowe. Analiza kontyngencji skada si z nastpujcych etapw: W materiale tekstowym trzeba wyodrbni jednostki. Jeeli materia nie dzieli si na jednostki tekstowe w sposb naturalny (jak w gazetach na artykuy, w powieciach na rozdziay itp.) to naley podzieli go na jednostki mniej lub bardziej sztuczne. Stosownie do pyta badawczych ustala si kategorie analityczne. Badanie moe dotyczy np. powiza midzy wyraeniami dobrobyt, postp, zwizek zawodowy, strajk. Ich odpowiedniki semantyczne rwnie byyby zaliczane do tych samych kategorii. Im bardziej szczegowo potraktowane s kategorie tym obszerniejszy musi by materia, w przeciwnym razie kontyngencje bd nieistotne. Sporzdza si macierz danych, w ktrej zaznacza si obecno lub nieobecno odnonych wyrae w kadej jednostce tekstowej osobno. Oblicza si wzgldn czstotliwo wystpowania kadej z kategorii analizy treci we wszystkich jednostkach tekstu cznie. Std mona obliczy warto oczekiwan wystpienia okrelonej kombinacji dwch kategorii. Porwnuje si czstotliwo wzgldn kadej kombinacji dwch kategorii z odpowiedni wartoci oczekiwana. Jeeli warto wzgldna jest znaczco wiksza lub mniejsza ni warto oczekiwana, fakt ten mona przyj za wskanik ujawniajcej si w tekcie struktury asocjacji poznawczych. Jeeli czstotliwoci wzgldne rni si od wartoci oczekiwanych w stopniu nieistotnym, mona uzna to za wskazwk, e midzy wartoci semantyczn danych kategorii analitycznych nie wystpuje zwizek uwarunkowany struktur asocjacji. Analiza okrele wartociujcych zakad 4 warunki wstpne Wyrnienie wyrae okrelajcych obiekty postaw (OP) i skadniowo z nimi powizanych okrele wartociujcych (OW) te obiekty. Zidentyfikowanie konstrukcji rnych syntaktycznie jako rwnoznaczne. Oceny dokonane przez rne osoby kodujce musz wykazywa wystarczajcy stopie zgodnoci. Znaczenie wyrae wartociujcych nie moe pozostawia wtpliwoci.

Etapy metody okrele wartociujcych: 29

Aby wykluczy wpyw postawy osoby kodujcej na proces analizy, wszystkie obiekty postaw, bdce przedmiotem analizy musz by zastpione semantycznie neutralnymi symbolami. Wszystkie zdania zawierajce neutralne symbole OP przekada si na zdania proste, aby lepiej uwypukli okrelenia OW charakteryzujce OP. Stosuje si dwie formy zda prostych: a) syntaktyczne powizanie OP z czasownikowym lub przymiotnikowym OW np. XY zwyciy; b)syntaktyczne powizanie OP z innym OP, implikujcym ocen wartociujc np. XY pokona przestpc Dla kadego OP, o ktrym badacz chce si dowiedzie jak jest oceniane, sporzdza osobn tabel kodow i nanosi na ni przeksztacone zdania zawierajce dotyczce go okrelenia. W kadym z tych zda ocen OP stanowicego jego przedmiot szacuje si ilociowo. Wartociujc tre kwalifikuje si jako pozytywn lub negatywn oraz okrela si ich intensywno od + 3 do 3. Nadawanie wartociom wag naley do osoby kodujcej. Ustalenie redniej oceny OP, wynikajcej z caego tekstu, wymaga na zakoczenie sporzdzenia indeksu, ktrego warto waha si midzy +3 a 3. Indeks pozwala porwnywa rne teksty. rodkw masowego przekazu z

51. Model analizy ilociowej zawartoci perspektywy socjologicznej G.Gerbnera

George Gerbner zaproponowa nowy schemat studiw - jak to sam okrela - "nad zapisem instytucjonalnego zachowania w przekazach do wielkich i heterogenicznych spoecznoci" [1973: 569]. Wyrnia w nich cztery podstawowe paszczyzny (formy prezentacji), ktre dotycz istnienia, priorytetw, wartoci i relacji zjawisk przedstawianych w symbolicznym wiecie przekazw masowych. Paszczyzna istnienia, dotyczy tego, "co jest" przestawiane w rodkach masowych. Uwzgldnia, wic takie pytania, jak: "Co jest dostpne dla publicznoci?", "Jak czsto?", "W jakich proporcjach?". Mierzy si uwag, z jak rodki masowe zajmuj si rnymi zagadnieniami, wskazujc na ich obecno, frekwencj oraz zoono w caym systemie przekazw masowych. Paszczyzna priorytetw, dotyczy wanoci tematw, wtkw, postaci w systemie ogu przekazw. Podnosi pytanie, Co jest wane?" i analizuje je w kategoriach uporzdkowania, rangowania, skalowania, centralnoci, intensywnoci itp. Mierzy si zatem nacisk, jaki zosta pooony na prezentowane Paszczyzna wartoci, dotyczy systemu wartoci przekazywanego przez og przekazw masowych. S one analizowane pod ktem zawartych nim tendencji. Podstawowe pytania brzmi:, W jakim wietle?", "Z jakiej pozycji?", "Z jakimi skojarzeniami?", "Jak osdzane?" s przedstawiane problemy czy postacie. Mierzy si, zatem ukierunkowanie, tendencyjno oraz jako cech przypisywanych rnym wtkom i zagadnieniom. Paszczyzna, relacji, koncentruje si na najbardziej zoonych asocjacjach w obrbie analizowanego materiau, jak rwnie i na syntezie rezultatw pozostaych wymiarw. Zajmuje si raczej wzorami (modelami), anieli prostymi rozkadami czstotliwoci wtkw, postaci itp. Opisuje on, zatem struktur przekazw w kategoriach zalenoci przyczynowych, logicznych, bliskoci czasowej i przestrzennej, dystansw spoecznych itp. Mierzy korelacje, dokonuje grupowania, odkrywa struktur akcji. Paszczyzny analizy, ich zaoenia, gwne pytania, terminy i miary mona dla wikszej jasnoci uj w formie tabeli, ukazujcej oglny schemat socjologicznej analizy zawartoci przekazw masowych. George Gerbner i jego wsppracownicy przeprowadzili najobszerniejsz jak dotd analiz tego rodka przekazu. Od pnych lat szedziesitych XX wieku badacze ci nagrywali na tamy magnetowidowe i dokadnie analizowali tysice programw telewizyjnych nadawanych w najlepszym czasie antenowym i wystpujce w nich postaci. Uzyskane przez nich wyniki, wzite jako cao, sugeruj, e wiat przedstawiony w telewizji jest jako reprezentacja 30

rzeczywistoci wielce mylcy. Ponadto ich badania wiadcz o tym, e w zaskakujcym stopniu uznajemy to, co widzimy w telewizji, za odbicie rzeczywistoci. (...) Gerbner i jego wsppracownicy, aby zrozumie zwizek midzy ogldaniem telewizji i obrazami w naszych gowach, porwnywali postawy i pogldy naogowych telewidzw (tych, ktrzy ogldaj telewizj wicej ni 4 godziny dziennie) z postawami i pogldami lekko uzalenionych (ogldajcych TV mniej ni 2 godziny dziennie). Stwierdzili... (...) (...) Propagandowej przydatnoci rodkw masowego przekazu w malowaniu obrazu wiata nie przeoczyli potencjalni liderzy. Na przykad mog oni atwo przekona wyborcw do pewnych dziaa z zakresu polityki spoecznej, takich jak zaproponowane przez program pod hasem zabierz si ostro za przestpczo, wic je z lansowanymi w najlepszym czasie telewizyjnym obrazem przestpstw jako czynw popenianych przez psychopatw i ludzi zachannych, zamiast zaj si sytuacyjnymi determinantami przestpczoci, takimi jak ndza i bezrobocie. Wedug Gerbnera [1973: 566]: Analiza zawartoci winna ukazywa watki, tematy, osoby i typy dziaania ukazywane w przekazach masowych. Moe ona dotyczy historii, geografii, demografii, socjologii 'wiata symbolicznego', jaki tworzy og przekazw masowych. Obserwowa moemy ludzi, ktrzy go zaludniaj, problemy, z jakimi si borykaj, losy, ktre s im przeznaczone, wartoci, ktrymi si kieruj. 52. Jakociowa analiza treci stosowana w socjologii przykady bada.

Analiza treci (zawartoci)


1. Kadego dnia ludzie przekazuj sobie wiele komunikatw. Komunikat jest kompletny, kiedy dwie osoby rozumiej te same znaki w ten sam sposb. W procesie komunikowania centralne miejsce zajmuje tre, czyli: Zesp znacze wyraanych za pomoc symboli sownych muzycznych obrazowych plastycznych gestykulacyjnych, ktre s przedmiotem samej informacji. 2. Amatorsko analiz treci uprawia kady czowiek, ktry wiadomie, bez adnego wysiku odbiera przekazy symboliczne. Ta analiza jest nieprofesjonalna, subiektywna , waciwa tylko nam, wielokrotnie sami nie potrafimy okreli w jaki sposb interpretujemy przekazy. Aby badacze mieli moliwo porwna swoje analizy, aby mogli kumulowa wyniki starano si stworzy jednorodn metod, jak jest analiza treci. 3. Definicja analizy treci Berelsona:

Analiza treci (zawartoci) jest technik badawcz suc do obiektywnego, systematycznego i ilociowego opisu jawnej zawartoci komunikatw. Definicja ta jest kopotliwa, poniewa kae badaczowi ogranicza si tylko do jawnej zawartoci przekazw, bez uwzgldnienia tzw. drugiego dna, aluzji, intencji, czy spoecznych reakcji, ktre tekst moe wywoa. Cechy prawidowo wykonanej analizy treci (wg Berelsona): musi uwzgldnia tylko syntaktyczne (skadniowe) i semantyczne (znaczeniowe) aspekty przekazu - analiza treci ogranicza si do przedstawienia treci informacji, nie pokazuje ukrytych intencji, jakie tre ma wyraa i reakcji jakie ma wywoywa; elementy nieobecne w treci przekazu nie mog by analizowane. Obecnie warunek ten zosta odrzucony i analizuje si drugie dno przekazu. musi by obiektywna - kategorie analizy powinny by zdefiniowane tak precyzyjnie, aby rni badacze stosujc je do takiego samego zespou treci, uzyskali takie same wyniki analizy. Wg 31

wspczesnych badaczy fakt, e dwaj badacze otrzymuj te same wyniki przy zastosowaniu tych samych narzdzi jest raczej intersubiektywizmem, a nie obiektywizmem. Dobra analiza treci powinna by obiektywna na poziomie swej rzetelnoci - tzn. taka sama klasyfikacja, tego samego materiau, przez rnych badaczy, w rnym czasie. Ale jeli wemiemy pod uwag cao interpretacji wynikw, zauwaymy, e z tego samego zbioru danych rni badacze wycign rne wnioski i z ich pomoc dokonaj weryfikacji rnych hipotez. Interpretacja wynikw zaley od inwencji, erudycji, nastawienia badacza i jest jak najbardziej subiektywna. musi by systematyczna - cao treci ma by analizowana w terminach wszystkich odpowiadajcych jej kategorii, zmierza to do wyeliminowania analizy czstkowej, stronniczej, w ktrej wybiera si tylko te elementy, ktre potwierdzaj tez badawcz. Wanie ta systematyczno w wyborze materiau zastosowaniu narzdzi, opracowaniu materiaw rni analiz treci od analiz, ktrych dokonuj ludzie na co dzie. musi by ilociowa - okrela si czsto wystpowania lub pomijania danych kategorii. Obecnie badacze uwaaj, e zarwno ilociowe jak i jakociowe procedury maj swoje miejsce w analizie zawartoci. 4. Po tej krytyce wymaga Berelsona stworzono now, uzupenion definicje analizy treci: Zesp technik badawczych umoliwiajcych obiektywny, systematyczny i ilociowy opis przejaww ludzkich zachowa, na podstawie ktrego wnioskuje si o motywacjach i charakterystyce socjologicznej autorw tych przekazw i dedukuje si jakie reakcje przekazy te mog wywoa. a) Pierwsze analizy treci dotyczyy literatury i przekazw religijnych, ale to nas nie interesuje, zajmuj si tym literaturoznawcy. W 1910r na zjedzie socjologw w Niemczech Max Weber postulowa, eby socjologowie czasopimiennictwa posugiwali si noyczkami i cyrklem. Mniej wicej w tym samym czasie przy Szkole Dziennikarskiej Uniwersytetu Columbia badano tre czasopism amerykaskich. Prawdziwym prekursorem by Lazersfeld, ktry zajmowa si analiz prasy i propagandy w czasie I wojny wiatowej. II wojna wiatowa przyniosa analiz przekazw i periodykw, aby wykry i zdemaskowa orodki sprzyjajce Hitlerowi. Dokonywano wtedy analizy rozkadw tematw korzystnych dla wroga, porwnywano pisma i audycje radiowe, sownictwo. Po II wojnie wiatowej tej samej techniki uywano do analizy propagandy komunistycznej. Rozwj komputeryzacji, badanie przekazw ikonograficznych, a nie tylko sownych i rozwj analiz semiotycznych (znaczeniowych) spowodoway rozwj analizy treci. b) Obecnie techniki analizy treci stosuje si do badania zawartoci: ksiek, gazet, opowiada. filmw, programw informacyjnych, fotografii, komiksu, karykatury, itp. Stosuje si nie tylko do materiaw drukowanych, ale take do analizy korespondencji, gestykulacji, TV, radia, dokumentw politycznych, itd. c) Materiaem badawczym w analizie zawartoci jest tre i forma przekazu. Przedmiotem bada nie jest jednak przekaz ze wzgldu na samego siebie, ale zwizki zachodzce miedzy nim, a pozostaymi elementami procesu komunikacyjnego. Analizujc przekazy i porwnujc je ze sob mona ujawni i okreli nastpujce zwizki: Zwizki midzy cechami przekazu (forma, tre) a waciwociami (spoecznymi, psychicznymi) nadawcy: Klasycznym przykadem s tutaj studia nad osobowociami politykw, np. porwnanie stylu przemwie Hitlera i Roosvelta dokonane przez Whitea (1949); porwnanie osobowoci Kennedy'ego, Nixona i Chruszczowa (Sheidman 1963); wykazanie egocentryzmu de Gaulle'a na podstawie czstoci uycia zaimkw: "ja", "mj". Celem moe te by ujawnienie politycznych orientacji autorw (w przypadku wytworw zbiorowych jak np. prasa): studia nad profaszystowskimi sympatiami niektrych pism. 32

Zwizki midzy treci przekazw a rzeczywistoci: Gwnie w celu ujawnienia wiadomych lub niewiadomych deformacji obrazu wiata, a tym samym ukazanie swoistej optyki danego typu przekazw, np. zestawia si sprawozdania z rnych pism o tym samym wydarzeniu i porwnuje z opisem odnotowanym przez obiektywnych obserwatorw. Zwizki midzy treci i form przekazw a kanaami komunikacji: Tego typu analizy podobne s do badania zwizkw miedzy treci i form przekazw a kanaami (przekanikami), ktrymi s transmitowane. Porwnuje si wwczas rne rodzaje przekanikw, np. podobiestwa i rnice informacji w prasie, radio i tv tego samego kraju, albo te podobiestwa i rnice serwisu informacyjnego rnych dziennikw. Celem moe by ustalenie tzw. modelu przekanika, tj. ukrytej struktury tematycznej i formalnej przekazw majcych wspln genetyczn i instytucjonaln podstaw (np. pochodzcych od jednego zespou redakcyjnego, czy jednej instytucji). 53. Dane urzdowe jako rdo bada empirycznych w socjologii (na podstawie tekstu Antoniego Suka). Mona podejmowa badania z zakresu nauk spoecznych poprzez wykorzystanie danych urzdowych. Dane urzdowe stanowi kategori rde zastanych przez badacza. Nie s wywoywane w laboratorium czy w terenie. rdem, w ktrym dane urzdowe s zawarte s dokumenty materiay pisane. Jednak nie te cechy decyduj o swoistoci tych rde badawczych poniewa pierwsza z w/w cech odnosi si rwnie np. do materiaw prasowych a druga np. materiaw biograficznych. O ich swoistoci decyduje to, e s produktem dziaalnoci instytucji. Dane urzdowe s bardzo zrnicowane. Oto wymiary tego zrnicowania: Istotna cz danych urzdowych powstaje w instytucjach wyspecjalizowanych w ich zbieraniu Gwny Urzd Statystyczne, Urzd Stanu Cywilnego. Poza tym powstaj w instytucjach o odmiennych zadaniach jako produkt uboczny ich zasadniczej dziaalnoci administracja pastwowa, kocioy i fabryki, szkoy, suba zdrowia, sdy, policja, wojsko. Dane urzdowe rni si w wymiarze dynamicznym. Jedne s wynikiem cigej rejestracji zdarze dane o ruchu naturalnym ludnoci, inne stanowi zapis wydarze pojawiajcych si w okrelonym rytmie wyniki wyborw, dane o liczebnoci sezonowych wydarze. Dane urzdowe dotycz rnych poziomw analizy socjologicznej. Zarwno poziomu indywidualnego (nie chodzi o jednostk ludzk, lecz pewien element zbiorowoci-np. instytucja w badaniach zbioru instytucji)) ale zazwyczaj chodzi o poziom zbiorowoci np. spoeczestwa. Dane urzdowe to najczciej dane obiektywne. Rejestruj one zachowania /np. chodzenie do kocioa/, atwo rozpoznawalne atrybuty /np. wielko posiadanego mieszkania/, a nawet dyspozycje /np. umiejtno czytania i pisania/. Szczeglnym rdem materiaw urzdowych s akty normatywne-przepisy prawne, regulaminy, statuty. 54. Interpretacja danych urzdowych. W rdach danych urzdowych mona wyrni trzy warstwy znaczce: treci wypowiedziane explicite treci przemilczane form wypowiedzi-elementy pozatreciowe.

Najczciej wykorzystuje si treci wypowiedziane explicite. Z treci danych urzdowych wnioskuje si czsto o tym, o czym mwi si wprost. Interpretacj sprowadza si wwczas do 33

odebrania tych informacji - np. informacja o tym, e w 1980 r studiowao 17 % modziey mwi nam o powszechnoci studiw. Ciekawsze s sytuacje w ktrych z treci dokumentu dowiadujemy si o zjawiskach, o ktrych dokument nie mwi wprost. Dane s wskanikami znacznie szerszych obszarw zjawisk ni te, do ktrych si wprost odnosz. Mona wyrni dwie sytuacje: wskanik stanowi element szerszego syndromu, np. tendencja do zwierania maestw mieszanych w spoecznoci zrnicowanej etnicznie jest skadow szerszego procesu integracji midzygrupowej, obejmujcego np. redukcj wzajemnych uprzedze, nasilenia kontaktw spoecznych, unikanie aktw wrogoci. Odsetek maestw mieszanych staje si tu wygodnym, bo udokumentowanym ju urzdowo, czciowym wskanikiem definicyjnym integracji. wskanik nie jest elementem zjawiska indicatum. Chodzi o wnioskowania czce zjawiska, ktre z pozoru wydaj si niezwizane ze sob np. w badaniach nad stratyfikacj spoeczn zaczto korzysta z danych antropologicznych, m.in. z pomiarw wzrostu poborowych, dokonywanych przez komisje lekarskie. Dwie kolejne warstwy znaczce dokumentw urzdowych maj, zwaszcza w socjologii, nieporwnanie mniejsz wag ni warstwa treci wypowiedzianych explicite. Podstaw wnioskowania o zjawiskach spoecznych moe by milczenie, brak danych. Wyrnia si tutaj dwa rodzaje wnioskowania: Z braku danych o zjawisku wnioskuje si o jego niezajciu to tzw. wnioskowanie z milczenia. Milczenie moe by rozumiane take wziej jako mniej lub bardziej wiadome powstrzymywanie si od mwienia, przemilczenie.

W dokumencie obok treci wypowiedzianych i niewypowiedzianych istniej jeszcze elementy pozatreciowe. Chodzi tutaj o takie aspekty dokumentw jak : jzyk, w ktrym informacje sformuowano, czy nawet gatunek papieru, na ktrym je zapisano. 55. Zastosowanie danych urzdowych w badaniach. Zastosowanie danych urzdowych w socjologii jest praktycznie nieograniczone. Naley jednak pamita o kilku podstawowych funkcjach:

Dane urzdowe mog peni funkcj heurystyczn. Stanowi one wwczas rdo problemw i hipotez badawczych.. Suek zaznacza, e dane urzdowe s lepsze od danych tworzonych przez socjologa, gdy s one niejako naturalnym produktem ycia spoecznego. Dane urzdowe mog suy poredniej obserwacji zjawisk spoecznych. Jest to bardzo wane, poniewa nie zawsze istnieje moliwo prowadzenia obserwacji bezporedniej, np.: 1) kiedy socjologa interesuj zjawiska minione, historyczne, 2) kiedy zjawiska spo. maj charakter abstrakcyjny, ukryty, a o ich nateniu wnioskuje si na podstawie obserwowalnych objaww, 3) kiedy socjolog prowadzi badania na duej zbiorowoci, spoeczestwie globalnym; do tej kategorii nale wskaniki ruchu naturalnego, frekwencji wyborczej, praktyk religijnych itp. Dane urzdowe s dobrym materiaem do badania zjawisk o charakterze procesualnym, zmiennych w czasie, dugofalowych, trwajcych od pokole, gdy dane te, jeli nawet nie s jedynym rdem informacji, s prowadzone duej ni statystyki sporzdzane przez socjologw. 34

Dane tego rodzaju mog weryfikowa rne hipotezy o zalenociach midzy zmiennymi, np. Alicja Roehirich posuya si danymi urzdowymi chcc wyjani zalenoci midzy urbanizacj a konsumpcj lekw psychotropowych. Za jednostk analizy obraa wojewdztwa, zmienn niezalen mierzya z kolei na podstawie danych uzyskanych z centrali handlu lekami.

Analiza danych urzdowych pozwala take na opisanie normatywnych zasad ycia spoecznego, ktre z kolei jako pojawiajce si lub zanikajce fakty spoeczne mog by pewnymi wskanikami szerszych zjawisk spoecznych. Znajomo normatywnych ram ycia spo. umoliwia take zrozumienie wielu zachowa spoecznych. Adam Podgrecki na przykadzie Zakonu Jezuitw, a konkretnie reguy zakonnej, ukaza jak organizacje religijne urabiaj osobowo swoich wychowankw. 56. Ograniczenia i trudnoci w korzystaniu z danych urzdowych. Mimo wielu zalet danych urzdowych socjologowie korzystaj z nich rzadko. Wynika to z nastpujcych powodw:

Wielu danych urzdowych mogcych by prb odpowiedzi na pytania socjologiczne brakuje Socjologowie nie wiedz, e dane, ktre s im potrzebne, istniej,. Wynika to z faktu, e brakuje systematycznego ewidencjonowania danych, stworzenia czego na ksztat banku danych i publikowania ich zasobw, Wiele danych urzdowych nie jest dostpnych socjologom, co motywowane jest wzgldami tajemnicy pastwowej czy trosk o zapewnienie anonimowoci obywatelom. Dane urzdowe nie s zbierane dla socjologicznych analiz, dlatego posiadaj one urzdowy charakter kategoryzacji danych.

Instytucje zajmujce si pozyskiwaniem danych nie musz stosowa si do zasad metodycznych, dlatego socjologowie nie znaj okolicznoci zapisu danych urzdowych, co utrudnia interpretacje zgromadzonego materiau. Dane urzdowe maj charakter selektywny, nie opisuj caej zbiorowoci ale zaledwie pewien jej fragment. Dzieje si tak zwaszcza wtedy, gdy dane maj charakter urzdowy i zachoway si tylko w czci. Pojawia si wtedy problem reprezentatywnoci.

Socjologowie rzadko korzystaj z danych urzdowych, gdy maj uzasadnione wtpliwoci co do kwestii ich rzetelnoci. Instytucje czy firmy mog dostarcza danych pokazujcych je z dobrej strony. Warto jednak pamita, e istnieje pozytywna korelacja midzy wartoci danych a postpami demokratyzacji: stopie zaufania obywateli do instytucji pastwowych ma wpyw na rzetelno udzie- lanych tym instytucjom informacji a dziaanie rnych form kontroli spoecznej ogranicza zakres fikcji w urzdowej sprawozdawczoci. Problem dla socjologw stanowi take ograniczona porwnywalno tych danych. Wypywa to z kilku rde: 1) dane z rnych okresw, obszarw czy grup mog rni si stosowanymi definicjami i zasadami klasyfikacji rejestrowanych faktw, 2) Dane z porwnywanych okresw lub obszarw rni si mog sprawnoci i rzetelnoci urzdowej rejestracji badanych zjawisk, 35

3) Niekiedy reformy spo. mog by rdem problemu porwnywalnoci danych. Legalizacja pewnych zachowa, dotd nielegalnych, prowadzi do ich ujawnienia, a delegalizacja do ich ukrywania

Charakter danych urzdowych jest agregatowy. Moe to, cho nie musi zniechca do korzystania z danych urzdowych socjologw, ktrzy poszukuj danych indywiduowych,. 57. Wywiad jako metoda badawcza, oglna charakterystyka i klasyfikacja.

Wywiad najoglniej jest on rozmow kierowan, w ktrej bior udzia co najmniej dwie osoby respondent i prowadzcy wywiad. Jest to rozmowa, ktrej celem jest uzyskanie okrelonych informacji od respondenta. Technika ta pozwala na jednoczesne stosowanie innej obserwacji. J. Lutyski wyrnia 5 typw wywiadu: 1. swobodny mao ukierunkowany, 2. swobodny ukierunkowany, 3. swobodny ze standaryzowan list poszukiwanych informacji, 4. kwestionariuszowy o mniejszym stopniu standaryzacji, 5. kwestionariuszowy o wikszym stopniu standaryzacji. WYWIADY: 1. Ustne i pisemne. 2. Skategoryzowane (czyli tzw. kwestionariuszowy, gdy respondent odpowiada na pytania zadawane przez badacza, badany nie moe zmieni sw uytych w okrelonych pytaniach) i nieskategoryzowane (jest to wywiad prowadzony w sposb swobodny, wywiad ten nie pozwala na uzyskanie danych porwnywalnych czyli danych o charakterze ilociowym, lecz umoliwia zebranie tych danych, ktre ukazuj okolicznoci i uwarunkowania ksztatowania si okrelonych opinii i postaw poszczeglnych respondentw); 3. Jawne i ukryte; 4. Indywidualne (prowadzone z jedn osob) i zbiorowe (prowadzone z wiksz iloci respondentw przy ich jednoczesnym uczestnictwie); 5. panelowe. 58. Wywiad swobodny charakterystyka, typy. 59. Wywiad swobodny ze standaryzowan list poszukiwanych informacji. 1. W tym typie wywiadu ankieter nie dysponuje list pyta, jest jednak poinstruowany o tym, jakie informacje ma zdoby. Pytania wic moe przeformuowywa i zmienia ich kolejno. Take sposb prowadzenia tego wywiadu nie jest ujednolicony. Wywiad ten nazywamy standaryzowanym bez formularza, albo swobodnym ze standaryzowan list poszukiwanych informacji. Lista ta peni podstawow rol przy instruowaniu ankieterw co do zakresu i charakteru poszukiwanych przez badacza informacji. Ankieter powinien pozyska wszystkie informacji z listy. Lista musi spenia nastpujce warunki: lista poszukiwanych informacji musi by zamknita,

36

poszukiwana informacja musi by przedstawiona w postaci zdania rozcznego i wyczerpujcego zbioru alternatyw; uzyskanie informacji polega wic na zaklasyfikowaniu konkretnego przypadku do odpowiedniej kategorii, kada alternatywa zbioru musi by sformuowana w sposb jednoznaczny i konkretny. 2. Badacz moe skonstruowa przykadowe wzory pyta dla respondenta. Uatwiaj one mniej dowiadczonym ankieterom prowadzenie wywiadu. O zapisie informacji decyzje podejmuje badacz. Jeli nie zaley mu na zapisie ilustrujcym( rejestrujcym) moe zastosowa zapis kategoryzujcy. Wymaga to przygotowania tzw. karty zapisu wywiadu, na ktr przenosi si w postaci symboli zestandaryzowan list poszukiwanych informacji. Karty te naley wypeni tu po przeprowadzeniu wywiadu. 3. Ankietera naley dobrze przeszkoli przed wypuszczeniem w teren. Musi on zapamita list poszukiwanych informacji, nie moe wyciga adnego formularza, gdy to uniemoliwia mu prowadzenie swobodnej rozmowy z respondentem. W badaniach wykorzystujcych t metod bardzo wane jest wczeniejsze przygotowanie ankieterw. Niebezpieczestwem tego typu bada jest schematyczne prowadzenie wywiadu, znuenie ankieterw, co powoduje, e nie indywidualizuj oni sposobu prowadzenia wywiadu. 4. Wywiad swobodny ze standaryzowan list poszukiwanych informacji stosowa mona: gdy przedmiotem badania s zjawiska zoone i wielowymiarowe, gdy problematyka bada jest draliwa, gdy bada si zbiorowo wew. zrnicowan, np. pod wzgldem wyksztacenia, gdy bada si zbiorowo nastawion niechtnie do wszelkich formularzy. Technika ta jest stosunkowo rzadko stosowana i wydaje si, e jej szersze zastosowanie jest niemoliwe z powodu duych wymaga wobec ankietera.

