GRZBIET CICIE>

IV STRONA OKADKI ZEWNTRZNA TY

BIBLIOTEKA OBYWATELA NR 4
Jan Gwalbert Pawlikowski
Kultura
anatura
i inne manifesty ekologiczne
Pierwsze w historii wznowienie caoci unikatowego
tekstu pierwotnej edycji ksiki Kultura a natura zroku
1913 pionierskiego w Polsce manifestu ochrony
przyrody. Oprcz niego ksika zawiera dwa inne
wane teksty tego autora Tatryparkiem narodowym
(1923) i W obronie idei parku narodowego (1936),
atake obszern przedmow Remigiusza Okraski.
Kultura a natura bya pierwszym w Polsce caociowym
i tak dobitnym gosem wskazujcym na konieczno
ochrony dziedzictwa przyrodniczego, gosem
przenikliwym, ponadczasowym i odwanym, o wiele
lat wyprzedzajcym mod na ekologi i powstanie
ruchu zielonych. Do dzi aktualne, dalekowzroczne
przesanie, czce ochron przyrody z dbaoci
o rozwj kulturalny i wartoci humanistyczne.
Jan Gwalbert Pawlikowski (1860-1939) prawnik,
ekonomista, badacz i popularyzator twrczoci Juliusza
Sowackiego, polityk i spoecznik. Wybitny taternik, znany
m.in. z pierwszego wejcia na szczyt Mnicha, dziaacz
Towarzystwa Tatrzaskiego, autor zasad przyjtych przez
europejskie organizacje alpinistyczne, piewca i obroca
kultury ludowej Podhala. Przede wszystkim jednak duchowy
ojciec ochrony przyrody w Polsce, wspautor pionierskiej
ustawy o ochronie przyrody (1934 r.), wsptwrca Ligi
Ochrony Przyrody, propagator koncepcji Tatrzaskiego
Parku Narodowego. Kawaler Orderu Polonia Restituta.
Pawlikowski stworzy odrbny kierunek w wiatowym ruchu
ochrony przyrody, ktry mona nazwa idealistycznym
lub lepiej humanistycznym, gdy gwnych motyww
ochrony przyrody upatruje w idealnych wartociach
przyrody, w jej znaczeniu dla naszego rozwoju duchowego.
Prof. Adam Wodziczko
Jan Gwalbert Pawlikowski
Kultura a natura i inne
manifesty ekologiczne
150 stron, cena 19.00 z (w ksigarniach)
17,00 z bezporednio u wydawcy (koszt przesyki wliczony)
Wpaty na zakup ksiki:
Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom
ul. Wickowskiego 33/126, 90-734 d
tel./fax. (42) 6301749, e-mail: biuro@obywatel.org.pl
Bank Spdzielczy Rzemiosa,
ul. Moniuszki 6, 90-111 d
numer konta:
78 8784 0003 2001 0000 1544 0001
z dopiskiem Pawlikowski
Wszelkich dodatkowych informacji na temat ksiki udziela
Konrad Malec pod numerem telefonu 504 268 206 oraz
adresem poczty elektronicznej malec@obywatel.org.pl
Wicej o ksice oraz zamwienia w Internecie:
www.obywatel.org.pl/pawlikowski
Patronat medialny:
Wydawcy:
NFAE8
FKNFA<
Q;IFN@<
bLt bosnt wsrLnrco
2
(
4
9
)
/
2
0
1
0
0
2
B
L
L
G

*
/
-
*
&
*
)
+
*
b
g
]
^
q

,
/
*
.
/
2
>
n
k
h
i
Z

-
%
.

>
N
K

N
L
:

N
L
=
12 zt
(w tym % VAT)
9
7
7
1
6
4
1
1
0
2
0
0
2
2
/2010
(49)
>> www.take-me.pl <<
Graka w tle
www.take-me.pl LTM Milena Kowalska
Wolne czasopismo
Wolne licencje
Wolna twrczo
takeme_reklama_obywatel.indd 1 10-03-15 12:35
Obywatel powstaje dziki zaangaowaniu dziesitek autorw, grakw,
tumaczy, korektorw iinnych aktywistw, ktrzy swoj codzienn
wolontariack prac umoliwiaj wydawanie kwartalnika iksiek,
organizowanie dyskusji, prelekcji, pokazw lmowych iinnych dziaa.
Podoba Ci si to, co robimy?
Docz do nas!
Wesprzyj Fundusz Obywatela!
Dziki Twojej wpacie bdziemy mogli wydrukowa nastpny numer
gazety, zorganizowa pokaz lmowy, dojecha z prelekcjami domaych
miejscowoci. Kada podarowana zotwka umoliwia rozwijanie
naszych dziaa.
Wpaty mona przekazywa na konto:
Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom
ul. Wickowskiego 33/126, 90-743 d
Bank Spdzielczy Rzemiosa
ul. Moniuszki 6, 90-111 d
numer konta:
78 8784 0003 2001 0000 1344 0001
z dopiskiem Fundusz Obywatela
FUNDUS7 O8YWATLA
Twj wkad w dziaania otn oosun wsrtnrco
1o jrovnv sross nn runwozwq nrzntrznosc:
Fundusz Obywatela wsparli: Aleksander Stryszak, Anonim, Wojciech Trojanowski.
Dzikujemy!
II STRONA OKADKI WEWNTRZNA PRZD
znuns1nnrunwncsku1k
-znrosrcnuv:
Przeka nam podatku przy rozliczaniu PIT-a.
Twoje pienidze mog wspiera nasze dziaania:
Tworzymy niezalene media: Obywatel i jego serwis
internetowy (www.obywatel.org.pl), mdre ksiki
audycj radiow (www.czymaszswiadomosc.pl)
pomagamy pracownikom (radypracownikow.info)
chronimy konsumentw (www.naturalnegeny.pl)
bronimy ludzi i rodowisko przed spalinami (www.tirynatory.pl)
i wiele innych dziaa, dziki ktrym ubywa chorb oraz potrzebujcych chleba i schronisk.
Naszedziaania
majnaceIuzmiany
systemowe,edukacj
i aktywizacj
spoeczestwa
1wojrroon1kotnoosunwsrtnrcoruzrknz1%otnosvwn1rtn
1%
KROK
PO
KROKU:
W rubryce: Wniosek o przekazanie
podatku nalenego na rzecz
organizacji poytku publicznego
(OPP) prosz wpisa nazw
organizacji Stowarzyszenie
Obywatele-Obywatelom
W rubryce Wnioskowana kwota prosz
wpisa kwot stanowic podatku
nalenego urzdowi skarbowemu trzeba
zaokrgli do penych dziesitek, np.
kwot , zaokrglamy do kwoty ,
W rubryce nr KRS
prosz wpisa

Od iloci negatywnych zjawisk krci

si czasem w gowie. Mona popa
w frustracj i zniechcenie. Mona
uczyni z narzekania zawd i powo-
anie. I do koca ycia utwierdza si
w przekonaniu, e lepiej nie bdzie.
Za to gorzej na pewno. Upadek
cywilizacji, krach wszelkich warto-
ci, ndza i upodlenie, ofensywa
wyzysku, nard, spoeczestwo lub
wrcz ludzko na skraju zagady itd.,
itp. tego rodzaju slogany zna ka-
dy, kto czyta cho raz publikacje pro-
dukowane przez radykaw wszelkiej
maci, od lewa do prawa. Porzumy
wic wszelk nadziej? My odpo-
wiadamy: nadzieja umiera ostatnia.
Nie yjemy w najlepszym z mo-
liwych wiatw, to pewne. Ale kata-
strozm, czarnowidztwo, nastroje
apokaliptyczne nie s wcale odpo-
wiedzi na taki stan rzeczy. Wrcz
przeciwnie jak bymy nie nazwali
si ciemnoci, zaley im, aby spa-
raliowa wszelki opr wanie po-
czuciem tego, e wszystko ju prze-
grane, e sytuacja jest bez wyjcia.
Nie z nami te numery.
W niniejszym Obywatelu nie
rezygnujemy z prezentacji negatyw-
nych zjawisk i problemw opisujemy
je obszernie m.in. w systemie opieki
zdrowotnej, w sektorze przemysowej
produkcji ywnoci, w stosunkach
pracy i ubezpieczeniach spoecznych
jednak mamy tym razem spor porcj
informacji zgoa odmiennych.
Zachodz rwnie zmiany na
lepsze, obywatele stawiaj opr i wy-
grywaj, nie wszystko jest stracone.
Tak dzieje si zarwno w Polsce, jak
i na wiecie. Opisujemy, jak w na-
szym kraju i z nasz pomoc uda-
o si uratowa przed prywatyzacj
kilka zakadw wiadczcych usugi
dla grupy szczeglnie bezbronnej
niepenosprawnych. Pokazujemy, jak
w polskiej fabryce Fiata organizuje
si oddolny, podziemny ruch oporu
pracownikw przeciwko wyzyskowi.
Na jego czele stoj ludzie odwani
i twardzi, ktrzy mimo szykan ze
strony pracodawcw nie poddaj
si, lecz staj koci w gardle wiel-
kiego, bezwzgldnego biznesu.
Z kolei we Francji rozwija si
ruch na rzecz przejmowania likwi-
dowanych rm prywatnych przez
spdzielnie tworzone przez ich pra-
cownikw ratujc nie tylko miej-
sca pracy, ale take ludzk godno
i nadziej. W Austin w stanie Teksas
najbardziej wyzyskiwani z wyzyski-
wanych imigranci zatrudnieni na
budowach nie ustaj w walce o swo-
je prawa i krocz od zwycistwa do
zwycistwa. A w Kostaryce nie tylko
obywatele, ale rwnie wadze pu-
bliczne tworz krok po kroku lep-
szy wiat. Nawet Afryka, kontynent,
zdawaoby si, pogrony na trwae
w beznadziei i upodleniu, podnosi si
z kolan. O tym wszystkim piszemy
w niniejszym numerze.
Nic si nie da zrobi? Skoczmy
to marudzenie. Czytajmy i bierzmy
przykad to ludzie tacy sami, jak
my, adni herosi, ludzie z krwi i koci.
W osobnym artykule autor z odlegej
Australii, opisuje co mniej wymierne-
go, lecz jake wanego dug trady-
cj pieni, ktre przez wieki i dekady
zagrzeway do walki wszystkich tych,
ktrzy nie chcieli si podda, ani te
nie zamierzali dokona ywota w at-
mosferze narzekania i marazmu.
Jeli damy sobie wmwi, e
wszystko jest stracone, e jestemy
bezsilni i pozbawieni szans to wa-
nie tak bdzie. Ale moemy zrobi
co zgoa odmiennego mie wiar,
nadziej i odwag. Czesaw Miosz
w swym Traktacie moralnym pi-
sa lat temu wiele: A wic pamitaj
w trudn por / Marze masz by
ambasadorem. Nie bjmy si ma-
rzy a przede wszystkim wciela
marze w ycie.
Remigiusz Okraska
Prawie wszystko
jest moliwe
EDY
TO
RIAL
Niewdziczna jest rola twrcw czasopism nastawionych
krytycznie wobec rzeczywistoci spoecznej, politycznej
i gospodarczej. Czego si nie tkniemy, zawsze co nie gra,
w kadej caoci mona znale jak dziur.
F
O
T
.

K
A
T
A
R
Z
Y
N
A

R
E
S
Z
K
A
3
Wyjania, e wbrew zarzutom nowobogackich mieszkacw,
utyskujcych na konieczno utrzymywania ludzi
z marginesu, pac czynsz, a take podatki, gdy wielu z nich
pracuje. W odpowiedzi jedna z mieszkanek porzdnejczci
osiedla napisaa: Jestecie zwyk swoocz i prdzej czy
pniej si was pozbdziemy, czy to si wam podoba, czy nie.

8 Going postal
Jerzy Jacek Pilchowski
11 Szpitale dla ludzi, nie dla zysku
rozmowa z dr. Markiem Balickim
19 cieka zdrowia
Artur Lewandowski
Naley odnotowa, e w latach 2006-2008 sytuacja pogorszya
si przede wszystkim w odniesieniu do tych porad, dla ktrych
czas oczekiwania ju nalea do najduszych.
23 Zdrowy rozsdek zza morza
Rafa Bakalarczyk
Szwecja czy zaopatrzeniow technik dostarczania wiad-
cze zdrowotnych z czciow decentralizacj nansowania
i organizacji. Poprzez uniwersalno wiadcze zapobiega si
wykluczeniu zdrowotnemu, a take systemowo tworzy poczucie
wsplnoty. Z kolei decentralizacja na poziomie nansowania
i organizowania opieki zdrowotnej sprawia, e system jest
bliszy obywatelowi, ale take atwiejszy do kontroli, co umo-
liwia zwikszanie przejrzystoci i efektywnoci.
29 Okiem (euro)pacjenta
Micha Sobczyk
Wskaniki takie jak okres oczekiwania na powane operacje,
miertelno w wyniku nowotworw, jako opieki nad cho-
rymi na cukrzyc, powszechno przeprowadzania transplan-
tacji nerek czy bada mammogracznych lokuj nas wrd
krajw o najgorszej subie zdrowia na Starym Kontynencie.
34 Byle nie na moim podwrku
Konrad Malec
40 Uprawa godnych i otyych
Maciej Muskat
Wielu wyksztaconych ludzi bez mrugnicia okiem wyda pie-
nidze na nowy modelu samochodu, telewizora czy komputera,
ale krzyczy drogie!, gdy kto proponuje im dobr ywno, od
ktrej zaley zdrowie ich samych, ich dzieci, ich rodowiska.
44 Cargill sam si wyywi
Marek Kryda
Wikszo z nas w tej czy innej formie codziennie spoywa
produkty Cargilla, cho nigdy nawet nie syszelimy o tej kor-
poracji. Jestemy karmieni homogeniczn ywnoci z tamy
produkcyjnej, ktr buduje si wszdzie z kilku tych samych,
podstawowych skadnikw, jak z klockw.
50 Rozlane mleko
Anna Witowska-Ritter
Oskaryy Komisj i ministrw o to, e powodem decyzji
o stopniowym zwikszaniu kwot mlecznych jest ch
zapewnienia staych dostaw taniego mleka dla korporacji
wielkiego agrobiznesu, takich jak Nestl czy Kraft.
Gdzie prywatny waciciel
zbuduje szpital? Tam, gdzie
jest dua gsto zaludnienia
i wysokie dochody mieszkacw,
czy moe tam, gdzie gsto
zaludnienia jest niewielka,
a dochody niskie? Innymi sowy,
zainwestuje w szpital w Biesz-
czadach czy raczej w Warszawie?
Z pewnoci wybierze stolic.
Co wtedy maj zrobi ludzie
w Bieszczadach? Tak wanie
dziaaj prawa rynku w ochronie
zdrowia.

Jest prawie pewne, e w trakcie swojej kampanii bdzie

pozowaa do Playboya, obieca w New York Timesie
zabicie wszystkich muzumanw, a w telewizyjnym
programie Meet the Presszadeklaruje, e wyboru
wiceprezydenta i waniejszych ministrw w jej rzdzie
dokona rada nadzorcza banku Goldman Sachs.
b
n
a

S
E
A
N

D
R
E
I
L
I
N
G
E
R

H
T
T
P
:
/
/
W
W
W
.
F
L
I
C
K
R
.
C
O
M
/
P
E
O
P
L
E
/
S
E
A
N
D
R
E
I
L
I
N
G
E
R
/
b
n
a

C
U
R
R
E
N
T

R
E
S
I
D
E
N
T
b
n
a

B
E
N
J
A
M
I
N

C
H
A
N
4
SPIS
TRE
CI
55 Oddolna budowa lepszego Austin
Carlos Prez de Alejo
Coraz silniejsza baza spoeczna WDP to rezultat partycypa-
cyjnego modelu funkcjonowania tej organizacji. Kadzie on
szczeglny nacisk, by liderami staway si osoby bezporednio
dotknite niesprawiedliwoci. Po latach pracy u podstaw,
budowania sojuszy i akcji bezporednich, WDP zacza radzi
sobie z najgorszymi naduyciami w brany.
58 Dobre wiadomoci z Afryki
Jdrzej Czerep
Potrzeba zdarcia atki, jaka lata temu przylgna do kontynen-
tu wiecznego petenta, niesamodzielnego, zdanego na ask
Zachodu staje si w tych dziaaniach dodatkow motywacj.
Pojawia si i jest silnie akcentowana potrzeba udowodnienia
wiatu i samym sobie, e potramy wzi sprawy we wasne
rce, niekoniecznie powielajc zachodnie wzorce.
62 S powody do radoci (w Kostaryce)
Lisa Gale Garrigues
Opublikowaa klasykacj, ktrej kryteria stanowi wkad
kraju w ochron rodowiska naturalnego oraz zdrowie
i samopoczucie mieszkacw. Pierwsze miejsce przypado
w udziale Kostaryce. Stany Zjednoczone uplasoway si na
pozycji .
65 Wesp w zesp
Liliana Milewska
Oddanie decyzji w rce mionikw muzyki i uczynienie
z nich mecenasw sztuki moe zrewolucjonizowa rynek
muzyczny, wzbogacajc go o wiele ciekawych i wartociowych
wydawnictw. To suchacze staj si wytwrni fonograczn.
69 Polska swojska i egzotyczna
rozmowa z dr. Grzegorzem Rkowskim
W ten sposb zdewastowano krajobraz wielu regionw kraju,
jak choby Podkarpacie, pojezierza czy rejony nadmorskie. Tym
pilniejsza staje si potrzeba ochrony tych nielicznych enklaw
tradycyjnego, harmonijnego krajobrazu kulturowego, jakie si
jeszcze zachoway, jak np. wschodnia Biaostocczyzna, Podlasie
i niektre rejony Mazur.
75 Bez zabezpieczenia?
rozmowa z dr. Krzysztofem Hagemejerem
Nie podjto w ogle kwestii zasadniczej tego, jak zapewni
wszystkim godziwy poziom bezpieczestwa dochodowego na sta-
ro, a take w sytuacji inwalidztwa czy utraty jedynego ywicie-
la rodziny. Wszystkie analizy dokonywane w cigu ostatnich lat
pokazuj, e przysze wiadczenia emerytalne bd niskie.
83 Podziemna solidarno
Konrad Malec
Motywy dziaania wyjania nastpujco: Nie moe by tak,
e 20 lat po odzyskaniu niepodlegoci ludzie schodz do
podziemia, by walczy ze swoim pracodawc. Dodaje przy tym
jednak, e to fascynujce patrze, jak robotnicy staj do walki
o swoje, jak si organizuj.
89 Koniec etatu?
Jakub Grzegorczyk
Niestabilno zatrudnienia zwizana z prac czasow
przyczynia si wydatnie do pogorszenia warunkw pracy
w skali caej gospodarki. Trac na niej zarwno zatrud-
niani na mieciowe umowy, jak i pracownicy etatowi,
ktrych sytuacja moe si pogarsza wraz z zastpowaniem
ich przez pracownikw czasowych czy te po prostu uy-
waniem moliwoci wykorzystania zatrudnienia czaso-
wego jako straszaka na zbyt due aspiracje pacowe.
95 Ucieczka spod szafotu
Agnieszka Wasilewska
T rm budowali nasi dziadowie i ojcowie, przecho-
dzia rne koleje losu, a teraz chce si j po prostu sprze-
da wraz z pracownikami, jak jakimi przedmiotami.
A przecie ci, ktrzy chc tego dokona, nie wybudowali
tej rmy, nie zrobili nic, by poprawi jej funkcjonowa-
nie. Nagle, po 90 latach przychodzi jaki pan Grad
i mwi: Trzeba to sprzeda, bo jest dziura budetowa.
b n STIAN OLSEN, HTTP://WWW.FLICKR.COM/PEOPLE/STIAN_OLSEN/
b

D

5
120 Duch angielskiej rebelii
Paul Kingsnorth
Zapamitali w bezmylnym szale boonarodzeniowych
wyprzeday, omamieni morn pync z kolorowych
czasopism, otumanieni fars polityki zmonopolizowa-
nej przez partie polityczne, dalimy sobie wmwi, e
synonimami wolnoci s wybr konsumencki i mo-
liwo zabrania gosu raz na kilka lat, przy urnie.
125 NASZE TRADYCJE: Program Polski Ludowej
Na tej drodze lud pracujcy musi rwnie przezwyciy opr
klas i grup uprzywilejo wanych w dawnej Polsce i pragncych
swe przywileje utrzyma. Koncen tracja demokratyczna winna
by przeto obozem przygotowania zbroj nego powstania prze-
ciwko okupantom i zdecydowanej walki z rodzim reakcj.
131 NASZE TRADYCJE: O now tre i form
Zacita nienawi przeciwko nowemu, na starej metodzie
gwatu opartemu terrorowi poczona z perspektyw dobrej,
sprawiedliwej Polski, nie da im upa na kolana przed oku-
pantem i po zwoli na przetrzymanie przeladowa i ponoszenie
oar takich, jakich wymaga kady dzie powszedni systema-
tycznej i wytrwaej walki.
136 Z POLSKI RODEM: Pro Societas
dr hab. Rafa tocha
Najbardziej charakterystycznym jednak elementem programu
tego rodowiska jest idea uspoecznienia pastwa, aktywiza-
cji spoeczestwa, ktre miao winno wej w ycie publiczne,
przejmujc cz uprawnie od pastwa.
Kwtrfttnik Or\wtfrt
nr z (,)/zo+o
okttbkt:
Wykorzystano motyw z amerykaskiego
plakatu propagujcego zdrowie publiczne.
krbtkcjt:
Rafa Grski, Konrad Malec, Remigiusz Okraska (redaktor naczelny),
Micha Sobczyk (zastpca red. naczelnego), Szymon Surmacz
S1tL wsrtrntcowncv:
Rafa Bakalarczyk, dr Karolina Bielenin, Marcin Domagaa,
Joanna Duda-Gwiazda, Bartomiej Grubich, Maciej Krzysztofczyk,
dr hab. Rafa tocha, dr hab. Sebastian Makowski, Anna Mieszczanek,
dr Arkadiusz Peisert, Lech L. Przychodzki, dr Jarosaw Tomasiewicz,
Karol Trammer, Bartosz Wieczorek, Krzysztof Woodko,
Marta Zamorska, dr Andrzej Zybaa, dr Jacek Zychowicz
ktbt Hononowt:
Jadwiga Chmielowska, prof. Mieczysaw Chory, Piotr Ciompa,
prof. Leszek Gilejko, Andrzej Gwiazda, dr Zbigniew Haat, Bogusaw
Kaczmarek, Marek Kryda, Jan Koziar, Bernard Margueritte, Mariusz Muskat,
dr hab. Wodzimierz Pakw, Zoa Romaszewska, dr Zbigniew
Romaszewski, dr Adam Sandauer, dr hab. Pawe Soroka, prof. Jacek
Tittenbrun, Krzysztof Wyszkowski, Marian Zagrny, Jerzy Zalewski
99 O wasno wasz i nasz
Jan Koziar
Te ze spek, w ktrych wprowadzono dodatkowo odpowiednie
systemy pracowniczego wspdecydowania (gwnie na pozio-
mie warsztatu pracy, gdzie pracownicy s najczciej bardziej
kompetentni od zarzdu), okazuj si bardziej efektywne od
tradycyjnych przedsibiorstw prywatnych, co wykazao wiele
niezalenych bada.
106 Gdy prywatne staje si wsplne
dr Adam Piechowski
Dotychczasowi pracownicy, w przeciwiestwie do ewentual-
nych zewntrznych inwestorw, doskonale znaj swoj rm,
jej klientw, sposoby dziaania i wasne obowizki. Maj
rwnie siln motywacj do utrzymania dziaalnoci przed-
sibiorstwa, a wic zapewnienia sobie trwaego zatrudnienia,
przy budujcej wiadomoci wzicia losu we wasne rce,
partycypacji we wasnoci, zarzdzaniu i zyskach.
110 Z piersi i z pieni
Mark Gregory
Mona wskaza wiele pokole pieni walki i protestu, ktre
cznie skadaj si na alternatywn histori spoeczn, histori
widzian z perspektywy dow.
115 Gos z dou
Rik Palieri
Zakoczylimy wieczr piosenkami polskich grnikw. Nigdy
w yciu nie syszaem tak mocnego i piknego piewu, po kt-
rym mczyni zakrzyknli Piwo! i wypili nastpn kolejk.
117 Robotnicy tworz
dr hab. Pawe Soroka
Dokonujca si w Polsce transformacja nie jest przyjazna
rodowiskom robotniczym. To, e w takich warunkach ruch
RSTK przetrwa i ochroni znacznie swj potencja, jest zasu-
g jego twrcw i dziaaczy, pasjonatw, dla ktrych aktywno
w kulturze jest wewntrzn potrzeb i misj spoeczn.
O
B
Y
W
A
T
E
L

T
W
O
R
Z
O
N
Y

J
E
S
T

W

9
9
%

S
P
O

E
C
Z
N
I
E

A
U
T
O
R
Z
Y
T
E
K
S
T

W
,
F
O
T
O
G
R
A
F
I
I
O
R
A
Z
R
E
D
A
K
T
O
R
Z
Y
N
I
E
P
O
B
I
E
R
A
J

W
Y
N
A
G
R
O
D
Z
E
N
I
A

Z
A

P
R
A
C

P
R
Z
Y

G
A
Z
E
C
I
E
G
O
S
P
O
D
A
R
K
A

S
P
O

E
C
Z
N
A
b
n
a

A
D
A
M

S
H
A
I
L
E
R
,

H
T
T
P
:
/
/
W
W
W
.
F
L
I
C
K
R
.
C
O
M
/
P
E
O
P
L
E
/
A
D
A
S
H
A
/
6
Abnrs nrbtkcj:
Obywatel, ul. wlckowsklego /+:;, po-;( od,
tel./faks: ((:) 6o +; (p
rroroz\c[r frksfow: redakc[aQobywatel.org.pl
rrkttt, kotrorftz: bluroQobywatel.org.pl
Sktto i orrtcowtnir crtricznr: studloQobywatel.org.pl
infrrnrf. www.obywatel.org.pl
w cae[ Polsce Obywatela mona kupl w sleclach
salonow prasowych Lmplk, Puch, |nmedlo, Pelay.
wybrane teksty z Obywatela s dostpne na stronach OnetKlosku
(http://klosk.onet.pl).
Pedakc[a zastrzega soble prawo skracanla, zmlan styllstycznych
l opatrywanla nowyml tytuaml materlaow nadesanych do druku.
Materlaow nlezamowlonych nle zwracamy. Nle wszystkle publlkowane
teksty odzwlercledla[ pogldy redakc[l l staych wspopracownlkow.
Przedruk materlaow z Obywatela dozwolony wycznle po uzyskanlu
plsemne[ zgody redakc[l, a take pod warunklem umleszczenla pod
danym artykuem lnformac[l, e [est on przedruklem z kwartalnlka
Obywatel (z podanlem konkretnego numeru plsma), zamleszczenla
adresu nasze[ strony lnternetowe[ (www.obywatel.org.pl) oraz
przesanla na adres redakc[l : egz. gazety z przedrukowanym tekstem.
Nakad: ::o egz.
O
B
Y
W
A
T
E
L

T
W
O
R
Z
O
N
Y

J
E
S
T

W

9
9
%

S
P
O

E
C
Z
N
I
E

A
U
T
O
R
Z
Y
T
E
K
S
T

W
,
F
O
T
O
G
R
A
F
I
I
O
R
A
Z
R
E
D
A
K
T
O
R
Z
Y
N
I
E
P
O
B
I
E
R
A
J

W
Y
N
A
G
R
O
D
Z
E
N
I
A

Z
A

P
R
A
C

P
R
Z
Y

G
A
Z
E
C
I
E
141 Z POLSKI RODEM: Folklor i awangarda
Remigiusz Okraska
147 RECENZJA: Pezajcy kryzys
w wdrujcym wiecie
Joanna Duda-Gwiazda
151 RECENZJA: Ludowa historia Anglii
dr hab. Rafa tocha
To, co zwiemy histori popularn, powinno si raczej zwa
histori antypopularn. Wszystkie bowiem podrczniki historii,
prawie bez wyjtku, s albo wrogo nastawione do mas, albo je
ignoruj, lub te w sposb kunsztowny dowodz, e wina ley
po stronie mas.
154 RECENZJA: Dom wsplny, dom obcy
Krzysztof Woodko
Ujawnia podstawowy mechanizm hamujcy rzeczywisty
wzrost spdzielczoci: caa energia powicona jest nie na
omawianie perspektyw rozwoju, lecz na koteryjno-rodowisko-
we przepychanki. Ujawnia take serwilizm i bezradno ludzi
zrzeszonych w spdzielniach mieszkaniowych.
158 Autorzy numeru
W nagrod za utrat bezpie-
czestwa socjalnego, za prac,
w ktrej tylko pracoholik moe
liczy na uznanie, dostajemy
mieciowe arcie, usugi,
w ramach ktrych musimy si
sami obsuy, buty, ktre nie
wytrzymuj jednego sezonu.
Wielkie widowiska, z masowym udziaem widzw-aktorw,
oznaczay nie tylko odrzucenie naladownictwa schematycz-
nych ram teatru zawodowego. Przede wszystkim wyraay idee
emancypacyjne i demokratyczne lud przestawa by biernym
odbiorc, a stawa si rwnouprawnionym wsptwrc.

Z

P
O
L
S
K
I

R
O
D
E
M
R
E
C
E
N
Z
J
A
SPIS
TRE
CI
P|OTP w|DLPLK, www.8APDZOPA1N.NLT
b n wL8PONCL, HTTP://www.PL|CKP.COM/PHOTOS/wL8PONCL/
7
Colng posta|
o listopada :o1o r. major armii amerykaskiej, Nadil Ma-
lik Hasan, zastrzeli 1 osb. W tym samym dniu, Jason
Rodriguez zabi jedn osob w biurze rmy, z ktrej zosta
zwolniony ponad rok wczeniej. 1o listopada, rezerwista
Jasen D. Bruce, uderzy kilka razy w gow yk do opon
greckiego popa Alexiosa Marakisa, gdy obowizkiem
kadego patrioty jest walczy z arabskimi terrorystami.
Potg Ameryki budowali tacy ludzie, jak John
D. Rockefeller, J. P. Morgan, Meyer Guggenheim, Andrew
Carnegie czy Cornelius Vanderbilt. Kady z nich, w cza-
sach swojej najwikszej wietnoci, powinien zosta po-
wieszony. Rwnoczenie, z szacunkiem i podziwem naley
pochyli przed nimi gow. Linie kolejowe, drogi, mosty,
huty, kopalnie i fabryki, ktre zostay dziki nim zbudowa-
ne, stanowi do dzi fundament amerykaskiej gospodarki.
W tamtych czasach ludzi oceniano bowiem w oparciu o to,
co potrali stworzy, a nie w oparciu o ilo zer na ich kon-
cie bankowym. Fundamenty to jednak nie wszystko. Aby
pastwa mogy si rozwija, musi rwnie istnie akcepto-
wana przez wikszo moralno i oparte na niej prawo.
W Ameryce gosem zbiorowego sumienia bya Matka
Jones. To wanie ona przypomniaa wszystkim, e miejsce
dzieci jest w szkole, a nie w fabryce, a mczyzna w dreli-
chu i kobieta w wystrzpionej sukience to tacy sami ludzie,
jak inni. Dobro jest jednak zbyt saba, aby wygra z chci-
woci. Kapitalistyczni rycerze-rozbjnicy mieli jednak pe-
cha, ktry nazywa si Atlantyk. W XVIII i XIX w., aby
prbowa sign po zagwarantowane w amerykaskiej
konstytucji prawo do poszukiwania szczcia, trzeba byo
najpierw przepyn w upince przez ocean. To wymaga-
o odwagi. Ci, ktrzy si na to decydowali, mieli rogate
dusze (wersja dla wierzcych) lub rogate DNA (wersja dla
ateistw). Amerykaskie zwizki zawodowe skaday si
wic nie tylko z ludzi polubownych. Do ich skrajnego
skrzyda zaliczy trzeba Molly Maguires. Czonkowie tej
tajnej organizacji, wywodzcej si z Irlandii, nie wahali si
prosi sdziego Colta o interwencj w obronie ich prawa
do chleba i godnoci. W sumie, na mocy wyrokw sdw,
powieszono dwudziestu Mollies. Nie kwestionujc tych
wyrokw, naley z szacunkiem i podziwem pochyli gow
przed skazanymi.
Szal przechyli Henry Ford. Dobrowolne podnie-
sienie pacy robotnikw o (sownie: sto procent)
wywoao w prasie ataki histerycznej nienawici. Lawi-
ny nie udao si jednak zatrzyma. Amerykanie, w tym
wielu kapitalistw i politykw, zrozumieli, e bdzie
dla wszystkich lepiej, jeeli robotnicy zostan konsu-
mentami o wikszej sile nabywczej. Zeznajc przed kon-
gresow komisj, Ford cytowa m.in. list od proboszcza pol-
skiej parai w Detroit: Praca w Ford Motor Company przy-
nosi ogromnie pozytywne skutki dla moich paraan. Wiem,
e pijastwo jest charakterystyczn cech Polakw. Skutkiem
Paskiej pracy jest to, e trzewo jest teraz w mojej parai
czym powszechnym, a nie wyjtkowym.
Tak rozpocz si zoty okres w historii Ameryki.
W porwnaniu ze redni pensj sprztaczki, wykwali-
kowany robotnik zarabia w tym czasie :- razy tyle, pro-
fesjonalista -, menederowie redniego szczebla o-,, dy-
rektorzy 1o-o, a waciciele wszystko to, co jest czystym
zyskiem rmy. Nie byo w tym niczego nowego, podobna
struktura pac jest wiatowym standardem. Nowe byo to,
e pensja amerykaskiej sprztaczki bya tak wysoka, e
ludzie zaliczani do klasy redniej (od wykwalikowanego
robotnika wzwy) mogli kupowa domy, ksztaci dzieci
i zostawao im jeszcze na wyjazd z ca rodzin na wakacje.
Wielka bya depresja bankierw na widok zwykej ko-
biety, ktra za gotwk bez koniecznoci brania po-
yczki kupowaa na obiad caego indyka.
W roku 1,1 zicio si marzenie bankierw. Powsta
bank centralny (FED) i mogli zacz tzw. lewarowanie. Na
skutki nie trzeba byo dugo czeka. W roku 1,:, rozpo-
cza si Wielka Depresja. W kolejkach po talerz kuro-
niwki ustawio si ponad :o ludzi zdolnych do pracy.
W oczy wszystkich zajrzao widmo krwawej rewolucji. Na
szczcie nie istniaa jeszcze wtedy telewizja, dlatego
czytanie i mylenie przychodzio ludziom duo atwiej.
|rnzv |tcrk PLcuowsk
sierpnia r. w urzdzie pocztowym w Edmond w stanie Oklahoma, Patrick Sherrill
zastrzeli osb. Do tamtego wydarzenia nawizuje zwrot going postal, ktrym okrela si
trudne do wytumaczenia wybuchy agresji.
8
Bankierom zaoono wic kaganiec, wzmocniono si
zwizkw zawodowych, a bezrobotnych zatrudniono
przy przebudowie drg na autostrady oraz wznosze-
niu brakujcych mostw, tam, tuneli, szk i bibliotek.
Infrastruktur Ameryki dostosowano dziki temu do po-
trzeb XX wieku. Stopniowo wraca czas dzielonej bardziej
sprawiedliwie prosperity. Mozolna praca bankierw, aby
konsumenta kupujcego za zarobione pienidze, zmieni
w konsumenta kupujcego za pienidze poyczone trwa-
a oczywicie dalej.
Szybko postpujca monopolizacja mediw pozwo-
lia im na to, aby dominujca staa si narracja mwica,
e za wszystko, co w gospodarce dobre, odpowiada niewi-
dzialna rka rynku, a rk zwizkw zawodowych naley
obci i zakopa. Towarzyszyy temu systematyczne dzia-
ania FED, powodujce stopniow dewaluacj dolara, czyli
spadek realnej wartoci pac. Rwnoczenie wolno, lecz
systematycznie, roso bezrobocie.
Obecny kryzys rozpocz si kilkanacie lat temu.
Przecitnego Amerykanina przestao by sta na utrzy-
manie takiego poziomu ycia, do jakiego by przyzwy-
czajony, w tym na kupno domu. Gupim, ale ludzkim
odruchem braki w domowych budetach atano przy po-
mocy kart kredytowych. Gorzej byo z zakupem domu.
Tradycyjnie, mode maestwo zaraz po lubie kupowao
dom. Zdobycie - tysicy na pierwsz wpat nie by-
o najczciej problemem: cz dali rodzice, reszt mo-
na byo szybko zaoszczdzi. Dokadniejsze sprawdzenie
wasnego budetu powodowao jednak, e coraz wicej
ludzi odkrywao prawdziw sytuacj. W stosunku do za-
robkw, spata kredytu na dom okazywaa si tak duym
obcieniem, e nowy samochd i wakacje, a nawet pj-
cie z przyjacimi do restauracji lub na koncert, stawao
si luksusem.
Przez Ameryk przetoczya si wtedy pierwsza fala nie-
zadowolenia. Zdmuchna ona Busha seniora oraz wielu re-
publikaskich kongresmanw i senatorw. Nowy prezydent,
Clinton, nie poszed jednak ladami Franklina Delano Ro-
osevelta. Wybra postpolityk czy raczej post- ekonomi.
Wsplnie z szefem FED Alanem Greenspanem i sekreta-
rzem skarbu Robertem Rubinem zaoferowano tym wszyst-
kim, ktrych nie byo sta na dom, nowe zasady udzielania
kredytw znanych teraz jako subprime. Z punktu widze-
nia Wall Street bya to genialna koncepcja. Obniono wy-
soko, a czsto zlikwidowano wymg zapacenia gotwk
pierwszej raty, a oprocentowanie przeorganizowano w ta-
ki sposb, e pocztkowo raty byy bardzo niskie. Gdzie
tam, na pitej lub dziesitej stronie umowy, byo oczywicie
drobnym drukiem napisane, e po kilku latach oprocento-
wanie drastycznie wzronie czyli drastycznie wzronie
Mozotnn runcn
snnkruw, nsv
konsuurn1n kurujqcrco
zn znuosonr rrnqozr,
zurnc w konsuurn1n
kurujqcrco zn rrnqozr
rozvczonr 1uwnen
oczvwscr ontrj
b n WAYAN VOTA, HTTP://WWW.FLICKR.COM/PEOPLE/DCMETROBLOGGER/
b n a BENJAMIN CHAN
b n a BENJAMIN CHAN
b n JEREMY BROOKS
kwota do spaty. Mao komu starczao jednak cierpliwoci,
aby przeczyta dokadnie ca umow. Tym bardziej, e
aby zrozumie bankowy argon, trzeba by co najmniej
absolwentem prawa.
Wiedz o tym, jak dziaaj nowe zasady udzielania
kredytw hipotecznych, wikszo ludzi czerpaa z tele-
wizji i prasy. Obowizujca w korporacyjnych mediach
narracja bya prosta: jeli nie sta ci na kupno na nor-
malnych zasadach domu za tysicy, to naley wzi
subprime i kupi dom za tys. Ceny domw zawsze
rosn, a teraz rosn szybko (to bya prawda, zagodze-
nie kryteriw udzielania kredytw spowodowao duy
ruch w interesie, czyli szybki wzrost cen), wic za -
lata dom ten sprzedasz za tys. Zrobisz tak - razy
i kupisz sobie dom za gotwk.
Szerok rzek popyny te kredyty udzielane pod za-
staw nadwyki wartoci domu nad dugiem pozostaym do
spacenia. Wygldao to jak idealne uzupenienie dla kart
kredytowych. Za te pienidze mona byo wyremontowa
i powikszy stary dom, zwikszajc jego warto o kwot
wysz ni si wydao, a za reszt kupi nowy samochd,
telewizor z duym plazmowym ekranem i pojecha na wy-
marzone wakacje. Mwic krtko, y nie umiera. W tym
samym czasie FED sprawdza na kilku bankach i korpora-
cjach, jak dziaa doktryna zbyt duy, aby upa. Trud-
no si wic dziwi, e na Wall Street szampan la si stru-
mieniami, a ogromne premie sypay si jak manna z nie-
ba. W roku 1,;o rednie zarobki CEO (prezesw zarzdu)
w 1oo najwikszych amerykaskich korporacjach byy
razy wiksze od przecitnych zarobkw robotnikw. W ro-
ku :ooo ta proporcja wynosia ju 1;: do 1
Nadszed czas, kiedy zaczo wskakiwa bardzo
wysokie oprocentowanie kredytw na domy. Zbliay
si te wybory i Wall Street nie bya pewna, czy no-
wy prezydent zachowa si racjonalnie. W tej sytuacji
zdecydowano o ruchu wyprzedzajcym i jeszcze w trak-
cie trwania prezydentury Busha juniora ogoszono, e
jest kryzys. Tym razem rol Te Committee to Save the
World przyjli na siebie sekretarz skarbu Henry Paulson
i Ben Bernanke, szef FED. Nic w tym dziwnego. Wiemy
przecie dobrze, e bankierzy raz na okoo dziesi lat mu-
sz ratowa wiat. FED wypaci wic bankierom ogromn
zaliczk (tzw. TARP) na konto chwilowych strat. Rwno-
czenie rozpoczo si masowe przekazywanie bankom do-
mw ludzi, ktrzy zbankrutowali. Szacuje si, e bdzie to
1o-1: milionw domw. Ci, ktrzy je stracili, a waciwie
ich dzieci, bd musieli gdzie przecie musz mieszka
odkupi je od bankw. Amerykanie zacignli tym samym
gigantyczny kredyt, ktry bd spaca przez nastpne po-
kolenie, oczywicie wraz z szybko rosncymi odsetkami.
Trudno si wic dziwi, e coraz wicej ludzi gdzie drwa
rbi, tam wiry lec are going postal.
Ograniczony do spraw ekonomicznych obraz kry-
zysu ma duo biaych plam. Najwiksz z nich jest
szybko postpujca laicyzacja i zwizany z tym kryzys
etyczno-moralny. Nie znaczy to wcale, e jestemy gorsi
od poprzedzajcych nas pokole. Chyba nawet jestemy,
o jedn tysiczn milimetra, lepsi. W czasach, gdy latamy
do nieba i poznajemy tajemnice kodu DNA, coraz trudniej
jest jednak wierzy, e wszechmogcy Bg stworzy wiat
w sze dni, a sidmego odpoczywa. Wielu ateistw cht-
nie i bez hipokryzji klka dalej przed krzyem, gdy widzi
w nim godny najwyszego szacunku symbol, na ktrym
opiera si chrzecijaska cywilizacja, do ktrej chc si da-
lej zalicza. Zwtpienie w istnienie Boga jest jednak zawsze
przeyciem bardzo traumatycznym. Wielu ludzi nie umie
sobie z tym poradzi i ruszaj na wojn ze Stwrc.
Popularna jest rwnie ucieczka w objcia sekt, kt-
re nakazuj w 11o wierzy w to, co gosz. W Amery-
ce mona codziennie oglda w telewizji pastorw, ktrzy
dokonuj aktw cudownego uzdrawiania i przekazuj lu-
dziom to, co poprzedniego dnia po kolacji Bg powiedzia
im w bezporedniej rozmowie. A te 1o powyej 1oo to
cz zarobkw, ktr naley systematycznie oddawa te-
lewizyjnym mesjaszom aby zosta zbawionym. Dla wielu
jest to dobry interes, gdy w zamian dostaj poczucie przy-
nalenoci do narodu wybranego, wiedz o tym, co planuje
Bg i miejsce przy oknie na arce zbawienia. Prosz si nie
mia. Ludzi nowo narodzonych (tak tutaj okrela si
oglnie czonkw rnych sekt), s miliony. Miesicznik
Te Atlantic informuje, e w Ameryce zarejestrowanych
jest teraz 18 wyzna, a a Amerykanw nie identy-
kuje si z wiar swoich rodzicw. Mija co prawda moda na
hinduskich guru oraz buddyjskich nauczycieli, lecz zastpu-
j ich wysannicy ufoludkw. Z tradycyjnych religii, tylko
w kociele katolickim zwiksza si ilo wiernych, ale dzieje
si tak gwnie ze wzgldu na duy napyw Latynosw.
Kocioy protestanckie znikaj jednak jak poranna
mga. To wanie je zastpuj telewizyjni judeochrzeci-
janie. Tu ju nie chodzi o jak ma sekt. Dla milionw
Amerykanw jest obecnie czym oczywistym, e aby przy-
spieszy powrt Chrystusa, naley wygra wojn z muzu-
manami i odbudowa Jego dom, czyli wityni jerozolim-
sk. Powstanie wtedy uniwersalny Koci, a ci, ktrzy si
nie nawrc, zostan strceni do pieka. Trudno si wic
dziwi, e going postal dotyka rwnie wyznawcw Proroka
i chopcw, ktrzy chc koniecznie, nawet tylko z yk do
opon w rce, bra udzia w religijnej wojnie XXI w.
Co bdzie dalej? Moliwe, e nastpne wybory prezy-
denckie wygra Sarah Palin. Jest prawie pewne, e w trakcie
swojej kampanii bdzie pozowaa do Playboya, obieca
w New York Timesie zabicie wszystkich muzumanw,
a w telewizyjnym programie Meet the Press zadeklaruje,
e wyboru wiceprezydenta i waniejszych ministrw w jej
rzdzie dokona rada nadzorcza banku Goldman Sachs. Hi-
storia, aby zmieni kierunek, musi zawsze najpierw doj
do absurdu.
Jerzy Jacek Pilchowski
10
Jakimi kryteriami powinnimy si kierowa,
projektujc oraz oceniajc polityk zdrowotn
i funkcjonowanie suby zdrowia?
Marek Balicki: Zacz naley od odpowiedzi na pytanie
o zakres odpowiedzialnoci pastwa w zapewnianiu opie-
ki zdrowotnej swoim obywatelom. Czy opowiadamy si za
takim wariantem, ktry polega najoglniej ujmujc na
tym, i jest to przede wszystkim prywatna sprawa kadego
z nas i sami musimy si zabezpieczy na wypadek choroby?
Wwczas to, czy bdziemy mieli dostp do opieki zdrowot-
nej i moliwoci leczenia si, uzalenione bdzie od naszej
zapobiegliwoci, a take od zamonoci. Dziaajce w ta-
kich warunkach towarzystwa ubezpieczeniowe i szpitale
bd funkcjonoway na zasadach komercyjnych, podobnie
jak to jest w przypadku innych ubezpiecze, np. komunika-
cyjnych, na wypadek poaru czy zalania mieszkania.
Mona jednak wybra inny wariant taki, ktry wyni-
ka z przekonania, e odpowiedzialno za zdrowie obywa-
teli ponosi take pastwo. I to pastwo z obowizkowych
danin, czy to w postaci podatkw, czy te skadek na ubez-
pieczenie zdrowotne, organizuje i nansuje system opieki
zdrowotnej, oparty na zasadzie solidaryzmu spoecznego.
W jego ramach gwarantuje wszystkim rwny dostp do
wiadcze. Oznacza to, e zasady korzystania ze wiad-
cze s niezalene od stopnia partycypacji w tworzeniu
zasobu rodkw publicznych, przeznaczanych na opiek
zdrowotn.
Pierwszy model, cho nie w czystej postaci, funkcjo-
nuje cigle jeszcze w USA. Za jedn z gwnych wad ame-
rykaskiego systemu opieki zdrowotnej uznaje si brak za-
pewnienia bezpieczestwa zdrowotnego wszystkim Ame-
rykanom i grob ruiny majtkowej w przypadku choroby,
co dotyczy zwaszcza osb nieubezpieczonych, ktrych jest
ponad milionw. Krtko mwic system ten okaza si
moralnym bankrutem. Na dodatek jest on najdroszy na
wiecie, gdy pochania ponad amerykaskiego PKB.
Prezydent Obama chce go zmieni i wprowadzi zasad, e
wszyscy obywatele s objci ubezpieczeniem zdrowotnym
i maj zagwarantowane prawo do leczenia. Zaoenia tej re-
formy przewiduj obowizek wykupienia przez wszystkich
obywateli ubezpieczenia zdrowotnego, przy czym osoby
mniej zamone bd otrzymyway na ten cel pastwowe
subwencje w postaci ulg podatkowych. Firmy ubezpiecze-
niowe nie bd mogy odmwi polisy nawet osobom ju
chorym, unika pokrycia kosztw leczenia pod rnymi
pretekstami itp., co teraz jest tam powszechn praktyk.
Polska publiczna suba zdrowia te jest krytyko-
wana nie tylko przez doktrynalnych liberaw, ale
rwnie przez zwykych ludzi zwaszcza za si-
gajcy nieraz wielu miesicy czas oczekiwania na
konsultacje czy zabiegi. Czy rezygnujc z mode-
lu liberalnego na rzecz publicznego jestemy ska-
zani na wszystkie jego obecne uomnoci?
M. B.: Zastanwmy si, jaka jest alternatywa wobec status
quo? Jeli uznamy za ni model, w ktrym zdrowie jest wy-
cznie prywatn spraw kadego czowieka, a wic zgo-
dzimy si z liberaami, ktrzy mwi: niech pastwo si
tym nie zajmuje, ludzie najlepiej zrobi to sami wwczas
wikszo z nas w ogle nie bdzie miaa szans na skorzy-
stanie z opieki zdrowotnej. Ja bym odradza zgod na taki
model, bo wtedy wikszo polskich obywateli nie bdzie
miaa wcale albo jedynie bardzo ograniczony dostpu
do ochrony zdrowia.
Alternatyw dla obecnych rozwiza powinien by le-
piej funkcjonujcy system publiczny. Jeli szukamy czynni-
ka, z ktrym byaby skorelowana jako opieki, to na pod-
stawie analizy systemw funkcjonujcych w krajach UE czy
Szplta|e d|a |udzl,
nle d|a zysku
z bn. Mtnkru 8tLcku
nozutwt ktrtt 8tktLtnczvk
11
OECD mona powiedzie, e bez wtpienia jest nim wyso-
ko nakadw publicznych. Gdyby byy one u nas przynaj-
mniej takie, jak w wikszoci krajw europejskich, kolejki
byyby zdecydowanie krtsze. Bo rednio w UE wydaje si
na zdrowie ze rodkw publicznych o-; PKB, a w Polsce
poniej , PKB. To zdecydowanie za mao.
Niestety, nasze pastwo po 1,8, r. uznao, e moe
si stopniowo wycofywa z odpowiedzialnoci za opiek
zdrowotn w ten sposb, e bdzie zmniejsza swj udzia
w jej nansowaniu. Rosncy udzia wydatkw prywatnych
nie jest w stanie tego wyrwna, a ponadto dotyczy on za-
moniejszej czci spoeczestwa. Problemem jest te oczy-
wicie organizacja systemu, ale przy zbyt maych rodkach
trudno sprawi, eby dziaa on sprawnie. To tak, jakby-
my zbudowali supermarket i wprowadzili limity sprzeday
z powodu braku pienidzy na sprowadzenie towaru. Wy-
obramy sobie reakcje klientw odchodzcych z pustymi
koszykami.
Natomiast gdy pastwo co do zasady nie odpowiada za
opiek zdrowotn, to nie znaczy, e nie bdzie miao pro-
blemw. W kocu zawsze si one jednak pojawiaj, tak jak
w USA, gdy brak dostpu do opieki dotyczy coraz wikszej
liczby osb starych, biednych, wykluczonych. I w rezulta-
cie pastwo dochodzi do wniosku, e tym ludziom w jaki
sposb trzeba pomc. Dlatego w latach oo. powstay w Sta-
nach Zjednoczonych instytucje publiczne, zapewniajce
opiek osobom biednym (Medicaid) oraz osobom powyej
o. roku ycia i niepenosprawnym (Medicare). Co cieka-
we, oparte s one na zasadzie solidaryzmu i nansowane ze
rodkw publicznych. Obejmuj cznie blisko o miesz-
kacw USA. Ale mimo przyjcia tych rozwiza, nadal
1 populacji wspomniane milionw osb nie ma
zagwarantowanego prawa do leczenia. Warto powtrzy,
e ten niesprawiedliwy system wcale nie jest tani. Amery-
kanie wydaj na zdrowie wicej publicznych pienidzy ni
Niemcy, ktrzy zapewniaj wszystkim obywatelom rw-
ny dostp do nowoczesnej medycyny, a czne wydatki na
ochron zdrowia, publiczne i prywatne, s w USA dwa razy
wiksze w Niemczech.
Na co wic id tak due nakady?
M. B.: W ten sposb powrcilimy do poprzedniego py-
tania. Jeli kluczowe elementy systemu ochrony zdrowia
s zorganizowane zgodnie z zasad maksymalizacji zysku,
czyli dziaaj w sposb rynkowy, to system nie jest taszy,
lecz droszy. Na tym polega specyka komercyjnej opieki
zdrowotnej. W USA dziaalno rm medycznych nasta-
wiona jest na zysk, wic pienidze traaj tam, gdzie stwo-
rzona jest moliwo duego zysku, a nie tam, gdzie jest
potrzeba medyczna. Wiele z moliwych celw opieki zdro-
wotnej nie jest osiganych, natomiast niepotrzebna opieka
medyczna sprawowana jest tam, gdzie mona duo zaro-
bi. Co oczywiste, jej rozwj jest szybki. Rezultatem jest
mieszanina niepotrzebnego, nadmiernego leczenia oraz
niedostatecznego potrzebnego leczenia, przy rosncych
kosztach. Prywatne podmioty agresywniej walcz o przy-
chody, pobieraj wysok premi za ryzyko, wykazuj du
elastyczno i inicjatyw. I na tym polega bd w doktry-
nie skrajnych liberaw. Prywatyzujc opiek zdrowotn,
w praktyce okazuje si, e wymaga ona wikszych naka-
dw publicznych, a jednoczenie nie realizujemy tych ce-
lw, ktre s realizowane, lepiej lub gorzej, gdy system ma
charakter powszechny.
Jakie inne argumenty przemawiaj na
niekorzy systemu skomercjalizowanego?
M. B.: Przede wszystkim, jest on niesprawiedliwy. Dlacze-
go Obama bierze tego byka za rogi? Po prostu widzi, e du-
a cz spoeczestwa jest pozbawiona opieki zdrowotnej.
Jeli kto straci prac, a nie wyzby si wszystkich pieni-
dzy i nie przechodzi na garnuszek Medicaid, to musi paci
za leczenie. Wikszo pracownikw jest ubezpieczonych
przez pracodawcw. W dobie kryzysu wielu z nich chce si
z tego wycofywa, ze wzgldu na koszty. Niektrzy pracow-
nicy, zatrudnieni przez drobnych przedsibiorcw, np. w re-
stauracjach, w ogle nie s ubezpieczani. I jeli kto z tej
grupy jest obciony jakim ryzykiem zdrowotnym, np. jest
otyy lub ma cukrzyc, to komercyjni ubezpieczyciele nie
sprzedadz mu polisy. Bo polisy nie s po to, by rozwizy-
wa problemy zdrowotne, lecz po to, by przynosi pienidze.
Kiedy dymy do osignicia zysku, odcinamy te ze ry-
zyka, poniewa na ich leczenie trzeba bdzie wyda wicej
pienidzy ni przecitnie i zysk bdzie mniejszy. W dziaal-
noci komercyjnej celem jest maksymalizacja zysku, a nie
przysparzanie zdrowia czy dobrobytu spoecznego.
7unnv w rouuutr
runkcjonownnn
rtncowrk urovcznvcu
nr uocq svc
ukruunkownnr jrovnr
nn wvruncowvwnnr
zvsku
b
n
a

M
A
R
T
A

M
A
N
S
O
,

H
T
T
P
:
/
/
W
W
W
.
F
L
I
C
K
R
.
C
O
M
/
P
E
O
P
L
E
/
L
A
D
Y
P
A
I
N
/
12
Liberaowie przekonuj, e dla dostpnoci
opieki zdrowotnej kluczowa jest nie tyle struktura
wasnoci placwek medycznych, ile zakres
tzw. koszyka wiadcze gwarantowanych.
M. B.: No to wyobramy sobie, e jestemy dyrektora-
mi szpitala, ktry dziaa dla zysku. Niektre segmenty
usug s zyskowne, inne decytowe. Jak pan myli, kt-
re bdziemy rozwija, a ktre ogranicza? Przykadowo,
oddziay chorb zakanych s potrzebne, gdy notuje si
wiksz liczb zachorowa na te choroby, ale przez resz-
t roku stoj puste i generuj koszty. Z punktu widzenia
ekonomii jest to problem, ktry trzeba rozwiza. Nas
nie obchodzi, co robi inne szpitale, a jedynie to, by kon-
kurujc z nimi wygenerowa jak najwikszy zysk. Cz
nieopacalnych klientw moemy nadal leczy, ale jeli
przysparza to nam chtnych na inne usugi zdrowotne,
ktre s opacalne. Tak wic, kierujc si zdrowym roz-
sdkiem, tniemy koszty. Oddzia chorb zakanych za-
mykamy. A co bdzie, gdy przyjdzie sezon zachorowa
na nie? Odpowiemy, e to ju nie nasz problem, bo my
chorobami zakanymi si nie zajmujemy. To jest wwczas
problem wadz publicznych.
Poza tym, gdzie prywatny waciciel zbuduje szpital?
Tam, gdzie jest dua gsto zaludnienia i wysokie docho-
dy mieszkacw, czy moe tam, gdzie gsto zaludnienia
jest niewielka, a dochody niskie? Innymi sowy, zainwe-
stuje w szpital w Bieszczadach czy raczej w Warszawie?
Z pewnoci wybierze stolic. Co wtedy maj zrobi lu-
dzie w Bieszczadach? Tak wanie dziaaj prawa rynku
w ochronie zdrowia. Dlatego to nie jest dobre rozwizanie,
jeli celem jest zapewnienie wszystkim rwnego dostpu
do zdrowia.
Albo wemy inny argument liberaw, ten o konkuren-
cji wymuszajcej lepsz jako usug. Ile moe by szpitali
w miecie powiatowym? To oczywiste, e jeden, wic nie-
widzialna rka rynku nic tu nie pomoe. A dwa szpitale
jedynie zwiksz koszty.
W ramach obecnego systemu NFZ paci ZOZ-om
za ilo wykonanych usug. W zwizku z tym
pojawia si kolejny problem: nieuwzgldnianie
ich jakoci, take tej subiektywnej, wyraonej
satysfakcj pacjenta. Co mona zrobi, by
rwnie ten czynnik by brany pod uwag?
M. B.: Rzeczywicie paci si za usug i waciwie nie ma
moliwoci rnicowania stawek; byoby to zreszt korup-
cjogenne. Prawd jest te, e zbyt wolno rozwija si system
zapewniania jakoci usug zdrowotnych, ktrego jednym
z elementw jest badanie satysfakcji pacjentw. Pki nie
bdzie specjalistycznych raportw, a szpitale nie zostan
zobowizane do publikowania danych o swojej dziaal-
noci, takich jak liczba powika, skarg czy wypaconych
odszkodowa, trudno bdzie mwi o postpie w jakoci
usug medycznych. Poza tym, istnieje asymetria w dost-
pie do informacji pomidzy wiadczeniodawc a wiad-
czeniobiorc. O samochodach moglibymy zapewne jako
potencjalni uytkownicy rozmawia do kompetentnie
przez wiele godzin, natomiast z medycyn ju tak atwo
nie jest. Pacjent nie jest w stanie samodzielnie postawi
diagnozy ani sporzdzi planu leczenia, bo ma za mao
wiedzy i robi zwykle to, co mu zaleci lekarz. Moe oczy-
wicie zmieni lekarza na innego, ktremu bdzie bardziej
ufa. Ale jeli ju podejmuje jak decyzj, to czsto kieru-
je si tym, co z punktu widzenia skutecznoci postpowa-
nia terapeutycznego nie jest najwaniejsze, np. przyjazno-
ci systemu umawiania wizyt, lepszym wyposaeniem
sali chorych, cho sama jako leczenia moe by tam
gorsza ni gdzie indziej. Zjawisko to zreszt wykorzystuj
czsto placwki niepubliczne.
BA
LI
CKI
Dr Marek Balicki (ur. ) lekarz
(specjalista w dziedzinie anestezjologii
i psychiatrii), polityk, dziaacz spoeczny
i samorzdowy. W latach . zwizany
z opozycj antykomunistyczn, delegat na
I Zjazd Solidarnoci, w r. wiziony przez
kilka miesicy. Minister zdrowia w gabinetach
Leszka Millera i Marka Belki, wiceminister
zdrowia w rzdzie Hanny Suchockiej, w latach
- doradca prezydenta Aleksandra
Kwaniewskiego. Pracowa na stanowiskach
kierowniczych w stoecznych i podwarszawskich
szpitalach, aktualnie jest dyrektorem Szpitala
Wolskiego w Warszawie. W wolnej Polsce
czterokrotnie wybierany do parlamentu, do
obecnego Sejmu z listy Lewica i Demokraci.
Prezes Warszawskiego Towarzystwa Pomocy
Lekarskiej i Opieki nad Psychicznie i Nerwowo
Chorymi, inicjator powoania stowarzyszenia
Kolegium Lekarzy Rodzinnych w Polsce, czo-
nek zarzdu Stowarzyszenia Studiw i Inicjatyw
Spoecznych oraz wiceprzewodniczcy Klubu
Dialogu Politycznego im. Zoi Kuratowskiej. Za-
angaowany w liczne kampanie spoeczne, m.in.
przeciwko komercjalizacji suby zdrowia.
13
Wspomnia Pan, e nakady na sub
zdrowia s niewystarczajce. A co z ich
rozlokowaniem wewntrz systemu?
M. B.: Tutaj rwnie jest sporo do zrobienia. Ale zacznijmy
od pytania: gdy jest za mao pienidzy, to jak je sprawie-
dliwie dzieli? To tak, jak w Eroice Munka. Mamy wag
i waymy dokadnie kady kawaek chleba, ale i tak nikt
nie jest zadowolony. Kiedy jest za mao pienidzy, nie da
si ich dobrze podzieli, co jednak nie zmienia faktu, e
sposb podziau ile na onkologi, ile na przeszczepy, kar-
diologi itp., powinien by przejrzysty. A tej przejrzystoci
brakuje. NFZ nie ujawnia kryteriw podziau rodkw na
poszczeglne dziedziny medycyny i aden raport minister-
stwa zdrowia nie odpowiada na to pytanie. Tymczasem np.
w Sowenii dopracowano si przejrzystego dla opinii pu-
blicznej systemu podziau rodkw na poszczeglne obsza-
ry. Jeli nas nie sta na wszystko, to trzeba ustali priorytety,
ktre musz by jawne i zrozumiae dla ludzi. No i oczywi-
cie stosowa je w praktyce. Ostatnio wesza w ycie ustawa
koszykowa, w ktrej zapisano ustalanie priorytetw przez
ministra zdrowia. Ale nic z tego nie wyniko, NFZ dziaa
po staremu.
Gwarantowana przez pastwo opieka zdrowotna
moe by oparta na skadkach zdrowotnych,
jak w Polsce, albo by nansowana z budetu,
a wic z podatkw wszystkich obywa teli, jak
w socjaldemokratycznych krajach skandynawskich.
Jakie s wady i zalety obu modeli?
M. B.: W r., gdy bya uchwalana pierwsza ustawa
o ubezpieczeniach, moje wczesne rodowisko podnosi-
o ten problem. Sztuczne wydzielenie skadki na ubezpie-
czenie zdrowotne z podatku od dochodw osobistych nie
zwikszyo kwot pobieranych od obywateli, a jest bardzo
kosztowne. Obecnie pochania ok. mln z rocznie.
A mona byo wprowadzi inne rozwizania, bez tworze-
nia niepotrzebnej biurokracji i kosztw. Przecie gminy na
realizacj swoich zada te dostaj cz naszych podatkw
i odbywa si to w uproszczony sposb. Chocia trzeba po-
wiedzie, e w okresach, gdy rosn wynagrodzenia, uza-
lenienie nakadw na zdrowie od ich wysokoci jest dla
obywateli opacalne. O ile jednak w ostatnich trzech latach
spoeczestwo na tym rozwizaniu korzystao, w tym roku
jest ju gorzej, bo wynagrodzenia przestay rosn, a po-
trzeby nie. Ale powizanie nakadw na NFZ z zarobka-
mi nie wymaga wyodrbniania skadki na zdrowie. Przecie
gminy rwnie dostaway wicej z tytuu odpisu od PIT,
gdy rosy nasze wynagrodzenia.
Ciekawy model poboru skadek wypracowano w Belgii.
Tam na opacanie kosztw wszystkich ryzyk spoecznych
niezdolnoci do pracy z powodu choroby, inwalidztwa, za-
sikw rodzinnych itp. skadka jest wsplna, a podziau
na poszczeglne wiadczenia dokonuje si w zalenoci od
potrzeb. Fundusz skadkowy otrzymuje te dotacje z bu-
detu pastwa. W okresie dobrej koniunktury pastwo
nie obnia skadki na ubezpieczenia, lecz wykorzystuje na-
pywajce pienidze na lepsze zaspokojenie potrzeb spo-
ecznych. Gdyby u nas funkcjonowao takie rozwizanie,
niewykorzystan cz skadek rentowych mona by prze-
znaczy na zdrowie, zamiast, jak obecnie, bezmylnie ob-
nia ich wysoko.
Natomiast postulat nansowania opieki zdrowotnej
bezporednio z budetu pastwa, tak jak to jest w Wielkiej
Brytanii, trzeba uzna za ryzykowny. Przy dominacji neo-
liberalnego podejcia, ktre dobrze ilustruje haso suba
zdrowia to dziurawe wiadro, pienidzy na ni mogoby by
jeszcze mniej ni dzisiaj.
eby system funkcjonowa, trzeba
bdzie zwikszy podatki?
M. B.: To jest kwestia mdroci rzdzcych, ktrzy decy-
duj o alokacji publicznych pienidzy. Od dawna wiadomo,
e zbyt mao wydajemy na zdrowie tylko okoo mld z
rocznie. Musi wic by wreszcie podjta wiadoma decy-
zja, e publiczna suba zdrowia jest jednym z prioryte-
tw, a kade rozwizanie prowadzce do jej zaniku jest
gorsze i w duszej perspektywie drosze. Dzisiaj ludzie
ze rodowisk opiniotwrczych maj zapewnion dodat-
kow opiek w placwkach prywatnych, z dobr recepcj
i komfortem. Dla nich, a to oni nadaj ton komentarzom
w mediach i uczestnicz w publicznych dyskusjach, im
bardziej komercyjny system, tym lepiej. Take dla niekt-
rych ekspertw z takich uznanych instytucji, jak np. Cen-
trum im. Adama Smitha, sprawa ta jest oczywista. Warto
jednak pamita, e komercjalizacja szpitali na pewno nie
zaszkodzi wanie tym ludziom, a na dodatek rozwinie biz-
nes medyczny, co stworzy im nowe moliwoci. Natomiast
dla wikszoci Polakw i naszego budetu to wielkie ryzy-
ko. Nasuwaj si analogie z reform emerytaln i funkcjo-
nowaniem OFE oraz obcieniem na dugie lata budetu
pastwa z tego powodu.
Czy istniej jakiekolwiek instytucje zajmujce si
gromadzeniem wiedzy na temat funkcjonowania
systemu opieki zdrowotnej na potrzeby
merytorycznej debaty publicznej?
M. B.: Powanym problemem, dotyczcym zreszt nie
tylko ochrony zdrowia, jest brak instytutw badawczo-
-monitoringowych, ktre przedstawiayby opinii publicz-
nej niezalene dane na temat kluczowych systemw usug
publicznych i w ogle funkcjonowania pastwa. Tylko cza-
sem pojawiaj si bezstronne ideologicznie raporty, najcz-
ciej dotyczce wskich zagadnie. Generalnie tego rodzaju
opracowa nie ma. Wprawdzie mamy pewn ilo think
tankw czy organizacji pozarzdowych, ale one s czsto
zorientowane wok jakiej ideologii. Jeli o co zapytamy
14
Centrum im. A. Smitha, to z gry mniej wicej wiadomo,
co odpowie. A tu przecie chodzi o niezalene analizy, da-
jce rzeczywisty obraz sytuacji.
Brak eksperckich opracowa, nansowanych z pa-
stwowych rodkw, jest czci szerszego problemu. Na-
sze pastwo wycofuje si z odpowiedzialnoci nie tylko za
zdrowie, ale take za nauk czy kultur, w zwizku z czym
niewiele rodkw przeznacza na obiektywne badania doty-
czce tych nieprodukcyjnych sfer ycia. A kiedy nie ma
rodkw publicznych na niezalene od rzdu instytucje ba-
dawcze wwczas opanowuje je biznes. Wtedy obywatele
nie maj rzeczywistego obrazu pastwa i nie wiedz, co
wybra, a to osabia demokracj.
Powstaje pytanie, czy istnieje sia polityczna, ktra
znalazaby wol przeprowadzenia takich reform.
M. B.: Ochrona zdrowia nie jest traktowana powanie
przez politykw podejmujcych kluczowe decyzje. Donald
Tusk zdaje si uwaa, e problemu lecznictwa nie naley
specjalnie rusza, bo moe sta si jeszcze wikszy, dlatego
zostawia sprawy wasnemu biegowi. A szkoda, bo koali-
cja rzdzca, ktra ma przewag w parlamencie, mogaby
pozyska do sensownych zmian systemu cz opozycji
i rozpocz dziaania naprawcze.
Nie istnieje jednak aden dokument, jakakolwiek stra-
tegia czy raport, w ktrej obecna wadza przedstawiaby
diagnoz sytuacji, cele, zaoenia i proponowane kierunki
wyjcia z kryzysu, gdzie byyby opisane sabe i mocne stro-
ny istniejcego systemu, zagroenia i szanse w jego otocze-
niu. Byy jedynie hasa i zapowiedzi.
Skoro plany zmian pozostaj tak niekonkretne,
czy powinnimy si obawia jakich szczeglnych
zagroe dla suby zdrowia, wynikajcych
z dziaa lub zaniecha obecnej ekipy rzdzcej?
M. B.: Tak jak w przypadku emerytur, ogromnym, dugo-
falowym i systemowym zagroeniem jest starzenie si po-
pulacji. Gdy jestemy starzy, nie tylko nie jestemy zdolni
do pracy i potrzebujemy emerytury, ale i najwicej choruje-
my. Dlatego zwiksza si nasze zapotrzebowanie na opiek
medyczn. W grupie wiekowej powyej . roku ycia wy-
datki na sub zdrowia w przeliczeniu na jedn osob, nie
tylko w Polsce, ale we wszystkich krajach, s kilkakrotnie
wiksze ni w modszych grupach.
bn PAUL SCHREIBER, HTTP://WWW.FLICKR.COM/PEOPLE/PAUL/
b a SHAUN DUNMALL, HTTP://WWW.FLICKR.COM/PEOPLE/LLAMNUDS/
b a SHAUN DUNMALL, HTTP://WWW.FLICKR.COM/PEOPLE/LLAMNUDS/
b n GRANT NEUFELD
15
Niebawem w wiek emerytalny wejdzie pokolenie po-
wojennego wyu demogracznego. Tak wic drastyczny
wzrost potrzeb zdrowotnych i zwizanych z tym kosztw
nie jest kwesti odlegej przyszoci, lecz spraw naglc.
Jeli spojrzymy na wykresy pokazujce, od kiedy zacznie
skokowo rosn liczba najstarszych czonkw spoecze-
stwa, to okae si, e wanie od r. Obecny system
tego nie wytrzyma, bo potrzeby wzrosn znacznie bar-
dziej ni udzia liczbowy -latkw i osb starszych w po-
pulacji. Wszak oni - razy czciej korzystaj ze suby
zdrowia!
W jaki sposb powinnimy
odpowiedzie na to wyzwanie?
M. B.: Konieczne jest profesjonalne podejcie, jak ma to
miejsce np. w Niemczech czy Wielkiej Brytanii, czyli po-
wana analiza obecnej sytuacji z prognoz na przyszo.
Trzeba uszczegowi to, co ju wiemy, oraz wytyczy dro-
gi, ktre pozwol unikn nadcigajcej katastrofy. W ci-
gu najbliszych dwudziestu lat moemy si spodziewa
-procen towego wzrostu liczby -latkw. Jedn z odpo-
wiedzi musi by zwikszenie nansowania, bo tego, co nas
czeka, nie da si udwign przy obecnych nakadach i wy-
sokoci skadki zdrowotnej.
Powinien zatem powsta rzdowy raport powicony
zdrowiu. Coraz bardziej oczywista wydaje si dzisiaj po-
trzeba nowego otwarcia w reformowaniu systemu opieki
zdrowotnej i okrelenia na nowo celw i podstawowych za-
oe. Ich realizacji powinny suy szczegowe rozwiza-
nia dotyczce poszczeglnych obszarw, np. zasad korzysta-
nia ze wiadcze przez pacjentw, zasad alokacji rodkw,
przyszoci NFZ, roli samorzdw, zasad wynagradzania
wiadczeniodawcw, sieci szpitali i ich formy organizacyj-
nej itd. Chyba, e zmienimy Konstytucj, a konkretnie
art. . I zamiast tego, e pastwo gwarantuje obywatelom
opiek zdrowotn, wpiszemy: ratuj si, kto moe!
Borykamy si z problemem exodusu lekarzy
i absolwentw uczelni medycznych za granic,
ale przecie nie wszyscy lekarze zarabiaj mao.
M. B.: Zarobki lekarzy, tak jak hydraulikw czy nauczycie-
li, s uzalenione od zamonoci kraju. Poniewa lekarzy
wszdzie brakuje, wielu wyjeda za granic, gdzie oferuje
si im lepsze warunki. Natomiast oglnie rzecz biorc leka-
rze wcale ju dzisiaj nie zarabiaj tak mao, jak jeszcze kilka
lat temu. W raporcie prof. Czapiskiego znalaza si infor-
macja, e pod wzgldem zarobkw wyprzedzili ju praw-
nikw! Co mona zrobi, aby zapobiec znacznemu niedo-
borowi lekarzy w najbliszych latach? Wicej ich ksztaci.
Poniewa zgodzilimy si na zasady, jakie panuj w UE
otwarte granice, swobodny przepyw ludzi, usug, towa-
rw nie mona tworzy adnych barier wyjazdu z kraju
dla koczcych studia, take medyczne.
Polska zajmuje w Unii ostatnie miejsce, jeli chodzi
o liczb lekarzy w stosunku do liczby mieszkacw (oko-
o na tys.) i nie robi si nic, aby to zmieni. Tym-
czasem lekarze nadal wyjedaj, a w miar starzenia si
spoeczestwa ich niedobr bdzie coraz bardziej dotkliwy.
W tej sytuacji jedynym rozwizaniem jest zwikszenie licz-
by miejsc na studiach medycznych oraz podwyszenie na-
kadw na sub zdrowia. Wtedy te pace jeszcze troch
si poprawi. Natomiast mydleniem oczu jest mwienie,
e niedugo pace lekarzy bd w Polsce porwnywalne do
tych na Zachodzie.
Jak rozumiem, postulowaby Pan m.in. zwikszenie
publicznych wydatkw na uczelnie medyczne?
M. B.: To konieczno. Tak zrobiono np. w Belgii, gdy za-
czo brakowa farmaceutw, czy w Szwecji w odniesieniu
do lekarzy. Tyle e taka polityka przynosi efekty dopiero po
latach. Gdyby rzd podj teraz decyzj, e zwikszamy
ilo miejsc na uczelniach medycznych, to efekty liczc
przynajmniej lat studiw i lat specjalizacji odczuliby-
my dopiero okoo r. Ale przecie powinnoci poli-
tykw jest wanie to, eby myle w duszej perspektywie.
Tymczasem najczciej postrzegaj oni rzeczywisto w per-
spektywie co najwyej czteroletniej kadencji parlamentu,
a obecnie ju tylko roku, w zwizku ze zbliajcymi si
wyborami prezydenckimi.
Nie brzmi to zbyt optymistycznie. Czy mona w ogle li-
czy na systemowe zmiany w sektorze zdrowotnym, sko-
ro okres, po ktrym ujawniaj si pozytywne efekty re-
form, nie pokrywa si z cyklem sprawowania wadzy?
M. B.: Jeli wadza nie zamwi takiej analizy, jak raport
Beveridgea, ktry powsta w Anglii w czasie wojny, i nie
zostanie on poddany debacie publicznej, a ponadto nie
zostanie zawarte porozumienie gwnych si politycznych
w sprawie systemu ochrony zdrowia, to nadal bdziemy
mieli do czynienia jedynie z przepychankami na poziomie
tabloidw. Swoj drog ju mao kto dzisiaj pamita, e
opublikowanie raportu Beveridgea, uznawane za pocztek
pastwa opiekuczego, miao miejsce za czasw konserwa-
tywnego rzdu Winstona Churchilla
Chciaem zapyta o Paskie dowiadczenia
praktyczne. Zgosi Pan postulat, by kierowany
przez Pana Szpital Wolski zacz funkcjonowa
jako tzw. przedsibiorstwo spoeczne.
M. B.: To jedna z moliwych drg przeksztace. Zmiany
w formule funkcjonowania placwek medycznych nie mo-
g by ukierunkowane jedynie na wypracowywanie zysku.
Ich cel musi pozosta misyjny, i wanie taki charakter ma
przedsibiorstwo spoeczne. Jest to instytucja prowadzca
dziaalno gospodarcz, ale zamiast kierowa si zasad
16
osigania jak najwikszego zysku na rzecz wacicieli, po-
siada cile spoeczne cele, a wszelkie nadwyki inwestuje
w ich realizacj. Wedug Europejskiej Sieci Bada nad Eko-
nomi Spoeczn (EMES), przedsibiorstwo spoeczne mu-
si take spenia kilka dodatkowych kryteriw. Prowadzi
cig aktywno ekonomiczn, polegajc na odpatnym
dostarczaniu okrelonych produktw dbr lub usug; jest
autonomiczne, tzn. stworzone i kontrolowane przez gru-
p ludzi, a nie administracj publiczn czy inne organiza-
cje; ponosi ryzyko ekonomiczne; zatrudnia patny personel,
cho moe take korzysta z pracy spoecznej; jest wyranie
zorientowane na cele spoeczne, ma oddolny, obywatelski
charakter; uczestnictwo w podejmowanych decyzjach nie
jest w nim oparte na wielkoci posiadanych udziaw, lecz
na regule jeden czowiek, jeden gos; ma natur partycy-
pacyjn, wyraajc si wczaniem w zarzdzanie przedsi-
biorstwem rodowiska spoecznego, w ktrym dziaa.
Zatem tworzenie przedsibiorstw spoecznych jest
zgodne z ide budowy demokracji uczestniczcej, prowa-
dzi do integracji spoecznej poprzez tworzenie wsplnot
opartych na solidarnoci, a nie na zalenoci. Jest rwnie
istotnym elementem polityki wzrostu zatrudnienia oraz
wypeniania przestrzeni lokalnej w sferze usug spoecz-
nych. W Wielkiej Brytanii bywaj nawet deweloperzy, kt-
rzy dziaaj w formule non prot, na zasadzie misji. W ka-
dej dziedzinie zwizanej z zaspokajaniem potrzeb spoecz-
nych mona dziaa nie dla zysku, np. w Krakowie jest taki
hotel, w Europie sie aptek. A szpitale s szczeglnie pre-
destynowane do funkcjonowania w takiej formule.
Tymczasem ministerialna propozycja przeksztace
opieraa si na tym, eby szpitale staway si klasycznymi
przedsibiorstwami, dziaajcymi na podstawie kodeksu
spek handlowych. Ich celem byaby dziaalno gospo-
darcza, a wic maksymalizacja zysku. Jedn z alternatyw-
nych formu jest wanie przedsibiorstwo spoeczne, kt-
rego celem nie jest merkantylizacja.
Wrd dziaajcych w Polsce przedsibiorstw spoecz-
nych s m.in. domy pomocy spoecznej i hospicja, nie znam
natomiast adnego tak dziaajcego szpitala, co jest para-
doksem i wiadczy o swoistym niedorozwoju spoeczestwa
obywatelskiego.
Rozumiem, e nie istniej przeszkody prawne, by
placwki ochrony zdrowia dziaay w formie
przedsibiorstw spoecznych po prostu brakuje
ludzi zorganizowanych wok takiego celu?
M. B.: Jest i prawne podoe, i praktyczne dowiadczenie.
Wadza nie sprzyja jednak takim inicjatywom, cho po-
winna, bo jest to jedno z jej zada. Nie moe by tak, jak
nieraz robi wadze lokalne, e albo samorzd sam pro-
wadzi szko czy szpital, albo je komercjalizuje. Dobrym
przykadem s tu przedszkola, likwidowane w latach .,
a teraz ponownie otwierane. A przecie ju dawno mona
b
n

D
A
N
I
E
L

K
U
L
I

S
K
I
,

H
T
T
P
:
/
/
W
W
W
.
F
L
I
C
K
R
.
C
O
M
/
P
H
O
T
O
S
/
D
I
D
M
Y
S
E
L
F
/
17
byo wzmocni ten nurt mylenia o organizowaniu ycia
spoecznego, zgodnie z ktrym pewne usugi mogyby by
wiadczone przez przedsibiorstwa spoeczne.
W jaki konkretnie sposb wadza miaaby
wspiera podobne zmiany?
M. B.: Przykadowo, eby szpital mg by przedsibior-
stwem spoecznym, samorzd, dajmy na to wadze miasta,
mogyby wydzierawi publiczny majtek, na bazie ktrego
funkcjonuje szpital, jego pracownikom, zorganizowanym
w spk pracownicz. Zarzd wybrany przez udziaowcw
spki kierowaby tym szpitalem i cay zysk przeznacza
na dziaalno statutow i rozwj, a nie na dywidend dla
udziaowcw. Gdyby tak prowadzony szpital utraci pyn-
no nansow i upad, to wydzierawiony spce pracow-
niczej majtek nie przepadby, lecz wrci do miasta. Tego
rodzaju przeksztacenia nie nios adnego wielkiego ryzyka.
Tak wanie propozycj zawiera nasz projekt, ktry zoy-
limy pani prezydent Gronkiewicz-Waltz.
Tego rodzaju inicjatywy nie rozwijaj si gwnie
na skutek braku odwagi wadz czy z powodu
braku inicjatywy ze strony spoeczestwa?
M. B.: Wadze lokalne, czyli reprezentacja wszystkich
mieszkacw, powinny nie tylko wspiera, ale i zachca
do podejmowania tego rodzaju inicjatyw. Tymczasem u nas
wadze lokalne bardzo szybko odchodz od mylenia pro-
spoecznego i odgradzaj si od inicjatyw oddolnych. Nie-
dawno due poruszenie opinii publicznej wywoaa groba
likwidacji, dziaajcej w duej mierze dziki pracy spoecz-
nej, lecznicy dla bezdomnych, prowadzonej przez poza-
rzdow organizacj lekarzy. Dopiero pod presj mediw
znalazo si jakie tymczasowe rozwizanie. Cigle mam
jednak nadziej, e idea uspoecznienia suby zdrowia
w kocu si przyjmie.
W Polsce stao si niemale dogmatem, e albo co
pozostaje pastwowe, albo przekazuje si to w prywatne
rce. To mylenie do ograniczone, zwizane chyba take
z neockim podejciem do wprowadzania kapitalizmu po
r. W niektrych przypadkach dosownie neockim,
bo wczeniej cz obecnych liberaw naleaa do PZPR
i bronia tamtego ustroju, a po przeomie dokonaa zwrotu
o stopni i zacza gosi, e prywatyzacja i rynek roz-
wi wszystkie nasze problemy.
Bra Pan udzia w akcji spoecznej Szpitale dla ludzi,
nie dla zysku!. W jej ramach jedzi Pan po Polsce
i przekonywa, e prywatyzacja suby zdrowia nie
jest dobrym rozwizaniem. Jakie byy reakcje?
M. B.: Skala aktywnoci spoecznej nie jest w Polsce dua.
Na takie spotkania przychodz gwnie ludzie ju zorien-
towani w temacie. Najczciej s peni obaw, e nieprzemy-
lane decyzje rzdzcych spowoduj pogorszenie sytuacji,
e jeszcze bardziej skurczy si dostp do opieki zdrowotnej,
przede wszystkim dla niezamonych.
Przychylnie oceniali Pask wizj suby zdrowia?
M. B.: Wci jeszcze wikszo uczestnikw takich spotka
stanowi osoby wychowane na Ludziach bezdomnych.
Im doktor Judym jest bardzo bliski, natomiast zupenie
obce jest mylenie, e mona wypracowywa zysk w szpi-
talu w Siemianowicach, na leczeniu poparzonych grnikw.
Zreszt posta doktora Judyma nadal funkcjonuje w zbio-
rowej wiadomoci. I cho w realu Judymw ju prawie
nie ma, to Polacy czuj, e w planach prywatyzacji suby
zdrowia co jest nie tak.
Dzikuj za rozmow.
Warszawa, luty r.
b
n
a

D
A
N
I
E
L

K
U
L
I

S
K
I
,

H
T
T
P
:
/
/
W
W
W
.
F
L
I
C
K
R
.
C
O
M
/
P
H
O
T
O
S
/
D
I
D
M
Y
S
E
L
F
/
18
Centrum Systemw Informacyjnych Ochrony Zdrowia
to jednostka budetowa, wrd ktrej statutowych zada
znajduje si m.in. prowadzenie bada statystycznych
w ochronie zdrowia oraz dokonywanie analiz i ocen
skutkw wprowadzania programw zdrowotnych w aspek-
cie organizacyjnym, socjologicznym, i ekonomiczno-
-nansowym. Od 1,,, r., Wydzia Bada i Analiz Socjo-
logicznych CSIOZ regularnie opracowuje i publikuje na
stronie internetowej instytucji (www.csioz.gov.pl) wyniki
bada ankietowych na temat dostpnoci wiadcze zdro-
wotnych. Najnowsze opracowanie z tego cyklu, autorstwa
dr Marii Pczkowskiej, ujrzao wiato dzienne w sierpniu
:oo, r. Badania, ktre stanowi jego podstaw, przeprowa-
dzono na oglnopolskiej prbie losowej, liczcej :o:1 osb,
metod wywiadw bezporednich.
Dostpno wiadcze, tak jak w poprzednich edycjach
bada, analizowano w takich aspektach, jak dostp do le-
karzy pierwszego kontaktu oraz lekarzy specjalistw, korzy-
stanie z prywatnych usug medycznych, dostpno leczenia
szpitalnego i koszty ponoszone przez pacjentw w zwiz-
ku z pobytem w szpitalu, bariery nansowe w korzystaniu
z opieki zdrowotnej, postrzegane przez Polakw nierwno-
ci spoeczne pod wzgldem moliwoci leczenia. Respon-
dentw proszono o ocen co naley wyranie podkreli,
przez pryzmat osobistych dowiadcze dostpnoci usug
w roku ubiegym (tj. :oo8) oraz trudnoci w tej dziedzinie.
W poniszym omwieniu wynikw wspomnianych bada
skupiono si na tych sferach, w ktrych dostpno publicz-
nej suby zdrowia budzi niepokj jest relatywnie niska
lub na przestrzeni lat ulega pogorszeniu.
Problem od pierwszego wejrzenia
W :oo8 r. ponad 8o respondentw korzystao z porad le-
karza pierwszego kontaktu w ramach ubezpieczenia. Nato-
miast w roku :ooo, ktry obja poprzednia edycja bada
;. Zdaniem Polakw, dostpno tego wiadczenia si
pogarsza. O ile moliwo uzyskania wizyty w przy-
chodni w dniu zgoszenia 8 badanych ocenia jako
wysok, jedynie r za atwe uznaje uzyskanie wizyty
nocnej, cho jeszcze w ioo r. uwaao tak ; pyta-
nych. Wrd osb, ktrym trudno byo uzyska nocn po-
moc lekarsk, o skorzystao z odpatnej nagej pomocy.
Scleka zdrowla
An1un Lrwtnbowsk
Realizowane na zlecenie pastwa badania dostpnoci suby zdrowia, tak jak
odczuwaj j pacjenci, stanowi wartociowy materia do dyskusji o bolczkach
publicznego lecznictwa oraz najpilniejszych zmianach w tym zakresie.
Tabela 1. Przyczyny trudnoci w dostpie do lekarza pierwszego kontaktu (% wskaza)
Przyczyny trudnoci 2006 2008
Zbyt mao numerkw dziennie wydaje si do lekarza 52 76
Trzeba dugo czeka w kolejce, aby dosta si do gabinetu 67 73
Trzeba bardzo wczenie wsta i czeka w kolejce po numerek 56 69
Nie mona dodzwoni si do rejestracji* 45 58
Rejestracja nie przyjmuje telefonicznych zgosze* 45 52
Nie mona si zapisa do lekarza wczeniej 52 50
Godziny przyj lekarza niedostosowane do potrzeb pacjentw 40 46
Dua odlego od przychodni i/lub brak dobrej komunikacji 15 16
* W roku 2006 obie sytuacje wystpoway jako jeden rodzaj trudnoci, okrelony
jako niemono telefonicznego zamwienia numerka.
19
Jak radz sobie w tej sytuacji pozostali potrzebujcy, mona si
zorientowa choby z doniesie prasowych, wskazujcych na
ze dziaanie systemu nocnej pomocy lekarskiej i niepotrzebne
przewoenie do szpitali pacjentw nie wymagajcych hospita-
lizacji czytamy w opracowaniu CSIOZ.
Oceny dostpnoci porad lekarza oglnego kolejny raz
okazay si zrnicowane w zalenoci od miejsca zamiesz-
kania, poziomu wyksztacenia oraz grupy spoeczno-za-
wodowej respondenta. I tak, o ile mieszkacw wsi
uzyskanie wizyty w przychodni uznao za atwe, wrd
mieszkacw miast powyej oo tys. mieszkacw a
dwie na pi osb otrzymanie tego typu porady okreli-
o jako trudne. Wzrost udziau ocen negatywnych w tej
grupie w okresie ioo-ioo8 by niemal trzykrotny! Bar-
dzo niepokojcy jest te fakt czterokrotnego przyrostu
takich ocen wrd ankietowanych o najniszych docho-
dach (z do ri).
Nie tylko wicej osb narzeka na dostpno porad
lekarzy pierwszego kontaktu, ale i czciej wskazywane
s trudnoci szczeglnie powanego rodzaju, co obrazuje
tabela .
Za czym kolejka ta stoi?
W r. respondentw korzystao z porad lekarzy
specjalistw w ramach ubezpieczenia zdrowotnego. Nato-
miast skorzystao z tego rodzaju wiadczenia w sekto-
rze prywatnym. W porwnaniu z poprzedni edycj bada,
ocena dostpnoci tego rodzaju porad przypomnijmy, e
respondenci oceniali tylko ten rodzaj konsultacji, z jakiego
korzystali w danym roku ulega zarwno korzystnym, jak
i negatywnym zmianom. W powszechnym systemie lecz-
nictwa Polakom najbardziej doskwiera saba dostp-
no porad kardiologicznych (niemal poowa wskaza
bya tu negatywnych), neurologicznych i alergologicz-
nych. Co szczeglnie niepokojce, ocena sytuacji pod
tym wzgldem pogorszya si od ioo r.
Nawet w przypadku tych rodzajw porad, ktrych do-
stpno wydaje si zwiksza, warto wstrzyma si z opty-
mizmem. Trzeba [] mie na uwadze, e korzystna zmia-
na opinii, zwaszcza dotyczcych porad stomatologa,
moe by zwizana z rzadszym korzystaniem z tych
usug w sektorze publicznym i podejmowaniem leczenia
odpatnie pisze dr Pczkowska.
Zwraca ona take uwag, i wikszo trudnoci zwi-
zanych z uzyskaniem wizyty u lekarza specjalisty w roku
nasilia si, tj. znaczco wzrs odsetek wskaza. Naj-
czciej zwracano uwag na odlege terminy wizyt, w dal-
szej kolejnoci na dugie oczekiwanie w kolejce do gabine-
tu oraz zbyt mao pacjentw obsugiwanych w godzinach
przyj. Warto zwrci uwag, e podobnie jak w przy-
padku oceny dostpu do porad lekarza oglnego, proble-
my (lub wrcz brak moliwoci) z umwieniem wizyty
przez telefon okazuj si dla duego odsetka pacjentw
istotnym utrudnieniem (co w epoce Internetu jest ku-
riozalne, komentuje ekspertka CSIOZ).
Tabela 3. Przyczyny trudnoci w uzyskaniu wizyty u lekarza specjalisty (% wskaza)
Przyczyny trudnoci 2006 2008
Trudno otrzyma skierowanie do lekarza 22 21
Trzeba bardzo wczenie wsta i czeka w kolejce po numerek 38 53
Rejestracja w ogle nie przyjmuje telefonicznych zgosze 31 45
Trudno si dodzwoni do rejestracji 31 44
Lekarz przyjmuje zbyt mao pacjentw w godzinach przyj 59 64
Trzeba dugo czeka w kolejce, aby dosta si do gabinetu 52 74
Godziny przyj s niedostosowane do potrzeb pacjentw 26 40
Terminy wizyt s bardzo odlege 81 92
Dua odlego od przychodni lub brak dobrej komunikacji 19 26
Nie mona uzyska informacji o poradniach specjalistycznych 14 20
Tabela 2. Negatywne oceny dostpnoci porad
lekarzy specjalistw (nieodpatnych, w ramach
powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego) (%)*
Lekarze specjalici 2006 2008
Kardiolog 38 47
Neurolog 36 46
Ortopeda 40 40
Alergolog 27 39
Stomatolog 36 36
Okulista 37 35
Reumatolog 41 35
Dermatolog 30 24
Laryngolog 34 24
Onkolog 33 20
Ginekolog 14 19
* czny procent odpowiedzi zdecydowanie
trudno i raczej trudno.
20
Stopie odczuwania trudnoci rni si zalenie od
miejsca zamieszkania ankietowanych oraz ich statusu ma-
terialnego. Przykadowo, Dua odlego od przychodni
ponad dwukrotnie czciej jest wymieniana przez miesz-
kacw wsi ni przez osoby zamieszkujce wielkie miasta
(odpowiednio i :o). Podobna dysproporcja wystpuje,
jeli chodzi o problemy z otrzymaniem skierowania do le-
karza specjalisty (odpowiednio :; i 1 wskaza). Z kolei
osoby gorzej sytuowane m.in. dwa razy czciej ni zamo-
ne skar si na brak informacji o poradniach (:1 i 1o).
W roku :oo8 najtrudniejsze byo uzyskanie porady
kardiologa dla ponad o respondentw czas oczeki-
wania wynosi ponad miesic, w tym dla niemal s po-
nad trzy miesice. Prawie s pacjentw alergologw cze-
kao na porad ponad miesic, w przypadku poradni
neurologicznych i reumatologicznych + osb napo-
tkaa na tak dugie kolejki. Naley odnotowa, e w la-
tach ioo-ioo8 sytuacja pogorszya si przede wszyst-
kim w odniesieniu do tych porad, dla ktrych czas ocze-
kiwania ju nalea do najduszych nastpi bardzo
wyrany wzrost odsetkw pacjentw dugo czekajcych
oraz spadek odsetkw nie czekajcych na wizyt u kardio-
loga, alergologa i neurologa.
Polaku, (nie) lecz si sam!
Jak zwraca uwag autorka opracowania, korzystanie z pry-
watnych usug medycznych zasuguje z dwch powodw na
uwag w analizie dostpnoci wiadcze zdrowotnych. Mo-
e by traktowane jako poredni wskanik istnienia ogra-
nicze w dostpie do wiadcze udzielanych przez sektor
publiczny, a take dlatego, e s to usugi opacane z kie-
szeni pacjenta, a wic takie, w przypadku ktrych bariera
nansowa uniemoliwia lub co najmniej utrudnia pewnym
grupom spoecznym dostp [], co moe by uwaane za prze-
jaw nierwnoci szans w sferze leczenia.
Co ciekawe, w :oo8 r. obniy si poziom korzystania
z odpatnych porad lekarzy oglnych oraz specjalistw
spadek odpowiednio z do o i z 1 do 1. Nato-
miast niemal dwukrotnie, z r; do o, wzrs odsetek
korzystajcych z prywatnych bada diagnostycznych,
zarwno jednorazowo, jak i wielokrotnie. Opracowa-
nie CSIOZ zawiera spostrzeenie, e spadek odpatnego
korzystania z porad specjalistw ma miejsce w obliczu
wyduenia czasu oczekiwania na wizyt w systemie
publicznym. Moe to de facto oznacza ograniczenie
dostpu do usug zdrowotnych.
Badania potwierdziy znaczne zrnicowanie korzysta-
nia z prywatnych wiadcze w zalenoci od sytuacji mate-
rialnej, miejsca zamieszkania oraz poziomu wyksztacenia.
Z komercyjnych porad lekarzy specjalistw oraz bada dia-
gnostycznych znacznie czciej korzystaj osoby zamoniej-
sze, lepiej wyksztacone, mieszkajce w wikszych orod-
kach. Przykadowo, z odpatnych bada diagnostycznych
w roku :oo8 korzystaa niemal poowa ankietowanych
z wyszym wyksztaceniem i tylko 1 z wyksztaceniem
podstawowym, ponad poowa osb o najwyszych docho-
dach oraz zaledwie 1o o dochodach najniszych. Cho na
tego rodzaju rnice skada si moe kilka rodzajw czyn-
nikw (zwizanych np. ze wiadomoci zdrowotn), wy-
daj si one stanowi kolejny poredni dowd na istnienie
w Polsce zjawiska wykluczenia zdrowotnego.
Le i pa
Interesujce dane mona take wyuska wrd wynikw
czci badania dotyczcej hospitalizacji. Wymowny jest
niemal dwukrotny wzrost odsetka przyj uzyska-
nych dziki prywatnej wizycie u lekarza zatrudnio-
nego w szpitalu (z do ). Co wicej, przy nieznacz-
nym spadku midzy :ooo a :oo8 r. odsetka osb, dla kt-
rych pobyt w szpitalu wiza si z kosztami (odpowiednio
1 i 1:), znacznie wzrosa rednia kwota tych wydatkw
(z 8 do ,, z), cho istotne znaczenie moe tu mie fakt,
e w ostatnim sondau pytano o przyblion kwot wszyst-
kich wydatkw, w poprzednim o koszty zwizane z za-
kupem prezentu (sic!). Autorka opracowania uzupenia, e
trudno oszacowania redniej kwoty oraz zmiany jej wy-
sokoci wynika take z tego, e w najnowszym badaniu a
. ankietowanych odmwia odpowiedzi na wspomniane
pytanie lub stwierdzia, e nie pamita kwoty wydatkw
wynikajcych z pobytu w szpitalu.
Jeli chodzi o rodzaje ponoszonych kosztw towarzy-
szcych hospitalizacji, to odzwierciedla je tabela .
Zwrmy uwag, e koszty zwizane z zapewnieniem
lepszej opieki, najczciej wskazywane w roku :ooo, obec-
nie znalazy si na dalszym miejscu, co jest jedn z pozy-
tywnych informacji zawartych w raporcie. Powysza tabela
Tabela 4. Za co pacono w zwizku z pobytem w szpitalu
(% wskaza)
2006 2008
Wykupywanie lekw zapisanych
przez lekarza w szpitalu
21 41
Otrzymanie trudnodostpnych
lekw, sprztu medycznego
15 36
Przeprowadzenie operacji 18 25
Skrcenie kolejki 6 19
Zapewnienie lepszej opieki
lekarskiej, pielgniarskiej
22 15
Zakup prezentu w dowd
wdzicznoci za leczenie, opiek*
12
Towarzyszenie dziecku 20 14
Opacanie nocnych dyurw 10 5
Zakup nowoczesnych
materiaw do operacji
9 4
Dobrowolna wpata na rzecz szpitala** 4
* W roku 2006 ta kategoria kosztw bya
przedmiotem osobnego pytania.
** Pozycja ta nie wystpowaa w roku 2006.
21
zawiera jednak take wskaniki bardzo niepokojce. O ile
zwikszenie odsetka ankietowanych wskazujcych na wyku-
pywanie lekw mona uzna za symptom przerzucania czci
kosztw hospitalizacji na pacjenta, o tyle wzrost wskaza do-
tyczcych kosztw przyjcia do szpitala moe przemawia za
istnieniem pewnego obszaru korupcji zwizanej ze skrceniem
czasu oczekiwania na hospitalizacj komentuje autorka
opracowania.
Niezdrowe nierwnoci
W ocenie dostpnoci wiadcze zdrowotnych wane jest nie
tylko rozpoznanie ogranicze i przeszkd natury organizacyj-
nej bd technicznej, utrudniajcych korzystanie ze wiadcze,
lecz rwnie ocena dostpu do usug medycznych z punktu
widzenia realizacji zasady rwnoci szans pisze ona dalej.
W badaniach CSIOZ jako wskanik wystpowania ekono-
micznych barier dostpnoci wiadcze zdrowotnych przyj-
muje si deklaracje o niemonoci wykupienia niezbdnych
lekw (kwesti t badano za pomoc osobnego sondau,
przeprowadzonego w :oo; r.) oraz rezygnacji z leczenia
z powodw nansowych.
I tak, jeden na piciu respondentw skary si, e co
najmniej kilkakrotnie zdarzyo mu si nie by w stanie
wykupi przepisanych lekw z powodu braku pieni-
dzy, a miao takie problemy sporadycznie. Zgodnie
z tym, czego mona by si spodziewa, lekw nie wykupu-
j lub np. zaduaj si, by mc to zrobi przede wszyst-
kim osoby le oceniajce wasne pooenie ekonomiczne
(przy czym subiektywny wskanik sytuacji materialnej ma
tu istotniejsze znaczenie ni faktyczna wysoko docho-
dw), rencici, najstarsi ankietowani oraz osoby legitymu-
jce si podstawowym wyksztaceniem. Mimo oglnie ni-
szego w porwnaniu do wczeniejszych lat odsetka
respondentw, ktrym brakuje pienidzy na wykupie-
nie lekw, jego zrnicowanie midzygrupowe nadal
pozostaje bardzo silne, a skala wystpowania zjawiska
w grupach o niskim statusie spoeczno-ekonomicznym
nadal jest dua (dotyczy ono ponad poowy osb naj-
biedniejszych, niemal poowy rencistw, osb star-
szych) pisze dr Pczkowska.
W roku :oo8 byo pacjentw stwierdzajcych,
e nie podejmowali leczenia lub z niego rezygnowali
ze wzgldu na brak pienidzy. Poza wykupem lekw, re-
zygnowano przede wszystkim z usug stomatologa i spe-
cjalistycznych porad (odpowiednio: ; i ,), a ponadto
z bada diagnostycznych, rehabilitacji i wyjazdw do sa-
natoriw (::, :1 i :1). W poszczeglnych grupach skala
rezygnacji z leczenia bya znacznie zrnicowana.
Badanie faktycznych nierwnoci w tej dziedzinie wykra-
cza wprawdzie poza ramy przeprowadzonego sondau, wyej
prezentowane dane wskazuj jednak na istnienie pewnych
barier nansowych, chociaby w dostpie do farmakoterapii
czytamy w opracowaniu.
Rwniejsi wrd rwnych
W raporcie znalazo si take miejsce na statystyki dotycz-
ce subiektywnego postrzegania nierwnoci w faktycznym
dostpie do publicznej opieki zdrowotnej.
W latach :ooo-:oo8 z :: do wzrs odsetek osb
przekonanych, e nie wszyscy ubezpieczeni maj jednakowe
moliwoci leczenia w ramach publicznej opieki zdrowotnej.
Jednoczenie spad nadal wy soki! udzia osb, ktre wie-
rz w egalitaryzm systemu (oo i o) oraz osb niezdecydo-
wanych (z 18 do 1o). Co ciekawe, przekonanie o nierw-
nych szansach jest relatywnie najsilniejsze wrd mieszka-
cw wielkich miast, osb o wyszym wyksztaceniu, repre-
zentujcych kategorie zawodowe pracownikw administra-
cyjno-biurowych, redni personel oraz pracujcych na wa-
sny rachunek. Czciej dostrzegaj nierwnoci responden-
ci zamoni ni ci o najniszych dochodach (8 do o).
Mona przyj, e reprezentanci grup, w ktrych przekonania
o dyskryminacji w dziedzinie opieki zdrowotnej s silniejsze,
niekoniecznie sami jej dowiadczaj, natomiast s bardziej
wyczuleni na jej przejawy i dysponuj wiksz wiedz na
ten temat. S to zarazem grupy bardziej krytyczne w swoich
opiniach na temat innych aspektw funkcjonowania opieki
zdrowotnej, na przykad gorzej oceniaj dostpno wiadcze
zdrowotnych komentuje dr Pczkowska.
Artur Lewandowski
Tabela 5. Rezygnujcy z leczenia w poszczeglnych kategoriach respondentw (2008)
Najczciej % Najrzadziej %
le oceniajcy swoj sytuacj materialn 23 Pracujcy na rachunek wasny 2
Majcy najnisze dochody 15 Dobrze oceniajcy swoj sytuacj materialn 3
Rencici 15 Uczniowie i studenci 3
Gospodynie domowe 15 Rolnicy 5
Bezrobotni 14 Majcy najwysze dochody 5
Robotnicy niewykwalikowani 13 Osoby w wieku 18-24 lata 5
Mieszkacy wielkich miast 13 Kadra kierownicza 6
Pracownicy usug 12 Osoby z wyszym wyksztaceniem 6
Osoby w wieku 45 i wicej lat 12 Mieszkacy wsi 7
22
Zdrowie Skandynaww
Porwnujc zdrowie publiczne w krajach o rnych sys-
temach, tradycyjnie posugiwano si staym zestawem
wskanikw negatywnych (umieralno niemowlt, za-
chorowalno na okrelone choroby oraz miertelno na
ich skutek) i pozytywnych (przewidywana dugo ycia).
W ostatnich latach ostatni ze wskanikw stosuje si z pew-
n rezerw, wskazujc na to, e wana jest nie tylko dugo
ycia, ale take tzw. przewidywana dugo ycia w zdro-
wiu w chwili urodzenia (healthy life expectancy HALE).
Przyjrzyjmy si kilku wskanikom:
Widzimy, e kraje nordyckie, a zwaszcza Szwecja, Nor-
wegia i Islandia, pod wzgldem wskanikw zdrowia prze-
wyszaj nie tylko Polsk, ale rwnie kraje o zblionym do
nich poziomie rozwoju ekonomicznego. Szczeglnie USA,
ktre realizuj liberalny model stosunkw spoecznych
z duym udziaem prywatnej suby zdrowia. Rnice nie
s wprawdzie wielkie, jednak daje si zauway, e w trzech
wspomnianych krajach wszystkie wskaniki osigaj war-
toci korzystne spoecznie.
Ponisze, biomedyczne wskaniki zdrowia, s zobiek-
tywizowane. Nie sposb jednak pomin subiektywnego
7drowy rozsdek
zza morza
ktrtt 8tktLtnczvk
W narzekaniach na nasz sub zdrowia czsto pojawia si argument, e o jej saboci
stanowi publiczny charakter. Czyby? Wysokie wskaniki zdrowotne oraz spoecznego za-
dowolenia z lecznictwa udaje si uzyskiwa w krajach, w ktrych pastwo bierze za to
odpowiedzialno w stopniu wikszym ni w Polsce. Wzorw do naladowania nie trzeba
daleko szuka: s po drugiej stronie Batyku. Przyjrzyjmy si skutecznoci skandynawskich
systemw opieki zdrowotnej, szczeglnie w Szwecji.
2007
Umieralno noworodkw
na 1000 urodze
Przewidywana dugo
ycia w chwili narodzin
HALE
Ile osb na tysic prawdopodobnie
umrze w wieku 15-60 lat
UE15* 4 80,3
UE12* 7,6 74,3
OECD* 5,2 79
Islandia 2 82 74 58
Dania 4 78 72 93
Norwegia 3 81 73 69
Szwecja 2,8 81 74 63
Finlandia 4 79 72 96
Niemcy 4 80 73 80
Francja 3 81 73 89
UK 5 80 72 79
Polska 6 75 67 146
USA 6 78 70 108
* Dla OECD, UE15 i UE12 dane z 2006 r., w pozostaych przypadkach z 2007.
rdo: zestawienie wasne na podstawie: World Health Statistics 2009, WHO; European Health Raport 2009.
23
wymiaru kondycji zdrowotnej spoeczestwa, co jest zreszt
zgodne z deniowaniem tego pojcia przez organizacje mi-
dzynarodowe, jak wiatowa Organizacja Zdrowia. W konsty-
tucji WHO z r. zdrowie jest pojmowane jako penia do-
brego samopoczucia zycznego, psychicznego i spoecznego,
a nie tylko brak choroby lub kalectwa
1
. Tak rozumiane zdro-
wie wydaje si by niemal tosame z dobrobytem jednostki,
a przynajmniej stanowi jego istotny element. Kluczowe jest tu
samopoczucie. Zapytajmy zatem, czy w pastwie dobrobytu,
jakim jest Szwecja, statystycznie do zdrowi obywatele maj
poczucie, e ich zdrowie jest w nienajgorszym stanie?
Spjrzmy na tabel prezentujc dane Eurostatu, m-
wice o odsetku osb deklarujcych, e ich poziom zdrowia
jest zy lub bardzo zy w UE i w Szwecji:
Odsetek osb oceniajcych stan wasnego
zdrowia jako zy lub bardzo zy
Kobiety Mczyni
Wiek 2004 2005 2004 2005
UE15
15-24
1,6 1,4
Szwecja 2,7 1,8 2,8 1,2
UE15
25-34
2,5 2,8
Szwecja 3,6 4,0 4,0 1,6
UE15
35-44
5,1 4,9
Szwecja 6,2 5,8 4,5 2,9
UE15
45-54
10,7 9,9
Szwecja 9,2 7,9 8,5 6,2
UE15
55-64
15,9 14,6
Szwecja 11,7 5,6 7,9 7,9
UE15
65-74
24,0 19,0
Szwecja 8,2 12,4 6,1 7,2
UE15
75-84
34,6 28,8
Szwecja 18,6 14,1 13,1 13,7
rdo: Eurostat, EU SILC 2005.
Powysza tabela pokazuje, e za ocena wasnego
zdrowia jest w starszych pokoleniach istotnie rzadsza
w Szwecji ni w pozostaych krajach starej Unii
gdybymy wzili pod uwag jej rozszerzony skad, r-
nica mogaby by jeszcze wiksza. Natomiast nieco cz-
ciej w Szwecji ni w Unii oceniaj swoje zdrowie le lub
bardzo le ludzie z pokole modszych i rednich (nie s to
jednak rnice a tak znaczce).
Wobec wszystkich powyszych informacji mona wy-
snu wniosek, e zarwno w wymiarze czysto medycznym,
jak i psychologicznym, w kraju tym poziom zdrowia oby-
wateli jest wysoki.
Co si na to skada? Badacze zdrowia wskazuj na
nastpujce jego determinanty: styl ycia (w tym za-
chowania prozdrowotne); rodowisko spoeczne; ro-
dowisko zyczne (warunki ekologiczne) i last but not
least jako opieki medycznej. Mimo e ranga tego
ostatniego czynnika jest nieco mniejsza ni np. stylu y-
cia czy otoczenia spoecznego, jego oddziaywanie nie po-
zostaje bez znaczenia zarwno dla zaspokojenia potrzeb
zdrowotnych, jak i dla oceny systemu spoecznego w da-
nym pastwie. Przyjrzyjmy si zatem, czy w Szwecji suba
zdrowia faktycznie moe by czynnikiem wzmacniajcym
zadowolenie z wasnej kondycji zdrowotnej?
Uniwersalny dostp
i podmiotowo samorzdw
W krajach nordyckich (Norwegii, Szwecji, Danii) dziaa za-
opatrzeniowy system lecznictwa. Polega on na tym, e su-
ba zdrowia jest nansowana nie ze skadek (jak w sys-
temie ubezpieczeniowym), lecz z podatkw, a upraw-
nione do korzystania s nie tylko osoby ubezpieczone
(jak np. w Polsce), ale wszyscy obywatele. Nie zawsze
suba zdrowia jest nansowana gwnie z podatkw
krajowych. Dla przykadu, w Szwecji, gdzie polityka -
skalna realizowana jest na poziomie zarwno pastwowym,
jak i regionalnym oraz lokalnym, akurat usugi zdrowotne
s nansowane przede wszystkim z podatkw ciganych
przez wojewdztwa i gminy.
Podstawowa odpowiedzialno za zapewnienie opieki
zdrowotnej spoczywa na wojewdztwach, ktrym podlega-
j szpitale regionalne, przychodnie oraz opieka dentystycz-
na. Z kolei na poziomie lokalnym organizuje si opiek du-
goterminow, psychiatryczn oraz nad osobami niepeno-
sprawnymi, aczkolwiek gminy mog rwnie przejmowa
cz kompetencji od wojewdztw, co jest wyrazem post-
pujcej decentralizacji systemu suby zdrowia. Pastwo
z kolei wytycza oglne kierunki polityki zdrowotnej, two-
rzy regulacje prawne i monitoruje poprzez szereg instytucji
centralnych ich wdraanie i egzekwowanie. Przekazuje te
rodki na okrelone cele i programy w zakresie poprawy
zdrowia publicznego.
Szwecja zatem czy zaopatrzeniow technik do-
starczania wiadcze zdrowotnych z czciow decen-
tralizacj nansowania i organizacji. Taka formua
wydaje si korzystna z dwch powodw. Poprzez uni-
wersalno wiadcze zapobiega si wykluczeniu zdro-
wotnemu, a take systemowo tworzy poczucie wspl-
noty (wszyscy mog korzysta z tego samego systemu
podstawowych wiadcze). Z kolei decentralizacja na
poziomie nansowania i organizowania opieki zdro-
wotnej sprawia, e system jest bliszy obywatelowi, ale
take atwiejszy do kontroli, co umoliwia zwikszanie
przejrzystoci i efektywnoci. Poniewa jest przyjte, e
wikszo podatkw zbieranych na poziomie regionalnym
i lokalnym przeznacza si wanie na cele zdrowotne i so-
cjalne, ktrych wypenianie (lub brak) obywatele mog od-
czu na wasnej skrze, sprzyja to spoecznej kontroli nad
sub zdrowia, czego niestety brakuje choby w polskim
systemie. Oprcz nieformalnej spoecznej kontroli istniej
tam take inne, odgrne mechanizmy monitoringu.
24
System szwedzkiej suby zdrowia w zakresie organi-
zacji ma te inn cech, ktra na pierwszy rzut oka wyda-
je si sprzeczna z socjaldemokratycznym, uniwersalnym
charakterem tamtejszego lecznictwa. Jest to czciowa od-
patno ze strony pacjenta. Ksztatuje si ona w skali kra-
ju na poziomie ok. cznych kosztw leczenia. Oglny
za udzia wydatkw publicznych w cznych naka-
dach na zdrowie wynosi w tym kraju 8r,; (podczas
gdy w Polsce tylko ,). Rwnie udzia nakadw
publicznych na opiek zdrowotn w cznej puli wy-
datkw publicznych jest w Szwecji stosunkowo wy-
soki w ioo r. utrzymywa si na poziomie r,
(w Polsce ,)
2
. Jak wida, pastwo szwedzkie uznaje
zdrowie obywateli za jeden z priorytetw, skoro decyduje
si przeznacza na to relatywnie du cz budetu. Dba
take, by obywatele w niewielkim stopniu ponosili koszty
zaspokajania swoich potrzeb zdrowotnych z prywatnych
funduszy, na co nie mog sobie przecie pozwoli osoby
gorzej sytuowane.
Jeszcze korzystniej z punktu widzenia przecitnego
a zwaszcza mniej zamonego obywatela struktura wy-
datkw na sub zdrowia ksztatuje si w takich krajach,
jak Norwegia, Dania i Islandia. W Norwegii udzia pu-
blicznych wydatkw w relacji do sumy nakadw na opie-
k zdrowotn wynosi 8,, w Danii 8,o, w Islandii
8:,; jedynie w Finlandii nieco mniej ;;,8, co zblia
j do redniej unijnej (;,). Jeli za chodzi o nakady na
sub zdrowia w relacji do oglnych wydatkw publicz-
nych, w pozostaych krajach skandynawskich ich udzia
jest rwnie wysoki: Islandia przeznacza na ten cel 18,
rodkw budetowych, Norwegia 18, Dania 1,8,
za Finlandia 11,o. Aczkolwiek s w Europie kraje, jak
Szwajcaria (18,o) czy Irlandia (1,,:), ktre przeznaczaj
jeszcze wiksz cz budetw na cele zdrowotne
3
.
Warto jednak doda, e same liczby, cho sporo m-
wi o randze, jak wadze i spoeczestwa nadaj kwestii
zdrowotnej, nie okrelaj kocowych korzyci obywateli
z danego systemu lecznictwa. Moe by on bowiem kosz-
towny, ale nieefektywny, np. ze wzgldu na koszty biuro-
kratyczne, nieszczelno. Albo nieskuteczny ze wzgldu
na nierwny dostp do wiadcze. Przykadem jest system
amerykaski, gdzie bardzo liczna grupa mieszkacw jest
pozbawiona opieki zdrowotnej, na ktr id jednoczenie
due nakady publiczne. Rozbieno midzy koszto-
chonnoci a nisk skutecznoci w gwarantowaniu
moliwie szerokiej grupie obywateli opieki zdrowot-
nej na godziwym poziomie nie dotyczy jednak krajw
skandynawskich, co pokazay wskaniki w pierwszej ta-
beli, a potwierdz statystyki mwice o wynikach leczenia
i jego dostpnoci, ktre omwi pniej.
Wracajc do kwestii czciowej odpatnoci w szwedz-
kiej subie zdrowia, rozwizanie to funkcjonuje od bar-
dzo dawna. Miao zapobiec nadmiernemu, nieuzasadnio-
nemu korzystaniu z usug. Jednoczenie stawki te s bar-
dzo niewielkie, a co wicej istniej limity: osoby, ktre
przekroczyy pewn pul kosztw, s cakowicie zwolnione
do koca roku z dalszych opat, podobnie jak dzieci i mo-
dzie do :o. roku ycia
4
. Mimo czciowej odpatnoci,
odsetek osb, ktre deklaroway, e ich potrzeby zdro-
wotne nie zostay zaspokojone poprzez opiek medycz-
n za spraw problemw z kosztami, czasem oczekiwa-
nia czy odlegoci nie jest wcale na tle unijnej red-
niej wy soki (tym bardziej, e jak zobaczymy dalej na
wysoko tego wskanika skada si w przypadku Szwecji
gwnie czas oczekiwania, a nie wysoko kosztw):
Wiek 2004
2005
(UE15)
2006
(UE25)
UE
18-44
lata
4,4 3,2
Szwecja 3,1 2,8 3,5
UE
45-54
5,2 4,2
Szwecja 1,6 2,8 3,2
UE
55-64
4,8 3,7
Szwecja 2,3 2,5 2,4
UE
65-74
4,8 3,5
Szwecja 1,7 2,8 2,1
UE
75+
3,9 3,3
Szwecja 2,1 1,4 0,9
rdo: Eurostat, EU-SILC 2005.
Powysze zestawienie pokazuje, e Szwedzi wyjtko-
wo dobrze radz sobie z zapewnianiem opieki zdrowotnej
starszym pokoleniom, natomiast nieco gorzej modszym.
W trudnej sytuacji s zwaszcza osoby mode, dla ktrych
rwnie zagroenie ubstwem i sytuacja na rynku pracy
s szczeglnie niekorzystne wzgldem pozostaych grup
wiekowych. Nie przypadkiem w ostatniej strategii prze-
ciwdziaania wykluczeniu spoecznemu osoby mode stay
si jedn z grup priorytetowych. Cieszy wysoki poziom
zaspokojenia potrzeb zdrowotnych seniorw, szczegl-
nie przecie wysokich, ale jednoczenie wyrwnanie
szans na uzyskanie odpowiedniej opieki zdrowotnej
dla wszystkich generacji, jak wynika z tabeli, stanowi
powane wyzwanie dla tamtejszego systemu.
Szwecja w tym wzgldzie przypomina nieco Polsk,
gdzie rwnie spoeczna sytuacja osb starszych, mimo e
pozostawia wiele do yczenia, jest statystycznie korzyst-
niejsza ni ludzi modych, w tym dzieci. Decyt dobroby-
tu modszych pokole moe jednak w niedalekiej przyszoci
pocign w d dobrobyt starszych. Jeli osoby mode nie
wejd na rynek pracy i na skutek dezaktywizacji utrac kom-
petencje albo wrcz popadn w spoeczn degradacj, system
emerytalny (oparty w duej mierze na zasadzie solidarnoci
midzypokoleniowej) nie udwignie ciaru wiadcze dla
osb starszych, co moe prowadzi do ich zuboenia. Przed
tym problemem, cho w innej skali i postaci, stoi nie tylko
Polska, ale take Szwecja. Nierwnoci w poziomie dostpu
do opieki zdrowotnej potwierdzaj jego istnienie.
25
Pozycja obywatela w subie zdrowia
Oprcz kwestii organizacji i dostpnoci usug medycznych,
warto przyjrze si temu, jak dua jest podmiotowo pa-
cjenta/obywatela w danym systemie. Jedn z niewielu prb
gbszego wniknicia w ten temat, z jak mg zetkn si
polski czytelnik, s poczytne eseje szwedzkiego dziennikarza
polskiego pochodzenia, Macieja Zaremby, zebrane w ksice
Polski hydraulik i inne opowieci ze Szwecji. Autor wysta-
wia tam szwedzkiej subie zdrowia surow ocen. Wydaje
si, e mimo uchwycenia rzeczywistych problemw, popada
niekiedy w jednostronno, a wrcz bdy mylowe i termi-
nologiczne. Pisze on na przykad: Grecja jest najzdrowszym
krajem Europy, mwi statystyki, Szwecja za najbardziej scho-
rowanym. To wanie na dalekiej pnocy, gdzie powietrze jest
najczystsze, wod mona pi z kauy, gdzie jest prawie sama
Przyroda czowiek ma si najgorzej
5
.
Jak pokazaem w tabelach pierwszej czci tekstu, trud-
no powiedzie, eby Szwedzi mogli narzeka na swoje zdro-
wie; jest raczej przeciwnie. Co wic autor mg mie na my-
li? Jak dowiadujemy si dalej, chodzi o liczb osb przeby-
wajcych na zwolnieniu chorobowym. Autor dotyka istot-
nego problemu, tyle e nie jest to wyraz braku zdrowia,
lecz raczej polityki przyznawania wiadcze chorobowych
oraz skonnoci do korzystania z nich. Praktyka ta oczywi-
cie nie dzieje si w oderwaniu od stanu zdrowia obywateli,
ale take nie wyraa go wprost. Niemniej problem nad-
miernej dezaktywizacji na skutek przebywania na zwolnie-
niach chorobowych faktycznie w Szwecji wystpuje.
Maj tego wiadomo wadze tego kraju. W rz-
dowej strategii przeciwdziaania wykluczeniu na lata
-
6
, obok inkluzji osb starszych, zapobiega-
nia spoecznej degradacji i wspierania grup najbardziej
bezbronnych, kwestia ograniczenia liczby osb pozo-
stajcych na dugotrwaych zwolnieniach chorobowych
zostaa uznana za jeden z czterech priorytetw. Co cie-
kawe, kwestia ta zostaa podniesiona nie w kontekcie
odbierania przywilejw, ale wanie przeciwdziaania
wykluczeniu, gdy wedug autorw strategii pozosta-
wanie poza rynkiem pracy moe powodowa utrat
kompetencji i yciowej motywacji. Szwedzk odpowie-
dzi na ten problem jest nie tylko ograniczanie skali zwol-
nie, ale przede wszystkim usprawnianie systemu rehabi-
litacji, w tym wczanie w ten proces aktorw spoecznych
(poprzez rzdowe dotacje dla organizacji, ktre tym zada-
niem chciayby si zaj).
Innym zarzutem, jaki formuuj niektrzy komenta-
torzy, ktrych opinie przytacza Zaremba, jest wyjtkowy
autorytaryzm szwedzkiej suby zdrowia. Nie ufa, e Szwed
sam wie, kiedy potrzebuje pomocy opowiada pewien lekarz
z Soraker koo Harnosand. Twierdzi, e suba zdrowia celo-
wo stawia bariery pacjentowi w obawie, e inaczej nachapie
si bez umiaru
7
.
By moe z perspektywy osb, ktre spdziy w tam-
tym kraju wiksz cze ycia, tak to wyglda. Nie sposb
jednak nie dostrzec systemowych mechanizmw, ktre
daj pacjentowi do duy zakres praw i autonomii. Przy-
kadowo, od r. pacjent ma dowolno w wyborze
miejsca, w ktrym chciaby si leczy, a wadze maj
obowizek zapewnienia mu takich samych warunkw,
jakie miaby w placwkach zdrowotnych we wasnym
wojewdztwie. Ponadto, w :oo, r. szwedzki parlament
uchwali zasad, e pacjent ma prawo decydowa, czy chce
korzysta na tych samych zasadach z prywatnej, czy
z publicznej suby zdrowia (obecnie 1o usug zdrowot-
nych jest wiadczonych przez prywatne centra medyczne).
Kada prywatna placwka, ktra speni okrelone wymogi
(odpowiednio wykwalikowany i dyspozycyjny personel,
zakres oferowanych usug, godziny pracy), ma otrzymy-
wa fundusze z rady wojewdztwa. Wysoko przekazy-
wanych rodkw jest zalena od liczby przyjmowanych
pacjentw. Istnieje jednak odgrna regulacja, nakazu-
jca pobieranie opat za dan usug wszdzie w takiej
samej wysokoci.
Co stanowi o jakoci suby zdrowia?
Aby umoliwi caociow ocen systemw opieki zdro-
wotnej oraz porwnania midzy rnymi krajami, stwo-
rzono wskanik o nazwie Europejski Konsumencki Indeks
Zdrowia (EHCI Euro Health Consumer Index). Jest on
wypadkow wielu wskanikw w nastpujcych obszarach:
prawa pacjenta i dostp do informacji (, wskanikw), tzw.
E-zdrowie (o wskanikw), czas oczekiwania na zabiegi
i porady (), wyniki leczenia (), stan zdrowia ludnoci (;),
zakres oferowanych usug (;), rodki farmaceutyczne
( wskaniki). Wyniki pitej ju edycji rankingu, obejmu-
jcego kraje Europy, przyniosy Szwecji ,. miejsce. Lide-
rem okazaa si Holandia, kolejne pozycje zajy Dania i Is-
landia, za Polska znalaza si dopiero na :o. miejscu.
Szwecja uzyskaa bardzo wysokie wskaniki
w dwch obszarach: efekty leczenia (zdecydowanie
najwyszy wynik spord wszystkich pastw ujtych
b