60. Pogbiony wywiad grupowy (fokus) oglna charakterystyka 1. Fokus to pogbiona rozmowa prowadzona przez moderatora, ktrego zadaniem jest ukierunkowanie wywiadu na okrelony temat. W fokusie uczestniczy zwykle od 7 do 9 osb. Podoe teoretyczne tej metody stanowi dwa obszary wiedzy: a) metodologia bada jakociowych(obserwacja, techniki projekcyjne, wywiady pogbione) oraz b) psychologia spoeczna. Czas trwania wywiadu waha si od 1,5 do 2 godzin. Robert Merton i Paul Lazarsfeld jako pierwsi opisali t metod. Sami wykorzystywali j do testowania programw radiowych, a po II wojnie wiatowej do badania materiaw szkoleniowych i propagandowych przeznaczonych dla amerykaskich onierzy. Fokusy zaczy by wykorzystywane w latach 50 w badaniach marketingowych, z czasem zaczto je take stosowa w socjologii i psychologii do badania potrzeb, motywacji, osobowoci. Zjawisko nazwane dynamik grupy, ktre zakada, e wpyw innych osb modyfikuje zachowanie jednostki, ley u podoa dziaania zogniskowanych wywiadw grupowych. 2. Fokus naley i mona prowadzi: przed badaniam ilociowymi - generowanie pomysw, hipotez do badania ilociowego, poszukiwanie pyta do kwestionariusza, po badaniach ilociowych- wyjanienie uzyskanych wynikw, pogbianie, zrozumienie nieoczekiwanych rezultatw, niezalenie od bada ilociowych eksploracja nowych obszarw, tworzenie i testowanie nowych pomysw, np. koncepcje pozycjonowania, badanie reklamy. 37

3. Warto pamita, e w fokusie nie powinny pojawia si pytania badawcze dotyczce indywidualnych dowiadcze, gdy obecno innych moe utrudnia wypowiedzi na tematy intymne. Jednak nie zawsze si tak dzieje. Czasem obecno innych pomaga w mwieniu o swoich odczuciach. Naley zawsze bra pod uwag komfort osb badanych. Specyfika fokusw moe by zarwno zalet, jak i wad., gdy dynamika grupy moe wpywa korzystnie na zdobywanie informacji, ale moe te utrudnia ich pozyskiwanie. 61. Zasady przygotowania bada fokusowych 62. Scenariusz wywiadu jako narzdzie badawcze w badaniach fokusowych. Czas rekrutacji jest tez momentem na przygotowanie przez moderatora scenariusza do badania i materiaw badawczych. Scenariusz badania jest planem wywiadu okrelajcym gwne zagadnienia, ktre powinny zosta omwione wraz z okreleniem czasu, ktry powinien by przeznaczony na przedyskutowanie tych zagadnie. Scenariusz wywiadu przygotowuje moderator na podstawie informacji dostarczonych przez klienta. Wane jest by klient precyzyjnie okreli cel badania, by moderator dobrze go zrozumia, czu si z nim komfortowo oraz by cele badania byy dla niego jasne. Scenariusz powinien by konsultowany z klientem jest to sposb weryfikacji. Czasem klient sam konstruuje scenariusz. Scenariusz badania jakociowego nie jest ankieta z pytaniami ale jedynie determinuje kierunek dyskusji, dlatego przy ukadaniu scenariusza waniejsze jest skoncentrowanie si na celach badawczych i zagadnieniach, ni na sformuowaniu konkretnych pyta. Gdy moderator zna cel pyta, w przypadku, kiedy pytanie jest niezrozumiae, moe je przeformuowa. Niektrzy klienci nie ujawniaj rzeczywistych celw badania, a jedynie zestaw pyta, oczekujc, e zada je grupie w identycznej formie. W takiej sytuacji lepiej przeprowadzi badanie ilociowe. Jeeli moderator (m) skupia si na treci pyta, a nie na celach badania, zaburzona jest dynamika grupy a wywiad jest mao swobodny. Scenariusz ukada zgodnie z logiczn kolejnoci pojawiajcych si problemw! wtedy przejcia midzy pytaniami s naturalne. Przy dobrym scenariuszu czasem zagadnienie zwizane z kolejnym pytaniem pojawia si samo, spontanicznie w dyskusji. Scenariusz nie powinien zawiera zbyt duo pyta. Utrudnia to prac m, ktry musi szuka pyta i moe wtedy nie sucha uczestnikw. Nie ma sensu dosownego zapisywania pyta, ktre chce si zada, bo to rozprasza i powoduje sztuczno sytuacji. Dowiadczony m dobrze rozumiejcy problem badania czsto prawie nie potrzebuje scenariusza. Niektrzy moderatorzy uwzgldniaj w scenariuszu plan czasowy (ile minut ma by powicone kademu zagadnieniu): - pomaga to w komunikacji z klientem jest to wiadomo, ktre pyt. klient uwaa za wazne - pomaga to w sprawniejszym prowadzeniu wywiadu Nie naley jednak cile trzyma si zaplanowanego czasu, wyduenie jakiego tematu moe przynie cenne inf. Cechy charakterystyczne scenariusza zogniskowanego wywiadw grupowych: ramowy zapis wtkw do dyskusji skoncentrowany wok problemw a nie pyta z okrelonymi ramami czasowymi na poszczeglne zagadnienia atwy do zapamitania i korzystania z niego nie duszy ni 1-2 strony 38

Przy planowaniu wywiadu naley pamita, e trwajce 1,5h spotkanie, w ktrym bierze udzia 8 10 osb, pozwala na pogbione omwienie 3 4 obszarw tematycznych; wicej moe powodowa zbyt powierzchowne ich omwienie. W kadym obszarze tematycznym powinno si zaczyna od pyt. oglnych powoli przechodzc do szczegowych. Pytania powinny by uoone w kolejnoci wynikajcej z ich znaczenia dla badania. Najwaniejsze problemy w pierwszej kolejnoci, kiedy badani maj jeszcze energi do mwienia, a nie kiedy s ju zmczeni.. Jednak nie na samym pocztku, bo grupa potrzebuje czasu na poznanie si, a w konsekwencji na swobodne prowadzenie dyskusji. Scenariusz jest w duym stopniu odzwierciedleniem stylu moderatora dlatego wane by m komfortowo czu si z tym narzdziem badawczym. Stopie ustrukturalizowania wywiadu zaley od indywidualnej preferencji m i klienta oraz od tematu, celu bada. Fokusy o wikszej strukturze stosuje si rwnie, gdy dotycz stosunkowo znanego zagadnienia, dziki czemu mona dokadnie okreli, jakie pytania powinny zosta zadane. Jeeli obszar badnia jest nowy i niewiele wiadomo na dany temat, a celem jest eksploracja jakiego nieznanego problemu, czsto przeprowadza si fokusy o luniejszej strukturze. Scenariusz w tej sytuacji jest oglny, czsto brak w nim konkretnych pyta, bo trudno je przewidzie Swobodne i logiczne poruszanie si w obszarze bdcym przedmiotem bada, wiadczy o dowiadczeniu moderatora. Fokusy o luniejszej strukturze s trudniejsze do analizowania wymagaj wikszego dowiadczenia badacza. Czasami, szczeglnie w kontekcie bada koncepcji reklamowych i pozycjonowania, mona si spotka z dynamiczn form wywiadu z grupy na grup zmieniany jest scenariusz badania i dobr szczegowych problemw do omwienia oraz czas powicony poszczeglnym zagadnieniom jest na bieco dostosowywany do informacji uzyskanych w poprzedniej grupie; takie badanie ma zazwyczaj form 1-2 dniowych sesji, w trakcie ktrych przeprowadzane s 3 6 fokusw. Midzy grupami s przerwy przeznaczone na podsumowanie wynikw. 63. Rola moderatora w badaniach fokusowych. Moderator jest osoba prowadzc zogniskowany wywiad grupowy. M nie przejmuje odpowiedzialnoci za wydarzenia zachodzce w grupie, pozostawia swobodny bieg sprawom, czasami jednek wkracza, ukierunkowujc akcj tak, by skuteczniej zdaa do osignicia celw. Sam nie uczestniczy w niej zbyt aktywnie, nie mwi o swych odczuciach, ale podsuwa nowe propozycj pobudzajce grup do dyskusji. Rola moderatora polega na ledzeniu i koordynowaniu dyskusji. troszczy si by ujawnione zostay rozmaite pogldy. Nie dy autorytatywnie do okrelonego rozwizania ani nie opowiada si tylko za jednym tylko zaproponowanym przez innych rozwizaniem; sprawi raczej swoimi uwagami, e problem zostanie rozpatrzony wieloaspektowo. M nie narzuca swojego zdania, nie odmawia przyjcia z pomoc, nie naraa grupy na frustracj np. gdy z niepewnoci czy braku wiedzy grupa bezradnie traci czas. M ingeruje posugujc si odpowiedni technik i zaraz si wycofuje by grupa pracowaa samodzielnie; nie przejmuje roli dydaktycznego przywdcy, przekazuje problem grupie: a co grupa o tym sdzi?. 64. Dobr respondentw w badaniach fokusowych.

39

1. W badaniach jakociowych dobr prby jest celowy i podporzdkowany problemowi badania (np. konsumenci kawy rozpuszczalnej albo osoby korzystajce z biur podry). 2. Badania jakociowe skadaj si najczciej z kilkunastu wywiadw indywidualnych bd kilku grup fokusowych (co daje cznie od kilkunastu do kilkudziesiciu uczestnikw badania, aczkolwiek w przypadku bada fokusowych przy okrelaniu wielkoci badania naley raczej operowa liczb grup, a nie liczb osb). 3. Uczestnicy s natomiast dobierani na podstawie specyficznych dla danego badania kryteriw celowych, ktre charakteryzuj populacj bdc obiektem badania. Ze wzgldu na specyficzny dobr prby wyrniamy: - wywiady z grupami konfliktowymi- dobiera si ludzi tak, by rnili si pod wzgldem okrelonej cechy np. palacze i niepalcy - wywiad z grupami pokrewnymi- np. batoniki czekoladowe i czekoladki, grupy rni si pod danym wzgldem nieznacznie, wystpuj subtelne rnice - wywiady konfrontacyjne- np. badania producentw i konsumentw okrelonego towaru 65. Zasadnicze korzyci z bada fokusowych (5 S) 1. Respondenci zachowuj si, a nie mwi o tym, jak bd si zachowywa w przyszoci. Fokus organizowany jest tak, by uchwyci teraniejsze zachowania. 2. Otoczenie respondenta wywiera na niego presje, jednoczenie dany respondent, jako czonek grupy fokusowej te wywiera wpyw na innych. S to badania naturalne, mamy do czynienia ze spoecznym oddziaywaniem. 3. Przy dobrze prowadzonym fokusie atmosfera jest bardziej szczera i otwarta ni w przypadku wywiadu indywidualnego, przebywanie w grupie sprzyja zachowaniom spontanicznym, naturalnym. 4. W badaniach fokusowych jzyk narzucony jest przez respondentw charakteryzujcych si okrelonymi cechami. Dziki temu socjolog moe dotrze do sposobu wyraania opinii przez dan grup, do jzyka, jakim posuguj si respondenci, ma moliwo sprawdzenia, jak pewne pojcia funkcjonuj w danej spoecznoci. 5. Wyniki bada fokusowych pojawiaj si nawet kilka dni od zaprojektowania badania i s to badania stosunkowo tanie. 5S a) synergy- wsplny wysiek grupy, efekt synergiczny, wsplne dziaanie, oddziaywanie; efekt nie jest suma dziaa jednostkowych, raczej ich iloczynem b) snowball- efekt kuli niegowej; proces acuchowy: wyzwalanie opinii innych; wyraanie opinii przez jednego uczestnika wywouje reakcje w postaci wypowiedzi innych osb c) stymulacja- wzajemne motywowanie czonkw grupy do udzielania informacji, odgrywania roli d) security- grupa fokusowa daje ludziom poczucie bezpieczestwa, mniej chodzi o opini indywidualna, o indywidualn postaw, bardziej o postaw grupow; grupa fokusowa jest odpowiedzialna za ostateczn kreacj, pogld e) spontaniczno- wyzwalana przez dobrego moderatora 66. Techniki projekcyjne w badaniach fokusowych. W badaniach fokusowych czsto wykorzystuje si techniki projekcyjne: 40

Projekcja polega na tym, e osoba wyrzuca z siebie sytuacje i waciwoci, z ktrymi si nie zgadza, przypisuje je rodowisku, innym. Jest to przeniesienie, czsto nieuwiadomione Jednym z pierwszych bada gdzie wykorzystano techniki projekcyjne, byo badanie kawy rozpuszczalnej:) w tym przypadku badania na prbach lepych, czyli takich, w ktrych respondenci nie orientuj si ktra marka to ktra, pokazaa e nie rozrniaj oni smakw odpowiednich dla danych marek. Techniki projekcyjne stosuje si, gdy istnieje podejrzenie, e waciwoci ukryte, niejasne odgrywaj du rol, a nie istnieje inny sposb dotarcia do nich. Focus korzysta z technik projekcyjnych:

gdy badane s kwestie draliwe, gdy dotycz one tabu, o ktrych ludzie niechtnie chc rozmawia, np. sytuacji intymnych, trudnych, gdy osoby biorce udzia w focusie nie uwiadamiaj, nie zdaj sobie sprawy z jakich spraw, problemw; gdy na dany temat trudno jest mwi (np. z braku odpowiedniego sownictwa, nieumiejtnoci nazwania danego stanu itp. gdy badana kwestia dotyczy spraw odlegych w czasie, np. o kilka lat; dodatkowo, gdy grupa okazuje si trudna (czyli np. osoby nie chc mwi, bra udziau w rozmowie).

Metody projekcyjne: 1. metody skojarze sownych: metoda skojarze swobodnych metoda skojarze kontrolowanych 2. metody uzupenie: zda opowiada 3. metody konstrukcji: testy rysunkowe testy obrazkowe 4. metody wyobrae: metoda osoby trzeciej metoda personifikacji i animizacji metoda ekspresji

ad.1) METODY SKOJARZE SOWNYCH - respondent ma poda skojarzenia dotyczce sowa podanego przez badacza. m. skojarze swobodnych - dotycz jednego sowa, np. skojarzenia sowa socjologia, moe dotyczy nazwisk, firm. m. skojarze kontrolowanych - respondenci dostaj spis skojarze ju przygotowanych, z ktrego maj oni wybra swoje skojarzenia. ad.2) METODY UZUPENIE - w zdaniach lub opowiadaniach zostawia si luki i prosi si o ich uzupenienie lub prosi si o dokoczenie rozpocztego zdania ad.3) METODY KONSTRUKCJI test rysunkowy - dodaje si dymki z rozmow i naley jeden z dymkw uzupeni; jest to rysunek osb, ktre ze sob rozmawiaj; uzupenia si dymek z odpowiedzi lub dymek z mylami. Wykorzystuje si je do bada wartoci, nastawie, pogldw, dystansw. test obrazkowy - respondenci maja si wypowiada na temat sytuacji czsto kontrowersyjnej, przedstawionej na zdjciu, obrazku; czasami maja je tylko opisa. 41

ad.4) METODY WYOBRAE - ujawnia potrzeby, postawy, pogldy nieuwiadomione, ukryte; ujawnia pewne stereotypy, spostrzeganie pozycji zawodowych ich cechy charakterystyczne. test wizerunkowy - przedstawia si respondentom pewne zestawy fotografii; mog one by stae dla pewnych grup, osb (np. dla starszych) lub cigle inne, zmienne. Respondenci maja przyzna tym fotografiom osb pewne cechy, jakie konkretne charakterystyki, a nastpnie uzasadnienie takiego opisu danej postaci. test personifikacji i animizacji - suy do ujawniania wartoci, rzeczywistych wizerunkw, ideaw itp. Polega na przypisywaniu cech ludzkich lub zwierzcych rnym cechom, ideaom, np. test chiskiego portretu. Metody te wykorzystuje si bardzo czsto przy badaniach marketingowych. Respondenci przypisuj skojarzenia zwizane ze zwierztami , ludmi, nastpnie tumaczy si skojarzenia. Przy technikach projekcyjnych b. istotna jest pniej rozmowa na temat wasnych skojarze, wizerunkw, opowiada itp. Ludzie powinni rozmawia, dzieli si z innymi wasnymi skojarzeniami, rysunkami itp. Ponadto pomagaj one wypowiedzie si w sposb niekoniecznie naukowy; gdy respondent nie potrafi inaczej wypowiedzie si, nazwa tego co czuje, myli. test party game - prezentuje si grup produktw respondentom, ktrzy maj sobie wyobrazi, e te produkty s uczestnikami jakiej imprezy , a nastpnie maj opisa te osoby- produkty, ich zachowania itp. Bada si w ten sposb relacje midzy produktami, dystanse, wpywy midzy markami. test familijny - respondenci wyobraaj sobie, e dane produkty s poszczeglnymi czonkami rodziny (ojciec, matka, syn, ciocia) i przypisa im jakie cechy; test ten bada to samo co test party game. metoda ekspresji - wykorzystuj zdolnoci, talenty respondentw, angauj respondentw najbardziej, s bardzo czasochonne, stymuluj kreatywno, twrczo respondentw, np.: metoda zwierciada- respondent wyobraa sobie jaki produkt jako drzwi, nastpnie je otwiera i wyobraa sobie co jest za nimi. test psychoterapii- respondenci maj wcieli si w jak role i nastpnie j odegra test marki- respondenci konstruuj marki, nastpnie analizuje si te marki; test kolaowy- przygotowuje si kola ( obrazujemy, np. produkt, konsumenta tego produktu) 67. Metoda sondaowa badania opinii publicznej. Jedna z podstawowych metod socjologii empirycznej speniajca nastpujce cechy: dane o jednostkach badania s gromadzone albo za pomoc techniki wywiadu kwestionariuszowego albo za pomoc jakiej techniki ankietowej bada si prb pobran z szerszej populacji tak aby mona byo przenie wnioski z prby na populacj (kada badana jednostka traktowana jest jednakowo spoeczestwo jest zbiorem jednostek) rezultaty zadania opracowywane s w sposb ilociowy, statystyczny

Badania sondaowe to badania opinii publicznej, inne nazwy : badania surveyowe, badania pollingowe, badania demoskopowe, opiniometria

42

Geneza surveyw 1. Ruch surveyowy XIX XX wiek badanie okrelonego zagadnienia na okrelonym terenie, survey lustracja, survey podejmowany by w celach praktycznych, reformatorskich, przez ludzi nie zwizanych z nauk, obiektywne rozeznanie sytuacji w celu podjcia reformy byo moliwe przez survey; Cel praktyczny; Badania prowadzone w sposb bardzo dokadny z du inwencj; Stworzenie rudymentw bada surveyowych; 2. Stany Zjednoczone: sondae spoeczne spoecznoci lokalnych; Tematyka badawcza wynikaa z problemw dnia codziennego ; W tych sondaach brali udzia naukowcy; pojawio si zainteresowanie badaniami ze strony badaczy akademickich; System praktyczny USA wymaga stworzenia metod bada preferencji pogldw i opinii spoeczestwa; 3. Lata 30 - pojawiy si pierwsze pollingowe badania opinii publicznej; rozwina si metoda reprezentatywna; 1935r. Instytut Badania Opinii Publicznej Gallupa; W tych latach wyksztacia si rola spoeczna respondenta, ktra bya traktowana przez ludzi jako cz skadowa roli obywatela; 4. Konieczno opisania zachowa konsumenckich, oraz konieczno konstruowania skutecznych kampanii reklamowych; aktywnie wczyli si w te badania naukowcy Lazarsfeld; 5. Filozofia neopozytywistyczna, ktrej zaoenia ugruntoway miejsce surveyw jako metody socjologii empirycznej;
68.

Historia bada sondaowych w Polsce.

1906r. Uniwersytet Jagielloski (Rybarski) badanie przekona studentw A.Znaniowski (?) przebada robotnikw S.Czarnowski: badania na prbce reprezentatywnej spoeczestwa polskiego 9000 osb Okres wojenny: Sekcja Badawcza Szarych Szeregw badaa opinie i nastroje przed powstaniem warszawskim; wynik: poczucie bezsiy Po wojnie: I.Nowakowska badaa rodowisko wracajcych do Polski ydw (nie by to okres dobry na badania opinii, poniewa ydzi leczyli si z traumy wojny) W latach 50. nie przeprowadzano bada 1957r. wznowienie bada powsta orodek bada przy Polskim Radio (badania nowatorskie S.Nowaka badanie postaw warszawskich studentw; jedno z pyta: Czy chciaby, aby wiat poszed w kierunku jakiej formy socjalizmu?; wyniki: 68% studentw odpowiedziao tak. Badania powtarzano parokrotnie: 1961r. 73% na tak, 1976r. 66%, 1983r. 42%, 1988r. badanie stracio sens empiryczny spowodowane to byo polityk kraju. Bya to szansa badania procesu trwania i zanikania jakiej idei w wiadomoci spoeczestwa powtarzano cay czas te same pytania) 1958r. powsta OBOP

Dawniej, przy realizowaniu bada, przyjmowano uproszczony model spoeczestwa, tzw. funkcjonalny model spoeczestwa (agregatowy model spoeczestwa): spoeczestwo skada si ze zindywidualizowanych jednostek, a kada jednostka ma swj gos; socjolog ma zliczy te gosy, zsumowa. 1respondent to 1 gos. Po roku 1956 nastpia ekspansja bada surveyowych, przejte zostay wzory bada amerykaskich.

43

Opis instytucji badajcych opini publiczn (nie wiem czy Rozciecha tego wymaga, ale na wszelki wypadek...) OBOP

Pierwsza instytucja badania opinii publicznej 1958 59; powsta on z inicjatywy osb skupionych wok osoby Anny Paweczyskiej; opiera si na spoecznej sieci ankieterw; nie mia na pocztku wasnej siedziby i urzdowa w GUS-ie; W 1965 roku OBOP zosta poczony z redakcj studiw programowych mia prowadzi pomiary wielkoci audytoriw; Na pocztku lat 70 OBOP stworzya wasn, profesjonaln sie ankietersk, oraz baz techniczn i informatyczn; Po 1974 roku badania audytoriw prowadzone s w sposb systematyczny tzw. telemetria; Obecnie raz w miesicu OBOP organizuje omnibusy caociowe badania odnonie preferencji medialnych; OBOP prowadzi take badania rynku, oraz badania po-wyborcze exit poll

CBOS Powsta w stanie wojennym. Zaoy go pk. prof. Kwiatkowski. Pocztkowo dziaa w oparciu o prby kwotowe, a jego wyniki okazyway si by odmienne od bada socjologw akademickich; rnice wypyway ze zego doboru prby (wysoki udzia ludzi z PZPR); Obecnie CBOS ma wasn profesjonaln sie ankietersk; Przynajmniej raz w miesicu przeprowadza si omnibus badajcy nastroje spoeczne; Zdecydowana wikszo bada, to badania opinii publicznej, badania rynkowe; duy dostp do wynikw bada; Sopocka Pracownia Bada Spoecznych Wykonuje prace na zlecenia Rzeczpospolitej; Dua trafno bada przedwyborczych, posiada specyficzn sie ankietersk orodek ma bezporedni kontakt z ankieterami nauczycielami; Pentor Prowadzi gwnie badania rynkowe, oraz badania opinii publicznej dla Wprost; Badania wyborcze; nastroje spoeczne; Operuje na prbach losowych 1000 osb; Organizuje badania telefoniczne CATI, CAPI (badania osobiste);

SMG/KRC Specjalizuje si w badaniach rynkowych. Stworzona na zamwienie Balcerowicza. Potrzebna do realizacji FGI. Badanie ogldalnoci telewizji; Posiada profesjonaln sie ankietersk, oraz bardzo silny system kontroli ankieterw; GFK Polonia Cz midzynarodowej sieci instytutw badawczych. Ma austriackie korzenie; funkcjonuje w wielu krajach; Prowadzi gwnie badania rynkowe, oraz badania mediw; Wasna sie ankieterska oraz silna kontrola ankieterw; Polski Generalny Sonda Spoeczny Realizowany przez UW od 1992 roku. 44

Realizowany na reprezentatywnej prbie oglnopolskiej liczcej 2000 osb; Realizowany co rok, na przeomie maja i czerwca; realizowany przez profesjonalnych ankieterw; Zbir danych z wywiadw nagrany jest na dyskietki w sposb, ktry moe by poddany opracowaniom SPSS; Dane wraz z instrukcj s dostpne dla kadego; Jest to program badawczy, ktrego celem jest dostarczenie informacji o polskim spoeczestwie, oraz dajcy moliwo ledzenia zmian; Jest on elementem bada porwnawczych midzykrajowych;

69. Funkcja poznawcza sonday opinii publicznej. 1. Sonda (servey) to reprezentacyjne badanie opinii publicznej, przyby do Polski z Francji po 1956 roku; to inaczej badanie ankietowe, czy kwestionariuszowe. 2. Na przestrzeni lat zmieniy si funkcje jakie sondae peniy. W pastwie monopartyjnym sondae suyy wadzy do wczesnego ostrzegania przed kryzysami oraz do konsultacji ze spoeczestwem. W latach 80 badania opinii publicznej wykorzystano w celach propagandowych, potem informacyjnych. Obecnie sondae peni midzy innymi funkcje poznawcze, perswazyjne i praktyczne. Dziki badaniom opinii publicznej poznajemy pogldy Polakw np.: na religijno, szacunek do prawa, wyobraenia o sobie, akceptacj dla demokracji, preferencje partyjne, zmiany wyborcze, zaufanie obywateli do instytucji pastwowych. 3. Funkcja poznawcza polega na budowaniu pogldw, postaw, wiedzy, potrzeb, oczekiwa, preferencji, i zamiarw jednostek. Na podstawie bada opinii publicznej zarwno politycy, jak i obywatele tworz sobie obrazy spoeczestwa, w ktrym yj. Politycy dowiaduj si z bada, co spoeczestwo myli o rnych sprawach publicznych, o ich partii, polityce i o nich samych. Dziki sondaom spoeczestwo poznaje swoj opini i wyraa j. 4. Badanie opinii publicznej to element porzdku demokratycznego, zaspokaja nie tylko ogln ciekawo spraw spoecznych, ale jest te czci naszej wolnoci. Dziki badaniom opinii publicznej wiemy, e: spoeczestwo nie jest monolitem, dostrzegamy swoje zrnicowanie wewntrzne. 5. Badania sondaowe ksztatuj w spoeczestwie przekonanie, e opinia publiczna i postawy spoeczne podlegaj bezustannej zmianie. 6. Systematycznie podawane wyniki reprezentatywnych bada opinii buduj uoglnione przekonanie, e w spoeczestwie dominuj pogldy umiarkowane. Odpowiedzi raczej tak i raczej nie przewaaj nad zdecydowanie tak i zdecydowanie nie 7. Regularne ogaszanie wynikw bada opinii, oraz propaganda prowadzona przez media przyczyniy si do oswojenia ogu spoeczestwa z t metod naukow. Badanie opinii publicznej raczej rejestruje zmiany zachodzce w spoeczestwie ni czyni je zrozumiaymi. 70. Dugoterminowe efekty bada sondaowych dla odbiorcw. 1. Nikt dotychczas jak podkrela to Antoni Suek nie prbowa zbada w sposb systematyczny, co z wynikw sonday zostaje w umysach Polakw. Zapewne sondaowe prawdy maj krtki ywot i podobnie jak wikszo gazetowych informacji atwo ustpuj w magazynie pamici miejsca nastpnym informacj. 2. Przypuszczalnie jednak nie s one zapominane do koca. Okazuje si, e wyniki sonday, publikowane przez duszy czas i powtarzane wielokro przez publicystw i politykw wsptworz w 45

umysach ludzi mapy poznawcze listy partii, wyobraenia o ich sile, ich szansach i popularnoci ich przywdcw. 3. Ogaszane przez kilka miesicy wyniki sonday mog oswoi spoeczestwo z rnymi sprawami. Powoli sczce si do gw krople s waciw metafor wpywu sonday szczeglnie wyborczych na decyzje spoeczestwa i konstruuj opini publiczn. 4. Politycy ktrzy zaufali sondaom, z powodzeniem wykorzystali je dla swoich celw. Za ich pomoc rozpoznawali nastroje w spoeczestwie, definiowali krytyczne kwestie sporne, planowali kampanie wyborcz. Dziki sondaom mona reagowa na problemy z wyprzedzeniem. 5. Sondae pomogy w przeksztaceniu opinii publicznej z politycznie potnej niszczycielskiej siy, w bardziej ulegy, plebiscytarny fenomen. Sondae stay si najbardziej rutynowym i cywilizowanym sposobem publicznej ekspresji. 6. W ustabilizowanych demokracjach nie rzdzi si jednak ani wbrew, ani pod dyktando opinii publicznej, ale z jej udziaem, a sondae su nie tylko do ledzenia opinii, lecz take do sz ukania sposobw aby wczy spoeczestwo w proces demokratyczny, zaangaowa je w ycie spoeczne. 7. Wydaje mi si, e dugoterminowym efektem tych bada jest fakt, e badania opinii publicznej s tak rozpowszechnione, e czasami spoeczestwo ma wtpliwoci, co o nich sdzi. Badacze opinii s krytykowani przez tych, ktrzy nie sdz, by sondae mogy by trafne, np. kandydaci, ktrzy przegrywaj w sondaach. Lecz sondae s rwnie krytykowane za to, e s zbyt trafne. 71. Funkcja perswazyjna sonday opinii publicznej. 1. Perswazja to celowe urabianie przekona i ocen za pomoc sw, obrazw i innych symboli, a sonda jest badaniem rozkadu tych przekona i ocen w spoeczestwie. 2. Publikujc wyniki sonday opinia publiczna poznaje swoje stanowisko ale i przez wyniki wpywa si na opini publiczn. Szczeglnie w polityce wyniki bada sondaowych maj wysok warto perswazyjn. W spoeczestwie demokratycznym argument woli powszechnej lub jej braku jest argumentem istotnym, a sonda mierzy stopie, w jakim ta wola jest powszechna. 3. Za pomoc wynikw sonday szczeglnie politycy chc wpywa na umocnienie lub zmian postaw w spoeczestwie pokrzepia serca lub zasia zwtpienie. 4. Perswazja przy uyciu danych sondaowych zakada wiar, e wysoka popularno partii, niezalenie od jej programw i przywdcw, przysparza jej dodatkowych gosw. Zatem wiedza sondaowa ma wpyw na warunki, w ktrych ludzie dokonuj swoich indywidualnych wyborw. 5. Wyniki badania opinii publicznej buduj klimat opinii w interakcji z kontaktami spoecznymi i przekazami medialnymi. Okazuje si, e opinia publiczna bez mediw nie moe istnie. W specyficznych kwestiach objtych badaniami ludzie rzadko maj ustalone postawy- zwykle maj tylko nie do koca spjne inklinacje. Opini konstruuj w sytuacji, w ktrej przychodzi im j wyrazi, a na to, ktre z inklinacji przewa maj wpyw najwiesze informacje i przekazy medialne. 6. Wyniki sonday publikowane dugo przez gazety oswajaj spoeczestwo z tymi informacjami i czsto ksztatuj wyobraenia na prezentowany temat. Badania wydobywaj z ludzi inklinacje, a media naganiaj je, utrwalaj i wzmacniaj. Kto musi ludziom pomc w skrystalizowaniu ich inklinacji, tak by mogy kierowa ich dziaaniem.

46

72. Rodzaje perswazji sondaowej spotykane w polskich gazetach. 1. Formy argumentacji sondaowej w mediach s bardzo zrnicowane. Ich perswazyjny, a tym bardziej stronniczy charakter nie musi by zamierzony, ani nawet wiadomy. Czsto jednak wyniki sonday s rodkami umylnej perswazji. Przybiera ona wiele postaci, w skrajnym przypadku form manipulacji i perswazji nieuczciwej. Najwaniejsze rodzaje perswazji sondaowej w polskich gazetach to : a) Preferowanie wynikw sonday zgodnych z preferencjami politycznymi gazety i jej obrazem wiata. Spord wielu sonday gazeta wybiera te, ktre s dla niej wygodne, a pomija niewygodne. Nagania zarazem wyniki niekorzystne dla oponentw. Gazety radykalne w sondaach politycznych nadmiern uwag powicaj partiom i osob przez siebie faworyzowanym, jednoczenie ignoruj inne istotne informacje. b) Gazety za pomoc rodkw graficznych lub jzykowych podkrelaj korzystne dla siebie wyniki sonday i odwracaj uwag czytelnika od wynikw niekorzystnych. Czyli na czoowych miejscach i wielk czcionk podaj wyniki bada sondaowych zgodnych z ich yczeniami. Raporty sondaowe s zoonymi caociami, obejmuj pozycj kandydatw, dystans midzy nimi, zmiany pozycji, czsto gazety wybieraj tylko te informacje, ktre s dla nich wane. c) Wyniki sonday mog by podawane rzetelnie , ale wraz z informacjami zmniejszajcymi ich wag. Jest to tak zwane osabienie wymowy wynikw. Gazety robic to podkrelaj, e wyniki sonday, a zwaszcza w wyborach s zmieniane i wadliwe i e do wyborw wiele moe si zmieni. Ponadto gazety czsto podwaaj kompetencje orodkw badawczych lub przypisuj im polityczne powizania i sugeruj machinacje. Takie zarzuty pojawiaj si wtedy, gdy wyniki sonday s dla gazety niewygodne. d) W gazetach czsto te przy prezentacji wynikw pojawiaj si wypowiedzi profesorw, socjologw, czy prestiowych instytucji naukowych. Interpretujc wyniki presti tych osb albo ma uwiarygodni informacje sondaowe czasem je wzmocni a czasem osabi. Perswazyjne wykorzystywanie sonday w gazetach polega zatem na selekcji tematw, danych i ich interpretacji. 73. Funkcja kreacyjna rzeczywistoci spoecznej bada opinii publicznej. 1. Badania sondaowe wpywaj na tworzenie rzeczywistoci spo. zwykli ludzie maja inklinacje do okrelonych opinii w do rozlegych obszarach i czsto prbuj te opinie zwerbalizowa udzielajc odpowiedzi podczas sondau; publikacje wynikw bada sondaowych dostarczaj nam zatem opinii na temat nas samych. 2. Przykad mocy sprawczej sonday: kuriozalna decyzja sdu w sprawie Leppera oparta na wynikach bada sondaowych i decyzji opinii publicznej. wpyw publikowania sonday na postawy wyborcze i ksztatowanie opinii wrd wyborcw wyniki sonday mog zachca lub zniechca do wzicia udziau w wyborach, mog mobilizowa elektorat okrelonych ugrupowa lub osabia wol glosowania na te ugrupowania, ktre w sondaach wypadaj sabo publikacja sonday inspiruje i prowokuje wyborcw do wymiany pogldw politycznych na 74. Funkcja praktyczna sonday, sonda narzdziem demokratyzacji polityki. 47

Sondae s zwizane z demokratyzacj ycia spoecznego. Politycy ucza si je respektowa, uwzgldnia ich wyniki przy podejmowaniu dziaa, cho nie zawsze przeoenie opinii publicznej na dziaania polityczne jest proste i koniecznie najlepsze. Stosunek politykw do sonday zmieni si w stosunku do stos. z lat 90-tych, kiedy ignorowali ich wyniki. Gdyby politycy kierowali si sondaami w sposb bezrefleksyjny, mogoby to mie niekorzystne skutki. Dzi mwi si o sondaach jako o V wadzy w pastwie, bo wielu politykw podchodzi do nich nie jak do pomocy w podejmowaniu decyzji, ale jak do narzdzia zapewniajcego pomylno w wyborach. H. Gronkiewicz Walz: nie szukaam poparcia, ono przyszo do mnie w postaci wynikw bada sondaowych sondae racjonalizuj dyskurs polityczny i s rodkami publicznej kontroli w polityce; wpywaj na ograniczanie skrajnych dziaa polit. sonda jest agodn form ujawnienia nawet skrajnych pogldw Polit, agodn form protestu spoecznego i forma konsultacji wadz ze spoeczestwem poznanie opinii wasnego elektoratu i potencjalnych wyborcw jest istotna przesank okrelonych dziaa Polit. ; dla rzdzcych istotne jest stae monitorowanie i analiza reakcji spo. na skutki decyzji podejmowanych przez rzd czy wadze lokalne zasadniczym celem sondau jest zgromadzenie informacji, ktre pozwol na podejmowanie trafniejszych decyzji i zmniejsza stopie niepewnoci decydenta przez poznanie opinii osb, ktrych dotyczy bd skutki ich decyzji

75. Zasady publikowania wynikw bada sondaowych w rodkach masowego przekazu. 1. Prasowej prezentacji wynikw sonday powinna zawsze towarzyszy tzw. nota metodologiczna, zawierajca takie informacje, suce identyfikacji sondau: nazwa instytucji badawczej przeprowadzajcej sonda oraz ewentualnego zleceniodawcy, w przypadku bada autorskich poda nazwiska autorw okrelenie badanej populacji (np. ludno kozanowa) liczebno zrealizowanej prby i metoda jej doboru przy prbie kwotowej poda cechy ze wzgldu na ktre dokonano wyboru; przy prbie losowej poda stopie jej realizacji, zwaszcza gdy w danym badaniu jest on szczeglnie niski na tle innych bada tego typu termin zebrania danych; poda tym dokadniej, im bardziej aktualne sa sprawy, ktrych dotycz; zalecane jest odnoszenie terminu badania do wydarze istotnych dla wynikw np. krach na giedzie metoda zbierania danych, np. wywiad telefoniczny dokadne sformuowanie pytania; powinno by jasne czy pyt. miao charakter otwarty czy zamknity; jeli pytanie byo w formie zamknitej przytoczy odpowiedzi proponowane, zaznaczy czy mona byo wybra wicej ni jedna odp. 2. Oprcz tego trzeba pamita, e media publikujc wyniki sonday powinny w sposb profesjonalny i wiarygodny zaspokoi nasz potrzeb informacji i pomoc sformuowa wasn opinie na dany temat; Ponadto media maj obowizek rzetelnego informowania spo., dlatego wyniki, ktre prezentuj powinny by poprawne metodologicznie. 3. Forma podawania powyszych informacji dostosowana by powinna do typu gazety, jej ukadu graficznego, rodzaju teksty, etc. Moliwa jest prezentacja wynikw w tekcie artykuu, lub, co bardziej polecane, w osobnej ramce czy przypisie 4. Tre pyta i rozkady odpowiedzi powinny by podawane w tekcie, a pytania i odpowiedzi najwaniejsze, take na osobnych wykresach 5. W tekstach prezentujcych w sposb syntetyczny wielu bada, niektre z tych informacji mona pomin.

48

przykad: Sonda Instytutu Opiniometrii dla gazety wyborczej, 2-3.02.2005, 1000-osobowa prba udziaowa reprezentacyjna dla caej polski; uwzgldniono: wiek, pe, wyksztacenie, wielko miejscowoci zamieszkania. 76. Wywiad kwestionariuszowy charakterystyka, typy. 1. Charakterystyka: jest to narzdzie badawcze wykorzystywane przy wywiadzie kwestionariuszowym; ankieter zadaje pytania i zapisuje odpowiedzi respondenta; Ankieter przeprowadza rozmow z jednym respondentem (wywiad indywidualny); Zapisu wypowiedzi respondenta dokonuje ankieter Zapis wypowiedzi stanowi pierwotny materia Kontakt midzy respondentem a ankieterem jest naoczny. Moe to prowadzi do tego, i ich wzajemne relacje mog mie wpyw na przebieg badania. Obserwacja reakcji respondenta moe by dla badacza dodatkowym rdem informacji Komunikacja odbywa si za pomoc standaryzowanego narzdzia, czyli kwestionariusza jest to standaryzowany wzr pyta dla wszystkich respondentw, rwnie standaryzowany jest sposb kodowania i sposb analizy. Stopie standaryzacji wywiadu kwestionariuszowego moe by rny: s wywiady o wikszym i mniejszym stopniu standaryzacji Swoboda pozostawiona ankieterowi rwnie ma wpyw na stopie standaryzacji jak te rodzaj pyta (otwarte, zamknite) Zapis odpowiedzi jest rejestrujcy lub kategoryzujcy W wywiadach wyrniamy rwnie pytania o fakty i pytania o opinie skada si z: kwestionariusza wywiadu instrukcji dla ankietera materiaw pomocniczych 2. kwestionariusz wywiadu skada si z czci: ewidencyjnej przeznaczonej dla organizatora bada i ankietera wprowadzenia do wywiadu zasadniczej czci z pytaniami kwestionariuszowymi pyta metryczkowych 3. cz ewidencyjna zawiera: dane osoby przeprowadzajcej wywiad czas trwania wywiadu forma kontroli ankietera bd sprawdzanie czasu w pilotau kod- dla doboru losowego kolejny nr respondenta; - dla doboru kwotowego nr respondenta i dodatkowe informacje na jego temat podpis ankietera osobiste powiadczenie, e przeprowadzi wywiad, Am moc prawn tytu bardzo oglny, nazwa neutralna; czasem kwestionariusz dzieli si na dziay, wtedy lepiej zamiast podtytuw zdanie wstpne 4. wprowadzenie do wywiadu zawiera: cel bada zapewnienie o poufnoci uzasadnienie wyboru respondenta do bada apel o powane traktowanie pyta i udzielanie szczerych odpowiedzi podzikowanie 49

5. pytania metryczkowe: waciwoci respondentw jak: wiek, pe, ilo dzieci itp. S czsto w badaniach zmiennymi niezalenymi. Zamieszcza si je na kocu kwestionariusza, bo mog narusza sfer prywatn, intymno respondenta, a przez to powodowa zakcenia komunikacyjne. Czasami jednak zamieszcza si je w innych miejscach, poniewa speniaj one rol pyta filtrujcych 77. Wywiad kwestionariuszowy jako sytuacja spoeczna. Procesy wzajemnego komunikowania si obejmuj wszystkie wypowiedzi ankietera i respondenta. Wypowiedzi, ktre pozostaj poza ich ramami s cile z nimi zwizane i wywieraj one na siebie wzajemny wpyw. Rozmowa ankietera z respondentem skada si z procesw komunikowania prowadzcych do uzyskania informacji i wymiany wypowiedzi innego rodzaju. Wszelkie wypowiedzi partnerw w wywiadzie wchodz w skad interakcji midzy nimi (ponadto obejmuje ona ich ruchy, gesty, mimik, wygld, jeli tylko wpywaj one na procesy psychiczne i zachowania partnera).

czynniki okrelajce charakter interakcji:


1) pytania zadawane respondentowi Przekaz ten wpywa na przekazy nastpne. Jest to wpyw zamierzony przez badacza. Ze wzgldu na swoja tre, pytanie aktywizuje inne czynniki. Np. badanie dotyczce spraw rodzinnych, zadane w obecnoci czonka rodziny, aktywizuje postawy, ktre respondent przejawia jako czonek grupy rodzinnej i ktre, by moe, nie ujawniyby si, gdyby w czonek rodziny nie by obecny. Aktywizacja jakiej postawy czy postaw moe trwa duej i wpywa na nastpne procesy dotyczce innych spraw. 2) odpowiedzi respondenta 3) cechy partnerw interakcji (bdce w znacznym zakresie rezultatem ich dotychczasowych dowiadcze i losw- mog wpywa bezporednio lub porednio) - posiadana wiedza w rnych zakresach - umiejtnoci wysawiania si - wyobrania - rne dyspozycje psychiczne - stopie emocjonalnoci - uksztatowane pogldy (znaczna rol peni zapatrywania na same badania) - postawy - cechy demograficzne i spoeczno- kulturowe 4) zjawiska i przedmioty skadajce si na otoczenie wywiadu - przedmioty fizyczne, ktrych widok w zwizku z treci pytania moe wywoa u respondenta skojarzenie nieobojtne dla jego odpowiedzi; - czy w otoczeniu jest cicho czy gono. Haas utrudnia porozumienie i prac ankietera. - ciepo czy zimno; - wygodnie czy niewygodnie; Rodzaj otoczenia zaley od miejsca, w ktrym przeprowadza si wywiad (najczciej jest to mieszkanie respondenta lub jego miejsce pracy). - osoby, poza ankieterem i respondentem, ktre mog wpyn na przebieg komunikowania si; 5) czas - dugo wywiadu; 50

- ilo wywiadw na dany temat przeprowadzonych przez danego ankietera; - charakter interakcji bywa inny na pocztku wywiadu, gdy respondent przyzwyczaja si dopiero do swojej roli, ni pniej. Gdy wywiad trwa dugo ankieter i respondent ulegaj zmczeniu lub zniecierpliwieniu; - od jakiego czasu ankieter przeprowadza wywiady na dany temat, czy zdobywa jeszcze dowiadczenie, czy wykorzystuje je, czy problematyka wywiadu zacza go nudzi, reakcje ulegy stereotypizacji; 6) oglna sytuacja wywiadw w danym badaniu (wpyw poredni, przenosz go i modyfikuj inne czynniki) - aktualne wydarzenia polityczne i gospodarcze; - normy kulturowe, charakteryzujce dane spoeczestwo i grupy (istotne jest to w jakim stopniu s one zinternalizowane przez ankietera i respondenta); normy oddziaujce na odpowiedzi respondenta: norma prawdomwnoci normy zwizane z ocenami moralnymi - okolicznoci, gdy w danych grupach spoeczno- kulturowych, do ktrych nale ankieter i respondent, wzory obyczajowe s jednakowe czy odmienne; Wymienione czynniki w powizaniu ze sob wpywaj na poszczeglne fragmenty procesu wzajemnego komunikowania: - na zadawane pytania i wypowiedzi ankietera poza pytaniem; - na rozumienie pyta; - na procesy psychiczne; - odpowiedzi respondenta; - rozumienie odpowiedzi i ich zapis; Wpyw jednych czynnikw moe by modyfikowany lub niweczony przez inne. Oddziaywanie niektrych czynnikw na interakcje i procesy komunikowania jest porednie. Wpyw czynnikw nie zawsze jest szkodliwy, zawsze za prowadzi do uzyskania bdnych informacji.(?!) Np. oddziaywanie normy prawdomwnoci zawsze jest korzystne. Obecno osb trzecich oddziaywuje znieksztacajco lub pozytywnie. Respondent kierujc si snobizmem kulturalnym owiadcza, e przeczyta w ostatnim miesicu 10 ksiek, zamiast 5, ale po zaklasyfikowaniu si do kategorii 5 i wicej informacja ta bdzie prawdziwa. Wpyw czynnikw, w ktrych skad wchodz zjawiska nalece do badanych zjawisk, jest silny, way na ostatecznym zaklasyfikowaniu, ale nie jest szkodliwy (np. pogldy, postawy respondentw). Aby ustali czy miaa miejsce deformacja trzeba ustali rodzaj informacji, ktrej poszukuje badacz. 78. Wpyw zewntrznych cech ankietera na odpowiedzi respondenta. 1. Wygld ankietera: a) Ankieterzy powinni by podobnie ubrani do ludzi, z ktrymi bd rozmawia. Zamonie ubrany ankieter moe mie pewne problemy z przeprowadzeniem wywiadu z osobom ubog i podobna sytuacja ma miejsce, kiedy biednie, skromnie ubrany ankieter rozmawia z osobom zamon. Jeeli ju wygld ankietera ma si rni od wygldu respondenta, naley pamita, e ubranie powinno by czyste, schludne, bowiem schludno i czysto s podstawow norm i bd akceptowane przez najwiksz liczb respondentw. b) Ubranie i wygld ankietera duo wiadcz o nim samym, Np. podarte dinsy, kolorowe wosy i mnstwo kolczykw w widocznych miejscach moe zawiadczy o do radykalnych pogldach ankietera i mog wywrze wpyw na odpowiedzi respondenta i sam jego ch uczestnictwa w badaniach. 51

2. Zachowanie ankietera: a) Ankieterzy powinni by przynajmniej mili w rozmowie z respondentem, poniewa bd wkracza w sfer prywatn ycia, pogldw respondenta. b) Musz komunikowa szczere zainteresowanie respondentem bez sprawiania wraenia szpiegowania. c) Musz by odpreni i przyjanie nastawieni, oczywicie bez zbytniej namolnoci i swobody. 79. Obecno osb trzecich w czasie wywiadu- realia polskie.

a) Procent wywiadw, w ktrych uczestnicz osoby trzecie jest bardzo duy, okoo 46%. Nie speniaj one warunkw nakadanych przez dyrektywy w podrcznikach metodologicznych i instrukcjach dla ankieterw. Osoby towarzyszyy respondentom najrzadziej w wielkim miecie, czsto na wsiach ( co drugi wywiad ) a najczciej w maych miasteczkach. b) Osoby trzecie nie tylko asystuj respondentom podczas wywiadw ale take bardzo czsto wczaj si do rozmowy, sugerujc odpowiedzi, podpowiadajc badanym. c) Due znaczenie ma take to, czy wywiad by przeprowadzony w dzie powszedni, czy w wito, w jakiej porze roku i dnia. d) Bardzo istotne jest miejsce przeprowadzania wywiadu, gdy przesdza ono o obecnoci osb trzecich ale i o tym, kim s osoby trzecie ( dom- rodzina, sklep- ssiadka ). e) Istotny jest take czas trwania rozmowy z respondentem, jeeli rozmowa trwa duej ni 1,5 h, znacznie wzrasta procent uczestnictwa osb trzecich w wywiadach.

f) Bardzo mae znaczenie na to, czy osoba trzecie wczy si do wywiadu czy te nie, ma pe, wiek respondenta i to czy on pracuje, czy nie. g) Natomiast wyksztacenie, rodowisko spoeczno-zawodowe i typ miejscowoci ma zdecydowanie wiksze znaczenie. Zdecydowanie wicej trzecich osb uczestniczy w wywiadach z osobami o niszym wyksztaceniu, pracownikami fizycznymi, rolnikami, oraz mieszkacami wsi i maych miasteczek ni w trakcie wywiadw z osobami o stosunkowo wysokim wyksztaceniu, mieszkacami wikszych miast. Jest to zwizane faktem, e najczciej osoby o wyszym wyksztaceniu maj lepsze warunki mieszkaniowe, mniejsze rodziny i dziki temu atwiej jest im odizolowa na jaki czas ( czas trwania wywiadu ) od reszty domownikw. Inne s take tradycje i zwyczaje przyjmowanie obcego czowieka w domu u robotnika i osoby wyksztaconej. h) W rozmowach z mczyznami czciej asystuj ony, ni przy rozmowach z onami mowie. i) Respondentom na wsi czciej towarzysz wspmaonkowie ni w wikszych miastach. j) W rozmowach z osobami modymi czciej osobami trzecimi s osoby spoza rodziny, ni w przypadku rozmowy z osobom starsz. k) Wpyw osb trzecich na odpowiedzi respondentw nie jest zbyt duy. Poniewa rnice miedzy odsetkami odpowiedzi w asycie osoby trzeciej a bez niej wynosi zaledwie 6%. Wpyw ten moe nieco wrosn w zalenoci od cech spoeczno- demograficznych respondenta, stosunkw rodzinnych, stopnia znajomoci z osobami trzecimi, oraz rodzaju poruszanej tematyki w pytaniu. Wpyw osb trzecich w rnych okolicznociach moe doj nawet do 20%. Np. przy pytaniu czy Polak i katolik to jedno i samo?, stwierdzono, e nastpiy due rnice procentowe w odpowiedziach udzielanych przez respondentw bez asysty i w asycie. Odpowied najbardziej tradycyjn prawdziwy Polak i katolik to jedno i to samo wybierano najczciej przy rodzicach i dzieciach a najrzadziej przy osobach spoza rodziny. Np. obecno osb spoza rodziny oddziaywaa na badanego w kierunku podwyszania przez niego czytelnictwa. Natomiast obecno, zwaszcza dzieci, spenia rol czynnika kontrolujcego w 52

badaniach, bowiem zdecydowanie trudniej w obecnoci rodziny jest mwi o sytuacjach niezgodnych z rzeczywistoci- zdarzao si, e dzieci wtrcay si do rozmowy, poprawiajc rodzicw. 80. Wpyw osb trzecich na odpowiedzi respondenta.
a) OSOBA TRZECIA: osoba od lat 7. Wzwy przebywajca z respondentem w jednym

pomieszczeniu podczas trwania caego lub czci wywiadu. b) 3. Kategorie osb trzecich OSOBY, KTRE MOG WPYWA NA ODPOWIED RESPONDENTA, tylko dziki temu, e badany widzi je, poniewa s obecne w tym samym pokoju. Wpyw takich osb na respondenta jest minimalny, poniewa nie liczy si on z tym, e jest poza ankieterem syszany przez innych. ( dzieci poniej 7 roku ycia, gusi, chorzy itp. ) OSOBY, KTRYCH WYW POLEGA NA TYM, e badany jest wiadomy nie tylko ich obecnoci ale take zdaje sobie spraw, i jest przez nich obserwowany i suchany. Jego wypowiedzi przez te osoby s rozumiane i mog by oceniane. Oddziaywanie ich moe by silne, mimo e nie wtrcaj si do rozmowy. OSOBY OBECNE W TYM SAMYM POMIESZCZENIU I WTRCAJCE SI do odpowiedzi badanego, podpowiadajce, przerywajce, ktre kc si i dyskutuj z respondentem, robi rne uwagi na temat poruszany w wywiadzie i na tematy nie zwizane z nim. Te osoby maj najwikszy wpyw na respondenta.