J
I
M

K
U
H
N
26
w badaniu) oraz zasig i zakres usug (rwnie jeden
z najwyszych wynikw). W pozostaych kategoriach
uzyskiwaa wyniki nieze, ale ju nie pierwszo ligowe.
Wyrane saboci jej systemu widzimy natomiast w kwe-
stii czasu oczekiwania na zabiegi. Jak czytamy o Szwecji
w podsumowaniu rankingu: Nadal europejski lider w kate-
gorii Wynikw Leczenia. Od piciu lat wydaje si, e nie ma
znaczenia, jakie wskaniki stosuje si w przypadku kategorii
Wyniki Leczenia (przynajmniej jeli chodzi o powane przy-
padki), Szwecja wci pozostaje jedynym krajem, ktry zdo-
bywa wszystkie zielone wartoci wskanikw. Jednoczenie,
powszechnie znana saba dostpno usug zdrowotnych wyda-
je si by problemem trudnym do naprawienia, pomimo wysi-
kw podejmowanych przez rzd tego kraju, zmierzajcych do
pobudzenia zdecentralizowanego pastwowego systemu opieki
zdrowotnej do skrcenia list oczekujcych
8
.
Z kolei Dania, ktra pod wzgldem pozycji w ran-
kingu zdystansowaa swych skandynawskich ssiadw,
zawdzicza to midzy innymi uwzgldnieniu kategorii
E-zdrowia. Dania radzi sobie szczeglnie dobrze w podkate-
gorii Prawa Pacjenta i Informacje, bdc jednym z zaledwie
trzech pastw [] zdobywajcych zielone wyniki punktowe
zarwno w podkategorii Swobodny Wybr wiadczeniodawcy
usug zdrowotnych w UE oraz z tytuu posiadania interneto-
wego rejestru szpitali informujcego o tym, ktre szpitale osi-
gaj najlepsze wyniki leczenia
9
.
Wracajc do Szwecji, wadze tego pastwa zdaj si
mie wiadomo najsabszego ogniwa swego systemu
zdrowotnego. W tym celu rzd w porozumieniu z rada-
mi wojewdzkimi wprowadzi specjaln gwarancj, m-
wic, e pacjent nie moe czeka duej ni dni od
momentu zdiagnozowania. Jeli wiadczenie nie zosta-
nie w tym czasie dostarczone, wwczas udaje si w in-
ne miejsce, gdzie usuga moe by wiadczona, a peen
koszt dojazdu i leczenia ponosi rada wojewdztwa. Od
tego czasu sytuacja si nieco poprawia w r.
pacjentw otrzymao pomoc w ramach limitu czasowe-
go. Aby przyspieszy uzdrawianie tego mechanizmu, rzd
zdecydowa si przeznacza w latach - coroczne
dotacje na ten cel, w wysokoci okoo mln dolarw.
Wojewdztwa, ktrym uda si zapewni odpowiednio
krtki czas oczekiwania dla przynajmniej pacjen-
tw i zamieszcz rzetelne informacje na ten temat w no-
wej narodowej bazie danych, mog liczy na dodatkowe
dotacje
10
.
Zdrowa struktura spoeczna
zdrowy obywatel
Jak wspomniaem, badacze s zgodni, e funkcjonowanie
suby zdrowia jest jednym (i to niekoniecznie najwa-
niejszym) z wielu czynnikw wpywajcych na zdrowie
obywateli.
W krajach skandynawskich wystpuj korzystne wa-
runki spoeczne. Pastwa te przoduj w rankingach ni-
skiego ubstwa (np. wskanik Human Poverty Index)
i w wysokoci wskanikw rozwoju spoecznego (Human
Development Index). Na ow zdrow struktur spoeczn
wpyw ma wiele czynnikw. Niski poziom ubstwa i wy-
kluczenia spoecznego oraz sprawny system opieki nad
seniorami redukuj stres zwizany z niepewnoci ju-
tra lub obawami przed brakiem zabezpieczenia na sta-
re lata. Skutkiem tego moe by postpujcy od lat .
spadek liczby osb cierpicych na choroby serca oraz
zmniejszajca si liczba samobjstw
11
. Niestety nie zma-
laa zachorowalno na choroby psychiczne i psychosoma-
tyczne, ale na to skada si m.in. wyjtkowo niekorzystny
klimat (zimna i duga zima, z niewielk iloci soca i bar-
dzo dugimi nocami), ktry sprzyja stanom depresyjnym.
Z kolei tamtejszy rynek pracy, przyjazny pracow-
nikowi, moe poprawia jego psychozyczn kondycj.
Istotne, cho wci niedocenione we wszystkich opracowa-
niach znaczenie moe mie wysoki poziom kapitau spo-
ecznego. Wedug bada European Social Survey, Szwecja
i Dania zajmuj odpowiednio pierwsze i drugie miejsce pod
wzgldem aktywnoci stowarzyszeniowej.
Jeli chodzi o styl ycia, trudno o jednoznaczn ocen.
Z jednej strony istniej tendencje do zachowa prozdrowot-
nych, jak majce dug tradycj zainteresowanie sportem
czy unikanie nikotyny (a osb nie pali). Jednoczenie
Szwedom pki co nie udaje si zwalczy rozmaitych chorb
cywilizacyjnych, jak otyo.
Mwic o behawioralnych determinantach zdrowia,
wydaje si, e nieatwo je wprost ksztatowa przy pomocy
klasycznych instrumentw polityki spoecznej. Przydatne
mog si natomiast okaza przemylane strategie marke-
tingu spoecznego, rozumiane jako wysiki zmierzajce do
wywarcia wpywu na zachowania, ktre spowoduj popra-
w stanu zdrowia
12
. Przykadw takich strategii w odnie-
sieniu do zdrowia, ktre zakoczyy si sukcesem, dostarcza
wschodni ssiad Szwecji Finlandia. Jak podsumowa to
par lat temu w Guardianie Ian Sample, w tekcie zaty-
tuowanym Od grubego do sprawnego: jak to zrobiono
w Finlandii: Trzydzieci lat temu Finowie naleeli do naj-
mniej zdrowych narodw wiata [] obecnie obywatele Fin-
landii nale do najsprawniejszych zycznie na Ziemi.
Jak wynika z artykuu, Finowie w latach . wzili so-
bie do serca rekordowe wskaniki dotyczce m.in. chorb
ukadu krenia, do atwo wytumaczalne (mczyni
cae dni po pracy spdzali w knajpach; otye dzieci znie-
chcay si do dalszego uprawiania sportu; rolnikom paco-
no w zalenoci od zawartoci tuszczu w produktach itp.).
Opracowano i wcielono w ycie strategi, ktra obejmowaa
zmiany w ustawodawstwie (zakaz reklam produktw tyto-
niowych, uzalenienie cen produktw rolnych od zawarto-
ci biaka, a nawet obowizek odgarniania niegu przed do-
mami zamiast oczekiwania, a zrobi to maszyny); prze-
kazanie przez rzd wadzom lokalnym rodkw na promo-
cj aktywnoci zycznej; zwikszenie dostpu do basenw
i budow nowych obiektw sportowych; rozbudow sieci
cieek rowerowych i wygospodarowanie rodkw na ich
27
dobre owietlenie, aby moliwe byo korzystanie take po
zmroku; zwolnienie z opat lub istotne donansowanie za-
j sportowych dla wszystkich. Zaczto zachca obywateli,
by wczali wiczenia w codzienne czynnoci, np. dojazd do
pracy. Z kolei lekarzom zalecono, by przepisywali pacjen-
tom odpowiednie wiczenia, w ramach inicjatywy, ktr
pniej nazwano projektem recepty na ruch. Wiele z tych
dziaa oparto na partnerstwie midzy rnymi instytucja-
mi publicznymi. Przykadowo, w jednym z miast wadze
przekonay instytucje transportu zbiorowego, by lokalizo-
way przystanki autobusowe w pobliu orodkw dla osb
starszych i domw opieki, a take do przewoenia osb star-
szych do miejscowych pywalni (ktre opacay koszt prze-
jazdu), by seniorzy mogli korzysta z gimnastyki wodnej
13
.
Czy szwedzka suba zdrowia
moe by dla nas inspiracj?
Na szwedzki i skandynawski sukces zdrowotny skada si
wiele czynnikw, przy czym najwiksz rol mona przypi-
sa korzystnym warunkom ycia zdecydowanej wikszoci
spoeczestwa. Nie bez znaczenia jest take funkcjonowa-
nie tamtejszej suby zdrowia. Jest to przykad ciekawy,
aczkolwiek prawdopodobnie nieatwy (co nie znaczy,
e cakowicie niemoliwy!) do wdroenia poza krajami
skandynawskimi. Choby z tego wzgldu, e tamtejszy
system opieki zdrowotnej ksztatuje si w zupenie odmien-
nym otoczeniu spoecznym, instytucjonalnym i skalnym.
W wymiarze spoecznym mamy do czynienia z ko-
rzystniejszymi i stabilniejszymi warunkami bytowymi i za-
wodowymi, ktre ograniczaj skal wystpowania rozma-
itych schorze. W wymiarze skalnym, w Szwecji istnieje
duga tradycja i wspczesne przyzwolenie na wysokie po-
datki, charakteryzujce si te wysok progresywnoci.
Dziki temu moliwe jest nansowanie wielu obszarw
wanie z dochodw budetowych. Mniej natomiast zna-
na zagranicznej opinii publicznej jest formua nakadania
i pobierania podatkw na wszystkich szczeblach admini-
stracji: pastwowym, regionalnym, lokalnym. Podatki na
szczeblach innych ni centralny s przeznaczane na cele
najblisze yciu obywatela, czyli socjalne i zdrowotne,
co nie pozostaje bez wpywu na przejrzysto i skutecz-
no tamtego systemu. W Polsce polityka podatkowa
jest odmienna zarwno jeli chodzi o wysoko podat-
kw, ich zrnicowanie dla rnych grup dochodowych,
jak i mechanizm pobierania i wydatkowania.
Wreszcie w wymiarze instytucjonalnym, powizanym
cile z poprzednimi, mamy w Szwecji do czynienia z syste-
mem w duej mierze uniwersalnym, opartym o technik za-
opatrzeniow, co ma gwarantowa wszystkim obywatelom
dostp do podstawowej opieki zdrowotnej. Natomiast po-
szczeglnym, do szerokim grupom (jak dzieci) niezalenie
od ich statusu rynkowego s wiadczone usugi na szczeglnie
korzystnych zasadach. Podobne zasady nie dziaaj w Polsce.
Dopiero po przedstawieniu tych trzech, wykraczaj-
cych poza wsko rozumian sub zdrowia odrbnoci
midzy Polsk a pastwami skandynawskimi, naley wspo-
mnie o budzcej zrozumiae kontrowersje formule czcio-
wej odpatnoci za usugi zdrowotne, ktra od lat stosowa-
na jest w modelu szwedzkim. Warto jednak pamita, e
mowa o kwotach bardzo niskich.
Wydaje si, e wanymi punktami wyjcia w deba-
cie nad kondycj suby zdrowia, ktr powinnimy
prowadzi take w Polsce, s parametry polityki w za-
kresie nansw publicznych oraz to, w jakim stopniu
chcemy przeznacza je na cele zdrowotne i socjalne
(w Szwecji zdrowie i polityka spoeczna s koordyno-
wane w ramach tego samego ministerstwa). Ale nie-
zalenie od debat o fundamentach, warto pokusi si
o zidentykowanie konkretnych, najsabszych punk-
tw systemu. Tak jak zrobiy to wadze szwedzkie, np.
w odniesieniu do czasu oczekiwania na zabieg czy nie-
efektywnej polityki zwolnie chorobowych. Wtedy bdzie
mona zastosowa wobec tych problemw zintegrowane
dziaania naprawcze.
System ochrony zdrowia to, jak wida, temat-morze.
Skadaj si na elementy odwoujce si zarwno do ogl-
nych ram systemu spoecznego, jak i bardzo konkretne, nie-
mal techniczne rozwizania. Na obydwu tych poziomach
warto myle rwnie o reformach polskiej suby zdrowia
oraz o dziaaniach na rzecz poprawy oglnego poziomu
zdrowia publicznego w naszym kraju. Model szwedzki mo-
e w tym myleniu dostarczy cennych inspiracji.
Rafa Bakalarczyk
Przyplsy:
P. Szarfenberg, +. Kwestia zdrowia |w:| Polltyka spoeczna, red.
A. Pa[klewlcz, 1. Suplska, M. Kslopolskl, Katowlce +pp8.
The European Health Report . Health and health systems :. ,
s. +6:, wHO :oop.
|bldem. .
Health care systems in transition. Sweden (. , wHO :oo.
Macle[ Zaremba, . Polski hydraulik i inne opowieci ze Szwecji, s. 66,
woowlec :oo8.
Swedish strategy report for social protection and social exclusion 6.
-, Government omces of Sweden.
|bldem, s. 6p. ;.
A. 8[rnberg, 8. Cebolla Garone, S. Llndblad, 8. Europejski Kon-
sumencki Indeks Zdrowia. Raport , s. +:, Health Consumer
Powerhouse :oop.
|bldem, s. +o. p.
Health care in Sweden (fact sheet) +o. , Swedlsh |nstltute :oop.
M. Dzlublska-Mlchalewlcz, ++. Kierunki zmian systemu ochrony zdro-
wia w Szwecji, Kancelarla Se[mu: 8luro Studlow l Anallz :oo.
P. Kotler, N. Lee, +:. Marketing w sektorze publicznym, warszawa
:oo8.
|an Sample, +. Fat to t: how Finland did it, The Guardlan, + stycz-
nla :oo.
28
Wraz ze wzrostem pac, istotnie zwik-
szyy si w ostatnich latach rodki ze
skadki na powszechne ubezpiecze-
nie zdrowotne, a organizacja systemu
lecznictwa jest nieustannie modyko-
wana. Tymczasem zdanie Polakw na
jego temat nadal nie jest zbyt wyso-
kie. Przykadowo, w oglnopolskim
sondau zrealizowanym na zamwie-
nie Rzeczpospolitej, a ; respon-
dentw nie odczuo w ubiegym roku
adnej poprawy w dostpie do podsta-
wowej opieki medycznej. Dla :o sta
si on (w ich przekonaniu) trudniejszy,
a jedynie odczuo w tym zakresie
popraw (pozostae 1 nie korzysta-
o w :oo, r. z tego rodzaju usug). Jed-
nak podobne opinie, cho nie sposb
ich zignorowa, trudno uzna za mia-
rodajny obraz funkcjonowania syste-
mu. Choby z powodu chronicznego,
niemal odruchowego niezadowolenia
Polakw z publicznych instytucji czy
zrozumiaego wzrostu ich oczekiwa.
Wreszcie, powszechne odczucia nie
mwi nic o tym, jak ocen nalea-
oby wystawi naszej subie zdrowia,
jeli wzi pod uwag zmieniajcy si
kontekst jej funkcjonowania. Tworz
go choby trendy demograczne, cha-
rakterystyczne dla wikszoci europej-
skich spoeczestw.
Zobiektywizowanej oceny na-
szego lecznictwa mona natomiast
sprbowa dokona na podstawie
raportu przygotowanego przez orga-
nizacj Euro Health Consumer Po-
werhouse. Przedstawiono go pod au-
spicjami szwedzkiej prezydencji UE,
omawiajc wyniki ubiegorocznego,
pitego ju midzynarodowego ran-
kingu opartego o Europejski Konsu-
mencki Indeks Zdrowia (European
Health Consumer Index, EHCI).
Pacjent, czyli
konsument
Ide wskanika EHCI jest ocena
narodowych systemw opieki me-
dycznej pod ktem realizacji ich
podstawowego zadania: zaspoka-
jania potrzeb obywateli (konsu-
mentw usug zdrowotnych). In-
deks nie uwzgldnia, czy dany sys-
tem jest nansowany / zarzdzany
prywatnie, czy te publicznie. Celem
tego indeksu jest nadanie pacjentom
praw oraz moliwoci wyboru, nie za
promocja jakiejkolwiek ideologii poli-
tycznej zastrzegaj autorzy bada.
Podkrelaj, e trudno za pomoc ich
rankingu zmierzy, ktre pastwa
dysponuj najlepszymi systemami
stanowi on raczej ocen yczliwoci
w stosunku do konsumenta.
W tegorocznej edycji bada
EHCI, ktra obja kraje (:; kra-
jw czonkowskich UE oraz Albania,
Chorwacja, Islandia, Macedonia,
Norwegia i Szwajcaria), zastosowano
8 wskanikw efektywnoci opieki
zdrowotnej, w szeciu podkatego-
riach. S to:
Oklem (euro)pac[enta
Mcutt Sosczvk
Na nasz, powszechnie kry tykowan sub zdrowia warto
spojrze przez pryzmat innych krajw Starego Kontynentu.
Niestety, take na tym tle nasz system opieki medycznej wy-
pada blado.
b a KRZYSZTOF PEDRYS, HTTP://WWW.FLICKR.COM/PEOPLE/REDHAND/
29
Prawa pacjenta i informacje , w ra-
mach ktrej brany pod uwag jest
np. wpyw organizacji pacjentw
na procesy decyzyjne zwizane
z opiek zdrowotn, atwo do-
chodzenia odszkodowa za nieza-
winione bdy w sztuce medycznej,
uprawnienia wiadczeniobiorcw
do drugiej opinii lekarskiej czy
wgldu w swoj dokumentacj
medyczn, a take istnienie kata-
logw wiadczeniodawcw (szpi-
tali), zawierajcych informacje
o skutecznoci leczenia, przey-
walnoci pacjentw itp.;
e-Zdrowie , w ramach ktrej bada-
no np. moliwoci umawiania wi-
zyt przez Internet czy elektronicz-
ny obieg dokumentw medycznych
pomidzy wiadczeniodawcami;
Czas oczekiwania na leczenie
m.in. dostp do lekarzy rodzin-
nych w tym samym dniu, do le-
karzy specjalistw bez skierowa-
nia, okres oczekiwania na powa-
ne, nie nage zabiegi operacyjne,
na rozpoczcie chemioterapii oraz
na wykonanie tomograi kompu-
terowej;
Wyniki leczenia , ktre oceniano
m.in. na podstawie rzeczywistej
miertelnoci na skutek zawaw
serca, stosunku zgonw spowodo-
wanych chorobami nowotworowy-
mi do zapadalnoci na nie, jakoci
opieki psychiatrycznej (mierzonej
wzgldnym spadkiem wskanika
liczby samobjstw) oraz diabe-
tologicznej (odsetek cukrzykw
o wysokim poziomie hemoglobi-
ny glikowanej HbAc);
Zakres i zasig wiadczonych usug
dotyczy szczodroci oferty pu-
blicznego systemu opieki zdro-
wotnej i jest oceniany poprzez
odniesienie do udziau wydatkw
publicznych na ochron zdrowia
w cakowitych wydatkach na ten
cel, zasad refundacji leczenia den-
tystycznego czy wskanika prze-
prowadzania bada mammogra-
cznych;
rodki farmaceutyczne tutaj bra-
no pod uwag m.in. to, jaki odse-
tek cakowitego obrotu lekami na
recept jest refundowany ze rod-
kw publicznych, tempo wprowa-
dzania nowych lekw przeciwno-
wotworowych, przystpno dla
pacjentw informacji zawartych
w urzdowym spisie lekw i jego
dostpno.
Zdrowie si liczy
Naley wyjani, e punktacje uzy-
skane w poszczeglnych podkatego-
riach w nieidentyczny sposb wa
na rezultacie kocowym. Odzwier-
ciedlaj to odpowiednie wspczyn-
niki, np. Wyniki leczenia s kilka-
krotnie wyej cenione ni doko-
nania krajw w rozwoju e-Zdrowia;
szczeglnie istotna jest take dostp-
no leczenia.
Trzeba te zauway, e w prze-
ciwiestwie do wielu innych bada
porwnawczych, przy konstruowa-
niu EHCI unikano wskanikw
silnie uzalenionych od bogactwa
poszczeglnych pastw. Przywo-
anym przez autorw przykadem
jest liczba operacji wymiany sta-
wu biodrowego w przeliczeniu na
tys. mieszkacw. Koszt tej
usugi zdrowotnej jest na tyle wy-
soki, e poziom jej wiadczenia sta-
je si cile powizany z wysokoci
PKB na mieszkaca. Zamiast niej,
za probierz moliwoci poszczegl-
nych systemw w kwestii zapewnia-
nia opieki pacjentom z chorobami nie
zagraajcymi yciu, czyli takiej, kt-
rej celem jest poprawa jakoci ich y-
cia, uczyniono operacje usunicia za-
my (w przeliczeniu na tys. osb
w wieku powyej lat), na ktrych
masowe przeprowadzanie powinno
sta wszystkie kraje europejskie.
Autorzy raportu twierdz
wrcz, e znalezienie si na szczycie
ich rankingu jest w peni moliwe
take dla krajw mniej zamonych.
Podkrelaj, e zapewnienie takich
cech systemu, jak silna pozycja
pacjenta (prawo wyboru, dostp
do informacji) czy przejrzysto
wcale nie musi wymaga wysokich
kosztw. Kluczowym czynnikiem
wydaje si by oglna yczliwo
krajowego systemu opieki zdrowot-
nej oraz zdolno do wdraania
zmian strategicznych czytamy.
Konstruujc EHCI unikano
take wykorzystywania parame-
trw, ktre mogyby si okaza sil-
niej uzalenione od czynnikw ze-
wntrznych ni od wydajnoci suby
Podkategorie
A
l
b
a
n
i
a
A
u
s
t
r
i
a
B
e
l
g
i
a
B
u

g
a
r
i
a
C
h
o
r
w
a
c
j
a
C
y
p
r
C
z
e
c
h
y
D
a
n
i
a
E
s
t
o
n
i
a
F
i
n
l
a
n
d
i
a
F
r
a
n
c
j
a
M
a
c
e
d
o
n
i
a
N
i
e
m
c
y
G
r
e
c
j
a
W

g
r
y
I
s
l
a
n
d
i
a
I
r
l
a
n
d
i
a
W

o
c
h
y

o
t
w
a
L
i
t
w
a
L
u
k
s
e
m
b
u
r
g
M
a
l
t
a
H
o
l
a
n
d
i
a
N
o
r
w
e
g
i
a
P
o
l
s
k
a
P
o
r
t
u
g
a
l
i
a
R
u
m
u
n
i
a
S

o
w
a
c
j
a
S

o
w
e
n
i
a
H
i
s
z
p
a
n
i
a
S
z
w
e
c
j
a
S
z
w
a
j
c
a
r
i
a
W
i
e
l
k
a

B
r
y
t
.
1. Prawa pacjenta i informacja 117 149 130 84 117 110 84 175 130 143 143 110 123 84 136 143 110 110 91 136 136 97 162 136 117 123 91 104 149 84 117 136 123
2. e-Zdrowie 29 50 38 42 54 38 38 63 46 50 33 50 38 25 46 54 42 33 29 38 42 29 63 50 38 67 25 29 38 42 54 46 54
3. Czas oczekiwania 187 173 187 120 120 160 133 120 120 93 173 160 187 147 147 173 120 120 120 120 173 120 147 107 107 80 120 133 120 93 93 187 80
4. Wyniki leczenia 95 190 155 95 143 155 190 202 143 226 202 107 214 190 119 226 202 214 131 131 202 131 226 226 131 155 107 95 155 179 250 214 179
5. Zakres i zasig usug 64 107 136 57 93 100 121 121 100 121 114 86 100 79 86 114 114 93 79 71 136 100 129 121 86 107 71 86 107 107 136 93 121
6. rodki farmaceutyczne 50 125 88 50 100 75 100 138 100 88 113 63 125 75 100 100 113 100 63 50 88 88 138 100 88 100 75 113 100 125 113 113 125
Suma punktw 542 795 732 448 627 637 667 819 638 721 778 576 787 600 633 811 701 671 512 546 777 565 863 740 565 632 489 560 668 630 762 788 682
Miejsce 30 4 11 33 23 19 17 2 18 12 7 25 6 24 20 3 13 15 31 29 8 26 1 10 26 21 32 28 16 22 9 5 14
30
zdrowia. Dlatego np. zamiast cako-
witej miertelnoci z powodu chorb
serca niszej w krajach rdziem-
nomorskich prawdopodobnie m.in.
ze wzgldu na diet zastosowano
wskanik rzeczywistej miertelno-
ci w wyniku zawau serca w cigu
dni od dnia hospitalizacji.
Wydajno poszczeglnych sys-
temw opieki zdrowotnej oceniano
w trzypunktowej skali dla kadego
wskanika, ktr obejmoway wy-
niki zielony (bardzo dobry), po-
maraczowy (redni) oraz czerwo-
ny (niezadowalajcy). Przypisano
do nich moliwie wymierne kryteria,
np. w przypadku miertelnoci z po-
wodu zawau bya to rnica w sto-
sunku do redniej unijnej. Za ka-
d najwysz ocen przyznawano
punkty, za przecitn , a za ko-
lor czerwony (lub za pozycj brak
danych) punkt. Wynik danego
kraju w kadej z podkategorii oblicza-
no uwzgldniajc maksymaln liczb
punktw moliwych w niej do zdoby-
cia oraz przyjt dla niej wano.
czny wynik dla poszczeglnych
narodowych systemw uzyskano su-
mujc tak otrzymane sze liczb, przy
czym EHCI jest tak skonstruowany,
e maksymalna moliwa do zdobycia
liczba punktw, odpowiadajca zie-
lonym ocenom w przypadku kade-
go z wskanikw z szeciu katego-
rii, wynosi .
Sumaryczne wyniki osigni-
te w tym szecioboju oraz wyniki
uzyskane w poszczeglnych dyscy-
plinach, przedstawia ponisza tabela.
Nasz kraj, aspirujcy do roli
jednego z europejskich tygrysw,
uzyska w rankingu sabe, . miej-
sce.
Co z t Polsk?
Brak tu miejsca na szczegowe po-
rwnywanie wszystkich wynikw
osignitych przez Polsk i inne kra-
je czytelnik moe zapozna si ze
szczegowym zestawieniem w pol-
skiej wersji jzykowej omawianego
raportu, ktr umieszczono na stro-
nie Polskiej Izby Ubezpiecze (www.
piu.org.pl). Warto jednak pokusi si
o kilka wnioskw oglnych.
Po pierwsze, pod wieloma
wzgldami kraje o podobnym do
Polski standardzie ycia potra
lepiej dba o potrzeby zdrowotne
obywateli. Przykadowo, na W-
grzech na wykonanie tomograi
komputerowej (stanowicej w ba-
daniu EHCI wskanik reprezen-
tatywny dla czasw oczekiwania
na zaawansowane procedury dia-
gnostyczne) czeka si krcej ni
tydzie, w Polsce ponad trzy
tygodnie. Nie oznacza to dla W-
grw dodatkowych kosztw, lecz
oszczdnoci. Dugie okresy ocze-
kiwania na tego rodzaju badania, jak
czytamy w opracowaniu, zwiksza-
j koszty opieki zdrowotnej, ponie-
wa procedura utrzymywania cige-
go kontaktu z pacjentami przez okres
Podkategorie
A
l
b
a
n
i
a
A
u
s
t
r
i
a
B
e
l
g
i
a
B
u

g
a
r
i
a
C
h
o
r
w
a
c
j
a
C
y
p
r
C
z
e
c
h
y
D
a
n
i
a
E
s
t
o
n
i
a
F
i
n
l
a
n
d
i
a
F
r
a
n
c
j
a
M
a
c
e
d
o
n
i
a
N
i
e
m
c
y
G
r
e
c
j
a
W

g
r
y
I
s
l
a
n
d
i
a
I
r
l
a
n
d
i
a
W

o
c
h
y

o
t
w
a
L
i
t
w
a
L
u
k
s
e
m
b
u
r
g
M
a
l
t
a
H
o
l
a
n
d
i
a
N
o
r
w
e
g
i
a
P
o
l
s
k
a
P
o
r
t
u
g
a
l
i
a
R
u
m
u
n
i
a
S

o
w
a
c
j
a
S

o
w
e
n
i
a
H
i
s
z
p
a
n
i
a
S
z
w
e
c
j
a
S
z
w
a
j
c
a
r
i
a
W
i
e
l
k
a

B
r
y
t
.
1. Prawa pacjenta i informacja 117 149 130 84 117 110 84 175 130 143 143 110 123 84 136 143 110 110 91 136 136 97 162 136 117 123 91 104 149 84 117 136 123
2. e-Zdrowie 29 50 38 42 54 38 38 63 46 50 33 50 38 25 46 54 42 33 29 38 42 29 63 50 38 67 25 29 38 42 54 46 54
3. Czas oczekiwania 187 173 187 120 120 160 133 120 120 93 173 160 187 147 147 173 120 120 120 120 173 120 147 107 107 80 120 133 120 93 93 187 80
4. Wyniki leczenia 95 190 155 95 143 155 190 202 143 226 202 107 214 190 119 226 202 214 131 131 202 131 226 226 131 155 107 95 155 179 250 214 179
5. Zakres i zasig usug 64 107 136 57 93 100 121 121 100 121 114 86 100 79 86 114 114 93 79 71 136 100 129 121 86 107 71 86 107 107 136 93 121
6. rodki farmaceutyczne 50 125 88 50 100 75 100 138 100 88 113 63 125 75 100 100 113 100 63 50 88 88 138 100 88 100 75 113 100 125 113 113 125
Suma punktw 542 795 732 448 627 637 667 819 638 721 778 576 787 600 633 811 701 671 512 546 777 565 863 740 565 632 489 560 668 630 762 788 682
Miejsce 30 4 11 33 23 19 17 2 18 12 7 25 6 24 20 3 13 15 31 29 8 26 1 10 26 21 32 28 16 22 9 5 14
5000
4500
4000
3500
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
A
l
b
a
n
i
a
R
u
m
u
n
i
a
M
a
c
e
d
o
n
i
a
B
u

g
a
r
i
a

o
t
w
a
L
i
t
w
a
E
s
t
o
n
i
a
P
o
l
s
k
a
C
h
o
r
w
a
c
j
a
W

g
r
y
S

o
w
a
c
j
a
C
y
p
r
C
z
e
c
h
y
M
a
l
t
a
S

o
w
e
n
i
a
P
o
r
t
u
g
a
l
i
a
H
i
s
z
p
a
n
i
a
W

o
c
h
y
G
r
e
c
j
a
F
i
n
l
a
n
d
i
a
W
i
e
l
k
a

B
r
y
t
.
I
s
l
a
n
d
i
a
S
z
w
e
c
j
a
I
r
l
a
n
d
i
a
D
a
n
i
a
N
i
e
m
c
y
B
e
l
g
i
a
F
r
a
n
c
j
a
A
u
s
t
r
i
a
H
o
l
a
n
d
i
a
L
u
k
s
e
m
b
u
r
g
S
z
w
a
j
c
a
r
i
a
N
o
r
w
e
g
i
a
Cakowite wydatki na opiek zdrowotn per capita
(PPP$, 2007 lub najnowsze dostpne dane)
31
caych tygodni / miesicy zwizana jest
ze znacznymi kosztami, a samo bada-
nie jest tasze, jeli pacjent (i wiadcze-
niodawca usugi) ma wieo w pami-
ci zasadniczy powd przeprowadzenia
takiego badania.
Po drugie, w europejskich ba-
daniach porwnawczych potwier-
dzenie znajduj najcisze za-
rzuty pod adresem naszego lecz-
nictwa. Wskaniki takie jak okres
oczekiwania na powane operacje,
miertelno w wyniku nowotworw,
jako opieki nad osobami chorymi
na cukrzyc, powszechno przepro-
wadzania transplantacji nerek czy
bada mammogracznych lokuj
nas wrd krajw o najgorszej subie
zdrowia na Starym Kontynencie.
Po trzecie wreszcie, nowocze-
sna organizacja suby zdrowia nie
pozostaje domen jedynie pastw
najbogatszych bywa efektywnie
wprowadzana w krajach o podob-
nym lub mniejszym potencjale eko-
nomicznym, co Polska. Przykadem
niech bdzie elektroniczna wymia-
na danych medycznych pomidzy
wiadczeniodawcami, mocno kulej-
ca w naszym kraju, a bardzo sprawna
w Chorwacji. Innym przykadem jest
kwestia usugi polegajcej na dostar-
czaniu interaktywnej, internetowej
lub telefonicznej informacji o ochro-
nie zdrowia, oglnie dostpnej we
wszystkich regionach kraju, przez
godziny na dob przez dni w ty-
godniu. Maj do niej dostp Sowe-
cy i Estoczycy (zielony wynik),
Polacy nadal nie.
Z danych zawartych w opracowa-
niu warto take przywoa cakowite
roczne wydatki na ochron zdrowia
na mieszkaca, dostosowane do tzw.
Parytetu Siy Nabywczej (ang. PPP
Purchasing Power Parity), podanej
w dolarach amerykaskich. Take
pod tym wzgldem Polska wypada
znacznie gorzej nie tylko w porwna-
niu z bogatymi krajami Zachodu, ale
i Czechami czy Soweni.
Uczmy si (nie tylko)
od najlepszych
Midzynarodowe porwnania nie tyl-
ko pokazuj braki poszczeglnych sys-
temw, ale i mog stanowi inspiracj
we wprowadzaniu zmian na lepsze.
Gdyby urzdnicy odpowiedzialni za
opiek zdrowotn oraz politycy za jli si
przygldaniem temu, co dzieje si w s-
siednich krajach oraz wykradaniem od
swoich kolegw z pastw UE pomysw
dotyczcych usprawnienia sytuacji pa-
nujcej w ochronie zdrowia, istniaoby
due prawdopodobiestwo zblienia si
ich narodowych systemw opieki zdro-
wotnej do teoretycznie maksymalnego
wyniku punktw. Oto najbardziej
jaskrawy przykad: gdyby Szwecja mo-
ga osign wskanik listy oczekujcych
identyczny z wartoci uzyskan przez
Niemcy, ju sam ten fakt wystarczyby
do wywindowania Szwecji na drugie
miejsce w rankingu z punktami
czytamy w opracowaniu.
Zdrowe fundamenty?
Autorzy bada formuuj kilka wnioskw oglnych, ktre mog
by interesujce w polskim kontekcie. Warto przywoa zwasz-
cza dwa z nich, stanowice gosy w fundamentalnych, odwiecz-
nych sporach o optymaln organizacj systemu ochrony zdrowia.
Po pierwsze, odnotowano prawidowo, e w przypadku krajw
o duej liczbie mieszkacw, pastwowe systemy opieki zdrowot-
nej oparte na modelu Bismarcka (Niemcy, Francja), czyli skadkach
ubezpieczeniowych i istnieniu co najmniej kilku ubezpieczycie-
li (np. kasy chorych), organizacyjnie niezalenych od wiadczenio-
dawcw usug medycznych, uzyskay w rankingu wysze noty ni
systemy oparte na modelu Beveridgea (Wielka Brytania, Wochy),
w ramach ktrego organy nansujce oraz wiadczeniodawcy ca-
kowicie lub czciowo wchodz w skad jednej organizacji.
Autorzy raportu sugeruj dwie przyczyny tego stanu rzeczy. Za-
czynaj od tego, e zarzdzanie organizacj tak jak angielska NHS,
zatrudniajca prawie , miliona pracownikw, ktrzy kieruj si swoimi
wasnymi planami dziaania, nie uatwiajcymi pracy zarzdu i nieko-
niecznie pokrywajcymi si z planami administracji / kadry zarzdzajcej,
wymaga zarzdzania na najwyszym wiatowym poziomie tymcza-
sem wynagrodzenia w instytucjach publicznych nie pozwalaj pozy-
ska menederw zdolnych sprosta temu zadaniu. Druga hipoteza:
w organizacjach opartych na modelu Beveridgea, odpowiedzialnych
zarwno za nansowanie, jak i wiadczenie opieki zdrowotnej, istnieje
ryzyko, e lojalno politykw oraz innych decydentw moe zmieni si
z pierwotnego ukierunkowania na konsumenta / pacjenta w kierun-
ku (z)budowanej przez siebie organizacji, ale te np. w kierunku takich
aspektw, jak tworzenie miejsc pracy w rodzinnych miastach politykw.
Po drugie, badacze udowadniaj, e oparcie systemw opieki
zdrowotnej na lekarzach rodzinnych (pierwszego kontaktu), wydu-
ajce drog do lekarzy o okrelonych specjalnociach, nie przynosi
spodziewanych korzyci, tj. nie obnia kosztw opieki ambulatoryj-
nej ani oglnego poziomu kosztw opieki zdrowotnej. W przeciwie-
stwie do powszechnie panujcego przekonania, bezporedni dostp
do opieki specjalistycznej nie tworzy problemw zwizanych z dost-
pem do specjalistw, ktry wynikaby ze zwikszonego zapotrzebowa-
nia na tego typu usugi. Czas oczekiwania na opiek specjalistyczn
to cecha gwnie restrykcyjnych systemw opieki zdrowotnej, co wy-
daje si by wrcz niedorzeczn obserwacj czytamy w raporcie.
32
Na podstawie raportu mona
m.in. wskaza obszary, w ktrych
systemy opieki zdrowotnej pastw
o podobnej do Polski fazie i ciece
rozwoju (postsocjalistycznych) po-
tencjalnie mogyby by punktem
odniesienia przy ulepszaniu naszego
lecznictwa. I tak, Sowenia wprowa-
dzia zmiany w zakresie ubezpiecze
od niezawinionych bdw medycz-
nych oraz prawa do drugiej opinii
lekarskiej, a take znacznie popra-
wia dostp pacjentw do informa-
cji (zwaszcza prba stworzenia ka-
talogu wiadczeniodawcw usug
medycznych z rankingiem jakoci).
Na Wgrzech wprowadzono usug
Informacji o lekarzach, poczon
z rejestrem medykw, udostpniono
informacje dotyczce kwot przezna-
czanych przez wiadczeniodawcw
na opiek nad pacjentem, podjto
take prby stworzenia katalogu szpi-
tali. Wgry s zdaniem badaczy do-
brym przykadem tego, e mona osi-
gn istotn popraw wynikw w ran-
kingu EHCI na przestrzeni zaledwie
kilku lat, bez koniecznoci znacznego
zwikszania nakadw nansowych na
opiek zdrowotn. Zazwyczaj znacz-
nie taszym rozwizaniem jest wcze-
nie praw pacjenta do legislacji krajowej
lub udostpnienie spoeczestwu infor-
macji przechowywanych ju w innym
miejscu, takich jak rejestry lekarzy lub
informacje dotyczce rodkw farma-
ceutycznych. Nie bezcelowe byoby
nawet zapoznanie si z przykadem
Albanii (. miejsce w rankingu),
ktra uzyskaa czoowe wyniki w ka-
tegorii Czas oczekiwania razem
z Belgi, Niemcami oraz Szwajcari,
i to pomimo, e mieszkacy tego kra-
ju stosunkowo czsto odwiedzaj le-
karzy pierwszego kontaktu (rednio
, wizyty rocznie w porwnaniu do
np. , wizyty Szwedw).
Bez wtpienia pouczajce mo-
goby by take blisze przyjrzenie
si krajom o najwyszej wartoci EH-
CI, zwaszcza Holandii. Jest ona je-
dynym pastwem, ktre nieprzerwa-
nie od r. lokuje si w pierwszej
trjce rankingu. Jego autorzy stawia-
j przypuszczenie, e jednym z klu-
czy do tego sukcesu moe by fakt,
i w ramach niderlandzkiego sys-
temu decyzje operacyjne zwizane
z opiek zdrowotn podejmowane
s, w niezwykle wysokim stopniu,
przez osoby zawodowo zwizane
ze rodowiskiem lekarskim, przy
udziale pacjenta, natomiast poli-
tycy i biurokraci trzymani s od
nich moliwie daleko.
Naley przy tym zauway, e
aden kraj nie uzyskuje najlepszych
wynikw w caym zakresie wska-
nikw indeksu. W opinii badaczy,
wyniki uzyskane przez poszczeglne
kraje wydaj si bardziej odzwiercie-
dla narodow i organizacyjn kul-
tur oraz postaw ni wielko rod-
kw wydawanych przez dany kraj na
opiek zdrowotn. Cechy kulturowe s,
wedug wszelkiego prawdopodobie-
stwa, gboko zakorzenione historycz-
nie. Wyprowadzenie duej korporacji
na prost zajmuje kilka lat, wyprowa-
dzenie kraju na prost moe zaj cae
dziesiciolecia!
Tym bardziej czas zacz.
Micha Sobczyk
b
n
a

R
Y
S
.

P
I
O
T
R

W
I
D
E
R
E
K
,

F
O
T
.

W
W
W
.
K
A
M
I
L
.
F
O
T
O
L
O
G
.
P
L
33
Pozby si swooczy
Nikt nie pomyla o tym, e mieszkania oraz domy w takim
strasznym ssiedztwie trac na wartoci. Czemu mieszkacy
maj ponosi straty z powodu jakich pijakw i yciowych nie-
udacznikw? taki komentarz znalaz si pod artykuem
na stronie internetowej jednego z lokalnych dziennikw.
Tekst traktowa o protecie mieszkacw poznaskiej ul.
Pogodnej przeciwko orodkowi Markotu schronisku dla
bezdomnych. By jednym z najagodniejszych. To si
mona naprawd wk, majc takich pod oknem tak
o czekajcych w kolejce po jedzenie wyrazia si inter-
nautka, ktrej zawtrowa jeden z okolicznych mieszka-
cw, sugerujcy, jakoby niemal wszyscy biedni i bezdomni
przyjedali po pomoc samochodami i takswkami.
Podobny poziom miaa caa dyskusja dotyczca po-
znaskiego Markotu: mao argumentw, duo demagogii
i przeklestw. Pord caego zgieku uwag przykuwa wpis
mieszkanki orodka. Jako jeden z nielicznych napisany kul-
turalnym jzykiem, jedyny podpisany imieniem i nazwi-
skiem. Autorka, samotna matka, bez problemw z alko-
holem (po prostu przytra si jej splot nieszczliwych
zdarze), wyjania, e wbrew zarzutom nowobogackich
mieszkacw, utyskujcych na konieczno utrzymy-
wania ludzi z marginesu, lokatorzy placwki nie po-
zostaj na garnuszku magistratu. Pac czynsz, a take
podatki, gdy wielu z nich pracuje. W odpowiedzi jedna
z mieszkanek porzdnej czci osiedla napisaa: Jestecie
zwyk swoocz i prdzej czy pniej si was pozbdziemy,
czy to si wam podoba, czy nie.
Bardziej ogldnie wyraa si Leszek Orkisz, prezes
Spdzielni Mieszkaniowej Dom nad Supi ze Supska.
O blokach socjalnych, ktre miay powsta w ssiedztwie
osiedla, mwi: Wiadomo, kto do takich domw idzie, s to
osoby majce problemy nansowe i w ogle rnorakie pro-
blemy. Przecie tam nie bd mieszkay same niewinitka.
Take i w tym przypadku komentarze internetowe a ki-
piay od nienawici. Won z tymi slamsami!!! napisa in-
ternauta Razor.
Niezbite dowody
Bez wzgldu na sedno koniktu, scenariusz wyzwisk oraz
konfabulacji jest zwykle podobny. Do czsto powtarza si
te wtek niezbitych dowodw w postaci nagra lmo-
wych czy zdj, majcych potwierdzi nieobyczajne zacho-
wania mieszkacw placwek pomocowych. W przypadku
orodka przy Pogodnej okoliczni mieszkacy zarzekali si,
e s w posiadaniu obrazw libacji odbywajcych si na je-
go terenie, mimo i elazn zasad wszelkich noclegowni
i orodkw dla bezdomnych jest zakaz spoywania alkoho-
lu. Temat wydaje si wic wprost stworzony dla mediw, je-
li nie tych powanych i opiniotwrczych, to przynajmniej
dla brukowcw. Dziwne wic, e nikt nie przekaza dzien-
nikarzom rzekomo posiadanych przez siebie dowodw, sko-
ro mogyby one uatwi osignicie celu.
Nieco lepiej zrozumiaem problem, gdy zapoznaem
si z sytuacj podobnych orodkw w innych czciach
kraju. Analogiczny konikt ma miejsce na szczeciskim
Stoczynie, gdzie znajduje si schronisko dla bezdomnych
Fenix. Jeden z mieszkacw okolic schroniska zapewnia,
e ma kompromitujce zdjcia jego pensjonariuszki, ktra
pijana pi na awce. Po probie o zdjcie i duszej rozmo-
wie okazuje si, i rzeczywicie posiada zdjcie jakiej ko-
biety, ale na jego podstawie nie mona okreli ani stanu
jej trzewoci, ani stwierdzi nic innego ponad to, e pi.
8y|e nle na molm
podwrku
konntb MtLrc
Czy potrzebne s nowe schroniska dla bezdomnych? A placwki dla dzieci z trudnych rodzin,
hospicja, mieszkania socjalne, orodki dla uciekinierw z krajw ogarnitych wojn? Niemal
kady odpowie: tak. Chyba e tego rodzaju placwka miaaby powsta w pobliu
34
Zreszt sam fotograf nie sprawdzi w aden sposb, czy
sfotografowana kobieta pia alkohol. Kiedy protest czci
zmanipulowanych mieszkacw tra do mediw, dzienni-
karze przyjedali tu po kryjomu z kamerami i aparatami,
chcc nas nakry na imprezach. Ani jeden nie tra na jaki-
kolwiek lad, ktry by potwierdza doniesienia o rzekomym
pijastwie relacjonuje Arkadiusz Oryszewski, kierow-
nik Fenixa, a zarazem prezes stowarzyszenia o tej samej
nazwie.
Kradn, deprawuj i mierdz
Gdy argumenty o naduywaniu alkoholu nie wytrzymuj
konfrontacji z rzeczywistoci, na podordziu s zawsze
inne. Niektrzy mieszkacy Stoczyna widzieli niejedno-
krotnie, jak bezdomni z Fenixa kupuj alkohol nieletnim,
w zamian za odstpienie jego czci. Mowa te o tym, e
niechciani bezdomni s uciliwi dla otoczenia. Chyba ka-
dy spotka kiedy bezdomnego, ktry nie pachnia ra-
mi. Kierownik Fenixa zarzeka si jednak, e jego pod-
opieczni chodz czysto odziani i umyci. Niektrzy nie s
ju w peni sprawni, ale dbaj o siebie nawzajem, pomagaj
sobie w toalecie czy ubraniu si mwi pan Arkadiusz. Po-
dobnie jest w Poznaniu.
Pracowaem kiedy z pensjonariuszami schroniska dla
bezdomnych mczyzn, prowadzonego przez Towarzystwo
Pomocy im. w. Brata Alberta. Na podstawie tego dowiad-
czenia jestem gotw wierzy zapewnieniom kierownikw
obu orodkw. Tych kilkanacie osb, z ktrymi si ze-
tknem, przychodzio punktualnie, byli zawsze czy-
ci i trzewi, w przeciwiestwie do niektrych pracow-
nikw mieszkajcych w normalnych warunkach. Ow-
szem, wielu z nich miao w przeszoci problemy z al-
koholem, jednak kady posiada silne postanowienie
wyjcia na prost, rozpoczcia wszystkiego od nowa
i wszelkie okazje ku temu apali, jak tylko mogli. Na-
wet, gdy zgubiem klucze i znalaz je jeden z bezdomnych
kolegw, spotkaem si ze stanowcz odmow zwyczajowej
w takich okolicznociach butelki wdki.
Broni ciszego kalibru s oskarenia o kradzie. Bez-
domni musieliby by jednak wyjtkowo nieudolnymi zo-
dziejami, skoro cigle mieszkaj w schronisku Dlatego
ten argument duo czciej wykorzystywany jest w kam-
paniach przeciwko lokatorom mieszka socjalnych. Prezes
Orkisz mwi wprost: My tu ju mielimy w latach . s-
siedztwo domw komunalnych. Pamitamy, co tu si dziao,
to byy zdarzenia kryminalne. Twierdzi, e jego protest spo-
wodowany jest zgoszeniem mieszkacw, ktrzy boj si
o swoje mienie. Kilka minut pniej mwi, e bloki komu-
nalne mogyby by, bo to jednak inny poziom kultury,
ale na socjalne zgody nie wyraa.
b n AVTONM, HTTP://WWW.FLICKR.COM/PEOPLE/AVTONM/
35
Forsa ber aIIes
Mieszkacy osiedla Dom nad Supi obawiaj si tak-
e spadku wartoci swoich mieszka. Kady, kto bdzie
chcia sprzeda mieszkanie w naszej spdzielni, od razu b-
dzie mia dobr cen z gowy uwaa prezes Orkisz. Oba-
wy te znajduj potwierdzenie na krakowskich Klinach,
gdzie ceny nieruchomoci znacznie spady po wybudowa-
niu w ssiedztwie blokw socjalnych i komunalnych. Jak
mona wprowadza taki socjal i komunalne w takie osiedle,
my tu wasno mamy dziwi si Barbara Lambor, radna
X dzielnicy.
Podoe nansowe maj take obawy mieszkacw
Jastrzbiej Gry. Przed rokiem dotara do nich plotka o za-
miarach lokalizacji w miecie orodka dla uchodcw. Na-
tychmiast zawizali komitet obywatelski, ktrego celem by-
o niedopuszczenie do powstania placwki. Chocia w rze-
czywistoci nikt nie planowa jej utworzenia, reakcja lokal-
nej spoecznoci bya symptomatyczna. Dziewidziesit
procent z nas zajmuje si turystyk, tj. wynajmem pokoi, ga-
stronomi, prowadzeniem barw [] Jeli uchodcy wystrasz
turystw, o dotychczasowym sposobie zarobkowania bdziemy
mogli zapomnie napisali mieszkacy w licie skierowa-
nym do mediw. W dalszej czci powouj si na ten sam
aspekt, co supszczanie, czyli na problem spadku wartoci
nieruchomoci. Deklaruj, i nie s ksenofobami, oba-
wiaj si tylko utraty dochodw. Jako dogodne miejsce
dla osb, ktre ucieky od koszmaru wojny, wskazuj
zlikwidowany PGR lub poligon.
Podobnie argumentowali mieszkacy warszawskiej
Biaoki, przeciwnicy utworzenia przedszkola. Nie
mam nic przeciwko dzieciom, ale kto by chcia mie takie
ssiedztwo mwi we wrzeniu r. jeden z ssiadw
placwki. Cho ciko w to uwierzy, mieszkacy obawiali
si, e powstanie przedszkola znacznie obniy warto ich
domw. Szczeglnie bulwersujcy jest jednak przypadek
hospicjum na dzkim Julianowie, przy szpitalu im. Jor-
dana. Rwnie tutaj protestujcy mieszkacy obawiaj si
spadku cen nieruchomoci.
Doda naley, e w obu przypadkach mamy do czy-
nienia z zamonymi osiedlami domw jednorodzinnych.
Przedszkole, pki co, funkcjonuje, cho jego los jest nie-
pewny: wczeniej w tym samym miejscu istnia Klub Ma-
lucha, ktry musia zakoczy dziaalno wanie z uwagi
na niech mieszkacw. Batalia o hospicjum wci trwa,
a jego przeciwnicy wymylaj coraz to nowe argumenty.
Przykadowo, nagle zainteresowali si kwestiami ekologicz-
nymi (cho kilka lat temu prosili o usunicie pojemnikw
na surowce wtrne) i zaczli podkrela, e budowa hospi-
cjum oznacza wycicie pewnej liczby drzew oraz zwiksze-
nie ruchu samochodowego.
Najwikszym problemem jest jednak dla mieszkacw
Julianowa widok karawanw i wynoszonych zwok. To ja-
ki absurd. Na oddziaach internistycznych, a taki znajduje si
na terenie szpitala, jest wicej zgonw ni w hospicjach ko-
mentuje dr Iwona Sitarska z dzkiego Caritasu, zaangao-
wana w tworzenie placwki. I dodaje: Z jednej strony ma-
my telewizj czy gry komputerowe pene mierci, z dru-
giej prbujemy przed ni uciec, gdzie j schowa
Przepraszam, czy tu bij?
Niespena rok temu mieszkacy ulicy Paderewskiego w Gli-
wicach zaprotestowali przeciw utworzeniu na parterze ich
blokw mieszka przystosowawczych dla wychowankw
domw dziecka. Modzi lokatorzy mieli si tam uczy sa-
modzielnoci, zanim ostatecznie opuszcz mury placwki
w ktrej zakupy, przygotowywanie posikw czy wikszo
sprztania wykonywane byo przez pracownikw.
Lokalizacji takich mieszka sprzeciwili si ssiedzi. Ar-
gumentowali to poczuciem zagroenia moliwoci wspi-
cia si przez podopiecznych domw dziecka po balkono-
wych barierkach na wysze pitra, w celu dokonania kra-
dziey. adnego skutku nie odnis argument dyrektor pla-
cwki, Ireny Paprockiej, e tylko jeden z podopiecznych
mia jakikolwiek konikt z prawem i w dodatku oczekuje
na przeniesienie do orodka wychowawczego. Na niewiele
Nr unu nc
ruzrcwko
ozrcou, ntr k1o
sv cucne urc
1nkr sqsroz1wo
b a CELINE NADEAU, HTTP://WWW.FLICKR.COM/PEOPLE/CELINET/
36
zday si rwnie zapewnienia magistratu, e w ssiedztwie
innych mieszka przystosowawczych nie dochodzi do ad-
nych incydentw. Potwierdza to pani Irena: Tam, gdzie s
tego typu orodki, dzieci staraj si dobrze zaprezentowa.
Protestujcy przeciwko osiedlom socjalnym bardzo
czsto wyraaj obaw, jakoby miay one stanowi swo-
iste getto. Ma to, niestety, solidne podstawy socjologicz-
ne. Pomimo zapewnie urzdnikw, e do mieszka so-
cjalnych niekoniecznie traa si na reszt ycia, szanse na
wyjcie ze skupiska biedy maj i wykorzystuj nieliczni.
Leszek Orkisz dowodzi, e osoby, ktre maj kopoty nan-
sowe i nie sta ich na normalne mieszkania oraz ktrym
czsto towarzysz inne problemy, maj tendencje do wza-
jemnego nakrcania si w zachowaniach destrukcyjnych.
Przekonuje, e takie osoby naley umieszcza pomidzy
normalnymi mieszkacami wwczas maj szans
wyj na prost. Gdy zbieraem informacje do artyku-
u o mieszkaniach komunalnych i socjalnych (Obywatel
nr ), specjalici, z ktrymi si wwczas spotkaem, byli
podobnego zdania.
Powstaje jednak pytanie, czy mieszkacy osiedla zgo-
dziliby si przyj do swoich blokw po jednej rodzinie
z rnymi problemami. Po czci odpowiedzi udziela sam
prezes Orkisz, ktry mwi, e czeka na mieszkania so-
cjalne dla dwch rodzin, ktre chce eksmitowa. Chwil
pniej wskazuje inn cz miasta jako znakomit loka-
lizacj dla takiego osiedla. Na takie pomysy wadze lo-
kalne si jednak nie godz. Nie moe by mowy o lokowa-
niu uboszych mieszkacw na obrzeach miasta. To byoby
traktowanie osb mniej zamonych jako obywateli drugiej
kategorii, a ponadto wanie to prowadzioby do powstawa-
nia gett mwi Mariusz Smoliski, rzecznik prasowy pre-
zydenta Supska.
Przykadu, e strach przed gettem miewa pewne
podstawy, dostarcza dawny hotel robotniczy przy ul. Kore-
askiej we Wrocawiu. Samorzd zaadaptowa go na lokale
socjalne i umieci w nim osoby po wyrokach sdowych,
alkoholikw, ale i tych, ktrym po prostu powina si no-
ga. Powstaa mieszanka wybuchowa, a do budynku boi si
wchodzi nawet rma ochroniarska, wynajta w celu za-
pewnienia spokoju.
Brak sensu tworzenia skupisk lokatorw z problema-
mi wida te na przykadzie krakowskich Klinw, gdzie
w blokach socjalnych umieszczono wiele osb majcych
wczeniej konikt z prawem, nierzadko recydywistw.
Oni terroryzuj cae osiedle, ca jego porzdn cz. Pr-
buj rzdzi naszymi, porzdnymi ludmi mwi radna
Lambor, a nastpnie wylicza cay wachlarz przestpstw,
czstotliwo popeniania ktrych wzrosa po wzniesieniu
budynkw socjalnych. Zaznacza, e mieszkania socjalne,
rwnie dla byych przestpcw, powinny si znale, jed-
nak w rozproszeniu.
Z zaistniaej sytuacji niezadowolona jest znaczna
cz lokatorw mieszka socjalnych i komunalnych,
ktrzy rwnie cierpi wskutek ssiedztwa osb z mar-
ginesu. Nowy blok, a wyglda jakby mia z lat
mwi o swoim budynku jedna z mieszkanek, proszca
o anonimowo. I kontynuuje: Modzie stoi na klatkach,
pali i pije. Wszystkie zamki w piwnicach s powyrywane. Jeste-
my sterroryzowani. Kiedy zwrciam takim jedenastolatkom
uwag, to wrzucili mi foliwki wypenione wod do mieszka-
nia. Mieszkam z dziesicioletni wnusi, z pocztku ona sa-
ma tu chodzia, ale teraz si boi. Policja nie reaguje.
Inaczej jest na Stoczynie. Wprawdzie oskarano miesz-
kacw Fenixa o agresywne zachowania wobec czonkw
spoecznoci lokalnej, jednak, jak wynika z policyjnych
Wszdzie ludzie dbaj o swo-
je osobiste interesy i dobro wa-
snej rodziny. Niechtnie patrz
wic na takie zmiany w otocze-
niu, ktre zapowiadaj (przynaj-
mniej w ich mniemaniu) pogor-
szenie jakoci ycia. W Polsce s
jednak dodatkowe czynniki, kt-
re skaniaj do wyraania sprze-
ciwu wobec rnych projektw
szeroko rozumianej wadzy.
Po pierwsze, Polacy s w bar-
dzo sabym stopniu zorganizo-
wani, zdecydowana wikszo
nie naley do adnych stowa-
rzysze, organizacji; nie tworzy
wikszych caoci. Dlatego nie
dostrzegamy lub nie cenimy
wysoko dobra wsplnego, szer-
szego ni dobro wasnej rodzi-
ny czy najbliszego ssiedztwa.
Skoro tak, to nie chcemy ponosi
adnych kosztw dla korzyci
obcych nam ludzi czy grup.
Po drugie, kada wadza jest
dla wikszoci Polakw albo r-
dem opresji (rzeczywistych lub
urojonych), albo/i obiektem do
wykorzystania, dojn krow,
z ktrej trzeba prbowa wy-
ssa, co si tylko da. Na og nie
ma dobrej wsppracy midzy
obywatelami i wadz, nie prze-
pywaj szybko wane informacje,
nieznane s plany zabudowy osie-
dli czy miast. Gdy Polak zauwaa,
e jaka wadza czego od niego
potrzebuje, zaczyna myle, jak
na tym zrobi dobry interes.
Po trzecie, mao aktywni spo-
ecznie Polacy nie potra sku-
tecznie artykuowa swoich obaw
i da, ani negocjowa z wadz
swoich roszcze. Czsto czuj
si bezradni, skrzywdzeni, nie-
sprawiedliwie potraktowani, a to
eskaluje ze emocje i protesty.
Prof. dr hab. Krystyna Skaryska
Instytut Psychologii PAN i Szkoa
Wysza Psychologii Spoecznej
Wasne ponad wsplne
37
raportw, nie byo adnego zgoszenia przypadku prze-
mocy w wykonaniu bezdomnych. Zdarzay si nato-
miast sytuacje odwrotne, w tym jeden przypadek ska-
towania na mier bezdomnego przez grup wyrostkw
w pobliu schroniska.
Dogada si z nimi nie idzie
Problemw z przemoc dowiadczaj w Polsce take
uchodcy. Po wystpieniu posa Lecha Koakowskiego
(PiS) z wnioskiem o likwidacj orodka dla uchodcw
w omy, doszo do pobicia dwch Czeczenek. Wpraw-
dzie teza, e to wniosek posa spowodowa przemoc wobec
kobiet, jest zbyt daleko idc, bowiem w aden sposb nie
nawoywa on do takich postaw. Jednak mg mie udzia
w tworzeniu atmosfery oblonej twierdzy, ktra wywo-
aa w kocu reakcj obronn napastnikw.
W orodku przebywaj gwnie Czeczeni i przedsta-
wiciele innych kaukaskich narodw, ktrzy uciekli przed
wojn i represjami politycznymi. Pose w swoim wniosku
powoywa si na kopoty w porozumiewaniu si z miesz-
kacami z uwagi na nieznajomo jzyka polskiego, brak
pracy dla cudzoziemcw w omy, konikty z prawem oraz
na to, e tak maego miasteczka nie sta na utrzymanie
orodka. Poselskiej reakcji nie moe si nadziwi Ewa Pie-
chota, rzecznik prasowy Urzdu ds. Cudzoziemcw: Prze-
cie orodek jest w caoci utrzymywany z budetu centralnego,
a osoby w nim przebywajce s w trakcie rozpatrywania wnio-
sku o azyl oraz aklimatyzacji do naszych warunkw, w tym
nauki jzyka.
Sensacyjnych wieci o duej iloci przestpstw, ktrych
sprawcami mieliby by cudzoziemcy, nie potwierdza om-
yska policja. Zdarzaj si przestpstwa popenione przez
obcokrajowcw, ale w skali miasta to jest promil relacjonu-
je Sawomir Dbrowski, ocer prasowy miejskiej policji.
Trzeba pamita, e s to ludzie, ktrzy wynieli z wojny
traumatyczne przeycia, a teraz znajduj si w zupe-
nie nowym rodowisku, co stanowi dla nich pewien szok
kulturowy. Przenoszenie ich z miejsca na miejsce z pew-
noci im si nie przysuy zauwaa Ewa Piechota.
Inn kwesti jest lokowanie orodkw dla azylan-
tw w maych miejscowociach lub biednych dzielni-
cach, borykajcych si z problemem bezrobocia. Spo-
ecznoci lokalne czuj si zagroone utrat pracy na
rzecz obcych, a w takich warunkach o konikt nie-
trudno. Gdy zaoono podobny orodek w Katowicach,
okoliczni mieszkacy okazywali siln niech wobec ucie-
kinierw. Wskazywano na ich odmienno kulturow,
w tym na to, e Czeczenki wywieszaj pranie w oknach,
co przez tradycyjne lskie rodziny jest uznawane za prze-
jaw baaganiarstwa tylko skd niedawni mieszkacy Kau-
kazu maj o tym wiedzie oraz na to, e ich dzieci haasu-
j, bawic si na dworze.
Haas by take jednym z czynnikw, ktre przeszka-
dzay mieszkacom Biaoki, jeszcze zanim wspomniane
przedszkole rozpoczo dziaalno. Ten argument mona
zrozumie (np. w przypadku osb pracujcych w systemie
zmianowym, ktre pi w godzinach pracy przedszkola),
mao kto jednak uwiadamia sobie, e dziki waciwemu
planowaniu przestrzennemu mona nie dopuszcza do
takich koniktw. Gdyby wczeniej zaplanowano przed-
szkole w miejscu nieco oddalonym od zabudowy miesz-
kalnej, wwczas jego lokalizacja nie stanowiaby proble-
mu. Niestety, w r. prawie wszystkie plany zostay
ustawowo zniesione, by ju nic nie stao na przeszkodzie
inwestowaniu. Biaoka jest modelowym przykadem
chaosu, ktry wynika z takiego (braku) mylenia.
O haasie wspominaj take protestujcy z Julianowa.
Oni jednak inaczej ni mieszkacy Gliwic czy Bia oki
nie martwi si o siebie, lecz o to, e odgosy dochodz-
ce z boiska pobliskiej szkoy bd przeszkadza pensjo-
nariuszom planowanego hospicjum. Tego, przeciwko
ktrego budowie protestuj
8rudna bomba socjaIna
Podobnie jak zaskakujcy jest protest przeciw lokaliza-
cji przedszkola, tak przeraajcy by opr mieszkacw
wsi elazno w woj. dolnolskim wobec planw utworze-
nia orodka dla dzieci z trudnych rodowisk. Chodzio
o stworzenie miejsca, w ktrym umieszczalibymy dzieci do
. roku ycia, pochodzce z rodzin z problemami, na okres
roku. Dzieci miay si oderwa od problemw, z ktrymi
Nr cucruv
1u rn1otoc
b
n

D
A
N
I
E
L
E
,

H
T
T
P
:
/
/
W
W
W
.
F
L
I
C
K
R
.
C
O
M
/
P
E
O
P
L
E
/
M
A
S
T
E
R
P
I
G
A
/
38
stykaj si na co dzie oraz otrzyma opiek terapeutyczn
relacjonuje Jolanta azuga-Koczurowska, prezes stowa-
rzyszenia Monar.
Gdy wie si rozesza, mieszkacy zaprotestowali.
W wypowiedziach prasowych sprzed szeciu lat moemy
przeczyta: Nie chcemy tu patologii, Niech no tylko
przyjad tu ci narkomani itp. Gdy pani Jolanta pojawia
si przed bram zabytkowego paacyku, w ktrym mia
funkcjonowa orodek, zastaa oagowan wie, wozy stra-
ackie i jasny przekaz: wybij sobie z gowy jakikolwiek Monar
w naszej wsi wspomina po latach. I dodaje: Oczywicie nie
wszyscy byli przeciw, wiele osb byo za, podchodzili do nas
mwic, e si nie identykuj z postaw swoich ssiadw,
yczyli powodzenia.
Wrd argumentw przeciw pojawiay si te o wa-
snych problemach. Rodzice obawiali si te, e rozmaite
patologie, z ktrymi miay si boryka trudne dzieci z ca-
ej Polski, przejd na ich wasne pociechy. Wydaje si, e
najtrafniej wczesn atmosfer niepokoju wyrazia siostra
Erna ze Zgromadzenia Sistr Maryi Niepokalanej. Abso-
lutnie si na to nie zgodzimy. Mao to mamy problemw ze
swoimi dziemi? mwia zakonnica jednemu z lokalnych
dziennikw. Po latach nie moe sobie przypomnie wa-
snych sw i wszystkiemu zaprzecza.
Niestety, to nie jedyny przypadek, gdy duchowni
zapomnieli o przykazaniu mioci bliniego. Przed
czterema laty proboszcz Jan Bartkowiak opowiada
si przeciw usytuowaniu placwki Markotu na po-
znaskiej ul. Gwnej, argumentujc, e w tej okolicy
do ju jest patologii. Na identyczny argument powo-
uje si Zygmunt Seran, przewodniczcy Rady Osiedla
Stoczyn: Nie do, e ta dzielnica jest ju patologiczna,
to jeszcze nam si podrzuca jakie kukucze jajo w postaci
orodka dla bezdomnych. Kiedy zauwaam, e bezdom-
ni te gdzie musz mieszka, natychmiast odparowuje:
To ju jest miasta problem.
W Myszkowie (woj. lskie) przeciwko lokalizacji
mieszka socjalnych w dawnej bursie szkolnej zaprote-
stowaa inna grupa, ktr mona by podejrzewa o szer-
sze horyzonty i empati. Tym razem byli to nauczyciele
z ssiadujcej szkoy i czonkowie wsplnoty mieszkaniowej,
w wikszoci pracownicy placwki. Wskazali na rzekome
zagroenie patologiami ze strony tych z socjalu. W licie
do starosty pytaj: Kto o zdrowych zmysach wyle dziecko do
szkoy znajdujcej si w takim otoczeniu? Cay pomys wadz
miasta okrelaj mianem brudnej bomby socjalnej.
Warto rozmawia
Zachowania takie, jak wyej opisane, okrelane s przez
socjologw mianem NIMBY, od angielskiego Not In My
Back Yard (byle nie na moim podwrku). Osoby, ktre
wpisuj si w to zjawisko, deklaruj, e popieraj sam
cel inwestycji, ale sprzeciwiaj si jej lokalizacji na
swoim terenie.
Bardzo czsto takim reakcjom mona zaradzi po-
przez dialog i rzeteln informacj. W rozmowach, jakie
prowadzilimy ze spoecznoci lokaln, cay czas przewija
si wtek tego, e tak wanej decyzji nikt nie skonsultowa
z mieszkacami relacjonuje pani azuga-Koczurowska.
Efektem negocjacji byo referendum, ktre okazao si ko-
rzystne dla Monaru i jego podopiecznych. Protesty na-
tychmiast po plebiscycie znikny, a trzy miesice pniej yli-
my ju w zgodzie z ca wsi cieszy si pani Jolanta. Gdy
orodek Monaru ruszy pen par, okazao si, e pomocy
potrzebuj nie tylko przybysze z rnych stron Polski na
miejscu jest wiele osb ubogich czy z problemem alkoholo-
wym. Niestety, po paru latach PCK, bdcy wacicielem
budynku, wymwi dzieraw i sprzeda paac
Rozmowy nie zawsze jednak udaje si przeprowadzi
z pozytywnym skutkiem. W Gliwicach, pomimo prb
mediacji, nie udao si przekona mieszkacw, e miesz-
kania przystosowawcze nikomu nie sprawi problemw.
Mieszkacy cay czas mwili nie, uzasadniajc: bo nie!.
Nie pomagay nawet pozytywne przykady, rwnie z Gli-
wic mwi ze smutkiem Irena Paprocka. Ostatecznie de-
cyzj administracyjn orodek na Paderewskiego zosta
zatwierdzony. Mieszkacy, z poczuciem przegranej, za-
koczyli protest.
Dialogiem i partnerskim traktowaniem wiele jednak
mona osign. W poowie wrzenia r. Urzd ds.
Cudzoziemcw otwiera orodek dla uchodcw w Biaej
Podlaskiej. Zorganizowalimy wczeniej spotkania informa-
cyjne dla mieszkacw, przy wsppracy ksidza z miejscowej
parai wspomina Piechota. Rwnie przy jego pomocy
zorganizowalimy otwarcie orodka. Przyszo okoo trzystu
osb. W czasie, gdy czeczeskie dzieci taczyy, widownia
klaskaa do rytmu dodaje pani Ewa. Za kadym razem,
gdy otwierany jest nowy orodek, naley zaczyna w ten sposb.
Midzy nami s due rnice kulturowe i Polakom naley po-
kaza, e jestemy takimi samymi ludmi, e musielimy ucie-
ka z kraju, e teraz tu prosimy o gocin, e chcemy si inte-
growa i y w pokoju. To zapobiega sytuacjom, kiedy ludzie
mwi: nie, bo nie dzieli si swoimi dowiadczeniami
Malika Abdoulvakhabova, wiceprezes Fundacji Ocalenie,
czeczeska azylantka w Polsce.
Efekt takiego podejcia najlepiej wida w Dbrowie
Grniczej, gdzie po warsztatach Fundacji w szkoach, do
ktrych uczszczaj dzieci uchodcw, wrogo do obco-
krajowcw znikna. Kiedy dzieciom wytumaczyli-
my, w jakiej jestemy sytuacji, dlaczego znalelimy si
w Polsce, kiedy troch o sobie opowiedzielimy, to nasto-
latki, ktre byy wobec nas wrogo nastawione, przycho-
dziy i pytay, jak nam mog pomc, twierdziy, e chc
dziaa na rzecz uchodcw wskazuje praktyczne skutki
dziaa pani Malika.
Konrad Malec
Wsppraca Liliana Milewska, Agata Bartnicka
39
Przystawka miejsce i skala
maj znaczenie
W tym roku najpierw go nie byo i ziemia pkaa od su-
szy, a potem zaszala w przypadkowy sposb, zatapiajc
kilka dystryktw w rodkowych Indiach i pozbawiajc
setki tysicy osb dachu nad gow oraz zbiorw. Ludzie
mwi, e od jakich - lat monsun jest coraz bardziej
nieprzewidywalny.
Jest pocztek padziernika, prognozy zdaj si po-
twierdza, e monsun ju odchodzi, wic wsiadamy z moj
dziewczyn do autobusu i jedziemy w okolice Mysore na
poudniu Subkontynentu. W maym miasteczku, ktre
jest naszym celem, widz ciarwki wypenione po brzegi
bia wat. Za jaki czas tra ona m.in. do Polski, w for-
mie koszulek i spodni Indie stay si w ostatnich latach
gwnym producentem baweny na wiecie. To, co widz,
to bawena Bt, genetycznie zmodykowana odmiana pro-
dukujca substancj zabijajc insekty. Stanowi ona intelek-
tualn wasno Monsanto, korporacji kontrolujcej obec-
nie wikszo patentw na GMO.
Naszym celem jest jednak grupa rolnikw uprawia-
jcych bawen w sposb przyjazny dla rodowiska. Od-
wiedzamy w cigu dnia kilka gospodarstw, ktre niedaw-
no przeszy z Bt na ekologiczny sposb uprawy. Ich pola
maj zazwyczaj nie wicej ni hektar powierzchni. Wszy-
scy, z ktrymi rozmawiamy, s autentycznie zadowoleni
z przejcia na eko. Podstawowy powd jest bardzo pro-
sty pomimo tego, e czasem osigaj nisze zbiory, nie
pac za nawozy sztuczne i pestycydy. Ich zysk jest wic
zazwyczaj wikszy, a co jeszcze waniejsze, nie grozi im
najgorsza zmora wsi w Indiach ptla dugw, ktr na-
krca potrzeba zakupu nowych nasion i pestycydw. Owo
zaduenie jest gwnym powodem samobjstw tysicy
rolnikw rocznie. Gdy pierwszy raz usyszaem t liczb,
byem przekonany, e to jaka pomyka, e chodzi przynaj-
mniej o jedno zero mniej. By moe z powodu skutecz-
noci, a by moe z powodu indyjskiej skonnoci do
symboliki, rolnicy odbieraj sobie ycie pijc to, co jest
gwn przyczyn ich problemw pestycydy.
Po zadaniu wszystkich pyta zazwyczaj sami stajemy
si obiektem przesuchania. Co uprawia si w waszym kra-
ju? Naprawd nie macie w ogle baweny? Skd macie na-
siona? Jak przechowujecie swoje zbiory? I tak dalej. Nie jest
to moja pierwsza wizyta na indyjskiej wsi, wic tym razem
jestem lepiej przygotowany i nie wychodz ju na komplet-
nego ignoranta, ale pomimo to plcz si w zeznaniach.
Ogarnia mnie wtpliwo jak wytumaczy polsko-unij-
ny system dotacji i subsydiw rolnikowi, w ktrego wsi nie
ma traktora, gdzie kobiety zbierajce bawen dostaj do-
lara za dzie pracy i nikt nie sysza o ubezpieczeniach na
wypadek katastrofy czy choroby. Na wikszoci terytorium
Indii rolnik nawet nie wyglda jak rolnik taki, jakiego
znamy z Polski. Jest bardzo szczupy, bosy i jeli tylko jest
pewien, e zdoa wyywi rodzin umiecha si delikatnie
i obdarowuje ci tym, co ma.
Azja bya jednym z rejonw wiata, gdzie z wielk pom-
p wprowadzono Zielon Rewolucj. Bya to faktycznie
rewolucja, cho jej zielono nie miaa nic wsplnego ani
z ekologi, ani z jakoci ywnoci, a jedynie z industria-
lizacj rolnictwa. Jej gwnymi elementami byy nowe na-
siona hybrydy, ktrych nie mona oszczdza na kolejny
zasiew, lecz trzeba kupowa od producenta, sztuczne nawo-
zy zawierajce azot, fosfor i potas, a take pestycydy, ktre
miay chroni przed szkodnikami. System zadziaa od lat
. XX zbiory poszy w gr. Jednake, zgodnie z tym, co
przewidywali tacy ludzie, jak sir Albert Howard pionier
rolnictwa ekologicznego, ktrego podwaliny stworzy prze-
bywajc wanie w Indiach produkcja w penym chemii
rolnictwie przemysowym odbywa si na kredyt, a w kre-
dyt jest znacznie bardziej realny ni wszystkie dugi syste-
mu nansowego. Zielona Rewolucja w szybkim tempie wy-
niszczya dobr kondycj gleby i rnorodno biologiczn,
Uprawa godnych
l otyych
Mtcr| Muskt1
Jeste tym, co jesz skd zatem bierze si
to, co jemy, od czego zaley i co z nami robi?
MARK, HTTP://WWW.FLICKR.COM/PEOPLE/MLSTEL/
40
bdce podstaw przetrwania jakiejkolwiek uprawy roli.
I dzi nawet rzdy nie mog ju ukry tego, e plony prze-
stay rosn, a coraz wicej obszarw zaczyna by niezdat-
nych dla rolnictwa.
Z tego, co sysz i widz, przynajmniej w Indiach
wikszo godujcych mieszka na terenach rolni-
czych. Ludzi yjcych z ziemi jest w tym kraju mln,
w Chinach mln. I tylko niewielka cz uprawia
j ekologicznie.
Danie gwne
Quiz co wsplnego maj ze sob:
a) wzrastajca liczba chorych i pczniejce budety
ochrony zdrowia
b) zmiany klimatu i niezaleno energetyczna
c) bezpieczestwo narodowe
Podpowied od przyjaciela nigdy nie syszae na ten
temat debaty politykw gwnych ugrupowa politycznych
w Polsce. W innych krajach jest podobnie.
Prawidowa odpowied: ywno.
Nie tylko w Polsce przedmiotem ostrych sporw s
takie kwestie, jak cena cukru, mleka albo ywca. Przed-
miotem medialnego szumu s te nowe odkrycia die-
tetyki, ktre co rok albo dwa donosz o tym, co powin-
nimy je, a czego ju nie. Od czasu do czasu pojawia
si panika przy okazji grypy wiskiej czy ptasiej albo
choroby wciekych krw. Przy czym do savoir-vivreu
politykw i komentatorw naley unikanie czenia
wszystkich tych rzeczy. Musimy produkowa wicej,
eby zlikwidowa gd, a najskuteczniejsz drog do tego
celu jest podniesienie wydajnoci (czytaj: monokultura)
i dostp do rynkw (czytaj: zniesienie barier dla handlu
ywnoci). Amen.
No wic zamy najpierw, e zasiej t monokultur
Oznacza to, e decyduj si na upraw jednego typu (tylko
bawena albo tylko pszenica, rok po roku), przez co szybko
wyjaawiam gleb. eby nadal rodzia w takich warunkach,
musz stosowa sztuczny nawz, co wymaga ogromnych
iloci gazu, ropy albo jak w Chinach wgla. Moja mo-
nokultura opiera si na nasionach, ktre oprcz sztucznego
nawozu wymagaj wielkich iloci wody, ktrej poziom si
obnia, a do ktrej pompowania rwnie potrzeba energii.
Jedzenie, ktre traa do naszego odka, jest rwnie coraz
bardziej przetworzone, a kade stadium tego procesu ozna-
cza wicej transportu i wicej zuytej energii.
Na jedn kalori, ktr pobieramy z poywienia
pochodzcego z przemysowego rolnictwa, przypada
dzi rednio kalorii z paliw kopalnych. Nigdy wcze-
niej produkcja ywnoci nie bya bardziej marnotraw-
na i nigdy wczeniej nie bya w istocie zakadnikiem prze-
mysu wydobycia paliw kopalnych. Kiedy wchodzisz do
supermarketu czy McDonalda, to cho tego nie widzisz
jedzc posiek, jednoczenie konsumujesz rop oraz pro-
dukujesz chmur gazw cieplarnianych. Chmura ta jest
zdecydowanie wiksza, gdy zamiast przemysowego vege
twoja dieta jest przemysowo-misna w tym przypadku
kotlet wacy g jest po prostu wielokrotnoci tej wagi,
wyraon w przemysowej soi czy kukurydzy. Plus hormon
wzrostu i antybiotyki na okras.
Ale w kocu owo co, majce ywno jedynie w na-
zwie, przechodzi przez mj przewd pokarmowy. Ocenia-
jc dzisiejsze jedzenie po reklamach, powinnimy po je-
go spoyciu by zdrowi jak Spartan. Dlaczego wic
amerykaskie dane pokazuj, e pomimo postpu me-
dycyny pokolenie przychodzce teraz na wiat bdzie
miao prawdopodobnie krtsze ycie ni ich rodzice?
Dlaczego wedug polskich danych nadwaga (umiarkowa-
na otyo) wystpuje u - dorosych i ok. dzie-
ci, za otyo znaczna u - populacji dorosych i ok.
dzieci? Gwnym rdem nadwagi i chorb, jakie ona
za sob pociga (od cukrzycy do chorb ukadu krenia)
nie jest dzi ilo jedzenia, lecz to, co jemy, oraz siedzcy
tryb ycia. Im produkt bardziej przetworzony im mniej
przypomina jedzenie, jakie mgby znale w przepisach
FOT. MACIEJ MUSKAT
41
prababci tym bardziej jest bezwartociowy, a czasami za-
bjczy w powolny sposb. Ale naprawd istotn dla zdrowia
informacj jest to, e z powodu hodowli i upraw nasta-
wionych na odmiany gwarantujce szybki wzrost, na-
wet nieprzetworzona ywno zawiera dzi mniej skad-
nikw odywczych ni ta sama ywno przed kilkoma
dekadami. Inaczej mwic, eby zaspokoi zapotrzebo-
wanie ciaa na mineray (jak cynk czy elazo) musisz
zje wicej chleba, jabek czy nabiau ni wystarczao
twoim rodzicom. Informacja ta wywoaa w przemyle
spoywczym prawdziwy entuzjazm
Dzisiejsza dieta mieszkaca globalnej wioski, niezale-
nie od tego, czy mieszka w odzi, czy w Bombaju, skada si
w o-oo z czterech gatunkw soi, kukurydzy, pszenicy
i ryu. Dotyczy to rwnie misoercw zwierzta ho-
dowlane jedz pasz, na ktr skada si soja albo kukury-
dza. Roliny te znajduj si pod rn postaci w wikszoci
produktw na sklepowych pkach. Tymczasem historia
rodzaju ludzkiego zawiadcza, e na przestrzeni naszego
rozwoju konsumowalimy niemal 8o tysicy jadalnych ga-
tunkw, z czego tysice znajdoway si w szerokim uyciu.
Dlaczego powinnimy si tym przejmowa? Poniewa jeste-
my wszystkoercami. Nie oznacza to, e moemy czy po-
winnimy zje kady syf, ktry zostanie adnie opakowany.
Oznacza, e potrzebujemy od o do 1oo rnych zwizkw
i pierwiastkw, aby utrzyma nasze zdrowie w normie.
Wracajc do mojej monokultury jej uprawa stanowi
odpowiednik wielkiego bankietu dla insektw, ktre wy-
ewoluoway wanie po to, eby posila si na moim morzu
soi, kukurydzy, jabek albo saaty. Co robi? Wielokrotne
prysznice z pestycydw czsto mona ich znale wicej
ni pi na jednym owocu. Pestycydy mona posegregowa
na wiele sposobw, ale ja najbardziej lubi podzia na rako-
twrcze, uszkadzajce system nerwowy, system rozrodczy,
system hormonalny. Istniej substancje suce do zwalcza-
nia chwastw, ktre nawet w minimalnym steniu potra
zmieni samce ab w hermafrodytw.
Oprcz tych, co jedz, musz by te ci, ktrzy pro-
dukuj, albo raczej obsikuj pestycydami. W supermar-
kecie, gdzie wikszo z nas spotyka swoje jedzenie, ich nie
wida. Ale na indyjskich albo afrykaskich polach cz-
sto mona zobaczy bosych ludzi brodzcych z kanistrami
na plecach, bez adnych strojw czy masek ochronnych.
W Pendabie, gdzie zacza si Zielona Rewolucja w In-
diach i gdzie zapucia najsilniejsze korzenie, mona
usysze o Cancer Train pocigu przewocym raz
w tygodniu pacjentw chorych na raka z rejonu produk-
cji ywnoci do miasta, gdzie znajduje si odpowiedni
szpital. W tak zwanym cywilizowanym wiecie pola opry-
skuje si z samolotw, ale i tak odsetek chorych na raka jest
duo wyszy w rejonach oprysku.
Obsikana ywno traa nastpnie do fabryk przetwr-
czych, ktrych rozmiary rosn wszdzie, rwnie w Polsce.
Tommy Tompson, jeden z niedawnych amerykaskich
ministrw zdrowia, stwierdzi, e jedn z najwikszych
niespodzianek podczas jego kadencji byo to, e nikt nie za-
atakowa produkcji ywnoci, cho to byoby takie atwe.
Jedna fabryka hamburgerw moe wypluwa o-o mln
sztuk tygodniowo. Jeli kto chciaby uy terroru do osi-
gnicia jakichkolwiek celw, to skaenie scentralizowanej
produkcji ywnoci jest znacznie skuteczniejsze ni atak
bombowy lub detonacja samolotu.
Tania ywno jest tak naprawd cholernie droga. Dzi-
siejsza polityka rolna stanowi w istocie system subsydiw
dla wielkich farm, ktre zuywaj najwicej paliw, wody
i chemii, emituj najwicej gazw cieplarnianych, uprawia-
j te rzeczy, ktre najbardziej przyczyniaj si do otyoci
i wypychaj ludzi z terenw rolniczych do miast.
Deser dwa wnioski, dwa modele
Kilka miesicy temu odwiedziem w Rzymie siedzib FAO
wiatowej Organizacji ds. Wyywienia i Rolnictwa. Pami-
tam, i wychodzc z tego wielkiego budynku mylaem
o tym, e przynajmniej od lat oo. FAO oraz wielu przywd-
cw pastw obiecywao uporanie si z godem w cigu de-
kady, dwch, do koca milenium, do :o1 roku Gw-
nym rozwizaniem miao by zawsze to samo: wiksza
produkcja, ktra faktycznie si powikszaa. Pomimo
tego, wedug danych FAO, na skutek kryzysu ywno-
ciowego w latach -, liczba ludzi cierpicych z po-
wodu godu i niedoywienia wzrosa w r. do mi-
liarda. W tym samym czasie:
zysk trzech czoowych korporacji kontrolujcych
,o handlu zboami (Cargill, ADM, Bunge) wzrs
o 1o,
zysk trzech czoowych korporacji produkujcych
nasiona i pestycydy (Monsanto, Syngenta, DuPont)
wzrs o ,1,
zysk trzech czoowych producentw nawozw sztucz-
nych (Potash, Mosaic i Yara) wzrs o 1,.
Liczba osb cierpicych na otyo wynosi blisko mi-
liard w skali globu. Jakie wnioski?
Jeli wzi pod uwag wypowiedzi FAO, Banku wiato-
wego oraz dzisiejszych przywdcw, wnioskiem jest oczy-
wicie nowe technologie i wiksza produkcja. Innym
sowy, dalsze stawianie na GMO (dla ktrych nie ma alter-
natywy). A take na eksport przemysowego modelu rol-
nictwa do kolejnych zaktkw wiata, tym razem do Afryki,
gdzie prym wiod obecnie Chiny, ktre kupuj ziemi pod
upraw nie tylko w celu wytwarzania ywnoci dla Spoe-
czestwa Harmonii, ale take produkcji biopaliw dla jego
szybko rosncej grupy posiadaczy samochodw. A liczba
godnych ronie wraz z liczb tych, ktrzy co roku wypy-
chani s z rolnictwa do szybko rozrastajcych si slumsw.
Wraz z ni ronie potencja wybuchu liczne protesty na uli-
cach wielu miast wiata w :oo8 r., gdy ceny podstawowych
produktw ywnociowych wzrosy o kilkadziesit procent,
byy jedynie przymiark, rozgrzewk. Albert Einstein zde-
niowa kiedy szalestwo jako robienie wci tego sa-
mego i oczekiwanie innych rezultatw.
42
S jednak tacy, ktrzy wycignli inne wnioski
Tego dnia, kiedy odwiedzaem rolnikw uprawiaj-
cych bawen, traem te do miejsca, gdzie dwoje sza-
lonych ludzi wciela w ycie nowe podejcie do rolnictwa
w tym regionie. To miejsce jest inne. Otoczone rzek i wy-
sokimi, poronitymi dungl wzgrzami, po ktrych bu-
szuj sonie. Pracujcy tu ludzie poruszaj si jakby wolniej.
Szukajc gospodarzy, widz jakie konstrukcje, ktrych
zastosowanie mog tylko zgadywa; wida te wicej pro-
stych maszyn, ktre wiadcz o tym, e przetwrstwo duej
czci zbiorw odbywa si na miejscu. W kocu na jednym
z maych pl widz wiksz grupk pracujcych osb. Kto
odrywa si od pracy i ju za chwil stoi przede mn obu-
ta w kalosze, szczupa i dziwnie pikna kobieta, ktra ja-
ko nie wyglda na Hindusk. Pynnym angielskim mwi:
Czym mog suy?
Dwadziecia kilka lat temu Vivek i Julie, oboje po lat,
dobrze wyksztaceni, ona p-Amerykanka, zdecydowali si
wybra kawaek ziemi i uczyni go swoim domem. Pomimo
tego, e ojciec Julie pracowa w FAO, adne z nich nie miao
praktycznej wiedzy rolniczej. Ale byli odwani i mieli marze-
nie. Cho Indie byy wanie u szczytu Zielonej Rewolucji, ta
dwjka uwierzya, e ziemia moe da im tyle samo albo wi-
cej bez nawozw sztucznych i pestycydw. W cigu lat na-
uczyli si, e oszczdno i dzielenie si nasionami, opty-
malne wykorzystanie odpadw zwierzcych i rolinnych,
dbanie o zdrow wspzaleno pomidzy zwierztami
a gleb, oraz przechowywanie ywnoci na ma ska-
l stanowi fundament silnej wsplnoty. Dzi na swoich
hektarach produkuj wasn energi, uprawiaj ponad
gatunkw rolin, przetwarzaj je i zaopatruj w ywno po-
nad rodzin w Mysore i innych miastach.
Soce powoli zaczyna schodzi w d i sczymy herba-
t, kiedy docza do nas Vivek. W sile wieku, z niespotyka-
n w tej czci Indii gst brod, kolczykiem w uchu i by-
skajcymi oczyma kojarzy mi si z Zeusem. Przed chwi-
l pakowa na przyczep proso, a teraz tumaczy, e cho
nadwyka ywnoci jest statystycznie przyjemn rzecz,
poziom bezpieczestwa ywnociowego na indyjskiej
wsi jest mniejszy ni kiedykolwiek wczeniej, a rolnicy
coraz bardziej trac moliwo przetrwania w wolno-
rynkowym wiecie. Pytam go o reform subsydiw na
nawozy sztuczne, ktre stanowiy najwiksz pozycj w in-
dyjskim budecie w ubiegym roku. Nie bardzo wierzy w jej
powodzenie jego dowiadczenie potwierdza, e rzdy, na-
wet majc dobre intencje, nie maj woli i determinacji, aby
dokona prawdziwej zmiany.
Razem z Julie zaczli dziaa przeciwko GMO ju
w poowie lat ., organizowali seminaria i akcje, tymcza-
sem rzd siedzia okrakiem na pocie, a w kocu dopuci
uprawy zmodykowanej baweny. Dziki agresywnej re-
klamie, zmodykowana odmiana zdominowaa indyjskie
pola, wic aby unikn genetycznego zanieczyszczenia swo-
ich zbiorw Julie i Vivek cakowicie porzucili komercyj-
n upraw baweny. Na maym kawaku ziemi uprawiaj
lokalne odmiany, eby jak mwi ziarno yo, eby
przetrwao. Bt to prymitywna technologia, cho uchodzi za
zaawansowan. Natura sobie z ni poradzi poprzez bardziej
odporne insekty czy co innego, tak jak robia to wczeniej. Nie
wiem, czy to si stanie za , czy za lat, ale kiedy to si stanie,
wszyscy bd szuka odmian, ktra nie maj nic wsplnego
z GMO i ktre najlepiej pasuj do tego klimatu i do tej gleby
mwi Vivek. W r. naukowcw opublikowao
pod egid ONZ najbardziej przekrojowy raport na te-
mat stanu rolnictwa i jego przyszoci. Wikszo rz-
dw i mediw nie powicia mu adnej uwagi. Te
stron mwi o tym, e ratunek ley nie w GMO, lecz
w czym podobnym do tego, co widz w tym maym
indyjskim gospodarstwie.
Julie przedstawia nam najstarszego syna. Przystojny
i te nie wyglda zbyt indyjsko w kapeluszu z szerokim
rondem. Rozmawiam z nim krtko i dowiaduj si, e ja-
ki czas temu, majc lat , opuci rodzinne gospodarstwo,
aby pozna tajniki rolnictwa biodynamicznego. Te niezna-
ne mi konstrukcje to wanie lady jego pracy, wprowa-
dzajcej jeszcze bardziej ekologiczny model uprawy ziemi.
Pytam, gdzie studiuje, a moje pytanie wywouje gromki
miech caej rodziny. Julie tumaczy mi, e ani on, ani je-
go brat nigdy nie chodzili do adnej szkoy ich edukacja
to ta ziemia, rodzice, ich znajomi, okoliczni mieszkacy,
ksiki i Internet.
Rozmawiamy jeszcze troch o nowych projektach,
pczkujcych w rnych miejscach Indii i Ziemi o rolnic-
twie miejskim (w ramach ktrego uprawiane s nieuytki
w ekologiczny, ale jednoczenie wyjtkowo efektywny spo-
sb); o rolnictwie wspieranym przez spoeczno gdzie
my, konsumenci, kupujemy na pocztku sezonu udzia
w zbiorach rolnika, dajc mu pewno utrzymania i uzy-
skujc w zamian ywno ze znanego i bezpiecznego rda;
o sukcesach w omijaniu porednikw i dostarczaniu yw-
noci bezporednio do konsumenta, ktry ma dziki temu
szans dowiedzie si wicej o tym, skd pochodz jego
jajka czy pomidory i moe ucisn rk, ktra go karmi;
o posikach szkolnych i tych miejscach, gdzie dzieci maj
szans zobaczy swoje jedzenie nie tylko w przetworzonej
i szczelnie zapakowanej formie, ale czerpi rado z brania
udziau w uprawie warzyw czy owocw.
Kiedy przedzieram si jeepem do asfaltu, dopadaj
mnie dwie myli. Pierwsza e nadal zadziwia mnie to,
jak wielu wyksztaconych ludzi bez mrugnicia okiem
wyda pienidze na nowy modelu samochodu, telewizo-
ra czy komputera, ale krzyczy drogie!, gdy kto pro-
ponuje im dobr ywno, od ktrej zaley zdrowie ich
samych, ich dzieci, ich rodowiska. Druga e wiem ju,
gdzie chciabym si znale, gdy ten sztucznie rozdty twr,
zwany globaln gospodark, ostatecznie wjedzie na rwni
pochy, cignc za sob to nakrcane pustymi kaloriami
globalne agropolis.
Maciej Muskat
43
Dziennikarze brytyjskiego Guardiana stawiaj pytanie:
Dlaczego kupujemy mieci zamiast ywnoci? Kto nas do te-
go zmusza? Supermarkety i koncerny ywnociowe zarzekaj
si, e nigdy przedtem nie mielimy takiego wyboru, jak teraz.
Jednak my mamy problem z tym wyborem nasze zmysy
z premedytacj oszukuje si w procesie produkcji i pakowania
ywnoci. [] Genialne motto globalnego kapitalizmu brzmi:
Nie o to chodzi, by da konsumentowi to, czego chce. Trzeba
tylko konsumenta przekona, by chcia wanie tego, co my
mamy na zbyciu. Dla zilustrowania tego problemu, dzien-
nikarka Guardiana, Felicity Lawrence, wybraa przypa-
dek obecnej rwnie w Polsce ponadnarodowej korpo-
racji Cargill.
Imperium Elewatorw w natarciu
Cargill jest najwiksz prywatn (tj. nie notowan na gie-
dzie) korporacj w USA w r. obroty rmy wyniosy
miliardw dolarw. Jest take gigantem globalnym
prowadzi przedsiwzi w krajach.
Jak wynika z zezna jej przedstawicieli w Senacie
USA, rma kontroluje wiatowego obrotu zboem,
w tym znaczn cz amerykaskiego eksportu: i
kukurydzy, jedn trzeci soi oraz ok. io pszenicy. Jest
najwikszym wiatowym przetwrc soi, rzepaku i ziar-
na kakaowego oraz drugim co do wielkoci przetwrc
misa i producentem mki w Stanach Zjednoczonych.
Jest wreszcie drugim co do wielkoci wiatowym pro-
ducentem pasz, ktre wytwarza w r;8 fabrykach w i
krajach, w tym w Polsce.
Korporacja zajmuje si take upraw wasnych odmian
rolin, ktrymi pniej obraca na caym wiecie, uywa-
jc swego imperium elewatorw, terminali zaadunkowych,
pocigw, barek rzecznych, a nawet statkw oceanicznych
o cznym tonau ton. Uywa wasnych satelitw
do prognozowania, gdzie na wiecie wystpi susza, a gdzie
klska urodzaju. Jako rma prywatna nie ma obowizku
publikowa danych o swoim udziale w rynku i skwapliwie
z tego korzysta. Jej pozycja w przetwrstwie i na rynku hur-
towym ywnoci jest jednak tak niewiarygodnie silna, e
pozwala nawet wpywa na ceny gotowych produktw.
Zarwno w poywieniu dla kota, jak i w soiczkach z je-
dzeniem dla maych dzieci znajdziemy skadniki pochodzce
z kilku mocno subsydiowanych produktw: soi, rzepaku, ole-
ju palmowego, kukurydzy, cukru i ryu pisze F. Lawrence
w ksice Eat Your Heart Out: Why the Food Business
is Bad for the Planet and Your Health (Poerajc wasne
serce: O tym, dlaczego przemys spoywczy szkodzi na-
szej planecie i naszemu zdrowiu). Wedug niej, wikszo
z nas codziennie spoywa produkty Cargilla, cho ni-
gdy nawet nie syszelimy o tej korporacji. Podobnie
dziaaj ADM, Bunge i francuska grupa Louis Drey-
fus. W czwrk kontroluj wiatowy handel i przetwr-
stwo podstawowych produktw rolnych, uywanych
w przemysowym wytwarzaniu ywnoci. W rezultacie
jestemy karmieni homogeniczn ywnoci z tamy
produkcyjnej, ktr buduje si wszdzie z kilku tych sa-
mych, podstawowych skadnikw, jak z klockw. Naj-
czciej pochodz one z nadwyek produkcji rolnej w USA,
Cargl||
sam sl wyywl
Mtnrk knvbt
Wikszo ludzi uwaa zapewne e to, co znajduje si na naszym talerzu, stanowi efekt wia-
domego wyboru. To bd. W wiecie gigantycznych, wspieranych przez rzdy ponadnarodo-
wych koncernw produkcji ywnoci, w krlestwie sieci hipermarketw, do ktrych dostpu
nie maj tradycyjni, polscy producenci konsument ma niewiele do powiedzenia. Jest to
wiat, gdzie uywa si sw: dominacja rynkowa, wrogie przejcie, dumping, target,
ktre zastpiy takie, jak np. dobre imi producenta.
44
a take w Ameryce Poudniowej, gdzie na tysicach hekta-
rw ronie soja Cargill, ADM i Bunge nansuj ` pro-
dukcji tej roliny w Brazylii, ktrej zbiory eksportuj do
Europy.
W 1,,8 r. Cargill zawiza joint venture z potentatem
w dziedzinie biotechnologii rolniczej, rm Monsanto, by
wsplnie dziaa na rynku modykowanej genetycznie
ywnoci i pasz.
Skd si bior giganci?
Szczeglnie dobre czasy dla Cargilla przyszy na pocztku
lat oo., gdy koncern zacz sprzedawa due iloci amery-
kaskiego zboa krajom bloku wschodniego. Gwatownie
wzrastajce zyski rma lokowaa nie tylko na rynku zbo-
owym, ale take np. w hutnictwie (w tej brany dziaajc
jako North Star). Wanym rdem jej dochodw stay si
take rodki publiczne.
Anne Kanten, reprezentujca administracj roln sta-
nu Minnesota, oskarya Cargilla o wykorzystywanie za-
pisw Federalnej Ustawy Rolnej z 1,8 r. do zwielokrot-
niania zyskw. Ustawa ta utrzymywaa ceny skupu ziarna
na niskim poziomie, jednoczenie gwarantujc wysokie
dopaty do jego eksportu. Kanten powiedziaa: Ustawa ta
bya przygotowana przez handlujcych ziarnem dla realiza-
cji ich potrzeb, dajc im moliwo zwikszania zyskw kosz-
tem producentw. Obecna polityka rolna zabiera pienidze
z kieszeni farmerw, ze spoecznoci wiejskich i przekazuje je
na konta bankowe wielkich korporacji. Co wicej, jak pisze
F. Lawrence, dziki ogromnym amerykaskim subsydiom
eksportowym (1o mld dol. w latach 1,,-:oo), rmy ta-
kie jak Cargill mogy sprzedawa zboa i roliny oleiste po-
niej kosztw produkcji, rujnujc rolnikw w wielu krajach
wiata, niczym kompanie handlowe epoki kolonialnej.
To wanie postpujca globalizacja umoliwia
Cargillowi tak dynamiczny rozwj. Firma ta jest jed-
nym z gwnych graczy w wiatowych negocjacjach
dotyczcych tzw. wolnego handlu, ktrych celem jest
zlikwidowanie barier chronicych niezaleno yw-
nociow wikszoci krajw wiata. Koncern ten utrzy-
muje, e to wanie liberalizacja zwiksza bezpieczestwo
ywnociowe na poziomie lokalnym, lecz w rzeczywistoci
stanowi ona jedynie szans na kolejne zyski dla molochw.
Zamyka bowiem rynki zbytu dla gospodarstw rodzinnych,
wspiera rolnictwo uprzemysowione, zmusza rolnikw do
uprawiania monokultur, stosowania coraz wikszych dawek
rodkw chemicznych, uywania jedynie nasion (take mo-
dykowanych genetycznie) wielkich koncernw i zrzuca na
ich rodziny skutki nadprodukcji i okresowych spadkw cen
na rynku wiatowym.
Wedug Dana Morgana, autora ksiki Te Mer-
chants of Grain (Handlarze ziarnem), globalizacja jest
dla Cargilla take szans na unikanie podatkw wik-
szo dochodw rma ma przepuszcza przez swoj ga
nansow, zarejestrowan w raju podatkowym, Panamie.
Gdy Cargill sprzedaje adunek kukurydzy holenderskiemu
producentowi pasz, ziarno jest transportowane w d Mis-
sisipi, adowane na statek w Baton Rouge i wysyane do
Rotterdamu. Na papierze jednak trasa jest o wiele bardziej
skomplikowana Cargill najpierw sprzedaje ziarno rmie
Tradax International w Panamie, ktra wynajmuje Tra-
dax w Genewie jako porednika. Tradax Genewa moe te-
raz zaaranowa sprzeda dla rmy holenderskiej poprzez
sw li Tradax Holandia. Niemal wszystkie zyski bd
wtedy zaksigowane po stronie Tradax Panama, paccej
najnisze podatki.
Firma potra zarabia take na nieszczciach. We-
dug organizacji Food and Water Watch: Cargill odnis
wielkie korzyci z kryzysu ywnociowego w r.: jego rekor-
dowe zyski zwizane byy z wysokimi cenami zb i nawozw.
Jak stwierdzi Greg Page, szef rmy: W takich warunkach
Cargill mia moliwo zarobienia wikszej iloci pienidzy
i myl, e powinnimy mwi o tym otwarcie. Wysokie ceny
doprowadziy wtedy milionw ludzi do godu lub powa-
nego niedoywienia
Obrotowe drzwi do sukcesu
Cargill od swoich pocztkw w XIX w. rozwin bardzo
zaye stosunki z rzdem USA. Dziki temu systematycz-
nie reprezentowa on interesy owej rmy, np. podczas ne-
gocjacji midzynarodowych na temat handlu. Cargill za-
trudnia byych urzdnikw pastwowych, a stanowi-
ska rzdowe obsadzano ex-pracownikami tej korporacji,
b n MARIO KLINGEMANN, HTTP://WWW.FLICKR.COM/PEOPLE/QUASIMONDO/
45
co nazwano technik drzwi obrotowych. Dawni pra-
cownicy rmy przenosili si z jednej agendy rzdowej do
drugiej tak czsto, e jeden z urzdnikw pastwowych
podczas dochodzenia w tej sprawie zapyta, czy nie jest to
rodzaj strukturalnej korupcji.
Przykadem tego mechanizmu moe by ex-wiceprezes
Cargilla, William Pearce, ktry otrzyma posad w admi-
nistracji Richarda Nixona w randze ambasadora. W 1,;: r.
by jednym z autorw raportu Prezydenckiej Komisji Han-
dlu Midzynarodowego, ktry rekomendowa usunicie
barier w handlu produktami rolnymi i likwidacj subwen-
cji dla gospodarstw rodzinnych. W pniejszym okresie
Pearce powrci do pracy w Cargillu. Podobn drog prze-
szed Daniel Amstutz, w latach ;o. wiceprezes rmy, a na-
stpnie w latach 8o. Zastpca Sekretarza Stanu ds. Rol-
nictwa i gwny negocjator rzdu amerykaskiego w dzie-
dzinie rolnictwa podczas rozmw o liberalizacji handlu
w ramach GATT (Ukad Oglny w Sprawie Ce i Handlu).
W roku 1,8, r. wrci do pracy w korporacji. Z kolei jej
byy prezes, Ernest Micek, za kadencji Clintona sta si
czonkiem Prezydenckiej Rady Eksportowej, doradzaj-
cej, jak prowadzi rzdow polityk tak, by skorzystay na
tym wielkie korporacje agrobiznesu. Micek towarzyszy
Clintonowi m.in. podczas jego podry na Czarny Ld
w 1,,8 r. na konferencj dotyczc Traktatu o Rozwoju
i Potencjale Afryki. Lobbing wielkich korporacji by
tak skuteczny, e podczas wiatowego Szczytu ywno-
ciowego FAO w r., rzd USA odmwi podpisa-
nia dokumentu kocowego, mwicego, e posiadanie
bezpiecznego rda wyywienia stanowi niezbywalne
prawo czowieka.
Wedug autora ksiki o Cargillu pt. Invisible Giant
(Niewidzialny gigant), Brewstera Kneena, rma ta na rne
sposoby wpywa na amerykask polityk roln. Pierwszy
z nich to darowizny na rzecz komitetw wyborczych kon-
gresmanw z rolniczych stanw USA, oraz tych, ktrzy
zasiadaj w komisjach rolnych cia ustawodawczych. Z ko-
lei w :oo r. prezes rmy, Warren R. Staley, prowadzi
zbirk na kampani wyborcz Georgea W. Busha. David
Ostendorf, dyrektor stowarzyszenia rolniczego Prairiere
Rural Action ze stanu Iowa, stwierdzi, e urzdnicy mini-
sterstwa rolnictwa (USDA), a nawet czonkowie Kongresu,
siedz w kieszeni Cargilla. Zwycistwem tej rmy by te
rzdowy kontrakt na dostarczanie ziarna w ramach pro-
gramu ywno za Pokj i innych programw pomocy
zagranicznej USA.
Co tu mierdzi
Rwnie w dziedzinie degradacji rodowiska Cargill ma
niejedno na sumieniu. Amerykaska administracja wie-
lokrotnie zarzucaa rmie nie tylko zatruwanie rzek che-
mikaliami czy skaenie okolic gnojowic z gigantycznych
ferm hodowlanych. W :oo1 r. nalece do Cargilla przed-
sibiorstwo North Star Steel zgodzio si zapaci ;,; milio-
na dolarw w ramach ugody pozasdowej w odpowiedzi na
zarzuty, i oszukao urzdnikw stanu Arizona w sprawie
emisji toksycznych gazw z fabryki w Kingman. W roku
:oo: zajmujca si produkcj wieprzowiny Cargill Pork za-
pacia milion dolarw kary za nielegalny zrzut odchodw
wi z fermy w Martinsburgu (Missouri). We wrzeniu
:oo r. doszo do ugody pomidzy korporacj a Departa-
mentem Sprawiedliwoci i Agencj Ochrony rodowiska
USA w zwizku z amaniem przez rm ustawy o ochronie
powietrza. W jej ramach Cargill zobowiza si zapaci
1,o miliona dolarw kary gotwk i przeznaczy , mln
dolarw na ograniczenie negatywnego wpywu na rodo-
wisko swoich : zakadw w 1 stanach USA.
Zakady misne rmy maj problemy ze skaeniem
bakteriologicznym wasnych wyrobw. Tylko w :ooo r. wy-
cofano z amerykaskiego rynku 8 tys. ton produktw z in-
dyka, pochodzcych z zakadw Cargilla w Waco w Teksa-
sie, z powodu zakaenia listeri, ktra kadego roku zabija
tysic Amerykanw. Jesieni :oo; r. dwukrotnie wycofy-
wano wielkie iloci woowiny teje rmy z powodu zakae-
nia gron bakteri kaow E. coli.
Cargill chwali si w swoich materiaach promocyjnych,
e wspiera programy midzynarodowych organizacji hu-
manitarnych, jak wiatowy Program ywienia ONZ czy
CARE, aby zapewni dostpno, bezpieczestwo i odpo-
wiedni warto odywcz globalnych zasobw ywnoci.
Jednak w :oo r. amerykaskie organizacje obrony praw
czowieka wytoczyy Cargillowi proces, zarzucajc naby-
wanie ziarna kakaowego z afrykaskich plantacji opartych
na niewolniczej pracy dzieci. Wedug B. Kneena, rma
bya take karana m.in. za niepacenie podatkw w Anglii
i oskarona o manipulacj cenami w Brazylii. Zreszt nie-
uczciwe praktyki handlowe i dziaania przeciw zwizkom
zawodowym to zarzuty, jakie stawia si Cargillowi w wielu
krajach wiata, od Wenezueli po Indie.
Soja rak Puc Ziemi
Amazonia jest nie tylko najwiksz puszcz rwnikow Zie-
mi, domem setek tysicy gatunkw, ale take spenia klu-
czow rol w regulacji klimatu naszej planety. Tymczasem
w cigu ostatnich o lat wykarczowano a ;oo tys. km
2

tamtejszej puszczy, obszar dwukrotnie wikszy od Polski.
Karczowanie odbywa si przewanie wedug nast-
pujcego schematu: najpierw wycina si drzewa, po drwa-
lach przychodzi wypas byda, a na koniec plantacje soi
modykowanej genetycznie. Drzewa wycinane s dzie
i noc, legalnie i (czciej) nielegalnie, czemu wadze biernie
si przygldaj. Nikt tu nie liczy si z odwiecznymi miesz-
kacami w XX w. wygino tam cakowicie ,o plemion
Indian. Ich miejsce zaja soja, ktrej uprawy kontroluj
ponadnarodowe Trzy Siostry. Od nich pochodz mody-
kowane genetycznie nasiona, nawozy i silnie toksyczne
rodki ochrony rolin. Giganty te nastpnie skupuj soj od
rolnikw i aduj na statki pynce do Europy.
Cargill, ktry skoncentrowa si na stanie Mato Grosso,
jest wedug wszelkich szacunkw najwikszym eksporterem
46
soi wyprodukowanej w Brazylii. W tym wiecie bezprawia
prby powstrzymania ekspansji hodowcw byda i wacicieli
monokultur soi, ktrzy przeksztacaj niezbdn dla naszej
planety Puszcz na grunty orne i pastwiska, okazuj si nie-
skuteczne. Cargill wykupuje ca ziemi mwi dziaaczka
zwizkw zawodowych, Ivete Bastos de Santos.
Media w Polsce milcz na temat tego, e sprowadzana
z Ameryki Poudniowej genetycznie modykowana soja,
ktr masowo karmi si zwierzta na wielkich fermach ho-
dowlanych, jest zabjcza dla rodowiska naturalnego caego
kontynentu. Czy komu zaley na tym, bymy nie wiedzieli,
e kupujc wyroby misne i jaja kurze wielkich producen-
tw, po kawaku zjadamy Puca Ziemi?
Zjadamy Amazoni, dajc si tru
Od pocztku lat ,o. w obrotach handlu zagranicznego
ziarnem rolin oleistych utrzymuje si wysokie ujemne
saldo handlowe Polski, rzdu :oo-ooo mln dolarw. Jest
to spowodowane przede wszystkim olbrzymim importem
ruty soi modykowanej genetycznie, wanie z Ameryki
Poudniowej. W sezonie 1,,,/:ooo sprowadzilimy jej a
,oo tys. ton. W :ooo r. Senat chcia wprowadzi morato-
rium na stosowanie GMO w ywieniu zwierzt, poprzez
odpowiedni zapis w ustawie o paszach. Spotkao si to jed-
nak z bardzo ostr reakcj ministerstwa rolnictwa, ktre
stwierdzio: ruty sojowej w Polsce jest modykowane
genetycznie i Sejm poprawk odrzuci. Skutkiem bya nie-
kontrolowana eksplozja importu ruty soi modykowanej
genetycznie, ktra teraz skutecznie wypiera polskich rol-
nikw z krajowego rynku pasz. Dzi Polska sprowadza
rocznie ju prawie mln ton takiej ruty, czyli jej im-
port w cigu dekady uleg podwojeniu. Kontrolowa-
na przez rmy zagraniczne brana paszowa naley do
najbardziej skonsolidowanych i zyskownych sektorw
przemysu rolno-spoywczego. Jedn trzeci jej cznych
przychodw, wynoszcych ok. : mld z rocznie, uzysku-
j trzej midzynarodowi giganci: Provimi-Rolimpex, De
Heus Koudijs-Hima oraz Cargill. Prcz biotechnologw,
ktrzy w swoich badaniach korzystaj prawie wycznie
z funduszy midzynarodowych koncernw, trudno zna-
le rodzimych benecjentw obecnej skrajnej monopoliza-
cji nasiennictwa, dystrybucji rodkw ochrony rolin oraz
rynku pasz w Polsce.
Koncerny paszowe blisko wsppracuj z koncernami
zajmujcymi si przemysow hodowl zwierzt, poniewa
podstaw ywienia na wielkich fermach jest soja. Pasza
z soj modykowan genetycznie stosowana jest przede
wszystkim na fermach wi i drobiu, gdy umoliwia nie-
naturalnie szybki przyrost masy ciaa tucznikw i brojlerw.
Jak pisze F. Lawrence: Drb jest szczeglnie spektakularnym
przykadem: potrzeba tylko kg biaka sojowego, by wyprodu-
kowa p kilo biaka drobiowego. Jeli uda si przekona lu-
dzi, by jedli bardzo duo drobiu, soja staje si kopalni zota.
To, co jest tak zyskowne dla korporacji, jest jedno-
czenie niebezpieczne dla rodowiska naturalnego Polski.
Odchody wi karmionych rut soi modykowanej ge-
netycznie zawieraj olbrzymi ilo szkodliwych zwizkw
azotu, ktre w formie amoniaku rozprzestrzeniaj si na
dziesitki kilometrw wok wielkich ferm, niosc mier
biologiczn rzekom i jeziorom. Ograniczenie podawania
zwierztom pasz z soj zmniejszyoby wydzielanie niebez-
piecznych gazw. Odchody tradycyjnie karmionych zwie-
rzt, utrzymywanych na cice, nie wydzielaj ich tak du-
ych iloci.
Wedug resortu rolnictwa, - ruty sojowej,
obecnie dostpnej na krajowym rynku, stanowi ruta
soi modykowanej genetycznie. Urzdnicy przekonuj,
e wprowadzenie zakazu jej stosowania spowodowa-
oby drastyczny decyt biaka paszowego i pogorsze-
nie konkurencyjnoci krajowej produkcji zwierzcej.
W tym samym czasie likwiduje si jednak polskie upra-
wy rolin strczkowych, ktre mogyby by dochodo-
w dla naszych rolnikw alternatyw dla importu soi
z drugiej pkuli. Po cichu area uprawy tych rolin w na-
szym kraju dramatycznie si zmniejsza jak wynika z da-
nych GUS, ich udzia spad do niespotykanego w powo-
jennej historii Polski poziomu zaledwie jednego procenta
ogu upraw. Aktualnie uprawia si u nas roliny strcz-
kowe z przeznaczeniem na pasze ju tylko na 8o tys. ha.
Rwnie zbiory pastewnych rolin strczkowych spadaj
w roku :ooo wyniosy 1;,1 tys. ton, czyli byy o o, tys.
ton mniejsze ni w roku :oo. Co istotne, roliny te oprcz
dostarczania nasion o wysokiej zawartoci biaka, spe-
niaj jednoczenie niezwykle wan funkcj w ekosyste-
mach rolniczych: wzbogacaj gleb w azot, wpywaj na
utrzymanie jej gruzekowatej struktury, korzystnej dla ro-
lin. Podczas gdy kraje Europy Zachodniej robi wiele, by
ogranicza import soi modykowanej genetycznie, nasze
wadze odwrotnie z niejasnych powodw robi wszystko,
by zachowa stan obecny, w ktrym miliardy zotych prze-
pywaj z portfeli polskich konsumentw na konta koncer-
nw produkujcych soj w Ameryce Poudniowej. W tym
samym czasie rodzima produkcja zb, mleka i misa staje
si nieopacalna.
Sona cena sodzika
Izoglukoza to sodzik sztucznie wytwarzany z mki pszen-
nej lub kukurydzianej substytut cukru, ktrego uywa si
m.in. do produkcji napojw, sokw, w przemyle cukierni-
czym (np. Cadbury Wedel), w przetwrstwie owocw i wa-
rzyw. Cho cz ekspertw ostrzega, e wpyw izoglukozy
na zdrowie nie jest jeszcze dobrze zbadany, w wielu krajach
stopniowo wypiera ona cukier z przemysu spoywczego.
W USA podjcie produkcji izoglukozy doprowadzio do
likwidacji okoo oo potencjau krajowego cukrownictwa.
Cakowicie zastpia tam ona cukier w produkcji napojw,
w o lodw, w :o w piekarnictwie.
W padzierniku 1,,o r. Cargill wybudowa w pod-
wrocawskich Bielanach jedyn w Polsce fabryk izogluko-
zy. Gmina Kobierzyce, sprzedajc korporacji 1: ha gruntu
47
w ssiedztwie zakadw Cadbury, zapewnia jej pene uzbro-
jenie terenu i trzyletnie ulgi w podatku od nieruchomoci.
Fabryka rozwijaa si w niezwykym tempie w 1,,, r.
wyprodukowano tam ,,, tys. ton tego sodzika, w :ooo r.
ju : tys. ton. Gdy w :oo1 r. rzd podwyszy limit pro-
dukcji izoglukozy do : tys. ton rocznie, przewodniczcy
NSZZ Rolnikw Indywidualnych Solidarno, Roman
Wierzbicki, okreli t decyzj jako bezprawn nie odbyy
si w tej sprawie konsultacje ze zwizkami rolniczymi. Co
ciekawe, Samoobrona wspieraa podwyszenie limitu, co
prezes Kek Rolniczych, Wadysaw Seran, skomento-
wa: Polski rzd zaczyna dba o polityczne i gospodarcze inte-
resy Samoobrony, ktra jawnie popiera amerykaski koncern,
wbrew interesowi polskich rolnikw.
Latem r., podczas swej wizyty w Polsce, se-
kretarz Departamentu Handlu USA, William H. Lash,
ostro skrytykowa nasz rzd za stosowanie kwot ograni-
czajcych produkcj izoglukozy przez Cargilla. W kon-
sekwencji, pod koniec tego samego roku rzd zwikszy
wspomniany limit kosztem limitw produkcji cukru
w Polsce. W reakcji na to Krajowy Zwizek Plantatorw
Buraka Cukrowego oraz Cukrownicza Izba Gospodarcza
zarzuciy ministrowi rolnictwa, e decyzj o podniesieniu
limitu produkcji izoglukozy dla Cargilla w Polsce do o: tys.
ton podj bez konsultacji z zainteresowanymi stronami.
Pytano te ministra, dlaczego koncerny nabywajce akcje
polskich cukrowni pac za kwoty produkcji cukru wiel-
kie sumy, podczas gdy Cargill wbrew zasadom uczciwej
konkurencji kwoty produkcji izoglukozy otrzymuje za
darmo? Z jakiego powodu zgadzajc si na tak du pro-
dukcj sodzika promowano tylko jednego producenta,
kosztem tysicy polskich plantatorw i pracownikw
cukrowni?
Rolnicy zwrcili te uwag, e z ha burakw cu-
krowych mona uzyska ton cukru. Natomiast do
wyprodukowania takiej samej iloci rodka sodzcego
powierzchnia uprawy pszenicy musi by ,-, razy
wiksza. Zmniejszenie limitu produkcji cukru na rynek
krajowy oznacza praktycznie konieczno likwidacji jednej
cukrowni mwi Mieczysaw Pietrzak, wczesny prezes
CIB. Oznacza te zmniejszenie areau produkcji buraka
cukrowego przez ok. 1ooo plantatorw na , tys. hektarw.
By to prezent polskiego rzdu dla konkretnej, zagranicz-
nej rmy, za ktry zapacili podatnicy, polscy plantatorzy
i ich rodziny.
Decydujce dla poziomu produkcji izoglukozy oka-
zay si wyniki negocjacji akcesyjnych z Uni Europejsk,
kiedy to limit produkcji tego zamiennika cukru do sprze-
day w Polsce ustalono na : tys. ton, za produkcji na
eksport na 18;o ton. Jeszcze przed wstpieniem Polski
b
a

D
O
C

S
E
A
R
L
S
,

G
I
G
A
N
T
Y
C
Z
N
E

B
A
S
E
N
Y

C
A
R
G
I
L
L
A

D
O

P
O
Z
Y
S
K
I
W
A
N
I
A

S
O
L
I

Z

W
O
D
Y

M
O
R
S
K
I
E
J
,

Z
B
U
D
O
W
A
N
E

N
A

M
O
K
R
A
D

A
C
H

W

S

S
I
E
D
Z
T
W
I
E

Z
A
T
O
K
I

S
A
N

F
R
A
N
C
I
S
C
O
,

H
T
T
P
:
/
/
W
W
W
.
F
L
I
C
K
R
.
C
O
M
/
P
E
O
P
L
E
/
D
O
C
S
E
A
R
L
S
/
48
do UE, 18 lutego :oo r. Cargill poinformowa kance-
lari premiera o wszczciu postpowania arbitraowego,
dotyczcego limitw przyznanych rmie przez ministra
rolnictwa. Cargill uzna limity produkcji za sprzeczne
z podpisanym przez premiera Mazowieckiego w 1,,o r.
bardzo niekorzystnym dla Polski Traktatem Waszyng-
toskim o stosunkach handlowych midzy Polsk i USA.
Firma uznaa limity za rodek rwnoznaczny z wywasz-
czeniem i ocenia, e ich wprowadzenie kosztowao j
1o mln USD.
W rzeczywistoci Cargill domaga si odszkodowania
od rzdu polskiego za limit, ktry wprowadzia Unia Eu-
ropejska, chronic opacalno europejskich upraw bura-
kw cukrowych. Pytany przez PAP o t spraw, wczesny
premier Leszek Miller potwierdza: Wynegocjowalimy ok.
tys. ton rocznie. Jeli jakie fabryki chciay produkowa
wicej, to my bylimy zwizani decyzjami Unii Europejskiej,
podobnie jak inne kraje. Po czterech latach, w lipcu :oo8 r.,
Cargill wygra spr z Polsk przed midzynarodowym
arbitraem w Paryu naszemu krajowi nakazano wy-
pat odszkodowania w wysokoci milionw dola-
rw, liczc wraz z odsetkami.
Tajemnica przedsibiorstwa
Mona postawi pytanie, czy monopolistyczna pozycja
Cargilla jako producenta izoglukozy w Polsce jest tematem
tabu dla urzdnikw pastwowych? Wskazywaaby na to
decyzja prezesa Urzdu Ochrony Konkurencji i Konsumen-
tw z listopada :oo r., zezwalajca na przejcie przez r-
m Cargill Polska kontroli nad rm Rel Alfa.
Oto, co moemy wyczyta w tej decyzji: Udzia Fabry-
ki w Bielanach Wrocawskich w rynku syropw glukozowych
wynis w r. [tajemnica przedsibiorstwa], a w r.
[tajemnica przedsibiorstwa], natomiast w rynku syropw
fruktozowych [tajemnica przedsibiorstwa] w kadym
z tych lat.
Czy jest to tajemnica przedsibiorstwa dlatego,
e Cargill jest jedynym producentem izoglukozy w Pol-
sce i adna inna rma nie otrzymaa prawa jej produkcji
w naszym kraju? Dalej, jeeli rzeczywicie jedna rma
ma -procentowy monopol na produkcj tego so-
dzika, to czy UOKiK nie powinien interweniowa, np.
wymuszajc podzia monopolisty na mniejsze podmio-
ty, tak jak to robi choby Komisja Europejska? Przecie
przepisy mwi, e przedsibiorca ma pozycj dominujc
ju wtedy, gdy jego udzia w rynku przekracza o. Jak
urzd antymonopolowy moe skutecznie dziaa, gdy opie-
ra si wycznie na danych uzyskanych od kontrolowanej
rmy, w dodatku takich, w ktrych informacje o udzia-
le w rynku s wykropkowane? Jednoczenie pojawiaj si
wtpliwoci prawne czy kwota produkcji izoglukozy dla
Cargilla zostaa przyznana zgodnie z prawem? Dlaczego
kwot produkcji przyznano tylko jednej rmie, bezpatnie,
drog bezprzetargow?
1, grudnia :ooo r. prezes urzdu antymonopolowego
wyda jeszcze jedn zaskakujc decyzj w sprawie Cargil-
la udziela zgody na przejcie przez t korporacj rmy
paszowej LNB, jednoczenie stwierdzajc: Prezes UOKiK
[] odstpuje od uzasadnienia niniejszej decyzji z uwagi na
to, i decyzja w caoci uwzgldnia dania strony, nie roz-
strzyga przy tym spornych interesw stron, nie zostaa rw-
nie wydana na skutek odwoania. Czy prezes zapomnia, e
Skarb Pastwa jest stron w tym postpowaniu? Ciekawe,
i urzd nie wspomina, czy przeprowadzi w tej sprawie
jakiekolwiek postpowanie i na jakiej podstawie wydaje
swoj decyzj (prcz owiadczenia zainteresowanej rmy)?
Trudno te oprze si wtpliwoci, czy urzdowi antymo-
nopolowemu nie chodzi o to, by kto inny zamiast niego
przeprowadzi postpowanie sprawdzajce, czy Cargill a-
mie przepisy, czy te nie, i dopiero jeeli co znajdzie wte-
dy on wkroczy do akcji.
Niepokojce prognozy cukrownikw sprzed lat ju
stay si faktem. Tylko w latach 1,,-:oo powierzchnia
upraw burakw cukrowych w kraju zmniejszya si z oo
tysicy hektarw do :;o tys., nastpi take dramatycz-
ny spadek liczby plantatorw: z oo tys. do ;: tys. Polska
z eksportera, staa si importerem cukru. Czy by to tylko
efekt reformy unijnego rynku, czy take konkurencji ze
strony taniej izoglukozy, za ktr wystawiono nam wszyst-
kim sony rachunek?
Bez happy endu
Warto zada pytanie, czy wyrosy w ostatnich dwudziestu
latach wiatowy system masowej produkcji ywnoci musi
by systemem, w ktrym najwiksi gracze, majcy mono-
polistyczn pozycj, ograniczaj suwerenno ywnociow
caych narodw, zaburzaj rwnowag klimatyczn planety,
eruj na publicznych nansach, zncaj si nad zwierzta-
mi hodowlanymi, niszcz rodowisko i miejsca pracy?
Niech odpowiedzi na to pytanie bd sowa Ro-
berta F. Kennedyego juniora, ktry tak skomentowa
ekspansj w Polsce amerykaskiego koncernu Smith-
eld Foods: Tak niedawno Polacy z wielkim powice-
niem obalili komunistyczn tyrani. Chc do was gorco
zaapelowa: nie zgdcie si na rwnie bezlitosn tyra-
ni korporacyjnych monopoli. Polska nigdy nie podda-
waa si obcym inwazjom, opr potrzebny jest rwnie
dzi. Jeeli Smitheld zwyciy, nie zrozumiecie ogromu
waszej klski a do chwili, kiedy bdzie nieodwracalna.
Dzi Polska usiuje dostosowa si do zachodniego systemu
korporacyjnego rolnictwa. Proponuj inne rozwizanie. Za-
miast lepo kopiowa systemy, ktre zbankrutoway w USA
i Europie, wylansujcie swoje walory. Wasze miso smakuje
lepiej ni produkty z fabryk wi. Polska kiebasa synie na
cay wiat. Konsument bdzie zadowolony, e miso pocho-
dzi od zwierzcia, ktre hodowano w sposb humanitarny,
nie niszczc rodowiska i gospodarstw rodzinnych.
Marek Kryda
49
Szczeglne nasilenie protestw przypado na lato i jesie
:oo,. Niemal kadego tygodnia jaki region Europy by
wwczas miejscem akcji zdesperowanych producentw
mleka. Czasem przybieray one form jego rozdawnictwa,
jak miao to miejsce pod koniec sierpnia w Koszalinie czy
w drugiej poowie wrzenia w Paryu. Innym razem rol-
nicy decydowali si na blokady drg lub wylewanie mle-
ka na pola i przed siedzibami instytucji pastwowych lub
unijnych.
Europejska polityka rolna i jej bdy
Ju na pocztku lat 8o. Wsplnota Europejska miaa spore
nadwyki w produkcji rolnej, w tym znaczn nadproduk-
cj mleka. Dlatego w 1,8 r. wprowadzono kwoty mlecz-
ne, czyli mechanizm ograniczajcy produkcj. Zaoono
jej zmniejszenie o 1o w porwnaniu z rokiem 1,8. Dla
kadego kraju Wsplnoty ustalono pewien puap sprzeday
mleka kraje historycznie produkujce go wicej, otrzyma-
y wysze kwoty ni te, gdzie produkcja mleczna bya sto-
sunkowo niska. Rolnicy nabywali kwoty, ktrych wielko
odpowiadaa iloci litrw mleka, jak zamierzali sprzeda.
System ten przetrwa ponad dwie dekady, co nie zna-
czy, e by idealny. Poszczeglne kraje, w tym Polska, na-
rzekay na zbyt niskie limity produkcji, podczas gdy in-
ne kraje nie zawsze w peni wykorzystyway swoje. Za
przekroczenie kwot rolnicy pacili kary, co zawsze byo
rdem niezadowolenia. Krytycy systemu kwotowego
twierdzili, e faworyzuje due farmy mleczne. Zwolen-
nicy tego mechanizmu odpowiadali, e brak kwot jesz-
cze bardziej utrwalaby przewag takich gospodarstw,
gdzie hodowla setek lub tysicy krw odbywa si w za-
mknitych pomieszczeniach, w oparciu o pasze sojowe.
Brak regulacji produkcji byby mniej korzystny dla
gospodarstw rodzinnych, prowadzonych na ma skal,
ktre jeszcze szybciej ni obecnie znikayby z krajobrazu
wiejskiego Europy. Kwoty miay wic stanowi swego ro-
dzaju ochron interesw rolnikw, ale nie do koca roz-
wizyway problem nadprodukcji, zwaszcza w kontekcie
rozszerzania Unii.
Wkrtce po przyjciu nowych pastw czonkowskich
w :oo r., radykalna organizacja rolnicza Via Campesina
krytykowaa Uni za zbyt wysokie kwoty, ktre znacznie
przekraczay moliwoci konsumpcyjne Europejczykw.
Z kolei eksport nadwyek mleka czsto oznacza dumping
jego cen w krajach nie wchodzcych w skad UE. Mimo
tych i innych ostrzee, zaczy pojawia si naciski ze stro-
ny zarwno wiatowej Organizacji Handlu (WTO), jak
i pastw czonkowskich, nastawionych na wolny rynek, ta-
kich jak Dania czy Holandia, by kwoty mleczne znie.
Wsplna Polityka Rolna (WPR) UE, ktra kiedy
wprowadzia kwoty mleczne, w czasie swojej ostatniej du-
ej reformy w :oo r. przyja kierunek opowiadajcy si
za ich likwidacj do koca marca :o1. Ta reforma oraz
nastpujca po niej mini-reforma z :oo8 r., okrelana ja-
ko health check, czyli kontrola zdrowia WPR, oznaczay
dostosowanie si do wymogw WTO i liberalizacj euro-
pejskiego rynku rolnego. Europejska Komisarz ds. Rol-
nictwa i Rozwoju Wsi, Mariann Fischer Boel, ktra obja
urzd w :oo r., wielokrotnie podkrelaa, e polityka rolna
Unii musi sprosta oczekiwaniom WTO, a wrcz popiera
koz|ane m|eko
Pocztek koca rodzlnnych
gospodarstw ro|nych
Annt W1owskt-k11rn
Kryzys mleczny ju na dobre zagoci na
naszym kontynencie. Rolnicy europejscy
od ponad roku narzekaj na ceny skupu
mleka, niewspmiernie niskie do kosztw
produkcji.
50
dalsze zaangaowanie w negocjacje w sprawie wolnego han-
dlu, tzw. Rund z Doha. Komisarz uznaa, e likwidacja
kwot nie podlega dyskusji, ale naley przygotowa Europ
na sytuacj braku ogranicze produkcji mlecznej, przez
stopniowe zwikszanie kwot, poczwszy od :oo8 r.
Pod koniec :oo; r. sytuacja na rynku mlecznym bya
dobra dla producentw, ale mniej korzystna dla konsu-
mentw. Ceny mleka i jego przetworw byy relatywnie
wysokie, a europejskie nadwyki z zyskiem sprzedawano
do Chin. Litr mleka na rynku wiatowym kosztowa ww-
czas okoo : eurocenty. Rolnicy byli zadowoleni i raczej
nie spodziewali si, e proponowane przez UE stopniowe
zwikszanie kwot doprowadzi do katastrofy. Ostrzegay
jednak przed tym organizacje takie, jak Via Campesina
czy Food & Water Europe, ktra w lutym :oo8 r. wysaa
list do komisarz Fischer Boel, ostrzegajc przed skutkami
zwikszenia kwot dla rolnikw posiadajcych mae stada
krw mlecznych. Analiza trendw na rynku mlecznym,
ktre Komisja Europejska rzekomo dokadnie zbadaa, bya
zdaniem Food & Water Europe zbyt optymistyczna.
Ju kilka miesicy pniej pierwsze oznaki niezadowo-
lenia ze strony rolnikw stay si widoczne. Na pocztku
czerwca :oo8 r. otewscy rolnicy rozlewali mleko w cen-
trum Rygi i rozdawali je za darmo mieszkacom, w pro-
tecie przeciw podniesieniu kwot. W tym samym czasie
niemieccy rolnicy woleli niszczy mleko ni sprzedawa
je po niskich cenach. W lipcu :oo8 r. zalali siedzib KE
przesykami mlecznymi. Zaadresowane do samej Komisarz
Rolnictwa, wysane zwyk poczt, najczciej docieray do
jej biura w stanie zaawansowanego rozkadu. Pani Komi-
sarz na swoim blogu poprosia rolnikw o zaprzestanie ak-
cji, wyraajc gotowo do rozmowy. Jednak zarwno ona,
jak i ministrowie rolnictwa krajw unijnych zaakceptowali
:o listopada :oo8 r. zwikszenie europejskiego limitu pro-
dukcji mleka o 1 w skali rocznej a do :o1 r., gdy prze-
stanie on zupenie obowizywa.
Skutki tej decyzji stay si widoczne niemal od razu.
Ju w styczniu :oo, r. media w Niemczech donosiy, e
w tym kraju sytuacja maych farm mlecznych jest gorsza
ni kiedykolwiek. Chocia produkcja mleka w Niemczech
utrzymuje si od lat na podobnym poziomie, liczba farm
i krw mlecznych maleje od ponad dwudziestu lat. Gdy
w 1,8 r. Niemcy mogli pochwali si ;o tysicami farm
mlecznych, ich obecna liczba wynosi 1oo tys. Jednoczenie
ich rednia wielko, najczciej mierzona liczb krw, wy-
kazuje tendencj wzrostow. Rolnicy (nie tylko w Niem-
czech, ale i w caej Europie) wpadaj w puapk po-
wiksz produkcj lub zrb miejsce innym. Ci, ktrzy
chc nadal czerpa dochody z produkcji mleka, zmuszeni
s do ekspansji. Mae farmy wypadaj z gry.
Ju na pocztku :oo, r. okazao si, e farmy obec-
nie niezdolne do przetrwania, nie s wcale mae ani
zaniedbane, a ich waciciele niekoniecznie s nieudol-
ni i dlatego zostali negatywnie zwerykowani przez
rynek. Fakt, e Europa produkuje nazbyt duo mleka, by
sprzeda je po dobrych cenach, moe by zbyt trudnym
testem umiejtnoci menederskich nawet dla najbardziej
utalentowanego i zaangaowanego producenta.
Wiosna nie przyniosa poprawy sytuacji. W marcu
:oo, r. rolnicy z Niemiec, Austrii, Polski, Czech, Sowacji
i Sowenii protestowali w Pradze przeciwko niskim cenom
skupu mleka. Byo ich okoo 8 tysicy. Mniej wicej w tym
samym czasie demonstracje niezadowolonych producentw
odbyway si take w Bugarii i Grecji.
W lecie protesty jeszcze bardziej si nasiliy. W lipcu
kilku niemieckich producentw mleka zwrcio si nawet
o pomoc do papiea Benedykta XVI, a ju we wrzeniu de-
monstracje, niszczenie i rozdawanie mleka miay miejsce co
kilka dni w rnych czciach Europy, przede wszystkim
w Belgii i Francji. Gniew rolnikw wzmg si szczegl-
nie po raporcie o sytuacji w sektorze mlecznym, ktry KE
opublikowaa :: lipca, twierdzc, e robi wszystko, co w jej
mocy, eby im pomc. Jednak zamiast zamrozi kwoty
mleczne, Komisja nadal chce ich stopniowego zwikszania,
co tylko utrwali nadprodukcj. KE skonna jest zaoferowa
rolnikom wycznie wsparcie nansowe dla prywatnego
przechowywania mleka i przywrcenie dopat eksporto-
wych, mimo e niszcz one producentw w krajach rozwi-
jajcych si.
Rada Ministrw Rolnictwa UE, ktra zebraa si na
pocztku wrzenia, rwnie zawioda farmerw. Mini-
- reforma (health check) okazaa si nie tylko dla Fischer
Boel, ale take dla ministrw rolnictwa pastw czonkow-
skich waniejsza ni los rolnikw, dla ktrych produkcja
mleka ju dawno przestaa by opacalna. Ministrowie
zigno ro wali proby i dania rolnikw, co spowodowao
wzmoenie protestw i fal krytyki ze strony organiza-
cji spoeczestwa obywatelskiego. Niektre z nich wrcz
oskaryy Komisj i ministrw, e powodem decyzji
o stopniowym zwikszaniu kwot mlecznych jest ch
zapewnienia staych dostaw taniego mleka dla wielkich
korporacji, jak Nestl czy Kraft.
Chocia oba te koncerny dowiadczyy w ostatnich
miesicach spadku zyskw, to jednak w dobie globalnego
kryzysu ekonomicznego radz sobie lepiej ni mniejsze r-
my, a zwaszcza mleczarnie. Nestl jest najwikszym wia-
towym odbiorc mleka i w okresie spowolnienia rynkw
w :oo8 r. odnotowao zyski netto w wysokoci 1: miliar-
dw euro i ponad dwuprocentowy wzrost sprzeday. Na
pewno ksztatujca si na bardzo niskim poziomie wia-
towa cena mleka odegraa rol czynnika wspomagajcego
osiganie zyskw. Czy konsumenci kupuj jednak produk-
ty Nestl taniej ni uprzednio?
Pod koniec roku :oo, sytuacja w europejskim sekto-
rze mlecznym zacza si stabilizowa. Ceny skupu wzro-
sy, co oznacza lekk popraw sytuacji dla rolnikw, ale
nie dla konsumentw bo ceny produktw mlecznych
w sklepach wzrosy jeszcze bardziej. Do koca czerwca
kady z krajw Unii ma otrzyma pienidze na wspar-
cie swoich producentw mlecznych. Caociowy koszt tej
51
pomocy ma wynie milionw euro. By moe po
wyczerpaniu rodkw sytuacja w sektorze znowu si po-
gorszy. Eksperci brany s w miar optymistyczni i prze-
widuj, e w kolejnych latach produkcja mleka w Unii b-
dzie wzrastaa tylko o ,, bo staje si ona coraz mniej
opacalna, zwaszcza dla drobnych producentw.
W takim wietle interpretacja planowanej likwidacji
kwot mlecznych jako majcej na celu eliminacj mniejszych
producentw w sytuacji nadprodukcji i niskich cen, nie
wydaje si nielogiczna. Moliwo cakowitego upadku
maych farm w obliczu dalszej liberalizacji europejskie-
go rynku mlecznego nie jest urojeniem pesymistw.
Gdy farmerzy posiadajcy mae stada krw mlecznych
porzuc produkcj z powodu jej nieopacalnoci, ww-
czas korporacyjni producenci mog pozosta jedynymi
graczami na rynku.
Mleko i Trzeci wiat
Komu, kto nigdy nie dowiadczy poczucia braku bezpie-
czestwa ywnociowego, czyli staej niepewnoci, kiedy
i czy w ogle bdzie mona spoy kolejny posiek, trud-
no zrozumie, jak wielkie znaczenie dla wiejskiej rodzi-
ny afrykaskiej moe mie posiadanie krowy. Krowa to
nie tylko mleko dla dzieci i ich rodzicw, ale take mikro-
-przedsibiorstwo. Nadwyk mleka mona przetworzy,
sprzeda, zamieni na inne artykuy spoywcze i rodki
pierwszej potrzeby.
Niestety, jeli globalna cena mleka spada, to afryka-
ski farmer otrzyma za swoje mleko bardzo mao pienidzy.
Gdy na rynkach krajw Trzeciego wiata mg kupi
tanie mleko w proszku z Europy, to nikt nie da dobrej
ceny rodzimemu drobnemu producentowi. wiee, lo-
kalne mleko przegrywa konkurencj z subsydiowanym
mlekiem w proszku, ktrego na nasyconym Starym
Kontynencie nikt ju nie chcia.
Dumping nadwyek mleka i produktw mlecznych
z krajw rozwinitych moe powanie zakci funkcjono-
wanie sektora spoywczego w Trzecim wiecie. Tak byo
w Kenii w r., gdy to samowystarczalne pod wzgl-
dem produkcji mleka pastwo zostao zalane europejskim
mlekiem w proszku i masem. Ceny tych produktw nie
byy wysokie, gdy rmy eksportujce je (w tym Nestl)
otrzymay dopaty eksportowe. W rezultacie kenijskie mle-
czarnie i przetwrnie zaczy oferowa rodzimym farme-
rom tak niskie ceny za wiee mleko, e produkcja staa si
nieopacalna.
Burkina Faso to kolejny kraj, gdzie oglnodostpne
i tanie mleko w proszku, pochodzce z Europy, utrudniao
b a ISHAIP, HTTP://WWW.FLICKR.COM/PEOPLE/ISHAIP/
52
lokalnym rolnikom sprzeda wieego mleka. Take
w Egipcie wiosn :oo, r. wzmoony import sproszkowane-
go mleka znacznie pogorszy sytuacj rodzimych producen-
tw. Zaczli domaga si wprowadzenia ce antydumpingo-
wych, ale to z kolei spotkao si ze sprzeciwem przemysu
przetwrczego i samych konsumentw, obawiajcych si
znacznego wzrostu cen produktw nabiaowych.
Przykady te pokazuj, e oburzenie, jakie opinia pu-
bliczna kieruje pod adresem europejskich rolnikw nisz-
czcych mleko w aktach protestu, nie jest do koca uza-
sadnione. Trudno pochwala takie metody, ale warto roz-
way, jak bardzo zdesperowany musi by farmer decy-
dujcy si na wylanie mleka, w ktrego produkcj woy
swj czas, prac i pienidze. Rolnik taki nie ma moli-
woci wysania tego mleka do afrykaskich sierocicw
lub miejsc zamieszkaych przez uchodcw wojennych.
Przetworzenie mleka na sproszkowane i jego wysyka, to
kosztowny proces zwykle nie zajmuj si tym rolnicy
indywidualni, lecz wielkie koncerny i to wanie one do-
staj dopaty eksportowe. Wysane do Trzeciego wiata
mleko moe teoretycznie dotrze do potrzebujcych, ale
czciej przynosi wicej szkody ni poytku. Lepiej byoby
stworzy tamtejszym rolnikom dobre warunki produkcji
i sprzeday wasnego mleka. Przyniosoby to ich stopniowe
uniezalenienie od pomocy ywnociowej i pozwolioby
na zatrzymanie rodkw nansowych w spoecznociach
rolniczych, a nie w rkach agrobiznesu.
Po drugiej stronie Atlantyku
Kryzys mleczny to zmartwienie nie tylko Europy i produ-
centw z Trzeciego wiata. Jego zasig jest szerszy i dotyka
rolnikw tradycyjnie uwaanych za najbardziej uprzywile-
jowanych, czyli tych z Ameryki Pnocnej.
Brana mleczarska przesza tam w ostatniej dekadzie
ogromn transformacj. Chocia wielko produkcji mlecz-
nej w Stanach Zjednoczonych utrzymuje si mniej wicej
na staym poziomie, to liczba farm mlecznych stopniowo
maleje. Tylko w cigu ostatniej dekady przestao ist-
nie ponad tysicy takich gospodarstw. Te, ktre
przetrway, staj si coraz wiksze; wiele z nich to me-
gafarmy. Co prawda jeszcze w r. wikszo amery-
kaskiego mleka pochodzia z farm, ktre liczyy mniej
ni krw, ale ju dziesi lat pniej sektor mleczny
zdominoway gospodarstwa, gdzie liczba krw przekra-
czaa , za jedn czwart farm stanowiy przedsi-
biorstwa przemysowe o i wicej krw.
Okoo o krw mlecznych w hodowli zamknitej na
farmach przemysowych otrzymuje hormon (rBGH) zwik-
szajcy ich mleczno, a gdy nadmiar mleka doprowadza je
do infekcji, s leczone antybiotykami. Nie maj dostpu do
pastwisk. Karmi si je paszami zawierajcymi kukurydz,
mimo e ich przewody pokarmowe nie s przystosowane
do takiego poywienia. Mniejsze farmy mleczne rzadziej
stosuj hormon wzrostu i antybiotyki, za to ich waciciele
czciej wypasaj swoje krowy, a wielu z nich take uprawia
roliny na pasz. Im jednak najtrudniej jest przetrwa w co-
raz bardziej skonsolidowanym i korporacyjnym sektorze
mlecznym.
Mleko jest produktem nietrwaym, wic farmer musi
je szybko sprzeda. W sytuacji istnienia niewielkiej iloci
przetwrni skupujcych mleko, skazany jest na tzw. sp-
dzielni rynkow Dairy Farmers of America, ktra powi-
zana jest z duymi rmami przetwrczymi, takimi jak De-
an Foods. Ta ostatnia rma kontroluje o poday pyn-
nego mleka i oo produkcji mleka ekologicznego w caym
kraju. W niektrych stanach, takich jak Michigan, Massa-
chusetts czy New Jersey, jej udzia w rynku wynosi ;o-8o.
Firma ta nie narzeka na kryzys mleczny, gdy od pocztku
roku :oo, odnotowaa :-procentowy wzrost zyskw. Dla
Dean Foods nasta wspaniay, soneczny dzie, jak okre-
lili to szefowie rmy.
Tymczasem rok :oo, przynis producentom mleka
w USA tak duy spadek cen, e niektrzy z nich sza co wali
swoje straty na :oo dolarw na miesic w przeliczeniu na
jedn krow. Kilka miesicy pniej media okreliy sy-
tuacj farm mlecznych jako najgorsz od czasu Wielkiego
Kryzysu. Tak jak osiem dekad temu, tak i teraz zanoto-
wano przypadki samobjstw wrd rolnikw zajmujcych
si produkcj mleczn. W cigu szeciu miesicy, od
grudnia r., ceny pacone rolnikom za mleko spa-
dy o poow, podczas gdy obnika cen mleka na p-
kach sklepowych bya prawie niezauwaalna. Ponad
1oo tys. krw mlecznych sprzedano przetwrcom woo-
winy. Amerykaskie Ministerstwo Rolnictwa skupuje co
prawda nadwyki mleka (w postaci mleka sproszkowane-
go, masa i sera), jednak rolnicy narzekaj, e ceny otrzy-
mywane w ramach tego programu s nisze od stawki
wiatowej.
Gorzk ironi jest to, e Amerykanie zajmujcy si
produkcj mleka i nauczeni, e rynek powinien opie-
ra si na konkurencji, padaj oar kilku korporacji,
ktre zdominoway rynek mleczny. Odbywa si to za
przyzwoleniem spdzielni Dairy Farmers of America,
ktra powinna reprezentowa interesy rolnikw. Rol-
nicy oskaraj j o sztuczne zanianie cen. Producenci
mleka z Poudniowego Zachodu wkroczyli na drog sdo-
w, oskarajc Dairy Farmers of America i Dean Foods
o dziaania wymierzone w woln konkurencj, drapiecz
polityk biznesow i de facto stworzenie kartelu mlecznego
w tym regionie USA. Wczeniej Ministerstwo Sprawiedli-
woci USA przez dwa lata prowadzio ledztwo przeciw nim
w zwizku z praktykami monopolistycznymi, lecz admini-
stracja prezydenta Busha pooya kres tej sprawie. Obecnie
trzech senatorw da, by nowe kierownictwo wydziau
antymonopolowego Ministerstwa Sprawiedliwoci wzno-
wio ledztwo.
Ze swojej za strony wszczli postpowanie przeciw
nim na drodze cywilnej. Niezalenie od tego, jak poto-
czy si ta sprawa i czy Ministerstwo Sprawiedliwoci na
nowo zajmie si praktykami rmy Dean Foods, rolnicy
53
wlatowy bestseller
w 8lbllotece Obywatela
Na[wlkszy na wlecle koncern blotechnologlczny, rma
Monsanto, chce narzucl organlzmy modykowane
genetycznle (GMO) wlatowemu rolnlctwu l rynkowl
spoywczemu. Zmlerza do tego po trupach stosu[c
korupc[, zastraszanle, faszu[c wynlkl bada naukowych...
Marle-Monlque Pobln prezentu[e fakty nle budzce
wtpllwocl, przedstawla zgodne l llczne zeznanla, u[awnla
nleznane dokumenty. Dzl, gdy w Lurople trwa oywlona
debata na temat zdrowotnych, spoecznych l ekologlcznych
konsekwenc[l czcych sl ze stosowanlem GMO w produkc[l
ywnocl, kslka ta po[awla sl we waclwym momencle.
Do publlkac[l doczona [est bezpatna pyta DvD zawlera[ca
cztery lmy powlcone zagroenlom zwlzanym z GMO.
i organizacje walczce o ochron ich interesw oraz o pra-
wa konsumentw stwierdzaj, e wiksza rzdowa kontrola
nad sektorem mlecznym jest niezbdna.
Globalna krowa wolnego handlu?
Znamienne, e kryzys mleczny moe by tak wszechogar-
niajcy, gdy sprzeda rynkowa obejmuje tylko mleka
produkowanego na wiecie. Cena wiatowa jest dziw-
nym, abstrakcyjnym konstruktem, ktry potra do-
prowadzi rolnikw do bankructwa. To tak, jakby ist-
niaa jaka globalna krowa, ktrej mleko wycenia si
na globalnym rynku i mleko innych krw powinno
mie przyblion warto. Poddanie rolnictwa, w tym
sektora mlecznego, bezporedniemu dziaaniu ryn-
ku bez zachowania mechanizmw ochronnych, gro-
zi czym wicej ni tylko zawirowaniami w brany
mleczarskiej. Drobne farmy mleczne przestaj mie ra-
cj bytu, bo gdy rynek jest niestabilny, atwiej utrzyma
rentowno duych farm, gdzie koszty produkcji w prze-
liczeniu na litr mleka s nisze. Korporacyjni przetwr-
cy wol mie do czynienia z duymi farmami, bo atwiej
pracuje si z kilkoma duymi dostawcami ni z wielk
liczb drobnych partnerw. Rodzinne farmy mleczne s
w wiecie biznesu agro-spoywczego traktowane jako re-
likty przeszoci.
Powszechna akceptacja ideologii wolnego handlu spra-
wia, e przetrwanie farm rodzinnych i witalno obszarw
wiejskich przestaj mie jakiekolwiek znaczenie dla poli-
tykw odpowiedzialnych za kwestie rolne i ywnociowe.
Jednak, jak pokazuje przykad USA, rynek mleczny wcale
nie jest wolny czy oparty na zasadach uczciwej konkuren-
cji. W Europie, mimo pozornej troski o rolnikw, polityka
mleczna jest prowadzona w interesie korporacji agrobizne-
sowych. Zatem krytyka i sowa potpienia, ktrych opinia
publiczna nie szczdzi rolnikom za rozlane mleko, powinny
by skierowane gdzie indziej.
Naley kwestionowa sens liberalizacji polityk rol-
nych, ktre z jednej strony nie zapewniaj przetrwania
rodzinnym gospodarstwom, a z drugiej godz si na
dopaty eksportowe dla korporacji.
Anna Witowska-Rier
Cena z (zawlera koszty
wysykl), w kslgarnlach p z
Proslmy o wpat takle[ kwoty na konto:
Stowarzyszenle Obywatele Obywatelom
ul. wlckowsklego /+z6, po-)( od
8ank Spodzlelczy Pzemlosa,
ul. Monluszkl 6, po-+++ od
numer konta: )8 8)8( ooo
zoo+ oooo +(( ooo+
w oplsle proslmy wplsa Monsanto
(brak te[ lnformac[l spowodu[e
odoenle wysykl w czasle).
Kslk mona naby w naszym skleplku wysykowym szczegoy na stronle
www.obywatel.org.pl/sklep oraz pod numerem telefonu o( z68 zo6
P
a
t
r
o
n
a
t

m
e
d
l
a
l
n
y
:
Publlkac[a wydana w ramach
kampanll Naturalne Geny
www.naturalnegeny.pl
54
czerwca r. trzech robotnikw-imigrantw ponioso
mier w wyniku upadku, po zawaleniu si rusztowania na
wysokoci . pitra na budowie nieopodal Uniwersytetu
Teksasu w Austin. Tragiczna mier Wilsona Joela Ira-
sa Cerritos, Raudela Ramreza Camacho i Jessa ngela
Lpeza Prez poruszya spoeczno latynoskich imigran-
tw w Austin. Utrata trzech modych robotnikw z Mek-
syku i Ameryki rodkowej w ponury sposb przypomniaa
o niebezpieczestwach zwizanych z prac na budowach
w stanie samotnej gwiazdy.
Teksas jest jednym z najszybciej rozwijajcych si sta-
nw, z ogromn liczb ludnoci, przekraczajc miliony,
oraz z prnym przemysem budowlanym, majcym za-
spokoi jego rosnce potrzeby. Koszty wzrostu ponosz
jednak w duej mierze ci, ktrzy pracuj przy budowie
nieruchomoci komercyjnych, mieszka i infrastruk-
tury. W Teksasie co dwa i p dnia traci ycie kolejny
robotnik budowlany. Wedug najnowszych danych De-
partamentu Pracy USA, w samym tylko r. na tamtej-
szych budowach odnotowano oary miertelne (wicej
ni w roku poprzednim, w ktrym byo ich ). Statystyki
te czyni z Teksasu najbardziej zabjczy dla robotnikw bu-
dowlanych stan, zdecydowanie wyprzedzajcy drug w ko-
lejnoci Kaliforni.
Bran [budowlan] w Teksasie dotyka problem zych
warunkw pracy oraz braku podstawowej ochrony bezpiecze-
stwa i zdrowia twierdzi Christina Tzintzn z Workers De-
fense Project (WDP, Inicjatywa Obrony Pracownikw), or-
ganizacji zrzeszajcej latynoskich robotnikw-imigrantw,
majcej swoj siedzib w Austin. Sytuacja w Austin daje
obraz trudnoci istniejcych w caym stanie.
Przez ostatnie siedem lat WDP zmobilizowaa ty-
sice robotnikw-imigrantw do walki z wyzyskiem
szerzcym si w przemyle budowlanym w Austin. Co-
raz silniejsza baza spoeczna WDP to rezultat party-
cypacyjnego modelu funkcjonowania tej organizacji.
Kadzie on szczeglny nacisk, by liderami staway si
osoby bezporednio dotknite niesprawiedliwoci. Po
latach pracy u podstaw, budowania sojuszy i akcji bez-
porednich, WDP zacza radzi sobie z najgorszymi
naduyciami w brany. A robi to oddolnie.
Ukryte koszty rozwoju
W poowie czerwca r. Workers Defense Project opu-
blikowaa obszerny raport powicony brany budowlanej,
zatytuowany Building Austin, Building Injustice: Con-
struction Working Conditions in Austin, Texas (Budujc
Austin, budujc niesprawiedliwo: warunki pracy w bu-
downictwie w Austin w stanie Teksas). Badanie to przepro-
wadzone zostao we wsppracy z Uniwersytetem Teksasu
w Austin oraz Uniwersytetem Illinois w Chicago. Raport
opiera si na trwajcej ponad rok analizie lokalnych, sta-
nowych i federalnych danych, a take na wywiadach
pogbionych z robotnikami budowlanymi w miejscu ich
pracy oraz na wywiadach z lokalnymi pracodawcami.
Building Austin dostarcza szokujcych informacji o spo-
ecznych i ekonomicznych kosztach rozwoju miasta.
Austin, znane jako wiatowa stolica muzyki na y-
wo, znalazo si pod wzgldem rozwoju na czele teksa-
skich miast. Jego nowoczesny charakter i prna scena mu-
zyczna przycigny w ostatnich latach du liczb nowych
mieszkacw. Miasto zajo w ten sposb drugie miejsce na
licie najszybciej rozwijajcych si obszarw metropolitar-
nych w kraju. Dwigi dominujce nad rdmieciem oraz
rozsiane po caym Austin drewniane szkielety przyszych
domw, to namacalne dowody rozwoju. Jednak patrzc na
place budowy, niewielu mieszkacw Austin zdaje si do-
strzega problemy robotnikw.
Sia robocza na budowach w Austin skada si, po-
dobnie jak w wielu innych miastach Stanw Zjednoczo-
nych, w gwnej mierze z latynoskich imigrantw. Ponad
dwie dekady neoliberalnych reform charakteryzujcych
si deniem do liberalizacji wolnego rynku poprzez
skrajn prywatyzacj i deregulacj zmusiy tysice miesz-
kacw Meksyku i Ameryki rodkowej do opuszczenia
wasnych domw, nierzadko take rodzin, i poszukiwania
Oddo|na budowa
|epszego Austln
CtnLos Pnrz br ALr|o
Imigranccy robotnicy stawiaj czoa bizne-
sowi budowlanemu w stolicy stanu Teksas.
55
pracy w Austin i innych miastach El Norte [Pnocy,
czyli USA przyp. red. Obywatela]. W latach :ooo-:oo;
latynoska populacja Austin wzrosa o , a odsetek laty-
noskich robotnikw budowlanych o 1. Pracuj oni za-
zwyczaj dugimi godzinami, otrzymujc niewiele lub wrcz
nic. Fakt bycia imigrantami naraa ich czsto na wyzysk ze
strony pracodawcw pozbawionych skrupuw.
Kadego roku odnotowujemy coraz wicej przypadkw
niewypacania wynagrodze mwi Emily Timm, koor-
dynatorka ds. sprawiedliwoci w miejscu pracy, zajmujca
si takimi przypadkami z ramienia WDP. Poziom nad-
uy jest wielce niepokojcy, zwaszcza od czasu wybuchu kry-
zysu ekonomicznego. Poniewa nie wszystkie przypadki s
zgaszane, niemoliwe jest precyzyjne okrelenie skali
nieprawidowoci. WDP szacuje, e w przypadku ro-
botnikw budowlanych chodzi co roku o kwot blisko
milionw dolarw zalegych pac. Wobec moliwoci
szantau, imigranci pracujcy na czarno s szczegl-
nie naraeni na wszelkiego rodzaju naduycia.
We wspomnianym raporcie, poza przypadkami zalega-
nia z wynagrodzeniem, odnotowano take inne patologie.
Poowa robotnikw budowlanych, z ktrymi przeprowa-
dzono wywiady, przyznaa, e nie otrzymali pienidzy za
nadgodziny. A pracowao za godowe stawki. Jeden
na piciu dozna podczas pracy uszczerbku na zdrowiu, wy-
magajcego pomocy medycznej. o robotnikw nie zosta-
o przeszkolonych w zakresie BHP, a wielu z nich musiao
na wasn rk zapewni sobie wyposaenie ochronne.
Kulejcy system nadzoru przez lata nie zajmowa si
zymi warunkami pracy w stolicy stanu. Wikszo spo-
rd pytanych robotnikw nigdy nawet nie syszaa o Oc-
cupational Safety and Health Administration [Urzd ds.
Bezpieczestwa i Higieny Pracy, jedna z agencji Departa-
mentu Pracy USA przyp. tum.], nie mwic ju o innych
subach. Mimo raptownego rozwoju brany budowlanej,
Teksas zajmuje czwarte miejsce na licie stanw z najmniej-
sz liczb inspektorw OSHA. Wedug Building Austin,
ani jeden spord robotnikw, ktrym nie wypacono na
czas ich wynagrodze, nie zgosi tego do Texas Work-
force Commission (Teksaskiej Komisji ds. Pracownikw
Najemnych), Departamentu Pracy lub policji instytucji
zajmujcych si takimi przestpstwami. Wielu robotnikw
zwracao si po nalene im wynagrodzenia bezporednio
do pracodawcw, ktrzy okazali si jednak gusi na da-
nia. Wielu spord tych, ktrzy zaryzykowali spotkanie
z szefem, straszono nastpnie zwolnieniem lub zgoszeniem
do wadz zajmujcych si imigrantami. Niektrym robot-
nikom groono nawet przemoc.
Niedbae egzekwowanie prawa w przemyle budow-
lanym to efekt ponad dwudziestu lat intensywnej dere-
gulacji, ktra zapocztkowana zostaa przez administracj
Reagana, lecz praktykowana jest take w dobie obecnego
kryzysu ekonomicznego. Dwutygodnik Texas Observer
stwierdzi, e w tym okresie przestrzeganie prawa stao
si w duej mierze kwesti dobrej woli. Texas Workforce
Commission, stanowa agencja odpowiedzialna za bada-
nie nieprawidowoci zwizanych z pacami oraz czasem
pracy, od 1,, r. nie przeprowadzia ani jednej inspekcji
w terenie. W rzeczonym roku legislatura stanowa znaczco
obcia budet agencji. Od tego czasu badanie nieprawi-
dowoci odbywa si wycznie za porednictwem telefo-
nw i e-maili, a rozsiane po stanie biura terenowe agencji
zostay zamknite. Cay Teksas obsuy musi zaledwie :
inspektorw prawa pracy i to z jedynego biura mieszczce-
go si w centrum Austin.
W obliczu braku dziaajcego systemu kontroli,
WDP zaja si organizacj tysicy nielegalnych robot-
nikw. Mieli sprawi, by brana budowlana staa si
bardziej sprawiedliwa.
8udujc od fundamentw
Workers Defense Project powstaa w sierpniu :oo: r. w od-
powiedzi na coraz liczniejsze przypadki niewypacania
wynagrodze robotnikom-imigrantom w Austin. Inicja-
tywa zaczynaa jako organizacja skupiajca si na pomocy
potrzebujcym, gwnie w dochodzeniu roszcze paco-
wych, w ktrej kluczowe rol odgrywali przede wszystkim
biali mczyni. Po pewnych zmianach kadrowych, okre-
leniu strategii rozwoju i ostronym stworzeniu bazy or-
ganizacyjnej, staa si jedn z najbardziej dynamicznych
struktur opartych na masowym czonkostwie i wewntrz-
nej demokracji, dziaajcych na rzecz praw pracowniczych
w Austin.
Nrosner
rczrkwownnr
runwn w ruzruvstr
suoowtnnvu
1o rrrk1 ronno
owuozrs1u tn1
n1rnsvwnrj
orurcutncj
b
n
a

D
A
N

M
A
C
H
O
L
D
,

H
T
T
P
:
/
/
W
W
W
.
F
L
I
C
K
R
.
C
O
M
/
P
E
O
P
L
E
/
M
Y
B
L
O
O
D
Y
S
E
L
F
/
56
W ostatnich latach znacznie si rozwinlimy mwi
Christina Tzintzn, bdca w WDP niemale od poczt-
ku. Stalimy si organizacj zarzdzan przez czon-
kw, pracujc u podstaw. Wierzymy, e prawdziwa
sia bierze si z oddolnych inicjatyw, tworzonych przez
ludzi bezporednio dotknitych spoeczn i ekonomicz-
n nierwnoci.
Demokratyczne uczestnictwo ponad latynoskich
robotnikw-imigrantw jest cenione i wspierane na wszyst-
kich szczeblach organizacji. Czonkowie bior udzia w po-
dejmowaniu kluczowych decyzji podczas comiesicznych
dyskusji na zgromadzeniu oglnym, podczas cotygodnio-
wych spotka Komitetu Robotnikw Budowlanych oraz
poprzez zarzd, w ktrym robotnicy zajmuj ponad poow
stanowisk. Rosncy zakres partycypacji, mimo pewnych
trudnoci, doprowadzi do okrzepnicia WDP jako orga-
nizacji i wzmocni determinacj jej czonkw w walce na
rzecz zmian spoecznych. Nam jako robotnikom [WDP]
daje poczucie, e jestemy w stanie zmieni bieg wydarze
mwi Martn Ruz, dziaacz inicjatywy. Jestemy tu, po-
niewa wszyscy naleymy do organizacji, jestemy czci jed-
nej rodziny.
Ruz wstpi do WDP rok temu, gdy pracodawca od-
mwi mu zapaty za nadgodziny. Od tego czasu uczest-
niczy w kilku akcjach bezporednich przeciwko praco-
dawcom, przemawia podczas ostatniego pochodu z okazji
wita Pracy i bra aktywny udzia w rekrutacji nowych
czonkw. Ruz jest teraz w WDP jednym z gwnych ko-
ordynatorw szkoy liderw.
Szkoa ta, odwoujca si do tradycji szkolnictwa lu-
dowego, ktre kadzie nacisk na praktyczne dowiadcze-
nie jako podstaw wiedzy i dziaania, w cigu ostatnich
lat znaczco si rozrosa. Zaczynano od kursw dotycz-
cych praw pracowniczych, a obecnie porusza si tam takie
tematy, jak globalizacja, kwestie rasowe, imigracja, rw-
no pci, historia Stanw Zjednoczonych czy sztuka prze-
mawiania. Rzd nie sprawi, e ludzie przejrz na oczy
twierdzi Ruz. Uniwersytet z kolei nie bdzie si skupia
na ich robotniczych dowiadczeniach. Tutaj natomiast mog
zdobywa wiedz, bazujc na przeyciach wasnych i innych
osb Dziel si tu dowiadczeniami i dowiadczaj ra-
doci z dzielenia si.
Model edukacji uczestniczcej wykorzystywany
w WDP ma umoliwi dotarcie do rde spoecznych nie-
rwnoci i pomaga robotnikom w zrozumieniu ich wa-
snego pooenia. Jest on jednak czym wicej ni tylko
narzdziem analitycznym. W edukacji czonkw organizacji
chodzi o wynajdywanie potencjalnych liderw i rozwijanie
ich umiejtnoci przywdczych zauwaaj Bill Fletcher Jr.
i Fernando Gapasin w ksice Solidarity Divided: e
Crisis in Organized Labor and a New Path Toward Social
Justice (Rozam solidarnoci: kryzys ruchu pracowniczego
i nowe drogi ku sprawiedliwoci spoecznej). Jej celem jest
zapewnienie zestawu instrumentw, ktrych aktywici bd
mogli uywa, by dziaa we wasnym interesie.
Akcja bezporednia: to dziaa!
Wielu robotnikw dziki dziaalno w WDP przekonu-
je si, czym jest akcja bezporednia. Organizacji udao
si odzyska w sumie ponad tys. dolarw z cznej
kwoty niewypaconych wynagrodze. Niektrych pra-
codawcw da si skoni do ustpstw poprzez negocjacje,
pozostaych trzeba przekonywa w nieco inny sposb.
Gdy jaki pracodawca uparcie odmawia zapaty, WDP mo-
bilizuje swych czonkw i sprzymierzecw w spoecznoci
lokalnej, by wsplnie stawi czoa problemowi.
Pod koniec r. KB Home, jedna z najwikszych
rm budowlanych w kraju, wypacia, po piciu miesi-
cach naciskw ze strony WDP, prawie tysicy dolarw
zalegej pensji zrzeszonym w organizacji robotnikom pra-
cujcym przy budowie luksusowych domw. Kampania
przeciwko KB osigna apogeum we wrzeniu, gdy ponad
zwolennikw, dziaaczy zwizkowych oraz religijnych
doczyo do WDP i rozpoczo okupacj siedziby rmy
w pnocnej czci Austin. Ominwszy ochron, protestu-
jcy wdarli si do gwnego holu i otoczyli recepcj. dali
natychmiastowej wypaty wynagrodzenia dla robotnikw.
Nastpnego dnia KB skontaktowaa si z Workers Defense
Project i zgodzia speni dania.
W trakcie walki o konkretne, dorane cele uwi-
dacznia si potga kolektywnego dziaania. Akcja bez-
porednia wzmacnia w ten sposb poczucie solidarnoci
midzy robotnikami i ich sojusznikami ze spoecznoci
lokalnej. Zastpujc politykw, ktrzy mieliby wpro-
wadza podane zmiany stwierdza Ruz [akcja
bezporednia] pozwala nam uwierzy, e poprzez zjed-
noczenie si i samoorganizacj sami jestemy w stanie
co zmieni. W miecie pozbawionym sprawnego aparatu
egzekwujcego przestrzeganie prawa pracy, WDP wzia
sprawy w swoje rce. Organizacja poczya robotnikw
oraz ich sojusznikw we wsplnej walce o bardziej sprawie-
dliwe warunki pracy.
Publikacja Building Austin, Building Injustice po-
zwolia zwrci wreszcie spoeczn uwag na warunki pa-
nujce w brany budowlanej w Austin. W odpowiedzi na
raport, Hilda Solis, sekretarz Departamentu Pracy, ogosia,
e inspektorzy OSHA z innych stanw zajm si badaniem
naduy w Teksasie. Mimo tego WDP wci ma rce pene
roboty. Jak wskazuje Ruz, walka nie ogranicza si jedynie
do miejsca pracy, ale toczy si take w spoecznociach lokal-
nych o to, by wcign do dziaania jak najwicej ludzi.
Carlos Prez de Alejo
Tum. Mateusz Batelt
Wicej informacji na stronach www.workersdefense.org
i www.buildaustin.org.
Tekst pierwotnie ukaza si w numerze dwumiesicznika
Dollars & Sense (wrzesie-padziernik ). Strona interne-
towa czasopisma: www.dollarsandsense.org.
57
Wspczesna Afryka kojarzy si przecitnemu odbiorcy
przekazw medialnych z Czarn Dziur. Wyobraa on so-
bie, e kontynent zaludniaj wycznie dzieci z wydtymi
od godu brzuchami, ekscentryczni dyktatorzy w wojsko-
wych mundurach i zdesperowani uchodcy zmierzajcy do
Europy. Pomidzy nimi przemykaj bezradni misjonarze,
od czasu do czasu zaglda Madonna, eby zaadoptowa
dziecko z Malawi, albo ksi Harry, aby pomc remon-
towa szko w Lesotho. To, co dobre, jak moe si wyda-
wa, przybywa z zewntrz: pomoc humanitarna od ONZ
i organizacji charytatywnych, a take zachodnie wzorce
i pomysy.
Wybuch bomby, porwania dla okupu czy inne spekta-
kularne tragedie s chwytliwymi newsami. mudna praca
na rzecz poprawy jakoci rzdw, wzmocnienia spoecze-
stwa obywatelskiego, dugoterminowe procesy ekonomicz-
ne nie s. W ten sposb odbiorc omija fascynujcy mo-
ment w historii Afryki. Bez udziau Zachodu maj tam
miejsce zjawiska, ktre trwale odmieniaj jej oblicze.
Bohaterowie dnia codziennego
Gdy zapyta grupy studentw, kto sysza o Mobutu Sese
Seko czy o cesarzu Bokassie, podniesie si las rk. Dawni
tyrani z Zairu i rodkowej Afryki, lubujcy si w zbytkach
i okruciestwach, na tyle wryli si w powszechn wiado-
mo, e s jednymi z pierwszych automatycznych skoja-
rze, jakie wywouje haso Afryka.
Idmy tym tropem i zapytajmy o kolejne nazwiska
wpywowych afrykaskich przywdcw: Festus Mogae,
Joaquim Chissano To postaci nieobecne na ekranach te-
lewizorw, mimo e ich rol trudno przeceni. Emerytowa-
ni ju prezydenci Botswany i Mozambiku wykonali i wy-
konuj nadal nieocenion prac dla rozwoju swoich pastw
i regionu. Botswana to niemal modelowa demokracja, dla
ktrej zasoby naturalne (diamenty) stay si rdem prospe-
rity, a nie walki o wadz. Mogae postawi na walk z ub-
stwem i AIDS, a take na zrnicowanie gospodarki, w ce-
lu uniezalenienia kraju od waha koniunktury. Z kolei
Chissano po zakoczeniu penej sukcesw prezydentury
w Mozambiku, z dala od kamer niestrudzenie wystpuje
jako mediator w rnych punktach zapalnych kontynentu.
Czy nie warto wydobywa na wiato dzienne i dawa
za przykad bohaterw dnia codziennego? To pytanie za-
da sobie sudaski biznesmen i lantrop Mo Ibrahim. Od
trzech lat opracowuje on, we wsppracy z dziesitkami
afrykaskich orodkw badawczych, Afrykaski Indeks
Jakoci Rzdw, ocen sukcesw i poraek poszczeglnych
pastw w oparciu o niemal setk kryteriw. Jej wyniki s
publicznie ogaszane i szeroko analizowane w mediach, ko-
mentowane przez ekspertw i samych rzdzcych. Fundacja
Mo Ibrahima, poczwszy od r., przyznaje te nagro-
dy dla najlepszych byych liderw politycznych; Chissano
i Mogae to wanie pierwsi z jej laureatw. Rok przy-
nis rozszerzenie listy pastw uwzgldnianych w rankin-
gu doszy arabskie kraje Afryki Pnocnej, wic obecnie
ocenie poddawane s ju wszystkie pastwa kontynentu.
Zauwaalne jest take, zgodne z intencj twrcw Indeksu,
silniejsze oparcie si na pracy lokalnych orodkw badaw-
czych. Dowodem na to, e nagroda nie jest przyznawana
pochopnie, jest choby fakt, i w ubiegym roku nie uhono-
rowano adnego byego przywdcy, mimo silnych kandy-
datur, takich jak eks-prezydent Ghany, John Kufuor.
Rzdy pod tablic
Mo Ibrahim wychodzi z zaoenia, e problemw Afry-
ki nie mona w nieskoczono tumaczy skutkami
kolonializmu i oczekiwa pomocy z zewntrz. Trzeba
za to skoncentrowa si na wyawianiu dobrych przy-
kadw i zachca do korzystania z tych dowiadcze.
Indeks Jakoci Rzdw zaczyna zajmowa w debacie pu-
blicznej miejsce obok takich renomowanych rankingw, jak
ONZ-owski Wskanik Rozwoju Spoecznego (HDI) czy
wiatowy Wskanik Wolnoci Prasy, opracowywany przez
organizacj Reporterzy Bez Granic.
Przede wszystkim jednak moliwo porwnania wy-
nikw wasnych rzdw na przestrzeni kolejnych lat daje
obywatelom narzdzie nacisku na politykw, namacalny
argument przy ocenie, czy zasuguj oni na legitymacj
Dobre wladomocl
z Afrykl
|bnzr| Czrnrr
58
spoeczn. Jeszcze kilkanacie lat temu afrykascy pre-
zydenci rzadko kiedy odczuwali oddoln presj na rzecz
poprawy jakoci rzdw. Natomiast dzi spoeczestwo
obywatelskie organizacje pozarzdowe, dziennikarze,
zwizki zawodowe, a take liderzy religijni i powszech-
nie szanowane osobistoci jest w Afryce si, z ktr
przywdcy musz si liczy.
Inn form patrzenia rzdom na rce, ktra w cigu
ostatnich kilku lat zrobia zawrotn karier, jest mecha-
nizm recenzowania rzeczywistoci spoeczno-politycznej,
zwany African Peer Review Mechanism (APRM), zaini-
cjowany przez Uni Afrykask. Pastwa, ktre przystpi
do APRM, poddaj si dobrowolnym, cyklicznym przegl-
dom w czterech sektorach: Demokracja i Dobre Zarzdza-
nie Polityczne; Zarzdzanie Ekonomiczne; Dobre Praktyki
w Tworzeniu Ram dla Funkcjonowania Biznesu (corporate
governance); Rozwj Spoeczno-Ekonomiczny. APRM opie-
ra si na zasadzie wspdziaania rzdw, spoeczestwa
obywatelskiego i forw midzynarodowych w identyko-
waniu luk w dobrych rzdach i wypracowywaniu (oraz re-
alizowaniu) skutecznych rozwiza. W kilku etapach pro-
cesu badane s postpy rzdw w realizacji postawionych
sobie zada, potrzeby mieszkacw i sektory wymagajce
poprawy. Uczestnicz w tym specjalne misje zagraniczne,
prowadzce szerokie konsultacje z lokalnymi grupami spo-
eczestwa obywatelskiego, a take panel osobistoci repre-
zentujcych poszczeglne regiony kontynentu.
Mechanizm ten uwaany jest za jeden z najambitniej-
szych programw wypracowanych przez afrykaskich li-
derw, za dowiadczenia pierwszych pastw poddanych
procesowi s szeroko analizowane i komentowane. Pro-
gram, ktry wystartowa w r. i obejmuje ju ponad
poow krajw Afryki, zaprzga siy stojce zazwyczaj
po przeciwnych stronach barykady (rzdy spoecze-
stwo obywatelskie) do wspdziaania w osiganiu po-
prawy jakoci ycia. Jest mechanizmem samodoskona-
lenia si, a zarazem przejmowania odpowiedzialnoci
i rozliczania z zada dugoterminowych. Lokalnie daje
mieszkacom kolejne narzdzie w egzaminowaniu swo-
ich rzdw, za globalnie jest miernikiem zaufania do
pastw, co przekada si m.in. na klimat inwestycyjny.
Pierwsza dekada po r. odznaczya si zdecydo-
wanym wzrostem znaczenia spoeczestwa obywatelskiego
w Afryce. Rozwj Internetu i telewizji satelitarnych stwo-
rzy nowe moliwoci debaty i konstruktywnej krytyki.
Szybko rozwijajce si platformy wymiany informacji daj
mono wgldu w komentarze z rnych rde, podcho-
dzce do biecych problemw z rnych perspektyw. Przy-
kadowo, popularna witryna internetowa AllAfrica.com
dziaa w oparciu o umowy z ponad afrykaskimi re-
dakcjami, agencjami informacyjnymi i orodkami badaw-
czymi. W krtkim czasie staa si jednym z tych mediw,
ktre publikuj najwiksz ilo tekstw. Dobrze obrazuje
to popyt czytelnikw na pogbione informacje.
Koniec z zamachami
Zmieniy si te wyranie reguy przejmowania wadzy. Za-
mach stanu zdecydowanie wyszed z mody. Jeli gdzie si
jeszcze zdarza (np. w Gwinei czy na Madagaskarze przy-
kady z zeszego roku), bynajmniej nie przechodzi si nad
nim do porzdku dziennego. Przeciwnie, uruchamiany zo-
staje mechanizm nacisku, perswazji i negocjacji z udziaem
spoeczestwa obywatelskiego.
Na pocztek chtnego na przejcie wadzy z pomi-
niciem wyborw spotyka zimny prysznic w postaci za-
wieszenia w prawach czonkowskich Unii Afrykaskiej
ozs sroerczrs1wo
osvwn1rtskr
jrs1 w Aruvcr seq,
z k1uq ruzvwocv
uuszq s tczvc
b
n

M
O

I
B
R
A
H
I
M
.

F
O
T
.