c) Kierunki oddziaywania osb trzecich na odpowiedzi respondentw: Przyjmowanie przez respondenta okrelonej roli ( sam widok danej osoby sprawia, e badany tak odpowiada, jak odpowiada w okrelonej roli spoecznej ) Utrudnianie komunikowania si ankietera z respondentem. Przeszkadzanie respondentowi, np. nawoywanie go do jakiej pracy, pytanie o rne sprawy, krcenie si po pokoju. Oddziaywanie na postawy respondenta w stosunku do ankietera, wywiadu lub poszczeglnie zadawanych badanemu pyta ( Np. uwagi dotyczce wygldu ankietera, sensownoci prowadzonych bada ) Przyjmowanie roli respondenta ( podpowiadanie lub wrcz odpowiadanie za badanego )

81. Pytanie kwestionariuszowe jako element procesu komunikacyjnego midzy badaczem a badanym Wywiad kwestionariuszowy z jednym respondentem trwa zwykle kilkadziesit minut. W czasie wywiadu ankieter kieruje do respondenta i odbiera od niego wiele przekazw. Zadaje mu wiele pyta i otrzymuje wiele odpowiedzi, ktre s rdem wielu informacji. Proces wzajemnego komunikowania jest wic wzgldnie dugi i skada si z wielu mniejszych fragmentw. a) Zasadnicz cz przekazu stanowi pytanie. W olbrzymiej wikszoci wypadkw jest to jedno zdanie pytajne, tj. zakoczone znakiem zapytania. Niekiedy pytanie w kwestionariuszu obejmuje kilka zda pytajnych, w skad jego mog wchodzi lub nawet stanowi je zdania innego rodzaju. Posugiwanie si w wikszoci wypadkw zdaniami pytajnymi uzasadnia fakt, e wanie zdania tego rodzaju szczeglnie pobudzaj do wypowiedzi. Nie s one jednak bynajmniej jedynymi zdaniami, ktre wywouj reakcje sowne ze strony odbiorcw. 53

b) Szczeglna rola zda pytajnych w wywiadzie wie si z ich rol w rozwoju osobniczym, w nauczaniu i w yciu w ogle. Pytanie w kwestionariuszu jest wic zwykle daniem informacji. c) Oglnie mona o nim powiedzie, e jest skierowanym do respondenta daniem wypowiedzi pewnego rodzaju, wyraonym z reguy w formie proby, przy czym rodzaj ten jest okrelony ze wzgldu na tre w sposb mniej lub bardziej dokadny. d) To szerokie okrelenie wyklucza jednak pytania bdce daniem jakiejkolwiek wypowiedz ("Co mgby mi powiedzie o czymkolwiek?") 82. Logiczna i socjologiczna teoria pytania kwestionariuszowego a) Najczstsze w kwestionariuszach s takie zdania pytajne i rwnowaniki tych zda, na ktre waciwe odpowiedzi (waciwe ze wzgldu na tre pytania) s zdaniami w sensie logicznym, a wic s bd prawdziwe, bd faszywe lub daj si atwo sprowadzi do takich zda. b) Pytaniami tego rodzaju zajmuje si logiczna teoria pyta. W wielu pytaniach tego rodzaju wartociowe dla badacza, a wic istotne dla niego, s tylko odpowiedzi prawdziwe. Nasuwa si w zwizku z tym pogld, e pytanie w kwestionariuszu jest zawsze skierowanym do respondenta za porednictwem ankietera daniem informacji, tj. daniem sformuowania wypowiedzi przenoszcej prawdziw informacj, ktr posiada respondent i ktr chce od niego uzyska badacz, zmniejszajc w ten sposb swoja niepewno co do stanu rzeczy opisanego w tej wypowiedzi. c) Taka koncepcja pytania w kwestionariuszach jest ncca ze wzgldu na to, i logiczne teoria pyta stanowi opracowan, gotow teori, ktr mona by wykorzysta bez zmian w refleksji nad socjologicznymi technikami otrzymywania danych, opartymi procesie wzajemnego komunikowania. Niestety, koncepcja ta nie jest suszna, jeli ma ona zdawa spraw z tego, jakie pytania s rzeczywicie formuowane w socjologicznych kwestionariuszach, jakich oczekuje si odpowiedzi i jaki robi si z nich uytek. Nie jest suszna nawet wtedy, gdy przyjmiemy, e wypowied przenoszc poszukiwan przez badacza informacj mg respondent sformuowa dopiero po zadaniu pytania, a przed tym mg tej informacji nie zna, jak to si dzieje czsto, zwaszcza w wypadku pyta o opini. 83. Kategorie odpowiedzi istotnych i waciwych, nieistotnych i niewaciwych na pytania kwestionariuszowe a) Wyraenie "odpowied na pytanie w wywiadzie kwestionariuszowym" naley rozumie szerokojako reakcje na bodziec (pytanie). Reakcja ta skada si z jednej lub nawet kilku wypowiedzi, jest ni take milczenie. Ujmowana moe by z rnych punktw widzenia-ze wzgldu na jej stosunek do treci pytania lub ze wzgldu na przydatno w rozwizywaniu problemw bada. W pierwszym wypadku naley odrni odpowiedzi waciwe i niewaciwe, w drugim-istotne i nieistotne. b) Podzia na odpowiedzi waciwe i niewaciwe jest waniejszy ze wzgldu na cel bada, przy czym cenne dla badacza (i to nieraz cenne w rnym stopniu) s tylko odpowiedzi istotne. W wywiadzie kwestionariuszowym chodzi wic badaczowi nie o wszelkie reakcje na pytanie, lecz o reakcje kwalifikowane. c) Podzia odpowiedzi na waciwe- niewaciwe krzyuje si z podziaem na odpowiedzi istotne i nieistotne (istotne stanowi te rne rodzaje reakcji respondentw na zadane pytanie, ktre badacz moe wykorzysta przy rozwizywaniu problemw badania). Najczciej jednak odpowiedzi istotne pokrywaj si z waciwymi, take w sensie logicznym. 84. Pytania rozstrzygnicia i dopenienia Z punktu widzenia sposobu prezentowania alternatyw og pyta zamknitych, wystpujcych w kwestionariuszach ankiet i wywiadw, dzieli si na pytania rozstrzygnicia i pytania dopenienia.

54

Pytania rozstrzygnicia to te, ktre rozpoczynaj si na og od sowa "czy" i rozstrzygaj, czy zaistniao jakie zdarzenie czy nie. Mog dotyczy take (prcz zdarze i faktw) opinii, sugestii lub postulatw. Np. Czy jest Pan/Pani zatrudniona/y na stae? Pytania dopenienia najczciej zaczynaj si od sowa "ktry" i nakaniaj respondenta do wyboru jednej lub kilku wersji spord wielu moliwych. przykad: Np. Ktry z wymienionych kolorw najbardziej kojarzy si Pani/Panu ze szczciem? 1)zielony, 2)niebieski, 3)czerwony, 4)ty. 85. Rodzaje pyta kwestionariuszowych- typologia L. Gruszczyski a) Pytania otwarte w sensie logicznym to takie, ktre nie maj ani porednio, ani bezporednio okrelonej listy istotnych na nie odpowiedzi z uwagi na to, e liczba ta jest znaczna i praktycznie nieograniczona i dlatego respondent powinien sam je sformuowa. Np.: Co staoby sie z Polsk, gdyby wszyscy ludzie przestali wierzy w Boga? Zastanw si i napisz, jakie skutki spowodowaoby to. Postaraj si napisa o tym jak najobszerniej.
b) Pytania otwarte technicznie jest to pytanie nie zawierajce listy proponowanych do wyboru

odpowiedzi, pozostawiajce jej sformuowanie samemu respondentowi. Np.: Prosimy o wypowied, czego oczekuje Pan(i) od nowo wybranej Rady Narodowej?
c) Pytania otwarte logicznie, ale zamknite technicznie wystpuj bardzo czsto, cho

towarzysz im pewne niebezpieczestwa. Badacz nie zawsze potrafi zamkn w kafeterii te odpowiedzi, ktre bd najczciej paday i o ktre mu przede wszystkim chodzi. Poza tym zamknicie w kafeterii przy takim pytaniu kilku czy nawet kilkunastu typw odpowiedzi moe by sugerowaniem respondentowi i uwalnianiem go od samodzielnego sformuowanie swojego stanowiska.
d) Pytania logicznie zamknite, ale technicznie otwarte zdarzaj sie rzadko i to przede

wszystkim jako pytania zadawane w wywiadach. S wwczas zamknitymi (najczciej) technicznie dla ankietera, a technicznie otwartymi dla badanego. W zasadzie jednak takich pyta nie formuuje si czsto, a prawie nigdy w kwestionariuszach ankiety.
e) Pytania otwarte logicznie i technicznie s czsto stosowane, jednak bardziej

rozpowszechnione s w kwestionariuszach wywiadw.


f) Pytania otwarte (technicznie) s to takie pytania, w ktrych osobie badanej autor

kwestionariusza pozostawia cakowit swobod w udzielaniu na nie odpowiedzi. Odpowiedzi te respondenci wpisuj w przewidzianym i zaznaczonym przez badacza kropkami miejscu. Odpowiadajcy formuuje swoj wypowied wasnymi sowami. Np.: Jeste uczniem i jednym z Twoich gwnych zaj jest nauka. Zastanw si i sprbuj napisa moliwie dokadnie, dlaczego sie uczysz? Na jakie pytania z dziedziny wiatopogldowej chcia(a)by otrzyma odpowied? Co Pana(i) zdaniem naleaoby poprawi w warunkach ycia pracownikw PGR? Tak przygotowane pytania otwarte s na og trudniejsze dla respondenta, wymagaj od niego wysiku intelektualnego wikszego ni wwczas, gdy badacz proponuje wzory gotowych odpowiedzi. Warunki zamieszczania w kwestionariuszach pyta otwartych:

55

badacz nie ma pewnoci co do tego, czy respondenci dysponuj jakkolwiek wiedz na dany temat i podejrzewa w zwizku z tym, e zaproponowanie wzorw gotowych odpowiedzi przyniesie efekt w postaci przypadkowego ich wyboru lub sugerowania dokonywanego wyboru; badacz nie ma dostatecznej pewnoci co do tego, czy jest w stanie sam sformuowa wszystkie lub najczciej pojawiajce si i interesujce go alternatywy gotowych odpowiedzi; ze wzgldu na realizowany cel badawczy i decyzje co do sposobu analizy zebranego materiau badaczowi zaley nie tylko na uchwyceniu sensu wypowiedzi badanego, ale take na dosownym jej brzmieniu; badaczowi zaley na poznaniu ukadu odniesienia respondenta, w jakim ustosunkowuje sie on do poruszanego problemu.

Pytania otwarte, ktre czciej stosowane s w badaniach technik wywiadu ni w technice ankiety, maj wiele zalet. Najwaniejsze z nich to: Dziki pytaniom tym badacz uzyskuje odpowiedzi swobodniejsze, autentyczniejsze i peniejsze, co pozwala na uchwycenie tych informacji, ktrych zdobycie nie byoby moliwe przy innym rodzaju pytania. Pytanie otwarte w niewielkim tylko stopniu jest sugerujce (element sugestii wystpuje w kadym rodzaju pytania z wyjtkiem tych, ktre dotycz faktw oczywistych), co wydaje si szczeglnie wane przy zadawaniu pyta o opinie i oceny. Pytanie otwarte przynosi informacje osadzone w kontekcie aktualnej wiedzy respondenta, poziomu znajomoci danego problemu, co czciowo zapobiega uzyskaniu odpowiedzi nieprawdziwych. Pytania takie pozwalaj badaczowi na zorientowanie si, czy respondenci odpowiednio je zrozumieli. Znakomicie nadaj si do prowadzenia gwnie jakociowych analiz zebranego materiau. Wady pyta otwartych: Pytania otwarte czsto pozostaj w ogle bez odpowiedzi dotyczy to w szczeglnoci bada wykorzystujcych kwestionariusze ankiet lub z odpowiedziami bardzo lakonicznymi i zdawkowymi. Zadajcy pytanie otwarte badacz musi si liczy z tym, ze uzyska znaczn liczb odpowiedzi nie dotyczcych problematyki badawczej, nieistotnych. Pozwalajc na uzyskanie odpowiedzi swobodnych, pytania otwarte mog w konsekwencji przynie wypowiedzi tematycznie rne, bardzo rozproszone. Dua liczba pyta otwartych, umieszczonych w kwestionariuszu, przedua czas jego realizacji, czas zbierania informacji. Wykorzystujcy du liczb pyta otwartych kwestionariusz wywiadu wymaga kwalifikowanych ankieterw prowadzcych wywiady oraz kwalifikowanych koderw porzdkujcych materia uzyskany z takich wywiadw (w mniejszym stopniu dotyczy to kwestionariuszy ankiet). Pytania otwarte szybciej mcz respondenta (ankietera te) ni pytania innego rodzaju. Pytania otwarte przynosz materia empiryczny powodujcy pewne trudnoci i du pracochonno w etapie opracowywania i analizy danych. Pytania otwarte stosowane s zarwno w kwestionariuszach ankiety (gdzie zapisu swojej odpowiedzi dokonuje sam respondent, umieszczajc j w odpowiednim, przewidzianym przez badacza miejscu), jak i w kwestionariuszach wywiadu, w ktrych zapisu odpowiedzi dokonuje nie sam respondent, lecz prowadzcy z nim rozmow ankieter. W zwizku z tym zapis odpowiedzi w ankiecie jest zawsze taki, jaki wyszed spod rki respondenta. Zgoa odmiennie wyglda to w przypadku wywiadu, w ktrym reguy zapisu odpowiedzi wymagaj kilku uwag. ( tego bym si nie uczya, bo ona w zagadnieniach chciaa typologi Gruszczyskiego, wic na choler jeszcze Nowak ) S. Nowak Metody bada socjologicznych 56

Pytanie otwarte jest to pytanie, na ktre badany odpowiada wasnymi sowami, budujc odpowiedz w sposb wedug niego najodpowiedniejszy i mwic tak dugo jak chce. Np.: Co Pan(i) sdzi o wsplnej pracy Murzynw i biaych w tej fabryce? Pytanie otwarte ma wiele stron dodatnich wypywajcych z tego, e zachca badanego do zbudowania odpowiedzi wedug wasnej woli. Uycie pyta otwartych pozwala na zdobycie tych informacji, ktrych nie mona zdoby w sposb naleyty przy uyciu pytania zamknitego. Ujawniaj one np. ukad odniesienia badanych. Moliwoci, jakie daj pytania otwarte dla wykrycia motywacji, omwi P. Lazarsfeld. Jeszcze jedn korzyci pync ze stosowania pyta otwartych jest zdobycie informacji z uwzgldnieniem poziomu wiedzy badanego oraz stopnia znajomoci danej sprawy. Wzgldnie swobodna wymiana zda midzy badanym a przeprowadzajcym wywiad, charakterystyczna przy zadawaniu pyta otwartych, pozwala temu ostatniemu sprawdzi, czy badany dokadnie rozumie zadawane mu pytanie. Natomiast przy pytaniu zamknitym, gdy badany ju wybierze jedn z proponowanych kategorii, prowadzcy wywiad moe tylko zaoy, e zrozumia on pytanie i wybra kategori najbardziej zblion do jego postawy. 86. Typy zapisw odpowiedzi respondenta L.A. Gruszczyski Kwestionariusze w socjologii Podstaw zapisu dokonywanego przez ankietera jest wypowied badanego. Zapis ten moe by dokonywany w dwch momentach: 1. Bezporednio po udzieleniu przez respondenta odpowiedzi lub nawet wczeniej, jeszcze podczas udzielania tej odpowiedzi. 2. W niektrych przypadkach ankieter jest zobowizany zapisa odpowied swojego rozmwcy po zakoczeniu caego wywiadu, a nawet po wyjciu od niego (z mieszkania, z miejsca pracy, a wic oglnie po rozstaniu sie z badanym). a) Ta druga sytuacja jest rzadsza przede wszystkim dlatego, e wymaga od ankietera zapamitania sformuowa rozmwcy, co nie jest takie atwe, zwaywszy wielo rnych zadawanych pyta i udzielanych na nie odpowiedzi. Bez wzgldu jednak na to, kiedy w zapis jest dokonywany, moe on przybiera rne formy: 1. Zapis kategoryzujcy ankieter zadaje respondentowi pytanie w postaci otwartej, nie sugerujcej adnej z moliwych odpowiedzi, sam za w kwestionariuszu wywiadu ma umieszczone pod pytaniem rne typy odpowiedzi. Rola ankietera polega wwczas na tym, e usyszan od respondenta odpowied musi zakwalifikowa do ktrego z wystpujcych w kwestionariuszu typw odpowiedzi i zaznaczy j odpowiednim sposobem. Stosuje sie go zawsze wtedy, gdy badacz nie chce sugerowa badanemu odpowiedzi, a jednoczenie dy do tego, by nie wymagay one dalszego opracowywania przy analizie wynikw (uatwiajc w ten sposb to opracowywanie). Ten rodzaj zapisu utrwala sens odpowiedzi, a nie jej dosown tre. Przewidziane przez badacze kategorie odpowiedzi nie musz by wbudowane w kwestionariusz wywiadu tu pod pytaniem (cho najczciej tak wanie si czyni), ale mog by umieszczane w osobnej instrukcji dla ankietera. 2. Zapis rejestrujcy badacz chce, aby odpowied respondenta zostaa zanotowana w dosownym brzmieniu. Poleca on wwczas ankieterowi utrwali ksztat i sens wypowiedzi respondenta. Ten rodzaj zapisu jest odpowiedzi na umowne pytanie w brzmieniu: Jak dosownie odpowiedzia (zareagowa) respondent (R) na pytanie (P)? Stosuje si go przede wszystkim wtedy, gdy badacz chce uchwyci np. charakterystyczne zwroty respondenta w penym ich brzmieniu, gdy chce dokadnie pozna ukad odniesienia, w jakim usytuowana zostaa dana wypowied. 3. Zapis relacjonujcy wiernie oddaje istot odpowiedzi, jej sens, a nie ksztat. Odpowiada na umowne pytanie: Jaki by sens odpowiedzi respondenta (R) na pytanie (P)? 57

Jest to chyba najczciej stosowany typ zapisu wypowiedzi respondenta na pytania otwarte w badaniach przeprowadzonych technik wywiadu. Kadorazowa decyzja co do sposobu zapisywania odpowiedzi respondenta naley zawsze do autora kwestionariusza, do badacza, a nie do ankietera przeprowadzajcego wywiad. Jego zadaniem jest cise stosowanie si do otrzymanych dyrektyw. Badacz np. moe poleci wykonywanie zapisu mieszanego, wykorzystujcego rne elementy wymienionych wyej trzech rodzajw zapisu. 87. Zasady klasyfikacji odpowiedzi respondenta. Rola kodera i statystyka w procesie poszukiwania odpowiedzi na pytania badacza. S.Nowak Metody bada socjologicznych Tam, gdzie badania wkraczaj w nowe dziedziny zjawisk, naukowiec stoi wobec zbioru surowych danych, dla ktrych nie ma gotowych kategorii teoretycznych. Warunkiem jakiejkolwiek analizy tych danych jest stworzenie jakichkolwiek zasad klasyfikacji materiau. Wymagania stawiane porzdnemu systemowi klasyfikacji odpowiedzi swobodnych na pytania otwarte kwestionariusza: 1. Wielostopniowo. Klasyfikacja powinna by wielostopniowa przechodzc stopniowo od klas bardziej oglnych do bardziej szczegowych, tak aby mona byo bada materia zarwno przy uwzgldnianiu kategorii wszych, jak te szerszych, zalenie od tego, co bdzie odpowiedniejsze dla danego celu. Gwnym celem klasyfikacji jest uproszczenie operowania wielk liczb pojedynczych obserwacji przez poczenie ich w mniejsz ilo grup tak, aby w kadej z nich znalazy si przypadki mniej lub bardziej podobne z punktu widzenia danego problemu. Klasyfikacja wielostopniowa zoona jest z szeregu stopni poczwszy od kilku oglnych kategorii, ktre dalej rozbite s na coraz bardziej szczegowe. W ten sposb tam, gdzie wystarczy kilka obszernych grup, tam mona si posuy tylko prostym pierwszym stopniem; tam, gdzie wymagane jest dociekanie bardziej szczegowe, mona znale subtelniejsze rozrnienia zachowane w nastpnych stopniach systemu klasyfikacji. 2. Poprawno logiczna. W takim wielostopniowym systemie kategorii musz one na kadym szczeblu by wyczerpujce oraz rozczne. Kiedy przedmiot jest klasyfikowany jednoczenie ze wzgldu na wicej ni jeden aspekt, kady z tych aspektw musi mie dla siebie odrbny ukad kategorii. Klasyfikacja spenia wymagania logiki, jeeli na kadym stopniu zawiera kategorie wyczerpujce i rozczne. Zasada rozcznoci oznacza, e kady indywidualny przypadek musi mie w ramach systemu klasyfikacji jedno i tylko jedno miejsce. Naruszanie tej reguy wypywa z dwch rde: z wprowadzenia na ktrym stopniu takiej kategorii, ktra zawiera si w peni w innych stopniach, z pomieszania rnych aspektw przedmiotw w jednowymiarowym schemacie klasyfikacyjnym. 3. Dostosowywanie do struktury sytuacji. Klasyfikacja musi by oparta na oglnym schemacie danej sytuacji: schemat ten musi zawiera gwne elementy i procesy, ktre trzeba wyodrbni w danej sytuacji po to, aby mc j zrozumie, przewidywa jej przysze stany i podejmowa zwizane z ni decyzje. Zadaniem tych kategorii jest zorganizowanie wielkiej liczby pojedynczych obserwacji w niewielk ilo klas, ktre pozwol atwiej zrozumie badan sytuacj. Na dusz met wymaga to ustalenia zwizkw midzy kategoriami uywanymi w sytuacjach szczegowych a bardziej oglnymi systemami poj dotyczcych szerokiego zakresu ludzkich zachowa, tak aby mona byo formuowa teorie spoeczne, uatwiajce rozumienie i kontrolowanie kadej konkretnej sytuacji. Oglny schemat postpowania: 58

Trzeba sobie najpierw uzmysowi dan sytuacj lub proces, po to, aby uzyska ukad odniesienia dla wypowiedzi i obserwacji zachowania, ktre maj zosta sklasyfikowane zgodnie z wymaganiami danego badania. Ta sytuacja lub proces zostaje nastpnie na podstawie dowiadczenia osobistego oraz wskazwek teoretycznych podzielona na rnorodne naturalne czci skadowe. Dociekanie postpuje w dwu kierunkach: a) Z uzyskanych odpowiedzi buduje si uporzdkowany model sytuacji oraz dzieli si ten model na czci skadowe. Obie te tendencje spotykaj si w kocu. Inaczej mwic postp nie dokonuje si bezporednio od pojedynczych konkretnych danych do zbiorw, ktrych elementami mogyby zosta te dane, lecz raczej od konkretnych odpowiedzi do zawartej w nich oglnej struktury, od ktrej myl zwraca si ku jej czciom skadowym i tu dopiero znajduje adekwatne grupy klasyfikacyjne. b) W procesie tym potrzebna jest zarwno gruntowna znajomo konkretnej sytuacji, jak i teorii, po to, aby skonstruowa wstpny schemat strukturalny i aby doskonali go w miar prb przystosowania go do konkretnego materiau. 4. Dostosowanie do ukadu odniesienia respondenta. Klasyfikacja powinna moliwie najbardziej jasno przedstawia sposb pojmowania danej sytuacji przez odpowiadajcego, uwzgldni to, na czym skupia on uwag, kategorie, jakimi myli. Poniewa w podanej literaturze nie byo nic o roli kodera i statystyka, pisz o kodowaniu i proponuj zajrze do wykadw. 5. Kodowanie danych Kodowanie jest to czynno polegajca na podziale danych na pewn ilo klas, a nastpnie oznaczeniu symbolami lub cyframi poklasyfikowanych danych w ten sposb, i kada jednostka zostaje oznaczona symbolem klasy, do ktrej naley. W ten sposb, policzywszy symbole, znamy ogln liczb przypadkw w kadej klasie. Podstawow czynnoci jest tu oczywicie klasyfikacja. Korzystne kodowanie materiaw zaley gwnie od trzech czynnikw: a) liczby respondentw lub rde informacji w danym studium, b) liczby pyta, c) liczby i stopnia zoonoci planowanych operacji statystycznych. Jeeli liczba przypadkw badanych jest dua, trudno jest dokona jakichkolwiek oblicze bez zastosowania kodu. Zakodowanie materiaw pozwala unikn lub zmniejszy do minimum konieczno ponownych oblicze. Wszystkie powysze uwagi stosuj si rwnie do bada o duej liczbie pyta. Najwaniejsze jest to, e nie istnieje atwy sposb obliczania skomplikowanych zalenoci statystycznych bez wprowadzenia jakiego kodu. Kade obliczenie statystyczne wymaga operowania liczbami, ktre z kolei musz reprezentowa dane z ankiet lub wywiadw. Naley albo rozoy karty na wiele stosw dla kadego porwnania czy analizy, albo te ponumerowa odpowiedzi i zsumowa oddzielnie na innych kartach. Przy zastosowaniu drugiego sposobu wszelkie obliczenia s o wiele atwiejsze. Im bardziej zoone s zaplanowane obliczenia, tym bardziej potrzebna jest jaka forma oznaczenia danych symbolami kodu. Kodowa dane mona w kadej fazie bada, poczwszy od wywiadu do stadium bezporednio poprzedzajcego obliczenia.
6. Kontrola czynnoci kodowania. Nawet w przypadku, gdy badacz sam oznacza symbolami

materiay z wasnych ankiet, naley napisa dokadn instrukcj i wykona ja bez adnych odstpstw. Wicej, instrukcj naley sprawdzi w ten sposb, e inni studenci koduj wedug tej instrukcji kilka spord tych kwestionariuszy na prb. Jeeli symbole postawione przez innych rni si od symboli autora instrukcji, wiadczy to, e jest ona by moe niejasna lub nie uwzgldnia niektrych zagadnie nasuwanych przez dane. Zastosowanie tych rodkw 59

ostronoci moe wykry pewne trudnoci klasyfikacji, ktrych prowadzcy badania dostatecznie nie wyjani. Poniewa istnieje moliwo popeniania bdw nawet przy najprostszej klasyfikacji i kodowaniu, naley dokadnie skontrolowa symbolizacj ankiet i sprawdzi, czy nie ma wielu bdw w kadym entym kwestionariuszu. 7. Etapy postpowania stosowane zwykle przy kodowaniu pyta otwartych:
a) Naley ustali, czego oczekuje sie od materiau. Przypumy, e w badaniach prbnych