C
H
R
I
S
T
O
P
H
E
R
F
L
E
M
I
N
G

H
T
T
P
:
/
/
W
W
W
.
F
L
I
C
K
R
.
C
O
M
/
P
E
O
P
L
E
/
C
H
R
I
S
T
O
P
H
E
R
F
L
E
M
I
N
G
/
59
i regionalnych blokw politycznych. Nastpnie da si od
niego przedstawienia kalendarza przekazania wadzy cy-
wilom, w jego stolicy nie ustaj wizyty negocjatorw, poja-
wiaj si kolejne kompromisowe propozycje rozwoju sytu-
acji. Z reguy koczy si powoaniem tymczasowego rzdu
jednoci z udziaem si opozycyjnych, ktry przygotowuje
wolne wybory, po czym wycofuje si. W przypadku wy-
darze na Madagaskarze czy kryzysu w Gwinei, kluczow
rol odgrywa zaangaowanie organizacji midzyrzdowych,
takich jak Poudniowoafrykaska Wsplnota Rozwoju (So-
uth African Development Community, SADC) czy Wspl-
nota Gospodarcza Pastw Afryki Zachodniej (Economic
Community of West African States, ECOWAS).
Wyranie widoczna jest zmiana w podejciu do kry-
zysw wadzy. Jeszcze kilkanacie lat temu objcie sterw
pastwa przez generaa armii lub skoniktowanego wsp-
pracownika premiera byo przyjmowane przez ssiednie
kraje z obojtnoci. Dzi wypywajce gboko z tra-
dycji afrykaskiej poczucie solidarnoci wsplnotowej
przekada si na jzyk polityki: zawirowania w jednym
pastwie traktowane s jako problem, nad ktrego roz-
wizaniem pochyli si musz take pozostae. Midzy-
rzdowe organizacje, jak ECOWAS czy Unia Afrykaska,
coraz chtniej przejmuj odpowiedzialno za stabilno
kontynentu, zgodnie z zasad, e problemy w jednym pa-
stwie to problemy wszystkich w regionie. Odkd po raz
pierwszy temat ten pojawi si na forum Unii Afrykaskiej
w 1,,; r., skuteczny i trway zamach stanu to dzi zdecy-
dowany wyjtek od reguy.
Rozwj bez granic
Do wiadomoci publicznej coraz mocniej dochodzi te po-
trzeba otwarcia granic. Bolczk kontynentu od dawna by
problem z komunikacj. Trudno mwi o jakociowej zmia-
nie sytuacji, pomijajc aspekty ekonomiczne. Coraz czciej
pastwa ssiadujce, a take regionalne grupy pastw, zno-
sz wzajemnie bariery celne, otwieraj si na transgranicz-
n wymian gospodarcz, a take uatwiaj ruch ludnoci.
Dawniej martwe granice, jak midzy Mauretani a Maro-
kiem, zapeniaj si ciarwkami przewocymi ywno
i inne produkty. Od czasu ustanowienia w :oo r. unii
celnej w ramach Wsplnoty Wschodnioafrykaskiej (East
African Community, EAC), obroty handlowe pomidzy s-
siadujcymi Keni i Ugand wzrosy o 1o. Wci pozo-
staje ogromnie wiele do zrobienia, jednak wyranie zmienia
si klimat upowszechnia si przekonanie, e rozdrob-
nienie na kilkadziesit pastw nie pomaga wytrzymy-
wa konkurencji z globalnymi potgami.
Pastwa EAC, wybijajcej si w dziedzinie integracji
politycznej i zrzeszajcej Keni, Tanzani, Rwand, Ugand
i Burundi, od kilku lat posuguj si na potrzeby wewntrz-
ne wsplnym paszportem, a w listopadzie :oo, r. zainaugu-
roway wsplny rynek, oparty na swobodnym przepywie
towarw i osb. Wsplnota przymierza si do ustanowienia
jednej waluty (jej wprowadzenie, pierwotnie zaplanowane
na :o1: r., zapewne si opni), a take urzdu rotacyjne-
go prezydenta. Udane przykady regionalnej wsppracy
pocigaj za sob kolejne. Zgodnie z przyjt w ubiegym
roku map drogow, do :o1 r. wspln walut pragn
take przyj pastwa z zachodniego wybrzea kontynen-
tu, w wikszoci anglojzyczne: Nigeria, Ghana, Gambia,
Gwinea i Sierra Leone (by moe te Liberia). Strefa Eco
w cigu kolejnych piciu lat poczyaby si z istniejc stre-
f zachodnioafrykaskiego franka CFA (8 pastw, gwnie
dawnych kolonii francuskich, od Senegalu do Beninu), co
zaowocowa ma jednolit, stabiln walut w caej Afryce
Zachodniej.
Wspczesny kierunek na integracj ma o wiele wik-
sze szanse powodzenia ni wizje jednoci afrykaskiej, kre-
lone w okresie wybijania si na niepodlego przez roman-
tycznych panafrykanistw z lat oo. XX w. (jak senegalski
polityk i poeta Lopold Senghor). Tamte nie przetrway
dugo z powodu ambicji lokalnych politykw, te dzisiejsze
natomiast opieraj si na ocenie wymiernych korzyci eko-
nomicznych, zwaszcza stabilnoci warunkw do wymiany
handlowej i silniejszej pozycji przetargowej w skali globalnej.
Nadrabianie zalegoci
Mwic o rynku wiatowym, niekoniecznie chodzi o takie
punkty odniesienia, jak Stany Zjednoczone czy Europa.
Coraz czciej punktem tym staj si dla pastw afryka-
skich wschodzce potgi Azji zwaszcza Chiny, ktre na
naszych oczach ugruntowuj pozycj lidera w kontaktach
z Czarnym Kontynentem.
Oprcz masowego wydobycia surowcw, co wzbudza
sporo kontrowersji, chiskie rmy buduj drogi, linie kole-
jowe i sieci telekomunikacyjne na niespotykan dotychczas
skal. Z chisk pomoc na orbicie znalaz si pierwszy
afrykaski geostacjonarny satelita komunikacyjny (nige-
ryjski NigComSat-1). W tym samym czasie, gdy pogrone
w kryzysie zachodnie rmy masowo wycofyway si z inwe-
stycji na Czarnym Ldzie, na szczycie afrykasko-chiskim
w Sharm el-Sheikh (listopad :oo,) premier Chin, Wen Jia-
bao, zapowiedzia przekazanie kolejnych 1o miliardw do-
larw w poyczkach i wsparcie w wybudowaniu stu stacji
pozyskiwania czystej energii na kontynencie. Nic dziwnego,
e to Chiny traktowane s z perspektywy afrykaskiej jako
gracz numer jeden.
Drugi azjatycki gigant, Indie, bogatszy o dowiadcze-
nia Chin, konsekwentnie zwiksza nacisk na pozytywny
odbir swego zaangaowania. Oprcz wzrostu wymiany
handlowej (osigna ju warto mld dolarw rocznie,
wymiana z Chinami ponad 1oo mld), New Delhi rozbu-
dowuje sie telemostw medycznych, dziki ktrym szpitale
w odlegych rejonach Afryki (np. w Sierra Leone) uzyskuj
moliwo konsultacji skomplikowanych przypadkw.
Dzi to Chiny i Indie wyrwnuj zalegoci konty-
nentu odziedziczone po okresie europejskiej domina-
cji. Jakkolwiek by nie ocenia ich powszechnie kryty-
kowanej dziaalnoci w przemyle wydobywczym czy
60
praktyki przywoenia wasnych robotnikw kontrak-
towych, nie ma wtpliwoci, e to wanie za ich po-
rednictwem zmniejsza si zapa cywilizacyjna Afryki.
Podstawy samodzielnego rozwoju pastw afrykaskich
drogi czy telekomunikacja powstaj dziki wsppracy
z partnerami azjatyckimi.
Na penych prawach
Kraje afrykaskie s postrzegane gwnie jako odbiorcy
midzynarodowej pomocy. Nie przeszkodzio to jednak
wielu pastwom kontynentu z pobudek humanitarnych
wygospodarowa sporych kwot na wczenie si w akcj
pomocy oarom trzsienia ziemi na Haiti. Republika Po-
udniowej Afryki wysaa na miejsce tragedii ratownikw,
Gwinea Rwnikowa zaoferowaa miliony dolarw po-
mocy, Demokratyczna Republika Konga , mln, Gabon,
Namibia i Senegal po milionie. Prezydent tego ostatnie-
go pastwa zapowiedzia nawet moliwo osiedlenia si
i przyznania ziemi oarom trzsienia ziemi, chccym roz-
pocz nowe ycie ma kontynencie, z ktrego pochodzili
przecie przodkowie Haitaczykw. Dooenie swojego,
relatywnie duego wkadu do globalnego odruchu solidar-
noci, jest symptomatyczne. Pokazuje, e pastwa konty-
nentu naley ju traktowa jako penoprawnych czonkw
spoecznoci midzynarodowej, zdolnych do szybkiej re-
akcji w przypadku kryzysu w innej czci globu.
O zmianach, jakie zachodz w ostatniej dekadzie, war-
to mwi z innego jeszcze wzgldu. S one efektem fermen-
tu intelektualnego wrd odpowiedzialnie mylcych Afry-
kanw. Potrzeba zdarcia atki, jaka lata temu przylgna
do kontynentu wiecznego petenta, niesamodzielnego,
zdanego na ask Zachodu staje si w tych dziaaniach
dodatkow motywacj. Pojawia si i jest silnie akcento-
wana potrzeba udowodnienia wiatu i samym sobie, e
potramy wzi sprawy we wasne rce, niekoniecznie
powielajc wzorce zachodnie. Unia Afrykaska i regio-
nalne bloki ekonomiczne, oddolne lub mieszane mecha-
nizmy nadzorujce (Indeks Jakoci Rzdw, APRM), sieci
informacyjne rozwijane s, nansowane i doskonalone
przez Afrykanw dla Afrykanw.
Jdrzej Czerep
Serdecznie zapraszamy Pozarzdowe Organizacje
Ekologiczne z caej Polski do udziau w Oglnopolskim
Spotkaniu Ekologicznych Organizacji Pozarzdowych
eKolumna 2010
w dniach maja w Spale k. Tomaszowa Mazowieckiego
EKOLUMNA jest prb wznowienia spotka ekologw, ktre odbyway si w latach .
w Kolumnie. Jeli chcecie mie wpyw na to, co dzieje si w ochronie rodowiska w naszym kraju
przyjedcie! Nie zapomnijmy o tym, jaka sia tkwi we wsplnej pracy na rzecz natury.
Wsparcie udzielone przez Islandi, Liechtenstein, i Norwegi poprzez donansowanie
ze rodkw Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz
Norweskiego Mechanizmu Finansowego, a take ze rodkw budetu Rzeczpospoli-
tej Polskiej w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarzdowych
Dodatkowe informacje, formularz
zgoszeniowy na stronie projektu
www.ekolumna.org.pl
Dodatkowe informacje:
ekolumna@gmail.com
Wszystkie koszty uczestnictwa
poza dojazdem pokrywa
organizator ze rodkw FOP.
61
Dziecko wychowujce si na pozamiejskich terenach Ko-
staryki dorasta pord krajobrazu uznawanego za jeden
z najpikniejszych i najbardziej rnorodnych na wiecie.
Wadze tego niewielkiego kraju w Ameryce rodkowej sta-
raj si, by tak pozostao. Jednak ochrona tropikalnych
lasw deszczowych to nie jedyne osignicie Kostarykan.
Tamtejszy rzd zapewnia wszystkim obywatelom dostp
do opieki zdrowotnej i edukacji, ponadto kraj aktywnie
wspiera pokj na wiecie. Tote gdy New Economics Fo-
undation
1
opublikowaa drugi wiatowy ranking oparty
na Wskaniku Szczliwej Planety (Happy Planet Index,
HPI) klasykacj, ktrej kryteria stanowi wkad kraju
w ochron rodowiska naturalnego oraz zdrowie i samopo-
czucie mieszkacw pierwsze miejsce przypado w udzia-
le wanie czteromilionowej Kostaryce. Stany Zjednoczone
uplasoway si na pozycji .
2
Czego mieszkacy tego okoorwnikowego kraju mo-
gliby nauczy nas na temat szczcia, dugowiecznoci i roz-
sdnego gospodarowania zasobami naturalnymi?
Kostaryka zajmuje uprzywilejowan pozycj rednioza-
monego pastwa, gdzie ludzie maj wystarczajco duo wol-
nego czasu, by cieszy si bogatym yciem rodzinnym i towa-
rzyskim mwi Kostarykanin Mariano Rojas, profesor eko-
nomii. Przecitna pensja pozwala tu zaspokoi podstawowe
potrzeby. Aktywne dziaania rzdu gwarantuj powszechny
dostp do szkolnictwa, opieki zdrowotnej i wyywienia. Jak
zauwaa Rojas, Kostarykanie nigdy nie doczyli do pogoni
za prestiem i ostentacyjn konsumpcj.
Stworzony w r. Wskanik Szczliwej Planety
ujmuje trwae szczcie, mierzone na poziomie poszcze-
glnych krajw, w oparciu o trzy gwne kryteria: jak
bardzo zadowoleni z ycia s ich mieszkacy, jak du-
go yj i jak duo zasobw naturalnych zuywaj. w
wskanik szczcia narodowego oblicza si za pomoc
prostego wzoru. Mnoc redni dugo ycia przez war-
to wskanika satysfakcji z ycia, uzyskanego na podstawie
sonday Instytutu Gallupa czy World Values Survey (wia-
towego badania systemw wartoci), otrzymujemy liczb
szczliwych lat ycia przypadajc na mieszkaca. Na-
stpnie dzielimy j przez wielko tzw. ladu ekologicznego
danego kraju jest on miar tego, ile hektarw ziemi i ile
wody jest niezbdnych, by zaspokoi potrzeby yciowe sta-
tystycznego mieszkaca. Wedug rankingu, lad ekologicz-
ny statystycznego Kostarykanina stanowi jedn czwart
ladu pozostawianego przez mieszkaca USA.
Saamah Abdallah, badacz z New Economics Foun-
dation, uwaa, e HPI dociera do istoty ekonomii, ob-
naajc to, co liczy si naprawd. Uwzgldnia bowiem
koszty, czyli zuycie zasobw naturalnych, oraz jedyne
autentyczne zyski, ktre stanowi zdrowe i szczliwe
ycie. Przypomina nam w ten sposb, e ekonomia to nauka,
ktra ma okrelony cel jest nim poprawianie jakoci ycia
kadego czowieka.
Wysok pozycj rodziny, przyjaci i poczucia wizi ze
spoecznoci w narodowej hierarchii wartoci Abdallah
nazywa kapitaem spoecznym. Paradoksalnie miesz-
kacy zamonych krajw nierzadko opisuj si jako mniej
szczliwi ni osoby mieszkajce w krajach biedniejszych,
gdzie jednak wizi midzyludzkie s autentyczne i silne.
W badaniach ekonomisty Stefano Bartoliniego, Stany Zjed-
noczone znalazy si w gronie pastw, ktrych kapita spo-
eczny gwatownie si zmniejsza.
Nic w tym dziwnego komentuje Abdallah. Amery-
kanie, w porwnaniu do innych zachodnich spoeczestw, pra-
cuj najwicej, w dodatku maj najkrtsze urlopy. Cay swj
czas przeznaczaj na zarabianie pienidzy, zamiast powici
go na nawizywanie i pielgnowanie relacji, ktre s rwnie
istotne dla szerzej rozumianego dobrobytu.
Znaczenie pokoju
Pokj w kraju i na wiecie od dawna jest dla Kostaryki
wartoci nadrzdn. W r. wadze tego pastwa
podjy decyzj o likwidacji si zbrojnych, co pozwolio
zwikszy nakady na ochron zdrowia i szkolnictwo.
We wrzeniu ub.r. rzd Kostaryki powoa Mi-
nisterstwo Sprawiedliwoci i Pokoju, akcentujc znaczenie
S powody do radocl
(w kostaryce)
Lst CtLr Ctnncurs
62
propagowania pokoju i ugodowego stylu rozwizywania
koniktw. Niedugo potem Kostaryka zostaa gospoda-
rzem wiatowego szczytu, podczas ktrego przedstawiciele
czterdziestu rzdw wsplnie pracowali nad moliwociami
rozbudowy zaplecza pokojowego w ramach administracji
swoich pastw.
Tak aktywne promowanie pokoju przez Kostaryk to
w ogromnej mierze zasuga Fundacji Rasur, ktra zorga-
nizowaa szczyt i zabiegaa o stworzenie nowego resortu.
Nazw fundacji zaczerpnito z kostarykaskiego poema-
tu Rasur jest nauczycielem, ktry powiedzia dzieciom:
zanim zechcecie wada byskawicami, musicie najpierw po-
skromi burz w waszych sercach. Za porednictwem inicja-
tywy nazwanej Akademi Pokoju, fundacja wsppracuje
z Ministerstwem Edukacji we wczaniu sposobw poko-
jowego rozwizywania koniktw do programu nauczania
oraz propagowaniu wrd uczniw pokoju jako sposobu
na ycie.
Jednym z hase przewodnich fundacji stay si sowa
scara Ariasa Sncheza prezydenta Kostaryki w latach
1,8o-1,,o oraz ponownie od :ooo r., laureata pokojowej
Nagrody Nobla w 1,8; r.
3
, jednego z uczestnikw wspo-
mnianego szczytu. Powiedzia on: Pokj to nie pikny sen.
To wyzwanie wymagajce mudnej pracy. Musimy zacz
od szukania ugodowych rozwiza w codziennych sporach
z ludmi, ktrzy nas otaczaj. Pokj nigdy nie bierze pocztku
z drugiej osoby, lecz zaczyna si urzeczywistnia, gdy wszyscy
zaczynaj go pragn.
dugo i szczliwie
Mieszkacy Kostaryki nie tylko yj szczliwie. Badania
dowodz rwnie ich dugowiecznoci. Okazuje si, e red-
nia dugo ycia wynosi tu ;8, roku wicej ni dla miesz-
kacw USA (;;,,). Niektre dane sugeruj wrcz, e ko-
starykascy mczyni yj duej ni mczyni w jakim-
kolwiek innym kraju. W dodatku dugo ycia w naj-
szczliwszym pastwie wiata nie zaley w istotnym
stopniu od wysokoci dochodw czy pozycji spoecz-
nej jednostki, podczas gdy w Stanach Zjednoczonych
wskaniki te s wyranie powizane (badacze z Harvard
School of Public Health zaobserwowali tam olbrzymie r-
nice w przecitnej dugoci ycia w zalenoci od dochodw,
miejsca zamieszkania, rasy i innych czynnikw).
Pwysep Nicoya w pnocno-zachodniej Kostaryce
jest jedn z tzw. Bkitnych Stref. Mowa o obszarach, kt-
rych mieszkacy znacznie czciej ni w innych miejscach
na Ziemi doywaj ponad stu lat, zachowujc sprawno
4
.
Mieszkacy tych obszarw na og dobrze si odywiaj,
regularnie wicz i wykazuj wrodzone predyspozycje do
dugowiecznoci.
W skali caego kraju, mieszkacy korzystaj z dobro-
dziejstw systemu zabezpieczenia spoecznego, na ktry
skadaj si zarwno powszechne, publiczne wiadczenia,
jak i usugi prywatne. Polityka prozdrowotna obejmuje
rwnie przyszych obywateli lekarze i pielgniarki
zatrudniani s do pracy na terenach wiejskich, by za-
pewni kobietom w ciy waciw opiek i wyposay
przyszych rodzicw w wiedz o tym, jak dba o zdro-
wie dzieci.
Krajobraz pod specjalnym nadzorem
Zrwnowaona polityka wadz Kostaryki obejmuje nie tyl-
ko trosk o spokj i zdrowie obywateli, ale i podobne po-
dejcie do wiata przyrody i korzystania z bogactw natural-
nych. Wysoko wskanika ladu ekologicznego wskazuje,
e Kostaryka tylko nieznacznie wykracza poza model
globalnie sprawiedliwego podziau, zapewniajcy takie
gospodarowanie zasobami, by nie naruszy rwnowagi
ziemskiego ekosystemu czytamy w raporcie z bada nad
HPI. To w tym kraju wprowadzono nowatorskie rozwiza-
nia w zakresie gospodarki przestrzennej, ponownego zale-
siania terenw po wycitej puszczy i rde energii alterna-
tywnych wobec paliw kopalnych.
W latach ;o. wadze Kostaryki, zaniepokojone byska-
wicznie postpujcym zmniejszaniem si powierzchni dzie-
wiczych lasw deszczowych, spowodowanym pozyskiwa-
niem drzew oraz szybkim rozwojem rolnictwa, rozpoczy
przeksztacanie czci terytorium kraju w parki narodowe;
zakazano rwnie eksportu niektrych gatunkw drewna.
Mimo tych dziaa, do 1,8; r. nielegalna wycinka drzew,
hodowla byda i tzw. rozwj gospodarczy zredukoway
wielko obszaru zajmowanego przez lasy deszczowe z ;
do :1 powierzchni kraju. Wobec tego faktu, w 1,,o r.
rzd Kostaryki wdroy system opat za korzystanie ze ro-
dowiska (Payment for Environmental Services, PES). W je-
go ramach, importerzy ropy naftowej, producenci napojw
w plastikowych butelkach i oczyszczalnie ciekw musz
paci dodatkowy podatek, by mc prowadzi dziaalno
na terenie kraju, podczas gdy pozostae przedsibiorstwa
maj moliwo dokadania si do neutralizacji skutkw
emisji gazw cieplarnianych uiszczajc specjalne, dobro-
wolne opaty. Pozyskiwane rodki przeznaczane s na re-
kompensaty dla mieszkacw wsi, ktrzy rezygnujc z ho-
dowli byda i wycinania drzew pomagaj chroni ekosystem
w swojej okolicy.
Efekty realizacji tego pomysu s zrnicowane w nie-
ktrych regionach hodowla zwierzt i nielegalne wycinanie
lasw pozostaj znacznie bardziej atrakcyjnym sposobem na
ycie ni rzdowe dotacje, a rodkw na realizacj programu
tak bardzo brakuje, e nieledwie trzeba byo wyszarpywa
je innym potrzebujcym. Jednak zasadniczo nowe strategie
z dziedziny ochrony rodowiska, cznie z programem ma-
sowego sadzenia drzew, zainaugurowanym w :oo; r. i spon-
sorowanym przez ONZ, sprawiy, e obecnie znw ponad
poow terytorium Kostaryki porastaj lasy deszczowe.
Kolejnym krokiem na drodze ku bardziej ekologicznej
gospodarce bya decyzja o wstrzymaniu eksploatacji zaso-
bw ropy naftowej na terenie caego kraju i zainwestowanie
znacznych rodkw w odnawialne rda energii elek-
trownie wodne, turbiny wiatrowe, w wykorzystanie energii
63
geotermalnej ktre obecnie pokrywaj krajowego
zapotrzebowania. W centrum stolicy Kostaryki, San Jo-
s, poruszanie si samochodem jest dozwolone wycznie
w okrelone dni, inne w zalenoci od numeru rejestra-
cyjnego. Sie kolei podmiejskich, ktrej budowa planowa-
na jest w niedalekiej przyszoci, dodatkowo zmniejszy za-
nieczyszczenie rodowiska powodowane przez samocho-
dy. Do roku , na ktry przypada dwusetna rocznica
proklamowania niepodlegoci, Kostaryka ma zamiar sta
si pastwem zeroemisyjnym, tj. takim, ktrego bilans
aktywnoci nie zwiksza zawartoci gazw cieplarnianych
w atmosferze.
My, Kostarykanie, uwaamy, e wszyscy powinni uwia-
domi sobie znaczenie zmian klimatycznych powiedzia
nam Gerardo Mondragn z inicjatywy Paz con la Natu-
raleza (W zgodzie z Natur), zapocztkowanej przez pre-
zydenta Ariasa i doradzajcej mu w sprawach zwizanych
z ochron rodowiska. Chcemy, by wszystkie kraje zrozu-
miay, e musz pomaga sobie nawzajem dla dobra rodowi-
ska. W szczeglnoci kraje wysoko uprzemysowione powinny
wspiera te mniej zamone w ich inicjatywach, np. na rzecz
rozwoju czystych technologii.
Krytycy kostarykaskiej zielonej polityki, jak Ra-
chel Godfrey Wood z Council on Hemispheric Aairs
5

podkrelaj jednak, e adna ilo posadzonych drzew nie
bdzie w stanie w peni zrekompensowa szkd wicych
si z wykorzystaniem paliw kopalnych. Rwnie FECON,
krajowa organizacja dziaajca na rzecz ochrony przyrody,
nie kryje zaniepokojenia na swojej stronie internetowej re-
gularnie zamieszcza informacje o przewlekych problemach
ekologicznych, jak wyrb lasw przez wacicieli ziemskich,
erozja gleby powodowana przez plantacje ananasw i zanie-
czyszczanie wody pitnej pochodzcymi stamtd pestycyda-
mi, czy rozwj przemysu wydobywczego w okolicach Las
Crucitas, z ktrym czy si ryzyko skaenia przylegych
obszarw solami kwasu cyjanowodorowego. Kolejnym, no-
wym powodem do zmartwie jest rozwj przemysu w re-
gionie Las Baulas ekolodzy obawiaj si, e industrializa-
cja zagrozi tamtejszej populacji wi.
Musimy zwolni obroty tymi sowy Mondragn na-
wizuje do wyzwa w dziedzinie ochrony rodowiska, kt-
rym Kostaryka wci musi sprosta. Cay czas dbajc jed-
nak o to, by ludzie wiedzieli, co si dzieje. Za problemy z ko-
palni zota w Las Crucitas wini przestarzae prawo, ktre
nie gwarantuje Kostaryce dostatecznej ochrony przed nisz-
czeniem rodowiska przez biznes. Naley zmieni przepisy
tak, by postp mg przebiega w zgodzie z natur.
Stabilny ustrj demokratyczny, panujcy w Kostary-
ce przez minione sto lat sprawia, e uznawana jest ona za
przyjazn przedsibiorczoci. Cho wielkie plantacje ba-
nanw, ananasw czy kawy nie znikny, w ostatnich latach
w kraju tym zaczy chtnie inwestowa przedsibiorstwa
zajmujce si ekoturystyk i nowymi technologiami.
Jednak niedawne spory dotyczce CAFTA, czyli Strefy
Wolnego Handlu Ameryki rodkowej uwydatniy rnice
zda w sprawie liberalizacji handlu. Po jednej stronie zna-
leli si zwolennicy strefy, z prezydentem Ariasem na czele,
ktrzy wierz, e dziki obecnoci w niej Kostaryki nast-
pi wzrost liczby zagranicznych inwestycji. Przeciwny obz
zjednoczy obawiajcych si, e liberalizacja i prywatyza-
cja spowoduj, i biznes zostanie de facto wyczony spod
obowizywania kostarykaskiego prawa pracy i przepisw
ochrony rodowiska.
Kontrowersje wok niedawnego przystpienia do
CAFTA obrazuj nieodczny dylemat kostarykaskiej
zielonej polityki jak kraj, ktrego budet zaleny
jest od inwestycji ponadnarodowych korporacji, moe
skutecznie egzekwowa od nich przestrzeganie wytycz-
nych dotyczcych ochrony rodowiska?
aden kraj, nawet Kostaryka ze swoim pierwszym
miejscem w rankingu, nie osign ideau konsumpcji na
miar jednej Ziemi, do ktrego, zdaniem twrcw Wska-
nika Szczliwej Planety, powinnimy wszyscy dy: zu-
ywania zasobw naturalnych zgodnie z zasad sprawie-
dliwego podziau. Chcemy, by narody, regiony i miasta
dokonay oceny osiganych przez siebie wynikw z jednej
strony biorc pod uwag poziom zadowolenia z ycia, a z dru-
giej swj wpyw na rodowisko mwi Abdallah. Chcemy
pooy nacisk na uwiadomienie jak najwikszej liczbie lu-
dzi, e dobre ycie nie musi odbywa si kosztem rodowiska
i e konsumpcja na miar jednej Ziemi tak naprawd
oznacza wzrost jakoci ycia.
Lisa Gale Garrigues
Tum. Magdalena Gorzak
Tekst plerwotnle ukaza sl w LS! Magazlne, w numerze :
(zlma :o+o r.), publlku[emy go z nlewlelklml skrotaml. Strona
plsma: www.yesmagazlne.org.
Przyplsy tumaczkl:
Zaoony w +p86 r. bryty[skl nlezaleny orodek badawczy, za[- +.
mu[cy sl anallz szeroko po[tych problemow spoecznych
l ekologlcznych oraz formuowanlem praktycznych rozwlza.
Slogan NLP gosl: Lkonomla, w ktore[ ludzle l Zlemla s na[wa-
nle[sl. Strona fundac[l: www.neweconomlcs.org.
Polska za[a w tym ranklngu ;;. mle[sce. :.
Nagrod przynlosa mu reallzac[a planu poko[owego, znanego .
[ako plan Arlasa, [ednoczcego kra[e Amerykl rodkowe[ Ko-
staryk, Nlkaragu, Gwatemal, Honduras l Salwador.
Dotychczas zldentykowano pl taklch mle[sc poza kosta- (.
rykasklm powyspem s to gorskle wloskl w Sardynll, |karla
grecka wyspa na Morzu Lge[sklm, [aposkle wyspy Oklnawa
l mlasto Loma Llnda w Kallfornll centrum ruchu Adwentystow
Dnla Slodmego.
Utworzony w +p; r. nlezaleny lnstytut badawczy, za[mu[- .
cy sl problematyk ponocno- l poudnlowoamerykask, ze
szczegolnym uwzgldnlenlem mollwocl wspopracy reglo-
nalne[. wltryna lnternetowa: www.coha.org.
64
Taczymy, jak nam (koncerny) zagraj?
Na caym wiecie rynki fonograczne zdominoway naj-
wiksze wytwrnie, tzw. majors. Stawiaj one przede
wszystkim na wykonawcw o najwikszym potencjale ko-
mercyjnym, ktry niekoniecznie idzie w parze z wartocia-
mi artystycznymi. Wobec znaczcego spadku liczby ku-
powanych pyt co w Polsce pokazuje choby obnianie
puapu sprzeday potrzebnego do otrzymania zotej lub
platynowej majorsy coraz rzadziej inwestuj w debiu-
tantw, bo to dla nich wiksze ryzyko, ni wydanie artysty,
ktry ju zdoby popularno.
Wytwrnie prbujc broni swych dochodw, pod-
nosz ceny pyt. W efekcie coraz wicej osb przestaje ku-
powa albumy, a jedynie ciga muzyk z Internetu, np.
za porednictwem serwisw PP, umoliwiajcych uyt-
kownikom wymienianie si plikami. Jednoczenie, Internet
zwiksza szanse artystw na dotarcie do szerszego grona
odbiorcw.
Po pierwsze, serwisy spoecznociowe, takie jak My-
Space, YouTube czy Last.fm, day suchaczom moliwo
odkrywania zespow z rnych zaktkw wiata, ktrych
nie odnaleliby w sklepie z pytami ani nie usyszeli w ra-
diu. Po drugie, Sie umoliwia artystom ograniczenie
liczby lub wrcz eliminacj porednikw midzy ni-
mi a odbiorcami. Tak moliwo daje sprzeda piosenek
w formacie cyfrowym. Sklepy internetowe oferuj zakup
muzyki, w tym pojedynczych utworw, w postaci plikw
do samodzielnego pobrania, za znacznie mniejsze kwoty
ni tradycyjne wydawnictwa, jednoczenie pozwalajc
artystom na godziwy zarobek. Tej formie dystrybucji
sprzyjaj nowe trendy w suchaniu muzyki: coraz wicej
osb korzysta w tym celu z odtwarzaczy mp, iPodw czy
telefonw komrkowych.
Pokacie, na co was sta
Gdy przed laty Prince rozpocz sprzeda utworw w In-
ternecie, wszyscy pukali si w czoo. Dzi coraz wicej ze-
spow jest rozczarowanych wspprac z duymi koncer-
nami. Dlatego wykorzystuj Sie jako alternatywn form
rozpowszechniania swojej twrczoci.
Szlak przetar brytyjski zesp Radiohead. Niezado-
wolony ze wsppracy z wytwrni Parlophone (wczeniej
zwizany z EMI Music jednym z najwikszych wiato-
wych koncernw fonogracznych) postanowi wykorzysta
fakt, e wanie wygas im kontrakt. I samodzielnie wyda
kolejny album. Nie byoby w tym niczego rewolucyjnego,
gdyby nie fakt, e muzycy zdecydowali si zamieci In
Rainbows na stronie internetowej, pozwalajc fanom sa-
modzielnie decydowa, ile jest dla nich wart i za tak
kwot pobiera go na dyski swoich komputerw.
Oznaczao to, e mona go rwnie cign zupenie
za darmo. Zaufanie okazane przez zesp jego mionikom
jednak zaprocentowao. Nieocjalne rda podaj, e tyl-
ko w pierwszych dwch tygodniach internetowej dystry-
bucji zakupiono , miliona egzemplarzy pyty. Jak si sza-
cuje, przynioso to muzykom dochd rzdu - milionw
dolarw, z czego wynikaoby, e za moliwo cignicia
albumu fani rewanowali si kwotami o redniej wysokoci
- dolarw. Udostpnienie albumu w Sieci nie przeszko-
dzio zreszt zespoowi zarobi na sprzeday pyty take po
wprowadzeniu jej do sklepw. Natomiast odbiorcy, ktrzy
cignli muzyk za darmo, s dla muzykw w pewnym
sensie inwestycj, poniewa mog w przyszoci przynie
zyski, poszerzajc rzesz wiernych fanw i np. kupujc bi-
lety na koncerty.
Radiohead zdecydowanie uprocio drog muzyki do
odbiorcw. Wyeliminowao porednikw i zwrcio si
Wesp w zesp
LLtnt MLrwskt
Nowe technologie otwieraj przed twrcami i odbiorcami muzyki nowe moliwoci. Demo-
kratyzuj produkcj muzyczn i umoliwiaj wiksz swobod twrcz. Uwalniajc muzyk
spod dyktatu wielkich koncernw pytowych daj suchaczom moliwo wspdecydo-
wania o ksztacie rynku fonogracznego.
65
bezporednio do fanw, dajc im moliwo posiadania le-
galnych plikw muzycznych za przystpn cen. Niedugo
pniej krok w podobnym kierunku zrobia legenda tzw.
rocka industrialnego, amerykaski zesp Nine Inch Na-
ils, ktry opublikowa na swojej stronie internetowej pyt
Ghosts IIV, skadajc si z czterech minialbumw licz-
cych po dziewi piosenek. Pierwszy udostpniony zosta
do cignicia za darmo, wszystkie utworw po doko-
naniu wpaty dolarw. Dla kolekcjonerw przygotowano
pakiety zawierajce rozmaite dodatki; najdrosza, luksu-
sowa wersja, kosztujca dolarw i zawierajca m.in.
edycj albumu na pytach winylowych, przeznaczona by-
a dla najwierniejszych fanw i rozesza si jeszcze
w przedsprzeday. Wyjtkowo posunicia NIN polega
rwnie na tym, e zesp udostpni swoje utwory na
licencji Creative Commons BYNCSA, co oznacza, e
pyt mona swobodnie dystrybuowa w celach nieko-
mercyjnych. Suchacze mog j zatem nieodpatnie roz-
sya innym osobom, udostpnia w sieciach PP czy
zamieszcza na innych stronach WWW. Wspomniana
licencja nadaje take piosenkom drugie ycie, poniewa
zezwala na dokonywanie remiksw i adaptacji. Dwa mie-
sice pniej, bez adnej zapowiedzi i reklamy, zesp za-
mieci na stronie kolejny album, e Slip, rwnie do
cignicia za darmo i na wolnej licencji.
Muzycy Radiohead w wielu wywiadach podkrelali, e
udostpnienie przez nich pyty w Internecie nie miao cha-
rakteru rewolucyjnego, po prostu wydao im si kolejnym,
naturalnym krokiem. Tymczasem Trent Reznor, lider NIN,
swoje przedsiwzicie wiadomie wymierzy w koncerny
fonograczne. Jeszcze podczas obowizywania kontraktu
zespou z Interscope Records, Reznor nawoywa fanw,
by kopiowali pyty zamiast kupowa je po cenach za-
wyonych przez wytwrni. Niezalenie od motywacji,
w lady wymienionych wykonawcw poszli kolejni, m.in.
e Charlatans, a jeszcze inni zapowiadaj takie kroki.
Wszyscy jestemy wytwrniami
Sceptycy komentuj, e zespoy takie jak Radiohead czy
Nine Inch Nails mog sobie pozwoli na sprzeda pyt na
zasadzie zapa, ile chcesz, gdy wczeniej dorobiy si mi-
lionw sympatykw. Sie oferuje jednak nowe moliwoci
take debiutantom, na co dowodem jest historia pomysu
modego holenderskiego przedsibiorcy, a zarazem fana
dobrego rocka.
Pim Betist, ktry w rodzinnym Amsterdamie obra-
ca si w rodowisku pocztkujcych muzykw, widzia
ich frustracj spowodowan sytuacj na rynku muzycz-
nym. Doskwiera im brak zainteresowania ze strony du-
ych koncernw fonogracznych, niechtnych odkrywaniu
i inwestowaniu w mode talenty. Postanowi im pomc.
Traf chcia, e spotka Johana Vosmeijera i Dagmara Heij-
mansa, ktrzy mieli za sob dowiadczenie pracy dla ma-
jorsw Sony BMG i EMI Music. Postanowili zaryzyko-
wa i rzuci wyzwanie byym pracodawcom. W sierpniu
r. zainaugurowali dziaalno portalu internetowego
sellaband.com.
Jego idea jest prosta: kady zesp moe za darmo
zaoy swj prol i udostpni wybrane nagrania do
bezpatnego odsuchiwania przez wszystkich zaintereso-
wanych. Rnica z innymi portalami polega jednak na
tym, e pozyskani t drog fani maj moliwo wspl-
nie z twrcami zbiera fundusze na ich przedsiwzicia
artystyczne. Najczciej jest to wydanie albumu lub je-
go promocja. SellaBand pozwala bowiem uytkownikom
na nabywanie udziaw w planowanych projektach, kt-
re wzbudziy ich zainteresowanie. Artyci okrelaj swoje
potrzeby oraz szczegy oferty dla potencjalnych inwe-
storw, na przykad jaka cz zyskw ze sprzeday al-
bumu wrci do nich w postaci dywidendy, proporcjo-
nalnej do zainwestowanych rodkw, jakie gadety bd
dostpne wycznie dla nich itp. Dochody ze wspierania
debiutujcych artystw, zwaszcza przy kupnie nieduej
liczby udziaw, s si rzeczy niewielkie cao ma raczej
Z Sieci na gbok wod?
Nle tylko pocztku[cy muzycy szuka[ rode nan-
sowanla swo[e[ tworczocl bezporednlo u potenc[al-
nych odblorcow. Mody reyser, Artur wyrzykowskl,
chcla wyprodukowa lm krotkometraowy na tamle
+6 mm, co umollwloby [ego ponle[sz dystrybuc[
w klnach. Nle poslada [ednak wystarcza[cych fun-
duszy na zakup takle[ tamy oraz na wyna[cle eklpy
lmowe[. Dlatego postanowl zebra [e za porednlc-
twem strony lnternetowe[. Pod konlec zoo6 r. zaoy
wltryn www.wszystko.net, dzlkl ktore[ sympatycy
pro[ektu mogll wesprze go nansowo. w clgu kllku
mleslcy udao mu sl zgromadzl ponad (8 tyslcy
zotych (w tym nagroda w wysokocl zo tys. z od dy-
rektor Polsklego |nstytutu Sztukl Pllmowe[, Agnleszkl
Odorowlcz), co umollwlo mu opacenle wyna[cla
eklpy l sprztu. Zd[cla zreallzowano w ma[u zoo; r.
w lmle wystply za darmo wschodzce gwlaz-
dy polsklego klna: Mateusz 8anaslk, Antonl Pawllckl
l Mlcha Koterskl, a take Marta muda-Trzeblatowska,
dla ktore[ by to plerwszy kontakt z lmem, ponlewa
aktorka graa wczenle[ [edynle w teatrze l serlalach.
Kole[n przeszkod stay sl koszty postproduk-
c[l, [ednak Artur, dzlkl rmom l osobom zaangaowa-
nym w pro[ekt, zebra wystarcza[cy budet. ; llpca
zoop r. odbya sl uroczysta premlera obrazu. Obecnle,
rownle za porednlctwem strony lnternetowe[, twor-
cy lmu walcz o wprowadzenle go do kln. Zalntere-
sowanl obe[rzenlem dzlea, zatytuowanego wszyst-
ko, mog wyraa swo[e poparcle pod adresem
www.chcezobaczycwszystko.net.
66
charakter zabawy, ktra jednak pozwala uytkownikom
portalu wpywa na ksztat rynku muzycznego zgodnie
z wasnymi preferencjami.
Pierwsza grupa, Nemesea z Holandii, zebraa potrzeb-
ne jej o tysicy dolarw ju 1 padziernika :ooo r., kolej-
na Cub World z USA 1: stycznia :oo; r. W tym ostat-
nim roku kwot niezbdn do nagrania pyty zgromadzia
take olsztyska wokalistka i pianistka, wystpujca jako
Julia Marcell. Artystka, ktra traa na portal przypad-
kowo, miaa za sob prawie dziesicioletnie dowiad-
czenia wokalne, jednak przez ten czas udao jej si wy-
da jedynie minialbum. Za porednictwem SellaBand
pierwsze tysicy dolarw uzbieraa w cigu miesica,
a dalej byo ju z grki. W padzierniku :oo, r. wydaa
upragniony album. Pyta It might like you szybko zyskaa
uznanie krytykw zarwno w kraju, jak i za granic, a w ar-
tykule opublikowanym w Te Guardian Julia zostaa na-
zwana polsk Tori Amos.
Muzycy popularnego w krgach alternatywnych trj-
miejskiego zespou DickDick, cho sami promuj si
w Internecie, zalecaj sceptycyzm wobec moliwoci zro-
bienia wielkiej kariery dziki tego rodzaju serwisom. Te
portale niczego nie zmieniy i wszystko funkcjonuje po staremu.
Czyli: nikt nie kupuje pyt i trzeba gra jak najwicej koncer-
tw mwi Bobby Dick, gitarzysta i wokalista formacji.
Popularno na scenie w ogle nie przekada si na to, co si
dzieje w serwisach w rodzaju SellaBand. Trzeba jak najwicej
jedzi i gra wszdzie takie s realia a do tego mona
dodatkowo tam si lansowa.
Tak nam si wydaje
Na polski odpowiednik holenderskiego portalu czekali-
my niespena rok: na przeomie lipca i sierpnia :oo; r.
powsta megatotal.pl, na ktrego istnienie zwrci uwag
zagraniczny sukces Julii. MegaTotal dziaa podobnie jak
jego pierwowzr. Artysta zakada prol i udostpnia na-
grania, ktre uytkownicy mog nieodpatnie odsuchiwa
na stronie lub cign na swj dysk pod warunkiem, e
zainwestuj w przygotowywane wydawnictwo (stawki mi-
nimalne wahaj si od 1 gr do 1 z za utwr, zalenie od
jego popularnoci).
Dziki drobnym wpatom, oprcz kont artystw fa-
ni zasilaj rwnie swoje. Zyski z dalszej sprzeday za
porednictwem serwisu oraz pniej, w wersji pytowej
utworw, w ktre zainwestowali, kumuluj si, pozwalajc
im kupowa nowe nagrania udostpnione w portalu. W ten
sposb wspieraj kolejnych muzykw, zbierajcych na swoje
wydawnictwa, dziki czemu caa machina si krci. Iden-
tyczna jest rwnie zasada, e fundusze inwestowane w ar-
tyst s magazynowane na jego koncie do czasu, a uzbiera
kwot, ktra pozwoli wyda pyt.
MegaTotal daje trzy moliwoci: zesp moe wyda
singiel gdy zbierze tysicy zotych, minialbum przy
1: tys. z i pyt dugograjc przy : tys. z. W zalenoci
od potrzeb artysty, kwota moe by przeznaczona na nagra-
nie, mastering lub promocj wydawnictwa. W przeciwie-
stwie do tradycyjnych wytwrni, MegaTotal nie narzuca,
gdzie album ma by nagrany i nie wpywa na jego osta-
teczny ksztat. Suy jedynie pomoc merytoryczn, sze-
regiem profesjonalnych kontaktw, pomaga uzyska zni-
ki. Nie przejmuje te do niego adnych praw autorskich.
Muzycy wrocawskiego zespou Rabastabarbar, ktry w 1;
tygodni zebra fundusze na wydanie singla, zapytani, dla-
czego zaoyli prol w portalu, opowiadaj: Mylimy, e
motywacje s podobne dla wikszoci zespow. Po pierwsze,
MegaTotal jest po prostu dobrym miejscem promocji swojego
materiau, jest tutaj sporo osb spragnionych nowych zespow.
Zaoenie tu konta mona zatem traktowa w kategoriach
b
n
d

W
O
L
L
B
I
N
H
O
,

H
T
T
P
:
/
/
W
W
W
.
F
L
I
C
K
R
.
C
O
M
/
P
E
O
P
L
E
/
W
O
L
L
B
I
N
H
O
/
b

D

67
czysto promocyjnych. Po drugie, i to byo dla nas waniejsze,
jest to sposb na uzyskanie rodkw na nagranie na napraw-
d dobrym poziomie. Nagranie w dobrym studiu wie si ze
sporymi kosztami, co wicej nawet, jeli wyoylibymy na
ten cel wasne pienidze, to nie ma gwarancji, e kto pniej
t pyt wyda i w konsekwencji e kto o niej usyszy. Me-
gaTotal czy te dwie kwestie daje pienidze na nagranie
(fani oczywicie, nie sam portal), a jednoczenie gwarantu-
je po wydaniu jakie audytorium, nawet jeli to bd tylko
uytkownicy serwisu. Zwracaj te uwag na jeszcze jeden
aspekt. Ju po wrzuceniu tutaj materiau okazao si, e s
ludzie, czsto nasi znajomi, ktrzy chcieliby nam pomc, ale
wczeniej nie mieli takiej moliwoci mwi.
W serwisie zarejestrowao si ju ponad wyko-
nawcw. Prole zakadaj nie tylko zupeni debiutanci, ale
take zespoy z mark uznan wrd alternatywnej publicz-
noci, np. Pawilon czy wspomniane DickDick wrd
uytkownikw SellaBand fundusze na wydanie kolejnego
albumu zbiera jeden z gigantw rapu, formacja Public Ene-
my. Ciekawym przykadem jest dzki Tosteer, ktrego de-
biutanck pyt wyda Universal. Rozczarowany wsppra-
c z majorsem, zesp postanowi kolejny album wyda
dziki MegaTotalowi. Portale takie jak MegaTotal to znak
czasw mwi Bartek Ksiyk, wokalista lskiego zespo-
u Nell, ktry jako pierwszy wyda singiel za pienidze ze-
brane za porednictwem serwisu. Wspieraj demokra-
tyzacj produkcji muzyki i jej odbioru. Kady, kto ma
jakiekolwiek pojcie na temat nagrywania, moe dzi wyda
pyt. MegaTotal w tym pomaga o tyle, e poredniczy w zbie-
raniu rodkw i czciowo organizuje jej produkcj; reszta jest
w rkach muzykw. I to jest dobre, bo nie ma adnych
ogranicze w stylu: Nie ta piosenka, Dodajcie wicej
klawiszy czy To jest zbyt cikie.
Kluczow zalet takich portali jest to, e integruj
one fanw i muzykw. Uczestniczc w procesie zbierania
funduszy na pyt, dyskutujc z twrcami i midzy sob
uytkownicy angauj si w losy swoich zespow. Cho-
by tylko dlatego, e maj w tym wasny interes: poowa
z kadej inwestycji w ramach MegaTotal traa na konto
planowanego do wydania albumu, reszta za jest dzielona
pomidzy dotychczasowych udziaowcw danego przedsi-
wzicia. Gdy uda si wreszcie nagra pyt, spoeczno jej
wspwydawcw staje si machin promocyjn, dziaajc
na zasadzie marketingu szeptanego. Idea jest odwrotna
ni w przypadku tradycyjnych wytwrni. Koncerny fo-
nograczne najpierw przygotowuj produkt, nastpnie
promuj go i szukaj dla niego odbiorcw. Tutaj nato-
miast suchacze najpierw zapoznaj si z dokonaniami
twrcw i mog decydowa, ktre z nich umieciliby
w swojej pytotece. Oddanie decyzji w rce mioni-
kw muzyki i uczynienie z nich mecenasw sztuki mo-
e zrewolucjonizowa rynek muzyczny, wzbogacajc
go o wiele ciekawych i wartociowych wydawnictw. To
suchacze staj si wytwrni fonograczn.
O korzyciach, jakie z uczestnictwa w spoecznoci
portalu odnosz fani, opowiada mi Artur. Na MegaTotal
najpierw traem jako artysta (ZBieg OKolicznoci), zebra-
em tys. z na singla. Nagranie profesjonalnej pyty bardzo
rozwino nasze umiejtnoci i stworzyo nowe moliwoci
zespoowi. Po pewnym czasie zaoyem take konto fana. Na
pocztku inwestowaem gwnie w swj zesp, ale z czasem
zaczo si to zmienia. Uwaam, e MegaTotal pozwala mo-
dym dobrym zespoom rozwin skrzyda i pozyska nowych
fanw, ktrzy inwestujc integruj si ze swoimi ulubie-
cami. To zreszt bardzo fajna zabawa. Lubi wspiera dobre
zespoy, ciesz si ich sukcesami, a najwiksza rado jest wte-
dy, gdy listonosz przynosi wie pytk, do ktrej wydania si
przyczyniem umiecha si. Rado jest tym wiksza, e
wczeniej w ogle nie kupowaem pyt. Duym plusem jest tak-
e aspekt spoecznociowy portalu. Mona spotka tu napraw-
d ciekawych ludzi, pozna opinie na temat swojej muzyki
oraz wymieni si dowiadczeniami dodaje.
Twrcy MegaTotal nie spoczywaj na laurach. Planuj
wkrtce wej do sklepw z dystrybucj swoich wydaw-
nictw oraz organizowa koncerty promujce artystw sku-
pionych wok portalu.
Piratom naprzeciw
Badania przeprowadzone w kwietniu r. przez na-
ukowcw z Norwegian School of Management pokazay,
e piraci kupuj muzyk w e-sklepach dziesiciokrotnie
czciej ni pozostali uytkownicy Internetu. Systematycz-
ne wyrabianie u nich nawyku pacenia za muzyk poprzez
podarowanie im odpowiednio wygodnych narzdzi, alter-
natywnych wobec sieci PP i dajcych poczucie realnego
wspierania swoich faworytw bez koniecznoci ponoszenia
wygrowanych wydatkw, prawdopodobnie pomogoby
znaczco zwikszy dochody artystw. To nieprawda, e
ludzie nie chc paci za muzyk w Internecie trzeba
im tylko da moliwo zainwestowania w to, co lubi.
Liliana Milewska
+ = z
Obywatel w prenumeracie To si opaca!
szczegy s.
68
Chciaabym zacz od Pana przewodnika
Polska egzotyczna, ktry by wielokrotnie
nagradzany i jest bardzo popularny wrd
czytelnikw. Jak Pan myli, skd tak due
zainteresowanie obecnymi polskimi Kresami?
Grzegorz Rkowski: Myl, e bierze si ono std, e te
enklawy rnorodnoci s po prostu bardzo mao znane.
Nie zdawano sobie sprawy, i mamy jeszcze w Polsce tereny,
gdzie wystpuje mozaika kulturowa charakterystyczna dla
dawnej Rzeczpospolitej, gdzie spoecznoci lokalne bywaj
wielonarodowe i wieloreligijne, gdzie spotka mona lady
innych kultur.
Powojenna Polska jest krajem zasadniczo jednonaro-
dowym, zdecydowanie dominuje jedna nacja i jedna reli-
gia. Tymczasem jeszcze przed wojn mniejszoci stanowiy
znacznie wikszy odsetek i cho rnie si ukadao midzy
poszczeglnymi grupami narodowociowymi, generalnie
due spoecznoci mniejszociowe byy akceptowane. Ob-
szary, na ktrych ta rnorodno przetrwaa, fascynuj.
Czy ta rnorodno jest obecnie charakterystyczna
wycznie dla ciany wschodniej?
G. R.: Ze wzgldu na powane ruchy migracyjne i przesie-
dlenia po wojnie, z mniejszociami mamy do czynienia nie
tylko na cianie wschodniej, aczkolwiek tam s one szcze-
glnie silne i naturalne. Poza ni, grupy mniejszociowe
wystpuj zwaszcza na ziemiach pnocnych i zachodnich.
Na tereny Mazur i Pomorza Pnocnego byy przesiedlane
znaczne grupy Ukraicw z Beskidu Niskiego, Nadsania,
wschodniej Lubelszczyzny tworz tam one zwarte spoecz-
noci. Inny przykad stanowi Ormianie grupa przesie-
dlana po wojnie z Kresw Wschodnich, mocno spolonizo-
wana, wystpujca obecnie na ziemiach zachodnich, w oko-
licach Opola, Gliwic. Dalej polscy Tatarzy, przesiedlani
z Wileszczyzny czy terenw obecnej Biaorusi tworz due
spoecznoci, np. w Gdasku czy Gorzowie Wielkopolskim.
Mamy mniejszo niemieck, mamy spoeczno mazursk,
ju w tej chwili nieliczn. S jeszcze mniejszoci nie tyle
narodowe, ile kulturowe, jak fascynujcy grale czadeccy,
ktrych oryginalnym miejscem zamieszkania s okolice
Czadcy w Beskidzie lskim, a ktrzy byli wielokrotnie
przesiedlani. W XIX w. tra li na Bukowin, znajdujca si
wwczas w granicach Austrii. Po wojnie cz z nich wr-
cia do Polski, ale ju nie do pierwotnych miejsc w grach,
lecz np. do Jastrowia na Pomorzu, ktre jest dzi orodkiem
ich kultury. Mamy zatem mozaik kulturow w wielu r-
nych miejscach, by moe najciekawsz i najbardziej yw
wanie na cianie wschodniej, ale rwnie na pnocnych
i zachodnich terenach przygranicznych.
Co wyrnia Polsk spord innych pastw
Europy pod wzgldem etno-rnorodnoci
oraz rnorodnoci przyrody? Jakie zaktki
kraju, ze wzgldu na ich absolutn unikalno,
najlepiej opisuje sowo egzotyczne?
G. R.: Egzotyczno wschodniej, przygranicznej czci
kraju, bo ona wanie zostaa opisana w mojej ksice Pol-
ska egzotyczna, nie wynika z jej wyjtkowoci w skali Eu-
ropy. Na naszym kontynencie z pewnoci mona znale
miejsca bardziej egzotyczne. Jest to jednak obszar zupenie
wyjtkowy w skali Polski, silnie kontrastujcy z utrwalo-
nym w naszym spoeczestwie po II wiatowej obrazem
Polski jako kraju jednonarodowego i ze zdecydowan domi-
nacj jednej religii. Wschodnie pogranicze to obszar, gdzie
w zwartych grupach zamieszkuj mniejszoci narodowe, et-
niczne i religijne. Nale do nich rosyjscy staroobrzdowcy,
Litwini, Tatarzy, Biaorusini, Ukraicy i emkowie. S na
obszarach przygranicznych takie rejony, gdzie Polacy wy-
znania rzymskokatolickiego s w zdecydowanej mniejszoci.
Po|ska swo[ska
l egzotyczna
z bn. Cnzrconzru kqkowsku
nozutwt Nt1tLt uk
69
Dla mieszkacw innych czci kraju taka mozaika etnicz-
no-religijna jest rzeczywicie egzotyczna. Turystyczna w-
drwka po wschodnim pograniczu, podczas ktrej mona
oglda witynie i cmentarze rnych wyzna oraz oso-
bicie spotyka si z egzotycznymi mieszkacami tych
terenw, moe by naprawd pasjonujca przygod.
Jeli chodzi o przyrod i krajobraz wschodniej czci
Polski, to ich wyjtkowo polega na tym, e zachoway si
one tu w o wiele mniej zniszczonej i przeksztaconej posta-
ci ni w innych rejonach kraju. Sprawia to, e ich walory
s niezwykle cenne w skali nie tylko krajowej, lecz wa-
nie w tym wzgldzie rwnie europejskiej. Egzotycz-
no przyrody i krajobrazu tych terenw polega rwnie
na tym, e s one jedynymi w obecnych granicach naszego
kraju fragmentami obszarw o unikatowym krajobrazie,
rozcigajcych si dalej na wschodzie, na prawdziwych
Kresach. Pnocna Suwalszczyzna jest przecie fragmen-
tem Pojezierza Litewskiego, Puszcze Augustowska i Biao-
wieska to typowe puszcze litewskie, Bagna Biebrzaskie
i Polesie Lubelskie przypominaj bagna waciwego Polesia,
na Lubelszczynie mamy fragmenty Woynia Zachodniego
z charakterystycznym krajobrazem, za bieszczadzkie po-
oniny to najdalej na zachd wysunity fragment Karpat
Wschodnich.
Czy nie obawia si Pan, e popularyzacja egzotycznej
Polski spowoduje masowy najazd turystw na
te tereny, co bezpowrotnie zmieni ich charakter?
G. R.: Mimo wszystko, to na pewno nie grozi tym terenom;
zawsze bd one miejscami dla koneserw. ciana wschod-
nia, owszem, zmienia si, ale nie pod wpywem turystyki,
lecz tzw. rozwoju cywilizacyjnego, ktry powoduje ujed-
nolicenie spoeczestwa i krajobrazu. Zagroeniem dla
Polski egzotycznej jest np. sposb wykorzystywania fun-
duszy unijnych. Jednym z takich programw jest Rozwj
Polski Wschodniej, ktry oczywicie stanowi wielk szans,
ale rwnoczenie zagraa enklawom, gdzie zachowaa si
tradycyjna kultura. Obawiam si, e pod hasem unowo-
czeniania tej zacofanej czci kraju, wiele jej unikalnych
cech zostanie bardzo powanie przeksztaconych, przez co
zniszczeniu ulegn harmonia i tradycyjny krajobraz kultu-
rowy. Wadze wojewdzkie nastawione s bowiem na roz-
wj infrastruktury drogowej i nowoczesnego budownictwa,
bo pod tym wzgldem s to tereny niedoinwestowane.
Zmianom podlega nie tylko krajobraz, ale i ludzie.
Cz grup mniejszociowych podlega asymilacji spoecz-
noci tradycyjne si starzej, modzi wyjedaj do miast,
gdzie ulegaj uniformizacji. W efekcie obu tych procesw,
Puouownc nntrzv 1o, co jrs1
unkn1owr, czrco nr un w nnvcu
ruuorrjskcu rns1wncu,
n wc ruzror wszvs1ku nnsz
kunjosunz ruzvuoo.
b
n

L
U
K
A
S
,

H
T
T
P
:
/
/
W
W
W
.
F
L
I
C
K
R
.
C
O
M
/
P
E
O
P
L
E
/
D
E
V
I
L
T
E
C
H
/
b
n
a

O
N
N
U
F
R
Y

J
O
H
A
N
N

B
I
T
S
O
E
N
N
,

H
T
T
P
:
/
/
W
W
W
.
F
L
I
C
K
R
.
C
O
M
/
P
E
O
P
L
E
/
O
N
N
U
F
R
Y
/
70
za kilkanacie lat niektrych kultur moe ju po prostu nie
by, o ile nie zostanie wdroony jaki program ochronny.
Jak widziaby Pan ten program? Co musieliby-
my uczyni, by przetrway w naszej kulturze spo-
ecznoci mniejszociowe, o ktrych Pan mwi?
G. R.: Obecnie pomoc dla mniejszoci narodowych i re-
ligijnych koordynowana jest przez Departament Wyzna
i Mniejszoci Narodowych Ministerstwa Spraw Wewntrz-
nych i Administracji. Jednak w wielu przypadkach jest to
pomoc niewystarczajca, szczeglnie w odniesieniu do naj-
mniej licznych grup mniejszociowych. Moim zdaniem, po-
winien zosta opracowany specjalny, duy program wspie-
rania i aktywnego promowania kultur mniejszoci jako cz-
ci wielokulturowego dziedzictwa dawnej Rzeczypospolitej,
koordynowany np. wsplnie przez MSWiA oraz Minister-
stwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Z ca pewno-
ci rodki na taki program mona by zdoby z funduszy
europejskich. Powinien on umoliwi m.in. inwentaryzacj
i restauracj zabytkw zwizanych z kulturami mniejszo-
ci (np. wity, cmentarzy, tradycyjnego budownictwa
wiejskiego), opracowanie serii monogracznych publikacji
powiconych poszczeglnym mniejszociom, wspiera wy-
dawnictwa wasne (czasopisma i inne publikacje) rnych
grup mniejszociowych, charakterystyczn dla tych grup
sztuk i wytwrczo ludow oraz zespoy ludowe konty-
nuujce dawne tradycje. Szczegln opiek powinno si
otoczy grupy najmniej liczne i najsabsze, ktrych kultura
jest najbardziej zagroona.
Du rol w promocji kultur mniejszoci narodowych
i religijnych moe te odegra rozwj turystyki, a zwaszcza
agroturystyki, na terenach zamieszkanych przez te mniej-
szoci, co zreszt ju si w pewnej mierze dzieje. Dla wielu
turystw odwiedzajcych wschodni Polsk niezwykymi
atrakcjami, jakich nie znajd w innych czciach kraju, s
np. kpiel w starowierskiej bani, moliwo skosztowania
specjaw kuchni litewskiej, wizyta w tatarskim meczecie
czy nocleg w tradycyjnej biaoruskiej drewnianej chacie.
W ide rozwoju cywilizacyjnego wpisane jest
przekonanie, e enklawy odmiennoci s czym
gorszym, wczeniejszymi stadiami pewnej na-
turalnej ewolucji. Z tego, co Pan mwi, wyni-
ka, e powinno nam zalee na ich zachowaniu.
G. R.: Z ca pewnoci! Trzeba uwiadamia grupom
mniejszociowym, jak warto ma ich kultura, poniewa
przewaaj tendencje do unikacji. Jeli kto si wyr-
nia, to ma zwykle poczucie, e rni si in minus, wic
woli si zmieni, by si zintegrowa. Natomiast poczucie
dumy z wasnej kultury, wiadomo, e trzeba o ni wal-
czy, ma stosunkowo niewielka cz spoecznoci lokal-
nych. Pozostali ich przedstawiciele wstydz si swojej na-
rodowoci, religii, swoich drewnianych domw, ktrymi
turyci tak si zachwycaj. Naleaoby uwiadomi tym
ludziom, e drewniane chaty to te jest cz kultury, kt-
r naley zachowa. Szczeglnie winne s wadze lokalne,
ktre nie doceniaj kultury materialnej i duchowej; nie ma
adnych programw ochrony walorw kulturowych. Do
powszechna jest wiadomo nawet w spoecznociach
lokalnych e rodowisko naturalne jest czym wanym,
co naley otoczy opiek. Natomiast krajobraz kulturowy,
ktry take jest cenny i jest by moe jeszcze bardziej za-
groony, w wiadomoci spoecznej nie przedstawia adnej
wartoci. Najwikszym problemem jest brak wiadomoci,
e taki krajobraz jest wytworem wielu lat historii, obcowa-
nia czowieka z przyrod i dostosowywania si do lokalnych
warunkw. Wiejskie drogi, zadrzewienia, sposb uprawy
roli, ukad przestrzenny we wsiach to wszystko s walory
kulturowe, o ktre si zupenie nie dba. Dodatkowo, s one
bardzo podatne na zniszczenie, bo wystarczy kilka domw
nie pasujcych do tradycyjnej zabudowy wsi i ju cay jej
historyczny ukad przestrzenny zostaje zaburzony.
Jak Pan sobie wyobraa owo uwiadamianie? Na
kim powinien spoczywa taki obowizek?
G. R.: Tak rol formalnie powinny peni np. wydzia-
y kultury odpowiednich wadz samorzdowych, suby
konserwatorskie, architekci gminni i powiatowi, biura
R
KO
WSKI
Grzegorz Rkowski absolwent Wydzia-
u Biologii Uniwersytetu Warszawskiego, dok-
tor nauk przyrodniczych, pracownik Instytutu
Ochrony rodowiska w Warszawie. Podrnik,
krajoznawca, pasjonat ziem wschodnich daw-
nej Rzeczypospolitej. Redaktor i wspautor
cyklu obszernych monogracznych publikacji
o obszarach chronionych w Polsce (Parki krajo-
brazowe w Polsce, Rezerwaty przyrody w Pol-
sce tomy, Parki narodowe w Polsce). Au-
tor kilkunastu przewodnikw turystycznych po
Kresach Wschodnich i wschodniej czci Polski,
z ktrych najwiksz popularno zdobya dwu-
tomowa Polska egzotyczna, przedstawiajca
krajoznawczy obraz przygranicznych terenw
Polski wschodniej, zamieszkanych w znacznej
czci przez mniejszoci narodowe i etniczne.
71
planowania przestrzennego. Ale najczciej tego nie czy-
ni. W praktyce, o czym wiadcz stosunkowo nieliczne
przykady takich dziaa, rol tak mog rwnie spenia
lokalne orodki kulturotwrcze, wysze uczelnie, prasa re-
gionalna, lokalne stowarzyszenia czy nawet indywidualni
pasjonaci.
W jaki sposb mona chroni tego rodzaju
dziedzictwo przed znikniciem?
G. R.: Wikszo jeli nie wszystkie obszarw wartocio-
wych przyrodniczo jest ju objta jakimi formami ochro-
ny. Nie istnieje natomiast co takiego, jak system ochrony
krajobrazu kulturowego. Na wzr obszarw ochrony przy-
rody naleaoby stworzy obszary chronionego krajobrazu
kulturowego tam, gdzie on si jeszcze zachowa, jak np. na
wschodniej Biaostocczynie, gdzie wci s wsie z drewnia-
n zabudow. Wszelkie dziaania w tym kierunku powinna
poprzedzi szczegowa inwentaryzacja cennych krajobra-
zw kulturowych, ukadw przestrzennych i tradycyjnego
budownictwa. Na podstawie wynikw takiej inwentaryza-
cji powinno si wyznaczy obszary, gdzie krajobraz kulturo-
wy podlegaby szczeglnej ochronie, a jednoczenie zadba
o to, by ludzie nie mieszkali tam jak w skansenie.
Powinni otrzymywa pienidze na renowacj swoich
piknych domw, tak jak dzieje si to na Litwie, gdzie lo-
kalne tradycje wiejskie s o wiele silniejsze (jest to bowiem
spoeczestwo chopskie) i nawet nowo budowane domy
przypominaj tradycyjne. Poza tym na Litwie tam, gdzie
stara zabudowa i historyczne ukady przestrzenne s do-
brze zachowane, tworzy si tzw. wsie etnograczne. Ich
mieszkacy dostaj spore dotacje od rzdu na utrzymywa-
nie domw w niezmienionej formie, rwnie po to, by taka
zabudowa suya jako atrakcja turystyczna. U nas czego
takiego niestety nie ma.
A co z potencjaem istniejcym w rnych formach
ochrony przyrody? W kocu parki krajobrazowe
czy obszary chronionego krajobrazu zawieraj
w swych celach rwnie ochron krajobrazu
kulturowego. S te przepisy o ochronie zabytkw,
plany zagospodarowania przestrzennego
G. R.: Rzeczywicie, formalnie celem tworzenia rnych
form ochrony przyrody jest take ochrona krajobrazu. Jed-
nak status np. obszaru chronionego krajobrazu czy parku
krajobrazowego jest niski, za faktyczne moliwoci zarz-
dzajcych nimi sub ochrony przyrody raczej niewielkie.
O ile mona zapobiec np. zlokalizowaniu na takim terenie
duej fabryki, o tyle nie mona np. powstrzyma zamie-
cania krajobrazu przez pozbawione kontroli budownic-
two indywidualne. Problemem jest nie tylko to, e polskie
przepisy dotyczce zagospodarowania przestrzennego s ze
i niewystarczajce dla ochrony cennych elementw krajo-
brazu kulturowego. W praktyce trudno jest wyegzekwowa
nawet te zapisy w odpowiednich ustawach i rozporzdze-
niach, ktre takiej ochronie su.
W wielu krajach Europy Zachodniej w zabytkowych
miejscowociach i na obszarach o cennym krajobrazie kul-
turowym istniej bardzo precyzyjne przepisy, regulujce
np. wysoko budynkw, rodzaj materiau, z jakiego mo-
g by wykonywane, kt nachylenia dachw i ich pokrycie
itd. W wielu przypadkach te przepisy s nawet niepotrzebne,
bo mieszkacom wiadomych lokalnych spoecznoci nawet
do gowy nie przyjdzie, eby zbudowa budynek, ktry nie
pasowaby do otoczenia i zaburzy jego harmoni. U nas,
w imi le pojtej wolnoci, nawet w najpikniejszych oko-
licach wznosi si budynki dowolne, czsto szpetne, nie za-
wracajc sobie zupenie gowy dostosowaniem ich wygldu,
skali i stylu do otaczajcego krajobrazu i tradycyjnej archi-
tektury lokalnej, wprowadzajc chaos i niead przestrzenny.
W ten sposb zamiecono i zdewastowano krajobraz wielu
regionw kraju, jak choby Podkarpacie, pojezierza czy re-
jony nadmorskie. Tym pilniejsza staje si potrzeba ochrony
nielicznych enklaw tradycyjnego, harmonijnego krajobrazu
kulturowego, jakie si jeszcze zachoway, jak np. wschodnia
Biaostocczyzna, Podlasie i niektre rejony Mazur.
Sami mieszkacy bywaj niechtni dziaaniom na rzecz
ochrony krajobrazu przyrodniczego i kulturowego, gdy
obawiaj si zamknicia w skansenie, zablokowania
moliwoci rozwoju ekonomicznego ich okolicy. Jako
kompromisowe rozwizanie tego problemu lansuje
si turystyk, np. ekologiczn. Jednak czy rozwj caej
ciany wschodniej moe by oparty o turystyk?
G. R.: Na pewno tak! Przy czym jeli chodzi o tworzenie
obszarw chronionego krajobrazu kulturowego, nie ma po-
trzeby obejmowa nimi duych powierzchni, lecz poszcze-
glne miejscowoci z ich najbliszym otoczeniem tam,
gdzie krajobraz jest najlepiej zachowany. Taka forma ochro-
ny umoliwiaaby jednoczesne wprowadzanie programw
rozwoju turystyki, nie tylko ekologicznej, ale rwnie kul-
turowej. Takie programy powstaj ju np. na Biaostoc-
czynie czy Suwalszczynie, gdzie czy si poznawanie
przyrody z odkrywaniem walorw kulturowych, kuchni
regionalnych, z kultywowaniem lokalnych zwyczajw, jak
np. zbieranie miodu. Takie rodzaje turystyki ju ciesz si
do duym powodzeniem.
Naley je jednak rozwija umiejtnie. Wemy agrotu-
rystyk spdzanie wolnego czasu na wsi to pikna idea,
ale gdy spojrzymy na oferty agroturystyczne, to ponad
kwater agroturystycznych jest zlokalizowanych w brzyd-
kich murowanych domach, ktre nie maj nic wsplne-
go z lokaln tradycj architektoniczn. Powinno si raczej
przystosowywa do celw turystycznych pikne, tradycyjne
drewniane chaty, ktre jeszcze stoj, cho oczywicie a-
twiej jest zorganizowa noclegi w murowanym domu, kt-
ry ma wod, kanalizacj itd. Na Litwie si to robi, s takie
przypadki i u nas, ale to nadal kropla w morzu potrzeb.
72
Moe goszczenie turystw w murowanych
domach wynika po prostu z ich oczekiwa?
G. R.: Wynika przede wszystkim z tego, e bardziej aktyw-
ni ludzie na wsiach, to osoby bogatsze, czyli takie, ktre
sta byo na zbudowanie nowego domu. Mieszkacy drew-
nianych domw s mniej aktywni, mniej zamoni, nie
maj rodkw na inwestowanie w tworzenie kwater agro-
turystycznych. Poza tym stowarzyszenia agroturystyczne,
ktrych dziaa w Polsce bardzo duo, nie przykadaj na-
leytej wagi do tego, e agroturystyka jest szans zacho-
wania tradycyjnej zabudowy. Przecie dopiero zamieszka-
nie w drewnianym, tradycyjnym domu bdzie prawdziw
atrakcj dla turysty z miasta! W przeciwiestwie do nocle-
gu w budynku o standardzie przypominajcym ten, ktry
turysta ma na co dzie.
Jaka powinna by rola ustawowych zakazw
w takich inicjatywach, jakie Pan wspomina?
G. R.: Obejmowanie obszarw ochron powinno si od-
bywa za przyzwoleniem ich mieszkacw. Mona pewne
rozwizania sugerowa, dyskutowa, przekonywa do nich,
ale dopiero po uzyskaniu zgody spoecznoci lokalnej mo-
na je wprowadza. Oczywicie moe by z tym rnie, od
czego jednak trzeba zacz. Pamitajmy, e na pocztku
spoecznoci lokalne z zaoenia nie godziy si na two-
rzenie jakichkolwiek obszarw chronionych na swoim te-
renie, bo uwaay, e to bdzie ograniczao ich dziaalno.
W tej chwili wiadomo potrzeby chronienia rodowiska
jest ju wrd nich znacznie wiksza.
Wspomnia Pan, e Polska egzotyczna to nie
tylko krajobraz kulturowy, ale take unikalne
wartoci przyrodnicze. Postulowany przez
Pana rozwj turystyki im nie zagrozi?
G. R.: rodowisku naturalnemu zagraa wszystko! Ochro-
na przyrody nie polega na tym, by zamkn rodowisko
i nikogo nie wpuszcza, lecz na umiarkowanym korzysta-
niu z niego tak, by go nie zdewastowa, by przyroda mia-
a szanse si zregenerowa. Na tym wanie polega idea tu-
rystyki ekologicznej czy zrwnowaonej: nie zamykamy, ale
wprowadzamy pewne ograniczenia, dziki ktrym bdzie
mona trwale korzysta z zasobw przyrodniczych.
Przykadem kompromisu s np. limity liczby turystw
w parkach narodowych. Musz one uwzgldnia potrzeby
ochrony przyrody, ale i to, e spoeczno lokalna yje z tu-
rystyki. To nieustajcy problem dla administracji obszarw
chronionych znajduje si ona pomidzy wadzami cen-
tralnymi, ktre narzucaj pewne normy, a spoecznociami
lokalnymi, ktre maj swoje potrzeby. Nie mona by z ni-
mi cay czas w stanie wojny.
Jaki stosunek do Polski egzotycznej ma pozostaa jej
cz? Czy Polacy uwaaj j za warto, godn zacho-
wania? Czy maj o niej podstawow wiedz? Czy jest ona
dla nich atrakcyjnym miejscem wycieczek w czasach,
kiedy podre zagraniczne, a wic i klasyczna egzoty-
ka, stay si dostpne dla znacznej czci spoeczestwa?
G. R.: Dla mnie osobicie i dla wielu Polakw Polska egzo-
tyczna ma znaczenie zupenie inne ni prawdziwe kraje
b
n

S
I
E
R
R
A
V
A
L
L
E
Y
G
I
R
L
,

H
T
T
P
:
/
/
W
W
W
.
F
L
I
C
K
R
.
C
O
M
/
P
E
O
P
L
E
/
S
I
E
R
R
A
V
A
L
L
E
Y
G
I
R
L
/
b
n
a

O
N
N
U
F
R
Y

J
O
H
A
N
N

B
I
T
S
O
E
N
N
,

H
T
T
P
:
/
/
W
W
W
.
F
L
I
C
K
R
.
C
O
M
/
P
E
O
P
L
E
/
O
N
N
U
F
R
Y
/
73
v
v
Audycja spoeczno-ekologiczna
w Studenckim Radiu ak
Politechniki dzkiej,
od 15
00
do 18
00

w kad ostatni sobot miesica
Audycja dla tych, ktrzy szukaj
wiedzy, a nie informacji
Do usyszenia!
eter: 88,8 MHz
internet: www.zak.lodz.pl
podcast: www.czymaszswiadomosc.pl/sub/podcast
www.czymaszswiadomosc.pl
www.obywatel .org. pl
Wsparcie udzielone przez Islandi, Liechtenstein i Norwegi poprzez donansowanie
ze rodkw Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego
oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego, a take ze rodkw budetu
Rzeczpospolitej Polskiej w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarzdowych.
Audycja donansowana przez Narodowy Fundusz Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej
egzotyczne, dokd rzeczywicie w dzisiejszych czasach wy-
jecha atwo. Jest to bowiem namiastka, a waciwie nie
namiastka, lecz rzeczywisty zachodni skrawek dawnych
Kresw Wschodnich, krainy, ktra zostaa zmitologizowa-
na przez liczne utwory literatury piknej i wspomnieniowej,
ktra dla wielu rodakw jest symbolem utraconej Arkadii.
Nie zapominajmy, e okoo poowa obywateli naszego kra-
ju ma kresowe korzenie. Co prawda waciwe Kresy s
w dzisiejszych czasach bardziej dostpne ni w okresie so-
wieckim, ale w praktyce czsto atwiej wyjecha gdzie na
antypody ni za wschodni granic. Nasi najblisi wschod-
ni ssiedzi, Biaoru i Rosja, to jedyne w caej Europie
o paradoksie! kraje, do ktrych musimy mie wiz, poza
tym w obu krajach obowizuj restrykcyjne przepisy mel-
dunkowe, rodem z czasw komunistycznych. Na Ukrain
co prawda nie musimy mie wizy, ale wielu podrnych
odstraszaj kolejki i przeduajce si odprawy na granicy.
Take std bierze si zainteresowanie turystw Kresami
w miniaturze, czyli Polsk egzotyczn.
Jakie powinno by miejsce tradycji kulturowych
w wizjach nowoczesnej Polski oraz w jej wizerunku
za granic? Do czsto syszy si gosy irytacji,
kiedy np. na midzynarodowych targach nasz
kraj promuje si na ludowo, gdy jakoby
utwierdza to stereotyp o naszym zacofaniu.
G. R.: Promowanie jakiego kraju jako nowoczesnego i in-
nowacyjnego wiadczy wanie o kompleksach. W dzisiej-
szych czasach nowoczesno i innowacyjno to europejski
standard i promujc te wanie walory, nie przycignie-
my do Polski turystw z Europy. Promowa naley to, co
jest unikatowe, czego nie ma w innych europejskich pa-
stwach, a wic przede wszystkim nasz krajobraz i przyro-
d. To nimi zachwycaj si przybysze z Europy Zachod-
niej, gdzie rodowisko przyrodnicze zostao przeksztaco-
ne o wiele bardziej ni u nas. Rwnie warta promocji jest
rnorodno kulturowa oraz niezwykle rnorodna i bo-
gata polska kuchnia, ktra robi furor w Europie. Warto
tu zauway, e specjay polskiej kuchni zawieraj wiele
elementw tradycji kulinarnych rozmaitych mniejszoci
zamieszkujcych nasz kraj dawniej i obecnie, e wspomnij-
my tu tylko barszcz ukraiski, koduny litewskie czy kar-
pia po ydowsku.
Dzikuj za rozmow.
Warszawa, listopada r.
74
Zacznijmy od korzeni wspczesnych europejskich
systemw zabezpieczenia spoecznego.
Krzysztof Hagemejer: Pierwsze o wikszej skali programy nansowane
ze rodkw publicznych, redystrybuujce na rzecz ubogich rodki pocho-
dzce z podatkw, zaczy pojawia si w Europie (ale i w Stanach Zjed-
noczonych) w kocu XVIII i na pocztku XIX wieku. Idea zabezpieczenia
spoecznego od pocztku wywoywaa kontrowersje. Jednym z krytykw
nadmiernej publicznej pomocy ubogim by Malthus w swym synnym
Eseju o ludnoci. W poowie XIX w. doszo zreszt w Anglii do refor-
my programw dla ubogich, o ponad poow zmniejszajcej skal tych
transferw. Potem zrodzia si w Prusach bismarckowskich idea obowiz-
kowego ubezpieczenia na wypadek niemonoci dalszej pracy zarobkowej
z powodu staroci czy inwalidztwa.
Wszystkie te programy niewiele jednak miay wsplnego z ide soli-
darnoci spoecznej, ktra po II wojnie wiatowej staa si fundamentem
europejskiej idei pastwa opiekuczego. Za ich powstawaniem kryy si
przede wszystkim wzgldy pragmatyczne przeciwdziaanie niepokojom
spoecznym, jakie mog wywoa rosnce obszary ubstwa. Pierwsze eme-
rytury czy renty inwalidzkie wprowadzano nie w imi solidarnoci spo-
ecznej, ale mwic brutalnie po to, by mc bezkoniktowo pozby
si z rynku pracy nisko wydajnych, niedoniejcych starcw. Prawo do
emerytury zyskiwao si sto lat temu w wieku lat.
Wielkim impulsem do dalszego rozwoju programw zabezpieczenia
spoecznego byy I wojna wiatowa oraz rewolucja bolszewicka. Traktat
wersalski powoa do ycia w r. Midzynarodow Organizacj Pracy.
V wo~n|u
||. .~||.|||c.|n|~` |
|co.||n~
sc||o~|ncsc |
|cn||c |:~:u` v
Uc||c.|~ s|co
s.~|c:u |
O w|~sncsc w~s.
| n~s. v
Co ||w~:n|
s:~,| s|j ws|c|n| ||
||. .~||.|||c.|n|~`
z bn. knzvsz1orru Htcrurjrnru
roztwit Micntt Soacz\k
COSPOLAPKA
SPOCCZNA
|| +
\\
oco~:|| ||cnc|c.n
oc |w~|:~|n||~ O|w~:||
76 I GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 II
Wrd jej pierwszych stanowisk, uchwalonych jeszcze tego
samego roku, znalazy si konwencje z zakresu zabezpiecze-
nia spoecznego: o pomocy bezrobotnym (nr :) i o ochronie
macierzystwa (nr ).
Nastpnie mielimy wielki kryzys
gospodarczy przeomu lat . i .
K. H.: Stanowi on kolejny impuls w rozwoju systemw
zabezpieczenia spoecznego. Myl ekonomiczna zwrcia
uwag na rol takich rozwiza jako automatycznych sta-
bilizatorw popytu konsumpcyjnego (Keynes, ale take
Micha Kalecki). Czci polityki New Dealu w USA stao
si utworzenie programu ubezpiecze na wypadek staroci
i inwalidztwa.
II wojna wiatowa i kolejne dowody na to, do czego do-
prowadzi moe wiat ndza, niesprawiedliwo i wywoany
nimi gniew spoeczny, w krajach Europy i niektrych poza-
europejskich day pocztek rozwojowi powszechnych syste-
mw zabezpieczenia spoecznego, obejmujcych stopniowo
wszystkie grupy ludnoci i wszystkie tzw. ryzyka spoeczne.
W Anglii ju w 1, r. ogoszono plan Beveridgea, ktry
zrealizowano po wojnie, wprowadzajc powszechny, kom-
pleksowy system ubezpiecze spoecznych [wicej na ten
temat przeczyta mona w Obywatelu nr o przyp. re-
dakcji]. W 1, r. w Filadeli Midzynarodowa Konferen-
cja Pracy uchwalia deklaracj dotyczc zamierze i celw
Midzynarodowej Organizacji Pracy, ktra staa si czci
Konstytucji MOP i jest ni do dzi. Zapisano w niej m.in.,
e ubstwo, gdziekolwiek istnieje, stanowi niebezpieczestwo
dla dobrobytu wszystkich oraz e Konferencja uznaje solenny
obowizek Midzynarodowej Organizacji Pracy popierania,
wrd rnych narodw wiata, programw zapewniajcych
realizowanie: [] upowszechnienia programw zabezpie-
czenia spoecznego celem zapewnienia podstawowego docho-
du wszystkim w potrzebie, jako te powszechnego dostpu do
usug medycznych. Na tej samej konferencji uchwalono dwa
fundamentalne (i aktualne do dzi) zalecenia MOP: nr o;
o bezpieczestwie dochodowym i nr o, o opiece medycz-
nej. Na tej podstawie przyjto w 1,: r. Konwencj nr 1o:
MOP o minimalnych normach zabezpieczenia spoecznego.
Konwencja ta jest po dzi dzie na caym wiecie punktem
odniesienia w budowie i funkcjonowaniu systemw zabez-
pieczenia spoecznego: deniuje je i wprowadza podstawo-
we zasady, ktrym powinny sprosta. Konwencja nr 1o:
(lub prawie identyczny Europejski Kodeks Zabezpieczenia
Spoecznego) zostaa ratykowana przez prawie wszystkie
kraje czonkowskie Unii Europejskiej, w tym, kilka lat te-
mu, przez Polsk.
W efekcie tych kolejnych deklaracji i dziaa
prawo do bezpieczestwa socjalnego zaczo
by traktowane jako co oczywistego.
K. H.: Powiem wicej: w okresie powojennym systemy za-
bezpieczenia spoecznego z programw dla ubogich sta-
y si wanym elementem dobrobytu klasy redniej. Pa-
stwo opiekucze stao si bardziej pastwem dobrobytu.
Przejcie na emerytur to nie jest co dla zniedoniaych
starcw, ale okres, kiedy ludzie chc jeszcze mc korzysta
z urokw ycia.
Dzi jednak te zdobycze nie wydaj si tak
oczywiste jak jeszcze dwie, trzy dekady wstecz.
K. H.: Poczwszy od przeomu lat 8o. i ,o., na skutek tzw.
konsensu waszyngtoskiego (okrelajcego stanowisko mi-
dzynarodowych instytucji nansowych, takich jak Midzy-
narodowy Fundusz Walutowy i Bank wiatowy), pojawia
si z rnych stron krytyka pastwa opiekuczego oraz d-
enia do ograniczenia jego zakresu, sprowadzenia go znw
do roli zestawu programw dla ubogich. Konsens waszyng-
toski podporzdkowuje polityk gospodarcz i spoeczn
wskim celom niskiej inacji i dyscypliny skalnej oraz
promuje prywatyzacj, liberalizacj i deregulacj. Zaprze-
cza on idei wspomnianej wczeniej deklaracji ladeljskiej,
ktra podporzdkowuje polityk gospodarcz wielkim ce-
lom spoecznym.
Wykorzystuje si napicia, ktre pojawi si w przy-
szoci z powodu starzenia si spoeczestw. Tyle e z nimi
mona sobie poradzi, cho bez wtpienia wymaga to b-
dzie reform systemw zabezpieczenia spoecznego, przede
b n a JULIEN, HTTP://WWW.FLICKR.COM/PEOPLE/SPIDEYMAN/
77 I GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 III
wszystkim rozsdnego przesuwania wieku, w ktrym lu-
dzie udaj si na emerytur. Mimo to szermuje si hasa-
mi kryzysu zabezpieczenia spoecznego, co ma stanowi
uzasadnienie dla radykalnych ci wydatkw socjalnych.
Tymczasem kryzys jest gdzie indziej. Kryzys prawdziwy
polega na tym, e w lad za globalizacj gospodarki wiato-
wej nie nastpuje globalizacja polityki gospodarczej i spo-
ecznej w celu przeciwdziaania narastajcym nierwno-
ciom w skali globalnej, ktre coraz bardziej gro rwnie
globalnym koniktem midzy Poudniem i Pnoc. Wy-
daj si zdawa z tego spraw przedstawiciele krajw czon-
kowskich MOP, ktrzy w uchwalonej w r. deklaracji
Sprawiedliwo spoeczna na rzecz godziwej globalizacji
powoali si na sowa deklaracji ladejskiej o wyszoci
celw spoecznych i wezwali rzdy do wspierania budowy
penych systemw zabezpieczenia spoecznego jako e
tak naprawd niespena jedna czwarta ludnoci wiata ma
obecnie do nich dostp.
Obecny kryzys gospodarczy dobitnie przypomnia nie-
co zapomnian lekcj z lat .: w porze zaamania gospodar-
czego systemy takie dziaaj jako automatyczne stabilizato-
ry gospodarki oraz jako stabilizatory spoeczne. W r.
MOP uchwalia kolejn deklaracj na rzecz Globalnego
paktu o miejscach pracy, w ktrej wzywa do postawienia
zatrudnienia w centrum polityki gospodarczej i spoecznej,
wzywa te jeszcze raz do wzmacniania systemw zabezpie-
czenia spoecznego. Ale kraje reprezentowane s w MOP
przez ministrw pracy, pracodawcw i zwizki zawodowe
nie przez ministrw nansw, ktrzy chtniej patrz z per-
spektywy Waszyngtonu ni Genewy.
Czy dowiadczenie ostatnich lat co zmieni, czy te
wrcimy do business as usual i dopiero nastpny, jeszcze sil-
niejszy kryzys lub konikt zmusi do rewizji polityki? Nie
jestem optymist, ale trzeba mie nadziej.
W okreleniu system ubezpiecze spoecznych
zawarta jest obietnica pewnej kompleksowoci. Do
jakiego stopnia polskie ubezpieczenia spoeczne
tworz rzeczywisty system, zbudowany na pewnej
wsplnej logice? Przykadowo, jak dalece udao si
zharmonizowa systemy emerytalny i rentowy?
K. H.: Mwimy system z trzech powodw. Po pierwsze,
programy zabezpieczenia spoecznego dotycz zabezpie-
czenia ludzi na wypadek rnych zdarze w cyklu ycia
(macierzystwo, staro) i caego szeregu ryzyk yciowych
i spoecznych (choroba, wypadek przy pracy, inwalidztwo,
mier ywiciela rodziny czy bezrobocie). Kade z tych ry-
zyk wymaga co najmniej jednego odrbnego programu,
a wszystkie te programy skadaj si na system. Po drugie,
zarwno te yciowe zdarzenia, jak i sposoby zabezpiecza-
nia si przed nimi s ze sob powizane i wpywaj cz-
nie na nasze zachowania (mamy tu do czynienia z syste-
mem naczy poczonych). Po trzecie wreszcie z uwagi na
powysze, wspomniane programy wymagaj koordynacji,
harmonizacji itp., jeli chcemy prowadzi spjn polityk
spoeczn. Mamy wic w Polsce bez wtpienia system za-
bezpieczenia, z uwagi na dwa pierwsze powody. Czy mamy
skoordynowan i spjn polityk zabezpieczenia spoecz-
nego? Przedstawiamy j jako tak w raportach dla Bruk-
seli, w rzeczywistoci jest troch gorzej, ale prawd m-
wic problemy z koordynacj maj wszystkie kraje, gdy
zawsze polityka ta jest realizowana przez kilka odrbnych
ministerstw.
Oczywicie, e program emerytalny i program ren-
towy s powizane. Jeli obniymy emerytury i podwy-
szymy faktyczny wiek emerytalny, moe si zdarzy, e
ludzie bd stara si o rent inwalidzk, jeli zapewnia
ona wysze wiadczenie lub gdy z takich czy innych powo-
dw bd chcieli skoczy prac zarobkow, a nie bd ju
HAGE
MEJER
Dr Krzysztof Hagemejer (ur. +p+)
ekonomlsta, pracownlk naukowy wydzlau
Nauk Lkonomlcznych Unlwersytetu warszaw-
sklego, od +pp r. pracu[e w Mldzynarodo-
wym 8lurze Pracy z sledzlb w Genewle, gdzle
obecnle penl funkc[ szefa zespou ds. pro-
[ektowanla polltykl l bada w Departamencle
Zabezpleczenla Spoecznego. w latach
+pp+-+pp doradca Mlnlstra Pracy l Polltykl
Soc[alne[, w latach +p8o-+pp+ doradca ds. po-
lltykl spoeczno-gospodarcze[ Komls[l Kra[o-
we[ NSZZ Solldarno (w okresle +ppo-+pp+
[ako dyrektor Orodka Prac Spoeczno-
Zawodowych przy KK NSZZ S), w latach
+p;6-+p8o wspopracownlk KOP l KSS KOP.
1est autorem publlkac[l na temat kwestll
ekonomlcznych w zabezpleczenlu spoecz-
nym, zwaszcza problemow zwlzanych
z mollwocl wprowadzenla podstawowe[
ochrony spoeczne[ w kra[ach rozwl[a[cych
sl oraz na temat reform zabezpleczenla
spoecznego w kra[ach Luropy rodkowo-
-wschodnle[. Prowadzl za[cla z budetowanla
polltykl spoeczne[ na Unlwersytecle w Ma-
astrlcht w Holandll.
78 GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 IV
mieli, tak jak poprzednio, prawa do emerytury. Czy jed-
nak harmonizacja musi polega na obnieniu take i rent
inwalidzkich, jak to prbowano zrobi w Polsce w zeszym
roku, a pewnie prba zostanie wkrtce ponowiona? Nieko-
niecznie. Istniej dobre powody by ci, ktrzy kwalikuj si
do renty inwalidzkiej, mieli wysze wiadczenia. Problem
mona rozwiza nie poprzez zmian sposobu wyliczania
renty, ale wprowadzajc szczelny system kwalikowania do
jej otrzymywania.
Klasyczne systemy ubezpiecze spoecznych rozkaday
ryzyko socjalne, tj. w ich ramach miaa miejsce pewna
redystrybucja, podyktowana interesem sabszych
grup. Do jakiego stopnia idea ta realizowana jest
w ramach obecnego polskiego systemu i jak wypadamy
pod tym wzgldem na tle innych krajw Europy?
K. H.: Opublikowany w zeszym roku raport OECD
o nierwnoci i biedzie w krajach czonkowskich (Gro-
wing unequal) pokazuje Polsk jako kraj nalecy do gru-
py o najwyszym rozwarstwieniu dochodw pieninych,
a jednoczenie taki, w ktrym zarwno system zabezpie-
czenia spoecznego, jak i system podatkowy w najmniej-
szym stopniu redukuj rozwarstwienie dochodw. Powody
s dwa. Po pierwsze, nasz system podatkowy wyjtkowo
wysoko opodatkowuje dochody niskie. Po drugie, bardzo
mao wydajemy na te wszystkie programy, ktre powinny
uzupenia dochody uboszych zasiki dla bezrobotnych,
wiadczenia rodzinne, pomoc spoeczn. Pod wzgldem
tych wydatkw jestemy na szarym kocu w Europie. Je-
dynie system emerytalny pki co spenia swoje zadanie
i wskaniki ubstwa pord osb starszych mamy naj-
nisze w Europie. Ale to nie znaczy, e trzeba z tego po-
wodu obci wydatki na emerytury trzeba zwikszy
wydatki na wspomniane programy. Jeli chodzi bowiem
o cao wydatkw na zabezpieczenie spoeczne, te nie
jestemy w europejskiej czowce. Tymczasem wskutek
reformy emerytalnej czeka nas w przyszoci radykalny
wzrost ubstwa take pord osb starszych: nowy system
emerytalny nie zapewni dostatecznych rodkw do ycia
przede wszystkim tym o niskich zarobkach i o krtkich
czy przerywanych nie z wasnej winy karierach za-
wodowych. Obecny system trzeba koniecznie uzupeni,
wprowadzajc powszechn pastwow emerytur bazo-
w, ktr otrzymywaliby wszyscy, poczynajc od pewnego
wieku ( lat, a w przyszoci pewnie wicej), niezalenie
od tego, jak dugo pacili skadki.
Jak wiadczenia w ramach polskiego systemu
maj si do midzynarodowych, minimalnych
norm zabezpieczenia spoecznego?
K. H.: Polska ratykowaa Konwencj nr MOP. Jed-
nake nie moga ratykowa czci dotyczcej zasikw
dla bezrobotnych. S one u nas za niskie, ich wysoko nie
spenia wymogw Konwencji czy Europejskiego Kodeksu
Zabezpieczenia Spoecznego. Tymczasem najnisza z tych
norm nie jest specjalnie wysoka wynosi wynagrodze-
nia robotnika niewykwalikowanego.
Jeli chodzi o emerytury, to w przyszoci nie tylko nie
zapobiegn one ubstwu wrd osb starszych, ale take
i przecitnie obni si do poziomu niszego od wymaga
ratykowanej przez Polsk czci Konwencji nr , ktra
mwi, e ich wysoko musi odpowiada co najmniej
uprzednich zarobkw ju po latach pracy. Raz jeszcze
sytuacj moe zmieni wprowadzenie powszechnej pa-
stwowej emerytury bazowej.
Istnieje due zrnicowanie systemw zabez-
pieczenia socjalnego midzy poszczeglnymi
krajami. Rozwizania ktrych pastw nalea-
oby uzna za najlepsze w relacji koszty efek-
ty, a wic za potencjalny wzr do naladowania?
K. H.: Cele a wic i ocena efektw polityki zabezpie-
czenia spoecznego s bardzo zrnicowane, inne w zale-
noci od kraju. W jednych uwaga skupia si na pomocy
ubogim i przeciwdziaaniu ubstwu, w innych na zmniej-
szaniu rnic dochodowych w znacznie szerszym zakresie.
Rne s te oczekiwania co do wpywu na rynek pracy,
konkurencyjno itp. Jednake wiele krajw o wysokich
wydatkach na zabezpieczenie spoeczne (Francja, Niemcy,
Szwecja, Dania) dowiodo, e wietnie wspistniej one
z dynamizmem gospodarczym, prawdziw konkurencyj-
noci i wysok wydajnoci.
W ostatnich latach miay miejsce daleko idce
zmiany na rynku pracy, np. wzrost znaczenia form
zatrudnienia innych ni klasyczna praca na etacie,
rosnca skala kilkuletnich wyjazdw na saksy
etc. Do jakiego stopnia ksztat polskiego systemu
jest dostosowany do tych nowych zjawisk?
K. H.: Migracja w ramach Unii Europejskiej (pod wa-
runkiem, e pracujemy legalnie) w zasadzie nie powinna
wpywa na nasze uprawnienia do rnych wiadcze, gdy
istniej odpowiednie umowy wewntrzunijne. Podobne
umowy Polska ma i zawiera z wieloma innymi krajami.
Przyzwoite zabezpieczenia spoeczne da si pogodzi z mo-
bilnoci, trzeba tylko chcie. Jeli za chodzi o inne ni
praca na etacie formy zatrudnienia i pracy zarobkowej, to
take wszystko jest moliwe nie ma chyba legalnej formy
zatrudnienia w Polsce, ktrej nie towarzyszyby obowizek
pacenia wikszoci typw skadek na ubezpieczenia spo-
eczne. Problem si zaczyna, gdy chcemy zarabia nie pacc
skadek i podatkw. A z tym trzeba po prostu walczy.
Problem w tej sferze pojawia si natomiast, gdy te in-
ne formy zatrudnienia w sumie skadaj si na krtki sta
79 GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 V
skadkowy i niskie zarobki i skadki. To mona rozwi-
za tylko wprowadzajc do systemu emerytalnego skad-
nik emerytury, ktry otrzymuje si niezalenie od dugoci
okresu pacenia skadek. A wic znw potrzebna jest po-
wszechna emerytura bazowa.
Inny, wany rodzaj strukturalnych zmian spoecz-
nych wie si z trendami demogracznymi. Prze-
widywany wzrost kosztw nansowania systemu
emerytalno-rentowego, zwizany z tzw. starzeniem
si spoeczestwa, by jednym z argumentw za re-
form, ktrej efektem bdzie drastyczne obnienie
wymiaru wiadcze. Co po upywie dekady mo-
na powiedzie na temat susznoci jej zaoe?
K. H.: Reformy s niezbdne, przede wszystkim takie, kt-
re spowoduj, e bdziemy pracowa duej. Gwne zao-
enie reformy w Polsce stanowio oczekiwanie, e ludzie
bd pracowali duej, zmuszeni do tego ekonomicznie,
gdy w przeciwnym razie zreformowany sposb wyliczania
wysokoci emerytur sprawi, e ich wiadczenia nie wystar-
cz na ycie. Czy tak si stanie, mona bdzie powiedzie
gdzie za trzydzieci-czterdzieci lat. Ja jednak w to nie wie-
rz. Ani poprawa stanu zdrowia, ani poprawa warunkw
pracy, ani poprawa sytuacji na rynku pracy nie pozwol na
to, aby wszyscy ludzie pracowali non-stop - lat. Bo ty-
le lat cznego pacenia skadek trzeba w nowym systemie,
by osign godziw emerytur (i to zakadajc, e zarobki
w tym okresie s przyzwoitej wysokoci). Zamiast reformy,
ktra do tego doprowadzia, powinno si po prostu wpro-
wadzi stopniowy wzrost wieku emerytalnego, z duym
wyprzedzeniem np. dla rocznikw, ktre stosunkowo nie-
dawno weszy na rynek pracy. Nikt z politykw nie mia
jednak na tyle odwagi.
Rwnie tak znaczne obnienie wymiaru wiadcze
w ramach reformy byo bdem. Prognozy sporzdzone
w ostatnich latach na uytek OECD i Komisji Europejskiej
pokazuj, e pomimo oczekiwanego parokrotnego wzro-
stu tzw. wskanika obcienia demogracznego (proporcja
liczby osb w wieku emerytalnym do liczby osb w wieku
aktywnoci zawodowej) w Polsce jako jedynym kraju
Unii wydatki na emerytury mierzone w proporcji do PKB
mog by w roku nawet nisze ni obecnie!
Podsumowujc: przeksztacenia demograczne naka-
zuj dostosowania systemw emerytalnych, ale w adnym
razie nie musz one i t drog, ktr posza Polska. A zo-
ya si na ni prywatyzacja jednej trzeciej obowizkowego
systemu emerytalnego (nikomu, poza rmami z sektora
usug nansowych, nie przyniosa ona korzyci) oraz rady-
kalne obnienie wiadcze.
b

O
R
I
N

Z
E
B
E
S
T
,

H
T
T
P
:
/
/
W
W
W
.
F
L
I
C
K
R
.
C
O
M
/
P
E
O
P
L
E
/
O
R
I
N
R
O
B
E
R
T
J
O
H
N
/

80 GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 VI
Argumentem za wprowadzeniem systemu
kapitaowego byo m.in. to, e pozwala on
uczyni patnikw panami wasnego losu.
K. H.: Reforma emerytalna uczynia wysoko przyszych
emerytur w znacznie wyszym stopniu ni poprzednio za-
len od czynnikw znajdujcych si poza kontrol jednost-
ki takich jak koniunktura gospodarcza (dugo okresw
pozostawania bezrobotnym, wysoko zarobkw) i koniunk-
tura na rynkach nansowych (okrelajca, czy inwestowanie
skadek paconych do II lara przyniesie zyski, czy straty).
Kryzys nansowy pochon skadki pacone przez uczest-
nikw II lara przez ostatnie dwa-trzy lata, co znaczco od-
bije si na wiadczeniach zwaszcza tych, ktrym pozostao
stosunkowo niewiele lat do przejcia na emerytur. Dla tych,
ktrzy zostan dotknici bezrobociem wskutek kryzysu go-
spodarczego, przysza emerytura skurczy si o dodatkowe
miesice lub nawet lata niepaconych lub niskich skadek.
Naleaoby si zastanowi, czy i jak zrekompensowa przy-
szym emerytom skutki kryzysu, ale jednoczenie wraca py-
tanie bardziej zasadnicze jak uczyni system bezpieczniej-
szym i jakie dodatkowe gwarancje naley we wbudowa?
Reforma przerzucia ryzyko w kwestii wysokoci przy-
szych wiadcze cakowicie z ubezpieczyciela (i to w obu
larach) na ubezpieczonego. W I larze gwarantowana wy-
soko emerytury jest zbyt niska, w II w zasadzie nie ma
adnych gwarancji. Konieczne jest wprowadzenie takich
gwarancji do systemu (wysza indeksacja skadek w I la-
rze, gwarantowana przez pastwo stopa zwrotu w II), by
przysze emerytury przynajmniej speniay wymogi Kon-
wencji nr , cho prawd mwic wolabym ambitniejszy
cel. Jednoczenie trzeba zacz powanie i otwarcie dysku-
towa o podwyszaniu wieku emerytalnego.
Indeksacja, czyli ochrona siy nabywczej emerytur, jest
koniecznoci take w ich czci wypacanej w zamian za
fundusze zgromadzone w II larze.
Jak due pole manewru istnieje, jeli chodzi o zmiany
zreformowanego systemu ubezpiecze, w kierunku
wikszej jego sprawiedliwoci i solidarnoci? Czy
w przypadku systemu emerytalnego odwrt od
modelu kapitaowego jest obecnie moliwy, a jeli
nie jakimi sposobami mona ograniczy jego wady?
K. H.: Musz powiedzie, e z pewnym zdziwieniem patrz
na obecne propozycje daleko idcego zmniejszenia pry-
watnej czci systemu emerytalnego. Z jednej strony po-
winienem si cieszy byem przeciwnikiem prywatyzacji.
Przewaa jednak zmartwienie tym, e ze wzgldu na bie-
ce potrzeby chce si radykalnie zmieni polityk eme-
rytaln, z konsekwencjami dotykajcymi pokole. Zmar-
twienie take tym, e to nie troska o wysoko przyszych
emerytur stoi za proponowanymi zmianami. Gdyby to by-
o trosk, mona pomyle o alternatywnym rozwizaniu.
Jedynym chyba sposobem stworzenia systemu odpowiada-
jcego w cho minimalnym sensie zaleceniom Konwen-
cji , a jednoczenie nie burzcego wewntrznej logiki
systemu emerytalnego, opartego na zdeniowanej skadce
(co do ktrego pono by spoeczny konsens dziesi lat
temu), byoby wprowadzenie powszechnej gwarancji mi-
nimalnego dochodu (co najmniej na poziomie mini-
malnego wynagrodzenia) dla osb powyej pewnej granicy
wieku; wiek i zamieszkiwanie w Polsce byyby tu jedyny-
mi kryteriami przyznawania wiadczenia. Warto zwrci
uwag na to, e obecna zasada donansowywania z bude-
tu pastwa minimalnych wiadcze tylko dla tych, ktrzy
maj sta skadkowy (kobiety) lub (mczyni) lat,
kci si z zasadami sprawiedliwego rozdysponowywania
rodkw pochodzcych z oglnego opodatkowania.
System emerytalny niejednakowo traktuje rne
kategorie patnikw, np. kobiety i mczyzn.
K. H.: W sprawie wieku emerytalnego Konwencja nr
zezwala na ustanowienie go na wybranym poziomie jed-
nake nakazuje, aby brano pod uwag stan zdrowia i tym
samym zdolno do pracy osb starszych. Inna Konwencja
MOP, nr (nie ratykowana przez Polsk), dotyczca
specycznie emerytur, rent inwalidzkich i rodzinnych do-
daje take, i jeli wiek emerytalny ustalony jest na lat
lub wicej, konieczne jest stworzenie moliwoci wczeniej-
szego przechodzenia na emerytur osb zatrudnionych
w warunkach trudnych lub szkodliwych dla zdrowia.
b

G
U
I
L
H
E
R
M
E

T
A
V
A
R
E
S
,

H
T
T
P
:
/
/
W
W
W
.
F
L
I
C
K
R
.
C
O
M
/
P
E
O
P
L
E
/
G
U
I
T
A
V
A
R
E
S
/
81 GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 VII
Wiele przemawia za tym, by zrwna wiek emerytalny
kobiet i mczyzn. Logika systemu czym wczeniejszy
wiek przejcia na emerytur, tym niszy jej wymiar wska-
zuje take, i to zrwnanie powinno si odby poprzez pod-
wyszenie wieku emerytalnego kobiet. Nie wystarczy to
jednak, by znaczco podnie emerytury kobiet. Ze wzgl-
du na ich gorsz pozycj na rynku pracy i duo wiksze ni
mczyzn zaangaowanie w niewynagradzan prac w go-
spodarstwach domowych, w nowym systemie emerytury
kobiet przecitnie mog nie sign nawet minimalnego
poziomu wymaganego przez Konwencj nr 1o:. Konieczna
jest dyskusja, jak bardziej ni dotychczas zrekompensowa
w systemie emerytalnym zaangaowanie kobiet w prac
poza standardowym rynkiem pracy.
Powstaje te inne pytanie: czy minimalny wiek eme-
rytalny nie powinien by jednak zrnicowany w zaleno-
ci od tego, jak wczenie kto zacz aktywno zawodo-
w? Czy kto, kto zacz pracowa w wieku lat 18, powi-
nien musie pracowa do tego samego wieku, co ten, ktry
wszed na rynek pracy w wieku : czy o lat? I czy zasada,
e im wczeniejszy wiek przejcia na emerytur, tym nisza
wypacana kwota, jest w tym kontekcie sprawiedliwa tak-
e w sensie spoecznym?
Konieczne s badania nad zrnicowaniem i dugoci
okresw pracy zawodowej, charakterem i warunkami tego
zatrudnienia oraz stanem zdrowia w momencie osigania
wieku emerytalnego. W Polsce mczyzna osigajcy pi-
dziesitk moe przecitnie liczy na przeycie kolejnych
: lat. Jednake znw przecitnie tylko niecae 1; lat
bdzie on zdrowy i w peni sprawny. Mczyni opuszcza-
j rynek pracy w wieku o: lat. Ci z nich, ktrzy doywaj
o lat, mog oczekiwa jeszcze prawie 1 kolejnych lat y-
cia, ale tylko ; z nich bdzie w zdrowiu i penej sprawnoci.
W przypadku kobiet wyniki podobnych szacunkw s bar-
dziej optymistyczne. Jednake s to przecitne potrzebna
jest znacznie gbsza wiedza o istniejcych zrnicowaniach
w zalenoci od charakteru wykonywanej pracy i dugoci
kariery zawodowej.
Podkrela Pan konieczno szerokiego dialogu
spoecznego na temat ubezpiecze socjalnych.
K. H.: Kluczowymi elementami nowego systemu emery-
talnego, ktre nie zostay rozstrzygnite dziesi lat temu,
byo to, jak posta maj mie emerytury z II lara: czy ma
to by wycznie tzw. renta doywotnia (annuitet), czyli
comiesiczna emerytura, czy te dopuci take inne formy,
np. czciow wypat w formie jednorazowego ryczatu.
Nie odpowiedziano take na to, jak te wypaty maj si do-
konywa (poprzez prywatny rynek annuitetw, instytucj
publiczn czy te w kombinacji tych rozwiza), a take
w jaki sposb dokonywa si bdzie indeksacja emerytur
z II lara. Trudno zrozumie, jak mona byo wymaga od
ludzi tych, ktrzy mieli taki wybr rozsdnych decyzji
w sprawie tego, czy chc, czy te nie chc przystpi do
II lara, w sytuacji, gdy te podstawowe zagadnienia pozo-
staway nierozstrzygnite.
Najbardziej zagadkowe jest to, e kwestie te, tak istot-
ne dla wysokoci przyszych emerytur, nie tylko pozosta-
way nierozstrzygnite a do ostatniej chwili (czyli do roku
:oo8, jako e w roku :oo, miay nastpi pierwsze wy-
paty emerytur z II lara), ale e take i wtedy nie odbya
si adna powana publiczna debata, wykraczajca poza
cise grona eksperckie. Jedynym aktywnym aktorem tej
dyskusji by sektor usug nansowych, widzcy tu kolejne
rdo zyskw.
Ostatnia z kwestii to sprawa rent inwalidzkich. Refor-
ma wprowadzona w 1,,, r. nie obja ani tych wiadcze,
ani te rent rodzinnych. Ze wzgldu jednak na to, e wy-
soko przyszych wiadcze emerytalnych ulega znaczne-
mu obnieniu dla osb o krtszych karierach zawodowych
i niszych zarobkach, od pocztku byo jasne, e dla wielu
z nich w przyszoci renta inwalidzka obliczana na dotych-
czasowych zasadach moe sta si alternatyw atrakcyjn
pod wzgldem wysokoci. Konieczne byy wic zmiany,
ktre mogyby polega albo na wbudowaniu w system do-
datkowych gwarancji dochodowych dla tej grupy osb, al-
bo na obnieniu wysokoci rent inwalidzkich. I znw, przez
dziesi lat nie byo adnej rzeczowej publicznej debaty na
ten temat.
W roku :oo8 nie mona byo ju duej czeka z po-
dejmowaniem decyzji w powyszych sprawach. Tray wic
do konsultacji spoecznych, a pniej do Sejmu propozycje
rozwiza prawnych. Byy to kolejne wersje ustaw o emery-
turach kapitaowych i rozwizaniach instytucjonalnych,
ktre miayby ich dostarczy, kolejne wersje projektu ustawy
o emeryturach pomostowych, wreszcie projekt zmiany
ustawy o rentach i emeryturach z ubezpieczenia spoecznego,
radykalnie obniajcy ich wysoko. Tymczasem zarwno
w Komisji Trjstronnej, jak i w mediach dominowa temat
emerytur pomostowych sprawa wana, ale dla stosunko-
wo wskiej grupy ubezpieczonych. W sprawach dotyczcych
wikszoci paccych skadki byo znacznie mniej dyskusji
publicznej i zwekslowaa ona na tematy raczej marginalne.
W sprawie rent inwalidzkich z ubezpieczenia spoecznego,
obejmujcego wszystkich ubezpieczonych dyskusji pu-
blicznej nie byo w ogle. I to pomimo, e centrale zwizko-
we zgodnie sprzeciwiy si projektowi nie przedstawiajc
niestety adnych propozycji alternatywnych.
Nie podjto w ogle kwestii zasadniczej tego, jak
zapewni wszystkim godziwy poziom bezpieczestwa do-
chodowego na staro, a take w sytuacji inwalidztwa czy
utraty jedynego ywiciela rodziny. Wszystkie analizy doko-
nywane w cigu ostatnich lat pokazuj, e przysze wiad-
czenia emerytalne bd niskie, w czci przypadkw nisze
nawet ni minimalne wymagania MOP. Podobnie bdzie
w wyniku wprowadzenia zaproponowanych ostatnio zmian
w przypadku rent inwalidzkich (pomimo, e Polska nie
82 GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 VIII
Wielki powrt wielkich nieobecnych
polskiej debaty publicznej!
Obywatel wyda dwle kslkl Joanny l Andrzeja Gwiazdw legendarnych
wspozaoyclell Wolnych Zwizkw Zawodowych Wybrzea oraz liderw
Pierwszej Solidarnoci, po r. zepchnitych na margines przez wielbicieli
nowego porzdku. wrod tematow kslek m.ln. Okrgy Sto, krytyka llberallzmu
gospodarczego, Unla Lurope[ska, globallzac[a, dzledzlctwo Solldarnocl.
Poza ukadem. Publlcystyka z lat +p88-zoo6
z8 stron
Gwlazdozblor w Solldarnocl.
1oanna l Andrze[ Gwlazdowle
w rozmowle z Pemlgluszem Okrask
+z stron, z strony wkadkl zd[clowe[
+ pyta DvD z lmem
ratykowaa dotyczcej ich czci Konwencji, naleaoby
oczekiwa take i w tym wypadku dochowania tych nie-
zbyt przecie wygrowanych norm). Jednoczenie prognozy
makro pokazuj, e z punktu widzenia przyszych kosztw
emerytur i rent reforma jest przestrzelona nie ma po-
trzeby a tak drastycznego obniania wiadcze. Jest wic
pole manewru dla snansowania rozwiza wzmacniaj-
cych minimalne gwarancje.
Zaproponowa Pan, by jednym z instrumen-
tw dialogu na temat reform ubezpiecze
socjalnych staa si Rada Emerytalna.
K. H.: Reforma jest procesem, a nie jednorazowym aktem.
Wymaga mylenia w horyzoncie pokole, a nie kilkuletnie-
go cyklu wyborczego. Dlatego sprawa podwyszenia wie-
ku emerytalnego i inne propozycje zmian powinny sta si
wreszcie przedmiotem spokojnej, szczerej ale i konstruk-
tywnej publicznej debaty, opartej na uzyskanej w drodze
bada i analiz penej wiedzy o rnorodnych konsekwen-
cjach istniejcych i alternatywnych rozwiza. Taka debata
powinna doprowadzi do wypracowania spjnych i kom-
pleksowych propozycji.
Forum dla takiego dialogu mogaby si sta Rada Eme-
rytalna, na wzr francuskiej Conseil dorientation des retra-
ites. Naleaoby jej zleci stae dokonywanie ocen funkcjo-
nowania systemu i przygotowywanie kierowanych do rzdu
propozycji nowych rozwiza. Rada taka powinna skada
si z przedstawicieli pracownikw, pracodawcw, emery-
tw, innych osb ubezpieczonych, reprezentantw sektora
usug nansowych, Sejmu i Senatu, rzdu oraz czoowych
ekspertw, a take mie mono zlecania niezbdnych
bada i analiz. Jej dokumenty powinny mie charakter
publiczny.
Dotychczasowa historia reformy emerytalnej w Polsce
pokazuje, jak bardzo potrzebne jest, by rozwizania po-
lityki spoecznej rodziy si w warunkach dialogu, w kt-
rym uczestnicz wszyscy zainteresowani i w ktrym
wszyscy s w peni wiadomi konsekwencji rnych dzia-
a. Cho dotychczas takiego dialogu byo za mao, nigdy
nie jest na za pno: reforma emerytalna bynajmniej si
nie skoczya.
Dzikuj za rozmow.
Genewa, stycznia r.
w paklecle tanle[ kupujc u nas obie ksiki zapacisz
z (cena wysyki wliczona) i dostaniesz upominek!
Proslmy o wpat takle[ kwoty (lub nalenocl
za wybran kslk ceny zobacz obok) na konto:
Stowarzyszenle Obywatele Obywatelom
ul. wlckowsklego /+z6, po-;( od
8ank Spodzlelczy Pzemlosa, ul. Monluszkl 6, po-+++ od Numer konta: ;8 8;8( ooo zoo+ oooo +(( ooo+
w oplsle proslmy wplsa Poza ukadem lub Gwlazdozblor (brak te[ lnformac[l spowodu[e odoenle wysykl w czasle).
wszelklch lnformac[l na temat mollwocl zakupu kslek udzlela Konrad Malec, malecQlso.edu.pl, tel. o( z68 zo6
Cena w ksigarni z,
u wydawcy jedynie
z
Kupujc u wydawcy nie
pacisz za wysyk cena
z
83 GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 IX
|co.||n~ sc||o~|ncsc
konntb MtLrc
Inynier znajcy kulisy handlu midzynarodo-
wego, biegle mwicy po francusku i niemiec-
ku. Mody i uzdolniony pracownik, ktry szyb-
ko awansowa w zakadowej hierarchii. Robot-
nik z duym dowiadczeniem, dzielcy si swoj
wiedz z kolegami o krtszym stau. Co czy te
osoby? Zostay zwolnione z polskich fabryk kon-
cernu Fiat. Nic dziwnego, e w zakadach ronie
w si tajny ruch oporu.
|~ c.~|n|, ||sc||
Rajmund Pollak pierwszy raz narazi si turyskiemu po-
tentatowi motoryzacyjnemu w r. Dziaacz jako jeden
z nielicznych zwizkowcw z Fabryki Samochodw Mao-
litraowych w Bielsku-Biaej popar najduszy w historii
III RP, -dniowy strajk w bliniaczych zakadach FSM
w Tychach. Zbojkotowa take akcj wysyania do nich
amistrajkw. Tamtejsi robotnicy strajkowali, domagajc
si akcji swojego, prywatyzowanego wwczas przed-
sibiorstwa. Wosi, ktrzy jeszcze nie byli wacicielami
obu fabryk, ju wwczas stosowali swoje metody skcania
pracownikw, przeciwstawiajc bielskich robotnikw strajku-
jcym w Tychach. Za porednictwem dyrekcji fabryki pucili
informacj, e jeli bielscy robotnicy popr tyskich, to zamkn
nasz zakad wspomina pan Rajmund.
Poza poparciem dla kolegw z innego miasta, zwizko-
wiec narazi si Wochom publicznie nawoujc, by strona
polska sprzedajc fabryki, zachowaa prawo wasnoci do
ziemi, na ktrej stoj. W kocu za swoj postaw zosta
wcignity na czarn list koncernu. O tym, e maj mnie
zwolni, dowiedziaem si w r., od woskich zwizkow-
cw, ktrzy czsto spotykaj si ze swoimi szefami na stopie
prywatnej wyjania.
W cigu ostatnich lat Rajmunda Pollaka regular-
nie wybierano do komisji zakadowej i midzyzakadowej
Solidarnoci w Fiat Auto Poland. By take spoecznym
inspektorem pracy w Fiat Gesko Poland (spka-crka zaj-
mujca si ksigowoci Grupy). Za sw dziaalno zosta
wyrniony przez Komisj Krajow Eski oraz kilka-
krotnie prbowano wyrzuci go z pracy. Za kadym ra-
zem, po wyrokach sdowych, odstpowano od tego. Przez
cay wspomniany okres usiowa zainteresowa kolej-
ne rzdy, posw, senatorw i wymiar sprawiedliwoci
nieprawidowociami zwizanymi z polskimi zakada-
mi giganta z Turynu. Pyta, dlaczego bielsk fabryk,
wart ponad , bln starych zotych i majc bardzo do-
bre perspektywy na przyszo, sprzedano za w-
czesnych milionw. Niestrudzenie walczy take o na-
lene pracownikom akcji.
Kolejne ekipy obiecyway, e naprawi bd przy oka-
zji sprzeday przybudwek FSM, jednak w r. rzd
Donalda Tuska ogosi ostatecznie, e zaogi nie otrzymaj
adnych udziaw. By moe ostatnie zwolnienie pana Raj-
munda ma zwizek z faktem wzicia obu tych spraw na
warsztat przez Centralne Biuro Antykorupcyjne.
||| ~ wc|ncsc| ||. w|~sncsc|
Rajmund Pollak jest przekonany, e gdyby pracownicy
otrzymali przysugujce im akcje, dzi ich los mgby wy-
glda zupenie inaczej. Gdy zaoga posiada udziay, po-
siada take gos na Walnym Zgromadzeniu Akcjonariuszy.
Oczywicie nie daje gosu decydujcego, ale Pracownicy
pewnego banku poprosili mnie, bym kupi jego pi akcji i re-
prezentowa na Zgromadzeniu ich interesy. Kiedy zgaszaem
moich pi akcji, pani prezes spojrzaa na mnie z wyran
wyszoci. Nieco pniej zgosiem w imieniu zaogi postulat
odwoania jej ze stanowiska. Miaa bardzo zdziwion min,
kiedy zosta przegosowany przez pozostaych udziaowcw
wyjania pan Pollak.
Dodaje te, e w dzisiejszych czasach wolnoci ma si
tyle, ile wasnoci. Warto w tym kontekcie spojrze na to,
co z polskiej gospodarki pozostao w polskich rkach. Ponadto,
wbrew bzdurom wypisywanym przez liberaln pras o zbyt
duym wpywie zwizkw zawodowych i rad pracownikw,
to nie one decyduj o strategii. Nie decyduje o niej nawet dy-
rektor, ta decyzja jest w rkach waciciela.
Innym problemem akcentowanym przez pana Raj-
munda jest kwestia zarobkw. W tej samej rmie, w tym
samym zakadzie, na tym samym stanowisku istniej
due rnice wynikajce z narodowoci: Wosi zara-
biaj znacznie wicej. Doszo do takiego absurdu, e
jeden z bielszczan wyjecha do Woch, tam si oeni,
a nastpnie dosta woski paszport. Po powrocie do kra-
ju zarabia ju znacznie wicej od Polakw relacjonuje
zwizkowiec. Polskich specjalistw z czasem zdegradowano
do kategorii samodzielnych pracownikw. Wykonuj te
same zadania, co wczeniej, ale zarabiaj mniej od Wochw,
84 GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 X
ktrzy czsto, nie majc wyszego wyksztacenia, s klasyko-
wani jako specjalici wyjania.
Sam pan Rajmund mia szans na lepsze zarobki, by
moe na woskim poziomie. W r. miaem rozmow
z jednym z woskich dyrektorw. Zoy mi propozycj objcia
stanowiska odpowiedniego do mojej wiedzy i dowiadczenia,
ale pod warunkiem, e dam sowo honoru, e zaprzestan
aktywnej dziaalnoci zwizkowej. Nawet nie musiabym si
wypisywa, bylebym przesta rozrabia. Z propozycji nie
skorzysta.
|||||u |cn:|~:~|u,|
Najnowsza potyczka pana Rajmunda rozpocza si kwie-
tnia r. Wwczas Paolo Rebaudengo, wiceprezes ds. re-
lacji przemysowych w koncernie Fiat, odmwi wszczcia
rozmw w sprawie podwyek oraz wprowadzi przymusow
prac w soboty, uzasadniajc te decyzje kryzysem gospodar-
czym. aden zwizek nie ogosi pogotowia strajkowego, ani
nie wszcz sporu zbiorowego. Pracownicy z prob o reakcj
dzwonili do mnie wspomina Pollak. Jako pracownik Fiat
Group, wystosowa do centrali list otwarty, w ktrym
przywoa liczb i jako produkowanych w Polsce sa-
mochodw w porwnaniu do fabryk Fiata poza naszymi
granicami. Porwna w nim take wysoko zarobkw
w Polsce i we Woszech. Odpowied przysza niecae
dwa tygodnie pniej: zwolnienie z przyczyn niedoty-
czcych pracownika.
Do tej pory zwolnienie Pollaka byo niemoliwe z po-
wodu piastowania przez niego stanowiska wiceprzewodni-
czcego komisji midzyzakadowej. Jednak w poowie
r., po protecie pana Rajmunda przeciw wykorzystywaniu
logo Solidarnoci w reklamach Fiata, odwoano go z pe-
nienia tej funkcji. Nastpnie, bez wiedzy zainteresowanego,
wysano do jego pracodawcy informacj, e przesta by
czonkiem Solidarnoci, z prob o zaprzestanie potrca-
nia mu z pensji comiesicznych skadek. Zosta wystawiony
na strza. Zapytana o t spraw Wanda Stryk, przewod-
niczca Solidarnoci w FAP, odmwia mi komentarza,
twierdzc, e to sprawa rodzinna, dla niej osobicie bar-
dzo trudna
|~||:~||. ||. |uo.|||, :w~|.
Pawe Sobocik wymwienie otrzyma tu przed witami
Boego Narodzenia. Pod koniec zmiany podszed do mnie
kierownik i wrczy mi je z delikatnym umiechem na twarzy.
Powiedzia, e daje je dopiero teraz, gdy nie chcia mi psu
dniwki relacjonuje zwolniony z fabryki w Tychach. Po-
mimo takiego potraktowania przez szefa, deklaruje: Nigdy
wczeniej w tak dobrej pracy nie byem. Mody chopak szyb-
ko si uczy, co rycho zaowocowao podpisaniem umowy
na czas nieokrelony, a to nieczsta praktyka w FAP. Po-
traem szybko wykona do wiele rnych operacji nale-
cych do zada mojej brygady, a niestety wikszo ludzi nie
przykada wagi do wszechstronnoci wyjania pan Pawe.
Dobr opini o Sobociku potwierdza jego byy bezporedni
przeoony ten sam, ktry wrczy mu wypowiedzenie
w wywiadzie dla Fiatowca (pracowniczego serwisu inter-
netowego, o ktrym bdzie jeszcze mowa).
Wsppraca ukadaa si bardzo dobrze do momentu
choroby. Zwolnienia lekarskie czyy si z hospitalizacj,
w cigu roku Sobocik cznie przebywa na nich dni,
cierpic na cikie zapalenie opon mzgowo-rdzeniowych.
Usiowaem walczy z chorob, ale niestety ciga pra-
ca przez dni w tygodniu jest duym wysikiem: nie
wolno odchodzi od tamy nawet na chwil, poza wy-
znaczonymi przerwami. Wszystko zaczo si psu, kie-
dy wrczyem ostatnie L. Prbowaem porozmawia
o tym z przeoonym, ale rozmowa koczya si zawsze
stwierdzeniem, e nie ma czasu. Wanie chorobowe za-
wayo na tym, e rma si mnie pozbya relacjonuje.
Jego zdaniem, dyrekcja w ten sposb prbuje nastraszy
pracownikw, dajc im do zrozumienia, e branie zwol-
nie jest rwnoznaczne z utrat pracy.
Podczas trwania okresu wypowiedzenia, kiedy kie-
rownik ju wiedzia, e choroba pana Pawa nie jest symu-
lacj, odmwi mu dwch dni wolnych na poszukiwanie
nowej pracy, nalecych si z tytuu zapisw Kodeksu pra-
cy. Zwolniony pracownik nie mg wzi udziau w um-
wionej rozmowie kwalikacyjnej (ostatecznie w uzyska-
niu trzech dni urlopu pomg mu pan Rajmund). Pracy
w Fiacie nie chc odpuszcza deklaruje Sobocik. Zo-
yem ju papiery do sdu, ale do rozprawy jest sporo czasu,
przez ktry musz si jako utrzyma. Tym bardziej, e mam
bardzo trudn sytuacj materialn. Pochodz z wielodzietnej
rodziny mam trjk rodzestwa, w tym siostr z pierwszym
stopniem upoledzenia. Pracuje tylko tata, mama zajmuje
si siostr. Nie mieszkam ju z rodzicami, ale staram si im
pomaga jak tylko mog. Moja partnerka ma dwjk dzieci
z pierwszego maestwa i jest bezrobotna. Odmow urlopu
kierownik uzasadni brakiem ludzi potrzebnych do pracy.
Ironicznie spytaem: skoro jestem tak potrzebny, to czemu mnie
zwalniacie? wspomina pan Pawe, ktrego wymwienie
uzasadniono wysok absencj chorobow, nisk przydatno-
ci zawodow i dezorganizacj pracy.
Po otrzymaniu wypowiedzenia uda si do Zwizku
Zawodowego Metalowcy w FAP. Powiedziano mi, e
mog dosta now umow o prac, ale ju tylko na rok. To nie
do koca satysfakcjonowao modego pracownika, ktry
postanowi walczy o swoje. Po pomoc uda si do Soli-
darnoci. To tam doradzono mi pjcie do sdu pracy. Cho
powiedzieli, e nie s w stanie bardziej mnie wesprze, gdy
nie jestem zapisany do zwizku, mimo wszystko jedynie So-
lidarno rzeczywicie mi pomoga, pokierowaa, gdzie mam
i i co robi relacjonuje.
85 GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 XI
\|~||s w|~o||` S|~o~,!
W grudniu r. monter Mateusz Grula otrzyma zwol-
nienie dyscyplinarne. Z wilczym biletem mg o nowej
pracy co najwyej pomarzy. Tymczasem jego partnerka
bya w trzeciej, zagroonej ciy. Zostali bez rodkw do
ycia, zmuszeni byli ogosi upado konsumenck.
Podobnie jak pan Pawe, pan Mateusz by cenionym
pracownikiem dopki nie zacz tyskiemu pracodawcy
(rma DENSO, jeden z podwykonawcw Fiata) sprawia
kopotw. Pierwszy raz ulegajc wypadkowi. W r.
na jego gow spada le przymocowana, metalowa pka,
m.in. rozcinajc uk brwiowy. Wypadek zgosi przeoo-
nemu, ktry sporzdzi protok powypadkowy trzy la-
ta pniej. Kolejny kopot Grula sprawi pracodawcy
w r., kiedy opaska zaciskajca przewody zrania
go w oko. Wypadek by naprawd powany i ponownie
zgoszony przeoonemu. Dwa lata pniej na pracow-
nika spad zestaw palet; powane rozcicie nogi wyeli-
minowao go z pracy na trzy miesice, gdy uraz wy-
maga rehabilitacji. Tym razem przewina pana Mate-
usza bya tak powana, e kierownik wysa mu pismo,
w ktrym zagrozi zwolnieniem dyscyplinarnym, jeli
ten nie zjawi si przy tamie
Groba zostaa speniona. Jako powd rozwizania
stosunku pracy na wymwieniu widniao brak powia-
domienia o wypadkach w pracy i brak wsppracy przy
sporzdzaniu protokow powypadkowych. Pracownik
postanowi drogo sprzeda skr zoy pozew do sdu
pracy. Ten uzna oba uzasadnienia za niezgodne ze stanem
faktycznym. Pracodawca zacz wtedy wysuwa kolejne
argumenty: koniktowo montera, groenie przeoonym
oraz oddalenie si z wyznaczonego stanowiska pracy. Tylko
ten ostatni ma pewne potwierdzenie w rzeczywistoci. Pan
Mateusz rzeczywicie zszed ze swego stanowiska po wy-
konaniu zadania, by pomc nowemu pracownikowi. Warto
zauway, e za ostatni czyn Grula otrzyma upomnienie,
ktre sam pracodawca anulowa.
Sdy dwch instancji nakazay przywrcenie p. Ma-
teusza do pracy, dziki czemu dzi ma stabilne rdo
utrzymania. Nauczony dowiadczeniem, a take doznaw-
szy solidarnoci ze strony kolegw, jest zaoycielem struk-
tur i aktywnym dziaaczem NSZZ Solidarno, chtnie
nioscym pomoc ludziom, ktrzy znaleli si w tarapatach
w DENSO.
w ozsrjszvcu cznsncu wotnosc
un s 1vtr, tr wensnosc
b
a

W
B
A
I
V
,

H
T
T
P
:
/
/
W
W
W
.
F
L
I
C
K
R
.
C
O
M
/
P
H
O
T
O
S
/
W
B
A
I
V
/
86 GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 XII
W obu opisanych powyej przypadkach a byo ich
w imperium Fiata w Polsce znacznie wicej pracodaw-
ca nie skorzysta z moliwoci sprawdzenia faktycznego
stanu zdrowia pracownika za porednictwem ZUS-u.
Atmosfera panujca w zakadach sprawia, e wikszo
niesprawiedliwie traktowanych boi si ujawnia. Do te-
go dochodzi cige poganianie pracownikw, mobbing,
utrudnianie dziaalnoci zwizkowej. Pracownicy dla
rozadowania napicia, niczym czarnoskrzy niewolnicy
na XIX-wiecznych plantacjach baweny, piewaj piosenki
o pracy ponad siy i ustawiaj te songi jako dzwonki w ko-
mrkach. W rozmowach midzy sob nazywaj fabryki
FAP woskimi obozami pracy w Polsce.
C||cw~ |||u|~
Reakcja na bezprawne i niemoralne dziaania dyrekcji oraz
indolencj zwizkw zawodowych bya bardzo nietypowa.
Czowiek kryjcy si pod pseudonimem Fiatowiec, wie-
loletni pracownik fabryki w Tychach, zaoy stron in-
ternetow, powicon nieprawidowociom w polskich
oddziaach koncernu. Blog pracowniczy Fiatowiec po-
wsta : marca :vv, r. jako gos rozpaczy pracownikw Grupy
Fiata w Polsce. Nie moglimy nikogo zainteresowa naszymi
problemami z pracodawc, od dwch tygodni pracowalimy
po ; dni w tygodniu. Mao tego, Okrgowy Inspektorat Pracy
w Katowicach nie wszczyna kontroli, pomimo zgosze pi-
semnych i telefonicznych. Tematem nie byy zainteresowane
polskie media prasowe, radiowe i telewizyjne, a nawet interne-
towe. Na nasze apele odpowiedzia jedynie portal Redakcja.pl,
ktrego administratorzy zaproponowali, bymy zaoyli blo-
ga wspomina Fiatowiec.
Regularnie aktualizowana strona dziaa pod adresem
www.redakcja.newsweek.pl/Autor/Fapwloskiobozpracy/.
Pocztkowo redagowaa j grupa ,-, osb, teraz na spotkania
redakcyjne w realu przychodzi ich :v-,v, cho nie wszyscy
pisz opowiada animator przedsiwzicia. Warto odnoto-
wa, e zaangaowali si w to ludzie, ktrzy przez dni
w tygodniu ciko pracuj, a mimo to nawet w co drug
niedziel powicaj swj czas i spotykaj si. Takie
spotkanie to nie jest chwila i koniec, one potra trwa
- godzin. A niejeden z uczestnikw musi najpierw
przejecha p Polski, bo FAP ma swoje podjednostki
w caym kraju relacjonuje Micek, penicy funkcj rzecz-
nika prasowego inicjatywy. I dodaje z nieskrywanym po-
dziwem: Prosz sobie wyobrazi, e proci robotnicy, pracujc
razem, w cigu miesicy osignli ,:v tys. wej na stron!
Niejeden portal chciaby mie tak ogldalno. Jednej z przy-
czyn tak dobrych wynikw mona upatrywa w rzetelnoci
serwisu. Kad informacj sprawdzamy przed publikacj
mwi z dum Fiatowiec. Redakcj chwali pan Pawe: Ju
wczeniej obserwowaem tego bloga. To od jego twrcw otrzy-
maem najwiksz pomoc.
Fiatowcowi udao si pozyska do wsppracy osoby
z rnym dowiadczeniem yciowym, o bardzo rnorod-
nych umiejtnociach. Jedn z nich jest wspomniany Mi-
cek. Fiatowiec jest moim koleg, wiele razy si cinalimy
na rnych paszczyznach, ale jestemy zgodni co do tego, e
ludziom trzeba pomaga wyjania. Ukrywa si pod pseudo-
nimem, poniewa na co dzie jest dziennikarzem i nie chce
pali sobie mostw. Licz si z tym, e kiedy bd musia
wystpi przed kamerami, ale pki si da, chc tego unikn
wyjania. I dodaje: Tym bardziej, e po nitce do kbka wiele
rzeczy mona ze sob powiza. Ujawnienie personaliw jed-
nego z nas moe pocign za sob dekonspiracj kolejnych.
Sam Fiatowiec jest znakomitym organizatorem. Ca-
e ycie przepracowa w tyskiej fabryce. Micek opowiada
o nim jako o czowieku o wielkim entuzjazmie, ktry po-
tra porwa ludzi do dziaania. On sam o sobie pisze na
blogu: Pracownik z -letnim staem w FSM, a nastpnie
FAP, gnbiony za strajki z lat . i ., pracownik zycz-
ny, Wasz kolega. Motywy dziaania wyjania nastpujco:
Nie moe by tak, e lat po odzyskaniu niepodlego-
ci ludzie schodz do podziemia, by walczy ze swoim
pracodawc.
Dodaje przy tym jednak, e to fascynujce patrze,
jak robotnicy staj do walki o swoje, jak si organizu-
j. Pisz na blog czsto prostym jzykiem, ale o sprawach
BENTO DAN, HTTP://WWW.FLICKR.COM/PHOTOS/BENTO_DAN/
87 GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 XIII
bardzo wanych dla nich i ogu spoeczestwa. To chyba
dziki temu traaj do ludzi, a blog czyta take coraz wi-
cej moich kolegw-dziennikarzy. Pocztkowo nie do koca
wierzyem w to, co mwi Fiatowiec, ale kiedy wszedem
w to gbiej, okazao si, e tam jest tragedia, i to od wielu
lat komentuje Micek. Podobnie wypowiada si redak-
tor naczelny pracowniczego serwisu, szybko przechodzc
do konkretw. Dyrekcja w cotygodniowych komunikatach
informuje zaog, e ma ona obowizek wiadczenia pracy
w sobot, a od marca do czerwca r. mielimy rwnie
obowizek pracy w niedziel. Najgorsze w tym wszystkim jest
to, e nie ma moliwoci uzyskania wolnej soboty, gdy zaist-
nieje taka potrzeba, nawet rodzinna, bo zawsze si syszy, e
jest zbyt wysoka absencja (zrb sobie kiedy indziej imprez
ro dzinn) relacjonuje Fiatowiec. Na prby sprzeciwu ze
strony pracownikw dyrektor odpowiada, e barany maj
pracowa, a nie dyskutowa.
|c n||w|~sc|w|, s:|cn||
W Fiat Auto Poland dziaa a zwizkw zawodowych.
Jednak dziaa to okrelenie mocno na wyrost. To nie-
samowite: dziaacze yj na zwizkowych etatach i nie robi
nic mwi Micek. Wemy choby kwesti z ubiegego ro-
ku, bojkotu pracy w niedziel. Po pierwszej niedzieli, kiedy
pracownicy dostali po tyku za to, e nie przyszli do pracy, oni
si wycofali i podpisali z dyrekcj porozumienie. Wprawdzie
Solidarno go nie sygnowaa, ale i nie pocigna tego wz-
ka dalej. Zdaniem mojego rozmwcy, ten ostatni zwizek
co robi, a przynajmniej jest widoczny. Pozostae czsto
staj po stronie dyrekcji. Wemy spr o podwyki. Tylko
Solidarno o nie walczya, pozostae zwizki milczay, cho
pocztkowo wsplnie gosiy konieczno wzrostu pac. Wanda
Stryk widzi cay problem nieco inaczej: W tej chwili nasze
niepodpisywanie porozumie wynika z konsekwencji w dzia-
aniach. Ale co z tego, skoro pozostaych sze zwizkw pro-
pozycje dyrekcji przyjmuje. My protestujemy, ale w tej walce
jestemy osamotnieni.
Pomimo oglnie niepochlebnej opinii o zwizkach
dziaajcych w FAP, na szczegln pozycj w oczach re-
daktorw Fiatowca wysuwa si jeden. To zwizek, ktry
w rodkach masowego przekazu kreuje si na szczeglnie
bojowy WZZ Sierpie . Mam nadziej, e wasza
gazeta nie ma nic wsplnego z Sierpniem zaczyna
rozmow Micek. Chwil pniej wyjania, o co chodzi.
Tak jak Fiatowiec, jestem starym dziaaczem Solidarnoci
i nieraz dostaem pa. Nie chciabym, by owoce naszej pracy
zostay zgarnite przez sierpniowcw. Jestem przeraony, e
zwizek, ktry kreuje si na obrocw ucinionych, ktry pro-
wadzi szumne dziaania medialne, tak si zaprzeda dyrekcji.
Przewodniczcy tego zwizku w FAP jedzi nowym modelem
Alfa Romeo, wartym tys. z, ktry naby z bardzo duym
upustem, bliskim poowy ceny. Jeli zwizkowcy wjedaj
do zakadu prywatnym samochodem na specjaln prze-
pustk, to jest paradoks. Prosz sobie wyobrazi, e dy-
rektor do zwizkowcw z Sierpnia czy Metalow-
cw mwi wprost: Panowie, jeli bdziecie podskaki-
wali, to wam zabior te przepustki.
Najaktywniejsz form dziaania Sierpnia s
wystpienia do premiera Pawlaka o donansowanie zaka-
du. Pracownicy mwi wprost: jak to, to my mamy teraz
donansowywa koncern, ktry przej fabryk nieomal za
zotwk, ktry przez tyle lat mia ulgi podatkowe? relacjo-
nuje nastroje zaogi Micek. Z doniesie pracownikw wy-
nika ponadto, e zdarzaj si sytuacje, kiedy sierpniowcy
prbuj straszy zaog: Jeli bdziesz podskakiwa, to my ci
zaatwimy. Micek nie moe si nadziwi takiemu zachowa-
niu: Jak zwizkowiec moe wypowiada takie sowa do pra-
cownika? Ci sami dziaacze, jeli nie maj interesu, nigdy
nie pokazuj si wrd zaogi.
Najlepszym przykadem amania solidarnoci pracow-
niczej s dziaania Franciszka Gierota, przewodniczcego
Sierpnia w FAP. Od pocztku roku atowska So-
lidarno walczya o podwyki w wysokoci z dla
kadego pracownika. Na maswkach, dziki ktrym osta-
tecznie wszyscy czonkowie zaogi otrzymali po z
podwyki brutto, z nagrody rocznej oraz dodatko-
we bonusy za regularn prac w soboty, pojawia si tak-
e Gierot, w celu medialnego podwaania sensownoci
dziaa Eski. Podczas rozmw z dyrekcj o podwy-
kach zdarzao si, e inne zwizki przypuszczay na
nas atak, wyzywajc nawet od oszustw relacjonuje
wspprac z ugodow czci zwizkw przewodni-
czca Stryk. I dodaje: W tych atakach szczeglnie ce-
luje Sierpie . Potra podawa przykady da
innych zwizkw zawodowych i mwi, bymy je sobie
porwnali, a przecie zwizkowcy powinni rwna za-
robki pracownikw w gr, nie w d. I tak negocjacje
pacowe zamieniy si w ataki na nas, na zakoczenie
ktrych dyrektor owiadczy, e proponuje stwk.
Stryk ubolewa, e Solidarno nie moe samodzielnie
siada do stou negocjacyjnego, bo pracodawca zwou-
je wszystkie zwizki. Inna sprawa to podzia podwyki
kontynuuje. My chcielimy, aby obj ni wszystkich po
rwno, za pozostae zwizki by podwyka bya urednio-
na. To oznacza, e najlepiej zarabiajcy dostaliby wiksze
podwyki, a przecie naszym zadaniem jest wystpowa po
stronie najsabszych.
|,sc|| oc |co.|||~
Niemoc zwizkowa, a z drugiej strony sia, jak dys-
ponuje dyrekcja, doprowadziy do powstania Tajnej Ko-
misji Zakadowej Solidarno.pl. Podobnie jak w przy-
padku pracowniczego bloga, dziaaj w niej spoecznie
atowcy, ktrzy dla wasnego bezpieczestwa wol nie
88 GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 XIV
ujawnia nazwisk. Inspiracj dla takiego dziaania byy
tajne struktury Pierwszej Solidarnoci oraz Solidar-
noci Walczcej.
Celem dziaaczy nie jest zakadanie smego zwizku
zawodowego, lecz reforma Solidarnoci. Wikszo czon-
kw TKZ jest lub bya z ni zwizana w przeszoci i zale-
y im na dobrym dziaaniu tej organizacji. We wszystkich
wypowiedziach podkrelaj, e zwizek jest im niezwykle
bliski. Cel powoania TKZ tak wyjania Fiatowiec: Taj-
ne struktury nie chc przejmowa wadzy zwizkowej, a ra-
czej pragn pomc legalnie dziaajcej Solidarnociw walce
o prawa pracownicze i swobody obywatelskie.
Dobrym przykadem takich dziaa jest konikt wo-
k podwyek. Zarwno Tajna Komisja, jak i redakcja Fia-
towca udzieliy poparcia pikietom organizowanym przez
Esk, wzyway pracownikw do uczestnictwa. W infor-
macji, e wartoci dodan pikiet jest wzrost uzwizko-
wienia pracownikw, czu byo szczegln rado.
T~,n|~c w ||~c||
Efekty dziaa TKZ i prowadzony przez robotnikw serwis
internetowy s pilnie ledzone przez wewntrzne suby pra-
codawcy, tzw. REPO. Wanda Stryk nazywa t kategori
kadrowcw odpowiednikiem ocerw politycznych w woj-
sku w czasach PRL. Jeszcze dobitniej rol tajnej policji
koncernu podsumowuje Fiatowiec, przyrwnujc j
do SB. Stosuje wysokiej klasy techniki socjotechniczne,
prowadzi polityk zastraszania i szantaowania pra-
cownikw, posiada kartotek niepokornych wylicza
w uzasadnieniu. Na kadym z wydziaw s komrki
REPO, w ktrych pracuje jedna lub dwie osoby. Oni
si mocno naraaj, kolportujc materiay czy idee
mwi Micek o podziemnych dziaaczach. Paranoj jest,
e dwie dekady po odzyskaniu niepodlegoci dochodzi do ta-
kich sytuacji.
Warta podkrelenia jest solidarno pracownikw:
w cigu roku dziaalnoci twrcy bloga i dziaacze TKZ
nie zostali zdekonspirowani. Micek akcentuje, e udaje
si to pomimo wyznaczenia nagrody za gow Fiatow-
ca. Pocztkowo byo to tysicy z, teraz jest ju tys. Nie
jest to moe bardzo znaczca kwota, ale rozpala wyobrani.
Mimo tego, jest dobrej myli co do moliwoci utrzymania
nazwisk dziaaczy w tajemnicy przez kolejne miesice. Do-
daje jednak zaraz, e maj oni pen wiadomo, i kiedy
bd musieli usi do rozmw i si ujawni.
Skoro mowa o przyszoci, to pytany o ni Fiatowiec
zdradza, e chciaby, aby kiedy wsptworzony przez nie-
go blog przeksztaci si w Niezalen Pracownicz Agen-
cj Informacyjn, ktra bdzie ujawnia wszystko, co dotyka
polskich pracownikw u rnych pracodawcw. Mwi mi: Ju
teraz wsppracujemy z pracownikami rnych rm, opisujc
ich problemy oraz przypadki amania prawa pracy. Istnieje
na to pikne sowo: solidarno.
Konrad Malec
P.S. Rzecznik prasowy FAP, Bogusaw Cielar, odmwi wypo-
wiedzi. Jako uzasadnienie poda, e Fiat Auto Poland nie komen-
tuje anonimowych donosw.
Wiem, jaka jest strategia rmy
Wiem, czy przedsibiorstwo nie kuleje nasowo
Wiem, czy nie planuj zwolnie grupowych
Wiem jestem w radzie pracownikw
Rady Pracownikw.info
wszechstronna pomoc dla rad
b

V
A
S
E

P
E
T
R
O
V
S
K
I
POLECAMY
Centrum wspierania rad pracownikw t rady@iso.edu.pl t tel. (42) 630 17 49
Projekt jest realizowany przy wsparciu udzielonym
przez Islandi, Liechtenstein i Norwegi ze rodkw
Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru
Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu
Finansowego oraz budetu Rzeczypospolitej Polskiej
w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarzdowych.
89 GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 XV
|tkus Cnzrconczvk
|cn||c |:~:u`
Wspczesnych stosunkw pracy nie da si scha-
rakteryzowa bez odwoania do takich poj,
jak elastyczne zatrudnienie i deregulacja ryn-
ku pracy.
Pod tymi terminami najczciej rozumie si sposb or-
ganizacji stosunkw pracy (oparty o zdolno przedsi-
biorstw do dokonywania szybkich zmian w zalenoci od
koniunktury) oraz polityk rynku pracy (dc do zno-
szenia ogranicze dla pracodawcw w swobodzie ksztato-
wania stosunkw pracy). Mona powiedzie, e elastyczne
zatrudnienie jest w takim samym stopniu synonimem
wspczesnych stosunkw pracy, jak w epoce przed
globalizacj byo nim stabilne, dugotrwae zatrudnie-
nie na etacie (zarwno w krajach socjalistycznych, jak
i kapitalistycznych).
Neoliberalna rewolucja, ktra w Europie Zachodniej
rozpocza si ju na przeomie lat . i ., a na Wschd
dotara tu po upadku muru berliskiego, nie pozostaa bez
wpywu rwnie na stosunki pracy. Ten proces cakowicie
zmieni kategorie, w ktrych mylimy o zasadach i stabil-
noci zatrudnienia, o systemach motywacji pracownikw
czy wreszcie o caym yciu zawodowym.
Cho ostatnio wiele mwi si o kocu pracy zarw-
no w sensie ilociowym, jak i spadku znaczenia aktywnoci
zawodowej w yciu ludzkim, to jednak jest to wci kluczo-
wa kategoria okrelajca wiksz cz naszego ycia oraz
warunkujca stosunki spoeczne. Jeli wic chcemy lepiej
zrozumie, jak organizowane jest nasze ycie indywidualne
oraz jego kontekst spoeczny, musimy analizowa zmiany
charakteru pracy, zwizane z rozwojem elastycznych form
zatrudnienia i deregulacj rynku pracy. Analiza ta nie ma
przy tym wycznie poznawczego charakteru. Znajc do-
kadnie wspczesny reim stosunkw pracy, jestemy
w stanie skuteczniej planowa aktywno spoeczn, zmie-
rzajc do budowy bardziej sprawiedliwego porzdku.
Od etatu do pracy czasowej
W analizach dotyczcych rozwoju elastycznego zatrudnie-
nia w Europie istniej dwa podejcia, akcentujce rne
czynniki. Cz badaczy wskazuje na wzrost bezrobocia
w krajach Unii Europejskiej w latach ., ktry nastpnie
sta si powodem reform rynku pracy
1
. Inni natomiast klu-
czow rol przypisuj kryzysowi spoecznemu lat . i nasi-
leniu w tamtym okresie walk pracowniczych
2
. Niezalenie
od motywacji proponowane wyjanienia nie wykluczaj
si zreszt nawzajem faktem jest, e lata . i . to w Eu-
ropie okres gwatownych zmian modelu stosunkw pracy.
Stanowiy one cz szerszej fali reform o charakterze
neoliberalnym. Odnowiona myli liberalna zakadaa bo-
wiem kilka najwaniejszych osi zmian: ograniczenie pa-
stwowej aktywnoci w gospodarce, zwikszenie swobody
pracodawcw (kosztem praw pracowniczych i uprawnie
zwizkw zawodowych), redukcj wydatkw socjalnych,
ograniczenie zakresu usug publicznych wraz z jak najdalej
idc komercjalizacj tego sektora, reorganizacj systemu
zabezpieczenia spoecznego. Celem by prymat wolnego
rynku w stosunkach spoecznych. Zgodnie z tak opty-
k, stosunki pracy rwnie wymagay totalnej zmia-
ny: konieczne byo ograniczenie ochrony przed zwol-
nieniem, dopuszczenie wikszej swobody w organizacji
czasu pracy, zwikszenie mobilnoci pracownikw oraz
ograniczenie praw zwizkowych.
Co ciekawe, zmiany rozpoczy si w caej Europie
jeszcze w momencie, gdy wadz dzieryli socjaldemokraci.
W Wielkiej Brytanii pocztkiem bya reforma podjta przez
rzd Labour Party w r., zmierzajca do decentralizacji
negocjacji zbiorowych; we Francji podobne procesy miay
miejsce na przestrzeni lat . i .
Opierajc si na przykadzie tego kraju moemy prze-
ledzi, jak proces deregulacji rynku pracy postpowa
w Europie Zachodniej
3
. Jego pocztkiem zazwyczaj bya
reorganizacja systemu negocjacji zbiorowych, zmierzajca
do przeniesienia ich na maksymalnie niski poziom. We
Francji kolejne rzdy systematycznie zmierzay do odejcia
od krajowych i branowych zbiorowych ukadw pracy na
rzecz ukadw zawieranych na poziomie rmy. Paradok-
salnie, pierwsze zmiany w ramach dziaa podjtych przez
rzdy zwikszay w niektrych aspektach moliwoci dzia-
ania struktur zwizkowych i instytucji partycypacji pra-
cowniczej (rad pracowniczych). Jednak ich drug stron
byo wyeliminowanie pastwa z procesu przeprowadzania
zwolnie grupowych oraz zwikszenie swobody ksztato-
wania ukadw zbiorowych (moliwe stao si zawieranie
w nich zapisw mniej korzystnych dla pracownikw od
przepisw prawa pracy). Tym samym, zapocztkowano po-
wolny proces wycofywania si pastwa z mediacji i zarz-
dzania stosunkami pracy, na rzecz przeniesienia tych zada
na negocjacje pracodawcw i reprezentacji pracownikw na
poziomie rmy. W warunkach specycznych dla Francji
(niska aktywno struktur zwizkowych na poziomie poje-
dynczego przedsibiorstwa) doprowadzio to do zawierania
90 GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 XVI
porozumie niekorzystnych dla wiata pracy za pomoc al-
bo wygrywania koniktw pomidzy poszczeglnymi cen-
tralami, albo wykorzystywania przez pracodawcw antago-
nizmw na linii rady pracownicze zwizki zawodowe.
Drugim etapem reform byo wprowadzenie w skali
makro rozwiza umoliwiajcych bardziej elastyczn or-
ganizacj czasu pracy i zwikszajcych elastyczno w za-
kresie zatrudniania i zwalniania pracownikw. We Francji
przykadem rozwiza pierwszego typu bya redukcja ty-
godniowego czasu pracy do godzin, wprowadzana stop-
niowo reformami z lat 1,8:, 1,,:-1,,, 1,,o, 1,,8, :ooo
i :oo: (wszystkie opracowane przez rzdy Partii Socjali-
stycznej). Chocia ich deklarowanym celem bya walka
z bezrobociem poprzez podzia pracy, to jednak zmiany
okazay si funkcjonalne take dla pracodawcw, ktrzy
jednoczenie zyskali moliwo korzystania z wikszych
limitw nadgodzin, duszych okresw rozliczeniowych
i wielu innych mechanizmw wykorzystywanych do wy-
duania zakadowego czasu pracy.
Rwnolegle do rozlunienia organizacji czasu pracy,
wprowadzano take nowe typu umw o prac. Charakte-
ryzoway si znacznie mniejszym stopniem ochrony przed
zwolnieniem ni umowa o prac na czas nieokrelony (CDI)
oraz mniejszymi obcieniami skadkami na ubezpieczenie
spoeczne
4
. W 1,;; r., w ramach Paktu na rzecz zatrudnie-
nia modziey wprowadzono pierwsze umowy, na mocy kt-
rych skadki na ubezpieczenie spoeczne zamiast pracodawcy
opaca pastwo; w latach 1,81 i 1,8 wprowadzono o typw
stay zwolnionych od podatku; w 1,;, r. umoliwiono za-
wieranie umw o prac na czas okrelony (CDD), a wkrtce
potem take umw z pracownikami tymczasowymi (wynaj-
mowanymi od agencji pracy tymczasowej). Ostatnim eta-
pem deregulacji w zakresie ochrony przed zwolnieniem byo
wprowadzenie Kontraktu Nowa Praca (CNE) w sierpniu
:oo r., przeznaczonego dla rm zatrudniajcych mniej ni
:o osb i zakadajcego :-letni okres prbny, podczas ktre-
go mona zwolni pracownika bez koniecznoci podawania
uzasadnienia. Krtko po wprowadzeniu CNE, zgoszono
take propozycj Kontraktu Pierwsza Praca (CPE), prze-
znaczonego dla pracownikw modych (do :o. roku ycia),
zakadajcego podobny, dwuletni okres prbny. Jednak po
fali protestw spoecznych rzd Dominiquea de Villepin
musia si wycofa z tego pomysu.
Powyszy przegld ukada si w do jasny schemat
reform majcych na celu deregulacj rynku pracy: od de-
centralizacji procesu negocjacji zbiorowych, poprzez uela-
stycznienie czasu pracy i rozwj nowych, elastycznych
form zatrudnienia, zakadajcych sabsz ochron przed
zwolnieniem.
Wraz z demontaem systemu regulacji stosunkw
pracy, ronie liczba osb zatrudnianych w elastycznych
formach oraz liczba miejsc pracy, ktre opisa mona ja-
ko niestabilne. Tak wanie byo we Francji. Oto przyka-
dowe statystyki dla pocztku :oo; r.
5
: okoo dwch trzecich
ofert pracy wpywajcych do ANPE (Krajowej Agencji na
rzecz Zatrudnienia) w styczniu i lutym wspomnianego roku
byo propozycjami zatrudnienia czasowego (prace dorywcze,
sezonowe, na podstawie CNE) wikszo z nich miaa
przewidywany okres trwania krtszy ni : lata. Praca czaso-
wa wdziera si nawet w sektory tradycyjnie utosamiane ze
stabilnoci zatrudnienia: w niektrych fabrykach Renault
zdarza si, e poowa linii montaowej jest obsugiwana
przez pracownikw agencji pracy tymczasowej, na po-
czcie okoo pracownikw nie jest klasykowana jako
pracownicy poczty, a we francuskiej subie cywilnej
okoo pracownikw zatrudnia si na krtkie okre-
sy czasu. Trend do uelastyczniania francuskiego rynku pra-
cy pokazuj take dane Eurostatu
6
: w IV kwartale :oo8 r.,
1, wszystkich zatrudnionych stanowiy osoby pracujce
dorywczo (na czas okrelony). Dane rednioroczne dla roku
:oo8 wskazuj, e wskanik ten osign poziom 1,:
7
.
Chocia w Europie nie obowizuje jeden model sto-
sunkw pracy, logika i struktura reform podjtych we
Francji jest charakterystyczna praktycznie dla wszystkich
pastw UE (a wsparcia udziela jej Komisja Europejska).
Analogiczne zmiany podejmowano take w Wielkiej Bry-
tanii, Hiszpanii czy Niemczech. Mona wic powiedzie,
e pod koniec lat ,o. europejskie rynki pracy weszy w faz
zaawansowanych reform, zmierzajcych do budowy mode-
lu rodem z teorii liberalnych.
Elastyczny rynek pracy
Przygldajc si reformom rynku pracy, interesujce jest
spojrzenie na ich cel nalny zakadany model rynku pra-
cy. Zaoenie lece u podstaw polityk deregulacyjnych jest
nastpujce: przedsibiorstwo ma by elastyczne tzn. ma
by zdolne do szybkiego przystosowania si do zmieniaj-
cych warunkw zewntrznych (rynkowych i technologicz-
nych)
8
. W zdolnoci dostosowawczej kluczowe znaczenie
ma natomiast moliwo redukcji kosztw zarzdzania per-
sonelem. Patrzc na elastyczno pod wzgldem sfer, w ja-
kich koszty te mog by ograniczane, wyrnia si
9
:
1. elastyczno numeryczn (zatrudnienia)
:. elastyczno czasu pracy
. elastyczno pac
. elastyczno poday pracy
Pierwsza sfera dotyczy zasad nawizywania i rozwi-
zywania stosunku pracy przede wszystkim w aspekcie
ochrony przed zwolnieniem (np. okres wypowiedzenia, ko-
nieczno uzasadnienia zwolnienia, moliwo przywrce-
nia zatrudnienia wyrokiem sdu). Jeeli chodzi o elastycz-
no w wymiarze czasu pracy, jest to przede wszystkim
moliwo organizowania pracy w rnych porach dnia
i nocy (take w tzw. godzinach aspoecznych), dusze
okresy rozliczeniowe (pozwalajce na swobodniejsze za-
rzdzanie miesicznym i rocznym czasem pracy), a take
wprowadzenie indywidualnych rozkadw czasu pracy,
91 GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 XVII
za pomoc ktrych produkcja lub dziaalno usugowa
mog by przeduane poza standardowo przyjte normy,
wyznaczane -godzinnym dniem pracy.
W aspekcie pacowym, elastyczno to po prostu git-
kie pace uzalenione od uktuacji sytuacji na rynku,
nie ograniczane np. zbiorowymi ukadami pracy. Wreszcie,
ostatnia sfera, w ktrej moe si przejawia elastyczno,
to poda pracy. Jest to aspekt makroekonomiczny, zwiza-
ny z moliwociami dostosowania si klasy pracujcej do
zmiennych warunkw rynkowych zmian miejsca pracy,
przekwalikowa, migracji.
Wida wic, e w aspekcie mikro, elastyczne przedsi-
biorstwo to takie, ktre potra w krtkim okresie maksy-
malnie zredukowa lub zwikszy swj personel, tak zapla-
nowa organizacj czasu pracy, aby produkcja trwaa tyle,
ile akurat potrzeba i w taki sposb zarzdza pensjami, aby
mogy one nada za koniunktur. W skali makro, rynek
pracy ma natomiast by sprawnym mechanizmem, w kt-
rym warunki pracy (skala zatrudnienia, czas pracy, pace)
zmieniaj si wraz z koniunktur. Co wicej, w modelu
tym zakada si likwidacj bezrobocia poprzez maksy-
malne moliwe wykorzystanie zasobw pracy
10
. Usuwajc
bariery ograniczajce zatrudnienie (sztywne pace czy
wysokie koszty zwalniania pracownikw), rynek pracy ma
funkcjonowa na zasadzie wchaniania wszystkich bezro-
botnych zdolnych do pracy, ktrzy godz si na zastane wa-
runki. W takim ujciu, bezrobocie staje si de facto wol-
nym wyborem osb, ktre nie chc pracowa za stawki
oferowane im na rynku i jest zwizane albo z poszukiwa-
niem pracy, albo z decyzjami jednostek.
Tym samym, wyania si przed nami obraz sprawnie
funkcjonujcego rynku pracy, ktry nie tylko idealnie od-
zwierciedla koniunktur gospodarcz, ale take zapewnia
maksymaln moliw redukcj bezrobocia. Taki wyide-
alizowany obraz jest zapewne doskonale znany kademu,
kto w cho minimalnym stopniu ledzi debat publiczn
w Polsce. Jest on te podstawowym uzasadnieniem polity-
ki deregulacji rynku pracy. Widzimy wic zwizek pomi-
dzy deregulacj a elastycznoci ta pierwsza jest bowiem
mechanizmem sucym budowie rynku dostosowanego
do zmieniajcej si sytuacji gospodarczej.
Prawo jako narzdzie deregulacji
Z powyszego przegldu reform francuskiego rynku pracy
wida, e istnieje wiele narzdzi sucych polityce dere-
gulacji. Mog to by zmiany ukadw zbiorowych pracy,
normy prawne okrelajce zakres dziaania i uprawnienia
zwizkw zawodowych, zmiany prawa pracy czy te refor-
my systemu zabezpieczenia spoecznego. Przechodzc na
polskie podwrko, mona zaobserwowa wykorzystanie
podobnych narzdzi.
W analizach polityk deregulacyjnych zazwyczaj pod-
krela si, e ich gwnym elementem jest wprowadzanie
elastycznoci za pomoc nastpujcych reform
11
:
. usuwanie ogranicze zwizanych
z systemem zabezpieczenia spoecznego;
. ograniczenie wysokoci lub
zniesienie pacy minimalnej;
. ograniczenie ochrony stosunku pracy;
. zmniejszenie uprawnie zwizkw zawodowych.
Wszystkie te kierunki mona wyodrbni, jeli do-
kadniej przyjrzymy si polskiej polityce rynku pracy po
r.
12
Zasadniczo, za pocztek deregulacji polskiego ryn-
ku pracy mona uzna wprowadzenie Ustawy o rozwizy-
waniu sporw zbiorowych w r., ktra umoliwia do-
konywanie masowych zwolnie pracownikw z zakadw
poddawanych restrukturyzacji. W celu zapobieenia praw-
dopodobnym protestom spoecznym, moliwo zwolnie
grupowych poczono z wprowadzeniem powszechnych
zasikw dla bezrobotnych (od r.).
Drug faz deregulacji byy reformy systemu zabez-
pieczenia spoecznego. Kluczowa zmiana dotyczya zasad
przyznawania zasikw dla bezrobotnych w r. nada-
no im charakter selektywny (ograniczony do osb aktyw-
nie poszukujcych pracy), a wraz z reform samorzdow
z r. urzdy pracy wczono do administracji samorz-
dowej na szczeblu powiatowym i wojewdzkim. Ponadto,
b n a STEREOTYPE, HTTP://WWW.FLICKR.COM/PEOPLE/STEREOTYPE/
92 GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 XVIII
w 1,,, r. zmieniono radykalnie zasady systemu emerytal-
nego, wprowadzajc model bazujcy na rozwizaniach chi-
lijskich, zakadajcy indywidualne konta emerytalne, cis
zaleno wysokoci emerytury od zarobkw i okresu za-
trudnienia oraz oparcie systemu na prywatnych (obowiz-
kowych) funduszach emerytalnych.
Tym samym, system zabezpieczenia od bezrobocia
i system emerytalny zostay zreorganizowane w sposb
ograniczajcy wydatki publiczne na te cele oraz wymu-
szajcy zwikszenie aktywnoci obywateli na rynku pracy.
Elementy stabilizacji sytuacji materialnej w przypadku
utraty rda dochodu oraz zabezpieczenia przed ryzy-
kiem utraty pracy ustpiy miejsca mechanizmom wy-
pychania pracownikw na rynek pracy za wszelk cen.
Od iooi r. mona w Polsce mwi o deregulacji
nakierowanej przede wszystkim na zmiany stosunkw
pracy. Rok ten przynis kluczowe zmiany w Kodeksie
pracy, zakadajce m.in. zwikszenie rocznego limitu nad-
godzin, jakie mona przepracowa u jednego pracodawcy
(do 1o), zwolnienie rm zatrudniajcych poniej :o osb
z obowizku wydawania regulaminw wynagrodze i pracy
oraz z przepisw o zwolnieniach grupowych, ograniczenie
obowizku konsultacji zwolnie do organizacji zwizko-
wych na poziomie zakadu pracy (tj. wyczenie struktur re-
gionalnych, branowych i krajowych). Ograniczono take
liczb dni zwolnienia chorobowego opacanych przez pra-
codawc (z do ) oraz zniesiono zakaz zawierania umw
na czas okrelony z tym samym pracownikiem czciej ni
trzy razy. Tym samym dokonano istotnego zwikszenia ela-
stycznoci polskiego rynku pracy w wymiarach: elastycz-
noci numerycznej, czasu pracy i pacowej. Niektre ze
zmian z :oo: r. zostay nastpnie ograniczone w zwizku
z wymogami stawianymi przez Uni Europejsk w ramach
przygotowania do akcesji (np. przywrcono zakaz zawie-
rania z jednym pracownikiem wicej ni trzech umw na
czas okrelony). Jednak kolejna nowelizacja Kodeksu pracy
(z :oo r.), implementujca te wymogi na grunt polskiego
prawa pracy, zwikszya jednoczenie moliwoci elastycz-
nego ksztatowania czasu pracy. Wyduya okres, w kt-
rym naley zwrci dzie wolny za prac w niedziel lub
wito z do tygodni, zastpia czterogodzinny dzienny
limit nadgodzin obowizkiem zapewnienia pracownikowi
11 godzin odpoczynku od pracy w cigu doby.
Wreszcie, ostatnim istotnym elementem deregulacji
polskiego rynku pracy byo ustawowe uregulowanie pra-
cy tymczasowej (zatrudniania pracownikw agencji pracy
tymczasowej). , lipca :oo r. przyjto Ustaw o zatrudnia-
niu pracownikw tymczasowych, ktra kompleksowo ure-
gulowaa zasady funkcjonowania agencji pracy tymczaso-
wej i wynajmowania pracownikw tymczasowych, umo-
liwiajc rozwj tego sektora gospodarki.
Wida wic wyranie, e zmiany polskiego prawa pracy
oraz prawa zabezpieczenia spoecznego generalnie odpo-
wiadaj trendom, ktre mona co najmniej od lat ;o. ob-
serwowa w krajach Europy Zachodniej.
Pracownicy czasowi jest nas coraz wicej
Polska to kraj, w ktrym od lat odnotowuje si szczegl-
nie wysoki udzia osb pracujcych dorywczo wrd ogu
pracownikw najemnych. W II kwartale ioo r. a mi-
liony ii tysice osb pracowao na podstawie umw
o prac na czas okrelony, co stanowio i, ogu
pracownikw najemnych
13
.
Patrzc na rozwj tej formy zatrudnienia z perspekty-
wy czasowej, wida wyranie, e systematycznie ronie licz-
ba osb pracujcych dorywczo dzieje si to niezalenie od
zmian koniunkturalnych i prawnych. W :ooo r. liczba pra-
cownikw dorywczych wynosia o: tysice. W kolejnych
latach rosa systematycznie o oo-oo tys., osigajc w roku
:oo; redni poziom milionw :,o tysicy
14
. Co ciekawe,
na t dynamik nie wpyny nawet tak istotne zmiany
prawne, jak zniesienie w :oo: r. moliwoci odnawiania
dowoln ilo razy umowy o prac na czas okrelony.
Co wicej, jak pokazuj dane GUS, rwnoczenie ze
wzrostem liczby osb zatrudnianych na czas okrelony
ma miejsce wyrany spadek liczby osb zatrudnianych
na czas nieokrelony. W roku iooo liczba pracownikw
posiadajcych tradycyjn umow o prac wynosia
milionw o8 tysicy (co stanowio , ogu pra-
cownikw najemnych). Osiem lat pniej takich osb
byo mln tys., ale procentowo stanowili oni jedy-
nie ; wszystkich pracownikw. Relacja procentowa
w II kwartale :oo, r. wygldaa podobnie pracownicy
etatowi stanowili ;, ogu.
Drug najpopularniejsz elastyczn form zatrud-
nienia w Polsce jest praca w niepenym wymiarze czasu
b n DAYLAND SHANNON, HTTP://WWW.FLICKR.COM/PEOPLE/DAYLAND/
93 GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 XIX
pracy. W II kwartale :oo, r. w ten sposb pracowao cz-
nie 1 milion o tysicy osb, z czego ;8o tys. pracowni-
kw najemnych, : tys. pracujcych na wasny rachunek
i :o tys. pomagajcych czonkw rodzin
15
. Oznacza to,
e 8, wszystkich osb pracujcych (i o, pracownikw
najemnych) wykonuje prac w niepenym wymiarze czasu.
Na przestrzeni lat :ooo-:oo8 odsetek tej kategorii pracu-
jcych pozostawa stosunkowo wysoki, a ich liczba oscylo-
waa midzy 1 a 1, miliona.
Zatrudnienie na czas okrelony i praca w niepenym
wymiarze stanowi ilociowo najliczniejsze kategorie ela-
stycznego zatrudnienia. S to te historycznie najstarsze
jego formy. W ostatnich latach zaobserwowa mona tak-
e rozwj dwch innych form elastycznego zatrudnienia
pracy tymczasowej oraz pracy na podstawie umw cy-
wilnoprawnych. Praca tymczasowa to, najkrcej mwic,
zatrudnienie dorywcze (zgodnie z prawem powinno by
oparte na umowach o prac na czas okrelony), realizowa-
ne w szczeglny sposb poprzez wynajmowanie pra-
cownikw zatrudnionych w agencjach pracy tymczasowej
przez tzw. pracodawcw-uytkownikw. Wedug danych
Zwizku Agencji Pracy Tymczasowej (www.zapt.pl), liczba
pracownikw agencji pracy tymczasowej wykazuje podob-
ne tendencje wzrostowe, jak zatrudnienie na umow o prac
na czas okrelony. W r. pierwszym, dla ktrego
zgromadzono odrbne dane nt. pracownikw tymcza-
sowych ich liczba wynosia tysicy. Cztery lata p-
niej (w r.) takich osb byo ju tys.
16
Zgodnie
z danymi Eurociett (Europejskiej Konfederacji Prywatnych
Agencji Zatrudnienia), w r. w Polsce liczba pracow-
nikw tymczasowych wzrosa do tys.
17
Ostatni form elastycznego zatrudnienia jest zatrud-
nienie oparte o umowy cywilnoprawne w tej kategorii
mieszcz si zarwno osoby prowadzce wasn dziaal-
no gospodarcz (prawnicy, tumacze etc.), pracownicy
zmuszeni do samozatrudnienia, ale wiadczcy tak sa-
m prac jak osoby zatrudnione na umowy o prac, jak
i osoby utrzymujce si z umw-zlece i umw o dzieo.
W przypadku tej grupy trudno oszacowa, jaki dokad-
nie odsetek stanowi pracownicy czasowi, a ilu jest wyso-
kiej klasy specjalistw korzystajcych z nowatorskich form
prawnych dla wiadczenia swoich usug. Niemniej jednak
liczba osb pracujcych na wasny rachunek daje nam
orientacyjny obraz skali tej formy elastycznego zatrudnie-
nia. W latach :oo-:oo, ich liczba oscylowaa w granicach
: milionw oo tysicy
18
. Wedle szacunkw na rok :oo,
spord : mln 1 tys. osb klasykowanych przez GUS
jako pracujcy na wasny rachunek, okoo - tys.
mona byo zaliczy do kategorii faszywie samoza-
trudnionych, a wic osb, ktre de facto wykonyway
prac najemn, cho zostay z naruszeniem prawa
zmuszone do zarejestrowania wasnej dziaalnoci go-
spodarczej
19
. Do tej liczby naley doda bliej nieokrelo-
n grup osb, ktrych jedynym rdem utrzymania s
dorywcze prace podejmowane na podstawie umw-zlece
i umw o dzieo.
Cho trudno poda czne szacunki oglnej liczby pra-
cownikw czasowych niektre kategorie statystyczne nie
s rozczne, jak np. zatrudnienie na umowy na czas okre-
lony i praca tymczasowa to z zaprezentowanego przegl-
du wynika wprost oglny trend rozwoju elastycznych form
zatrudnienia.
Konsekwencje spoeczne
Widzimy wic, e rynek pracy w Polsce, jak w caej Europie,
podlega procesom deregulacji, a elastyczne formy zatrud-
nienia staj si coraz powszechniejsze. Z punktu widze-
nia logiki maksymalizacji zysku, waciwej gospodar-
ce kapitalistycznej, denie do minimalizacji kosztw
zwalniania pracownikw jest jak najbardziej racjonal-
ne. Taki stan rzeczy ma jednak take swoje negatywne
konsekwencje spoeczne zarwno w wymiarze indy-
widualnego ycia pracownikw czasowych, jak i ogl-
nej sytuacji klasy pracujcej.
Z perspektywy pracownika, praca czasowa wie si
przede wszystkim z ryzykiem niestabilnoci materialnej
nieregularnych dochodw lub te niszego wynagrodzenia
ni w przypadku pracownikw etatowych. To zagroenie
dotyczy przede wszystkim form zatrudnienia zakadaj-
cych nisk ochron przed zwolnieniem i wynika gwnie
z niskiej pozycji przetargowej pracownikw czasowych.
Pracodawcy atwiej jest narzuci nisz pensj lub zwolni
pracownika czasowego. Potwierdzenie tej prawidowoci
daj statystyki dotyczce zagroenia ubstwem
20
. Wedug
danych Eurostatu, zatrudnienie jest czynnikiem w duym
stopniu ograniczajcym ryzyko popadnicia w ubstwo,
jednak gdy porwnamy ryzyko ubstwa w populacjach
pracownikw etatowych i czasowych, okazuje si, e
ci ostatni s nim zagroeni mniej wicej dwa razy bar-
dziej. Wedug danych na rok :oo1, we Francji ubstwem
zagroonych byo pracownikw etatowych i , czaso-
wych; we Woszech te proporcje wynosiy o : 18, a na po-
ziomie unijnej pitnastki : 1o. Podobnie wyglda sy-
tuacja, gdy porwnamy pracownikw najemnych i osb
samozatrudnionych.
atwe zwalnianie to take wiksza podatno na presj
pracodawcy w kierunku intensykacji pracy oraz wydua-
nia jej wymiaru czasowego (take np. przez nieewidencjo-
nowane nadgodziny czy inne formy redukcji kosztw).
Sfer, w ktrej elastyczne zatrudnienie ksztatuje ycie pra-
cownikw, s wreszcie wizi spoeczne w pracy. S one duo
sabsze ni w przypadku pracownikw etatowych, przery-
wane czstymi zmianami miejsca zatrudnienia oraz innym
statusem. Ten aspekt do dobrze zosta zobrazowany przez
amerykaskiego socjologa Richarda Sennetta w ksice
Korozja charakteru, gdzie znalaz si opis bada jakocio-
wych, prowadzonych wrd rnych grup pracownikw
(m.in. w przemyle przetwrstwa spoywczego)
21
. W kadej
94 GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 XX
z badanych grup, porwnanie kultury pracy i modelu ycia
zawodowego sprzed okresu globalizacji z czasami obecny-
mi przynosio konstatacj, e w chwili obecnej przemiany
gospodarki wymuszaj cige zmiany i brak przywizania
do wykonywanej pracy.
Przechodzc do analizy spoecznych konsekwencji
w skali makro, niestabilno zatrudnienia zwizana
z prac czasow przyczynia si wydatnie do pogorsze-
nia warunkw pracy w skali caej gospodarki. Trac na
niej zarwno zatrudniani na mieciowe umowy, jak
i pracownicy etatowi, ktrych sytuacja moe si pogar-
sza wraz z zastpowaniem ich przez pracownikw cza-
sowych czy te po prostu uywaniem moliwoci wyko-
rzystania zatrudnienia czasowego jako straszaka na
zbyt due aspiracje pacowe. Elastyczne formy zatrud-
nienia ograniczaj take moliwoci organizowania si
pracownikw i dziaania na rzecz poprawy warunkw
pracy rozbijaj wizi pomidzy pracownikami dane-
go zakadu czy brany, dzielc rynek pracy na segmenty
zatrudnianych etatowo i czasowo, zwikszaj ryzyko
represji (zwolnienia) w przypadku podjcia akcji prote-
stacyjnej oraz utrudniaj organizowanie si w zwizki
zawodowe
22
.
Prba podsumowania
Praca czasowa i polityki deregulacji rynku pracy w duej
mierze redeniuj wspczesne stosunki pracy, wprowadza-
jc do nich du doz niestabilnoci i ograniczajc moli-
woci kolektywnej walki pracownikw o lepsze warunki
pracy czy te zmian systemu spoeczno-gospodarczego.
Gwatowny wzrost procentowego udziau pracownikw
zatrudnianych czasowo w caej populacji pracujcych jest
bezsprzecznym faktem, ktry wywiera wpyw na miliony
zatrudnionych. Wpyw ten zarwno na poziomie indywi-
dualnym, jak i spoecznym jest zdecydowanie negatywny:
za cen wzrostu rentownoci przedsibiorstw, og pra-
cownikw zostaje pozbawiony stabilnoci zatrudnienia,
a przez to take i stabilnoci dochodw.
W chwili obecnej, gdy globalna gospodarka wesza
w faz kryzysu, ktry w pierwszej kolejnoci dotyka osb
zatrudnianych czasowo, wydaje si, i nadszed czas na
podjcie szerokiej kampanii spoecznej, zmierzajcej do
uznania prawa do stabilnoci zatrudnienia (a take stabil-
noci dochodowej) za prawo wszystkich pracujcych.
Jakub Grzegorczyk
Przyplsy:
Zenon wlnlewskl, +. Deregulacja rynku pracy w krajach Unii Eu-
ropejskiej |w:| Kazlmlerz w. Prleske (red.), Deregulacja polskiego
rynku pracy, |nstytut Pracy l Spraw Soc[alnych, warszawa :oo,
ss. -66.
Por. np. Chrls Howell, :. The State and Reconstruction of Industrial
Relations Institutions after Fordism: Britain and France Compared,
|UPL:| http://les.berkeley.edu/research/les/SASo(/SASo(-8rl-
taln_Prance_Comp.pdf |:o.op.:oop|.
Chrls Howell, . The State and Reconstruction, op. clt.
ans de liquidation des Acquis sociaux du Monde du travail. Le- (.
xemple franais, Dossler grupy Lchanges et mouvement |maszy-
nopls w posladanlu autora|.
A lovely spring in France, CPE report from Mouvement Communist . ,
Prol-posltlon news nr ;, llstopad :oo6, publlkac[a dostpna na
stronle lnternetowe[: http://www.prol-posltlon.net
Labour Market Latest Trends th quarter data 6. , Lurostat,
Data ln focus nr +(/:oop, publlkac[a dostpna na stronle ln-
ternetowe[: http://epp.eurostat.ec.europa.eu
European Union Labour Force Survey Annual results ;. , Luro-
stat, Data ln focus nr /:oop, publlkac[a dostpna na stronle
lnternetowe[: http://epp.eurostat.ec.europa.eu
Lugenlusz Kwlatkowskl, 8. Problem deregulacji rynku pracy w alter-
natywnych opisach gospodarki |w:| Kazlmlerz w. Prleske (red.),
Deregulacja polskiego rynku pracy, |nstytut Pracy l Spraw Soc[al-
nych, warszawa :oo, s. +8.
|bld. ss. +8-+p. p.
|bld. +o.
|bld. s. +p. ++.
Na podstawle: Marek Pymsza (red.), +:. Elastyczny rynek pracy i bez-
pieczestwo socjalne. Flexicurity po polsku?, |nstytut Spraw Pu-
bllcznych, warszawa :oo.
Aktywno ekonomiczna ludnoci Polski, I kwarta +. , GUS,
warszawa :oop, rodo: strona lnternetowa http://www.stat.
gov.pl
Opracowanle wasne na podstawle danych GUS 8ALL. +(.
Aktywno ekonomiczna ludnoci Polski, I kwarta +. , op. clt.
ZAPT, +6. Tymczasowy boom, strona lnternetowa ZAPT |p.o6.:oo6|:
http://www.zapt.pl/dlaprasy.php!ld_akt:8
Polski rynek pracy tymczasowej +;. , portal eGospodarka.pl
|:p.op.:oop|, rodo: http://www.egospodarka.pl
Aktywno ekonomiczna ludnoci Polski w latach - +8. , GUS,
warszawa :oop, rodo: strona lnternetowa http://www.stat.
gov.pl
Magdalena Sewastynowlcz, +p. Przewidywane kierunki zmian niety-
powych form zatrudnienia w Polsce |w:| Marek Pymsza (red.), Ela-
styczny rynek pracy i bezpieczestwo socjalne. Flexicurity po pol-
sku?, |nstytut Spraw Publlcznych, warszawa :oo, ss. ++-+.
In-work poverty :o. , Lurostat, Statlstlcs ln focus nr /:oo, dostp-
ne na stronle lnternetowe[: http://epp.eurostat.ec.europa.eu
Plchard Sennett, :+. Korozja charakteru. Osobiste konsekwencje pra-
cy w nowym kapitalizmie, wydawnlctwo Llterackle Muza S.A.,
warszawa :oo6.
1akub Grzegorczyk, ::. Praca czasowa wyzwanie dla zwizkw
zawodowych i ruchw spoecznych, Nowe strategle l anallzy,
broszura OZZ |nlc[atywa Pracownlcza, dostpna na stronle
lnternetowe[: http://ozzlp.pl/lmages/pdf/lp_broszo+.pdf
95 GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 XXI
Mamy w Polsce wyjtkowe zakady, ktre poma-
gaj chorym czonkom spoeczestwa osign
moliwie najwiksz samodzielno. Za kilka mie-
sicy, jeli powiedzie si kolejne podejcie do ich
prywatyzacji, rmy te mog po prostu znikn.
Na razie udao si je uratowa.
Niezastpieni
Jestemy nastawieni na zamwienia indywidualne, dla wy-
jtkowego klienta z dum zaczyna prezentacj swojego za-
kadu Jan Mamasik, czonek zarzdu komisji zakadowej
Solidarnoci oraz czonek zarzdu rady pracownikw Kra-
kowskich Zakadw Sprztu Ortopedycznego. Obsugu-
jemy p Polski, od Opola po Kielce, Czstochow i Rzeszw
podkrela. Rwnie dumni ze swojej pracy s przedstawiciele
bliniaczych zakadw z Poznania i Warszawy. Wyjtkowi
klienci to osoby niepenosprawne ruchowo, ktrym wspo-
mniane zakady oferuj wszystko, co niezbdne do normal-
nego funkcjonowania. Zaczynajc od sznurowade, przez
materace i wzki inwalidzkie, po nowoczesne protezy.
Kady czowiek jest wyjtkowy, a jeli jeszcze ma jakie
uomnoci zyczne, to te indywidualne potrzeby s duo bar-
dziej uwypuklone. Nawet przy identycznych amputacjach po-
trzeby dwch rnych ludzi bywaj diametralnie rne. Takie
wanie skomplikowane i pracochonne przypadki traaj do
nas mwi Mamasik. I uzupenia: Oczywicie istnieje konku-
rencja, ale wikszo remek nie jest w stanie wykona dobrych
produktw. Czsto si zdarza, e kiedy inwalida wraca do ta-
kiej rmy i mwi, e nie pasuje mu to czy tamto, syszy: Id
pan na Prdnick, bo my wicej nie potramy. Tam s specjali-
ci. Mae zakady nie s w stanie wykona caoci asortymentu.
Niektrym zadaniom tylko my jestemy w stanie podoa. Jest
jeszcze jedna, niezwykle wana rnica. Prywaciarz
jest nastawiony na zysk, tymczasem my nie odrzucamy
adnego pacjenta zapewnia Ryszard Lesiewicz, przewod-
niczcy NSZZ Pracownikw Poznaskich ZSO.
Bezcennym kapitaem pastwowych zakadw s ich
pracownicy. Ludzi do takiej produkcji nie mona zatrud-
ni z dnia na dzie, bo nauka tego zawodu wymaga lat pra-
ktyki zauwaa krakowski pose PiS, prof. Ryszard Terlec-
ki. Wtruje mu klubowy kolega, Andrzej Adamczyk: Nie
sta nas na trwonienie takiego kapitau. Musimy zda sobie
spraw, e ortopedycznego obuwia nie kupi si w zwykym
sklepie. Bogdan Zalasiski, wiceprzewodniczcy Solidar-
noci i przewodniczcy rady pracownikw krakowskiego
zakadu, mwi, e jego zaoga pracuje razem przynajmniej
od lat. Niewiele jest osb z krtszym staem. To cika
praca, wymagajca nie tyle wyksztacenia, co ogromnej
praktyki, dowiadczenia. I wyjtkowego charakteru.
Wikszo ludzi pracuje u nas z poczucia misji. Bo prze-
cie nie dla zarobkw gorzko zauwaa pan Jan.
Na problem niewielkiej liczby takich fachowcw
zwracaj uwag take najbardziej zainteresowani istnie-
niem zakadw. W licie Maopolskiego Sejmiku Osb Nie-
penosprawnych do premiera czytamy, e niskie zarobki
ortopedw spowodoway cakowity brak zainteresowania
zawodem.
W stolicy jest kilka dobrych, cho niewielkich rm
specjalizujcych si w sprzcie ortopedycznym. Nie ma
zagroenia, e gdybymy przestali istnie, niepenosprawni
z centralnej Polski nie mieliby dokd pj mwi prezes
Warszawskich ZSO, Henryk Buczkowski. Zaznacza jednak,
e odbiorcy bardzo przyzwyczajaj si do dobrych wyko-
nawcw: Buty wymienia si co rok, protezy co trzy lata, ale
klienci z reguy nie wdruj pomidzy zakadami. A Karol
Gliski, przewodniczcy zakadowej Solidarnoci, za-
pewnia: Zdarza si, e kto przychodzi do nas na poprawki
w produktach pochodzcych z innych zakadw. Nasze umie-
jtnoci s cigle wysze ni konkurencji.
Bez kokosw
Chocia aden z zakadw nie ma dugw, nie jest to bran-
a szczeglnie dochodowa. Jestemy na garnuszku NFZ.
Niestety, obowizujce limity wyznaczono w r. i nie s
one w aden sposb aktualizowane. Tymczasem ceny ustalono
w oparciu o analogiczn rm w Bytomiu, ktra jako zakad
budetowy miaa o poow nisze koszty funkcjonowania. Co
wicej, gdy oddziaom NFZ kocz si pienidze, nie nan-
suj nawet zakontraktowanych protez nie kryje goryczy
Jan Mamasik.
W Krakowie mwi si o nadchodzcych zwolnieniach.
W zakadach w Poznaniu jeszcze niedawno pracowao ponad
osb obecnie zaledwie . Odchodz ludzie z duym
dowiadczeniem. Uzasadnia si to ekonomi, ale przecie ci
ludzie zabieraj ze sob cz wiedzy, trudnej do wycenienia
zauwaa Lesiewicz. I uzupenia: Nie ksztacimy w tym kie-
runku, nie ma szk, wic pracownicy z tak wiedz po-
winni by szczeglnie doceniani. Spadek liczby etatw to
problem caej brany. Kilkanacie lat temu pracowao tu
osb, docelowo miao by zatrudnionych ponad tysic. Obecnie
zaoga liczy zaledwie nieco ponad mwi Gliski.
Uc||c.|~ s|co s.~|c:u
Acnrszkt WtsLrwskt
96 GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 XXII
Daleko idce redukcje zatrudnienia s zwizane ze
spadkiem liczby zamwie ze strony szpitali, np. na wzki
inwalidzkie. Rwnie tania i saba jakociowo produkcja
z Dalekiego Wschodu doprowadzia do skurczenia si ro-
dzimej brany.
Pochonite przez dziur?
Krakowski zakad powsta w r. z myl o powracaj-
cych z frontu inwalidach wojennych, na zlecenie wcze-
snych wadz zaborczych. Dwa lata pniej, w trakcie po-
wstania wielkopolskiego, utworzono podobny w Poznaniu,
rwnie z myl o rannych onierzach. W tym samym
czasie rozpoczo te dziaalno przedsibiorstwo w War-
szawie. Rodzime zakady nie tylko zaspakajay krajowe
potrzeby, ale take byy orodkami bada, dziki ktrym
polska ortopedia zyskaa oglnowiatowe uznanie.
Na te wspaniae tradycje zwraca uwag rodowisko
niepenosprawnych. Przemys ortopedyczny w Polsce istnieje
ju lat. Wiele pokole specjalistw wypracowao wspania
tradycj techniki ortopedycznej, powicajc swoje najlepsze
zdolnoci pomocy ludziom potrzebujcym. Wielu zrozumiao,
e to nie jest zawd, a suba drugiemu czowiekowi czyta-
my w owiadczeniu Maopolskiego Sejmiku Osb Niepe-
nosprawnych. T rm budowali nasi dziadowie i oj-
cowie, przechodzia rne koleje losu, a teraz chce si j
po prostu sprzeda wraz z pracownikami, jak jakimi
przedmiotami. A przecie ci, ktrzy chc tego dokona,
nie wybudowali tej rmy, nie zrobili nic, by poprawi
jej funkcjonowanie. Nagle, po latach przychodzi ja-
ki pan Grad i mwi: Trzeba to sprzeda, bo jest dziu-
ra budetowa nie kryje alu pan Bogdan.
Rozgoryczenie budzi take sposb, w jaki pastwo
przygotowuje sprzeda zakadw ortopedycznych. Zacz-
o si od ogoszenia na tablicy, wrzenia ub. r. wspomina
Zalasiski w ktrym zarzd poinformowa, e decyzj Mi-
nisterstwa Skarbu Pastwa zmienia si tryb planowanej pry-
watyzacji, z negocjacyjnego na przetarg publiczny. Tymczasem
jeszcze sierpnia przedstawiciele zaogi w radzie nadzor-
czej spki zapewniali kolegw, e prywatyzacja odbdzie si
w tym pierwszym trybie i wanie do negocjacji przygotowy-
wali si zwizkowcy. W aden sposb nie poinformowano
zwizku zawodowego i rady pracownikw o zmianie
procedury prywatyzacji. Pracownicy po prostu przynieli
nam to ogoszenie denerwuje si Mamasik.
W Poznaniu byo niewiele lepiej. Podczas zebrania
kierownikw prezes powiedzia, e jestemy przeznaczeni do
prywatyzacji wspomina Lesiewicz. Do tej pory bya mo-
wa, e prywatyzowani bdziemy dopiero w r. O trybie
przetargowym dowiedzielimy si niemal w ostatniej chwili,
na dwa dni przed ogoszeniem w prasie dodaje. W drodze
przetargu pastwo zamierza take zby udziay warszaw-
skiej fabryki, w pierwszym kwartale obecnego roku. Od-
wleczenie w czasie jest podyktowane wycznie niejasno-
ciami wok praw wasnoci do gruntw zakadu.
Pracownicy nie mog zrozumie istoty obecnych za-
oe prywatyzacyjnych. Gdzie tu jest interes? zasta-
nawia si Zalasiski. Pastwo sprzeda zakad, do ktrego
nie dopaca i bdzie musiao zacz oy na zasiki dla
bezrobotnych.
Przeklte grunty
Poza wysok jakoci oferowanych produktw, wszystkie
wspomniane zakady maj jeszcze jeden wsplny mianow-
nik. To ich lokalizacja wszystkie znajduj si w centrach
duych miast. To przeklestwo naszego zakadu mwi
pan Jan. Dzie w dzie, przez dwa tygodnie, przycho-
dzili tu potencjalni kupcy. Tylko jeden zainteresowa
si poszczeglnymi dziaami, stanem magazynowym,
papierami. Pozostaych interesowa tylko budynek
i dziaka relacjonuje przewodniczcy rady pracownikw
krakowskiego zakadu.
Analogicznie jest w Poznaniu. Zakad jest zlokalizo-
wany w pobliu dworcw, kolejowego i autobusowego. To jed-
na z najbardziej atrakcyjnych dziaek w miecie mwi pan
Ryszard. Jeszcze gorzej sytuacja wyglda w Warszawie. Tu
si ju nic nie produkuje. Na wszelkie zakady, jakie si jeszcze
ostay, s zakusy. I to nie tylko w samym centrum, ale w caej
stolicy. Byli tu ju przedstawiciele rnych centrw handlo-
wych i interesowali si nieruchomoci relacjonuje Gliski.
Zwizkowiec zwraca uwag na niepenosprawnych: Lokali-
zacja w pobliu dworca to podstawa. Wielu z nich nie daoby
rady dotrze pod Warszaw. Usytuowanie wszystkich trzech
zakadw jest nieprzypadkowe: chodzio o uatwienie ycia
inwalidom.
Wyprzeda! taniej!
Jedynym, co si liczy przy prywatyzacji, jest cena. Rzdu
nie obchodzi, co i dla kogo robimy, wane s tylko pieni-
dze denerwuje si Mamasik. Obecnej ekipie rzdzcej
tak bardzo ciy dziura budetowa, e gotowa jest od-
da zakady za pdarmo. W Poznaniu sam budynek
wart jest ponad mln z, tymczasem cena wywoaw-
cza za cae przedsibiorstwo wynosi , mln. Iden-
tycznie byo w Krakowie: MSP jako cen wyjciow
podao , mln z, cho tylko budynek wart jest po-
nad mln.
Posanka Krystyna ybacka z SLD ma swoje podejrze-
nia co do prb pospiesznej prywatyzacji zakadw. Idzie
po prostu o to, by wykona zaoenia budetowe, ktre tak na-
prawd w adnym roku nie zostay wykonane mwi.
W pogoni za at dla dziury budetowej, resort skar-
bu przeoczy moliwo zdobycia wikszej gotwki. Uwa-
g na to zwrci ekspert Instytutu Spraw Obywatelskich,
Piotr Ciompa, ktry w licie do ministerstwa zauway, e
moliwo cznego zakupu zakadw w Krakowie i Pozna-
niu mogaby przynie wiksze wpywy dla budetu, przy
jednoczesnym ograniczeniu ryzyka spekulacji. Tymczasem
wiceminister Jan Bury przyznaje, e nabywcy nie bd
97 GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 XXIII
zwizani adnymi umowami dotyczcymi wykorzysta-
nia zakupionej wasnoci.
8y jak : miIionw
W owiadczeniu Maopolskiego Sejmiku Osb Niepeno-
sprawnych czytamy, e w przypadku pospiesznej prywaty-
zacji zakady ortopedyczne w naszym kraju bardzo szyb-
ko przestan istnie, a po protezy, aparaty ortopedyczne czy
te gorsety, niepenosprawni bd musieli jedzi za granic.
W podobnym duchu interpelowa pose Zbigniew Wasser-
mann: le przeprowadzona prywatyzacja moe pozbawi te
osoby dostpu do syncego z doskonaoci sprztu. Wtruje
mu pose Adamczyk: Ministerstwo Skarbu prywatyzuje tak
istotny zakad, nie troszczc si zupenie o zachowanie pro-
dukcji. Posanka ybacka w interpelacji pyta za: Czy nie
uwaa Pan Premier, e w odniesieniu do tak specjalistycznego
i wanego sektora produkcji, procedury prywatyzacyjne po-
winny odbywa si ze szczeglnym uwzgldnieniem potrzeby
zachowania dotychczasowego charakteru ww. zakadw?
Jeden z deweloperw ostrzcych sobie zby na Pozna-
skie ZSO zapowiedzia, e po przejciu gruntw przenie-
sie rm na obrzea miasta, w centrum pozostawiajc tyl-
ko punkt sprzeday. Wielu naszych klientw przyjeda
np. w celu dokonania doranych napraw, czekajc chwil, a
naprawimy protez. Przy tak funkcjonujcej rmie proteza b-
dzie musiaa u nas zosta, co bdzie duym utrudnieniem dla
inwalidw, szczeglnie tych spoza miasta zauwaa Ryszard
Lesiewicz. Pracownicy podejrzewaj te, e drugiemu z za-
interesowanych inwestorw, Tomaszowi Sworowskiemu,
kanclerzowi Poznaskiej Wyszej Szkoy Biznesu i Jzy-
kw Obcych, moe chodzi o doprowadzenie zakadu do
mierci naturalnej i zajcie budynku na potrzeby uczel-
ni. O klienta trzeba walczy. Jeli pan Sworowski zajmuje
si prowadzeniem szkoy, to kiedy znajdzie czas, by zaj si
dodatkow dziaalnoci? retoryczne pyta Lesiewicz.
Widzielimy ju, co si dziao z innymi rmami o rw-
nie atrakcyjnej lokalizacji, wic nie mamy zudze co do in-
tencji ewentualnych inwestorw mwi Zalasiski. I dodaje:
Tanio kupi, droej sprzedadz. Zrobi biznes. Niebezpie-
czestwo dostrzega take prezes KZSO, Grzegorz Kosch.
Owszem, istnieje prawdopodobiestwo, e przyjdzie inwestor,
ktremu bdzie zaleao tylko na dziace. Nie widziaem do-
kumentacji ministerstwa, moliwe jednak, e zawarto w niej
jakie klauzule zabezpieczajce.
Z pomoc Piotra Ciompy nawizalimy kontakt z po-
tencjalnym inwestorem. Deklarowa, e zapewni zatrudnienie
zaodze i utrzyma produkcj, jednak kiedy przedstawilimy
mu porozumienie w tej sprawie, przygotowane przez Piotra,
wycofa si nie ukrywa alu Lesiewicz. Inwestor zapro-
ponowa swoje porozumienie, jednak zaoga je odrzucia.
A co mieli zrobi? pyta retorycznie Ciompa. Nie miao
ono adnej mocy wicej.
Zupenie innego zdania jest kanclerz Sworowski.
Rozmowy ze zwizkami zakoczyy si podpisaniem porozu-
mienia, zawierajcego zapis zobowizujcy szko do konty-
nuowania produkcji w miejscu, w ktrym jest obecnie, oraz
do utrzymania zatrudnienia. Kanclerz twierdzi, e podczas
pierwszego, nieudanego podejcia prywatyzacyjnego szko-
a dawaa wszelkie gwarancje cigoci zatrudnienia i pro-
dukcji. Przy drugim podejciu przetargowym, w przeci-
wiestwie do rmy Eko-Developer, z ktr konkurowaa,
ponowia gwarancje. Zrobilimy to, cho nie musielimy
zaznacza Sworowski. Wszystko mona sprawdzi w doku-
mentacji, ktr zoylimy w ministerstwie. Oferta negocja-
cyjna jest jednak tajna. Kanclerz uwaa, e MSP moe j
odtajni; naczelnik w Departamencie Nadzoru Waciciel-
skiego i Prywatyzacji zaprzecza i informuje, e to szkoa
jeli zechce moe ujawnia takie dane.
Analizujc sposb prowadzenia prywatyzacji przez
MSP, ekspert ISO doszed do wniosku, e preferowani s
spekulanci. Deweloperzy znaj warto gruntw na
terenie, na ktrym dziaaj. Warto ta istotnie wpy-
wa na cen, jak nabywca zaproponuje za przedsi-
biorstwo. Tymczasem inwestor branowy musi wyna-
j zewntrznych specjalistw, by dokonali dla niego
stosownej wyceny. Czas, jaki ministerstwo skarbu dao
jrovnvu, co s tczv
ruzv ruvwn1vzncj,
jrs1 crnn
b
n

S
T
I
A
N

O
L
S
E
N
,

H
T
T
P
:
/
/
W
W
W
.
F
L
I
C
K
R
.
C
O
M
/
P
E
O
P
L
E
/
S
T
I
A
N
_
O
L
S
E
N
/
98 GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 XXIV
na zoenie ofert, wyeliminowa nabywcw innych ni
deweloperzy mwi Ciompa.
Za jego namow krakowska zaoga wystpia z inicja-
tyw stworzenia koalicji z rmami warszawsk i poznask.
W jej ramach pracownicy kontaktowali si z lokalnymi par-
lamentarzystami, pisali listy protestacyjne i alarmowali ro-
dowiska niepenosprawnych. Przedstawiciel ISO wraz z re-
prezentantami krakowskich zwizkowcw uda si do MSP,
przedstawili si jako inwestorzy i uzyskali dokumentacj
prywatyzacyjn, wycen przedsibiorstw itp. (czyli dane,
ktrymi nie dysponowali prezesi zakadw). Pierwszy raz
kto patrzy na mnie jak na ywe milionw wspomina
z umiechem pan Bogdan. Sposb, w jaki byem trakto-
wany, by naprawd wspaniay. Kiedy ju si wydao, e je-
stem z zaogi KZSO, kontakt z urzdniczk sta si bardziej
surowy dodaje.
Wrzaw w spekulantw
Przy wsparciu regionalnej Solidarnoci i biur poselskich,
zwizkowcy z krakowskiego zakadu padziernika r.
zorganizowali konferencj prasow. To by kolejny sygna,
e si nie poddajemy i chcemy ratowa rm wspomina pan
Bogdan. A potem byo oczekiwanie, sze dni, do otwarcia
ofert. Liczylimy, e przetarg zostanie uniewaniony na sku-
tek wszystkich protestw i naszej argumentacji. Do tej chwili
pracownikom ciko byo uzyska jakkolwiek informacj;
tego dnia byo inaczej. Z ministerstwa sami od rana wy-
dzwaniali. Generalnie chodzio im o to, by zaoga zachowaa
spokj wspomina Zalasiski. Odpowiedziaem, e nie bar-
dzo wiem, co to znaczy zachowa spokj, a urzdniczka na to,
by nie robi gupstw, bo ministerstwo myli o pracownikach.
Strajk zwizkowcom nie przyszed nawet do gowy.
Kto by si przej setk ludzi zastanawia si Mamasik,
a Zalasiski dopowiada: Nasi pacjenci! Jak by to byo? Kto
jedzie - km, by moe z jakiej wsi na odludziu, skd
ciko si wydosta. Pewnie mia ze dwie przesiadki, dotelepa
si, a tu zamknite, bo zaoga akurat strajkuje.
Kiedy padziernika otworzono koperty, okazao si,
e chtnych do kupna KZSO nie byo. Zadzwoniem do mi-
nisterstwa i spytaem, co dalej. Powiedziano mi, e musi upy-
n minimum p roku, by mc ponownie przygotowa przetarg.
I e narobilimy takiej wrzawy, e byoby dziwne, gdyby ktokol-
wiek si zgosi. Piotr Ciompa komentuje: Kapita spekula-
cyjny lubi cisz i spokj. Tego samego dnia uniewaniono
z przyczyn formalnych przetarg na zakad w Poznaniu.
Zarwno w Krakowie, jak i w Poznaniu, zwizkowcy
wychwalaj Instytut Spraw Obywatelskich, w szczeglnoci
Piotra Ciomp, ktrego zaangaowanie doprowadzio do
zawizania koalicji, a nastpnie do udanej blokady dziaa,
ktre najprawdopodobniej doprowadziyby do likwidacji
caej brany. Take on pilotowa dziaania w MSP, przepro-
wadzi rwnie szkolenia dla zag, z ktrych dowiedziay
si one z czym si je prywatyzacj przez licytacj. Oba-
wiam si, e naduywalimy pomocy Piotra. Bardzo czsto
dzwonilimy, nawet po kilka razy dziennie mwi Zalasi-
ski. Za Mamasik podsumowuje: To zoty czowiek. Podob-
ne wraenie ekspert ISO wywar w Poznaniu. W yciu
by nam nie przyszo do gowy, aby si podawa za inwestora.
Albo eby si kontaktowa z innymi zakadami wymienia
Lesiewicz. Bez niego bylibymy bezradni.
Pracownicy krakowskich i poznaskich zakadw byli
dla siebie wsparciem, warszawskie trzymay si na uboczu.
Nie chcielimy si wyrywa przed szereg. Prywatyzacja naszej
rmy musi poczeka, a urzdnicy ministerstwa skarbu spraw-
dz, do kogo naley grunt pod budynkiem relacjonuje Gliski.
Ciompa krytycznie ocenia t postaw. Licz, e spokojnie
przeczekaj, tymczasem zostan osamotnieni i znikd
nie otrzymaj wsparcia, gdy przyjdzie ich kolej.
A moe na swoim?
Mamy zamiar trzyma rk na pulsie deklaruje Zalasi-
ski. Wylemy pismo z prob o to, by kolejna prywatyzacja
miaa miejsce w trybie negocjacyjnym, z takim samym pismem
obiecali wystpi posowie Terlecki i Adamczyk oraz zarzd
regionu Solidarnoci. No i chc spyta pracownikw, czy nie
chcieliby wykupi wasnego zakadu rozmarza si. Po czym
uzasadnia, e do r. (pki byli budetwk) rma
umiaa niele odnale si na rynku. Potem zostalimy sko-
mercjalizowani i z roku na rok byo coraz gorzej. Pracownicze
pensje nie poszy do gry przez kilka lat, tymczasem utworzy
si zarzd z pensjami w wysokoci czterokrotnej redniej kra-
jowej, picioosobowa rada nadzorcza, ktra zjada ponad
tys. z naszych dochodw i waciwie nic nie wnosi, no
i prezes powoywany na lata, ktry waciwie nie wiadomo
za co i w jaki sposb odpowiada. Teraz si udao, ale za p
roku bdzie to samo, tymczasem jeli chcemy przetrwa mu-
simy wyj naprzeciw sytuacji. Nie ukrywam, e liczymy tutaj
na dalsz wspprac z Piotrem mwi.
Swoje wsparcie dla procesu prywatyzacji pracowni-
czej lub uspdzielczenia zadeklarowa ju pose Ter lecki.
W takich przypadkach prywatyzacja pracownicza jest najlep-
sz metod zgadza si pose Adamczyk. Podobnie myli
poznaska zaoga. Ju dwa lata temu pytalimy pani pe-
nomocnik w resorcie skarbu, czy jest moliwo przejcia za-
kadu, ale wwczas byo to dla nas trudne. Obecnie czekamy
na now ustaw, ktra ma uatwi pracownikom przejmowa-
nie rm. Zobaczymy, moe tym razem nam si to uda roz-
waa Lesiewicz.
Agnieszka Wasilewska
P. S. Ju po ukoczeniu tego tekstu okazao si, e zgodnie z przewi-
dywaniami rzd nie wycofa si z planw prywatyzacyjnych. W Kra-
kowie jedynym kryterium wyboru oferenta ma by cena. Podobnie
w Poznaniu, cho tu MSP puszcza oko do pracownikw, mwic,
e postara si znale inwestora, ktry bdzie chcia kontynuowa
produkcj.
99 GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 XXV
O WASNO WASZ I NASZ
Projekt polskiego systemu wasnoci pracowniczej
|tn koztn
Wasno pracownicza powinna by rozwijana, tak jak
w Stanach Zjednoczonych, przede wszystkim na bazie
przedsibiorstw prywatnych.
Transformacyjna parodia akcjonariatu
Ustawa prywatyzacyjna z lipca 1,,o r. wprowadzia dwie
formy wasnoci pracowniczej. Pierwsz z nich stanowi bez-
patny przydzia pracownikom prywatyzowanego przedsi-
biorstwa 1 jego akcji. Druga to leasingowy wykup rmy:
zaoga na wstpie musi wyoy :o jej wartoci, reszta
spacana jest stopniowo, z wypracowywanych zyskw. Tak
wykupywane przedsibiorstwa nazywane s w Polsce sp-
kami pracowniczymi.
adna z tych form nie spenia jednak podstawo-
wych zasad wasnoci pracowniczej, jakimi s: . prze-
chowywanie akcji we wsplnym funduszu pod wspl-
nym zarzdem oraz . ich niezbywalno w okresie za-
trudnienia pracownika.
Obie formy zostay bowiem wprowadzone jako tzw.
smar prywatyzacyjny, a nie dla rzeczywistego rozwoju
akcjonariatu pracowniczego. Liczono przy tym na szybki
wykup akcji pracowniczych w pierwszym przypadku
przez inwestora zewntrznego, w drugim przez kadr kie-
rownicz. Procesy te w sposb nieunikniony nastpiy, co
powodowane byo niespenieniem podanych wyej, podsta-
wowych zasad wasnoci pracowniczej.
Sprzeda darmowo przyznanych akcji nastpowaa
prawie natychmiast, a uzyskana przez pracownikw go-
twka zostaa w krtkim czasie zuytkowana konsumpcyj-
nie. W ten sposb nasz wsplny majtek zostawa (i zosta-
je nadal) marnotrawiony, nie przyczyniajc si do rozwo-
ju gospodarki. Konsumpcyjne zachowanie si pracowni-
kw zostao ponadto wykorzystane do kompromitowania
akcjonariatu pracowniczego, gdy tymczasem kompromi-
tuje ono jedynie autorw tak bezsensownych i szkodliwych
zasad prywatyzacji.
W drugim przypadku wykup akcji pracowniczych
nastpuje wolniej, gdy pracownik nabywa je z wasnych
rodkw i funkcjonuje formalnie w ramach spki pra-
cowniczej. Niemniej jednak, spki te staj si stopniowo
spkami menederskimi, a niektre s nimi od poczt-
ku. W spkach takich nie stosuje si te wyprbowanych
na Zachodzie systemw pracowniczego wspdecydowa-
nia, ktre istotnie zwikszaj efektywno przedsibior-
stwa. Mimo tego, spki te okazay si najlepsz form
prywatyzacji, co udowodniy wieloletnie badania zespou
prof. Marii Jarosz. Kolejn zalet tej formy prywatyzacji jest
to, e pozostawia ona publiczny majtek w polskich rkach.
Jednak spki takie maj niewiele wsplnego z rzeczywisty-
mi spkami pracowniczymi i dlatego prawo regulujce ich
dziaalno rwnie powinno by zmienione.
Jak to si robi w Ameryce?
W Stanach Zjednoczonych masowy rozwj wasnoci pra-
cowniczej rozpocz si w latach 8o., w oparciu o tzw. sys-
tem ESOP (Employee Stock Ownership Plan, Plan Pra-
cowniczej Wasnoci Kapitau) i systemy pokrewne. Obec-
nie posiadaczami akcji wasnych przedsibiorstw jest oko-
o o milionw amerykaskich pracownikw. Wikszo
tych akcji wchodzi w skad pakietw mniejszociowych,
jednak spki pracownicze z udziaami pracownikw prze-
kraczajcymi o kapitau zajmuj w amerykaskim ak-
cjonariacie poczesne miejsce. Wrd nich s prawdziwe
giganty, jak Publix Super Markets sie sklepw zatrud-
niajca ok. 1o; tys. pracownikw-wacicieli (na czn
liczb pracownikw wynoszc ok. 11 tys.), czy Science
Waciwie realizowany akcjonariat pracowniczy suy upowszechnieniu wasnoci prywat-
nej, zachowaniu jej w rkach miejscowych wacicieli, podnoszeniu efektywnoci gospo-
darki i zasilaniu budetu pastwa wikszymi wpywami podatkowymi. Suy te wikszemu
zatrudnieniu i z natury swej (otwarto) ma charakter antykorupcyjny. Akcjonariat taki nie
moe by rozumiany wycznie jako dorana forma zasilania budetu poprzez prywatyza-
cj cho jest to jej najlepsza forma.
100 GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 XXVI
Applications, rma liczca ok. tys. inynierw i na-
ukowcw, pracujcych gwnie dla przemysu obronne-
go. Te ze spek, w ktrych wprowadzono dodatkowo
odpowiednie systemy pracowniczego wspdecydowania
(gwnie na poziomie warsztatu pracy, gdzie pracownicy
s najczciej bardziej kompetentni od zarzdu), okazuj
si efektywniejsze od tradycyjnych przedsibiorstw pry-
watnych, co wykazao wiele niezalenych bada. Znaczna
cz pracowniczych wykupw przedsibiorstw w USA
jest organizowana przez zwizki zawodowe, ktre po-
szerzaj sw formu dziaania w zmienionym ukadzie
praca-kapita.
Przy rmie, ktra uruchamia system ESOP, zakada-
ny jest tzw. ESOP-trust. Gromadzi on kapita pracowniczy,
generowany wycznie przez rm. Mechanizm jest nast-
pujcy: co roku rma wpaca do trustu pewn kwot, nie
przekraczajc rwnowartoci funduszu pac (lub
w przypadku ESOP-w poczonych z planem emerytal-
nym). Sum t rma odlicza od podstawy opodatkowania.
Trust nabywa za te pienidze akcje rmy i przydziela je
za darmo! pracownikom. Obrazowo mwic, w systemie
amerykaskim waciciel rmy przekazuje zwolnion z opo-
datkowania darowizn swojemu pracownikowi, a ten obo-
wizkowo inwestuje j w teje rmie. Korzy dla przedsi-
biorstwa polega na tym, e unika opodatkowania tej kwoty
(co jest form ulgi inwestycyjnej), a dla pracownikw e
staj si wacicielami kapitau inwestowanego w taki spo-
sb. Uzasadnieniem darmowego przydzielania kapitau jest
opinia, e pracownicy przyczyniaj si do rozwoju rmy
i ich udzia w jej wasnoci jest uprawniony.
elazn zasad jest, e pracownik nie otrzymu-
je do rki wspomnianej darowizny. Akcje rmy s
rozprowadzane w ESOP-trucie na indywidualne konta
pracownikw, proporcjonalnie do ich zarobkw z ogra-
niczeniem dla menederw, ktrych zarobki s bardzo wy-
sokie. Chodzi o to, by system generowa akcjonariat pra-
cowniczy, a nie menederski. Wysoko rocznych wpat
rmy do ESOP-trustu w granicach do funduszu pac
i zasada rozdziau tej kwoty proporcjonalnie do wysokoci
zarobkw, oznaczaj, e pracownik otrzymuje co roku ak-
cje o wartoci sigajcej wysokoci jego dwumiesicznego
zarobku (z uwzgldnieniem trzynastki). Przyznawane
akcje s niezbywalne (drugie elazne prawo) w okresie za-
trudnienia pracownika. Staje si on ich wacicielem nie
od razu, a dopiero po - latach, kiedy nabywa do nich
prawo wasnoci (vesting). Jeeli zwolni si wczeniej, nie
otrzymuje z ESOP-trustu nic. Przy odchodzeniu pracow-
nika z rmy, trust ma prawo pierwokupu akcji i otrzyma-
na wwczas przez pracownika gotwka jest swego rodza-
ju pienin odpraw. Przy przechodzeniu na emerytu-
r kwota ta jest istotnym uzupenieniem zabezpieczenia
emerytalnego.
Potsk svs1ru wensnosc
runcownczrj rownrn svc
svs1ruru oruokun1vcznvu
b
n
a