dotyczcych zmiany miejsca mieszkania uyto pytania: Czy mgby Pan powiedzie szczegowo, jak to si stao, e zdecydowa si Pan wyprowadzi ze swojego ostatniego mieszkania? Jeli wywiady byy prowadzone uwanie, powinny zawiera szereg uwag kadego respondenta. Przypuszczalnie odpowiedzi na to pytanie prezentuj rne typy decyzji, sytuacji mieszkaniowej, typy rodzin lub nawet form uczestniczenia w yciu spoecznoci. b) Naley uwanie przestudiowa wypenione kwestionariusze lub sprawozdania z wywiadw. Jest to nieodzowny drugi krok w badaniach. Czasem czynno ta przynosi rozczarowanie, gdy odpowiedzi mog wyda si mniej ciekawe w czasie czytania ni w czasie przeprowadzania wywiadu. Mimo to jednak wanie na tych sprawozdaniach opiera si musi demonstracja faktw. Jeli wywiad zawiera wicej materiau ni uwidacznia sprawozdanie czy wypeniony kwestionariusz, warto postara si o ulepszenie sposobw zapisywania tych danych zanim si przejdzie do dalszego badania. c) Naley opracowa podzia na klasy i wskaza wskanik dla poszczeglnych klas. Po dokadnym przestudiowaniu danych prawdopodobnie wyoni si z grubsza nakrelony obraz ich podziau na klasy. Oczywicie, w niektrych wypadkach podzia ten mia badacz na myli od samego pocztku. W innych bdzie si on dopiero ksztatowa stopniowo. Jednake, wanie w tej fazie bada naley opracowa wstpny, przybliony obraz wskanikw, ktre bd wykorzystane przy klasyfikacji. Trzeba wic zarwno wydzieli same klasy, jak te i wskaza zwroty lub wyraenia, ktre uznaje si za wskaniki danych klas (opracowanie kodowej instrukcji zawierajcej wskaniki dla kadej klasy). Celem bdzie wic opracowanie zbioru instrukcji, ktre umoliwiyby innym poklasyfikowanie danych wypowiedzi na typy przydatne dla badania. Poniewa zwykle nie mona si spodziewa uycia tych samych sw, szuka si rwnowanych znacze. Aby to osign, spisuje si zwroty, wyraenia i sygnay, ktre niedwuznacznie wskazuj na odpowiedni klas, oraz wyprbowuje si je, sprawdzajc, czy uycie ich zapewnia rnym pracownikom kategoryzujcych dane dojcie do tych samych wynikw. d) Naley dostosowa klasyfikacj do danych. Po wstpnym ustaleniu wskanikw naley rozpocz stopniowe dostosowywanie klas do danych. Przede wszystkim mona wtedy sprawdzi, czy instrukcje s jasne. Opracowywanie wstpnych wskanikw i stosowanie ich czsto umoliwia dodanie pewnych szczegw do instrukcji, a take janiejsze zrozumienie charakteru poszczeglnych klas. Na tym etapie szczeglnie wane jest zwrcenie uwagi na przypadki nie mieszczce si w ramach klasyfikacji. Choby wstpne instrukcje byy bardzo starannie opracowane, zawsze znajd si odpowiedzi, ktre nigdzie nie pasuj. Wskaniki mog si tu nadawa lub wydawa si niejasne. Takie przypadki trzeba rozpatrzy szczegowo, poniewa mog wymaga znalezienia nowych wskanikw lub wydzielenia nowych klas. Nastpnie jest bardzo prawdopodobne, e w wyniku kategoryzacji zostanie pewna niewielka grupa respondentw, ktrych nie da si zaklasyfikowa. Jeli ta grupa jest dua, znaczy to e ze s albo instrukcje kategoryzacyjne, albo zasady klasyfikacji, albo same materiay. Jeeli za grupa ta jest maa, nie wpynie to na same wnioski w powaniejszym stopniu. e) Naley zakodowa wszystkie odpowiedzi. Po stopniowym przystosowaniu instrukcji do potrzebnych kategorii, naley postara si o skategoryzowanie i oznaczenie symbolami 60

wszystkich odpowiedzi. W tym stadium znowu trzeba porwna symbolizacj wykonan przez jedn osob lub grup z symbolizacj wykonan przez innych. 88. Klucz kodowy L.A. Gruszczyski Kwestionariusze w socjologii 1. Grupowanie surowego materiau empirycznego musi przebiega wedug cile sprecyzowanych regu sformuowanych w postaci odpowiednich instrukcji. Instrukcje te winny uwzgldnia przede wszystkim zasady budowania i wyrniania klas. Zestaw takich regu nazywamy:
kluczem kodowym, kluczem kategoryzacyjnym albo najczciej instrukcj kodow.

2. Kodowanie jako wynik klasyfikacji i typologizacji jest zabiegiem koniecznym, by zebrany materia empiryczny mc policzy i podda analizie ilociowej (przewaajcej w przypadku bada surveyowych) i jakociowej. Polega ono na podziale zebranych danych na klasy i typy, a nastpnie przypisaniu tym klasom i typom przyjtych symboli (najczciej cyfrowych), tak aby kada informacja o jednostce bya oznaczona waciwym symbolem tej klasy czy typu, do ktrej zostaa zaliczona. W ten sposb kada informacja o jednostce reprezentowana jest w etapie opracowywania i analizowania przez waciwy symbol. Podstawowym zatem zagadnieniem kodowania jest ustalenie waciwych kryteriw, wedug ktrych bdzie prowadzona klasyfikacja, typologizacja i przypisywanie symboli.
3. Instrukcja kodowa, aby naleycie speniaa swoje zadania, musi by poprawnie przygotowana.

Poprawno t naley rozpatrywa w czterech przynajmniej aspektach: Poprawno pod wzgldem logicznym w paszczynie tej chodzi o tak poprawno, ktra zwizana jest z przestrzeganiem trzech warunkw klasyfikacji (rozczno, wyczerpywalno i jednorodno). Oczywicie jeli mamy do czynienia z typologizacj, to warunki te nie musz by tak precyzyjnie przestrzegane, cho i w niej chodzi o to, aby kada jednostka bya kodowana tylko w jednym typie (w jednej kategorii). Poprawno pod wzgldem teoretycznym chodzi tu o dostosowanie klas i typw do problematyki badawczej, do wynikajcych z niej poj. Poprawno pod wzgldem merytorycznym zdaniem autora instrukcji kodowej jest dostosowanie konstruowanych klas i typw do struktury uzyskanego i poddawanego kodowaniu materiau badawczego. Jest to bardzo wane z uwagi na konieczno uchwycenia wszystkich rodzajw uzyskanych w badaniach odpowiedzi. W praktyce jednak badacz staje zawsze przed koniecznoci pewnego kompromisu midzy bogactwem rnorodnych szczegowych informacji a typologizacj czy klasyfikacj bdc niewtpliwym uoglnieniem, przy ktrym zanikaj istotne czsto szczegy. Poprawno pod wzgldem technicznym zwizana jest ze sposobem obliczania zakodowanych danych. Inaczej naley kodowa wtedy, gdy zliczanie odbywa si bdzie rcznie, inaczej, gdy bd wykorzystywane takie noniki informacji, jak karty perforowane (stosowane gwnie, cho nie tylko, w maszynach mechanicznych, np. sorterach i prostszych maszynach liczcych majcych zazwyczaj 80 kolumn po 10 (ewentualnie 12) moliwych informacji (do wyboru tylko jedna z nich), a jeszcze inaczej, gdy bd wykorzystywane maszyny o praktycznie nieograniczonej pojemnoci, pracujce w systemie pamici dyskowej. Z tego te wzgldu jest podane, by badacz zasiga opinii orodka obliczeniowego dokonujcego oblicze. 61

4. Kodowanie pyta zamknitych. Nie jest ono na og trudne i nie wymaga jakich

specjalnych przygotowa. Z reguy postpuje si tak, e sposb kodowania tych pyta przygotowany jest rwnolegle z ich budow. W tym celu kada zamieszczona pod pytaniem odpowied otrzymuje przypisany jej numer (np. tak 1, nie 2). Kodowanie jest zwykym powtrzeniem, tzn. przepisaniem numeru odpowiedzi do odpowiedniej rubryki przeznaczonej na symbole kodowe. Mamy wwczas do czynienia z tzw. pytaniem samokodujcym si. Jeeli kwestionariusz nie zosta przygotowany w ten sposb, e wszystkie odpowiedzi na pytania zamknite opatrzone zostay odpowiednimi numerami, to take kodowanie tych odpowiedzi nie sprawia wikszych problemw odpowiednie symbole przypisuje si im na etapie opracowywania danych.
5. Kodowanie pyta otwartych. Bardziej pracochonne jest kodowanie odpowiedzi na pytania

otwarte, stwarzajce niekiedy pewne problemy. Zasadnicza trudno polega na wyborze kryteriw grupowania udzielonych odpowiedzi i zawartych w nich informacji. Generalnie rzecz biorc, kryteria te wynikaj z przyjtej problematyki badawczej i zawartych i zawartej w niej pyta czy hipotez badawczych. Pomocnym i koniecznym zabiegiem poprzedzajcym zbudowanie instrukcji kodowej do pyta otwartych jest jak najdokadniejsze zapoznanie si z odpowiedziami na te pytania. W zwizku z tym niezbdne jest przeczytanie tych odpowiedzi i wypisanie ich na oddzielnych kartkach (tzw. indeksowanie). Umoliwia to pniej dowolne operowanie tak przygotowanymi kartkami i grupowanie ich wedug rnych kryteriw. Z reguy postpuje si tak, e wypowiedzi te najpierw grupuje si wedug szczegowych kryteriw na wiele dosy wskich zakresowo klas czy typw, nastpnie za te szczegowe kategorie czy si ze sob, tworzc klasyfikacje i typologie skadajce si z mniejszej liczby kategorii, za to bardziej oglnych. Jest to zatem proces stopniowego przechodzenia od kategorii bardziej szczegowych do kategorii bardziej oglnych. Rwnoprawne jest postpowanie odwrotne przechodzenie od kategorii oglniejszych do kategorii szczegowych. Podczas przygotowania instrukcji kodowej do pyta otwartych naley wykona nastpujce czynnoci: a) Zdecydowa, czego sie oczekuje od zebranego materiau, jakich w nim poszukujemy informacji i na jakie pytania badawcze powinny one odpowiada. b) Dokadnie zapozna si z zebranym materiaem, najlepiej przez wykonanie indeksowania. c) Przyj kryteria podziau na klasy lub typy i dobra wskaniki tych klas, najczciej wskanikami s pewne typowe wypowiedzi respondentw. d) Zdecydowa si na odpowiedni typ procedury: od klas oglnych do szczegowych bd odwrotnie. e) Poszczeglnym klasom czy typom informacji przypisa odpowiednie symbole kodowe (oznaczenia liczbowe). Podobnie postpujemy z odpowiedziami udzielonymi w ramach kategorii: inne w pytaniach potwartych. Instrukcja kodowa obejmuje kilka elementw, a uzalenione s one od tego, czy instrukcja dotyczy pyta zamknitych, czy te otwartych. Elementy te ujmuje si w gwce instrukcji przypominajcej sw budow zwyk tabel. a) Dla pyta zamknitych gwka instrukcji skada si z nastpujcych pozycji (fragment jednej z instrukcji kwestionariusza ankiety): Numer pytania Numer Symbol kolumny kodu

Tre pytania

Kategorie odpowiedzi

62

Czy chciaby aby wiat rozwija si - zdecydowanie tak w kierunku socjalizmu? - raczej tak - nie mam zdania - raczej nie - zdecydowanie nie

20

1 2 3 4 5

Kolumna: Tre pytania jest bardzo pomocna w instrukcji kodowej, tym niemniej wystpuje nie we wszystkich instrukcjach. Czasami poprzestaje si tylko na numerze pytania (oczywicie numery pyta w kwestionariuszu i w instrukcji musz si pokrywa). Kategorie odpowiedzi to przepisane odpowiedzi do wyboru, zamieszczone pod kadym pytaniem zamknitym. Numer kolumny (w niektrych instrukcjach Numer zmiennej) to kolejny numer informacji, jak kodujemy. b) Dla pyta otwartych gwka instrukcji kodowej obejmuje nastpujce pozycje: Wskaniki Numer kategorii kolumny odpowiedzi - nareszcie buduj 17 mniej fabryk - coraz wicej mona w sklepach kupi

Numer pytania 14

Tre pytania

Kategorie odpowiedzi

Symbol kodu 1 2

Jeli tak, to na - zmniejszenie czym on polega? inwestycji - poprawa sytuacji rynkowej, zaopatrzenia

Kolumna: Kategorie odpowiedzi (lub Nazwa klasy, Typ odpowiedzi itp.) obejmuje nazwy klas, typw, do ktrych kodujcy bdzie zalicza wypowiedzi respondenta. Wskaniki kategorii odpowiedzi (lub np. Przykadowe odpowiedzi) ma pomc kodujcemu w zaliczeniu konkretnej wypowiedzi do ktrej z poprzednio wymienionych kategorii. Podaje si w niej przykadowe wypowiedzi badanych (w ich dosownym brzmieniu), uatwiajce identyfikacj kodowanej wanie odpowiedzi respondenta. Jak wida, instrukcje kodowe do pyta otwartych i zamknitych nieco si rni i dlatego wygodniejsze jest posugiwanie si dwiema odpowiednimi instrukcjami. Tylko dobrze sporzdzona instrukcja kodowa zapewnia jednolit, pozbawion usterek klasyfikacj materiau i pniejsz jego analiz. Nawet w przypadku, gdy badacz sam oznacza symbolami materiay z wasnych ankiet naley napisa dokadn instrukcj i wykona j bez adnych odstpstw. Co wicej, zanim przystpi si do kodowania, instrukcj naley zweryfikowa, sprawdzi oraz dokona jej pilotau. Pilotau takiego moe dokona jedna osoba (np. sam badacz), ale lepiej jest, gdy zaangauje si w to kilka osb kodujcych niezalenie od siebie te same kwestionariusze pochodzce ze zrealizowanych bada. Porwnanie kodowania przeprowadzonego przez kilka osb umoliwia dokadne sprawdzenie pod ktem jednoznacznoci zaproponowanych kategorii, wskanikw wypowiedzi i symboli kodu. 6. Celem pilotau instrukcji kodowej jest przede wszystkim:

a) dostosowanie kategorii klasyfikacyjnych do struktury materiau badawczego; b) poznanie stopnia jednorodnoci kategorii klasyfikacyjnych; c) analiza jednoznacznoci przyjtych wskanikw; 63

d) analiza wypowiedzi pojawiajcych si w kategorii inne w pytaniach potwartych. S.Nowak Metody bada socjologicznych 1. Ukad instrukcji kodowej dla pyta otwartych jest nieco inny i bardziej skomplikowany ni dla pyta zamknitych. W porwnaniu z instrukcj kodow pyta zamknitych w instrukcji do kodowania pyta otwartych przybywa nam jeszcze jedna rubryka, a mianowicie zestaw wskanikw, po ktrych poznajemy, i naley dan odpowied zaliczy do tej czy innej kategorii klasyfikacyjnej. 2. Przeprowadzamy kodowanie osobno dla pyta zamknitych a osobno dla pyta otwartych. Ponadto w przypadku duszych ankiet rwnie i pytania zamknite dzielimy na kilka grup. Najlepiej jest kodowa cznie pytania wydrukowane na jednej stronie ankiety, jeli ich nie jest zbyt wiele, tak, aby mona byo po zakodowaniu pewnej niewielkiej liczby pyta z instrukcj w rku zapamita nastpnie symbole kodu dla caego zespou kodowanych w danej chwili pyta i posugiwa sie nimi bez zagldania do instrukcji co bardzo przypiesza czynnoci kodowania. Po zakoczeniu jednej grupy pyta zamknitych przechodzimy do nastpnej itd. 3. W przypadku kodowania pyta otwartych, zwaszcza o bogatszej treci, naley kodowa jedno tylko pytanie przez wszystkie ankiety, a potem dopiero bra sie do nastpnego (bd te naley rozdzieli kodowanie rnych pyta pomidzy rne osoby). 4. Mimo, i instrukcja kodowa pytania otwartego zawiera zarwno schemat klasyfikacyjny (kategorie odpowiedzi), jak te jego operacjonalizacj (wskaniki poszczeglnych kategorii), z reguy w przypadku pyta o bogatszej treci przygotowujc instrukcj kodow nie jestemy w stanie ani umieci wrd wskanikw wszystkich odpowiedzi moliwych, ani te wyeliminowa sytuacji niejednoznacznych. Dlatego te przed przystpieniem do kodowania caoci materiau przeprowadzamy kontrol instrukcji kodowej pyta otwartych. Polega ona na tym, i te same ankiety (nie wszystkie, wystarczy np. 100 losowo wybranych) dajemy do zakodowania dwm, lub trzem osobom kolejno (symbole kodu stawiaj one wwczas, rzecz jasna nie na ankiecie, ale na osobnych kartkach), a nastpnie porwnujemy rezultaty trzech niezalenych zakodowa. W przypadku kiedy dostrzeemy spore rozbienoci w wynikach uzyskanych przez niezalenie od siebie kodujcych, instrukcj trzeba poprawi bd przez uzupenienie jej odpowiednimi wskanikami, bd te nawet przez wyraniejsze sprecyzowanie zasad klasyfikacyjnych. Jeli rozbienoci jest wzgldnie niewiele (90% przypadkw zbienych w kodowaniu kontrolnym mona na og uzna za wynik zadowalajcy), przystpujemy do kodowania caoci materiau odkadajc do osobnej decyzji przypadki wtpliwe. 89. Narzdzia badawcze stosowane w wywiadzie kwestionariuszowym Krystyna Latyska: na narzdzie badawcze w wywiadzie kwestionariuszowym skadaj si z: a) kwestionariusz do wywiadu b) instrukcja dla ankietera c) materiay pomocnicze: su aranacji wywiadu (np. listy zapowiednie, wprowadzenie) stanowi pomoc dla respondenta w czasie wywiadu (karty respondenta, rysunki) kontroluj prace ankieterw su do zbierania dodatkowych informacji (np. ankiety do ankietera, protokoy odmw, testy psychologiczne sprawdzajce inteligencje respondentw lub ankieterw, cz ewidencyjno-porzdkowa, przez wielu umieszczana jest w kwestionariuszu, ale K.L. radzi zaliczy ja do materiaw. pomocniczych, bo skierowana jest do ankietera) Niezbdne s: kwestionariusz, instrukcja dla ankietera, wprowadzenie do wywiadu i cz ewidencyjno-porzdkowa, reszta w zalenoci od zapotrzebowania autora. 90. Struktura kwestionariusza wywiadu 64

1. Ukad: a) zwykle autorzy proponuj nastpujc kolejno: cz ewidencyjna (wypeniaj organizatorzy bada i ankieterzy), wprowadzenie do wywiadu, zasadnicza cz z pytaniami kwestionariuszowymi, metryczka (niekiedy pyt. metryczkowe przeplataj si z pyt. dotyczcymi tematyki bada dobre rozwizanie, gdy jest szczegowa i rozbudowana) b) Tytu kwestionariusza: musi by starannie przemylany (nie moe by sw niezrozumiaych dla respondentw) oglne, krtkie, brzmice interesujco i zrozumiale zwroty, np. Jak yjemy, Polacy 81 c) Tytuy poszczeglnych czci (segmentw) kwestionariusza nie s konieczne, a jeli taka potrzeba j/w d) Powizania (A teraz chciaem si dowiedzie, Interesuje mnie rwnie) nie mog by zbyt dugie i skomplikowane e) Kolejno pyta wyznaczana jest wg Leszka Gruszczyskiego przez: problematyk badawcz, cechy zbiorowoci, w ramach ktrej realizowane bd badania, wymogi techniki badawczej, dla ktrej zostanie przygotowany kwestionariusz, organizacyjne, techniczne i ekonomiczne warunki podejmowanych bada (oglna zasada: ukad taki, by wywiad nie by dla respondenta zbyt nucy i mczcy) nie zaczyna od pyta draliwych nie umieszcza po sobie pyta bardzo trudnych nie zadawa np. najpierw tylko pyta o opinie, a potem tylko o fakty pytania skale, tabele, z historyjkami nie powinny przewaa nad zwykymi oddziela wyranie identyczne treciowo pytania o fakty typu jak jest od pyta o opinie jak powinno by rozpoczyna kilkoma pytaniami wstpnymi, ktre wzbudz zainteresowanie zadawane pytania powinny logicznie wynika jedno z drugiego zadawa pytania od najbardziej oglnych do najbardziej szczegowych (zapobiega to zjawisku tzw. promieniowania pyta, tj. absorbowaniu uwagi respondenta przez pytanie, na ktre ju odpowiedzia) 2. Szata graficzna: a) Wyranie oddzieli poszczeglne pytania kwestionariusza b) Dobra czytelno druku c) Brak bdw d) Zostawi duo wolnego miejsca na zapisywanie odpowiedzi na pytania otwarte e) Tabele nie mog by zbyt gsto kartkowane f) Pytanie wraz z kafeteri lub miejscem na zapisanie odpowiedzi powinno znajdowa si na jednej i tej samej stronie kwestionariusza g) Starannie pod wzgldem graficznym przygotowany kwestionariusz pozwala na uniknicie bezsensownych bdw 3. Redakcja i standaryzacja pyta Naley zachowa: 65 respondenta

a) b) c)

porzdek i konsekwencj w uywaniu terminw (nie zmienia terminu ze wzgldw stylistycznych jeli cay czas ma si na myli to samo znaczenie) jednolite formy gramatyczne (np. w kafeterii wszystkie odpowiedzi w tym samym czasie i osobie jednolity styl redagowania pyta (pamita o formie pytania; uywa zwrotw w 1. os. liczby pojedynczej, tj. Prosz, Chcia(a)bym, tak, by wywiad przypomina naturaln rozmow; 1. os. l. mnogiej mona stosowa w przypadku ankiety do samodzielnego wypenienia; unika form grzecznociowych, np. Czy mgby mi Pan powiedzie, bo moe skoczy si to na odpowiedzi: Mgbym; pytanie musi stanowi cao, a nie mie posta, np. Jakimi?, mimo i moe to logicznie wynika z poprzednio zadanego pytania)

4. Numerowanie pyta i reguy przej a) Zachowa kolejno numerowania b) Numeracja musi by jednolita, tzn. np. tylko liczby arabskie (uatwia kodowanie) c) Poszczeglne pytania w boczku tabeli rwnie powinny posiada wasne numery d) Reguy przejcia stosowane s po pytaniach filtrujcych, pyta nastpujcych po filtrach nie zaczynamy od Jeli; musz: by jednolite (np. strzaki) po prostu by (bo ich brak powoduje wiele pomyek ankieterw, a respondentw moe denerwowa) 5. Dugo trwania wywiadu a) Jako wywiadw jest odwrotnie proporcjonalna do przeduajcego si czasu trwania wywiadu b) Dugo kwestionariusza musi by dostosowana do tematyki badania (jeeli przypuszczamy, e moe by draliwa lub mao interesujca, naley kwestionariusz skrci) i poziomu intelektualnego respondentw 91. Pytania metryczkowe funkcje

a) L. Gruszczyski zalicza metryczk do grupy pyta wyrnionych ze wzgldu na penione przez nie w kwestionariuszu funkcje b) pytania metryczkowe (dotyczce respondenta) su do zbierania informacji dotyczcych cech spoeczno-demograficznych badanej populacji, ktre peni na og funkcj zmiennych niezalenych c) znajduj si przewanie na kocu kwestionariusza, ale czasem przeplataj si z pyt. dotyczcymi tematyki bada; nie mog by umieszczane na pocztku, bo ze wzgldu na osobisty charakter mog zniechci, odstraszy respondenta, chyba e umieszczenie pyt. metryczkowego na pocztku podyktowane jest tematyk bada lub konstrukcj formularza d) odnosz si do informacji z zakresu: spo.-demograficznej charakterystyki (pe, wiek, stan cywilny, posiadane dzieci, pochodzenie spo., stosunek do pracy, aktywno spo. w organizacjach, instytucjach itp.)
poziom wyksztacenia i kwalifikacji zawodowych (posiadane wiadectwa

ukoczonych szk, kursy zawodowe, aktualny stosunek do podnoszenia kwalifikacji zawodowych)


sytuacji pracy (zawd, rodzaj i charakter pracy, miejsce w strukturze organizacyjnej

zakadu pracy, sta pracy, ruchliwo midzyzakadowa)

pooenia materialnego (zarobki, dochody, prace dodatkowe i dochody z nich,

warunki mieszkaniowe zagszczenie, zaludnienie mieszkania, jego standard techniczny i wyposaenie, liczba wsplnie zamieszkujcych osb, posiadane nieruchomoci) 66

e) tak jak kade pytanie kwestionariusza powinny mie form pytania f) jeli chodzi o inne kryteria podziau pyta kwestionariusza, to pytania metryczkowe ze wzgldu na ich budow s pytaniami: fakty, przewanie logicznie otwartymi, przewanie technicznie zamknitymi, przewanie z zewntrznymi moliwociami odpowiedzi, w formie alternatywy jest pytanie np. o pe, a reszta przewanie z wieloczonow alternatyw, przewanie dysjunktywnymi, szczegowymi, bezporednimi. 92. Typy pyta pustych i ich rola 1. Wyrnione przez L. Gruszczyskiego ze wzgldu na penione w kwestionariuszu funkcje. Pytania puste to takie, ktre kryj pewne fikcje, s sugerujce, niezbyt trudne, zamknite technicznie, na og w postaci pyta rozstrzygnicia; stosuje si je, aby zanalizowa sposb udzielania odpowiedzi i wnioskowa na tej podstawie o wiarygodnoci respondenta. Mona je podzieli na: wprowadzajce fikcje jzykowe (zawierajce rzekome alternatywy lub zawierajce sprzeczne definicje)
wprowadzajce fikcje pozajzykowe (zawierajce fikcyjne nazwy lub zawierajce rzekome a)

fakty) Pytanie puste jest jednym z rodzajw pyta podchwytliwych


pytania podchwytliwe stosowane s wtedy, gdy chce si uzyska odpowiedzi niemoliwe do

uzyskania przy pytaniu wprost; celem jest uchwycenie charakterystycznych dla respondenta predyspozycji do sposobu odpowiadania na zadawane mu pytania 2. P. Daniowicz wyrnia 3 rodzaje pyta pustych: a) Pytania o nie istniejce fakty lub opinie o nie istniejcych faktach b) Pytania o pozorne rnice c) Pytania o wszystkich faszywych wariantach odpowiedzi 93. Pytania otwarte i zamknite: metodologiczne i kulturowe przyczyny rnic w dostarczaniu informacji Ograniczenie zrnicowania odpowiedzi badacz moe osign za pomoc pyta okrelajcych bardzo dokadnie rodzaj odpowiedzi. 67

1.PRZYCZYNY METODOLOGICZNE: Badacz odpowiednio formuujc pytanie okrela dokadnie posta zda nadajcych si na odpowiedzi moe w ten sposb ograniczy ilo rodzajw odpowiedzi (pytania zamknite: rozstrzygnicia czy?, dopenienia ktry?). Dy tym samym do zmniejszenia zakresu swobody respondenta w ksztatowaniu odpowiedzi i jednoczenie do ograniczenia ich rnorodnoci. Gdy pytanie wymaga duszej, wielozdaniowej odpowiedzi, narracji (pytania otwarte), wwczas mona oczekiwa, e odpowiedzi udzielone przez rnych respondentw bd bardziej rnorodne, w przeciwiestwie do reakcji na pytanie, na ktre odpowied da si zamkn w jednym zdaniu. Pytanie zamknite sugeruje respondentowi okrelone odpowiedzi, spord ktrych jedn lub wicej ma on uzna za wasne. W pytaniach otwartych nie s dokadnie okrelone odpowiedzi waciwe. Pytania zamknite s odpowiednie gdy: a) istnieje tylko jeden ukad odniesienia, z ktrego badany moe zaczerpn odpowied, b) w ramach tego ukadu istnieje znany zesp moliwych odpowiedzi, c) odpowiedzi te reprezentuj wyranie okrelone stanowiska, ktre dokadnie odzwierciedlaj pogld kadego badanego. Pytanie otwarte zachca badanego do zbudowania odpowiedzi wedug wasnej woli. Uycie pyta otwartych pozwala na zdobycie tych informacji, ktrych nie mona zdoby w sposb naleyty przy uyciu pytania zamknitego oraz pozwala na zdobyciu informacji z uwzgldnieniem poziomu wiedzy i stopnia znajomoci danej sprawy. 3.PRZYCZYNY KULTUROWE: Znana jest tendencja do zawyania konsumpcji kulturalnej przez respondentw. Jest ona nastpstwem przejcia rozpowszechnionego modelu czowieka kulturalnego. Model ten w rnych rodowiskach charakteryzowa si moe nieco odmiennymi cechami, lecz posiada pewien stay zesp waciwoci. Naley do nich czytanie ksiek i prasy, ogldanie filmw, programw TV, bywanie w teatrze, suchanie audycji radiowych. Zesp podstawowych cech modelu to wartoci najpowszechniej dostpne w wyniku polityki kulturalnej pastwa. Wzrost poziomu wyksztacenia ogu ludnoci, rozwinicie sieci instytucji kulturalno-owiatowych i rwnoczesny silny nacisk pooony na pozytywne wartoci pynce z uczestnictwa w kulturze spowodoway wzrost aspiracji kulturalnych spoeczestwa, ktre nie zawsze s realizowane. Nastpio zaakceptowanie modelu nie zawsze realizowanego w rzeczywistoci. Nie spenianie cech modelu czowieka kulturalnego traktowane jest jako rzecz wstydliwa. Interesujce badacza informacje, dotyczce konsumpcji kulturalnej, na og mona uzyska stosujc w wywiadzie kwestionariuszowym: a) pytania otwarte nie sugerujce adnej odpowiedzi, b) pytania prekategoryzowane zawierajce szereg moliwych odpowiedzi, z ktrych respondent wybiera okrelon liczb najbardziej mu odpowiadajcych. W 1969r. w Piotrkowie Trybunalskim przeprowadzono dwuetapowe badania kwestionariuszem wywiadu dotyczce konsumpcji kulturalnej. W pierwszym badaniu wikszo pyta bya prekategoryzowanych, co miao uatwi i zwikszy szybko opracowania wynikw. Aby rozstrzygn czy problem badawczy by waciwie przeoony na jzyk pyta, po 2 tygodniach powtrzono badanie inaczej formuujc pytania. Wyniki: przy pytaniach o czytelnictwo prasy zastpienie pyta prekategoryzowanych pytaniem otwartym, nie podsuwajcym ukierunkowanych jednoznacznie sugestii, dao bardziej prawdziwy i urozmaicony obraz rzeczywistych opinii respondentw (lub ich braku). Zastosowanie pytania otwartego, pozostawienie moliwoci swobodnego ustosunkowania si do zagadnienia, a przede wszystkim orientowanie si, czy respondent rozumie terminologi zawart w pytaniu, pozwala unikn zafaszowa wypywajcych z wstydliwie sformuowanego pytania prekategoryzowanego. Kategorie, ktre tworzy badacz nie zawsze s wyczerpujce i nie zawsze musz odpowiada kategoriom, w ktrych myli badany. Zachodzi niebezpieczestwo, e respondent moe poda inn tre pod 68

poszczeglne kategorie, wreszcie moe w ogle nie myle kategoriami oglnymi. Respondent, odpowiadajc na pytanie otwarte Ktre rubryki Gazety Ziemi Piotrkowskiej czyta Pan(i) najchtniej?, wymienia kategorie tematyki rzeczywicie najchtniej i najczciej przez siebie czytywanej, w przeciwiestwie do sytuacji, gdzie odpowiedzi s z gry narzucone w postaci kafeterii. Jeli chce si uzyska dane dotyczce autentycznie silnych upodoba respondenta co do okrelonego zagadnienia, naley wwczas stosowa pytania otwarte. Pytanie o czytelnictwo ksiek powinno dotyczy krtszego (ni 2 miesice) okresu czasu i zawiera w sobie elementy pobudzajce pami respondenta. Przy pytaniach dotyczcych ogldalnoci poszczeglnych programw telewizyjnych, czy te czstoci suchania audycji radiowych, respondent odpowiadajc na pytanie otwarte moe zapomnie o niektrych programach (audycjach), ktre nawet bardzo lubi i oglda (sucha). 94. Pytania otwarte i zamknite: psychologiczne uwarunkowania indywidualnych procesw pamici i zapominania 1. UWARUNKOWANIA PSYCHOLOGICZNE: Cechy indywidualne respondenta maj wpyw na udzielane odpowiedzi. Wpyw na odpowied maj: intelektualne zdolnoci, zdolno do koncentracji, pami. Pytania odwoujce si do zdarze z przeszoci s atwiejsze dla osb majcych lepsz pami. ** PAMI: proces, ktry zachodzi w ukadzie nerwowym; skada si z: zapamitywania, przechowywania informacji, procesw przypominania. a) Pytanie otwarte zmusza do odtworzenia w pamici (rekonstrukcji) wydarze, natomiast b) c) pytanie zamknite do odrniania (rozpoznania) czy dany fakt mia w ogle miejsce. Procesy odtwarzania s trudniejsze od rozpoznawania, dlatego czciej stosuje si pytania zamknite.

2. TRZY FORMY ZAPOMINANIA: a) b) c) przeoczenie (nie przypominamy sobie zdarze, ktre miay miejsce), przyblienie (zdarzenie zaszo o wiele dawniej ni nam si zdaje), kreacje (wspominamy zdarzenia, ktre nie zaszy).

Jedn z podstawowych cech ludzkiej pamici jest jej silna zaleno od czasu: a) im dawniej co si wydarzyo, tym bardziej prawdopodobne jest to, e fakt ten zostanie zapomniany lub te pamitany w sposb znieksztacony.
b) Zjawiskiem zwizanym z ludzk pamici jest efekt teleskopowy polegajcy na tym, e

wydarzenie jest pamitane , lecz bez dokadnego umiejscowienia w czasie wydaje si nam, e miao ono miejsce wczeniej lub pniej ni w rzeczywistoci. c) Wydarzenia istotne dla danej osoby s przez ni lepiej zapamitywane. Jeli zdarzenie jest bahe, to zostanie szybko zapomniane. d) Inne zjawisko zwizane z atwoci przypominania sobie przeszoci zwizane jest z regularnoci zachowa. Zdarzenia, ktre s nieregularne, s trudniejsze do zapamitania.

3. TRZY FAZY REAGOWANIA NA KADY OTRZYMANY PRZEKAZ: a) dekodowanie przekazu odebranie zmysowe przekazu i jego zrozumienie,

b) interpretacja przekazu polega na wyborze jednej z moliwych reakcji, zdeterminowane przez dowiadczenie, 69

c) zakodowanie nowego przekazu ujcie wyniku wyboru w wypowied ustn lub pisemn. Wiele pyta zamknitych, np. W ktrym roku Pan(i) si urodzi(a)?, wywouje natychmiastow reakcj, bdc powtrzeniem wielu reakcji na podobne pytanie. Wybr odpowiedzi nastpuje, ale jest to wybr tylko z punktu widzenia badacza, ktry dostrzega rne alternatywne odpowiedzi, np. 1975r., 1984r., 1995r., itd. Pytanie stanowi bodziec, ktry stwarza dla zapytanego sytuacj problematyczn i wywouje w nim pewne napicie. Rozwizanie, poczone z usuniciem napicia, przynosi odpowied. Procesy psychiczne sprzyjajce odpowiedzi: pewne napicie, wywoane przez pytanie i wywiad, zainteresowanie jego treci, skupianie si, psychiczny wysiek zwizany ze zrozumieniem pytania i udzielaniem odpowiedzi, zadowolenie z siebie i moliwoci wygadania si... 95. Instrukcja dla ankietera. 1. Instrukcja stanowi pomoc dla ankieterw w prawidowym zrealizowaniu bada. Jeli instrukcja jest przemylana i dokadna ankieterzy pracuj lepiej, jeli jest niedopracowana ankieterzy popeniaj bdy. Instrukcje mona podzieli na dwa rodzaje: a) Instrukcja do ankiety: przygotowuje si j na uytek ankiet wypenianych pod nadzorem oraz ankiet socjometrycznych. Instrukcja powinna skada si z 3 czci:

omwienie celw bada, sposobu doboru prby badawczej i realizowanej techniki; opis czynnoci organizacyjnych, jakie naley wykona w celu zrealizowania bada wyjanienia dotyczce samego kwestionariusza i przebiegu bada.

W instrukcji mog by take zamieszczone specjalne zalecenia do ankieterw na temat tego, jak postpowa z zebranymi wypenionymi kwestionariuszami

b) Instrukcja do wywiadu: s na og obszerniejsze i bardziej szczegowe ni instrukcje do

ankiet, ale struktura ich jest podobna: uwagi o celu bada, sposobie ich przeprowadzania, doborze prby; sposoby nawizania kontaktu z respondentem, sposoby posugiwania si narzdziem badawczym; obejmuje uwagi dotyczce poszczeglnych pyta jak zadawa pytania, jak klasyfikowa i zapisywa odpowiedzi... Waciwie przygotowana instrukcja do przeprowadzenia wywiadu powinna ujmowa wszystkie pytania kwestionariusza bez wzgldu na ich rodzaj. W uwagach dotyczcych tych pyta powinny by zawarte take wskazwki dotyczce zachowania si ankietera wwczas, gdy nie otrzyma odpowiedzi po pierwszym przeczytaniu pytania. Instrukcja powinna si koczy wskazwkami dotyczcymi sposobu postpowania z wypenionymi kwestionariuszami. Instrukcj pisemn mona przekaza ankieterom zarwno w samym kwestionariuszu do wywiadu, jak te w odrbnej, osobno wydrukowanej instrukcji. Wskazwki dla ankieterw w kwestionariuszu powinny by pisane inn czcionk. Instrukcje dla ankieterw w kwestionariuszu powinny by krtkie i jasne. Instrukcje najlepiej redagowa w trybie rozkazujcym w bezokoliczniku. 96. Materiay pomocnicze Stanowice pomoc dla respondentw: 70

a) Karty respondenta: stosowane s jako pomoc przy kwestionariuszu wywiadu gdy wystpuj pytania wieloalternatywne, z dugimi kafeteriami. Zadaniem ich jest uatwienie badanemu percepcji pytania i odpowiedzi. Spotyka si dwa rodzaje kart respondenta: 1) wzr jest powtrzeniem treci pytania i przygotowanych odpowiedzi; 2) karta, na ktrej nie drukuje si pyta, lecz same odpowiedzi. Umieszczone na karcie odpowiedzi musz by przedstawione w taki sposb, by nie sugerowa wyboru ktrejkolwiek z nich. Na karcie nie wypisuje si odpowiedzi takich jak: trudno powiedzie, nie wiem, itp. Kadorazowe stosowanie kart respondenta przy wywiadzie wymaga, by byo to wyranie zaznaczone w instrukcji dla ankietera. Kart po zakoczeniu udzielania odpowiedzi na dane pytanie ankieter powinien respondentowi odebra i przej do kolejnego pytania. suce aranacji wywiadu - wprowadzenie, ma stanowi zacht dla respondenta do wzicia udziau w badaniu, ankieter uczy si jej na pami; skada si na nie przedstawienie ankietera z imienia i nazwiska jako przedstawiciela konkretnej instytucji, proba o uczestnictwo w badaniu, podzikowanie z gry za udzia. Odwoujemy si tu do wartoci takich jak prawda, nauka, jako (w przyp. bada komercyjnych). Jest te informacja oglna o doborze prby, o anonimowoci, poufnoci badania. ! Anonimowo-gdy nie wiemy do kogo trafi ankieta, np. pocztowa. Gdy z gry wiadomo do jakiej konkretnie osoby si udajemy to gwarantujemy poufno - nie anonimowo. listy zapowiednie - wszdzie gdzie operujemy prb imienn i znamy respondentw z imienia i nazwiska posugujemy si listami zapowiednimi; umieszczamy w nich motywy bada, proponowane godziny przeprowadzenia wywiadu, telefony kontaktowe. Jest to istotne dla respondentw, ktrzy boj si wpuci ankietera do domu. Pozwala sprawnie przeprowadzi wywiad, bo respondent ju sporo wie na temat bada. pomoc dla respondenta: karta respondenta- jeli pytaniom zamknitym towarzyszy wiele klas odpowiedzi(5 i wicej) umieszcza si proponowane odpowiedzi na twardych kartkach, du czcionk, aby respondent mg si z nimi zapozna i zastanowi. W innym wypadku odpowiada czsto to, co zapamita. Odpowiedzi nie mog by numerowane, bo numery mog by sugerujce. Karty respondenta czsto zawieraj skale. Mog to te by np. karteczki z nazwami zawodw i respondent ma zadanie uoy je wg wanoci, zdjcia i znaki firmowe. kontrolujce prac ankietera: w kwestionariuszu, np. zapis czasu wywiadu, daty i miejscowoci; zoenie podpisu (ma konsekwencje prawne) pozwala stwierdzi czy ankieter rzeczywicie przeprowadzi wywiad) dodatkowa karta o nieprzeprowadzeniu wywiadu: zawiera informacje ile razy ankieter nie zasta respondenta, w jakich godzinach go odwiedza; powinni by trzy razy; ankiety do respondentw z zapytaniem czy ankieter by pod wskazanym adresem, pyta si w niej take o czas trwania wywiadu, pe ankietera, prosi si o oglny opis tematu rozmowy, pyta si te o rok urodzenia respondenta (pozwala to sprawdzi czy ankieta skierowana bya do waciwej osoby); ankieta do ankietera - kontrola oraz informacja o dowiadczeniach ankietera zwizanych z badaniem; s to pytania o klimat wywiadw, czynniki utrudniajce wywiad, najtrudniejsze i najatwiejsze pytania. Mog to by te tzw. uwagi do ankietera w ankiecie. 97. Materiay kontrolujce prac ankietera.

Su one temu, by sprawdzi, czy ankieter rzeczywicie przeprowadzi wywiad, czy sam wypeni ankiet. Miejsce na uwagi ankietera w kwestionariuszu dotyczce przebiegu wywiadu itp. Osobisty podpis pod kwestionariuszem (ponoszenie odpowiedzialnoci prawnej) 71

Czas przeprowadzenia badania si podaje Rozsya si do respondentw karty kontrolne Dzwoni si do respondentw Ankieta do ankietera Uwagi ankietera (swj komentarz do badania)

Rodzaj materiaw pomocniczych zaley od sformuowanych przez badacza poszukiwanych informacji i celw przyszych analiz. Rodzaje materiaw pomocniczych: 1. Suce aranacji wywiadu: a) wprowadzenie do wywiadu: ankieterzy musz si wprowadzenia na pami i wygasza je na wstpie rozmowy z kadym respondentem. Powinno by w nim zawarte: w jaki sposb ankieter ma si przedstawia respondentom, tematyka bada, nazwa instytucji, ktra prowadzi badania, cel bada, informacja o anonimowoci badania, proba skierowana do respondenta o udzielanie szczerych odpowiedzi b) listy zapowiednie: powinny by wysane do respondentw 2-3 tygodnie przed rozpoczciem bada. Listy zapowiednie znacznie uatwiaj ankieterom ich pierwsze kontakty z badanymi. Ankieter nie musi ju wygasza caego wprowadzenia, gdy wszystkie powysze informacje powinny by zawarte w licie. Pozytywn rol moe odegra podpis osoby znanej i cieszcej si szacunkiem badanej zbiorowoci.

2. Stanowice pomoc dla respondentw: b) Karty respondenta: stosowane s jako pomoc przy kwestionariuszu wywiadu gdy wystpuj pytania wieloalternatywne, z dugimi kafeteriami. Zadaniem ich jest uatwienie badanemu percepcji pytania i odpowiedzi. Spotyka si dwa rodzaje kart respondenta: 1) wzr jest powtrzeniem treci pytania i przygotowanych odpowiedzi; 2) karta, na ktrej nie drukuje si pyta, lecz same odpowiedzi. Umieszczone na karcie odpowiedzi musz by przedstawione w taki sposb, by nie sugerowa wyboru ktrejkolwiek z nich. Na karcie nie wypisuje si odpowiedzi takich jak: trudno powiedzie, nie wiem, itp. Kadorazowe stosowanie kart respondenta przy wywiadzie wymaga, by byo to wyranie zaznaczone w instrukcji dla ankietera. Kart po zakoczeniu udzielania odpowiedzi na dane pytanie ankieter powinien respondentowi odebra i przej do kolejnego pytania. 3. Kontrolujce prac ankieterw i suce do zbierania dodatkowych informacji: a) Podpisywanie wywiadw, owiadczenia ankieterw i karta informacyjna: na kocu kadego kwestionariusza powinny si znale informacje dotyczce numeru kwestionariusza, nazwisko ankietera, godzina rozpoczcia i zakoczenia wywiadu, data i nazwa miejscowoci, w ktrej odbywa si wywiad. Ankieter powinien podpisa kady przeprowadzony wywiad (bd poda przyczyny nieprzeprowadzenia wywiadu). b) Ankieta do ankietera: jej celem jest uzyskanie informacji o sytuacji wywiadu, sposobu odbioru pyta przez respondenta, jego zachowania, wypowiedzi i komentarzy, warunkw realizacji wywiadu, a take kontrola przebiegu procesu badawczego oraz uzyskanie dodatkowych informacji typu jakociowego. Obowizkiem ankietera jest wypenienie tej ankiety bezporednio po zrealizowaniu wywiadu i rozstaniu si z rozmwc. 98. Struktura pytania kwestionariuszowego.

Pytanie jako narzdzie badawcze ma zoon struktur, w skad ktrej wchodz: 1. Pytanie zawarte w tekcie kwestionariusza; 72

Pytanie, jakie zadaje sobie koder (tzn. do jakiej klasy badanego zjawiska naley reakcja respondenta na dalsze pytania, przy czym klasy te wyrniaj si, biorc pod uwag rodzaj odpowiedzi ad. 3) 3. Jednostkowe pytanie badacza: Odpowied na 3 mwi nam o tym, do jakiej klasy badanego zjawiska naley badana jednostka, inaczej - jaki stan rzeczy, jaka warto zmiennej, czy jaka odmiana cechy wystpuje w jej przypadku; Rozstrzygnicie jednostkowego pytania badacza przynosi jednostkow poszukiwan informacj (musi ona by okrelona przed przystpieniem do badania); Precyzyjne zdefiniowanie poszukiwanej informacji tzn. takie, by mona byo wyrni rne jego warianty; inaczej mwic stany rzeczy, wartoci zmiennej, odmiany cech; Przejcie do zakodowanych odpowiedzi na pytanie w kwestionariuszu do odpowiedzi na jednostkowe pytanie badacza wymaga spenienia szeregu zaoe niektre z tych zaoe maj charakter definicji, a niektre twierdze empirycznych i twierdzenia te dotycz: Przebiegu procesu komunikowania si np. e pytanie przeczytano waciwemu R i dokadnie zanotowano odpowied; e bya to odpowied R, a nie osoby trzeciej; e odpowied zostaa prawidowo zakodowana przez kodera; Procesw psychicznych zachodzcych u respondenta np. e R zrozumia pytanie zgodnie z intencj badacza, e dokona wszelkich zabiegw, jakie s wymagane do sformuowania stanowiska w danej sprawie, e to stanowisko zostao zgodnie z prawd zwerbalizowane w wywiadzie; Stosunku sytuacji problemowej wywoanej przez pytanie do sytuacji wystpujcej poza wywiadem a wic w yciu respondenta na przykad; chodzi o to, czy R przedstawia trwa opini, ktr wygasza rwnie w innych sytuacjach yciowych; Prawidowoci i zwizkw wystpujcych pomidzy badanymi zjawiskami, zwizkw wystpujcych w rzeczywistoci
2.

Te twierdzenia i definicje cznie skadaj si na model pytania jako narzdzia badawczego. Lutyski postuluje, aby badacze podejmowali prb konstruowania takich modeli, zanim skonstruuj waciwe pytania. Jeli badacz nie jest w stanie skonstruowa takiego modelu danego pytania, to naley z tego pytania zrezygnowa, gdy nie ma szans, aby byo ono dobrym narzdziem badawczym; Jeli badacz skonstruuje taki model pytania, to nastpnie musi rozway, czy wrd skadajcych si na ten model tez nie ma, nie ma twierdze ewidentnie faszywych; Pytania, ktre przejd tak selekcj, mona uzna za poprawne; 99. Wady strukturalne pyta kwestionariuszowych. pytania niejasne czsto zdarzaj si takie pytania, w ktrych nie wiadomo o co badacz pyta, np.: Co si zmienio u Pana w ostatnich latach na tle zmian w kraju i na wiecie? Co Pan robi sam w domu nieodpatnie? nieporzdne sformuowanie pyta - stosowanie hase wywoawczych zamiast pyta (zda pytajcych) prowadzi to do niejednorodnoci gramatycznej; konieczna jest jednorodno kafeterii niepoprawno pod wzgldem logicznym alternatywy uyte w kafeterii musz by rozczne i wyczerpujce pytanie o kilka informacji w jednym pytaniu,np.: Czy jeste za zakazem maestw gejowskich i adopcji dzieci? 73

Czy ogldaa pani film i jaka jest pani opinia o nim? bdy zwizane ze skalami - zbytnia czuo skali lub jednokierunkowo, w zwizku z tym respondent ma trudno z umiejscowieniem si w skali lub np. przy badaniu stereotypw gdy podajemy 20-cia negatywnych i 10-si pozytywnych, sugerujemy uywanie w jednej alternatywie odpowiedzi na pytanie dwch okrele Czy pracownika powinna charakteryzowa rozsdek i rozwaga? bd multiplikacji zwracanie si do respondenta w l. mn. lub stosowanie liczby mnogiej w stosunku do przedmiotu pytania, np.: Co sdz Pastwo o.... Czy gazety w kraju dobrze informuj o... Czy twoi krewni yj w zgodzie? Czy podobaj si Panu ksiki przeczytane w tym roku?)

1. Tzw. bd multiplikacji polega na tym, e pytanie odnosi si do wicej, ni jednego zagadnienia. Bd ten jest zawarty jest najczciej w pytaniach, w ktrych badacz pyta o sprawy tylko pozornie tosame. 2. W wyniku nieuwagi pojawiaj si czasami w kwestionariuszach bdy w jzykowym zapisie pyta (np. bdy ortograficzne). Pojawiaj si w wyniku braku korekty. 3. Brak pyta filtrujcych tam, gdzie wydaj si one niezbdne. Prowadzi to do sytuacji, w ktrej zadawane pytanie staje si sugerujcym przez samo swoje sformuowanie. 4. Zbyt trudne sformuowanie pyta, niepotrzebne komplikowanie ich treci, stosowanie niezrozumiaych dla wszystkich terminw i skrtw. Moe to wynika z chci drobiazgowego wytumaczenia respondentowi tego, o co w pytaniu chodzi. 5. Bd polegajcy na tzw. faszywym zaoeniu znawstwa. Polega to na pytaniu respondenta o fakty, zjawiska, ktre zdaniem badacza powinien zna, podczas, gdy w rzeczywistoci moe tak nie by. 6. Ze skalowanie. Wyraa si ono w przemieszczeniu pozycji na skali, nierwnomiernie rozoonych stron skali (np. wicej ocen pozytywnych, ni negatywnych) lub braku ukadu odniesienie, wedug ktrego naley ocenia. 7. Bd polegajcy na jednoczesnym pytaniu o fakty i opinie o nich. Wystpuje przede wszystkim przy konstruowaniu tabel. 8. Zbyt skomplikowane tabele. S one wygodn form zadawania pyta, bywa jednak, e s naduywane. Dotyczy to zarwno liczby tabel jak i stopnia ich komplikacji oraz wielkoci. 9. Bdy dotyczce pyta zamknitych z alternatywnymi odpowiedziami. Zdarza si, e pytanie zmusza respondenta do wyboru jednej z zaproponowanych mu odpowiedzi, wwczas, gdy moliwa jest take odpowied innego rodzaju. Wystpuje to najczciej w pytaniach alternatywnych, gdzie proponuje si odpowiedzi typu tak nie, wtedy, gdy moliwa i zupenie logiczna jest odpowied nie wiem. 10. Powanym bdem jest take taka sytuacja, gdy treci pytania nie odpowiadaj zaproponowane w kafeterii odpowiedzi. 11. Na koniec naley przytoczy pytanie, ktre jest przykadem dosy rzadko spotykanej wady, dajcej si okreli jako przypisywanie respondentowi postawy przez niego nie prezentowanej. Bdy tego rodzaju mona przypisa raczej nieuwadze, niestarannoci w przygotowaniu pyta kwestionariuszowych: Jeeli nie naleysz do adnej z tych trzech partii politycznych, to podaj, jakie gwne powody sprawiaj, e rezygnujesz z moliwoci wstpienia w ich szeregi? 100. Wady pyta zwizane z niedostosowaniem pytania do informacyjnego zapotrzebowania badacza. 1. Zbyt wygrowane oczekiwania wobec respondenta spodziewamy si informacji od respondentw, ktrzy nie s w stanie nam tej informacji udzieli, np.: W ktrym roku urodzia si Pana ona? Jestem kawalerem 74