A
L
A
I
N

B
A
C
H
E
L
L
I
E
R
,

H
T
T
P
:
/
/
W
W
W
.
F
L
I
C
K
R
.
C
O
M
/
P
H
O
T
O
S
/
A
L
A
I
N
B
A
C
H
E
L
L
I
E
R
/
101 GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 XXVII
Pracownicze akcje s zblokowane i przypadajcymi na
nie gosami na Walnym Zgromadzeniu Akcjonariuszy dys-
ponuje zarzd trustu, ktry czsto stanowi osoby spoza
rmy. Pracownicy nie maj wpywu na sposb gosowania
zarzdu, za wyjtkiem tzw. ESOP-w demokratycznych,
gdzie jest on zagwarantowany (takimi ESOP-ami s z regu-
y te powstajce z inicjatywy zwizkw zawodowych).
Wan cech ESOP-trustu jest jego zdolno zaci-
gania kredytw, przy pomocy ktrych pracownicy mog
skokowo wykupi znaczn cz przedsibiorstwa lub jego
cao. Jest to tzw. wykup wspomagany (leveraged buyout).
Spata kredytw odbywa si ze wspomnianych corocznych,
nieopodatkowanych wpat rmy do trustu. Banki kredytu-
jce pracownicze wykupy przedsibiorstw pac tylko po-
ow podatku od dochodw z kredytu. Trzeba podkreli,
e w USA ulgi podatkowe towarzysz tylko generowaniu
kapitau pracowniczego. Pniej za dziaa ju on zupenie
samodzielnie (i jak ju wspomniaem lepiej od tradycyj-
nej wasnoci prywatnej). Ulgi podatkowe w tym systemie
maj charakter ulg inwestycyjnych, ktre (jak kade tego
typu ulgi) nastawione s na rozwj gospodarki i dugofalo-
wo rozumiane zwikszenie wpyww budetowych.
Jak widzimy, narastaniu kapitau pracowniczego
w ESOP-ie nie towarzyszy aden wasny wkad pracow-
nikw. Ma to swoje dobre i ze strony. Dobre, bo uatwia
szybkie upowszechnienie si akcjonariatu. Ze, bo mniej
wie pracownika z akcjonariatem i z rm, nie zmusza do
gromadzenia oszczdnoci (ich niski poziom jest w USA
problemem), mniej zasila rm w kapita, w kocu do-
starcza argumentw przeciwnikom akcjonariatu.
Jak to robiono u nas?
Polska dysponuje znakomitym przykadem spki pracow-
niczej z okresu przedwojennego jest to Gazolina. Spka
ta, z siedzib we Lwowie, utworzona zostaa przez in. Ma-
riana Wieleyskiego w 1,:o r. przez poczenie dwch
spek zaoonych przez niego wczeniej. Pierwsz z nich
by powstay w 1,1: r. w Borysawiu Zakad Gazu Ziem-
nego, In. Marian Wieleyski Sp. z o.o., drug zaoo-
na w 1,1o r. w Tustanowicach Gazolina Sp. z o.o.. W tej
drugiej spce Wieleyski wprowadzi od razu akcjonariat
pracowniczy. W r. zaoyciel spki zosta przez
Ukraicw internowany, a gdy po p roku wrci do
rmy, zasta j w jak najlepszym porzdku, prowadzon
przez pracownikw. Ten stan rzeczy skoni go do po-
czenia obu rm i przeksztacenia ich w spk pracownicz
pod nazw Gazolina S.A.. Spka zajmowaa si eksplo-
atacj ropy naftowej, eksploatacj i rozprowadzaniem gazu
ziemnego wasnymi rurocigami oraz produkcj gazoliny,
czyli dzisiejszego propan-butanu. Pierwsza polska spka
pracownicza doskonale prosperowaa, a w r. jej
pracownicy oparli si propozycji wykupu przez kapita
zagraniczny, ktry oferowa cen razy (!) przekracza-
jc warto nominaln ich akcji imiennych.
Pierwszy statut Gazoliny, okrelajcy zasady akcjona-
riatu pracowniczego, zosta zatwierdzony przez Rad Za-
wiadowcz (nadzorcz) w kocu 1,:o r., a przez Walne
Zgromadzenie Akcjonariuszy w lutym 1,:: roku. Statut
ten by stopniowo udoskonalany, jednak bez wprowadza-
nia zasadniczych zmian. Ostatnia wersja pochodzi z maja
1,o r. Konstrukcja akcjonariatu pracowniczego w Gazoli-
nie jest wiadectwem duych zdolnoci Mariana Wieley-
skiego, co mona naleycie oceni dopiero po latach, przez
jego porwnanie z formami wspczesnego akcjonariatu.
Statut Gazoliny dzieli pracownikw na staych i pro-
wizorycznych. Pracownicy stali to ci, ktrzy wczyli si
w akcjonariat i zostali wspwacicielami rmy. Pracowni-
cy prowizoryczni to zwykli pracownicy najemni. Struktu-
ra bya wic elastyczna. Akcjonariat nie by obowizkowy
i nikogo si do niego nie przymuszao, a tylko zachca-
o. Zachcie suy m.in. kadorazowy przydzia pew-
nej iloci nowo emitowanych akcji po cenach preferen-
cyjnych; obejmowa obie kategorie pracownikw, a jego
wielko bya proporcjonalna do zarobkw. Jednak nie te
akcje byy podstaw akcjonariatu Gazoliny.
Kady pracownik stay, o ile ju si zdecydowa, eby
nim by, mia obowizek corocznie zakupi akcje Gazoli-
ny za sw jednomiesiczn pensj. Nie by to duy wysiek
nansowy, zwaywszy, e Gazolina wypacaa jak wiele
innych rm tzw. trzynastki, a oprcz tego tzw. remune-
racje, ktre obejmoway wszystkich pracownikw staych.
Remuneracja to liczone w skali rocznej wynagrodzenie wy-
rwnawcze, uzalenione od dochodw rmy, pacone w in-
nych przedsibiorstwach tylko czonkom kierownictwa. Ta
forma udziau w zyskach te bya wypacana proporcjonal-
nie do zarobkw, a wic rwnie proporcjonalnie do war-
toci obowizkowo nabywanych akcji. Do tego dochodziy
dywidendy z akcji ju posiadanych. W okresie najwikszej
prosperity rmy, w latach 1,:-1,o, wynosiy one a :o
od zainwestowanego kapitau. Dodajmy jeszcze, e pra-
cownik stay zarabia wicej (o czym statut nie mwi) od
pracownika zwykego i bya to rnica dua. Przykadowo,
w roku 1,:; przecitna paca pracownika zwykego wyno-
sia oo, a staego o z.
Podstawowy, obligatoryjny kapita pracownika staego
narasta wic zgodnie z o wiele pniejsz amerykask
zasad proporcjonalnie do zarobkw. Jednak ameryka-
ski pracownik dostaje udziay od rmy za darmo, a pracow-
nik Gazoliny musia je kupi! Jak jednak dalej zobaczymy,
spka rekompensowaa mu ten wydatek.
Akcje pracownikw staych byy imienne i niezbywal-
ne przez cay okres zatrudnienia ich posiadaczy. Jest to
elazne prawo akcjonariatu pracowniczego, szeroko dzi
w wiecie stosowane (poza Polsk, Rosj i niektrymi inny-
mi krajami postkomunistycznymi). Co wicej, akcje te nie
mogy by przechowywane indywidualnie, ale skadane by-
y do wsplnego depozytu, ktrym opiekowa si Syndykat
Pracownikw Spki Akcyjnej Gazolina, czyli zwizek
102 GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 XXVIII
zawodowy. Zwizek nabywa akcje dla pracownikw, prze-
chowywa je i nimi zarzdza. Wieleyski znalaz wic
now trafn funkcj dla zwizku zawodowego w zmienio-
nych relacjach midzy prac a kapitaem, wyprzedzajc
jednoczenie o ok. p wieku wynalazek amerykaskiego
ESOP-trustu.
Oprcz akcji nabywanych obowizkowo, pracowni-
cy stali mogli naby dowoln ilo dodatkowych niezby-
walnych akcji imiennych, i wielu z nich to robio. Mogli
te nabywa na giedzie zbywalne akcje Gazoliny, ale by-
o to prawie niemoliwe, bo mao kto je odsprzedawa ze
wzgldu na wysok dywidend. Poza tym nie opacao im
si to, bo cena na giedzie bya nawet trzykrotnie wysza
od ceny nominalnej i byy to akcje zwyke z si jednego
gosu, akcje imienne za byy akcjami uprzywilejowanymi,
z piciokrotn si gosu. Kapita pracownikw staych by
zblokowany w depozycie i zblokowana bya ich (jego) sia
gosu. Corocznie wszyscy pracownicy stali wybierali
swego przedstawiciela, reprezentujcego zbiorczo ich
(i ich czny kapita) na Walnym Zgromadzeniu Ak-
cjonariuszy. Dziki swym akcjom uprzywilejowanym,
pracownicy szybko uzyskali gos decydujcy na tych
zgromadzeniach.
Przy opuszczaniu rmy, pracownikom staym przysu-
giwaa specjalna, wysoka odprawa. Zagadnienie to moe
si wyda drugorzdne, ale wanie sposb naliczania tej
odprawy stanowi o rewolucyjnoci systemu akcjonariatu
Gazoliny. Znaczenie tej innowacji Wieleyskiego (bodaj
nigdzie nie powielonej) moe by porwnane do znaczenia
zasady roczdelskiej, ktra nadaa rozmach spdzielczoci
konsumenckiej. Przed ustanowieniem tej ostatniej, wypa-
cano spdzielcy zyski od zainwestowanego w spdzielni
kapitau, co nie zmuszao do kupowania we wasnym skle-
pie. Po wprowadzeniu wypaty proporcjonalnie do doko-
nanych w spdzielni zakupw, sytuacja si zmienia. Po-
dobnie, pracownik nie zawsze jest skonny do inwestowania
w swoje przedsibiorstwo. System odpraw Wieleyskiego
skania go do tego, czynic go tzw. wacicielem obecnym,
czyli dziaajcym w rmie, w ktr inwestuje.
Sens zasady Wieleyskiego jest prosty: ot pracow-
nikowi staemu przysugiwaa odprawa w wysokoci obo-
wizkowego wkadu wasnego do depozytu. Innym sowy,
Gazolina dokadaa odchodzcemu pracownikowi staemu
drugie tyle, ile on sam w ni obligatoryjnie zainwestowa,
podczas gdy zainwestowany kapita pozostawa jego wa-
snoci i odprawa nie bya form jego wykupu przez r-
m. Taki prezent na rozstanie si to dla pracownika duy
zysk, dlatego zasada tyle darmowo od rmy dostajesz, ile
w ni obowizkowo zainwestujesz, bya gwn spryn
akcjonariatu. Wieleyski wprowadzi przy tym istotne
ograniczenie, nie pozwalajce korzysta z dobrodziejstwa
nadzwyczajnych odpraw w sposb niezasuony. Mianowi-
cie, dyplomowany pracownik stay mg skorzysta z nie-
go dopiero po przepracowaniu w Gazolinie piciu (pniej
omiu) lat w charakterze pracownika staego, a pracownik
stay nie dyplomowany po dziesiciu latach.
Podobiestwa i rnice
Odpowiednikiem ESOP-trustu jest depozyt akcji imien-
nych Gazoliny i zarzdzajcy nim Syndykat Pracownikw.
Wieleyski przelicytowa tu Amerykanw, powierzajc
opiek nad akcjami zakadowemu zwizkowi zawodowemu
i zapewniajc demokratyczn procedur realizacji prawa
gosu. Wynikajce z pracowniczych akcji prawo gosu jest
w obu przypadkach zblokowane. W obu te systemach ka-
pita pracowniczy narasta proporcjonalnie do pac. W sys-
temie Gazoliny dotyczy to zarwno akcji imiennych, jak
i osobno wypacanych odpraw.
Jeeli przyjrzymy si dokadnie obu systemom, to wi-
dzimy, e odpowiednikiem ESOP-u nie s akcje imienne
Gazoliny, ale narastajce z czasem prawo do pieninej od-
prawy, w wysokoci wkadu kapitaowego poszczeglnych
pracownikw. System odpraw Gazoliny to jakby amery-
kaski ESOP bez ulg podatkowych. Odprawa przysugu-
jca kademu pracownikowi bya corocznie obliczana i zna-
na. Gdy potraktujemy j jako darowane pracownikowi co
roku, nieoprocentowane depozyty, wypacane w momencie
odchodzenia pracownika, to analogia z ESOP-em staje si
silniejsza. Istnieje przy tym istotna analogia: zbyt szybkie
korzystanie z wysokich, darmowych odpraw w Gazolinie
do zbyt szybkiego spieniania darmowych akcji ESOP-u.
Dlatego Wieleyskiemu naley si pierwszestwo, na wie-
le lat przed Amerykanami, w wymyleniu owego vesting
czyli kilkuletniego okresu nabywania prawa, w tym przy-
padku do odprawy.
Na porwnanie zasuguje te poziom samorzdnoci
pracownikw, ktry przypomnijmy wpywa w decydu-
jcy sposb na efektywno rm z akcjonariatem. W Sta-
nach Zjednoczonych samorzdno ta jest najczciej sfor-
malizowana w rnego rodzaju programach partycypacyj-
nych. W Gazolinie nie bya ona sformalizowana, ale jej
poziom by wysoki. Miar samorzdnoci by sposb
przyjmowania nowych pracownikw. Mianowicie, pra-
cownicy sami si dobierali i ich ocjalne zatrudnienie
przez kierownictwo byo czyst formalnoci.
Synteza polskich i amerykaskich
dowiadcze
Obecne polskie prawo regulujce nabywanie akcji przez pra-
cownikw posiada opisane wczeniej, zasadnicze wady, kt-
re nie pozwalaj zaliczy go do prawa kreujcego akcjonariat
pracowniczy. Poza tym ograniczone jest ono tylko do pry-
watyzacji przedsibiorstw pastwowych. Tymczasem prze-
pisy powinny regulowa zarwno stopniowe tworzenie ak-
cjonariatu w zwykych przedsibiorstwach prywatnych oraz
pastwowych, jak i jednorazowy pracowniczy wykup duej
czci lub caoci przedsibiorstwa pastwowego czy pry-
watnego. Praktyka amerykaska wykazaa, e pracownicy
103 GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 XXIX
s czsto jedyn grup skonn wykupi przedsibiorstwo,
ktre dotychczasowy waciciel chce sprzeda. Szczeglnie
czsto zachodzi tam sprzeda rmy pracownikom przez po-
jedynczego waciciela przechodzcego w stan spoczynku.
Podstaw polskiego systemu wasnoci pracowni-
czej powinien by system polskiej Gazoliny skojarzony
z amerykaskim ESOP-em. System Gazoliny obywa si
bez pastwowych regulacji prawnych i pastwowej po-
mocy w postaci inwestycyjnych ulg podatkowych. Wy-
maga on jednak wyjtkowego formatu twrcy i kierow-
nika spki. Warunkiem upowszechnienia tego systemu
obecnie jest uzupenienie go, wzorem amerykaskim,
o pastwowe regulacje prawne oraz ulgi inwestycyjne.
Akcjonariat w przedsibiorstwach
prywatnych
Wprowadzanie akcjonariatu przez waciciela prywatnego
powinno by dobrowolne, motywowane potrzeb donan-
sowania przedsibiorstwa i podniesienia jego efektywnoci
lub chci jego korzystnego sprzedania. Podobnie, dobro-
wolne powinno by angaowanie si w akcjonariat samych
pracownikw wszystkich lub ich czci. Jeeli dotych-
czasowy waciciel nie chce zmieni swojego przedsibior-
stwa w spk pracownicz, chcc zachowa w nim gos
decydujcy, powinien mie mono okrelenia grnego
puapu udziaw pracowniczych. Z kolei pracownicy po-
winni decydowa, czy bd wchodzi w ten tzw. akcjonariat
mniejszociowy.
Przy przedsibiorstwie prywatnym wprowadzajcym
akcjonariat powinien by utworzony Fundusz Pracowniczy,
gromadzcy akcje pracownicze. Akcje te powinny by
imienne i niezbywalne przez cay okres zatrudnienia pra-
cownika. W przypadku odejcia pracownika, Fundusz po-
winien odkupywa jego akcje. Przy przechodzeniu na eme-
rytur pracownik mgby zachowa swoje akcje, ale Fun-
dusz miaby wobec nich prawo pierwokupu.
Fundusz Pracowniczy powinien mie prawn mo-
liwo zacigania kredytw gwarantowanych majtkiem
przedsibiorstwa, czego nie byo w Gazolinie, a co jest nor-
m w amerykaskich ESOP-ach. Spata kredytw doko-
nywana byaby z narastajcego kapitau pracowniczego
i ewentualnie z biecych zyskw przedsibiorstwa. Tak
jak w USA, kredyty te mogyby by wykorzystywane przez
pracownikw do skokowego wykupu caego przedsibior-
stwa lub jego czci, przy czym bank udzielajcy kredytu
pracowniczym wykupom przedsibiorstw powinien ko-
rzysta, tak jak w Stanach, z ulg podatkowych. Jak wida,
uprawiana u nas od czasw rzdu M. Rakowskiego pro-
paganda goszca, e pracownicy nie mog wykupywa
przedsibiorstw, bo nie maj na to rodkw, opiera si na
ignorancji lub jest celow dezinformacj.
Pracownik wchodzcy w akcjonariat powinien godzi
si na bezporednie przekazywanie (wprost z funduszu pac)
do Funduszu Pracowniczego jego tzw. trzynastki. Ten do-
datkowy w skali roku miesiczny zarobek powinien by
zwolniony z podatku na zasadzie ulgi inwestycyjnej. W ten
sposb rzeczywista roczna obligatoryjna wpata pracownika,
czyli roczny przyrost jego kapitau, byby wikszy od jego
miesicznego zarobku. Niezalenie od tego, pracownik po-
winien mc wnosi do Funduszu dowoln ilo kapitau.
b n NH, HTTP://WWW.FLICKR.COM/PEOPLE/NH/
104 GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 XXX
Rwnolegle do wpat pracownika rma dokonywa-
aby, wzorem amerykaskim, wpaty do Funduszu Pra-
cowniczego takiej samej kwoty na jego rachunek kapita-
owy, zwolnionej od opodatkowania (wliczanej w koszty
rmy). Speniona byaby tu zasada Wieleyskiego tyle
darmowo od rmy dostajesz, ile w ni obowizkowo za-
inwestujesz (czego nie ma w USA), z tym, e udzia rmy
(dziki moliwoci uzyskania ulg inwestycyjnych) byby
wtedy mocniejszy ni w systemie Gazoliny. To ju nie od-
prawa, czyli odroczone wiadczenia konsumpcyjne, a bie-
ce wspomaganie kapitaowe (inwestycyjne), przez co ak-
cjonariat staje si mocniejszy. Przy odchodzeniu z rmy,
pracownik mgby spienia akcje od niej otrzymane, co
jest dokadnym odpowiednikiem odpraw w systemie Ga-
zoliny. Naley nadmieni, e w Stanach Zjednoczonych
rwnie istnieje system akcjonariatu oparty na zwolnionych
od podatku wpatach wasnych pracownikw s to tzw.
plany (k). System ten bywa kombinowany z systemem
ESOP, ale cao jest przez to bardzo skomplikowana i nie
ma w niej bezporedniego zwizku motywujcego pracow-
nikw, wprowadzonego przez Wieleyskiego.
Wyej okrelony wkad wasny rmy jest rwny tylko
poowie maksymalnego wkadu rm amerykaskich, czyli
jest mniej dla niej obciajcy, lecz dziki wkadom pra-
cowniczym ma ona zdolno spacania kredytu wspomaga-
jcego wykup, na poziomie amerykaskim. Wkad wasny
rmy trzeba jednak podnie do poziomu amerykaskiego
przy prywatyzacji przedsibiorstw pastwowych (o czym
bdzie dalej mowa) lub ewentualnie przy penym pracow-
niczym wykupie rmy odchodzcego waciciela.
O ile do wasnych wpat pracownik musi mie prawo
niezalenie od momentu odchodzenia z rmy, to do udzia-
w przyznanych mu przez przedsibiorstwo nabywaby je
wzorem amerykaskim i przedwojennym polskim dopie-
ro po przepracowaniu okrelonego okresu (w granicach np.
- lat). Trzeba tu ustosunkowa si do argumentu neoli-
beraw, ktrzy twierdz, e kady powinien mie pene
prawo rozporzdzania swoj wasnoci, dlatego pracownik
powinien mie mono natychmiastowego odsprzedania
akcji o co im wanie chodzi. Jeeli jednak wrcza si
komu prezent, mona stawia warunki wzgldem przeka-
zywanej wasnoci. Tak wanie postpuj w swoim akcjo-
nariacie Amerykanie, a wedug maksymy samych neolibe-
raw naley ciga od prymusw.
Polski system wasnoci pracowniczej powinien by,
tak jak Gazolina i najlepsze amerykaskie ESOP-y, sys-
temem demokratycznym. Zoone w Funduszu imien-
ne akcje pracownikw powinny mie wiksz si go-
su od akcji zbywalnych (o ile takie byyby emito wane).
Mona im przyzna np. piciokrotn si gosu tak jak
w Gazolinie.
W obecnych polskich realiach zarzdem Funduszu
Pracowniczego powinna zosta instytucja likwidowana
w czasie transformacji ustrojowej, a przywrcona na mocy
regulacji europejskich rada pracownikw. W Gazolinie
zarzd sprawowa jej zwizek zawodowy, ktry by tylko
jeden. W dzisiejszych polskich przedsibiorstwach zwiz-
kw jest czsto kilka, za rada pracownikw reprezentuje
je wszystkie, cznie z pracownikami nie nalecymi do
adnego zwizku. W ten sposb zwizki mogyby czynnie
uczestniczy w akcjonariacie, zwikszajc swj zakres przy-
datnoci pracownikom. Uprawiana u nas od dawna, wroga
wobec akcjonariatu propaganda utrzymujca, e wasno
pracownicza jest rozwizaniem antyzwizkowym, jest rw-
nie oparta na ignorancji lub jest celow dezinforma-
cj. Wzorem dla polskiego zwizkowca powinien by szef
przedwojennego borysawskiego zwizku pracownikw
przemysu naftowego, Franciszek Haluch, doskonale rozu-
miejcy donioso powstania Gazoliny.
Akcjonariat w prywatyzowanych
przedsibiorstwach pastwowych
Podczas prywatyzacji przedsibiorstw pastwowych
akcjonariat powinien by traktowany priorytetowo,
ze wzgldu na wymienione wczeniej zalety. Pula ak-
cji przekazywanych darmowo pracownikom powinna zo-
sta podniesiona z do . Akcje te naley przekazywa
bezporednio do utworzonego Funduszu Pracowniczego,
zarzdzanego przez rad pracownikw. Powinny by one
rozdzielane na imienne rachunki pracownikw, proporcjo-
nalnie do ich zarobkw.
Dalej akcjonariat powinien dziaa w opisany poprzed-
nio sposb, przy czym wkad rmy powinien by podnie-
siony do poziomu amerykaskiego, tzn. do rwnowartoci
funduszu pac (czyli do rwnowanika dwch mie-
sicznych zarobkw rocznie, przekazywanego na kapitao-
we rachunki indywidualne pracownikw). W ten sposb
zdolno spacania kredytu zacignitego na wykup przed-
sibiorstwa (w tym przypadku od Skarbu Pastwa) byaby
wysza od poziomu amerykaskiego, uwzgldniajc rw-
nolege wpaty pracownikw.
Na bazie dochodw z -procentowej puli akcji, rada
pracownikw mogaby wynajmowa ekspertw dla analizy
sytuacji przedsibiorstwa i ustalania strategii rozwojowej.
W Stanach Zjednoczonych zwizki zawodowe linii lotni-
czych United Airlines wynajy wysokiej klasy menedera
Geralda Greenwalda do przeprowadzenia pracowniczego
wykupu przedsibiorstwa, a nastpnie zatrudniy go na
stanowisku dyrektora naczelnego. W naszych warunkach
naley dba o wspprac rady pracownikw z aktualn
dyrekcj i kontynuacj dziaalnoci tej drugiej w ramach
nowej formy wasnoci przedsibiorstwa. Menederami
z prawdziwego zdarzenia s ci spord nich, ktrzy wspl-
nie ze swoimi pracownikami zmagaj si z konkurencj.
Meneder, ktry walczy na dwa fronty nie tylko z konku-
rencj, ale i z pracownikami to ekonomiczna aberracja.
W zwizku z innym punktem startu prywatyzowa-
nych przedsibiorstw pastwowych ni w przypadku
105 GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 XXXI
uruchamiania akcjonariatu w przedsibiorstwach prywat-
nych, inaczej powinien by potraktowany problem nabywa-
nia prawa wasnoci do akcji z pocztkowej puli . Ot
osoby zwalniane oraz przechodzce na wczesn i zwyk
emerytur powinny mie prawo natychmiastowego spieni-
ania akcji z tej puli, z tym, e Fundusz Pracowniczy powi-
nien mie prawo ich pierwokupu. W przypadku wikszych
redukcji zatrudnienia (restrukturyzacja), Fundusz mgby
zacign kredyt na wykup akcji odchodzcych pracow-
nikw. Pracownicy odchodzcy (w szczeglnoci emeryci)
powinni mie prawo zachowania akcji w Funduszu i korzy-
stania z dywidend, jako czonkowie zwizanej z zakadem
spoecznoci lokalnej.
W proponowanym modelu pracownicy kontynuujcy
zatrudnienie nie mog sprzedawa akcji z puli pocztkowej,
natomiast uzyskuj do nich prawo wasnoci w momencie
zwolnienia si, niezalenie od jego terminu. Natomiast do
akcji przyznawanych na bieco uzyskuj prawo dopiero po
przewidzianym okresie (- lat); przy wczeniejszym zwol-
nieniu nie otrzymuj tych akcji. Pracownicy nowo zatrud-
niani nie maj prawa do akcji z puli pocztkowej.
Po zrealizowaniu wykupu przedsibiorstwa, poziom
wpat rmy do Funduszu Pracowniczego powinien by
obniony do rwnowartoci ok. , funduszu pac (war-
to jednego miesicznego zarobku rocznie, przekazywana
na kapitaowe rachunki indywidualne pracownikw). Jest
oczywiste, e poziom kreowania kapitau pracowniczego
nie moe przekracza poziomu potrzeb inwestycyjnych r-
my. Jeeli poziom ten byby z jakich wzgldw przekra-
czany, naley obniy tempo tworzenia kapitau pracowni-
czego w stosunku do zasady przedstawionej w niniejszym
projekcie (tj. dwa miesiczne wynagrodzenia pracownicze
rocznie).
Jan Koziar
Zarysowany powye[ pro[ekt polsklego systemu wasnocl pra-
cownlcze[ [est zmodykowan l rozwlnlt wers[ propozyc[l
zaprezentowane[ na konferenc[l pt. Spodzlelczo l akc[ona-
rlat pracownlczy [ako elementy bezpleczestwa spoecznego
l trwaego rozwo[u, zorganlzowane[ przez Kra[ow Pad Spo-
dzlelcz l Polskle Lobby Przemysowe lm. Lugenlusza Kwlat-
kowsklego +z padzlernlka zoop r. w warszawle. wers[a pler-
wotna zostaa przy[ta w podsumowanlu Konferenc[l.
Obywatelskie lektury
obowizkowe
Kslkl, ktore kady O8wATLL
powlnlen zna
globallzac[a t
alternatywna ekonomla t
publlcystyka nlepoprawna t
polltycznle
ekologla l tradyc[a t
Pen llst znale mona na stronle
lnternetowe[ naszego sklepu wysykowego:
www.obywatel.org.pl/sklep
wszelklch dodatkowych lnformac[l udzlela
Konrad Malec, malecQlso.edu.pl, tel. o( z68 zo6
106 GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 XXXII
Co ||w~:n| s:~,| s|j ws|c|n|
bn Abtu Prcuowsk
Ciekawym zjawiskiem w ramach gospodarek wie-
lu krajw rozwinitych jest przejmowanie upa-
dajcych lub likwidowanych rm prywatnych
szczeglnie maych i rednich przedsibiorstw
przez kolektywy pracownicze.
Przybiera ono rne modele prawne. Czsty jest akcjona-
riat pracowniczy (Employee Stock Ownership Plan, czyli
ESOP w USA), istniej formy porednie, jak hiszpaskie
Sociedades Laborales (Stowarzyszenia Pracownicze), a tak-
e typowe spdzielnie pracy, ktrych tworzenie na bazie
likwidowanych rm prywatnych jest szczeglnie popular-
ne w krajach o romaskiej tradycji spdzielczej (Fran-
cja, Wochy, Hiszpania). By moe dlatego, e w tych pa-
stwach szczeglnie silnie ugruntowane jest pojcie gospo-
darki spoecznej: sektora nastawionego nie na zysk, lecz na
realizacj wanych potrzeb spoecznych.
Proces ten wpisuje si w nowoczesne formy nada-
wania gospodarce bardziej ludzkiego wymiaru anga-
owania pracownikw w partycypacj w zarzdzaniu
przedsibiorstwami, tworzenia silnych wizi ze rodo-
wiskiem lokalnym czy pobudzania odpowiedzialno-
ci spoecznej biznesu ktrych znaczenie ujawnia si
obecnie, w dobie wiatowego kryzysu. Zreszt ju w cza-
sie kryzysu lat 8o., gdy nawet w najwyej rozwinitych
gospodarkach wiata obserwowano upadek licznych rm
i gwatowny wzrost bezrobocia, spdzielcze i pokrewne
formy przejmowania przedsibiorstw przez pracownikw
wykazay swoj ogromn przydatno. Nastpia wwczas
pierwsza fala takich przej, wyksztaciy si rwnie ich
modele aktualne do dzisiaj.
Spdzielcza droga przeksztace likwidowanych rm
jest nierzadko wspierana przez organizacje gospodarki
spoecznej, ale rwnie wadze publiczne rnych szczebli.
Umoliwia bowiem utrzymanie zatrudnienia, a nieraz
nawet tworzenie nowych miejsc pracy, a take konty-
nuacj produkcji i usug wanych na lokalnym rynku.
Zobaczmy, jak wyglda to we Francji, kraju przodujcym
w tym zjawisku.
Spdzielnie pracy we Francji okrelane s zwykle skr-
tem SCOP, co oznacza Socits Coopratives Ouvrires de
Production Robotnicze Stowarzyszenia Spdzielcze Pro-
dukcji. Kraj ten uchodzi za kolebk tego typu spdzielni.
Za pierwsz uwaa si Zrzeszenie Jubilerw-Zotnikw,
zaoon ju w 18 r. w efekcie dziaa znanego publicysty
i propagatora idei spdzielczych, lekarza i polityka Philippa
Bucheza. W tym samym czasie dziaa Louis Blanc, propa-
gujcy rozwj spdzielni pracy, nazywanych przez siebie
warsztatami spoecznymi
1
, oraz postulujcy objcie ich
szczeglnym wsparciem pastwa. Nastpne, liczniejsze ini-
cjatywy rodziy si na fali wydarze 188 r. i Komuny Pa-
ryskiej. Najbardziej znane, to Nowa Drukarnia (18o, r.),
Praca (spdzielnia malarska, 188) czy grupa drukarni
zaoonych w 1,o r. Kolejne fale powstawania spdziel-
ni pracy to lata 1,1,, 1,o, 1,o, 1,, 1,o8 i 1,;8-1,8
(w tym ostatnim okresie liczba istniejcych SCOP-w po-
dwoia si!). Warunkowane byy zawsze aktualnymi wyda-
rzeniami politycznymi i ekonomicznymi, jak zakoczenie
wojen, kryzysy gospodarcze, fale strajkw
2
.
We Francji istnieje generalnie korzystne prawo sp-
dzielcze. Ustawa z 1,;8 r. nakada na spdzielnie pracy
obowizek przyjmowania charakteru spek o zmiennym
kapitale w formie prawnej spek z o. o. lub spek akcyj-
nych. Przewiduje te moliwo przeksztacania przedsi-
biorstw innego typu w spdzielnie
3
. Niezalenie od swojej
formy prawnej, SCOP-y stosuj si do zasad spdzielczych,
a w szczeglnoci:
osoby zatrudnione s czonkami spdzielni i cznie
posiadaj co najmniej 1 jej kapitau,
zyski przeznaczane s w pierwszym rzdzie do podzia-
u pomidzy zatrudnionych oraz na konsolidacj -
nansow spdzielni,
fundusz rezerwowy (zasobowy) pozostaje zawsze wspl-
n wasnoci i suy nadaniu spdzielni trwaoci,
decyzje na Walnym Zgromadzeniu podejmowane s
zgodnie z zasad 1 czonek 1 gos
4
.
W ostatnich latach rejestrowanych jest ok. :oo nowych
spdzielni rocznie. Wyrnia si generalnie sposobw
powstawania SCOP-w:
1. Tworzenie nowych przedsibiorstw spdzielczych od
podstaw (ex nihilo) ok. ;o wszystkich nowo po-
wstajcych podmiotw.
:. Przejmowanie (transmission) likwidowanych, lecz po-
zostajcych w dobrej kondycji rm prywatnych, przez
pracownikw.
. Przeksztacanie (transformation) w SCOP-y innych
form prawnych (stowarzysze, spek z o. o., spek
akcyjnych, zespow wolnych zawodw itp.) pozosta-
jcych w dobrej kondycji przejmowanie i przekszta-
canie stanowi obecnie ok. :1 wszystkich inicjatyw
zaoycielskich.
107 GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 XXXIII
. Reaktywacja (re-cration) w formie SCOP-u przez
wszystkich bd cz pracownikw przedsibiorstwa
prywatnego lub spki postawionej w stan likwidacji.
. Oywienie (ranimation) w formie spdzielczej rmy
dziaajcej, lecz przeywajcej trudnoci dwie ostat-
nie formy stanowi cznie ok. .
Mimo e spdzielnie powstae poprzez przejmo-
wanie likwidowanych lub zagroonych przedsibiorstw
prywatnych stanowi jedynie ok. wszystkich powsta-
jcych SCOP-w, tworz one najwicej nowych miejsc
pracy nawet ponad . Wykazuj si te najwiksz
ywotnoci spord nich udaje si przetrwa na
rynku co najmniej lat, wobec spdzielni powsta-
ych ex nihilo. Jest to take grupa o najwikszej dynamice
wzrostu wrd nowo tworzonych odsetek ich wzrs w la-
tach :ooo-:oo8 ponad dwukrotnie
5
.
Mae rmy prywatne s likwidowane z rnych powo-
dw. Ocenia si, e z samej tylko przyczyny przejcia wa-
cicieli na emerytur, w latach :oo-:o1 zagroonych jest
we Francji ok. ;oo tys. maych i rednich przedsibiorstw.
Jeli nie zostan one przekazane naturalnym nastpcom,
mog zosta zlikwidowane lub sprzedane inwestorom ze-
wntrznym, ktrzy niekoniecznie bd zainteresowani kon-
tynuacj ich dotychczasowego charakteru, utrzymaniem
miejsc pracy, produkcj na lokalny rynek itp. Dlatego za
rozwizanie optymalne uwaa si przejmowanie ich przez
wczeniej zatrudnionych. Szacuje si, e w cigu wspomnia-
nego dziesiciolecia szansa taka stanie przed ok. 1o tys. rm,
tj. ok. 1ooo rocznie
6
.
Istnieje wiele korzyci dla wszystkich stron takiego
rozwizania. Przede wszystkim dotychczasowi pracow-
nicy, w przeciwiestwie do ewentualnych zewntrznych
inwestorw, doskonale znaj rm, jej klientw, spo-
soby dziaania i swoje obowizki. Maj rwnie siln
motywacj do utrzymania dziaalnoci przedsibior-
stwa, a wic zapewnienia sobie trwaego zatrudnienia,
przy budujcej wiadomoci wzicia losu we wasne
rce, partycypacji we wasnoci, zarzdzaniu i zyskach,
cho oczywicie ponosz zwikszone ryzyko i odpowie-
dzialno. Chtniej podporzdkowuj si wybranej przez
siebie, a nie narzuconej z zewntrz, kadrze kierowniczej,
tworzc ostatecznie zgran, silnie zmotywowan, wydajn
zaog. Z kolei dotychczasowy waciciel, przekazujc rm
pracownikom, nie musi szuka zewntrznego nabywcy lub
likwidowa jej, co pozwala zaoszczdzi czas i energi. Nie
bez znaczenia pozostaj wzgldy sentymentalne rma
pozostaje przy yciu, zwykle pod t sam nazw (czasem
pochodzc od nazwiska twrcy), wieloletni nieraz wysi-
ek nie jest roztrwoniony, a pracownicy, ktrych zna od lat,
nie id na bruk.
Na mocy obowizujcego we Francji prawa (art. 8
ust. z 1, lipca 1,;8 r.), w przypadku przeksztacenia rmy
w SCOP, nowy podmiot pozostaje t sam osob prawn,
b
n
a

J
A
N
N
E

M
O
R
E
N
,

H
T
T
P
:
/
/
W
W
W
.
F
L
I
C
K
R
.
C
O
M
/
P
E
O
P
L
E
/
J
A
N
N
E
M
/
108 GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 XXXIV
obowizuj go wic wczeniejsze umowy z klientami, do-
stawcami, bankami itp., ktrzy mog pynnie kontynuowa
dotychczasow wspprac, jest to wic rozwizanie ko-
rzystne take dla nich. Rwnie dla miejscowego samorz-
du lokalnego i wadz publicznych, zwaszcza sub zatrud-
nienia, proces taki jest bez wtpienia korzystny z uwagi na
zmniejszanie problemu bezrobocia
7
.
Ze wzgldu na wan spoecznie rol przejmowania
likwidowanych lub upadajcych rm przez spdzielnie do-
tychczasowych pracownikw, jest ono we Francji wspierane
przez organizacje gospodarki spoecznej oraz przez wadze
regionalne i lokalne. Istniej rwnie oglnokrajowe regu-
lacje zachcajce do takich operacji.
Kluczow rol w niesieniu pomocy przy przejmowa-
niu przedsibiorstw i tworzeniu na ich bazie spdziel-
ni pracy, odgrywa Konfederacja Generalna SCOP-w
(CG SCOP), a cilej poszczeglne Zwizki Regionalne
(UR SCOP), ktrych jest
8
. To wanie z najbliszym
z nich kontaktuje si zwykle likwidator upadego przed-
sibiorstwa (w przypadkach bankructwa, utraty pynnoci
nansowej, postawienia w stan likwidacji itp.), dotych-
czasowy waciciel (np. z chwil przechodzenia na emery-
tur) czy przedstawiciel grupy pracownikw zamierzaj-
cych wykupi rm. Zwizek udziela pomocy na poziomie
administracyjnym, przede wszystkim w przygotowaniu
dokumentw niezbdnych do przejcia przedsibiorstwa,
zarejestrowania spdzielni, a nastpnie otrzymania po-
mocy rzdowej czy regionalnej. Ta pierwsza to zwolnienie
wynagrodze z obcie socjalnych
10
przez rok dla wszyst-
kich osb, ktre zostan czonkami nowej spdzielni. Po-
moc regionalna polega natomiast na udzieleniu przez Ra-
d Regionu poyczki o zerowej stopie oprocentowania na
wykup przedsibiorstwa.
Moliwe jest rwnie dalsze nansowanie zaoonej
w ten sposb spdzielni przez zwizane z systemem SCOP
instrumenty nansowe. Najstarszym z nich jest powstay
ju w r. SOCODEN FEC, udzielajcy szczegl-
nie niechtnie przyznawanych przez banki poyczek na
rodki obrotowe, niezbdne do rozruchu przedsibiorstwa.
Jest to rodzaj oglnokrajowego towarzystwa poyczkowego
systemu SCOP, ktrego kapita tworzony jest przez odpisy
w wysokoci , obrotw wszystkich spdzielni pracy.
Wysoko preferencyjnie oprocentowanej poyczki, udzie-
lanej na okres do lat, zaley od liczby zatrudnionych i wy-
nosi moe do tys. euro na osob; nie s przy tym wy-
magane adne gwarancje. Drugim wanym instrumentem
wspomagania nansowego nowo powstajcych spdzielni
pracy s fundusze regionalne. Pomoc moe mie form kre-
dytw, udziaw w majtku i in.
Jak przeksztacanie prywatnej rmy w spdzielni
pracy wyglda w praktyce? Zobaczmy na konkretnym
przykadzie.
b

G
A
S
P
A
R
D

G
A
Z
U
L
E
,

H
T
T
P
:
/
/
W
W
W
.
F
L
I
C
K
R
.
C
O
M
/
P
E
O
P
L
E
/
F
D
E
C
O
M
I
T
E
/
109 GOSPODARKA SPOECZNA NR 4 XXXV
SCOP USIS zosta zaoony w r. w wyniku praw-
nej likwidacji dawnych Zakadw Plissona pod Arles w Pro-
wansji. Stara rodzinna rma, zajmujca si obrbk i spa-
janiem mechanicznym wielkogabarytowych elementw
metalowych, z chwil przejcia waciciela na emerytur
w sierpniu r. zostaa sprzedana prywatnemu inwesto-
rowi. Ten jednak zarzdza ni niewaciwie, zwaszcza pro-
wadzc fataln polityk cen, ktre osigny puap o
wyszy od cen konkurentw; nastpio zaamanie zam-
wie i w rezultacie rm postawiono w stan likwidacji.
Aby zachowa miejsca pracy, wikszo zaogi z
osb, pracownicy o najwyszych kwalikacjach podja
decyzj o zrzeszeniu si w spdzielni pracy USIS En-
treprise i przejciu dawnych zakadw. Przy pomocy re-
gionalnego zwizku SCOP-w regionu PACA, w niezwy-
kle krtkim czasie udao si przebrn przez procedury
i uzyska wsparcie nansowe na wykupienie przedsibior-
stwa. Nowa spdzielnia rozpocza dziaalno grudnia
r., przyjmujc dodatkowo do pracy nowych osb.
Warunki dziaania, trudne ju ze wzgldu na z kondycj
i likwidacj jej poprzedniczki, co przeoyo si na utrat
zaufania czci partnerw (klientw, dostawcw, nansi-
stw), jeszcze bardziej si pogorszyy w wyniku zalania hali
produkcyjnej przez powd w grudniu r.
Nie wpyno to jednak na zaangaowanie i motywa-
cj zaogi. W cigu trzech pierwszych miesicy dziaania
udao jej si usun prawie cakowicie skutki likwidacji
i powodzi. Du rol odegra w tym jeden z inicjatorw
przejcia rmy, nastpnie wybrany prezesem spdzielni
dawny dyrektor produkcji, z wyksztacenia inynier o bar-
dzo wysokich kwalikacjach. Obecnie peni on rwnie
funkcj gwnego handlowca. USIS odzyskaa cz daw-
nych odbiorcw, a take pozyskaa jako klientw wane
przedsibiorstwa (m.in. wielkie koncerny samochodowe czy
aeronautyczne), co konkretyzuje si w rosncym pakiecie
zamwie. Poza dotychczasowymi, typowymi zlecenia-
mi, rma wykonuje studia techniczne nowych produktw,
ktre s sprzedawane bd w uzupenieniu zrealizowanych
zamwie, bd samodzielnie; w tym celu powoaa swoje
biuro studiw.
Niskie ceny udaje si utrzymywa m.in. dziki wy-
sokiej wydajnoci pracy i optymalizacji zatrudnienia na
obecnych czonkw-pracownikw a pracuje bezpo-
rednio przy produkcji, a tylko w biurze studiw. Stoso-
wane jest rwnie roczne bilansowanie czasu pracy, pozwa-
lajce na atwiejsze zarzdzanie przedsibiorstwem w okre-
sach zmieniajcej si koniunktury, bez bezporednich kon-
sekwencji dla zatrudnionych. W razie potrzeby okresowo
pracuje si rwnie na nocn zmian lub w weekendy, by
sprosta rosncym zamwieniom. Na stosowanie tych me-
tod zarzdzania niewtpliwy wpyw miay szkolenia i kon-
sultacje prowadzone przez zwizek regionalny SCOP-w.
Obserwatorzy podkrelaj wysoko rozwinit kultur
przedsibiorstwa, integracj zaogi, tworzcej jeden blok
z zarzdzajcymi. Przestrzegane s zasady demokracji sp-
dzielczej, a przejcie w postaci SCOP-u dawnej rmy przy-
nioso wszystkim wymierne korzyci
10
.
Mechanizmy promujce przejmowanie likwidowa-
nych rm przez kolektywy pracownicze istniej rwnie
w pozostaych regionach Francji, a zblione do nich tak-
e w innych krajach starej Unii Europejskiej, zwaszcza
we Woszech, Hiszpanii, a do pewnego stopnia take np.
w Wielkiej Brytanii czy Szwecji. Charakterystycznym dla
tych krajw zjawiskiem, bdcym efektem powszechnego
uznania roli gospodarki spoecznej, s inicjatywy wspiera-
nia przedsibiorstw spoecznych, w tym spdzielni two-
rzonych na bazie likwidowanych rm prywatnych, opar-
te o szerokie partnerstwa z udziaem podmiotw publicz-
nych wadz pastwowych, regionalnych i lokalnych,
publicznych i prywatnych instytucji nansowych (w tym
bankw komercyjnych i spdzielczych), organizacji gospo-
darki spoecznej, a w wielu przypadkach take instytucji
edukacyjnych. Inicjatywy takie maj charakter zintegro-
wany, obejmuj zarwno pomoc nansow, jak i doradcz
oraz szkoleniow. Zaprezentowane przykady konkretnych
rozwiza wspierajcych przeksztacanie przedsibiorstw
prywatnych w spdzielnie pracy nie wyczerpuj oczywi-
cie wszystkiego, co realizowane jest na tym polu. Mog
by jednak traktowane jako przykady dobrych praktyk,
ktre mogyby przynajmniej po czci po dostosowaniu
do jake odmiennych warunkw i tradycji naszego kraju
by wprowadzone w ycie rwnie w Polsce.
dr Adam Piechowski
Przyplsy:
Danlele Demoustler, +. Les coopratives de production, Ldltlons La
Decouverte, Parls +p8(, ss. +p-:.
Gnrations SCOP :. , La Cooperatlon de Productlon +pp: nr oo
(v|||-|X), ss. 6-;.
Zob.: . Co-operative movements in the European Union, Hlgher Co-
uncll for Cooperatlon, D|LS, Parls :oo+, ss. ;+-;:.
www.scop.coop/transmlsslon-d-entreprlse.htm (.
www.scop.coop/chlnres-cles-scop.htm, Plerre Llret, . La Scop,
une solution pour lancrage territorial des PME, Partlclper nr 6:
(ma[-czerwlec) :oo;, s. +.
Phlllppe Chlbanl-1acquot, 6. Transmission-reprise. Un potentiel
de PME transformer en Scop dans les dix ans, Partlclper
nr 6+o (kwlecle-ma[) :oo, s. +(.
Zob.: www.scop.coop/transmlsslon-d-entreprlse.htm ;.
www.scop.coop/unlon-reglonale.htm 8.
Odpowlednlk opat ZUS w Polsce. p.
w powyszym fragmencle wykorzystano wasne obserwac[e +o.
oraz lnformac[e Myrlam Gasque, przedstawlclelkl reglonalne[
UP SCOP PACA, uzyskane w czasle wlzyty study[ne[ we Pranc[l
w :oo6 r., zorganlzowane[ w ramach pro[ektu |w LQUAL Tu
[est praca.
Niezalenie od miejsca na wiecie i momen-
tu w historii, walka o rwno i demokracj
odbywa si zwykle ze piewem na ustach.
Zwizki zawodowe maj co najmniej dwiecie lat historii.
Narodziy si w czasach, gdy nie mogy dziaa jawnie, ze
wzgldu na panujce prawo (w Wielkiej Brytanii stanowi-
y je tzw. ustawy o zrzeszeniach, combination acts), ktre
uznawao wszelkie formy samoorganizacji pracownikw
najemnych lub pracodawcw za nielegalne. Nie trzeba do-
dawa, e przepisy te wykorzystywano wycznie przeciw-
ko pracownikom w czasach, kiedy jedynie pracodawcy
i klasa posiadaczy mieli czynne i bierne prawo wyborcze
oraz realny wpyw na stanowienie prawa.
Z tego wzgldu zwizki zaczy zabiega o powszechne
prawo wyborcze, ktre umoliwioby im wyjcie z podzie-
mia. O brytyjskiej demokracji mwi si tak, jakby rozci-
gaa si na setki lat wstecz, tymczasem aby wikszo miesz-
kacw uzyskaa prawo udziau w wyborach, niezbdne
byy wysiki wielu kolejnych pokole. W Wielkiej Brytanii
dopiero w latach . XX wieku kobiety uzyskay prawa wy-
borcze. Zwizki zawodowe od zawsze naleay do tych or-
ganizacji, ktre zarwno same opieray si na wewntrznej
demokracji, jak i walczyy o bardziej demokratyczny ustrj.
Do szybko zwrciy take uwag na korzyci z tworze-
nia sojuszy z podobnymi sobie zrzeszeniami, w kraju i na
wiecie. Jak gosi pie: Na zawsze solidarni! (Solidarity
Forever).
Istnieje duy opr przed uznaniem historycznej
roli zwizkw jako siy modernizujcej, a czsto wrcz
cakowicie si j pomija. Tymczasem w pieniach, wier-
szach i opowieciach, bdcych w kadym kraju czci
tradycji ruchu pracowniczego, znale moemy cako-
wicie odmienne spojrzenie na dzieje powszechne. To, e
s one mao znane szerszemu odbiorcy, wiele mwi o tym,
jak bardzo obowizujca wizja historii opiera si na ocjal-
nych dokumentach, kosztem ustnych przekazw na temat
poszczeglnych wydarze. Dzi moliwe jest znaczne po-
szerzenie naszego ogldu wsplnej historii, dziki potrakto-
waniu pieni i wierszy jako relacji z przemian spoecznych.
Liczni kronikarze tego dziedzictwa kulturowego, w ogrom-
nej czci niezbadanego, pozostawili nam w spadku nie-
zwyke bogactwo. Co istotne, jest to ten rodzaj tradycji,
ktry cho czasem wydaje si zanika niemal do szcztu,
ostatecznie zawsze odzyskuje swoj ywotno.
***
Bywa, e poczone gosy sprzeciwu milionw ludzi
na caym wiecie zostaj zignorowane przez potne siy.
7 plersl l z plenl
Mtnk Cnrconv
b n a TONI ZAPATA, HTTP://WWW.FLICKR.COM/PEOPLE/TZAPATA/
110
Tak byo w przypadku globalnego protestu wobec inwa-
zji na Irak, ktrej przewodziy USA. W mojej rodzinnej
Australii w r. okoo miliona osb demonstrowa-
o przeciwko wojnie, jednak nasz premier po prostu
to zlekceway. Cho na fali tego sprzeciwu powstao
wiele pieni i wierszy, w gazetach mona byo prze-
czyta rozwaania na temat tego, gdzie si podziay
protest-songi.
Wychodzi na to, e dziennikarze wypatrywali ich na
listach przebojw i po prostu umkny im lub zbagate-
lizowali je utwory powstajce w zupenie innym obiegu.
Tak si czsto dzieje w czasach dominacji tzw. mediw ma-
sowych jake wiele ciekawych wydarze nie jest przez
nie uznawanych za wystarczajco atrakcyjne. Zalew re-
klam oraz nieustanne poszukiwanie sensacji zdaj si by
wprost wymierzone we wszelkie autentyczne dziaania
kulturotwrcze.
Bo przecie mao kto kwestionuje fakt, e wsplne
piewanie pieni jest wan czci kadej kultury. O ile
wiadomo, byy czci ludzkiej cywilizacji od samych jej
pocztkw. Niektre z nich, np. te o charakterze religijnym,
s cile zwizane z konkretnymi aspektami ycia spoecz-
nego. Take poszczeglne narody maj wasne pieni: s
nimi ich hymny. Z kolei zwizki zawodowe zajy wane
miejsce w spoeczestwie zaledwie nieco ponad dwusto-
ma laty, po rewolucji przemysowej. Zwaszcza wkniarze
i grnicy maj ju jednak bogate tradycje zwizane z wa-
snymi pieniami. O czym nie mona zapomnie: pieni s
pisane i wykonywane przede wszystkim wtedy, kiedy
istniej ludzie, ktrzy chc ich sucha.
Cho zrzeszanie si byo jeszcze wtedy nielegalne,
w r. angielscy tkacze wsplnie zniszczyli nowe krosna
mechaniczne w wiosce Anstey. Podziemne sprzysienie
tkaczy, ktre stao si znane jako Luddyci, dziaao na zasa-
dach cisej tajnoci. Rzd by bardzo zdeterminowany, by
si z nimi ostatecznie rozprawi; doszo nawet do tego, e
niszczenie maszyn przemysowych zostao uznane za prze-
stpstwo zagroone kar mierci. W roku siedemnastu
robotnikw zostao straconych, wielu innych skazacw
wywieziono do Australii.
Pozostaa nam po tych podziemnych organizacjach ni-
ka liczba wiadectw, zachowao si natomiast troch pieni.
Oto Tkalnia Fostera (Fosters Mill ), pod ktr zapisano
dat r.:
Niezomni sukna postrzygacze,
niechaj wam serca w piersiach rosn!
Spjrzcie na waszych w Yorku braci:
bior si za Fostera krosno.
una nad tkalni rozgorzaa
wybiegli ludzie wprost spod pierzyn;
w ksiyca blasku drcym tumem
ugasi poar miasto biey.
A oni rami w rami stojc
si zaklinaj na wity Duch,
e nie pozwol cebrom z wod
by je ktokolwiek puci w ruch!
My te staniemy rami w rami
nasze przysigi rwnie srogie;
pucimy z dymem postrzygalnie
i reszt maszyn, co nam wrogie!
Jako e zwizki zawodowe byy u swej kolebki czym
wyjtym spod prawa, nie powinno dziwi, e przywizy-
way szczegln wag do wasnej historii i tradycji. Mona
wskaza wiele pokole pieni walki i protestu, ktre
cznie skadaj si na alternatywn histori spoeczn,
histori widzian z perspektywy dow.
Etnografowie zaczli postrzega tego rodzaju twrczo
jako wane wiadectwo zmian spoecznych, dlatego obec-
nie jest ona ceniona bardziej ni kiedykolwiek nadal po-
zostajc wiatem niemal niezauwaanym przez og. Gro-
madzenie i popularyzowanie takich pieni jest nieatwym
zadaniem, jednak wysiek woony w ich badanie zwraca
si z du nawizk: pozwala lepiej zrozumie wkad, jaki
w kultur wnis zorganizowany ruch pracowniczy.
***
Niedawno miaem okazj uczestniczy w imprezie b-
dcej hodem dla Jacka Mundeya w . rocznic jego uro-
dzin. Ten robotnik budowlany i przywdca zwizkowy sta
si w Australii sawny w latach . z powodu swojego wka-
du w zachowanie duych fragmentw historycznej zabudo-
wy Sydney przed wyburzeniami.
Zwizek, ktremu przewodzi, Builders Labourers Fe-
deration (BLF), zorganizowa wsplnie ze spoecznociami
lokalnymi tzw. zielone strajki (green bans) w obronie miejsc
o szczeglnym znaczeniu przyrodniczym oraz budynkw
wyjtkowo cennych pod wzgldem historycznym. Prasa
i politycy owego okresu z ogromnym lekcewaeniem
wypowiadali si na temat koncepcji, w myl ktrej ro-
botnicy budowlani mogliby mie cokolwiek do powie-
dzenia na temat losw zabudowy miejskiej. Tymcza-
sem zielone strajki stay si wan inspiracj w wielu
krajach wiata. W Niemczech Petra Kelly zaoya Parti
Zielonych, a ruchy zwizkowe zaczy uwiadamia sobie
istnienie problemw ekologicznych. Podczas uroczystoci
na cze Mundeya odpiewano szereg pieni, ktre powsta-
y przy okazji zielonych strajkw, jak Zielone strajki teraz
i zawsze (Green Bans Forever), Miasto zieleni (City of
Green), Pomniki (Monuments), Szko i beton dzi w na-
tarciu (Under Concrete and Glass), ale i Na zawsze solidar-
ni!, hymn IWW [Industrial Workers of the World (Ro-
botnicy Przemysowi wiata), radykalna midzynarodowa
organizacja zwizkowa, bliska ideologii anarchosyndykali-
stycznej przyp. red.], napisany podczas I wojny wiatowej.
111
Zapoznajcie si z fragmentem Szko i beton dzi w natar-
ciu, pieni znanej take pod tytuem Wrd Zachodnich
Przedmie (Across the Western Suburbs):
Tu gdzie stoisz, sta mj pikny may domek
w gruzy zmieni go chciwoci strasznej walec
dzi ekipa rozbirkowa wyburzya go bez sowa
wrd Zachodnich Przedmie ka si odnale.
:
Szko i beton dzi w natarciu, Stare Sydney na wymarciu
w gruzy zmienia je chciwoci strasznej walec
my nie chcemy si std rusza, lecz si nas do tego zmusza
wrd Zachodnich Przedmie ka si odnale.
Mj dom to dzi klitka ciasna, w bloku na obrzeach miasta
ech, chopaki, na sam widok chce si paka
a po dach, ktry przecieka, obciona hipoteka
jeszcze tylko przez p wieku mam go spaca.
Przysza ju najwysza pora skoczy rzdy inwestora
przecie wida, jaka straszna jest to plaga
mai dasz rozwin skrzyda zaraz zrobi ci bez myda
i obudzisz si gdzie a za Wagga Wagga!
Powyszy przykad udowadnia, e bojowym dzia-
aniom tu i teraz mog z powodzeniem towarzy-
szy bojowe pieni z dawnych czasw. Zawarty w nich
sposb postrzegania wiata nie przestaje bowiem ist-
nie: trwa w kulturze, ale i przekazywany jest w onie
organizacji.
Pie zwizkowa, tak jak i kady inny utwr, stanowi
element wsplnego piewnika caego spoeczestwa. Bywa,
e staje si popularna wiele lat od jej napisania czy pierwsze-
go wykonania. Wemy pie Woodyego Guthrie, Ten kraj
naley do ciebie (is Land is Your Land). Napisana zosta-
a w r., podczas II wojny wiatowej, Guthrie nagra j
w r., z kolei jej sowa opublikowano w r. Du po-
pularno zyskaa w USA (ale i w innych krajach) w latach
.; pierwszy raz usyszaem j na pocztku r. na obo-
zie w Springwood w Grach Bkitnych na zachd od Syd-
ney. Od tamtych czasw nagrano j i wydano wiele, wiele
razy. Jej sowa zmieniano i tumaczono, dopisywano nowe,
ale i cenzurowano dotychczasowe. W r. utwr znalaz
si wrd nagra, ktre Biblioteka Kongresu uznaa za
godne dopisania do Narodowego Rejestru Nagra.
Na pocztku ubiegego roku ogldaem, za pored-
nictwem Internetu, jak zbliajcy si do dziewidziesitki
Pete Seeger na koncercie z okazji objcia urzdu przez Ba-
racka Obam porwa za sob ogromn widowni. Wspl-
nie odpiewano pie Ten kraj naley do ciebie cznie
z trzema zwrotkami, ktre zwykle si omija, z racji ich jed-
noznacznie politycznego przesania:
b n JOY GARNETT, HTTP://WWW.FLICKR.COM/PEOPLE/NEWSGRIST/
112
Na ulicach tego miasta,
w cieniu wielkich chmur drapaczy
i w kolejce po zasiek
dzi widziaem moich braci.
Kiedy stali, wygodniali,
takie sowa wyszeptaem:
ten kraj stworzono dla ciebie i dla mnie.
Mur wysoki a do nieba
kaza mi zakoczy drog,
a litery na tablicy
mwi: dalej i nie mog.
I zostaem po tej stronie,
o ktrej tablica milczy
t stron stworzono dla ciebie i dla mnie.
Nikt na ziemi
mi nie zabroni
kroczy przed siebie
autostrad wolnoci;
nikt na ziemi
nie jest w stanie mnie zawrci,
bo ten kraj stworzono dla ciebie i dla mnie.
Jak wiele innych pieni zwizkowych, pie ta nie-
sie w sobie zarwno adunek historii, jak i potencjalny
adunek wybuchowy na dzisiejsze czasy. Napisana pod
koniec poprzedniego wielkiego kryzysu, przywitano
ni prezydenta, po ktrym oczekuje si powstrzymania
pierwszego kryzysu XXI w.
***
Bez wtpienia Woodyego Guthrie mona uzna za
wanego autora pieni zwizkowych. Jednak wielu twrcw
tego rodzaju utworw nie jest szerzej znanych, o ile w ogle
nie pozostaj anonimowi. Co wicej, wiele utworw pie-
wanych przez zwizkowcw stanowi parodi powszech-
nie rozpoznawanych piosenek. Joe Hill, bard i mczennik
IWW dziaajcy w Stanach Zjednoczonych (cho urodzo-
ny w Szwecji), napisa cay szereg pieni opartych na hym-
nach lub je parodiujcych. Zwizek wsawi si pieniami,
wydanymi w postaci niewielkiego czerwonego piewnika,
zatytuowanego Rozniecajc pomienie buntu (To Fan
the Flames of Discontent).
Oddziay IWW, utworzonego w r. w Chicago,
zaczy szybko powstawa w innych krajach, jak Kanada,
Australia czy Chile, a wpyw dziaalnoci zwizku mona
byo odczu w Irlandii, Afryce Poudniowej, Skandynawii,
Chinach Jedn z jego naczelnych zasad, z ktrej za-
syn, bya walka z uprzedzeniami rasowymi, ktre
postrzega jako narzdzie rozbijania solidarnoci wia-
ta pracy; by te zawzitym przeciwnikiem wojen, w ra-
mach ktrych robotnicy z poszczeglnych krajw mieli
zabija swoich towarzyszy z innych. W r. w Sydney
siedmiu czonkw IWW zostao skazanych na kar pit-
nastu lat wizienia za dziaalno antywojenn, inni do-
stali wyroki picio- i dziesicioletnie. Bill Casey, czonek
IWW, ktry pniej zosta sekretarzem Seamens Union of
Australia [australijskiego zwizku zawodowego marynarzy
oty handlowej przyp. red.], napisa Do sejmu niczym
z procy (Bump me into Parliament), powicon politykom
tamtego okresu. Oto kilka zwrotek:
Nadstawcie uszu, dobrzy ludzie!
Formalny wniosek tutaj zgaszam:
ptasiego mleczka dla kadego!
Mam na to patent pierwsza klasa:
:
Elektoracie, wystrzel mnie
do sejmu, niczym z procy!
Niewane, jak to zrobi chcesz
zrb wszystko, co w Twej mocy!
Kolegw mam, z nadzorczych rad
co mwi, e si nadam,
bo senatorski rozum mam
i wzruszajco gadam.
Ja z tob, ludu pracujcy!
Wraz z wykltymi chc powstawa!
Mam na to sposb niezawodny,
to podkomisja i ustawa.
Pracownik z szefem si dogada
nam niepotrzebne spory nowe;
ju ja ustaw poustawiam
te cae zwizki zawodowe!
Duch pieni i lozoi IWW unosi si nad wszystki-
mi hymnami zwizkowymi, powstaymi w pniejszych
okresach. Zwizki zawodowe na caym wiecie sprzeciwiay
si inwazji na Irak, podobnie zreszt jak przywdcy religij-
ni. wiadectwa oporu przeciwko wojnie odnale mona
w australijskich pieniach zwizkowych; gdy mowa o woj-
nie w Wietnamie, na myl przychodz Pokj jest spraw
zwizkowcw (Peace is Union Business) oraz Boonaroo
w r. czonkowie Seamens Union of Australia odm-
wili suby na statku handlowym o tej nazwie, ktry peen
adunku dla wojska szykowa si do rejsu do Wietnamu.
W latach . australijskie zwizki zawodowe pracownikw
brany morskiej uniemoli wiy holenderskiej marynarce
wojennej prby utrzymania kolonialnego statusu Indone-
zji. W r. nalecy do zwizkw robotnicy udaremnili
eksport eliwa do Japonii, w sprzeciwie wobec jej napaci
na Chiny. W r. Clem Parkinson powici tamtej akcji
eliwn piosenk (e Pig-iron Song):
113
Czy nie bye nigdy ciekaw, czemu pracownicza bra
Czowiekiem z eliwa zwyka Roberta Menziesa zwa?
Fascynuje ta opowie, chocia ma ju tyle lat
obowizek ma j pozna cay robotniczy wiat!
:
Nie dosta od nas eliwa zrodzony w Japonii faszyzm
nici ze statku zaadunku, nie dalimy si zastraszy!
Kiedy stawk demokracja, zawsze walczy si do koca
tak jak z krajem Wschodzcego, mocno Brunatnego Soca.
By to rok trzydziesty sidmy, gdy japoski imperializm
postanowi na kolana dumny chiski lud powali.
Chopski nard walczy dzielnie, cho mia karabinw mao
za to w australijskich dokach mia przyjaci armi ca.
Prokurator Menzies orzek: Wypynicie kto blokuje,
ten do ycia w ciasnej celi niech od jutra si szykuje!.
Ale nikt si nie wyama, rwno twardzi chopcy nasi
nie dosta od nas eliwa zrodzony w Japonii faszyzm!
Polityku-sprzedawczyku, kto twe winy zmaza musi
krzy ten nios robotnicy gdzie w Gwinei Nowej guszy.
Dla pokole przyszych tej historii jest przesanie:
aby pokj mg si zici sta musimy rami w rami!
***
Patrzc z perspektywy globalnej, postawa ruchu pra-
cowniczego odegraa wan rol w walce z dyskrymina-
cj, kolonializmem, apartheidem, niewolnictwem, wojn
i grabie ekonomiczn. Fundamentem zwizkowego
wiatopogldu jest przekonanie o koniecznoci tworze-
nia w skali lokalnej, krajowej i midzynarodowej od-
dolnych, niezalenych organizacji, opartych o ideay po-
wszechnej rwnoci i sprawiedliwoci. Zwizki zawodo-
we uwaaj bezpieczestwo w miejscu pracy, bezpatn
opiek zdrowotn i edukacj za podstawy cywilizowa-
nego spoeczestwa. Stojce przed nimi wyzwania,
w dobie korporacyjnej globalizacji i nadcigajcego
kryzysu ekologicznego, spowodowanego brakiem
jakiejkolwiek kontroli nad dziaaniem si rynko-
wych, s coraz wiksze, a potrzeba stawienia im czo-
a naglca. Mnstwo naszych wspczesnych zmar-
twie stanowi zatem kwestie, ktrym autorzy pieni
zdyli ju powici naprawd duo uwagi.
Na mojej stronie internetowej, www.unionsong.com,
zgromadziem wiele takich utworw, w przekonaniu, e
s one czym niezmiernie wanym. Pieni zwizkowe po-
wstaj wszdzie, gdzie tylko istniej zwizki zawodowe.
Niedawno, na japoskim festiwalu lmowym miaem
okazj obejrze koreaski lm dokumentalny Nie wr-
c na noc (Weabak: Stayed Out All Night), wyreysero-
wany przez Kim Mi-re. Pracownice supermarketu, ktre
przeprowadziy -miesiczny strajk okupacyjny, nie-
ustannie pisay i pieway pieni na temat swojej walki.
Gdyby nie lm, nigdy nie usyszabym o tych utworach,
ani o samym strajku. yjemy w wiecie, w ktrym tego
typu rzeczy nie zwracaj na siebie uwagi tzw. mass me-
diw. Tak zreszt byo zawsze, dlaczego wic jestemy
zaskoczeni, przyapujc samych siebie na totalnej nie-
wiedzy na temat historii, kultury i pieni zwizkw za-
wodowych? To ulotne dziedzictwo, dlatego powinnimy
wspomc jego zachowanie dla przyszych pokole.
Wymaga to bdzie skoordynowanych dziaa w kie-
runku gromadzenia i udostpniania tych relacji z prze-
mian spoecznych. Internet stanowi bardzo dobre narz-
dzie zbierania takich pieni i ich ochrony przed zapomnie-
niem, ale take zachty do tworzenia nowych. Rzadko
ktra osignie popularno Na zawsze solidarni! czy
Ten kraj naley do ciebie, jednak kada z nich oferuje
sposb patrzenia na wiat niemal nie zauwaany przez
wielkie koncerny.
Mark Gregory
Tum. Wodzimierz Kaniec
Teksty piosenek przeoy Micha Sobczyk
Powyszy tekst zosta napisany specjalnie dla Obywatela.
Tak dla wsplnej korzyci
I dla dobra wsplnego
Wszyscy musz pracowa
Mj maleki kolego
Julian Tuwim, Wszyscy dla wszystkich
114
Podczas mojego pobytu w Polsce w r. zostaem popro-
szony o wystp dla grupy grnikw. Byem gociem Fran-
ka, mojego przyjaciela, inspektora ds. BHP w kopalniach.
Umoliwi mi spdzenie dnia w jednej z nich i zorganizo-
wa wystp na witecznej imprezie, podczas ktrej zwycza-
jowo organizuje si zbirk pienidzy na boonarodzeniowy
fundusz dla sierot. To by dla mnie wielki zaszczyt, mc
zapiewa dla grnikw, a take powrt do korzeni, gdy
mj pradziadek pracowa jako grnik w kopalniach w Pol-
sce, a pniej w zachodniej Pensylwanii.
Gdy przybylimy, gospodarze zaprowadzili nas do
szatni, gdzie zaoylimy cikie biae grnicze kombine-
zony, koszule anelowe, gumowe buty i kaski wyposao-
ne w latarki. Nastpnie szybka winda zwioza nas na sam
d. Polskie kopalnie wgla s znacznie gbsze ni amery-
kaskie; cz szybw siga poniej metrw. Na l-
sku w grniczym regionie Polski, w ktrym si znajdo-
walimy kopalnie tworz labirynt tuneli wikszych ni
niejedno miasto.
Na dole w szybach wia chodny i wilgotny wiatr. Pa-
nowaa spokojna atmosfera. Trudno byo sobie wyobra-
zi, jak bardzo praca w tych kopalniach jest niebezpieczna.
Spdzilimy tam kilka godzin, obserwujc grnikw od-
kuwajcych wgiel kamienny od cian. Nastpnie wrci-
limy do windy, a potem na powierzchni, aby spotka si
z dyrektorem kopalni. Po kilku symbolicznych kieliszkach
mocnej polskiej wdki usyszaem, co jest w planach wie-
czornej uroczystoci.
Raz w roku grnicy wsplnie organizuj imprez, aby
zbiera pienidze na sieroty i wdowy. To wicej ni biesiada.
Odbywa si wwczas take co w rodzaju sdu nad cza-
rownicami, w trakcie ktrego nakadane s grzywny i wy-
mierzane specjalne kary za nieuniknione naruszenie zasad.
Dostaem marynark i krawat oraz polecenie, aby zjawi si
w sali obrad zwizku zawodowego o : .
Wieczorem przyszedem wic do duej sali z wielkim
podwyszeniem, penej stow i krzese. Na wspomnianej
scenie znajdoway si dziwaczne przedmioty: wychodek,
klatka, hutawka, st z motkiem i torba pogitych gwo-
dzi, drewniane dyby, jakich uywano w dawnych czasach
do zakuwania winiw, spory pniak z dwuosobow pi,
a take wielka ikona przedstawiajca Polk, z dwoma ol-
brzymimi plastikowymi piersiami penymi piwa, wraz ze
somkami do picia!
W gbi sali siedzieli sdziowie. Byli ubrani w trady-
cyjne czarne mundury galowe i czapki ozdobione piro-
puszami. Gdy mczyni wchodzili do sali, z potnego
dzbana napeniano piwem kady kufel. Gdy gocie usiedli,
jeden z ocjeli zwizku odczyta zasady: Witamy na naszej
dorocznej zbirce pienidzy dla sierot. Jeli jestecie tu po raz
pierwszy, prosz mie wiadomo, e moecie zosta ukarani
nansowo przez nasz komitet za najmniejsze naruszenie za-
sad. Przykadowo wszyscy, ktrzy przybyli bez marynarki
i krawata, prosz wsta!
Okoo dwudziestu piciu mczyzn poderwao si
i zostali natychmiast ukarani grzywn. Nastpnie prowa-
dzcy kontynuowa: Bdziemy obserwowa was cay wieczr;
jeli ominiecie kolejk, zostaniecie ukarani. Jeli nie bdziecie
piewa lub zapiewacie zbyt gono, zostaniecie ukarani. Je-
li bdziecie jedli zbyt szybko, zostaniecie ukarani. Za ka-
dym razem, gdy opucicie sal, by skorzysta z toalety, zosta-
niecie ukarani i im czciej bdziecie wychodzi, tym wicej
zapacicie!
Gdy zebrani usiedli, jeden z sdziw zaproponowa
toast. Momentalnie wszyscy wstali i odpiewali star pol-
sk grnicz pie, nastpnie unieli pene kue i wypili
do dna.
Z upywem czasu sd nakada coraz wicej grzywien.
Scena szybko si oywia, poniewa za przewinienia nie
tylko pacono pienidzmi, lecz otrzymywano take inne
kary.
Mj znajomy Franek, zosta przyapany, gdy postawi
kufel na stole bez ocjalnego pozwolenia. Doprowadzo-
no go przed oblicze sdziw. Ukarali go grzywn o rw-
nowartoci kilku dolarw i uwizili w drewnianych dy-
bach. Niedugo potem ukarano innych i wykonano na nich
wyroki. W cigu godziny na scenie dwaj skazani piowali
drewno, inny wyklepywa gwodzie, kolejnych zamknito
w wychodku i klatce, dwaj nastpni wayli swoje ubrania
na hutawce i, co byo najmieszniejsze, dwch mczyzn
o skrajnie odmiennych gabarytach musiao wymieni si
ubraniami.
Cos z dou
kk PtLrn
115
Gdy zobaczyem tego wielkiego i tgiego czowie-
ka podskakujcego w bielinie oraz prbujcego wbi si
w spodnie i buty innego, o ponad poow mniejszego, pod-
czas gdy jego kompan pywa w zbyt duych butach
i w spodniach sigajcych mu niemal do brody, straciem
panowanie nad sob i wybuchnem miechem!
Nagle sala ucicha, gdy sdziowie zwrcili si w moim
kierunku: A wic, Panie Biesiadny artownisiu, mylisz, e
to jest zabawne. Zobaczymy, jak dobry naprawd jeste, a jeli
nie bdziemy zadowoleni, ukarzemy ci, wic dalej, zapiewaj
nam piosenk!
Stanem przed sdziami i zapiewaem jedn z gral-
skich ballad, nauczon od Jzefa Brody, charakterystycz-
nym wysokim tonem grali, zwanym biaym gosem [ina-
czej piewokrzykiem przyp. red. Obywatela].
Gdy skoczyem, nastpi wielki aplauz. Umiechnici
sdziowie wrczyli mi kupon na nielimitowane darmowe
korzystanie z toalety. Impreza trwaa dalej, z niekoczcy-
mi si kolejkami mocnego polskiego piwa i jedzenia. Zbie-
rano pienidze i dzikowano robotnikom. Zostaem popro-
szony o wyjcie na scen.
Zaprezentowaem krtki program zoony z ame-
rykaskich pieni zwizkowych, wyjaniajc z pomoc
Franka znaczenie ich sw. Wkrtce ca sal przepenio
brzmienie Union Maid (Panny ze zwizkw) Woodyego
Guthrie, gdy setki polskich grnikw piewao refren: Oh
you cant scare me, Im sticking to the union (Nie wystraszysz
mnie, bo trzymamy si razem); nastpnie przysza kolej
na Which Side Are You On? (Po czyjej jeste stronie?),
We Shall Not Be Moved (Nie ustpimy ni kroku) i kla-
syczny Dark As A Dungeon (Ciemno niczym w lochu)
Merlego Travisa [w swoich tekstach czsto opisywa wyzysk
grnikw przyp. red. Obywatela].
Po piosenkach typowo zwizkowych zagraem kilka
utworw country. Wielu mczyzn wtrowao mi i taczy-
o w zapamitaniu, gdy przysza kolej na utwr Jambalaya
Hanka Williamsa. Zakoczylimy wieczr piosenkami pol-
skich grnikw. Nigdy w yciu nie syszaem tak mocnego
i piknego piewu, po ktrym mczyni zakrzyknli Pi-
wo! i wypili nastpn kolejk.
By wczesny ranek i impreza miaa si ku kocowi. Dy-
rektor kopalni podszed do mnie oraz Franka i powiedzia,
e to by bardzo wesoy wieczr. Moje piosenki zostay
wietnie przyjte, gociom bardzo podobao si take moje
banjo. Poniewa macie kawa drogi, nie daj si prosi: mj
kierowca odwiezie was do domu. Ja si przejd! powiedzia
do mnie.
mialimy si podczas pakowania instrumentw do
lnicego czarnego samochodu, machajc dyrektorowi ko-
palni, gdy wyrusza na spacer do domu.
Rik Palieri
tum. Wojciech Wilk
Opowie przedrukowujemy za www.unionsong.com. Strona
domowa Rika: www.banjo.net.
b
n
a

A
D
A
M

S
H
A
I
L
E
R
,

H
T
T
P
:
/
/
W
W
W
.
F
L
I
C
K
R
.
C
O
M
/
P
E
O
P
L
E
/
A
D
A
S
H
A
/
116
W jego skadzie dominowali czonkowie Warszawskiego
Robotniczego Klubu Literackiego, ktry prowadzi dziaal-
no od 1,; r. Podobne kluby w latach ;o. istniay w in-
nych miastach, patronowao im Towarzystwo Przyjaci
Pamitnikarstwa, a ich dziaalno wspieray Wojewdzkie
Rady Zwizkw Zawodowych. W gronie zaoycieli zna-
laza si rwnie grupa czonkw Studenckiego Centrum
Literackiego Gremium, ktre w drugiej poowie lat ;o.
cile wsppracowao z WRKL. listopada 1,8o r. Robot-
nicze Stowarzyszenie Twrcw Kultury w Warszawie zosta-
o zarejestrowane i uzyskao osobowo prawn. Pierwszym
prezesem Warszawskiego RSTK wybrany zosta nieyjcy
ju Micha Krajewski, literat murarz, inicjator synnych
trjek murarskich w okresie odbudowy Warszawy, na kt-
rego yciorysie czciowo oparty by scenariusz lmu An-
drzeja Wajdy Czowiek z marmuru.
Formua i statut Warszawskiego RSTK stay si wzo-
rem dla podobnych inicjatyw w innych regionach Polski.
Do czasu ogoszenia stanu wojennego powstao i uzyskao
osobowo prawn jeszcze pi Robotniczych Stowarzysze
Twrcw Kultury, m.in. w Gorzowie Wlkp., Bydgoszczy,
Rzeszowie i Wodzisawiu lskim. Powstanie spoeczno-
kulturalnego ruchu RSTK byo przejawem podmiotowoci
i emancypacji rodowisk robotniczych w dziedzinie kultury
i wyrazem ich samowiadomoci. Nie przypadkiem stao
si to po wydarzeniach Sierpnia 8o r., kiedy to klasa robot-
nicza staa si wiodc si spoeczn w Polsce.
Rozwj ruchu przypieszony zosta powoaniem
w sierpniu 1,81 r. redakcji dwutygodnika RSTK Twr-
czo Robotnikw, ktrego pierwszy numer ukaza si :
czerwca 1,8: r. Wielu jego wsppracownikw z terenu,
przy wsparciu redakcji, stao si inicjatorami i zaoyciela-
mi nowych ogniw terenowych RSTK, ktre w wikszoci
uzyskay osobowo prawn pod koniec lat 8o. dziaao
ocjalnie o samodzielnych RSTK.
W dniu 8 kwietnia 1,8 r. w Warszawie zebra si Ko-
mitet Zaoycielski Federacji RSTK. wczesne wadze
pod wpywem naciskw Suby Bezpieczestwa odmwi-
y jednak zarejestrowania Federacji. W tej sytuacji Komitet
przyj propozycj prof. Bogdana Suchodolskiego, dotycz-
c udzielenia patronatu Narodowej Rady Kultury dla ogl-
nopolskiej dziaalnoci RSTK. : marca 1,8 r. powsta
Zesp Robotniczych Stowarzysze Twrcw Kultury przy
Narodowej Radzie, ktry istnia do : lutego 1,8, r., spe-
niajc funkcj oglnopolskiej reprezentacji ruchu.
W momencie liberalizowania systemu realnego socja-
lizmu, gdy weszo w ycie nowe prawo o stowarzyszeniach,
na podstawie ktrego zaczy by one rejestrowane przez
sdy, 1 listopada 1,88 r. zarejestrowana zostaa Rada Kra-
jowa Robotniczych Stowarzysze Twrcw Kultury jako
oglnopolska reprezentacja ruchu RSTK o charakterze
kobotnlcy tworz
bn uts. Ptwrt Sonokt
Pocztki ruchu Robotniczych Stowarzysze Twrcw Kultury sigaj wrzenia r., kiedy
to wkrtce po podpisaniu w Stoczni Gdaskiej porozumie koczcych synny strajk
w Warszawie zebra si Komitet Zaoycielski Robotniczego Stowarzyszenia Twrcw Kultury.
117
federacyjnym. W dniach - kwietnia r. w Tychach
odby si I Krajowy Zjazd RSTK. Przyjto program dzia-
alnoci dla caego ruchu i wybrano wadze Rady Krajowej
(jej przewodniczcym zosta autor niniejszego tekstu i peni
t funkcj do dzi).
Od pocztku istnienia, RSTK byo ruchem spoeczno-
-kulturalnym, skupiajcym twrcw nieprofesjonalnych,
gwnie ze rodowisk pracowniczych. W poszczeglnych
Robotniczych Stowarzyszeniach Twrcw Kultury istnia-
y najczciej sekcje literackie i plastyczne. W niektrych
RSTK prowadzona jest take dziaalno grup fotogra-
kw i zespoy sceniczne. W ruchu RSTK realizowana jest
idea twrcy-animatora, nic wic dziwnego, e dziaacze
RSTK w okresie lat istnienia ruchu zorganizowali setki
imprez o zasigu oglnopolskim i lokalnym, w trakcie kt-
rych ze swoj twrczoci docierali do rnych rodowisk.
Do najwaniejszych imprez oglnopolskich, ktre
organizowane s od wielu lat, naley zaliczy Interdyscy-
plinarne Warsztaty Artystyczne w Lubniewicach (orga-
nizatorem jest gorzowskie RSTK, ostatnio odbywaj si
w Garbiczu k. Rzepina), Oglnopolskie Literackie Spo-
tkania Pokole w Kobylnikach k. Kruszwicy (organizator
RSTK w Bydgoszczy), Warsztaty Fotograczne Diastar
(organizator RSTK w Starachowicach), Prezentacje w wid-
niku (organizator RSTK woj. lubelskiego), a od kilku lat
Interdyscyplinarny Plener w Jaszowcu (organizator Wielko-
polskie RSTK w Poznaniu). Plenery plastyczne organizuj
take RSTK we Wrocawiu, Chemku, Jastrzbiu-Zdroju,
Starachowicach, Szczecinie i Warszawie.
Du popularnoci ciesz si konkursy literackie, pla-
styczne i fotograczne, ktre towarzysz duym imprezom
organizowanym w ramach naszego ruchu. Do najbardziej
znanych i dobrze rozpropagowanych naley zaliczy ogl-
nopolski konkurs literacki im. Edwarda Szymaskiego,
ktry towarzyszy Prezentacjom Artystycznym Robotni-
kw w Szczecinie, oraz oglnopolski konkurs fotograczny,
organizowany z okazji Warsztatw Fotogracznych Dia-
star. Kilka edycji konkursu o tematyce ekologicznej Eko-
art zorganizowao wrocawskie RSTK. Z kolei Pockie
RSTK ma w dorobku kilka edycji konkursu recytatorskiego
im. Wadysawa Broniewskiego.
Wan sfer aktywnoci Robotniczych Stowarzysze
Twrcw Kultury w okresie ju prawie trzech dekad istnie-
nia ruchu, bya dziaalno wydawnicza. W tym okresie
pod szyldem RSTK ukazay si setki almanachw, tomi-
kw poezji, prozy i satyry oraz setki katalogw plastycz-
nych. W drugiej poowie lat . w ramach ruchu RSTK
ukazywao si kilka tytuw jednodniwek, a poznaskie
RSTK wydawao interesujco redagowany miesicznik
Bez Przysony odwanie wyraajcy interesy pracowni-
cze. Do dzi ukazuje si pismo Bez Kurtyny we Wroca-
wiu. Szczeglnie duym dorobkiem wydawniczym mog si
poszczyci RSTK we Wrocawiu, Warszawie, Bydgoszczy,
Poznaniu, Pocku, Szczecinie i Gorzowie Wlkp. Obecnie
na rzecz caego ruchu RSTK dziaaj dwie ocyny pro-
wadzona przez Mariana Adama Kasprzyka Ocyna MAK
w Szczecinie oraz Ocyna TAD-AD w Jastrzbiu Zdro-
ju, prowadzona przez Andrzeja Duboniewicza. Wikszo
tych wydawnictw zostaa zoona w Krajowym Centrum
Dorobku Twrczego RSTK, istniejcym przy Miejsko-
- Gminnej Bibliotece Publicznej w Kruszwicy.
W r. bydgoskie RSTK ustanowio Honorowy
Medal Za zasugi dla kultury robotniczej im. Jakuba Woj-
ciechowskiego robotnika z Barcina, nazywanego klasy-
kiem w robotniczej bluzie, ktry w okresie midzywojen-
nym za swj Pamitnik wasny robotnika otrzyma Zoty
Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury. Spoeczna Kapitu-
a Medalu przyznaje go osobom szczeglnie zasuonym
w dziedzinie edukacji kulturalnej i upowszechniania kul-
tury, zwaszcza w rodowiskach pracowniczych.
Warto wspomnie, e w drugiej poowie lat . nie-
ktre RSTK zajmoway si problematyk kultury pracy.
Artykuy powicone tej tematyce czsto ukazyway si na
amach istniejcego do marca r. dwutygodnika Twr-
czo Robotnikw. Czasopismo to stworzyo nawet spo-
eczny ruch grup partnerskich samorzdnych brygad, wy-
zwalajcych podmiotowo pracownikw i sprzyjajcych
lepszej kulturze pracy. Przez pewien czas problematyk
118
t kontynuowao obecnie wydawane pismo spoeczno-
-kulturalne Robotniczych Stowarzysze Twrcw Kultury,
Wasnym Gosem.
Istniejcy od r. ruch RSTK przetrwa okres g-
bokich zmian ustrojowych w Polsce. Nie wszystkim stowa-
rzyszeniom kulturalnym udao si to. Na przykad zasuo-
ny dla polskiej kultury Korespondencyjny Klub Modych
Pisarzy, z ktrego wyszo wielu znanych polskich literatw,
na pocztku lat . zaprzesta dziaalnoci. Dokonujca si
w Polsce transformacja nie jest przyjazna rodowiskom ro-
botniczym. W istocie dokonuje si ich kosztem. To, e w ta-
kich warunkach ruch RSTK przetrwa i ochroni znacznie
swj potencja, jest zasug jego twrcw i dziaaczy, pasjo-
natw, dla ktrych aktywno w kulturze jest wewntrzn
potrzeb i misj spoeczn. wiadczy to rwnie o tym, e
RSTK okazay si ruchem autentycznym, o gbokich ko-
rzeniach. Co prawda niektre Robotnicze Stowarzyszenia
Twrcw Kultury zmieniy nazw, pozbywajc si przy-
miotnika robotnicze i nabierajc charakteru regionalne-
go, ale nadal identykuj si z caym ruchem i przynale
do federacji Rady Krajowej Robotniczych Stowarzysze
Twrcw Kultury.
Rada Krajowa RSTK od czerwca r. wydaje ogl-
nopolskie pismo spoeczno-kulturalne Wasnym gosem
(dotd ukazay si numery), bdce organem RSTK,
integrujcym cay ruch. Jego amy wypenia publicysty-
ka spoeczno-kulturalna, zamieszczane s eseje krytyczno-
-literackie i recenzje, wiersze, opowiadania i reportae czon-
kw ruchu, prezentowane s prace plastyczne i fotograa
artystyczna oraz omawiane najwaniejsze imprezy i wyda-
rzenia artystyczne.
W cigu niemal lat istnienia, w ruchu RSTK wy-
onia si czowka twrcw, ktrych dokonania stay si
czstk polskiej kultury. Wystarczy powiedzie, e ponad
czonkw RSTK zostao przyjtych w poczet Zwizku
Literatw Polskich. Wielu zostao czonkami profesjonal-
nych plastycznych zwizkw twrczych. Dorobek RSTK
w zakresie upowszechniania kultury trudno przeceni.
dr hab. Pawe Soroka
Kontakt: Pada Kra[owa Pobotnlczych Stowarzysze Tworcow
Kultury, ul. Nowogrodzka (6 m. , oo-6p warszawa, tel. do
przewodnlczcego: 6o (z 68.
Po raz plerwszy w hlstorll w osobnym tomle (z8o stron) zebrane wszyst-
kle artykuy Abramowsklego powlcone kooperatyzmowl, wspopra-
cy, stowarzyszenlom, oddolnym lnlc[atywom spoecznym, w tym kllka
nlepubllkowanych od roku +p8! 1ako bonus, unlkatowy artyku 1ana
wolsklego Z przemowle Ldwarda Abramowsklego oraz obszerne
posowle Pemlglusza Okraskl.
To kslka o szlachetne[ l wlz[onerskle[ ldel Abramowsklego, ktory ak-
centowa znaczenle prawdzlwe[ demokrac[l, oddolne[ wspopracy, bra-
terstwa l przy[anl, [ako drog ku lepszemu wlatu, pozbawlonemu wad
kapltallzmu l marksowsklego soc[allzmu. 1eden z na[wybltnle[szych
polsklch myllclell, tworca oryglnalnego systemu etycznego, wykada
swo[e koncepc[e nle za pomoc naukowego argonu l wlz[l oderwa-
nych od ycla, lecz malownlczym l przystpnym [zyklem, odwou[c
sl do codzlennych ludzklch postaw, problemow spoecznych l ekono-
mlcznych oraz sposobow lch rozwlzywanla.
Edward Abramowski
Braterstwo, solidarno,
wspdziaanie
Pisma spdzielcze i stowarzyszeniowe
Wybr i opracowanie Remigiusz Okraska
Wsplna edycja Obywatela, Krajowej Rady
Spdzielczej i Instytutu Stefczyka
Cena w kslgarnlach zp z
u nas kuplsz za z( z
(koszt przesykl wllczony)!
Proslmy o wpat takle[ kwoty na konto:
Stowarzyszenle Obywatele Obywatelom
ul. wlckowsklego /+z6, po-;( od
8ank Spodzlelczy Pzemlosa,
ul. Monluszkl 6, po-+++ od
Numer konta:
;8 8;8( ooo zoo+ oooo +(( ooo+

w oplsle proslmy wplsa Abramowskl
(brak te[ lnformac[l spowodu[e
odoenle wysykl w czasle).
stron
119
Gdzie si podziaa nasza odwieczna trady-
cja buntu i sprzeciwu? Dzisiaj potrzebujemy
jej bardziej ni kiedykolwiek.
Wszyscy znamy histori inwazji Normanw na Angli,
a z pewnoci pamitamy przynajmniej, e najwaniejsz
w tej kampanii bya bitwa pod Hastings, w r. Uczy
si o tym na lekcjach historii w kadej brytyjskiej szkole,
a wyglda to mniej wicej tak:
W roku ksi normandzki Wilhelm Zdobywca
dokona najazdu na Angli, chcc podway przejcie wa-
dzy przez niedawno koronowanego na krla Harolda II Go-
dwina. Wilhelm by przekonany, niekoniecznie w zgodzie
ze stanem faktycznym, e tron naley si jemu. Jego armia
wyldowaa w Pevensey, a w odpowiedzi na to wojska Ha-
rolda rozpoczy marsz na poudnie, by stawi jej czoa. Do
starcia obu armii doszo na zboczach Senlac Hill, na zachd
od Hastings. Harold skoczy ze strza w oku, Wilhelm
na tronie Anglii. Jego koronacja odbya si w wito Boe-
go Narodzenia r. w Katedrze Westminsterskiej i na
tym historia si koczy. Nastpnym wanym wydarzeniem,
o ktrym ucz w szkoach, jest wojna domowa za czasu rz-
dw Plantagenetw.
Tymczasem w rzeczywistoci historia tego podboju wy-
gldaa nieco inaczej. Szkolne podrczniki nie mwi ani
sowa o tym, e bitwa pod Hastings bya zaledwie poczt-
kiem, a nie kocem normaskiej kampanii, majcej na celu
podbj Anglii. Przez nastpne pi lat na obszarze niemal
caego kraju prowadzona bya zacita i bezwzgldna woj-
na partyzancka, ktrej celem byo wypdzenie Normanw.
Bardziej wspczesnymi odpowiednikami tej walki, odda-
jcymi jej determinacj, mog by francuski ruch oporu,
dziaalno Wietkongu czy wojna partyzancka w okupowa-
nym Iraku. Czasami mona byo nawet odnie wraenie,
e wadanie Wilhelma I Zdobywcy bdzie rwnie krtkie
i niepewne, jak jego poprzednika. To wanie wtedy na-
rodzi si angielski ruch oporu.
Po zwycistwie pod Hastings, Wilhelm oczekiwa, e
caa Anglia padnie pokornie do jego stp. Rozwj wydarze
potoczy si jednak w zupenie przeciwnym kierunku. Roz-
proszone grupy szlachty i monowadztwa zjednoczyy si
i wsplnie ogosiy, e nowym krlem Anglii jest nie Wil-
helm, lecz Edgar II theling, -letni wnuk jednego z po-
przednich wadcw, Edmunda II elaznobokiego. Najpo-
waniejszym problemem Wilhelma byo bowiem to, e tron
angielski nie by dziedziczny, lecz krl by kadorazowo
wybierany. A Wilhelma nikt nie wybra i dlatego postano-
wi on rozwiza ten problem w sposb, w jaki rozwizywa
wikszo trudnych sytuacji w swoim yciu: uciekajc si
do wyjtkowej przemocy.
Na czele armii rozpocz marsz przez poudniow An-
gli, mordujc, niszczc i gwacc wszystko, co napotka na
swojej drodze. Najpierw spldrowa wybrzee, a nastpnie
wielkim ukiem obszed Londyn, by odci stolic od r-
de zaopatrzenia w ywno. Doszcztnie spali Southwark,
by potem wyruszy na zachd, wyrzynajc mieszkacw
Buckinghamshire, Bedfordshire, Middlesex i Hertfordshi-
re. W wyniku tych dziaa, zbuntowani przywdcy Anglii
wycofali si w mniej dostpne rejony kraju. Edgar, ktremu
nigdy nie byo dane obj angielskiego tronu, odda hod
najedcy, podporzdkowujc si jego wadzy. Ceremo-
nia koronacji zostaa zorganizowana naprdce w Katedrze
Westminsterskiej.
Niewykluczone, e zamiarem Wilhelma byo prze-
ksztacenie uroczystoci koronacji w wydarzenie o wymo-
wie pojednawczej, jednak nic z tego nie wyszo. Trady-
cyjnym zachowaniem koczcym kad koronacj byo
spontaniczne wychwalanie nowego krla i pozdrowienie go
okrzykiem radoci przez zgromadzon gawied. Wilhelm
rozkaza otoczy opactwo kordonem onierzy, na wypadek
gdyby sytuacja wymkna si spod kontroli. Gdy rycerze
usyszeli w trakcie koronacji, e niektrzy spord zgroma-
dzonych wznosz okrzyki w nieznanym im samym jzyku,
pomyleli, e to pocztek rebelii. W konsekwencji zaczli
podpala stojce nieopodal domy i zabija gapiw. Wybu-
cha panika i katedra niemal w mgnieniu oka opustoszaa,
a wieo namaszczony krl pozosta sam samiutki, dzier-
c w doniach bero i jabko, trzsc si z gniewu, strachu
i wciekoci na osamotnionym tronie.
Duch angle|skle[
rebe|ll
PtuL kncsnon1u
120
By moe to wanie katastrofa ceremonii i zamieszki,
do ktrych doszo w jej trakcie, wzmocniy opr Anglikw
wobec Wilhelma. A moe przyczyna buntu bya bardziej
prozaiczna: pierwsz decyzj nowego krla byo odebranie
wszystkim ziemi i danie haraczu za jej oddanie. Proce-
sowi pojednawczemu nie pomogo przejcie ogromnych
poaci kraju i rozparcelowanie gruntw pomidzy swoich
poplecznikw. Niezalenie od tego, jaka bya przyczyna
oporu, koronacja daa Wilhelmowi papierow wadz, An-
glia i Anglicy musieli jeszcze zosta przez niego podbici. Na
zachodzie kraju bardzo silny opr ofensywie Normanw
sta wili mieszkacy hrabstwa Exeter. Synowie zmarego kr-
la Harolda, ktrzy uciekli do Irlandii, zwarli szeregi i n-
kali wojska Wilhelma w hrabstwach Devon i Kornwalia.
Edgar uda si na wygnanie do Szkocji, gdzie udao mu si
uzyska poparcie krla Malcolma III. Na granicy z Wali,
buntownik znany jako Eadric Dziki prowadzi wojn par-
tyzanck i przy wsparciu ksit walijskich latami nka
armi Normanw.
Praktycznie bez przerwy, na obszarze caego kraju,
grupy buntownikw zbieray si w lasach, na bagnach
i mokradach, na terenach trudno dostpnych, by, ko-
rzystajc z cichego wsparcia okolicznej ludnoci, gnbi
i mordowa okupantw. Normanowie nazy wali tych
bojownikw silvatici ludmi z lasu. Anglicy okrelali
ich mianem dzikich lub zielonych. Tak jak wikszo
grup prowadzcych wojn partyzanck, tak i oni byli prak-
tycznie nie do pokonania.
Rok to czas potnego powstania na pnocy
kraju. Wadcy Mercji i Nortumbrii zwoali swoje armie
i wezwali na pomoc krla Szwecji. Doczy do nich mody
Edgar i razem wypowiedzieli wojn samozwaczemu krlo-
wi Anglii. Wilhelm wyruszy na pnoc, by si z nimi zmie-
rzy i ich sobie podporzdkowa, a na nowo zajtych tere-
nach stawia ogromne fortece. Po przemarszu jego armii nie
pozosta kamie na kamieniu midzy Jorkiem a Durham,
wszystko zrwnano z ziemi, by pozbawi nowe oddziay
rebeliantw miejsc schronienia. Kade zwierz, kady dom,
kade pole uprawne zostao zniszczone. Aby przey, oca-
leni mieszkacy musieli sprzedawa dzieci na niewolnikw,
a w skrajnych przypadkach wykopywa zwoki, by mie
si czym poywi.
Wci jednak jeden obszar Anglii pozostawa niezdo-
byty: bagna Fens, a zwaszcza wyspa Ely, ktr w XI w.
otaczay nieprzebyte mokrada, chaszcze i trzsawiska.
Ely staa si ostatnim bastionem ruchu oporu przeciw-
ko inwazji Wilhelma Zdobywcy, bastionem dowodzo-
nym przez czowieka w rwnym stopniu co Wilhelm bez-
wzgldnego, okrutnego i zdeterminowanego; czowieka,
ktry okaza si rwnorzdnym rywalem dla Normanw
i ktrego nie udao si Wilhelmowi pokona w otwartym
starciu. Nazywa si on Hereward i by ostatni nadzie-
j Anglii.
Hereward, syn wielkiego posiadacza ziemskiego, zosta
dekretem nowego krla pozbawiony majtku, dlatego paa
dz zemsty. Wasnymi siami przeksztaci wysp w for-
tec, obsadzajc j grup rebeliantw poczonych wit
przysig. Opat klasztoru na Ely, obawiajc si o losy opac-
twa w przypadku wygranej Wilhelma, popar Herewarda.
Dziaania lokalnych baronw normandzkich, zmierzajce
do oczyszczenia wyspy z rebeliantw, zakoczyy si a-
skiem. Dlatego w r. Wilhelm osobicie stan na czele
armii i wyruszy na podbj wyspy Ely.
Jednak Hereward okaza si by przeciwnikiem du-
o bardziej wymagajcym ni Harold. Pierwsze podej-
cie Wilhelma majce na celu zdobycie Ely opierao si na
zbudowaniu gigantycznej pywajcej konstrukcji, ktra
miaa umoliwi rycerzom przedostanie si przez bagno
otaczajce wysp. Hereward i jego ludzie obserwowali
z rozbawieniem ca operacj: gdy konstrukcja zostaa
ukoczona, rycerze Wilhelma, dni sawy i majtku, rzu-
cili si na ni. Wwczas, pod naporem zbyt duego obci-
enia, zaamaa si ona, a wielu spord wojw utono
w mokradach.
Wcieko Wilhelma nie miaa granic. Obmyli ko-
lejny fortel: za namow jednego z doradcw, sprowadzi lo-
kaln wiedm, by ta rzucia urok na Herewarda, co miao
zapewni zwycistwo. Nastpnie odci wysp od wiata
i wybudowa cztery wiee oblnicze, uzbrojone w kata-
pulty. Skonstruowa take kolejn olbrzymi tratw, tym
razem bardziej stabiln. Nakaza wiedmie stan na jednej
z wie i rozpocz bombardowanie wyspy zarwno kamie-
niami, jak i czarami. Hereward ze swoimi ludmi czekali
ukryci w grzzawisku. W odpowiedzi na atak Wilhelma,
oblali oliw rosnce wok wyspy trzcinowiska i je pod-
palili. Ogie rozprzestrzeni si byskawicznie, poykajc
olbrzymi tratw, cztery wiee oblnicze oraz wiedm,
ktra wrzeszczc wniebogosy spada z jednej z nich, skr-
cajc sobie kark.
Oblenie wyspy trwao okoo osiemnastu miesicy.
Wilhelm atakowa, Hereward umiejtnie te ataki odpie-
ra: wyspa pozostawaa niezdobyta. Koniec obrony, ktry
w kocu nadszed, by w pewnym sensie banalny. Wilhelm
wysa tajn wiadomo do opata klasztoru na Ely: jeeli si
nie poddasz, natychmiast zajm twoje posiadoci. A gdy
w kocu was pokonam, to odbior ci wszystko, wszelkie
bogactwo i ycie. To wystarczyo. Pod nieobecno Here-
warda, ktry wybra si na bagna w poszukiwaniu ywno-
ci, mnich wpuci na wysp wojska Wilhelma. Zdrada, nie
wygrana w bitwie, zdecydowaa o ostatecznym zwycistwie
najedcy.
Opowie o bohaterstwie Herewarda i o jego szale-
czym oporze przeciwko okupantom przetrwaa stulecia
i bya powodem do dumy wielu pokole Anglikw. Stao
si tak najprawdopodobniej dlatego, e Hereward i jego lu-
dzie byli jednymi z pierwszych angielskich buntownikw.
Ludzie ci stali si wzorem dla nastpnych pokole, ktre
przez kolejne tysic lat przeciwstawiay si prbom ograni-
czania wolnoci na rzecz zniewolenia, wci anektujcego
kolejne obszary ycia.
121
Historia Anglii jest bardzo czsto przedstawiana, na-
wet obecnie, jako dzieje wadzy i szlachty, jako sekwencja
kolejnych podbojw, wojen i bitew. Nie jest to oczywicie
nic nadzwyczajnego, historia wykadana w szkoach w ka-
dym niemal kraju wyglda bardzo podobnie, niezalenie
od tego, czy ma to miejsce w Stanach Zjednoczonych, czy
w Korei Pnocnej. Jest to historia establishmentu, opo-
wiadajca o dokonaniach grabiecw, zodziei, mordercw
i psychopatw, ktrzy na przestrzeni wiekw tworzyli to, co
dzisiaj nazywamy wspczesnoci. Historia ta jest splotem
dat wielkich bitew i traktatw pokojowych; sawi ona lu-
dzi uwielbiajcych wbija agi w ciaa pokonanych. W tak
opowiadanej historii Wilhelmowie Zdobywcy wyst-
puj jako wielcy bohaterowie, a Herewardowie w cha-
rakterze przypisw.
Ale jest te i inna historia, w Anglii jak i w kadym
innym kraju: historia opowiadajca o ludziach, ktrzy
decydowali si stawi opr wzbierajcym falom, zdajc
sobie zapewne spraw, e stoj na straconej pozycji. Jest
to historia buntownikw-stracecw, ktrzy rzucali
wyzwanie przyszoci i sprzeciwiali si marginalizowa-
niu ich przez wielkich tego wiata. Jest to historia, ktr
powinnimy dobrze sobie przyswoi, zwaszcza dzisiaj,
w sytuacji, gdy staczamy si coraz bardziej w odmty
bezmylnego, posusznego konsumeryzmu. Moe nam
to pomc ocali samych siebie.
Przykadem moe by bunt chopski z 181 r. Wy-
darzenie to byo czym wicej ni jednostkowym i mao
istotnym aktem obywatelskiego nieposuszestwa w wyko-
naniu przerzucajcych gnj ignorantw. By to nie majcy
precedensu w historii wybuch spoecznego gniewu, kt-
ry niewiele brakowao zakoczyby si rewolucj. Przez
dziesiciolecia angielska biedota bya trzymana pod butem
niezwykle surowego prawa, ktre ograniczao jej dochody
i swobod poruszania si, a z drugiej strony sankcjonowao
wysokie kary, niewspmierne do wykrocze (stryczek za
kradzie kurczaka kto reektuje?). Koci i pastwo
tuczyli si bez umiaru na pracy zwykych ludzi, a w ko-
cu miarka si przebraa. Kropl, ktra przepenia czar,
byo wprowadzenie przez parlament podatku pogwnego.
W efekcie, na terytorium poudniowej Anglii ludzie zaczli
protestowa. Pocztkowo napadali i zabijali urzdnikw,
ktrzy zajmowali si egzekucj podatkw, nastpnie zaczli
podpala domy szlachty i duchowiestwa. Wreszcie rozpo-
czli marsz na Londyn.
Zanim dotarli do stolicy, byo ich ju ponad 1oo ty-
sicy. Przywdca, Wat Tyler, zapowiada rewolucj, a jego
prawa rka, radykalny duchowny John Ball, wzywa do
zniesienia paszczyzny, rozdziau kocioa od pastwa, re-
dystrybucji majtkw nalecych do kleru i monowad-
cw. Rebelianci zwrcili si do krla z daniem audiencji.
Poniewa ten nie odpowiedzia, zaatakowali Londyn. cili
arcybiskupa Canterbury, napadali na kocioy, grabili po-
siadoci bogaczy. W obliczu tych wydarze, Ryszard II
Plantagenet, ktry mia wwczas zaledwie 1 lat, zbieg do
Tower of London w obawie, e zagroone jest dziedzictwo
i chwaa Anglii.
Koniec kocw nic takiego si nie stao. Mody krl
odway si jednak spotka z rebeliantami; na miejsce spo-
tkania wyznaczono Blackheath, lece poza stolic. W trak-
cie spotkania krl nakaza zgadzi Wata Tylera, pozbawia-
jc buntownikw przywdztwa, a nastpnie wspaniao-
mylnie zgodzi si na wszystkie ich postulaty. Gdy chopi
wrcili do domw, okazao si, e wszystko byo jedynie
zagrywk taktyczn. Krl nie dotrzyma adnej ze swoich
obietnic, a lokalnych przywdcw buntu rozkaza pojma
i zabi. Rewolucja zakoczya si klsk, ale bya take lek-
cj dla przyszych pokole: nie wolno wierzy obietnicom
skadanym przez wadz.
Przez kolejnych kilka stuleci do podobnych wydarze
dochodzio do czsto: Jack Cade by przywdc re belii
w hrabstwie Kent w 1o r. (uczestniczy w niej jeden z mo-
ich przodkw), grnicy kornwalijscy wystpili przeciwko
krlowi Henrykowi VII w roku 1,;, w 1o r. wybu-
chy powstania na pnocy kraju przeciwko rzdom Hen-
ryka VIII, a w 1, r. doszo do powstania chopskiego
w Norfolk, dowodzonego przez Roberta Ketta. Ale praw-
dziwy wybuch spoecznego niezadowolenia mia miejsce
w latach o. XVII w., gdy Anglia znalaza si w ogniu
wojny domowej. Wtedy to potne pokady frustracji i od
zawsze niszczonego spoecznego radykalizmu wypyny
z ca moc na powierzchni. Zrwnywacze (Levellers),
podobnie jak ludzie, ktrych oo lat wczeniej Wat Tyler
prowadzi na Londyn, domagali si zniesienia wadzy ary-
stokracji i instytucjonalnego Kocioa. Z kolei Kopacze
(Diggers), dowodzeni przez Gerarda Winstanleya, dali
tego samego, a ponadto wzywali do rozdysponowania zie-
mi pomidzy wszystkich mieszkacw kraju. Podobnie
Deklamatorzy (Ranters), Kwakrzy (Quakers), Muggleto-
nianie (Muggletonians) czy wiele innych ruchw oddol-
nych, ktrych celem byo wykorzystanie upadku monar-
chii dla stworzenia sprawiedliwszego, bardziej egalitarnego
porzdku spoecznego.
Niezwykle wymownym jest fakt, e wiele z tych grup
odwoywao si do pogldu o istnieniu normandzkiego
jarzma i z niego wywodzio swj bunt. Wedug nich, An-
glia bya kiedy krajem wolnych ludzi, do czasu inwazji
Wilhelma Zdobywcy i jego brutalnych baronw, ktrzy ze-
pchnli nard do rangi suby. Egzekucja Karola I, ktry by
potomkiem najedcy, ponownie uczynia Angli wolnym
krajem, po szeciu stuleciach. Teraz najwaniejszym zada-
niem byo utrwalenie odzyskanej wolnoci. Sze wiekw
pniej, uczestnicy wojny domowej zobaczyli w sobie kon-
tynuatorw idei i walki Herewarda. Oliver Cromwell, spad-
kobierca Wilhelma, gnbi ich, by chroni interesy swoje
i klasy posiadaczy, do ktrej nalea.
Ironi historii jest to, e triumf parlamentu, ktrym
zakoczya si wojna domowa, doprowadzi do przeprowa-
dzenia na ogromn skal procesu, ktry sta si zarzewiem
kolejnej fali oporu przeciwko rzdzcym: konskaty ziemi
122
publicznej. W wyniku wojny domowej, do wadzy doszli
przedstawiciele ziemiastwa, ktrzy teraz, wyzwoleni spod
zwierzchnoci krla, zaczli korzysta z nowych moliwo-
ci. W cigu kolejnych lat parlament przyjmowa usta-
wy sankcjonujce konskat czyli zwyk kradzie zie-
mi stanowicej dotd wsplny majtek. W XVIII w. doszo
do gwatownych protestw przeciwko temu procesowi, lu-
dzie organizowali si i niszczyli poty okalajce skonsko-
wane tereny, a take atakowali urzdnikw, odpowiedzial-
nych za ich stawianie.
Jednak przejmowanie ziemi rolnej przez arystokracj
stanowio zaledwie zwiastun czego, co byo jeszcze trud-
niejsze do przezwycienia: zniewolenia caych spoeczno-
ci przez rewolucj przemysow. Gdy waciciele ziemscy
i bogaci kupcy dostrzegli potencja technologii, ktre po-
jawiy si w kocwce XVIII w., nic nie mogo ich po-
wstrzyma. Nagle, w analogii do wywaszczenia maorol-
nych chopw w procesie konskat ziemi, rzemielnicy tra-
cili moliwo zarobkowania na skutek ekspansji maszyn.
Trwajcy od duszego czasu proces odzierania ludzi z ich
niezalenoci przybra znacznie na sile, w miar jak indu-
strializacja wymuszaa migracj caych spoecznoci, ktre
osiedlay si w podmiejskich slumsach, by pracowa w ko-
palniach i hutach.
Praca najemna i powstanie miejskiej biedoty stay
si wyznacznikami nowej rzeczywistoci, a wraz z nimi
rodzi si nowy ruch oporu spoecznego. Odsdzani od
czci i wiary luddyci widzieli dokadnie, jaki wpyw na
ich wolno i niezaleno, na ycie, ktrym kiedy si
cieszyli, ma postpujca rewolucja przemysowa. Wzili
wic sprawy i maszyny w swoje rce. Protest osign
tak skal, e konieczne byo wysanie wojska dla stu-
mienia buntu. Owiany legend Kapitan Swing poprowa-
dzi robotnikw rolnych przez poudniowe obszary Anglii,
gdzie niszczyli oni maszyny rolnicze, ktre pozbawiay ich
moliwoci pracy i utrzymania, i gdzie napadali na wro-
gw ludu, ktrzy wykorzystywali maszyny, a nie ludzi,
do mcenia ziarna.
XX w. przynis now fal rebelii. Zrodzia si
ona gwnie w spoecznociach poupychanych w coraz
wikszych miastach, gdzie socjalizm, komunizm, ruch
zwizkowy, a od niedawna ruchy ekologiczne, staway
si kolejno form i uzasadnieniem sprzeciwu wobec sys-
temu, ktrego ostatecznym celem jest cakowite zniewo-
lenie spoeczestwa. W imi czego, co kiedy okrzyk-
nito postpem, a obecnie coraz czciej nazywa si
rozwojem i wzrostem, wikszo spoeczestwa mu-
si bardzo ciko pracowa, by y, skazana jest na ni-
skie wynagrodzenia i wysokie zaduenie. W tym sa-
mym czasie garstka rwniejszych winek poera bez
opamitania owoce pracy innych, eksploatujc ponad
miar zasoby coraz bardziej nadweronej planety.
b

A
U
T
O
R
:

E
.