Ile Pan zarabia? Jestem bezrobotny Najczciej jest to spowodowane brakiem pytania filtrujcego. Pytania, na ktre respondent nie jest w stanie udzieli odpowiedzi powoduj zdenerwowanie i frustracj. 2. Zadawanie pyta specjalistycznych nie zadaje si taki pyta osobom, ktre nie maj wiedzy specjalistycznej, np.: nie wszystkim mona zadawa pytanie: Czy w Pana yciu wiksz rol odgrywaj wartoci z nauk humanistycznych czy przyrodniczych? 101. Pytania trudne. Zwracajc si do respondenta z list pyta skadajcych si na kwestionariusz, badacz stawia go w niecodziennej i trudnej sytuacji spoecznej i psychicznej. Spowodowane jest to koniecznoci ujawnienia obcej osobie pewnych faktw z wasnego ycia, swoich pogldw i opinii, skrywanych by moe nawet przed najbliszymi. Przyczyny trudnoci poszczeglnych pyta kwestionariuszowych wywodz si z dwch rde. Pierwszym s cechy osb udzielajcych odpowiedzi i na ten czynnik badacz nie ma wpywu. rdo drugie to cechy samego pytania, na ktre badacz ma decydujcy wpyw. Rezultatem zbyt duej trudnoci pyta jest pojawienie si wrd odpowiedzi duego odsetka odpowiedzi nietrafnych lub nieistotnych, co obnia warto uzyskanego materiau empirycznego. 102. Pytania draliwe Kwestia jest draliwa, jeli niektrzy respondenci czuj si zakopotani pytaniem i wol na nie nie odpowiedzie. Moe tak by z rozmaitych powodw: gdy domaga si informacji nieakceptowanych zachowaniach spoecznie nieakceptowanych (np. zdrada maeska) gdy pytanie dotyczy tematw tabu (np. kazirodztwo) gdy pytanie dotyczy samooskarenia (np. narkomania) kiedy dotyczy spraw traktowanych przez respondenta jako wysoko osobiste lub prywatne gdy odpowied stawiaaby go w zym wietle Naley wspomnie, e pytania mog budzi zaenowanie raczej ankieterw, ni respondentw. Istnieje ryzyko, e niektrzy ankieterzy w obawie przed wrog reakcj respondenta sami bd czuli si winni i bd si tumaczy, zamiast explicite zdawa pytania. 103. Pytania sugerujce Pytania sugerujce (obcione): Sugeruj odpowiedzi, wpywaj na odpowiedzi, podsuwaj odpowiedzi, uatwiaj udzielania odpowiedzi kosztem innych Pytania zamknite, kafeteria zawiera wicej moliwoci za ni przeciw (brak symetrycznoci) Pytania zamknite z brakujc czci alternatywy, rwnowac pierwsz cz alternatywy (czy jeste za wprowadzeniem kary mierci? -> nie ma przeciw, nie zawiera czci alternatywy) Umieszcza si sondy, terminy, ktre podpowiadaj odpowied (kademu wiadomo, e danie klapsa dziecku jest dobr metod wychowawcz. Czy ty te stosujesz t metod?) Badacz celowa zadaje pytanie sugerujce, bada skrajne (pozytywne/negatywne) oponie, postawy itp. 104. Typologia respondentw w oparciu o analiz kodw jzykowych w procesie komunikacji midzy badaczem a badanym. 75

Badania powinny by tak organizowane, eby zosta nawizany kontakt midzy badaczem a respondentem. Istotne jest tak zwane porozumienie lingwistyczne. W tym celu badane s kody jzykowe, z analizy kodu mona odczyta obraz wiata danego respondenta, ponad to odzwierciedlaj one dystanse spoeczne. Anna Giza na podstawie koncepcji kodw jzykowych Bernsteina przeprowadzia badanie dotyczce respondentw, analizujc kwestionariusze wyodrbnia typy respondentw. Zmienn bya umiejtno wyraania pogldw i myli. Analiza dotyczya: - jzyka, - sposobu opisywania wiata, perspektywy poznawczej, - stereotypizacji wypowiedzi, - stosunku do sytuacji badania. Zostay wyodrbnione 3 TYPY RESPONDENTW: TYP ANALITYCZNY o posiada jzyk poprawny i bogaty, o znaczenia, ktrymi si posuguje wypowiedziane explicite, o potrafi kontrolowa, porzdkowa swoj wypowied, o ma due poczucie konsekwencji wypowiedzi, o jego wiat jest spjny, uporzdkowany, o sytuacja wywiadu jest dla niego atwa, nie stresujca, o ukad midzy badanym a respondentem jest ukadem partnerskim, respondent czuje si podmiotem badania, o kontroluje sytuacj wywiadu, o dopasowuje si do perspektywy badawczej chocia moe mie inn ni badacz, o moe by miy, grzeczny, kompletny ale nieszczery, Anna Giza wyrnia jeden podtyp- RESPONDENT HIPERANALITYCZNY - odpowiedzi przez niego udzielane s beztreciowe, odpowiada na poziomie metajzykowym; nie wyraa wasnego zdania tylko odwouje si do dyskursu filozoficznego, odtwarza koncepcje, TYP SYNTETYCZNY o posiada jzyk prosty, ubogi, niepoprawny gramatycznie i leksykalnie, o znaczenia podawane implicite, o wypowiedzi o niskim stopniu indywidualizacji, czsto emocjonalnie nacechowane, niespjne, chaotyczne, o obraz wiata niezrozumiay, o respondent wchodzi w sytuacj badania z pozycji podporzdkowanego; relacja midzy respondentem a ankieterem nie jest relacj partnersk; ankieter jako osoba mdrzejsza, bardziej dowiadczona, o respondent nie rozumie poj, treci pyta, czsto prosi o wyjanienie, o czsto wybiera odpowied typu trudno powiedzie, o jego odpowiedzi nie daj si interpretowa w jzyku badacza, Anna Giza wyrnia jeden podtyp- UDOSKONALONY TYP SYNTETYCZNY jest to typ poredni midzy typem sloganowym a typem analitycznym, posiada jzyk ubogi ale poprawny lub jzyk bogaty ale niezrcznie wykorzystywany, niska indywidualizacja wypowiedzi, czsty charakter emocjonalny wypowiedzi, opisywany wiat jest do uporzdkowany ale uproszczony, czsto posiadaj tak zwan strategi wypowiedzi, znajduj jaki klucz do odnalezienia si w sytuacji wywiadu np. cigle powracaj do tematu w ktrym dobrze si czuj, TYP SLOGANOWY o posiada jzyk ubogi ale do poprawny, o niska indywidualizacja wypowiedzi, o zdystansowany do wasnych wypowiedzi, o obraz wiata niespjny i chaotyczny dla badacza ale jasny i oczywisty dla respondenta, 76

o jzyk wyuczony, to jzyk propagandy, odzwierciedlajcy wiar w wiat, ktrego przekazywany jest przez orodki propagandowe np. seriale, TV itp., o nie jest wstanie wyrazi myli w narzuconych przez badacza ramach kwestionariusza, o jest szczery, Badacz moe mie skonno do etykietowania respondentw, dzielenia na atwych i trudnych, przez co moe marginalizowa odpowiedzi respondentw trudnych, nie starajc si, aby je rozszyfrowa. Respondenci typu syntetycznego i sloganowego atwo poddaj si manipulacji, np. wpywowi ankietera. 105. Typologia respondentw w oparciu o analiz modelu wewntrznej reakcji respondenta na pytanie. Najistotniejsze w badaniu jest to, eby respondent udziela odpowiedzi trafnych i waciwych. Anna Kubiak zastanawiaa si nad tym, jak respondent zrozumia pytania, o czy myla udzielajc odpowiedzi, z czym porwnywa pytanie, do czego si odwoywa, czy udziela odpowiedzi z namysem, jakie emocje budziy dane pytania, jak one wpyway na respondenta. Typologia respondentw Anny Kubiak: RESPONDENT BEZRADNY odpowiada lakonicznie, czsto udziela odpowiedzi typu nie wiem, czsto przyznaje si do tego, ze czego nie rozumie, ma problemy z tworzeniem definicji, sytuacj wywiadu traktuje jako egzamin, jest to dla niego stresujca, trudna sytuacja, czsto odwouje si do dowiadcze, przykadw z wasnego rodowiska, - czsto stosuje, odwouje si do stereotypw Wyrniona TRZY PODGRUPY, trzy rne typy radzenia sobie z trudn sytuacj wywiadu: o Milczcy- odpowiada krtko, lakonicznie, milczy, czsto uywa odpowiedzi typu nie wiem, mwi bez sensu, bo uwaa, e lepiej mwi cokolwiek ni w ogle nic nie mwi, a chce jako tam wypa, odwouje si do stereotypw o Aktywny - mwi duo, jest nadaktywny, stara si ukry swoj bezradno, mwi czsto o czym co bardzo luno jest zwizane z pytaniem o Monotematyczny- odwouje si cigle do jednego tematu, w ten sposb radzi sobie ze stresujc sytuacj, ma poczucie dobrze spenionego obowizku RESPONDENT INDYWIDUALISTA - wypowiedzi bogate, spjne, zindywidualizowane, - bez problemu dopasowuje si do zaproponowanych kategorii, - czsto wybieraj kategorie inne - ma skonno do ignorowania wszelkich standaryzacji, zwaszcza kafeterii, nie lubi pyta zamknitych, Wyrnia DWA PODTYPY o Indywidualista zawodowy - traktuje wywiad jak zadanie ktre naley jak najlepiej wykona o Indywidualista ekspresyjny - traktuje wywiad jak okazj do ekspresji, przedstawienia wasnych pogldw, wypowiedzi jego s rozbudowane, pene zaangaowania, prbuje przekona ankietera/ badacza do swojej wizji wiata RESPONDENT PRAGMATYCZNY - traktuje wywiad jak zadanie ktre trzeba sumiennie wykona, - jest to liczna kategoria respondentw (rwna kategorii bezradnych), - respondent czsto wchodzi w role eksperta od czego, - potrafi zrekonstruowa zamys badacza, - potrafi uargumentowa swoje zdanie Wyrnia DWA PODTYPY 77

Pragmatyczny respondent krytyczny - bardzo sumiennie odpowiada na pytania, jest krytyczni co do np. ksztatu pyta, pyta kontrolnych, logiki pyta, konstrukcji kwestionariusza, o Pragmatyczny respondent perfekcjonista - wyczerpujco uzasadnia swoje odpowiedzi, nawet wtedy, gdy nie prosi si go o uzasadnienie, stanowi mniejszo, Gdy w badaniach dominuj respondenci bezradni, naley zastanowi si nad metod. Nie radz sobie nie respondenci, ale badacze. Wany w takich sytuacjach jest pilota, ktry pozwala rozezna si w rodowisku badanych. Czasami mona zrezygnowa ze standaryzowanych metod bada, jeeli badania pilotaowe pokazay, e tego wymaga grupa respondentw. Warto budowa swoje wasne kategorie, typologie; wczeniej wyodrbni reakcje respondentw. Na respondentw maj rwnie wpyw CZYNNIKI MAKRO (warunki polityczne i spoeczne) Bracia Szabiscy przeprowadzili badania nad respondentami pod ktem makro.Respondenci lat 70/80 uwikani byli w system polityczny. - byli grzeczni, - ulegli, - nie odmawiali odpowiedzi, - badania niewiele mwiy o respondentach. W latach 80, dziki dziaalnoci Solidarnoci respondenci odzyskali podmiotowo. - ludzie nabrali odwagi, - buntowali si, - nastpiy czste odmowy udziau w badaniu, - problemem sta si take nabr ankieterw, ktrzy podobnie jak respondenci, obawiali si inwigilacji, - braki odpowiedzi zaczy by brane pod uwag Dzisiaj ulega zmianie wiedza na temat bada spoecznych, socjologicznych. Fakt, e media publikuj sondae budzi w ludziach ciekawo. Obecnie ankieter musi zachca respondentw do bada, du rol odgrywaj listy zapowiednie. Problemem sta si powszechny lk przed obcymi, ludzi obawiaj si obcych, nie chc z nimi rozmawia.
o

106. Ankieterzy- podane cechy i predyspozycje Preferowany wiek- od dwudziestu kilku do szedziesiciu lat. Modsi ankieterzy mog w mniejszym stopniu wzbudza zaufanie respondentw, starsi mog mie problemy z dotarciem do ciko dostpnych miejsc. Wyksztacenie powinno by co najmniej rednie, gdy istnieje wiele nieprzewidywalnych sytuacji, w ktrych ankieterzy musz da sobie rad. Preferowane s zawody o nienormowanym czasie pracy, poniewa wymaga si staej dyspozycyjnoci. Osoby wykonujce zawody, ktre charakteryzuj si szerokimi kontaktami z ludmi mog by ankieterami, ale nie na swoim terenie. Cechy osobowociowe i predyspozycje maj bezporedni wpyw na efektywno pracy ankietera. Poniewa realizacja wywiadu wie si z kontaktami z obcymi ludmi wane s predyspozycje w tym zakresie. Ankieter powinien by osob ekstrawertyczn, otwart, nie moe odczuwa lku przed kontaktem z innymi. Musi by take pomysowy i samodzielny, bo czsto to do niego naley wyszukanie respondentw. Wana jest umiejtno szybkiej oceny sytuacji i elastycznego reagowania na zachowanie respondenta (np. kiedy odmawia udziau). Powinien by przyjazny, yczliwy, ale jednoczenie umie zapanowa nad sytuacj. Sprzyja temu poczucie wiary w siebie. Ankietera obowizuje obiektywizm i neutralno badacza. Musi by opanowany i nie moe kierowa si swoimi uprzedzeniami, musi umie sucha. Ankieter musi by te sumienny i skrupulatny, ma cile przestrzega zasad zadawania pyta i zaoonej procedury. Ponadto winien by systematyczny, rzetelny, terminowy i bezwzgldnie uczciwy. Instytut nie moe pozwoli na faszerstwa, gdy np. miejscowo, w ktrej ma by przeprowadzony wywiad jest odlega o kilkanacie kilometrw i ankieter sam wypeni kwestionariusz. Niezwykle istotn umiejtnoci jest odporno na stresy i niepowodzenia. Niektrzy respondenci mog by agresywni bd aroganccy. Ankieter nie moe 78

okazywa respondentom swojego rozdranienia. Musi tez posiada umiejtno szybkiego, wiernego i czytelnego zapisu odpowiedzi. Jest to niezbdne, aby nie byo znieksztace i wasnych interpretacji. 107. Wpyw i efekt ankieterski Ankieter jest jednym z istotnych czynnikw odksztacania danych z bada jest ankieter. Efekt ankieterski- to rnice w wynikach wywiadw przeprowadzanych przez rozmaitych ankieterw. Jest to zatem rnica midzy liczebnociami brakw jednostkowych informacji lub liczebnoci bdnych informacji otrzymywanych przez rnych ankieterw. Jest on zawsze negatywny. W badaniach nad efektem zaobserwowano, e wystpuje on, gdy bierze si pod uwag cechy osobowociowe ankieterw, ich dowiadczenia terenowe, wyksztacenie. Natomiast rzadziej wystpuje, gdy bierze si po uwag: pe, zawd ojca, czy pogldy ankieterw. Efekt by minimalny, kiedy badano stosunek do muzyki modzieowej, stratyfikacj spoeczn. Bardzo silny efekt wywoany pogldami ankieterw zaobserwowano kiedy badano stosunek do kary mierci. Wpyw ankieterski to pozytywne bd negatywne, porednie lub bezporednie oddziaywanie ankietera, jego cech i zachowa na odpowiedzi respondenta lub na zapis odpowiedzi. Wpyw pozytywny- zwikszenie odpowiedzi istotnych, lub odpowiedzi trafnych, tj. przynoszcych informacje prawdziwe. Wpyw negatywny- uzyskanie wikszej liczby odpowiedzi nietrafnych, nieistotnych. Miar wpywu negatywnego jest ilo nieuzyskanych jednostkowych odpowiedzi oraz ilo uzyskanych jednostkowych odpowiedzi bdnych. 108. rda bdw ankieterskich W literaturze wymienia si trzy bezporednie rda bdw ankieterskich: 1. Cechy ankieterw- osobowociowe, spoeczno-demograficzne, kulturowe itd. S to np. wiek, pe, kolor skr, wygld zewntrzny, a take sposb bycia, czy cechy charakteru- projekcja, dominacja, obawy, empatia, ubir, styl prowadzenia rozmowy. Mog one u respondentw osabia lub nasili pewne reakcje, np.badany moe chcie wypa jak najlepiej w oczach obcego. Wane tu s uprzedzenia, tendencja do sdzenia innych wg siebie itp. 2. Pogldy ankieterw- czsto jeli ankieterzy przed badaniami deklaruj okrelon opini (np. to z jak parti sympatyzuj), to rwnie wrd ich pniejszych respondentw bd przewaay te wybory. 3. Oczekiwania ankieterw co do rozkadw odpowiedzi respondentw. Wane koncepcje stereotypw i samospeniajcego si proroctwa. Istnieje tendencja do tworzenia stereotypw swoich rozmwcw i ich zachowa, np. kobiety na tematy oglniejsze bd mwi mniej ni mczyni. S trzy rodzaje oczekiwa wynikajcych z: a) zakadanych zwizkw midzy postawami respondentw, b) spodziewanej roli w ktrej mog wystpi badani, c) moliwoci rozkadw odpowiedzi badanej zbiorowoci. Ten wpyw moe si nasila wraz z dugoci stau pracy ankietera. Rozwija si syszenie selektywne- tego, czego si oczekuje. Mwi si te o czwartym rdle- stosunku ankieterw do narzdzia badawczego Wpyw ankieterski wywoany rdami drugim i trzecim jest zawsze negatywny, natomiast wynikajcy ze rda pierwszego i czwartego moe by pozytywny i negatywny ( np. grzeczny, sympatyczny ankieter otrzyma wicej trafnych i istotnych odpowiedzi oraz np. jeli ankieter ceni badacza, to bdzie pracowa lepiej). Dwa badania- d o opiece zdrowotnej i Wocawek o zmianach i yciu w tym miecie. Na przeomie lat 60/70. Wyniki- Np. ankieterzy pochodzenia inteligenckiego czciej czstowani kaw ni ci z rodzin robotniczych i chopskich, mae rnice ze wzgldu na pe, spore ze wzgldu na oczekiwania i pogldy. 109. Badania ankietowe: cechy ankiety i typy ankiet Ankieta jest to zesp pyta do respondenta, wypenianych przez respondenta bez porednictwa ankietera. Pozytywne cechy ankiety: brak wpywu ankietera eliminacja oddziaywania przez cechy 79

wewntrzne i zewntrzne; straty wynikajce z zastosowania ankiety: nie wiemy ostatecznie kto wypenia ankiet (ankieter mgby sprawdzi wiarygodno respondenta), brak odpowiedzi na pytanie dlaczego respondent nie wzi udziau w badaniu. Badacz, wybierajc technik badawcz, musi rozway czy zaley mu na kontroli badania przez ankietera. Najwiksz zalet ankiety jest jej anonimowo. Zapewnia si j umieszczajc napis: Nie podpisuj si! Mamy wiele typw ankiet. Moemy te wyznaczy kilka rodzajw ich klasyfikacji. Przede wszystkim podzieli naley ten rodzaj bada na: bezporednie o ankiet wypenian samodzielnie o ankieta, ktr wypenia ankieter po uzyskaniu odpowiedzi od respondenta (np. badania audytoryjne czyli przeprowadzona na wielu osobach na raz, zgromadzonych w jednym miejscu). bez bezporedniego kontaktu z respondentem. o ankiety pocztowe o ankiety telefoniczne (CATI). Niezalenie jednak od rodzaju ankiety, wszystkie one maj pewne cechy wsplne. Dobre i ze strony, ktrych znajomo jest istotna przy wyborze tej techniki. Ankieta jest dobrym narzdziem do badania duych populacji, wszelkiego rodzaju badania jakociowe przekroczyyby parokrotnie budet. Dlatego przy duych grupach ankieta jest narzdziem proporcjonalnie tanim i skutecznym. Ankieta jest narzdziem sucym do bada ilociowych. Co moe by tak wad jak i zalet. Na pewno uniemoliwia to pogbianie, dokadniejsze wnikanie w motywacje i opinie. Wyrywa odpowiedzi z kontekstu spoecznego i kontekstu odpowiedzi. Praktycznie te nie daje doj do gosu intuicji badawczej, ktra przy badaniach jakociowych pozwala na ujawnienie wielu gboko ukrytych problemw. Ta sztuczno sytuacji i sztywne ramy, w jakich osadzona jest ankieta stwarzaj te niebezpieczestwo wytworzenia artefaktw, wnioskw spjnych logicznie, ale niezgodnych z rzeczywistoci. Jednoczenie ta cecha ankieta sprawia, e atwiej bada si due iloci ludzi i atwo porwnuje si ze sob odpowiedzi. Wysoki poziom standaryzacji sprawia, e ankieta jest intersubiektywnie sprawdzalna, co jest istotnym w badaniach spoecznych elementem. Oglnie rzecz ujmujc, sab stron ankiety jest trafno (czsto mona popeni bd, szczeglnie przy kiepskiej reprezentatywnoci, tworzy artefakty i nie ma wgldu w gbokie motywacje), mocn za rzetelno (atwo porwnania danych sprawia, e s one technicznie doskonalsze i sprawdzalne). 110. Ankietowanie pocztowe, specyfika procesu komunikacji. Ankieta pocztowa jest do specyficzn metod bada. Polega ona na rozesaniu (lub doczeniu do pisma, gazety itp.) ankiet z prob o ich odesanie do badacza. ). Ankieta musi by tak skonstruowana, by zwracaa uwag: okrelona forma, temat, estetyka. Tematyka powinna by wyeksponowana tak, by ludzie czuli si wspodpowiedzialni za udzia w badaniu (odwoanie do wanych wartoci: wyeksponowanie instytucji o charakterze naukowym). Kwestionariusz powinien by krtki, z wikszoci pyta zamknitych, krtkich Specyfika tego procesu komunikacji polega na tym, e: zadajemy jednorazowo pytania, po czym uzyskujemy jednorazowo wszystkie odpowiedzi, nie ma tutaj standardowego dialogu, a raczej dwa, uzupeniajce si, monologi respondent jest postawiony z ankiet sam na sam, czyli musi by to dla niego narzdzie w peni zrozumiae, nikt bowiem nie moe mu pomc czy wytumaczy. respondent nie jest zobowizany do udzielenia odpowiedzi, co jest normalne w przypadku zwyczajnej rozmowy, zgodnie z regua wzajemnoci. Musi rwnie woy sporo wasnego wysiku (wasnorcznie uzupeni ankiet, pj na poczt i odesa j), czyli posiada musi spor motywacj. 80

Dlatego te cho jest to technika do tania (nie wymaga bowiem wynajmowania ankieterw), to ciko uzyska z niej reprezentatywne prby. Poniewa grupy odsyajce ankiet i nie odsyajce mog rni si midzy sob w znacznym stopniu, technik tak uznajemy za wan dopiero w przypadku otrzymania ponad 65% ankiet (najlepiej jeli jest to 70%-80%). Aby ankietowanie pocztowe przynioso skutek trzeba zastosowa szereg technik podwyszajcych procent zwrotw. - Problem zwrotw: raport Polskiego Towarzystwa Socjologicznego (prof. E.Tarkowska) z bada, w ktrym badano socjologw ankiet pocztow pt. Nasz czas czyli socjologu przebadaj si sam wykaza, e tylko 13,7% (SOCJOLOGW) odesao ankiety. - Ankieta pocztowa pozwala na szybkie uzyskanie informacji. Komercyjne orodki badawcze korzystaj czsto ze staego operatu tzw. staych respondentw (za opat). 111. Metody nakaniajce respondentw do odpowiedzi na ankiet pocztow. Aby uzyska duy procent odpowiedzi na ankiet pocztow naley postpowa wedug krokw: Do ankiety doczy naley list przewodni (wyjaniajcy), ktry powinien by w miar krtki (do jednej strony), profesjonalnie wygldajcy, z wszelkimi wyjanieniami (jak odesa ankiet, kto przeprowadza badanie, na jaki temat, wyjanienie, jak skontaktowa si z badaczem, skd ma si adres respondenta). Powinien zawiera informacje, e badanie jest anonimowe (lub poufne) i dobrowolne, oraz dlaczego jest tak istotne, aby dana osoba wzia w nim udzia. W pierwszym zdaniu trzeba umieci co, co przykuje uwag respondenta i sprawie, e bdzie mia ochot na przeczytanie listu do koca. Doczy naley kopert zwrotn. Z przyklejonym znaczkiem i wypenionym adresem zwrotnym, lub, co polecane, bez znaczka, opacon przy pomocy umowy z poczt (odpada klejenie znaczkw i paci si wtedy tylko za wysane listy). Poufno i anonimowo. Ankiety powinny by przetrzymywane pod kluczem i nie powinno si ujawnia ich zawartoci (chyba e w postaci statystyki). Poufno to posiadanie danych osobowych, ale nie ujawnianie ich. Przy anonimowoci nie wiemy, kto wypeni jak ankiet. Listy przypominajce. Bez takiego listu otrzymamy okoo 40% zwrotnych odpowiedzi, czyli zdecydowanie za mao. Listy wysya si tak, aby dotary do respondentw okoo 14. dnia od otrzymania ankiety. Najlepiej (aby uzyska 75% zwrotw) wysa trzy partie takich listw przypominajcych. Kady powinien trafi do respondentw okoo 14-tego dnia od otrzymania poprzedniego (do drugiego doczamy ponownie ankiet, ktra moga zosta zapodziana czy le wypeniona). Kady list przypominajcy powinien by dostosowany do czasu od wysania pierwszego. Powinno si w nich zaznaczy raz jeszcze wano odpowiedzi respondenta dla bada. Jeeli badania byy anonimowe, musimy wysa listy przypominajce do wszystkich, w takim wypadku umiemy w nagwku powd wysania i podzikujmy za ewentualne, wczeniejsze wysanie ankiety. Ludzie odsyaj ankiety po upomnieniu, poniewa maj przekonanie, e orodkom badawczym zaley na badaniu. Do drugiego i trzeciego kwestionariusza mona dla zachty doda nagrod pienin lub rzeczow. Naley zachci tych co nie odesali jeszcze ankiet i przeprosi tych, ktrzy ju to zrobili Dugo ankiety. Cho dugo ankiety nie jest cile powizana z iloci nadesanych odpowiedzi, warto, eby narzdzie nie byo zbyt dugie (ale te nie jednostronicowe, aby nie sprawi wraenia braku profesjonalnoci!) i nie zawierao pyta luno zwizanych z tematem czy nieistotnych. Zrozumiao instrukcji zawartych w ankiecie. Poniewa respondent stoi sam na sam z ankiet, wszystkie czynnoci i sowa musza by precyzyjne i w razie wtpliwoci wyjaniane respondentowi, aby nie mia problemw z wypenieniem. Atrakcyjno ankiety. Ankieta powinna interesowa respondenta, powinna go dotyczy, powinna by dla niego ciekawa podczas wypeniania. 112. Ankiety telefoniczne

81

Ankieta telefoniczna: jest to forma bardzo rozpowszechniona w badaniu opinii publicznej, poniewa w krtkim czasie mona uzyska wiele informacji. Jest to forma porednia midzy wywiadem kwestionariuszowym, a ankiet (rozmowa ankietera z respondentem). Orodki badawcze s wyposaone w system CATI (ankieter przeprowadza wywiad + wprowadza dane do komputera, ktre komputer od razu koduje i wylicza). Przebieg wywiadu jest stosunkowo prosty (reguy przej wpisane w program). Ankieter powinien odznacza si: atwoci nawizywania kontaktw, uprzejmym gosem, dobr dykcj, umiejtnoci dostosowania jzyka do rozmwcy, odpornoci na stres, sprawn obsug komputera. CATI nieustannie kontroluje prac ankietera superwizorzy przeprowadzaj analiz pracy ankietera, zwracaj uwag na bdy i udzielaj wskazwek ankieterom. 113. Ankiety z wykorzystaniem komputerw Ankieta internetowa: wygodna forma rozpowszechniania kwestionariuszy. Ograniczenia: jestemy w stanie nawiza kontakt tylko z tymi ktrzy posiadaj internet, a to powoduje, e respondentami s osoby o specyficznych cechach spoeczno-demograficznych Moim zdaniem do ankiet z wykorzystaniem komputerw nale te ankiety telefoniczne, wykonywane w tych orodkach badawczych, ktre wyposaone s w system CATI. 114. Etyczny aspekt bada kwestionariuszowego. socjologicznych realizowanych za pomoc wywiadu