H
U
L
L
123
Dzisiejsze pokolenie dowiadcza na wasnej skrze,
jak wyglda najnowsza faza trwajcego od dugiego czasu
marszu od wolnoci. Jest to era biometrycznych dowodw
osobistych, wszechobecnego monitoringu, zdalnie stero-
wanych samolotw szpiegowskich i znajdujcych si w po-
siadaniu rzdw baz DNA. Jest to czas, w ktrym spoe-
czestwo jest bez przerwy ogupiane promocjami, zakupa-
mi, idiotycznymi programami w telewizji, plotkami z ycia
gwiazd i gwiazdeczek, pseudoinformacjami, ktre rozcho-
dz si z szybkoci byskawicy dziki internetowym -
czom. Obraz dzisiejszego wiata zadziwiby nawet Aldousa
Huxleya. wiat, ktry stworzylimy, to wiat globalnego
ocieplenia, inynierii genetycznej, masowego wymierania
gatunkw i produkcji dzieci wedug oczekiwa i zachcia-
nek rodzicw.
Przyszo nam y w kraju, w ktrym aparat pastwa
mwi nam, gdzie moemy pali papierosy, jak powinni-
my si odywia i ile wolno nam wypi. W kraju, w kt-
rym kady rok przynosi kolejne ograniczenia i zakazy
zwizane najczciej z nieszkodliwymi przyjemnocia-
mi, poczone z wykadni, o czym i w jaki sposb mo-
na gono mwi. W kraju, w ktrym wielkie ponadna-
rodowe korporacje, nastpczynie arystokracji, lordw
i baronw, nie maj oporw przed doprowadzaniem nas
do bankructwa, a jednoczenie wycigaj apy po nasze
pienidze, gdy same stan w obliczu zapaci.
Na pocztku I wojny wiatowej narodzia si przesik-
nita duchem patriotyzmu legenda, ktra miaa poprawi
morale Anglikw w czasie, gdy Niemcy zdobywali coraz
wiksze obszary Europy. Mwia ona o tym, e w czasie bi-
twy pod Mons w szeregach brytyjskich oddziaw pojawiy
si duchy ucznikw spod Agincourt, sprzed lat, i e to
oni pomogli pokona wojska niemieckie. Historia ta, cho
oczywicie bya czyst fantazj, pomoga wznieci w o-
nierzach ducha walki. Bohaterowie z przeszoci pojawili si
na placu boju i wsparli swoich nastpcw, dajc im zwyci-
stwo. Mona przypuszcza, e dzisiaj wicej ludzi syszao
o anioach spod Mons ni o samej bitwie.
Bardzo by si nam przydao kilka zastpw aniow.
Podobnie jak postawienie sobie przed oczyma Herewar-
da, ktry przeciwstawi si Wilhelmowi, najlepiej w jaskra-
wych barwach na tle czarnego nieba. Dobrze by nam zrobi-
a wizyta ludzi z lasu, Kopaczy, luddystw czy czartystw.
Dla opamitania warto byoby przypomnie sobie w jasny
i dobitny sposb o tradycji radykalizmu i buntu, ktra jest
starsza ni Izba Lordw czy monarchia, starsza nawet ni
sama Anglia.
A to wszystko dlatego, e ta chlubna tradycja oporu
i walki o wolno wydaje si dzisiaj zanika. Zapamita-
li w bezmylnym szale boonarodzeniowych wyprzeda-
y, omamieni morn pync z kolorowych czasopism,
otumanieni fars polityki zmonopolizowanej przez par-
tie polityczne, dalimy sobie wmwi, e synonimami
wolnoci s wybr konsumencki i moliwo zabra-
nia gosu raz na kilka lat, przy urnie. W rzeczywistoci
jednak jestemy niewolnikami, dokadnie w takim sa-
mym stopniu jak narody, ktre paday oar podbojw,
a nasza strata jest rwna stracie naszych przodkw, kt-
rym zabierano wsplne pastwiska. Z t rnic, e dzi-
siaj najedca siedzi w naszych gowach i szepcze nam
do ucha, e jestemy wolni nawet wtedy, gdy na wasne y-
czenie ulegamy zniewoleniu. Tracimy w ten sposb szacu-
nek do samych siebie, niezaleno w myleniu i dziaaniu,
a take swobod mwienia nie.
Herewardowi, zgodnie z XI-wiecznym przekazem,
udao si uciec z Ely, nie zosta pokonany ani poskromiony.
Nie wiadomo, gdzie si uda i gdzie dokona ywota. Ani
nawet czy w ogle. W chwilach, kiedy oddaj si marze-
niom, pragn wierzy, e Hereward wci jest wrd nas,
czy to wczc si gdzie po bezdroach, czy te pozostajc
w letargu w niedostpnych jaskiniach, jak krl Artur ze
swoimi rycerzami. I czeka na sygna.
Doczeka si go jednak tylko wwczas, gdy my sami si
najpierw przebudzimy i uwiadomimy sobie, e niezalenie
od tego, co nam prbuj wmwi kadego dnia i z kadej
strony, nie jestemy ludmi wolnymi. Doczeka si go jedy-
nie wwczas, gdy przypomnimy sobie, e wolno to co,
o co trzeba wci walczy; tylko wtedy staje si rzeczywi-
stoci. To wanie Hereward i anioy spod Mons powin-
ni nam uwiadomi, e wolno rodzi si w ogniu bitwy
i tylko wtedy ma szans ujawni swj prawdziwy, szalony,
rewolucyjny potencja.
Paul Kingsnorth
tum. Sebastian Makowski
Tekst pierwotnie ukaza si w numerze czasopisma The
Idler (www.idler.co.uk). Przedruk za zgod autora.
POJMANY WAT TYLER. RZEBA ROBERTA KOENIGA,
SALLY, HTTP://WWW.FLICKR.COM/PEOPLE/SALLYBOMBALLY/
124
J
eszcze przed wojn niezaleny ruch robotniczy,
chopski i pracowni czy zbliyy si bardzo znacz-
nie w zakresie programowego ujcia zjawisk ycia
polskiego. Klska, jaka spada na nasz kraj, ujawnia ko-
nieczno jak najcilejszego zespolenia caego obozu de-
mokracji i uczynienia ze potnego bloku, ktry jedyny
skutecznie moe podj i przeprowadzi walk z okupan-
tem i dwign zrby nowej Polski. Podstaw takiego blo-
ku musi by konkretny program polityczny i spoeczny.
Tote prawie od pierwszych dni okupacji wysiki przed-
stawicieli obozu robotniczego, chopskiego i demokratycz-
nej inteligencji zmierzay do tego, by dotych czasowy do-
robek ideowy poszczeglnych grup uj w jednolite ramy
wsplnego programu. Tekst, ktry poniej podajemy, jest
wynikiem rozwaa i dyskusji, przeprowadzonych przede
wszystkim w obozie robotniczym i chopskim.
Daje on odpowied na trzy zasadnicze pytania naszego
ycia:
po pierwsze, jaki charakter ma mie nasza walka
powstacza i jak powinien by skonstruowany jej
organ kierowniczy w postaci pierwszego rzdu
odrodzonej Polski;
po drugie, na jakich zrbach politycznych zostanie
odbudowana Polska;
po trzecie, w jaki sposb bd rozwizywane zasad-
nicze problemy spoeczne.
U podstawy wszystkich tych uj spoczywa teza za-
sadnicza o jednoci interesw spoecznych i politycznych
ludu pracujcego na wsi i w miecie.
I dlatego te program ten nie jest owocem kompromisu,
nie zawiera on adnych ustpstw ideowych z czyjejkolwiek
strony, lecz wyraa dojrzae pogldy, bdce wsplnym
dorobkiem zarwno zorganizowanych mas chopskich,
jak i robotnikw.
Program ten ujmuje sprawy zasadnicze. wiadomie
pomija niektre szczegy, inne tylko zaznacza. Jego zada-
niem jest wytyczy drog, po ktrej pjd ju opracowania
specjalne, przygotowujce szczegy politycznej czy gospo-
darczej struktury przyszej Polski. Wierzymy, e prog ram
ten scementuje opini demokratyczn w Polsce, spowoduje
osta teczne samookrelenie si ideowe i polityczne po-
szczeglnych grup, a przez to pomoe odnale najlepsze
drogi dla niezbdnej koncentracji si demokratycznych,
pragncych zdobycia dla Polski pozycji potnej nie tylko
przez si materialn, lecz rwnie przez wydobycie jej
naj wikszych wartoci, ktre nieraz w historii stawiay
Polsk na wieczniku Ludzkoci.
***
Brutalny napad hitlerowskich Niemiec na Polsk przerwa
we wrzeniu 1939 roku proces dwigania si masowego
ruchu chopskiego i robotni czego, zmierzajcego do oba-
lenia dyktatorskich rzdw ozonowej kliki i ugruntowania
w Polsce wolnoci i sprawiedliwoci spoecznej. Ruchy
te mimo zepchnicia ich z ocjalnej areny politycznej,
okazay si jednak w chwili wybuchu wojny jedynymi
czynnikami spoecznymi, zdolnymi do podjcia zada
obrony i na nich te po katastroe wrzeniowej spocz
gwny ciar walki z okupacj, jak i przygotowa do
odbudowy Pastwa Polskiego.
Rozumiejc dziejow rol Ludu Polskiego, zorganizo-
wane ruchy mas pracujcych na wsi i w miecie musz
podj zadanie skoncentrowania wszystkich si demokracji
polskiej w walce o cakowite usunicie z ziem Rzeczypo-
spolitej okupacji oraz odbudowanie Pastwa Polskiego
w takich rozmiarach i sile, by zdolne ono byo nie tylko
do trwaego niepodlegego bytu, ale rwnie by dawao
rkojmi pokoju w rodkowej Europie i stanowio ostoj
wolnoci ssiednich narodw. Dla urzeczy wistnienia tego
celu koniecznym jest od pierwszego dnia odbudowania
niepodlegej Polski, ugruntowanie w niej na stae ustroju
demokratycz no-republikaskiego, opartego o niezbdne
reformy spoeczne, zapewniajce masom ludowym nale-
yte warunki gospodarczego, spoecznego i kulturalnego
rozwoju.
NASZE
TRA
DYCJE
Program
Polski
Ludowej
125
Organizujc w sposb celowy jak najwikszy wysiek
ludu pracujcego Polski w walce o odzyskanie niepodlegoci,
masowe ruchy warstwy chopskiej i robotniczej, zjednoczone
z demokratycznym ruchem pra cownikw umysowych, musz
sprawi, by od pierwszych dni odzyskania niepodlegoci
lud pracujcy Polski uzyska decydujcy i trway wpyw na
rzdy w pastwie w postaci Rzdu Ludowego.
Koncentracja si demokratycznych winna ju dzi
w toku walki z okupacj zjednoczy swe siy, uzbrajajc
je w jednolity program politycz no-spoeczny, wynikajcy
z nastpujcych zasad.
***
Pierwszy Rzd Niepodlegej Polski, majcy za sob
zdecydowan wol mas ludowych wyda natychmiast po
swoim powstaniu dekrety, ustalajce zasadnicze zrby
tak politycznej, jak i spoeczno-gospodarczej struktury
nowej Rzeczypospolitej. W szczeglnoci dekrety te
przeprowadz:
a) reform roln przez wywaszczenie wikszych
obszarw i stworzenie z nich zapasu ziemi do parcelacji,
oddajc natychmiast obszary wywasz czone pieczy gmin-
nych i powiatowych komitetw reformy rolnej;
b) wywaszczenie i przekazanie pastwu, samorzdowi
i spdzielczoci dojrzaych do uspoecznienia przedsi-
biorstw przemysowych, stwarza jc dla nich jednoczenie
uspoecznione kierownictwo;
c) reformy systemu podatkowego, zmierzajcego do
sprawiedliwego rozoenia ciarw podatkowych na
wszystkie warstwy spoeczne;
To nie tak
musiao by
Gupi ludzie wierz w gupie bzdury, mdrzy ludzie
wierz w mdre bzdury piewa przed laty zesp
Dezerter. Jedn z bzdur, w ktre wierz ludzie nie-
rzadko mdrzy i porzdni, jest fatalistyczne przeko-
nanie, e po zakoczeniu II wojny wiatowej alter-
natyw wobec komunizmu byo w Polsce wycznie
odtworzenie porzdkw sprzed wrzenia 1939 r.
Tego rodzaju pogld jest wyraany nierzadko
przez osoby dalekie od sympatii wobec komunizmu,
a posiadajce pogldy prospoeczne. W ich mnie-
maniu, PRL by niedoskona, lecz jak w ogle
realizacj ideaw socjalnych i emancypacyjnych,
ktre w przeciwnym razie nie zostayby nawet podjte.
Alternatyw wobec tej uomnej modernizacji Polski
przekonuj oni byoby odtworzenie realiw II RP,
z jej bied, zacofaniem, masowym wykluczeniem,
elitaryzmem. Innymi sowy, z niepodzieln wadz
pana, wjta i plebana w ich najgorszych wersjach.
Nie szczdz zatem sw krytyki wobec komuny,
zwaszcza tej z okresu stalinizmu, lecz twierdz
z pewn rezygnacj, e tak by musiao, e t cen
warto byo zapaci. Polska gomukowskich blokw
ze lepymi kuchniami i gierkowskich mrwkowcw
z wielkiej pyty nie jest Polsk czworakw i wiejskich
chaup, pozbawionych nawet podg.
Nie miejsce tu, by rozwaa inne aspekty proble-
mu, jak choby realia geopolityczne i militarne, ktre
zaowocoway tym, e PRL sta si faktem dokona-
nym. Nie miejsce te na ocen II RP w kontekcie
epoki i krajowych realiw. Zamiast tego, sprbujmy
odpowiedzie na pytanie, czy po wojnie faktycznie
nastpiby powrt do stosunkw spoecznych sprzed
wrzenia 1939 r., gdyby nie midzynarodowy ukad si
i wcielenie Polski do sowieckiej strefy wpyww.
Wielu historykw wskazuje, e podczas wojny doko-
na si znaczny zwrot nastrojw spoecznych na lewo.
Niekoniecznie w sensie poparcia dla formacji wprost
lewicowych, ale jako uznanie dla rozwiza o charakte-
rze egalitarnym. Natomiast klska wrzeniowa sprawia,
e uwiadomiono sobie sabo pastwa nie tylko
militarn, ale rwnie ekonomiczn, infrastrukturaln
itp. W poczeniu z narastajcym wskutek kryzysu
KO
MEN
TARZ
126
d) uniewanienie wszystkich aktw wydanych przez
okupantw w zakresie mienia i dobrobytu obywateli Rze-
czypospolitej, przekazujc to mienie dla zabezpieczenia
powoanym w tym celu instytucjom spoecz nym;
e) odpowiedzialno karn wszystkich obywateli,
ktrzy zdradzili Rzeczpospolit przez wysugiwanie si
okupantom;
f) specjalny trybuna, przed ktrym stan dygnitarze
cywilni i wojskowi reimu sanacyjnego, odpowiedzialni
za jego naduycia i szkody wyrzdzone pastwu oraz
masom ludowym.
Rzd ten ogosi wybory do Sejmu i Senatu na zasadach
demokratycz nego prawa wyborczego oraz opracuje plan
przebudowy Rzeczypospo litej i ugruntowania na nowych
podstawach jej ycia wewntrznego.
Plan ten winien si opiera na nastpujcych tezach:
A. W ZAKRESIE POLITYCZNYM
Ustrj pastwa republikasko-demokratyczny, zapewnia-
jcy pa stwu niezbdn trwao, sprawno i si rz-
dw, obywatelom mono wywierania wpywu tak na
ksztatowanie si najwyszych wadz w pastwie, jak i na
ich polityk oraz dziaalno przez przywrcony do swej
godnoci, z demokratycznych wyborw pochodzcy, par-
lament oraz prawo plebiscytu i inicjatywy publicznej:
szeroko rozbudowany samorzd terytorialny, ktry
przejmie szereg funkcji, spenianych dotychczas przez
administracj rzdow; obok samorzdu terytorial-
nego bdzie mg swobodnie rozwija si samorzd
gospodarczy, instytucji spoecznych i zakadw na-
ukowych. Ruch zawod owy robotnikw i pracownikw
umysowych, jak rwnie organizacje gospodarcze
i spoeczne wiejskie i spdzielnie zachowaj peny
samo rzd, otrzymujc jednoczenie okrelone zadania
w systemie Rzeczypo spolitej.
swobod w uksztatowaniu si i wyraaniu opinii
oraz w organizowa niu ycia ideowo-politycznego,
spoecznego i kulturalnego na paszczynie demo-
kracji i niepodlegoci.
wszyscy obywatele Rzeczypospolitej otrzymaj moli-
wie rwne warunki startu yciowego przez rzeczywicie
powszechne i bezpatne nauczanie, zabezpieczajce ka-
demu obywatelowi niezbdne minimum wyksztacenia
oglnego i otwierajce dostp do skarbw kultury.
wszyscy lojalni obywatele Rzeczypospolitej bez rnicy
wyznania i narodowoci otrzymaj rwne prawa.
Ludno niemiecka osadzona na ziemiach polskich w in-
tencjach germanizacyjnych w szczeglnoci poczynajc od
pierwszego rozbioru zostanie przesiedlona do Niemiec. To
samo dotyczy bdzie tych wszystkich, ktrzy ogosili si za
tak zwanych Volksdeutschw. Pozosta w granicach Polski
bd mogli tylko ci obywatele pochodzenia niemiec kiego,
gospodarczego ju w latach 30. przekonaniem o asku
liberalizmu gospodarczego w kierunku etatyzmu
ewoluoway pod koniec II RP niemal wszystkie istotne
siy polityczne tworzyo to dobry grunt pod doko-
nanie przeobrae prospoecznych. Nie przypadkiem
w czasie wojny Polska Partia Socjalistyczna Wolno,
Rwno, Niepodlego bya jednym z najsilniejszych
podziemnych ugrupowa politycznych. Nie przypad-
kiem drug pod wzgldem liczebnoci 160 tysicy
onierzy! formacj militarn ruchu oporu byy
Bataliony Chopskie (zwizane z ruchem ludowym,
wwczas ju mocno lewicujcym). Nie przypadkiem
tyle kopotw komunistom sprawio po wojnie Pol-
skie Stronnictwo Ludowe z jego programem dalekim
od liberalnego kapitalizmu o ktrym to programie
zreszt wol nie pamita dzisiejsi centroprawicowi
budowniczowie kapliczek ku czci Mikoajczyka.
Osobn spraw s trendy ponadnarodowe. Te za
po II wojnie wiatowej byy przez kilka dekad takie,
e w szeroko pojtym wiecie zachodnim wszystkie
kraje przeszy forsown modernizacj. Zjawisko to
miao tak wielki zasig, e objo nawet pastwa
niedemokratyczne i rzdzone przez siy bardzo konser-
watywne kulturowo oraz liberalne lub nielewicowe
w sferze gospodarki. Gdy wychwalamy gierkowskie
blokowiska w zestawieniu z sytuacj mieszkaniow
II RP, to warto pamita, e nawet Grecja przed
wojn uboga, po niej za wiele lat rzdzona przez
prawicow junt bya w latach 70. krajem o wiele
bardziej nowoczesnymi i z mniejszym rozwarstwieniem
spoecznym ni 40 lat wczeniej.
A co dopiero powiedzie o demokratycznych
pastwach Europy Zachodniej czy o jakimkolwiek
kraju skandynawskim! Oczywicie Polski nie byoby
sta na taki socjal, na jaki moga sobie pozwoli
Francja czy Niemcy, ale trudno zrozumie logik,
wedle ktrej nie byoby jej sta na taki, jaki oferowa
marnotrawny i przany socjalizm gomukowski czy
gierkowski. A jeli wiemy, z jakiego poziomu startowaa
w okresie zblionym do pocztkw PRL-u na przykad
Finlandia kraj may, peryferyjny, z niekorzystnym
klimatem, wwczas biedny, chopski, pozbawiony
przemysu to cakowit grotesk staj si stwier-
dzenia, e dziki ubekom i mom stanu pokroju
Gomuki i Jaruzelskiego nasza ojczyzna cokolwiek
zmodernizowaa, nadgonia czy przeskoczya.
Oczywicie PRL by faktem, ktrego nie mona
odmieni dzi, a zapewne nie byo mona odmieni
nawet w poowie lat 40., jeli wemiemy pod uwag
potg sowieck i potraktowanie Polski przez za-
chodnich sojusznikw. Nawet jednak gdyby uzna,
e PRL by rzeczywicie okresem realizacji ideaw
egalitarnych, postpowych i modernizacyjnych co
nie jest wcale pewne nawet w wymiarze stricte
127
ktrzy czynami swymi, a w szczeglnoci zachowaniem
si swoim w czasie ostatniej wojny i okupacji stwierdzili
swoje przywizanie i wierno dla pastwa polskiego.
Przebudowa ustroju spoecznego usunie gospodarcze
podstawy anta gonizmw narodowociowych i w szczegl-
noci w zakresie sprawy ydowskiej zniesie nienaturalne
i jednostronne skupienie ydw w handlu, jak rwnie
cakowicie usunie niektre przerosty gospodarcze.
Ustrj demokratyczny w Polsce bdzie naleycie zabez-
pieczony przed wszelkimi wrogimi sobie deniami.
Rzeczpospolita wejdzie w skad Zwizku Wolnych Ludw
Europy, reprezentujc w nim denie do jak najwikszej
jego spoistoci, autory tetu i siy zarwno zdolnej unicestwi
wszelkie prby dywersji wewntrznej wybujaego nacjona-
lizmu, jak i zabezpieczy Zwizek Ludw i jego czonkw
przed niebezpieczestwem inwazji zewntrznej.
B. W ZAKRESIE SPOECZNO-GOSPODARCZYM
Celem przebudowy ustroju spoecznego jest:
sprawiedliwy podzia dochodu spoecznego. Prze-
budowa ta winna by dokonana w sposb, ktry
nie tylko nie obniy wydajnoci produkcji, ale j
podniesie, podnoszc zarazem poziom ycia gospo-
darczego; tylko na tej drodze mona bdzie osign
powszechne podniesienie stopy yciowej mas pra-
cujcych w miecie i na wsi;
realizowanie ideau sprawiedliwoci spoecznej drog
uspoecznienia pewnych dziaw ycia gospodarczego,
w dziedzinach za nieuspoecz nionych zmniejszenie,
do moliwych granic, rozpitoci w posiadaniu i do-
chodzie spoecznym;
tytuem do uczestniczenia w dochodzie spoecznym
bdzie praca. Wszelki wyzysk czowieka powinien
znikn z terenu ycia spoecznego.
Przebudowa ustroju spoeczno-gospodarczego oraz po-
lityka gospo darcza pastwa musz wychodzi z zaoenia
cisej solidarnoci intere sw chopskich, robotniczych
i pracowniczych, i zmierza do urzeczywistnienia cako-
witej rwnowagi w podziale dochodu spoecznego midzy
poszczeglne grupy zawodowe wiata pracy.
Budowa nowego ustroju oprze si przede wszystkim
na wolnym, samodzielnym i uspoecznionym czowieku.
Oparcie nowego porzdku spoecznego na szerokich masach
bdzie wyrazem istotnej demokraty zacji ycia spoecznego
i gospodarczego, i rozstrzygnie o jego dynamice rozwojowej.
Podstawow form uspoecznienia bdzie przejcie poszcze-
glnych funkcji ycia gospodarczego przez zorganizowane
spoeczestwo (spdzielnie, samorzd itp.). Spdzielczo
wic produkcyjna, rolnicza i spoywcw, jako te produkcja
samorzdowa, zwaszcza w zakresie produkowania dbr
uytecznoci publicznej, znajdzie w przysz ym ustroju sze-
rokie zastosowanie i naleyte poparcie ze strony pastwa
i spoeczestwa.
ekonomicznym, zostawiajc na boku kwesti swobd
obywatelskich to niewiele wsplnego z faktami ma
opinia, i gdyby go nie byo, mielibymy do czynienia
z rzeczywistoci znacznie gorsz.
Wszelkie rozwaania spod znaku co by byo,
gdyby, obarczone s oczywicie znacznym ryzykiem
pomyki. Sprawdmy jednak, czego chciay i co dekla-
roway dwie siy polityczne, ktre w czasach okupacji
miay due poparcie spoeczne. Jak wyobraay so-
bie one Polsk po zrzuceniu hitlerowskiego jarzma?
Przypominamy dzi dwa dokumenty z lat okupacji,
sygnowane przez ruch socjalistyczny i ludowy.
Przede wszystkim jest to Program Polski Ludo-
wej, manifest polityczny, powicony wizjom kraju
po zakoczeniu wojny.
Zaledwie kilka miesicy po rozpoczciu okupacji
hitlerowskiej, Zygmunt Zaremba, znany przed wojn
socjalista, dziaacz lewego skrzyda PPS, nawiza jako
przedstawiciel konspiracyjnego PPS-WRN kontakty ze
Stanisawem Mikowskim. Ten ostatni by czoowym
teoretykiem ruchu ludowego, przed wojn ideologiem
i dziaaczem Zwizku Modziey Wiejskiej RP i Stron-
nictwa Ludowego, podczas okupacji zaangaowa
si w prace konspiracyjnego Stronnictwa Ludowego
Roch (przewodniczcy okrgowego kierownictwa
w woj. warszawskim), by te przewodniczcym
Komisji Programowej Centralnego Kierownictwa
Ruchu Ludowego (o Mikowskim pisaem obszernie
w Obywatelu nr 45). Z upowanienia wadz obu
ugrupowa, Zaremba i Mikowski postanowili przy-
gotowa wsplny program polityczny, umoliwiajcy
stworzenie paszczyzny porozumienia tych znacz-
cych ugrupowa, reprezentujcych klas robotnicz
i chopw. Wkrtce do wsppracy pozyskali rwnie
przedstawicieli politycznych inteligencji zawodowej,
czyli Stronnictwo Demokratyczne.
Uwaali, e wojna i okupacja nie powinny by
okresem zawieszenia pracy ideowo-programowej,
a wrcz przeciwnie Polacy powinni nie tylko walczy
o niepodlego, lecz take posiada wizj przyszej,
nowej Polski. Zaremba w swych wspomnieniach
Wojna i okupacja pisa: Myl przewodnia Programu
Polski Ludowej polegaa na zwizaniu sprawy
walki z okupantem o odzyskanie niepodlegoci
z przebudow polityczn i gospodarcz pastwa.
Gwnym autorem manifestu by Mikowski, a ko-
lejne spotkania dyskusyjne odbyway si w drugiej
poowie roku 1940. Ostateczn wersj dokumentu
przygotowa zesp w skadzie Mikowski, Zarem-
ba i Teol Wojeski z SD (podczas okupacji jeden
z liderw i twrcw struktur podziemnego szkolnic-
twa), a wedle niektrych take Tadeusz Szturm de
Sztrem (wybitny naukowiec ekonomista i statystyk,
zwizany z Instytutem Gospodarstwa Spoecznego,
128
Upastwowienie bdzie zastosowane przede wszystkim
do tych dzia w ycia gospodarczego, ktre maj zwizek
z obronnoci pastwa lub maj charakter kluczowy dla
caoci gospodarki spoecznej (kolej, poczta, komunikacja,
przemys wojenny, przemysy surowcowe, hutniczy itp.).
Drobne przedsibiorstwa prywatne zostan objte
kontrol spoeczn ze strony uspoecznionych samorzdo-
wych zwizkw danej gazi prod ukcji, reprezentujcych
producentw i spoywcw.
Rzemioso, jako drobna wytwrczo przemysowa,
pozostaje w zasa dzie w prywatnym wadaniu. Poszczeglne
dziay rzemios winny stwarza nadbudow spoeczn
w formie spdzielczej dla rozwizywania wspl nych
zagadnie, jak zakup surowca, zbyt gotowych wyrobw,
wsplne korzystanie z urzdze technicznych, organizacji
kredytu itp. Na zasa dach spdzielczych winna si oprze
wytwrczo chaupnicza i prze mysu ludowego.
Wielkie obszary ziemskie zostan wywaszczone bez od-
szkodowania. Podstaw ustroju rolnego bdzie samodzielny
warsztat rolny, obrabiany rkami osiadej na nim rodziny.
Na czci terenw wywaszczonych o wysokiej kulturze
rolnej mog zosta utworzone samorzdowe wzorowe
gospodarstwa rolne, stacje dowiadczalne, gospodarstwa
nasienne itp. Techniczne, ekonomiczne i organizacyjne braki
i niedomagania drob nej gospodarki rolnej wypenione bd
przez szeroko rozbudowan spdzielczo.
Organizacja wymiany oprze si w przyszym ustroju
przede wszystkim na spdzielczoci. Aparat bankowo-kre-
dytowy przejdzie w caoci w rce organizacji spoecznych
i pastwa. Polityka walutowa i nansowa pastwa zostanie
dostosowana do oglnych potrzeb rozbudowujcego si
gospodarstwa spoecznego.
Szeroko zostanie rozbudowana sie instytucji ubezpie-
cze spoecz nych w miecie i na wsi.
Rozwj ycia gospodarczego oprze si na systemie
gospodarki plano wej. Plan gospodarczy bdzie polega
na wytyczeniu kierunku i zasad rozwoju ycia gospodar-
czego oraz na stwarzaniu ram dziaalnoci dla wszelkich
elementw biorcych udzia w produkcji i wymianie
towarowej i pieninej.
Organizacja ycia gospodarczego oprze si na zasa-
dach samorzdu reprezentujcego poszczeglne gazie
ycia gospodarczego, a skupia jcego w swoich szeregach
wszystkie zainteresowane elementy spoecz ne, a wic
robotnikw, pracownikw umysowych oraz wacicieli
zakadw przemysowych i rolnych (pastwowych, uspo-
ecznionych i prywatnych).
Poszczeglne dziay produkcji przemysowej i rzemiel-
niczej, tworzce odrbne zwizki wedug gazi przemysu,
znajd koordynacj w postaci Wojewdzkiej Izby Przemy-
sowej, wspdziaajcej z Wojewdzk Izb Rolnicz.
Nadbudow poszczeglnych dziaw samorzdu go-
spodarczego bdzie Naczelna Izba Gospodarcza, ktrej
najwyszym uprawnieniem bdzie: reprezentacja intere-
sw wszystkich gazi ycia gospodarczego w stosunku
w czasie wojny dziaacz PPS-WRN, czonek Komendy
Gwnej Gwardii Ludowej, odpowiedzialny za akcje
dywersyjne). Cao bya gotowa pn jesieni 1940,
za na pocztku roku 1941 wadze ludowcw i socja-
listw zatwierdziy w dokument jako swj ocjalny
manifest programowy.
Program Polski Ludowej nigdy nie zosta jednak
ogoszony jako wsplny dla PPS-WRN i SL Roch.
Z niejasnych do dzi przyczyn taktycznych i / lub per-
sonalnych cz ludowcw doprowadzia do zerwania
wsppracy z socjalistami (sam Mikowski by przeciwny
tej decyzji). Ci ostatni postanowili jednak opublikowa
dokument, ktry jak stwierdza Zaremba zosta
uznany za wyraz de aktualnych PPS. Napisa
on wstp wyjaniajcy, i jest to stanowisko powstae
wsplnym wysikiem trzech rodowisk, reprezentuj-
cych robotnikw, pracownikw umysowych i chopw.
W sierpniu 1941 r. wydano broszur w Polsce.
Manifest spotka si z duym odzewem. Oddajmy
gos Zarembie: Bezporednio po ukazaniu si Pro-
gramu w kraju zosta on w mikrolmach przesany
do Londynu i ogoszony w Robotniku Polskim. Tu
potem ukaza si w wydaniu broszurowym po polsku
i po angielsku z przedmowami Artura Greenwooda,
jednego z przywdcw Labour Party, i Jana Kwapi-
skiego. Inne jeszcze wydanie po angielsku ukazao
si w Stanach Zjednoczonych. Opublikowanie Pro-
gramu Polski Ludowej w jzyku angielskim zrobio
ogromne wraenie w wiecie politycznym Zachodu.
Miar tego moe suy wielka ilo odgosw pra-
sowych, wielokrotne cytowanie i komentowanie
Programu w rnojzycznych audycjach radiowych
BBC, a moe najbardziej fakt rozesania broszury
przy ocjalnym biuletynie prasowym Partii Pracy [. . .]
z komentarzem, w ktrym czytamy: Sia, wytrwao
i skuteczno walki polskiego podziemnego ruchu
z niemieckim najedc znane s nam i podziwia-
my je od duszego czasu. Nie wiedzielimy jednak,
e nie baczc na rzdy terroru [. . .] polskie masy
pracujce wsi i miast jednoczenie ze stawianiem
oporu Niemcom zastanawiay si nad przyszoci
spraw kraju i kreliy plany Polski, ktra powstanie
po zwycistwie narodw zjednoczonych. Program
Polski Ludowej i plan jego wykonania powinny
by czytane przez wszystkich czonkw Partii
Pracy. [. . .] w listopadzie 1942 na posiedzeniu Rady
Narodowej w Londynie dwunastu przedstawicieli
socjalistw, ludowcw i demokratw zoyo wniosek,
zalecajcy rzdowi opracowanie projektu ustroju
pastwa polskiego na zasadzie tekstu Programu
Polski Ludowej. [. . .] Zapotrzebowanie czytelnikw
na broszur [. . .] byo tak ogromne, e nie wystar-
czy nawet drugi 10-tysiczny nakad. Trzeba byo
wypuci trzecie wydanie, ktre rwnie rozeszo
129
do administracji pastwowej, planowanie i koordynacja
ycia gospodarczego.
Nad caoci rozwoju ycia gospodarczego i nad
dziaalnoci gospo darczych organizacji samorzdowych
i zwizkw poszczeglnych gazi produkcji roztacza kon-
trol i opiek pastwo. Ma ono w szczeglnoci na uwadze,
by wyniki caoci gospodarki dostarczyy odpowiednich
rodkw obrony i ugruntoway znaczenie Polski midzy
innymi narodami.
***
Tylko wytrwaa i zdecydowana walka przeciwko oku-
pantom ziem Polski moe by skuteczn drog do urzeczy-
wistnienia powyszych zasad politycznych i spoecznego
przeksztacenia ycia Polski. Na tej drodze lud pracujcy
musi rwnie przezwyciy opr klas i grup uprzywilejo-
wanych w dawnej Polsce i pragncych swe przywileje
utrzyma. Koncen tracja demokratyczna winna by przeto
obozem przygotowania zbroj nego powstania przeciwko
okupantom i zdecydowanej walki z rodzim reakcj.
Demokracja polska zjednoczona ideowo i zdyscyplino-
wana politycz nie, przygotowana do rozprawy z wrogiem
i zdecydowana do przezwy cienia wszelkich zapr
reakcji wewntrznej musi zwyciy i stworzy now
er rozwoju Polski w braterskim wspyciu z innymi,
wolnymi narodami.
Sierpie, 1941
[data opublikowania]
si w oka mgnieniu po wszystkich zaktkach kraju.
PPS-WRN posza za ciosem, publikujc kilka kolejnych
broszur z Materiaami do Programu Polski Ludowej,
szerzej omawiajcych wybrane kwestie ustrojowe.
Cho ludowcy zawiesili wspprac z socjalistami,
nie oznacza to, e porzucili pogldy wyraone w PPL.
Wrcz przeciwnie, ich kluczowe deklaracje ideowe za-
wieray w zasadzie identyczne postulaty. Dokumentuje
to przypomniana przez nas czwarta cz manifestu
O form i tre przyszej Polski, zatytuowana
O now tre i form. Tekst ten zosta przygotowany
przez Komisj Programow Centralnego Kierownictwa
Ruchu Ludowego, a sygnowany by przez Stronnictwo
Ludowe Roch i kolportowany przez jego podziemn
siatk wsppracownikw. Prawdopodobnie gwnym
autorem dokumentu by wanie wspomniany Stanisaw
Mikowski. Manifest O form i tre przyszej Polski
ukaza si w czterech czciach, z ktrych pierwsz opu-
blikowano ju w sierpniu 1940 r., drug miesic pniej,
trzeci w kwietniu 1941, za ostatni, przypominan
przez nas, w lipcu 1941 r. (wedle niektrych badaczy,
jeden z dokumentw traktuje si jako cz pit, opu-
blikowan we wrzeniu 1941 r.) Publikujemy czwart
cz z tego wzgldu, e poprzednie w znacznej mierze
powicone s rozwaaniom natury historycznej i ide-
owej, ta za wypeniona jest spoeczno-gospodarczymi
konkretami, pokazujc, jak ruch ludowy wyobraa
sobie Polsk po odzyskaniu niepodlegoci.
Jak wspomniaem, gdybanie bywa jaowe i nara-
a na ryzyko miesznoci. Przedstawione dokumenty
mwi jednak sam za siebie i pokazuj tak wizj
przeobrae spoecznych i gospodarczych autorstwa
dwch znaczcych ugrupowa politycznych ktra
nie ma nic wsplnego z chci odtworzenia realiw
II RP. A jednoczenie nie ma nic wsplnego z tym,
czym okupiona zostaa wadza komunistw. Socjalici
i ludowcy rozumieli, e chleb i wolno s jednako
wanymi wartociami i celami.
Historia potoczya si tak, jak si potoczya. Dzisiej-
si realici, ktrzy twierdz, e tak by musiao, nie
rozumiej jednak, i na kady fakt dokonany przypada
inny fakt dokonany. Skoro PRL musia by, to musia
by rwnie jego demonta czy plan Balcerowicza;
wszystko to byo realne, nie miao alternatywy itd.
Jeli kto uznaje, e warte uwagi jest tylko to, co si
wydarzyo, bez zwracania uwagi na koszty takiego
rozwoju wypadkw i na jego wymiar moralny, to nie
tylko broni PRL-u, ale te pozbawia si intelektualnego
i etycznego ora, aby obroni go skutecznie.
Pokora wobec faktw i realiw nie powinna uspra-
wiedliwia tworzenia mitw. W tym takiego, ktry
mwi, e komunici byli mniejszym zem wobec
mao realnego powrotu realiw II RP.
R. O.
130
W
zwizku z wydanymi dotychczas rozwaa-
niami na temat treci i formy przyszej Polski
spotkalimy si z uwagami, e dzi to jeszcze
za wczenie, e na razie cel: Polska Niepodlega wy-
starcza cakowicie, i dyskusja nad tym, jak ona ma wy-
glda rozprasza energi i zwar to polskiego spoe-
czestwa. Czy takie stanowisko jest suszne? Wydaje si
nam, e nie.
Jestemy zdania, e wanie teraz jest czas na prze-
mylenie popenionych bdw i znalezienie drg dla
uniknicia ich w przyszoci. Wanie teraz jest czas na
gruntowne przepracowanie tych zagadnie i na wewntrzne
przygotowanie si do nowego okresu pastwowej nieza-
wisoci. Jestemy przekonani, e ukazanie zarysu jej form
i wewntrz nej treci w wyraniej okrelonych ksztatach
nie tylko energii walczcych o ni nie osabi, ale wrcz
przeciwnie spotguje. Gbokie prze konanie, i przysze
pastwo polskie podstawow warstw narodu chopw
przestanie traktowa po macoszemu, e zapewni im nale-
yte warunki ycia i rozwoju pozwoli masom chopskim
utrzyma dotych czasow tward postaw. Zacita nienawi
przeciwko nowemu, na starej metodzie gwatu opartemu
terrorowi poczona z perspektyw dobrej, sprawiedliwej
Polski, nie da im upa na kolana przed okupantem i po-
zwoli na przetrzymanie przeladowa i ponoszenie oar
takich, jakich wymaga kady dzie powszedni systema-
tycznej i wytrwaej walki. Majc to na uwadze prowadzi
bdziemy dalej nasze rozwaania.
Niezbdne uzupenienie
W ostatniej, III czci, po omwieniu poszczeglnych kie-
runkw roz wojowych przedwojennej Polski, doszlimy do
wniosku, i jedyn form rozwojow przyszej Rzeczy-
pospolitej moe by tylko demokracja. Demokracja wy-
leczona ze swych wad, demokracja usprawniona, zdolna
do wcigni cia do pracy nad organizowaniem nowego
ycia wszystkich ywych si spoecznych.
Aby tego rodzaju demokracja moga cakowicie speni
swoje zadanie, nie zbdne jest uzupenienie o odpowiedni
przebudow gospodarcz, ktra stwo rzy naleyte warunki
jej rozwoju.
Proces ksztatowania ycia gospodarczego musi obecnie
pj w innym nieco kierunku, anieli po pierwszej wielkiej
wojnie wiatowej. W latach 1919 i 1920 warstwy pracujce,
chopi i robotnicy, nie zastosoway adnych powaniej-
szych ci przeciwko tym, co nimi wieki cae pomia tali.
W radoci z odzyskania niepodlegoci wspaniaomylnie
przeba czono i uszanowano cakowicie interesy elementw,
ktre pniej oka zay si wrogami demokracji. Historia
dwudziestolecia powstaej po wojnie wiatowej Polski
dobitnie wykazaa, i by to bd. Bdu tego po drugiej
powszechnej wojnie powtrzy nam nie wolno.
Wyrwnanie praw i moliwoci yciowych czowieka
pracujcego w paszczynie politycznej uzupenione
by musi wyrwnaniem stanu yciowego na paszczynie
gospodarczej. Przepacie rnic majtkowych i wadania na
polu gospodarczym musz zosta o ile monoci zwone,
wzgldnie zasypane.
To nic, i w nielicznych bezporednio zagroonych
orodkach pod nios si okrzyki protestu przeciwko rzekomo
wyrzdzonej im krzyw dzie. W deniu do celu, jakim jest
pena demokracja, nie mona zatrzymywa si w poowie
drogi, trzeba by konsekwentnym. Wspa niaomylno
nie zawsze jest dobr broni. Czsto mci si. Czasem
konieczne s zdecydowane posunicia, ktrym nie zawsze
wszyscy przy klasn, ale ktre dalszy bieg historii w peni
usprawiedliwi.
Z przeprowadzeniem gruntownych reform ustroju go-
spodarczego nie mona czeka, a dalsze lata powojenne
mie bd sprzyjajce po temu warunki. Dotychczasowy
bowiem system gospodarczy zosta przez wojn mocno
nadwerony. Zaborcy przyswoiwszy sobie najbardziej
okrutne metody gwatu i rozboju, jakie na przestrzeni
dziejw wymylili tyrani, poniszczyli i poprzewracali
wszystko, co si tylko dao. Konska ty, przesiedlenia,
NASZE
TRA
DYCJE
NASZE
TRA
DYCJE
O now
tre i form
(O form i tre przyszej Polski cz IV)
131
cakowite podporzdkowanie sobie wszystkich dziedzin
ycia gospodarczego mocno zmieniy dotychczasow
struktur ustroju gospodarczego. Nie poprawiy jej, ale
przeciwnie wielokrotnie po gorszyy.
Po przepdzeniu okupantw, zamiast zajmowa si
ataniem dziur i wyrw porobionych nie tylko w domu
i cianach, ale i fundamentach, celowiej bdzie zacz
przebudow ustroju w myl nowego planu. Bdzie to tym
atwiejsze, i podobne procesy rozwojowe odbywa si
bd w wikszej iloci krajw. W miar przeduajcej
si wojny coraz wy raniej rysuje si charakter tych prze-
mian, w bloku pastw koalicji, przy bliszym okrelaniu
porzdku, jaki trzeba bdzie wprowadzi po zlikwidowaniu
hitlerowsko-faszystowskiego rozboju, coraz wikszy gos
zdobywaj ludzie pracy. Sprawy spoeczno-gospodarcze
s coraz mocniej akcentowane.
Cel i kierunek przebudowy
ustroju gospodarczego
Wymieniony wyej prd nurtuje rwnie w szerokich
masach polskie go spoeczestwa. Coraz bardziej zaczy-
na upowszechnia si przekonanie, i po wojnie nie mo-
e by dalej uwicana tego rodzaju forma gospodarki,
w ktrej olbrzymia cz dochodu spoecznego skupia
si bdzie w rkach nielicznych grup, pozostawiajc war-
stwom pracujcym tylko ochapy. Podzia tego dochodu
musi by rwnomierny, sprawiedliwy.
Nie jest i nie bdzie w stanie dokona tego zbiurokra-
tyzowana, nisz czycielska, podporzdkowana interesom
uprzywilejowanej kliki gospo darka totalistyczna; nie jest
i nie bdzie w stanie spenia tego czynica z czowieka
zwyke bydl robocze gospodarka bolszewicka. Blisze
zetknicie si z tymi formami ustrojowymi wszystkim,
nawet ich entuzjastom, dostatecznie je obrzydzio.
Nowy system gospodarczy budowany by musi na
nowych podsta wach, wypracowanych i wykonanych
przez szerokie masy spoeczne nie tylko z imienia, ale
i w rzeczywistoci.
Podstawowym tytuem do uczestniczenia w docho-
dzie spoecznym bdzie praca. Kryjcy si pod rnymi
formami wyzysk czowieka przez czowieka musi zosta
zlikwidowany.
Zastanawiajc si nad realizacj takiego systemu gospo-
darczego, nasuwa si jedno nadzwyczaj wane zastrzeenie.
Przebudowa i budowa nowych form i instytucji gospodar-
czych dokona si musi w sposb, ktry nie tylko nie obniy
wydajnoci produkcji, ale j usprawni i zwik szy. Jest bo-
wiem rzecz zrozumia, e tylko w tym wypadku osign
bdzie mona powszechne podniesienie stopy yciowej ludzi
pracy zarwno na wsi, jak i w miecie. Solidarno i cisa
wspzaleno inte resw tych dwch warstw, obejmujcych
olbrzymie wikszoci ludnoci w pastwie, musi sta si
punktem wyjcia przy przebudowie. Polityka gospodarcza
pastwa musi mie to stale na uwadze i zmierza musi do
rwnowagi przy podziale dochodu midzy poszczeglne
zawodowe grupy wiata pracy.
Podstaw i orodkiem budowy nowego ustroju bdzie
wolny, samo dzielny i uspoeczniony czowiek.
Zapa i entuzjazm, jaki wywoa zbrojne usunicie
okupantw, wia domo, i ten nowy ustrj, nowy dom
budowa bdziemy dla siebie, pozwoli nam wykrzesa
z siebie olbrzymi mas energii i upo ra si z rnymi
trudnociami, jakie wysun poszczeglne etapy realizacji.
Przyjdzie nam nieraz pracowa bardzo ciko, ale robi
to bdzie my z przekonaniem, i system gospodarczy, kt-
ry tworzy bd szerokie masy dobrowolnie, a nie pod
przymusem czc zdobycze techniczne z wolnoci
uda si musi.
Zagadnienie zapewnienia naleytego udziau w docho-
dzie spoecznym, po prostu odpowiedniej zapaty za prac,
rozwizane by moe z jednej strony drog uspoecznienia
niektrych dziaw ycia gospodarczego i z drugiej strony
poprzez zmniejszenie rozpitoci w posiadaniu i nale yt
organizacj nieuspoecznionych gazi gospodarki.
Umwmy si i okrelmy, co rozumiemy przez szerokie
sowo: uspoecznienie. W naszym pojciu bdzie to
przejcie okrelonych przedsibiorstw, wzgldnie spenia-
nych przez nie funkcji, przez ze spoy ludzi zorganizowane
w formie spdzielczej, wzgldnie rnego rodzaju samo-
rzdu. ycie wypracowao ju cay szereg typw jed nego
i drugiego. Trudno wyliczy w tej chwili szczegowo, co
ulegnie tego rodzaju uspoecznieniu. Nie ulega jednak
wtpliwoci, e dotyczy ono bdzie tych gazi ycia
gospodarczego, ktrych dziaalno dotyczy szerszych k
ludzi, a ktrych uspoecznienie nie spowoduje obnienia
produkcji. Uspoecznieniu w formie spdzielczej ulegn
zatem te przedsibiorstwa, ktrych dziaalno dotyczy
przetwrstwa i zbytu artykuw rolnych, dalej te przed-
sibiorstwa, co do ktrych specjalnie zainteresowana jest
spdzielczo spoywcw. Due moli woci w tej dziedzinie
moe mie rwnie spdzielczo pracy.
Uspoecznieniu w formie przejcia przez samorzd pod-
lega bd przedsibiorstwa produkujce dobra o charak-
terze uytecznoci publicz nej, jak: zakady elektrykacyjne,
gazowe, wodne, komunikacji tramwajowej, autobusowej itp.,
co waciwie w pewnej mierze miao ju miejsce.
Szczegln form uspoecznienia moe by upastwo-
wienie. Stosowane jednak by winno tylko w wypadkach
specjalnie uzasadnio nych i tylko do tych dziaw ycia
gospodarczego, ktre maj zwizek z obronnoci pa-
stwa lub maj charakter kluczowy dla caoci gospo darki
spoecznej, jak np. kolej, poczta, komunikacja, przemys
wojenny, przemysy surowcowe, jak grniczy, hutniczy
itp. Przy demokratycznym systemie rzdw spoeczestwo
bdzie miao zapewniony wgld i kon trol do przejtych
i prowadzonych przez pastwo przedsibiorstw, co w duej
mierze pozwoli na uniknicie tych wad i niedomaga, jakie
przynosi tego rodzaju forma gospodarki.
Szczeglnie dojrzae do uspoecznienia, wzgldnie
upastwowienia wydaj si przedsibiorstwa, ktre nale-
ay do skartelizowanych gazi ycia gospodarczego. Im
uspoecznienie wcale nie zaszkodzi, wrcz prze ciwnie,
pomoe zarwno do rozwinicia i zwikszenia produkcji,
jak rwnie do obnienia cen wytwarzanych artykuw.
Poza wyej wymienionymi dziedzinami, w rkach
organizacji spoecz nych i pastwa znale si musi tak
wany dzia dla rozwoju caoci gospodarstwa, jakim jest
aparat bankowo-kredytowy. W ten sposb o polityce
gospodarczej pastwa decydowa bd nie egoistyczne
interesy jednostek, wzgldnie sprytnie zamaskowanych
klik, ale interesy ogu.
Te przedsibiorstwa, ktre pozostan w ramach gospo-
darki prywatnej, zostan objte kontrol spoeczn ze strony
uspoecznionych zwizkw danej gazi produkcji, repre-
zentujcych zarwno producentw, jak i spoywcw.
Rzemioso pozostanie oczywicie w prywatnym wadaniu.
Wane za gadnienia, jak: zakup surowca, zbyt gotowych
artykuw, wsplne ko rzystanie z urzdze technicznych,
rozwizywa bd poszczeglne gru py rzemios w formie
spdzielczej. Na zasadach spdzielczych oprze si b-
dzie rwnie moga wytwrczo chaupnicza i przemysu
ludowego.
Do najwaniejszych, nieuspoecznionych gazi gospodar-
ki nalee bdzie rolnictwo. Nie moe ono jednak oby si
bez gruntownych reform. Poniewa sprawa ta najbardziej
nas interesuje, zatrzymamy si przy niej nieco duej.
Reforma rolna jako
zagadnienie pastwowe
Nie bez przyczyny budzio zagadnienie reformy rolnej
mnstwo r nych odgosw na wsi i w miecie. Ju z te-
go sdzc mona by w tytule niniejszego napisa: reforma
rolna jest spraw pierwszorzdnej wagi w yciu pastwa
polskiego.
Obok najliczniejszych gosw potakujcych odzyway si
jednak w sprawie reformy rolnej, zrozumianej jako podzia
duych majtkw folwarcznych na mniejsze gospodarstwa
chopskie, rwnie pewne gosy nie tak yczliwe. Byli
np. tacy, ktrzy bagatelizowali znaczenie reformy, bdc
waciwie przeciwnikami wielkiego czynu. Przeto sysze-
limy, e reforma rolna nie zapobiegnie wiejskiej biedzie,
e s inne waniejsze i pilniejsze w tej mierze sprawy, jak
choby wychodstwo do miast, do przemysu za granic
czy do kolonii, czy jeszcze gdzie indziej. A nam si wtedy
zdawao, e wie zachowaa w istniejcych warunkach
trzewy chopski rozum, gdy z myl o reformie szukaa
podstawy utrzymania i polepszenia bytu w pracy najbliszej
wiekowemu umiowaniu, a co najwaniejsza i rzeczywi-
stemu dzisiejszemu przygotowaniu chopw.
Czy na wsi nie mylano o yciu miejskim, o ksztaceniu
si w handlu albo w fachu? Owszem. To jednak prosty
czowiek wiedzia i wie, e trzeba gotwki, przygotowania
i mozou, aby wychodzc ze wsi zaj samodzielne stano-
wisko w rkodziele czy w handlu miejskim, czy choby
133
stanowisko odpowiedzialnego robotnika. Jeeliby miao by
takim prostym zaradzeniem na bied wiejsk wychodstwo
do miast, to dlaczego klsk miast byo bezrobocie, jakim
dobrym prawem ma by chopu atwiej w miecie, ni
mieszczaninowi, robotnikowi czy inteligentowi? Niech wic
tymczasem ludzie miejscy robi reform miejsk w rko-
dziele, przemyle i handlu, a ludzie wiejscy potrzebuj
reformy wiej skiej w rolnictwie. I ten pogld o koniecznoci
reformy rolnej nie byo to demagogiczne haso Stronnictwa
Ludowego, bo ono nie miao na to haso monopolu. danie
reformy przenikno masy wiejskie bez wzgldu na ich
wiatopogld oglny i przynaleno ideow. I z tym zjawi-
skiem oglnowiejskim, jako ze zjawiskiem o pierwszorzdnej
doniosoci pastwowej, trzeba si liczy.
Ze swej strony wyraalimy niejednokrotnie zamiary
w sprawie re formy, wiemy, czego si po niej spodziewa,
a czego nie trzeba si spo dziewa i wiemy, e j trzeba
nie robi, ale zrobi raz i dobrze.
Pooylimy na szal interes prywatny tych kilku-
dziesiciu setek wacicieli ziemskich, ktrzy s panami
zapasu ziemi, a z drugiej strony interes wicej ni paruset
tysicy tych chopw gospodarzy, ktrzy z ro dzinami yj
na kilkumorgowych gospodarstwach. Po tej stronie szali
widzimy, e tylko twardy mus trzyma ludzi przy yciu
p-yciu, w ktrym ani pracy, ani jada, ani widokw dla
rodziny nie znajdzie. Od tego musu i godowania staego
przed wojn musi si oderwa tysi ce tysicy osb, jeli
pokolenie narodu chopskiego ma nie skarle lub nie
wykolei si. To wydaje si nam zgodne z wyszym inte-
resem spoecznym. A jeeli nam mwi, e nie zaspokoimy
nadmiernego godu ziemi, e w myl dotychczasowej
ustawy pozosta ju tylko niewielki zapas ziemi do par-
celacji, to godzc si, e tak jest istotnie, dochodzimy do
przekonania, e trzeba w zapas powikszy, zmieniajc
ustawy w tym miejscu, gdzie mwi si o maksimum
posiadania. Spoecznie biorc nie ma racji, aby w rku
pojedynczych wacicieli obszary rolne miay dochodzi
do 180 ha, gdy za miedz tocz si przy tej ustawie ludzie
pozbawieni minimum egzystencji. Pewne zrwnanie szans
majt kowych zwikszy rwnowag ustroju spoecznego,
zdemokratyzuje go w miar, i utrudni prawe i lewe na
zakusy. Za tym idzie sprawa od szkodowania. Co do tego,
jak si obej z prawem wasnoci rodzin ziemiaskich,
opinia wiejska jest zalena od rnic wiatopogldu spo-
ecznego i politycznego, tak e mona jeszcze usysze
rozmaite gosy. Wszyscy chopi s jednak bez wzgldu na
sympatie polityczne na og zgodni w ocenie niedawnej
swej przeszoci gospodarczej, a std moe nietrudno
bdzie o uzgodnienie zda w przyszoci.
Og wiejski uwaa za bdn minion polityk ta-
kiej reformy, ktra stwarzaa gospodarstwa nadmiernie
zaduone, niezdolne przez to do ycia. By czas, kiedy
wysoko szacowano ziemi, udzielajc na jej kupno wysoko-
oprocentowanego kredytu. Wysokie ceny ziemi stworzya
przejciowa koniunktura powojenna dla rolnictwa, a obok
niej nieusta jcy gd ziemi, ktry swoj drog rwnie
prowadzi do podbijania ceny kupna ziemi, poniewa
ludzi przybywao, a o zajcie poza rolnictwem byo
trudno. Szczliwcy kupowali za amerykaskie dolary,
inni groma dzili niejakie oszczdnoci zaciskaniem pasa,
najwicej jednak zaciskali zby i w krytyce tego, co si
dzieje, dali parcelacji bez odszkodowania, nie widzc
innego dla siebie i rodzin wyjcia.
Jakie ma by wyjcie, jeeli si zdecydujemy masowo
usamodzielni istniejce gospodarstwa niesamodzielne czy
te tworzy przez parcelacj nowe gospodarstwa, ktrych
szanse robienia interesw s, powiedzmy od razu, mae.
Wprawdzie rolnictwo ma obecnie chwil, ktrej mu inne
dziedziny gospodarcze zazdroszcz, ale nie moemy ren-
townoci normal nej mierzy kup dzisiejszego papieru
i nie wiemy, jaki naprawd ma jtek z tej chwili na duej
w papierkach si przechowa. A w tym nor malnym czasie
rolnictwo europejskie, w szczeglnoci krajw eksportu-
jcych, wobec konkurencji rolnictwa amerykaskiego na
rynku wiatowym, nie moe uprawia polityki wysokich
cen ziemi. To caa wie rozu mie i z tym si zgadza. Wybr
w przyszoci moe by tylko midzy niskimi szacunkami
i zarazem niskim oprocentowaniem kredytw na ziemi,
albo te radykaln uchwa o bezpatnym jej przejmowaniu
na cele reformy. My przed wojn wyboru w tym ostatnim
kierunku ju dokonalimy. Dalszy bieg rzeczy bdzie za-
lea od pastwowych cia ustawodawczych, w ktrych
uchway nasze bdziemy zmienia w obo wizujce ustawy
pastwowe.
Ale na przejciu ziemi, czy uchwale o przejciu, nie
moe si koczy pastwowy program ustroju rolnego.
On si waciwie w tym miejscu na dobre zaczyna. Musi
by dalej podjty odpowiednio wielki wysiek nansowy
i organizacyjny. Nie moe si powtrzy pod wzgldem
wy posaenia nansowego ten stan, ktry w poprzednich
dwch dziesicio leciach by poza momentami politycz-
nymi jednym z hamulcw wyko nania ustawy. Przyjd te
nowe zadania organizacyjne. Wszak najwik sze nasze
zapasy ziemi na parcelacj znajduj si na zachodzie,
a naj wiksza ilo wymagajcych upenorolnienia albo
przesiedlenia na po udniu i w rodku kraju. Std musz
na zachd i pnoc odpyn zorga nizowane gromady
do przewidzianych z gry powiatw z zapasem ziemi.
Procesw w tej skali, przychodzcych jako konieczno
spoeczna i dzie jowa, nie mona puci na tory dzikiej,
dobrowolnej parcelacji, w ktrej braliby udzia z jednej
strony jako dostarczyciele ziemi rni porednicy, czy
choby sami waciciele, z drugiej pojedynczy ryzykanci
wiejscy. Naleyty ad i celowo, a tym samym waciwe
uporzdkowanie sto sunkw wadania ziemi na caym
obszarze kraju moe da cakowite przejcie akcji przez
pastwo, ktre jedno moe rozporzdza dosta teczn si,
opiek i kierownictwem.
Czy trzeba dodawa, e w ramach planu wykonania
ustawy o refor mie rolnej musi by przewidziana zabudowa
134
i urzdzenia osad oraz pocztkowa opieka nad rozwojem
produkcji rolnej, ktra musi si bu dowa na zasadach
spdzielczych? Czy trzeba dodawa, e w tyche ramach
musi si znale miejsce na rozwijanie kultury czowie-
ka, zaspokojenie jego dawnych oraz nowych potrzeb
spoecznych?
Te wane sprawy s same przez si zrozumiae.
Sumujc to, o czym piszemy z myl o reformie rolnej,
jako wielkim zagadnieniu pastwowym, podkrelamy:
a) zapas ziemi na parcelacj trzeba wydatnie zwikszy,
aby umoliwi ycie milionowej liczbie niesamodzielnych
i psamodzielnych rol nikw;
b) ze wzgldu na nisk opacalno wytwrczoci
rolnej w europej skich krajach eksportu rolnego trzeba
pozyska konieczny zapas ziemi bez odszkodowania
wielkich wacicieli;
c) zorganizowa dobrowolne, zgodne z wymaganiami
struktury rolnej przesiedlenia ludnoci i zbiorow zabu-
dow nowych osiedli, zwaszcza na terenach pnocnych
i zachodnich Polski;
d) przyj nowym osiedlom z pomoc w pocztkach
rozwijania pro dukcji rolnej, dajc im dobry fundament
spdzielczoci w jej rnych formach: spoywczej, kre-
dytowej, przetwrczej, handlowej.
Cao tak podjtej i przeprowadzonej reformy rolnej
winna stanowi twrczy wysiek pastwa i narodu de-
mokratycznego, dokonany w zwizku z odmodzeniem
spoecznej i narodowej kultury, po zrzuce niu marazmu
przeszoci.
Oczywicie cakowicie zdajemy sobie spraw z tego, e
zagadnienie poprawy bytu ludnoci wiejskiej nie zaley
li tylko od samej parcelacji. Pod pojciem reformy rolnej
rozumiemy znacznie wicej, a wic rwnie komasacj,
melioracj, uporzdkowanie stanu posiadania, organizacj
zabudowy itp. Ten zesp rodkw ma stworzy wydajno
i dochodowo gospodarstw rolnych. Ale to take nie sta-
nowi caoci. Niesycha nie doniose znaczenie dla ludnoci
wiejskiej bdzie mie uzyskanie od powiedniego wpywu
na kierunek polityki gospodarczej pastwa i czu wanie nad
tym, aby bya zachowana rwnowaga cen w poszczegl-
nych gaziach ycia gospodarczego i rwnowaga dochodu
spoecznego midzy poszczeglnymi warstwami spoecz-
nymi. Przed wojn widzielimy, e nie ilo posiadanej
ziemi stanowi o stopie yciowej ludnoci wiejskiej. Punkt
cikoci zagadnienia przesun si w kierunku cen i ich
wzajemnego do siebie stosunku. Dlatego te w przyszoci
caa organizacja ycia gospodarczego bdzie zmierza
ku temu, aby utrzyma sprawie dliw rwnowag cen.
Cel ten bdzie mona osign z jednej strony rodkami
polityki gospodarczej, z drugiej strony przez odpowiedni
orga nizacj ycia gospodarczego, w czym donios rol
bdzie odgrywa spdzielczo handlowa i przetwr-
czo-przemysowa. Spdzielczo musi usun nie tylko
wyzysk ze strony prywatnych porednikw, ale przede
wszystkim znie wpyw hurtownikw i karteli kupieckich
na ksztato wanie si cen.
Lipiec 1941

Pierwszy i jedyny portal internetowy powicony

tradycjom i dorobkowi polskiej lewicy demokratycznej,
patriotycznej i niekomunistycznej
www.lewicowo.pl
- Abramowskl - Daszyskl - Llmanowskl - PPS - spoldzlelczo - zwlzkl zawodowe - Moraczewskl - Mlcklewlcz - 8rzozowskl
- Thugutt - Sempolowska - eromskl - Krahelska - Holowko - Ossowskl - Zaremba - Clolkoszowle - Prochnlk - Pragler
- Zyglelbo[m - 8arllckl - Perl - Nledzlalkowskl - Krzywlckl. l wlele lnnych materlalow. Kllka razy w tygodnlu nowe teksty,
w tym unikatowe, niewznawiane od kilkudziesiciu lat.
Czy lewica to PZPR, UB, agry, Stalin, dziea Marksa i Lenina?
Czy socjalizm to ZSRR, Bierut, Gomuka i Moczar?
Czy polska droga do socjalizmu to cukier na kartki,
cenzura i strzelanie do robotnikw?
Poznaj inn lewic!
Lewicowo.pl
135
K
onrad Sieniewicz w swoich wspomnieniach do-
tyczcych Jana Hoppego pisa, i by on przede
wszystkim patriot i cae swe ycie, sw pra-
c i swe myli odda subie Polsce [. . .]. By arliwym
wyznawc zasad chrzecijastwa. Swym prywatnym
i organizacyjnym czy politycznym yciem wiadczy
o niezmiennoci i jednoci chrzecijaskiej etyki. By
gorcym demokrat, ktry szanowa pogldy i opinie
innych i ktry nigdy swego zdania nie narzucajc
umia przekonywa. W kadym czowieku widzia
towarzysza pracy lub towarzysza dyskusji, dyskusji
zorganizowanej, wiodcej do uzgodnie, a potem do
realizacji. [. . .] By niezrwnanym nauczycielem i wy-
chowawc politycznym, promieniujc szeroko swym
umysem i sercem. Dawa przykad swoj postaw, za-
palajc do pracy i do czynu entuzjazmem i porywa-
jcym sowem. By przyjacielem oddanym i wiernym,
gotowym do oar i samowyrzeczenia, gdy zachodzia
potrzeba by surowy w krytyce, ale zawsze peny tak-
tu i serdecznoci; mona byo na nim bezwzgldnie
polega
1
.
***
Jan Wadysaw Hoppe urodzi si 27 grudnia 1902 r.
w Skierniewicach. W czasach szkolnych angaowa si
mocno w dziaalno harcersk. W latach I wojny wiato-
wej zosta ewakuowany do Rosji, wrci do kraju w 1918 r.
i rozpocz studia na Wydziale Prawa Uniwersytetu War-
szawskiego. W 1920 r. wzi udzia jako ochotnik w wojnie
polsko-bolszewickiej.
Po wojnie mocno zaangaowa si w dziaalno zwiz-
kw zawodowych. Peni funkcj wiceprzewodniczcego
Rady Okrgowej Zwizku Zawodowego Pracownikw
Umysowych, a nastpnie sekretarza centrali tej orga-
nizacji. W 1928 r. zosta redaktorem naczelnym pisma
Pracownik. W tych wanie rodowiskach tworz si
zalki grupy Jutro Pracy, tam poznaje jej pniejszych
znaczcych czonkw.
W 1930 r. powsta tygodnik Jutro Pracy, wok ktrego
narodzio si wkrtce rodowisko polityczne jego czoo-
wymi postaciami byli Wacaw Budzyski, Julian Dudziski,
Zbigniew Madeyski czy Brunon Sikorski. Pismo pocztkowo
zajmowao si przede wszystkim tematyk pracownicz
i zwizkow, bdc organem Unii Zwizkw Zawodowych
Pracownikw Umysowych. Stopniowo jednak rozszerzao
zakres tematyczny, podejmujc problemy z zakresu polityki
pastwowej, kultury i ycia narodowego.
W 1932 r. Hoppe zosta sekretarzem Rady Naczelnej
Organizacji Pracy Obywatelskiej Modziey Stra Przednia,
powoanej z inicjatywy Adama Skwarczyskiego. Jej celem
byo powstrzymanie rosncych wpyww ruchu narodowego
wrd modziey szk rednich, jej konsolidacja w duchu
wychowania pastwowego oraz przygotowanie do udziau
w akademickiej organizacji Legion Modych
2
. Idee goszone
przez Jutro Pracy znalazy uznanie jednej z czoowych
postaci obozu sanacyjnego Walerego Sawka, penicego
funkcj prezesa Bezpartyjnego Bloku Wsppracy z Rzdem
(BBWR). Hoppe zosta nawet osobistym sekretarzem pu-
kownika oraz kierownikiem referatu spoecznego BBWR.
Dziki jego poparciu, w wyborach z 1935 r. grupa Jutro
Pracy wprowadzia do Sejmu 16 posw. W latach 1935-38
Hoppe peni mandat poselski, sprawujc przy tym ekspo-
nowane funkcje sekretarza Prezydium Sejmu oraz Komisji
Prawniczej. Jak wspomina Karol Popiel, wrd szeciu
okrgw wyborczych, na ktre podzielono Warszaw [. . .]
w okrgu najbardziej robotniczym, obejmujcym Wol
z przylegymi dzielnicami, liczba gosujcych bya nie-
porwnanie wysza ni w innych okrgach, w ktrych
przewaali wyborcy z k inteligencji i mieszczastwa.
Po bliszym zbadaniu tego bd co bd niezwykego
Z POL
SKI
RODEM
Pro societas
{un Hoppo polliqk,
spootznlk, tzowlok lool

nn u/n. P/r/| [tccu/
136
zjawiska okazao si, e ta rekordowa frekwencja bya
rezultatem kampanii wyborczej, prowadzonej przez
kandydata, ktrym by Jan Hoppe
3
.
W 1937 r. na zaproszenie pk. Adama Koca, Hoppe
podj rozmowy w sprawie wejcia grupy Jutra Pracy
do nowo powstaego Obozu Zjednoczenia Narodowego
(Ozon). Jak pisa: Po dugich rozwaaniach za i przeciw
postanowiono caej grupy formalnie nie angaowa,
a mnie zlecono podj prb wsppracy. Moe w ten
sposb uda si cho w pewnym stopniu hamowa nad-
mierne apetyty wielu rozpolitykowanych wojskowych,
wyznawcw metod twardej rki
4
. Hoppe zosta sekreta-
rzem Sektora Miejskiego oraz czonkiem Rady Naczelnej
Ozonu jak pisa, aby cakowicie si nie zaprzeda i nie
uzaleni, zrezygnowa z proponowanego wynagrodze-
nia. Przynaleno do Obozu nie bya jednak zbyt duga
i owocna, od pocztku Hoppego cechowa duy krytycyzm
wobec tego tworu. Przekonanie to gwatownie pogbio
si wraz z czynionymi obserwacjami dotyczcymi jego
ewolucji ideowej i organizacyjnej.
W zwizku z tym w 1938 r. wystpi z Ozonu, co roz-
poczo represje i szykany wobec tygodnika i rodowiska
skupionego wok niego. Obejmowao to m.in. czst
konskat numerw pisma, utrudnianie kolportau, wy-
rzucenie starego legionisty dr. Zbigniewa Madeyskiego ze
Zwizku Legionistw, a nawet planowano czynn napa
na Hoppego, ktra zostaa udaremniona na skutek ostrze-
enia ze strony gen. Jana Jur-Gorzechowskiego, ma
Zoi Nakowskiej
5
.
Polityk Ozonu nazwa pniej Hoppe mianem kiczu
politycznego, piszc: Kicz lubi operowa witociami.
Twrcy kiczw umiej gra na wielkich uczuciach,
wiedz na przykad, e mio ojczyzny to samograj
niezawodny [. . .] Pjdziesz z nami woano zdob-
dziesz tanim kosztem patent na patriotyzm. Ocigasz
si, waysz nie kochasz Polski i wodza! [. . .] Tu ju
zacza si gra symboli i grzmicych hase. Buawa [. . .],
byczo jest i ani guzika to akcenty tamtych dni,
a gorliwi dziennikarze do kadego z nich dorabiali
kadzidlane gosy
6
.
Po rozstaniu z Ozonem, grupa Jutra Pracy zacza
nawizywa coraz cilejsze kontakty z opozycj. Prowa-
dzono rozmowy i podejmowano wspprac z rnymi
rodowiskami politycznymi: ludowcami, Stronnictwem
Pracy czy ONR ABC. Hoppe propagowa w tym
okresie swoisty ekumenizm polityczny, wzywajc
do pojednania wszystkich si, ktrym dobro Polski
ley na sercu. Nic mi to nie przeszkadza pisa e
bye endekiem czy pepeesowcem. Jeszcze par lat
temu [. . .] nie mgbym z Tob gada zapewne od-
wrcibym si plecami i odszed. Dzi, jeeli oywia
nas dobra wola zespalania wysiku i ch wsplnego
poszukiwania rozwiza wycigam do. [. . .] Czym
bye wczoraj? Endekiem? Pepesowcem? Nic mnie
to nie obchodzi. Wiem tylko to, e wczoraj bylimy
sabi, a dzi musimy by mocni
7
.
***
Grup Jutra Pracy i jej lidera trudno jednoznacznie
zakwalikowa do ktrej ze stron sceny politycznej. Jed-
ni widz w niej prawic obozu pisudczykowskiego, ze
wzgldu na deklarowany przez jej czonkw nacjonalizm
oraz mocne akcenty antymasoskie czy krytyk wpyww
ydw w sferze gospodarczej. Inni skonni s wskazywa
na lewicowe komponenty w ich programie, walk o polep-
szenie bytu robotnikw, projekty syndykalistyczne itp. Adam
Skwarczyski, bdcy niekwestionowanym autorytetem dla
Hoppego, trafnie, jak si wydaje, podsumowa swoiste
zawieszenie tego rodowiska pomidzy rnymi
obozami politycznymi: dla marksistw za duo
w was ladw romantyzmu, za duo chrzecijaskiej
mioci bliniego. Myl, e kolor krwi nie jest wasz
ulubion barw. Dla bezkompromisowych klasowcw
za duo macie w sobie wyniesionych z harcerstwa,
a zaczerpnitych z dawnego arsenau, poj. Takie
sowa jak suba, honor, obowizek, niesienie po-
mocy sabym, to mieszanina sownictwa dawnych
formacji spoecznych. [. . .] wy macie due skonnoci
do kompromisw spoecznych. Rewolucjonici nie
lubi tych tendencji. Przejlicie od Brzozowskiego,
a zwaszcza od Sorela wiar w moc legend i mitw,
ale sorelowski mit strajku generalnego, jako kocowy
akcent dziaa rewolucyjnych, nie naley do waszego
programu. Szukacie prodkw
8
.
Z POL
SKI
RODEM
137
Najbardziej charakterystycznym jednak elementem
programu tego rodowiska jest idea uspoecznienia
pastwa, aktywizacji spoeczestwa, ktre miao
winno wej w ycie publiczne, przejmujc cz
uprawnie od pastwa. Hoppe sam przyznawa, i
z dorobku mylowego pisudczykw najwicej interesowaa
go wci nieskrystalizowana, ale zaprztajca umysy
wielu ludzi, koncepcja czy idea uspoecznienia pastwa
9
.
Odrzuca on koncepcj pastwa jako stra nocnego nie
tylko jako szkodliw, ale przebrzmia, nie przystajc do
warunkw aktualnych
10
. Z drugiej jednak strony obawia si
nadmiernego rozrostu jego prerogatyw, zbyt duej etatyzacji
wszystkich dziedzin ycia, przesadnej jego ingerencji w ycie
obywateli, wiedzc, e wicej wadzy oznacza automatycznie
mniej spoecznoci i wewntrznego ycia.
Zdawa sobie spraw, e jeli wsplnota bdzie na-
kada na swych czonkw stale rosnce zobowizania,
wwczas zacznie obumiera ich autonomia, a wsplnotowe
wizi osabn, bowiem powinnoci spoeczne zamieni si
w przykre, narzucane z zewntrz obowizki. I odwrotnie:
nadmierny wzrost si odrodkowych powoduje powany
uszczerbek wsplnoty, ale i zmniejszenie autonomii po-
jedynczych osb, zalenych od teje wsplnoty w sferze
zaspokojenia podstawowych potrzeb. Jak pisa Hoppe, str
nocny rozrs si, zbogaci i zagospodarowa. Widzimy
dalej, e ten str coraz silniej zaczyna wkracza
w ramy ycia zbiorowego. Zaczyna wychowywa i po-
ucza, zaczyna sam gospodarowa, regulowa przez
swe organa stosunki na rynku pracy, kontrolowa ycie
gospodarcze, budowa porty, okrty, drogi i fabryki. [. . .]
Masy ludzkie obywatele, te zmieniaj swj charakter.
Na miejsce dawnych, niezalenych przedsibiorcw,
kupcw i rzemielnikw widzimy coraz liczniejsze
szeregi pracownikw najemnych, robotnikw i urzdni-
kw. [. . .] Dotychczasowa zasada nieograniczonej wolnej
konkurencji zaczyna by rewidowana i poddawana
krytyce, gdy ycie gospodarcze doszo do takiego stanu
komplikacji, gdzie kryterium interesu jednostki nie
daje gwarancji rozwizania nagromadzonych trudnoci.
Na pytanie: obywatele czy poddani? odpowiada
zdecydowanie obywatele
11
. Ju po wojnie pisa,
i obywatelsko i samorzdno to podstawowe
cechy naszej spoecznej kultury. Prawo na pewno
musi zawiera elementy przymusu, ale polski model
wspycia to dobrowolno plus przymus
12
.
Zauwaa Hoppe, i spoeczestwo staje si coraz bar-
dziej znaczcym czynnikiem w yciu publicznym i pragn,
aby ten proces nabra jeszcze wikszej dynamiki. Stojc
na gruncie zasady subsydiarnoci pastwa, podkrela,
i spoeczestwo domaga si coraz mocniej ocjalnego
miejsca w konstrukcji pastwa, chce by jego orga-
niczn i uznan czci skadow, speniajc szereg
przekazanych mu funkcji. Tak, jak kiedy jednostka
chciaa ogranicza uprawnienia pastwa, tak teraz
organizujce si spoeczestwo walczy o nowe zadania
i prace, pragnie przejmowa szereg uprawnie, dy
do wyodrbnienia pewnych dziedzin ycia, na ktrych
zamierza pod nadzorem wadz pastwowych samo-
dzielnie gospodarowa
13
.
Warto wspomnie, i Hoppe nie stworzy adnego
caociowego i szczegowego programu reform spoecz-
no-gospodarczych. Pisa, i nie ma zamiaru wskazywa
nowych form ustroju gospodarczego, nie chcc naladowa
tych wszystkich, ktrzy w kawiarniach, salonach i na
wiecach lekkomylnie konstruuj formy przyszoci i wy-
pisuj recepty na dzisiejsze choroby ycia publicznego
14
.
Cechowaa go majca wrcz konserwatywny rys wstrze-
miliwo, jeli chodzi o budowanie sztucznych, gotowych
koncepcji czy programw. Nie wierzy w moliwo ich
mechanicznego wdroenia bez przemian na paszczynie
psychicznej, bez zmian oddolnych i spontanicznych.
Pozbawiony by te zudze co do tego, e spo-
eczestwo obywatelskie mona stworzy ad hoc
za pomoc odgrnego dekretu. W jednej z jego prac
czytamy: to musi by rezultat cikiej i systematycznej
pracy zwartych gromad i zespow, pracy zharmonizowa-
nej z goszonymi hasami, pracy i trybu ycia, opartego
o przymus praktykowania zasad, pracy, w ktrej pene
nastawienie woli i energii bdzie zwrcone w kierunku
realizacji idei. Drogi do istotnego uzdrowienia s proste:
redukcja blagi wicej prostoty podobnie jak w sztuce,
jak w architekturze, jak w obyczajach wicej prawdy, ale
blagi nie niszczy si such form przepisu dekretem,
dlatego nie przywizujmy tak wielkiej wagi do spraw
formalnych, do form ustrojowych, do programw. Prac t
naley rozpoczyna z innego koca, od dou, od podstaw
15
.
Uspoecznienie pastwa to jak podkrela cika
praca, przejcie niektrych funkcji od pastwa wie
si z nowymi zadaniami i obowizkami. Ten zatem,
kto gosi tego rodzaju ideay, niech na pierwszym
miejscu stawia tward szko nowych obowizkw,
pracy i odpowiedzialnoci, a w drugim rzdzie dopiero
niech myli o rozbudowie uprawnie
16
.
***
Gwna idea, jaka mu przywiecaa zwaszcza w dru-
giej poowie lat 30. to Polska i jej dobro. Przeczuwajc
zbliajc si katastrof, wzywa wszystkie patriotycznie
nastawione siy polityczne do zdecydowanego dziaania
na rzecz wzmocnienia kraju. Std te jego coraz mocniej
deklarowany nacjonalizm. Zdawa sobie spraw z geopoli-
tycznego pooenia Polski i rozumia, e jeli chcemy mie
jakiekolwiek szanse przeciwstawienia si ssiadujcym
z nami pastwom totalnym, to musimy wypracowa wa-
sn doktryn, ktra zdoaaby wzmocni potg narodow,
uwolni drzemic energi, zogniskowa wszystkie siy
spoeczne na wsplnych zadaniach i celach. Wzdraga si
jednak przed kopiowaniem wzorw obcych, zwaszcza tych
totalitarnych. Z pesymizmem konstatowa co prawda, i
zapewne i nas moda na totalizm nie ominie, gdy prawa
138
wojny s totalne, jednak apelowa aby odrzuci to sowo,
bdce dobr gleb dla przernych hitlerkowatych
pomysw o zamachach, przewrotach, wstrzsach, a za-
stpi je terminem polska myl onierska
17
.
W pracy z 1937 r. Hoppe, sam przecie bdcy admi-
ratorem Sorela, pisa: Towarzysze sorelici i socjalde-
mokraci, jestecie we mgle, w takich razach znacznie
praktyczniej jest patrzy na ziemi, anieli w soce.
Bardzo to niebezpieczna i zwodnicza metoda ulokowa
cay kapita swego entuzjazmu i umiowa w jakiej,
choby najbardziej czcigodnej, ale do warunkw wasnej
ojczyzny niedopasowanej teorii. Jest to metoda studenc-
ka dobra dla peleryniarzy, ale nie dla odrodzonych
Polakw, ktrych los postawi w roli stranikw kraju
z natury bezbronnego. Jeeli sowo nard jest dla was
czym ywym, jeeli okrzyk proletariusze wszystkich
krajw czcie si! nie zamroczy was doszcztnie, to
zostawcie w spokoju mit strajku generalnego, wecie
si lepiej do studiw nad histori Sparty to pewno
bdzie dla Polski poyteczniejsze
18
. Wzywa: Zrbmy
wielkie wito palenia. Na oczach narodu spalmy kuky
sanacji, endecji, PPS, Partii Pracy itp. i wprowadmy
na tron symbol zjednoczenia. Rozpumy na kraj
wici niech popynie gromkie woanie o wsplny
wielki, nowy front narodu polskiego. [. . .] Wasno,
praca, drobny warsztat, rodzina, bez marksizmw,
bez materializmw. Kultura musi by polsk kul-
tur. Wyprzeda starych zabawek antykwariusze
smutnej przeszoci do dymisji
19
.
***
Okres okupacji to dla Hoppego przede wszystkim czas
oywionej dziaalnoci w konspiracyjnej organizacji Unia.
Do jej narodzin doszo w wyniku poczenia kilku mniej-
szych inicjatyw wiosn 1940 r. Gwny trzon ugrupowania
stanowiy trzy podziemne grupy: Warszawianka, Grunwald
i Nowa Polska. Pierwsza z nich zaoona zostaa ju 6
padziernika 1939 r. w rodowisku zwizanym z osob
prezydenta Warszawy Stefana Starzyskiego. Inicjatorami
jej powoania byy wanie osoby wywodzce si z przed-
wojennego Jutra Pracy: Jan Hoppe, Cyprian Odorkiewicz,
Henryk Pawowicz i Bronisaw Chajcki. Hoppe obok
Jerzego Brauna, Kazimierza Studentowicza czy Stanisawa
Bukowskiego nalea do czoowych postaci tej organiza-
cji. W czasach, gdy hitlerowskie hordy okupoway
Polsk, a hordy bolszewickie szykoway si by nas
wyzwoli, kiedy jak pisze Hoppe na ulicach
pyna krew, a niestety i alkohol, w melinach Unii
kipiaa i burzya si myl
20
, tworzono fantastyczne
projekty uniwersalnej reformy moralno-politycznej
wiata poprzez odnowienie wszystkiego w Chrystusie,
stosujc si do maksymy Norwida, i rwnoczenie do
powstania mieczem, trzeba powstania si myli.
13 lutego 1943 r. doszo do poczenia Unii ze Stron-
nictwem Pracy. Jak podkrela Hoppe: Unionici weszli
do Stronnictwa Pracy, ale nie zmienili swej postawy
mylowej i nadal pozostawali unionistami, bo formy nie
mog zmienia tego, co jest znacznie silniejsze, co si
narodzio w innym duchowym laboratorium
21
. Co wicej,
unionici nie tylko nie zrezygnowali z wypracowanych przez
siebie koncepcji, lecz potrali je zaszczepi Stronnictwu,
a tym samym zdominowa je ideologicznie. Hoppe peni
rwnie od 1943 r. funkcj redaktora naczelnego ocjalnego
organu prasowego Stronnictwa Pracy, jakim byo pismo
Reforma, by take przewodniczcym komisji koordynu-
jcej dziaalno wydawnicz ugrupowania
22
.
W marcu 1945 r. zosta aresztowany przez NKWD pod-
czas spotkania w Brwinowie z przewodniczcym krajowego
Stronnictwa Narodowego, Aleksandrem Zwierzyskim, na
ktrym prbowano uzgodni wspln taktyk w zaistniaej
sytuacji. Zaopatrzony w sfaszowane dokumenty na nazwisko
Jan Chmielewski, zosta wywieziony na pocztku kwietnia
DEFILADA LEGIONU MODYCH, POZNA R. RDO: KONCERN ILUSTROWANY KURIER CODZIENNY ARCHIWUM ILUSTRACJI
139
do Swierdowska
23
. W ZSRR przebywa do 1947 r., wrci
schorowany, jednak wadza komunistyczna nie zapomniaa
o nim. W lutym 1949 r. zosta aresztowany, a nastpnie
skazany w procesie dziaaczy Stronnictwa Pracy na kar
doywotniego wizienia. Jerzy Braun, ktry zetkn si
w jednej celi z Hoppem w 1953 r., pisa, e cech tego ju
powanie schorowanego po pobycie na Syberii czowieka
by niczym nie zmcony spokj i stoicyzm w znoszeniu
przeciwnoci losu. U ludzi maego wzrostu a Hoppe
mia wzrost i wygld niemal chopicy zaznacza si
nieraz dno do rekompensaty i growania nad oto-
czeniem wadz, wol, samokontrol, niezomnoci
charakteru. W Hoppem wyczuwao si cig dbao
o zachowanie twarzy, o powag postawy i decyzji, od-
powiedzialno za sowa i czyny, by aden jego postpek,
adna wypowied nie kolidowaa z wypracowanym
w sobie ideaem czowieka, przywdcy i dziaacza
spoecznego. [. . .] W wizieniu, w cigym obcowaniu
wzajemnym, w warunkach niezmiernie uciliwych,
wymagajcych opanowania i wielu wyrzecze, wy-
chodz na jaw wszystkie ujemne i pozytywne cechy
charakterw. [. . .] Nic nie da si ukry i zakamuowa.
Odebrane s wszystkie akcesoria wadzy, posiada-
nia, stanowiska, piastowanego urzdu. [. . .] W takim
klimacie duchowym i scenerii zachowa twarz
i zdoby autorytet jest niesychanie trudno. Auto-
rytet ten zdobywa Hoppe gdziekolwiek si zjawi,
zarwno wrd ludzi wybitnych, olnionych jego
logik, jasnoci ocen, etyczn nieskazitelnoci, jak
i wrd maluczkich, nawet prawdziwych bandytw
i zodziei. By nie tylko podziwiany i szanowany, lecz
i kochany. Jego talent wychowawcy, kierownika dusz
ludzkich, wyprbowany ju w harcerstwie, zjednywa
mu szczeglnie modych, ktrzy jeszcze po wyjciu
z wizienia lgnli do niego jak do ojca, uwaali go za
swj drogowskaz i wzr yciowy
24
.
W 1956 r. opuci wizienie. Lekarze zalecili mu zmian
klimatu na agodniejszy w miesicach zimowych. Starania
o zezwolenie na wyjazd do Woch w celu podrepero-
wania zdrowia zakoczyy si sukcesem. Obserwujc
z bliska na Zachodzie polityk prowadzon przez niekt-
re rodowiska emigracyjne wobec kraju, a w zasadzie
spoeczestwa polskiego, stawa si wobec niej coraz
bardziej krytyczny. Karol Popiel pisa, i odgradzanie
si, bojkotowanie zwykych ludzkich stosunkw mi-
dzy emigracj a spoeczestwem w kraju, wszystkie
te przejawy emigracyjnej niezomnoci byy dla niego
[. . .] wiadomym kopaniem przepaci pomidzy synami
jednej ojczyzny i budowaniem pomidzy nimi jakiego
niesamowitego chiskiego muru. I to w sytuacji, gdy
tylko zacienienie stosunkw midzy spoecznoci
emigracyjn a macierz mogo skutecznie hamowa
proces utraty dla polskoci modych pokole
25
.
Wadze jednak postanowiy nie da mu o sobie zapo-
mnie. Jesieni 1967 r. zadano od niego wysania do
trzech wybranych osobistoci w Rzymie listu, w ktrym
poddaby krytyce postaw Prymasa Stefana Wyszyskiego.
Hoppe nie przysta na to, co zaowocowao wstrzymaniem
paszportu. Odmow t powtrzono w roku nastpnym, co
prawda po odwoaniach uzyska w kocu zgod na wyjazd,
ale byo ju za pno. Wiadomo o tym przysza do niego
bowiem 17 lutego 1969 r., w przeddzie mierci
26
.
Cika praca, a nie blaga czy gra; suba zamiast
interesu; czyn, a nie hasa; wiadomy obywatel
w miejsce poddanego; konkret zamiast frazesu to
idee, ktre przez cae ycie przywiecay Hoppemu
w pracy spoecznej, politycznej czy pisarskiej. Jego
zdaniem, stanowiy one kluczowe elementy ycia publicz-
nego, od ktrych zalee miao powstanie, jak dzi zwyko
si mwi, spoeczestwa obywatelskiego.
dr hab. Rafa tocha
Pz|s
'|on|o.|z :. Jan pragmatyk .[ ! Buun Po|o| '|o
n|o.|z Czowiek ze spiu \ou. qo, ss ,,.
\ Czbo.s|u z. Adam Skwarczyski jako ideolog obozu sa-
nacji. Koncepcje publiczno-ustrojowe u|o. |o|o qq,
ss oooq
Po|o| . Droga ideowego pisudczyka .[ ! Buun Po|o|
'|on|o.|z o |t s .
! Hoo . Wspomnienia, przyczynki, reeksje onon q,.
s qo
b|o s .. .
b|o ss ..,..o b.
! Hoo y. Wierzyem (Artykuy) \uszu.u qo ss .
oou 8. Wspomnienia ss .
b|o s o q.
Myl spoeczna. Gawdy i wykady :o. ou ! Hoo \uszu
.u q ss o.
b|o s o ::.
oou :z. Wspomnienia s .oo
Myl spoeczna :. ss .
b|o s . :.
b|o s q :.
! Hoo :b. Adam Skwarczyski. Myli o zwizkach zawodowych
\uszu.u q s o
! Hoo \|ozou s :y.
oou :8. Mozaika robotnicza (Artykuy) \uszu.u q, ss .
oou :q. Wierzyem ss
oou zo. Wspomnienia s .oq
b|o s z:.
'|on|o.|z o |t ss ooo, zz.
b|o s o z.
! Buun z. Jan Hoppe polityk w subie idei .[ ! Buun Po
|o| '|on|o.|z o |t ss ..
Po|o| o |t s z.
b|o s zb.
140
C
ho traktowana na og z nutk sympatii, kultu-
ra ludowa kojarzy si ze skansenem, cepeliad,
czym archaicznym i konserwatywnym. Istnia
jednak w Polsce nurt kulturowo-polityczny, ktry trak-
towa dziedzictwo wsi i prowincji jako punkt wyjcia do
miaych, wrcz awangardowych projektw artystycznych,
ktre z kolei miay stanowi si sprawcz emancypacji
niszych warstw spoecznych. Spiritus movens takich
koncepcji i inicjatyw by Jdrzej Cierniak.
***
Urodzi si 15 padziernika 1886 r. we wsi Zaborw
w powiecie Brzesko w Maopolsce. Jego dziecistwo upy-
no pod znakiem typowej ndzy galicyjskiej. Gdy jednak
okazao si, e chopiec jest bardzo zdolny, rodzina kosz-
tem wielu wyrzecze zapewnia mu moliwo edukacji.
Po maturze podj na Uniwersytecie Jagielloskim studia
lologii klasycznej i polonistyki, ktre ukoczy w 1913 r.,
za rok pniej zda egzamin nauczycielski. Przejawia
rwnie zdolnoci muzyczne, literackie i malarskie, jednak
ze wzgldw materialnych nie mia monoci ich profesjo-
nalnego rozwijania.
Zaj si natomiast dziaalnoci spoeczn. W wakacje
1905 r. zaborowska modzie za jego namow wystawia
amatorsk sztuk Dziesity pawilon o tematyce patrio-
tycznej. W 1908 r. zaoy wiejski zesp teatralny; prby
odbyway si w domu rodzinnym. Wraz z kolegami
z gimnazjum powoa te tajne kko samoksztaceniowe,
na cmentarzu w Bochni lubowali wytrwao w walce
o odzyskanie niepodlegoci. Podczas studiw dziaa w aka-
demickim kole Towarzystwa Szkoy Ludowej, bra take
udzia w szkoleniach wojskowych Zwizku Strzeleckiego.
Gdy wybucha wojna, wstpi do Legionw. Bra udzia
w walkach na terenie dzisiejszej Ukrainy, na froncie spdzi
niemal trzy lata. Po tzw. kryzysie przysigowym sierant
Cierniak zagroony by wcieleniem do armii austro-wgier-
skiej, wic latem 1917 r. wyjecha z faszywym paszportem
do Warszawy. Tam podj prac jako nauczyciel polskiego
i aciny w renomowanym gimnazjum Wojciecha Grskiego.
Jego talent pedagogiczny i zaangaowanie w ycie szkoy
szybko zaowocoway awansem na stanowisko wicedyrektora
(tzw. inspektor) placwki.
***
Szkoa Grskiego, w ktrej chtnie sigano po niestan-
dardowe metody wychowawcze, bya dogodnym miejscem
dla amatorskiej dziaalnoci teatralnej z udziaem uczniw.
Z inicjatywy Cierniaka zorganizowano okoo 25 pokazw
Szopki krakowskiej, a nastpnie, wedle autorskiego scena-
riusza, wystawiono widowisko Wesele krakowskie, ktre
zyskao znakomite recenzje.
Wkrtce ten rodzaj aktywnoci wykroczy poza szkolne
mury. Cierniak w 1923 r. podj si spoecznie funkcji
redaktora pisma Teatr Ludowy, ktremu z braku fun-
duszy grozi upadek. Szybko pozyska do wsppracy
w nansowaniu i kolportau organizacje spoeczne pismo
okresowo ukazywao si, oprcz standardowego wydania,
m.in. w formie wkadki do rnych gazet traajcych do
liderw spoecznoci wiejskich, osigajc nawet 10 tys.
egz. nakadu.
Z POL
SKI
RODEM
olklor
i awangarda
Prvicitsz Okn/sk/
141
Jako jego redaktor, wszed do Komitetu Wykonawczego
Zwizku Teatrw Ludowych. W 1924 r. zosta czonkiem
komisji kulturalnej Centralnego Zwizku Modziey Wiej-
skiej, co pozwolio wpywa pod wzgldem organizacyj-
nym i ideowym na zespoy teatralne zwizane z t prn
i masow inicjatyw. W roku 1927 w ramach ZTL zaini-
cjowa Cierniak wraz z Adamem Bieniem szeroko zakro-
jone badania amatorskiego ruchu teatralnego. Ich wyniki,
omwione nastpnie w ksice Teatry ludowe w Polsce,
nie tylko day pierwszy caociowy obraz zjawiska, ale
przede wszystkim pomogy autorom sformuowa wnioski
dotyczce podanych kierunkw rozwoju.
***
Amatorski teatr ludowy by jednym z prnych fenomenw
kulturowych midzywojnia. Szacuje si, e dziaao wwczas
na wsi 5-7 tysicy staych zespow teatralnych, ktre daway
rocznie 20-30 tys. przedstawie. Do tego dochodz amator-
skie zespoy w miastach, a take znaczna liczba inicjatyw
okazjonalnych, co w sumie oznacza ok. 10 tys. oddolnych,
niezawodowych przedsiwzi teatralnych. Bya to zatem
ogromna rzesza ludzi aktywnych twrcw, a zwaszcza
odbiorcw ich wysiku mona liczy w setkach tysicy.
Teatr ludowy nierzadko by na prowincji jedynym
przejawem zbiorowych dziaa artystycznych, a w wielu
przypadkach jedn z nielicznych form jakiejkolwiek aktyw-
noci spoecznej. Na wsi w owym okresie zamieszkiwao
za 75% obywateli Polski. Gdy do tego dodamy mae miasta
oraz amatorskie wysiki teatralne w onie rodowisk robot-
niczych, modzieowych, w rnych grupach zawodowych,
wwczas widzimy, e byo to zjawisko o niemaym zasigu
i znaczeniu.
Jdrzej Cierniak zdawa sobie doskonale spraw, e
to, jaki repertuar i metody pracy przyjmie w ruch
artystyczny, stanowi bdzie o rozwoju kulturowym
mas spoecznych. Natomiast to, jaki bdzie udzia
owych mas w yciu kraju, wpynie znaczco na obli-
cze kultury narodowej. I wreszcie to, co i jak bd
w swych inicjatywach kulturalnych czyniy masy,
nie pozostanie bez wpywu na ich pozycj spoeczn,
si polityczn i udzia w yciu publicznym.
***
Na pocztku lat 20. nawiza wspprac z warszawskimi
twrcami teatru zawodowego. Byli to m.in. Leon Schiller,
Juliusz Osterwa i Mieczysaw Limanowski. Zwizani z eks-
perymentalnym teatrem Reduta, propagowali nowe trendy
w tej dziedzinie sztuki. Schiller stworzy koncepcj teatru
monumentalnego takiego, ktrego odbiorcami s masy
ludowe, a same spektakle przybieraj rodzaj uroczystoci,
swoistego obrzdu. Zesp Reduty opiera dziaalno
i program ideowy na pracy zespoowej (swoistym uspoecz-
nieniu pracy aktorw), a take na faktycznym przeywaniu
treci widowiska przez jego twrcw (aktor jest dan
postaci, nie za j gra).
Sojusz wielkomiejskich eksperymentatorw z chopskim
spoecznikiem wynika z podobnych de, cho nieco
inaczej akcentowanych. Oni chcieli, by teatr narodowy
zwrci si do mas ludowych (nie tylko chopskich), by sta
si teatrem bazujcym na zbiorowych emocjach i czerpa
z autentycznych tradycji ludowych (Schiller ju w 1919 r.
wystawi Szopk staropolsk, ktra w Reducie przybraa
posta Pastoraki). Cierniak za dostrzega w kulturze ludo-
wej inspirujcy materia artystyczny, wrd mieszkacw
wsi twrcw i odbiorcw monumentalnych widowisk, za
w amatorskim teatrze potencja obywatelski.
Jerzy Zawieyski, wieloletni i bodaj najbliszy wsppra-
cownik Cierniaka, pisa, e by twrc teatru ludowego.
Twrc prawdziwym, to znaczy, e odrzuci wszystko, co
w tej dziedzinie zasta i urzeczywistni wasn wizj
o tym, jaki powinien by teatr ludowy, nowoczesny, zgodny
z deniami wspczesnej wsi. Przede wszystkim postawi
odwan, a dla wielu obrazoburcz tez, e cho amatorski
ruch teatralny rozwija si prnie, to jednak jego znaczn,
jeli nie dominujc cz stanowi inicjatywy pozbawione
wikszej wartoci. Dotychczasowy rozwj teatru ludowego
bazowa bowiem na kilku negatywnych trendach.
Po pierwsze, suy mia gwnie rozrywce. W praktyce
oznaczao to, e sigano po utwory atwe w przygotowaniu,
lecz pozbawione wartociowego wpywu na odtwrcw
oraz widzw. W dodatku teksty te w niewielkim stopniu
odzwierciedlay realia i problemy niszych warstw spo-
ecznych. Byy to tandetne sztuczki, ktre pisali zazwyczaj
miejscy literaci niskiej klasy, a ich edycj zajmoway si
wydawnictwa zainteresowane zyskiem, nie za rozwojem
artystycznym ludu.
Po drugie, nawet jeli takim inicjatywom przypisywano
funkcje wychowawcze, to bardzo wsko rozumiane ot,
wiejska modzie zamiast si nudzi, miaa zaj si
teatrem, za widzowie otrzyma co patriotycznego lub
religijnego. Po trzecie, teatr taki nieudolnie kopiowa wzorce
z zawodowego teatru miejskiego, od scenograi poczynajc
(pudekowa scena), poprzez podzia pracy (reyser, ktry
tresowa aktorw) i granie przedstawie w celach zarob-
kowych (z t rnic, e dochd przeznaczano zwykle na
cele spoeczne), a koczc na pozbawionej reeksji nauce
rl na pami i beznamitnym ich odgrywaniu. Teatr taki
polega pisa Cierniak na niewolniczym naladowaniu
w treci i formach teatru zawodowego, [. . .] z pominiciem
prawdziwego artyzmu sceny zawodowej.
Ani repertuar, ani sposb przygotowywania
przedstawie i ich odgrywania oraz spoeczna i kul-
turowa rola takich inicjatyw, nie pozwalay mwi
o waciwym teatrze ludowym. W aden sposb taki
teatr nie odwoywa si do specyki spoecznej ludu, ani
nie czerpa z jego dorobku kulturowego. W ksice Cier-
niaka i Bienia czytamy: my waciwie w obecnej Polsce
[. . .] nie mamy teatru ludowego w istotnym tego sowa
znaczeniu. Trzeba go zatem dopiero tworzy. A kt
go ma stworzy, jeeli wanie nie masy ludowe, skoro
142
to ma by ich teatr [. . .]. uwaamy, e 1) teatr ludowy
bdzie o tyle ludowym, o ile jak najwicej bdzie w nim
samorodnej twrczoci samego ludu [. . .] 2) organizacje
winny wspomaga, wyzwala uzdolnienia artystyczne
w masach, a nie musztrowa, nie tresowa ich w bez-
mylnym naladownictwie.
Teatr ludowy to nie tylko teatr wiejski czy chopski,
aczkolwiek wie i chopstwo ze wzgldw demogracznych
stanowiy wwczas gwny punkt odniesienia. Bie i Cier-
niak pisali: Nasz teatr jest przede wszystkim teatrem
[. . .] gromad ludzkich, a gromady te mog by rozmaite,
jak np. mieszkacy wsi lub miasteczka, czonkowie
jakiego stowarzyszenia, modzie w szkole, onierze
w oddziale wojskowym, robotnicy w fabryce itd. Kada
taka gromada yje w skupieniu, jakby szersza rodzina,
wszyscy si znaj wzajemnie, a teatralne przedstawienia
urzdzaj rzadko, od wita, sami dla siebie. I wanie
dlatego ten teatr ma dla danej spoecznoci osobliwy
urok, jest przecie wyrazem jej uczu, myli i marze,
daje caej zbiorowoci chwile zespoowych przey
i dozna estetycznych.
Teatr ludowy to zatem teatr oddolny, bdcy efek-
tem pasji czonkw spoecznoci, zronity z yciem
i kultur danej zbiorowoci. [. . .] zasad organizacji
winna by jak najwiksza jej prostota i przystosowanie
do warunkw miejscowych, zasadniczo bezinteresowny
spoeczny stosunek [. . .] do tej pracy, oparcie wzajemnych
stosunkw czonkw na zasadach demokratycznych
pisali autorzy Teatrw ludowych w Polsce.
***
By moe dlatego, e pochodzi z chopskiej rodzi-
ny, nie idealizowa ludu. Przekonaniu o samoistnych
wartociach kultury plebejskiej, ze szczeglnym
uwzgldnieniem wiejskiej, towarzyszya wywaona
ocena faktycznych moliwoci tych warstw. Dostrzega
wady chopstwa, bdce skutkiem m.in. wiekw poddastwa,
a take wci trwajcej marginalizacji. Std te postawy
chopw, oprcz cech wartociowych, charakteryzuj si
nadmiernym, bezreeksyjnym konserwatyzmem, wskimi
horyzontami, nieumiejtnoci odrnienia tandety.
Z tego wzgldu przekonany by, e konieczny jest dugo-
trway, mozolny wysiek formacyjny w kwestii repertuaru,
metod pracy teatralnej, doboru technik scenicznych itp.
Dostrzega potrzeb istnienia przewodnikw w dziele
zmiany negatywnych tendencji, powinny to jednak by
osoby z ludu lub potrace z nim znale wsplny j-
zyk i uszanowa t warstw. Dzi nie czas na dawanie
askawego chleba za korny ukon i ucaowanie pa-
skiej rki, dzi chcemy by rwni [. . .] dzi nie czas, by
narzuca ludowi gotowe recepty [. . .]. Ludowi polskiemu
trzeba suy bratersk pomoc, by dojrza i sam sob
pokierowa. Bo gdybymy masom ludowym narzucili
wszystko w gotowinie, nie pozwolili rozwin si sa-
modzielnie, to bymy zabili w nich nie tylko zdolnoci,
ale sam potrzeb wasnej samorzutnej twrczoci. [. . .]
praca artystyczna wrd [. . .] mas ludowych powin-
na polega tylko na wytwarzaniu dla tych gromad
warunkw, w ktrych by taki czy inny, drzemicy
JUBILEUSZ LECIA PRACY SPOECZNEJ I OWIATOWEJ ZAOYCIELA TEATRW LUDOWYCH JDRZEJA CIERNIAKA,
ZORGANIZOWANY PO ZAKOCZENIU WIDOWISKA LUDOWEGO FRANUSIOWA DOLA NA SCENIE TEATRU IM. JULIUSZA
SOWACKIEGO W KRAKOWIE. FOT.: KONCERN ILUSTROWANY KURIER CODZIENNY ARCHIWUM ILUSTRACJI
143
w czowieku talent lub zdolno mogy si wyzwoli,
odezwa i uzewntrzni, ale moliwie samodzielnie,
tak jak myli, czuje i wierzy. To bdzie twrczo
jego wasna pisa w roku 1927 w programowym tekcie
Nasz cel i nasze drogi.
Cierniak zreszt przy kadej sposobnoci akcentowa
potrzeb samodzielnoci i demokratycznoci w pracach
teatralnych. W 1926 r. w przedmowie do edycji Wesela
krakowskiego, pisa: Reyser teatru ludowego na takich
samych prawach, co kady czonek zespou. On tylko
z woli wszystkich czuwa nad adem w pracy, rozpala
indywidualn inicjatyw, ale liczy si z kadym gosem,
z kadym samorodnym pomysem. Bo teatr stwarzamy
wszyscy razem.
Nie uwaa te, e naley dokonywa separacji
teatru ludowego i kultury wiejskiej od wpyww
miastowych. Wrcz przeciwnie kultura ludowa po-
winna by punktem wyjcia, tyle z uwagi na jej wartoci,
ile z racji tego, e stanowi istotn cz etosu warstw ple-
bejskich, jednak naley j wykorzysta w sposb krytyczny
oraz czerpa ze wsparcia innych rodowisk. Std nie tylko
zwizki Cierniaka z awangardow Redut i zainteresowa-
nie jej eksperymentami repertuarowymi, scenogracznymi
czy dotyczcymi metod pracy w zespole, ale take inne
jego pomysy. Przykadowo, poszukujc wartociowego
repertuaru dla teatrw ludowych, z uznaniem wypowiada
si np. o komunizujcym poecie, reyserze i dramaturgu
Witoldzie Wandurskim i dokonanej przez niego nowocze-
snej adaptacji ludowej legendy o madejowym ou. Gdy
natomiast postulowa odrodzenie w teatrze ludowym nurtu
religijnego, jako e chrzecijaska wiara i obrzdowo
odgryway niebagateln rol w yciu polskich plebejuszy,
to jako potencjalnego twrc scenariuszw o takiej tematyce
wskazywa mocno lewicujcego i awangardowego Emila
Zegadowicza. Teatr ludowy nie mia by teatrem
konserwatywnym i czoobitnym wobec tradycji.
Mia jednake by silnie zakorzeniony w yciu ludu
i jego dorobku kulturalnym. Jak pisa prof. Stanisaw
Pigo, Cierniak zerwa stanowczo z mniemaniem, e
teatr ludowy to jest teatr amatorski, odgrywajcy po
wsiach popularne sztuczki komiczne lub patriotyczne.
Nie wcza do nawet sztuk pisanych po wsiach przez
samorodnych autorw-chopw. Wszystko to mia za
czcz zabawk. Jego koncepcja teatru ludowego bya
o wiele gbsza. Wychodzi z zaoenia, e pierwotne
ycie gromadzkie wsi wytworzyo i utrwalio pewn
ilo obrzdw widowisk o charakterze wanie dra-
matycznym, zerodkowujcych w sobie momenty jakich
doniolejszych zespole duchowych. [. . .] Remanenty
takich prastarych, w sakralny porzdek dramatyczny
ujtych obrzdw s wcale czste po wsiach, zwizane
z por roku (gaiki czy maje, sobtki), z czynnociami
gospodarskimi (niwne, kosiarskie, zakadziny domo-
stwa), z biegiem ycia i mierci (pogrzeby, zaduszki).
Jednym sowem, waciwe widowisko dramatyczne dla
chopa to nie zabawa, nie kumedyje, to obrzd spo-
eczny o charakterze sakralnym [. . .] za gwne zadanie
teatru ludowego uzna [. . .] przywrcenie widowiskom
obrzdowym ich charakteru i dostojestwa i uczynienie
ich ogniskiem ycia artystycznego [. . .].
D
O
M

L
U
D
O
W
Y

W

Z
A
B
O
R
O
W
I
E
,

S
T
A
N

O
B
E
C
N
Y
.

P
O

P
R
A
W
E
J

S
T
R
O
N
I
E

D
R
Z
W
I

W
E
J

C
I
O
W
Y
C
H

W
I
D
O
C
Z
N
E

P
O
P
I
E
R
S
I
E

J

D
R
Z
E
J
A

C
I
E
R
N
I
A
K
A
.

Z
A
:

W
W
W
.
S
Z
C
Z
U
R
O
W
A
.
P
L
144
Oprcz wymienionych skadnikw postulowanego
teatru ludowego, Cierniak interesowa si pomniejszymi
elementami kultury plebejskiej, jak pieni, ktre zazwyczaj
opowiadaj fabu z wtkiem dramatycznym, a take po-
dania, legendy, rozmaite gadki. Podkrela w tej kwestii
wag regionalnego zrnicowania kultury ludowej i wyni-
kajce std dodatkowe moliwoci w kwestii urozmaicenia
repertuaru.
Chodzio mu jednak o twrcze inspiracje, nie za
o naladownictwo przeszoci. W 1934 r. pisa, i Folklor
ma by z jednej strony materiaem na w teatr o cha-
rakterze odwitnym (i nie moe by naduywany!);
ale z drugiej strony ma take sta si jakby punktem
wyjcia dla przyszych autorw i inscenizatorw [. . .].
Dlatego repertuar teatru ludowego planowa wzbogaci
o cakiem nowe formy, jak np. inscenizacje z okazji wita
Wolnoci, czyli w rocznice cudu nad Wis czy o te
elementy dorobku kultury wysokiej i narodowej, ktre
wspgraj z duchem ludu. W jego rodowisku sigano
take po nowatorskie, czy wrcz tzw. kontrowersyjne
formy wyrazu jednym z ciekawszych eksperymentw
bya inscenizacja II czci Dziadw, zorganizowana na
Woyniu w scenerii prawdziwego cmentarza, dokonana
z aprobat Cierniaka przez pozostajcego pod jego duym
wpywem Stanisawa Iowskiego.
***
Rok 1927 przynis wydarzenie, ktre umoliwio
Cierniakowi promowanie swoich wizji na skal znacznie
wiksz ni dotychczas. Zaproponowano mu w Mini-
sterstwie Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego
posad wizytatora ds. owiaty dorosych, uniwersytetw
ludowych i teatru ludowego. Cho praca ta wizaa si
z pensj znacznie mniejsz ni wicedyrektora prywatnego
gimnazjum, przyj propozycj.
Piastujc stanowisko, wiele przebywa w terenie, wi-
zytujc placwki zwizane z amatorskimi inicjatywami
teatralnymi. Cierniak oprcz zaangaowania ideowego
dysponowa te innym atutem. Wszyscy wspominaj go jako
czowieka atwo zjednujcego sobie sympati, podbijajcego
szczeglnie serca modziey pasj, ale take sposobem bycia
oraz wraliwoci na rozmaite problemy i zaangaowaniem
w ich rozwizywanie. Niezliczone wyjazdy, podczas ktrych
propagowa swoje wizje w sposb daleki od standardu do
legendy przeszy jego gawdy przeplatane gr na glikach,
czyli miniaturowych skrzypcach przysparzay mu zwo-
lennikw, zaszczepiay idee, przekonyway modzie i jej
opiekunw do zerwania z teatraln sztamp, do signicia
po nowy repertuar i metody pracy.
Wiosn 1929 r. utworzono w Warszawie Instytut
Teatrw Ludowych. Prezesem Instytutu wybrano jego
pomysodawc, czyli Cierniaka, a zastpc zosta Schiller.
Organizacja ta miaa w sposb systematyczny i caocio-
wy propagowa oraz wciela w ycie Cierniakow ide
teatru ludowego. W 1931 r. jego twrca pisa: Instytut
[. . .] chciaby wypracowa wzorowy w treci i formach
teatr naprawd ludowy, teatr samoistny, niezaleny od
zawodowego, o ile monoci w typie oryginalny, nasz
rdzennie polski. W ramach Instytutu prowadzono prace
badawcze (dokumentowano teatralne aspekty kultury
ludowej), archiwizacyjne (zbir publikacji o teatrze ama-
torskim oraz rekwizytw), wydawnicze (przejto edycj
Teatru Ludowego, opublikowano kilka ksikowych
edycji dramatw scenicznych, m.in. Pastorak Schillera
i Powsinogi beskidzkie Zegadowicza), a przede wszyst-
kim formacyjne. Mimo i Instytut dysponowa niezwykle
skromnymi rodkami zazwyczaj pozwalajcymi opaci
jeden stay etat; Cierniak pracowa cakowicie spoecznie
zasig jego dziaalnoci by znaczny.
Jedn z gwnych form aktywnoci byy kursy i kon-
ferencje szkoleniowe. Pomniejszych spotka tego rodzaju
odbywao si nawet kilkadziesit w roku, za corocznie
urzdzano jedn dusz konferencj programow, gdzie
oprcz formuowania koncepcji i wymiany myli, wsplnie
opracowywano jedno wzorcowe przedstawienie, ktre
nastpnie liderzy ruchu propagowali w swoich regionach,
take w postaci swoistych wariacji na temat.
W krgu bezporedniego oddziaywania Zwizku Teatrw
Ludowych oraz Instytutu Teatrw Ludowych znajdowao
si w latach 30. od 1000 do 1400 zespow do cile
wsppracujcych oraz ponad drugie tyle o luniejszych
wizach z tym rodowiskiem.
***
Cytowany ju Pigo napisa o Cierniaku, e by on jed-
nym z najpikniejszych przykadw inteligenta, ktry
si nie da wykorzeni z gruntu rodzinnego. Cho
od lat mieszka w Warszawie, nigdy nie zapomnia
o malekim Zaborowie. W nawale pracy zawodowej
i spoecznikowskiej, znajdowa czas na rnorakie
formy wspierania spoecznoci lokalnej.
To dziki jego wieloletnim zabiegom snalizowano
w nieduej wiosce budow okazaego Domu Ludowego,
w ktrym siedzib znalazy wszelkie miejscowe inicjaty-
wy spoeczne. Spor cz rodkw na ten cel wyjedna
u emigrantw, ktrzy za chlebem wyjechali do Stanw
Zjednoczonych. By jednym z gwnych fundatorw ksi-
gozbioru zaborowskiej biblioteki, a take pomysodawc
bada socjologicznych lokalnej zbiorowoci, realizowa-
nych przez Instytut Gospodarstwa Spoecznego. W 1936 r.
ukoczy i wyda w znacznej mierze wasnym sumptem
ksik Wie Zaborw i zaborowski Dom Ludowy bya
to pierwsza, a przy tym fachowa monograa rodzinnych
stron autora.
Wynikao to nie tylko z przywizania do ojcowizny,
lecz take ze swoistej lozoi yciowej Cierniaka. Jak pisa
po latach Franciszek Mleczko, lubi podkrela potrzeb
dwch krzyujcych si spojrze na ojczysty kraj.
Jedno to spojrzenie ze stanowiska stolicy, drugie
spojrzenie ze stanowiska prowincji dalekiej od stolicy.
145
Prawd wedug niego zdobywa si dopiero w punkcie
przecicia tych dwch spojrze.
***
Jdrzej Cierniak zasuy si dla popularyzacji teatru
ludowego (oprcz TL, okresowo redagowa take Teatr
w Szkole i Prac Owiatow), dla nadania mu form orga-
nizacyjnych i polepszenia jakoci repertuaru. By rwnie
autorem kilku dobrze ocenionych przez krytyk utworw
dramatycznych dla teatrw ludowych Franusiowa dola,
W sonecznym krgu, Wesele krakowskie. Jednak na
pami zasuguje przede wszystkim jako twrca nowator-
skiej koncepcji teatru, daleko wykraczajcej poza sztuk
czy nawet dziaalno kulturaln.
Jak pisa Zawieyski, ktry po latach nazwa wizj
Cierniaka wiejskim teatrem monumentalnym, widzia
[. . .] teatr inaczej, ni go dotd widziano. Nie jako bud
z pudekow scen, lecz raczej jako przestrze sceniczn,
ktr moe by na wsi polana, uroczysko lene, fragment
architektury. Marzya mu si ta nowa, wiejska scena
na podobiestwo sceny antycznej greckiej [. . .]. Pie
zespoowa mwi nieraz lub zespoowa recytacja
w widowisku wiejskim, wpleciona do akcji, moe by
czym jak chr w tragedii Sofoklesa. [. . .] Mia to by te-
atr prawdziwie ogromny, wielkie wito dla wszystkich
ludzi ze wsi, ktrzy uczestnicz w widowisku nie jako
bierni widzowie, lecz wspdziaajcy aktorzy. Nade
wszystko chodzio Cierniakowi o zbiorowe, gromadzkie
przeycie artystyczne, silne, podnoszce i budujce. Teatr
wedle Cierniaka mia by uroczysty w sensie budzenia
wzniosych uczu, kreowania atmosfery wita, poczucia
uczestnictwa w czym istotnym, niecodziennym. W ten
sposb mia nie tylko oddziaywa na indywidualne zmy-
sy, lecz take stanowi zbiorowe przeycie, cementujce
wsplnot, nadajce jej swoist moc.
Tak rozumiany teatr by z jednej strony silnie zanurzony
w przeszoci nie w folklorze i zwyczajach, lecz w naj-
gbszych, wrcz uniwersalnych aspektach kultury ludu,
jakimi s wiejskie wita, czy to o charakterze religijnym,
czy wieckim, zwizane z rytmem przyrody, prac na roli
i innymi wakimi wydarzeniami w yciu wsplnoty. Z drugiej
za strony by to teatr na wskro nowoczesny. Wielkie
widowiska, z masowym udziaem widzw-aktorw,
oznaczay nie tylko odrzucenie naladownictwa
schematycznych ram teatru zawodowego. Przede
wszystkim wyraay idee emancypacyjne i demo-
kratyczne lud przestawa by biernym odbiorc,
a stawa si rwnouprawnionym wsptwrc. Pre-
zentujc sw wizj, stwierdza Cierniak w roku 1930: To
ju nie bdzie teatr dla ludu, ograniczajcego si do
biernego odbierania wrae, ale teatr ludu, odprawiany
zbiorowym wysikiem wszystkich danego widowiska
uczestnikw.
Masy ludowe w teatrze Cierniaka wchodziy na scen
nie tylko dosownie, lecz take w wymiarze symbolicznym,
wkraczay w ycie publiczne, zrzucajc jarzmo wielowieko-
wej paszczyzny i pniejszego traktowania jako obywateli
drugiej kategorii. Tak pomylany teatr nadawa ludowi
poczucie siy i wasnej wartoci. Folklor nie mia tu nic
wsplnego z sentymentalnym wzdychaniem za sta-
rymi dobrymi czasami, z kurczowym trzymaniem
si tradycji, lecz suy jako budulec tosamoci mas
ludowych. Nawet jeli nie by doskonay i nale-
ao go rozwija, ulepsza, co Cierniak podkrela
wielokrotnie to by wasny, pozwala chopom
czu si samodzielnymi twrcami, nie za zaledwie
konsumentami tego, co przygotoway dla nich stare
elity spoeczno-kulturalne.
Redaktor Teatru Ludowego uwaa, e nowy reper-
tuar i sposoby uczestnictwa w widowiskach s zarazem
odpowiedzi na zachodzce tendencje spoeczne, jak
i przyspieszaj ich rozwj. W programowym tekcie
O tre teatru chopskiego pisa w 1937 r., e nowoci
w teatrze ludowym pozostaj w cisym zwizku [. . .]
z ogln atmosfer [. . .] w Polsce, w ktrej [. . .] musia
si obudzi w najszerszych warstwach, a wic i na wsi,
pd do wiata, do nauki, w ogle do kultury. [. . .] ycie
na wsi i jej szybki rozwj organizacyjno-spoeczny przy-
niosy nowe treci, nowe niepokoje, konikty, marzenia
i tsknoty, ktre domagaj si waciwej wypowiedzi
w teatrze. Wie si budzi do nowego ycia, pry si,
z uporem idzie ku nowej historii i wanie chciaaby
si zobaczy na scenie w tej nowej, tworzcej swoje
chopskie i oglnonarodowe jutro, postawie. Chciaaby
zobaczy to, co ju wyraa zaczyna w wierszu, w pi-
smach modziey, w dyskusjach i zjazdach, [. . .] w uni-
wersytetach ludowych, na zebraniach k modziey
wiejskiej, spdzielni, k Stronnictwa Ludowego. W tym
samym roku na amach Pracy Owiatowej stwierdza:
[. . .] tsknimy przecie jak zawsze ku nowej, lepszej
przyszoci, std tyle marze o wielkich przemianach.
[. . .] Dzisiejsze czasy, zwaszcza w yciu wsi polskiej, s
czasami naprawd epokowymi, bo wanie teraz roz-
pocz si w historyczny pochd chopa ku pastwu
i jego sprawom, ku dojrzewaniu do podjcia penej
odpowiedzialnoci za losy tego pastwa [. . .].
***
W dorobku Cierniaka oprcz szeroko pojtego arty-
zmu, wyranie widzimy jak uja to Kazimiera Zawi-
stowicz-Adamska: drugi nurt to sprawa chopska, to
ideologiczna walka o pozycj chopa, o wydwignicie
go z upoledzenia gospodarczego i kulturalnego, o za-
pewnienie penoprawnego uczestnictwa w kulturze
narodowej. Zawieyski za dodaje, e nalea caym sercem
do radykalnego ruchu chopskiego i by w ostatnich
latach przed wojn czonkiem opozycyjnego Stronnic-
twa Ludowego. Pragn tego, czego pragnli wwczas
wszyscy radykalni dziaacze polityczni i chopskie
partie [. . .].
146
Sympatie ideowe i organizacyjne Cierniaka nie pozo-
stawiaj wtpliwoci, e o lata wietlne odlegy by od
kultury ludowej w pojciu skansenu czy kurczowego
trzymania si tradycji. Dodajmy, e tego rodzaju jawne
aliacje stanowiy dowd znacznej odwagi cywilnej, wszak
Cierniak pozostawa urzdnikiem pastwowym na etacie
w sanacyjnym ministerstwie. Tylko szacunek dla jego au-
torytetu i uznanie dla wielkiej pracy spoecznej sprawiy,
e redaktor Teatru Ludowego nie popad w nieask
w obozie rzdzcym. A Cierniak, cho dobroduszny
i serdeczny, nie cofa si przed ostr krytyk wczesnej
rzeczywistoci. We wspomnieniach uczestnika Oglno-
polskiej Konferencji Teatralnej w Katowicach w maju
1934 r. zachowa si taki incydent: [. . .] przedstawiciel
Komendy Gwnej Zwizku Strzeleckiego zaatakowa
dziaalno Instytutu Teatrw Ludowych [. . .], e nie
uwzgldniaj w repertuarze teatru ludowego dzisiejszej
rzeczywistoci. Na to porwa si Cierniak [. . .]: Owszem,
moemy uwzgldni wasz propozycj i inscenizowa
[. . .] dzisiejsz rzeczywisto, ale mam wtpliwoci, czy
nam wadze pozwol inscenizowa spraw Brzecia
i Berezy Kartuskiej.
Nie naley jednak wiza tego z polityk pojmowan
jako walka o interesy partyjne. On sam okrela si
mianem ludowca, jednak odcina od zbyt silnych
identykacji partyjnych; sojusznikw potra do-
strzec w rodowiskach nierzadko odlegych od
swego zaplecza. Bywaem z nim na uroczystociach
otwarcia domw ludowych i wietlic. [. . .] Cieszy si
z kadej wietlicy Wiciowej [radykalna modzie ludowa],
TUR-owej [PPS] czy Siewowej [sanacja] lub Katolickiego
Stowarzyszenia Modziey [bliskie endecji]. [. . .] zawsze
podkrela te momenty w dziaaniu, ktre wie cz,
scalaj jej wysiki w kierunku pozytywnych przeobra-
e wspomina Marian Trendota.
Modzi radykaowie z ruchu ludowego zarzucali mu
czasem pozostawanie na subie obozu wadzy. Ale
Cierniak te by radykaem, tyle e na gbszym poziomie.
Przemawiajc w 1936 r. na konferencji zorganizowanej
przez Prezydium Rady Ministrw, mwi do sanacyjnych
urzdnikw: Nie cofajmy si, gdy zajdzie wysza po-
trzeba, przed powiceniem [. . .] nie tylko interesw
grupowych, ale take dzi obowizujcych zarzdze
ustrojowych, jeeli wejdzie w gr Salus Republicae
[Dobro Rzeczypospolitej].
***
Po niemieckiej napaci na Polsk, pozbawiony pracy,
znalaz si w bardzo trudnej sytuacji materialnej mia
na utrzymaniu on i crki. Gdy udao mu si otrzyma
posad nauczyciela w szkole na warszawskim Targwku,
zacz t prac od pomocy dla najbiedniejszych uczniw.
W licie do Pigonia pisa: [. . .] ju temu zaradziem zorga-
nizowawszy wewntrz klasy samopomoc niadaniow:
dzieci zamoniejsze przynosz po kromce chleba dla
niezamonych i dzielimy si tym tak, e przynajmniej
te dzieci, co nie jedz w domu, zawsze w szkole na
pauzie co przetrc [. . .]. Zbieram po znajomych i innych
szkoach rzeczy ubraniowe, bielizn, obuwie, przybory
szkolne, ksiki i obdzielam tych biedakw.
Wczy si te w dziaalno konspiracyjn w Stron-
nictwie Ludowym Roch, wkrtce zosta czonkiem
Komisji Owiaty tego ugrupowania. W 1940 r. utworzy
podziemny Ludowy Instytut Owiaty i Kultury, peni rol
jego lidera. Bra czynny udzia w redagowaniu i kolportau
prasy podziemnej. Prawdopodobnie zadenuncjowany za t
dziaalno, zosta aresztowany przez Gestapo 22 kwietnia
1941 r. i osadzony na Pawiaku. Ciko chory, spdzi kilka
miesicy w wiziennym szpitalu.
2 marca 1942 r., w odwecie za zastrzelenie kilku gesta-
powcw przez ruch oporu, hitlerowcy w zbiorowej egzekucji
w nieznanym do dzi miejscu rozstrzelali 100 winiw
Pawiaka, midzy nimi Jdrzeja Cierniaka. Jego symbo-
liczny grb znajduje si w Palmirach. Tu po zakoczeniu
wojny, znany pisarz chopski, Jan Wiktor, napisa: Zgin
w bezimiennym dole, a mgby by jutro dum Polski,
najpracowitszym ciel przy wznoszeniu zrbu dla
przyszych pokole.
Remigiusz Okraska
Bibliogra do tekstu zamieszczamy z braku miejsca tylko w je-
go wersji elektronicznej na stronie internetowej Obywatela.
Antykwa Ptawskiego
Dziay Nasze tradycje oraz Z Polski rodem zostay
zoone Antykw Ptawskiego czcionk zaprojekto-
wan w latach 1923-1928 przez polskiego graka i typo-
grafa Adama Ptawskiego. Jest to pierwszy polski krj
pisma zaprojektowany od podstaw. Antykwa Ptaw-
skiego bywa nazywana polskim krojem narodowym.
Wicej informacji o tradycjach polskiej typograi oraz
elektroniczne wersje czcionki mona znale na stronie
internetowej: http://nowacki.strefa.pl/
147
Koodko przyznaje, e monetaryzm zwizany z neolibe-
raln ideologi poradzi sobie z inacj, ale to waciwie
jedyne osignicie. Z polskiej perspektywy trudno nawet
t zalet dostrzec, poniewa neoliberalni politycy najpierw
spowodowali hiperinacj.
To, co wiedz miliony ludzi na wiecie, dotaro do wia-
towych uczonych. Do polskich jeszcze nie. U nas nie toczy
si na ten temat adna debata publiczna. Politycy chwal si
wzrostem PKB. Ekonomici ucz, jak na kryzysie zarobi.
Jedynie Konwersatorium O lepsz Polsk, koordynowane
przez dr. hab. Pawa Sorok, miao odwag powiedzie, e
kryzys gospodarczy rozwija si w sposb pezajcy; ma on cha-
rakter strukturalny oraz systemowy i potrwa co najmniej kilka
lat. [] ostateczne przezwycienie kryzysu bdzie wymagao
zastosowania odmiennych i nowych sposobw, instrumentw
i narzdzi. Gos niszowego gremium nie ma jednak szans
przedosta si do opinii publicznej. W mediach i w prakty-
ce partii rzdzcej nadal jedyn recept na wzrost PKB jest
prywatyzacja, komercjalizacja, deregulacja, cicia budeto-
we oraz wikszy wysiek w pracy za mniejsze pienidze. Te
dobre rady wiczymy od lat z marnym skutkiem.
Polacy nietypowo reaguj na kryzys, poniewa kryzys
mamy permanentny: od powstania Solidarnoci w
r., poprzez stan wojenny, szokow transformacj, a do dzi-
siaj, z krtkimi przerwami na rzdy SLD i PiS-u. Klienci
nie zaciskaj pasa, bo albo dziurek ju brak, albo po szo-
kowych dowiadczeniach obawiaj si najgorszego, czy-
li utraty wszystkich oszczdnoci. Mielimy szczcie, e
PO nie udao si wprowadzi Polski do strefy euro. otwa,
ktra zwizaa swojego ata z euro sztywnym kursem, tak
jak niegdy Argentyna peso z dolarem, pogra si w cha-
osie. Sowacy w poudniowej Polsce wykupuj nawet ziem-
niaki. Osabienie zotego okazao si korzystne dla polskiej
gospodarki.
Wzrost zainteresowania ekonomi jest dobr stron
kryzysu. Dotychczas ekonomi przedstawiano z jednej stro-
ny jako nauk prawie ju zbdn, poniewa niewidzialna
rka rynku sama wie najlepiej, jak kierowa gospodark
i nansami. Z drugiej za jako skomplikowan wiedz,
zastrzeon dla profesjonalnych ekonomistw. Okazao si,
e ani niewidzialna rka, ani ekonomici nie wiedz, jak po-
radzi sobie z tym kryzysem. Ogromne pienidze wpom-
powane przez rzdy zapobiegy zaamaniu si systemu
nansowego, ale go nie uzdrowiy. Pienidze, ktrymi
zasilono banki i wielkie korporacje przemysu moto-
ryzacyjnego, pochodz z budetw, czyli s to nasze
pienidze, podatnikw. Warto przypomnie t mantr,
dotychczas powtarzan przy kadej propozycji do-
nansowania transportu publicznego, edukacji, nauki,
suby zdrowia czy lokalnego przemysu.
Zasady ideologii neoliberalnej, powtarzane nieustan-
nie, wbijano nam do gw jako twarde prawa ekonomii.
Przykadem moe by podatek liniowy, rzekomo sprzy-
jajcy rozwojowi gospodarczemu. Przedstawiano go jako
korzystny dla wszystkich, chocia jest oczywiste, e cho-
dzi o zlikwidowanie progresji podatkowej dla ludzi o naj-
wyszych dochodach. Wikszo o niszych dochodach
nie protestuje, pod presj oskarenia o przywizanie do
Peza[cy
kryzys
w wdru[cym wlecle
|otnnt Dubt-Cwtzbt
wiatowy kryzys gospodarczy nie jest cyklicznym pogorszeniem koniunktury, ani naturaln
korekt notowa giedowych. W systemie tkwi jaki bd zasadniczy. Grzegorz Koodko
w ksice Wdrujcy wiat ogosi pogrzeb neoliberalizmu, poniewa na wiatowych
forach ekonomicznych dostrzeono, e lepe trzymanie si tej doktryny wywoao wicej
problemw ni rozwizao.
RE
CEN
ZJA
148
komunistycznej urawniowki. Tymczasem w ksice
Wdrujcy wiat moemy znale dane statystyczne po-
twierdzajce tez, e to nadmierne rozwarstwienie hamuje
rozwj.
Miar rozkadu dochodw jest tzw. wspczynnik Gi-
niego. Denicja tego wskanika jest dosy skomplikowana,
ale sens bardzo prosty. Przy rwnych dochodach wszyst-
kich obywateli, wspczynnik Giniego wynosi zero, jeli
jeden czowiek zgarnie dochody z caego pastwa jeden.
Dziesitka najbardziej egalitarnych pastw wiata to Azer-
bejdan ze wskanikiem Giniego o,1,, Dania, Japonia,
Szwecja, Czechy, Norwegia, Sowacja, Uzbekistan, Fin-
landia i Ukraina o,:;-o,:81 i zaraz za nimi Niemcy
o,:8. Natomiast rekordzici w nierwnomiernym podziale
dochodw to Namibia o,;, Lesotho, Botswana, Sierra
Leone, Republika rodkowoafrykaska, Swaziland, Boli-
wia, Haiti, Kolumbia, i Paragwaj o,o:-o,;8. Wikszo
obywateli w tych pastwach yje w skrajnej ndzy, cho
niektre s bogate w zasoby naturalne i maj cakiem przy-
zwoity PKB. Jednak adnego nie mona zaliczy do pastw
o rozwinitej gospodarce rynkowej. Ciekawy jest rozkad
wskanika Giniego w najwaniejszych gospodarkach wia-
ta: Indie o,:, Francja i Kanada o,:;, Wochy i Wiel-
ka Brytania o,o, Rosja o,,,, USA o,o8, Chiny
o,;, Brazylia o,o;.
Nie dziwi znaczne rozwarstwienie w Rosji, zblione
do USA, poniewa oligarchw rosyjskich znamy nawet
z nazwiska. Zastanawiajcy jest wysoki wskanik Ginie-
go w Chinach, najwyszy wrd krajw wychodzcych
z systemu komunistycznego, a w tym przypadku take
z powszechnej biedy. Rzuca to cie na sukces gospodarczy
Chin, ktrym Koodko si zachwyca. Chisk drog od
gospodarki komunistycznej do rynkowej przedstawia jako
modelow, niemal idealn. Ciekawa jestem, czy Kood-
ko rzeczywicie widzia Chiny. Aby zobaczy Chiny, trze-
ba uwolni si od opiekunw i przewodnikw i zapuci
w dzielnice niedostpne cudzoziemcom. Podobnie jak nie-
gdy w ZSRR, nie jest to atwe. Na wycieczce musielimy
uy podstpu, aby urwa si na kilka godzin od grupy, a to,
co zobaczylimy, jest trudne do opisania, poniewa taka n-
dza i warunki ycia s w Polsce niewyobraalne.
Ksik Wdrujcy wiat warto przeczyta. Jest cie-
kawa, inspirujca, zawiera mnstwo informacji i stanowi
doskona odtrutk na ideologiczne podejcie do proble-
mw gospodarczych, w ktrym bylimy tresowani naj-
pierw w systemie komunistycznym, potem w neoliberal-
nym. Wrd wielu interesujcych rozwaa godne uwagi
s prby sformuowania celu dziaalnoci gospodarczej.
Tym celem nie jest wzrost PKB, lecz rozwj spoeczno-
gospodarczy. Jest to oczywiste, ale taka zmiana celu to
niemal rewolucja polityczna i mentalna. Uwzgldnia-
jc wycznie wzrost PKB, martwimy si, e Europa
jest o lat opniona w stosunku do USA. Nie jest to
prawd. Wzrost efektywnoci gospodarowania i wydaj-
noci pracy po obu stronach Atlantyku by zbliony, ale
Amerykanie wybrali wzrost dochodw, za Europejczy-
cy skrcenie czasu pracy. Od 1,;o r. wedug OECD
redni roczny czas pracy na jednego zatrudnionego zmniej-
szy si w USA o ,, w Niemczech i Francji o ok. :o,
we Woszech o 1, za w Wielkiej Brytanii, uchodzcej
za wzr neoliberalizmu, o 1,.
PKB moe bdnie informowa o stanie gospodarki,
a do oceny poziomu rozwoju spoeczno-gospodarczego jest
przydatny tylko czciowo. Dlatego poszukuje si innych
miar rozwoju. Od 1,,o r. stosowany jest wskanik roz-
woju spoecznego, HDI (Human Development Index), na
ktry skadaj si w rwnych czciach: poziom docho-
dw (PKB), rednia dugo ycia (miara poziomu ochro-
ny zdrowia i stanu rodowiska) oraz poziom wiedzy. Jeli
celem jest wysoki wskanik HDI, to nakady na ochron
zdrowia i edukacj nie s ju tylko przyszociow inwe-
stycj w kapita ludzki, ktra by moe za wiele lat zwrci
si gospodarce. Wzrost HDI poprawia poziom rozwoju tu
i teraz. Celem naszych wysikw jest pomylno czowieka,
nie gospodarki, na co zwraca uwag i Jan Pawe II, i Wolne
Zwizki Zawodowe Wybrzea, i wszyscy logicznie mylcy,
z wyjtkiem neoliberaw.
Ciekaw miar pomylnoci zaproponowa krl
Bhutanu, pastewka w Himalajach, odpierajc zarzuty
Financial Times, e kraj sabo si rozwija. T miar na-
zwano szczcie krajowe brutto (Gross National Hap-
piness). Skadaj si na ni sprawiedliwy i trway rozwj
spoeczno-gospodarczy, ochrona wartoci kultury, dba-
o o rodowisko naturalne czowieka, dobre rzdzenie
i zarzdzanie gospodark i sprawami publicznymi. Ba-
dania w krajach wykazay, e rzeczywicie ludzie
w Bhutanie s najbardziej szczliwi. W tym ciekawym
rankingu wysok pozycj zajmuj kraje skandynawskie, USA
RE
CEN
ZJA
149
s na . pozycji, Chiny na ., Polska na ., Ukraina na
., a Rosja na . Jacek Kwieciski w Gazecie Polskiej
skomentowa to tak: N. Sarkozy zaleci, aby ekonomiczni
statystycy uwzgld niali poczucie szczcia w danych na temat
PKB. Odtd kady sukces pikarski, adna pogoda lub wynale-
zienie nowego gatunku sera zwikszy produkt krajowy Francji.
I zmniejszy jej dug, decyt, a pewno i bezrobocie.
Wykadowcy wyszych uczelni i studenci zapewne
wnikliwie ledz propozycje nowych miar poziomu rozwo-
ju. Ksika Koodki, dedykowana Wszystkim, jest pierw-
sz polsk publikacj dla nieprofesjonalistw otwarcie kry-
tykujc neoliberalizm. Polacy wychowani w kulcie auto-
rytetw, karmieni propagand fetyszyzujc PKB, mog
zapozna si z innym podejciem do gospodarki znanego
na wiecie ekonomisty, nie jakich tam oszoomw anty-
globalistw. Jest to gwna zaleta tej ksiki.
Jednak fakt, e autor naley do establishmentu i pod-
lega ograniczeniom zwizanym z tym statusem, powoduje,
e w ksice jest wiele sprzecznoci i wtpliwych hipotez
dotyczcych kierunku rozwoju i przyszoci wiata. Jego
krytyczne uwagi s bardzo oglnikowe, nie dotykaj osb
ani instytucji, chocia duszy wywd powica rozrnie-
niu midzy interesownym kamstwem, pomyk i ideolo-
gicznym zalepieniem. Z tego wzgldu ksika jest mao
przydatna dla dziaaczy, ktrzy chcieliby ju teraz podj
walk z korporacjami i instytucjami powodujcymi naj-
wicej szkd. Perspektywa stulecia, kiedy to na skutek in-
stytucjonalizacji globalizacji doczekamy si globalizacji
z ludzk twarz, to cel zbyt odlegy. Ponadto, jak mamy
pewno, e rol wiodc w tej instytucjonalizacji odegraj
profesjonalici, ludzie o szerokich horyzontach, wraliwi na
problemy spoeczne i nieskorumpowani?
Nie mamy podstaw wtpi, e autor do takich naley,
a mimo to by bezradny wobec niszczcej gospodark szo-
kowej terapii w pierwszym okresie polskiej transformacji.
Wydaje si, e by zaskoczony nagym odejciem od spo-
ecznej gospodarki rynkowej, deklarowanej przy Okrgym
Stole, chocia nalea do establishmentu PRL. Wyglda na
to, e bezpieka oszukaa nie tylko nard, rwnie wasn
parti. Neoliberalizm zosta importowany z Zachodu,
ale przecie nie bez zgody ludzi, ktrzy w Polsce rozda-
wali polityczne karty i sprawowali realn wadz. Moe
Koodko wierzy, e bya to Solidarno, a ludzie z obozu
wadzy nie mieli gosu decydujcego? Z drugiej strony, Ko-
odko twierdzi, e Solidarno gosia wwczas utopi
pastwa zwizkowego. Byby to argument wzmacniaj-
cy pozycj neoliberaw. Nie wiemy, jak byo naprawd.
Prawdopodobnie przeciwnik, a raczej partner wyhodowa-
ny przez Kiszczaka w stanie wojennym i posadzony przy
Okrgym Stole, gosi rne egzotyczne pogldy. Potem
Grzegorz Koodko by wicepremierem i ministrem nan-
sw w rzdach W. Pawlaka, J. Oleksego, W. Cimoszewicza
i L. Millera. Nie moe i nie powinien dezawuowa swojej
polityki na stanowiskach rzdowych, gdy mia wwczas
realne osignicia. W rezultacie opinie autora o polskiej
transformacji, rozsiane w rnych miejscach ksiki, s
wzajemnie sprzeczne i trudno je poskada w spjn cao.
Od niewygodnych problemw autor wdruje do Chin, albo
umyka do roli wiatowego ekonomisty, ktry z lotu ptaka
analizuje i ocenia procesy. Patrzc z lotu ptaka wyszlimy
nienajgorzej, poniewa mogy si nam przytra takie nie-
szczcia, jakie dotkny Rosj i Ukrain.
J. E. Stiglitz w swojej ksice Globalizacja przywou-
je teori i pozytywne rezultaty polityki gospodarczej polskiego
ekonomisty, czyli Grzegorza Koodki. Prawdopodobnie ja-
ki rodzaj poprawnoci politycznej powoduje, e wia-
towej sawy ekonomici przedstawiaj katastrofalne
skutki neoliberalizmu na przykadzie pastw Amery-
ki aciskiej, np. Boliwii, nigdy Polski albo Rumunii.
Swj udzia w tej poprawnoci ma rwnie Koodko.
Autor bez zastrzee pozytywnie ocenia transformacj
chiskiej gospodarki. By doradc chiskich wadz i sukces
Chin jest rwnie jego sukcesem. Nawet decyzj pacykacji
na placu Tiananmen w r. ocenia jako wybr tragicz-
ny, lecz suszny z punktu widzenia rozwoju gospodarcze-
go. Konieczne byo okieznanie demokratycznych zapdw
podwaajcych scentralizowany model pastwa i jednopartyj-
ny system. Z drugiej strony, Koodko proponuje wczenie
demokracji do wskanika HDI kwantykujcego poziom
rozwoju spoeczno-gospodarczego. Pobaliwo dla ama-
nia w Chinach praw czowieka i obywatela jest sprzeczna
z podstawow zasad, e gospodarka powinna suy czo-
wiekowi. Okazuje si, e czasem trzeba powici ludzi dla
dobra gospodarki
Grzegorz Koodko zaleca instytucjonalizacj globali-
zacji, aby narastajcy brak koordynacji nie doprowadzi do
chaosu. Przyszo widzi w integracji regionalnej, stopniowo
obejmujcej cay wiat, ze wsplnym pienidzem globalem.
Jako sposb wyjcia z neoliberalnej puapki zaleca pohamo-
wanie chciwoci wiata bogatych i zatroszczenie si o los
biednych w regionach sabo rozwinitych. Skoni wiat
do takiego zwrotu miaaby rozumna strategia, globalne in-
stytucje i wiatowe organizacje pozarzdowe, monitorujce
punkty zapalne w skali globu. A zatem nowy wspaniay
wiat byby stopniowo budowany z dobrej woli zarzdzaj-
cych, poniewa nacisk zrewoltowanych mas w skali narodowej
jest bezskuteczny, a rewolucja globalna niemoliwa.
Hipoteza o dobrowolnym pohamowaniu chciwoci jest
bardzo mao prawdopodobna. Odpowiedzialno za losy
maluczkich jest w wiecie nansw i wielkich korporacji
pojciem nieznanym. Nawet perspektywa wiatowej recesji
nie skonia bankw do uatwienia przedsibiorcom zaci-
gania kredytw. Przeciwnie, po wiadomym rozdciu baki
kredytw hipotecznych, uzasadnion ostronoci tumacz
si z zaostrzenia kryteriw. Banki pokny publiczne pie-
nidze jak nalen im danin i wypaciy wysokie premie
zarzdom i radom nadzorczym tym samym, ktre dopro-
wadziy je na skraj bankructwa. Gdy administracja Baracka
Obamy wprowadzia ograniczenia kominw wynagrodze
w instytucjach korzystajcych z pomocy publicznej, banki
150
zrezygnoway z pomocy lub j zwrciy, poniewa prezesi
ze swoich niebotycznych dochodw zrezygnowa nie chc.
Pikny przykad solidarnoci z biednymi, ktrych recesja
wywoana przez kryzys nansowy wpdza w ndz!
Moe patrzc z szerszej perspektywy lub z odlegej przy-
szoci, neoliberalizm jest ju skompromitowany i pozostaje
nam tylko rozprawi si z jego marn spucizn. Z dou,
z naszej perspektywy, nie wyglda to tak dobrze. Neolibe-
ralizm trzyma si mocno, ignorujc merytoryczne argumen-
ty. Nie wydaje si te moliwe doprowadzenie do zrwno-
waonego rozwoju w wyobraalnej perspektywie czasowej
bez zakwestionowania modelu tego rozwoju. Musimy coraz
wicej produkowa, kupowa, wyrzuca na mietnik, znw
kupowa i produkowa, aby przemys nie straci klientw,
a pracownicy zatrudnienia. Obecnie jedyn recept na
pezajcy kryzys jest przyspieszanie tego cyklu marno-
trawienia zasobw Ziemi i ludzkiej pracy. Przykadem
moe by ratowanie gospodarki niemieckiej za pomoc
premii dla klientw, ktrzy oddali na zom swj samo-
chd. W nagrod za utrat bezpieczestwa socjalnego, za
prac, w ktrej tylko pracoholik moe liczy na uznanie,
dostajemy mieciowe arcie, usugi, w ramach ktrych
musimy si sami obsuy, buty, ktre nie wytrzymuj
jednego sezonu. Antyglobalici maj racj, e ten model
rozwoju to puapka, z ktrej trzeba si wycofa.
Chiny, podajc autorytarn drog, inn ni pozostae
pastwa posocjalistyczne, wykorzystay globalizacj dla wa-
snego sukcesu gospodarczego. Nie jest to droga neoliberalna
w tym sensie, e pastwo nie zrezygnowao ze swoich funk-
cji inspirowania i koordynowania procesw gospodarczych
na rzecz niewidzialnej rki rynku. O kursie juana nadal de-
cyduje partia, komunistyczna ju chyba tylko z nazwy. Poza
tym Chiny nie zaproponoway nic rozsdniejszego ni ma-
sowa produkcja gadetw i towarw o niskiej trwaoci, kt-
re trzeba szybko wyrzuci, aby kupi nastpne. Jeli Chiny
powtrz sukces pastw rozwinitych w powszechnej moto-
ryzacji, dojdzie do katastrofy komunikacyjnej w gigantycz-
nych chiskich miastach, a zasoby ropy wyczerpi si jeszcze
szybciej ni wynika to z obecnych prognoz. Teraz Chiczycy
jed rowerami. Nie wiemy, co zrobi, gdy bdzie ich sta
na samochody. W r. nie widzielimy budowy metra ani
w Pekinie, ani w Szanghaju. Chiny szeroko otworzyy si za
to na GMO. Transgeniczne odmiany rolin zajmuj w Chi-
nach , mln hektarw (Marie-Monique Robin wiat
wedug Monsanto, s. ). Chiskie transgeniczne pomidory,
nielegalnie sprowadzane do Woch, ju zrujnoway woskich
plantatorw, a ci z kolei rolnikw w Ghanie.
Koodko przyznaje, e transformacja genetyczna nie mo-
e nie budzi obaw. Cho faktycznie transformacja genw
w naturze nie jest czym niecodziennym, wielu uwaa, e jest
to wbrew naturze albo, jak kto woli, niezgodne z prawami bo-
skimi. Z drugiej strony, takie blokujce dziaania s przejcio-
we, bo tego nie da si zatrzyma. To, co moe by stworzone,
bdzie stworzone. Koodko sdzi, e GMO s postpowe
i dlatego ludzie bronic si przed nimi, s bezsilni. Trudno
uwierzy, e Koodko nie czyta ksiki Nasiona kam-
stwa J. Smitha, nie sysza o kryminalnych praktykach
koncernu Monsanto. Rwnoczenie autor potpia zmu-
szanie Irakijczykw przez amerykask administracj do
kupowania modykowanych nasion. Haniebnych prak-
tyk przy wprowadzaniu GMO w innych rejonach wia-
ta, patentowania nasion lokalnych odmian, Koodko nie
wspomina. Nie jest atwo okreli pogldy autora. Jest za,
a nawet przeciw w tych sprawach, w ktrych wystpuje
ostry konikt interesw.
Powstrzymanie ocieplenia klimatu wydaje si Koodce
moliwe, konieczne i postpowe. Nie proponuje ogranicze-
nia transportu na ogromne odlegoci, pomija rol korpo-
racji w zanieczyszczaniu rodowiska. Jakociowo odmiennie
ludzie jednostki i spoeczestwa podchodzi bd do kwe-
stii zatrucia rodowiska, jego zamiecania i niszczenia. []
Bd to traktowa tak jak obecnie palenie papierosw, a prze-
cie stosunek do tej dewiacji zmieni si bardzo szybko, na
przestrzeni zaledwie paru dekad. Jest to pogld zbyt opty-
mistyczny. Nawet narkomanii nie udao si wyeliminowa
wysz wiadomoci spoeczestwa.
Interesujce jest, o czym autor nie pisze. Socjalde-
mokrata nie uywa sw wyzysk i wasno. Korpo-
racja nie jest wasnoci prywatn w tradycyjnym znaczeniu.
Z denicji jest wasnoci zbiorow i anonimow. Powi-
cajc wiele uwagi krajom biednym, Koodko nie wspomina
o uprawach monokulturowych, wprowadzonych przez kon-
cerny. Zlecanie bada naukowych przez korporacje ocenia
pozytywnie. Ubolewa, e w Polsce wci za may jest udzia
takich zlece. O ujemnych skutkach komercjalizacji insty-
tucji naukowych, korumpowaniu naukowcw, faszowaniu
wynikw Koodko nie pisze. Dostrzega rol koncernw
zbrojeniowych w wiatowej polityce, natomiast nie doce-
nia wpyww koncernw energetycznych. Nie znajdujemy
te adnej reeksji na temat zagroe, jakie zalecana przez
Koodk integracja regionalna moe przynie krajom pe-
ryferyjnym, takim jak Meksyk w NAFTA czy Rumunia
i Bugaria w Unii Europejskiej.
Wdrujcy wiat wyznacza nowy trend w przedsta-
wianiu problemw rozwoju po zaamaniu si ideologii neo-
liberalizmu. Jednak kompromitacja ideologii nie oznacza
utraty wadzy i moliwoci praktycznego dziaania. W Chi-
nach nadal rzdzi partia komunistyczna. W Polsce na wiele
lat przed upadkiem komunizmu nawet czonkowie PZPR
nie wierzyli w doktryn marksistowsk. Koodko proponu-
je ujawnianie naduy. Jest to bardzo wane, ale nie wystar-
czy, aby neoliberalizm pozbawi wadzy.
Joanna Duda-Gwiazda
Grzegorz W. Koodko, Wdrujcy wiat, Prszyski i S-ka, Warsza-
wa . Strona internetowa ksiki, na ktrej znale mona
m.in. okresowo aktualizowane tabele, wykresy i mapy dotycz-
ce dziedzin, ktrym jest powicona: www.wedrujacyswiat.pl
151
Pena jest ona bowiem charakterystycznego dla Che-
stertona humoru, przewrotnoci, paradoksw, amania
stereotypw. Zabiera nas w podr po dziejach Anglii,
jest to jednak bardzo osobista i subiektywna historia te-
go kraju. Tytu ksiki z pewnoci nie zachca do lektury
czytelnika, ktry dotychczas nie zetkn si z tym autorem.
Mamy dzi prawdziwy zalew krtkich historii, stano-
wicych najczciej rnego rodzaju kompendia czy wrcz
bryki, przeznaczone dla yjcych w coraz wikszym biegu
wspczesnych wier- i pinteligentw. Ksiki Chester-
tona poza tytuem jednak nic nie czy z tego rodzaju wy-
wodami. Co prawda nie jest zbyt obszerna, ale absolutnie
nie jest te przeznaczona dla osb, ktre nie maj bladego
pojcia na temat tego, co na Wyspach Brytyjskich dziao
si przez ostatnie dwa tysice lat.
Chesterton bynajmniej nie zaprzta naszej uwagi
wydarzeniami, ktre urosy do rangi przeomowych
w historii Wysp. Poda swoim szlakiem, zgbiajc i eks-
ploatujc tematy, ktrym niemao miejsca powici ju
w innych ksikach, walczc z frazesem, obiegow opini
i najnowszymi odkryciami nauki. Jest to swego rodzaju
spojrzenie na dzieje Anglii z lotu ptaka z perspektywy cywi-
lizacyjnej i w zwizku tym, eby prac zrozumie i w peni
doceni jej walory, konieczna jest choby pobiena znajo-
mo historii politycznej.
Interesuje Chestertona przede wszystkim to, jak two-
rzya si kultura, mentalno angielska, jakie jest rdo
charakterystycznych dla tego kraju instytucji, kadzie na-
cisk na wydarzenia, ktre miay jego zdaniem kluczo-
we znaczenie dla ksztatowania si tamtejszej cywiliza-
cji. Dodatkowo przez cay czas polemizuje on z rnymi
rozpowszechnionymi, modnymi, acz uproszczonymi po-
gldami, obecnymi w wiadomoci powszechnej i w obie-
gu naukowym. Wszystko to napisane jest nie suchym,
akademickim argonem, lecz mistrzowskim stylem, pe-
nym ironii i dystansu, charakterystycznym dla tego zna-
komitego pisarza. Stronice ksiki nie s przeadowane
datami czy opisami przebiegu bitew, kampanii, wojen.
Autora interesuje bowiem co zupenie innego wik-
sze znaczenie maj dla niego czsto plegendarne czy
wrcz baniowe opowieci, ni twarde fakty, bowiem to
te pierwsze, jego zdaniem, w wikszym stopniu ksztato-
way angielsk dusz.
We wprowadzeniu Chesterton uzasadnia, dlaczego nie
bdc przecie profesjonalnym historykiem, podj si napi-
sania takiego dziea. Jestem przecie zwykym czonkiem sze-
rokiego ogu czytamy i nie zdradzam adnych pretensji
do jakiej szczeglnej uczonoci. Odpowiadam krtko: wiedza
moja wystarczy akurat na to, by wiedzie jedn rzecz,
e nikt nie napisa jak dotd historii ujtej z punktu wi-
dzenia czonka szerokiego ogu. To, co zwiemy histori
popularn, powinno si raczej zwa histori antypopu-
larn. Wszystkie bowiem podrczniki historii, prawie
bez wyjtku, s albo wrogo nastawione do mas, albo je
ignoruj, lub te w sposb kunsztowny dowodz, e wi-
na ley po stronie mas.
Piszc o zwyczajowym sposobie przedstawiania histo-
rii, o tym, czego si uczy, na co zwraca uwag, Chesterton
susznie zauwaa, i nie pozwala to zupenie na zrozumie-
nie charakteru danej epoki, tego, co stanowio jej sedno.
W efekcie, czsto jawi si one jako szereg wydarze poja-
wiajcych si ex abrupto, w aden sposb nie powizanych,
Ludowa
hlstorla Ang|ll
bn uts. ktrtt 1ocut
Po wielu latach doczekalimy si drugiego wydania ksiki Gilberta Keitha Chestertona
Krtka historia Anglii w tumaczeniu Adama Doboszyskiego, jednego z najwikszych pol-
skich admiratorw talentu angielskiego pisarza i myliciela. Wielbicielom twrczoci autora
Napoleona z Notting Hill ksiki specjalnie rekomendowa nie trzeba. Jeli nawet nie czy-
tali jej wczeniej, wiedz mniej wicej, co mog w niej znale.
RE
CEN
ZJA
152
niewiele majcych ze sob wsplnego. Nie moe potem dzi-
wi, i cay wiat zaczyna by postrzegany na sposb owych
strasznych mieszczan z wiersza Tuwima, ktrzy id, zapici
szczelnie, Patrz na prawo, patrz na lewo. A patrzc wi-
dz wszystko oddzielnie. e dom e Stasiek e ko e
drzewo Chesterton zwraca uwag, i mwic np. o Wiel-
kiej Karcie Swobd, przedstawia si j zazwyczaj jako co
cakowicie odosobnionego, przy czym upiorn nieledwie jej
samotno tumaczy si faktem, e wyprzedzia ona swj czas.
Nie uczy si jednak robotnika, e cae redniowiecze zapchane
byo pergaminowymi kartami. Ciela syszy o jednej tylko
karcie, danej baronom, i to gwnie w interesie baro-
nw. Nie syszy natomiast o adnej z kart nadanych
cielom, bednarzom, czy te w ogle ludziom tego same-
go autoramentu.
Chesterton kadzie bardzo silny nacisk na wpywy
rzymskie oraz chrzecijaskie, ktre miay w gwnej mie-
rze ksztatowa cywilizacj angielsk. Bez czynnika religij-
nego, jak pisze, nie byoby w ogle adnych dziejw Anglii.
Wyliczanie angielskich krlw i parlamentw, jak ma
to miejsce w wielu podrcznikach historii, bez wspo-
minania na temat rewolucji, ktra dokonuje si w yciu
codziennym na skutek oddziaywania czynnika reli-
gijnego, to dla niego gupota tak piramidalna, e brak
nawet dla niej stosownego porwnania. W sabym przy-
blieniu mona by j odda poprzez paralel z bliszych nam
czasw, gdybymy zamienili miejscami religi i sekularyzm.
Wyobramy wic sobie, e jaki klerykalny czy rojalistyczny
pisarz ogasza spis arcybiskupw Parya z lat -, za-
znaczajc skrupulatnie, e jeden z nich umar na czarn osp,
inny ze staroci, a jeszcze innemu, osobliwym przypadkiem,
ucito gow lecz cakowicie przemilczajc natur, i nawet
nazw, rewolucji francuskiej.
Prawie poow ksiki powica swojej ukochanej
epoce redniowieczu, o ktrego dobre imi walczy ju
niejednokrotnie we wczeniejszych pracach, prbujc
obala narose stereotypy. Jeli chodzi o ten okres, ka-
dzie nacisk na konikt midzy Henrykiem II a w. Toma-
szem Beckettem, zakoczony zamordowaniem tego ostat-
niego. Uznaje on, i dla uksztatowania duszy angielskiej
sprawa ta miaa o wiele wiksze znaczenie ni bitwa pod
Hastings. Duym zainteresowaniem Chestertona cieszy si
rwnie redniowieczny ustrj spoeczny. Wiele pisze na
temat uwaszczenia chopw, czyli przemiany, za spraw
ktrej niewolnik przemieni si w chopa paszczyniane-
go, a pniej w uwaszczonego.
Przede wszystkim jednak koncentruje uwag na
ustroju cechowym. Mamy wrcz do czynienia z apote-
oz samorzdnoci w tamtych czasach. Ludzie rednio-
wiecza, jak czytamy, nie tylko mieli samorzd, ale ten
samorzd by ich wasnym wytworem. Oczywicie szukali
oni i uzyskiwali zatwierdzajc piecz pastwa, w miar jak
centralne wadze monarchii narodowych rosy w si. Ta pie-
cz bya [jednak] zatwierdzeniem faktu ju istniejcego. Lu-
dzie zwizali si w cechy i parae na dugo, zanim przyniy
si komukolwiek akty o samorzdach. [] W nowoczesnych
pastwach konstytucyjnych nie spotyka si w praktyce
instytucji nadanych sobie w ten sposb przez sam lud.
Wszystkie takie instytucje otrzymuje lud w darze od
kogo innego. Jedna tylko rzecz ostaa si dzi jeszcze
wrd nas, osabiona wprawdzie i zagroona, ale dzier-
ca nadal pewn wadz, jakby jaka zjawa rednio-
wiecza: zwizki zawodowe.
Oczywicie ta atencja Chestertona wobec ustroju ce-
chowego czy si z propagowaniem przez niego ideologii
zwanej dystrybucjonizmem, ktry postrzega poniekd ja-
ko powrt do tych redniowiecznych ideaw i wzorcw.
Gwnym bowiem zadaniem cechw miaa by naprawa
szewcw, podobnie jak butw, i atanie sukiennikw ich wa-
snym suknem; wzmacnianie najsabszego punktu i szukanie
zgubionej owieczki. Jednym sowem chodzio o utrzymanie
linii maych warsztatw nieprzerwanej jak linii frontu. Cech
broni si przed wzrostem wielkiego warsztatu.
Warto zwrci te uwag, e Chesterton w duej mie-
rze pokazuje dzieje Anglii przez pryzmat konfronta-
cji trzech czynnikw: ludu, arystokracji i monarchii.
Nietrudno zauway po czyjej stronie jest jego sym-
patia. Przede wszystkim przyznaje racj ludowi, w dalszej
kolejnoci wida jego duy szacunek i sentyment do mo-
narchii. Najgorsz opini autora Krtkiej historii Anglii
cieszy si arystokracja. Wikszo jej dziaa postrzega jako
egoistyczne, majce za zadanie jedynie doprowadzenie do
zwikszenia swoich wpyww, realizacj celu partykular-
nego bez ogldania si na interesy innych warstw. W ten
sposb przedstawione zostay np. panowanie i upadek Ry-
szarda II czy powstanie Wata Tylera. W wieku XIV, jak pi-
sze Chesterton, doszo na Wyspach do rewolucji ubogich.
RE
CEN
ZJA
153
Nie potrzebuj kry si z przekonaniem, e byoby dla nas
wszystkich rzecz moliwie najlepsz, gdyby si bya cako-
wicie udaa. Gdyby Ryszard II rzeczywicie skoczy w siodo
Wata Tylera, czy raczej gdyby parlament nie by go zrzuci
z konia, gdy si na dosta, gdyby by potwierdzi fakt no-
wej wolnoci chopskiej jakim aktem wadzy krlewskiej []
nasz kraj byby zapewne mia dzieje na tyle szczliwe, na ile
pozwala natura czowieka. Upadek tej rewolucji ubogich,
pozbycie si krla Ryszarda II Plantageneta, usiujce-
go wzmocni wadz krlewsk i pozostajcego w per-
manentnym konikcie z baronami byo wynikiem
kontrrewolucji bogaczy.
Dalszym jej cigiem de facto miaa by angielska refor-
macja. W tych kwestiach Chesterton rwnie z waciw
sobie byskotliwoci i elazn logik rozprawia si z naj-
bardziej wywiechtanymi pogldami na temat jej rde.
Rzecz jaskrawo niesuszn nazywa on bowiem podpiera-
nie tezy, jakoby reformacja bya wycznie suszn reakcj
przeciwko naduyciom Kocioa. Od pldrowania klaszto-
rw oligarchowie przeszli wkrtce do pldrowania cechw
i tak oto dwie instytucje, ktre zabezpieczay ubogich i sta-
nowiy dla nich ratunek w trudnych chwilach, zostay uni-
cestwione wskutek rewolucji bogaczy.
Chesterton pokazuje, jak za spraw tych wyda-
rze ginie oczywicie zmitologizowana przez niego
do pewnego stopnia Old Merry England, stara, we-
soa, chrzecijaska, plebejska kraina, w ktrej ludzie
potrali si prawdziwie cieszy, modli i walczy. By
moe to wanie stanowi tak naprawd o wywodu angiel-
skiego myliciela.
Ksik zaraz po wydaniu spotkaa oczywicie ostra
krytyka z wielu stron. Dziennikarz Times Literary Sup-
plement pisa na przykad o skrzywionym spojrzeniu na
dzieje Anglii, podkrelajc, i nie mona z niej wynie ad-
nej wiedzy na temat brytyjskiej historii, co najwyej tylko
na temat tego, jak pokrcon jej wizj ma Chesterton.
Obroc pracy by natomiast m.in. George Bernard Shaw,
polemizujcy wszak niejednokrotnie z autorem Latajcej
gospody. Pomimo utyskiwa krytykw, ksika jednak
bez wtpienia obronia si, jak w zasadzie wszystkie dziea
nie waham si uy tego sowa genialnego Anglika.
Czekam zatem z niecierpliwoci na kolejne akty tej
prawdziwej chestertoniady, ktr od jakiego czasu urzdza
Wydawnictwo Fronda, zwaszcza za na nie wydawany
w naszym kraju od r. Powrt Don Kichota.
dr hab. Rafa tocha
Gilbert Keith Chesterton, Krtka historia Anglii, Stowarzyszenie
Kulturalne Fronda, Wydawnictwo Apostolicum, Warszawa
Zbki , przekad Adam Doboszyski.
Sprzeda wysykowa: www. wydawnictwo.fronda.pl
rotrcnuv
154
Spdzielczo jest dzi w powszechnym od-
biorze PRL-owskim reliktem, jako taka nie
ma wic zbyt dobrej marki. Na ile zasue-
nie? Odpowied na to pytanie stara si przy-
nie ksika Spdzielnie mieszkaniowe:
pomidzy wsplnot obywatelsk a aliena-
cj dr. Arkadiusza Peiserta.
Ju w tytule zawarte s problemy, przed ktrymi stoi wsp-
czesna spdzielczo mieszkaniowa. Tworzenie lokalnej
spoecznoci, a z drugiej strony wyobcowanie jednostek
i samych struktur, to fundamentalny punkt odniesienia
dla autora publikacji. Peisert zaczyna od przedstawienia
teoretycznych podstaw demokracji w jej rnorodnoci, od
form wadzy politycznej do ludowadztwa jako formy
samoorganizacji lokalnych spoecznoci. Wie si to bez-
porednio z kwesti spoeczestwa obywatelskiego (w tra-
dycji republikaskiej: wsplnota moralna, zmierzajca do
powszechnego dobra) i jego pojmowania.
Cywilizacja, ktr pojmujemy czsto w kategoriach
cile technologicznych, materialnych, okazuje si mie zda-
niem autora swoje korzenie w spoeczestwie obywatelskim.
Peisert zauwaa, i Edward Abramowski wskazywa na zaco-
fanie cywilizacyjne polskiego spoeczestwa i zwizane z nim
przyzwyczajenie do biernoci jako gwn przeszkod w roz-
woju spdzielczoci, w demokracji spdzielczej za upatry-
wa szans na przezwycienie tego zacofania.
Autor ksiki przypomina take badania Roberta Put-
nama nad wsplnotami regionalnymi w pnocnych Wo-
szech, opisane w pracy Demokracja w dziaaniu. Uyte
tam kategorie cnt obywatelskich, amoralnego fami-
liaryzmu, ukazanie rnic postaw mieszkacw Poudnia
i Pnocy kraju w yciu spoecznym bd pniej uytecz-
ne dla autora Spdzielni, podobnie jak analiza poj
klientelizmu (cechy charakterystycznej dla spoecznoci po-
chodzenia chopskiego) czy kapitau spoecznego.
Truizmem, wartym jednak nieustannego przypomina-
nia, jest to, e wsplnoty lokalne dla prawidowego funkcjo-
nowania potrzebuj historycznego zakorzenienia i cigoci.
Pisze o tym take Peisert: demokratyczny charakter sp-
dzielni i towarzyszca jej obywatelsko czonkw jest
uzaleniona od istnienia w spoecznoci spdzielni
wartoci wyniesionych z wielopokoleniowych tradycji
wsplnego dziaania. Jeeli takie tradycje istniej, a-
twiej o demokratyczny charakter spdzielni, jeli brak
takich tradycji wwczas bdzie dominowa w nich
egoizm czonkw i niesprawno wadz.
Pierwsza spdzielnia mieszkaniowa powstaa w Sta-
nach Zjednoczonych w r., za w r. spdziel-
nie typu mieszkaniowo-budowlanego skupiay ju mln
czonkw. W Anglii, ojczynie rewolucji przemysowej, sy-
tuacja klasy robotniczej wymuszaa dziaania legislacyjne
i reakcj ze strony warstw posiadajcych: Powoano wyspe-
cjalizowan instytucj, Poor Law Commission, ktra miaa
systematycznie bada warunki mieszkaniowe w miastach. By-
y one bardzo ze, co doprowadzio do kilkakrotnego wybuchu
epidemii cholery w biednych dzielnicach Londynu. [] ten
problem dostrzega zaczli rwnie sami pracodawcy ka-
pitalici. Zaczli oni budowa tanie osiedla patronackie dla
robotnikw. Zazwyczaj nie speniay one standardw higieny
i suyy tylko zwizaniu najlepszych robotnikw z zakadem.
Robotnicy, ktrzy mieli lepsze warunki mieszkaniowe, mogli
by bardziej wydajni w pracy. Ten krtki cytat wymownie
ukazuje logik kapitalistycznego humanitaryzmu.
Dom wsp|ny,
dom obcy
knzvsz1or Wotobzko
RE
CEN
ZJA
155
Pionierska, rodzima spdzielczo mieszkaniowa to
Wielkopolska drugiej poowy XIX w. Pniej zaczy po-
wstawa spdzielnie mieszkaniowe na terenie zaborw
rosyjskiego i austriackiego (koniec XIX w.). Dziaalno
spdzielcza w tym pierwszym zaborze miaa pocztko-
wo charakter przede wszystkim lantropijny, gdy wadze
rosyjskie przeciwstawiay si stricte spdzielczym inicja-
tywom, cechujcym si niebezpieczn z punktu widzenia
caratu suwerenn samorzdnoci. Spdzielczo mieszka-
niowa najsilniej rozwina si na terenie odzi, gdzie istnia
znaczny niedobr mieszka. Byy to przede wszystkim sto-
warzyszenia zakadane przez robotnikw, ponadto w mie-
cie tym istniao najwiksze skupisko osiedli robotniczych,
przy zakadach Scheiblera.
Polska midzywojenna to take olbrzymie kopoty
mieszkaniowe. Jak zauwaa Peisert, dla wielu rodzin luksu-
sem byo posiadanie jednej izby, dlatego te podnajmoway one
kty osobom z zewntrz. Okoo roku podnajmujcych
kty w Warszawie byo co najmniej tys. Coraz wyraniej
dostrzegano potrzeb inicjowania i wspierania budownictwa
spoecznego, w ktrym widziano jeden z gwnych sposobw
na zagodzenie problemu braku mieszka. Wskazuje przy
tym, e II Rzeczpospolita to w Polsce czas funkcjonowania
dwch typw spdzielni mieszkaniowych: mieszkanio-
wo-budowlanych (wasnociowe) i mieszkaniowych (loka-
torskie). Podkrela, e pierwszy rodzaj by waciwie znany
jedynie w Polsce, tworzyy go osoby wywodzce si z lepiej
sytuowanych warstw spoeczestwa, [] mia zachca do
oszczdzania i zwizania lokatorw-wacicieli z mieszkania-
mi i spdzielni, inaczej ni to byo w charakteryzujcych si
du rotacj lokatorw domach czynszowych, a czsto jak
wykazaa midzywojenna praktyka rwnie w spdziel-
niach mieszkaniowych typu lokatorskiego. Spdzielnie loka-
torskie miay natomiast korzenie socjalistyczne, a ze wzgl-
du na moliwoci nansowe osb, dla ktrych powstaway,
budoway mieszkania tanie, skromne i mae.
Czas Polski Ludowej autor publikacji podsumowu-
je w nastpujcy, warty przytoczenia sposb: bezporednio
po II wojnie wiatowej ruch spdzielczy, najczciej zwiza-
ny z partiami centrolewicowymi, by w Polsce bardzo rozpo-
wszechniony. Wadze komunistyczne dostrzegay w nie-
zalenej spdzielczoci zagroenie, gdy bya ona wa-
nym ogniwem samoorganizacji spoeczestwa []. Jed-
nake z powodu pokrewiestwa ideowego, nie mogy
lub nie chciay jej otwarcie zwalcza. Wadze staray
si wic z jednej strony zdominowa spdzielczo, ale
z drugiej strony zachowa jej fasad spdzielcz, by za-
angaowa energi i rodki spoeczestwa. Taka polityka
prowadzona bya take wobec spdzielni mieszkaniowych:
Nowe mieszkanie byo w PRL dobrem luksusowym; powodo-
wao to, e mieszkacy osiedli spdzielczych byli wdziczni za
przydzielenie mieszkania i nie byli skonni do zrzeszania si
w organach samorzdowych, gdy nie rozumieli ich praktycz-
nej roli. Nie byo sensu si zrzesza, jeeli popierao si
(w latach siedemdziesitych narzucane i zdominowane
przez pastwo) wadze spdzielni []. Paradoksalnie,
rozmiary tego konformizmu zaskakiway nawet przedsta-
wicieli wadz spdzielczych i struktur oglnospdzielczych.
W tekstach z tamtego okresu wida rozczarowanie biernoci
czonkw i oczekiwanie wikszej aktywnoci. Z drugiej strony
aktywno t przedstawiciele wczesnych wadz spdzielczych
rozumieli tylko jako samorzdne zarzdzanie takimi rzecza-
mi, jak rozkad trawnikw, placw zabaw itp.
W drugiej, bardziej analitycznej czci Spdzielni
mieszkaniowych Peisert omawia ramy formalnopraw-
ne spdzielczoci mieszkaniowej: najwaniejsze przepisy
dotyczce spdzielni mieszkaniowych w Polsce, podstawy
prawne samorzdu spdzielni mieszkaniowej oraz prawa
czonkw spdzielni. Autor stwierdza we wnioskach: na-
stpujce z du czstotliwoci zmiany prawa spdzielczego,
moim zdaniem, wiadcz o braku koncepcji kolejnych rz-
dw wzgldem roli, jak powinna odgrywa spdzielczo
mieszkaniowa w gospodarce narodowej czy polityce spoecznej.
Wprowadzane zmiany prawne s wypadkow gry interesw
i si politycznych. Wedug Peiserta, los spdzielni zaley
w tej sytuacji przede wszystkim od determinacji samych
spdzielcw i ich zdolnoci dugofalowego mylenia o in-
stytucjach, za ktre wspodpowiadaj.
Czasy PRL zebray smutne niwo stamszenia inicja-
tywy spoecznej: w drugiej poowie lat siedemdziesitych fre-
kwencja na zebraniach grup czonkowskich wynosia okoo
i stale spadaa. W roku, w ktrym obecna bya eufo-
ria z powodu karnawau Solidarnoci, frekwencja wynosia
. Zmiana ustrojowa, cho podana, przyniosa nowe
bolczki: spoeczestwo polskie nie nadao za zmianami
polityczno-ekonomicznymi. Spoeczna mobilizacja wygasa
po osigniciu zwycistwa. [] Spoeczestwo zajo si kon-
sumpcj i przestao interesowa si polityk. Prywatne wy-
dawao si czym bardziej poszukiwanym ni spoeczne.
Zdaniem dr. Peiserta, uwzgldni naley rwnie
w perspektywie bada nad spdzielczoci mieszkanio-
w silnie zaznaczajcy si konformizm obywateli wobec
wadzy. Jednoczenie, transformacja przyniosa ze sob wy-
kreowanie nowych punktw odniesienia. Nowe wartoci
stwierdza autor indywidualizm, przedsibiorczo itd. nie
odnosiy si do niczego, co byoby wczeniej w spoeczestwie
zakorzenione. Niektrzy badacze okrelaj to mianem nie-
chcianej rewolucji spoecznej, ktra dodatkowo utrudnia
budow nowego porzdku wsplnotowego, gdy spoecze-
stwo zatomizowane w okresie istnienia systemu totalitarnego
(lub autorytarnego) po odzyskaniu wolnoci przejawiao bar-
dzo ograniczon zdolno do zbiorowego dziaania.
Zawarta w ksice analiza funkcjonowania czterech
wybranych spdzielni mieszkaniowych pokazuje, jak ogl-
noustrojowe paradygmaty przekadaj si na realia dnia po-
wszedniego w III RP. Dyskusje na zebraniach grup czon-
kowskich i przedstawicieli to nie zmaganie si dwch lub
wicej koncepcji, ale zmaganie si czonkw domagajcych
si dyskusji nad sprawami spdzielni z grup (oraz zarz-
dem i rad nadzorcz) dc do zamknicia tej dyskusji,
156
Wiedza dla obywateli
Misj Instytutu Spraw Obywatelskich (ISO) jest tworzenie
i rozpowszechnianie idei i praktycznych rozwiza, ktrych
wsplny mianownik stanowi dbao o dobro wsplne.
Przygotowallmy m.ln.:
Paport, w ktorym zaproponowallmy sposoby na popraw sytuac[l
materlalne[ l wlzerunku spoecznego kobiet prowadzcych dom
Przewodnlk po tzw. dobrych praktykach w zakresle organlzac[l transportu zbiorowego
w mlastach, oraz anallz nlezbdnych zmlan w polskle[ polltyce transportowe[
Praktyczny poradnlk na temat tego, [ak skutecznle wykorzystywa zaplsy
ustawowe do walki o interesy zatrudnionych l dobro lch zakadow pracy
Kompendlum wledzy na temat wprowadzanla organizmw
modykowanych genetycznie (GMO) do produkc[l ywnocl
wszystkle te opracowanla
mona znale na stronle:
www.iso.edu.pl/raporty
Osoby zalnteresowane
bezpatnym otrzyma-
nlem wers[l drukowane[
proslmy o kontakt pod
numerem: ((:) 6o +; (p
przegosowania wnioskw zarzdu i zamknicia spotkania.
Czytelnik odnosi wraenie, e ta patologiczna z punktu wi-
dzenia samorzdnoci i lokalnej demokracji sytuacja ujaw-
nia podstawowy mechanizm hamujcy rzeczywisty wzrost
spdzielczoci: caa energia powicona jest nie na omawia-
nie perspektyw rozwoju, lecz na koteryjno- rodowiskowe
przepychanki. Ujawnia take serwilizm i bezradno ludzi
zrzeszonych w spdzielniach mieszkaniowych.
Ostatecznie, sytuacja spdzielczoci mieszkanio-
wej w perspektywie kilku dziesicioleci ukazuje stan
polskiego kapitau spoecznego, w tym take jego zwy-
rodniaej formy, brudnego kapitau spoecznego. Ka-
pita spoeczny, ktry to truizm jest budowany nade
wszystko w skali mikro, na poziomie lokalnym, wpywa
na stopie integracji spoecznoci osiedlowych, lokalnych
stowarzysze i ksztat demokracji na co dzie. Interesu-
jcym czynnikiem, na ktry zwraca uwag Peisert, maj-
cym utrudnia demokratyzacj spdzielni, s zalegoci
w opatach czynszowych. Jednak kwestia ta, poza analiz
konkretnych sytuacji w danych spdzielniach mieszka-
niowych, nie zostaje poddana adnemu omwieniu, ktre
uwiarygodniaoby tez autora.
Socjologiczne badanie czterech rnych spdzielni
mieszkaniowych w ich codziennym funkcjonowaniu uka-
zuje moliwe modele dziaania i cechy takich instytucji
w skali kraju: mikki autorytaryzm, inercja, brak zaan-
gaowania, a z drugiej strony wyrosy na tym gruncie gwa-
towny konikt nielicznej, ale aktywnej mniejszoci z wa-
dz przyzwyczajon do biernoci ogu, a po demokra-
tyczny przeom. Podczas tego ostatniego, zorganizowana,
niewielka grupa czonkw spdzielni postanowia trwale za-
angaowa si w jej funkcjonowanie, aby [] nada jej de-
mokratyczny charakter.
Wnioski, jakie przedstawia Arkadiusz Peisert w zako-
czeniu pracy, dalekie s od optymizmu. Znalazem wi-
cej ogranicze [dla tworzenia rzeczywistych spdzielni
mieszkaniowych przyp. K. W.], wobec czego perspektywa
powstawania wsplnot obywatelskich wydaje si odlega. Wi-
cej szans na ich powstanie mona znale w spdzielniach
maych [], ale takie mniejsze organizmy spoeczne bd
naraone na wiksze trudnoci, a w przypadku zaamania
si obywatelskiego samorzdu konsekwencje bd bardziej
bolesne ni w obecnych spdzielniach konsekwencje braku
demokracji pisze.
Ograniczenie dla rozwoju spdzielczoci stanowi
take kwestie stricte ekonomiczne, narastajce nierw-
noci statusowe i materialne: Rozwarstwienie powoduje
w spdzielniach zrnicowanie interesw poszczegl-
nych grup, a przez to utrudnia ksztatowanie si poczu-
cia wsplnego interesu ogu czonkw spdzielni oraz
otwiera pole do uzgodnie klientelistycznych.
Caociowy ogld sytuacji nie napawa zatem nadzie-
j. Kondycja spdzielni mieszkaniowych moe suy za
papierek lakmusowy polskiej demokracji, umoliwiajcy
zrozumienie jej bolczek. Powszechne niezadowolenie z ja-
koci ycia publicznego bierze swj pocztek nie tylko z roz-
wiza oglnoustrojowych czy tzw. wielkiej polityki, ale
take z niskiej jakoci oddolnej demokracji i poczucia wy-
obcowania, izolacji. Sprawia to, e dom wsplny jest wci,
niestety, domem obcym.
Krzysztof Woodko
Arkadlusz Pelsert, Spdzielnie mieszkaniowe: pomidzy wspl-
not obywatelsk a alienacj, wydawnlctwo Unlwersytetu war-
szawsklego, warszawa :oop.
Kslk mona naby bezporednlo u wydawcy: wydawnlc-
two Unlwersytetu warszawsklego, ul. Nowy wlat (, oo-(p;
warszawa, (::) + , dz.handlowyQuw.edu.pl, kslgarnla
lnternetowa: www.wuw.pl.
157
AUTO
RZY
NUMERU
Carlos Prez de Alejo ameryka-
ski aktywista spoeczny i dziennikarz.
W :oo1 r. bra udzia w protestach an-
tyglobalistw, od tamtego czasu zajmu-
je si animowaniem rozmaitych kam-
panii na rzecz sprawiedliwoci spoecz-
nej, ktrych tematyka rozciga si od
praw mniejszoci seksualnych a po
ruchy sprzeciwu wobec wojny. Pocho-
dzi z Miami. Ju na studiach historycz-
nych na Uniwersytecie Stanowym Flo-
rydy zainteresowa si ide demokracji
w miejscu pracy, czemu da praktyczny
wyraz wspzakadajc uczelniany mie-
sicznik redagowany na zasadach ko-
lektywnych. W :ooo r. przeprowadzi
si do Austin, gdzie na Uniwersytecie
Teksasu zrobi dyplom ze studiw laty-
noamerykaskich. Od czasu przepro-
wadzki zdy si zaangaowa m.in.
w prowadzenie spdzielczej ksigarni,
dziaalno w modzieowej organiza-
cji walczcej z wyzyskiem robotnikw
rolnych oraz w animowanie samoorga-
nizacji imigrantw zatrudnionych na
budowach. Aktywnie dziaa w nieza-
monych spoecznociach Austin na
rzecz rozwoju przyjaznych rodowisku
przedsibiorstw spdzielczych. Jako
dziennikarz porusza tematy takie jak
kooperatyzm, prawa pracownicze i pro-
blemy imigrantw; publikowa na a-
mach Dollars and Sense, YES! Ma-
gazine oraz Z Magazine. Zapalony
rowerzysta.
Rafa Bakalarczyk (ur. 1,8o) stu-
dent polityki spoecznej na Uniwersyte-
cie Warszawskim, zaoyciel Koa My-
li Krytycznej, pocztkujcy publicy-
sta (m.in. prowadzi bloga pod adresem
www.wwwrbakalarczyk.redakcja.pl).
Interesuje si gerontologi i edukacj,
jest mionikiem ksiek eromskiego.
Stay wsppracownik Obywatela.
Jdrzej Czerep (ur. 1,81) nieza-
leny publicysta, ekspert Fundacji im.
Kazimierza Puaskiego. Publikuje m.in.
w Portalu Spraw Zagranicznych. Ab-
solwent Master in Euro-Mediterranean
Aairs (MEMA), midzynarodowego
projektu akademickiego, czcego na-
uki polityczne, ekonomi i studia kultu-
roznawcze. Studiowa i pracowa m.in.
w Barcelonie, Casablance, Brukseli,
wsppracowa ze stacj telewizyjn Al
Jazeera English. Specjalizuje si w ana-
lizach problemw midzynarodowych,
dotykajcych nowych procesw spo-
ecznych i zjawisk kulturowych. Geo-
gracznie szczeglnie zainteresowany
Biaorusi, regionem rdziemnomor-
skim i Afryk Subsaharyjsk. Kontakt:
jedrzej.czerep@gmail.com.
Joanna Duda-Gwiazda inynier
okrtowiec, dziaaczka Wolnych Zwiz-
kw Zawodowych Wybrzea (1,;8)
i pierwszej Solidarnoci (czonek pre-
zydium MKSMKZ, Zarzdu Regionu),
w stanie wojennym internowana, nieza-
lena dziennikarka i publicystka (Ro-
botnik Wybrzea, Skorpion, Poza
Ukadem). Od pocztku do dzi kon-
sekwentnie w opozycji do metod i poli-
tyki rmowanej przez Lecha Was i je-
go nastpcw. ona Andrzeja Gwiazdy.
Odznaczona Krzyem Wielkim Orderu
Odrodzenia Polski. Staa wsppracow-
nica Obywatela.
Lisa Gale Garrigues (ur. 1,) pi-
sarka, dziennikarka, poetka i fotograf-
ka, piszca po angielsku i hiszpasku.
Urodzia si i mieszka w Kalifornii, jed-
nak wiele lat spdzia w Europie i Ame-
ryce Poudniowej. W :oo1 r., podczas
argentyskiego kryzysu, przeprowadzi-
a si do Buenos Aires, gdzie przez dwa
lata pracujc jako nauczycielka an-
gielskiego i dziennikarski wolny strze-
lec obserwowaa tamtejsz samoor-
ganizacj spoeczn; autorka gonych
relacji z tego procesu. Do Ameryki a-
ciskiej wrcia w :oo r. dwa lata
podrowaa po kontynencie, doku-
mentujc pirem i obiektywem m.in.
efekty rzdw Evo Moralesa w Bo-
liwii oraz konsekwencje eksploatacji
z gazu w Peru. Publikowaa w wielu
czasopismach literackich i spoeczno-
-politycznych, jest sta wsppracowni-
c YES! Magazine.
Mark Gregory (ur. 1,) etnograf,
muzyk i producent. Pieniami zwiz-
kowymi zainteresowa si w latach oo.,
uczestniczc w pracach nad piewni-
kiem Towarzystwa Mionikw Muzyki
Ludowej przy Uniwersytecie w Sydney,
zatytuowanym Songs of Our Times
(Pieni naszych czasw). W latach ;o.
w Londynie wsptworzy Cinema Ac-
tion, radykalny projekt lmowy, piszc
piosenki na potrzeby dokumentw po-
wiconych protestom pracowniczym;
dziaa te w brytyjskich zwizkach za-
wodowych. Autor wystpie i publika-
cji na temat pieni zwizkowych i ich
dokumentowania, prezentowanych na
licznych konferencjach i festiwalach.
Jego praca dyplomowa z muzykologii,
obroniona na Uniwersytecie Macqu-
ariego, w :oo; r. ukazaa si w wersji
ksikowej, pod tytuem Sixty Years
of Australian Union Songs (Sze de-
kad australijskich pieni zwizkowych).
Twrca internetowego zbioru niemal
siedmiuset pieni i wierszy o szero-
ko rozumianej tematyce zwizkowej:
www.unionsong.com.
Jakub Grzegorczyk (ur. 1,8)
w :oo8 r. ukoczy studia w Instytu-
cie Stosowanych Nauk Spoecznych
w Warszawie obron pracy magisterskiej
pt. Spoeczne konsekwencje rozwoju
elastycznych form zatrudnienia w Pol-
sce. Dziaa w Lewicowej Alternatywie,
Warszawskim Stowarzyszeniu Lokato-
rw i Oglnopolskim Zwizku Zawo-
dowym Inicjatywa Pracownicza.
Paul Kingsnorth (ur. 1,;:) angiel-
ski pisarz, publicysta i dziennikarz, ak-
tywista spoeczny i ekologiczny; z wy-
ksztacenia historyk. Jego aktywno
obywatelska zacza si na studiach, kie-
dy zaangaowa si w akcj przeciwko
budowie autostrad, za co zosta aresz-
towany. W :oo1 r. znalaz si na licie
1o najwikszych rozrabiakw Wielkiej
158
Brytanii. Jego teksty ukazuj si na
amach pism gwnonurtowych (Te
Guardian, Independent, Le Monde,
New Statesman) i niezalenych (m.in.
Te Ecologist, do ktrego redakcji swe-
go czasu nalea). Autor ksikowych
reportay o ruchu antyglobalistycz-
nym (One No, Many Yeses) oraz na
temat niszczenia angielskiego krajo-
brazu i lokalnych wizi spoecznych
(Real England). Jak sam mwi, stara
si wskazywa powizania midzy lud-
mi a miejscami, polityk a yciem jed-
nostek tak, by zaczy si interesowa
procesami, ktre dziej si wok nich.
Jeden z gwnych animatorw ambitnej
inicjatywy, ktrej celem jest wypraco-
wanie nowego jzyka opisu rzeczywi-
stoci w obliczu kryzysu cywilizacyjne-
go i ekologicznego (zob. www.dark-mo-
untain.net). Pracowa m.in. w centrum
rehabilitacji orangutanw na Borneo,
by pokojowym obserwatorem podczas
rewolucji zapatystowskiej w Meksyku
i sprztaczem w barze sieci McDonalds.
Autor nagradzanych wierszy. Mieszka
na Tamizie, w pobliu Oxfordu. Strona
internetowa: www.paulkingsnorth.net.
Jan Koziar (ur. 1,) z wyksztace-
nia geolog; emerytowany pracownik
Uniwersytetu Wrocawskiego, zaoy-
ciel Wrocawskiej Pracowni Geotek-
tonicznej. Od 1,;8 r. zaangaowany
w dziaalno opozycji antykomuni-
stycznej; w padzierniku 1,8: r. usu-
nity z uczelni, przez sze i p roku
prowadzi intensywn dziaalno opo-
zycyjn w cisym podziemiu, poszu-
kiwany listem goczym przez SB. Od
poowy lat 8o., zaniepokojony rozwija-
jc si w podziemiu propagand neo-
liberaln, zaj si popularyzacj demo-
kracji gospodarczej (zwaszcza rnych
form wasnoci pracowniczej), etyki go-
spodarczej oraz racjonalnych form ka-
pitalizmu; autor wielu publikacji na ten
temat. Odznaczony Krzyem Ocer-
skim Orderu Polonia Restituta.
Marek Kryda (ur. 1,8) ekolog, Dy-
rektor Instytutu Ochrony Zwierzt
w Polsce, czonek Polskiego Towarzy-
stwa Nauk Weterynaryjnych, Midzy-
narodowego Komitetu Sterujcego Ini-
cjatywy Odpowiedzialnoci Agrobiz-
nesu (USA) oraz Polskiej Inicjatywy
Agro-rodowiskowej. Przez kilka lat
dziaa na rzecz ochrony Puszczy Biao-
wieskiej, by wspzaoycielem Towa-
rzystwa Ochrony Puszczy Biaowieskiej.
W :ooo r. rozpocz wspprac z In-
stytutem Ochrony Zwierzt (Waszyng-
ton, USA) i obecnie kieruje pracami In-
stytutu w Polsce, ktre koncentruj si
na dokumentowaniu zagroe ze strony
przemysowego chowu wi dla polskie-
go rolnictwa (zwaszcza dla rodzinnych
gospodarstw) i rodowiska. Uczestnik
prac nad ustaw o ochronie zwierzt
w Komisji Europejskiej Sejmu, w Agro-
Konwencie Parlamentu Europejskiego
oraz w Midzynarodowym Trybunale
Praw Zwierzt w Genewie. Czonek Ra-
dy Honorowej Obywatela.
Artur Lewandowski (ur. 1,8o) ab-
solwent studiw w dziedzinie pracy so-
cjalnej, urzdnik samorzdowy w Byd-
goszczy. W ramach pracy zawodowej
zajmuje si m.in. problematyk suby
zdrowia. eglarz, taternik.
Rafa tocha (ur. 1,;) politolog
i religioznawca. Doktor habilitowany
nauk humanistycznych, zastpca Dy-
rektora w Instytucie Religioznawstwa
Uniwersytetu Jagielloskiego, profesor
w Instytucie Politologii Pastwowej
Wyszej Szkoy Zawodowej w Owici-
miu. Autor ksiek Katolicyzm a idea
narodowa. Miejsce religii w myli obo-
zu narodowego lat okupacji (Lublin
:oo:) i Oportet vos nasci denuo. Myl
spoeczno-polityczna Jerzego Brau-
na (Krakw :ooo). Publikowa m.in.
we Frondzie, Glaukopisie, No-
mosie, Nowej Myli Polskiej, Pa-
stwie i Spoeczestwie, Pro Fide Rege
et Lege, Studiach Judaica, Templum
Novum. Od urodzenia mieszka w My-
lenicach i bardzo jest z tego zadowolo-
ny. Stay wsppracownik Obywatela.
Konrad Malec (ur. 1,;8) przyrod-
nik, z zainteresowaniem i sympati spo-
glda na tzw. hipotez Gai, autorstwa
Jamesa Lovelocka. Lubi przemieszcza
si przy uyciu wasnych si, std rower
i narty biegowe s mu nieocenionymi
przyjacimi. Mionik tego, co lokalne
i nieuchwytne, czego nie da si w prosty
sposb przenie w inne miejsce. Kad
woln chwil spdza na onie Natury.
Redaktor Obywatela.
Liliana Milewska (ur. 1,8) su-
chaczka Podyplomowych Studiw Za-
rzdzania Kultur na Uniwersytecie
dzkim, magister psychologii, od lat
zajmuje si szerzeniem niezalenej kul-
tury, organizujc koncerty wschodz-
cych gwiazd alternatywnej sceny mu-
zycznej. W wolnym czasie fotografuje
i prbuje przeczyta ksiki z wci
powikszajcego si stosu czekajcych
w kolejce. Mioniczka kina i kawy.
Maciej Muskat (ur. 1,;1) wsp-
zaoyciel wielu inicjatyw w Polsce,
w tym Obywatela. Dyrektor Gre-
enpeace w Polsce w latach :oo-:oo,,
obecnie pracuje dla Greenpeace Inter-
national, koordynujc kampani Eko-
logiczne Rolnictwo w Azji. Zazwyczaj
mona go spotka w Bangalore na po-
udniu Indii.
Remigiusz Okraska (ur. 1,;o)
z wyksztacenia socjolog (Uniw. lski),
z zamiowania spoecznik, publicysta
AUTO
RZY
NUMERU
DOCZ DO NAS!
jest pismem tworzonym spoecznie przez ludzi, ktrzy
utosamiaj si z celami i wartociami zebranymi w manifecie
Dla dobra wsplnego, ktry znajdziesz na ostatniej stronie gazety.
Jeeli s one bliskie take Tobie, docz do nas!
Propozycje tekstw: redakcja@obywatel.org.pl
Ilustracje, fotograe: studio@obywatel.org.pl
Inne formy wsparcia, wolontariat: biuro@obywatel.org.pl
Obywatel, ul. Wickowskiego 33/127, 90-734 d
tel./faks: (42) 630 17 49
i poszukiwacz sprzecznoci. Autor po-
nad oo tekstw zamieszczonych na
amach czasopism spoeczno-politycz-
nych rnych opcji (od radykalnej lewi-
cy i anarchizmu po radykaln prawic),
w ktrych od 1,,; r. promowa porzuce-
nie przestarzaych ideologii, schematw
mylowych i podziaw politycznych
oraz wskazywa alternatywne rozwiza-
nia. Od poowy lat ,o. zwizany z pol-
skim ruchem ekologicznym, od jesieni
:oo1 do lata :oo r. by redaktorem na-
czelnym miesicznika Dzikie ycie,
powiconego radykalnej obronie przy-
rody. Zredagowa polskie edycje kilku
ksiek z klasyki myli ekologiczno-
-spoecznej (A. Leopold, C. Maser,
D. Korten, D. Foreman) i inne prace
o podobnej tematyce. W kwestii pogl-
dw spoeczno-politycznych sympatyk
starej socjaldemokracji i lewicy patrio-
tycznej, rodkowoeuropejskiego agra-
ryzmu, niemieckiego ordoliberalizmu,
dystrybucjonizmu Chestertona i Bel-
loca oraz dowiadcze pierwszej Soli-
darnoci, cho z upywem czasu coraz
mniej przywizany do etykietek, sloga-
nw i programw, bardziej natomiast
do dobra wsplnego i konkretnej pracy
na jego rzecz. Czsto za dokadnie te
same dziaania czy opinie jest przez t-
pawych lewicowcw nazywany faszyst,
a przez tpawych prawicowcw lewa-
kiem, i dobrze mu z tym. Redaktor na-
czelny portalu Lewicowo.pl, powico-
nego dorobkowi i tradycjom polskiej
lewicy demokratycznej, patriotycznej
i niekomunistycznej. Wspzaoyciel
i redaktor naczelny Obywatela.
Rik Palieri wykonawca muzyki fol-
kowej (autor piosenek, wokalista i mul-
tiinstrumentalista), popularyzator r-
norodnoci kulturowej, gawdziarz
i wagabunda. Wystpowa na festiwa-
lach, w klubach i programach radio-
wych na kilku kontynentach, gra m.in.
z Petem Seegerem, prowadzi wasny
program telewizyjny. Pochodzi z New
Jersey, urodzi si w rodzinie o polsko-
woskich korzeniach. W naszym kraju
zacz bywa w zwizku ze swoj gr
na dudach, w latach 1,8-8 jako sty-
pendysta Fundacji Kociuszkowskiej
mieszka w Istebnej, gdzie nauczy si
gry na tradycyjnych instrumentach g-
ralskich. By twarz kampanii promuj-
cej wrd Amerykanw wycieczki szla-
kiem polskiej kultury ludowej. Strona
internetowa: www.banjo.net.
Adam Piechowski (ur. 1,o) hi-
storyk i dziaacz spdzielczoci. W la-
tach 1,;8-:oo: pracownik naukowy
Spdzielczego Instytutu Badawczego,
w 1,,: r. uzyska stopie doktora hi-
storii na Wydziale Historycznym Uni-
wersytetu Warszawskiego na podstawie
rozprawy o spdzielczoci mieszka-
niowej w stolicy w czasie okupacji. Od
1,,o r. pracownik Krajowej Rady Sp-
dzielczej odpowiedzialny za kontakty
midzynarodowe. Wsppracowa jako
wykadowca m.in. z Instytutem Kra-
jw Rozwijajcych si, Instytutem Po-
lityki Spoecznej UW oraz Warszawsk
Wysz Szko Ekonomiczn. Uczest-
nik projektw z zakresu ekonomii spo-
ecznej, m. in. jeden z koordynatorw
projektu Tu jest praca. W latach PRL
wspdziaa z opozycj demokratyczn,
m.in. z KOR i Niezalen Ocyn Wy-
dawnicz NOWA. Jego pasj s gry,
podre i fotograa, czemu da wyraz
w wielu artykuach i ksikach, m.in.
Gra Tatr (1,,:; :oo; przetuma-
czona na jz. wgierski), Lud Syriusza.
W poszukiwaniu tajemnic Dogonw
(1,,o), Bedeker tatrzaski (wspau-
tor, Warszawa :ooo).
Jerzy Jacek Pilchowski (ur. 1,o)
od 1,;; r. dziaacz KOR-owskiej opo-
zycji: czonek kolegium redakcyjnego
Robotnika, sygnatariusz Karty Praw
Robotniczych, reprezentant wrocaw-
skiego Klubu Samoobrony Spoecznej,
wsppracownik Niezalenej Ocyny
Wydawniczej oraz Biura Interwencyj-
nego i Komisji Helsiskiej. W okresie
Pierwszej Solidarnoci wiceprzewod-
niczcy wabrzyskiego MKZ i czonek
prezydium Zarzdu Regionu Dolny
lsk. Po ogoszeniu stanu wojennego
internowany. W roku :oo; odznaczony
Krzyem Kawalerskim Orderu Odro-
dzenia Polski. Obecnie mieszka w USA,
gdzie pracuje jako informatyk. Pisze na
tematy zwizane z informatyk, eglar-
stwem, komi, turystyk oraz amery-
kask ekonomi i polityk; publiku-
je w pismach polskich i polonijnych.
E-mail: jacek.pilchowski@gmail.com
Micha Sobczyk (ur. 1,81) dzienni-
karz obywatelski, z wyksztacenia spe-
cjalista w zakresie ochrony rodowiska.
Z Obywatelem wsppracuje od kilku
lat, od :ooo r. wchodzi w skad redakcji
pisma, obecnie jest zastpc redaktora
naczelnego. Od urodzenia mieszka na
dzkich Bautach. Kontakt: sobczyk@
obywatel.org.pl.
Pawe Soroka (ur. 1,) doktor
habilitowany nauk humanistycznych
w zakresie nauk o polityce. Adiunkt
Warszawskiej Szkoy Zarzdzania
Szkoy Wyszej, kierownik studiw po-
dyplomowych w tej uczelni. Od 1,, r.
spoecznie peni funkcj koordynato-
ra Polskiego Lobby Przemysowego im.
Eugeniusza Kwiatkowskiego. Organi-
zator inicjatyw kulturalnych, przewod-
niczcy Rady Krajowej Robotniczych
Stowarzysze Twrcw Kultury oraz
redaktor naczelny czasopisma ruchu
RSTK pt. Wasnym Gosem. Autor
tomikw wierszy. By koordynato-
rem prac Konserwatorium O lepsz
Polsk, ktre w :oo r. opublikowao
Raport o stanie pastwa i sposobach
jego naprawy. Autor ksiki Poli-
strategia bezpieczestwa zewntrznego
Polski. Ujcie normatywne. Czonek
Rady Honorowej Obywatela.
Agnieszka Wasilewska (ur. 1,;)
ekonomistka o lewicowych przekona-
niach i pogldach na gospodark. Pra-
cuje w polskim oddziale jednego z za-
granicznych koncernw. Duo czyta,
a niedawno postanowia take pisa.
Anna Witowska-Ritter socjolog,
doktorantka w Instytucie Amerykani-
styki i Studiw Polonijnych Uniwersy-
tetu Jagielloskiego. Dziaa w organiza-
cji Food and Water Europe, ktra prze-
ciwstawia si korporacyjnej kon troli nad
zasobami ywnoci i wody, a jednocze-
nie popiera rolnictwo rodzinne i zrw-
nowaone. Mieszka w Dbrowie Tar-
nowskiej wraz z mem i crk. Marzy
o pracy przy naprawie systemu rolno-
-spoywczego w Zimbabwe lub innym
kraju, ktrego mieszkacy cierpi gd
i niedoywienie.
Krzysztof Woodko (ur. 1,;;)
wychowa si w Szodrach, pegeerow-
skiej wsi w Wielkopolsce, mieszka wraz
z on w Krakowie. Wsppracownik
platformy hostingowej www.salon:.pl,
czasem tumacz, czasem dziennikarz;
lubi pisa i mwi o Nowej Hucie.
Kontakt: k.wolodzko@iphils.uj.edu.pl.
Stay wsppracownik Obywatela.
160
wiat wg Monsanto
otrzymuj:
7omasz Agrasiski z Krakowa
Pawe Richert z Gdynl
1oIanta 8rodziska z Klelc
Mariusz Sikora z Poaca
Andrze| ChiImon z Augustowa
Czytelniku
Zaprenumeruj Obywatela!
Warto, bo:
7amawia|c prenumerat, zapacisz tanie|. Wesprzesz
przy tym nansowo nasze spoeczne inic|atywy
(porednlcy poblera[ nawet do o% ceny plsma!)
Masz szans na ciekawe i cenne nagrody
Czsto dostaniesz drobny upominek doczony do numeru
Prenumerata to wygoda ObywateI
w 7wo|e| skrzynce pocztowe|
Przy zamawianiu prenumeraty, wybrany archiwaIny
numer dostaniesz gratis (do wyboru nr ((8)
Prenumerata naprawd si opaca!
Chcesz doczy do prenumeratorow
l otrzymywa obywatelskle prezenty!
Opa roczn prenumerat w banku
lub na poczcle l czeka[, a Obywatel
sam do Cleble przywdru[e :-).
Moesz te skorzysta z naszego sklepu
wysykowego, dostpnego na stronle
www.obywatel.org pl/sklep
Wpat w wysokoci z naley
dokonywa na rachunek:
Stowarzyszenle Obywatele Obywatelom
8ank Spodzlelczy Pzemlosa
ul. Monluszkl 6, po-+++ od
numer konta: )8 8)8 ooo
zoo+ oooo + ooo+
Prenumerat mona rozpocz
w dowolnym momencie, od
wybranego numeru.
+
161
otn oosun wsrtnrco
Celem, do ktrego dymy, jest pastwo, spoeczestwo
i kultura zorganizowane wok idei dobra wsplnego.
Przywiecaj nam nastpujce wartoci:
Samorzdno , czyli faktyczny udzia obywateli w procesach decyzyjnych we
wszelkich moliwych sferach ycia publicznego.
(Re)animacja spoeczestwa . Sprzeciwiajc si zarwno omnipotentnemu
pastwu, jak i liberalnemu egoizmowi, dymy do odtworzenia tkanki inicjatyw
spoecznych, kulturalnych, religijnych itp., dziki ktrym zamiast biernych
konsumentw zyskamy aktywnych obywateli.
Demokracja przemysowa. Dymy do zwikszenia wpywu obywateli
na gospodark, poprzez np. akcjonariat pracowniczy, ruch zwizkowy, rady
pracownikw. ycia spdzamy w pracy to zbyt wiele, aby nie mie na ni
wpywu.
Sprawiedliwe prawo i praktyka jego egzekwowania , aby suyo spoecze-
stwu, nie za interesom najsilniejszych grup.
Media obywatelskie , czyli takie, ktre w wyborze tematw i sposobw ich
prezentowania kieruj si interesem spoecznym zamiast oczekiwaniami swoich
sponsorw.
Wolna kultura . Chcemy takiej ochrony wasnoci intelektualnej, ktra nie
bdzie ograniczaa dostpu do kultury i dorobku ludzkoci.
Rozwj autentyczny, nie pozorny. Kultowi wskanikw ekonomicznych
i wzrostu konsumpcji, przeciwstawiamy denie do podniesienia jakoci ycia,
na ktr skadaj si m.in. sprawna publiczna suba zdrowia, powszechna
edukacja na dobrym poziomie, wartociowa ywno i czyste powietrze.
Ochrona dzikiej przyrody , ktra obecnie jest niszczona i lekcewaona w imi
indywidualnych zyskw i prymitywnie pojmowanego postpu. Jeli mamy do
wyboru now autostrad i nowy park narodowy wybieramy park.
Solidarne spoeczestwo . Egoizmowi i uznaniowej lantropii przeciwstawiamy
spoeczestwo gotowe do wyrzecze w imi systemowej pomocy sabszym i wy-
kluczonym oraz stwarzania im realnych moliwoci poprawy wasnego losu.
Sprawiedliwe pastwo , czyli takie, w ktrym zrnicowanie majtkowe obywa-
teli jest moliwie najmniejsze (m.in. dziki prospoecznej polityce podatkowej)
i wynika z rnicy talentw i pracowitoci, skromne dochody nie stanowi
bariery w dostpie do edukacji, pomocy prawnej czy opieki zdrowotnej.
Gospodarka trjsektorowa. Mechanizmom rynkowym i wasnoci prywatnej
powinna towarzyszy kontrola pastwa nad strategicznymi sektorami gospo-
darki, sprawna wasno publiczna (oglnokrajowa i komunalna) oraz prny
sektor spdzielczy. Nie zawsze prywatne jest najlepsze z punktu widzenia
kondycji spoeczestwa.
Gospodarka dla czowieka nie odwrotnie. Zamiast pochwa globalnego
wolnego handlu, postulujemy dbao o regionalne i lokalne systemy ekono-
miczne oraz domagamy si, by pastwo chronio interesy swoich obywateli,
nie za ponadnarodowych korporacji i zagranicznych inwestorw.
Przeszo i rnorodno dla przyszoci. Odrzucamy jaowy konserwa-
tyzm i sentymenty za starymi dobrymi czasami, ale wierzymy w mdro
gromadzon przez pokolenia. Kady kraj ma swoj specyk mwimy tak
dla wymiany kulturowej, lecz nie dla lepego naladownictwa.
znuns1nnrunwncsku1k
-znrosrcnuv:
Przeka nam podatku przy rozliczaniu PIT-a.
Twoje pienidze mog wspiera nasze dziaania:
Tworzymy niezalene media: Obywatel i jego serwis
internetowy (www.obywatel.org.pl), mdre ksiki
audycj radiow (www.czymaszswiadomosc.pl)
pomagamy pracownikom (radypracownikow.info)
chronimy konsumentw (www.naturalnegeny.pl)
bronimy ludzi i rodowisko przed spalinami (www.tirynatory.pl)
i wiele innych dziaa, dziki ktrym ubywa chorb oraz potrzebujcych chleba i schronisk.
Naszedziaania
majnaceIuzmiany
systemowe,edukacj
i aktywizacj
spoeczestwa
1wojrroon1kotnoosunwsrtnrcoruzrknz1%otnosvwn1rtn
1%
KROK
PO
KROKU:
W rubryce: Wniosek o przekazanie
podatku nalenego na rzecz
organizacji poytku publicznego
(OPP) prosz wpisa nazw
organizacji Stowarzyszenie
Obywatele-Obywatelom
W rubryce Wnioskowana kwota prosz
wpisa kwot stanowic podatku
nalenego urzdowi skarbowemu trzeba
zaokrgli do penych dziesitek, np.
kwot , zaokrglamy do kwoty ,
W rubryce nr KRS
prosz wpisa

W NUMERZE:
Du Mnurk 8ntck:
|rstiktuczowrrtrrnf\s\sfru
ocnron\zorowitszorctnizowtnr
wsrosorr\nkow\,fos\sfr
nir [rsfftnsz\,trczorozsz\.
Mnuk Curcouv:
Wirtrrokotrnrirsnirrofrsfu
skttotsintnisforisrotrczn
wiozitnzrrrsrrkf\w\ootow.
Mnurk Kuvon:
|rsfrs\ktrirninoocrniczn
z\wnoscizfts\rrooukc\[nr[,
kforruou[rsizkitkuf\cnst\cn
skttonikow,[tkzktockow.
Konuno Mntrc:
20ttfroooz\sktniunirrootrctosci
rrtcownic\|itftscnoozooroozirit,
r\wttcz\czrrtcootwc.
Obywatel powstaje dziki zaangaowaniu dziesitek autorw, grakw,
tumaczy, korektorw iinnych aktywistw, ktrzy swoj codzienn
wolontariack prac umoliwiaj wydawanie kwartalnika iksiek,
organizowanie dyskusji, prelekcji, pokazw lmowych iinnych dziaa.
Podoba Ci si to, co robimy?
Docz do nas!
Wesprzyj Fundusz Obywatela!
Dziki Twojej wpacie bdziemy mogli wydrukowa nastpny numer
gazety, zorganizowa pokaz lmowy, dojecha z prelekcjami domaych
miejscowoci. Kada podarowana zotwka umoliwia rozwijanie
naszych dziaa.
Wpaty mona przekazywa na konto:
Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom
ul. Wickowskiego 33/126, 90-743 d
Bank Spdzielczy Rzemiosa
ul. Moniuszki 6, 90-111 d
numer konta:
78 8784 0003 2001 0000 1344 0001
z dopiskiem Fundusz Obywatela
FUNDUS7 O8YWATLA
Twj wkad w dziaania otn oosun wsrtnrco
1o jrovnv sross nn runwozwq nrzntrznosc:
Fundusz Obywatela wsparli: Aleksander Stryszak, Anonim, Wojciech Trojanowski.
Dzikujemy!
POD GRZBIET SKRZYDEKO REWERS
GRZBIET CICIE>
IV STRONA OKADKI ZEWNTRZNA TY
BIBLIOTEKA OBYWATELA NR 4
Jan Gwalbert Pawlikowski
Kultura
anatura
i inne manifesty ekologiczne
Pierwsze w historii wznowienie caoci unikatowego
tekstu pierwotnej edycji ksiki Kultura a natura zroku
1913 pionierskiego w Polsce manifestu ochrony
przyrody. Oprcz niego ksika zawiera dwa inne
wane teksty tego autora Tatryparkiem narodowym
(1923) i W obronie idei parku narodowego (1936),
atake obszern przedmow Remigiusza Okraski.
Kultura a natura bya pierwszym w Polsce caociowym
i tak dobitnym gosem wskazujcym na konieczno
ochrony dziedzictwa przyrodniczego, gosem
przenikliwym, ponadczasowym i odwanym, o wiele
lat wyprzedzajcym mod na ekologi i powstanie
ruchu zielonych. Do dzi aktualne, dalekowzroczne
przesanie, czce ochron przyrody z dbaoci
o rozwj kulturalny i wartoci humanistyczne.
Jan Gwalbert Pawlikowski (1860-1939) prawnik,
ekonomista, badacz i popularyzator twrczoci Juliusza
Sowackiego, polityk i spoecznik. Wybitny taternik, znany
m.in. z pierwszego wejcia na szczyt Mnicha, dziaacz
Towarzystwa Tatrzaskiego, autor zasad przyjtych przez
europejskie organizacje alpinistyczne, piewca i obroca
kultury ludowej Podhala. Przede wszystkim jednak duchowy
ojciec ochrony przyrody w Polsce, wspautor pionierskiej
ustawy o ochronie przyrody (1934 r.), wsptwrca Ligi
Ochrony Przyrody, propagator koncepcji Tatrzaskiego
Parku Narodowego. Kawaler Orderu Polonia Restituta.
Pawlikowski stworzy odrbny kierunek w wiatowym ruchu
ochrony przyrody, ktry mona nazwa idealistycznym
lub lepiej humanistycznym, gdy gwnych motyww
ochrony przyrody upatruje w idealnych wartociach
przyrody, w jej znaczeniu dla naszego rozwoju duchowego.
Prof. Adam Wodziczko
Jan Gwalbert Pawlikowski
Kultura a natura i inne
manifesty ekologiczne
150 stron, cena 19.00 z (w ksigarniach)
17,00 z bezporednio u wydawcy (koszt przesyki wliczony)
Wpaty na zakup ksiki:
Stowarzyszenie Obywatele Obywatelom
ul. Wickowskiego 33/126, 90-734 d
tel./fax. (42) 6301749, e-mail: biuro@obywatel.org.pl
Bank Spdzielczy Rzemiosa,
ul. Moniuszki 6, 90-111 d
numer konta:
78 8784 0003 2001 0000 1544 0001
z dopiskiem Pawlikowski
Wszelkich dodatkowych informacji na temat ksiki udziela
Konrad Malec pod numerem telefonu 504 268 206 oraz
adresem poczty elektronicznej malec@obywatel.org.pl
Wicej o ksice oraz zamwienia w Internecie:
www.obywatel.org.pl/pawlikowski
Patronat medialny:
Wydawcy:
NFAE8
FKNFA<
Q;IFN@<
bLt bosnt wsrLnrco
2
(
4
9
)
/
2
0
1
0
0
2
B
L
L
G

*
/
-
*
&
*
)
+
*
b
g
]
^
q

,
/
*
.
/
2
>
n
k
h
i
Z

-
%
.

>
N
K

N
L
:

N
L
=
12 zt
(w tym % VAT)
9
7
7
1
6
4
1
1
0
2
0
0
2
2
/2010
(49)