Przeprowadzajc wywiad musimy by wiadomi towarzyszcych temu zagroe. Zagroe dla respondenta. Aby wic unikn moralnych rozterek naley postpowa zgodnie z szeroko pojt etyk, tak oglnoludzk jak i profesjonaln. Dlatego te naley zadba o to, aby respondent by wiadomy jakiego rodzaju jest to wywiad, aby udzieli na niego wiadomej zgody, aby jego dane nie zostay powierzone osobom bez uprawnie (poufne lub anonimowe, nie stojce w sprzecznoci z ustaw o danych osobowych). Naley przestrzega kodeksu pracy, przedstawia wyniki jak najuczciwiej i jak najrzetelniej. W przypadku kwestii spornych (czy naley informowa respondenta o nagrywaniu rozmowy w przypadku, gdy wiemy, e nie udzieli on na takie nagrywanie zgody), naley kierowa si oglnie pojt zasad nie szkodzenia oraz doniosoci bada (ale wano bada nigdy nie moe nam przesoni aspektu ludzkiego, po pierwsze nie szkodzi!). 115. Normy moralne zagroone w wywiadzie ????????????? Na ten temat wiem tylko tyle: W przypadku jeli badacz chce nagra wywiad na dyktafon, a wie e wtedy respondent nie bdzie chcia udzieli tego wywiadu istnieje moliwo zatajenia tego faktu przed respondentem, wtedy zamana jest norma dotyczca wyraenia na to zgody. Mog to by te rnego rodzaje manipulacje i prowokacje zastosowane w celu uzyskania informacji- w takich sytuacjach te s zagroone normy moralne (poszukam jeszcze czego na ten temat) 116. Lkogenno bada socjologicznych Kiedy (w latach 80-tych) badania socjologiczne traktowane byy jako rodzaj donosu na obywateli, by to sposb na znalezienie jednostek niesubordynowanych, rodzaj kontroli spoecznej, praktykowany przez wadze. Wyniki takich bada nie byy wic publikowane. Przykre dowiadczenia z tamtych czasw sprawiaj, e respondenci boja si bada socjologicznych. Lk wywouje u nich mwienie o swoim yciu prywatnym. Jest to draliwe. Szczeglnie sprawy dotyczce swoich zarobkw czy pogldw politycznych wzbudzaj obawy. Dlatego badacz musi w sposb subtelny i przemylany konstruowa pytania. 117. Kodeksy postpowania moralnego w nauce, w socjologii, w badaniach opinii publicznej Dostp do wiedzy maj zarwno demokraci jak i tyrani, dlatego socjolog powinien by neutralny. Tylko bada , nie wartociowa, a take przestrzega regu etycznych zawartych w 82

kodeksach etycznych. Socjolog powinien przyczynia si do demokratycznego ycia spoecznego, do szerzenia ideaw o charakterze demokratycznym, a take etycznym. By swego rodzaju dziaaczem spoecznym. Zaradza problemom spoecznym poprzez znajdowanie ich i opisywanie. Aby tak si dzia, aby badacz dziaa etycznie i dla dobra spoeczestwa, powstay kodeksy postpowania moralnego. Wrd kodeksw etycznych dla bada w naukach spoecznych wyrni mona kodeks Paula Reynoldsa- oto niektre z jego zaoe w przestpnej formie: Badacz jest odpowiedzialny za decyzje swoje i swoich wsppracownikw Kade badanie musi dotyczy istotnie intelektualnie problemw. Badania nie mog mie negatywnych skutkw dla osb badanych. Badania to przedsiwzicie obiektywne i naukowe, powinno by prowadzone kompetentnie. Respondent musi wyrazi zgod na udzia w badaniach. Cele bada powinny by jasno wyjanione. Nazwiska i adresy osb prowadzcych badania powinny by ujawnione respondentom. Wyniki bada powinny by opublikowane. W przypadku materiau filmowego respondenci powinni najpierw wyrazi zgod na jego publikowanie. Mona odmwi udziau w badaniach. (DOBROWOLNO). Zebrane dane s POUFNE i TAJNE Gwarantuje si badanym osobom ANONIMOWO Osoby badane powinny otrzyma naleyte zadouczynienie za swoje usugi (t korzyci jest te zwikszenie wiedzy o sobie) Badacze powinni pozna i szanowa badan kultur. (SZACUNEK) Wyniki bada powinny by dokumentami publicznymi (JAWNO) Najwaniejsze wic z regu etycznych, ktrych musi przestrzega socjolog prowadzc badania to przestrzeganie zasad dobrowolnoci bada, ich tajnoci, anonimowoci i poufnoci, a take ich jawnoci. Respondent powinien by traktowany z naleytym mu szacunkiem i rewanem za swoje usugi. Kodeksy takie okrelaj co jest wymagane i co jest zakazane. Uwraliwiaj one badacza na obowizki jakie przed nim stoj, ale nie zastpuj zasad jakimi kieruje si indywidualny badacz. rdem problemw etycznych moe by : sam problem badawczy (np. inynieria genetyczna, determinanty inteligencji, itd.), otoczenie, w jakim odbywa si badanie (szpitale, wizienia czy agenda rzdu), procedury wymagane w programie badawczym (zastosowanie manipulacji, ktra moe mie niekorzystny wpyw na uczestnikw bada), metody zbierania danych (obserwacja uczestniczca), osoby bdce uczestnikami bada (biedni, dzieci, osoby chore na AIDS, politycy) rodzaj zebranych danych (dane osobiste) Oszukiwanie nawet dla dobra bada jest naruszeniem praw osobistych respondentw. Dlatego badacz zawsze musi robi bilans zyskw strat , by respondent nie by poszkodowany. Kompensat za jego udzia w badaniach jest odpowiednia suma pienidzy, satysfakcja pynca z przysuenia si rozwojowi nauki, lepsze zrozumienie bada naukowych. Przykady kontrowersyjnych bada: badanie posuszestwa wobec autorytetu, Miligrama badanie zachowania policji badanie postaw studentw collegeu 118. Praktyka badawcza dotyczca ochrony danych osobowych

Badacz musi: zapewni respondentom poufno, anonimowo oraz tajno bada; 83

poinformowa, e badania s dobrowolne i uzyska zgod respondenta albo opiekuna respondenta (jeli ten jest niepenoletni) na udzia w badaniach; poinformowa, e respondent moe w kadej chwili odmwi udziau w badaniach udzieli wyjanie dotyczcych zastosowanej w badaniach procedury i celu jakim badania maj suy; opisa mogce si pojawi niedogodnoci oraz rozmiary przewidywanego ryzyka, opisa te przewidywane korzyci z udziau w badaniach ujawni waciwoci procedur alternatywnych bada , w ktrych respondent moe wzi udzia; udzieli odpowiedzi na wszystkie pytania dotyczce procedury badawczej; bada tylko osoby w peni wadz umysowych, w peni wiadome swej decyzji o udziale w badaniach 119. Obowizki instytutu badawczego i ankietera wynikajce z ustawy o ochronie danych osobowych Zapewnienie anonimowoci : nie pytanie o nazwisko i inne dane mogce identyfikowa dana osob; poproszenie respondenta o samodzielne zaszyfrowanie swoich odpowiedzi lub zakodowanie ich w jaki atwo dajcy si mu zapamita sposb; dane osobowe badacz moe powiza z odpowiedziami za pomoc specjalnego kodu; zapewnienie ochrony danych przed ich kopiowaniem; wprowadzenie kodu dostpu do danych; automatyczne monitorowanie sposobu korzystania z danych; Zapewnienie poufnoci czyli nie upublicznianie informacji identyfikujcych badane osoby (chyba, e nakaz sdowy zadecyduje o ich ujawnieniu); Techniki zapewniajce poufno danych: Usunicie danych identyfikacyjnych (nazwisk, adresw, itd.) Wprowadzenie szerokich kategorii dla danych (np. posugiwanie si wojewdztwem zamiast miastem) Grupowanie danych (budowanie na podstawie danych obrazy osoby przecitnej i udostpnianie tych danych zamiast danych surowych) Rozmylne wprowadzenie bdu do danych indywidualnych (a dane pogrupowane bez zmian) Badacz nie moe take publikowa bez zgody respondentw materiaw filmowych czy dwikowych z ich udziaem. 120. Monograficzne badania terenowe.

W literaturze socjologicznej obserwuje si spadek zainteresowania metod monograficznych bada ukadw spoecznych. Powodem tego jest faszywe utosamianie tej metody z zastosowaniem mniej rzetelnych metod badawczych. Uchodzi ona za podejcie o charakterze intuicyjnym. polegajce min. na obserwacji uczestniczcej oraz posugujce si rnymi dokumentami osobistymi, a take nie stosujce waciwych metod doboru prby, nie kontrolujce znieksztace spowodowanych subiektywizmem widzenia rzeczywistoci spoecznej przez informatorw badacza. Jest to jednak nie uzasadnione, pomija si zasadnicz rnic midzy podejciem monograficznym a specyficznymi technikami badawczymi, ktre towarzyszyy rej metodzie w minionej generacji. MONOGRAFICZNE BADANIA TERENOWE Rnice midzy monograficznymi badaniami terenowymi a sondaem: 84

1. Sonda zawsze dy do uzyskania wynikw reprezentatywnych dla jakiej znanej zbiorowoci. W badaniu terenowym w nacisk moe, ale nie musi wystpowa, w badaniu terenowym bardziej interesujemy si uchwyceniem dokadnego obrazu badanych procesw ni ich typowoci dla szerszej zbiorowoci. W sondau interesuje nas czsto wzgldna wystpowania bd rozkad pewnych zm. spoecznych lub osobowociowych, ktra jest obiektem naszego badania. 2. W badaniu terenowym przystpujemy do badania pojedynczej spoecznoci lub pojedynczej grupy w kategoriach jej spoecznej struktury, tj. biorc pod uwag wzajemne zalenoci elementw tej struktury i zachodzce w niej spoeczne oddziaywania. W badaniach sondaowych wnioski o zalenociach i wzajemnych oddziaywaniach formuujemy na podstawie obserwacji efektw kocowych tych zalenoci i procesw, czyli na podstawie uzyskanych rezultatw statystycznych. W badaniach terenowych obserwuje si i mierzy zachodzce procesy w sposb bardziej bezporedni, dlatego daj bardziej szczegowy i naturalny obraz stosunkw spoecznych w grupie.

MONOGRAFIE - badania socjologiczne dla ktrych charakterystyczny jest caociowy punkt widzenia, denie do ujcia moliwie wielu aspektw i cech danego obiektu. Obiekt ten stanowi podstawow jednostk badania i traktowany jest jako jedna cao, ktr chce si przedstawi i zrozumie. Badacz musi zapozna si ze spoecznoci, ktr bada, jej kultur, w tym celu musi przebywa duszy czas w badanej spoecznoci.
W badaniach tych mog by wykorzystywane wszystkie techniki badawcze i dokumenty wszelkiego rodzaju, min. dokumenty osobiste, obserwacja kontrolowana, wywiad kwestionariuszowy, ankieta, testy, eksperymenty, dane statystyczne (metody jakociowe i ilociowe). Monograficzne badania terenowe mog mie rny zakres, mona dy do uwzgldnienia wszystkich zjawisk i stron ycia, lub skoncentrowa si na jednym lub kilku aspektach ycia danej spoecznoci. Zajmuj si yciem spoecznym, obyczajami, zwyczajami, rnymi aspektami kultury. Dziedzina zjawisk, aspekt, czy problem, wybrany do badania, moe dotyczy samej spoecznoci jako zbiorowoci okrelonego typu, jej struktury itp., moe te by luniej zwizany z kwestia typu spoecznoci i jej struktury, wtedy spoeczno taka stanowi jedynie podstawow ram odniesienia, kontekst do badania zjawisk o szerszym zasigu wystpowania. Koncepcja Chaasis kiego- koncepcja monografii, w ktrej za punkt wyjcia bierze si problem istotny dla caej spoecznoci lub przeywany jako taki. Ta koncepcja pozwala bada caoksztat ycia i spraw danej spoecznoci, problem taki jest bodcem dla pojawienia si okrelonych postaw, stanowi przedmiot przemyle i refleksji, w zwizku z nim ludzie zachowuj si w okrelony sposb. POSZCZEGLNE ETAPY PRZY PRZEPROWADZANIU BADANIA TERENOWEGO 1. wstpne planowanie- wstpne zapoznanie si ze zbiorowoci, ktr zamierza si bada, zakres bada, cele badania, rozkad poszczeglnych etapw badania w czasie; 2. zwiad badawczy- okres niesformalizowanego, wzgldnie swobodnego badania, w czasie ktrego badacz poznaje dan spoeczno; yje w niej lub czsto j odwiedza; ma na celu stwierdzenie jakie zm. odgrywaj istotn rol w sytuacji badanej i jaki typ narzdzi mona by wykorzysta do ich zbadania; 3. wybr schematu badania- wybr midzy badaniami eksploracyjnymi bd nastawionymi na sprawdzanie hipotez; 4. kontrola narzdzi i procedur badawczych; 5. przeprowadzenie bada terenowych na pen skal; 6. analiza materiau; 85

Badacz, ktry zapozna si dokadnie z kultur jakiej spoecznoci, y w niej, obserwowa jej czonkw, toczy z nimi dugie rozmowy, studiowa jej historie i zapozna si z wszystkimi dostpnymi materiaami, moe da obraz funkcjonowania grupy jako caoci, wnikliw interpretacj zachodzcych w niej procesw spoecznych. Z drugiej strony owe bogate interpretacje s nie poparte przez naukowo ustalone zalenoci. Wnioski opieraj si na tym, co badacz uwaa za swoje gwne obserwacje bd maj charakter caociowych sdw. Mao jest prb okrelenia, jaki rodzaj danych jest potrzebny do pomiaru okrelonych danych, dlatego bardzo trudne jest zweryfikowanie tych zalenoci przez innego badacz. 121. Badania eksperymentalne w socjologii

WARIANTY SCHEMATU EKSPERYMENTALNEGO PROSTY EKSPERYMENT STATYSTYCZNY. Stosuje si w nim tylko jedn, dwuwartociow zmienn niezalen (czynnik warunkujcy), za zm. zalena mierzona jest tylko jeden raz. EKSPERYMENT Z UDZIAEM WIELOWARTOCIOWYCH ZM. NIEZALENYCH. W eksperymencie tym nie ma grupy kontrolnej. Kada z grup jest raz grup eksperymentaln (wtedy pozostae s jej grupami kontrolnymi) a raz kontroln (dla ktrej z pozostaych grup, ktra tym razem jest grup eksperymentaln). Grupy te musz by jednakowe. Za pomoc testu istotnoci trzeba sprawdzi, czy rnice midzy zmiennymi s rzeczywiste. EKSPERYMENT Z DWIEMA LUB WICEJ ZMIENNYMI NIEZALENYMI. Chcc zbada wpyw wikszej liczby czynnikw na zm. zalen nie przeprowadzajc dla kadej z nich osobnego eksperymentu, mona je zastosowa w jednym eksperymencie jednoczenie (nie powinno ich by wicej ni 4). EKSPERYMENT Z UWZGLDNIENIEM ZMIENNEJ CZASU. Zm. zalena jest mierzona dwukrotnie (ukad before- after). Jednostki w obu grupach (kontrolnej i badawczej) mog podlega okrelonym procesom (zmianom zachodzcym w czasie, ktrych przyczyn eksperyment nie uwzgldnia) lub wpywom otoczenia w czasie trwania eksperymentu. Wariant ten ujawnia przyczyny zmiany dokonujcej si w sposb naturalny. Osoby badane s dwukrotnie w krtkim czasie za pomoc tego samego narzdzia eksperymentalnego. Moe to mie wpyw na wynik uzyskany w drugim badaniu. Czy ten wpyw mia miejsce mona sprawdzi stosujc nastpujcy wariant eksperymentalny: obejmuje on, dodatkowo jeszcze dwie grupy porwnawcze, w ktrych nie przeprowadzona pomiaru pierwszego. Owe dwie grupy porwnawcze stwarzaj sytuacj analogiczn do prostego eksperymentu statystycznego. EKSPERYMENT LABORATORYJNY Daje moliwo swobodnego operowania bodcem eksperymentalnym oraz kontrolowania wszystkich pozostaych czynnikw. Kontrola w eksperymencie nie moe polega wycznie na zapewnieniu jednakowoci grup pod wzgldem indywidualnych cech osb badanych, ktrych zmiany nie wchodz w zakres eksperymentu. Relacje spoeczne w ograniczonym stopniu mona zrekonstruowa w laboratorium. Przedmiotem bada mog by mae grupy ad hoc, lub jednostki, zm. zalenymi ograniczona liczba indywidualnych sposobw zachowa oraz okrelone wasnoci grup. Najwicej eksperymentw laboratoryjnych w dziedzinie nauk spoecznych dotyczy zagadnie psychologii spoecznej i bada nad maymi grupami. Sztuczno sytuacji laboratoryjnej , wiadomo osb badanych, e uczestnicz w eksperymencie, charakter bodca eksperymentalnego, ktry czsto imituje bodce rzeczywiste, owocuj sztucznymi wynikami. EKSPERYMENT TERENOWY (EKSPERYMENT W WARUNKACH NATURALNYCH 86

Eksperymenty w warunkach naturalnych nie s obcione tymi problemami, co eksperymenty laboratoryjne, nie stwarzaj te ogranicze tematw. Badacz rzadko moe operowa bodcem eksperymentalnym. Niekiedy jest to moliwe, kiedy terenem s okrelone struktury organizacyjne, np. zakady pracy. Jeeli badacz nie moe operowa bodcem eksperymentalnym, to szuka takich sytuacji, w ktrych uruchamia go naturalny bieg wydarze (np. w badaniach struktur organizacyjnych, w ktrych przeprowadza si zmiany sposobu kierowania organizacjami). Rzadko wystpuje w nim grupa kontrolna, ktra pod wzgldem wszystkich nie bdcych przedmiotem eksperymentu zm. byaby podobna do grupy badawczej. Moliwo wycigania rzetelnych wnioskw na temat wystpowania zwizkw przyczynowych jest ograniczona. EKSPERYMENT SYMULOWANY Jest prb poczenia zalet eksperymentu laboratoryjnego i naturalnego. Przeprowadza si je w warunkach laboratoryjnych, ale osoby badane nie zdaj sobie sprawy, e uczestnicz w eksperymencie. Do eksperymentu symulowanego zalicza si rwnie sytuacj, w ktrej odtwarza si lub stwarza w sposb sztuczny sytuacje naturalne nie poddajce si bezporednio badaniu, przy czym osoby badane zdaj sobie spraw, ze uczestnicz w eksperymencie, ale ich uwag celowo kieruje si na sprawy nie bdce przedmiotem bada. EKSPERYMENT POST FACTUM ORAZ QUASI- EKSPERYMENT Badacz mierzy zm. zalen raz, po tym jak bodziec eksperymentalny ju zadziaa w naturalnym toku wydarze. Konieczne jest porwnanie dwch grup, rnicych si midzy sob tym, ze w jednej zm. niezalena reprezentowaa inn warto ni w drugiej bd tym, e jedna z nich bya poddana dziaaniu zm. niezalenej. Eksperyment ten nie pozwala na operowanie domniemanym czynnikiem warunkujcym. Przy Quasi- eksperymencie brak kontroli czynnikw ma etapie poprzedzajcym wystpienie skutkw zm. niezalenych mona do pewnego stopnia zrekompensowa kontrol symboliczn ex post. Podejcie quasi- eksperymentalne znajduje zastosowanie w badaniach ankietowych. 122. Typy zalenoci przyczynowych

W zalenociach przyczynowych z okrelenia zmiennych zalenych i niezalenych okrelamy, e jedna jest przyczyn drugiej; A jest przyczyn B -> A ma wpyw na B, A jest funkcj zjawiska B, A jest warunkiem koniecznym i wystarczajcym zajcia B. eby zaszy owe zalenoci musz wystpi jakie bodce, czyli zmiany uruchamiajce pewne procesy przyczynowe, natomiast dyspozycje s sta wasnoci tego ukadu. Modele przyczynowoci: - A jest warunkiem wystarczajcym B- nie potrzeba innych zjawisk by zaszo B (silniejsza moc sprawcza) - A jest warunkiem koniecznym B- bez A nie zajdzie B, ale z nim zachodzi warunek wystarczajcy. 1. Zaleno przyczynowa- bezwarunkowa A jest dla B warunkiem wystarczajcym i koniecznym 2. Zaleno przyczynowa- warunkowa A jest dla B warunkiem koniecznym, ale nie wystarczajcym, ale czynnikiem dopeniajcym A do warunku koniecznego i wystarczajcego B jest zjawisko C 3. A jest dla B warunkiem wystarczajcym, ale nie koniecznym, za alternatywn przyczyn zjawiska B jest C 4. A jest warunkiem sprzyjajcym zajciu B (B ma kilka przyczyn, przy tym nie s one sobie rwne) 123. Gwne schematy dowodw logicznych 87

Eksperyment pozwala dochodzi uwarunkowa przyczynowych, jest to podejcie badawcze, a nie technika gromadzenia danych. Jego realizacja wymaga jednak uycia technik w rodzaju obserwacji czy wywiadu socjologicznego dla ustalenia, jakie zmiany dokonay si pod wpywem zastosowanego bodca. Przyczynowo - definicja pragmatyczna: dwie lub wicej zmiennych czy zwizek przyczynowy, jeeli ich wzajemny stosunek ma charakter empirycznie nieodwracalny, niesymetryczny. X wywouje Y (X-> Y), ale nie odwrotnie. X jest tu zmienn niezalen, Y zmienn zalen. Aby mc rozpocz badania eksperymentalne naley: zakoczy opisow faz bada, bd zdoby jak wiedz o badanej populacji z innych rde, posiada jak znajomo jednostek badawczych i zmiennych, oraz przynajmniej wstpne zaoenia co do zalenoci midzy nimi. Czsto wczeniej stwierdzona jest ju empirycznie korelacja i eksperyment ma ukaza, czy zwizek ma charakter przyczynowy i jak si on konkretnie ksztatuje Aby ustali zwizek przyczynowy, badacz musi: 1. operowa zmienn niezalen w okrelonej sytuacji; 2. obserwowa skutki operacji. 3. sprawowa kontrol nad pozostaymi czynnikami oddziaywujcymi na dan sytuacj ( aby mie pewno, ze to zmienna niezalena wywoaa zaobserwowany skutek). W badaniach spoecznych dwa czynniki: kontrola czynnikw i swobodne operowanie zmienn niezalen- czsto okazuj si niemoliwe do spenienia. SCHEMAT EKSPERYMENTU BADAWCZEGO Podstawow kwesti w badaniach eksperymentalnych jest pytanie: jak wykaza, e dana zmienna jest zm. niezalen oraz jak si powinna wzgldem niej zachowywa przypuszczalna zm. zalena, aby mc j za tak uzna. Pierwszy udzieli odpowiedzi na to pytanie JOHN STUART MILL. MILLA KANONY INDUKCJI Przypumy, e A, B, C, X, Y s zm. dwuwartociowymi, jako cechy wystpuj albo nie wystpuj. Mill opracowa dwie metody indukcji przez eliminacj: 1. Kanon jedynej zgodnoci: Jeeli wystpuj zm. X, A, B i C, to wystpuje take Y, ktrej przyczyn naley ustali. Ktra z czterech zm. jest czynnikiem sprawczym? Jeeli wystpuje tylko X, nie wystpuj A, B, C, to wystpuje Y. Z tego wynika, e X jest przyczyn Y. X, A, B, C Y X, nie A, nie B, nie C Y 2. Kanon jednej rnicy: Jeeli wystpuj zm. X, A, B i C, to wystpuje take Y. Jeeli nie wystpuje X, wystpuj natomiast A, B, C, to nie wystpuje Y. Przyczyn Y jest X. X, A, B, C Y nie X, A, B, C nie Y X jest konieczn i wystarczajc przyczyn Y, tzn. X musi wystpi, aby wystpio Y oraz sam X moe spowodowa wystpienie Y. Kanony te mona ze sob poczy i otrzymuje si wtedy nastpujcy cig zda: X, A, B, C Y X, nie A, nie B, nie nie X, A, B, C C Y nie Y 88

KRYTYKA MILLA KANONW INDUKCJI 1. Kanony Milla maj zastosowanie tylko przy zm. dwuwartociowych. 2. Przewidywany wynik sprawczy X uwikany jest w okrelone rodowisko. Nie mona wyeliminowa caego rodowiska. liczba i rodzaj czynnikw, ktre si na nie skdaj i przypuszczanie oddziauj na Y nie jest znana. 124. Wspczesne eksperymenty stochastyczne (Mayntz ss. 216-221) l.30 XX w. R.A. Fischer zasady nowoczesnego eksperymentu stochastycznego (nieobarczony adnym z mankamentw exp. deterministycznego) np. celem eksperymentu jest ustalenie czy obejrzenie okrelonego filmu ma wpyw na si uprzedze; 2 grupy studentw; wobec grupy G1 zastosowano bodziec eksperymentalny deterministycznego: pokazano film pozytywnie przedstawiajcy rozwj Izraela i zmierzono za pomoc ilociowej skali intensywnoci uprzedzenia do ydw warto uprzedze Y1; grupie G2 nie pokazano adnego filmu, tylko zmierzono warto uprzedze Y2 1. jednakowo badanych grup (wtedy moliwe jest porwnywanie wynikw uzyskanych w poszczeglnych grupach midzy sob; speniony jest wwczas warunek kontrolowania nie znanych czynnikw sprawczych, tzn. wykluczenie wpywu innych zmiennych, np. pe, wiek, wyksztacenie) Jednakowo uzyskuje si za pomoc: a) doboru losowego b) doboru parami (gdy zbiorowo generalna jest zbyt maa, aby wycign z niej 2 grupy: dzielimy populacj na grupy wg cech, ktre mog mie wpyw, np. pe, wiek; kad z podgrup dzielimy na 2 grupy w ten sposb kada osoba w jednej grupie ma bliniaka pod wzgldem wybranych cech w drugiej grupie) c) wyrwnywania parametrw rozkadw istotnych zmiennych (osoby badane dzieli si z punktu domniemanych cech, np. wiek na 2 grupy, aby kada reprezentowaa t sam warto redni i ewentualnie takie samo rozproszenie wok rednich; ale przydzia do grup nie przebiega losowo /tak jak w b)/, wic inne nie znane czynniki pozostaj poza kontrol) 2. bodziec eksperymentalny grupa experymentalna to ta, w ktrej stosuje si bodziec grupa kontrolna ta, w ktrej nie stosuje si bodca - badacz sam operuje bodcem, decydujc gdzie go zastosowa - jest warunkiem sine qua non rzeczywistego experymentu 3. zmiany zmiennej zalenej - po zastosowaniu bodca porwnuje si wartoci Y, jeli rni si midzy sob, to trzeba ustali czy rni si istotnie (bo istnieje moliwo, e rni si przypadkowo), sprawdza si to za pomoc testu, np. testu t 4. interpretacja wynikw - mona mwi, e zmienna X wspokrela zmienn Y

zaleno ronie lub maleje zmienia si proporcjonalnie lub wykadniczo zmienna Y zaley midzy innymi od X (bo mog oddziaywa

inne czynniki) wyniki mona uoglnia ceteris paribus (czyli przy zachowaniu tych samych warunkw), warunki te obowizuj w odniesieniu do zbiorowoci, z ktrych wycignito porwnywane grupy)

89

125. spoecznych: wykonalno, dopuszczalno, sensowno.

Problemy z eksperymentowaniem w naukach

90

You might also like